T.C.

MARMARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TEMEL SLAM BLMLER ANABLM DALI
TASAVVUF BLM DALI



















AHMED BCANIN MNTEH SML

FUSS TERCMES IIINDA TASAVVUF DNCES



Yksek Lisans Tezi










AYE BEYAZT








stanbul, 2008
T.C.
MARMARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TEMEL SLAM BLMLER ANABLM DALI
TASAVVUF BLM DALI

















AHMED BCANIN MNTEH SML

FUSS TERCMES IIINDA TASAVVUF DNCES




Yksek Lisans Tezi










AYE BEYAZT


Danman: PROF. DR. MAHMUD EROL KILI






stanbul, 2008

ii


ZET
XV. yzylda Geliboluda yaam nemli bir Trk lim ve mutasavvf olan
Ahmed Bcan, vahdet-i vcd dnce sisteminin mhim bir takipisidir. te ekber
mektep anlaynn gzel bir rn olan Ahmed Bcann Mntehs almamzn
konusunu oluturmaktadr. almamzda yaad dnemin fikr ve tasavvuf yapsn
gnmze yanstan Mntehnn Osmanl Trkesinden gnmz Trkesine latin
harferiyle eviri yazm yaplm olup eserin ierii, kaynaklar, konusu ksaca; eserin
genel olarak tahlili yaplmaya ve tasavvuf dncesindeki yeri ortaya konulmaya
allmtr.

Anahtar Kelimeler: Ahmed Bcan, Mnteh, Fussul-Hikem, Tasavvuf.





ABSTRACT

Ahmed Bcan, lived in Gelibolu in 15
th
century, was an important Turkish
intellectual and sufi who was a pursuer of vahdet-i vcd thought system. Ahmed
Bcans Mnteh is our subject of work which is a product of ekber mektep
understanding. In our working Mntehs translation into present-day Turkish from
Ottoman Turkish with Latin letters is done. Briefly, the books general analysis is done
and its location in sufism understanding is shown.

Keywords: Ahmed Bcan, Mnteh, Fussul-Hikem, Sufism.
iii





NSZ


Muhyiddin bnl-Arabnin kurucusu olduu vahdet-i vcd anlay ve bu
anlayn deta temeli olan Fussul-hikem, ilk Osmanl medresesi mderrisi Dvd
Kaysernin Fussul-hikemi erh etmesiyle Osmanlya girmi, daha sonra Yazcolu
Mehmet, Ahmed Bcan, Sofyal Bl, Abdullah Bosnev, Abdulgn Nabls ve Ahmed
Avni Konuk gibi ztlarn tercme, talik ve erhleri ile bu dnce sistemi anlalmaya
ve anlatlmaya allmtr. Bugn de, gerek dorudan bnl-Arab ve eserleri zerine
yaplan almalarda, gerekse bu dncenin temel kaynaklarndan faydalanlarak
yazlan lehte ve aleyhteki eserlerde hal bu dncenin etkilerini ve izlerini
grmekteyiz.
Ahmed Bcann yaad XV. yzylda Osmanl dncesi ite bu anlaya
dayanmaktayd. Mntehda bu anlayn bir sonucu olmas bakmndan dikkate deer
bir eser olduundan almamzn konusu olmutur.
eviri yazm yaplarak gnmz insannn da faydalanmasn salamay
istediimiz bu eserin almamzn konusu olarak seilmesinden balayarak
sonulanmasna kadar geen srede sabr ve zenle ilgilerini ve yardmlarn
esirgemeyen tez danmanm muhterem hocam Prof. Dr. Mahmud Erol Kl Beye,
fikirlerinden her zaman istifade ettiim Prof. Dr. Mustafa Tahral Hocama ve almam
esnasnda manevi desteini veren aileme ve arkadalarma sonsuz teekkrlerimi
bildirmeyi bir bor bilirim. almamn ilgilenenlere ve tasavvuf dncesine faydal ve
katks olmas dileklerimle.

stanbul, 2008 Aye BEYAZT












iv





NDEKLER

Sayfa No.

ZET/ ABSTRACT....................................................................................... ii
NSZ............................................................................................................. iii
NDEKLER............................................................................................... iv
KISALTMALAR............................................................................................ vii

GR............................................................................................................... 1

BRNC BLM
MUHYDDN BNL-ARABNN HAYATI VE ESERLER

I. HAYATI..................................................................................................... 6

A. Doum Yeri ve Tarihi........................................................................ 6
B. Nesebi ve Knyesi.............................................................................. 6
C. Ailesi ve Yetitii Muhit.................................................................... 7
D. Tahsil Hayat ve Hocalar.................................................................. 9
E. Seyahatleri, Evlilikleri ve ocuklar.................................................. 10
F. Vefat.................................................................................................. 11

II. ESERLER................................................................................................. 12

A. Eserlerindeki slbu ve Eserlerinin erii........................................ 12
B. nemli Baz Eserleri ve Fussul-hikem........................................ 14
1. nemli Baz Eserleri.................................................................. 14
a. el-Fthtl-Mekkiyye......................................................... 14
b. el-Cem vet-tafsl................................................................. 15
c. et-Tedbrtl-ilhiyye.......................................................... 15
d. Tercmnl-evk............................................................... 15
2. Fussul-hikem....................................................................... 16
a. Eserin Tanm ve erii................................................... 16
b. Eserin Trke Tercme ve erhleri.................................. 20


KNC BLM
MNTEHNIN MELLF AHMED BCANIN HAYATI VE ESERLER

I. HAYATI.................................................................................................... 25

A. Doum Yeri ve Tarihi....................................................................... 25
B. Nesebi ve Ailesi................................................................................ 26
C. Tahsil Hayat..................................................................................... 29
D. Tasavvuf Kiilii ve Bcan Lakabn Al................................... 31
E. Vefat................................................................................................. 39
v






II. ESERLER................................................................................................ 40

A. Eserlerindeki slbu ve Eserlerinin erii....................................... 40
B. Eserleri............................................................................................... 41

1. Mensur Eserleri......................................................................... 41
a. Envrul-kn................................................................ 41
b. Acibl-Mahlkat........................................................... 44
c. Drr-i Meknn................................................................. 44
d. Mnteh........................................................................... 46
e. emsiyye........................................................................... 46
f. Rhul-Ervh.................................................................... 47
2. Manzum Eseri Cevhirnme................................................. 48


NC BLM
BR FUSSUL-HKEM TERCMES OLARAK MNTEH

I. TELF SEBEB, YAZILDII YER VE SRES............................... 50
II. MUHTELF KTPHANELERDEK NSHALARI....................... 52
III. MNTEHNIN KAYNAKLARI......................................................... 55
IV. BLMLER VE KONUSU................................................................. 59
V. DL ZELLKLER............................................................................... 65
VI. SLP ZELLKLER........................................................................ 67
VII. MNTEHDAK TASAVVUF DNCE.................................. 74
A. Vahdet-i Vcd ve Tevhid................................................................ 76
1. Ezelde Vahdet-i Vcd............................................................. 80
2. Halde Vahdet-i Vcd.............................................................. 82
a. Tecell............................................................................... 82
b. Gnl ve Kalb.................................................................. 84
c. Ak................................................................................... 85
d. Kendini Bilmek................................................................ 87
3. Ebedde Vahdet-i Vcd............................................................ 88
B. Hazert- Hamse............................................................................... 90
C. Ayn- Sbite.................................................................................. 93
D. Mertib-i Erbaa................................................................................ 95
E. Esm ve Sft.................................................................................... 97

DRDNC BLM
MNTEH METN
eviri Yazm................................................................................................... 100

vi





SONU............................................................................................................ 496
EKLER............................................................................................................ 501
KAYNAKA.................................................................................................. 540





































vii





KISALTMALAR
a El yazmas eserlerde sayfann birinci yz
ae. Ayn eser
age. Ad geen eser
agm. Ad geen makale
a.mlf. Ayn mellif
(a.s.) Aleyhis-selm
AFD Atatrk niversitesi slmi limler Fakltesi Dergisi
b El yazmas eserlerde sayfann ikinci yz
b. Bin, bn
Bk.; bk. Baknz
bs. Bask, basm
C. Cilt
(c.c.) Celle celluh
ev. eviren
DA Diynet Vakf slm Ansiklopedisi
h. Hicr
Hz. Hazreti
hzl. Hazrlayan
FAV Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar
ist. trh. stinsah tarihi
EF stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi
(k.s.) Kaddesallhu srrah, kuddise srruh
Ktp. Ktphanesi
m. Mild
MEB Milli Eitim Bakanl Yaynlar
mst. Mstensih
nr. Numara
nr. Nereden, neri
. lm, lm tarihi
(r.a.) Radiyallhu anh
s. Sayfa
S. Say
(s.a.v.) Sallallhu aleyhi ve sellem
sad. Sadeletiren
SBE Sosyal Bilimler Enstits
rh. rih, erheden
TDV Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar
thk. Tahkik eden
trc. Tercme eden
ts. Tarihsiz
TAD Tasavvuf lm ve Akademik Aratrma Dergisi
TTK Trk Tarih Kurumu Basmevi
vb. Ve benzeri
vr. Varak
Y. Yl
GR
Ahmed Bcan XV. yzylda Geliboluda yaam nemli bir Trk lim,
mutasavvf, mtercim ve nsirlerdendir. Bcan lakabyla mehur olmakla beraber
Yazcolu veya Yazczde de denilmektedir. Abisi Yazcolu Mehmed, XV.
yzyln ilk yarsnda yetien ve Sultan II. Murad ile ksmen Fatih Sultan Mehmed
devirlerini idrk eden Molla Fenr, Akemseddin, Molla Yegn gibi dnemin nemli
lim, mutasavvf ve yazarlarndandr.
Devrinin mn sultan Hac Bayrm Velnin iki kardei ird Hac Bayrm
Velnin, Sultan II. Murdn daveti zerine onunla grmek zere Edirneye seyahati
srasnda gereklemitir. Ahmed Bcann ve abisi Yazcolu Mehmedin
Bayramiyye tarikatine intisab ite bu buluma vesilesiyledir.
Hac Bayrm Velnin halifelerinden olan Yazczde Mehmed Efendi ile
kardei Ahmed Bcan Efendinin onbeinci asrn ortalarna doru yazdklar tasavvuf
eserler ve tekke edebiyat, Anadolu topraklarnda doup byyen Bayramiyye
tarikatnn yaylmasnda nemli lde etkili olmutur. zellikle Yazcolu
Mehmedin Muhammediyesi ve Ahmed Bcann Envrul-Akni ellerden
dmemi, hafzalara nakolmu ve dnemindeki evlerde Kurn- Kermn yan
banda raflarda yerini almtr. Hseyin Vassafn da dedii gibi Yazcolu kardelerin
eserleri, erbb- aka mridlik hizmetini grmektedir.
XV. ve XVI. yzyllardaki tasavvuf anlayn en belirgin zellii Ekberiyye
mektebidir. Bu anlayn sonucu olarak o dnemin nde gelen mutasavvflar
tarafndan kaleme alnan eserlerde, bu ekoln temel kaynaklar tercme ve erh
edilmitir. Bunun en gzel rneklerinden biri de bnl-Arabnin Fussul-hikemini
batan sonra erheden ikinci dnem Fuss arihlerinden Meyyedddin Cendnin
Fuss erhine Mehmed Yazcolunun bir talikat yazmas ve kardei Ahmed Bcann
da bu talikat Trkeye serbest bir eviri yapmasdr.
Bu bakmdan tezimizin konusunu tekil eden Ahmed Bcann Mntehs o
dnemin fikr ve tasavvuf yapsn gnmze yanstmas asndan olduka nemlidir.
2





Bir baka deyile vahdet-i vcd dncesi ilk Osmanl medresesinin
mderrisi olarak tannan Dvud Kaysernin Fuss erhi ile Osmanlya girmi, bu
gelenek Yazcolu kardelerle devam ettirilmitir. Bylece Yazcolu kardeler,
Ekber mektebin Osmanl dnce hayatna yerlemesine katkda bulunmulardr.
Bayramiyye de esas olan cezbe, muhabbet ve srr- ilh tevhid
merhalesini ve bilgi derecelerini ifade etmektedir. Bununla birlikte Bayramler
vahdet-i vcd anlayna da sahip olmulardr. Bu adan hem Bayramiyye
anlaynn bir yansmas hem de vahdet-i vcd dncesinin bir rn olan Mnteh
olduka nemlidir.
Ahmed Bcann Mnteh simli Fuss Tercmesi Inda Tasavvuf
Dncesi isimli bu alma drt blmden olumaktadr.
Birinci blmde Mntehnn asl kayna olan Fussul-hikemin mellifi
Muhyiddn bnl-Arabnin genel olarak hayat ve eserleri anlatlmtr. Fussul-
hikemin tanm, ierii, Trke tercme ve erhleri verildikten sonra ikinci blme
geilmitir.
kinci blmde Bayramiyye tarikatnn terbiyesinden gemi ve onun ilkelerine
gre eitilmi olan Ahmed Bcann doum yeri ve tarihi, nesebi, ailesi, tahsil hayat,
tasavvuf kiilii, Bcan lakabn al ve vefat hakknda bilgi verilmi ardndan
eserleri incelenmitir. Eserlerindeki slp ve ierie deinildikten sonra mensr
eserleri ve manzm eseri: Cevhirnme ilenmitir.
nc blm, Mntehnn tahliline ayrlmtr. Mntehnn telif sebebi,
yazld yer ve sresi, muhtelif ktphanelerdeki nshalar, kaynaklar, blmleri ve
konusu, dil ve slp zellikleri anlatlmaktadr. Daha sonra Mntehdaki tasavvuf
dnce bal altnda Mntehdaki vahdet-i vcd ve tevhid, hazert- hams,
ayn- sbite, mertib-i erbaa ve esm ve sfat konular ilenmektedir.
Drdnc ve son blmde ise Mntehnn Osmanlcadan gnmz
Trkesine latin harfleriyle eviri yazm yer almaktadr. Mnteh metninin eviri
yazmnda kullanlan nsha ve bu nshann iml ve usl ise yledir:
3





almada esas alnan nsha, Sleymaniye Ktphanesi Kl Ali Paa blm
630 numarada kaytl olan nshadr. Bu nshann tercih edilmesinin sebebi ise dier
nshalara gre metnin eksiksiz btn bir cilt halinde mevcut olmas, istinsah tarihi
belirli olup istinsah tarihi belirli olan dier nshalara gre ieriinin geni olmas ve
yazl yl ile istinsah tarihinin birbirine yakn olmasdr.
Kl Ali Paa nshasnn okunmas srasnda baz sayfalarda kurt yeniklerinin
olmas vb. sebeplerle silik ve okunamayacak durumda olan kelime veya cmlelerin
okunmasna kolaylk salamas asndan Sleymaniye Ktphanesi Hac Mahmud
Efendi blmndeki nr. 1657 ve nr. 2267de kaytl iki nshadan da istifade edilmitir.
Mnteh metninin eviri yazmnda, Ahmet Avni Konukun Fussul-Hikem
Tercme ve erhinde, Yrd. Do. Dr. Seluk Eraydn ve Prof. Dr. Mustafa Tahral
Beylerin eviri yazmnda uygulad iml ve usl benimsendi. Yani uzun ( a ), ( u ) ve
( i ) sesli harflerini, uzatma ireti olarak kullanlan apka ( ^ ) ireti ile ( ), ( ) ve
( ) eklinde yazld. Ancak kaf ( _ ) harfinden sonra gelen uzun ( a ) ve ( u )
seslilerini, kef ( = ) harfinden sonra gelen uzun seslilerle karmasn nlemek iin
sadece ( a ) ve ( u ) harflerinin stne yatk izgi ( - ) koyarak ( ) ve ( ) eklinde
yazld. Furkn, hakyk, itikd, tasdkt, ukl, mevkf gibi. Fakat, kaf harfinden
sonra gelen uzun ( i ) sesini gstermek iin apka ireti kullanlarak ( ) eklinde
yazld. Hakk, tahkk, hakkat gibi. Gayn ( _ ) harfinin imls da kaf harfinin
imls gibi uyguland. Gyet, gib, megl, gfil gibi.
Mahss (hissedilmi) kelimesindeki uzun sesini, mahss (tahss
edilmi, huss) kelimesiyle karmamas iin harfiyle yazld. Bunun gibi kaln
veya ince sesli harflerle ayrt edilebilmesi mmkn olan kelimelerde kaln a, u ve
ince e, i, harfleriyle kelimelerin esas harfleri ve farkllklar hissettirilmeye alld.
Arapa skin ayn harfi ( '_ ) ve skin hemze ( ) apostrof ( ) ile
gsterildi. Man, yan, baz, al, marifet; mebde, mene, telf, tesr, mmin gibi.
Gnmz Trkesinde grlen kelime ii veya sonundaki ( b p), ( c ),
( d t) ve ( n m ) gibi sessiz harf deiiklikleri ve kelime sonundaki taklarda ses
4





uyumu uygulanmamtr. Hviyyet, gaybiyyet vb. kelimelerdeki ift ( yy )i kelime
yaln halde ise gnmzdeki iml ile yni tek ( y ) ile yazlmtr. Trke fiiller, isimler,
taklar ve ekler bugnk telaffuza gre yazlmtr.
rnekler:
Aham akam, anlar onlar, anda onda, anclayn onculayn, nn
onun, aru ar, artuk artk, ayruk ayrk, azuk azk, bilevz biliriz, bi be,
dahi daha, eksk eksik, etmek ekmek, eyitdi eyitti, eyleyemeyleyeyim,
in iin, idelm edelim, idinmek edinmek, idb edip, itmek etmek,
kang hangi, karanulk karanlk, karr arr, kendni kendini, nedr
nedir, nin niin, nire nere, ul ulu, old oldu, olcak olacak, olmasun
olmasn, snayam snayaym, tag da, tamar damar, tayanmak dayanmak,
tar dar, tokuz dokuz, toptol dopdolu, uyhu uyku, urur vurur, vir ver,
vireyin vereyim, yalnuz yalnz, ylduz yldz, yiryz yeryz, yil yel,
yoln yolun vb.
Eserin varak numaralar keli parantez iinde kaln punto ile verildi, [1b] gibi.
Metin iindeki yet, hadis ve dier Arapa ve Farsa ibareler aynen verildi. Sadece
Ahmed Bcan tarafndan anlam verilmemi Arapa veya Farsa alfabe ile yazlm
yet, hadis, beyit ve benzerlerinin anlamlar keli parantez [ ] iinde verildi. yetlerin
sre ad, sre numaras ve yet numaras da parantez ( ) iinde verildi, (Ftiha, 1/7) gibi.
Hadislerin kayna ise dipnotta verildi. Hadislerin kaynan bulmak iin ilk olarak
Concordance tarand. Ayrca Mektebet-mile ve Elfiye adl cdlerden yararlanld.
Kayna bulunamad ifadesi bunlarla snrldr.
Metinde geen zel isimler, kii, kitap ve yer isimleri ekler ksmnda verildi.
Ayrca metinde krmz mrekkeple yazlan kelime veya cmleler kaln punto ile
yazld.
Mntehnn eviri yazmndan sonra tez hakknda genel bir deerlendirmenin
yapld sonu blm yer almaktadr. Daha sonra kaynaka ve eklerle alma
tamamlanm olmaktadr.






BRNC BLM
MUHYDDN BNL-ARABNN
HAYATI VE ESERLER









6





I. HAYATI
slm leminde daha ok bn-i Arab, bnl-Arab, Muhiddin Arab, Muhiddin
bn Arab ve eyhul-Ekber eklinde tannan
1
Muhyiddn Muhammed b. Al b.
Muhammed el-Arab et-T el-Htim (. 638/1240) Tasavvuf ve slam dnce
tarihinde byk etkileri bulunan sf mellifimizdir
2
. Bu almada bnl-Arabnin
hayat ve eserleri hakknda genel bir bilgi verilecektir. nk bu konuda yaplm
mstakil eserlerde ve pek ok kaynakta da kendisinden bahsedilmitir
3
. Zaten bnl-
Arab hakkndaki bilgilerin ou bizzat yazm olduu eserlerinden renilmektedir.
A. Doum Yeri ve Tarihi
17 Ramazan 560 (28 Temmuz 1165) tarihinde Endlsn (bugnk spanya)
gney dousundaki Tdmr (Teodomiro) blgesinin baehri olan Mrsiyede
(bugnk Murcia) domutur
4
.
B. Nesebi ve Knyesi
bnl-Arab kkl, saygn ve soylu bir aileden gelmektedir. sminin sonunda
yer alan el-Htim et-T, onun cmertliiyle ve hayrseverliiyle n kazanm olan Tay
kabilesine mensub
5
Ad b. Hatm et-Tnin soyundan geldiini gstermektedir. Bu
kabilenin Arap olmas sebebiyle bn Arab ve atalar Arab (Arap) diye tannmlardr
6
.
Muhyiddn bnl-Arabnin tam knyesi: e-eyhul-Ekber Muhyiddn
Muhammed b. Al b. Muhammed el-Arab et-T el-Htim eklindedir
7
.

bnl-
Arabnin grlerini takdir edenler onun tasavvufta otorite oluunu eyhul-Ekber

1
Sleyman Uluda, bn Arab, 1. Basm, Ankara: Trkiye Diyanet Vakf, 1995, s. 3.
2
Mahmud Erol Kl, bnl-Arab, Muhyiddin, DA, C. XX, Ankara: TDV, 1999, s.493.
3
Hayat hakknda geni bilgi iin bk. Nihat Keklik, bnl-Arabnin Eserleri ve Kaynaklar iin
Misdak Olarak el-Ftht el-Mekkiyye, stanbul: EF, 1980. (Nihat Keklik, bnl-Arabnin el-Ftht isimli
eserini tarayarak hayat kronolojisini bir araya getirmitir. Bk. age., s. 257- 305). Ayrca Claude Addasn bn Arab
biyografisi bu konuda nemli bir mracaat kaynadr. bnl-Arabnin liste halinde hayat kronolojisi iin bk. Claude
Addas, bn Arab/ Kibrt-i Ahmerin Peinde, Atilla Ataman (ev.), stanbul: Gelenek Yaynclk, 2003, s.310-326;
Mahmud Erol Kln, Muhyiddn bnl-Arabde Varlk ve Mertebeleri adl doktora tezi bu alandaki nemli bir
almadr. Bk. Kl, Muhyiddn bnl-Arabde Varlk ve Mertebeleri (Vcd ve Mertibl-Vcd),
(Yaynlanmam Doktora Tezi, Marmara niversitesi SBE, 1995); a.mlf., Cafer Karada ve Mahmut Kaya,
bnl-Arab, Muhyiddn, DA, C. XX, Ankara: TDV, 1999, s. 493-522.
4
Kl, agm., s. 493.
5
bnl-Arab, el-Fthtl-mekkiyye, C.I, Beyrut, ts., s. 185.
6
Uluda, age., s. 3.
7
Kl, age., s. 8.
7





(En Byk stad), din ilimlerde mceddid oluunu da Muhyiddn (Dni ihy eden)
lakablarn vererek ifade etmek istemilerdir
8
.

Mlik kads ve kelm limi Eb Bekr
bnl-Arab (. 543/1148)den ayrt edilebilmesi iin baz kaynaklarda ad bn Arab
eklinde yazlm olsa bile bizzat kendisinin ismini Muhammed bnl-Arab olarak
kaydetmesinden dolay bu eklin tercih edilmesi daha dorudur
9
.
C. Ailesi ve Yetitii Muhit
Babas Ali b. Muhammed, Abbs Halifesi Mstencid-Billhn komutan ve
yre valisi Muhammed b. Sad bn Merdenin hrmet ettii bir kiiydi, ayn zamanda
filozof bn Rdn yakn arkadayd
10
. bnl-Arabnin anlatmyla, babasnn ok
Kuran okuyan, fkh ve hadis ilmiyle uraan takva sahibi bir zt, annesinin ise ensar
soyundan
11
Nr isminde yine takv sahibi bir zt olduunu
12
, Ftm bintl-Msenn
adl bir kadn velnin sohbetlerine katldn
13
ve babasndan bir mddet sonra vefat
ettiini
14
renmekteyiz. Babas, vefatndan nce btn ailesini yanna toplam ve
Olum, bugn artk g olacak! demitir. bnl-Arabnin -(O srada) btn ailesi ve
kzlar da yanndayd- ifadesinden ailesinin tek erkek ocuu olduu ve iki
kzkardeinin bulunduu anlalmaktadr
15
.
Amcas Eb Muhammed b. Muhammed el-Arab ve daylar Eb Mslim
el-Havln ile Yahy b. Ygn

da devrin nemli sf ve siyas ahsiyetleri ierisinde yer
almaktadr. bnl-Arabnin yetimesinde bu kiilerinde byk tesirleri olduu yine
kendi ifadelerinden anlalmaktadr
16.

bnl-Arab Muvahhidlerin idaresi altnda
17
bulunan Mrsiye ehrinde domu
idi. Bu devletin nfzu, spanyadan balayarak Kuzey Afrika kylar boyunca Msra

8
Kl, agm. , s. 493.
9
Kl, agm., s. 493 zet.
10
bnl-Arab, C.I, s. 71.
11
bnl-Arab, age., s. 298.
12
Abdlfetth es-Seyyid Muhammed ed-Dems, el-Hubbul-ilh f iri Muhyiddn bn Arab, Kahire,
1983, s.13.
13
bnl-Arab, daha sonraki bir tarihte bu hanm sfiye bir mddet hizmet ederek, kendi elleriyle ona
sazdan bir kulbe yapmtr. Bk. el-Ftht, C. IV, s. 236.
14
bnl-Arab, C.I, s. 248.
15
bnl-Arab, C.I , s. 185.
16
Kl, age., s. 7.
17
Keklik, Muhyiddn bnl-Arab Hayat ve evresi, stanbul: Byk Matbaa, 1966, s. 56.
8





kadar uzanmaktayd
18
. ehir, kumandan bn Merden tarafndan ynetilmekteydi.
bnl-Arab sekiz yana gelinceye kadar bu ehirde ikamet eden ailesi
19
Mmin
Sultan Eb Yakb Ysufun bn Merdeni yenerek ynetimi ele geirmesiyle
Endlsn o sradaki bakenti olan bliyeye (Seville) g etmitir
20
. Blgenin yeni
emri Yakb el-Muvahhid kltre nem veren bir devlet adamyd; felsefe, tp,
astroloji ve edebiyata da zel bir ilgisi vard. Etrafna bn Tufeyl, bn Rd ve bn Zhr
gibi mehur ilim ve fikir erbabn toplam; pek ok air, msikiinas, lim ve filozofu
da bir araya getirmiti. bnl-Arab, bilyede byle bir kltr ortamnda bul
alarnda bir mnev iaretle inzivya ekilip kendi i alemindeki hazineleri ortaya
karmaya karar verdiini, bazen on drt ay sren bu halvet ve riyzetlerin neticesinde
mrifet kaplarnn kendisine yava yava almaya baladn sylemektedir
21.

Bu sralarda henz on be-on alt yalarnda bulunan bnl-Arab, bn Rdn
dikkatini ekmi, bn Rd bu genle tanmak iin babasndan grme talebinde
bulunmutur
22
. bnl-Arab, bn Rdle grmek iin geldii Kurtubadaki karla-
malarn yle anlatr: Yanna girdiimde oturduu yerden kalkarak beni muhabbet ve
hrmetle kucaklad, sonra evet dedi. Ben de ona evet dedim. Onu anladm
dnerek mutluluu daha da artt. Ben, ona mutluluu veren eyin ne olduunu
hissedince ona hayr dedim. Bunun zerine bozuldu, yznn rengi deiti.
Dnd ey de pheye dt. Bana Senin keif ve feyz-i ilhde bulduun ey
mantn (nazar) bize verdii ey midir? diye sorduunda, ona hem evet hem de
hayr diye cevap verdim. Bu evet ve hayr arasnda ruhlar yerlerinden, bedenler
cesetlerinden frlar deyince benzi sarard, titremeye balad, birden sanki elli ya
yaland. Ne demek istediimi anlamt. Ve bu grmenin sonunda bn Rdn,
herhangi bir eitim almadan ve retim grmeden bilgisiz olarak halvete girip de byle
bir bilgiyle oradan kan birisini kendisine tantt iin Allaha krettiini
nakletmektedir
23
.

18
Keklik, age., s.56.
19
Kl, agm., s. 493.
20
Kl, age., s. 9.
21
Kl, agm., s. 493.
22
Kl, agm. , s. 493.
23
bnl-Arab, el-Ftht, Osman Yahya (thk.), C.II, Kahire, 1974, s. 372-373. Bu grme felsef
bak asyla tasavvuf bak asnn mukayesesi bakmndan nemli semboller iermektedir. Kl, agm. , s. 193.
9





bn Rdn sorduu felsef sorulara tasavvuf cevaplar veren bnl-Arab
yine bu yllarda Salih Adevnin rencilerinden Eb Ali Hasan ekkz isimli bir eyhle
tanmtr. bn Assd ve Ahmed Harr isimli sf mereb iki kardele arkada
olmutur. bnl-Arab, Bu srada avclkla ve edebiyatlada megul olmu, daha sonra
bu ekilde geirdii yllar chiliyye zaman olarak zikretmitir
24
.
D. Tahsil Hayat ve Hocalar
bnl-Arab, ilk Kuran derslerini ehl-i tark olduunu bildirdii komular
Eb Abdullah el-Hayyt adl bir kiiden almtr. lk halvetlerinden birinde gerekle-
tirdiini syledii mnev grmesinde Hz. Peygamberin kendisine ynelttii, Bana
smsk tutun kurtulursun eklindeki buyruunu hadisleri zhiren de tahsil etme
manasn anlayarak uzun bir sre hadis ilmiyle megul olmutur. let ilimlerinin sf
olmayan kiilerden de alnabilecei grnde olduundan bn Hubey, bn t, bn
Bak ve bn Vcid gibi hadisilerden hadis okumutur
25
. On sekiz yanda iken
Lahmden Krat-i seba, aere ve takrb renimi grmtr. Lahmden ayrca bn
reyhin el-Kfsini, Abdurrahman b. Abdullah es-Sheylden baz hadis kitaplarnn
yan sra bn Himn es-Sresinin erhi er-Ravzatl-nf isimli kitabn okumutur.
Kad bn Zerknun derslerine uzun bir sre devam edip iczet almtr
26
.
Seyr slkunun henz balarnda iken baz tasavvuf makamlara ulaan
27
bnl-Arab, hayat boyunca zhir ve btn ehli pek ok staddan istifde etmitir
28.
bnl-Arabnin tasavvuf yolunda asl gelimesini salayan ey, bir ok eyhlerden
istifade etmesidir. yz kadar eyhten istifade ettiini bildiren bn Arab u halde
hem evre hem de imkanlar ve ahs kabiliyeti dolaysyla byle yksek bir makama
ermi, slm dnyasnda en byk sfilerden biri saylmtr. Bilhassa ders grd
hocalar, bnl-Arabnin hayat ve fikirlerinde silinmez izler brakmtr
29.
Kendile-
rinden faydaland yz akn kiinin mnev hallerine ve hikmetli szlerine yeri

24
Uluda, age., s.6.
25
bnl-Arabnin hadis hocalar ve muhaddis kimlii hakknda geni bilgi iin bk. Ali Vasfi Kurt,
Endlste Hadis ve bn Arab, stanbul: nsan Yaynlar, 1998, s. 358-372.
26
Kl, agm. , s.494; bnl-Arab, btn hocalarnn ve okuduu kitaplarnn listesini el-cze adl
eserinin banda saymtr.
27
bnl-Arab, el-Ftht , C.II, s. 425.
28
Kl, age. , s.14.
29
Keklik, age. , s.61.
10





geldike el-Ftht, Kitbl-kutb, Drretl-fhire ve Rhul-kuds gibi eserlerinde
isimlerini de vererek temas etmitir
30.
lk mridi Ebl-Abbs el-Uryebdir
31
. Yine bu
yllarda Hzr ile karlap ondan hrka giymesinden
32
sonra tahkk yoluna ilk intisab
gereklemitir. Bu srada yirmi yanda
33
olan bnl-Arab hayat boyunca pek ok
ehir ve lkeye seyahat etmitir.
E. Seyahatleri, Evlilikleri ve ocuklar
Yirmi alt yandayken kt ilk seyahetinde Cezretl-Hadr (Algeciras),
Sebte (Ceuta), Fas ve Tilimsn yoluyla Tunusa giden bnl-Arab bir sre burada
kalarak aralarnda daha sonra el-Fthtl-Mekkiyyeyi kendisine ithaf edecei eyh
Abdlazz el-Mehdevnin de bulunduu sfilerle grr. ki yl sonra bliyeye
dner
34
. Birka defa gittii Fasta drt yl kadar kalr. Burada da pek ok sfyle tanr.
Kendisine yaklak yirmi yl arkadalk ve yoldalk edecek olan Abdullah Bedr
el-Habe ile burada tanmtr. Fastan sonra son bir kere daha Grnata ve Kurtubaya
geer ki bu onun doup byd Avrupa ktasndaki son ikmetleri olacaktr.
Marketeyken grd bir mnev iretle 1200/596 ylnda bir daha bu beldelere geri
dnmemek zere ve Hac niyetiyle, Douya Mekkeye doru yola kar. Mekkede ilk
haccn yaptktan sonra tekrar Kuzey Afrikaya dnerek Tunus, Msr ve Kuds
ziyaret eden bnl-Arab, Mednede Hz. Peygamberi (s.a.v.) ziyaret ettikten sonra
Mekkeye ular. Harem-i erifte tavafla megul olan, murakabeye ekilen bnl-
Arabye yirmi ylda tamamlanacak olan el-Fthtl-Mekkiyye, ilk defa burada
kendisine ilham edilmeye balanmtr.
Mekkede yaklak iki buuk yl kaldktan sonra Badata oradan da Musula
geen bnl-Arab, Urfa, Diyarbakr ve Sivas zerinden Malatyaya gelir
35
. Badattan
bu yana Mecdddin shak ve Abdullah Bedr el-Habede kendisine refakat etmekteydi.
Bu srada ikinci defa Anadolu Seluklu tahtna kan I.Gysettin Keyhsrev, eski dostu
Mecdddin shak Konyaya arnca bnl-Arabde onunla beraber Konyaya

30
Kl, agm. , s.494.
31
bnl-Arab, el-Ftht, C.I, s.186.
32
bnl-Arab, age., s. 186.
33
bnl-Arab, age, C.II, s. 471.
34
Kl, agm., s.494.
35
Kl, age., s.22.
11





geer
36.
Bir mddet Konyada kalp Evhadddin Kirmn ile grtkten sonra Halep,
Kuds, Msr yoluyla Mekkeye geen bnl-Arab, buradan da yine Badata ardndan
tekrar Konyaya dner.
Tekrar Halep ve Sivas seyahatinden sonra yeniden Malatyaya yerleen bnl-
Arab, -Anadoludan tam olarak ne zaman ayrld bilinmemekle beraber- 627/1230
ylnda artk ama yerlemitir. Bir gn mnsnda Hz. Peygamberi grr ve Hz.
Peygamber kendisine Fussul-hikemi yazmasn emreder. O sralarda altm be
yan geen bnl-Arab vaktinin byk bir ksmn daha ok el-Ftht kitabn
gzden geirmeye ve yeniden yazmaya hasretmitir
37
. ama yerletikten sonra da
gezilerine devam etmi, ancak yann ilerlemesi sebebiyle ama yakn ehirlere ksa
sreli seyahetleri tercih etmitir
38.

bnl-Arab, ilk evliliini memleketinin ileri gelen ahsiyetlerinden Abdn
el-Bicnin kz ile bliyede iken yapt. kinci defa Mekkede Haremeyn Emri
Ynus b. Ysufun kz ile evlendi. Bu evliliinden Muhammed mdddin adndaki
olu oldu. nc evliliini Malatyada Sadreddin Konevnin dul annesi ile yapt.
Drdnc olarak am Mlik kads Zevvnin kzyla evlendii kaydedilmektedir.
kinci olu Muhammed Sadeddinin Malatyada doduunu bildiren kaynaklar esas
alndnda onun nc evilikten olduu kabul edilir. Bu durumda Muhammed
Sadeddin, Sadreddin Konevnin vey kardeidir
39
.
F. Vefat
Muhyiddin bnl-Arab, 22 Rebl-hir 638/ 8 Kasm 1240 tarihinde 78
yanda iken amda Hakka yrmtr. Kad Muhyiddin bn ez-Zek ailesinin Kasyn
da eteinde bulunan Salihiyye semtindeki kabristanna defnedilmi ve daha sonra iki
olununda gmlecei bu yere bir de trbe yaplmtr. Sonraki devirlerde am blgesi
ulems arasnda yaygnlk kazanmaya balayan ilm-i btn muhlifi zhircilik
akmlarnn oluturduu aleyhte propagandalarn tesirleriyle unutulmaya yz tutan ve
bir sre bakmsz kalan bu trbe Osmanl Sultan I. Selimin (Yavuz) Msr seferi

36
Kl, agm., s.494.
37
Kl, age., s.23.
38
Uluda, age., s. 55.
39
Kl, agm., s.495.
12





dnnde tamir ettirilmi ve yanna bir camii ve bir de tekke ilave edilmitir. Daha
sonra II. Abdlhamit tarafndan bir kere daha tamir ettirilen bu trbe o gnden bugne
kadar ziyret mahalli olmay srdrmektedir.
40

II. ESERLER
41

bnl-Arab ok sayda eser vermi bir melliftir. Bu eserler kk risaleler ve
birka sayfalk mektuplardan abidev Fthta, soyut metafizik yazlardan,
gerekletirilmi irfan esinin ak diliyle ifade edildii Sf iirlere kadar uzanr.
Tamam ele aldklar konularn i anlamlarn gn yzne karma amac tayan bu
eserleri metafizikten kozmolojiye, psikolojiden Kuran tefsirine kadar her trl bilgi
alann kapsamaktadr
42
.
A. Eserlerindeki slbu ve Eserlerinin erii
bnl-Arabnin yazdklarnn hacmi ylesine genitir ki, ieriklerini
tanmlamak gerekten gtr. Okyanustan tap grnrde ne varsa rten dalgalar
rnei dklmtr kitaplar ve risaleler onun kaleminden. Arapa yazd bu eserlerin
tad slp bazen iirsel bazen de anlalmas zor bir nitelik sunmaktadr. Baz
eserleri sz gelimi yntemle ilgili olanlar basit ve sade iken, metafizik zerine
yazlanlar olduka aprak ve kesik kesiktir. Gerekte kendine zg bir dil
kullanmtr; ve ksmen daha nceki sflerinkine dayal ve yazlarnn anlalmas iin
kesinlikle biinmesi gereken teknik bir lgat oluturmutur
43
. Okuyucunun yalnzca
szcklerin anlamlarn deil, bu szcklerle balantl nans ve imajlar da renmesi
gerekmektedir. Bir baka deyile, bnl-Arabyi anlayabilmek ve sembolik dilinin

40
Kl, age. , s.24.
41
bnl-Arabnin eserlerinin liste halinde verildii kitaplar unlardr: 1. bn Arab, Fihrisl-ktbil-
musannefe. Bu fihrist, H. 627de, amda Sadreddin el-Konevnin istei zerine yazlmtr. Bu listede 248 eserin
ad yer alr. 2. Osman Yahya, LHistoire et la classification de Iuvre dIbn Arab, Damas 1964. Bu kitapta
tekrarlarla ve varyasyonlaryla birlikte 846 eserin ad gemektedir. 3. Bursal Mehmet Tahir b. Rifat, Tercme-i Hl
Fazil-i eyh-i Ekber Muhyiddin-i Arab, 1329. Bu kitapta 439 eserin ad geiyor. 4. e-eyh Mehmet Receb Hilmi
Efendi, Kitabl-brhnil-ezheri f menkbi-eyhil-Ekber, 1326. Burada 284 eserin ad geiyor. 5. Ebul-Hasan
Ali b. brahim el-Kr el-Badd, Muhyiddin bnl-Arabnin Menkabeleri, Abdlkadir ener-M. Rami Ayas
(ev.), AF, 1972. Bu kitapta 192 eserin ad zikredilmi ve daha 50den fazla eserin bulunduu kaydedilmitir.
Mehmet Recep Hilmi, bn Arabnin Menkb, Mahmut Kank (ev.), 1. bs., Ankara: Hece Yaynlar, 2004, s. 67.
Ayrca bk. Kl, age. , s.30-52.
42
Seyyid Hseyin Nasr, Mslman Bilge, Ali nal (ev.) , stanbul: nsan Yaynlar, 1993, s. 120.
43
bnl-Arab, bu dili retmek amacyla Mucemu Istlhts-Sfiyye ve takipisi Abdurrezzak Kan
de el-Istlhtus-Sufiyye adl birer terimler szl yazmlardr. Ayrntl bilgi iin bk. Mustafa Akar, Tasavvuf
Tarihi Literatr, stanbul: z Yaynclk, 2006, s. 326- 328.
13





altnda yatan hazineleri kefetmek iin satrlar arasnda okuyabilmeyi renmek
zorunludur
44
.
bnl-Arab, eserlerini herhangi bir mellif gibi dnp tanarak
yazmadn, bu eserlerde yer alan bilgilerin zihinsel rnler olmaktan ziyade birer
ilh iml olduunu zellikle vurgular. Bu tr bir bili tarzyla sahip olunan bilgileri
yazya geirirken yaadklarn bir doum sancsna benzetir ve btn eserlerinin, ya
Allahtan gelen mevridin kalbini yaracak ve cierlerini paralayacak hale geldiinde
daha fazla dayanamayp bunlardan zaptedebildiklerini kaydetmek suretiyle veya
hakikatin dorudan doruya mkefesiyle yahut da bizzat Allahn emriyle imkn
dairesine geldiini syler. Hatta bu sebeple kitaplarnda yer yer dzensizliklerin gze
arpabileceini, ancak bunlarn kendi iradesiyle olmadn vurgular
45
.
Eserlerinin ekli zelliklerinin yan sra muhtevalar konusuna da temas eden
bnl-Arab, verdii bilgileri baz kiilerin sz ve grlerinden aktarmadn
sylemitir. Kitaplarnn sadece Hakkn kendisine keif yoluyla verdii ve iml
ettirdii eyleri ierdiini, sahip olduu ilmin vecd sultannn veya vcudda fn olma
halinin kendisinde galebe ettiinde kalbinde tecell eden eylerden ibaret olduunu
sylemektedir
46
.
bnl-Arab, btn eserlerinde mrifetullah ilimler dairesinin merkezine
alm ve bu noktadan hareketle hakikate dair ilimlerin (ilm-i hakik) eitli konularna
aklamalar getirmitir. Tasavvuf, tefsir, hadis, fkh, tarih, ilm-i havs gibi ok geni bir
alanda yazm olduu yzlerce eserinin hareket noktas hep mrifetullahtr
47
.
unun bilinmesi gereklidir ki Mutasavvflar akl, nakil ve duyu organlar
araclyla bilgi edinildiini kabul etmekle birlikte bir de ilham (kef) yoluyla bilgi
sahibi olunduunu syler ve buna ayr bir nem ve deer verirler. lhamla bilgi sahibi
olmay mmkn grmeyen veya nazar olarak bunu kabul ettikleri halde uygulamadaki
rneklerini reddeden veya bunlar hafife alp alay konusu yapan filozoflarn, Mutezile
gibi akl esas alan mezheplerin, fakih, hadisi ve kelamclarn bnl-Arabyi

44
Nasr, s.123.
45
Kl, agm. , s.495.
46
Kl, agm. , s. 495-496.
47
Kl, agm. , s. 495-496.
14





anlamalar son derece zordur
48
. bnl-Arabyi anlamann en emin yolu tasavvuf
tarihinin bir halkas olarak grp bu hareket iinde deerlendirmek, bir de onu kendi
sistemi iinde yorumlamaktr
49
.
bnl-Arabyi dier mutasavvflardan farkl klan tasavvufta kendine zg bir
sistemin sahibi olmasyd. te bu sistemin zn ve esaslarn meydana getiren bir
takm temel kavramlar ve bu kavramlar ifade etmek iin kullanlan terimler
50

bilinmeden onu anlamak mmkn deildir
51
.
B. nemli Baz Eserleri ve Fussul-hikem
400den fazla eser yazd kaydedilen eyh-i Ekberin eserlerinin listesi, bata
kendisi olmak zere
52
eitli kaynaklarda verilmi ise de bunlardan hibiri tam deildir
53.

bnl-Arabnin yaklak 245 eserinin gnmze ulat sylenebilir
54
.
1. nemli Baz Eserleri:

a. el-Fthtl-Mekkiyye f marifetil-esrril-mlikiyye vel-mlkiyye:
Mellifin en byk ve en temel eseridir. Dier eserlerinin bu kitabn ilgili
blmlerinin zeyli olduu sylenebilir
55.
Ansiklopedik bir eser olan el-Fthtl-
Mekkiyye, metafiziin ilkeleri ve eitli kutsal bilimlerin yansra Muhyiddin bnl-
Arabnin eitli tecrbelerini de ele alan 560 blmden oluur. Bu eser, slmda batn
bilimlerin kendinden nce ve sonra yazlm her eseri derinlik, gerekse ap bakmndan
aan adna layk kapsaml bir zetidir. bnl-Arab eserinin birka yerinde onun
ilhamla yazldn vurgular
56
.


48
Uluda, age.,s. 61-62.
49
Uluda, age., s. 64-65.
50
bnl-Arabnin kuland dili anlamada yardmc olmas bakmndan u szlkler nemlidir: Suad
el-Hakm, bnl-Arab Szl, Ekrem Demirli (ev.), 1.bs., stanbul: Kabalc Yaynlar, 2004; Abdrrezzak
Kn, Tasavvuf Szl/Letifl-alm f iarati ehlil-ilhm, Ekrem Demirli (ev.), stanbul: z yaynclk, 2004.

51
Uluda, age., s.67.
52
bnl-Arab, ilk liste karma teebbs olan el-Fihristte 248, el-czede 289 kitabnn adn
zikretmitir. Bk. Kl, agm. , s.514.
53
Uluda, age., s. 67.
54
Kl, agm., s. 514.
55
Kl, agm., s. 514. rnek olarak Fuss kitabnn el-Fthtn II/357-377 sayfalar arasnda,
et-Tecelliyt isimli eserinin 382. blmde ve Kitbul-menzilul-menzilin de 22. blmde mndemi olduklar
grlmektedir. Kl, age., s. 35.
56
Nasr, age., s. 120.
15





kinci defa gzden geirerek bizzat kendi eliyle yazd 37 ciltlik nsha
stanbulda Trk ve slm Eserleri Mzesi (nr. 1845-1881) ndedir. Trkeye
57
ve baz
dillere ok ksa baz ksmlar tercme edilmitir
58.

el-Fthtl-Mekkiyyenin mm arn tarafndan yaplan Levkhul-
Envril-Kudsiyye isimli muhtasarna yine ayn mellif tarafndan Kibrt-i Ahmer
(Krmz Kkrt) ismiyle ikinci muhtasar yaplmtr. Bu muhtasar ise Trkeye
evrilerek baslmtr
59
.
b. el-Cem vet-tafsl f esrril-men vet-tenzl:
bnl-Arab Kehf sresinin 60. yetine kadar getirdii bu tefsirinin altm drt
cilt olduunu syler. XX. Yzyln bana kadar mevcut olduu bildirilen eser hlen
kayptr
60
.
c. et-Tedbrtl-ilhiyye f islhil-memleketil-insniyye:
bnl-Arab bu eserinde, Aristoya nisbet edilen siyasete dair bir eseri kendi
sistemi balamnda yeniden kaleme almtr
61
. Eser Ahmed Avni Konuk tarafndan
(Osmanlcaya) tercme ve erh edilmi olup Mustafa Tahral tarafndan yeni harflere
geirilerek yaynlanmtr. (stanbul 1990).
d. Tercmnl-evk:
Altm bir iirin yer ald bu manzum eser, Reynold A. Nicholsan tarafndan
ngilizceye (London 1911), Mahmut Kank tarafndan Trkeye (stanbul 1990)

57
Eser, Ekrem Demirli tarafndan Trkeye evrilmeye balanmtr. eviri tamamlandnda 18 cilt
olmas planlanan Ftht- Mekkiyyenin I. cildi Litera Yaynclktan 2006 ylnda kmtr. u an VIII. cildi
yaynlanm olan (stanbul, 2008) bu evrinin nemli bir zellii de Fthtn ilk defa tamamnn baka bir dile
evrilerek yaynlanmasdr. Bk. bn Arab, Ftht- Mekkiyye, Ekrem Demirli (ev.), C. I-VIII, stanbul: Litera
Yaynclk, 2006-2008.
58
Kl, agm., s. 514. Daha fazla bilgi iin bk. Kl, el-Fthtl-Mekkiyye, DA, C. XIII, s. 251- 285;
M. Mustafa akmaklolu, Kalsiklerimiz/X, el-Fthtl-Mekkiyye, Muhyiddin bnl-Arab, Tasavvuf lm ve
Akademik Aratrma Dergisi, Y.4, S. 11 Temmuz-Aralk 2003, Ankara: Erkam Matbaas, 2003 s. 407-444.
59
Bk., Abdulvehhb e-arn, Kibrt-i Ahmer (Ftht- Mekkiyyeden Semeler), M.Sabit nal- H.
Fehmi Kumanlolu (Osmanl Trkesine ev.), H.Fehmi Kumanlolu- Mehmet Demirci (Gnmz Trkesine
ev.), zmir: zmir lahiyat Vakf Yaynlar, 2006.
60
Kl, agm., s. 514.
61
Kl, agm., s. 514. Ayrntl bilgi iin bk. Mustafa Tahral, Tedbrt lhiyye Hakknda, Tedbrt-
lhiyye Tercme ve erhi, 3. bs., stanbul: z Yaynclk, 2004, s. xiii-xxx; M. Mustafa akmaklolu,
Klasiklerimiz/XVI, Muhyiddin bnl-Arab (560-638/1165-1240), et-Tedbrtl-ilhiyye f Islh memleketil-
insniyye, TAD, Y.7, S. 17 Temmuz-Aralk 2006, Ankara: Erkam Matbaas, 2006, s. 283-302.
16





tercme edilmitir. Bu manzum eserin ez-Zehir vel-alk adnda bizzat mellif
tarafndan yaplan mensur bir erhi vardr
62.

Bu erh zerine Hmeyra Hamzaolu tarafndan Muhyiddin bnl-Arabnin
ez-Zehrul-Alak f erh-i Tercmnil-Evk Adl Eserinde lh Ak Sembolizmas
ismiyle 2003 ylnda yksek lisans tez almas yaplmtr.
2. Fussul-hikem ve hussul-kilem:
Mellifin btn fikirlerinin zeti saylan en mhim ve temel eseridir
63
.
Fussul-hikem, grleri slm dncesinin ayan oluturan Tasavvuf, Kelm ve
Felsefeyi derinden etkilemi olan bnl-Arabnin dnce sisteminin tam bir zeti ve
en olgun meyvesidir
64
.
Tezimizin konusunu tekil eden Ahmed Bcnn Mntehsnn kayna,
bnl-Arabnin Fussul-hikemi olmas sebebiyle sz konusu eser, aada ayrntl
bir ekilde ilenecektir.
a. Eserin Tanm ve erii
Tasavvuf dncesinin temel kitaplarndan biri olan eserin tam ad Fussul-
hikem ve hussul-kilemdir. Fussul-hikem (hikmetlerin yuvalar) tamlamas,
yzk ka (yuvas), gz bebei, eklem yeri, n di gibi mnalara gelen fassn oulu
fuss ile hikmetin oulu hikem kelimelerinden meydana gelmitir
65
.
bnl-Arab, 627/1230 yl Muharrem aynn son gnlerinde amda
bulunduu srada kendisine vki olan mbeirtta Hz. Peygamberin elinde bir kitapla
grnerek, kendisine: Bu Fussul-hikem kitabdr. Bunu al ve insanlara aktar ki
ondan istifde etsinler dediini nakleder ve eseri kaleme alarak bu nebev emri yerine

62
Hmeyra Hamzaolu, Muhyiddin bnl-Arabnin ez-Zevhrul-Alak f erh-i Tercmnil-Evk
Adl Eserinde lh Ak Sembolizmas, (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Marmara niversitesi SBE, 2003),
s.9.
63
Kl, agm., s. 514.
64
Dilver Grer, Klasiklerimiz/XII, Fussul-Hikem (Muhyiddn bn Arab, 560-638/1165-1240), TAD
Y.5, S. 13 Temmuz-Aralk 2004, Ankara: Erkam Matbaas, 2004, s. 395.
65
Kl, Fussul-Hikem, DA, C. XIII, stanbul : TDV Yaynlar, 1996, s. 230.
17





getirdiini belirtir
66
.
Dier eserleri gibi bu eserinin de nefsin yol at garazlardan mnezzeh bir
mukaddes makamdan geldiini syleyen bnl-Arab kendisinin eserin mellifi deil
mtercimi saylmas gerektiini zellikle ifade eder
67
.
Muhyiddin bnl-Arabnin en ok okunan eseri, slm btnliin ana
doktrinlerine ayrlm yirmi yedi blmden oluan mnev vasiyetnamesi niteliindeki
Fussul-hikemdir. Kitabn ad kitabn ieriini sembolize etmektedir; her bir fass, lh
hikmetin her bir peygambere vahyedilen ynn sembolize eden kymetli bir mcevher
ierir. Benzetme yapacak olursak, her bir fass, lh hikmetin kendisine vahyedilen zge
ynn aktarc ara grevi yapan her bir peygamberin insn ve manev niteliidir
68.

Her bir peygamberin insn ve bireysel mahiyeti, asl gereklii ve Yce
Kelimenin bir kararlatrmas veya Allahn ftr syleyii olan logos veya
Kelimededir. Bu yzden blmlere Adem Kelimesindeki lh Hikmet Fass, t
Kelimesindeki lham Hikmeti Fass gibi balklar konmu ve en sonunda
Muhammed Kelimesindeki Ferd Hikmet Fass balkl blm yer almtr. nsn
adan, peygamberlerin insn ve bireysel ynleri asl ve evrensel ynlerini, yani
kymetli mcevheri ieriyor grnmesine ramen, gerekte iliki tersinedir. Fass
(mcevherin kan) ieren ve kararlatran peygamberin, i gereklii, bireysel
yndr. lh vahy alcs tarafndan renklendirilmekle birlikte, evrensel adan
alcnn bizzat kendisi, stte kararlatrlan ve gksel prototipince ierilen ilh bir
imkandan baka bir ey deildir
69
.
Fussul-hikem yirmi yedi peygamberin

her birinin hikmetlerine izfeten

yirmi
yedi blme ayrlmtr. Ksa bir

mukaddimenin ardndan kelime-i Ademdeki

ilh
hikmeti anlatan blmle balayan eserde srasyla kelime-i deki nefs, kelime-i
Nhdeki subbh,

kelime-i drsdeki kudds, kelime-i brhmdeki mheym,
kelime-i shakdeki hakk, kelime-i smildeki l, kelime-i Yakbdeki ruh,

66
Ahmed Avni Konuk, Fussl-Hikem Tercme ve erhi, Mustafa Tahral ve Seluk Eraydn (hzl.), C.I,
3. bs., stanbul: FAV, 1999, s. 97-99.
67
Kl, Fussul-Hikem, s. 231.
68
Nasr, age., s. 121.
69
Nasr, age., s. 122.
18





kelime-i Ysufdeki nr, kelime-i Hddeki ahad, kelime-i Slihdeki ftih,
kelime-i uaybdeki kalb, kelime-i Ltdeki melk, kelime-i zeyrdeki kader,
kelime-i sevdeki nebev, kelime-i Sleymandeki rahmn, kelime-i Davddeki
vcd, kelime-i Ynusdeki nefes, kelime-i Eyybdeki gayb, kelime-i Yahyvdeki
cell, kelime-i Zekeriyyvdeki mlik, kelime-i lysdeki ns, kelime-i Lokmn
deki ihsn, kelime-i Harndeki imn, kelime-i Msevdeki ulv, kelime-i Hliddeki
samed ve kelime-i Muhammeddeki ferd hikmetler anlatlr. Zira bnl-Arabye gre
Hz. Muhammed insan nevinin en mkemmel var oluu olup her ey onunla balar ve
yine onunla son bulur
70
.
Eserin zerine bina edildii anahtar terim de bu kelime (logos) yahut
hakikat-i Muhammediyye denilen kavramdr. Buna gre her peygamberin btn bir
kelimedir, fakat hepsinin sahip olduu hakikat mertebesi farkldr. Hakikatlerin hakikati
ve kll kelime ise Hz. Muhammedin hakikatidir; dier btn mertebeler o kelimeden
neet eder, varlk sebeplerini ve bilgilerini ondan alrlar. bnl-Arabnin kelimeden
kast ile geleneksel felsefenin logosu arasnda yer yer bir paralellik kurulduu da
olur
71
.
Eserde esas mihveri tekil eden ve tecell-i evvel, akl- evvel, akl- kl,
vcd- evvel, dem-i hakk, hakkat-i dem, rh- azam, mebde-i evvel, sebeb-i evvel,
levh-i mahfz, mml-kitab gibi sfatlarla tanmlanan bu merkez Hz. Muhammedin
batn cevheri, onun hakki vechesidir. Ksaca eserin ana temasnn insn- kmil
olduu sylenebilir. Bu bakmdan Fussul-hikemi zhir ve yatay dzlemde bir
peygamberler tarihi; batn, metafizik ve dikey dzlemde tasavvuf bir nat-i neb gibi
grmek de mmkndr
72
.
Hz. Adem ile balayp Hz. Muhammed ile son bulan Fussul-hikemde
blmlerin bir kronolojik sras olmad gibi (mesel s blm Sleyman
blmnden ncedir) belirli bir fikri btnl takip ettii de sylenemez. Mesel Nh,

70
Sleyman Ate, r Tefsr Okulu adl almasnda Fussu tahll etmi ve baz Fasslar zetlemitir.
Bk. Sleyman Ate, r Tefsr Okulu, 2. bs., stanbul: Yeni Ufuklar Neriyat, 1998, s.172-175; ayrca Dilver
Grer Klasiklerimiz/XII, Fussul-Hikem adl makalesinde Fussun detayl bir fihristini karmtr. Bk. Grer,
agm., s. 429-434.
71
Kl, agm. , s. 231.
72
Kl, agm. , s. 231.
19





Ms ve s blmlerinde ele alnan konularla ilgili peygamberlerin hayatlar ve
teblileri arasnda ok sk bir irtibat kurulmuken dier baz blmlerde blme adn
veren peygamberle anlatlanlar arasnda bu derecede bir ban bulunmad gze arpar.
Ayrca kitapta sahip olduklari hikmet nevileri anlatlan t ve Hlid b. Sinnn
peygamber olduklar sadece baz hadislerde zikredilmekte, Lokman ise Kuranda
peygamberden ziyde bir veli olarak gemektedir
73
.
Bunun yan sra metin iinde yer yer baz tezatl ve aykr (paradoksal)
ifadelere de rastlanr. Bu tarz metinlerde oka grlen bu durum, bnl-Arabnin
eserlerinin en bariz zelliklerinden olup bir hakikatin farkl mertebelerde farkl ekiller
almasnn sonuta baz farkl ifadelendirmeleri zaruri klmas ile aklanmtr
74
. Ayrca
Ben ancak bana ne ilk edilmise onu ilk ettim ve ancak bana ne indirilmie onu bu
satrlara dktm. Ne nebiyim ne resl. Sadece vris-i neb ve hris-i ahiretim der
75
.
Kendisine bahsedilen bilgilerin hepsini deil ancak Hz. Peygamberin erevesini
izerek anlatmasna izin verdii kadarn akladn
76
da zellikle ifade eder
77

Ksaca, yazld tarihten beri kendisine atfta bulunulan ve hacim olarak hi de
byk olmayan bu eserin konusu irfn tasavvuf ya da bir baka deyile tahakkuk
tasavvuftur. 27 peygamberin isminde mndemi olan 27 ayr hikmet zerine bin
edilmitir. Btn bu hikmetlerin odak noktasnda ise hateml-enbiy ve insn- kmil
olan Hz. Peygamber vardr. Eser ayn zamanda mellifin temel dnce sistemi olan
vahdet-i vcd fikrini derli toplu bulabileceimiz bir kaynaktr
78
.
Vefatndan yaklak on yl evvel yazya geirilen bu esere bnl-Arab byk
nem verir, evresindekilere bu eseri dier risleleriyle bir arada ciltlemeyip mstakil
olarak tutmalarn sylerdi. Eserin, el-Fthtl-Mekkiyyenin zellikle II. cildinin
357-377. sayfalar arasnda zetlenmi olduu grlr ki bu da Fthtn bir bakma

73
Kl, agm. , s. 231.
74
Bu konu hakknda daha fazla bilgi iin bk. Mustafa Tahral, Fussul-Hikemde Tezadl fadeler ve
Vahdet-i Vcd, A. Avni Konuk, Fussul-Hikem Tercme ve erhi, 3. bs., C.II, stanbul: FAV Yaynlar, 2002,
s. 9-38.
75
bn Arab, Fussul-Hikem, Ebl-Al Aff (thk.), Beyrut: Drl-kitbl-Arab, 1423/2002, s. 48.
76
bn Arab, age., s. 14.
77
Kl, agm. , s. 231.
78
Grer, agm., s. 396.
20





Fussun erhi olduunu gsterir
79
.
Eserin Sadreddn Konev tarafndan yazlan ilk nshas stanbul Trk ve slm
Eserleri Mzesinde nr. 1933te kaytl bulunmaktadr. 630 (1233) tarihli bu en eski
nshann zahriyesinde eserin, katipliini yapan Konev tarafndan bnl-Arabye
okunarak mukabelesinin yapldn gsteren sema kayd yer almaktadr. lk defa
Kahire(1252) ve stanbulda (1304) yaynlanan eserin tahkikli neri Ebl-Al el-Afifi
tarafindan yaplmtr (Kahire 1946)
80
.
Fussul-hikem Farsa, Trke, Urduca ve ngilizceye (The Bezels of Visdom,
trc. R. W. J. Austin [New York 1982]) tam metin olarak; Franszca (La sagasse de
prophtes, trc. Titus Burckhardt [Paris 1955]); Almanca (trc. Hans Kofler) ve Rusaya
(trc. Alexander Kynsh) ksmen tercme edilmitir.
Fussul-hikem bizzat bnl-Arab tarafndan Nakl-fuss adyla
zetlenmitir. Bu eserin katipliini, bnl-Arabnin talebelerinden smail b. Sevdekin
stlenmitir. Eserde ibarenin lafzan ihtisar edilmesinden ok fikirlerin zetlenmesi
yoluna gidilmitir. Ktphanelerde birok nshas bulunan, Nakl-fuss, Resil bn
Arab ierisinde baslmtr (Haydarabad 1948, II, 27. risale)
81
. Ele ald meselelerin
zor anlalr olmasnn yan sra dil olarak da ok muammal bir yapya sahip bulunan
eser zerine bir ok erh
82
ve reddiye yazlmtr
83
.
b. Eserin Trke Tercme ve erhleri
84

Fussul-hikemin Osmanl dnemi tasavvuf ve fikr hayat zerindeki etkileri

79
Kl, agm. , s.231.
80
Kl, agm. , s. 232.
81
Kl, agm., s.232.
82
Fussul-Hikem erhlerinin liste halinde verildii eserler unlardr: 1. Osman Yahya, LHistoire et la
classification de Iuvre dIbn Arab, Damas 1964, s.241-256; 2. Bursal Mehmet Tahir b. Rifat, Tercme-i Hl
Fazil-i eyh-i Ekber Muhyiddin-i Arab, 1329, s. 22-24; 3. e-eyh Mehmet Receb Hilmi Efendi, Kitabl-
brhnil-ezheri f menkbi-eyhil-Ekber, 1326, s. 49-51; 4. Muhyiddn-i Arab, Fussul-Hikem, M. Nuri
Genosman (ev.), stanbul: stanbul Kitabevi, 1971, s. XV-XVI; 5. Mustafa Tahral-Seluk Eraydn (hzl.), A. Avni
Konuk, Fussul-Hikem Tercme ve erhi, 3. bs., C.I, stanbul: FAV Yaynlar, 1999, s. 9-10. Mehmet Recep
Hilmi, age., s. 79. Ayrca bk. Kl, age., s.232-234.
83
Bu erh ve reddiyelerin listesi iin bk. Kl, agm. , s.232- 237; Grer, agm., s. 403-414.
84
Fussul-hikem erhleri iin says yzleri aan rakamlar verilmitir. Tezimizin muhtevasn amas
sebebiyle eserin sadece Trke tercme ve erhlerini vermekle yetindik. Bk. dipnot: 82.
21





ok kapsaml, derin ve devaml olmutur
85
. Bu etkinin sonucu olarak Fussul-hikem
Osmanl dneminde Arapa erhlerle yetinilmemi Trkeye tercme ve erh
edilmitir.
1. Fussul-hikemin Trkeye ilk tercmesi, Yazcolu Mehmedin
el-Mnteh
86
adl talikatn kardei Ahmed Bcann genileterek evirmesiyle
gerekletirilmitir (Sleymaniye Ktp., Kl Ali Paa, nr. 630). Tezimizin konusunu
oluturan bu eser III. blmde ayrntl bir ekilde ilenecektir.
2- Bayezid Halfe, Dede mer Rennin yannda girdii halvetten sonra
Fuss zerine nce Arapa bir erh kaleme alm, daha sonra bu kitaptan ilham alarak
Srr- Cnn adn verdii Trke bir eser yazmtr. 5500' akn beyitten oluan eserde
Fussun baz konularn nazmetmitir (Millet Ktp., Ali Emr, Manzum, nr. 937).
Eserin baka bir dile manzum olarak evrilip erhedilmesi daha sonraki yllarda
Nasrullah Nusret tarafndan Cnnl-Mecnn adyla Farsada ve Michael Sells
tarafndan kismen ngilizcede denenmitir.
3- III. Muradn rys zerine Zeyrek Aann emriyle Nevnin hazrlad
Trke Fuss tercmesine bizzat padiah tarafndan Kefl-hicb min vechil-kitb
87

ad verilmitir (stanbul niversitesi Ktp., Trke Yazmalar, nr. 2132). Mellif nshas
Kprl Ktphanesindedir
88
.
1002 (1593) ylnda tamamlanan bu tercmede Cend, Kayser ve Cm
erhlerinden de faydalanan Nevye eyh aban Efendi de yardmc olmutur.

85
Uluda, Osmanl Dnemi Tasavvuf Dncesinin Baz Temel Kaynaklar, Osmanl Toplumunda
Tasavvuf ve Sufiler, A. Yaar Ocak (hzl.), Ankara: TTK, 2005, s.28-31. bn Arab ekoln devam ettiren ahsiyetler
iin bk. Tahral, Muhyiddn bn Arab ve Trkiyeye Tesirleri, Kubbealt Akademi Mecmuas, Y. 23, S.1 Ocak
1994, s. 33-35.
86
Hac Bayrm- Velnin halifelerinden Yazcolu Mehmed, Cendnin erh-i Fussil-hikem adl
erhine el-Mnteh adl bir erh yazm, kardei Ahmed Bcanda bu erhi ayn isimle Trkeye tercme etmitir.
Bk. Uluda, Cend, DA, C. VII, Ankara: TDV, 1993, s. 361. Fussun ikinci nesil arihlerinin banda
Konevnin talebesi Cend (. 691/1292[?]) gelir. Cendnin metinle irtibatl ilk tam erh olma zellii tayan ve
metnin diliyle ilgilenmekten ok bnl-Arabnin metafizik ve kozmolojik grlerine arlk veren bu erhi
randaki iki nshaya dayanlarak Seyyid Celleddin Atiyn tarafndan yaymlanmtr (Mehed 1982). Kl,
Fussul-hikem, s. 232.
87
Bu erh zerine Marmara niversitesi SBEye bal olarak yksek lisans almas yaplmaktadr.
88
Yahya b. Ali Nev Efendi, Kefl-Hicb an vechil-kitb, Kprl Ktp., Fazl Ahmed Paa Bl., nr.
715, mellif hatt, 1002, 453 vr.
22





4- smail Ankarav, daha nce ad geen Nakl-fussu Zbdetl-fuhs f
nakil-Fuss adyla Trkeye evirip erhetmitir (stanbul 1328). Bu erh
Gereklerin z adyla stanbulda baslmtr
89
.
5- Abdullah Bosnevnin Tecelliyt arisin-nuss adyla yapt ilk Trke
Fuss erhi ise ilm muhitte ok tutulmu ve iki defa baslmtr (Bulak 1252; stanbul
1290). Bosnev bu erhini nce Arapa olarak yazmtr (Sleymaniye Ktp., ehid Ali
Paa, nr. 1247) daha sonra Trkeye evirmitir.
Son zamanlarda ngilizceye evrilen bu erh yanllkla smil Hakk
Bursevye nisbet edilerek yaymlanmtr (Ismil Hakk Bursevis Translation of and
Commentary on Fusus al-Hikam, trc., Blent Rauf, I-IV,Oxford 1986-1991).
6- Davudzde Sad el-Harput e-abnnin Glzr- Fussul-hikem adyla
yapt Trke bir erhten Abdlbki Glpnarl bahsetmektedir (Konya Mevln
Mzesi, A. Glpnarl, nr. 210).
7- Ahmed Avni Konukun tercme ve erhi, Mustafa Tahral ve Seluk
Eraydn tarafindan yeni harflere aktarlp gerekli notlar, nsz, indeks ve lugateler de
ilave edilerek neredilmitir. (Fussul-Hikem Tercme ve erhi, I-IV, stanbul 1987-
1992). Ayrca Hilmi Ziya lken, slam Dncesi (stanbul 1946) adl eserinde
Fussu, Konuk tercmesinden zetlemitir (s. 309-321).
8- Ali Selahattin Beyin (Yiitolu) yapt bir Fuss tercmesi 1944 ylnda
Milli Eitim Bakanlnca yaymlanmak zere satn alnm, ancak bunun yerine
M.Nuri Genosmann evirisi baslmtr (stanbul 1952, 4. bs., 1990). Bu eviri iddia
edilenin aksine ok mulaktr.
emseddin Yeil de eyh-i Ekber Muhyiddin-i Arab Hakikati Nasl
Anlatyor: Fussul-Hikem adl kitabnda (stanbul 1959) sadece Adem Fass zerine
baz aklamalarda bulunmutur
90
.

89
Bk. sml Rush Ankarav (rh.), Muhyiddin bnl-Arab, Nakel-Fuss/Gereklerin z-, Ayhan
Yldrm (hzl.), stanbul 2005; a.mlf., ae., lhan Kutluer (hzl.), stanbul: Ribat Yaynlar, 1981.
90
Kl, agm. , s. 233-234.
23





9- Ekrem Demirlinin gnmz Trkesiyle yapt eviri ve erh de (stanbul
2006) ise kitap iki blmden oluuyor. Birinci ksmda eviriyle birlikte blm sonlar
notlarla zenginletirilmi ve kitabn ikinci ksmnda ise metin yalnzca erh edilmekle
kalmayp Konev, Cend, Kan, Dvd Kayser gibi ilk dnem arihlerinin de
grlerine yer verilmitir
91
.
10- Abdlhalim ener tarafndan Hikmetlerin z adyla yaplan tercme ise
u an itibariyle en son yaplm Trke eviridir
92
. Olduka sade ve duru bir dil
kullanlmtr.
bnl-Arabnin nemli baz eserlerine ve Fussul-hikeme deinildikten
sonra bnl-Arabnin baslan dier baz eserleri ise unlardr: Risletl-envr (Kahire
1332; trc. Mahmud Kank, stanbul 1994); el-sfr an neticil-esfr (nr. D. Grill, Le
devoilement des efets du vogage, Paris 1994); el-sr ilel-makmil-esr (nr. Sud el-
Hakm, Beyrut 1988); Rhl-kuds (nr. zzet Husriyye, am 1970); et-Tecelliytl-
ilhiyye (nr. Osman Yahy, Tahran 1367/1988); Ank murib f marifeti hatmil-
evliy ve emsil-marib (Kahire 1970)
93
; Miktl-envr (stanbul 1990, trc. Mehmet
Demirci); el-Kevkebud-durr f menkibi Zin-Nnil-Msr (stanbul 2005, trc. Ali
Vasfi Kurt)
94;
et-Tenazzltl-mevsliyye (stanbul 1975, trc. Selhaddin Alpay)
95
.


91
Bk. bn Arab, Fussul-Hikem, Ekrem Demirli (eviri ve erh), 1. bs., stanbul: Kabalc Yaynevi,
2006.
92
Bk. Muhyiddin bni Arab, Fussul-Hikem/ Hikmetlerin z, Abdlhalim ener (trc.), 1. bs., stanbul:
Sf Kitap, 2007.
93
Kl, bnl-Arab, Muhyiddin, s.514. Daha fazla bilgi iin bk. Uluda, s. 76-91.
94
bn Arab, eyh-i Ekberin Kaleminden Bir Sfnin Portresi- Zunnn-i Msr/ el-Kevke-bud-durr
f menkibi Zin-Nnil-Msr , Ali Vasfi Kurt (trc.), 1. Bs., stanbul: Gelenek Yaynclk 2005.
95
Muhyiddin bni Arab, Meleklerin Ruh Aleminden Madde Alemine nii/ et-Tenazzltl-
mevsliyye, Selhaddin Alpay (trc.), stanbul: Esma Yaynlar, 1975.






KNC BLM
MNTEHNIN MELLF AHMED BCANIN
HAYATI VE ESERLER











25





I. HAYATI
Kaynaklarda fazlaca bir bilgi bulunmamakla birlikte, o dnemi inceleyen
neredeyse btn eserler, Yazcolu kardelerden, Ahmed Bcan ve eserlerinden sz
etmektedir. Yazl kaynaklarn dnda, yaad blge halk arasnda Ahmed Bcanla
ilgili menkbeler, hala dilden dile dolamaktadr
96
. Ahmed Bcan ad Gelibolu ve
evresinde domu ocuklara ad olmu
97
ve hl da olmaktadr. Ahmed Bcan ve
aabeyi Yazcolu Mehmed yaadklar blge halk tarafndan sevgi ve sayg ile
anlm ve trbelerini ziyaret etmek bugn de dahil- bir gelenek haline gelmitir.
almamzn bu blmnde Yazcoullarnn eserlerinden yola klarak
Ahmed Bcann hayat sz konusu edilecektir.
A. Doum Yeri ve Tarihi
Ahmed Bcan XV. yzylda yaayan Trk lim, mutasavvf, mtercim ve
nsirlerindendir. Yazcolu, Yazczde veya ndiren bnl-Ktib (Ahmed) dahi
denilmekle beraber daha ok Bcan lakabyla mehur olmutur
98
.
Ahmed Bcann doum yeri ve tarihi konusunda elimizde kesin bir bilgi
mevcut deildir. Ahmed Bcann kendi eserlerinde de doum tarihi ve doduu yerle
ilgili hibir bilgiye rastlanamamaktadr. Ancak doum yeri ile ilgili olarak, smil Hakk
Bursevnin Ferhur-Rh
99
ve Bursal Mehmet Thirin Osmanl Mellifleri
100
adl
eserlerinde, aabeyi Mehmedin doum yerini Malkaraya bal Kadkyn
gsterdikleri dikkate alnrsa, Ahmed Bcann da bu kyde domu olmas muhtemel
grnmektedir. Fakat Envrul-knde yer alan Hak Tel hazretleri, miskn
Ahmed-i Bcn deniz kenarnda gaziler ehrinde, Geliboluda yaratt
101
ifadesinden,

96
Aynur Koak, Gelibolulu Ahmed Bcann Eserleri zerine Bir nceleme, (Yaynlanmam Doktora
Tezi, anakkale Onsekiz Mart niversitesi SBE, 2000. ),s. 24-25. Szl kaynaa rnek olarak bk. Aynur Koak,
age., s. 24teki dipnot; yazl kaynaa rnek olarak bk. Evliylar Ansiklopedisi, C.II, stanbul: Trkiye Gazetesi,
1992, s. 136-137.
97
Sultan II. Murad ve Fatih Devirlerinde cenb Rumelinin kkl bir hanedan Kasabolu ailesi
Yazcolu kardelerin ensi, hmisi imiler. Bu sllelerden birinin ad Ahmed Bcandr. Ekrem Hakk Ayverdi,
Osmanl Mimarisinde elebi ve II. Sultan Murad Devri, 806-855 (1403-1451), C.II, stanbul: Baha Matbaas,
1972, s. 521.


98
mil elebiolu, Ahmed Bcan, DA, C. II, Ankara: TDV, 1989, s. 49.
99
. Hakk Bursev, Ferhur-Rh/erhul-Muhammediyye, C.II, Bulak: Matbaatl-Kbr, 1255, s. 236.
100
Bursal Mehmet Tahir, Osmanl Mellifleri, C.I, stanbul: Matbaa-i Amire, 1333, s. 194.
101
Ahmed Bcan, Envrul-kn, stanbul, 1305, s. 403.
26





Geliboluda doduunu sylemek de mmkndr
102
.
Ahmed Bcann doum tarihi ise henz bilinmemektedir. Ancak yaad
dnemle ilgili bilgi, kendi eserlerinde bulunmaktadr
103
. Envrul-ikni 855(1455)te
yazdna gre doumunun II. Murad dneminde (1421-1451) yani XV. yzyln ilk
ereinde olduu tahmin edilebilir
104
.
Ahmed Bcann yaad ehir konusunda ise kaynaklarda Geliboluyu vatan
tuttuu ve memleket edindii
105
ve Geliboluda olurdu
106
ifadeleri yer almaktadr.
Ahmed Bcan, eserlerinde kendi ifadeleriyle de belirttii gibi Geliboluda yaam ve
eserlerini burada kaleme
107
almtr.
Takprzde, e-ekikun-Numniyyede eyh Ahmed dahi mddet-i
mrnde Geliboluda temekkn ve mutavattn olup
108
diyerek Ahmed Bcann
Geliboluda yaadn belirtmitir. Ayrca Ahmed Bcan ve aabeyi, savalara da
katlm ve Gelibolunun muhafazasnda grev almlardr
109
.
B. Nesebi ve Ailesi
Muhammediye
110
adl manzum eseriyle tannan Yazcolu Mehmedin kk
kardei olan
111
Ahmed Bcann nesebi konusundaki bilgiye, Yazcolu Mehmedin
kendi el yazmas olan Muhammediye isimli eserinin ketebe ksmnda Muhammed bin

102
elebiolu, agm., s. 50
103
Ahmed Bcan, age., Sleymaniye Ktp., Hasib Efendi, nr. 211.
104
Koak, s. 28.
105
Ahmed Bcan, Mnteh, stanbul niversitesi, Trke Yazmalar, nr. 3324, vr. 1b.
106
Ahmed Bcan, age., Sleymaniye Ktp., Kl Ali Paa, nr. 630, vr. 1b.
107
Ahmed Bcan, age., vr. 1b.
108
Mehmet Mecdi Efendi, Hadaik-akaik/ akik-i Numniyye ve Zeyilleri, Abdlkadir zcan (hzl.),
C.I, stanbul: ar Yaynlar, s. 127.
109
el-Hamdlillh ki, Geliboluda nice kez kfir ile ceng edip gazlar edip dururuz. Bk. Ahmed Bcan,
Envrul-kn, Sleymaniye Ktp., s. Hasib Efen., nr. 211, vr. 285a; elebiolu, Muhammediyye, C.II, Ankara:
MEB, 1996, s. 398; el-Hamdlillh ki, Geliboluda nice kez denizde ve Konstantiniyyede gaz etmiizdir. n-
in-Allhu Tel gazda ehd oluruz. Ahmed Bcan, Mnteh, Kl Ali Paa, vr. 94a-94b.
110
Eserin mellif hatt harekeli nshas Vakflar Genel Mdrl Ariv ve Neriyt Mdrl
Ktp.ndedir (nr. 431/A). Eser ile ilgili ayrntl bilgi iin bk. Mustafa Uzun, Muhammediye, DA, C. XXX,
Ankara: TDV, 2005, s. 586-587; elebiolu, Muhammediye, C.I-II, Ankara: MEB, 1996; Hatice Kelpetin Arpagu,
Osmanl Halknn Geleneksel slam Anlay, 1. bs., stanbul: amlca Yaynlar, 2001, s. 24-28; Nihat Sami
Banarl, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, C.I, stanbul: Yedign Neriyat, 1987, s. 488; Vasfi Mahir Kocatrk, Trk
Edebiyat Tarihi, Ankara: Edebiyat Yaynevi, 1964, s. 278; Abdurrahman Cm, Nefehtl-ns min Hadratil-
Kuds, Lmi elebi (trc. ve rh), Sleyman Uluda-Mustafa Kara (hzl.), stanbul: Marifet Yaynlar, 1995, s. 842.
111
elebiolu, age., C.II, s. 49.
27





Salih bin Sleyman ifadesiyle ulalmaktadr
112
. Yani dedesinin Sleyman babasnn da
Salih adl zatlar olduu anlalmaktadr. Dedesi Sleymandan nceki dedeleri hakknda
herhangi bir bilgi bulunmamaktadr.
Annesi hakknda ise sadece babas Salihin Mctebe kynden bir kadnla
evli olduuna dair szl bir anlatm dnda hibir mlumat yoktur
113
.
XVI. yzyln son dnem nl tarihilerinden Gelibolulu l
114
, Knhl-Ahbr
adl eserinde Yazc Slihin doum yeri ve kkeni olarak Ankara vey vilyet-i
Rmun kasabalarndan biri olabileceini belirtmektedir
115.
Yazc Slih, devlet
hizmetinde ktib (yazc) olarak almtr. Bu bakmdan iki karde daha ziyade de
Mehmed (Muhammed), Yazcolu lkabyla hret bulmutur
116
.
Yazc Slihin 811(1408)de
117
tamamlad, Anadoluda astroloji sahasnda
muhtemelen Trke ilk manzum eser olan
118
ve bilinen tek eseri olan
119
be bin beyte
yakn melhame nevinden
120
emsiyyesini
121
Ankarada yaayan Devlet Han ailesinden
skender b. Hac Paaya ithaf etmi olmas
122
, yazarnn Ankaral olma ihtimalini
kuvvetlendirmektedir. Bu durumda Yazczde ailesinin Geliboluya daha sonradan
gelip yerletii sonucu kmaktadr
123.
.

112
elebiolu, age., C. II, s. 606.
113
elebiolu, age., C. I, s. 16.
114
Ayrntl bilgi iin bk. mer Faruk Akn-Bekir Ktkolu, l Mustafa Efendi, DA, C. II, stanbul:
TDV, 1989, s. 414-421; Haluk pekten, Tezkirelere Gre Divan Edebiyat simler Szl, 1. bs., Ankara: Kltr
ve Turizm Bakanl Yaynlar, 1988, s. 27.
115
Gelibolulu l, Knhl-Ahbr, Millet Ktp., Tarih bl., no. 4225, vr. 75b.
116
elebiolu, agm., C.II, s. 49.
117
Yazc Salih, emsiyye, Sleymaniye Ktp., Pertevniyal, nr.776, vr. 121b.
118
Behet Necatigil, Edebiyatmzda simler Szl, 16. Bs., stanbul: Varlk Yaynlar, 1996, s. 353.
119
Bursal Mehmet Tahir Melhame ve emsiyyeyi iki ayr eser olarak gsterse de (Yazc Selhaddin,
Trk Yurdu, stanbul, 1329, s. 1021-1022) herhalde ikisi birbirini tamamlayan tek bir eserdir. Bk. elebiolu,
Yazc Salih ve emsiyyesi, AFD, C.I, S.I Aralk-1975, Erzurum: Atatrk niversitesi Basmevi, 1976, s. 179.
120
elebiolu, Ahmed Bcan, s. 49.
121
Yazc Salih eserin banda ve sonunda adnn emsiyye olduunu belirtmitir. blme ayrlan eserin
birinci blmnde kainatn yaratl, peygamberler ve son peygamber Hz. Muhammedin sfatlar ve medhi, ilk drt
halifenin medhiyeleri ve sebeb-i telif yer almaktadr. kinci blmde ise; her biri bir aya karlk gelen on iki bb
ve yirmi be fasldan oluup, her faslda o ay iinde meydana gelen tabiat olaylar ve sonular anlatlr. nc
blmde ise ayn menzilleri, yldzlarn ahvalleri, seyyarelerin devri, her ayn gnlerinin zellikleri, bu gnlerin
uurlu ve uursuz ynleri, bu gnlerde yaplmas gereken ve gerekmeyen iler yer alr. Geni bilgi iin bk.
elebiolu, Yazc Salih ve emsiyyesi, s. 180-218.
122
B. Mehmet Tahir, age., s. 309; smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, C.I, 3. bs., Ankara: TTK,
1977, s. 282.
123
elebiolu, agm., s.172; a.mlf., age., C.I, s. 9; Uzunarl, age., s. 282.
28





Ahmed Bcann babas Salihin Ktib
124
(yazc) ve lm-i ncm
125
(astroloji)
alannda ihtisas sahibi oluundan ve de emsiyyede yer alan sahibt-telf Yazc
Salahaddn
126
terkibinden bilgili ve iyi eitim alm bir kii olduu anlalmaktadr.
Mezar kesin olarak belli deilse de ifh rivyetlere gre Geliboluda, elli altm sene
ncesine kadar trbe olan ve bugn Yazcolu Mescidi denilen binada
bulunmaktadr
127
.
Ahmed Bcann abisi Yazcolu Mehmed, XV. yzyln ilk yarsnda yetien
ve II. Sultan Murad (1421-144, 1444-1451) ve ksmen Fatih Sultan Mehmed (1451-
1481) devirlerini idrk eden Molla Fenr (. 834/1436), Akemseddin (. 863/1458),
Molla Yegn (. 840/1436) vs. gibi zamann mehur ulemsndan, meyihinden ve
ehl-i tasavvuflarndandr
128
. Hac Bayrm Velnin halifelerindendir
129
. Tahsilini kemle
erdirmek zere ran ve Maverannehire giderek Haydar Haf ve Zeynel-Arab gibi
mehur zatlardan istifade etmise de asl manev feyzini Hac Bayrm Vel
hazretlerinden almtr
130
. Konya zaferini bildirmek iin Gazi Hdavendigar tarafndan
Msra sefir olarak gnderilmitir
131
.
Manev gdasn Hac Bayrmdan alan dervilerden biri olan
132
Yazcolu
Mehmed, kasaba dnda denize bakan bir yerde, kayalar oyduu bir kovukta riyzetle
megul olmu ve Muhammediyesini burada yazmtr. Bu nl eseri asrlarca Osmanl

124
Ali Efendi, Tuhfetl-Mchidn, Nuruosmaniye Ktp., nr. 2293, vr. 497a.
125
Gelibolulu l, age. , vr. 75b.
126
Yazc Slih, age., vr. 12a.
127
elebiolu, Ahmed Bcan, s. 50.
128
elebiolu, age., C. I, s. 9.
129
Mehmet Mecdi Efendi, age., s. 127. Yazcolu Mehmedin hayatyla ilgili geni bilgi iin bk.
Takprzade, e-ekikun-Numniyye f Ulemid-Devletil-Osmniyye, Ahmed Suphi Furat (nr.), stanbul:
EF, 1405/1985; Mehmed Mecdi Efendi, age., s. 127-128; Evliya elebi, Seyahatnme, Zuhuri Danman (ev.),
stanbul: Zuhuri Danman Yaynevi, 1970, C. VIII, s. 177-178; Bursal Mehmet Tahir, age., C. I, s. 194-196;
Mehmed Sreyya , Sicill-i Osmn, stanbul: Matbaa-i Amire, 1308, C. IV, s. 103; Hseyin Vassaf, Sefne-i Evliy,
Mehmet Akku- Ali Ylmaz (hzl.), C.II, stanbul: Kitabevi, 2006, s. 458-463; E. J. W. Gibb, A history of Ottoman
Poetry, London, 1958, C.I, S. 389-407; elebiolu, age., C.I, s. 9-42,157-184; Haim ahin, Yazczde Kardeler
ve Osmanl Kltr Hayatna Etkileri, Osmanl Ykseli Dnemi Deerleri Semineri, stanbul, 23 Haziran 2007, s.
2-16; Vasfi Mahir Kocatrk, Tekke iiri Antolojisi, Ankara: Bulu Kitabevi, 1955, s. 95.Ayrca Hseyin Vassaf,
XX. Asrn balarnda gerekletirdii Harameyn ziyaretini kitap haline getirmi ve eserini Htra-i Hicziyye olarak
isimlendirmitir. te bu eserinin dokuzuncu ve on yedinci sayfalar arasnda Yazcolu kardelerin biyografilerine
de yer vermitir. Bu eser M lahiyat Fakltesi Ktp., Yazmalar, no: 368de kaytldr. 1323/1906 tarihli olup
mellif hattdr. Meliha Sarkaya, Hseyin Vassafn Hicaz Hatras veya Bir Asr ncesinin Hicaz Gnl,
Kekl/ Sf Gelenek ve Hayat, S: 10, Gz-2006, stanbul, 2006, s. 62-63.
130
. Hakk Bursev, Hac- Bayrm- Velden bahsederken Hac Bayrm- Velde kuvvet-i tasarruf var
idi. Amm rtbe-i irfnda shib-i Muhammediyye kadar deil idi diyerek, Yazcolu Mehmedin ilminin derinliini
ve derecesini tarif etmektedir. Bk. . Hakk Bursev, Silsilenme-i Tark-i Celvetiyye, stanbul 1291, s. 73-74.
131
B. Mehmet Tahir, age., C.I, s. 222.
132
Mustafa Kara, Metinlerle Osmanllarda Tasavvuf ve Tarikatlar, Bursa: Sr Yaynclk, 2004, s.91.
29





halkna Hz. Muhammedin manev mirasn yanstmtr. Hz. Muhammede duyduu
ar sevgi sebebiyle kaleme ald Muhammediye 9119 beyitten oluan manzum bir
eserdir
133
. Mellif eserini Mearibz-Zaman ismindeki Arapa baka bir kitabnn
Trke manzum tercmesi olarak kaleme almtr
134
. Ayrca erh-i Fussul-hikem
135

adl Arapa eseri bir de Fatiha Sresi Tefsiri vardr
136
.
Yazcolu Mehmed 855/1451te vefat etmitir
137
. Bu tarih ayn zamanda
padiah II. Muradn vefat yldr
138
. Ali Efendi, Tuhfetl-Mchidn adl eserinde,
Yazcolu Mehmedin Geliboluda yaadn ve vasiyeti zerine vefat edince
Geliboluya defnedildiini syler
139
. Yazcolu Mehmed iin, Hl trbesi Gelibolu
da mezar- sgar ve kibardadr
140
kayd da vefatndan sonra mezarnn trbe olarak
ziyaret edildiini gstermektedir.
Grld gibi Ahmed Bcann annesi ve babas hakknda ok az bir bilgi
bulunmaktadr. Evlenip evlenmedii, ocuklarnn olup olmad hakknda ise henz bir
bilgi mevcud deildir. Bununla birlikte tarihte Ahmed Bcann soyundan gelmi
ahsiyetlere de rastlanmaktadr
141
.
C- Tahsil Hayat
lk eitimini babasndan ald sanlan Ahmed Bcana daha sonralar aabeyi
Yazcolu Mehmed de bir yol gsterici olmutur
142
. Eserinde aabeyi iin lim, fzl,
rif ve kmil sfatlarn kullanan Ahmed Bcan aabeyinin kalc bir eser brakmas iin
kendisini tevik ettiini ve bu dorultuda aabeyinin yazm olduu Arapa
Megrbuz-zamn li-gurbil-ey fil-ayn vel-yn adl eseri Trkeye evirdiini

133
Ethem Cebeciolu, Hac Bayram Veli, Ankara: TDV Yaynlar, 1994, s. 64.
134
Katib elebi, Kefz-Znn, C.II, Beyrut, 1990, s. 1617.
135
Muhyiddin bnl-Arabnin Fussul-Hikeminin Gzel bir uslubla muhtasar bir erhidir. Bk. Katip
elebi, age., C.II, stanbul: 1263, s. 1263; Takprzade, age., s.111; Hoca Sadeddin Efendi, Tct-Tevrih, C.II,
stanbul: Tabhane-i Amire, 1277, s. 460. Eserin yazma nshalar iin bk. elebiolu, age., C. I, s. 174-177. Bk. I.
blm, s. 16.
136
elebiolu, age., C I, s. 177.
137
Hseyin Vassaf, Sefne-i Evliy, C.II, s. 458.
138
elebiolu, age., C.I, s. 37.
139
Ali Efendi, age., vr. 497b.
140
emdnzde Fndkll Sleyman Efendi, Mrit-Tevrih, stanbul: Maarif Nezareti, 1338, s. 446.
141
Tasavvuf iirleri ve naatlaryla tannm olan Gavs, XVII. yzylda yaamtr. Gavs, edeb bir
ahsiyet olmakla birlikte Galata Mevlevihanesine mesnevihan olmu ve 20 yl burada eyhlik yapmtr. Bu
grevinde iken vefat etmitir (1108-09/1697-98). Ayrntl bilgi iin bk. Haluk pekten, age., s. 159.
142
Koak, age., s.38.
30





syler
143
.
Ali Efendi, Tuhfetl-Mchidn adl eserinde Ahmed Bcann ilk feyzini
aabeyinden aldn yle ifade eder: eyh Mehmed Efendi hazretlerinin sohbet-i
erfine eriip ayn- inyetlerine mazhar dmtr; velkin derler ki: Evvel
karndandan terbiye grmtr... Ve onun nazar- iltift berekti[y]le Envrul-
kn kitbn telf edip nice sr vcda getirmitir
144
.
Gelibolulu Mustafa l de Knhl-Ahbrda Kendilerin[i] dest-i tevbe ile
ird eder ve az zamn gemeden slik-i ird olur
145
diyerek aabeyinin kardeine yol
gsterici olduunu ifade etmitir.
Ahmed Bcann Mnteh adl eserindeki mdi ey tlib-i esrr- ilhiyye!
Bilmek gerektir ki, ibu kitb cem ettim. Evvel Fusstan ve Istlht- Sfiyyeden ve
Menzils-Sirnden ve Tefsr-i Kebrden ve gayr tefsrden; ve dahi ne denli
hitbt- ilhiyye varsa Tevrttan ve Zebrdan ve nclden ve Furkndan; ve dahi ne
denli kelimt- rabbniyye varsa suhuf- enbiydan ve Tezkire-i Evliydan; t lem-i
ceberttan lem-i mlke ve melekta; hatt Arast- meda ve cennt- bda varnca
ibu kitbda cem olundu
146
ifadelerinden o gnn tm temel kaynaklarn anlayacak ve
yorumlayacak seviyede bir eitim ald grlmektedir
147
. Ayrca Yazcoullarnn her
ikisi de air ve edip kimselerdi. Vakitlerini ilim ve talebe yetitirmekle geirirlerdi
148
.
Sonu olarak, Ahmed Bcann eserlerinde ve dier kaynaklarda her ne kadar
hangi hocalar veya okullardan ne tr bir eitim grd belirtilmemise de, Arapa
eserleri evirecek seviyede bu dili bilmesi, kitaplarn hazrlarken yararland
kaynaklarn dilinin Arapa ve Farsa, konularnn tefsir, hadis, kelm, fkh vs. ilimlerle
ilgili olmas, tasavvuf konularda olduka ayrntl bilgiler aktarmas, onun ann
ilimlerine vkf olduunun ak bir gstergesidir
149
.

143
Ahmed Bcan, Envrul-kn, vr. 4b.
144
Ali Efendi, age., vr. 498a.
145
Gelibolulu l, age., vr. 75b.
146
Bk., Ahmed Bcn, Mnteh, vr. 1b, 116b. Ayrca bk. a.mlf., Drr-i Meknn, Sleymaniye Ktp., Hac
Mahmud, nr. 1856, vr. 2a.
147
Koak, age., s. 40.
148
Cebeciolu, age., s. 65.
149
Koak, age, s. 40-41.
31





D. Tasavvuf Kiilii ve Bcan Lakabn Al
Byk Seluklular Devletinin Hrizmliler tarafndan yklmasyla bu
blgedeki halkn byk ounluunun Anadoluya gelmesi ve Mool stilas sebebiyle
Cengizin ordular nnden kaan Trklerin Anadoluya snmas ile birlikte pek ok
eyh ve derviin de g ettii Anadoluda tasavvuf faaliyetlerin temeli atlmtr
150
.
Anadoluya gelen bu dervilere sahip kan Seluklu hkmdarlar, onlarn
rahata faaliyetlerine imkn tanmlardr. XIII. yzylda Anadoluda faaliyet gsteren
mutasavvflar arasnda, Konyada vahdet-i vcd dncesini sistemletiren
Muhyiddin bnl-Arab (. 638/1241), onun grlerini geni evreye yayan talebesi
Sadreddin Konev
151
(. 673/1274), Fussul-hikemin ilk arihi Meyyidddin Cend
(. 691/1292[?]) ve Ekberiyye mektebinin en nemli temsilcisi Sadddin Fergan
(. 699/1300), Mevleviyyenin pri Mevln Celleddin Rm (. 672/1273),
Shreverdiyyeden Evhadddin Kirmn (. 634/1237), Kayseri ve Sivasta Kbreviyye
riclinden Mirsdl-ibd sahibi eyh Necmeddin Dye (. 654/1256), Tokatta
Lemet sahibi Fahreddn Irk (. 688 veya 709/1309-10), Krehir ve dolaylarnda
Hac Bekt- Vel ve Ynus Emre gibi ahsiyetler bulunmaktayd
152
.
Ahmed Bcann yaad XV. yzyln din-tasavvuf hayatn hazrlayan bir
nceki yzyl, XIV. yzyldr. Klasik tarikatlar henz oluumlarn tamamlamadklar
iin Babaler, Ahler, Vefler ve Abdllar adn alan din nitelikli cemaatleri
153
tarihi
kpaazde drt ana grubda toplamaktadr. Ve bu cemaatleri ahyn- Rm,
gaziyn- Rm, bcyn- Rm ve abdaln- Rum
154
diye isimlendirmektedir
155
. Genel
karakteristiklerine bakldnda bunlarn btnyle tasavvuf bir renk tamadklar,
ancak bu dnyadan tamamen de kopuk olmadklar gzlenmektedir. Tasavvuf izgiyi

150
Ahmet Yaar Ocak, XIII. yzylda Anadoluda Baba Resul syan ve Anadolunun slamlamas, 1.
bs., stanbul: Dergah Yaynlar, 1980, s. 35-37.
151
Geni bilgi iin bk. Ekrem Demirli, Sadreddin Konevde Bilgi ve Varlk. stanbul: z Yaynclk,
2005.
152
M. Fuad Kprl, Trk Edebiytnda lk Mutasavvflar, 4. Bs., Ankara: Diyanet leri Bakanl,
1981, s.137.
153
Koak, s. 137; Bu konuda geni bilgi iin bk. Mustafa Kara, Tarikatlar Dnyasna Genel Bak,
slmiyt, C.II, S.3, Temmuz-Eyll 1999, s. 67-78.
154
Ayrntl bilgi iin bk. Haim ahin, Osmanl Devletinin Kurulu Dneminde Abdaln- Rum (1300-
1400), (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Sakarya niversitesi SBE, 2001, s. 53-106; a.mlf., Osmanl
Devletinin Kurulu Dneminde Dni Zmreler, (Yaynlanmam Doktora Tezi, M Trkiyat Aratrmalar
Enstits, 2007).
155
kpaazde Dervi Ahmed, Tevrih-i l-i Osman, stanbul 1332, s. 386.
32





izlemi olmalarna ramen bu ahsiyetlerin slm, Trk ve yerel kltrn bir sentezini
oluturduklar da bilinmektedir
156
.
Bu dnemde tasavvuf tarihi asndan nemli bir gelime, Anadoluda
tasavvuf dncenin sistemleip tarikatlamaya balamasdr. Bylece Ahmed
Bcann yaad dnemde Anadoluda, Kzeruniyye, Kadiriyye, Rifiyye, Sadiyye,
Nakibendiyye, Halvetiyye, Zeyniyye, Kbreviyye, Shreverdiyye ve Yeseviyye gibi
Anadolu dnda kurulan tarikatler olduu gibi Bektiyye, Mevleviyye ve Bayramiyye
gibi Anadoluda kurulan tarikatler de mevcut bulunmaktayd
157
. te Ahmed Bcan da
kendi ifadesiyle de sabit olduu zere mezhepe Hanef, tarikat olarak da Bayram idi
158
.
Ahmed Bcann mntesibi olduu ve de Anadolu topraklarnda doup
byyen bir Trk mutasavvf tarafndan kurulmu ilk tarikat
159
olan Bayramiyyenin
pri Hac Bayrm Vel (. 833/1429)dir
160
. Bayramiyye tarikat daha kurucusunun
salnda Ankara ve evresinde byk bir yaygnlk kazanmtr
161
. Hac Bayrm
Velnin eyhi Hamdddnin, Aksarayda vefatndan sonra Ankaraya dnp irad

156
Kara, agm., s. 72.
157
Kara, Trk Tasavvuf Tarihi Aratrmalar, 1. bs., stanbul: Dergh Yaynlar, 2005, s. 15-16. Geni
bilgi iin bk. Kara, age., s. 13-41. Bu tarikatlar ve kurucular hakknda genel bir bilgi iin bk., Mahir z, Tasavvuf,
10. bs., stanbul: Kitabevi, 2001, s. 175-210; Seluk Eraydn, Tasavvuf ve Tarikatlar, 6. bs., stanbul: FAV, 2001;
299-449; Hasan Kmil Ylmaz, Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarikatlar, stanbul: Ensar Neriyat, 2002, s. 240-265;
Sleyman Ate, slam Tasavvufu, 4. bs., stanbul: Yeni Ufuklar Neriyat, 2004, s. 154-186; Osman Trer,
Anahatlaryla Tasavvuf Tarihi, stanbul: Seha Neriyat, 1998, s. 169-203; Kara, Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi,
6. bs., stanbul: Dergh Yaynlar, 2003, s.213-245; a.mlf., Metinlerle Osmanllarda Tasavvuf ve Tarikatlar, s.77-
174; Mehmet Necmettin Bardak, Sosyo-Kltrel Hayatta Tasavvuf, 2. bs., stanbul: Rabet Yaynlar, 2005,
s.233-265.
158
elebiolu, Ahmed Bcan, s. 50.
159
Nihat Azamat, Hac Bayrm- Vel, DA, C. XIV, Ankara: TDV, s. 442.
160
Eb Hamiduddin Aksaraynin halifesi olan Hac Bayrm Vel, Anadolunun ilk yerel tarikatnn
kurucusudur. lmi kiilii ile birlikte tasavvuf ahsiyeti ile tannm, Anadolu halknn hamisi olmutur. Kurucusu
olduu Bayramilik kendisinden sonra Anadolunun en nemli tarikatlarndan biri olmutur. Kadir zkse, Hac
Bayram Vel ve Yaad Dneme Tesiri, TAD, Y.5, S.12 Ocak-Haziran 2004, Ankara: Erkam Matbaas, 2004 , s.
53. Hac Bayrm Velnin hayat hakknda ayrntl bilgi iin bk. Kemleddin Haririzde, Tibyn Vesilil-Hakik
f Beyn Selsilit-Tarik, Sleymaniye Ktp., brahim Efendi, nr. 430, C.I, vr. 172vd; Hseyin Vassf, Sefine-i
Evliy-y Ebrr erh-i Esmr- Esrr, Sleymaniye Ktp., Yazma Balar, nr. 2035-2309, II, 251-253; B. Mehmed
Tahir, Hac Bayrm- Vel, 2. bs., Der-saadet: Orhaniye Matbaas, 1341/1925; Llizde Abdlbki, Sergzet/ Aka
ve klara Dair, Tahir Hafzolu (hzl.), stanbul: Kakns Yaynlar, 2001, s. 31-33; M. Ali Ayn, Hac Bayrm-
Vel, stanbul: Evkf- slmiyye Matbaas, 1343/1924; emseddin Smi, Kmsul-Alm, C.II, stabul, 1314,
s.1428; Sar Abdullah Efendi, Semertl-Fud fil-mebde vel-med; Yakup Kenan Necefzade (sad.), stanbul:
Neriyat Yurdu, 1967, s. 150-152; Fuad Bayramolu, Hac Bayram Vel/Yaam-Soyu-Vakf, C:I-II-III,
Ankara:TTK, 1983, Cebeciolu, Hac Bayram Vel ve Tasavvuf Anlay; a.mlf., Hac Bayram Vel and His
Contributions to Ottaman State at Interrgnum Period, TAD, Y.1, S.3 Nisan 2000, Ankara: Erkam Matbaas, 2000, s.
33-42; Glpnarl, age., s. 33-39; Nihat Azamat, Hac Bayrm- Vel, DA, C. XIV, Ankara: TDV, s. 442-447;
Baki Yaa Altnok, Hac Bayram Vel/ Bayramilik, Melamiler ve Melamilik, Ankara: Oba Kitabevi, 1995, s.4-127;
Bayram Sezgit, Hac Bayram Veli, Ankara: Nur Yaynlar, (ts.); Fatma Ahsen Turan, Hac Bayrm- Vel, Ankara:
Aka Yaynlar, 2004; Ahmet zdemir, Hac Bayram Veli ve Erefolu Rumi, stanbul: Toker Yaynlar, 2002;
Mehmet Ali Okhan, Hac Bayrm- Veli: Mnakaalar Mnasebetiyle, Ankara: Biricik Matbaas, 1950;
161
Fuad Bayramolu ve Nihat Azamat, Bayramiye, DA, C.V, Ankara: TDV, 1992, s.269.
33





faaaliyetine balad 815 (1412) yl Bayramiyyenin kurulu tarihi olarak kabul
edilebilir
162
.
Hac Bayrm Velnin eyhi Eb Hmidddn Aksaray (Somuncu Baba)
kk yata babasndan Ebheriyye neesini tatm ve bu tarikatn usln
renmitir. Daha sonraki genlik ylllarnda amda Hnkh- Byezidiyyede kalarak
burada da Nakibendilie intisab etmitir. Son olarak Tebrize gitmi, orada
Halvetiyye eyhlerinden Hoca Alaeddin Aliye balanm ve manev eitimini onun
yannda tamamlamtr. eyh Eb Hmidddn Aksaray, bu tasavvuf okulunu,
zellikleriyle birlikte Hac Bayrm Velye yanstmtr. eyhinin vefat zerine, onun
yerine geen Hac Bayrm Vel, bu tarikat ahsnda birletirmitir
163
.
Bayramiyyede esas diye anlan cezbe, muhabbet ve srr- ilh byk
nem arzetmektedir. Bu esas, tevhid merhalesi (tevhd-i efl, tevhd-i sft,
tevhd-i zt) ile bilgi derecelerini (bilmek, bulmak ve olmak) ihtiv etmektedir.
Istlahta Allahn kulunu kendine ekmesi; Allahn kendi katnda hazrlad, inayetini
gerektiren eye kulunu yaklatrmas
164
anlamna gelen cezbe haline ulamak,
Bayramlikte Allah zikretmekle mmkndr.
Bayramlikte muhabbet, slk metodu ierisinde nemli bir yere sahiptir.
Zikrederek cezbeye varan mrid, bundan sonra tarikat pri Hac Bayrm Velye, Hz.
Muhammede (s.a.v.) ve slmn kurallarna muhabbet gsterir. Dervin cezbe ve
muhabbetten sonra ilh srlar elde etmeye almas
165
yani marifet sahibi olmas hedef
olarak grlmektedir.
Bayramler ayrca vahdet-i vcd anlayna da sahip olmulardr. Bu durum
Akemseddin (. 863/1459)in Muhyiddin bnl-Arabyi savunan Defu metinis-
sfiyye
166
adl bir eserinde ve brhm Tennr (. 887/1482)nin Melmlerce de okunan

162
Bayramolu ve Nihat Azamat, agm. s., 269.
163
Cebeciolu, Hac Bayram Veli, Ankara: Kltr Bakanl, 1991, s. 122-123.
164
Abdlbaki Glpnarl, Tasavvuftan Dilimize Geen Ataszleri ve Deyimler, stanbul: nklap
Kitabevi, 1997, s. 71.
165
Cebeciolu, age., s. 124.
166
Bk. Akemseddn, Defu metinis-sfiyye, Sleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 4092.
34





Glzr- Manevsinde
167
aka grlmektedir
168
.
Bayram dervileri nefisleriyle srekli mcahade halinde olduklar, gece
gndz ibadet edip Savm- visl tuttuklar, bunun sonucunda mazhar olacaklar ilh
nimetlerle asl bayram hirette yapacaklar iin kendilerine Bayram denilmitir
169
.
Hac Bayrm Velnin vefatndan sonra dervilerin bir ksm ilh ak, cezbe ve
melmeti temsil eden eyh mer Sikkin (. 880/ 1475)ye nisbet edilen Melmiyye-i
Bayramiyyeye; zhd, takv ve riyzete temyl olanlar da Hac Bayrm Velnin
halifelerinden
170
Akemseddine nisbet edilen emsiyye-i Bayramiyyeye tbi
olmulardr
171
. Bylece Bayramiyye, Melmiyye ve emsiyye adl iki byk asl
kola ayrlmtr
172
.
Bayramiyye daha sonra Akemseddinin halifesi Kayserili brhim Tennrye
nisbet edilen Tennriyye kolu ile ve bu koldan gelen solu Saruhanl lysa
mensb seviyye, emsiyye tarkatndan ayrlan Himmet Efendiye mensb
Himmetiyye, Hzr Dede halfesi Bursal ftdenin mrdlerinden Aziz Mahmd
Hdy tarafndan tesis edilen Celvetiyye, Bosnal Hamza Blye mensb
(969/1561) Hamzaviyye ve nce Bedreddine nisbet edilen bir ube ile eitli kollara

167
Bk. brahim Tennuri, Glzr- Manev: Giri- inceleme- metin- szlk- tpkbasm, Mustafa Demirel
(hzl.), stanbul: ar Yaynlar: 2005.
168
Bayramolu ve Nihat Azamat, agm., s. 272.
169
Bayramolu ve Nihat Azamat, agm., s. 269dan naklen: Mehmet Mecd Efendi, ekik Tercmesi, s.
7. Bayramiyye tarikat hakknda ayrntl bilgi iin bk. Hseyin Vassaf, age., C.II, s. 429-502; Glpnarl,
Bayramiyye, slm Ansiklopedisi, C.II, stanbul 1979, s. 424-426; Bayramolu, age., C.I; a.mlf.-Nihat Azamat,
Bayramiye, DA, C.V, Ankara: TDV, 1992, s.269-273, Altnok, a.g.e, s.128-133; Cebeciolu, Hac Bayram Vel,
Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, 1991, s. 122vd; Ekrem In, Bayramlk, lhan Tekeli ve Dierleri (hzl.)
Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, C.II, stanbul: Tarih Vakf, s. 104-107; Reat ngren, Osmanllarda
Tasavvuf [XVI. y.y.], 2. bs., stanbul: z Yaynclk, 2003, s. 155-184; Necdet Ylmaz, Osmanl Toplumunda
Tasavvuf/ Sfiler, Devlet ve Ulem [XVII. y.y.], stanbul: Osmanl Aratrmalar Vakf, 2001, s. 311-357; Ramazan
Muslu, Osmanl Toplumunda Tasavvuf [18. y.y.], 2. bs., stanbul: nsan Yaynlar, 2004, s. 507-528; Hr Mahmut
Ycer, Osmanl Toplumunda Tasavvuf [19. y.y.], 2. bs., stanbul: nsan Yaynlar, 2004, s.574-583.
170
Hac Bayrm Velnin halife says konusunda eldeki mevcut kaynaklarda ihtilaf bulunmaktadr. Bu
sayy Sar Abdullah Efendi ve Lal alt olarak ileri srerken, Sdk Vicdn on drde, Hseyin Vassf ve Bursal
Mehmet Tahir on e, Mehmet Ali Aynde sekize karmaktadr. Fuad Bayramoluda muhtemel olanlarla birlikte
halife saysn yirmi sekize karmtr. Bk. Cebeciolu, Hac Bayram Vel, Ankara: Kltr Bakanl, 1991, s. 119,
Sadk Vicdn, Tomar- Turk- liyye, rfan Gndz (hzl.), stanbul: Endern Kitabevi, 1995, s. 35-36; Sar
Abdullah Efendi, age., s. 150-152; ae., Ankara: TTK, 1989, s. 4857; B. Mehmet Tahir, age. s.5-6; M. Ali Ayn, age.,
s. 116-117; Bayramolu, age., s. 48-57; Lalizde Abdlbaki, Tarika-i Aliye-i Bayramiye, s. 17; Hseyin Vassaf,
age., s. 262; B. Mehmet Tahir, age., s.5; Hseyin Vassaf, age., A. Akku-A. Ylmaz (haz.), C. II, s. 444; Ali hsan
Yurd-Mustafa Kaalin (hzl.), Akemseddin Hayat ve Eserleri, stanbul: FAV Yaynlar, 1994, s. 21; Abdurrezzak
Tek, Mstkmzde (. 1202 h.)nin Risle-i Melmiyye-i Bayramiyye Adl Eseri ile lgili Bir nceleme, TAD,
Y.3, S.7 Eyll-Aralk 2001, Ankara: Erkam Matbaas, 2001, s. 254; Kara, Bursada Tarikatlar ve Tekkeler, 2. Bs.,
Bursa: Sr Yaynclk, 2001, s.32-33.
171
Azamat, agm., s. 447.
172
Bayramolu ve Nihat Azamat, agm., s. 239.
35





ayrlmtr
173
.
Devrinin mn sultan telakk edilen Hac Bayrm Vel (. 833/1429)nin
Yazcolu Mehmedi ve kardei Ahmed Bcan ird ise onun Sultan II. Murdla
grmek iin Edirneye seyahati dolaysyla vuk bulmutur
174
. Sultan II. Murad,
hakkndaki sylentiler zerine Hac Bayrm Velyi Edirneye davet etmiti. Bunun
zerine Hac Bayrm Vel, Edirneden gnderilen bir avu nezaretinde Ankaradan
yola km ve nce Geliboluya uramtr. Burada Yazcolu kardelerle tanmtr.
Ahmed Bcann ve abisi Yazcolu Mehmedin Bayramiyye tarikatine intisab ite
bu bulumada gereklemitir
175
.
Hac Bayrm Vel, Edirneden Ankaraya dnerken de Geliboluya
uramtr
176
. Ahmed Bcan, bu bulumaya Envrul-kn adl eserinde yle
syleyerek deinmitir: Sultnl-meyih ve berzhul-berzih kutbul-muhakkkn
ve ekmell-mukarribn mridl-enm el-Hc Bayrm (k.s.), beni shib-i srr kld
177
.
Hac Bayrm Vel mensuplarndan Yazczde Mehmed Efendi ile kardei
Ahmed Bcan Efendinin onbeinci asrn ortalarna doru yazdklar tasavvuf eserler ve
tekye edebiyat, Bayramiyye tarikatnn yaylmasnda messir olmutur
178
. Hseyin
Vassafn da dedii gibi Yazcolu kardelerin eserleri, erbb- aka mridlik
hizmetini grmektedir
179

Ahmed Bcan Bayramiyye tarikatnn
180
terbiyesinden gemi ve onun
ilkelerine gre eitilmitir
181
. Ahmed Bcan, Hac Bayrm beni sahib-i srr kld

173
H. Kmil Ylmaz, Azz Mahmd Hdy, stanbul: Erkam Yaynlar, 2004, s.181; Seluk Eraydn,
age., s. 412.
174
elebiolu, agm., s. 50. Bk., B. Mehmed Tahir, age., Der-saadet, s.5; M. Ali Ayn, age., stanbul 1343,
s. 116; Ahmet Rifat Efendi, Lugat-i Tarihiyye ve Corafiye, C. VII, stanbul: Mahmud Bey Matbaas, 1299, s.
191-192; Ezel Erverdi ve Dierleri (hzl.),Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, C. III, stanbul: Dergah Yaynlar,
1979, 445-446.
175
Sar Abdullah Efendi, age., stanbul: Matbaa-i Amire, 1238, s. 235-236; Bu bulumada Hac Bayrm
Velnin, Geliboluda evlerinde misafir kald srada irad halkasna katlmas suretiyle Yazcolu Mehmedin
intisab gereklemitir, Haim ahinden naklen; agm., s. 6; Mstakimzde Sleyman Sadeddin, Risle-i
Melmiyye-i uttriyye, stanbul niversitesi Ktp., bnl-emin, nr. 3357, vr. 4b-5a; Abdlbaki Glpnarl,
Melmlik ve Melmler, stanbul: Devlet Matbaas, 1931, s. 34.
176
Sar Abdullah Bosnev, age., s. 237; B. Tahir, Hac Bayrm- Vel, s.4-5.
177
Ahmed Bcan, Envrul-kn, vr. 4b.
178
Uzunarl, age., s. 279.
179
Hseyin Vassaf, age., A. Akku-A. Ylmaz (haz.), C.II, s. 463.
180
Ahmed Bcan Efendi, Yeni Trk Ansiklopedisi, C. I, stanbul: tken Neriyat, 1985, s. 47.
181
Cebeciolu, Hac Bayram Vel ve Tasavvuf Anlay, s. 230-238.
36





derken aslnda eyhinden ald tasavvuf eitimi, bu ksa cmle ile zetlemi
olmaktadr
182
.
Mstakimzde Sleyman Sadeddin, Menkb- Ahvl-i Melmiyye adl eserinde
Ahmed Bcan Hac Bayrm Velnin eitiminden geenler iinde zikretmektedir
183
.
Yine Abdurrahman Cmide Nefehtl-ns min Hadartil-Kuds adl eserinde Ahmed
Bcann Hac Bayrm Velnin terbiyesinden getiini ve slkunu tamamladn ifade
etmektedir
184
.
Yazc Slihin kk olu Ahmede aabeyi gibi Yazcolu denmi fakat
daha ok Bcan lakabyla tannm
185
idi. Bu lakabn verilmesi hakknda Bursal
Mehmet Tahir, Bedeninin kkl Bcan lakabyla anlmasna sebep olmutur
186

demektedir. Dier kaynaklara gre ise; Bayramiyye erknndan olan riyzet sebebiyle
devaml oru tutup ile karmasndan veya yine Bayramiyye esaslarndan olan ak ve
muhabbetinin, klnn okluundan yiyip imekten kesilmesi ve bedenen de
zayflamasyla Bcan (cansz) sfatyla mehur olmutur
187
.
Ahmed Bcan, kendisi de bu lakab benimsemi ve eserlerinde Bcanla
birlikte kendisi iin miskn, garb, fakr, hakr, zaf, derv sfatlarn da kullanmtr.
Ahmed Bcann ehl-i tark olduu dikkate alndnda bu sfatlar kullanmas onun
tevzu ve alak gnlllnn yazya yansmas olarak gze arpmaktadr.
Ahmed Bcann bizzat kendisi, eserlerinde akca Hac Bayrm Velnin
halifesi olduunu belirtmemektedir. Bununla birlikte hem eserlerindeki slp
zeliklerinden
188
hem de Hac Bayrm Vel ve Bayramlik konusundaki kaynaklarda
halife olarak gsterilmesinden Hac Bayrm Velnin sadece bir mridi deil ayn

182
Koak, age., s. 47.
183
Mstakimzde Sleyman Sadeddin, Menkb- Ahvl-i Melmiye, Millet Ktp, Ali Emiri, eriye bl.,
nr. 1055, vr. 8b.
184
Abdurrahman Cmi, Nefehtl-ns min Hadartil-Kuds, Lmi elebi (ev.), s. 842.
185
Nianc Mehmet Ramazanzade, Nianc Tarihi, Sleymaniye Ktp., Fatih, nr. 4234, vr. 27b.
186
B. Mehmet Tahir, Osmanl Mellifleri, A. Fikri Yavuz-smail zen (hzl.), C.I, stanbul: Meral
Yaynevi, ts., s. 32.
187
elebiolu, Ahmed Bcan, s. 50; Ahmed Bcan, Yeni Rehber Ansiklopedisi, C.I, stanbul: Trkiye
Gazetesi, 1993, s. 257; akayk- Numaniyyede bu durumu yle anlatlmaktadr: te-i riyzet-i can-gzr ile
fetlei cismi yanp yrei ya zevebn etmein kem-i nehfetle nahf olmutu. Bu diye ile Ahmed-i Bcan
demekle hter bulmutu. Bk. Mehmet Mecdi Efendi, age., C.I, s. 128.
188
Ahmed Bcann eserlerindeki uslp zelikleri hakknda ayrntl bilgi iin bk. Koak, age., s. 96-134.
37





zamanda bir halifesi olduu ve bu sfatnn daha ar bast grlmektedir
189
.
Ahmed Bcann Ve benim eyhimi ki, Hc Bayrmdr (rahmetullhi aleyh);
ve cem-i ehl-i mn; ve ihvnm; ve ahbbm; ve aslm onun katnda mukarreb
eyle!
190
ifadesindeki ihvnm ve ahbbm szckleri de yazarn halifeliine delil
saylabilir.
Takprzde, Sultan II. Murad dneminde yaayan Bayram eyleri arasnda
dokuzuncu srada Mevln eyh Mehmedi, onuncu srada da Mevln eyh Ahmed
Bcan saymaktadr
191
. Fuad Bayramolu
192
ve Ethem Cebecioluda
193
Ahmed Bcan
Hac Bayrm Velnin halifeleri arasnda gstermektedir. Tuhfetl-Mcahidn
194
adl
eserinde Ali Efendi de Mevln eyh Ahmed Bcan diyerek onun eyh olduunu
ifade etmektedir.
Ahmed Bcann Bayram eyhi ve halifesi olduunu belirten yazl kaynaklarn
dnda yakn bir zamana kadar Geliboluda bir Yazcolu tekkesinin varl da
195

Bcann eyh ve halifele olmasna baka bir iarettir. Byle bir tekkenin varlndan
Evliya elebi Yazczde tekyesi ulu sitne olup tark-i Bayramden fukaras oktur
ifadeleriyle sz etmektedir
196
. Tarihi Ali Efendi de tekkenin varlndan ve vakflarnn
bulunduundan bahsetmektedir
197
.
Szlklerde tekkenin Bir eyhin idaresi altnda, bir tarikate mensub
dervilerin zikir ve ibadet ettikleri, iinde tarikatn gerektirdii ekilde yaadklar, ile
kardklar yer, dergh, zaviye
198
olarak tanmland dnldnde, sadece
tekkesinin bulunmas bile Ahmed Bcann eyh olduu grn olduka
kuvvetlendirmektedir
199
.

189
elebiolu, age., C.I, s. 39; Koak, age., s. 48.
190
Ahmed Bcan, Mnteh, Sleymaniye Ktp., Kl Ali Paa, nr. 630, vr. 116b.
191
Mehmed Mecdi Efendi, age., s. 128.
192
Bayramolu, age., C.I, s. 51.
193
Cebeciolu, Hac Bayram Vel ve Tasavvuf Anlay, s. 216.
194
Ali Efendi, age., s. vr. 498a.
195
Koak, age. , s. 50.
196
Evliya elebi, age.,Ahmet Cevdet (hzl.), C.V, stanbul: kdam Matbaas, 1315, s. 318.
197
Bk. Ali Efendi, age. , vr. 498a.
198
lhan Ayverdi,Tekke, Kubbealt Lugat/Misalli Byk Trke Szlk, C.III, stanbul: Kubbealt
Neriyat, 2006, s. 3090; Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, stanbul: Marifet Yaynlar, 1991, s. 478-479.
199
Koak, age. , s. 50.
38





Yazcolu kardelerin Geliboluda bir ilehnelerinin
200
bulunduu
bilinmektedir. Yazcolu Mehmedin, Geliboluda Namazgah yresinde Hamza Koyu
sahillerinde bir kaya blokuna oyulmu, birbiri iinden geilen iki hcreden ibaret bir
ilehanesi bulunmaktadr ve bu ilehneye hcrelerin zerine tatan oyulmu
merdivenle klabilmektedir
201
.
Gnmzde de Gelibolu halknn sz aktarmlarndan, Ahmed Bcann
ilehanesinin aabeyi Yazcolu Mehmedin ilehanesinin zerindeki bir hcre
olduu
202
, aabeyinin hcresindeki bir deliin yukardaki hcreyle balantsnn
bulunduu renilmektedir
203
.
Ayrca Ahmed Bcann bizzat mntesibi olduu Bayramiyyenin silsilesini
vermesi ve silsilenin en sonunda adn zikretmi olmas da halifeliini gstermektedir.
Ahmed Bcan Mnteh adl eserinde mensubu olduu Bayramiyye tarikat
silsilesini u ekilde vermitir:
mdi derv Bcnn eyhi Hc Bayrmdr (rahmetullhi aleyh) ve onun
eyhinin eyhi silsile ile marifeti Sultn Byezddir ve hrka ve tc eyh[i], Cneyd-i
Badddir (rahmetullhi aleyh).
Mesel; miskn ve fakr Ahmed-i Bcnn eyhi, Hc Bayrmdr; ve onun
eyhi Hamd-i Aksarydir; ve onun eyhi, Hce Aldir; [ve onun eyhi, Safiyyddn-i]
Erdebldir; ve onun eyhi, Zhid-i Glndir; ve onun eyhi, Cemleddn-i Tebrzdir;
ve onun eyhi, ehbeddn-i [Muhammed Tebrizdir]; ve onun eyhi, Kutbuddn-i
Ebherdir; ve onun eyhi, Eb Necb Shreverd[dir]; ve onun eyhi, Ahmed-i
Gazzldir; ve onun eyhi, Muhammed-i Zecccdr; ve onun eyhi, Ebl-Hayr
Nesscdr; ve onun eyhi, Eb Bekr ibldir; ve onun eyhi, Cneyd-i Badddir; ve

200
ile bir derviin, maneviyati ile babaa kalmak iin eyhinin izniyle inzivaya ekilip, dnya
nimetlerinden, zevk ve sefdan el ekerek kendisini bir yerde ibadete verdii 40 gnlk devre ve bu devrede geirilen
hldir. ile-hne ise, dervilerin ile doldurduklar yerdir. Bk. Kubbealt Lugat, C.I, s. 583; Ferit Develliolu,
Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, 22. bs. Ankara: Aydn Kitabevi Yaynlar, 2005, s.158; Uluda, s. 127.
201
elebiolu, age., C.I, s. 37. Ayrca Evliya elebi, 1069-70/ M. 1658-59 ylnda urad bu ilehne iin
deniz kenarnda kaya iinde oyulu bir maara olduunu, Yazcolu Mehmedin Muhammediyesini burada yazdn
syler. Bk. Evliya elebi, age., C.V, s.320; Ahmet Rifat Efendide Gelibolu haricinde leb-i deryada kendi oyduu
bir ta kovuunda ke nin-i inziv bir bid-i b-hemy idi der. Bk. Ahmet Rifat Efendi, age., C.VII, s. 191-192.
202
Ahmet Rifat Efendi Ve biraderi (Ahmed Bcan) hazretlerinin dahi mahall-i mezbrda yine tatan
oyulmu bir ibadethanesi vardr der. Ahmet Rifat Efendi, age., s. C.VII, s. 191-192. Bk. ekler.
203
Koak, age., s. 51. ilehanenin resmi iin bk. ekler: 12.
39





onun eyhi, Seriyy-i Sakatdir; ve onun eyhi, Marf-i Kerhdir, Habb-i Acemdir;
ve onun eyhi, Hasan- Basrdir; ve onun eyhi, ol vris-i enbiy-yi vel-mrseln
Aliyy-i Murtezdr; ve ol halfedir; ve ol mazhar- sftur-rahmniyye; ve ol mecmeul-
ahlkur-rabbniyye Muhammed Mustaf (a.s.) hazretine.
204
.
Sonu olarak, Ahmed Bcann eserlerindeki slbu, ifadeleri, Bayramlik ve
Yazcolu kardeler konusundaki kaynaklarda anlatlanlarla birlikte, iki kardein adn
tayan tekke ve ilehanenin de bulunmas, Ahmed Bcann sadece bir mrid olmayp
ayn zamanda Hac Bayrm Velnin halifelerinden olduunu gstermektedir
205
.
E. Vefat
Ahmed Bcann vefat tarihi tam olarak bilinmemektedir. Babasnn
emsiyyesini yine ayn adla 870 (1466) tarihinde nesre evirdiini kabul edersek en
erken 870te veya mteakip yllarda vefat etmi olmaldr.
Mezar
206
, eskiden Yazcolu mezarl adn tad halde gnmzde ayn
isimle park haline getirilmi olan yerde, aabeyi Yazcolu Mehmedin kabrinin
takriben 150 adm ilerisindedir
207
.
Evliy elebinin Seyahatnmesinde naklettii Ahmed Bcann mezarnn
Sofyada
208
olduu iddias ve E. Hakk Ayverdinin Geliboluda, iinde lahit bulunan
kapal trbeyi ona ait gstermesi
209
hataldr.

204
Ahmed Bcan, Mnteh, vr. 100a. Ayrca Hseyin Vassaf Bcandan baz farklarla Bayramiyye tarikat
silsilesini yle vermektedir: Silsile-i Celle-i Bayramiyye: -Hz. mm Al (r.a.), -Hz. Hasan el-Basr (r.a.), -Hz.
Habb-i Acem (r.a.), -Hz. Dvd- T (r.a.), -Hz. Marf- Kerh (r.a.), -Hz. Seriyy-i Sakat (r.a.), -Seyyidt-tife
Hz. Cneyd-i Badd (k.s.), -eyh Mimd- Dnever (k.s.), -eyh Muhammed-i Dnever (k.s.), -eyh Muhammed-
i Bekr (k.s.), -eyh Vechddn el-Kd (k.s.), -eyh mer-i Bekr (k.s.), -eyh Ebn-Necb-i Shreverd (k.s.), -
eyh Kutbddn-i Ebher (k.s.), -eyh Rkneddn-i Sincs (k.s.), -eyh ihbeddn-i Tebrz (k.s.), -eyh Seyyid
Cemleddn-i Ezher (k.s.), -eyh brhm Zhid-i Geyln (k.s.), -eyh Safiyyddn-i Erdebl (k.s.), -eyh
Sadreddn Ms Erdebl (k.s.), -eyh Hce Al Erdebl (k.s.), -eyh brhm el-marf bi-Erdebl (k.s.), -eyh
Hamdddn-i Aksary (k.s.), -Pr-i tarkat- aliyye-i Bayramiyye el-Hc Bayrm- Vel (k.s.) hazretleri. Veldeti:
758. rtihali: 833. Mddet-i mr: 75. Bk. Hseyin Vassaf, age., C.II, s. 428-429.
205
Koak, age., s. 51.
206
Ahmed Bcann trbesi hakknda bilgi iin bk. Semavi Eyice, Ahmed Bcan Trbesi, DA, C. II,
Ankara: TDV, 1989, s. 52. Bk. ekler: 13, 14.
207
Mstekimzde Sleyman Sadeddin, Risle-i Melmiyye-i uttriyye, vr. 5a, Hoca Sadeddin Efendi,
age., C.II, s. 460; B. Mehmed Tahir, age., C.I, stanbul: 1333, s. 17; Fevzi Kurtolu, Gelibolu ve Yresi Tarihi,
stanbul, 1938, s. 63; Bayramolu, age. , s. C.I, s. 51, M. Ali Ayn, age.,, s. 116.
208
Bk. Evliy elebi, age., C.V, s. 232.
209
Bk. E. Hakk Ayverdi, Osmanl Mmrisi, C.II, s. 493.
40





II. ESERLER
Ahmed Bcann doum yeri ve tarihi, nesebi ve ailesi, tahsil hayat, tasavvuf
kiilii, Bcan lakabn al ve vefatna ilikin konular ele alndktan sonra
almamzn bu blmnde ise nce eserlerindeki slbu ve eserlerinin ierii
ilenecek ardndan da eserleri tantlacaktr.
A. Eserlerindeki slbu ve Eserlerinin erii
Ahmed Bcann eserleri, hemen hemen din, tasavvuf ve efsanev veya
mitolojik karakterdedir. Bir ksm eserlerinde kyamet alametleri vb. gibi konular
mterektir. lim ve mutasavvf olmakla beraber teliften ok tercme ve derleme
nevinden mensur eserler yazmtr
210
.
Ekseriya tasavvuf veya tekke edebiyat air ve melliflerinde grld zere
Ahmed Bcan da sanat gayesi gtmez. Murad, hakikat ve eriat incilerini cemeylemek,
dnya ve ahiret esrarna yol bulmaktr. dem cihanda hayr ile anla. Zir ki, bir gn
gele, benden ve senden bir nian kalmaya, ill bu szler bki kala
211
diyerek gayesinin
hayrla ydedilmek olduunu belirten Ahmed Bcan, yazlan bir ok sr Arab ve
Faris olmakla ancak ehline zhirdi. Bu yzden Trk yazdm ki herkes faydalansn
212

ifadesiyle tutumunu belirtmi olmaktadr
213
.
Dili bugn de anlayabileceimiz sadelikte ve akclktadr. ddias olmamakla
beraber secilere rastlamak mmkndr. Cmleler ok kere ksadr. Tercmeden
kaynaklanmakla birlikte asrlarca nce devrik cmlenin gzel rneklerini vermitir
214
.
Ahmed Bcann eserlerindeki cmle yaps ve ifade ekli, eserin konusuna ve
hitap ettii zmreye gre didaktizmin etkisiyle deiiklik gstermektedir. rnein
tasavvuf bir mahiyet tayan Mntehdaki kelimeler ve cmle yaps ile ansiklopedik
bir nitelikte olan Acibl-Mahlkt ve Drr-i Meknndaki kelime, cmle yaps ve
anlatm ekli epeyce farkldr. Halka ynelik eserleri basit cmlelerden olutuu halde

210
elebiolu, agm. , s. 51
211
Ahmed Bcan, Mnteh, Sleymaniye Ktphanesi, Hac Mahmud Efendi, nr. 1657, Sebeb-i Telf.
212
Ahmed Bcan, age, vr. 4a.
213
elebiolu, agm. , s. 51
214
elebiolu, agm. , s. 51.
41





belli bir zmreye hitap eden eserinin cmle yaps ise Farsa edatlarla yaplm birleik
cmlelerin oran daha fazladr
215
.
B. Eserleri
Ahmed Bcann eserlerindeki slbuna ve eserlerinin ieriine deinildikten
sonra, bu ksmda ise eserleri, Mensur Eserleri ve Manzum Eseri: Cevhirnme
olmak zere iki balk altnda ele alnacaktr.
1. Mensur Eserleri
Bcann mensr eserleri: Envrul-kn, Acibl-Mahlkt, Drr-i Meknn,
Mnteh, emsiyye ve Rhul-Ervh olmak zere alt tanedir.
a. Envrul-kn:
Ahmed Bcann, btn Trk-slm leminde hreti gnmze kadar devam
eden en mhim ve en hacimli eseridir. Aabeyi Yazcolu Mehmedin Megribz-
zamn ligurbil-ey fil-ayn vel-yn adl Arapa eserinin
216
Trke serbest bir
tercmesidir. Yazcolu Mehmed, ayrca kendi yazd bu eseri Muhammediye adyla
manzum olarak Trkeye de tercme etmitir
217
.
Ahmed Bcann yzyllardr geni halk kitleleri tarafndan okunan bu eserinin
din-didaktik eserler iinde nemli bir yeri vardr
218
.
Ahmed Bcan, gnlnn, gznn nru kabul ettii iin eserine Envrul-
kn adn verdiini, btn zhir ve btn nurlarn bu kitapta topladn
sylemektedir
219
. Mellif, eserin telif tarihini sekiz yz elli be yl olarak vermi ve

215
Koak, age., s. 108-109.
216
Ahmed Bcan aabeyinin Megribz-zamn adl Arapa eserini nesir halinde Trkeye tercme
etmitir. Bk. Takprzade, age., s.111, M. Mecdi Efendi, age., s. 128, Evliya elebi, age., C.VIII, s. 177-178; Sicill
Osmn, C.I, s.191, C.IV, s. 103; B. Mehmed Tahir, age., C. II, s. 1-2; Fahir z, Eski Trk Edebiyatnda Nesir,
stanbul, 1964, s. 92, Ahmed Bcan, Envrul-Akn, Ahmet Kahraman (hzl.), C.I, stanbul: Tercman Gazetesi, s.
15-16.
217
elebiolu, agm. , s. 50. Daha fazla bilgi iin bk. Mustafa Uzun, Muhammediyye, DA, C. XXX,
Ankara: TDV, 2005, s. 586-587.
218
Koak, age. , s. 59.
219
Uzun, Envrul-kn, DA, C. XI, Ankara: TDV, 1995, s. 258.
42





eseri Geliboluda yazp tamamladn
220
belirtmitir. Eserin yazl sebebini kitabnn
sebeb-i telif
221
ksmnda anlatmaktadr. Buna gre birinci sebep, Hz. Muhammedin
efaatine nail olmak ve ikinci sebep ise aabeyine yazdrd Megribz-Zamn adl
eseri, aabeyinin istei zerine Trkeye evirmektir.
Zhir ve btn ilimlerine ait eitli konular yet ve hadislere, dier kutsal
kitaplara ve eitli eserlerden derledii bilgilere dayanarak akladn syleyen Ahmed
Bcan daha nce yazlan kitaplarn ounlukla Arapa olduunu, kendisinin bu eseri
Trke hazrlamakla halkn da ondan faydalanmas amacn gttn anlatr. eyhi
Hac Bayrm Velnin kendisini shib-i sr kldn syleyerek ahvl-i enbiynn
zhirine muvafk beynda bulunmak iin Makmt- evliynn btnna mutbk ayn
oluna diyerek eserinde tasavvuf yorumlara da yer verdiini belirtmektedir ki bu
Envrul-kne ayn zamanda tasavvuf bir eser hviyeti kazandrmtr
222
.
Ahmed Bcan, Ey tlib-i esrr- ilhi! yle bilmek gerektir ki, ne denli
hitbt- ilhiyye varsa Tevrttan ve Zebrdan ve nclden ve Kurndan; ve dahi ne
denli kelimt- rabbniyye varsa suhuf- enbiydan; t lem-i ceberttan lem-i mlke
ve melekta hatt Arast- meda ve cennt- bda varnca ibu kitbda cem olundu
223

ifadeleriyle eserinde kulland kaynaklar hakknda bilgi vermektedir.
Ahmed Bcan eserinde uygulad metod hakknda ise lemin evvelinden
ahirine dein trl ibretle beyn eyledim: Biri teri; ve biri, tahkk; ve biri,
temsldir ki rh- uk ibu kitbla merref ola
224
diyerek bilgi vermitir.
Envrul-kn, her blm bir namaz vaktine iaret olmak zere be ana
babdan olumaktadr. Bablar fasllara, baz fasllarda da mebas ad verilen blmlere
ayrlmaktadr
225
. Birinci babda mevcdtn nizam, yerdeki ve gkteki varlklar, bunlarn
yaratlndaki ilahi hikmet ve srlar anlatlmtr
226
. kinci bab, eserin en uzun blm
peygamberlerin anlatld blmdr. Tek bana ksas- enbiy zellii gsteren bu

220
Ahmed Bcan, Envrul-kn, Sleymaniye Ktp., Hasib Efendi, nr. 211, vr. 281a.
221
Ahmed Bcan, age., vr. 4b.
222
Uzun, Envrl-kn, s. 258.
223
Ahmed Bcan, age., vr. 281a.
224
Ahmed Bcan, age., vr. 281a.
225
Koak, age. , s. 64.
226
Uzun, Envrul-kn, s. 259.
43





blm olduka ayrntl bir biimde ele alnmtr. Hz. Ademden balayarak btn
peygamberlerden, mucizelerinden, karlatklar zorluklardan sz edilmitir. Bu babda
en geni yer Hz. Muhammedin hayatna ayrlmtr
227
. nc bab melekler bahsidir.
Kyamet gnnn tasviriyle balayan drdnc blmde itikd ve amel hkmler,
namaz, oru, hac gibi ibadetler, dua, zikir gibi eitli konular zerinde durulmutur.
Beinci babda cennet, arf, Allahn grlmesi, cennet nimetleri, cehennem ve
gnahkarlarn hali gibi konular ele alnmtr
228
.
Yazld tarihten itibaren XX. yzyln balarna kadar mslman Trk halk
tarafndan Envrul-kni byk bir heyecanla okunmutur
229
. Geliboluda yazlan ve
850 (1446) ylnda balanp 855 Muharrem (ubat 1451)inde tamamlanan bu eserin
pek ok yazma nshas vardr
230
. Sleymaniye Ktphanesinde bulunan ve Hattat
Mustafa b. Abdullah tarafndan 589 (1455)da nesih hattyla istinsah edilen nsha en
erken tarihi tad gibi ayn zamanda mevcut yazmalarn en iyilerinden biridir
231
.
stanbul (1261/1845), Kazan (1278/1862) ve Bulakta (1300/1883) defalarca
baslmtr
232
. Bu basklardan bazlar harekeli olup Kazan basks resimlidir.
Envrul-kn, Bat dillerine en erken tercme edilip baslan Trke
kitaplardan biridir. Erdel Hkmdar Gabor Bethlenin tercman ve ktibi Janos Hazi
tarafndan 1624 ylnda Macarcaya tercme edilmi ve bu tercme iki yl sonra
Macaristann kuzeyinde bulunan Kassa (gnmzde Kosica) ehrinde baslmtr
233
.
Eserin gnmz Trkesiyle sadeletirilerek yaplan birok basks vardr
234
.

227
Koak, age. , s. 64.
228
Uzun, agm., s. 259.
229
Uzun, agm., s. 259.
230
Bunlardan bazlar: Sleymaniye Ktp., Hseyin Galip, nr. 297; Hdai Efendi, nr. 310; Kemanke, nr.
381; Fatih, nr. 4195; Hac Mahmud, nr. 1619; Hasib Efendi, nr.211; Hsrev Paa, nr. 137; Pertev Paa, nr. 229; Selim
Aa, nr. 467; Yazma Balar, nr. 2033; Trnoval; nr. 847; Nuri Arlasez, nr. 35; Tercman Gazetesi Ktp., Y- 364;
Beyazt, Umum, nr. 1132; stanbul niversitesi Trke Yazmalar, 187, 2110,4101, 6299, 9787; Kayseri Rait, nr.
1132; Kastamonu, nr. 584; Konya Mevln Mzesi, nr. 5911
231
Uzun, agm., s. 259. Bk. Sleymaniye Ktp., Hasib Efendi, nr. 211.
232
Seyfettin zege, Eski Harflerle Baslm Trke Yazmalar Katalou, C.I, stanbul: Fatih Matbaas,
s. 352-353.
233
Uzun, agm., s. 260.
234
Ahmed Bcan, Envrul-kn, (hzl.) Halil Bedi Frat, zmir: Ali Alkan Yaynevi, 1970; Ahmet
Kahraman (hzl.), stanbul: Tercmen Gazetesi, 1973; Mahmud Serdarolu-Ltfi Aydn (hzl.), stanbul: ile
Yaynevi, 1977; Arslan Tekin-Melek Tekin (hzl.), stanbul: Bedir Yaynevi, 1983.
44





b. Acibl-Mahlkat
235
:
Zekeriyy b. Muhammed el-Kazvn (. 682/ 1283)nin ayn isimdeki
kozmografya, corafya ve biyolojiye dair Arapa eserinin hulsa eklinde ve serbest bir
tercmesi olup 857 (1453) ylnda Geliboluda tamamlanmtr
236
. Ahmed Bcan eserini
eyhi Hac Bayrm Velnin iareti zere kaleme almtr.
Ahmed Bcann bu eseri Acibl-Mahlkat tercmelerinden ok ksa
olmasna ramen Trk Edebiyatnda en ok tannan ve okunan tercmedir. Bu sebebten
eserin pek ok yazma nshas bulunmaktadr
237
.
Yer yer tasavvuf ve didaktik hussiyeti de olan bu eser yaklak 17 fasldan
olumaktadr. Eserde, dnyann yaratl, gkler, yldzlar, melekler, gnler, aylar,
yeryz, dalar, denizler, ehirler, madenler, bitkiler, insan, cinler ve hayvanlar gibi
blmler mevcuttur
238
.
c. Drr-i Meknn
239
:
Anlam, gizli/sakl, dizili, parlak inci/ incilerdir. Mellif, uzay cisimlerinden
ahiret inanlarna, dnyann mehul kelerine, otlarn yemilerin hassalarna dein pek
ok konuyu klasik bir snflama ve sralama ile tantmtr.
erii ve program asndan Drr-i Meknn, XV. yzyl kltr ortamnn
genel kltr ansiklopedisi saylabilir
240
. Aratrmaclarn Acibl-Mahlkat cinsinden
ve corafi bir eser olarak tanttklar bu eser, belki onun cinsindendir, ancak Acibl-

235
Acibl-Mahlkat; yazld devrin corafya ve kozmografya telakksine gre hazrlam,
ansiklopedik bilgiler ihtiva eden, slm edebiyatlarn ortak eserlerinden biridir. Ayrntl bilgi iin bk. Gnay Kut,
Acibl-Mahlkat, DA, C.I, , Ankara: TDV, 1988, s. 317.
236
elebiolu, agm. , s. 50.
237
Kut, agm., s. 317. Eserin yerli ve yabanc katologlarda yer alan nshalar iin bk. Koak, age., s. 67deki
234 nolu dipnot.
238
Koak, age., s. 69.
239
Ekber mektebin takipilerinden olan Ahmed Bcan, Muhyiddin bnl-Arabnin ayn ad tayan
eserinden etkilenmi olabilir. Bk. Muhyiddin-i Arab, Drr-i Meknn (nci Dizileri), evket Grel (trc.), stanbul:
Esma Yaynlar, (ts.). Ayrca konular baka ama yine ayn ad tayan eserler de mevcuttur. rnein, Sleymaniye
Ktp.ndeki Abdurrahman bin Muhammed Aydnnin, Dervi Mehmed bin Ahmed el-Ankaravnin, Hseyin bin
Ahmed iraznin, ihabddin Ahmed bin Muhammed Hamavnin, Aydemir bin Ali el-Celdeknin Drr-i Meknn
adl eserleri bunlardan bazlardr.
240
Necdet Sakaolu, En Eski Osmanl Corafyacs ve Eseri, Yazcolu Ahmed Bcan, Drr-i Meknn
(Sakl nciler), stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 1999, s. 1.
45





Mahlkatla mukayese edildiinde bir ka konu dnda benzerlik gstermemektedir
241
.
Drr-i Meknn kozmorafya konularn da ierdiinden dierlerinden farkldr ve sz
konusu eserler ksmen telif ya da eviri iken bu eser zgn bir teliftir
242
.
Dn, tasavvuf, didaktik ve efsanev mahiyyetteki
243
bu eserde konular, bilgi
vermek zere anlatlmakla beraber, garip ve harikal taraflar ele alnm, hikaye ve
menkbelere yer verilmitir. Eserde yazld devrin yerli hususiyetlerini belirten
tamamyla ahs sayfalar vardr. Drr-i Meknn, Acibl-Mahlkattan daha ahs ve
daha orjinaldir
244
.
On sekiz bin lem iaret olarak on sekiz babdan meydana gelen bu eserde
eitli ayet, hadis, temsil ve hikayelerle dnyann yaratl, baz peygamberlerin ahvali
ve kyamet alametleri anlatlmtr
245
. Mellif bu blmlerle ilgili olarak eserin giri
ksmnda bilgi vermektedir
246
. Bu eserin birinci bab, gklerdeki acayiplikler, melekler,
ar, krs, cennet, cehennem, ay, gne, yldzlar; ikinci bab, yerler ve yerlerdeki
acayiplikler; nc bab, yeryz; drdnc bab, hendese ilmi ve iklimler, gnler ve
saatler; beinci bab, acayip dalar; altnc bab, nehirler ve adalar; yedinci bab,
ehirler; sekizinci bab, mescitler ve manastlar; dokuzuncu bab, Sleyman
peygamberin taht ve saltanat; onuncu bab, Belksn saltanat ve Sleyman
peygamberle grmesi; on birinci bab, mrlerin takdiri; on ikinci bab, hmdan
helak olan yerler; on nc bab, otlar ve yemiler; on drdnc bab, sretler ve baz
yerler; on beinci bab, smurgu anka; on alrnc bab, cifr remizleri; on yedinci bab,
ert- saat; on sekizinci bab, halkn ve beylerin ahvali, ileri ve baz uhrev meseleler
hakkndadr
247
.
Ahmed Bcann bu eserinin gerek Trkiye ktphanelerinde gerekse Trkiye
dndaki ktphanelerde pek ok yazma nshas vardr
248
. Osmanl bilim dnyasnn
yazl birikimleri iinde bir yeri ve ncelii olan Drr-i Meknnun en eski istinsah

241
Koak, age., s. 72.
242
Sakaolu, agm. , s. 4.
243
elebiolu, agm. , s. 50.
244
Vasfi Mahir Kocatrk, Byk Trk Edebiyat Tarihi, Ankara: Edebiyat Yaynevi, 1970, s. 302.
245
elebiolu, agm. , s. 50.
246
Ahmed Bcan, Drr-i Meknn, Sleymaniye Ktp., Hac Mahmud, nr. 1856, vr. 2b-3a.
247
elebiolu, s. 50.
248
Bk. Koak, age., s. 77deki 276 nolu dipnot.
46





tarihli (1007/1598) nshas Topkap Saray Mzesi Ktphanesindedir
249
. Necdet
Sakaolu tarafndan gnmz Trkesine evrilerek (stanbul 1999da) baslmtr
250
.
d. Mnteh:
Muhyiddin bnl-Arabnin Fussul-hikeminin Meyyed Cend erhine,
Ahmed Bcann abisi Yazcolu Mehmedin Mnteh adyla yine Arapa yazd
talikatn Trke tercmesidir. almamzn konusu olan bu eser, bir sonraki blmde
(III. blm) ayrntl bir eklide ilenecektir.
e. emsiyye
251
:
Melhame veya Bostnl-Hakyk adyla da anlan Ahmed Bcann bu
eseri, babas Yazc Salihin ayn ad tayan mesnevi tarzndaki manzumesinin nesre
evrilmi eklidir. Astroloji, astronomi ve meteoroloji ile ilgili ve yer yer orjinalindeki
baz beyitleri de ihtiva eden eser 870 (1466) ylnda Geliboluda
252
tamamlanmtr
253
.
Bu eser, yln on iki ay dolaysyla on iki baba ayrlm ve her ayn yirmi
be nian zerinde durulmutur. Btn aylar, teker teker ele alnm ve her ayn
ardndan, bu ayda olabilecek tabiat olaylarndan bahsedilmitir
254
. Her ayn ilk ve dier
gnlerinde, gne veya ay tutulduunda, gne veya ay hlelendiinde, yeni ay yldz
kaymas, imek grldnde, fazla yamur, dolu, kurbaa yadnda, zelzele vb.
eyler olduunda, bazen Rum iklimi, Acem diyr diye yer belirtilerek bilhassa
ktlk, bolluk, ucuzluk, pahallk, bar, sava, hastalk, salk gibi eylerden hangisinin
meydana gelebileceine iaret edilir
255
. Yaplp yaplmamas gereken eyler zerinde de
durulur.

249
Sakaolu, agm. , s. 2. Bk. Fehmi Edhem Karatay, Topkap Saray Mzesi Ktp. Trke Yazmalar
Katolou, C.I, stanbul, 1961, s. 440 vd. , nr. 1322-1325. Eserin nemimi ve ieriini tantan bir yaz: Necdet
Sakaolu, Drr-i Meknnda Evren, Cennet, Cehennem, Dnya, Ktalar, Denizler, Tarih ve Toplum Dergisinde
(S: 85, Ocak 1991, s. 31-37) yaymlanmtr.
250
Bk. Yazcolu Ahmed Bcan, Drr-i Meknn (Sakl nciler), Necdet Sakaolu (evrimyaz ve notlar),
stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 1999.
251
Bu eser zerine yksek lisans almas yaplmtr. Bk. Atilla Batur, Yazc Salih ve emsiyyesi
(nceleme-trankripsiyon-metin), (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Erciyes niversitesi SBE, 1996).
252
Koaktan (bk. age., s. 85) naklen; Ahmed Bcan, emsiyye, Topkap Saray Ktp. , Revn Kk, nr.
1751, s. 65a.
253
elebiolu, Ahmed Bcan, s. 51.
254
Koak, s. 87.
255
elebiolu, agm., s. 51.
47





Eserin bilinen iki nshasndan biri Topkap Saray Mzesi Ktphanesinde
dieri de Millet Ktphanesindedir
256
.
f. Rhul-Ervh:
Kaynaklarda Ahmed Bcann Ravhul-ervh, Ravzatl-ervh veya Revhul-
ervh gibi farkl okunularla ad belirtilen bir eserinden ve de bu eserinin
peygamberler tarihi ile ilgili olduundan
257
bahsedilmektedir.
mil elebiolu bu eserin Envrul-kn veya Mntehnn peygamberler
blmnn ayrca istinsah edilmi ekli olabileceini sylemektedir
258
.
Aynur Koak tarafndan yaplan aratrmada ise eserin Avusturya Mill
Ktphanesinde olduu tesbit edilmi olup
259
muhtevasnn da denildii gibi
peygamberler tarihi olmayp tasavvuf bir mahiyet tad grlmtr.
Eserin konusu insan, insn- kmil ve Hz. Muhammedin yaratl srrdr.
lemi bir yze benzeten Ahmed Bcan, insan da o yzn nak, cevheri gibi
grr. Hak Tealnn srr insn- kmil ile zhir olmutur. lem insansz olmaz,
insan da Muhammedsiz olmaz. Hak Tel kemltna Muhammedi mirt brakm
ve bu aynada kendi ztn ve sftn grmtr
260
.
Tamamen tasavvuf zellikler tayan bu eserde batan sona vahdet-i vcd
felsefesi, insan ve Hz. Muhammed merkez alnarak bu kavramlar eitli
benzetmelerle tantlmaya, kavratlmaya allmtr
261
.

256
Bk. Ahmed Bcan, emsiyye, Topkap Saray Mzesi Ktp., Revn Kk, nr. 1751; Millet Ktp. , Ali
Emir Ulmu eriye, nr. 561.
257
Ahmed Bcan (Yazczde), Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, C.I, stanbul: Dergah Yaynlar,
1977, s. 56; Ahmed Bcan, Yazcolu, MEB Trk Ansiklopedisi, C. I, Ankara: Maarif Basmevi, 1946, s. 251;
Ahmed Bcan, MEB slam Ansiklopedisi, C. I, Ankara: Maarif Matbaas, 1940, s. 181, brahim Alaeddin Gvsa,
Trk Mehurlar Ansiklopedisi, stanbul: Yedign Neriyat, s. 19.
258
elebiolu, agm., s. 51.
259
Bu eser Viyana Avusturya Milli Ktp.nde ( Oesterreichisce Nationalbibliothek, Vienna) 843 numarada
kaytldr. Ahmed Bcana ait olan blm bal Haz kitb- Rhl-ervh min telfil-Ahmed Bcandr ve varak
numaras 1b-19adr. Geni bilgi iin bk. Koak, age. , s. 89.
260
Koakta naklen, Rhul-ervh, vr. 1b-2b.
261
Koak, s. 90.
48





2. Manzum Eseri Cevhirnme
262
:
Ahmed Bcann bilinen tek manzumesidir. Krk beyit civarndaki bu
mesnevide yakut, zmrt, frze, akik gibi mcevherlerin daha ok tbb ynden tedavi
ve tesirleriyle ilgili zellikleri konu edilmitir. Bu manzme Haz Cevhirnme
balyla Menkb- Evliy adl bir eserde yer almaktadr
263
.
Ahmed Bcannn bu eserlerinin dnda Envrul-knden alnan Bal
Tefsiri, Mntehdan alnan Istlht- Sfiyye
264
ve Menzils-sirn gibi
blmlerin mstakil bir eser gibi yazma veya matbu nshalar da bulunmaktadr.
Ayrca memleketimizde, geen asrlarda halk tarafndan sk sk okunan
Ahmediye ismindeki kitap, bir oklarnn zannna ve hatta stanbulda 1290 senesinde
ta basmas ile baslan bir nshasnn hatimesindeki kayda ramen, Ahmed Bcana ait
olmayp, Diyarbekirli Ahmed Mrid Efendi tarafndan, 1159 senesinde telif
edilmitir
265
.










262
Ahmed Bcan, Cevhirnme, Sleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 3452, vr. 74a-75b. Bu manzme Haz
Cevhirnme balyla Menkb- Evliy adl bir eserde yer almaktadr.
263
elebiolu, s. 51.
264
Ahmed Bcan,Risle f Istlhtis-Sfiyye vet-Tasavvuf, Sleymaniye Ktp., Fatih, nr.5310, vr. 36b-93b.
265
Ahmed Bcan, MEB slam Ansiklopedisi, C. I, s. 182; Ahmed Bcan, Yazcolu, MEB Trk
Ansiklopedisi, C. I, s. 251; Murat A. Karaveliolu, Ahmed Bcan (Yazczde), Yaamlar ve Yaptlaryla
Osmanllar Ansiklopedisi, C. I, stanbul: Yap Kredi Kltr Sanat Yaynclk, 1999, s. 111.






NC BLM
BR FUSSUL-HKEM TERCMES OLARAK
MNTEH











50





BR FUSSUL-HKEM TERCMES OLARAK MNTEH
Daha nce belirtildii gibi Fussul-hikemin Trkeye ilk tercmesi,
Yazcolu Mehmedin el-Mnteh
266
adl talikatn kardei Ahmed Bcann
genileterek evirmesiyle gerekletirilmitir
267
. Bu blmde tezimizin konusu olan
Mnteh, Ahmed Bcann kendi ifadelerinden de yararlanmak suretiyle ayrntl bir
ekilde incelenecektir.
I. TELF SEBEB, YAZILDII YER VE SRES
Ahmed Bcan Mntehnn giriinde sebeb-i telf-i kitb adl ksmda abisi
Mehmed Yazcolunun Arapa Mnteh isimli bir kitap yazdn ve Fussul-
hikemi era
*
gre akladn anlatmakta ve Ve ben duc dahi onu Trkye
dndrdm. Ve bu kitbn adn Mnteh diye ad verdim
268
eklinde ifade etmektedir.
Ahmed Bcan, bir gn Kabeyi ziyaretten dnerken yolda geceleyin bir ry
grm ve rysnda Hazret-i Muhammed (s.a.v.)in, al emri zerine Mntehy
kaleme almtr. Bu olay eserin htimetl-kitb ksmnda yle anlatmaktadr: Bu
kitb yazmaya sebeb bu oldu ki: Bir gn Kabeden gelirdim. Yolda bir gece dm
olur. Peygamber (a.s.) hazretini grrm. Bana eyitti: Senden ilm ve marifet ve
muhabbet gelir. Say eyle dedi. Ben dahi onun mbrek szyle bu kitb cem ettim
ylda
269
.
Ayrca Ahmed Bcan, Arapa olan eserlerden halkn da istifade etmesini
arzulam ve eserleri tercme ederken bu amala hareket etmitir. Yine Mntehy da
halkn faydalanmas iin Trkeye evirmitir.
Muhyiddin bnl-Arabnin Fussul-hikemini kendi ifadelerinden
270
Hz.
Peygamberin emri zere yazd bilinmektedir. nsanlarn istifadesi iin nebev emre

266
Yazcolu Mehmed, el-Mnteh alel-Fuss, Sleymaniye Ktp., Pertev Paa, nr. 293. (853 tarihli
Arapa olan bu nsha, mellif hattdr ve 80 varaktr.)
267
Kl, Fussul-Hikem, s. 233; Sleyman Uluda, Cend, DA, C. VII, Ankara: TDV, 1993, s. 361.
*
er: Allahn emri, yet, hads, icm-i mmer ve kys- fukah esaslar zerine kurulmu olan din
kaideleri, erat. Develliolu, age., s. 989.
268
Ahmed Bcan, Mnteh, Sleymaniye Ktp., Kl Ali Paa, nr.630, vr. 1b. yle olsa cem-i halkn
mntehs oldu, bi-fazlillhi Tel diyerek eserine Mnteh ismini verme sebebini belirtmektedir.
269
Ahmed Bcan, Mnteh, Sleymaniye Ktp., Kl Ali Paa, nr.630, vr. 116b.
270
Bk. bnl-Arab, Fussul-hikem, Ebl-Al Aff (thk.), C.I, s. 47.
51





uyarak eserini kaleme aldn ifade eden bnl-Arab gibi Ahmed Bcanda manev
yolla ald nebev emre uymu ve yine insanlarn faydalanmas iin Mntehy
yazmtr. Bu iki eserin yazlma sebebi arasndaki benzerlik dikkate deerdir.
Eserin yazl yl hakknda ise yazma nshalarda farkl tarih bulunmaktadr.
Baz nshalara gre eser 857/1453, baz nshalara gre de 870/1466 ylnda
Geliboluda tamamlanmtr.
Bu alma da esas alnan nshada, eserin hatimetl-kitb
271
ksmnda yer
alan Bu kitb cem ettim ylda. Ve trh sekiz yz elli yedi senesin de Sultn
Muhammed bin Murd Hn (halledallhu devleteh) stanbulu feth edicek
Cemziyel-lnn yirminci gnnde idi bu kitb tmm oldu. ifadesinden eserin
ylda ve 857/1453 yl Cemziyel-evvelin yirmisinde tamamlandn anlalmaktadr.
Telif tarihini 870/1466 olarak getii stanbul niversitesi Ktphanesi,
Trke Yazmalar, 3324 nolu nshada ise u ifadeler yer almaktadr: Elhamdulillh ki
bu kitb Geliboluda tamm oldu, sekiz yz yetmi senesi idi yazdm
272
.
Bu nshalarn muhtevalar mukayese edildiinde 870 tarihli nshann
273

muhtevasnn biraz daha geni olduu grlmektedir. Mellif 857/1453 ylnda bu
almada kullanlan nsha- telif ettii esere kendisi ya da sonradan bakalar tarafndan
ilaveler yaplm ve telif tarihi 870 olarak kaydedilmi olabilir
274
.
Sonu olarak Ahmed Bcan eserini, Hz. Peygamberin buyruu zerine
Geliboluda yazmaya balamtr ve eserini ylda, 20 Cemziyel-evvel 857 tarihinde
Geliboluda tamamlamtr.

271
Ahmed Bcan, Mnteh, Sleymaniye Ktp., Kl Ali Paa, nr. 630, vr. 116b.
272
A.mlf., age., stanbul niversitesi Ktp., Trke Yazmalar, nr. 3324, vr. 2b.
273
870 tarihli nshann muhtevas bizim almamzda kullandmz daha eski tarihli nshadan biraz
farkllklar gstermektedir. lk blmde her birinde bir nebiden bahseden yrmi be fasl bulunmaktadr. Bu
fasllardan sonra gaza etmek, gazavt- Muhammed, ehit namaz klnp klnmayaca, gemiye binme ile
ilgili fasllar yer almaktadr. Sonraki numarasz fasllar ise srasyla unlardr: Kyamet gn ve kyamet alametleri,
Cehennem ve umak, nsn- Kmil, Evliy enbiy ve onlara tbi olanlar, Havss- Hurf, Ftiha ve Ysin
Srelerinin Tefsiri, skenderin Bahr-i Muhte gidii, Haftann gnleri, Arab aylar, Baz Srelerin Tefsiri ve bunlarla
ilgili hikyeler, Hicret- Neb, Veft Neb, Drt Halife, Hz. Ftma, Hz. Hasan ve Hz. Hseyinin vefatlar,
Peygamberin Zevceleri, Aere-i Mbeere, Tbiiler, Cfer-i Sdk, Hasan- Basr, brhim b. Ethem, Bir-i Haf,
Byezd-i Bestm, Cneyd-i Badd, Hallc- Mansr, m Eb Hanfe, mm- fi, mm- AHmed b. Hanbel,
vd., yarenler, dostlar, zimler ve ehl-i dny anlatldktan sonra eser kil kiilerin nasihatlaryla son bulmaktadr.
274
Koak, age. , s. 81.
52





II. MUHTELF KTPHANELERDEK NSHALARI
Ahmed Bcann sz konusu eserinin mellif nshas henz tesbit edilebilmi
deildir. Muhtelif ktphanelerdeki nshalar ise unlardr:
1- Sleymaniye Ktp., Hac Mahmud Efendi, nr. 1657, [ts.], 207 vr.
2- Sleymaniye Ktp., Hac Mahmud Efendi, nr. 2267, (ist. trh.) h.857/ m.1453,
322 vr.
3- Sleymaniye Ktp., Kl Ali Paa, nr. 630, (ist. trh.) h.1003/ m.1594, (mst.)
Hamid bin Muhammed es-Sinob, 116 vr.
4-Tercman Gazetesi Ktp.
275
, nr. Y-204, (ist. trh.) h.1174/ m.1760, (mst.)
Dervi Mehmed bin Hasan el-Macun, II+218 vr
276
.
5- Topkap Saray Mzesi Ktp., Emanet Hazinesi, nr. 1251, Lbb-i Mnteh-yi
Fuss, (ev.) Bahizde Abdurrahim, [ts.], 114 vr.
6- Milli Ktphane, nr. 607079, [ts.], 297 vr.
7- stanbul niversitesi Nadir Eserler Ktp., Trke Yazmalar, nr. 3324, [ts.],
110 vr.
8- stanbul Bykehir Belediyesi Atatrk Kitapl, stanbul Kitapl
Blm, MC. Yazmalar, nr. MC._Yz_K.000108, [ts.], 368 vr.
9- stanbul Bykehir Belediyesi Atatrk Kitapl, stanbul Kitapl, Osman
Ergin Yazmalar, nr. OE_Yz_000249, [ts.], 81 vr.
10- stanbul Bykehir Belediyesi Atatrk Kitapl, stanbul Kitapl,
Osman Ergin Yazmalar, nr. OE_Yz_000250, [ts.], 157 vr.
11- stanbul Bykehir Belediyesi Atatrk Kitapl, stanbul Kitapl,
Osman Ergin Yazmalar, nr. OE_Yz_000334/06, [ts.], 70b- 74a.

275
Bu koleksiyon Sleymaniye Ktp.ne dahil edilmitir.
276
Kut, Tercman Gazetesi Ktp. Trke Yazmalar Katolou, stanbul: Tercman Gazetesi, 1989, s. 83.
53





12- Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Ktp., nr. 36586, h.870, 122 vr.
13- Ktahya Tavanl Zeytinolu le Ktp., nr. 1126, [ts.], 292 vr.
14- Burdur l Halk Ktp., nr. 922-05, [ts.], 231b- 275b vr.
15- Bursa Arkeoloji Mzesi Ktp., nr. E 74/235
277
, [ts.], 165vr
278
.
Ayrca Bursal Mehmet Tahir, Halis Efendinin hussi ktphanesinde byk
bir cilt halinde bir nshasnn mevcut olduunu syler
279
.
Mntehnn muhtelif ktphanelerdeki nshalarnn ounda eserin tamam
mevcut deildir. Bazlarnda sonradan eklemeler yaplm iken baz nshalarda ise
eksiklikler mevcuttur ya da eserden karmalar yaplmtr rnein bu tercmede
Ahmed Bcan konu d ilavelerle esas metinden uzaklat iin Mnteh, Bahzde
Abdrrahm-i Nakibend adnda bir kii tarafndan Lbb-i Mnteh-y Fuss
280

ismiyle hulsa edilmitir
281
.
Bu almada esas alnan nsha ve bu nshann tavsifi:
Sleymaniye Ktp. Kl Ali Paa blm 630 numarada kaytl olan nshadr.
Bu nshann esas alnmasnn sebebi ise istinsah tarihi bilinen nshalar arasnda -Kl
Ali Paa, nr. 630da kaytl nshann- batan sona tam bir metin olarak btn bir cilt
halinde gnmze ulam olmas ve de istinsah tarihi ile yazld yln birbirine yakn
tarihli olmasdr.
Kl Ali Paa (nr. 630)da kaytl nshann zellikleri ise yledir: Trke olan
bu eser, bir cilttir ve yz on alt (1b-116b) varaktr. Nshann ls 269x172
(200x115) mmdir. Harekesiz ve yirmi be satrdr. Nesih hattyla yazlmtr.

277
elebiolundan naklen bk. , s. age., C.I, s. 32.
278
Arslan Tekin ve Melek Tekinden naklen: Bk. Envrul-kn, stanbul: Bedir Yayevi, [t.y.], s. 13.
279
B. Mehmet Tahir, Osmanl Mellifleri, C.I, stanbul: Meral Yaynevi, ts., s. 32.
280
Topkap Saray Mzesi Ktp., Emanet Hazinesi, nr. 1251de kayl olan bu nshaya, Topkap Saray
Mze Ktp., tez almasnn yapld sre ierisinde restarasyon nedeniyle kullanma kapal olduundan ve de eser,
henz cdye aktarlmam olmas sebebiyle ulalamad.
281
Kl, agm., s. 233.
54





Kat aharl, orta kalnlkta ve samans sar renktedir, sayfalarnn baz
ksmlarnda kurt yenikleri vardr. Cildi de yine kurt yenikli olup, yeil bezden, miklepli
ve irazelidir. Eserin yazmnda siyah mrekkeple birlikte krmz mrekkep de
kullanlmtr. rnein balklar, fasllar, fasslar, yetler, hadisler ve zel isimler krmz
mrekkeple yazlmtr. Metnin baz ksmlarnda konuyla ilgili ekiller vardr.
Iada Sleymaniye Ktp. mhr ve mikrofilm ariv numaras (4666) ve 1ada
ise Kl Ali Paann vakf mhr bulunmaktadr. Ayrca sayfann sol st kesinde
sekiz tane okunamayacak durumda mhr ve sa tarafnda drt satr silik yaz yer
almaktadr. Girite basit siyah ve krmz mrekkepli tl basit bir mihrabiye vardr.
1bde Ahmed Bcan ad yaldzla yazlmtr. 1b-2a yapraklar altn yaldz evresinde
siyah kontrldr
282
dier yapraklar krmz kontrldr.
Mntehnn son sayfasnda (116b) yine Kl Ali Paann vakf mhr
bulunmaktadr. Sayfann alt ksmnda da be tane okunamayacak durumda mhr
vardr. 117ada -Mnteh metninin dnda- on drt satrdan oluan daha sonradan
bozuk nesihle yazlm kitab tantc bir bilgi yer almaktadr.
Eserin baz sayfalar, sonradan numaralandrlmtr
283
ve yine eserin iinde
farkl yerlerde Kl Ali Paann vakf mhr bulunmaktadr. 117bde de Sleymaniye
Ktp. mhr vardr
284
.
Eserde kk kurt yenikleri dnda sadece iki yerde birka kelime silik,
okunamaz durumdadr [100a]. Bunun dnda dzgn nesihle yazlm olan eserde
eksiklik mevcut deildir.
Mntehnn sz konusu olan nshas, Hamid bin Muhammed es-Sinob
tarafndan 26 Cemziyel-hir 1003 tarihinde istinsah edilmitir.
Eserin telif sebebi, yazld yer ve sresi, muhtelif ktphanelerdeki
nshalarna deinildikten sonra Mntehnn kaynaklar, blmleri, konusu ve
Mntehdaki tasavvuf dnce ele alnacaktr.

282
Koak, s. 79-80.
283
Bu sayfalar: 2a, 10a, 40a, 50a, 52a, 70a, 80a, 100a, 105a, 110a, 114a, 115a, 117adr.
284
Sleymaniye Ktp., Kl Ali Paa Bl., Kayt no: 630/ 643.
55





III. MNTEHNIN KAYNAKLARI
Mntehnn kaynaklar, Ahmed Bcann bizzat ifade ettii gibi semv
kitaplar, mellif ad veya eseri belli olanlar veya kendisinin belirtmedii tesirinde
kald mellif ve eserler olarak snflandrlabilir.
Ahmed Bcan, kendisi eserinin giriinde -sebeb-i telf ksmnda- Fussul-
hikem
285
, Istlht- Sfiyye
286
, Menzils-Sirn
287
, Tefsr-i Kebr
288
, Tevrt, Zebr, ncl,
Furkn (Kurn ), suhuf-i enbiy ve Tezkire-i Evliy
289
y Mntehnn kayna olarak
vermektedir
290
.
Grld gibi eserin ana kaynaklarn Ahmed Bcan bizzat vermitir.
Bunlarn dnda tesbit edilebildii kadaryla ayrca eserinde, bnl-Arabnin
Ftht- Mekkiyye
291
, nd-Devir
292
, ehbeddn Shreverdnin Avrifl-

285
Bu eser hakknda yukarda 16-23. sayfalar arasnda bilgi verildi.
286
Mellifi, Abdrrezzak Kemleddin el-Kan (. 736/1335)dir. Tasavvuf stlahlaryla ilgili bu eser
Arapadr. Tasavvuf tarihinde tasavvuf terimlerini ilk defa bu isimle ele alan eser olan Istlhts- Sfiyye de
mellif, eserini iki ksma ayrm birinci blmde alfabetik srayla tasavvuf stlahlar aklarka ikinci blmde
makamlar onarl gruplar halinde on ksmda ele alm ve tamam yz adet tasavvuf stlah aklamtr. Geni bilgi
iin bk. Akar, age., s. 326-327; Abdrrezzak Kan, Mucemu Istlhttis-Sfiyye, Abdll hin (thk.), Kahire:
Drul-Menr, 1413/1992; Mustafa Kara, Istlhts-Sfiyye, DA, C. XIX, stanbul: TDV, 1999, s. 208-212,
Uluda, Kn, Abdrrezzk, DA, C. XXV, stanbul: 2002, s. 5-6.
287
Menzils-Sirn Abdullah el-Ensr el-Herev (. 481/1089)nindir. Tasavvuf makamlarn ele
alnd bu eser, tasavvuf ilmini izah eden ilk dnem tasavvuf kaynaklarndandr. Bir makam ele alnrken bu
stlahlar, Kurndan bir ayete dayandrlmakta ve tanmlanmaktadr. Arapa olan bu eser on blmden olumakta
her blmde on makam, toplam slikin slku esnasnda katetmesi gereken yz makam ele alnmaktadr. Geni bilgi
iin bk. Abdullah Damar, Abdullah Herev ve Menzils-Sirn/ Tasavvuf Kalsikleri- XVIII, TAD, Y.8, S.18
Ocak-Haziran 2007, Ankara: Erkam Matbaas, 2006, s. 312-335; Akar, age., s.91-94; el-Herev, Menzils-Sirn,
Kahire: Matbaat Haleb, 1386/1996. Erhan Yetik, Menzils-Sirn, DA, C. XXIX, stanbul: TDV, 2004, s. 122-
123; Tahsin Yazc- Sleyman Uluda, Herev, Hce Abdullah, DA, C. XVII, stanbul: TDV, 1998, s. 225.
288
Fahreddn Rz (. 606/1209) nin Mefthul-Gayb adl Arapa diryet tefsridir. Tefsr-i Kebr
ismiyle tannan bu tefsir sekiz cilttir. Trkeye tercme edilmitir. Bk. Fahreddin er-Rz, Tefsr-i Kebr/
Mefthul-Gayb, Suad Yldrm ve Dierleri (ev.), C.I- XXIII, Ankara: Aka Yaynlar, 1989-1995.
289
lk dnem tasavvuf kaynaklarndan olan bu eser, Ferdddn el-Attr (. 618/1221)n tabakt kitaplar
arasnda yer alan ilk Farsa eserdir. et-Tezkiretl- Evliyda Hz. Peygamber soyundan gelen Cafer Sdktan
balayarak doksan yedi zhid ve sfinin terceme-i hlleri ve menkbelerini konu edilmektedir. Trke pek ok
tercme ve basks vardr. Bk. Feridddin Attar, Tezkretl-Evliy, Sleyman Uluda (trc.), 2. bs., stanbul: Erdem
Yaynlar, 1991; age., Orhan Ouz (hzl.), Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl, 1988; age., M. Zahid Kotku (hzl.),
stanbul: Seh Yaynlar, 1983; age., stanbul: Erkam Yaynlar, ts. Eser hakknda geni bilgi iin bk. Akar, age., s.
61-63; M. Nazif ahinolu,Ferdddn Attr, DA, C. IV, stanbul: TDV, 1991, s. 95-98.
290
Bk. Ahmed Bcan, age., vr. 2a.
291
Bk. tezin birinci blm, s. 14.
292
M. Erol Kltan naklen:Tabatlarn ve onlardan terettb eden lemin varlklarnn var klnmalarnda
Yce Allaha son derece muhta ve mftekir olduunu bilen kimse anlar ki varln sebebi, ilh mertebe hakkatlar
ile Allahn esm ve sfatlardr. Biz bunu nl-cevdil ved-devir isimli eserimizde beyn ettik (Bk. el-Ftht,
I/61). Bir ok yazma nshas vardr. Eski Trkeye evirisi S. Yiitolu tarafndan asrn balarnda yaplmtr. Bu
tercmenin yazma nshas MEB Ankara Genel Ktp. Nr. 297/3de kaytldr. Bk. M. Erol Kl, age., s. 37deki 185
nolu dipnot.
56





Marif
293
, Sadreddn Konevnin el-Fkk
294
, Eb Tlib el-Mekknin Ktl-
Kulb
295
, Molla Fenrnin Misbhl-ns
296
, mm Gazzlnin Drretl-
Fhire
297
, ehbeddn el-Maktlun Hikmetl-rk
298
adl eserlerinden,
Zemahernin Kef
299
adl tefsirinden, Necmeddn Dyenin
300
ve Begavnin
301
de
tefsirlerinden istifde etmitir.

293
ehbeddn Eb Hafs mer Shreverd (. 632/1234)nin Avrifl-Marifi, tarikat dnemi
tasavvufunun nemli kaynaklarndandr. Tasavvufun teorik ve arlkl olarak pratik ynn ele alan bu eser altm
blmden olumaktadr. Trkeye bir ka defa tercme edilmitir. Bk. Shreverd, Avrifl-Marif, Yahya
Paki ve Dilaver Selvi (trc.), stanbul: Umran Yaynlar, 1988; a.mlf, ae., H. Kamil Ylmaz ve rfan Gndz (trc.),
stanbul: Vef Yaynclk, [ts.]. Eser hakknda geni bilgi iin bk. Akar, age., s. 106-109; Uluda, Avrifl-
Marif, DA, C. IV, s. 109-110.
294
Sadreddn Konev (.1274) nin el-Fkk f esrr mstenidti hikemil-fuss adl eseri bnl-
Arabnin Fussu zerine yazlm ksa ama nemli bir erhtir. Ekrem Demirli tarafndan Fussul-Hikemin
Srlar adyla Trkeye evrilmitir. Bk. Konev, el-Fkk f esrr mstenidti hikemil-fuss, Ekrem Demirli
(ev.), 2.bs., stanbul: z Yaynclk, 2003.
295
Eb Tlib el-Mekk (. 386/996) nin Ktl-Kulb f Mumeletil-Mahbb ve Vasfi Tarkl-Mrd il
Mkmit-Tevhd adl eseri, krk sekiz blmden olumaktadr. Zhd, ibdet, taat ve amel tasavvufun uygulama
biimlerini aklar. lk dnem tasavvuf kaynaklarndan olan bu eser Gazzl ve Abdlkdir Geyln gibi byk
mutasavvflar etkilemi olmas ynyle nemlidir. Trkeye tercme edilmitir. Bk., Eb Tlib el-Mekk, Ktl-
Kulb, Yakup iek ve Dilver Selvi (trc.), C.I-IV, 3.bs, stanbul: Umran Yaynlar, 2004; a.mlf., ae., Muharrem
Tan (ev.), C.I-IV, stanbul: z Yaynclk, 1999. Eser hakknda geni bilgi iin bk. Akar, age., s. 75-78; Bilal
Saklan, Ktl-Kulb, DA; C. XVI, stanbul TDV, 2002, s. 501-502; Ramazan Muslu, Ktl-Kulb, Klsik
Tasavvuf Kaynaklar I, Ali nar (ed.), 1. bs., Ankara: Sf Yaynlar, 2003, s. 49-69.
296
Molla Fenr (. 834/1431) nin Misbhl-ns beynel-makl vel-mehd f erhi Mifthil-gayb
adl eseri, Sadreddn Konevnin Mifthul-gaybnn erhidir. Muhammed Hcev tarafndan (Tahran 1374)
neredilmitir. Bk. brahim Hakk Aydn, Molla Fenr, DA, C.XXX, stanbul: TDV, 2005, s. 246. Konevnin
sz edilen eseri Ekrem Demirli tarafndan Trkeye tercme edilmitir. Sadreddn Konev, Mifthu Gaybil-cem
vel-vcd (Tasavvuf Metafizii), Ekrem Demirli (ev.), 2. bs., stanbul: z Yaynclk, 2004.
297
Drretl-Fhire mm Gazzl (. 505/1111) nin lm, kabir hayat ve hiret hallerine dair eseridir.
Tam ad Drretl-fhire f kefi ulmil-hiredir. Trkiyede ve dnyadaki eitli ktphalerde pek ok yazma
nshas bulunan Arapa eserin eitli basklar yaplmtr. Bk. Gazzl, ed-Drretl-fhire, M. Abdlkdir Ahmed
At (nr.), Beyrut 1407/1987; ae., Cemil brhim (nr.), Badat 1986. Eser hakknda ayrntl bilgi iin bk. M Said
zvarl, ed-Drretl-Fhire, DA, C. X, stanbul: TDV, 1984, s. 31-32.
298
Hikmetl-rk rkiyye ekolnn kurucusu ehbeddn es-Shreverd el-Maktlun (. 587/ 1191)
en nemli eseridir. Ayrntl bilgi iin bk. lhan Kutluer, Hikmetl-rk, DA, C. XVII, stanbul: TDV, 1998, s.
521-524, Ahmed Kmil Cihan, ihabeddin Shreverdnin Eserleri, Erciyes niversitesi SBE Dergisi, S. 11,
Kayseri 2001 Bahar, s. 210-220.
299
ez-Zemaher (. 538/1143) el-Kef an Hakiki-Tenzladl tefsirinde yer yer Mutezile mezhebinin
grlerini ihtiva etmesine ramen zellikle Kurnn bel ve mcizev ynn ortaya koymasndan tr tefsirde
otorite kabul edilmitir. Geni bilgi iin bk. Muhsin Demirci, Tefsir Tarihi, 1.bs., stanbul: FAV, 2003, s. 216-217;
Zemher, Ebl-Ksm Carullah Mahmd b. mer b. Muhammed. el-Kef an hakaiki gavamizit-tenzil ve
uyunil-ekavil f vcuhit-tevl. Mustafa Hseyin Ahmed (thk.). C.I-IV. Kahire: Matbaatl-stikame, 1365/1947.
300
Eb Bekr b. Abdullah b. Muhammed b. hver Necmeddn Dye er-Rznin (. 654/1256) Bahru'l-
Hakaik ve'l-Meani fi Tefsiri'l-Seb'i'l-Mesani adl tefsiri ir tefsirlerdendir (Beyazd Devlet Ktp., nr. 531).
Necmuddn Kbrnn mridi olan Dye, Konyada Sadreddn Konev ve Celleddn Rm ile grmtr.
Tefsirinde dil bakmndan edeb bir uslp kullanan Dye nce yetin dil ve stlah bakmndan manasn vermi sonra
yetin btn manasna gemitir. Geni bilgi iin bk. Sleyman Ate, r Tefsir Okulu, s. 144-150.
301
Eb Muhammed Muhyissnne Hseyin b. Mesud el-Begavnin (. 516/1122) Tefsrul-Begav olarak
bilinen tefsirinin ad Melimt-Tenzldir. Rivyet uslne gre yazlmtr. Begavnin en tannm eseri olup
yetleri hadislerle, sahbe ve tbin mfessirlerinin ve daha sonraki limlerin grleriyle aklamaktadr. Muhaddis
olmas sebebiyle daha nce yazlan tefsirlerdeki zayf ve uydurma rivayetleri tenkit etmitir. Bu sebeple pek ok
hadisi ihtiva etmektedir. Bk. Mevlt Gngr, Begav, Ferr, DA, C.V, stanbul: TDV, 1992, s. 340-341; Ali
Turgut, Tefsir Usl ve Kaynaklar, stanbul: FAV, 1991, s. 240; el-Begav, Tefsrul-Begav/ Melimt-Tenzl,
Hlid Abdurrahman Ak (thk.), C.I-IV, 2.bs., Beyrut: Drl-Marife, 1987/1407.
57





Bunlarn dnda tasavvufla ilgili Zehretr-Riyz
302
, kelm ile ilgili Bahrul-
Kelm
303
, ve hadisle ilgili Mesbh
304
ve Garib-i Ahbr
305
adl kitaplardan da
yararlanmtr.
XV. ve XVI. yzyllardaki tasavvuf anlayn en belirgin zellii, vahdet-i
vcd anlaynn sistemli bir ekilde sunucusu Muhyiddn bnl-Arabye nisbet
edilen Ekberiyye mektebidir. Bu etkinin sonucu o dnemin nde gelen mutasavvflar
tarafndan kaleme alnan eserlerde, bu ekoln temel kaynaklar tercme ve erh
edilmitir
306
. Mnteh bunun en gzel rneklerinden biridir.
Bu gelenee uyan Ahmed Bcan bata bnl-Arab olmak zere eserinde,
Ekber mekteb mutasavvflarndan bnl-Arabnin talebesi Sadreddn Konev
307
,
Konevnin talebeleri Meyyedddin el-Cend
308
, Saidddn Fergn
309
, Abdurrezzak
Kn
310
ve Knnin talebesi Dvud Kayser
311
ve babas Konevnin halifelerinden
olan Molla Fenrnin
312
fikir ve eserlerinden de istifade etmitir.

302
Arslan Tekin-Melik Tekinden naklen: Zehretr-Riyz ve Nzhatl-Kulbil-Mird, Behetl-Envr
ve Nzhatl-Kulbil-Mird adl Farsa eserden Sleyman b. Dvd b. Eb Sad el-Sebt es-Sivr Tcl-slm (.
550/ 1155) tarafndan Arapaya tercme edilen tasavvufla ilgili bir eserdir. Ahmed Bcan, Envrul-ikn, (hzl.)
Arslan Tekin-Melik Tekin, s. 568. Kaynaklarda Ahmed Tavis b. Msann (v.673) da Zehretr-Riyz isminde bir
eseri bulunmaktadr. Bk. Badatl smail Paa, zahl-meknun f zeyl-i ala Kefz-znun an esamiul- ktb
vel-fnun, erefettin Yaltkaya- Kilisli Rifat Bilge (tsh.), C.I, 2. bs., stanbul: MEB, 1972, s. 620; Mehmed Ali
Krboa, Kmusl-ktp ve mevztl-melleft, C. I, Konya: Yeni Kitab Basmevi, 1974, s. 517.
303
Mntehda ve Envrul-iknde geen bu eserin mellifi Abdl-Allm olarak grlr. Kaynaklarda
ise Bahrul-Kelm Akaidi ehlil-slm, Ebl-Mun Meymun bi Muhammed b. Muhammed el-Hanef en-Nesefye
ait (. 508/ 1144) akaide dair bir risledir. Elli dokuz fasldan olumaktadr. Geni bilgi iin bk. Yusuf evki Yavuz,
Bahrl-Kelm, DA, C.IV, stanbul: 1991, s. 516; Nesef, Bahr'l-kelam f akaidi ehli'l-slm, stanbul:
Matabil-Mark, 1910. Abdl-Allm, Nesefnin bir lakb mdr yoksa baka bir kii midir, henz
bilinmemektedir.
304
Mesbhis-snne, Melimt-Tenzlin melifi Begavnin hadis kitabdr. Her blmde, bir araya
getirdii hadisleri iki ksma ayrm, ilk ksma shah ikinci ksma ise hsan demitir. Shah dedii hadisler Sahh-i
Buhr ve Mslimden aldklar, hsan dedikleri ise Eb Dvud, Tirmiz, Nes, Drim ve bni Mceden aldklar
hadislerdir. mam Begav ve eserleri iin bk. Mevlt Gngr, agm., s. 340-341; el-Begav, Mesbhis-snne,
C.I-IV, Beyrut: Drl-Marife, 1987/1407.
305
Kaynaklarda Garib-i Ahbr ve mellifi bulunamad. Garb hadsle ilgili bir eser olmas muhtemeldir.
Envrul-iknde Eb Yusf Yakub b. Sleyman el-sferynin (. 488/1095) Bedyi-i Ahbr eserinden
bahsedilmektedir. Bu eserle bir ilgisinin olup olmad ise ayr bir aratrma konusudur.
306
Reat ngren, XV. ve XVI. Asrlarda Osmanlda Tasavvuf Anlay, XV. ve XVI. Asrlar Trk
Asr Yapan Deerler, stanbul: Ensar Neriyat, 1997, s. 409-433.
307
Geni bilgi iin bk. Ekrem Demirli, age., s. 10-27.
308
Fussun ikinci nesil rihlerinin banda Konevnin talebesi Cend gelir (. 691/ 1292 [?]). Cendnin
metinle irtibatl ilk erh olma zellii tayan ve metnin diliyle ilgilenmekten ok bnl-Arabnin metafizik ve
kozmolojik grlerine arlk veren bu erhi zerine Yazcolu Mehmedin el-Mnteh alel-Fuss adyla bir
talikat bulunmaktadr. Bk. Kl, agm., s. 232. Geni bilgi iin bk. Uluda, Cend, DA. C. VII, Ankara: TDV,
1993, s. 361-362; Meyyedddin Cend, erhu Fussil-hikem, Seyyid Celleddin tiyn (thk.), Mehed:
aphne-i Dnigh- Mehed, 1361.
309
Geni bilgi iin bk. Kl, Fergn, Sadddn, DA, C. XII, Ankara: TDV, 1995, s. 378-382.
310
Geni bilgi iin bk. Uluda, Kn, Abdrrezzk, DA. C. XXV, stanbul: 2002, s. 5-6.
58





Bcan, konuyu anlatrken dncesini temellendirmek iin yeri geldike eitli
mutasavvflarn fikirlerinden yararlanrken bazen de bu kiileri eletirmi olduu gze
arpmaktadr. Bu ise ayn zamanda konuya ve o alana olan vukufiyetinin bir iaretidir.
Mntehnn Fuss evirisinin olduu baz ksmlarnda bnl-Arabnin
zhiren bakldnda yanl anlalabileceini syleyen Bcan, aslnda eyhin bunu
muvahhidle mlhidi ayrt etmeye ynelik bir niyetle dillendirdiini ifade etmektedir:
eyh memrdur ve szleri ll-i mensrdur; ve tahkki muvfktr uref-y
muhakkknin marifetine. Amm bunda sz budur ki, mubattln ile muhakkk
temeyyz etmek iindir
313
.
Baz yerlerde rnein Nh fassnda Kaysernin dncelerini dorudan
eletirebilmekte ve eyh Kayser hata yapmtr
314
, diyebilmektedir. Ancak hemen
arkasndan da eyh Kayser, eyh Maribnin szlerine hsn-i zan beslemektedir
315

demekte ve Kayser ile ayn dncede olmasa bile ona hrmetini eksik etmemektedir.
Bunun yan sra t fassnda Kaysernin mrseller evliy olduklar itibarla
deil ancak hateml-evliynn miktinden grrler ifadesi Bcana gre doru
deildir. nk bu szlerden enbiynn hepsinin Hz. sya muhtac olmas anlam
kabilir ve buna kesin bir delil de yoktur. Ayrca hateml-evliy mutlak ve
mukayyed olarak iki trldr. Velyet de iki trldr. Velyet-i mutlaka snn
velyet-i mukayyede ise eyh Muhyiddn Arabnindir. Mikt ve hazine olmak
sadece Hz. Muhammedin nbvveti ve velyetiyle olduundan resller, enbiy ve
evliy onun miktindendir. Ayrca sa (as.) rhllh olmas ynyle dier
enbiydan uludur
316
.
Kuran ve snnet kaynana dayanan tasavvuf dnce, mutasavvflarn
yazdklar eserlerle belli bir derinlik kazanm ve sistematize edilmitir
317
. Ahmed Bcan
da kendilerinden sonrakilere kaynaklk eden mellifler ve eserlerinden faydalanmtr.

311
Geni bilgi iin bk. Mehmet Bayraktar, Dvd-i Kayser, DA. C.IX, Ankara: TDV, 1994, s. 32-35.
312
Tahral, Muhyiddn bn Arab ve Trkiyeye Tesirleri, s. 33.
313
Ahmed Bcan, Mnteh, Kl Ali Paa, vr. 33b.
314
Ahmed Bcan, age., vr. 33b.
315
Bk. Ahmed Bcan, age., vr. 33b.
316
Bk. Ahmed Bcan, age., vr. 33b,
317
H. Kmil Ylmaz, Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarikatlar, s. 53.
59





Eb Tlib Mekk, Kueyr, mm Gazzl, eyh ehbeddn Shreverd, Necmeddin
Dye, ehbeddn el-Maktl, eyh Abdullh el-Ensr, Eb Abdullh et-Tster, Eb
Bekr Kettn gibi mutasavvf ve Abdl-kdir Geyln, Byezd-i Bistm, Cneyd-i
Badd, Hasan el-Basr, Eb Abdullh et-Tster, Eb Bekr Kettn, Mansr- Hallc
gibi zhd ve takv sahibi kiilerin grlerinden etkilenmitir.
Ayrca bni Mesd, bni Abbs, Sad bin Cbeyr, Mchid, Ebl-liye,
Katde, Muktil, Hasan el-Basr, Ebul-Leys, Begav, bni Kesr, mm Fahr-i Rz,
Kd Beydv, Zemaher (Shib-i Kef) gibi mfessirler veya eserlerinden istifade
etmitir.
Bunun dnda eserinde Cenb- Hakkn varln anlatrken kelmclarn ve
felsefecilerin grlerine deinmi ardndan ehl-i tahkk, muhakkkler diyerek
mutasavvflarn fikirlerine yer vermitir.
Bunlar da gstermektedir ki, Ahmed Bcan tefsir, hadis, kelam, tasavvuf, felsefe
vs. dneminin ilim ve kltr dnyasna vkftr ve bu husus Mntehya ok gzel bir
ekilde yansmtr.
IV . BLMLER VE KONUSU
Mntehnn konusu vcd- Hakktr. Ahmed Bcan bunu eserinde yle ifade
etmektedir: bu kitbn mevzu, vcd- Hakktr. Pes bu ilmin mevzsu, cem-i
ilmin mevztndan al ve ecellidir
318
.
Allahn gerek anlamda bilinebilmesini marifetullahla aklayan Ahmed
Bcan, eserinde batan sona Allahn varl, birlii ve kainattaki hereye kar sonsuz
kudretini konu edinmekte ve bu hususa dikkat ekmeye almaktadr. Eserinin Fuss
tercmesi dndaki blmlerinde de hep vahdet-i vcd dncesi hakim olmutur.
Btn ilimlerden kymetli olarak vasflandrd ilm-i ilh diye adlandrd
tasavvufun konusu zaten marifetullahtr.
Ahmed Bcann vcd- Hak diye niteledii mefhum daha sonraki senelerde
ve gnmzde vahdet-i vcd olarak adlandrlmtr. Buna gre de, mellif eserine
konu olarak vcd-i Hakk yani vahdet-i vcdu semitir.

318
Ahmed Bcan, age., vr. 2a.
60





Eser genel olarak sekiz blme ayrlmaktadr. Birinci blmde tasavvuf olarak
yaratltan, insan ve derecelerinden , vcd, gnl, sr, tecell, k, rif
vb. stlahlarn konu edildii ve her birine temhd ad verilen on drt blmden meydana
gelmektedir.
Ahmed Bcan, eserine Ez-besmele ve Fatih Sresi ile balamaktadr.
Ardndan Hz. Muhammede (s.a.v.), ailesi ve ashbna, salt ve selm getirmekte,
kendisi ve tm mminler iin Allahtan merhamet niyaz etmektedir. Sebeb-i telif
diyerek eseri yazma sebebini, eserinde kulland kaynaklar ve eserinin konusunu
belirttikten sonra temhd adn verdii blme gemektedir.
Temhdde Vcd yani varlk konusu yer yer kelam ve felsefecilerin
grlerine de yer verilmek sretiyle tasavvuf olarak aklanmaktadr. Birinci temhdde
Allahn varl, vahdet-i vcd dncesinin kalp ifadesi olan Vcd min-hays
hve hve ifadesi ile izah edilmeye balanmaktadr.
Hakk- mutlak, gaybul-guyb, hakkatl-hakyk, vcd- mahz, hazret-i
ahadiyet, hazret-i vahidiyet, hakkat-i muhammediyye, taayyn, l-taayyn, mteayyin,
mertb-i tevhd, tecell, tecelliyt- efliyye, tecelliyt- ztiyyede ve tecelliyt-
sftiyye, vahdet, kesret, erat, tarikat, marifet, hakkat, ilim, hazret-i esm, feyz-i
akdes, feyz-i mukaddes, hazert- hamse gibi tasavvuf dncesinin temel konu ve
kavramlar sz konusu edilmektedir.
bnl-Arab, Meyyed Cend, mm Gazzl, Fergn, Kayser gibi bir ok
mutasavvfn ve Eariye, Mutezile gibi kelamclarn gr ve szlerine atflar yaplarak
varlk ve mevcud konusu ayrntl bir ekilde ele alnmaktadr.
Hz. demin yaratlmas, Hz. demin ruhu ve sfatlar, Hz. dem ve
Havvann cennetten karlmas, demin tevbesinin kabulunden sonra tertibl-
mevcdt konusuyla ilk blm tamamlanmaktadr.
kinci blm, Fussul-hikemden tercme edilen asl ksmdr. Bu ksmda
yirmi drt peygamber ve bu peygamberin her birinde mndemi olan hikmetler
anlatlmtr. Ahmed Bcan, Kurnda ad geen peygamberlerle ilgili fasslar ele
61





almtr. Fussul-hikemde
319
bulunan yirmi yedi fasstan Kelime-i Ltdeki melk,
kelime-i Lokmndaki ihsn ve kelime-i Haliddeki samed hikmeti anlatan fasslar
Mntehda yer almamaktadr.
Lokman, Kurnda peygamberden ziyade bir vel olarak gemektedir. t ve
Halid b. Sinnn peygamber olduklar ise sadece baz hadislerde zikredilmektedir. Bu
sebepten dolay Lokmn ve Hlid fass alnmam olabilir. Ancak Bcan, Lokmandan
Dvd fassnda Lokman Hakm
320
adyla bahsetmekte ve Dvd peygambere vezr
olduuna dair bir bilgi vermektedir. Lt fassnn yer almay ise, evirinin tam bir
tercme olmayp ekleme ve karmalarla yaplan serbest bir tercme olmasndan
kaynaklanmtr denilebilir.
Daha nce deinildii gibi, Hz.Adem ile balayp Hz. Muhammed ile son
bulan Fussul-hikemde blmlerin bir kronolojik sras olmad gibi (mesel s
blm Sleyman blmnden ncedir) belirli bir fikri btnl de takip
etmemektedir. Mntehda da faslar Hz.Adem ile balayp Hz. Muhammed ile son
bulmaktadr ve kronolojik bir sray takip etmemektedir.
Her bir fass iin zel balk almakta ve ilk olarak Kelime-i demdeki
ilh hikmet anlatldktan sonra srasyla, kelime-i tdeki nak, kelime-i
Hddeki ahad, kelime-i Slihdeki fth, kelime-i drsdeki kudds,
kelime-i Nhdeki subbh, kelime-i brhimdeki mheym, kelime-i smildeki
l, kelime-i shkdeki hakk, kelime-i Yakbdeki rh, kelime-i Ysufdeki
nr, kelime-i Eyybdeki gayb, kelime-i uaybdeki kalb, kelime-i
Msevdeki ulv, kelime-i Hrndeki imm, kelime-i lysdeki ins,
kelime-i Dvddeki vcd, kelime-i Sleymndeki rahmn, kelime-i
zeyrdeki kader, kelime-i Ynusdeki nefes, kelime-i Zekeriyyvdeki
mliki, kelime-i Yahyvdeki cell, kelime-i sevdeki nebev ve kelime-i
Muhammeddeki ferd hikmetler aklanmaktadr.
nc blmde ryetullh, vahiy srlar, Hz. Muhammedin Mekkeden

319
Bk. Muhyiddn bnl-Arab, Fussul-hikem, Ebul-Al Aff (thk.), Beyrut: Drl-Kitbil-Arab,
2002, s. 227-228.
320
Bk., Ahmed Bcan, age., vr. 54a.
62





Medneye hicreti, Hz. Peygamberin vefat, Hz. Ftmann vefat, Hz. Eb Bekr, Hz.
mer, Hz. Osman, Hz. Alinin, Hz. Hasan ve Hseyinin vefatlar, aere-i mbeere
ve esm-i hsn konular ilenmektedir.
Istlht- Sfiyye adl drdnc blmde Ahmed Bcan, Abdrrezzk
el-Knnin ayn isimli Arapa eserini ksaltarak tercme etmitir. Ebced kaidesine
gre dizilen bablarda srasyla Bb- Elif: ttihd, ittisl, ahad, ahadiyye, ahadiyyetl-
cem, ufukul-mbn, ufukul-al, immn, ihsn, ahvl, irdet, ayns-sbite,
isml-azm, esmz-ztiyye; bbl-b: Bbl-bb, bbl-ebvb, bdel, berzah,
berzahul-cmi, basret, Beytl-Harm, Beytl-Makdis, Beytl-zze; bbl-cm:
Cezbe, cesed, cem, cemul-cem, cennetl-efl, cennetl-vrise, cennets-sft,
cennetz-zt; bbd-dl: Drretl-beyz; bbl-h: Himmet-i erbbil-himmetil-
liye; bbul-vv: Vhid, vrid, velyet, veliyy, vka, vcd; bbz-z: Zmrrd,
zamn, zevhir-enbiy; bbul-h: Huccetl-Hak alel-halk, hikmet, hakkatl-
hakyk, hakkatl-muhammediyye, hurf; babut-t: Tli, tarkat, tabbur-rhn;
bbl-y: Yktl-hamr, yevml-Cuma; bbl-kf: Kitbl-mbn, kenz, kimy,
kimyl-avm, kimyl-havss; bbl-lm: Lbb, lbbl-lbb, lbs, lisnl-Hak,
elvh; bbl-mm: Mrd, mebdyn-nihyt, muhabbetl-asliyye, mahabbet,
mhede, marifet, mahvl-hakk; bbn-nn: Nebeviyye, nn; bbs-sn: Slik,
sidretl-mnteh, srrul-ilm, srrul-hakkat, srrt-tecelliyt, sevdl-vech fid-
dreyn; babul-ayn: lem, leml-cebert, leml-melekt, leml-halk, rif, lim,
mme; bbl-f: Fethul-karb, fethul-mbn, fethul-mutlak, fth; bbus-sd:
Sretl-lihe, sretl-irde; bbul-kf: Kurb, kutb, kalb; bbur-r: Rabbl-erbb,
resm, rh, rhul-azm, rhul-ilk; bb-n: hd, hdul-mufassal fil-cmle,
hdl-mcmel fil-mufassal, eyh; bbt-t: Tecell, tasarruf; bbul-h: Halat,
htem, Hzr; bbz-zl: Z-akl; bbz-zd: Ziy; bbuz-z: Zhirul-mmkint, zll,
zlll-evvel, zlll-lihe; bbul-gayn: Gaybl-hviyyet, gaybul-mutlak ve gaybul-
msun olmak zere yz on alt adet tasavvuf stlah aklanmaktadr.
Menzils-Sirn baln tayan beinci blm ise Hce Abdullah
el-Ensr el-Herevnin ayn isimli Arapa eserinden serbest bir tercmedir. lemlerin
Rabbine yryenlerin makamlar anlamna gelen isminden de anlald gibi tasavvuf
63





stlahlar
321
ve slikin slku esnasnda katetmesi gereken yz makam ele alnmaktadr.
Ayrca Herevnin Menzils-Sirni tasavvuf makamlarla ilgili ilk mstakil eser
olma zelliine sahiptir. Olduka sistematik ve zl ele alnan kavramlar tasavvuf
terminolojiyi ihtiva etmektedir
322
. Tasavvuf tarihi asndan da nemli olan bu eseri
Ahmed Bcan, ukn muradlarna ulaabilmeleri iin armaan olarak getirdiini
belirtmitir.
Bu blmde bidyt, ebvb, mumelt, ahlk, usl, edviye, ahvl, velyt,
hakik ve nihyt olarak on menzil ve her bir menzilde de on makam bulunmaktadr.
Srasyla blmler (menziller) ve makamlar: Birinci blm, bidyt olup
makamlar unlardr: Yakaza, tevbe, muhsebe, inbet, tefekkr, tezekkr, itism, firr,
riyzet ve sem. kinci blm, ebvbdr. Hzn, havf, ifk, hu, ihbt, zhd, ver,
tebettl, rec ve rabet makamlarndan oluur. nc blm, mumelttr: Riye,
murkabe, hrmet, ihls, tehzb, istikmet, tevekkl, tefvz, sika, teslm. Drdnc
blm, ahlktr: Sabr, rz, kr, hay, sdk, sr, hulk, tevzu, ftvvet, inbist.
Beinci blm, usldr: Kasd, azm, irde, edeb, yakn, ns, zikr, fakr, gn,
makmul-murd. Altnc blm, edviyedir: hsn, ilm, hikmet, basret, firset,
tazm, ilhm, seknet, tumaniyye, himmet. Yedinci blm, ahvldir: Mahabbet,
gayret, evk, taalluk, at, vecd, deh, heymn, berk, zevk. Sekizinci blm, velyttr:
Lahza, vakt, saf, srr, srr, nefs, gurbet, gark, gaybet, temkn. Dokuzuncu blm,
hakiktir: Mkefe, mhede, muyene, hayt, kabz, bast, sekr, sahv, ittisl, infisl.
Onuncu ve son blm, nihyttr. Marifet, fen, bek, tahkk, telbs, vcd, tecrd,
cem ve tevhid olmak zere tamam yz makamdr. Bu yz makmdan her biri
Kurn- Kermden bir ayete dayandrlm olup, her makm da kendi iinde
derecelendirilmitir.
Altnc blmde, Hz. Peygamberin nbvveti, itikk- kamer, Mirc, abdest ,
be vakit namaz, Hz. Peygamberin Mekkeden Medneye hicreti, kblenin Beytl-
Makdisden Kabeye tahvli konular; namaz, zekt, oru, hac ve zikrin srlar, cihd-
Neb, veft- Resl, Hz. Muhammede salvt- erfe getirmenin fazileti, ehl-i beyt,

321
Akar, age., s. 93.
322
Akar, age., s. 94.
64





ashb- kirm, Hz. Peygamberin btn insanla olan stnl, Peygamberlerin
halleri ve faziletletleri anlatlmaktadr.
Yedinci blm; Ferdddn Attrn, Hz. Peygamber soyundan gelen Cafer
Sdktan balayarak doksan yedi zhid ve sfinin terceme-i hlleri ve menkbelerinin
konu edinildii ilk dnem tasavvuf kaynaklarndan olan Tezkretl-Evliy adl
eserinden ayn isimle derleme niteliinde bir tercmedir.
Tezkiretl-Evliy bal altnda Cafer-i Sdk, Veysel Karan, Hasan-
Basr, Mlik bin Dnr, Muhammed bin Vsi, Habb-i Acem, Eb Hzim Meden,
Ukbetl-Gulm, Rbia-i Adeviyye, Fudayl bin Iyz, brhm bin Edhem, Bir-i Hf,
Zn-nn- Msr, Byezd-i Bistm, Abdullah bin Mbrek, Sfyn- Sevr, Eb Ali
akk, mm- Cihd Kf (Eb Hanfe), mm- f, Ahmed bin Hanbel, Dvd-i T,
Seryy-i Sakat, eyh Cneyd-i Badd, Mansr- Hallc gibi mutasavvf, zhd ve
takv ehli kimsenin hikmetli szlerine yer verilmitir.
Bu blm, Ahmed Bcnn mntesibi olduu Bayramiyye tarikat silsilesini
vermesi bakmndan olduka nemlidir. Daha sonra Hz. Ms, Hz. Dvd, Hz. s, Hz.
Muhammed, Hz. Alinin ve mm Gazzlnin szlerine de yer verilmitir. Rabbn
Kelimeler bal altnda Cenb- Hakkn szleri aktarlarak bu blm son
bulmaktadr.
Sekizinci ve son blm ise kyamet almetleri, cennet ve cehennemle ilgilidir.
Srasyla u konular ilenmitir: Kyamet alametleri; Decclin kmas, Hz. snn
nzl, Dbbetl-Arzn kmas, gnein batdan domas, tevbe kapsnn kapanmas;
Srun frlmesi, har, yerin ve gklerin tebdli, Cenb- Hakkn hitb, livl-hamd,
efaat, hesb, kitbn verilmesi, mzn; cehennem ve dereceleri; havz, cennet, cennetteki
drt halfenin makamlar, insanlarn ve hayvanlarn durumlar, cennetteki hri, glmn,
nehirler, cennet ehlinin dereceleri anlatlmtr.
Bcan konular anlatrken dncelerini yetlerle delillendirmitir. yetleri
ir olarak aklam ve tasavvuf/ ir tefsire
323
gzel rnekler vermitir. Ryetullh,

323
r tefsr: Sfnin kalbine doduu kabul edilen iaretlere dayanarak yetleri yorumlamas;
mutasavvflarn bu yntemle yaptklar tefsirler iin kullanlan tabirdir. Sfilere gre Kuranda mevcut kelime, lafz
65





mertib-i insn ve kymet gnndeki hayat temsili olarak anlatldktan sonra
Htimetl-kitb balyla bu blm ve kitap son bulmaktadr.
V. DL ZELLKLER
Ahmed Bcannn XIV. yzyl sonlar ve XV. yzyl ortalarnda yaad
dnldnde kulland dilin, Eski Anadolu Trkesinin son dnem rneklerinden
olduu sylenebilir
324
. Eski Anadolu Trkesi, Trkiye Trkesinin Anadolu Seluklu
Devletinin kuruluundan sonra XIII.-XV. yzyllar arasnda gelime kaydeden ilk
dnemindeki yaz dilidir
325
.
XIV. yzylda ve XV. yzyln balarnda yazlan eserlerin ou, hedef olarak
halk setii iin, son derece sade, sanattan uzak, ksa cmlelerle yazlm eserlerdir.
zellikle halk toplantlarnda okunmak amacyla yazlan din menkabeler, cenk
hikyeleri gibi eserler olduka sade ve sohbet slbu iinde kaleme alnmtr
326
.
Ahmed Bcan din-tasavvuf halk edebiyat alannda eserler vermitir. Bu
alandaki eserlerde kullanlan dil halka ynelen bir okumular dilidir. Ayrca ortalama
bir dille yazlm olan bu eserlerde halkn gnlk konuma dilinden alnm kelime ve
deyimlerin yan sra yabanc kelimelere, tasavvuf ve tarikat deyimlerine de yer
verilmitir
327
.
Ahmed Bcann kulland Aham, anclayn, anda, anun, bencileyin, bilgil,
bgu, drl, gice, kang, kend, kendz, kendye, kimesne, komaz, konuluk, ol, olavuz,
yapavuz, korhu, olcak, sencileyin, severin, imdenger, ta, tamar, toptol, uyhu,
vireyin, virrdi, yalnz, yaratmazdn ndin, ylduz, yir, yiryz gibi kelimelerde
grld gibi kurall bir iml sistemi yoktur. nk, Eski Anadolu Trkesi
metinlerinde hem eski Trk yaz dili gelenei hem de Arap-Fars yaz dili geleneinden

ve cmlelerin ilk bakta akla gelen d (zahr-zhir) anlamlarndan baka, sfilerin mrifetteki derecesine gre halka
halka genileyen i (btn-btn) mnalar da vardr. Kurnn i anlamn yakn ehli olan rifler bilir. Bk. Uluda,
r Tefsr, DA, C. XXIII, Ankara: TDV, 2001, s. 424-428.
324
Koak, age., s. 94.
325
Koak, age., s. 94. Geni bilgi iin bk. Faruk Kadri Timurta, Eski Trkiye Trkesi, XV. Yzyl
Gramer, Metin-Szlk, stanbul: Enderun Kitabevi, 1994.
326
Kprl, Edebiyat Aratmalar, Ankara: TTK, 1986, s. 278.
327
Abdurrahman Gzel, Tekke iiri, Trk Dili zel Says III (Halk iiri), S. 445-450, Ocak-Haziran
1986, s. 331.
66





aktarlm zellikler kark olarak yer almaktadr
328
.
nller bazen hareke ile bazen de iml harfleri ile yazlmtr. Bugn e
olarak telaffuz edilen kelimeler Eski Anadolu Trkesinde i eklindedir. Bi be;
dimek demek; gice gece; gir geri; irte erte; virmek vermek; yir yer,
yidi yedi, irmek ermek, iy ey vs.
Dzlk-yuvarlaklk bakmndan da baz kk ve eklerde uyumsuzluk sz
konusudur. rnein; ey iyi, kapu kap, ylduz yldz, eksk eksik, yalnuz
yalnz, kendzi kendisi, gezevz gezeriz, virrdi verirdi, idelm edelim.
Ahmed Bcann kulland stlahlar onun muhtelif alanlara olan vukufiyetini
gstermektedir. rnein din ve tasavvuf stlahlarn yan sra, kozmorafya ve
corafyaya dair kavramlara da yer vermitir.
rnein din ve tasavvufla ilgili olarak u kelime ve terimler kullanlmtr:
Allah, Tanr, Rabb, Br Tel, Pdih, Hak,, lah, tevhid, vcd, vcd- Hak,
hakkat, tarikat, marifet, taayyn, l-taayyn, tecell, mazhar, mirt, tevekkl, rza,
sabr, fakr, tevz, ilm, marifetullh, vahdet, kesret, hicab, yakn, fen, bek, vecd,
umak, tamu, cennet, cehennem, firite, Cebril, srfil, Mikil, Azril, Tevrat, Zebur,
ncl, Furkan, Kurn, namaz, oru, zekat, hac, mirc, Arasat.
Evren ve zamanla ilgili baz kelimeler ise unlardr: Yeryz, gk, ems,
kamer, mteri, zuhal, utarid, da, deniz, cezire, rmak, yel, zelzele, zmrt, inci, firze,
altn, gm, Muharrem, Rebul-evvel, Recep, aban, Ramazan, evvl, denbih,
ehrenbih, Cuma.
zel isimlere rnek olarak Gelibolu, Serendb, Arafat, Tatar, Bulgar, Irk,
Trk, Arap, Fars, stanbul, Engrs, in, Main, Bahr-i Kulzm, am, Beytl-Makdis,
Harem-i erif, Mescd-i Nebev, Muhyiddn-i Arab, Yazcolu Mehmed, Sleymn
Peygamber, Belks, Byezd-i Bistm, Abdl-kdir-i Geyln, mm Gazzl,
Saderddn-i Konev, Meyyedddn Cend, skender, Nemrd, Buhtun-nasr rnek

328
Mustafa zkan, Trk Dilinin Gelime Alanlar ve Eski Anadolu Trkesi, stanbul: Filiz Kitabevi,
1995, s. 85.
67





verebiliriz.
Ahmed Bcan Arapa ve Farsadan geni bir ekilde faydalanmakla beraber
eski yaz dilinde bulunan fakat bugn kullanlmayan veya ok snrl olarak
kullanlabilen arkaik kelimeleri de kullanmtr. rnek olarak unlar verilebilir:
Au (zehir), amak (ykselmek, yukar kmak), ana (ona), anda (orada),
eyitmek (sylemek), ayruk (artk), ayrk (baka, farkl), aru (ar, temiz), ass (fayda,
kr), bay (zengin), bile (birlikte), bi (be), biti (mektup, amel defteri, yazlm ey), diri
olmak (yaamak), etmek (ekmek), eyle olsa (o halde, budan dolay), gkek (gzel),hm
(fke), ss (sahibi), s- isi (hararet, scaklk), imdi (imdi), ibu (ite bu), incik (baldr),
kaan (ne zaman), karmak (armak), kande (nerede), kang (hangi), kii, gici
(kk), mg (misk), n (nce), d (yrek), g (akl), sci (iki), skellik (hastalk),
sayru (hasta), kat (ok), snk (kemik), ol (u), ta (d), rak (uzak), ton (elbise), turu
gelmek (ayaa kalkmak), umak (cennet), tamu (cehennem), ugr (hrsz), yumak
(ykamak), yarlgamak (balamak), yi (daha iyi, stn), yavuz (fena, kt) vb. gibi.
Ahmed Bcan devrik cmlenin en gzel rneklerini vermitir. Ben d ve
miskn Ahmed-i Bcn dahi bu stlht onun iin ihtisr edip uka armaan getirdim
ki, t murdlarna tz vsl olalar, bi-iznillhi Tel
329
.
VI. SLP ZELLKLER
XV. yzyldaki tercme almalarnda tam tercme yerine, adaptasyon
eklinde, ilve ve eksikleriyle serbest tercme yoluna gidilmesi genel bir zelliktir.
Mellifler, asl eserlerden baz yerleri olduu gibi evirirken, nemli bulduu yerleri
genileterek aktarmlar ve yaptklar tercmenin iine kendi dncelerini ve
grlerini de eklemilerdir
330
.
Ahmed Bcannn Mntehsna bakldnda eserdeki bilhassa Fussul-
hikem, Isthht- Sfiyye ve Menzils-sirn gibi ksmlarn tam eviri deil,
serbest eviri olduu grlmektedir. Ahmed Bcan eviri yaparken eserin konusuna

329
Ahmed Bcan, age., vr. 80b.
330
Koak, age., s. 106.
68





sadk kalmtr ancak sanki yeni bir eser yazarm gibi dil ve slp asndan evirisini
yapt eserden farkl bir dil ve slp ortaya koymutur.
Ahmed Bcan Arapa olan eserlerden halkn da istifade etmesini arzulam ve
eserleri tercme ederken bu amala hareket etmitir. Bu sebeple Ahmed Bcan,
Mntehda halkn konutuu dili esas almtr. Sade bir nesir olarak kaleme ald
eserinde tasavvuf terimlerin ve kelimelerin fazla olmas ise anlatt konuyla
balantldr. slbunun gerei metnin iine, Arapa ve Farsa kelimelerden oluan
terkibler girmitir. Buna ramen nesir olarak yazd eserinin temeli halk dilidir.
Farsadan alnm olan ki, eer edatlarn ok kullanmtr. Ayrca o
dnemde nesirle yazlm dier eserlerde de grld zere cmle balarnda ve, ve
dahi gibi edatlar da ska gemektedir.
XV. yzyl Anadolusu metinlerindeki cmle yapsnn din kaynakl inan ve
detlerin hayata hkmedii ile; Arapa kaynaklardan yararlanld veya tercme
yapldnda Arapann cmle yapsnn etkisinde kaln ile; o devirdeki tarih ve
sosyal olaylarn etkisi ile aklanmas mmkn olmaktadr
331
.
Ahmed Bcann ifade tarz son derece sade ve aktr. Ahmed Bcann
eserlerinde sade ve yaln bir anlatmn hakim olmas, ifadelerde ksa ve kesik cmlelere
yer vermesi, eserlere konuma dilinin yazya geirilmesinden meydana gelmi bir
metin zellii kazandrmaktadr
332
. Bununla birlikte eserinin baz blmlerinde uzun,
balalarla kurulu devrik cmle rnekleri grlmektedir.
Ahmed Bcann eserlerini anlatlnda mhede, tasvir, tefekkr, rivayet,
efsane, hurafe, menkabe, din, eitim-retim, nasihat, t ... vbleri yan yana
yrmektedir. Ayrca Onun sade Trke ile yazlm eserleri kelime ve kavram
ynnden de zengin ve slbu da tabi ve canldr
333
.
Bcan Mntehda Ey tlib-i esrr- ilh! diyerek halka ve de belli bir

331
Necl Pekolcay, XV. Asr slm Anadolu Metinlerinde Sentaks Hussiyetleri, slm Trk
Edebiyet MetinlerinTedkik Metodlar, 2. bs., stanbul: FAV, 1994, s. 36.
332
Koak, age., s. 108.
333
Gzel, s. 900.
69





zmreye hitap etmitir. Arapa ve Farsa edatlarla yaplm birleik cmlelerin says da
dier eserlerine gre olduka fazladr.
En etkili anlatm biimlerinden olan tahkiye yoluyla anlatmda en zor konular
kolayca anlatlabilmekte ve de hatrda kalacak bir etkiye sahip olmaktadr. Ahmed
Bcan anlatt hemen her konuda bilhassa dnyann yaratl ve peygamberlerle ilgili
kssalarn anlatlnda tahkye slbundan faydalanmtr.
uayb peygamberin akndan yz yl alamas ve Allahla konumas yle
hikye edilmektedir: Pes uayb (a.s.) cihna geldi ve neb olup kavmini Hakka davet
etti itiyk- tmm ile. Bu evkten trdr ki, yz yl alad; hatt her yz ylda bir
kez gzsz oldu ve geri gz ald. Hak Tel uayba eyitti: Y uayb! Cennete mi
mtksn ve yhd cehennem odundan m korkarsn? uayb eyitti: Yok, y Rabb!
Velkin senin likna mtkm, dedi. Ve yine uayb eyitti: Y Rabb! Senin izzetin
hakk iin benimle senin aranda bir deniz olsa evkimden ol deniz kurur idi. Hak Tel
uayba eyitti: Benim likma byle mtk olduun iindir ki, benim kelmim
Msay sana hizmet ettirdim, dedi. Ve yine Hak Tel uayba eyitti: Y uayb!
Senin iin umakta bir ev yaptm ak inciden, btnndan zhiri grnr ve zhirinden
btn grnr; ve arn mukbelesindedir. Ve kaps likma alr, dedi.
334

Hz. Hasan ve Hseyinin ehdetini Hz. Aliden naklen yle anlatmaktadr:
Bir gn Hasan ve Hseyin peygamberin mbrek dizinde oturmulard.
Peygamber efkat edip Hasan azndan pt ve Hseyni boynundan pt. Derhl
Cebril geldi, l getirdi: Biri kara; ve biri sar; ve biri kzl idi ve: Hak Tel sana
selm eyler, dedi ve eyitir ki: Karma olanlarn persin ve benim muhabbetim onu
ister ki, benden gayr kimse olmaya. mdi n yle eyledi: Bu kara donu sen giygil ys
donudur; ve sar donu Hasan giysin ki, au ieserdir; ve kzl donu Hseyn giysin ki,
ehd olasardr, kana bulardr
335
.
Ahmed Bcan dier eserlerinde olduu gibi Mntehda da soru-cevap ve
mkleme yoluyla anlatm tarzn tercih etmitir. Hitap unsurunu kullanmakta ve

334
Ahmed Bcan, age., vr. 43b.
335
Ahmed Bcan, age., vr. 73a.
70





didaktik amac dorultusunda hareket etmektedir. Konu anlatmnda nce soruyu
sormakta ardndan da cevabn vermektedir:
Eer sul ederlerse kim: dem hd cem-i mevcdttan efdal idi. Niin
melek olmak istedi? Cevb budur ki: dem kendi hline nazar eyledi. Grd kim, gh
toprak gh et gh snk; gh pdih gh kul; gh vuslat gh firk. n bu tebdlt[]
grd. Eyitti: Y Rabb[i]! Br melek olaym. Zr insndan gayrs terakk etmezler ve
hlleri trl trl dahi olmazlar
336
.
Hz. brahimin olu Hz. smili kurban edilmesiyle ilgili kssada da karlkl
konuma yani mkleme yntemiyle konuyu anlatmaktadr: Kaan kim, brhm
smlin boazna ba koydu, sml eyitti: Ey baba! Sen mi cmertsin yoksa ben
mi cmertim? dedi. brhim eyitti: Ben cmertim. Oluma kyarm. smail eyitti:
Ben senden dahi cmertim. Zr ki senin bir olun dahi vardr onunla gnln[]
eylersin. Benim cnm dahi yok ki, onunla hayt bulaym. Hak Tel vahy eyledi ve
eyitti: kinizden dahi ben cmertim. Amm y brhm! bu kou olun smlin
yerine boazla, dedi
337
.
Soyut varlklar anlatmda da mkleme uslnden yararlamtr. rnein drt
byk melekten Azril ve srfil arasnda geen diyalogu yle anlatmaktadr: Azrille
srfl bir gn syletiler, ikisi. Azril eyitir: Ben, dirileri ldrcym. srfl eyitir:
Ben lleri dirilticiyim. Hak Tel eyitti: Siz iiniz zerine olun ki, ol ii size
musahhar eyledim. Amm hakkatte ldrc ve diriltici benim, dedi
338
.
zellikle din bilgilerin ve tasavvuf konularn akland ksmlarda nasihat
verme slbunu benimseyen Ahmed Bcan, szl gelenein bir yansmas olarak
bilhassa konu balarnda sk sk bilmek gerektir ki kalp ifadesini kullanmtr.
Bilmek gerektir ki; dny yolunu ve menzil yolunu ve ibdet yolunu sana
bildirdim. imden sonra ahvl-i med- cismniyyenin ve nr-i nefsniyyenin

336
Ahmed Bcan,age., vr. 19a-19b.
337
Ahmed Bcan, age., vr. 38a.
338
Ahmed Bcan,age., vr. 23a.
71





keyfiyetini bildirelim
339
.
Mntehda Ahmed Bcann karsndaki bir insana veya toplulua sesleni
tarznda ifadeleri bulunmaktadr. Kaan kim, bunu bildinse
340
; kaan kim bunlar
bildinse, bilgil ki Peygamber (a.s.) azm- yttr; ve izhr- dellttr
341
;
Peygamberlerin kemltn beyn eyledik. Dileriz ki, ehl-i yakni dahi beyn eyleriz
342

eklinde konuma ve sohbet havas ieren ifadelere de sk sk rastlanmaktadr.
Ak ve sade bir dil kullanan Ahmed Bcan zaman zaman nazar eyle gibi
emir ve istek kipiyle de hitap etmektedir.
343

Ahmed Bcan genellikle sze ey tlib-i srr, ey tlib-i srr- ilh, ey tlib-i
esrr- ilh, ey tlib-i ilmi ilh, ey kif-i esrr- hakyk, ey vsl- envr- dakyk,
ey tlib-i vech-i hakkn, ey rif-i srr- rabbn, ey rif-i ilm-i hakyk, ey tlib-i srr-
dakyk, ey tlib-i esrr- rahmniyye, ey clib-i envr- sbhniyye ve ey shib-i srr-
ilh, ey m'min, ey kmiller gibi ifadelerle hitap ederek sze balamaktadr.
Ey tlib-i esrr- ilh! bu kitb- azmi ve hitb- kermi cem eyleyen
Yazcolu miskn ve derv Ahmed-i Bcndr
344
.
Varla tasavvuf bir gzle bakan Ahmed Bcan soyut baz kavram ve varlklar
somutlatrarak tasvir yoluyla anlatmaktadr. Tasvirleri olduka canl ve zihinde
kalcdr. Kainatn yaratl, cennet, cehennem, melekler, Sleyman ( a.s. )n tahtn
tarif ederken de tasvir yntemini kullanmtr. rnein Azrilin ateten, karanlktan,
etten ve nurdan olmak zere drt yz olduundan bahseder
345
.
Cennetteki bir saray ise yle tasvir etmektedir: Pes Cebril demle uma
tavf eylediler; hatt bir latf serya geldiler. Bir kerpii gmten, bir kerpii altndan
idi. Ve feri, yeil zebercedden idi ve ol seryda bir taht vard kzl ykuttan. Ve ol
tahtn stnde bir kubbe vard nrdan; ve ol kubbede bir latf sret vard. Ve ol sretin

339
Ahmed Bcan, age., vr. 101b.
340
Ahmed Bcan, age., vr. 40b.
341
Ahmed Bcan, age., vr. 89a.
342
Ahmed Bcan, age., vr. 95a.
343
Ahmed Bcan, age., vr. 73a.
344
Ahmed Bcan, age., vr. 116b.
345
Ahmed Bcan, age., vr. 101b-102a.
72





banda nrdan bir tc vard; ve kulanda iki kpe vard incilerden; ve belinde tavk
vard nrdan
346
.
Dorudan doruya anlatma yani tarif ve izah etme de Bcann slbudur.
rnein mertib-i tevhidi bu uslpla anlatmtr:
Bilmek gerektir ki, mertib-i tevhd drttr: Biri, dil ile ikrr etmektir; ikinci,
gnlle itikd etmektir; nc, itikddan diliyle tekd etmektir; drdnc, ahad
samedin irfnnda mamr olmaktr
347
.
Cenb- Hakkn varl, birlii ve sfatlarn da bu yntemle anlatmtr: Hak
Tel birdir, zdd yoktur samediyyette; ve niddi yoktur vhidiyyette. Ve bkdir cem-i
ey fn olduktan sonra. Hamd ve mecddir, faln lim-yrddir. Mevsftur sft-
kemlle ve menttur nut-i cemlle. Ezeliyyz-zttr ve ebediyys-sfttr
348
.
Ahmed Bcan bir yete telmihte bulunmak istediinde Hak Tel eyitti,
kalp ifadesini, bir hadisi nakletmek istediinde ise Peygamber eyitti kalbn
kullanmtr. Hz. Ali, Muhyddn-i Arab, Byezd-i Bistm, mm- zm, mm-
Gazzl vb. ztlarn kelm- kibarlarn kaynak gstermekte ve anlatt konuyu delil ve
isbat yoluyla desteklemektedir.
Bcan sadece yet, hadis ya da kelm- kibarlardan deil, Tevrt, ncl gibi
dier semv kitaplardan, dneminin nemli mfessirleri ve eserlerinden, mutasavvflar
ve kitaplarndan da yararlanmtr
349
.
Ahmed Bcann devrik cmle kullanmasnda, hitbet ve mkleme
havasnn etkisi bulunduu gibi, nesir cmlelerinin de zaman zaman nazm cmlesini
hatrlatacak bir yapda kurulmu olmasnn da etkisi vardr
350
.
Her ne kim, elvh- mezkrda sbittir, onun sreti bahrul-mescrda zhir
olur
351
; Pes bir bir beyn edelim, t cn kulayla Garb Bcndan cevhir dinleyeler

346
Age., vr. 19a.
347
Age., vr. 74a.
348
Age vr. 74a.
349
Bk. Mntehnn Kaynaklar ksm, s. 55.
350
Koak, age., s. 127.
351
Ahmed Bcan, age., vr. 16b.
73





ki, gnller ve cnlar mnevver ola inallh
352
; Bilmek gerektir ki; Istlht-
Sfiyyeyi ebced kidesi zerine dzdm; t fehm etmek sn olsun iin
353
.
Ahmed Bcan okuyucunun dikkatini ekmek iin sk sk hitap unsuruna
bavururmakta zellikle vurgulamak istedii konularda tekrarlardan yararlanmaktadr.
Ve env- nebta ve asnf- fevkihe ve ihtilf-i ekle ve elvna ve tuma ve
rihalara nazar eyle! Evvel mahlkt cemdttr, ondan sonra madendir, ondan sonra
nebtttr, ondan sonra hayvnttr, ondan sonra insn yaratld onlara nazar eyle!
354
.
lemde letfet varsa insnda dahi rh var; lemde melhat varsa insnda
yanaklar var; lemde nr varsa, insnda dahi nr var; lemde ziy varsa insnda dahi
yz var; lemde zulmet varsa insnda dahi salar var; lemde rikkat varsa insnda
dahi gnl var; lemde dikkat varsa insnda dahi srlar var; lemde ycelik varsa
insnda kmet var
355
.
Ahmed Bcan insan tantmaya alrken insann ruhunu ara, kalbini krsye,
ilim ve marifetini cennete, be duyusunu meleklere, hareketlerini yldzlara, dier
azalarn eitli tabiat unsurlarna benzeterek anlatmaktadr.
Rh ara benzer; ve kalb krsye benzer; ve bunlarn arasndaki ilm ve
marifet umaklara benzer; ve cn kuvvetleri firitelere benzer; ve hareketleri yldzlara
benzer; anadan domas yldzlar domasna benzer; ve lmek yldzlar dolanmasna
benzer ve azlar[] yerlere benzer; ve snkleri dalara benzer; ve et topraa benzer ve
kllar otlara benzer; ve yz marka benzer, ve arkas maribe benzer; ve nefesleri
yellere benzer; ve szleri rada benzer, ve uyumaklk mevte benzer
356
.
Nesir iindeki kfiye olan sec, Mntehda sklkla rastlanlan Ahmed
Bcann dier bir slp zellii olarak dikkati ekmektedir.

352
Ahmed Bcan, age., vr. 2b.
353
Ahmed Bcan, age., vr. 78a.
354
Ahmed Bcan, age., vr. 77a.
355
Ahmed Bcan, age., vr. 24b.
356
Ahmed Bcan, age., vr. 24a.
74





Cennet mhede makm ise gnl marifet makmdr. Uman haznedr
Rdvnsa gnl haznedr Rahmndr
357
.
Dnyadan el ekmek, ta ta stne koymamak, canndan midini kesmek,
can kulalya dinlemek gibi deyimler ve halk syleyileriyle anlatmn
glendirmitir.
Ahmed Bcan din-tasavvuf konular; ansiklopedik ve halk inanlaryla
donatlm bilgileri halkn anlayabilecei basit kelimelerle, benzetmelerle ve sade bir
Trke ile ortaya koymutur
358
.
Sonu olarak Ahmed Bcan Mntehda slp olarak nasihat ve hitap yoluyla
anlatm, dorudan doruya anlatm, soru-cevap ve mkleme yoluyla anlatm, delil ve
isbat yoluyla anlatm, tahkiye yoluyla anlatm, tasvir yoluyla, kyaslama yoluyla,
benzetme yoluyla ve ztlar aras iliki kurma yoluyla anlatm ekillerini
kullanmaktadr. Ayrca Bcann devrik cmleler, tekrarlar, secler, mecazlar, deyimler
ve halk syleyilerinden faydalanmas da dier slb zellikleri olarak dikkat
ekmektedir.
VII . MNTEHDAK TASAVVUF DNCE
Hac Bayrm Velden feyz alan Yazczde Mehmed ve Ahmed Bcann
yazm olduklar eserler tasavvufun tahalluk ve tahakkuk cepheleriyle ilgilidir
359
.
Yazcolu kardeler Muhammediye ve Envrul-kn adl eserleriyle halkn her
kesimine hitap ederken zet de olsa Fussul-hikemi aklamay ihmal etmemi, bu
yolla entellektel tecessslere cevap bulabilmeye almlardr
360
.
Daha nce de sz getii gibi Mnteh, tasavvuf bahisleri havi adeta sohbet
tarznda olup Yazcolu Mehmedin Fussul-hikem erhinin serbest bir tercmesidir
361
.
Ancak eserin muhtevas incelendiinde eserin tamamnn Fuss tercmesi olmad
grlmektedir. Eser, Fussun nemine binaen ve Mntehnn dier bahislerinin de

357
Ahmed Bcan, age., vr. 24b.
358
Gzel, Din-Tasavvuf Trk Edebiyat, 2. bs., Ankara: Aka Yaynlar, 2004, s. 900.
359
Kara, age., s. 100.
360
Kara, Trk Tasavvuf Tarihi Aratrmalar, s.104.
361
elebiolu, age., C.I, s. 32.
75





Fussu aklamaya ynelik olmas bakmndan Fuss tercmesi olarak anlagelmitir.
Ahmed Bcana gre lemin ilmi, insanlara rabban srlarla gizlenmi ilh
hakkatlerden oluan ilimdir. te bu ilm-i ilh ise kendisiyle zt- ilhiyyenin
bulunduu ilimdir. Ve Cenb- Hakkn yce sfatlar ve esms bu ilmi bilmekle
bilinebilir. Ve ilm-i ilh yle yce bir ilimdir ki konusu Hakkn varldr.
Ahmed Bcan eserinin konusunu Vcd- Hak olarak ifade etmektedir. Ve
btn ilimlerin en ycesi ve en nemlisi olarak nitelemektedir. Bcan eserini Vcd
konusuna sadk kalarak ilemitir, bu husus Mnteh metninin her faslnda gze
arpmaktadr.
Ahmed Bcan Mntehda Hakkn varln konu olarak alm ve eserini
batan sonra bu tasavvuf dnceyle kaleme almtr. Zaten eserini kaleme alma sebebi
Bcann kendi ifadelerinden anlald gibi manev bir yolla olmutur. Yani Hz.
Peygamberle misl leminde grm ve Hz. Peygamberin emrine itaat ederek eserini
yazmaya balamtr.
Eserini yazma amac ayn zamanda halka gizli kalm hakkat incilerini
aklamak ve anlatmak olan Bcan, okuyucusuna ilk olarak Allahn varln ve
birliini anlatarak, eserine tasavvuf terim ve stlahlar konusunda bilgi vererek giri
yapmaktadr. Daha sonra da bu minval zere eserini ilemektedir.
Ahmed Bcana gre ilm-i ilhnin bilinmesi iin balangta hakkatlerin asl
olan esm-i ztn yani ilah isimlerin bilinmesi gerekir. Bu ilim ancak rifler
tarafndan bilinebilir. Gerek tasavvur olarak gerekse hl olarak rifler, bu ilme ve bu
ilmin hakkatine ulamlardr. te riflerce mlum olan bu ilmi, rblar ve tlibler iin
gzlere nur gnllere srr hsl olmas arzusuyla zikrettiini ifade etmektedir.
Marifeti her trl zevk ve lezzetlerin asl olarak almas ve Allahtan daha
sevgili nesne yoktur demesi tasavvuf dncesindeki ak temelini vurgulamaktadr.
Allahn uayb peygambere Cenneti mi arzularsn yoksa cehennemden mi korkarsn?
eklindeki sorusuna karlk uayb peygamberin Yok, y Rabbi! Velkin senin likna
m demesi de yine tasavvuf anlayndaki ak temeline vurgu yapmaktadr.
76





Eserinde batan sona hakim olan bilhassa insan konusunu ilerken Kendini
bilen Rabbini bilir hadisini delil getirmesi tasavvuf dncesinin temel elerini
eserinde ok gzel ilediini gstermektedir. nsann fiziki yaps hakknda bile bilgi
verirken her eyin yaratcs olan Allahn varl, birlii ve kudretine dikkat ekmesi
onun vahdet anlayn hayatn her alanna yaydn gstermektedir.
A. Vahdet-i Vcd ve Tevhid
Vahdet-i vcd, vcdun (varln) birlii demektir. Sfilere gre biztih kim
(kendiliinden) var olan vcd birdir, o da Hak Telnn vcdudur. Bu vcd
(varlk) vcib, kadim ve ezeldir. Taaddd (oalma), tecezz (paralanma, blnme),
tebeddl (deime, yenilenme) ve taksim (blnme) kabul etmez
362
.
Onun ekli, sreti ve haddi yoktur. Buna vcd-i mulak yhut vcd-i
baht da denir ki srf ve hlis vcd demektir. Vucd-i mutlak tlk- hakk ile
mutlaktr. Yani btn kaytlardan hatta tlak kaydndan bile mnezzehtir
363
.
Vahdet-i vcd fikrini sistemletiren mutasavvf Muhyiddn bnl-
Arabdir. Ondan nce de slam dnyasnda bu fikrin temelleri vardr. zellikle
Gazzlnin, eserlerinde
364
bu fikre ok yaklat grlmektedir
365
.
slam dnce tarihinin en nemli entellektel geleneklerinden birisi, bnl-
Arab ve talebesi Sadreddn Konevnin nclnde teekkl etmi olan Ekberliktir.
Bu gelenek muhakkikler denilen ve yeni bir metafizik anlay ve tanm ortaya koyan
bir grup mutasavvfn fikirlerinin temsilcisidir. Bu gelenein etrafnda teekkl ettii
temel kitap Fussul-hikemdir
366
. Dorudan eyhinden ahz ettii ilimle onun
grlerini yorumlayan ilk arih olmas bakmndan bnl-Arabnin grlerinin

362
smail Fenn Erturul, Vahdet-i Vcd ve bn Arab, 2. bs., stanbul: nsan Yaynlar, 1997, s. 9. Geni
bilgi iin bk. M. Erol Kl, Muhyiddn bnl-Arabde Varlk ve Mertebeleri, s. 159-257; Abdlgan Nablus,
riflerin Tevhdi, Ekrem Demirli (ev.), stanbul: z Yaynclk, 2003, s. 131-142; a. mlf., Gerek Varlk, Ekrem
Demirli (ev.), stanbul: z Yaynclk, 2003, s.15-42, 235-238; Ferit Kam, Vahdet-i Vcd, Ethem Cebeciolu
(sad.), Ankara: TDV, 1994, 65- 87; Ferid Kam- M. Ali Ayn, bn Arabde Varlk Dncesi, stanbul: nsan
Yaynlar, 1992; E. Demirli, Sadreddin Konevde Bilgi ve Varlk, s.187-214, 249-268; Tahir Galip Seratl (hzl.),
Vahdet-i Vcd ve Tevhid, 1. bs., stanbul: Furkan Kitapl, 206, s. 131-164.
363
smail Fenn Erturul, age., s. 9.
364
mm Gazzl, Miktl-Envr, Sleyman Ate (ev.), stanbul: Bedir Yaynevi, 1994, s. 62-72.
365
Sleyman Ate, slam Tasavvufu, 4. bs., stanbul: Yeni Ufuklar Neriyat, 2004, s. 550.
366
Ekrem Demirli, Bir Tasavvuf Klasii Olarak Fussul-Hikem, E. Demirli, Fussul-Hikem eviri ve
erh, 1. bs. stanbul: Kabalc Yaynevi, 2006.
77





yaygnlk kazanmasnda Konevnin oynad rol byktr. eyhin vcd ve
mertebelere dair grlerini ilk defa be ana balk altnda toplayp adna hazrtl-
hams veya mertibul-hams diyen de Konevdir
367
.
Konevden sonra Ekber izgi, Konevnin talebeleri Sadddn Fergn
(. 699/ 1300) ve Meyyedddn el-Cend (. 691/1292 [?]) ile srmtr. zellikle
Fergnnin Mntehel-medrik isimli eserinin dbcesinde naklettii grler bnl-
Arabnin vcda dair grlerinin ilk sistematik zetlemesidir
368
. Daha sonra bu
dnce Abdrrezzak Kn (. 736/1335) ve onun talebesi Dvd Kayser (. 751/
1350) ve eserleri ile devam etmitir.
Osmanl ilim ve tasavvuf evresi, balangta, bnl-Arabnin vahdet-i
vcd anlayn benimsemi ve bu anlay hemen hemen tm Osmanl dnemi
mutasavvflarnda etkisini gstermitir
369
. Vahdet-i vcd dncesinin adeta alfabesi
olan Fussun ilk Osmanl medresesinin mderrisi Dvud Kayser ile Osmanl maceras
balam daha sonra dervilerin tercme, talik ve erhleri ile bu zincire yeni halkalar
ilave edilmitir
370
. Kaysernin hemen arkasndan da Molla Fenr (. 834/1431)
medresede Fussul-hikem okutmutur
371
. te, Sadreddn Konevnin Mifthul-
gaybna Misbhul-ns adl bir erh yazan Molla Hamza Fenr de Ekber mektebin
takipilerindendir. lk Osmanl eyhlislam olan Fenrden sonra Mehmed Yazcolu
Fussu erh etmi ardndan Ahmed Bcanda bu gelenee uyarak Fussul-hikem
erhini Trkeye evirmi ve tasavvuf anlay ierisinde vahdet-i vcuda yer vermitir.
Ahmed Bcann mntesibi olduu Bayramiyye tarikat tasavvufun temel
ilkelerinden olan vahdet-i vcdu balang ilkesi olarak kabul etmektedtir. Yine
tasavvuf ilkelerinden btn i ve hareketlerin Allahtan geldiine inanma, btn
varlklarda Allahn tecell ettiine inanma ve Allah bilgisinde her varln, bilinen bir
ilke tadna inanma
372
olarak ifade edilen tasavvuf dnceyi ana ilke olarak
benimsemitir.

367
Kl, age., s. 258. Konevnin varlk gr hakknda geni bilgi iin bk. Demirli, age., s.187-268.
368
Kl, age., s. 258-259; a.mlf., Fergn, Sadddn, DA, C. XII, s.
369
Akar, Niyaz-i Msr , Hayat, Eserleri, Grleri, 1. bs., stanbul: nsan Yaynlar, 2004, s. 234.
370
Kara, Osmanl Dnemi Sfileri ve Tasavvuf Dncenin Renkleri, slm Aatrmalar Dergisi, C.
12, S.3-4, 1999, s. 271.
371
Akar, Molla Fenr ve Vahdet-i Vcd Anlay, Ankara: Muradiye Kltr Vakf Yaynlar, 1992, s. 82.
372
Koak, age., s. 227.
78





Bayramiyye esaslarna gre, tarikata giren kimse (slik) zikr ile olgunlaarak
bu ilkelerin zn kavrar. Bu mertebe tevhd-i efl, tevhd-i sft ve tevhd-i
ztla ifade edilmitir
373
.
Sfiler, slm dininin Allaha iman konusunda koyduu esaslardan kalkarak
kendi dnceleri ve yaadklar haller dorultusunda tevhid meselesine yeni izahlar
getirmilerdir. Tasavvuf dncesinin temeli olan bu vahdet tasavvuf kltrnn hem
en ok tartlan hem de en ok ilgi gren uzantsdr
374
.
Bunun sonucunda tevhid grleri eitli tasniflere tabi tutulmutur.
Tevhd-i mn, tevhd-i ilm, tevhd-i hl, tevhd-i ilh gibi. Allah zat, sfat, isim ve
fiilleri ynnden birdir; ei, benzeri yokturu ifade eden Allah birdir sz tevhd-i zt,
tevhd-i sft, tevhd-i esm ve efl olan bu tevhdi de iine alr
375
.
Vahdet-i vcdda zt, sfat ve fiiller asndan tevhdin mertebesi kabul
edilmitir:
1- Tevhd-i efl: Fiille ilgili bir tecell olup rifin gerek insandan, gerek
melekten ve gerekse eytanden meydana gelsin sdr olan btn filleri msivdan tecrd
edip, onlar Allaha izafe etmesidir. Vahdet-i kusda (kasd ve iradenin vahdeti)
tekbl eder.
2- Tevhd-i sft: Sfatla ilgili bir tecell olup rifin btn kuvve ve meleklerle
bunlara nisbet edilen sfatlar msivdan tecrd edip, Allaha izafe etmesidir ki,
vahdet-i hda (mhede edilenin vahdeti) tekbl eder.
3- Tevhd-i zt: Varlk olarak sadece bir tek Zt (Allah) ve Onun muhtelif
mertebelerdeki tecelllerini grmek, bylece msivdan varlk nefyetmektir. Bu da
vahdet-i vcd (varln birlii)dir
376
.
Tevhdin bu mertebeleri hl iledir. rif rh kemle erdike bunlardan her
birini srayla zevken idrak eder ve kemli nihyetine erdiinde tevhd-i zt mertebesine

373
Cebeciolu, Hac Bayram Vel ve Tasavvuf Anlay, Ankara 1994, s. 230-238.
374
Kara, Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, 6. bs., stanbul: Dergay Yaynlar, 2003, s. 249.
375
Kara, age., s. 249.
376
Erturul, age., s.38.
79





ulamaktadr
377
. Ahmed Bcana gre de tevhdin merhaleleri bu ekildedir.
Ahmed Bcan eserinde tevhdi fark alardan ksmlara ayrmaktadr.
Tevhd-i zt, tevhd-i sfat, tevhd-i esm ve efl olarak yeri geldike deinmektetir.
Allah zt, sfat, isim ve filleri bakmndan bir tanedir. Ancak klar tevhd dairesinde
zevk eder diyerek man boyutunu dile getirmektedir.
Bcana gre insanlarn tevhdi drde ayrlmaktadr: Mertib-i tevhd
drttr: Biri dil ile ikrr etmektir; ikinci gnlle itikd etmektir; nc itikddan
diliyle tekd etmektir; drdnc ahad samedin irfnnda mamr olmaktr
378
.
Bcan bu tasnifinde aslnda mnfklarn tevhdi (ikrar var, tasdik yoktur),
avmn tevhdi (ikrar ve tasdik vardr), havas ve mukarreb olanlarn tevhdi (kef
yoluyla tevhdin srrna ulalr) ve Arif ve sddklarn tevhdini (Bu makamda olanlar
sadece Hakk grr, mahlukat grmezler) ifade etmektedir.
Tevhd, Hakk tenzh etmektir her hdisten. Tevhd, derecedir: Biri,
tevhd-i ilmdir evhidle sahh olur. Yan rislet ile sbit olur. kinci derece, tevhd-i
hsstr hakykla sbit olur. Yan zhir esbb skt etmektir fen ilmi onunla sahh
olur. nc derece, tevhd-i hssatul-hssadr, kdemle kim olmaktr
379
. Ve ifade
ettii bu iret ve ibretler kll olarak mnkatidir.
Ahmed Bcann Mntehsnda her ne kadar ismen vahdet-i vcd terimi
gemese de bu dnce sisteminin etkileri grlmektedir. Zten bu sistemin ileri gelen
mutasavvf bnl-Arabnin eserlerinde de bu kavram bulunmamaktadr. Vahdet-i
vcd terimi ilk defa Konevnin eserlerinde ve onun yaad devirde ve kendisiyle
grm olan bn Sebn (. 669/1270)in eserlerinde kullanlmaya balanmtr
380
.
Konevnin talebesi Saidddn Fergn, bn Frz (. 632/ 1234)n Taiyyesi zerine
yazd erhte bu terimi pek ok defa kullanmtr
381
.
Ahmed Bcan eserinde vahdet-i vcdla ilgili tam olarak sistematik bir bilgi

377
Trer, age., s. 247.
378
Ahmed Bcan, age., vr. 74a.
379
Ahmed Bcan, age., vr. 88b.
380
Tahral, agm., C.I, s. 48.
381
William Chittick, Varolmann Boyutlar, Turan Ko (ev.), stanbul: nsan Yaynlar, 1997, s. 194.
80





vermez. Ancak eserinde bu dnce sisteminini benimsediini gsteren ifadeler
bulunmaktadr. Eserinin giriindeki temhdatta -vahdet-i vcd fikrini benimseyen
mutasavvflarn kulland en klasik ve kalplam ekli olan- Mutlak anlamda vcd
(el-Vcd min-hays hve hve)
382
Hakktr ifadesiyle bu dncesini dile
getirmektedir. Pek ok mutasavvfn da kitabnda bulunan
383
bu ifadeyi, Cenb- Hakkn
varl sz konusu olduunda kullanmaktadr.
Vahdet-i vcd, btn varlklarn bir oluu, ayn- vhide oluu, Haktan
gayr bir eyin olmay olarak tanmlanmaktadr
384
. Vahdet-i vcd anlayna gre
varlk birdir, O da Allahtr. Onun dndaki varlklar iin varlk kelimesi kullanlmaz.
nk varlk; varolmas iin baka bir varla muhta olmayan eydir. Dolaysyla
Onn dndaki varlklar, hakiki varlk deildir, glge varlktr
385
. Varlk veya el-vcd,
Allah sz konusu olduunda Ona yklem olan birey deil, Onun ztn ifde eden bir
lafzdr
386
.
Ahmed Bcann vahdet-i vcdla ilgili grleri ise ezelde, halde ve
ebedde olmak zere ksmda ele alnacaktr.
1. Ezelde Vahdet-i Vcd
Bcana gre ezelde Allahn ztndan baka hi bir ey yoktu. Yer, gk,
yldzlar, dnya, hiret, gece, gndz, kainat, zhir ve btn her ey ztta mndemi
idi. Btn kainat, zt- kllde gizli iken Cenb- Hak kendini bildirmek istemi ve
yaratl, varolu byle balamtr.
Ben gizli bir hazineydim. Bilinmekliimi arzuladm ve mahlkt yarattm
387

hadisiyle yaratl dncesini belirtmitir.

382
Bk. Ahmed Bcan, age., vr. 2b.
383
Ekrem Demirli, Abdlgan en-Nabls ve el-Vcdul-Hak, Abdlgan en-Nabls, Gerek Varlk, E.
Demirli (ev.) stanbul: z Yaynclk, 2003, s. 13.
384
Geni bilgi iin bk. mer Ferid Kam, Vahdet-i Vcd, stanbul 1331, s. 104-105; Eraydn, age.,, s. 209-
252; Tahral, , Fussul-Hikem, erhi ve Vahdet-i Vcdla Alkal Bz Meseleler, A. Avni Konuk, Fussul-
Hikem Tercme ve erhi, 3. bs., C.I, stanbul: FAV Yaynlar, 1999, s. 44-62; Hseyin Kurt, Mehmet Elif
Efendinin (. 1345/1927) el-Kelimetl-mcmele f erhit-tuhfetl-mrsele Adl Eserine Gre Vahdet-i Vcd
Anlay, TAD, Y.4, S. 11 Temmuz-Aralk 2003, Ankara: Erkam Yaynlar, 2003, s. 323-349.
385
Kara, agm., s. 270.
386
E. Demirli, agm., s. 13.
387
Ahmed Bcan, age., 35b.
81





Diledi kim, sununu ikre eyleye; lemi yaratt. Ve diledi kim, kendini
ikre eyleye insn- kmili yaratt
388
.
Ahmed Bcan Hakkn vcdunun balangc ve sonu olmadn
belirtmektedir. Allahn ilk olarak Hz. Peygamberin rhunu yarattn sylemekte
daha sonra yaratl tasavvuf olarak izah etmektedir.
Bilgil ki, Hak Telnn vcdu, ezel ve ebeddir. Diledi kim, ztnn ve
sftnn nrunu izhr eyleye ve tamm- rahmetini leme bast eyleye. Evvel rh- azam
Ahmedi yaratt; ve cem-i hakyk- eyy ona bildirdi. Ondan sonra akl ve kalemi ve
levhi yaratt. Ondan sonra mfd- hakyk- yaratt, ondan sonra firitehleri yaratt,
ondan sonra derect- cenneti yaratt fazl ve at iin. Ondan [sonra] derekt-
cehennemi yaratt adl ve kaz iin. Ondan sonra seb-i semvt yaratt ahsen-i tk
zerine; ondan sonra yerin sahnn dedi ahsen-i mutbakt zerine...
389
.
Mirat yani ayna ve aynadaki grnt, vahdet-i vcd dncesinde hem
Hakkn vcduna hem de dier varlk mertebelerine misl olarak verilmektedir. Hak
ayna olarak alndnda, Hakkn sfat ve isimleri aynadaki grntlerdir. Sfat ve
isimler ayna olarak alndnda ise, grnt Hakkn zt tecellleridir
390
.
Ahmed Bcan da Cenb- Hakkn varln vahdet-i vcd sisteminin nemli
misallerinden olan mirt metaforuyla aklamaktadr:
Kaan kim, Hak Tel dilediyse esml-hsn itibryla ki, kendinin aynn
gre; bir emrdeki cem-i emr-i ilh ona mahzr ola ve onda zhir ola. Zr ki , kii
kendi nefsini mirtsz grd, mirtla grd gibi deildir. yle olsa Hak Tel
lemi cda getirdii vakt mcell olmam bir mirt gibi idi
391
.
Vahdet-i vcd dncesini ifade etmede kullanlan hatem (mhr), yzk,
nak ve hazne gibi semboller de Bcannn eserinde grlmektedir:

388
Ahmed Bcan, age., vr. 17b.
389
Ahmed Bcan, age., vr. 15a.

390
Tahral, Fussul-Hikemde Tezadl fadeler ve Vahdet-i Vcd, s. 34.
391
Ahmed Bcan, age., vr. 25a.
82





Nitekim, htem mahalldir naka. Pes htem mukaddemdir naktan; zr ki
pdihn haznesi ol mhrle tamm olur. Ve insna halfe derler ibu itibrla onun
iin ki, Hak Tel halkini insnla saklar. Nitekim hazin mhrle saklanr, kaan kim
pdihn mhr dim ola; h kimse onu amaya kdir olmaya. Pes dem ilmi
saklamakta Hakkn halfesi oldu
392
.
2. Halde Vahdet-i Vcd
Ezelde bir ve tek olan zt- ilh kendi kendine tecell ederek kn emriyle
kainat yaratmtr ve sr olmutur. nsanlar, melekler, cinler, hayvanlar, bitkiler,
gkler, yldzlar, yer ksaca kainat yaratlm ve kesret meydana gelmitir. Kinattaki
her ey birer nak ve sretten ibrettir. Ksaca hereyin asl yani gerek varlk Hakktr.
a. Tecell
Ahmed Bcana gre tecell, Hakkn zt ve sftnn zhurudur. Her ilh
isim tecell etti yere ve yne gre eitli ekillerde zuhr etmektedir. Ahmed Bcan,
Allahn ztyla ztna tecell ettiini ve bu tecellden de Hz. Muhammedin zuhr
ettiini u ekilde dile getirmektedir:
Kaan kim, Hak Tel tecell ettiyse ztyla ztna, cem-i sftn ve
kemltn ztnda mhede eyledi. Zr ki, kemltna insn[] mirt brakt ve evvel
hakkat-i muhammediyyeyi zhir etti hazret-i ilmiyede
393
.
Bcana gre Cenb- Hak, varl yaratmak iin mevcda ihtiya duymaz.
Kendisi ezeldir, varl kendinden kendinedir ve ebeddir. Mevcudla mteallik olmadan
muhabbet etmitir yani bilinmeyi arzulamtr. Vcd- Hak, vardr ve birdir. lemleri
yaratm ve kemlinin gerei zat, sft, esm ve efl tecelllerde bulunmutur. Bu
mertebeler itibrdir.
Pes Hak Tel onlara hviyye-i nruyla tecell eyledi. Onlar dahi cem-i

392
Ahmed Bcan, age., vr. 25a-25b.
393
Ahmed Bcan, age., vr. 25a.
83





m-sivallhtan gib oldular ve gayrullha iltift etmekten fn oldular
394
.
Hak Tel mtecelldir celli ve cemli ile alel-keml cem-i mevcdta.
Zr ki, cem-i ey rahmet-i rahmniyyeden hl deildir
395
.
Bcana gre, vcd- Hak, ztyla bilinemez. Ancak isim, sfat ve eflinin
tecellsiyle bilinebilir. Marifetullah, Hak mridleri, sfiler ve tahakkuk ehlinin zevk-i
ilm olarak vasflandrdklar manev bir yolla bilinebilmektedir.
Ahmed Bcan Cenb- Hakkn isimleriyle leme tecell etttiini ve bu
tecelllerle kendini bildirdiini yani zuhr ettiini anlatmaktadr: Eer Hakkn nazar
olmasayd sftyla ve esmsyla mevcdtta, ol tecell-i ilh zuhra ve vcda
gelmezdi. Onunn ki, insn bi-nefsihi madmdur. Pes iftikr hsl oldu lemden
Hakka vcdda ve kemltta; ve zuhrun tevakkufu sbit oldu Hakktan leme
396
.
Ahmed Bcan Cenb- Hakkn zhir-btn, cell-ceml, rz-gazb gibi
isimleriyle zuhra geldiini u eklide ifade etmektedir: Hak Tel kendini vasf etti
zhir ve btn diye. Ve insn dahi cda getirdi rhu ile lem-i gaybdandr; ve cisimle
lem-i ehdetten; t ki, biz dahi idrk eyleriz lem-i ceberttan ve lem-i melekttan;
gaybmzla ve rhumuzla ve kalbimizle ve kuvvetlerimizle. Ve zhiri idrk eyleriz
ehdetimizle, ve kuvvet-i muntabmzla; ve gayb-i hakk idrk eyleriz esms ve sft
itibryla; ve zhir-i hakk idrk eyleriz esm-i gaybiyye ile. Ve Hak Tel kendini
vasf eyledi rz ve gazabla; ve insn dahi cda getirdi havf ve rec ss etti. Ve bu
havfla, rec, rzyla gazaba lzm gelir; gazabdan korkarz rahmetine rec ederiz. Ve
Hak Tel kendini vasf etti, cell ve cemlle
397

Bcana gre tecell, tecell-i ehdet ve tecell-i gayb olarak iki eittir.
Bunu u ekilde izah etmektedir: Bilmek gerektir ki, tecell iki nevdir: Biri, tecell-i
ehdettir; ve biri, tecell-i gaybdr. Ve her kime ki, tecell-i gayb oldu, ona istidd
verildi. Kaan gnle istidd hsl olsa Hak Tel ona tecell-i hd ile tecell eyledi
ehdette. Pes Hakk murkabede mhede eyler, mcerred olduu cevhirden

394
Ahmed Bcan, age., vr. 8a.
395
Ahmed Bcan, age., vr. 16a.
396
Ahmed Bcan, age., vr. 26a.
397
Ahmed Bcan, age., vr. 25b- 26a.
84





arzdan. Ondan sonra bununla Hak ortasnda olan hicblar gider ve itikd ettii
nesneyi mhede eyler itikdna gre.
Nitekim Hak Tel buyurur: Ben kulumun zann zereyim. eyh Sadreddn
(rahmetullh) eyitir: nesne mazharsz gzkmez. Biri, vcd; ve biri, ilm-i
mcerred ve nr- mahzdr
398
.
b. Gnl ve Kalb
Tasavvufun merkezinde yer alan gnl ve kalb kavramlarndan Ahmed
Bcanda yararlanmaktadr. Bcana gre gnln makam Beytl-harmdr. smus-
sft nru gnle mtealliktir. Ayn zamanda gnl marifetullahtr, padiah makamdr ve
Hakkn nazarghdr.
Cenb- Hakkn, Mus peygambere hitabnda nurdan bir ev yaptn ve
insanolunu emanet koyduu bu eve gnl adn verdii belirtmektedir.
Ve Allah Tel eyitti: Y Ms! Ben bir ev yaptm, nrdan. dem
olanlarnn iinde ol evi emnet koydum; ona gnl diye ad koydum. mdi ol evin yeri
marifetulltr; ve g mndr; ve emsi evktir ve kameri muhabbettir
399
.
Gnl, vcd- mutlak olan Allahn evi olarak nitelemekte ve gnln
derecelerine deinmektedir:
Ve biri, beytl-muharrem ol gnldr ki, gayr- Hakka mahall dmesi
harm oldu. Ve biri, beytl-mukaddes ol gnldr ki, taallk- gayrdan zhir olmutur.
Ve beytl-hikmet ol gnldr ki, ihls ona glib olmutur. Ve beytl-izzet ol
gnldr ki, makm- cema vsl olmutur. Zr ki, gnl Hak Telnn nazar-
ghdr
400
.
Bcana gre gnllerin ancak Allahn zikri ile kef olunabilir: mdi ahf ile
zikr etmek, enbiyya ve evliyya mahsstur. Ve gnlleri kef eyleyen L ilhe

398
Ahmed Bcan, age., vr. 115a.
399
Ahmed Bcan, age., vr. 51b.
400
Ahmed Bcan, age., vr.87b.
85





illallah demektir; cnlar kef eyleyen, Allh Allh demektir; ve srlar kef eyleyen
H H demektir
401
.
Ahmed Bcan, imann sahih ve makbul olabilmesi iin dil ile ikrar etmenin
yeterli olmadn kalble de tasdik etmenin gerekli olduunu belirtmektedir ve kalbin
tasdikinin ise hissetmeyle olacan sylemektedir.
Hz. Peygamberin mircn, varlk mertebeleri olarak gnl, rh, sr ve
nefs kavramlaryla aklamaktadr:
Peygamber (a.s.) rhuyla Kbe Kavsyne eriti ve srr ile ev-Ednya eriti.
Yan Peygamber nefsini terk eyledi gkte; ve rhunu terk eyledi Sidretl-Mntehda;
ve kalbini terk eyledi Kbe Kavseynde. Hemn srr kald. Pes nefs eyitti: Hani
gnl?. Ve gnl eyitti: Hani rh?. Ve rh eyitti: Hani srr?. Ve srr eyitti: Hani
Rabb?. Hak Tel eyitti: Y nefs! Nimetle marifeti sana; y rh! Rahmetle kermeti
sana; y gnl! Muhabbeti sana; y srr! Beni sana verdim dedi
402
.
Bcana gre, mminin kalbi, Allahn ardr
403
, Allahn evidir
404
. Kalb, kendi
iinde drt mertebedir. Pes kalbde drt itibr vardr: Biri, beytl-muharremdir; ve
biri, beytl-mukaddestir; ve biri, beytl-hikmettir; ve biri, beytl-izzettir
405
. Ayrca
kalb, ismus-sft nrunun ikisindendir ki, er-Rahmnur-Rahmdir
406
.
c. Ak
Ak, sevginin son mertebesi, sevginin insan tam olarak hkm altna almas,
varln asl ve yaratl sebebidir
407
. Bcan da Mntehda Allahn sevdii kulu
kendisine k ettiini belirtmektedir.
Y Ahmed! Bir kii kaan benim muhabbetim ile mbtel olsa ve ol belya
sabr eylese ona arz- umak veririm; ve her kim, beni bilse beni ister; ve her kim, beni

401
Ahmed Bcan, age., vr. 93b.
402
Ahmed Bcan, age., vr. 70a.
403
Ahmed Bcan, age., vr. 6a.
404
Ahmed Bcan, age., vr. 15b.
405
Ahmed Bcan, age., vr. 87b.
406
Ahmed Bcan, age., vr. 24.
407
Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl,stanbul: Marifet Yaynlar, 1991 s. 58.
86





istese beni bulur; ve her kim, beni bulsa beni sever; ve her kim, beni sevse ben onu
ldrrm; ve her kimi kim, ben ldrsem diyeti benim zerimedir; ve her kimin ki,
diyeti benim zerimedir onun diyeti benim
408
.
Ak, marifetullah iin olmazsa olmazdr. Bunu yle ifade etmektedir: Hak
Tel eyitti: Benim hakkm size, sizi sevmektir; ve sizin hakknz bana beni
sevmektir
409
.
Sfta k olmak nkslar iidir; ve zta k olmak kmilller iidir. Zr ki,
unlar zta k olmutur, hergiz sfta aldanmaz; heme tevhd diresinde zevk eder.
Eer sfta k olursa, bls ol sft ol ka telbs eder, hak gsterir, Hakka yol
bul[a]maz
410
.
Bcana gre, muhabbet gnlde olur ve gnln fesda alan on be kaps
vardr. Ucb (kibir), hrs, hased, gazab, ehvet, hubbul-ml (mal sevgisi), cemul-ml,
tasaasub, bahllik, fsk, cehl, acele, tama ve tokluk kaplarndan eytan kendisine yol
bulabilir. Kii, Rahmnn evi eytann evi olmasn diye almaldr.
Ak, gnlde olur ve maukluk arzusuyla a perde brakr. Bcan k ve
mauk ilikisini ise yle anlatmaktadr:
Ve ak gnlnde olur. Ak bir nesnedir ki, her lahza makluk arzusuyla
ka perde brakr. Her nefs klk yolundan perdeyi gtrr ve ak sultn n vcd
sahrsna hayme koyard. Ve cem-i hazinini ikr eyledi, ka ehvet lezzeti hsl
oldu; kendi vcdu zevkinden el ekti; ak mey-hnesinde raks urmaya balad. Ve
mak dahi her yzle her lahzada ka tecell eyledi; ve k her gzle her yzden
maku mhede eyledi, hicb ve kesret h mni olmad. Pes zhr aled-devm
mak sfat oldu ve haf aled-devm k sfat oldu. Pes nz sfat- mak oldu ve
niyz sfat- k oldu
411
Daha sonra k ve mauk sfatlarn uzun uzun saymaktadr.


408
Ahmed Bcan, age., vr. 8b, 70b.
409
Ahmed Bcan, age., vr. 100b
410
Ahmed Bcan, age., vr. 8a.
411
Ahmed Bcan, age., vr. 44a.
87






d. Kendini Bilmek
Bcana gre insann dnyaya geli sebebi Allah bilmektir. Bu da varln
birliini, tevhidi gerekletirmekle yani Allah bilmekle mmkndr. te Kendini
(nefsini) bilen Rabbini bilir hadisi ile insann Rabbini tanmas iin nce kendini
tanmas gerektiini ve ancak kiinin kendi halini ve makamn bilmesiyle Hakka
yakn olabileceini ifade etmektedir.
Bcan, vahdet-i vcd dnceninin ana fikri olan bu hadisi, zellikle marifet
konusunu anlatrken nakletmektedir. Bcana gre Hak, muayyen varlklarda
muayyindir ve mutlaktr. Bu sebeple marifet-i Rabb hakik anlamyla kimse tarafndan
bilinemez.
Ve Hak, her muayyene, muayyin ve mutlaktr gayr-i muayyen. Bundan
trdr ki, marifet-i Rab, alet-tamm vel-keml kimseye hsl olmamtr. Nitekim
Reslullh (s.a.v.) buyurdu kim: Rabbim Seni tesbh ve tenzh ederiz. Seni hakkyla
bilemedik
412
.
Marifet lezzetlerin asldr. Ondan sevgili daha tatl hibir nesne yoktur
413
.
Cem-i hakykn vcdu Hakkla mevcddur. Vcd-i icml btn isimleri cmdir.
Bundan tr Hak Tel cem-i lemi yaratmtr. Cenb- Hak, ilk olarak Hz.
Peygamberin nurunu yaratmtr.
Biztih Hak, gayb- mutlak olduu iin insn- kmile has tasavvuf bilgi ve
kefte bile Hak sr olarak kalmtr. Hak, ancak tecelllerinin brnd sretlerle
bilinebilir. Yani insan Hakk ancak O, Allah mertebesine nzl ettii vakit bilmesi
mmkn olmaktadr
414
.

412
Ahmed Bcan, age., vr. 4a.
413
Bk. Ahmed Bcan, age., vr. 2b.
414
Toshihiko Izutsu, bn Arabnin Fussundaki Anahtar Kavramlar, Ahmet Yksel zemre (ev.), 4.
bs., stanbul: Kakns Yaynlar, 2005, s. 63. Geni bilgi iin bk., age., s. 63-73.
88





Hz. Eb Bekrin u szn naklederek muhabbetullahn nemine dikkat
ekmektedir. Her kim, Hakkn hss muhabbetinden bir emme tattysa, cem-i
taallukt- dnyevden ve ehlinden yz evirdi; Hakkn muhabbetine megl oldu
415
.
Kendini bilen Rabbini bilir yani Onun mbudiyyetini bizim
mbudiyyetimizle ilmullh ile izhr ettik. Eer bizim vcdumuz katen olmasa r ile
nice zhir olurdu. Belki bizi cd etmekten maksd kendinin ulhiyyeti zhir olmaktr
[toprakla su] arasnda cism idi yaratlmam idi dedi. Nitekim Hak Tel hads-i
rabbnde buyurur: Ben gizli bir hazineydim. Bilinmekliimi arzuladm ve mahlkt
yarattm
416
.
Marifet sahipleri yani rifler Hakk, ilimsiz, aynsz, mhede, sfatsz ve
kefsiz bilirler. Zhidler, hiret pdihdr; ve rifler, zhidlerin pdihdr. rifin
derecesi vardr: Biri, tahayyrdr; ve biri, fakrdr; ve biri, vasldr
417
.
Marifetullh ilmin rhudur, ilm ise haytn rhudur. Vkflar, ehl-i Hakktr
ve rifler ehl-i marifettir. Ve limler emrullhtan haber verdiler ve rifler Hakktan
haber verdiler; ve vkflar dahi Allahtan haber verdiler. yle olsa vkflar, Allah
Telya yaknlerdir cemsinden ve marifetullh el-kevneyndir ve vakfe nrl-
kevneyndir. Hakkn haberi rifler iindir ve vechi vkflar iindir
418
.
3. Ebedde Vahdet-i Vcd
Bcana gre ezel olan vacb-i Mutlakn kinata tecellsiyle kesret meydana
gelmitir. Ezelde btn kint, ey ve insan Allahn ztnda ayndr, birdir. Ebedde
ite bu kesret alemi ortadan kalkacak ve her ey aslna dnecek yani Allahla bir
olacaktr.
Hak Tel hiret leminde zhir olur. Zr ki, hicblar gider vahdet-i
hakkiyye-i birrle zhir olur. Nitekim cem-i nefsinin hakkat sreti zerine zhir olur.
Zr ki, yevml-kaz, yevml-fasldr. Hak btldan seilir.

415
Ahmed Bcan, age. , 8a.
416
Ahmed Bcan, age. , 25b.
417
Ahmed Bcan, age. , vr. 98a.
418
Ahmed Bcan, age. , vr. 8a.
89





mdi ibu tecellnin mazhar rhtur. Ve tecell, vki olduu vaktin vcibdir ki
cem-i mazhir fn olur. Nitekim Hak Tel buyurur: - v} =\\= _,= : (Kasas,
28/88) [Onun ztndan baka her ey yok olacaktr.]. Srr-i azam- mevtle fenda
budur ki, hviyyet-i imkniyye hlis olmaktr imkn darlndan; t kim, makm-
bekya vsl olur
419
.
Kyamet gnnde Hak Tel meleklerine emr edecek Arn perdeleri
kalkacaktr. O gn Cenb- Hak tecell edecek maher ehli, Allahn cemlini
grecektir. Ezeldeki ahdine sdk kalanlar cennete, kalmayanlar ise cehenneme
gireceklerdir.
Hak Tel birdir, zdd yoktur samediyyette; ve niddi yoktur vhidiyyette; ve
bkdir cem-i ey fn olduktan sonra; hamd ve mecddir faln lim-yrddir;
mevsftur sft- kemlle; ve menttur nut-i cemlle; ezeliyyz-zttr ve ebediyys-
sfttr
420
.
Allah iin Cenb- Hak, vcd-i Mutlak, vcibl-vcd, Padiah, Rab, Hak ve
Tanr vs. isim ve sfatlar kullanan Bcana gre gerek varln vcdu ve beks
vcibdir, ademi ve fens mmtenidir.
Ahmed Bcan vahdet-i vcd dncesini vcd min-hays-huve huve
(varlk kendisi olmak itibariyle) kalbyla ifade etmitir. Yani ona gre mutlak anlamda
vcd Hakktr. Vcd, vcd-i hriciyyenin ve zihnnin gayrdr. Zr ki, bunlardan
her birisi nevdir env- vcddan. Vcd mertebe-i ahadiyyette mukayyed deildir
tlkla ve takydle. Ol vakit kll ve cz deil; hss deil, mutlak deil ve mukayyed
deil; belki bi-hasebil-mertib klldir ve czdir; mmdr ve hssdr; mutlaktr ve
mukayyeddir. H ztnda ve sftnda ve hakkatinde asl tagayyr lzm gelmez. Ve
dahi cevher deildir. Onun iiin ki, cevher bir mevcddur, hricdeki mevzda deil. Ve
Hak, hd mteldir itibrttan; ve ill geri kalan cevhir gibi olur muhtc olur vcd-i

419
Ahmed Bcan, age., vr. 109a.
420
Ahmed Bcan, age., vr. 74a.
90





zide. Ve arz dahi deildir. Onun [i]in ki; arz ibrettir undan ki, mevcd olur
mevzda
421
.
B. Hazert- Hamse (Mertib-i Vcd)
Vcd (Varlk) mertebeleri pek oktur
422
. Ancak bu mertebeler ana hatlaryla
drt, be, yedi v.s. gibi birbirinden ayr mertebelere tasnf edilmitir. Bu tasnfler
itibrttan olup mahall-i kyl kl deildir. Hazert- hamse denilen beli tasnife
vcd, 1. Zt- srf, l-taayyn, ahadiyyet; 2. Vhidiyyet; 3. Ervh; 4. Misl; 5. ehdet
ve insn- kmil mertebelerine ayrlmtr
423
.
Ahadiyyet (taayynszlk) makamnn klliyat cihetinden kendisiyle birlikte
be mertebesi vardr. Cziyyt ynnden ise Hakkn mertebelerinde nihyt yoktur
424
.
bnl-Arab varlk be mertebeye ayrmaktadr. Ancak bnl-Arabnin
vcd ve mertebelere dair grlerini ilk defa be ana balk altnda toplayp adna
hazertl-hams diyen Konev idi. te Ahmed Bcan eserinde Konevyle sistemleen
bu gelenee -beli tasnife- uyarak vcdu (varl) izah etmektedir. Hakkat-i vcudda
bir nice itibrat vardr. Kmil-i muhakkikler tahkk ederler
425
.
Mertib-i kll, hazert- hamsdr ve her birinin bir lemi vardr
426
.
Birinci mertebe (hazret): Gayb- mutlaktr, muhttir; hazret-i ilmiyyede lemi
ayn- sbitedir. Bu mertebede vcdda hi bir nesne art olmaz. Ehlllh katnda ona
mertebe-i ahadiyyet derler. Yan cem-i esm ve sft- niseb ve taayynt
muzmahilldir ztta, demektir. Ol mertebeye cemul-cem, hakkatl-hakyk ve
am da denir. Bu mertebeye Hakk- mutlak, l-taayyn, gaybul-guyb, hakkatl-
hakyk, vcd- mahz adlar verilir. Bu mertebede ne isim ne sfat ne de sfatlanan

421
Ahmed Bcan, age., vr. 74a-74b.
422
eyh Abdlkerm Cl, Mertbul-Vcd adl eserinde mertebeleri krk olarak tasnf etmitir. Bk.
Abdlkerim Cl, Varlk Mertebeleri, A. Mecdi Tolun (trc.), A. Faruk Gney (haz.), 1. bs., stanbul: Furkan
Kitapl, 2006, s. 23-81.
423
Tahral, Fussul-Hikem, erhi ve Vahdet-i Vcdla Alkal Bz Meseleler, s. 45.
424
Eraydn, age., s. 237.
425
Ahmed Bcan, age., vr. 16b.
426
Bk., Ahmed Bcan, age., vr. 2a-2b, 5b-6a, 16b-17a, 37b.
91





vardr. Mazhar- vhidiyyet, mazhar- vahdet-i ztiyyedir. Mazhar- zt- Hakktr ve
vcd- mutlaktr.
Hakkatl-hakyk yan Hakkn hakkat taayyn haysiyetiyle kendisini bi-
nefsih bildii sret-i ilmiyyede kendi ztn taakkul eder. Hem ilim hem lim hem de
malm vhid olur. Hakkn sft- ztiyyesi yani zt- ahadiyyet cema muyir olmaz.
Bu mertebede cemiyyet ve nisbet sz konusu deildir nk tecell balamamtr.
kinci mertebe: ehdet-i mutlakadr ki hazret-i gaybiyyeyen mukbildir Ve
onun lemi lem-i mlktr, ona kitb- kebr derler. Hakkat-i vcdda, nesne art
olur. Bu mertebeye vhidiyyet ve makmul-cem denir. Esm ve sftla
msemmdr. Eer hakkat-i vcdun ittisli mazhir-i esmya itibrla olacak olursa, o
zaman mazhir-i esm, ayn- sbitedir. Ve hakykul-mmkinttr. Bu mertebeye
mertebe-i rubbiyyet denir. Mazhar- cebert ayn- sbitedir. Ayn- sbite, esm-i
ilhiyyedir ve mazhar- vhidiyyettir. Mazhar- vahdet-i ztiyyedir ve mazhar- zt-
Hakktr ve vcd- mutlaktr
nc mertebe: Gayb- muzftr. Gaybiyye ve ehdet olmak zere iki
nisbeti vardr. Zr ki, ervhn suver-i akliyye-i mcerredesi ve suver-i misliyyesi
vardr. Ve hazret-i gayb- muzfn yemni ervh- cebertiyyedir, uklden ve nfs-i
mcerredttan; ona lem-i melekt derler. lem-i mcerredt, lem-i ceberttur;
lem-i melikiyye de lem-i melekttur.
Drdnc mertebe: Gayb- muzfn yesr lem-i misldir. lem-i misl, lem-i
nrndir. Mahss mikdr olmakta cevher-i cismniyye benzer; ve mcerred akl
olmakta cevher-i nrniyye benzer. Pes yle olsa lem-i misl, kim bi-ztihdir,
muallaktr, h mekn yoktur. Velkin avlim (lem) itibryla mazhiri vardr. Alem-i
mlk, mazhar- melekttur. Mazhar- melekt, mazhar- ceberttur.
lem-i misl: lem-i akl lem-i cismnye muyirdir. Hak Tel lem-i
misl rhlar ile cisimler arasnda hadd-i fsl ve berzah- cmi yaratmtr ki bu
iki lemin irtibt birbirine sahh olsun.
Beinci mertebe: Btn mertebelere cmidir, iine alr, kendisinde toplar. Ve
92





onun lemi, insndr. nsn da btn lemleri cmidir cem-i avlimi. yleyse insn
lem, manda ve srette aldr. Srrda ve hakkatte kitb- ekberdir.
Bcan mertebeleri ilh isimlerle izah etmektedir. Bcana gre Allah ismi,
ism-i cmdir. Yani, Allah ism-i azamn sahibidir ve btn isimlere feyz, Allah
isminden gelir. Ve hakkat-i muhammediyye ism-i cmye srettir ve Hak Tel ol
sretin rabbidir. Hakkat-i muhammediyye nsn- kebrdir. Ona ve cem-i esmy
feyz, ol ismi cmidendir; rubbiyyet-i mutlaka onundur.
Ve Muhammed Mustaf (a.s.) cem-i ayna muttal olmutur. Hazret-i Resl,
ism-i cmi-i ilhiyyenin ayn- mazhardr. sm-i cmi, cem-i esm-i ilhiyyeyi
muhttir. sm-i cmiin mazhariyeti bakmndan Hazret-i Resln ayn- sbitesi
cem-i ayn sbiteyi muhttir.
Hakkat-i muhammediyye sret-i hriciyyesiyle lemin sretini tertb eder.
Ve lemin btnn da btnyla tertb eder. Rubbiyyet-i mukayyede onundur. Zira
rabbl-erbb onda zhir olmutur. Gerek ilm de gerekse aynda, lemin hakyk
hakkat-i muhammediyyeye mazhirdir. Nitekim, hakkat-i muhammediyye
mazhardr; ve lem-i tafsiliyye-i rabbdr ki, hakkat-i insniyye onda zhir olur. Ona,
insn- kebr derler; ondan tr insn hakyk arasnda hilfete mstahik olmutur.
Ve insnn ve halkn hakkati ilm-i Hakktan ibarettir. Zra ilm, ayn- ztdr. Ve
cemi-i mevcdtn hakyk, suver-i ilmiyyede ilm-i rabbin sretinden ibarettir.
Bcana gre l-taayyn mertebesinden sonraki drt mertebenin hepsinde
taayyn yani ayn srasna girme, ikr olma, meydana kma vardr. Bu
mertebelerdeki taayyn vcdun taaddd (oalmas) deildir. Akl olarak izh etmek
iin mertebeler l-taayyn ve taayyn olarak aklanmaktadr. kinci mertebeye,
taayyn-i evvel, eyiyye-i sbt, hazret-i man, esm, hakyk ve lem-i
cebert da denir.
Ve eer taayynt mertebede olacak olursa yani taayyn-i sn" mertebesinde
olursa vcd bu makamda alm ve tafsl zeredir. Ona tebh-i vcd derler. Bu
taayynt nc mertebede olursa onu akldan gayr kimse idrk eylemez. Bu
93





mertebeye, hazret-i ervh- nriyye ve melekiyye denir. Ukldan ve nfstandr.
Hazret-i melekt-i al ve melekt-i esfel de denir.
Taayynt drdnc mertebeye eriecek olursa ki hayl-i mutlak onu idrk
eyler. Hayl-i mutlaka, misl-i mutlak denir. Hayl-i mukayyed ise vcdu
sretlerle idrk eyler. Ona misl-i mukayyed denir. Taayyn beici mertebede his ile
idrk edilir. Bu mertebe lem-i ehdet ve lem-i mlk ismini alr.
Mertib-i vcdu bilmenin ehemmiyetini yle ifade etmektedir: bu
szler makmt- mkeftnn nihyetidir, sefer-i snde. Nitekim slik sefer-i sliste
mhede eyler ansrdan mtevellid olann cems t kymete varnca henz onlar
vcda gelmeden; hatt kutb, cem-i mevcdtn mertibini bilmeyince kutublua
lyk olmaz
427
.
C. Ayn- Sbite:
Ayn- sbite, hazert- hams zerinden ele alndnda vcd- mutlakn
mertebelerinden ikinci mertebeye tekbl etmektedir
428
. Zt ilerin, ilh isim ve
sfatlarn ilh ilimde sretleri vardr. lah zt, zel bir taayyn ve belirli bir nisbet ile
ilim hazretinde (mertebesinde) bu sretlere tecell eder.
Ayn- sbite, mmkintn ilh ilimde sabit olan hakikatlarna da denir. Bu
ayn- sbite, isimlerin ve sfatlarn sretleri olmas itibariyle bir ynden ilh bir
hakkat, dier ynden mmkintn hakikat ve isitnad ettii eydir
429
. Ayn- sbite
nemli birka vecheye sahiptir. Ksaca ayn- sbite, mutlakl bakmndan Hak ile
ehdet lemi arasnda bir konuma sahiptir
430
.
Tasavvufta feyz, Hakkn tecelllerine verilen isimdir
431
. Feyz-i ilh, feyz-i
akdes ve feyz-i mukaddes ile ikiye ayrlr. Ayn- sbite ve onlarn asl istidatlarnn
ilh illimde meydana gelii, yani zt- ilhiyyeden tamas feyzi akdes vastasyladr.

427
Ahmed Bcan, age. , vr. 28a.
428
Tahral, Vahdet-i Vcd ve Glge Varlk, A. Avni Konuk, Fussul-Hikem Tercme ve erhi, 2.
bs., C.III, stanbul: FAV Yaynlar, 2000, s. 25. .
429
Erturul, age. , s. 19.
430
Toshihiko Izutsu, age., s.215.
431
Eraydn, age., s. 236.
94





Ayn- sbite vcdla muttasf deildir, yokluk (ademiyet) zerine sabittir. Bunlara
dta varlklarnn olmamasndan dolay gayr- mecul (yaratlmam, bir kii rarafndan
yaplmam) ad verilir
432
. Feyz-i mukaddes ad verilen esm tecelller, bu istidat
zerine vrid olur. Yani feyz-i akdes ayn- sbiteye istidat verir, feyz-i mukaddes ise
bu istidat zerine tertiblenmi eyi verir
433
.
Vcdun mertebelerinden vahidiyyet (birinci taayyn) mertebesi, Ztda
(taayynszlk mertebesinde) gizli olan snrsz nisbetlerin (sfatlarn) zuhr taleb
etmeleri ve Ztn tenfsi ile, o sfatlarn sretlerinin ilh ilimde sabit olmalarna
ayn- sbite (deimeyen hakikatler) suver-i ilmiyye ismi verilir. Bu tenfs Ztn
kendisinden yine kendisine kendi zt ile olan tecellsinden ibrettir. Bu tecellye feyz-i
akdes ad verilmitir
434
.
Mutlak varlk Allahn ztnn ayndr ve Onun dndaki eyin hakikati
zerine zaittir. nk bir mevcdun hakkati onun ezelde, ilah ilimdeki taayyn ve
sretinden ibarettir. te buna ehlullah dilinde ayn- sbite, dierlerinin dilinde
mahiyyet ad verilmektedir
435

bnl-Arabye gre Allah, vhid-i Hak, vcd- Mutlak, her taayyn edenin
sreti ile ezelde zuhr edendir; lem Allahn glgesi, ztndan varl olmayan eydir.
Fakat lem hakkat ve cevheri asndan Allahn kadmlii gibi kadmdir
436
. Bcannda
eserinde bu dnceye katld grlmektedir.
Bcana gre, her nesne ayn- sbitede vardr. Hak Tel onu mevcdt-
hriciyyeye at eder. Ve ehlullahdan bir snf vardr ki, ehl-i mhededir. Onlarn
kemli al makmdadr. Zr ki, srrul-kadere muttali olmulardr. mdi bu mhede
kimseye hsl olmaz; ill fen-i tmmdan sonra olur Hakkta. Ve bek bulmaktr
Hakkn beksyla ve tecellsiyle kim, sfat- ilmiyye ile tecell etti ona; t kim, ilmde
ulem-y rsihnden olurlar.

432
Erturul, age. , s. 19.
433
Eraydn, age., s. 238.
434
Eraydn, age., s. 238.
435
Erturul, age. , s. 10.
436
Ebul-Al Aff, Fussul-Hikem Okumalar in Anahtar, Ekrem Demirli (ev.), 2. Bs., stanbul: z
Yaynclk, 2002, s.. 65.
95





Ayn- sbite ayn- Hakktr hakkatte. Zr ki, zuhr ve izhr Hakktr,
cem-i mertib-i mevcdda sft- ilhiyye ile mevsf olduundan tr. Ve dahi ol
itibrla ki, mteayyin ola taayynt- hssa ile acz ve zaf onundur
437
.
Cenb Hak bilinmeyi istemi ve insan yaratmtr. Zira muhabbet edip kendi
ztndan yine kendi ztna tecell etmitir . Zt- Hak, tlak itibryla ve vahdet-i
ztiyyeti ile vcd-i mahzdr. Onun dndakiler ise adem-i mahzdr.
Cenb- Hakn hviyyet-i gayb, l-taayyn itibryladr. Ancak, hakk
vahdet , taayyn haysiyyetiyle Hak Telnn kendi ztn idrk etmesinden ibrettir.
Ve bu idrk, mehd-i kemldir. Tevhddir ve al makm onundur. Bu taayyn,
cemi-i itibrtn asldr. Cem-i nisebin ve izftn menbdr. Ve, esm-i ztiyye
zerine mtemildir. Bu adan meftih-i gaybdr. Hazert- hams onundur ve
tecelliyt- zttr, taayynt- vcddur.
Varln mertebelerini bilmek ancak ayn- sbiteyi bilmekle mmkndr.
Ayn- sbitede Hakka malm olan hakkatlar tecelllerle zuhr eder. Bu tecelller
zt ve esmdir. Tecell-i ztiyye, ism-i cmiden tecell-i ilhiyye ile olur. Tecell-i
ztiyye bir iitibarla ismz-zt bir itibrla ism-zt maa-cemus-sfttr. Zt
isimler ve bu zt tecellller tecell olduu kiinin istiddna gredir. Bu bakmdan
nsn- kmil vcd- mutlaktan nasbi vardr. Bu da nsn- kmiln ayn-
sbitesidir.
nsn- kmil, Hakkn mirtnda kendi ayn- sbitesini grr. nk Hak
Tel suverden mnezzehtir. Cenb- Hak ayn- sbiteyi mirt gibi yaratmtr. Ve
ztyla mirta tecell eylemitir. Nasl ki aynaya bakldnda aynay deil de kii
kendi sretini gryorsa byledir. Zt- ilhiyyeyi grmek mmkn deildir. Ancak
hicb- sftiyyesinin dnda esmyla grnr.
D. Mertib-i Erbaa:
Mertib-i erbaa, vucd-i Mutlakn yani Allahn hakikatini anlayabilmek iin
geilmesi gereken dr mertebeyi temsil eder. Yani tasavvuf eitim drt mertebeden

437
Ahmed Bcan, age., vr. 34a.
96





olumaktadr. Marifetullaha talip olan kimselerin srasyla eriat, tarikat, marifet
ve hakikat mertebelerini gemesi gerekmektedir. Bu drt mertebe iin drt kap
tabiri de kullanmtr. Drt kaplarn her birinin on makam vardr. Seyr-i slk bu
makamlarn her biri ikml ile tamamlanr.
Lgatte eriat tasavvuf stlh olarak kullua balanmay emretmek
anlamnda kullanlr. Hakkat ise Hakkn her eyde gerek fail olduu anlamnda
rubbiyyeti mahede karnda kullanlrlar
438
Marifet kulun kendi hakikatn ihata
etmesi, leh ve aleyhindeki eyleri bilmesidir.
439
Tasavvuf stlahnda tarikat, Allah
Telya ulatran yoldur. eriat umum, tarikat ise eriata gre hussdir.
440

Tarkat eriatn srr, hakkat de tarkatn srrdr. Marifet ise bunlarn
neticesidir. nsann yaratlndan maksad ise marifettir.
441

Ahmed Bcan mertib-i erbaa dncesini benimsemitir. Ve bunu Hz
Peygamberin szlerine dayandrmak suretiyle aklamaktadr.
Peygamber (a.s.) eyitti: erat, akvlimdir; ve tarkat, eflimdir; ve hakkat,
ahvlimdir; ve marifet, res-i mlmdr; ve akl, dnimin asldr; ve Hakk sevmek,
bnydmdr; ve evk, merkebimdir; ve zikrullh, ensimdir; ve Allh[a] inanmak
haznemdir; ve hzn, refkimdir; ve ilm, silhmdr; ve sabr, azmdr; ve rz,
ganmetimdir; ve fakr, fahrimdir; ve zhd, sanatmdr; ve yakn, kuvvetimdir; ve
gereklik, efkatim; ve tat, mr[m]n hsldr; ve gaz, halkmdr; ve namz,
gzmn nrudur dedi
442
.
Ayrca Cafer-i Sdk (r.a.) erat ve tarkat; ve hakkat ve marifet iinde
kmil idi. Ve hem zevk ehline, mukaddem ve ak ehline p-v idi diyerek anlatmas
da mertib-i erbaa dncesini benimsediini gstermektedir
443
.


438
Abdrrezzk Kn, Tasavvuf Szl, s. 313.
439
Kn, age. , s. 526.
440
Eraydn, age., s. 314.
441
Eraydn, age. , s. 315.
442
Ahmed Bcan, age., vr. 102b.
443
Ahmed Bcan, age., vr. 96b.
97





E.Esm ve Sfat:
bnl-Arabye gre ilh isimler lemin var oluunun sebebidir. Btn
eynn, nesnelerin balangc olan vcd (Allah) hayatn ayndr. nk haraket
ettiren Odur ve Onda asla skn yoktur. Vcdun muhtelif mertebelerdeki tecelliyt
Onun hareketinden kaynaklanmaktadr. lh sfatlar da sadece birer nisbet ve izfetten
ibrettir
444
.
Ahmed Bcana gre, Allahn drt bin ismi vardr. Bunlardan binini Allahtan
baka kimse bilemez; binini melekler bilir, peygamberler bilemez; binini peygamberler
bilir, melekler bilemez; binini peygamberler, melekler ve mminler bilir. Bu bin ismin
yz Tevrtta, yz Zebrda, yz nclde, doksan dokuzu Kurndadr ve
biri gizlidir, onu Allahtan baka kimse bilemez.
te bu isim esml-hsndr ve esmz-zt, esms-sft ve
esml-efl olarak e ayrlr. Btn isimlerin hepsi zt ismindendir. Bu l
taksim ise ztta, sftta ve eflde zhir olduu itibarladr, der. Ve bu isimleri
Muhyiddn bnl-Arabnin nud-Devir isimli eserindeki gibi aynen, hibir
deiiklik ve dzeltme yapmadan naklettiini ifde etmektedir
445
.
mdi esmz-zt: Huve, Allah, er-Rabb, el-Melik, el-Kudds, es-Selm,
el-Mmin, el-Mheymin, el-Azz, el-Cebbr, el-Mtekebbir, el-Aliyy, el-Azm,
ez-Zhir, el-Btn, el-Evvel, el-hir, el-Kebr, el-Cell, el-Mecd, el-Hakk, el-Metn,
el-Vcid, el-Mcid, es-Samed, el-Mtel, el-Ganiyy, en-Nr, el-Vris, zl-Cell,
er-Rakb.
Ve esms-sft: el-Hayy, e-ekr, el-Kahhr el-Khir, el-Muktedir,
el-Kaviyy, el-Kdir, er-Rahmn, er-Rhm, el-Gaffr, el-Gafr, el-Vedd, er-Raf,
el-Halm, es-Sabr, el-Birr, el-Alm, el-Habr, el-Muhs, el-Hakm, e-ehd, es-Sem,
el-Basr.

444
Kl, bnl-Arab, Muhyiddn, s. 504.
445
Ahmed Bcan, age., vr. 75a.
98





Ve esml-efl: el-Mbdi, el-Vekl, el-Bis, el-Mucb, el-Vsi, el-Hasb,
el-Mukt, el-Hafz, el-Hlik, el-Bri, el-Musavvir, el-Vehhb, er-Rezzk, el-Fetth,
el-Kbiz, el-Bst, el-Hfiz, er-Rfi, el-Muizz, el-Mzill, el-Hakem, el-Adl, el-Latf, el-
Mud, el-Muhy, el-Mumt, el-Vl, et-Tevvb, el-Mntekim, el-Mukst, el-Cmi, el-
Mun, el-Mni, ed-Drr, en-Nfi, el-Hd, el-Bedi, er-Red.
Ayrca Allah ismi, ism-i cmidir, btn isimleri iine alr. Ayn zamanda ism-i
azmdr. Btn isimlere feyz Allah isminden gelir ve tecell bylece gerekleir.
nsn- kebr olan hakkat-i muhammediyye ism-i cmin sretidir. Cenb- Hak bu
sretin rabbidir. Ksaca hakkat-i muhammediyyeye ve cem-i esmy feyz, o ismi
cmiden gelmektedir. Mutlak rubbiyet de ism-i cmindir Cenb- Hak isim ve
sfatlaryla leme tecell etmektedir ve bylece kendini bildirmektedir.







DRDNC BLM
MNTEH METN EVR YAZIMI











100





[1b]
,,,ll ,,,ll ,,,ll ,,,ll l-,>ll =l, ~,l l-,>ll =l, ~,l l-,>ll =l, ~,l l-,>ll =l, ~,l
~l,,ll , l~l _s ~l,.ll, ~lsll , ~l,,ll , l~l _s ~l,.ll, ~lsll , ~l,,ll , l~l _s ~l,.ll, ~lsll , ~l,,ll , l~l _s ~l,.ll, ~lsll ,
,,ll ,ll =l ., ,,ll ,ll =l ., ,,ll ,ll =l ., ,,ll ,ll =l .,
[Btn hayrlarn edsndaki her trl mnkert ve masye sebep olan
kovulmu, talanm eytann errinden Allha snrm. Rahmn ve rahm olan
Allhn adyla.]
_ ,.\! ,, =\\= =\\>\! _\>! _\= ,,>_\! =>_\! =\\! : _=>, ,=\\\! __ = .=>\!
,,s.==\! =!_\! \..=} =\,\:.\! -\= s!.\, ,\,s\! _ ,.=. =\ ,! .,. =\ ,! =\_ .\! _\} _!_,v! \,!
,,\= _=\! _,= =v\s=\! =v\>\! : _ ,,\= ==.! ,. \! =!_ =\,!.\! g!.! : _=>,
=v>\! =v\\! =! = ,\\\!v (Ftiha, 1/1-7) [Hamd, -btn sfatlarnn gerei-
lemlerin Rabbi olan Allha mahsustur. -htiya sahiplerine- rahmn ve rahmdir. -yi
kimselerin derecelere ulaaca- din (hesap) gnnn mlikidir. (Rabbimiz!) ancak sana
kulluk ederiz ve -kyamet gnnde btn teklftnn eds hakknda- yalnz senden
medet umarz. Hidayetlerin her bir eiti gereince- bize doru yolu gster. Her trl
halt ve makmtla- kendilerine ltuf ve ikramda bulunduun kimselerin yolunu;
-Cehlt ve dallt ehlinden olan- gazaba uramlarn ve sapmlarn yolunu deil.]
Ves-salt ves-selm al Muhammedin el-Meyyed bi-efdalil-mucizti
vel-yti zerine ve onun l ve ashb[] zerine olsun ki, tark- hakkta mridlerdir.
Ve her birisi, drr-i menbail-kermt ves-sadt[tr]. Muhibbil-ulem ve hdiml-
fukar Yazcolu Ahmed-i Bcn (afllhu anh) Geliboluda olurdu. Hak Tel ona
ve cem-i ehl-i mna rahmet eylesin. mn! Y Rabbel-lemn!
Sebeb-i telf-i kitb oldur ki: Bir gn benim ulu karndam Yazcolu eyh
Muhyiddn (sellemehullh) eyitti: Gnlm bana eyitti: Eeri ki, Fuss gyet yce
mertebededir ukl-i rsihne; velkin gyet fitnedir kulb-i nsihne. ol itibrca ki,
baz szleri era muhliftir. Ve dahi tertb-i enbiy, tertb zerine deildir. Pes ol
sebebden ashb- ukln ve nukln nazarlarnda hicret eyleyiptir. Hatt yle oldu ki:
101





Eer bir kii onun zhirine itikd edecek olursa kfir oldu; ve eer baz btnna
itikd edecek olursa istifr vcib oldu derler.
Pes yle olsa ben miskn gyet mtehayyir oldum ibu ilerde. N-gh bir gn
acemden bir kii geldi. Elinde bir kitb tutard. Ol kitba mtlaa ettim ve iinde
buldum ki, Celleddn Hucend (rahmetullhi aleyh), zcendden nakl eder. Ol dahi
Meyyed Cendden nakl eder. Ol eyitir: yle rivyet ederler ki: eyh Muhyiddn
Marib baz ashbna eyitti: Fussda vesir kitblarmda [2a] niin baz szleri
era muhlif syledim?. Ol derv eyitti: Bilmezem. eyh eyitti: Onun [i]indir kim,
Hazret-i Resl, leme beni mmete rahmet ve bel iin veribdi; t ki bunlarn
itikdlarn[] snayaym. ol itibrla ki, _} _\! . \=>\! _ . -. dir. [Kiinin imtihn,
isteklerinin oalmasdr.] Pes yle olsa ben sebeb oldum mlhidle muvahhidi
temeyyz eyleyeyim. Pes ol kimse kim, mmin olur, Hakka slk eyler tark-i er
[i]le; ve ol kimse ki, mlhid olur hidyetten azp hevya tbi olur. Ol derv eyitti:
Y eyh! rd etmen nice cizdir?. eyh eyitti: Vallhu alem bir-red! [Allah,
doruyu en iyi bilendir.] Ben memrum ve memr mazrdur. Ve dahi ben ol
firitelere benzerim ki, kymette Allhu Tel onlara emr eder kim: _\=! ,:,_ \.l
(Nzit, 79/24) [Ben, sizin en yce Rabbinizim!] derler; t efkr- ukaly snamak
iin. Pes yle olsa, ol melekler kfir oldu mu? Ve ben dahi onculaynm dedi. Ve ben
duc dahi ol nakl-i sahhi bulmak ile maksda zafer buldum. Ve ol nesne ki, vusla
ulatrr, onlar tasfiye ettim mevki-i beliyyta dedi.
Ve Arabca Mnteh adl bir kitb dzd ve Fuss kitbn er zerine takrr
eyledi. Ve ben duc dahi onu Trkye dndrdm. Ve bu kitbn adn Mnteh diye
ad verdim. Zr ki, Fusstan ve Istlht- Sfiyyeden ve Menzils-Sirnden ve
Tefsr-i Kebrden ve gayri tefsirden; ve dahi ne denli hitbt- ilhiyye varsa
Tevrttan ve Zebrdan ve nclden ve Furkndan; ve ne denli kelimt- rabbniyye
varsa suhuf-i enbiydan ve Tezkire-i Evliydan; t lem-i ceberttan lem-i mlke ve
melekta, hatt rast- meda ve cennt- bda varnca ibu kitbda cem olundu.
yle olsa cem-i halkn mntehs oldu, bi-fazlillhi Tel.
Ve bilmek gerektir ki, ibu lemin ilm[i], ilh-i hakkndir srr- sbhn-i
rabbn ile. lm-i ilh oldur ki, zt- ilhiyye alel-tlk onunla bulunur. ol haysiyetten
102





kim, sft- al ve esm-i hsn ona muzf olur. Ve ilmin nndandr ki, onun mevzu
ve mebdsi ve mesili ola.
bu kitbn mevzu, vcd- Hakktr. Pes bu ilmin mevzsu, cem-i ilmin
mevztndan al ve ecellidir. Amm mebdsi mmehtl-hakyktr ki, lzmdr
vcd- Hakka. Ve ol mmehtl-hakyka, esm-i zt derler, t ki mesil ren
ola; burhn nazaryla; yhd nazar- ilh ile. Onun [i]in ki, zevkle hkm etmeklik
msteniddir vasfla hkmetmek[lie].
mdi mebdnin hakyk [ve] tahkki mevkftur, tasavvurt hudda[dr] ve
dahi tasdkt evza[dr] temhdtla ki, vrid oldu ibdt- rifnde. Pes yle olsa, ben
dahi rgblar iin zikr ettim; ve tliblere arz ettim ki, gzlere nr, gnllere srr hsl
ola. Zr denilmitir ki, ! =!.\\! l -_=\ [Marifet, lezzetlerin asldr]. Hussan ki, Allah
Tel hazretinden sevgili nesne yoktur. Pes [2b] marifetten tatl dahi nesne yoktur. Ve
bu kitbn mebdsi, on drt temhdt zerine mebndir. Pes bir bir beyn edelim, t cn
kulayla Garb Bcndan cevhir dinleyeler ki, gnller ve cnlar mnevver ola
in-Allh.
Temhd-i evvel budur ki: Vcd min-hays-hve hve [Mutlak anlamda
Vcd Odur]. Yan hi nesne onda art olunmaya. yle olsa ol Hakk- mutlaktr ki,
ona gaybul-guyb derler; ve dahi hakkatl-hakyk derler; ve eer l-ey art
olunacak olursa hazret-i ahadiyyet derler; ve eer ey art olunacak olursa hazret-i
vhidiyyet derler. =\,=\=\! __. v =\,.,>\! v\ dr. [Eer haysiyyetler olmasayd,
mhiyyetler ykselmezdi.].
Pes yle olsa Hak, tlk- zt haysiyetiyle onun zerine hkm etmek ve vasf
etmek sahh olunmaya. Onun [i]in ki, bunlar taayyn muktezdir; ve taayynt idrk
etmeklik, nisbet-i ilmiyyedir. Ve taakkult taayyn etmek, nisbet-i izfiyyedir. yle
olsa ibu nesneler[e] lzm gelmek bi-hasebi mertib-i iktizattr, bi-hasebi tefvt-i
makmttr.
Ve iktiz iin hkm vardr: Biri, kabz- ztdir. Ona kimse[nin] mcib[i]
yok[tur]. Ve dahi mukbelesinde istidd- taakkul olunmak yok[tur]. Ve ikinci iktiz,
mevkftur bir art[a] ki, ol akl- evveldir ki vstadr halkla Hak arasnda. Ve nc
103





iktiz, Hakkn eseri zhir olmak mevkftur, trl trl artlan geri kalan mevcdt
gibi.
mdi, zuhr[u] iktiz etmek y budur ki, Hakyk- esmnn bir nesne ola, ona
irdt derler; yhd nisbeti hakyk- cmiiyye ola ki, ol iktiz onun itibryla ola.
Ol vakit mulak olur cel ve isticl iin ona muhabbet-i ezeliyye derler. mdi Hak
Tel[y] iktiz etmek ztyla, bir emrdir. Ve ol emr, rbtadr tecell-i evvel ile ki
keml-i ztdr ve tecell-i sn ile ki keml-i esmdr ki, ondan zuhra gelir.
mdi ibu iktiz ve taleb ve meyl; =_=l l =,,>\
446
[Bilinmekliimi
arzuladm]n srrdr. Zr muhabbet edip, mevcda mteallik olmaz. Onun [i]in ki,
onun vcdu vard[r], nice muhabbet edip vcd[a] getirir. Belki muhabbet ol kemle
mteallik olur ki, yaratlmazdan nden yoktu. Zr ol kemli, tecelliyt- efliyyede
izhr eder ki, tecelliyt- ztiyyede ve sftiyyede ve esmiyyede izhr etmitir. Pes yle
olsa sr zhir [olur], mertib itibryla. Nitekim ilm-i zt ki, ona taaddd muzf olur,
malmtn taakkulu itibryla. Pes yle olsa zt- Hak, tlk itibryla ve vahdet-i
ztiyyetiyle vcd- mahz derler, [ondan gayrna adem-i mahz derler.].
Ve amm; gaybi hviyyetil-hakk bi-itibri l-taayyndr. Amm vahdet-i
hakkiyye, Hak Tel kendi ztn idrk etmekten ibrettir, taayyn haysiyyetiyle. Ve bu
idrk, mehd-i kemldir; tevhd ki, al makm onundur. Belki ibu taayyn, cemi-i
itibrtn asldr; ve dahi nisebin ve izftn menbdr; ve dahi mtemildir, esm-i
ztiyye zerine ki, ol meftih-i gaybdir. unun gibi meftih-i gayb ki, hazert- hams
onundur; ve bu meftih-i gayb deildir, ill tecelliyt- zttr ve taayynt- vcddur.
et-Temhds-Sn: Hakkatl-hakyk yan hakkat[l-Hakk] ibrettir, Hak
Tel [3a] kendisini bi-nefsih bildii sret-i ilmiyyeden taayyn haysiyyetince ki,
kendi ztn taakkul ol itibrca ki, ilim ve lim ve malm vhid ola. Ve dahi Hakkn
sft- ztiyyesi oldur ki, zt- ahadiyyet cema muyir olmaya. yle kim,
mversnda cemiyyet ve nisbet taakkul olunmaya.

446 Suyt, ed ed ed ed- -- -Drer Drer Drer Drerl l l l- -- -mensre mensre mensre mensre,163; Acln, Ke Ke Ke Keful ful ful ful- -- -haf haf haf haf, II/191; Ali el-Kr, Esrrul Esrrul Esrrul Esrrul- -- -merfa merfa merfa merfa, , , , 273;
a.mlf., Masn, 141; Konev, Hadis Hadis Hadis Hadis- -- -i E i E i E i Erba rba rba rban nn n, Abdlkadir Akiek (ev.), stanbul 1970, s. 82-83; Sehav, Maksd,
327; Zerke, Tezkira, 136; Hind, Tezkira, 11; bn Arrk, Tenzhu-eratil-merfa anil-ahbri-eratil-
mevza, Beyrut 1981, I/148.

104





Ve hakkatl-muhammediyye srettir; ism-i cmi-i ilhiyye ki, Allah
ismidir, Hak Tel ol sretin rabbidir. Onun [i]in kim, ism-i azamn shibidir. Ve
cem-i esmy feyz, ol ismi cmidendir; rubbiyyet-i mutlaka onundur.
mdi ol hakkat-i muhammediyye, sret-i hriciyyesiyle lemin sretini tertb
eder. Nitekim, lemin btnn btnyla tertb eder. Pes yle olsa rubbiyyet-i
mukayyede onundur, rabbl-erbb onda zhir olduu itibrla. Ve dahi lemin hakyk
ilmde ve aynda hakkat-i muhammediyyeye mazhirdir. Nitekim, hakkat-i
muhammediyye mazhardr; ve lem-i tafsiliyye-i rabbdr ki, hakkat-i insniyye onda
zhir olur. Ona, insn- kebr derler; ondan tr insn hilfete mstahak oldu
hakyk arasnda. Eer insnn rubbiyyetinden, yan rubbiyyet-i mukayyededen
nasb yokmusa, hilfete nice mstahak olayd.
Ve dahi insnn hakkati ve halkn hakkati ibrettir, bir nisbet-i
mtemeyyizden kim, ilm-i hakktr. ol haysiyyetttendir ki, ilmi, ayn- ztdr. Ve dahi
cemi-i mevcdtn hakyk, ibrettir ilm-i Rabbin sretinden suver-i ilmiyyede. Ve ol
mevcdtn ztnn sfatlar, fakr ztdr ki, semere verir mutlak- gns. Vallhu alem
bil-hakyk [Allah, hakkatleri en iyi bilendir].
et-Temhds-Slis: Her eyin hakkati, taayy[n]nn keyfiyyetidir ilm-i
Hakkta. Ve dahi her eyin vcdu vcd- Hakkn taayyndr. ol haysiyyettten ki,
ol eyin hakkati Hakkn sfatdr. Pes yle olsa hakyk, [taakkult- eydr. Nitekim,
ey taayynt- hakyktr, hakyk] haysiyyet[in]den.
Ve dahi hakyk, mteessir olmaktan aldr. Onun [i]in ki, zevk-i kemlde
un-i Hakktr; ve ciz deildir ki, gayrs onda eser eyleye. Zr ki, hakyk gayr-
mecledir; ve dahi kendilerin[in] isdiddt- asliyyesi vardr. yle olsa hakyk, sft-
Hakktr; ve dahi nisbet-i ilmiyyenin sretidir, taaynt- gaybiyyedir. Ve dahi
taayynt- vcdiyyenin taakkultdr, tecelliyt- nriyyedir. Lkin ibu itibrt,
niseb-i btniyyedir.
et-Temhdr-Rbi: Her taayyn, mteayyinin sfatdr. Pes yle olsa her
nesnenin vcdu Hakk[n] vcdunun taayyn ve sft oldu. ol itibrla ki,
hakykn taayynt Hak sftnn eseri olur, dahi ol haysiyyettten ki, Hakkn
105





taayynesi ol hakyka sfat olduu haysiyyettten ola. Zr taayyn bir sfattr ki, ey
ortasnda imtiyz onunla olur. Ve dahi Hakkn taayyn hakyk haysiyyetiyle
sftdr; gerekse unun taayynt olsun, gerekse vcdun taayynt olsun esms
oldu kim, vcda dellet eder.
Eer sul ederlerse ki: Vcd- mm, ummun nisbeti haysiyyetiyle kll-i
eyya taayyn-i mahss muktez deildir. [3b] Eer bir taayyn muktez olacak
olursa, taayyn-i here mnf olur. Pes lzma mnf olan melzma dahi mnf olur.
Pes nice cem olur?.
Cevb budur ki: Ehl-i nazar lisn[y]la, be-drst taayyn rz olur, hakkati
zerine. Eer taayyn hricde mevcd olmayacak olursa, ona vcd yoktur. Zr ki,
emrdir taayynle hakkat arasnda. Eer hricde mevcd olacak olursa, gerek rz
marzsuz buluna, ol muhlldir. mdi bu rz olmak taayynn vcdu takdri
zerinedir hricde.
mdi urzu, urz-i hriciyyedir, urz-i akl deil; hatt demeyeler ki,
taayynn ve hakkatin aklda kifyet eder. Ve bu sz ona rcidir kim, ehl-i zhir
demitir ki: Taayyn ve l-taayyn umr-i ademiyyedendir; am ve l-am gibi;
ve imtin ve l-imtin gibi kim, vcd-i hricler deildir.
Amm emseddn Isfehn eyitir (rahmetullhi aleyh): Bu sz manzre
fhtir. Zr taayyn ve l-taayyn imtina ve l-imtina benzemez. Onun [i]in
kim, mevdd- akliyye e mnhasrdr: Y vcbdur y imkndr ve[y] imtindr,
imtin- ademdir. Ve l-imtin dahi ademdir, meslb olduu itibrca. Amm
nkim, selb imtin oldu. Pes mefhmu, vcd oldu der.
Am dahi ademdir ve l-amda dahi harf-i selb dhil olduu [i]in ademdir;
bunda asl niz yoktur. Amm taayyn-i vcd idii zhirdir. Zr taayynn mans
gaybdan ayna gelmektir. Pes vcddir ve l-taayyn hd-ademdir, bi-l niz. yle
olsa taayyn, imtina ve l-imtina; ve amya ve l-amya tebh olunmak
btldr. Ve bu szn sdkn taayynt taksm ettikleri vaktin aada bilesiz. Bu
szlerden netce bu kt kim, taayyn vcddir bi-l ekk.
106





Bilmek gerektir, isim ve sfat al-tavrt-tahkk ayn- msemmdr; ve ayn-
mevsftur vcdda ve hdda; ve gayrlardr mefhmda ve huddda. Ve dahi taayyn
bir nisbettir ki, hricde vcdu yoktur. Ve ill hricde mevcd olacak olursa, taayynt
l-mtenh olmak lzm gelir.
Eer sul ederlerse ki: Taayynn taayyn[] ayndr, nice l-mtenh
olmak lzm gelir?.
Cevb budur ki: Her taayyn, mteayyinin sfatdr; nice ayn olur? Hl
budur ki, rz bi-dnil-marz mtehakkk olmaz. Ondan sonra bilmek gerektir ki,
cemi-i taayyntn mahalli vhid-i efrdda[dr]; ve ol efrd mahallin suveridir. Pes yle
olsa itirk yoktur; ill bir man [i]le ki, ona mhiyyet-i mutlaka derler. Vhiddir
ztnda ve muhteliftir suver-i muhtelife ile efrdda. Zr ki, mevrid taayynt- nefsinde
gayr-i muayyendir.
Ve mutlak dahi vhiddir. Zr mutlak, kabl-i hssdandr kim, onun [i]in
ondan vhid-i nev derler. Ve ondan sonra hakyk kim, vardr evsf- vcddur kim,
cmidir mereb-i zevkte. Hussan kim, taayyn-i ey, ayn- eydir. Onun [i]in
muayyen olan nefs-i huzrdur; ve dahi [4a] vcibin vcbu kendinin ayndr. Onun
[i]in ki, ey kendi nefsine nisbet etmektir. Ve Hak, her muayyene, muayyin ve
mutlaktr gayr-i muayyen. Bundan trdr ki, marifet-i Rab, alet-tamm vel-keml
kimseye hsl olmamtr. Nitekim Reslullh (sallallhu aleyhi ve sellem) buyurdu
kim: =._= _> =\._= \= =.\>,=
447
[Rabbim Seni tesbh ve tenzh ederiz. Seni
hakkyla bilemedik].
et-Temhdl-Hmis: Be-drst hazret-i man ve hazret-i esm oldur ki,
Hakkn mebdiyyeti ve feyyziyyeti ondan zhir ola. Onun [i]in ki, ondan aaru
hazret-i zttr ve cemi-i lemlerden gan olmaklk ondadr. Nitekim Hak Tel hazreti
buyurur: s_= -= :, ,\ =! \:
448
[Allah var idi, Onunla beraber hibir ey yok

447
el-Mnv, Feyzl-kadr, II/410; Eb Bekr Kerm, Ekvils-sika, I/45; el-Ayn, Umdetl-kr,
23/198.

448
Ahmed b. Hanbel, II/ 431; Acln, Keful-haf, (Haleb), II/ 130; (Beyrut), II/171; bn Hacer, Fethul-
Br, VI/289; Ali el-Kr, Masn, 134. Buhr bu hadisi = _>, ,\ = _'> ._= -= ve ._= -== _>, ,\ = _'>
-\, eklinde rivayet etmitir. Bk. Buh Buh Buh Buhr rr r, ,, , Bedl-halk, 1, Tevhid, 22.

107





idi.]. Pes yle olsa hazret-i mande nefes-i rahmn, hakyka mteveccih olur vcd
it etmekle, bi-hasebi hussiyyt- kbiliyyt.
Pes tevecch kim, hsl olur irdet arasnda. Kim, ol irde tbidir ilme; ve ol
ilm tbidir hayta ve kudret arasnda[dr]. Ve irdetle ve kudretin ictimndan kavl-i
evvel vki olur. Ol kavl-i evvele, halk ve tekvn derler. Ve bu kavl olmaz; ill bir
cemle kim, ona nikh- evvel derler hakyk ortasnda. Ol nikh- evvel oldur ki, ilim
onu tayn eyledi; ve irdet temeyyz etti; ve kudret izhr etti.
mdi bunlarn kllsi hakyk- vcd-i izf taleb ettiinden oldu istiddt-
lisn[y]la; ve dahi hakyk- makliyyetiyle mil olur nisbet-i rbta ve hikmet-i
zbta zerine.
Ve dahi bilmek gerektir ki, ictimt betir: Birisi oldur ki: Esm-i ilhiyyenin
ictimndan manyle hakyk mtevellid olur. kinci oldur ki: ctim- manden
ervh mtevellid olur. nc oldur ki: Ervhdan lem-i misl ve ecsm- tabiyye-i
unsuriyye mtevellid olur. Drdnc oldur ki: ctim- besitten mvelledt kim,
madin ve nebtt ve hayvnt mtevellid olur. Beinci: nsna mahss oldu ve ibu
be netceler hazret-i esm-i ilhiyyenin murdtdr.
et-Temhds-Sdis: Bilmek gerektir ki, hazret-i esm, alel-hazerttr. Ve
ol esm-i ilhiyye yedidir: Hayttr ve ilmdir ve irdettir ve kudrettir ve kavldir ve
vcddur ve adldir. Zr bunlardan aa olan esm bunlara tbi'dir. mdi bu yedi isim
zallt gibidir. Esm-i ztiyye kim, meftih-i evveldir; ve ol meftih-i evvel, hakkat-i
klldir. Ondan yukar nesne yoktur; ill hakkat-i mutlaka ve hviyyet-i kbr vardr.
Ve bunun beyn budur ki, esm ki, mmetl-hkmdr, ismz-zttr; onun [i]in ki,
hakkati klliyye-i esm, keml-i tlkta ayn- zttr.
Eer sul olunursa ki: Taaddd, esm-i nisebin ztndan imtiyz
haysiyyetindendir. Ve ekk yoktur kim, mtemeyyizttan her birisi nisbettir ona. Pes
yle olsa taadddden nice hals oluna?
Cevb budur: bunda ki, bu sz itibr halt etmekliktir. mtiyzn nisbeti,
mteallikt- nisbet etmektir; ve ittihd zta nazardr. ol haysiyyetten ki, bunlarn her
108





birisi nisbet-i mutlakadr [4b] zt- vhidiyyet-i cem-i itibrtla. Pes yle olsa nice
taadddt vardr. Pes cem-i env- taayyntn marz olmakl oldur ki, asl
taayyn olmaya matlbda. Ve dahi vahdet-i Hak Tel ve dahi esm-i evvel onunla
bulunur.
et-Temhds-Sbi: Cem-i mertibin evvel[i] oldur ki, msemm ola
taayyn-i evvel ile. Ve taayyn ismidir; ve bazlar -i evvel Allah eyitir: limdir, ve
bazlar eyitir: Hayttr.
mdi ol itibr budur ki, hakkat-i mutlaka min-hays-hiye hiye [O (kendisi)
olmak itibriyle] msemmdr, ztla ve ulhiyyetle. Ve ol msemm biz-zt ki, vardr
mertebe-i esmdr; msemmdr taayyn-i sn ile. Pes yle olsa, Allah ibu itibrla
ism-i zttr, taayyn-i evvel ile. Ve esahh budur ki, ismullh, ism-i zt- ilhiyyedir,
alel-tlk; yan ne sftla itibr oluna. Pes yle olsa zt- mutlaka, cem-i hakykn
asldr.
et-Temhds-Smin: Hak Subhneh ve Tel limdir ztn ve esmsn ve
sftn. yle olsa cem-i esm ve sfat suver-i maklt oldu ilm-i Hakkta. Ve dahi
suver-i ilmiyye msemmdr ayn- sbite ile. Ve dahi ehl-i nazar katnda ol ayn-
sbitenin klliytna mhiyyt derler; ve cziyytna hviyyt derler.
mdi bu cemi-i suver, zt- ilhiyyeden feyz olur hakkat-i vcd zhir
olmakla; mertib mirtnda feyz-i akdesle. Ondan sonra ayn kim, hsl olur hricde
cemi-i levzmla feyz-i mukaddesle olur bi-hasebit-tecelliyt. Ve tecell oldur ki,
gayb-i hviyyettten zhir ola zuhrla izhrn kemltn[] taleb etmek [i]in. Ve
keml-i zuhr budur ki, Hak Tel zhir olmaktr insn- kmilde; ve keml-i izhr
budur ki, Hak Tel bi-nefsih kendi ztn mhede etmektir. undan ki, mmtz ola
gayr[n]dan. yle olsa imtiyz itibr[y]la gayr derler ve ill fil-hakka Hakka gayr
nite mehd ve mevcd olsun!
et-Temhdt-Tsi: Her nesnenin ayn- sbitesi vardr ilm-i zt-
ilhiyyede. Pes bu suver-i ilmiyye-i mteayyinenin mazhiri vardr lem-i cebertta ve
melektta. Ve bu suver-i ilmiyye suver-i neviyye-i hakkiyyedir ilm-i Hakkta zhirdir,
109





tecelliytla bulunur ism ile kim, ol vcd-i hricdir cem-i avlimde. yle olsa suver,
mtennevvi olur asl[] mtenevvi olmakla kim, ol suver-i ilmiyyedir.
Pes cem-i mertib lemi, ol suver-i ilmiyenin iktizsdr kim, zhir oldu
esmdan ve sfttan. ll meer ol nesne hkimde meknn ola, srete gelmeye; ve dahi
h bir nesne bir gayri nesnede eser eylemez. Belki cem-i ey eser edicidir kendi
nefislerinden; belki meded her nesnenin btnndan zhirine ular vcd-i nr-i
tecellsiyle.
Nitekim eyitirler: Esbb muiddttr, messirt deildir. Ve dahi ayn-
sbiteye dahi azktr tecell-i vcda mirt olduu itibrla. ll bu kadar vardr ki,
taaddd zhir olur ol tecellnin gaybnda. Pes yle olsa Hakktan [5a] hkm ve eser
ayn- mevcdta hsl olmaz; ill muhabbet-i ilhiyye ile olur. Zr ki, zuhr- zt onu
iktiz eder cem-i kemltla; ve cem-i mevcdt tecelliyt-i ilhiyyenin suveridir
ism-i Rabbn [i]le mrebb-i abdniyyet zerine.
et-Temhdl-ir: Be-drst her mhiyyetin efrd suverdir ve ol mhiyyete
mensbdur. Ve dahi suver-i taayynt mensbdur mhiyyet-i mutlakiyye kim,
msemmdr vcdla. Pes cem-i vcd, hakkatte ve ikml-i idrkte vcd- Hakktr;
ve dahi sfatn suveridir; yan bu taayyn Hakka lhik olur zhirde.
mdi bu szlerin marifeti mevkftur, zhiri ve mazhar ve mertebeyi bilmeye.
Amm zhir ve mazhar bir eydir vcdda; onda kesret ve taaddd yoktur ve aklda
birbirinden mmtz olur.
Nitekim ehl-i nazar eyitir: Vcd, ayn- mhiyyettir hricde ve gayrdr
aklda. Amm mertebe ibrettir kll-i eyin hakkatinden tecerrd deil; belki
makliyyeti haysiyyetinden ki, nisbet-i cmiiyyesi vard; ol hakkatle onu izhr eder
vcdun arasnda. Ve hakyk tbidir ol mertebeye; ve dahi cemi-i mertebenin evveli,
mertebe-i cemdir ve vcddur.
mdi bu mertebe-i ceme, hakkatl-hakyk derler ve makm- cem
derler bunlar cem-i taayynt[] cem ettiinden tr; lkin kesreti mahv edicidir ve
vhidiyyeti isbt edicidir kendi ztn bildii itibrla.
110





Ve ol hakkatl-hakykn birka isimleri vardr:
Biri budur ki: Berzahul-hazreteyn derler, cem-i ahkm- ilhiyye ve
kevniyyeyi cem ettiinden tr.
[kinci ismi: Mirtl-hazreteyn derler, gayb-i ztn mirt olduundan
tr] kendi mteayyin olup ve gayry dahi mteayyin ettiinden tr.
nc ismi: Hakkat-i insniyye-i kemliyyedir.
Drdnc ismi: Sret-i Hakkn ve insn- [kmili]n mertebesidir.
Beinci ismi budur ki: Hadd-i fsldr; zr Hakktan mteayyin oldu ve
mteayyin olmayann arasnda hadd fsl oldu.
Altnc ismi: Taayyntn mebdiyyetidir; kendi kendine mteayyin olmaktr
zhiriyye ve mazhariyye sfatyla.
Yedinci ismi: Cem-i taayyntn asldr.
Sekizinci ismi: ktidrttr ve kudretin mcellsdr; ve dahi bu ciht-
gaybiyyenin asldr; ve dahi gayb- hviyyeti mildir evvelki mertebe zerine kim,
tlk- srftr. Yan taayynden ve tlktan nesne olmaya. Ve dahi yine mahf ol
mertebedir; zr ki, ebtnul-butndur.
Ve hakkatl-hakyk kim, sbktr kllsi zerine kim, ona makm-
ahadiyyet derler, siredir hareket-i gaybiyye-i ilmiyye-i irdetiyye ile. Amm vcd-i
mutlak oldur ki, ukal, ona maklt- sniyyedir derler ve dahi mahmlt-
akliyyedendir derler. Onun [i]in derler ki, maklt mesnededir, maklt- evlya
mahallden mstan olduundan tr. Ukal katnda vcd ziddir.
Nitekim adem ve zt ve mhiyet ve hakkat ve cevher ve dahi ne kim, bunlara
benzer varsa maklt- sniyyedendir derler. Kaan kim, tlk denilse mukbil olur.
Kaan kim, mukbil denilse cem olur; ve kaan kim, mukayyed denilse misli mukbil
olur. Ol vakit muhtc olur mevza. Nitekim, vcd- izf muhtc olur mevza. Pes
111





yle olsa vcd- hric ve zihn ondan mtenevvi olurlar muzf olduu itibrla.
Mhiyyt- mutlakiyye ki, ona [5b] mahsstur.
Amm bizim katmzda vcd, ayn- eydr. Zr ki, vcd kimseye rz
[olmaz] tekk ile ve mahmlt ile; lkin vcdun ve hviyyetin ittihd, mefhmun ve
mhiyyetin ihtilfyla olur ki, shhat- haml vcd zerine devr eder.
et-Temhdl-Hd-er: Be-drst vcd- Hakk kaan kim, mttehid
olduysa ve geri kalan mevcdt muhtelif olduysa; malm oldu ki, taadddt bi-itibri
taayynt imi. Pes taadddt, bi-itibri zt- vhiddir; ve tefvt suveri kim, rz olur
vahdet-i hakkiyye-i ahadiyye nisbet etmektir, kavbil-i madda. Nitekim, bir nazarda
on nesne grmek gibi.
et-Temhds-Sn-er: Be-drst hakyk- ilmiyye eer ahvlsiz muteber
olacak olursa, ona huruf-i gaybiyye derler. Eer ahvl ile itibar olunacak olursa,
kelimt- vcdiyye derler. Eer bu hurf-i gaybiyye ve bu kelimt- vcdiyye
dellet edecek olursa, cmle-i mukayyidiyye derler. Eer bazsn cmi olacak
olursa, ol cmleye sre derler ve bu cem-i maklt ve mevcdt bi-itibri tafsl
olacak olursa, Furkn derler ve bi-itibr cem-i Kurn derler. Ve dahi ne denli
mklt ve mevcdt varsa, insn- kmilde cem olduu itibrla, insnn hakkatine
Kurn derler.
et-Temhds-Slis-er: Be-drst cem-i taayyntn asl drttr: Biri
taayynt- sftiyyedir ve biri taayynt- esmiyyedir ve biri taayynt- ilmiyyedir
ve biri taayynt- vcdiyyedir.
Ve bu taayynt- vcdiyye dahi drttr: Biri vcdiyye-i rhiyyedir ve biri
vcdiyye-i misliyyedir ve biri vcdiyye-i hayliyyedir ve biri vcdiyye-i
hissiyyedir.
[Taayyntn Beyn Hakkndadr: ]
mdi bu taayynt[] grelim. Eer bir mertebede olursa kim, taaddd-i vcd
fide vermeye. Belki taaddd-i akl fide vere. Ol taayyne, eyiyye-i sbt derler;
112





ve ol mertebeye hazret-i man ve esm ve hakyk derler. mm Gazzl
(rahmetullhi aleyh) ol mertebeye, lem-i cebert der.
Ve eer taayynt mertebede olacak olursa ki, taaddd-i vcd fide vere.
Ona tebh-i vcd derler. Eer bu taayynt bir mertebede olursa kim, onu akldan
gayr kimse idrk eylemeye. Ol mertebeye, hazret-i ervh- nriyye ve melekiyye
derler ukldan ve nfstan; ol mertebeye hazret-i melekt-i al ve melekt-i esfel
derler. Ve ol taayynt [bir mertebeye] eriecek olursa ki, hayl-i mutlak onu idrk
eyleye. Ol hayl-i mutlaka, misl-i mutlak derler ve eer mertebeye eriecek olursa,
hayl-i mukayyed onu sretlerle idrk eyleye. [Ona misl-i mukayyed derler; ve eer
bir mertebeye eriecek olursa ki, his onu idrk eyleye.] Ona lem-i ehdet ve lem-i
mlk derler.
[Hazert- Hamse:]
Ve ibu mertib-i klliyye, hazert- hamsdr; her birinin bir lemi vardr.
Ve ol hazert- hamsenin evveli: Hazret-i gayb- mutlaktr ki, muhttir; onun
lemi ayn- sbitedir, hazret-i ilmiyyede.
kinci: Hazret-i ehdet-i mutlakadr ki, mukbildir hazret-i gaybiyye[ye]. Ve
onun lemi lem-i mlktr, ona kitb- kebr derler.
nc: Hazret-i gayb- muzftr. Onun iki nisbeti vardr: Biri gaybiyyedir ve
biri ehdettir. Zr ki, ervhn suver-i akliyye-i mcerredesi vardr; ve dahi bir suver-i
misliyyesi vardr. Ve hazret-i gayb- muzfn yemni ervh- cebertiyyedir, uklden
ve nfs-i mcerredttan; ona lem-i melekt derler.
Amm eyh-i Ekber (rahmetullhi aleyh) eyitir: lem-i mcerredt, lem-i
[6a] cebert[tur.]. Nitekim lem-i melikiyye lem-i melekttur.
Ve gayb- muzfn yesr lem-i misldir ki, drdnc hazrettir. Ve ol lem-i
misl, lem-i nrndir. Mahss mikdr olmakta cevher-i cismnye benzer; ve
mcerred akl olmakta cevher-i nrnye benzer. Pes yle olsa lem-i misl, kim bi-
ztihdir, muallaktr, h mekn yoktur; velkin mazhiri vardr bi-itibri avlim.
113





mdi lem-i mislden hikmet budur ki, lem-i akl kaan kim, muyir olduysa
lem-i cismnye, Hak Tel lem-i misl hadd-i fsl ve berzah- cmi yaratt ervhla
ecsm arasnda t kim, bu iki lemin irtibt birbirine sahh olur.
Beinci: Hazret-i cmiadr cem-i hazert. Ve onun lemi, insndr ve ol insn
cmidir cem-i avlimi. Pes yle olsa insn lem, al oldu manda ve srette; ve
kitb- ekber oldu srrda ve hakkatte. Pes yle olsa mlk, mazhar- melekttur; ve ol
dahi mazhar- ceberttur; ve ol dahi ayn- sbitedir; ve ol dahi mazhar- esm-i
ilhiyyedir; ve ol dahi mazhar- vhidiyyettir; ve ol dahi mazhar- vahdet-i ztiyyedir;
ve ol dahi mazhar- zt- Hakktr ve vcd- mutlaktr.
et-Temhdr-Rbi-er: Bilmek gerektir ki, cem-i ehs, hakyk-
sbitenin ve suver-i neviyyenin mazhiridir. Zr mmkin deildir ki, klliyt-
tabiyye mcerred ola ehstan. Pes yle olsa bu klliyt, merydr hakyka. Nitekim
hakyk merydr esm-i ilhiyye[ye; ve bu esm-i ilhiyye ile] Hak Telnn vech-i
kerm[i] zhir olur. Zr bunlar ar- azmdir ve dahi esm-i ilhiyye ile ism-i zhir
mtehakkk olur.
Nitekim man-i gaybiyye ile ism-i Btn mtehakkk olur. ey oldur kim,
onunla biline. Kaan kim, Allah ismi ismz-ztil-ahadiyye olduysa bir itibrla,
nitekim Hak Tel buyurdu: .>! =! = (hls, 114/1) [De ki: O Allah birdir,
tektir!] ismi, ismz-zttr cem-i sftla. Bir itibrla dahi nitekim Hak Tel buyurur:
_\s\! .>!\! =! = (Rad, 13/16) [De ki: Allah her eyi yaratandr. Ve O, birdir,
kar durulamaz g sahibidir.].
Pes mtehakkk oldu kim, ism-i azm ol isimdir ki, cem-i esm-i ilhiyye
ona tbi olur; ve dahi cem-i mazhir onun tefslinin mazhiridir. Zr ism-i azm
cmidir cem-i esmnn sftn ve cem-i sftn esmsn.
Pes mtehakkk oldu kim, ism-i cmiin mazhar- azm, hakkat-i
insniyyedir. Zr esm-i ilhiyye bir mazhar ister ki, kemlt- esm onunla zhir ola.
Pes yle olsa h bir vcd yoktur ki, cem-i esm ve sft onda zhir ola; ill insn-
kmildir. Pes mteayyin oldu kim, insn- kmil mazhar- ar ola ism-i zhirde.
114





Nitekim Peygamber (a.s.) buyurur: =! __= ==\! _\
449
[Mminin kalbi,
Allahn ardr.]. Eer insn cmi deilmise nice ihta edeydi cem-i mertib-i
ulviyyn[i] ve derectn; ve mertib-i sfliyyn[i] ve derektn.
mdi bu ihta vakt olur ki, zhir olur sft- rahmniyye [ile]; vakt olur ki,
melekiyye ile; vakt olur eytniyye ile; vakt olur hayvniyye ile.
Hsl- kelm budur ki, hakkatl-hakyk, zt- ahadiyyedir, cmidir
hakyk. Ona, hazret-i cem ve hazret-i vcd derler. Be-drst, hakkat-i
muhammediyye zt-i maat-taayyn oldur, esml-hsn onundur; ve ism-i azm
oldur, ve ondan gayrs tecelliytnn mazhiridir ve kemltnn mertibidir.
Meyyed Cend (rahmetullhi aleyh) eyitir: [6b] sim oldur ki, zikri
mehr oldu ve haberi tayyib ve latf oldu. Ve ol srr[] saklamak vcib oldu ve halka
bildirmesi harm oldu. Zr ki, lem hakykndandr hakkaten; ve lem mandendir
manen. Ve dahi lem, suverdendir ve elfzdandr, ve sreten ve elfzen. Ve amm
hakkati, cem-i hakyk- cemiyye-i ve kemliyye-i ahadiyyettir. Ve amm mans
insn- kmildir her asrda; ve kutbul-aktbdr emnet-i ilhiyye getiricidir; ve
halifetullhtr ve zhir isminin nibidir sretiyle; ve sreti her asr- kmilinin sretidir.
mdi ibu srr bilmek harm oldu, geri kalan mmetlere niin?
Onun [i]in ki, bundan sonra h kimse ekmel srette zhir olmad. Belki bu
hakkat-i muhammediyyenin zuhrt ol asrn kmilinin kbiliyyeti iledir ancak. Ve
ism-i azamn mans ve sreti, Hazret-i Resln vcduyla bilindi ve bulundu. yle
olsa, Hak Tel srr- muhammed bilmeklii bu mmete mbh etti ve lyk grd,
onun kermetinden tr.
Ve ism-i azamn lafz, celledir. Ve bu sz ki, denildi gyet sahh ve fash
szdr. Zr isim lafz[a] mahss deildir. Belki hazret-i rislete ism-i azam denilir.
Malmdur kim, cismi vey ruhu vey hakkati lafz deildir fefhem [anla]! ves-selm.

449
Acln, Keful-haf, II/ 148; Sagn, Mevzt, 50.
115





Amm ism-i Rahmnn mazhar akl oldur kim, ar- rahmndir, muhttir
cem-i eyy. Ve ol akl- evvelin mazhar akl, ehdette ar- cismndir. Ve dahi ol
akl- evvel mazhardr ilmullh kim, cem-i mevcdtn suvern[n]dadr icmlen.
Ve amm ism-i Rahmin mazhar nefs-i klliyedir ki, lem-i kebrinin
kalbidir. Nitekim insnn kalbine ehl-i nazar nefs-i ntkadr ve rhuna akl-
mcerreddir. Ve dahi lem-i kebrinin kalbine levh-i mahfzdur; ve kitb- mbndir
cem-i eynn suveri onda cem olduu itibrla. Ve kalb[i] lem-i kebr, mazhar-
ilmullhtr mufassalan. Ve insn- kmil kaan kim, cmi olduysa lem-i kebrinin
hakykn, icmlen ve tafslen mtemil oldu akl- evvelin ve nefs-i klliyenin
hakkatini. Zr ki, rh- kmil akl- evvelin ayndr; ve kalb-i klliyenin ayndr. Zr ki,
insn- kmil ihta eder onu kim, akl- evvel ve nefs-i klliye ihta eder.
Ve hulsatt-tahkk bunda budur ki: Hakkat-i insniyye cmidir hakyk;
ve sreten nsha-i mtehassladr; hazret-i ilhiyyeden mtemildir cem-i esm[y] ve
sft. Ve dahi mertebe-i imkndr ki, mtemildir cem-i mmkinta. Pes yle olsa
meknnttr ki, amm tabat bunlarn katnda tlk olunur melekt-i cism zerine ki,
kuvvet-i srdir, cem-i ecsmda; gerekse unsur olsun, gerekse felek olsun; gerekse
bast olsun, gerekse mrekkeb olsun. Ol tabat, suver-i neviyyenin gayrdr ki, ecsm
iin ola. Zr ki, tabatn kllsinde itirki vardr ve suver-i neviyyenin ihtiss vardr,
vallhu alem [Allah, en iyi bilir].
Ve dahi bilmek gerektir ki; vcd kim, rz olur mmkinta; muyir
deildir hakkatte. Vcd- mutlaka kim, mcerred ola ayndan ve mazhardan; ill ol
vakt muyir olur ki, nisbet ve itibrtla ola. Zuhr gibi ki, hsl olur iktirnla; ve dahi
hkm-i itirkin kabl[] ile. Ve dahi ne kim bunlara benzer varsa ne avdetten kim, [7a]
lhik olur taallk vstasyla mazhire.




116





FASL-I ERF
Kaan kim, beyn ettikse mebd-i ilm-i ilh[yi], takdr-i hakk ile; tahrr-i
ank ile. Pes ru edelim mesilin beynna kim, metlib-i ilhiyyedir. Ol metlib-i
ilhiyye oldur ki, mmeht- esm onunla ren ola ki; ol mmeht- esm mebddir
kim, hakyktan ve mertibden ibrettir.
mdi bunlar bilmek mevkftur iki emre: Birisi bilmek gerektir ki, Hakk-
mutlak, leme murtabttr ve lem dahi Hakka murtabttr. kinci emr budur ki:
Cem-i irtibtn bilmektir ve bu iki irtibt bir nisbet maklesidir, Hazret-i Allah ve
ulhiyyete ibrettir, Hakkn taalluk nisbetinden min-haysl-left, esm mteallik
olur leme.
Ve lem dahi ibrettir hakyk- malmdan Hazret-i Allah evvelen; ondan
sonra vcdla muttasf olur sniyen. Pes yle olsa aks-y emr mnteh olur. Bu kayd-
izfiyye ve kayd- sn insn iindir ki, yan mteayyinin hazz olmaktr gayb- zttan;
ve bu taayynle sz irtibt- zhir olur. yle olsa tlib kendi nefsini bilmektir evvel,
ondan sonra mahzz olmaktr hakkat-i Rabbin marifetiyle. Ve cizdir ki, Hak Tel
ilm halk ede kim, mteallik ola zarr olmayan ahsa h nazar- sebkat etmeden; onun
[i]in nazar mnkalib olur zarriyye; ve zarr dahi mnteh [olur] hakkal-yakne.
bu sfatn ve marifetin tammn mhede etmek, hakk budur ki; bilmek
gerektir ki, Hak Tel her mteayyinde kbildir, onun zerine hkm etmeklie. Zr ki,
mteayyin olmutur, ilimle ki, gayr-i mahsrdur taayynde; ve Hak Tel kendi ilminin
sretini bilmektir taayyntta bi-hasebit-tecelliyt.
Ve bu szlerin tahkk[i] budur ki, eyh-i Ekber (kaddesallhu srrah)
Ftht- Mekkiyyede eyitti: Esm-i ilhiyye, hakyk- makliyye-i nisebiyyedir;
vcdiyye deildir. Zr ki, zt- Hak vhiddir min-haysz-zt. Lkin kaan kim,
malm olduysa bizim iftikrmz ve imknmz vardr. mknmz ve ihtiycmz
sebebinden vcib oldu ki, bir mreccih ola, biz ona mstenid oluruz ona kim, ol
esml-hsndr ve msemms kim, Allahtr. Kimsenin vcd-i ilhiyyede
itirk[i] olmaya. Pes ol ilh, vhiddir l-ilhe gayruh. Pes yle netce-i kmil bu oldu
117





kim, evvel hakkati Allah Tel msellem oldu mutlakan (celle sbhneh ve azze
sultneh).
Fergn eyitir: bu asl bilmekte alt mersd vardr: Evvelki mirsad budur
ki: Evvel-i mteayyin olan gaybil-hviyyetten vahdet-i ztiyyedir ki, ahadiyyetin ve
vahdiyyetin nisbeti ol vahdet-i ztiyyeye berberdir.
kinci mirsad: bu nisbet-i seviyye [?-,.=] ayn- taayyn olur ve dahi
berzahiyyet-i ldr ki, hakkat-i muhammediyyedir. Ve hakkatl-hakykdr ki,
kbildir tecell-i vhid kendi nefsi zerine kim, ahadiyye-i cemiyyet onundur
beynen-nebiyyn. Ol ahadiyye ayn- nr- ahmeddir. Nitekim Peygamber (a.s.)
buyurur: __. =! _\> \= l
450
[Allahn ilk yaratt ey, benim nrumdur.]
Bu ol takdrcedir halktan, kader murd olur. Ve bu tecell, cem-i esm-i
ilhiyyenin asldr. Rbbiyyet ona muzf olur cem-i mansiyle ve mntehsyla.
Nitekim Hak Tel buyurur: _..=\! =,_ _\} } (Necm, 53/42) [Ve phesiz en son
var Rabbinedir.].
nc mirsad budur ki: Tecell-i mutazammn olur, [7b] kemlt-i ztiyye
mtehakkk olduu vakit, hakkat-i seviyyede h nisbet art olmadan. Ve dahi
kemlt- ztiyyede mutazammn olur vhidin eseri mteallik olduu vakt zuhrda
berzahiyye-i sniyye-i tahkk etmekle kbildir; tecell-i sn ki, zlldr.
Drdnc mirsad oldur kim: Kemlt- ztiyyenin iki iktizs vardr: Biri
budur ki, cel-i ztn kemlin[i] ister; yan zhir olmak ister cem-i ibrt-
vhidiyyetle. kinci iktiz budur ki, isticl-i ztn kemlin[i] ister; yan zhir olmak
cem-i ahadiyyetle. Ve onun vhidiyyeti, kll-i ey ona rc etmektir.
Beinci mirsad oldur kim: Sret-i insniyyenin ehass- havss- kavli ve nutk
zhir ve btn olduysa, mazhir-i esmnn mebd-i saltanat- edvr oldu, kemlt-
isticl-i mtehakkk olsun iin mazhar- kavilde. Pes yle olsa tecell-i sn, demin

450
Acln, Ke Ke Ke Keful ful ful ful- -- -haf haf haf haf, I/ 311; Ahmed b. Hanbel, V/317.


118





baln tahmr etmei iktiz etti. yle olsa sret-i dem cem-i kemlt- cmi
olduu [i]in; ve asl- mene[i] olduu [i]in cmi oldu cem-i suver-i insniyye[y]i.
Nitekim hakkatl-hakyk ki, hakkat-i muhammediyyedir (salavtullahu ve
selmuh aleyhi); asldr ve menedir cem-i hakyka ve ervha.
Altnc mirsad oldur ki: Kaan kim, keml-i cel ve isticl tamm olduysa,
hakkat-i muhammediyyenin vcdu mteayyin oldu, tecell-i evvelin hazretinden
muhabbet-i asliyye-i kemltn hakkatiyle sfatlanmakla. Pes ol tecell zhir oldu, gd
sretinde Abdullh ve mine ol gd ile tenvl eylediler ahsen vechle. Esad vakitte
asliyyenin eseri zhir oldu ikisinde bile mecz muhabbetle; ve bunlarn arasnda
ictim sahh oldu ve nutfe karr tuttu. Ondan sonra eymen satte zhir oldu lem-i
cesedde; ve leme nr vurdu, tamm marktan maribe varnca.
Bilmek gerektir ki, Hak mehrdur ve halk makldr. Amm avm katnda
budur ki, halk mehrdur, Hak makldr. Ve rifler kaan kim, eynn mhiyetine ve
hakykna nazar ettiler min-hays-hiye hiye [O (kendisi) olmak itibriyle Odur.]
Hakktan gayr mevcd grmediler; onun [i]in kim, Hak Tel li-ztih mevcddur; ve
vcibl-vcddur; ve ondan gayrs mmkinl-vcddur. Kaan kim, min-hays
hve [O (kendisi) olmak itibriyle] mmkine nazar ettiler, madm grdler.
mdi ey tlib-i esrr- ilh! Hak Tel evvel, rh- azam ve esrr-
ahadiyye-i Muhammed Mustafy yaratt. Yan evvel bir cevher zhir etti lem-i
cebertta ve melektta; ve ondan sonra ervh- kmile[y]i ve nfs-i kfile[y]i yaratt,
onlar davet etti srr- sbhnla gayb- hakyk feyz etmek [i]in. Ondan sonra vahy
eyledi hakyk, mmkint seyr etmekle t kim, suver-i kint zhir olsun iin. Ondan
sonra Allahn cemlini mhede etmekle davet etti.
Pes yle olsa, onlar dahi evvel makma eritiler ki, ulem ve hkem ve
ulular ve eyittiler: Allah ve-l sivhu [Allah vardr, ondan baka hibir ey yoktur].
Ondan sonra Hak Tel onlarn bedenlerini dr kld; ve rhlarn kitb- mestr kld;
ve nefislerini rkk- menr kld; ve gnllerini beytl-mamr kld; ve akllarn
sakfl-merf kld; ve ilimlerini bahrl-mescr kld. Ondan sonra bunlara ztnn
119





hakkatinden kef eyledi, ve bunlar [8a] fn edip ve hicblarn giderip yine bak etti.
yle olsa marifetz-zt, el-lezzt oldu.
Ve Hak Tel bu halk, iki ksm zerine yaratt: Bir ksm vsllardr marife;
onlar kemlinden mahrmlardr ve onlarn akllar nite dallette mtehayyirlerdir; ve
rhlar beyd-i cehlette mtereddidlerdir. kinci ksm: Ehl-i vicdndr; ve be-drst
onlar arsa-i nra vasl olurlar. Ve ferdniyyet meydnnda nid eylediler. Ve akllar
ebed hayrn olup srdikt kapsnda durdular.
Pes Hak Tel onlara hviyye-i nruyla tecell eyledi. Onlar dahi cem-i m-
sivallhtan gib oldular ve gayrullh[a] iltift etmekten fn oldular. Hatt eyitirler ki:
Sfta k olmak nkslar iidir; ve zta k olmak kmilller iidir. Zr ki, unlar zta
k olmutur, hergiz sfta aldanmaz; heme tevhd diresinde zevk eder. Eer sfta
k olursa, bls ol sft ol ka telbs eder, hak gsterir, Hakka yol bul[a]maz.
Eb Bekr es-Sddk (radyallhu anh) eyitti: Her kim, Hakkn hss
muhabbetinden bir emme tattysa, cem-i taallukt- dnyevden ve ehlinden yz
evirdi; Hakkn muhabbetine megl oldu.
Bilmek gerektir ki, marifetullh ilmin rhudur ve ilm haytn rhudur. Pes
vkflar, ehl-i Hakktr ve rifler ehl-i marifettir. Ve limler emrullhtan haber verdiler
ve rifler Hakktan haber verdiler; ve vkflar dahi Allahtan haber verdiler. yle olsa
vkflar, Allah Telya yaknlerdir cemsinden. Ve marifetullh el-kevneyndir ve
vakfe nrl-kevneyndir. Hakkn haberi rifler iindir ve vechi vkflar iindir.
Ey tlib-i esrr- ilh! Eer bize sul edersen kim, bu marifetlerin asl
nedendir? Ve neden tevhd-i zta mstarak oldular? Bu nice marif ve hakyk
sylediler ki, Reslallh (a.s.) zamnnda vey ashb- kirm (radyallhu anhum) vey
tbin zamnnda yoktu, neden sylediler?
Cevb budur ki: Snadyd ve ulem ve estn-i uref hakyk- tevhdde
neler dediler? Bunlarn ilmi, ilm-i aldr, [zevki], zevk-i ecldr. Bunlarn delli, evvel
Hak Tel szndendir; ve ondan sonra Hazret-i Resl (sallallhu aleyhi ve sellem)
120





szndendir; ondan sonra Al szndendir; ondan sonra muhakkklar szndendir ki,
ulem-yi ark ve garb onlarn kemlt- ilmiyyesine itikd edip dururlar.
Ve bunlarn birisi: Sultnu-l-rifn Eb Byezd el-Bistmdir, Sultnul-
Mtehakkkn Cneyd-i Badddir ve Eb Tlib Mekkdir ve mm Gazzldir ve
mm Fahr-i Rzdir ve eyh Muhyiddn-i Maribdir ve Sadreddn-i Konevdir ve
eyh Cemleddn el-Kndir ve eyhl-Arab Abdl-Kdir-i Geylndir ve
bunlarn gayrdr.
Amm Hak Tel sz budur ki, Avrifl-Marif de eyh ehbeddn
Shreverd eyitir: Resllh hazretinden (sallallhu aleyhi ve sellem) rivyettir ki, Allah
Teldan rivyet eder, eyitti: Her kiiye kim, benim esm ve sftm ile kim olmay
lzm etsem, ona edeb lzm ederim dedi ve Her kime kim, benim ztmn
hakkattenden kef eylesem ona atab [8b] lzm ederim dedi. Atabdan murd, fen-
fillhdr dedi; ve yine buyurdu ki: Her kim, beni sevse ben onu ldrrm; ve her kimi
kim, ben ldrsem onun diyeti benim zerimedir, onun diyeti benimdir. Fefhem
cidde[n] leh ki, gyet dakktir.
Amm Peygamber (a.s.) eyitti: lmde nesneler vardr ki, heyet-i meknne
gibidir. Ol ilm[i] lim-i billh bilir ve ona inkr eylemez; ill ehl-i itirz inkr eyler
dedi.
Amm Al (kerremallhu vecheh) eyitti: Hakkat bir nrdur, subh-i ezelden
tecell eyledi heykil-i ademt zerine. Pes harekt ve sft ol hakkatten zhir oldu
dedi.
Amm Cafer-i Sdk (rahmetullhi aleyh) eyitti: Hak Tel kullarna
kelmyla tecell eyledi, velkin halk onu grmezler dedi.
Amm Byezd-i Bistm (rahmetullhi aleyh) eyitti: Hakkn
cezbelerinden bir cezbe ki, Hakktan halka vsl ola, man-i ztla olur. yle olsa bunun
ilmi ayn olur; ve ayn[] Hak olur; ve Hakk[] kef olur; ve kef[i] hd olur; ve
hd[u] vcd olur; ve kelm[] samt olur; ve hayt mevt olur; ve mevt[i] hayt olur;
ve cem-i irt ve ibrt mnkat olur. Pes bunlara fen tamm olur; ve bek sahh
121





olur; ve m ve tn kisvetten uryn olur. Pes bk lem-yezel, ke-m lem-yezel kalr
dedi.
Amm Eb Tlib Mekk (rahmetullhi aleyh) eyitti: Hak Tel esbb
kendine hicb yaratt. Amm avm esbb grdler, msebbibi grmezler; ve havss
msebbibi grdler esbb grmezler dedi ve eyitir: Esbb muiddttr, messirt
deildir, derler.
Amm Cneyd-i Badd (rahmetullhi aleyh) eyitti: Ehl-i tevhd benim
katmda oldur ki, h nesne benimdir vey benim iindir; vey banadr ve bendedir
demeye; belki senlik ve benlik irden gtrle, l ilhe ill hvallh kala dedi.
mm Gazzl (rahmetullhi aleyh) eyitti: Vcdda zttan ve sfttan ve
eflden gayr nesne yoktur dedi.
Amm eyh Muhyiddn-i Maribnin (rahmetullhi aleyh) Bb- Tevhdde
iret-i liyeleri oktur, in-Allah bu kitbda zikr ederiz.
Amm Sadreddn-i Konev (rahmetullhi aleyh) eyitti: Her kim, nefsini
ldrse ve gnln diri grse ve rhunu [Allha] tevecch ettirse be-drst fn oldu
Allah iin; ve bk olur Allah ile. Ve cem-i zs rh olur. Kimin ki mevti Allah iin
olsa, onun hayt Allah ile olur dedi.
Amm Seyyid erf Crcn (rahmetullhi aleyh) eyitti: Be-drst vcibl-
vcd, vcd-i mutlaktr; ve vcud- mutlaktan murd oldur ki, mhiyyet rz olmaya;
belki vcibl-vcddan gayrna vcd tlk etmek meczdr. Onun [i]in ki, vcd
kimseye rz olmaz dedi.
Amm mm Fahr-i Rz (rahmetullhi aleyh) eyitti: Zt tevhd etmekte
Hak Tel buyurur: \..=\ =! v} -\} \=, \: \ (Enbiy, 21/22) [Eer yerde ve
gkte Allahtan baka tanrlar bulunsayd, yer ve gk (bunlarn nizam) kesinlikle
bozulup gitmiti.]. Yan eer Allahtan gayr Allah olayd, yer gk fesda varrd.
Bu yette bir nice vech vardr. Biri budur ki: Eer ilheyn farz eyleseler
grelim ikisi dahi makdrta kdir olalar; yhd olmayalar. Eer kdir olacak olursa,
122





grelim birisi [9a] Zeydin ademin[i] dileye ve birisi vcdun[u] dileye. kisinin dahi
murd hsl olmak muhl[dir]. Eer birisinin murd hsl olup ve birisinin murd
olma[ya]cak olursa olmayan pes nks kald.
Bir vech dahi budur ki: Eer iki ilheyn farz eyleseler ikisi dahi vcibul-
vcdda mterek olmak lzm gelir. Pes l-bddr ki, ikisinin arasnda fark olmak iin
birinin kemli birinden ziyde gerektir kim, t kim fark ola. Eer birisi ziyde olacak
olursa, birisi nks olmak lzm gelir; kald yine bir.
Bir vech dahi budur ki: ki ilheyn farz eyleseler grelim ikisi dahi lim olalar;
yhd olmayalar. Eer lim olmayacak olursa, ikisi dahi nks; eer birinin ilmi
birinden gizli olacak olursa, bilmeyen nks; eer gizli olursa, ol biri birin[i] bilecek
olursa ol bilinen nks oldu. Pes vcib biz-zt olan kmil biz-zt olmak gerektir.
Ve bir vech dahi budur ki: ki ilheyn farz eyleseler grelim lemi tedbr
etmekte ve yaratmakta biri kf ola ve yhd olmaya. Eer kf olacak olursa, ol biri
nks oldu; ve eer kf olmayacak olursa nks oldu; pes yine bir kald.
Ve bir vech dahi budur ki: Eer onu ilheyn farz eyleseler, grelim ol birisi
birini idm etmeye kdir ola ve yhd olmaya. Eer ikisi dahi kdir olmayacak olursa,
ikisi dahi nks; eer kdir olacak olursa dahi, ikisi dahi nks. Zr ki, hem kdir ve
hem makdr olmak lzm gelir. Eer birisi kdir olup ve birisi kdir olmayacak olursa,
kdir olmayan nks oldu. Pes yine bir kald. \== _,. s_= : _ (Mide, 5/40)
[Allah her eye hakkyla kdirdir.].
mdi bu vechler ki, denildi; delil-i akliyyedir; amm itikd ve itimd
[edecek] szler delil -i eriyyedir.
Bilmek gerektir ki, Hak Tel, Kurn- Kermde otuz yedi yerde
vahdniyyeti zikr etti l ilhe illallh kelimesiyle; ve dahi vahdniyyeti tasrh etti
nice mevzda. Nitekim buyurur: .>! -\} ,:=v} (Bakara, 2/163) [lahnz bir tek
Allahtr.]; ve dahi .>! =! = (hls, 112/1) [De ki: O, Allah birdir.]; ve dahi :
- v} =\\= s_= (Kasas, 28/88) [Onun zatndan baka her ey yok olacaktr].
123





Pes Hak Tel hkm etti kim, m-sivallh helk olsa gerektir; ve ol kim,
kadm olmasa ilh olmasa gerektir. Pes akl olan nice ciz grr ki, Hak Tel ar ve
krs[yi]; ve semvt[] ve arz; ve nr[u] ve zulmeti; ve levh[i] ve kalemi; ve cenneti ve
cehennemi; ve cemdt ve nebtt ve hayvnt[] yaratm ola. Pes ona kim erk ola.
Ve Hak Tel buyurur ki: _:.. ,:\\ ,_ \.s\> _,= : = (Zriyt,
51/49) [Her eyde de ift ift yarattk ki, dnp t alasnz]. Mesel; ar-krs;
cennet ve cehennem; leyl ve nehr; ems-kamer; shhat-sakam; farz-vcib; snnet-
nfile; vasl-fasl; hayr-err; nef-darr; mevt-hayt; nr-zulmet ve dahi ne kim, bunlara
benzer varsa -,l -\ _,= : _ .>! -.! _\= .. [Her bireyde Allahn birliine dellet
eden bir iret vardr.] .
Ve dahi Hak Tel buyurur ki: \.=, ,= , \ == .=, v (Enbiy, 21/23)
[O (Allah), yaptndan sorumlu tutulamaz; onlar ise sorguya ekileceklerdir.]
Bu yette nice vech vardr: Biri budur ki; nsn Hak Telnn iinden
sormaya; amm cem-i mahlkttan soralar.
Ve bir vech dahi budur ki: Eer her ey muall olacak olursa illetle, ol illete
bir illet dahi gerektir. yle olsa teselsl olur. Teselsl hd-btldr. Zr ki, illete muhtc
olmak mbdia ve muhassise muhtc olmak lzm gelir, bu muhll[dir].
Ve bir vech [9b] dahi budur ki: Eer Allah Telnn filiyyeti muallel olacak
olursa, grelim ol illet vcibl-vcd ola; yhd mmkinl-vcd ola. Eer vcibl-
vcd olacak olursa, [mcib biz-zt olur; fil bil-ihtiyr olmaz. Eer mmkinl-
vcd olacak olursa], ol illet filullh olur. yle olsa filiyyeti muhtc olur ol illete;
yine teselsl lzm gelir; yine muhldir.
Ve bir vech dahi budur ki: Eer Hak Telnn filiyyetinin illeti lim olacak
olursa, grelim ol lim kadm ola; yhd hdis ola. Eer illet kadm olacak olursa,
lem[e] kadm olmak lzm gelir; eer hdis olacak olursa, teselsl lzm gelir, yine
btl [olur].
124





Ve bir vech dahi budur ki: Eer Hak Telnn ii garaz iin olacak olursa;
grelim ol garaz ol illetsiz hsl olursa, ol illet abes oldu. Eer ol garaz illetsiz hsl
olmazsa, illete muhtc olmak lzm gelir; bu dahi muhldir.
Ve bir vech dahi budur ki: Eer Allah Telnn fili garaz iin olacak
olursa, grelim ol garaz filinden yerek ola ve yhd olmaya. Eer filinden garaz
yerek olacak olursa, nks biz-zt olup kmil bil-gayr olmak lzm gelir. Eer ol
garaz filinden yerek olmayacak olursa, garaz olmaz.
Pes yle olsa garaz ve illet btl oldu. Pes malm oldu kim, Hak Telnn
sunudur, illeti yok sununda; ve garaz yok ahkmnda. Kime dilerse rahmet eyler
fazlyla; ve kime dilerse azb eyler adlyla. _,. s_= : _\= = (Mide, 5/40) [Allah
her eye hakkyla kdirdir].
Amm geldik imdi: \.= , ,= (Enbiy, 21/23) [Onlar sorulurlar].
bu yet dellet eder ki, mkellifn mesllerdir fillerinden. Bunda bir nice
vech vardr: Bir vech budur ki; Eer ibu sormak ya imkn- akl ola yhd imkn-
er ola. Eer imkn- akl olacak olursa, bazlar tekellf men ederler; ve eyitirler
ki: Eer buyurduu nesne Hak Telnn katnda vcibl-vuk ise, teklf dahi
vcibl-vuk olur. yle olsa teklif abes olur. Zr ki, ol buyurduu nesne vacibl-
vukdur; lzm emretmek derler.
Ve bir vech dahi budur ki: Eer ol i Hak Telnn katnda ademl-vuk
ise ol i dahi mmteniul-vuk olur. Pes teklf-i m-l-yutk olur.
Ve bir vech dahi budur ki: Grelim bunlardan sul etmek bunlara fide vere
yhd vermeye. Eer sul fide vermeyecek olursa, ol sul itba sebeb olur; ayn-
zarar olur. Eer sul fide verecek olursa, sormak abes vki olur. Zr ki, Azz-i
Hakme ve Rahmn- Rahme ciz deildir ki, kendi bilirken bunlara nesne sora,
dediler.
Ve bir vech dahi budur ki: Hak Teldan gayr fil yoktu kim, nesne
ile[se]ydi. yle olsa nice kez Hakkn filinden sorulmazd; Hakktan ve dahi filinden
125





sorulmaya. Onun [i]in ki fil, hakkatte bunlarn deildir. yle olsa Hak Telnn
kendi filini gayrndan sormaya, derler.
mdi bu vechler, delil-i akliyyedir. Amm dell-i nakl budur ki, bunlara sor[u]
ve hesb vardr; ve bu yette buyurur ki: \ v _.! -,.. = .=, v ..=, (Rahmn,
55/39) [te o gn insana da cine de gnah sorulmaz.] yle olsa bunlardan nesne
sorulmaya.
Cevb budur ki: Bunlara soru ve hesb vardr. Nitekim Hak Tel buyurur:
\.= , ,= (Enbiy, 21/23) [Onlar ise sorguya ekileceklerdir.]. Ve bu yette dahi
buyurur: ,= (Sfft, 37/24) [Onlar, orada bekletin.]. [10a] \.== ,.l (Sfft,
37/24) [nk sorgulanacaklardr.]
Pes yetler ortasnda tevfk nedir?
Cevb budur ki: Kymette kaziyyeler oktur onlara ki, h sul ve cevb
olmadan cehenneme buyururlar. d kavmi, Semd kavmi gibi kim, sorulmadan
cehenneme buyururlar; ve bazsna baz yerde sorulmaz. Bundan trdr ki, kymet
yeri iken uzak yerlerdir. Kimine de soralar ve kimine de h sormazlar.
Pes sbit oldu kim, kymette kfire ve baz mmine ve cinnlere ve cnn
kavmine soru ve hesb vardr.
Nitekim Hak Tel buyurur: _\=>\! _,_= =! ! ,,\! ,\= v (Mmin, 40/17)
[Bugn hakszlk yoktur. phesiz Allah hesab arabuk grendir].
Ve bu szlerden netic-i taakkult ve menhic-i taayynt bu vechle husle
geldi kim, makm- tahkk onu iktiz eder. eri, tarik, marif, ve hakyk- biz-zt
makm- ittihda erie; ve al kemle ird buluna ki, Allah ve-l-sivhtr ve
l-hve ill-hvedir, denip mereb-i al zerine zevk-i sahh ile. Ve n isnda
visl-i hakk bulup serr ve vahdniyyet serynda bek-i badel-fen-i fil-fenda,
hazret-i muhammediyye derecesinde ahadiyye-i ztn envr- izzeti ve sbuht- celli,
ve nefeht- cemli uref-yi vslne ve muhakkkn-i kmilne fevkal-kemli
al-vechil-kemliz-zt hsl ve myesser ola!
126





FASL
Ey tlib-i srr- ilh! Bunlardan sonra bu kitbda vcib grdm ki, vcdda ve
mevcdtta, bunca ibrt ve itibrt vardr, sylendi. Ve irt- liyyt al-
seblit-takdrt olundu. Onlar mkeft ve mhedt tarkleri idi. Ve onlarn makm
akldan aaru bir tarktir ki, akl onun idrkinde cizdir. Nitekim havss- zkire
maklt[] idrk etmekten cizdir.
Pes bir fasl gerektir ki, birka mesil onda cem oluna, mahssttan ve
maklttan, t zhir ve btn itikdlar bilinip kbiliyyeti kadar her kii nazar eyleye ve
yol vara (el-hamdlillh). Ol Pdih ki, vcdu ve beks vcibdir; ademi ve fens
mmtenidir.
Bilmek gerektir kim, azam-i ulm, mevzu ynnden ve akvem-i ulm
ynnden usl ve fr ynnden; akv-y ulm hccet ve dell ynnden ilm-i
kelmdr. Zr esrr- lht ister ceberttan [zhir olur; ister] onunla zhir olur. Pes ol
ilm-i kelmdan bir nice mesil bu kitbda cem ettim; t ikbda bulunup dny ve hiret
fevid[i] hsl ola.
Ve bilmek gerektir ki, bir nesneye yalnz taakkul etmek nefy [i]le isbt ile
hkm etmeden ona tasavvur derler; eer hkm olunacak olursa nefy [i]le yhd
isbtla, ona tasdk derler. Bunlardan her birisi mnkasim olur; bedhiyyet ve
kesbiyyet-i bedh oldur ki, nazara ve fikre muhtc olmaya. Nitekim vcdu ve
ademi ve hikemi tasavvur etmek gibi. Zr ki, nefy [i]le isbt bir yerde cem
olmazlar ve mrtefi dahi olmazlar. Amm kesbiyye-i mnkasim olan mlk ve cenneti
ve hakkat-i insniyyeyi bilmek gibi. Ve nazar etmek umr-i malmeye tertb etmektir,
bir vech zerine ki malm ola.
mdi bu umr-i mertebeyi grelim mevsil ola yhd olmaya. Eer mevsil
olacak olursa muarrif ve kavl-i rih derler. Eer tasdka mevsil olacak olursa
hccet ve dell derler. Ve dahi budur ki, mevcdt mnkasim olur hricine. Ve
ilmiyye eer mevcd-i aklda mtehakkk olursa, vcd-i akl derler; [10b] ve eer
hricde mtehakkk olursa, hric derler.
127





Ve bu ksm ki, hricde mevcddur, grelim li-ztih ademi kbil ola yhd
olmaya. Kbil olmayacak olursa, vcibl-vcddur. Eer ademi kbil olacak olursa
mmkinl-vcd derler. Ve mmkinl-vcd dahi budur ki, mahllde vki ola ve
onunla kim ola arz gibi; y budur ki, ne mahllde vki ola ve ne mahll ile kim ola,
cevher gibi.
Ve mtekellimn eyitirler: Grelim bu vcd-i hricnin evveli ola yhd
olmaya. Eer evveli olmayacak olursa kadmdir; eer olacak olursa muhdestir. Bu
muhdes amm mahll ile kim ola yhd olmaya. Eer mahll ile kim olacak olursa,
garaz; ve eer mahll ile kim olmayacak olursa, cevher[dir].
Amm Er eyitir: Lafz- vcd mterektir mevcdt ortasnda mefhmda
deil ve her nesnenin vcdu mhiyyetinin ayndr. Zr ki, vcd mhiyyt zerine
zide olacak olursa, gerek mhiyyt kendi nefsinde madm ola; eer kendi nefsinde
madm olacak olursa, gerek vcd madm ile kim ola.
Ve cevb verirler: Vcdu kim deil mhiyyt- madme ile vey mevcde
ile; belki mhiyyt min-hays-hiye hiye ile kimdir.
Er eyitir: Her eyin vcdu gerekse vcib olsun gerekse mmkin olsun
ol eyin ayndr. Ve Hak Telnn vcdu malmdur, zt gayr- malumdur. yle
olsa vcdu ztnn gayrdr.
Hkem eyitir: Hak Telnn vcdu, ulhiyyetin ayndr. Zr ki eer
vcd zid olacak olursa marz muhtc olmak lzm gelir, zt mukaddem olmak lzm
gelir, vcdla vcd zerine. yle olsa mmkin olmak lzm gelir.
Ve hkem eyitir ki: Sebeb-i vcd illet-i mukrenedir zta derler ve ona
cevb verirler: yle deildir. Zr ki, illet-i mukrene olmaktr, tekaddm-i vcd
lzm gelmez. Onun [i]in ki mhiyyt mmkint- ileldir. Ve kbildir vcdt. Ve dahi
cz-i mhiyyt illettir, kuv minhu [?-.= ] maa-hz vcdla mukaddem deillerdir.
Ve madm hricde sbit deildir. Onun [i]in ki, madm y budur ki, msv ola
menf ile yhd ehss ola. yle olsa kll-i madm menfdir, sbit deildir hricde. Pes
128





madm sbit deildir hricde. Eer eamm olacak olursa, ol menfden nefy-i srf olmaz.
Yan adem-i mahz olmaz. Ve ill mme ve hssa arasnda fark olmaz.
Amm Mutezile eyitir: Madm mtemeyyizdir. Onun [i]in ki, madm
malmdur ve makdrdur. yle olsa her mtemeyyiz sbittir ve eyitir ki: mtin-
nefy onun [i]in ki, mmteni-i menfnin sfatdr. Pes imkn sbittir. Madm ki,
mevsftur imknla, ol dahi sbittir der.
Cevb verirler ki: Evvelki hcceti menkzdur, mmtenitla ve hayliyytla ve
mrekkebtla ve nefes-i vcdla. Yan bunlar mmeyyizlerdir biri birinden. Velkin
sbit deillerdir hricde. Ve bu iken zhirdir bi-l niz.
kinci cevb budur ki: mkn ve imtin umr-i akliyyedendir ki, hricde
mtehakkk deildir.
Cumhr-i ulam ve mml-Haremeyn iki vechle hccet ederler: Biri
budur ki; vcd- vasf- mterektir mevcdt ortasnda. yle olsa gayra msv olmak
lzm gelir vcdda. yle olsa vcd [11a] zid olmak lzm gelir mhiyyt zerine.
Pes teselsl lzm gelir.
kinci cevb budur ki: Sevd mrik olur beyza levniyyette; ve muhliftir
sevdiyyede.
nc cevb budur ki: Vcd mevcddur ve vcdu ztdir. Ve temyz olur
sir mevcdttan kayd- silsile; yle olsa teselsl lzm gelmez.
Drdnc cevb budur ki: Levniyyet ve sevdiyyet mevcdlardr, kimlerdir
sevdla. ll bu kadar vardr ki, ikisinden birisinin kym mevkftur birisine; yhd
ikisinden birisi cisimle kim ola ve birisi birisiyle kim ola imtina memnudur; yhd
terkb ola aklda, hricde deil. Pes her eyin hakkati vardr, onunla ey olur ve
muyir deil geri kalanna. Pes insniyyet min-hays-hiye ne vhiddir ve ne kesrdir
ve ne madm ve ne mevcddur. Zr insniyyet bu mefhmt deildir.
Bilmek gerektir ki, aksm- mhiyyet y budur ki bast ola yhd mrekkeb
ola. Bast oldur ki, onun eczs olmaya; ve mrekkeb-i hric oldur ki, onun eczs ola
129





zhirde. Mesel insn gibi mrekkeb ola zhirde bedenle rhdan. Be-drst rhun
vcdu mtemeyyizdir bedenden. Maa-hz rh, bkdir bedenden fn olduundan
sonra; yhd aklda mrekkeb ola, eczs hricde temyz olunmaya mfrikt gibi.
Eer bir cevheri cins klsalar sevd gibi kim, mrekkeb olmutur levniyyetten
ve sevdiyyetten. Pes ecz y budur ki mtedhil ola ecns ve fusl gibi; yhd
mtebyin ola vhidt- aer gibi ki mtebihlerdir; yhd muhlif ola makle ola
heyl ve sret gibi; yhd muhlif ola hricde az gibi.
Ve muhlifler eyitirler: Besit gayr-i mecledir. Zr mecl olacak olursa,
muhtc olmak lzm gelir sebebe ki, imkndr ve ol imkn izfettir. Pes yle olsa
besit-i imkn rz olmaz derler. Cevb verirler: mkn, itibr-i akldir ve besit-i
imkn rz olur vcduna nazar.
Bilmek gerektir ki, mhiyyet-i mrekkebe y budur ki, bi-nefsih kim ola;
eczsnn birisi mstakill ola ve geri kalan eczs kim olalar. Mesel hayvn- ebyaz
gibi kim; mrekkebdir hayvndan kim, kim bi-nefsih. Ve beyz onunla kimdir, onda
hull ettii halde; yhd cism gibi mrekkebdir mtekellimn katnda. Ecz-y
l-yetecezzdan kim, onlara cevhir-i ferde derler.
Ve hkem katnda heyldan kim, kimdir bi-nefsih ve sreten kimdir
heyl ile. Bu sz, ol asla rcidir kim, hkem katnda cz-i l-yetecezz btldr;
mtekellimn katnda sbittir. Zr bunu misl grr kim, krre-i hakkiyye kim, onda
hatt- mstakm ve sath- mtevsl olmaya. Pes kaan kim bu krre-i hakkiyye[y]i bir
sath stne ko[y]salar o satha ol krreden h nesne muttasl olmaz; ill cz-i
l-yetecezz, dediler bu takdirce cz l-yetecezz sbit oldu derler.
Ve hkem buna cevb eyittiler: Bu satha-i muttasl, nokta-i arziyyedir;
cevheriyye deildir dediler, ko[y]dular.
Amm meyih, cz-i l-yetecezznn isbtnda bir latf ve dakk nesne
sylediler ki, cnlara kuvvet ve gnllere nusret verdiler. Ol sz budur ki: Cismi,
cevhir ferdeden onun [i]in mrekkebdir deriz kim; kaan kim, cismin terkbini inhill
edersek eczya mnhall olur. Pes ol ecz-yi mtecezziyedir [11b] ve ol dahi cism olur;
130





amm cism heyl sretinden mrekkebdir derseniz terkbi giderseniz heyl ve srete
mnhall olmaz; ve ill bu lzm gelir kim, heyl sretinden ve sret heylden
mcerred ola.
Maa-hz hkem hd buna kl deildir ki, mcerred ola ve dahi deriz ki: Ol
kerreden satha muttasl olan czn bir taraf krreye muttasldr. Pes geri mnkasim
oldu, yle olsa dell-i mtekellimn sbit olmad. Amm bizim dellimiz hccet-i
katiyye oldu.
Eer sul ederlerse ki: Heyl ve sretten niin kaarsn? Maa-hz sret
lafz, Kurnda dahi gelir ve sret hd-mahallsiz olmaz. Pes geri mddesiz sbit oldu.
Cevb- f budur ki: Cismin terkbinde nkim, niz edersi[ni]z. mdi
terkbini giderin, nereye mnhall olur? Bildiniz mi? Bu zhirdir, eczya mnhall olur;
ve srete mnhall olmaz. Pes terkb-i cism cevhir-i ferdedendir dediimiz itibrca
gkek fehm edesiz ki, rh mesildir fehm etmez ill akl- kmil ile. Pes vahdet oldur
ki, mhiyyette umr-i mterikeye mnkasim ola.
[Vahdet ve Kesret:]
mdi vahdet mugyirdir kesret[e], vcdda ve mhiyyette. Onun [i]in ki, eer
vahdet ayn- vcd olacak olursa; yhd ayn- mhiyyet olacak olursa, gerek kim,
mefhm-i vhid min-hays-hve vhid vcdun mefhmu ola min-haysl-vcd ile.
Vahdet ne ayn- vcddur ve ne ayn- mhiyyettir. Zr ki, kesret min-hays-kesret
mevcdda vahdet-i sbittir. Onun [i]in ki, vhid mevcdun czdr. Ve vahdet
vcdiyyedir; ve kesret mecmul-vhidttr. yle olsa kesret dahi vcddur.
Amm hak budur ki: Vahdet ve kesret itibrt- akliyyedendir. Pes yle olsa
eer vahdet[e] ol nesne kim, mmkin olur. Eer hsl olacak olursa, ona vhid-i
tmm derler; eer mecmsu hsl olacak olursa, vhid-i gayr- tmm derler. Ve bu
vhid-i tmm grelim y tab ola Zeyd gibi; yhd vaz ola dirhem gibi; yhd sn
ola zr gibi.
Eer ittihd bin-nev olacak olursa, Zeydin ve Amrn ittihd gibi
insniyyede, ona mmsele derler, eer cinsle mttehid olacak olursa, insanla feres
131





gibi ona mcnese derler, eer arzla mttehid olacak olursa ol dahi grelim yenmede
ola, ona msvt derler, eer keyfde olacak olursa, ona mbehet derler; eer
muzfta olacak olursa, mnsebet derler; eer eklde olacak olursa, havnn ve arzn
ve nrn ittihd gibi ona mkele derler; eer ittihad[] vazda olacak olursa, ona
mvzt derler, eer ittihd[] etrfta olacak olursa, ona mutbakat derler.
Keyfiyyt drttr: Evvel keyfiyyt, mahsst; ikinci keyfiyyt, nefsniyyedir;
nc keyfiyyt, mahss olmutur kemmiyyta; drdnc keyfiyyt, istiddattr ve
ecsm, muhdesedir zt ile ve sft ile.
Amm Ariston eyitir: Eflk kadmdir zt ile ve sft ile. Ve ansr kadmdir
mddesi ile ve suver-i cismiyyesiyle nev-i itibr[y]la; ve suver-i neviyyesiyle cins
itibriyle.
Ve Ariston[dan mukaddem] gelen hkem eyittiler: Ecsm gerekse felek
olsun gerekse unsur olsun zt ile kadmdir; ve sret[i ile] hdistir derler.
Amm ulem, [12a] zevtta ihtilf ederler. Bazlar[] eyittiler: Grelim zt,
eer cevher olacak olursa, cevher[e] asl olmu olur. Hak Tel ol cevhere bir kez
heybetle nazar eyledi. Ol cevher eridi, su oldu; ve arz ol suyun kpnden hsl oldu;
ve sem arzn duhnndan hsl oldu. Bazlar eyitir: Yer asldr, geri kalan ansr
ondan hsl oldu der.
Bazlar[] eyitir: Nefs ve heyl asldr. Ve bu nefs ol heylya k oldu ve
mteallik oldu; ve nfsun taalluku huds-i leme sebeb oldu.





132





FASL
Bilmek gerektir ki; aksm- cevhir ki, mfrekttadr; mddeden ki, cism ve
cismn deildir. mdi havssdan gib olan cevhir grelim ki, y messir ola ecsmda
ve yhd ne messir ola ve ne mdebbir ola. Ol cevhir ki, messirdir ecsmda; ona
ukl-i aere derler. Hkem katnda mele-i al derler, lisn- erle; yan yce
firitehler demektir.
Amm ol cevher kim, mdebbirdir ecsmda mnkasim olur, ulviyye ve
sfliyye. Ol kim, ulviyyedir; mdebbirdir ecsm- ulviyyeti ki, ona nfs-i melekiyye
derler. Hkem ve melike-i semviyye derler, lisn- erle. Ve ol kim, sfliyyedir;
mdebbirdir lem-i ansr. Ol dahi y budur ki, mdebbirdir besit ve dahi env-
kint. Ona melike-yi arziyye derler.
Nitekim Shibul-Vahy (a.s.) eyitti: Denizlerin ve dalarn ve katrelerin ve
araztn melekleri bana geldiler, dedi ve buyurdu kim: \:\= _,= : } [Muhakkak
ki, hereyin bir melei vardr.]
Ve muhakkkn eyitirler: Her nesnenin iki firiteleri vardr ki: Biri zhiri
terbiyet eyleye; ve birisi btndan onu zahire ihrc eyleye derler.
Ve ol ksm ki, cevher ola; mdebbir ola ehs- cziyyede; ona arziyye
derler, nfs-i ntka gibi. Ve dahi ol cevhir kim, gibdir havsstan; ol dahi mnkasim
olur ikiye: Y budur ki, hayrah biz-zt ola; ve yhd err-i biz-zt ola. Eer hayr-i
biz-zt olacak olursa, melike-i kerrbiyyn; ve eer err olacak olursa, ona
eytn derler; eer hayra ve erre mstaidd olacak olursa, ona cinn derler.
Ekser-i mtekellimn ona varrlar: Firitehler ve cinler ve eytn ecsm-
latftir; ve kdirlerdir env- ekle mteekkil olmaya. Nitekim Hak Tel ol gzlerden
gib olan cevhire iret eder ve eyitir: =v} = ,_ .. ,\, \= (Mddessir, 74/31)
[Rabbinin ordularn kendisinden bakas bilmez.].
133





Bilmek gerektir ki, mfrekat bir nice vechdir: Evvelki; ecsmdadr. kinci:
Ukldadr. nc: Nfs-i melekiyyededir. Drdnc: Nefs-i ntkadr. Beinci:
Huds-i nefstedir. Altnc: Nefs bedene nice mteallik olur onun keyfiyyetindedir.
Mezheb-i hkem ve Hccetl-slm mm- Gazzl mezhebi budur ki:
Nfs-i ntka mcerreddir mddeden, aklla ve nakille.
Amm aklda bir nice vech vardr: Biri budur ki; besit ve nokta ve vahdet
mnkasim olmazlar; ve her cism ve cismn mnkasim olurlar. Pes mahall-i ulm cism
deildir ve cismn dahi deildir. Onun [i]in sevd ve beyz idrk olunur. Eer sevd
ve beyz cism ve cismn olacak olursa, sevd ve beyz cem olmak lzm gelir cism-i
vhidde. Cevb verirler ki: Sevdla beyzn sret-i akliyyeleri vardr. Onda cem
[12b] olurlar.
Amm nakille olan budur ki: Nfs mcerreddir mddeden. Bunda bir nice
vech vardr: Biri budur ki; Hak Tel hazret[i] buyurur: =! ,,= _ !\. ,. \! ,=>. v
__, , ,_ ..= s\,>! , \.!=l (l-i mrn, 3/169) [Allah yolunda ldrlenleri sakn l
sanmayn. Bilakis onlar diridirler. Rableri katnda rzklandrlrlar.]
Pes ekk yoktur ki, ol beden-i maktln iki itibr vardr: Bi-itibr rhtur diri
ve bi-itibr nefs-i meyyittir.
kinci nakl budur ki: Hak Tel buyurur: \ ,== ! .= \,\= _, _\.\!
(Mmin, 40/46) [Onlar sabah akam o atee sokulurlar]. Ve marz, beden-i meyyit
deildir. Zr k, cemdta azb etmek muhldir.
nc nakl oldur ki: Hak Tel buyurur: = ,_ _\} __} -..===\! _.\! \. ,l \,
- ,_= - ,!_ (Fecr, 89/27-28) [Ey huzura kovumu nefs (insan)! Sen Ondan honut,
Oda senden honut olarak Rabbine dn.]. yle olsa beden-i meyyit Hakka rcu etmez
ve muhtab dahi dmez. Belki Hakka rcu etmek ve muhtab dmek nefs-i
btnenindir.
134





Bilmek gerektir ki, ibu yetler bedenle nefsin mugyeretine dellet eder,
tecerrdle deil; bir niceler inkr ettiler nefsin tecerrdn. yle olsa bni Rvend
eyitti: Nefsin cz vardr kalbde; amm mtecezz olmaz dedi.
Ve Nizm eyitir: Nfs-i ecsm latiftir, sriyedir bedende.
Bazlar[] eyitir: Nefs bir kuvvettir, dimda olur.
Ve bazlar[] eyitir: Nefs bir kuvvettir, kalbde olur.
Ve bazlar[] eyitir: Nefs tr: Dimda olur, ona nefs-i ntka derler.
kinci: Kuvvet-i kalbdedir, ona kuvvet-i gazabiyye derler ve hayvniyye derler.
nc: Yrekte olur, ona nefs-i nebtiyye derler ve nefs-i bk derler, fn olmakla
nefs fn olmaz.
Amm hkem eyitir: Nefs, gayr-i mdddir ve ademi kabl eylemezler
derler; zr helk-i mrekkebden helk-i mcerred lzm gelmez derler.
Amm mm- Rz (rahmetullhi aleyh) Tefsr-i Kebrden cevb verip
eyitti: Bu sz ki, dersi[ni]z: Sz burhnsz deildir; belkim rh kp makmna gittii
ve nefs helk olduuna burhn- katmz vardr ki, ol er-i nebev ki; onu enbiy gelip
Allah Teldan vahy-i rabbn getirip, nefs meyyit olup ve rh kp gittiini isbt
ettiler, bi-l-cidl ve l-muhl. Amm bu sz vardr ki; kaan kim, ervh ebdndan ka;
eer ehl-i mn- ervh olursa ve amel-i slih ettiyse, lem-i envra gider; ill lem-i
fta gider ve zulmta urar (nez billhil-azm).
Amm hkem-yi mtellihe eyittiler: Nefs bedenden mfrekat edecek y
sadeti y ekveti vardr. Onun [i]in ki, nefs grelim dnydan lim gide Hak
Telnn ztn ve vcdunu ve sftn bile. Ol vakt nefs ar olur heyet-i
bedeniyyeden ve irz eder lezzt-i cismniyyeden. Eer btl nesnelere itikd edecek
olursa, yan dnydn chil ve mahcb gidecek olursa azba mbtel olurlar dediler.
Bilmek gerektir ki, maksd-i asl bu szlerden budur kim, Hak Tel vcibl-
vcddur ve vcibl-vcd idiine iki vech vardr: Evvel vech budur ki, hdisin
vcdu mmkindir; eer mmkin olmayacak olursa, gerek bir vakt madm ola ve bir
135





vakt mevcd ola. Pes her mmkinin sebebi vardr. mdi ol sebep budur ki, vcibl-
vcd ola ve yhd mnteh ola, vcibl-vcdda. Pes teselsl btldr.
kinci vech: Vcibl-vcdun burhnna budur ki, ekk yoktur mevcdun
vcdunda. Eer sebep vcibl-vcd olacak olursa, matlbumuz hsl; eer sebep
mmkinl-vcd olacak olursa ki, sebep ona vcib ola [13a] ibtidda; yhd vstyla
ola. Eer mevcdun vcdu vcibl-vcd olacak olursa, vcd mhiyyet zerine zid
olur. Nitekim sadr- kitbda beyn olundu. Pes yle olsa vcd muhtc olur, zta. Pes
vcd mmkin olur, yle olsa zt mukaddem olmak lzm gelir, vcdu zerine.
mdi eer sebep mlk olacak olursa; yhd mbyin olacak olursa, ikisi dahi
btldr. Kaan kim beyn olunduysa ki, Hak Telnn zt min-hays-hiye vcibdir; h
vcda ve ademe itibr eylemeden!
nc vech budur ki: Hkem eyitirler: Tkat-i beeriyye vef klmaz
ztullhn marifetinde. Onun [i]in ki gayr-i musavverdir; ve tecddi kbil
olmadndan tr ve Firavn, Msya sul ettiinde ki: ,=\\\! __ \= (uar,
26/23) [lemlerin Rabbi, dediinde nedir?] dedi. Yan Allahn mhiyyetinden sul
etti. Ms sftullhdan cevb verdi ve eyitti: ,..: } \.=,, \= __=\! __==\! __
\s. (uar, 26/28) [Ms: ayet aklnz kulansanz (anlarsnz ki), O, dounun,
batnn ve ikisinin arasnda bulunanlarn Rabbidir!] dedi.
Bilmek gerektir ki, besit-i tecdd kbil deildir. Mtekellimn ve hkem
muhlefet ettiler ve hasr men ettiler. Cizdir ki, zt biliriz ilhmla; yhd Hak Tel
ber ilm-i zarr yerde ol ilmi zarr ile Hakkn ztn[] biliriz. Ve dahi Hak Telnn
vcd-i mcerreddir mddeden. Pes vcd-i mcerred malmdur sftyla ve
mechldur ztyla.
Ve Kudem-i Mtekellimn eyittiler: Hak Telnn zt msvdir, sir
zevtla olmakta.
Ve hkem eyittiler: Mefhm-i vcd mterektir, bizim vcdumuzla ve
mugyirdir bizim vcdumuza tecerrdyle. Ve bilmek gerektir ki, Hak Tel cism
deildir, evet Mcessime hilf ederler ve biz onlar Hak Tel cisimdedir dedikleri
136





iin tekfr ederiz. Ve ciheti dahi yoktur, evet Kermiyye hilf eder. Zr ki, eer Hak
Tel cihette ve hayyizde olacak olursa, y budur ki, mnkasim ola cism gibi
mrekkebdir ve muhdestir. Eer vcibl-vcd cism olacak olursa, mrekkeb ve
muhdes olmak lzm gelir; yhd mnkasim olmaya cisme. yle olsa vcibl-vcd
cz-i l-yetecezz olmak lzm gelir, ol muhldir bil-ittifk.
Ve onculayn yine eyitirler: Hak Tel eer hayyizde ve cihette olacak olursa,
gerek kudreti mnteh ola; muhtc ola muhasssa ve mreccihe, bu dahi muhlldir.
Ve bazlar[] eyitirler : Hak Tel hayyizde ve cihette olmak cizdir, aklla
ve nakille. Amm aklla olduu oldur ki: Akl buna hiddir ki, mesel iki nesne
l-bddr ki, ikisinden birisi sr ola; birinde cevher gibi ve arz gibi kim, kimdir
cevher ki, srdir cevherde; yhd evvelki mevcd mugyir ola, ikinci mevcdda cihette
sem ve arz gibi. mdi Hak Tel leme mahall deildir ki, lem Hakkda sr ola ve
yhd ol leme hull eyleye. Pes yle olsa mugyirdir, cihette derler.
kinci bahs oldur ki: Cism hayyizi ve ciheti muktez olur. Onun [i]in ki cism
kbildir bi-nefsih; ve Allah Tel mrek olur cisme bi-nefsih kim olmakta. yle
olsa cism mrek olur hayyiz ve cihet iktiz etmekte. Pes yle olsa vcibl-vcd
hayyizde ve cihette oldu. Zr ki, ikisi bile cihet iktiz ederler, derler.
Amm nakille hayyizde ve cihette idiine oldur ki, ibu yet cismiyye ve
cihete dellet eder. Nitekim Hak Tel buyurur: _ =!., [13b] ,,.,l (Fetih,
48/10) [Allahn eli onlarn ellerinin zerindedir. ]. Ve bir yerde dahi buyurdu kim:
_.=} __\! _\= \=>_\! (T H, 20/5) [Rahmn, Ar istiv etmitir.] dedi, derler.
Cevb verdiler kim: Ol yetler tevl olmutur mutavveltta. Nitekim derler-
yedullhdan murd, kudretullhtr ve ibundan istibl muraddr.
Bilmek gerektir ki, Hak Tel kdirdir cem-i mmkint zerine. Zr ki,
mcib-i kudret zttr ve ztn nisbeti cem-i eyya ales-sevdr. Eer ales-sev
olmayacak olursa, gerek ztn ihtiss ola baz makdrtta. Pes zt muhtc ola mahssa
ve mreccihe, ol hd muhldir.
137





Felsife eyitir: Hak Tel vhiddir ve vhidden sdr olmaz; ill vhid
mmkinta masdar dahi olmaz dedi. Nitekim eyittiler: .>!\! v! -.= _., v .>\\! [Bir
olandan ancak bir olan sdr olur]. Pes ondan akl- evvel sdr oldu. Onun [i]in ki,
vcib Tel[nn] bir ciheti vardr kim, vcddir. Pes akl sdr oldu ancak.
Ve akl- evvelin ciheti vardr: Biri, vcb-i itibrca akl- sn sdr oldu.
Ve ikinci ciheti: mkndr, bu itibrca felek-i atlas zhir oldu. Ve nc ciheti:
mkndr bu itibrca mhiyyettir. Pes nefs sdr oldu ve bu felei tahrk etti; ve akl-
snden dahi akl- slis ve bir nefs ve felek-i sn sdr oldu. Bu tertbce evvel akl oldu
ve dokuz eflk oldu; ve akl- irden dahi nefs-i ntka-i insniyye sdr oldu. Ve kim-i
makm akl oldu ve ayrk sdr olmad; belkim insn zuhra geldi dediler.
Mtekellimn eyittiler: Bu sz kelm- sfiyyeye benzer. Zr ki, dellleri
yoktur dedi. Biz cevb veririz kim: Kelm- sfiyye, vicdn- al ve zevk-i sahh ile
malmdur; ehl-i zhir bu szlerden mahrmdur.
Ve amm hkem bundan gfildir ki, insn cmi ve mecm olduu
itibrca, lem-i ekberdir; ve mazhardr vcibl-vcdun. Bundan ekmel mevcd
yoktur. Lkin == _\.! : ,\= . ,,_ (Bakara, 2/60) [Her blk iecei kayna
bildi.] Her kii kim, insn[] edn gre l-cerem sonra kendi dahi ednlardan olur iki
cihnda.
Ve her kim, insn al grr hussen Fahr-i lem Seyyid-i kint Muhammed
Reslullh ( sallllhu aleyhi ve sellem) insndr. Bu rif dahi allardan ola iki lemde
(vallhul-hd.)
Mneccimler eyitirler: bu lemin mdebbiri ve messiri eflk ve
kevkibdir. Zr tagayyrt- ahvl mrtebittir, ahvl-i kevkibe.
Ve Seneviyye eyitti: Hak Tel err[e] kdir deildir; ve ill kdir olacak
olursa, fil-i vhid hem hayr hem de err olmak lzm gelir maa-hz bu muhldir.
Ve Nizm eyitti: Hak Tel kdir deildir. Eer kdir olacak olursa, cehle
dellet eder; yhd bir trl hcete dellet eder. Eer kabh fil sdr olduun[u]
138





bilmeyecek olursa cehldir; eer bilecek olursa muhtc olmak lzm gelir fil-i kabhe.
Zr ki, fil-i kabhe ikdm etmekle garazsz Hakme lyk deildir. Zr ki,
mnezzehtir cehlden ve hcetten.
Cevb budur ki: H bir nesne yoktur ki, Allah[a] nisbet kabh ola. Zr ki,
mlik-i mutlaktr ne gerekse iler.
Bahs-i sn: Cevb budur ki, Hak Tel limdir, ilmine drt vech vardr: Evvel
budur ki, Hak Tel fil-i muhtrdr; ve fil-i muhtr oldur ki, getirdii nesne ile ve ill
ol nesneye kasd etmek mmteni olur. Pes Hak Tel alim-i biz-zttr, makdrt bilir.
kinci bahs budur ki: [14a] Hak Tel hakmdir. Zr ki, ibu ol kimse ki
ahvl-i mahlkt teemml eyledi. Be-drst biz-zarr bilir ki Hak Tel hakmdir,
! , .,_, \= ,:>, s\=, \= = [Dilediini yapar ve istedii ekilde hkmeder.]
Bahs-i slis budur ki: Hak Telnn ztnn hviyyet-i mcerredesi vardr,
mddiyttan ve mteallikttan. Ve ol hviyyet-i mcerrede hzrdr zta. yle olsa Hak
Tel limdir, ztn ve sftn ve eflini ve mahlktn. Zr ilm, mhiyyet-i
mcerrede hzr olmaktr. mdi, mhiyyet-i mcerrede mebddr, cem-i mevcdta;
ve limdir kim, ztn bilse gayra mebd olmakl bilir. Pes yle olsa Hak Tel
limdir cem-i mevcdt[ta ].
Ve muhlifler sul eyitirler: lm sftullh deildir. Onun [i]in ki, ilm y
budur ki, sfat- keml ola, Hak Tel ol kemlle mevsf ola. yle olsa nks- biz-zt
olup kmil-i bil-gayr olmak lzm gelir. Ve eer ilm sfat- noksn olacak olursa, ilmi
Hakktan tenzh etmek lzm oldu dediler.
Cevb verirler ki: lm sfat- zt olduundan trdr, ztn kemli onunla
olduundan tr deil. Belki kmil-i biz-zttr ve sft- kemlt- zttr. Pes Hak
Tel limdir cem-i mevcdt; yan limdir klliyt al-vechil-klli; ve limdir
cziyyt al-vechil-cz ke-m hiye. Onun [i]in ki, mcib-i limiyyeti ztdir ve zt
cem-i malmta nisbet etmek msvdir, zt itibryla; ve mugyirdir taayyn
itibryla.
139





Bilmek gerektir ki, Hak Tel hayydir. Lkin hayt mansnda ihtilf ettiler.
Hkem ve Eb Hasenl-Basr bunlar eyittiler: Hayt ibrettir, ilimle muttasf
olmaktr.
Vesir mtekellimn eyittiler: Hayt ibrettir, sfat- hakkiyyeden ki, kimdir
ztla; ve irdet-i sfatullhdr, kadmdir.
Amm irdette ihtilf ettiler, hkem eyitti: rdet ibrettir ilimden ki,
muhttir cem-i mevcdt, ezelden t ebede varnca. Be-drst irdetin taalluku
murda li-ztihdir.
Mutezil eyitti: rdt kamdir bi-ztihi; amm hdistir mahallde deil. Zr
ki, mahall olmaya yaramaz. Zr ki, mahall havdis olur. Ol btldr. Eer mahall gayri
olacak olursa, gerek sfata gayr ile kim ola.
Cevb verirler: rde muhdese deildir. Zr ki her muhdesin vcdu
mevkftur ki, ona irdet mteallik olur. Eer irdet muhdes olacak olursa, evet bir
irdete dahi muhtc olmak lzm gelir. Teselsl btl[dr]; irdet muhdes olmak dahi
btl oldu. Ve Hak Tel mrddir cem-i kint hayrdan ve errden, imndan ve
kfrden. Onun [i]inki, cemsi mevcddur ve mbdidir.
Ve Hak Tel hirette kullarna arz- ceml eylese gerektir bu manyla ki,
mmin kullarna bedr olmu ay gibi gzkr; yan gzkmekte bedr-i aya benzeye,
ondan kendi bedre benzer.
Peygamber (a.s.) buyurur: _. \=: ,: ,_ _.= _=s\! _.,\! -\,\
451
[Rabbinizi Bedr
(dolunay) gecesi Ay grdnz gibi greceksiniz.]
Amm Mutezile eyitir: Hak Tel gzkmez ne dny da ve ne hirette.
Ehl-i snnet vel-cemat eyitir: Ryette irtism- zav olmaya ve ittisl
olmaya. u dahi olmaya ki, erie ve muvcehe ve mukbele art dahi olmaya.

451
Tirm Tirm Tirm Tirmiz zz z, Sfatl-cennet, 17; Buh Buh Buh Buhr rr r, Mevkit, 16,26, Tefsr, 50/2, Ezan, 129.
140





Hilf ederler Mebbihe ve Kirmiyye, eyitirler: Neam! Gzkr; amm
meknda ve cihette gzkr. Bu sz dahi sahh deildir.
Amm inkif- tmmede [14b] vech vardr: Evvelki budur ki: Mus
(a.s.) ryet taleb etti ve eyitti: =,\} _=.! _._! __ (Arf, 7/143) [Rabbim! Bana
(kendini) gster; seni greyim!]. Eer Hak Tel hazretini grmek muhl imise gerek
sul etmek cehl ola. Zr ki, muhal idiin bilmez imi; yhd budur ki muhl idiin
bilirdi. Amm taleb eyledi yle olsa taleb eylemek abes oldu.
kinci budur ki: Hak Tel buyurur: i_=\. \ ,_ _\! i_\. ..=, (Kyme,
75/22,23) [Yzler vardr ki, o gn prl prl parldayacaktr. Rablerine bakacaklardr
(Onu greceklerdir)].
nc budur ki: Hak Tel buyurur; ,>=\ ..=, ,,_ = , .! >:
(Mutaffifn, 83/15) [Hayr!Onlar phesiz o gn Rablerinden (Onu grmekten)
mahrum kalmlardr]. bu yet dellet eder ki, Hak Tel vade eyledi ki, kfirler
kymet gnnde Hak Tel hazretini grmeyeler yle mahcb kalalar demek. Bu
yette anlald ki, mminler mahcb olmazlar, Hakk grrler.
eyh Ebl-Hasan el-Er eyitti: Cem-i efl, Hak Telnn kudretiyle
mahlktur; abdin onda tesri yoktur.
Amm Kd Eb Bekr Bkilln eyitti: Zt- efl vkidir kudretullh ile.
Amm mml-Harameyn ve Ebl-Hasan-i Basr ve hkem ona vardlar
ki, efl-i ibd vkidir; Hak Telnn kudretiyle mahlktur. Zr ki, Hak Tel abdine
kudret ve irdet cd eder. Ondan sonra ol kudret ve irdet vcibdir, fil-i makdr.
Amm Ebl-Hasan stdn [?_.!..=!] eyitti: Messir-i zt, filde
mecm-i kudretullhdr; ve kudret abddir.
Amm cumhr-i Mutezil eyitti: Abd kendi filini cda getirir, ihtiyryla.
Aklla ve nakille hccet ederler.
141





Amm aklla olduu budur ki: Abd,eer filinde muhtr olmayacak olursa,
Hak Tel ona nesne teklf etmek muhl olur?.
Cevb budur ki: Eer abdin fili malmul-vuka teklf-i vk vcib oldu;
eer l-vuk olacak olursa mmteni oldu. Nitekim Hak Tel buyurur:
, \== .=,v (Enbiy, 21/23) [Allah, yaptndan sorulmaz (sorumlu tutulamaz).]
Amm aklla efl ki, abde muzf olur, abdin meiyyetiyle olur. Nitekim Hak
Tel buyurur: ,\, = ,=_ _=: \=, __=! : -,_, s!= (Tr, 52/21) [Herkes
kazandklarna kar bir rehindir.]
Ve bir yerde dahi buyurur: _:,\ s\= = =,\ s\= = (Kehf, 18/29)
[yle ise dileyen imn etsin, dileyen inkr etsin.]. Ve bir yerde dahi buyurur: =! !=\
,..= \= (Fussilet, 41/40) [Dilediinizi yapn!]. Ve bir yerde dahi buyurur: : _\\> =!
_= (Zmer, 39/62) [Allah her eyin yaratcsdr.]. =\. \= ,:s\> =! (Safft,
37/96) [Sizi ve yapmakta olduklarnz Allah yaratt.].
Cevb verirler ki: Sadet ve ekvet cibilldir; ve aml imrettir. ol kim,
muktezdir, medhi ve sevb sadettir; ve ol kim, muktezdir zemmi ve ikb ekvettir,
efl deildir. Bunlar muktez olan zr ki, sadet ve ekvet abde vcdundan nden
yazld.
Nitekim Peygamber ( a.s.) buyurur: _.:! \s ,\s\! =! _\> \= ! _.s\! \ _.: \= \
.\: = \= \:\=
452
[Allahn ilk yaratt ilk kalemdir. Ona yaz dedi. Kalem: Ne
yazaym ki? dedi Allah: Olmu ve olacak kaderi yaz dedi]. Yan ne kim, ilmullhda
varsa ki, halka mteallik yaz dedi.
=.=.\ \: \= mnas budur ki: .\: = \= demeklik olacak varsa onu yaz
demektir; ve onun kaz ve kaderine hd-mn getirmek farz ve vcib ve lzm-
klliyedir.

452
Tirmiz Tirmiz Tirmiz Tirmiz, ,, , Kader, 17; Tefsrul-Kurn, 68; Ahmed b. Hanbel Ahmed b. Hanbel Ahmed b. Hanbel Ahmed b. Hanbel, V, 317; Eb Dvud, Snnet, 17;
Ke Ke Ke Keful-haf, I, 309 (824); el-Hakim, el-Mstedrek, 2/498; Beyhak, es-Snenl-Kbr, III/9, X/204.
142





Amm Mutezile eyitir: Enbiy gnhlarna muterif oldular eer
kendileri[ni]n mstakil eflleri yokmusa, nice muterif olurlard. Nitekim Hak Tel,
Hazret-i demden haber verdi: \.=.! \.=\= \. ,_ (Arf, 7/23) [Ey Rabbimiz! Biz
kendimize zulmettik] dedi. Ve Ynus (a.s.) eyitti: =.! v! -\! v ,=\\=\! = =.: _.! =.\>,=
(Enbiy, 21/87) [Senden baka hibir tanr yoktur. Seni tenzih ederim. Gerekten ben
zalimlerden oldum.] ve Mus (a.s.) [15a] eyitti: _=. ==\= _.! __ (Kasas, 28/16)
[Rabbim! Dorusu kendime zulmettim.] dedi. Aceb budur ki, yine Mus Hakktan tutar
cem-i efl eyitir: s\=. == _.. s\=. = \, . =... v! _= } (Arf, 7/155) [Bu i,
senin imtihanndan baka bir ey deildir. Onunla dilediini saptrrsn, dilediini de
doru yola iletirsin].
Bunlara cevb budur ki, cem-i efl bi-kudretillhtr. Ve abd fili kesb etmek
ol manyladr ki, kaan bir kul bir nesneyi tamm kasd eyleye Hak Tel ol fili halk
eder, ol kulda hayrdan ve erden, mndan ve kfrden ol nice derse.
*******
[ Masntn Srrlarnn Beyn Hakkndadr:]
Ey tlib-i srr- ilh! nkim, masntn tertbini tefsrle ve hadsle beyn
eyledim. imdiden sonra kll-i tahkk dahi denile t kim, hakkat elinden dahi haberdr
olsun ve Hakka yol bulsun, in-Allhu Tel.
Ammat-tahkk, klellhu Tel: \= =!= =\! _ \= -\ _.=! __= _\= => _\!
_ _ _.\! =>. \= \=.,, \= __v! (T H, 20/5,6) [Rahmn, ara istiv etmitir.
Gklerde, yerde ve ikisi arasnda bulunan eyler ile topran altnda olanlar hep
Onundur.]
Bilgil ki, Hak Telnn vcdu, ezel ve ebeddir. Diledi kim, ztnn ve
sftnn nrunu izhr eyleye ve tamm- rahmetini leme bast eyleye. Evvel rh-
azam Ahmedi yaratt; ve cem-i hakyk- eyy ona bildirdi. Ondan sonra akl ve
kalemi ve levhi yaratt. Ondan sonra mfd- hakyk- yaratt, ondan sonra firiteleri
yaratt, ondan sonra derect- cenneti yaratt fazl ve at iin. Ondan [sonra] derekt-
cehennemi yaratt adl ve kaz iin. Ondan sonra seb-i semvt yaratt ahsen-i tk
143





zerine; ondan sonra yerin sahnn dedi ahsen-i mutbakt zerine. Ondan sonra
dny gn mzeyyen eyledi yldzlarla, ems ve kameri yaratt marka ve maribe
er olsun iin; ve dalar mhler kld, zerine yer muhkem olsun iin.
Zih kdir-i Pdih der kim, eflk-i nrniyye hl koymad, env- melike
ile doldurdu. Ve kar- bihr hl koymad ecns- hayvnttan. Ve Hak, havy hl
koymad env- tuyrdan ve karayerleri ve dalar hl koymad env- sib ve
vuhtan. Ve zulmt- trb hl ko[y]mad env- hevmmdan ve haerttan
bi-aynih onlarclayn insn leminde dahi bunlarn misl ve neziri vardr, in-Allhu
Tel beyn eyleyelim.
Amm et-temsl: Klellhu Tel: _,. >! ,:=.! _ (Zriyt, 51/21)
[Kendi nefislerinizde de yetler vardr, grmyor musunuz?].
Ey tlib-i ilm-i ilh! Kaan kim, insn hakkati itibryla kitb- cmi
olduysa; pes Hak Tel her ne kim, lem-i gaybda ve lem-i ehdette vardr, insnn
zhirine ve btnna feyz etti. Zr hakkatini gayb haznesinden izhr etti ve rhu lem-i
man-i envrndan verdi; ve akln ve kalbini esrr- btndan getirdi; nefsini ve cismini
envr- zhirden dzd.
Ve insn Hakkn kemlt- bahrinin bahrsi ve gavvs oldu. Ve kurbet kfnn
anks oldu. Ve insn bir doan oldu hazretl-hazert elinde. Ve yetl-yt-i hadikte
bir ecere bitti; ve gyetl-gyt hakyknda bir semere gzkt.
Pes tevller edelim mertib-i mevcdtn esrrn ve murkb- mehdtn
srn; t esrr- mevcdt hakykyla ve sr- meknnt tevltyla bilinip, insndan
yol alp, hazret-i izzetin kibriy-y zt-i nru irk tliblere, esm ve sft ve efl
mertibde hakyk- suver-i ilmiye gaybndan env- envr feyz edip; lem-i
nrniyytta ebedel-bd mnevver ve musavver olalar, [15b] bi-fazlillhi subhneh
ve Tel.
Amm srrun-nr: Klellhu Tel: __v! =!= =\! _. =! (Nr, 24/35)
[Allah, gklerin ve yerin nrundur.]
144





Nr, bi-ztih zhirdir ve gayrn izhr edicidir; ve nr ismullhtan bir
isimdir. Pes __v! =!= =\!_. [Gklerin ve yerin nrudur.] demek byle demek olur
ki: Hak Tel mazhardr semvt- ervh ve arz- ecsd. Hak Tel vcd- mutlak ve
nr-i mutlaktr, gaybdan ayna dein ne kim varsa, mevcdt- izfiyyeden Hakkn
inkif[] ile bilinir. Evvel kim, zhir oldu nr-i muhammed zhir oldu.
Nitekim Peygamber (a.s.) buyurur: __. =! _\> \= !
453
[Allahn ilk yaratt
ey benim nrumdur.]. Ondan sonra Muhammed nrundan, nr mnakis oldu, cem-i
mevcdt- zuhra siyyem ehl-i mn.
Nitekim Peygamberimiz (a.s.) buyurur: _ .= .==\! =! = \.!
454
[Ben
Allahtanm; mminlerde bendendir.]. Pes cem-i mertib-i insn, Muhammed nru ile
mnkad oldular. \,=v! \=.} \=.v! _\ [nsn(- kmil), insna ayn oldu].
Amm srrur-rh: Klellhu Tel: _ ,_ _=! = __\! _ _\! = =.\.=,
(sr, 17/85) [Sana ruh hakknda soru sorarlar. De ki: Ruh, Rabbimin emrindedir.]
Yan rh lem-i halktan deildir ki, tarf etmek mmkin olur zhir-i mahcblar iin.
Kim; onun [i]in ki, bunlarn idrki mahsstndan ileri gemez; belki rh-i lem
beddandr; ve rhun zt mcerreddir heyldan.
Zr ki, Hakka muzftr. Nitekim Hak Tel buyurur: _>_ = -, =>.
(Hicr, 15/29) [Ona ruhumdan fledim.].
Amm srrul-akl: Peygamber (a.s.) buyurur: s\! =! _\> \= !
455
[Allahn
ilk yaratt ey kalemdir.]
Meyih katnda evvel-i akla rhul-kuds derler, ilmullhn mazhardr.
Amm ukal katnda nefs-i ntka derler; ve ulem katnda akl bir nrdur ki,
gnlde olur hakyk ey[y] idrk ettii itibrla gnl mnevver olur. Ve uref
katnda gn[]le nefs-i ntka derler.

453

Keful-haf, /311(823,824,827); Ahmed b.Hanbel, /317.

454
Eb Dvud, Snnet, 16; Ahmed b. Hanbel, V/317; Keful-haf, /219, 237, 309.
455
Ahmed b.Hanbel Ahmed b.Hanbel Ahmed b.Hanbel Ahmed b.Hanbel, /317; Eb Eb Eb Eb D DD D v vv v d dd d, Snnet, 16; Tirmiz Tirmiz Tirmiz Tirmiz , ,, , Kader, 17; Keful-haf, /237,
311(823,824,827).
145





Amm srrul-kalemil-al: Klellhu Tel: ,\s\! (Kalem, 68/1)
[Nn ve Kaleme and olsun ki]
Murd nndan: Akl- klliyedir ve hem nn, Nr isminden bir harftir ve ol nr
ismullhtan bir isimdir.Ve her nesnenin kim, nefsinde mntek oluptur levhul-
mahfzda.
Uref eyittiler: Hak Tel cem-i mevcdt derc etti nn vel-kalem
dediinde. Zr ki, nn bir diredir; ol direye mevcdt derler. Pes hurf iinde
dire-i hurf-i nndan artk harf yoktur. Pes nn, evvel-i mevcdta iret eder kim; ol
nrdur kim, kaan nr, evvel-i mevcdta dellet eylediyse, cem-i mevcdt onunla
ibtid olundu.
Nitekim Hak Tel buyurur: _==, \= ,\s\! (Kalem, 68/1) [Nn.
Kaleme ve (kalem tutanlarn) yazdklarna andolsun.].Ve nndaki nokta, irettir
vahdete kim, nisbeti berberdir etrfa.
Amm srr- levh: Klellhu Tel: Srr- levhe gelince; _ .,= l_ = ,
=>= _\ (Burc, 85/21,22) [Hakkatte o (yalanladklar, asl) levh-i mahfuzda
bulunan erefli Kurandr.]
Levh ikidir: Biri; levh-i fevkndir kim, akl- evveldir. Ol levh, kaz ve
mml-kitb ve kalem-i aldr. kinci levh kim, tahtndir nefs-i klliyedir. Ve ol
nefs-i klliye levhul-kader ve levhul-mahfz ve kitb-i mbndir.
Amm insndaki levh, Kurndr, cmidir cem-i ulmu bir levhe kim,
kalb-i muhammeddir ki, mahfzdur tebdlden ve tayrden, ve ilk-i eytnden. Pes
Hak Tel kalb-i muhammedyi istil kld.
Nitekim Hak Tel buyurur: =! __= ==\! _\
456
[Mminin kalbi, Allahn
ardr.]. Ve tecelliyt- gaybiyye mahall vki oldu.
Nitekim buyurur: =! =,, =\! _\
457
[Mminin kalbi, Allahn evidir.].

456
Ke Ke Ke Keful ful ful ful- -- -haf haf haf haf , /148.
146





Amm srrul-melike: Klellhu Tel: _..= ->.! _\! >=_ -=.>=\! =\
s\=, \= _\>\! _ .,_, g\,_ =>. (Ftr, 35/1) [(Gkleri ve yeri yaratan), melekleri ikier,
er, drder kanatl eliler yapan Allaha hamdolsun. O, yaratmada diledii artrmay
yapar]
Melike insn leminde kuv-yi insniyye-i rhniyyedir ve nefsniyyedir.
Hatt melikelerin tetyr-i [16a] mazhiri vardr insnda: Gz mazhar- Azrildir; ve
kulak mazhar- Mkldir; ve burun mazhar- srfldir; ve az mazhar- Cebrildir.
Ve ibu mnsebet-i bela mahf deildir ol kimseye kim; zevk-i sahh
vardr ki, denilmitir: =_ , ,\ =_ , ,\ = =_, ,\ _., ,\ = [Tatmayan bilmez ve
bilmeyen bilinmez.]. Yan her kim tatmadysa arb- ilhiyyeden ve ol mecliste mest-
i l-yezl olmadysa h nesne bilmedi; ve her kim, nesne bilmediyse asl bilinmedi ve
zerrece mikdr olmad.
Amm insn kuvvetinin adlar ki, cmidir: Biri kuvvet-i akliyye-i ilmiyyedir;
ve biri kuvvet-i nazariyyedir. Amm firitehlerin kanatlar iki yhd dahi ziyde olur.
Peygamber (a.s.): Mirc gecesi Cebrili altyz kanatla grdm dedi ve ona iret
eyledi. Bu kaville ki, Hak Tel buyurur: s\=, \= _\>\! _ .,_, (Ftr, 35/1) [(Allah)
yaratmada diledii kadar arttrma yapar.].
Amm srrul-ar: Klellhu Tel: => _\! _.=! __\! _\= (T H, 20/5)
[Rahmn, ara istiv etmitir.]. Yan Hak Tel mtecelldir celli ve cemli ile alel-
keml cem-i mevcdta. Zr ki, cem-i ey rahmet-i rahmniyyeden hl deildir.
Nitekim Hak Tel mstev oldu, kll-i eynn vcdu zerine sfat-
rahmniyyet zhir olmakla kim, feyz mmdr cem-i mevcdta. Bundan trdr ki,
nr-i Muhammed Mustaf (a.s.) artan fere ve kll-i kinta irk etti, cem-i sft
onlarda zhir olmakla. Pes rahmeten lil-lemn [lemlere rahmet] oldu.
stiv mans budur ki: Kalb-i muhammediyyede sft- rahmniyyet zhir
oldu. Zr ki, Muhammedin ztnda ve sftnda tecell-i zt[a] erimekle ve tecelliyt-

457
Ke Ke Ke Keful ful ful ful- -- -haf haf haf haf , /147.

147





sft[] berk urmakla ve tecelliyt[] irk etmekle ve tecelliyt- efl[i] igrk etmekle
beeriyyetten nesne bakyye kalmad. Tamm- fendan sonra Hakkla mtehakkk
oldu.
Amm srr-illiyyn: Klellhu Tel: ,, \= _\ _!_,v! _\.: ! (Mutaffifn,
83/18) [Andolsun, iyilerin kitab liyyndadr.]. Yan aml-i sed ve heyt-i
nfs-i nrniyye mektbdur illiyynde.
Nitekim Hak Tel buyurur: ,_= _\.: (Mutaffifn, 83/20) [(O lliyyndaki
kitap) inde ameller kaydedilmi bir kitaptr.]. Yan mahall-i erftir kamu
mminlerin aml[i] onda merkmdur. , _s=\! .=, (Mutaffifin, 83/21) [O kitab,
Allaha yakn olanlar grr.]. Yan iki mukarrebler tanklk verirler.
Amm srrul-cennet: Klellhu Tel: , \ ! =\>\\ \! !\== !.=! ,. \! _ =,
_\.v! \.>. = __. =\. (Bakara, 2/25) [mn edip salih amel ileyenleri ise mjdele:
Kendileri iin altndan rmaklar akan cennetler vardr.]
Bilgil ki, umak drt trldr: Biri cennetn-nefstir. Ol cennet sekizdir;
makm tahtel-artr. Ve cennet dahi insndadr: Biri cennetl-efldir ve biri
cennets-sfttr ve biri cennetz-zttr, in-Allh Bb- Menzilde tafsl
eyleyeceiz.
Amm srrul-krs: Klellhu Tel: __v! =!= =\! -,=_: _= (Bakara,
2/255) [Onun krsisi gkleri ve yeri iine alr.]
Krs kalbe benzer tasvr ve tahll olmakta; ve krs muhttir cem yerleri ve
gnlleri ve iindekini ihta eylemitir, kalb muhttir onculayn.
Amm srr- Sidretl-Mnteh: Klellhu Tel: l_ .s\ (Necm, 53/13)
[Andolsun onu, grmt.]. Yan Peygamber (a.s.) Cebrili sret-i hakkiyyesi zerine
bir kez dahi grd. Mirc, gece demektir.
Ve bilmek gerektir ki, sidretl-mnteh yedinci gkte olur. Onun [i]in ki,
mnteh derler ki, firitelerin ve cinnlerin ve insnn ilmi ona dein mnteh olur.
148





Ve sidretl-mnteh yedinci gkte bir aatr; ve onun kk krs altnda ve budaklar
ar altndadr. Ve ol aac firitehler kaplamtr ve Cebrilin makmnda olur. Ve
sidretl-mnteh, insn leminde akl- kudsdir kim, hlistir evhm ve haylttan ve
kk [16b] ve bhttan.
Amm srr- Beytl-Mamr: Klellhu Tel: _==\! =,,\! (Tr, 52/4)
[Beyt-i Mamra.]
nsn leminde beytl-mamrdan murd insnn kalb[i] mamr olmaktr
ilimle. Ve kalbin mamr olmakl oldur ki, kuvvet-i kudsiyye ve melike-i insniyye-i
kalbiyye ve rhniyye ol mamr kalbi tavf ederler.
Amm srr bahrl-mescr: Klellhu Tel: _==\! _>,\! (Tr, 52/6)
[Ve alevlendirilmi denize (yemin olsun ki).]
Bahrul-mescrdan murd, insn leminde cism-i klldir; her ne kim, elvh-
mezkrda sbittir. Onun sreti bahrul-mescrda zhir olur.
Amm srrus-semvt: Klellhu Tel: \\,= =!== _,= _\> (Mlk,
67/3) [Birbiri ile uygun yedi g yaratmtr.]. Yan lem-i mlk kemltnn nihyeti
semvtnn hilkatidir.
Ve gkler insn leminde rh mertebelerine irettir: Evvel mertebe: lem-i
melekt-i arziyyedir ve kuvet-i nefsniyye ve cinndir. kinci: lem-i nefstir. nc
mertebe: lem-i kalbdir. Drdnc mertebe: lem-i akldr. Beinci mertebe: lem-i
srrdr. Altnc mertebe: lem-i rhtur. Yedinci mertebe: lem-i srr- rhtur. Bunlar
mertib-i rhniyyedir.
Amm srr- ansr-il erbaa: Nakildir Hikmetl-rkta; ehbeddn el-
Maktl eyitti: Kaan toprak ve su ve hava kar[tr]lp, tertbi ile mevld hsl olur:
Biri madin ; ve biri nebtt; ve biri hayvnt[tr]. Ve nefs-i mutmeinnenin iki ciheti
vardr: Biri gaybe ve biri ehdetedir.
nsn dahi mrekebdir cisimle rhtan. Pes tevecch etti lem-i gayba ve lem-i
ehdete. Ve bu lem-i gaybn ve ehdetin kemlt zhir oldu insnda. Zr ki,
149





insnn rh- hss gaybdandr ve cismi hulsa-i ehdettendir. Pes nefs-i insniyye ibu
itibrla cem-i lemleri muht oldu zhir-i lem vcdu ile; ve sreti tamm oldu.
Nitekim, btn lemi onun hakkati ile kmil oldu; ve insn nsha-i ilhiyye oldu. Eflk
ve ansr ve mevld insnn hakkatine tbi oldular ve bu leme geldiler.
Amm srrul-arz: Klellhu Tel; \.= __v! = =!== _,= _\> _. \! =!
(Talk, 65/12) [Allah, yedi kat g ve yerden bir o kadarn yaratandr.]
Belki insn leminde yedi yerden murd, yedi mehr azlardr ki sfliyyedir.
Amm srrun-nn: Klellhu Tel: (Kalem, 68/1) [Nn.]
Nn insn leminde nn nefs-i klliyyeden ibrettir; ve nn ht-i azmin
mazhardr ki, ad Yehmttur.
Amm srrul-cehennem ve derekth: Klellhu Tel: ,=.==\ , . !
,=! (Hicr, 15/43) [phesiz ki onlarn hepsine vadedilen yer cehennemdir.]
Mans budur ki: Cehennemin mehr yedi kaps vardr. Cehennemin misl[i]
insn leminde yedidir; bei havss- hamsedir ve biri ehvettir, yedincisi gazabdr. Ve
cehennemde ehl-i isyn iin zencrler ve ylanlar ve akrebler vardr. nsnda dahi
zencrler, ehvetler ve ylanlar menhiyyttr ve akrebler irk ve bhtttr.
*****
[Vcd ve Mertib:]
mdi nkim, cem-i mertib-i ulviyyt ve sfliyyt bildikse, vcd-i insnda
cem-i ibrtla bir dahi beyn eyleyelim kim, men ruen ola; ve lem-i hakkat ne
idii muayyen olur.
Hakkat-i vcudda bir nice itibrat vardr. Kmil-i muhakkklar tahkk edip
derler: Ed edelim ol itibrla kim, vcdda h nesne art olmaya. Ehlllh katnda
ona mertebe-i ahadiyyet derler. Yan cem-i esm ve sft- niseb ve taayynt
muzmahilldir ztta, demektir. Ol mertebeye cemul-cem derler. Ve dahi hakkatl-
hakyk derler ve dahi am dahi derler.
150





Kaan hakkat-i vcdda ol itibrla ona nesne [17a] art ola, ol mertebeye
vhidiyyet derler; ve dahi makmul-cem derler, ol msemmdr esm ile ve
sftla. Eer hakkat-i vcdun ittisl[i] itibrla olacak olursa mazhir-i esmya, ol
mazhir-i esm ayn- sbitedir. Ve dahi hakykul-mmkinttr. Ol mertebeye
mertebe-i rubbiyyet derler.
Eer hakkat-i vcd ol itibrla olacak olursa ki, isbt ve iskt onda art
olmaz. Ona mertebe-i hviyyet derler ki, srdir cem-i mevcdtta tecelliytla.
Nitekim Hak Tel buyurur: ,..: \= ,! ,:= = (Hadd, 57/4) [Ve nerede olsanz,
O sizinle beraberdir.]
Eer hakkat-i vcd, suver-i ilmiyyenin sbt[u] itibryla olacak olursa,
evvelin ve btn- mutlakn mertebesidir. Ve ol mertebe ayn- sbitenin mazhardr.
Eer hakkat-i vcd, klliyt- eynn ihtas itibryla olacak olursa, ism-i Rahmn
mertebesidir. Ve dahi akl- evvelin rabbidir. Ve akl- evvele levhul-kaz derler ve
dahi mml-kitb derler ve dahi kalem-i al derler.
Eer hakkat-i vcdda klliyyt, cziyyt, mufassla itibrla olacak olursa,
ism-i Rahmnn mertebesidir; ve dahi nefs-i klliyyenin rabbidir. Ve nefs-i klliyyeye
levhul-kader derler ve dahi levhul-mahfz derler ve dahi kitb-i mbn derler.
Eer hakkat-i vcd, kbil olduu itibrla olacak olursa, sret-i neviyye-i
rhniyye ve dahi sret-i neviyye-i cismniyye-i ism-i kbilin mertebesidir. Ve dahi
heyl-i kllnin rabbidir.
Eer hakkat-i vcd, sret-i rhniyye-i mcerrede itibryla olacak olursa,
ism-i Almin mertebesidir. Ve dahi ukl-i mcerredenin ve nfs-i ntkann Rabbidir.
Eer hakkat-i vcd, sret-i hissiyye-i gaybiyye itibryla olacak olursa,
ism-i Musavvirin mertebesidir. Ve dahi lem-i hayl-i mutlakn ve mukayyedin
rabbidir. Eer hakkat-i vcd, sret-i hissiyye-i ehdiyye itibryla olacak olursa,
ism-i zhir-i mutlakn mertebesidir. Ve dahi lem-i melektun Rabbidir. Ve insn-
kmil, hkimdir cem-i avlime.
151





mdi ol insn- kmil, ibrettir cem-i cem-i mertib-i ilhiyyeden ve
kevniyyeden. Yan ukl- mcerrededen ve nfs-i klliyyeden hir-i tenezzlt
vcda varnca[ya] dein. Ol mertebeye mertebe-i am derler. Ve bu itibrla insn
cem-i leme halfe oldu. Nitekim Hak Tel buyurur: -,\> __v! _ =\ _ .!
(Bakara, 2/30) [Ben, yeryznde muhakkak bir halife yaratacam.].
n hakkat-i vcdu bildik, mazhirden dahi bilmek gerektir. Esm ve sft
mazhar- zttr. Ve ayn- sbite ki, hakyk- mmkinttr, mazhar- esm ve sfttr.
Ve mevcdt- hriciyye, mazhar- ayn- sbitedir ve mevcdt- hriciyye
mnkasim olur cevhere ve arza. Ve cevher dahi mnkasim olur, bast-i rhniyyeye ve
bast-i cismniyyeye. Ol kim, bast-i rhniyyedir ukl ve nefs gibi. Ve ol kim, bast-i
cismniyyedir ansr gibi.
Ve lem-i ervh, mazhardr ism-i Evvelin; ve lem-i hakyk, mazhardr
ism-i Btnn; ve lem-i misl, ism-i Zhir ile ism-i Btnn ictimndan hsl olan
mazhardr; ve lem-i ehdet, ism-i Zhirle ism-i Btnn mazhardr; ve lem-i hiret,
ism-i hir-i mutlakn mazhardr; ve lem-i ukl ve nfs, lem-i ilhiyyenin
mazhardr; ve ar, ism-i Rahmnn mazhardr; ve krs, ism-i Rahmin mazhardr;
ve felek-i Zuhal, ism-i Rezzkn mazhardr; ve felek-i Mter ism-i Almin
mazhardr; ve felek-i [17b] Mirrh, ism-i Kahhrn mazhardr; ve felek-i ems, ism-i
Nrun mazhardr; ve felek-i Zhre, ism-i Musavvirin mazhardr; ve felek-i Utrid,
ism-i Brnin mazhardr; ve felek-i Kamer, ism-i Hlikn mazhardr; ve insn- kmil
ism-i Allahn mazhardr. Nice kim, ism-i Allah, ism-i zttr ve mstecmidir cem-i
esmy ve sft. nsn- kmil dahi mstecmidir cem-i lemi.
Diledi kim, sunun[u] ikre eyleye; lemi yaratt. Ve diledi kim, kendini
ikre eyleye insn- kmil[i] yaratt. Pes insn sret-i rahmniyye-i mcerrede ile
mutbktr, lemin sret-i akliyyesine; ve sret-i kalbiyyesine mutbktr, lemin
sret-i nefs-i klliyyesine ve sret-i rhniyye-i latfesiyle mutbktr, lemin heyl-i
klliyyesine; ve sret-i hayvniyyesine mutbktr, lemin tabat[]; ve sret-i
demeviyyesine mutbktr lemin sret-i cism-i klliyyesine; ve dahi sret-i azsna
mutbktr lemin ecsm- kebrine. bu itibrla ki, tamm- mutbakat hsl oldu
insnla lem ortasnda. Vallhu alem bi-umrihi [Allah, onun ilerini en iyi bilendir].
152





FASL-I F TAHLK DEM (a.s.)
Bilmek gerektir ki, Hak Tel hir mahlk, insn yaratt. Nitekim buyurur:
-,\> __v! _ =\ _ .} (Bakara, 2/30) [Ben, yeryznde muhakkak bir halife
yaratacam.]. Firiteler eyittiler: Yaratr msn ol kimseyi ki, fesd eyler ve kan
dker; biz sana tesbh ve takds ederiz. Hak Tel eyitti: \= ,\=! _ .} =\. v
(Bakara, 2/30) [Muhakkak ki, ben sizin bilemeyeceiniz eyleri bilirim.]. Yan Onu
kim, ben bilirim siz bilmezsiniz dedi. Firitehler bu sz iitip azametullhtan
korktular, yedi kez ar[] tavf ettiler. Ve bu sebebdendir ki, Kabeyi yedi kez tavf
etmek snnet oldu.
Fenrolu, Misbhul-nsde eyitti: Firitelerin elinden gelmez kim, halfe
ola. Zr ki, onlarn bazs mahcblard; halfelik elinden gelmez idi. Ve hicblarnn
birisi oldur ki: demi grmeden Hilfetine lyk deildir dediler. kinci budur ki:
demi grmeden tan ettiler. nc budur ki: demi grmeden tanklk verdiler.
Drdnc: Bir slih kiiye fsk dediler. Beinci: Gayba hkmettiler; fesd eder ,
dediler. Altnc: demi ehvete ve gazaba hamlettiler. Yedinci: demin fazletine
hased ettiler. Sekizinci: demin hilfetine hars oldular. Dokuzuncu: Nefislerine ucb
eylediler, amellerin[i] grdler. Onuncu budur ki: Rabblerine itirz ettiler. Pes
halfelie lyk olmadlar.
Mfessirler eyittiler: ol vakt ki, yerleri ve gkleri ve melikeleri ve
cinnleri yaratt. Ve melike[yi] gklerde skinlendirdi ve cinnleri yerlerde skinlen-
dirdi. Ondan sonra bunlarn arasnda fesd belirdi. Hak Tel melike-i lekern veribdi
kim, onlar uman haznedr idi. Ve bls onlarn resi idi ve ad Azzl idi. Rahmetten
md kestii iin ad bls oldu. n ol leker yeryzne indiler, cinnleri dalara ve
cezrelere srdler. Hak Tel blse destr verdi ki, yerlerde ve gklerde ibdet eyleye.
bls bu mertebeye ucb eyledi ve eyitti: Hak Tel beni firitehlerden ekrem yaratt ve
bana bunca mlk verdi. Ucublad, ondan sonra Hak Tel Cebrili ve srfli ve
Mkli gnderdi, yer[e] indirdi almadlar bu kez Azrili veribdi, yerin drt tarafndan
toprak ald. Onun [i]in ki, sretleri muhtelif oldu. Hak Tel eyitti: Y Azril! unu
kim, getirdin ondan bir halk yarata[y]m ve onlarn cnn kabz eylemeye ki, seni
musallat eyley[eyi]m esirgemek sende z olduu iin dedi.
153





Hak Tel ol topra krk [18a] sabh kudret eliyle hamr eyledi ve derler kim:
Firitelere buyurdu kim, ac ve tatl ve tuzlu suyla balk edeler ve Hak Tel
Cebrile buyurdu: Yerin kalbinden toprak ile Muhammed Mustaf (a.s.) ondan
yarada. Ondan sonra Cebril ve Mkil ve Kerrbn Hazret-i Reslun (a.s.) kabrinden
bir kabza toprak aldlar ve ol topra tesnm ve selsebl ve rahk suyuyla cennette
kartrdlar, bir ak inciye dnd. Ondan sonra Muhammed Mustaf (a.s.) umak
rmaklarna girdi, yine kt melikeler bildiler ki, Muhammed Mustaf budur. Ondan
sonra dem krk gn yle balk yatt.
Nitekim Hak Tel buyurur: !_:.= \.,= :, ,\ _=.\! = ,> \=,.{! _\= _.l =
(nsn, 76/1) [nsann zerinden, henz kendisinin anlan bir ey olmad uzun bir sre
gemedi mi?]. bls n demin bu resme kemltn[] grd, eyitti: Eer ben bundan
ulu olursam bunu helk ederim; ve eer bu benden ulu olursa, ben buna s olurum,
[dedi ve ] hased eyledi.
Der-Beyn- Sftur-Rhi f dem (a. s.)
Hak Tel ervh- ecsmdam iki bin yl evveldi yaratt. Ol vakt ki, ervh-
liyyeyi yaratt. Diledi kim, ecsm verse, ervh rz olmadlar. Zr ki, cismin
kdretinden ve zulmetinden tr cisme girmek istemediler.
Hak Tel onlarn zerine Sre-i Ysn okudu. Kaan kim, ervh onu iittiler
tazarr eylediler ve eyittiler: Y Rabbi! Bir daha oku!. Hak Tel eyitti: Bir daha
yeryznde okurum. Pes ervh dahi rz oldular ki, yerde bir daha iiteler ve
Kurnn envrndan ve esrrndan mtemetti olurlar; ve cem-i ulmu ve ahbr
demden kesb ederler.
Pes Hak Tel ervha emr eyledi ki, cem-i envrn iine gire, rh dahi girdi.
Ondan sonra cisme girdi ve bir dar ve karanlk yer grd, rh eyitti: Bir karanlk yere
nice gireyim? dedi. Hak Tel eyitti: Gl gir ve gl k! dedi. Pes rh demin
cesedine girdi. Kaan kim, genzine geldi, aksrd ,=\\! __ = .=>\! [Alemlerin Rabbi
olan Allaha hamd olsun!] dedi. Evvel kelm ki, dem syledi. Pes bu sz vki oldu.
Hak Tel cevb verdi; evvel sz ki, Hak Tel lem-i ehdette deme syledi:
154





=.s\> -=> _\\ ,.l \, = ,_ ==>_, [Y dem! Rabbin sana merhamet etsin; ve senin iin
yarattklarna da merhamet etsin.] dedi .
Ondan sonra Hak Tel demin hamdinden liv-i hamdi yaratt. Ondan sonra
rh demin cem-i cesedine girdi. Ondan sonra Hak Tel deme nrdan libs
giy[d]irdi; her gn hsn ve cemli ziyde olurdu. Ondan sonra Hak Tel Cebrili
deme veribdi; akl ve mn ve hayt bile veribdi.
Cebril eyitti: Y dem! Hangisin[i] ihtiyr edersin kabl eyle?. dem akl
ihtiyr etti; mn hay [etti]. Akl kande olursa ben dahi onda olurum, dedi. Var sen
git, dedi. Hay dahi mna eyitti: Allah Tel bana buyurmutur ki: Akl kande olursa
ben dahi onda olurum dedi. yle olsa akl ve hay ve mn, demde cem oldu.
Akl ihtiyr ettii [i]in ve demin azndan nr kard, gne nru gibi.
Ve Muhammed Mustafnn (a.s.) nru demin iki ka arasnda berk ururdu.
Hak Tel firitehlere emr eyledi ki, demin hutbesine hzr olalar. Pes firiteler yirmi
bin saff oldular. Hak Tel deme latf vz verdi ve yeil snds ve istebrak hilatler
giy[d]irdi. Ve banda altndan bir tc vard ve belinde nrdan bir kuak vard.
Ve Hak Tel [18b] cem-i esm[y] deme retti. Nitekim Hak Tel
buyurur: , \= \ \: s\==v! ,.l (Bakara, 2/31) [Allah, deme btn isimleri retti.].
Ondan sonra dem firitehlere selm verdi. Firiteler selmn[] aldlar ve izzet
eylediler. Hak Tel firitehlere buyurdu ki, deme secde eyleyeler; firiteler deme
secde eylediler; amm bls-i kibr secde eylemedi.
Begav Tefsrinde eyitir: Evvel, kim deme secde eyledi?. srfl eyledi.
Sebeb oldur kim, demin yznde Kurn nru grd, ona secde eyledi.
Nakildir Tefsr-i Kebrde, Muhammed ehristnden nakl eder ki, Tevrt
kitbn[d]an nakl eder kim, bls deme n secde eylemedi, hased eyledi ve eyitti:
Eeri , \ == .=, v dr [Yaplmayandan sorulmaz.].
Amm Hak Tel tarafna yedi sul mteveccih olur. Biri budur ki: Hak Tel
almdir, benden ne gelecein[i] bilirdi. Beni yaratmaktan hikmeti ne idi? kinci budur
155





ki: n beni azgn yaratt. Bana tat teklf etmekten murd nedir? Eer tat edersem
nef i yoktur ve etmezsem ziyn yoktur. nc budur ki: n beni ibdetine buyurdu
niin kuvvet vermedi ki ibdet eyliye[yi]m ve deme secde eyliye[yi]m? Drdnc
budur ki: Ben eyittim ki: Senden gayrya secde eylemezem! dedim. Bunda ne vardr
ki, bana lanet eyledi? Beinci bu ki: n bana lanet etti beni niin yine umaa
koydu? Eer beni men eylese umaktan, Adem umakta ebed kalrd. Altnc budur ki:
n demle beni dman eyledi; beni olanlarna niin musallat eyledi? Yedinci bu ki:
Bana kymete dein emn ver, dedim; Bunlar azdraym, dedim, niin emn
verdi? mdi bunlardan hikmet nedir? Bana beyn edin, dedi .
Pes Hak Tel firitehlere vahy eyledi ve eyitti: Eyitin blse kim: Ol nesne
kim, sen dersen Hakka teslm olmadn [i]in oldu. Bana byle mi edersin demek
hkm ve itirz etmektir ve bana itirz etmek kfrdr dedi, redd edip meln eyledi;
umaktan srd.
Ve amm Fahr-i Rz eyitir: Bu resme sul etmek ten hl deildir. Soran
kii sorduundan y efdal ola; y msv ola; y edn ola. Bu melndur, eytn
Rahmndan ne efdal ne berberdir; belki ednlarn ednsdr. Pes bu resme sul etmek
itirz ve tandr, murd- hikmet deildir. Eer maksdu hikmet bilmek olsa rcu
ederdi. n iitti ve sznden rc etmedi; pes meln ve makhr oldu.
Ondan sonra dem (a.s) bir taht zerine oturdu, firiteler omuzlar zerine
getirdiler. Hak Tel eyitti: Benim gklerimi varsn grsn; t ki, yakni ziyde ola.
Yz yl tavf eylediler. Ondan sonra Hak Tel mgden bir at yaratt; iki kanatlar
vard inciden ve mercndan. Pes dem, ol ata bindi. Cebril, o yanna yapt; ve Mkil
sa yannda ve srfl sol yannda ve cem-i gkleri tavf eylediler. Ondan sonra
umaa girdiler. Hak Tel, Havvy umakta yaratt ki, dem (a.s.) uyurdu. Sol
eesin[de]n geerek kemiinden yaratld ve eyitti: Ey dem ve Havv! Benim
umamda skin olun ve cem-i yemilerden y[ey]in; amm buday aacna yakn
olma[y]n dedi.
Mfessirler eyitirler: Kaan dem umakta skin oldu, yalnz yrrd. Hak
Tel uyku verdi, dem uyudu. Ondan sonra sol eesinden [19a] Havvy yaratt ve
156





umak libslarndan giy[d]irdi; ve Havv demin ba ucunda oturdu. Kaan dem
uyand, grd kim, ba katnda bir avret oturur. Firitehler imtihn iin deme
eyittiler: Bu kimdir?. dem eyitti: Avrettir. Eyittiler: Ad nedir?. dem eyitti:
Havvdr. Eyittiler: Niin Havv dersin?. dem eyitti: Deriden yaratld [i]in.
Eyittiler: Niin yaratld?. dem eyitti: Benimle onda skin ola. Firiteler onu
grdler, demin ilmin[e] taaccb eylediler.
Cafer-i Sdk (radyallhu anh) eyitti: dem ile Havv umakta otururken
Hak Tel Cebrili deme veripti ve eyitti: demin elin[i] tut, uma tavf eyle.
Pes Cebrili demle uma tavf eylediler; hatt bir latf serya geldiler, bir kerpii
gmten, bir kerpii altndan idi. Ve feri, yeil zebercedden idi ve ol seryda bir taht
vard kzl ykuttan. Ve ol tahtn stnde bir kubbe vard nrdan; ve ol kubbede bir latf
sret vard. Ve ol sretin banda nrdan bir tc vard; ve kulanda iki kpe vard
incilerden; ve belinde tavk vard nrdan. n dem onu grd, Havvnn hsnn
unuttu ve eyitti: Y Rabb! Bu ne srettir?. Hak Tel eyitti: Ftmnn sretidir ve
bandaki tc Muhammed Mustaf (a.s.)dr; ve belindeki tavk Al dir; ve iki kpeleri
biri Hasandr ve biri Hseyndir dedi. dem (a.s.) eyitti: Y Rabb! Kime verirsin?.
Hak Tel eyitti: Alye veririm dedi.
Ve nakildir ki: Ebul-Leys eyitti: Ol vakit ki, bls demi grd ki,
Hakktan bu resme izzet buldu, hased eyledi ve umaktan karmak istedi. Uman
kapsna geldi ve ok alad. Tvus geldi ve sonra ylan geldi. Ve ylann azna girdi ve
cennete girdi. dem Havvya eyitti: Bu cennet mlk ne mlk olur? Bunda ebed
olsak dedi.
Pes eytn bu sz demin azndan ald dahi eyitti: i_= _\= ,:\.! = ,.l \, \
.\>\! _\,,v =\= [Y dem! Size ebedlik aacn ve hesapsz mlk gstereyim mi?]
dedi. Amm Havv eytn bilmedi ve eyitti: Niin alarsn?. eytn eyitti: Sizin
[i]in alarm ki, birbirinizden ayr dersi[ni]z, eer bu aatan yemezseniz. Havv
ondan sonra deme geldi ve eyitti: Bu aatan yiyelim, umakta ebed kalalm dedi.
dem eyitti: Y Havv! Ben Allahn hmndan korkarm. Havv eyitti: Allahn
rahmeti okturdedi. demin eline yapp ald ve ol aa dibine geldi. dem sunmad,
Havv sundu ol aatan bir yemi ald, yedi. Nesne olmad onun [i]in ki, Havv tbi
157





idi dem metb idi. Mdem ki, metb salhiyyette ola, tbi dahi salhiyyette olur.
Eyitti: Y dem! Gr, ben nesne olmadm dedi. Kaan dem ol yemiten yedi, cem
giydii hulleler arkasndan gitti. Ve dem utand, kat; incr aacndan yaprak ald,
kendini rtt.
Eer sul ederlerse ki: dem hd Allah ile ahd eyledi ki, ol aatan yemeye.
Hl budur ki, akl vard. Niin yedi?.
Cevb budur ki: dem ol vakt ser-h idi, bilmezdi ve Havv gyet dilek
eyledi ki, dem ahdi unuttu ve yedi.
Eer sul ederlerse kim: dem hd cem-i mevcdttan efdal idi. Niin
melek olmak istedi? [19b]
Cevb budur ki: dem kendi hline nazar eyledi; grd kim, gh toprak
gh et gh snk; gh pdih gh kul; gh vuslat gh firk. n bu tebdlt[] grd
eyitti: Y Rabb[i]! Br melek olaym. Zr insndan gayrs terakk etmezler ve hlleri
trl trl dahi olmazlar. Pes yle olsa dem melek olmak istedi.
Ve nakildir ki: Begavde Hak Tel deme eyitti: Niin ben[im] nehy
ettiimden yedin. dem eyitti: Havv yedirdi. Hak Tel Havvya eyitti: Niin
yedirdin?. Havv eyitti: Ylan yedirdi. Hak Tel ylana eyitti: Niin yedirdin?.
Ylan eyitti: Bana bls yle dedi. Hak Tel Havvya eyitti: Sen ayda bir kez ana
hlin gr. Ve ylann ayaklar vard, kesti. Hak Tel blse eyitti: Sen meln ol, n
bunlar azttn dedi.
Hak Tel deme eyitti: Y dem! Ben seni yarattm ki, abd-i ekr olasn.
Sen abd-i kefr olmak istersin. dem eyitti: Y Rabb[i]! Beni yine toprak eyle, tek
azb eyleme.
Hak Tel eyitti: Ben seni niin toprak eyleyeyim ki, cenneti ve cehennemi
senin olanlarnla doldururum dedi. dem bu sz iitti ferah oldu, ondan sonra Hak
Tel demi Serendbe indirdi ve on nesne ile mbtel eyledi.

158





Fasl
Hak Tel demi kaan kim, yerlere indirdi emneti yerlere ve gklere arz
eyledi. Emnetden murd bunlara ihtibr vermektir. Firitehler eyittiler: Biz Allaha
mutyiz. Bize ne sevb gerek ne ikb gerektir. Ondan sonra Hak Tel emneti
deme arz eyledi.
Emnet drt bacakl bir ta sretinde oldu ve iinde bu idi kim, kim ihsn
ederse birine on ver[iri]m ve kim err ederse birine bir yaza[r]m. Ondan sonra ol
emneti kimse buyurmadan dem gtrd omuzuna kard. Hak Tel eyitti: Dur
yerinde! dedi ve deme eyitti: Y dem! Bu emnet senin olanlarn boynunda
dursun, t kymete dein. Ondan sonra tvusu gazab kapsndan kard, sular
kenrna brakt; ve ylan saht kapsndan kard Isfahna brakt. Ve bunlarn kmas
ikindi vaktinde idi. Umaa dem le[yi]n girdi, ikindi vaktinde kt.
Kaan dem umaktan kt, gitti; mahzn olup alad. Hak Tel eyitti:
Niin alarsn?. dem eyitti: Drus-sadetten ktm, dru-ekvete geldim;
drul-bekdan ktm, drul-fenya geldim. Niin alamayaym? dedi. Hak Tel
eyitti: Ben seni benim [i]in urunduldum; ve umam sana hell eyledim. Ve
kermetimi sana mahss kldm; ve rhumu sana nefh ettim; ve firitelerimi sana secde
ettirdim. hir benim emrime s oldun ve ahdimi unuttun ve benim izzetim hakk [i]in
ki, eer yeryz dopdolu dem olsalar ve bana ibdet eyleseler ondan sonra yine s
olsalar cemsini sler menziline indiririm. Kaan dem onu iitti, yz yl alad.
Nakildir ki, bni Abbs eyitir: dem ve Havv krk gn yemediler ve
imediler; ve gklere bakmadlar dim aladlar. Eer cem-i lemin gz yan bir
yere cem eyleseler Dvd peygamberin gz ya ziyde geleydi ki, hatsna alard.
Eer Dvd peygamberin yan ve cem-i halkn yan bir yere cem [20a]
eyleselerdi, demin gz ya onlardan ziyde olayd .
Fasl- Tvbe-i dem (a.s.)
Kaan kim, Hak Tel deme rahmet etmek istedi, Cebrile eyitti: dem
benim bedi ftratmdr ve gnh onun yrein[i] yakp durur. Hl budur ki, ol benim
159





esmm evvel zikr etti ve evvel bana ol hamd etti. Ben dahi yeryzne evvel onu halfe
kldm; ve amelsiz umak verdim; ve cem-i esmy rettim; ve firitehlerimi ona
secde ettirdim; ve onun [i]in bls[i] redd edip lanet ettim. Evvel gnhtan tevbe eden
oldur.
mdi, ben onu yarladm ve her kim gnh ileyip dnse istifr eylese, ben
onu yarlarm dedi. Ondan sonra Hak Tel, Cebrili deme gnderdi. Cebril
eyitti: Hak Tel tevbeni kabl eyledi . Ondan sonra kanadyla yeri urdu. Yerden bir
su kt. dem ol suyla gusl eyledi. Ve umaktan iki hulle getirdi sndsten ve
istebraktan, deme giyirdi.
Ondan sonra Hak Tel, Mkli Havvya veripti, Mkil eyitti: Hak Tel
demin tevbesin[i] kabl eyledi. Ve umaktan Havvya libs giyirdi. Havv n bu
sz iitti deme kat mtk oldu, alad; gzlerinden ya katre katre olup akard, inci
ve mercn olurdu. Nitekim dem alard, ya yere akard; zencebl ve ss otlar olup
biterdi. Ondan sonra Hak Tel deme eyitti: Kaan kim, Havv ile buluursun ona
ltufla syle. Ben onu senin olanlarnn anas kldm. Ondan sonra demle Havv
Araftta bulutular. Pes ol gne Arefe diye ad koydular.
Fasl
Ondan sonra Hak Tel demin arkasn[] kudret eliyle svad henz yere
inmedin, derler. Sa yannda zrriyt zhir oldu ak inciler gibi ve sol yannda yine zhir
oldu kara karncalar gibi. Hak Tel eyitti sa yanndakine: Benim rahmetimle umaa
girin ve sol yanndakine eyitti: Benim hmmla cehenneme girin. Bana sizden ass ve
ziyn yok.
Kaan kim, Hak Tel demin belinden zrriytn kard, firiteler grdler
ki, hesb yok. nsn zhir oldu, eyittiler: Y Rabb[i]! Bunlar dnyya nice sarlar ve
nice maet ederler? dediler. Hak Tel eyitti: Ben bunlar drt blk ederim. Bir
bl ata belinde, bir bl ana rahminde, bir bl yer zerinde ve bir bl yer
altnda ola dedi.
160





Zehretr-Riyzda eyitir: Hak Tel demi umaktan karacak drt
nesneyle kard: Biri as, ve biri incr yapra, ve biri yzk ve biri alamak idi. Pes
as Ms elinde vki oldu, onunla nbvvet buldu. Ve yaprak Hda vki oldu,
onunla mg oldu. Ve yzk Sleymn elinde oldu, onunla mlk buldu. Alamak
slerde oldu, rahmet buldu.
Ve eyitirler ki: Havv yz yirmi kez olan dourdu. Esahh budur ki: Havv
ana bin oul ve kz dourdu; bir karnda bir erkek, bir dii dourdu. dem ol bir
karndaki erkee ol bir karndaki kz verirdi emrullh ile idi.
Ve dem peygamber olu te be nesne vasiyyet eyledi ve Sen dahi
olanlarna vasiyyet eyleyesin! dedi. Biri budur ki: Fn dnyya marr olmayasn!
Ben umaa marr oldum ve gnh iledim. Hak Tel benden rz olmad, beni
umaktan kard. kinci: Avret szne uymayasn! [20b] Ben avret szne uydum
bana pimanlk hsl oldu. nc: Her ne ilersen hirine nazar eyle! Eer ben iin
hirine nazar eylesem byle olmazdm, dedi. Drdnc: Gnl her neye meyl ederse
men eyleyesin! Eer ben gnlm buday yemekten men eylesem bana pimanlk
hsl olmazd. Beinci: Her ne ilersen danp ile! Eer ben firitehlere danp ilesem
ben byle olmazdm, dedi.
Ve demin mr bin yla eriti, Melekl-Mevt gelip demin rhunu kabz
eyledi.
Bazlar eyitirler: Serendbde yatar derler. Ondan sonra yedi gn ve yedi
gece ay ve gn tutuldu, cihn yle karanlk oldu. dem cuma gn[] zevlden sonra
veft eyledi. Ondan sonra Havv krk gn ve krk gece yemedi ve imedi. Ondan sonra
ol dahi veft eyledi.
Bazlar eyitir: Bir yl demden sonra diri oldu, ondan [sonra] ld derler.
demle bile defn eylediler. _. -,\} ,:>\! -\ - v} =\\= s_= : (Kasas, 28/88)
[Onun ztndan baka her ey yok olacaktr. Hkm Onundur ve siz ancak Ona
dndrleceksiniz.].

161





FASL-I DER -BEYN-I TERTBL-MEVCDT
Ey rif-i ilm-i hakyk! Ve ey tlib-i srr- dekyk! ittin ki, marif-i
ilhiyye[i] ne tahkklerle beyn ettim, isbt- kemlt- sbhniyye iin. Ve avrif-i
rabbniyye[y]i ne tatbklerle iyn ettim, irdt- de[l]lt- rahmniyye iin ki, matlab-
al ve maksad- aks bu idi kim, Br Tel (azze sultneh) cem kulb-i vhide
matlb-i biz-zt ve mahbbul-lezzt idi. Maniye olup, makm- mhede de ve
keml-i hd-i ztyla muayyen ve mbeyyen ola idi, al seblit-tkatil-beeriyye ird
ve isbt ettim. Pes diledim ki, onun masntn[] dahi takrr ede[yi]m ki, snii
sunundan ve std-i krndan bilirler ki, ne kadar shib-i kemldir ve nice zl-cell ve
zl-cemldir biline. Ve cnlar ve gnller dahi megl olalar.
mdi, bilmek gerektir ki, Peygamber (a.s.) eyitti: s\! =! _\> \= l
458

[Allahn ilk yaratt ey akldr.]. Kaan kim, Hak Tel akl yaratt gel dedi, geldi.
Git dedi, gitti. Syle dedi, syledi Epsem ol dedi, epsem oldu. Hak Tel eyitti:
zzetim hakk [i]in bana senden sevgili kul yaratmadm ve sana sabrdan efdal nesne
vermedim dedi.
mdi akl, nr-i rhndir ve makm- gnlde srrn yannda olur ve srrn
meyli aled-devm alya olur. Ve akln zneti tr: Biri hilmdir ve [biri sumttur; ve]
biri sabrdr. Ve akl cndan efdaldir. Zr ki, tenin kvm cnladr ve cnn kvm
aklladr. yle ki, grp bilmek chillerindir ve aklla bilmek riflerindir.
Ondan Hak Tel kalemi yaratt bir cevherden. Uzunluu be yz yllk
yoldur. Nrdan zincrle arta aslptr. Bir melek ona mvekkeldir; ve yz bounu
vardr; ve ucu akk olmutur; ve ucundan nr kard, akard. Nitekim dny
kaleminden mrekkeb kar hurf yazlr. Her harfin bykl Kf da gibidir .
bni Abbs (radyallhu anh) eyitir: Ondan sonra Hak Tel levh[i] yaratt,
bir ak inciden; ve taraflar kzl ykuttandr; ve levni yz altm renk[i] bulur. Ol
nesne kim, kalem levhe yazd. Hak Tel eyitti: Y kalem! Yaz ki, benden artk Allah

458
Ahmed b.Hanbel Ahmed b.Hanbel Ahmed b.Hanbel Ahmed b.Hanbel, /317; Eb Eb Eb Eb D DD D v vv v d dd d, Snnet, 16; Tirmiz Tirmiz Tirmiz Tirmiz , Kader, 17; ; ; ; Keful-haf, /148, 237,
263, 311(823,824,827).

162





yok ve Muhammed (a.s.) reslmdr. Her kim, benim kazma rz olmasa ve
bellarma sabr eylemese ve nimetlerime kr eylemese, varsn ol bir gayr tanr
istesin dedi. Kalem dahi yazd.
Peygamber (a.s.) eyitti: Hak Tel eyitti: Y kalem, yaz!. Kalem eyitti: Y
Rabb[i]! Ne yazaym?. Hak Tel [21a] eyitti: Yaz efati enbiyya; ve kermeti
evliyya; ve muhabbeti etkyya; ve uma cmertlere. Kalem eyitti: Y Rabb[i]!
dervler iin ne yazaym? dedi. Hak Tel eyitti: ,\ \.l _\ ,= Yan fukar
benimdir ve ben dahi onlarnm; ve onlarnla benim aramda hicb yoktur ve benim
sevgili dostum onlardr dedi.
Peygamber (sallallhu aleyhi ve sellem) eyitti: Kalem ,,> _\! => _\! =! ,=, i
[Rahmn ve Rahm olan Allahn adyla.] [yedi] yz ylda yazd. Ondan sonra Hak
Tel eyitti: Her kim ki, ,,> _\! => _\! =! ,=, dese, yedi yz yl ibdet etmice ol kiiye
sevb ver[ir]im; ve onu yarla[r]m; ve amellerin mbrek ede[ri]m; ve hasentn kabl
ede[ri]m dedi.
Ve Peygamber (a.s.) eyitti: Umakta bir kubbe grdm nrdan. Ve ol
kubbede drt rmak grdm akarlard: Birisi: Bismillhn mmi deliinden su
akard. Ve biri: Allahn hs deliinden st akard. Ve birisi: er-Rahmnn mmi
deliinden sci akard. Ve birisi: er-Rahmin mmi deliinden bal akard. Hak
Tel eyitti: Y Muhammed! Her kim, Bismillhir-Rhmnir-Rahm [Rahmn ve
Rahm olan Allahn ad ile...] dese bu drt rmaklardan ona iiri[ri]m dedi.
Ondan sonra Tefsr-i Kebrde eyitir: Hak Tel bir yeil cevherden ar
yaratt ve altnda alt yz bin perdesi vard. Her perdenin bykl yedi kat gkten
byktr derler ki, Hak Tel bir cevher yaratt ve ol cevhere bir kez nazar eyledi. Ve
ol cevher su oldu. Ondan sonra Hak Tel yeli yaratt ve suyu yelin zerine vaz eyledi.
Ve sunun zerine ar vaz eyledi ve ara hkm eyledi.
Nitekim buyurur: .=! __= _\= => _\! (T H, 20/5) [Rahmn, ara istiv
etmitir.]. Ar n bu sz iitti, kendini grd. Ondan sonra bir ylan yaratt, ba ak
inciden ve cismi altndan ve gzleri ykuttan. Ve ol ylann yetmi bin kanad vard. Ve
163





Hak Tel ol ylana buyurdu ki; Ar kuata yavrusuyla. Ylan ar kuatt yavrusuyla;
artan tara salnp durur. Ondan sonra Hak Tel cmle-i ar yaratt ki, drt firitetir;
ar gtrrler. Kymet gnnde sekiz olsa gerektir.
Nitekim Hak Tel buyurur: -,.\=. ..=, , = ,_ __= =>, (Hkka,
69/17) [O gn Rabbinin arn, bunlarn da stnde sekiz (melek) yklenir.]. Ve ol
firitehlerin birisi srfldir. Ve her birisinin drt yzleri vardr: Bir yz aslandr; ve
bir yz grekstir [?.=>> ]; bir yz kzdr; ve bir yz adamdr. Ve her birinin drt
kanad vardr. kier kanadyla uarlar; ve ikier kanadlarn[] yzlerine tutarlar; ar
nruna yanmayalm, diye hicb edinirler.
Amm Fahr-i Rz (rahmetullhi aleyh) Tefsr-i Kebrde eyitir:
.=! __= _\= => _\! (T H, 20/5) [Rahmn, ara istiv etmitir.] yetinde bir
nice vech vrdr: Biri budur ki: Ar Allah Telnn mekndr, derler. Bu sz btldr
aklla ve nakille.
Ve bir vech dahi budur ki: Eyitirler: Grelim ar Hakktan mukaddem ola;
yhd muahhar ola; yhd berber ola. Eer ar Hakktan mukaddem denilirse; bu
sz, btldr. Eer berber denilirse, kadm iki olmak lzm gelir; bu dahi btldr. Eer
muahhar olacak olursa, arsz sbit iken ondan sonra ar mekn edinmek aczdir.
Ve bir vech dahi budur ki: Eer Hak Tel ar zerinde cels olacak olursa,
ol taraf kim, arn yemnidir ve yesrinin gayrdr. yle olsa Hak Tel mellef ve
mrekkeb olmak lzm gelir; bu sz btldr.
Ve bir vech dahi budur ki: Allah Tel ar zerine cels olacak olursa,
grelim; [21b] mtemekkin olacak olursa, mekn btldr; eer mtemekkin olmayacak
olursa, mahall-i hareket ve skn olur, bu dahi btldr.
Ve bir vech budur ki: Allah Telnn cem yerlerde mekn ola ve yhd
baz yerde olmaya. Eer cem yerde mekn olacak olursa, gerek nehyolunmu yerlerde
buluna, bu dahi btldr. Eer bir yerde olup ve bir yerde olmayacak olursa bir muhassis
gerektir ki, ol mekna tahss eyleye, bu dahi btldr.
164





Ve bir vech budur ki: n ol sekiz firiteler ki, ar gtrrler. Gerektir ki,
Hakk bile gtreler, bu dahi btldr. Onun [i]in ki, Hlik ona derler ki, mahlkt
saklaya ve mahlk onu saklayacak olursa, gerek mahlk hliki saklaya. Hlik mahlka
muhtc olmak lzm gelir, bu sz dahi btldr.
Sal ederler ki: Hak Tel buyurur: s\=\! _\= -=_= \: (Hd, 11/7) [Ar,
su zerinde iken.] dedi. Niin?
Cevb budur ki: T kim ukel bileler ki: H bir nesne su zerinde bnyd
olmaz; Hak Tel grne. Kdir-i Pdihdr ki, su zerinde ar bnyd eyledi,
demektir. Hak Tel ar yaratt ve buyurdu: Drt firitehler gtreler ol vakt ki,
kymet gn ola sekiz firite ar kymet yerine getireler. Niin sekiz ola?
Bunda nice vech vardr: Biri budur ki: Uman sekiz kaps vardr. Onlarn
adedi mesbesinde bu firitehler sekiz olurlar. Biri dahi budur ki: Ara tazm ve tekrm
etmek [i]in sekiz firite olurlar. Biri dahi budur ki: leml-melekt sekizdir: Biri ar;
ve biri krs; ve biri kalem; ve biri levh; ve biri meleul-aldr; altnc mstevdr;
yedinci elvh; biri aklmul-uldr. Pes ol firitehler, bu sekiz lemin mukbelesinde
olup tasarruf ederler.
Ve bir vech oldur ki: lem-i cebertil-al sekizdir: Biri sidretl-
mntehdr; biri hazret-i kuddstr, mnct iin; ve biri hucb-i nrniyyedir; ve biri
bihrul-envrdr; biri refrefl-aldr; biri srdikttr; biri adem-i hurf-i
terkibiyyedir; ve biri intih-i hakyktr. Pes ol firiteler ol sekiz lem-i cebertun adedi
mukbelesinde ol ar gtrrler ve bu lem-i cebertlarda tasarruf eyleyeler.
Ve bir vech dahi budur ki: leml-mlk sekizdir: Biri nr ; biri hav; biri
m; biri trb; biri neb[t]t; biri hayvnt; biri cemdt; biri madindir. Pes ol
firitehler bu leml-mlkn adedi mukbelesinde olup lem-i mlk tasarruf
eyleyeler.
Ve bir vech dahi budur ki: Hak Tel insn sekiz eyden terkb etti : Biri
nutfe; ikinci kan; nc sinir; drdnc snk; beinci et; altnc in; yedinci tasvr;
165





sekizinci nefhadr. Pes ol firiteler bu sekiz itibrtn mukbelesinde olup bunlar
tasarruf eyleyeler.
Ve bir vech dahi budur ki: Mevkf sekizdir: Biri ecsmda; ikinci kabirde;
nc nefhle kabirden ktktan sonra; biri mzndr; beinci hesbda; altnc havz
katnda; yedinci livl-hamd katnda; sekizinci srtta. Pes ol firitehler bunlarn
mukbelesinde olup sekiz oldular.
Ve bir vech dahi: Hak Tel insn sekiz nesneye buyurdu. Biri: tevhd;
ikinci namz; nc zekt; drdnc hacc; beinci gaz ; altnc ihls yedici oru;
sekizinci takvdr. Pes ol firiteler bunlarn mukbelesinde sekiz oldular.
Ve bir vech dahi budur ki: Bu sekiz firitehler ki, ar gtrrler: Biri
hakyk- esrra mvekkeldir; ve biri hakyk- ukla; ve biri hakyk- ervha; ve biri
nfs-i [22a] zhireye; ve biri hakyk- bsireye; ve biri hakyk- amle; ve biri
hakyk- ahvle; ve biri hakyk- kefe. yle olsa bu sekiz firiteler bu sekiz hakyka
mvekkeldir.
Ondan sonra Hak Tel rhu yaratt, iki bin yl ecsmdan evvel yaratt.
Kef ta eyitir: Rh bir mukarreb-i firitehdir. Hak Tel artan sonra rhtan azm
nesne yaratmad. Amm hilkati firitelere benzer ve sreti deme benzer. Yarn
kymet gnnde arn sa yannda dura, cem-i firitehler saff olalar. Muhammed
mmetine (sallallhu aleyhi ve sellem) efat eyleyeler. Amm ol rh kim, insnda
tasarruf eder, cevher-i latftir. nsnn cismi sretindedir, hsnn gyet ve cemlini
nihyettir. Kbil-i tecezz deil; belki lem-i emrdendir.
Ve lem-i emr on mertebedir: Biri: Evvel ki cdla kim olmaktr ki, cem-i
mskn evvelidir. kinci mertebe: dem emneti gtrmekte msk etti. nc
mertebe oldur ki: Ar onunla kim olmaktr. Drdnc emr oldur ki: Krs onunla
kim oldu ve cem-i mevcdtn sretini getirdiinden tr. Beinci emr oldur ki:
Kalem onunla kim oldu levhde tasarruf ettiinden tr ki; gaybiyyeti zhir etti ve
levhde emnet koyduundan tr. Altnc emr oldur ki: Levh onunla kim oldu
ekvnn tafsli onda zhir olduundan tr. Yedinci emr oldur ki: cddan sonra yine
idm etmektir. Dokuzuncu emr oldur ki: Mahlkt onunla duraklamaktr hare varmak
166





iin. Onuncu emr oldur ki: Umakta ehl-i nam tasarruf eyleyeler tasavvur-i murdtta
ahlf etvr zerine[dir]. On birinci: Cennette ebed olmaktr.On ikinci emr oldur ki:
Suver onunla kim oldu ve ervh[] getirme[e] kbil olduundan tr. Ve bu rh
ikiye mnkasim oldu: Biri ulvdir ve [biri] sfldir. nsnn ve firitelerin rhu ulvdir;
cinnlerin ve eytnlarn rhu sfldir. Amm rh-i hayvnt ve nebtt ve madin
tabyiden zhir olurlar ve yine tabyia karrlar.
Amm sul eyitirler ki: Peygamber (a.s.) eyitti: Hak Tel benim rhumu
yaratt; ve bir rivyette Evvel benim uklm yaratt; ve bir rivyette Evvel benim
nrumu yaratt; ve bir rivyette Evvel kalemi yaratt; ve dahi Evvel levhi yaratt
dedi. Pes vech-i tevfk nedir rvler arasnda?
Cevb budur ki: telfk-i kelm bunda iki vechledir: Biri budur ki: Hak Tel
evvel bir cevher yaratt. Ol cevher hayta sebep olduu itibrla rh- evveldir; ve leme
nr verdii itibrca nr-i evveldir; ve lemi tedbr ettii itibrla akl- evveldir; ve
ktib olduu itibrla kalem-i evveldir; ve levh olduu itibrla levh-i evveldir.
=!_\,.=v! =>.>v =!_\,\! =>.>\ [brtta ihtilf vardr; itibrtta ihtilf yoktur.].
kinci cevb budur ki: Her birisine evvel olmaklk sdktr. Zr ki, itibr,
lemin mfredtna ve mrekkebtna nazardr. Ve mesel mfredta nazar, cn evvel
mahlktur lem-i cebertta; ve akl, evvel manzrdur lem-i melektta; ve nr, evvel
masndur lem-i mlkte. Ve mrekkebta nazar, kalem evvel mahlktur lem-i
melektta; ve levh, evvel mahlktur lemi mlkte. Vallhu alem bi-umrihi [Allah,
onun ilerini en iyi bilendir.]
Ve Hak Tel rhtan sonra illiyyni yaratt. Zebercedden bir levhtir, arn
altndadr; cem-i sadnn amelleri onda yazldr. Nitekim yedi kat yerden aa
siccndir; cem-i ekynn amelleri [22b] onda yazldr. Ondan sonra Hak Tel
krsyi yaratt, bir latf cevherdendir. Yedi kat yerler ve gkler krs katnda bir sahrda
bir halka gibidir; ve krs dahi ar katnda bir sahrda bir halka gibidir. Ms
peygamber (a.s.) Hak Tel hazretine eyitti: Y Rabb[i]! Krsyle arn aras
nedenlidir?. Hak Tel eyitti: Elli kez yz bin yllk yoldur.
167





Ondan sonra Hak Tel yerleri yaratt. Evvel budur ki: Hak Tel yele
buyurdu ki, ese; ve yel esdi suya dokundu mevce geldi ve kpklendi. Ve ol kpkten
yerleri yaratt ve mevclerden dalar yaratt. Eer sul etseler kim, Hak Tel eyitti:
_> s_= : s\=\! = \.\ (Enbiy, 21/30) [Ve her canl eyi sudan yarattk]. Yan
her diri nesneyi sudan yarattk, dedi. Hl budur ki: Baz nesne vardr ki, sudan deildir.
Firitehler ve cinnler ve dem hd topraktandr. Pes nice tevfk olunur?
Cevb budur ki: Be-drst Hak Tel firiteleri yelden yaratt; unun gibi
yelden ki, ol yeli sudan yaratt. Ve demi topraktan yaratt; unun gibi topraktan ki,
Hak Tel ol topra sudan yaratt. Pes Hak Tel be-drst, cem[i diriyi] sudan yaratt
_,_ - .\ ,\ [O halde anla. nk o, karbdir.] ve cem-i dalarn damar Kf dana
ulaktr. Ve Kf da yeil zeberceddendir; ve cem-i yeryzn kaplamtr ve gn
yeillii kf dandandr.
Peygamber (a.s.) eyitti: Hak Tel Kf dann ardnda bir ak yer yaratt otuz
bu yercedir bykl, ii dopdolu mahlkttr, Allah Telya ibdet ederler, dem ve
eytn kimdir bilmezler; tesbhleri yedi kelimedir: =! =_ .=>= =! v} -\} vdr.
[Allahtan baka ilah yoktur ve Muhammed (s.a.v.) Allahn resldr!].
Ebul-Leys (rahmetullhi aleyh) eyitti: Hak Tel evvel yeryzn[] yaratt,
bir kzl aya ta kadar, Kabe yerinde. Ondan sonra gkleri yaratt, yerin zerine dedi.
Evvelki gk, yeil zeberceddendir; ikinci gk sar ve ykuttandr; nc gk kzl
ykuttandr; drdnc gk ak gmtr; beinci gk kzl altndandr; altnc gk ak
incidendir; ve yedinci gk nrdandr. Ve her gn kalnl be yz yllk yoldur ve
aralar dahi be yz yllk yoldur. i ve d dopdolu firitehlerdir msebbihler ve
mukaddislerdir.
Mfessirler eyitir: Evvel zamnda yerler stndeki kavmi deprendir[ir]lerdi
ve karr eylemezlerdi. Ondan sonra Hak Tel artan bir firitee buyurdu, ve ol firiteh
bir elin marktan ve bir elin maribden kard, yerleri omuzu zerinde gtrd. Amma
ayaklar karar tutmad. Hak Tel umaktan yeil yakuttan bir ta kard Ol firite ol ta
ta zerinde karr tuttu; ve ta karr tutmad.
168





Ondan sonra Hak Tel, Firdevs-i Aldan bir kz kard krk bin boynuzu
vard. Ol kz ol tan altna girdi. Bu kez ol kz karr tutmad. Yan tertb budur ki,
ol kz bir ta zerindedir ve ol ta bir balk zerindedir ve ol balk su zerindedir. Ve
ol baln bayla kuyruu arta buluuptur. Ve su balk zerindedir ki, ona tahtes-
ser derler. Ve ol balk cehennem zerindedir.
Tertb-i lem yledir ki: Evvel artr; ondan aa kalemdir; ondan aa
levhdir; ondan aa umaktr; ondan aa krsdir; ondan aa yedi kat gklerdir;
ondan aa yedi kat yerlerdir; ondan aa bir firitehtir; ondan aa bir tatr; ondan
aa bir kzdr; ondan aa bir balktr; ondan aa sudur; ondan aa balktr ki
ona tahtes-ser [23a] derler; ondan aa cehennemdir; ondan aa h mahlktn
ilmi yoktur. Vallhu alem bi-umrihi.
Ondan sonra Hak Tel srfli yaratt. Allah Telnn buyruun[u] evvel
levh-i mahfza ol indirdi. srflin drt kanad vardr; ba arta ve ayaklar yedi kat
yerden aadr ve levh-i mahfz ki, cevher-i nrndir, onun nndedir.
Ve nakildir ki, Ktl-Kulbda: Azrille srfl bir gn syletiler ikisi.
Azril eyitir: Ben, dirileri ldrcym. srfl eyitir: Ben lleri dirilticiyim. Hak
Tel eyitti: Siz iiniz zerine olun ki, ol ii size musahhar eyledim. Amm hakkatte
ldrc ve diriltici benim dedi. Be yz yldan sonra Hak Tel Cebrili yaratt ki,
mahbbullhtr firiteler arasnda.
Ve ona rhul-emn derler; ve rhul-kuds derler; ve nms-i ekber
derler; ve emn-i vahy derler; ve tvusul-melike derler. Ve peygamberlere vahy
getiren oldur. Ve onun alt yz kanat vardr, env- cevhirden. Ol bir kez hazret-i
deme indi; ve drt kez drse indi; yirmi kez Nha indi; ve krk alt kez
brhime indi; ve drt yz seksen kez Msya indi; ve yirmi drt bin kez
Muhammed Mustaf hazretlerine indi. Hsl- kelm Cebril otuz bin kez yeryzne
indi, yirmi drt bin kez bizim Peygamber[imiz]e ve alt bin kez ayrk peygamberlere
indi.
Ve ondan sonra Hak Tel Mkli yaratt. ki kanad vardr; mminler iin
tesbh eder. Ondan sonra Azrili yaratt, evvelki gkte olur.
169





Bazlar eyitirler: Yerle gk arasnda mirc vardr, onda olur. Ve yz
levhe mukbildir. Drt trl yz izhr eder: Bir yz oddan[dr]; ol yzle kfirler rhun
kabz eder. Ve bir yz zulmettendir; ol yzle mnfklar rhun kabz eder. Ve bir yz
aktr; mminler rhun kabz eder. Ve bir yz nrdandr; peygamberlerin rhun kabz
eder ol yzle.
Ondan sonra Hak Tel Kirmen-Ktibni yaratt. Nitekim buyurur: \.\=
=\, ,,.\: \=!_: ,=\>\ ,:,\= } (nfitr, 82/10-12) [unu iyi bilin ki zerinizde
bekiler, deerli yazclar vardr; onlar, yapmakta olduklarnz bilir.].
Ehl-i tefsr eyitir: nsnda be firiteh vardr: Biri aled-devm durur ve ikisi
sanda ve ikisi solunda[dr]. Sandaki hasentn[] yazar, solundaki seyyitn[] yazar.
Ve ol firiteler ikisi gece gelir ve ikisi ikindiden sonra gelir amellerin[i] alrlar, ge
giderler. Amm sandaki mvekkeldir soluna.
Eer sul ederlerse ki: Mnkr ve Nekr iki firitehtir. Cem-i halka nice
eriirler bir defada? Cevb budur ki: Cebril ve Mkl ve Azril bir defa yz binden
artk yere eriirler trl sretle; Mnkr ve Nekr dahi onlar gibidir.
Ondan sonra Hak Tel beytl-mamru yaratt. Yedinci gkte olur; arn
karsndadr; ve Kabe-i erfin mukbilesindedir; ve gkte hrmeti yerde Kabe-i
erfin hrmeti gibidir. Her gn firiteler tavf ederler bir gelen bir dahi gelmez. Ondan
sonra Hak Tel bahrul-mescr[u] yaratt, yedinci kat gkten yukar olur. Hak Tel
kymet gnnde cem-i mevcdta ol denizle hayt vere ve ol bahrul-mescra
bahrul-hayt dahi derler.
Enes bin Mlik (radyallhu anh) eyitir: Hak Tel lemi yaratmazdan nden
ar, su zerinde idi; ve ol suyu iki ksm eyledi. Birinden ar altnda bahrul-mescr[u]
yaratt ve birinden bal gtren [23b] denizi [yaratt]. Ondan sonra Hak Tel arn
nrundan ems[i] yaratt; ve arn hicb nrundan kameri yaratt.
Muktil (radyallhu anh) eyitir: ems ve kamer berberlerdi ziyda. Seksen
fersah tl[u] ve arz vard. Halk bunlarn nrundan rhat olmazlard. Hak Tel
170





Cebrile buyurdu; kamerin yznden baz nrunu ald, emse verdi; ve kamerin
yzndeki karanlk Cebrilin kanad eseridir dedi.
Ondan sonra Hak Tel uma yaratt sudan, arn altnda bir al yerde.
Kaan kim, Adn yaratt Adna syle, dedi; adn dahi syledi ve eyitti: Zih sadet
bana giren kiiye ve Hak Tel Adna buyurdu ki: Kendini zeyn eyleye ve rmaklarn
ikre eyleye. Yan selsebl ve kfr ve tesnm; ve zencebl ve kevser ve rahk; ve bal
ve st ve arblardan ikre eyledi. Ve tahtlarn ve krslerin; ve hullelerin ve
vildn[lar]n; ve glmn[lar]n ve hr-i ayn ikre eyledi.
Hak Tel eyitti: zzetim hakk [i]in sekiz tifeyi sende skin eylemeyem:
Biri arab hamr edenleri; ikinci zn edenleri; nc gammazlk edenleri; drdnc
gayretsizleri; beinci zlimleri; altnc yanlar; yedinci hsmlarndan kesilenleri;
sekizinci ahdime vef eylemeyenleri ki, tvbesiz gide[r]ler dedi.
Ve uman sekiz kaps vardr: Altndan murassalardr cevhirle; ve umak
dvrnn bir kerpii altndandr ve bir kerpii gmtendir; ve bal mgdendir; ve
topra zaferndandr ve talar ykuttandr.
Ondan sonra Hak Tel, cehennemi yaratt. Oddan yedi kattr ve yedi kaps
vardr; ve her kapda yetmi bin da vardr oddan. Ve zebnler cehennemin odunu bin
yl yaktlar ak oldu; ve bin yl yaktlar kzl oldu; ve bin yl yaktlar kara oldu.
,=_=\\ = .=! [Mcrmler iin hazrlanmtr.].
Ondan sonra Hak Tel nr- semmdan cnn kavmini yaratt. Nitekim Hak
Tel buyurur: , ==\! _\. = , = \.s\> \\! (Hicr, 15/27) [Cinleri de daha nce
zehirli ateten yaratmtk.].Yan Hak Tel, odun yalnndan, evvel bir er yaratt; ad
Mric idi. Ve ol Mricden sonra odun yalnndan bir avret yaratt; ad Mrice idi.
Ve bunlardan bir olan dodu Cinn diye ad verdiler; ve cem-i cinnler ondan zuhra
geldiler. bls aleyhillaneh [Allahn lneti onun zerine olsun!] onlardandr.
Hak Tel cnn kavmini dny gnde skinlendirdi. Bunca zamn gkte ve
yerde ibdet eylerler. Sonra ciz oldular ve yer bunlardan tanrya ikyet eyledi. Hak
171





Tel onlarn cinsinden sekiz yz peygamber veribdi; onlar mna davet eylediler,
gelmediler sekiz yzn[] dahi ldrdler.
Ve cinnler ecsm- haviyyedendir; ve kdirlerdir env- ekle mteekkil
olmaya. Onlarn akllar ve kudretleri vardr amel eylemeye. Ve firitehlerle bunlarn
arasnda fark budur ki: Melike yemezler ve imezler; ve cinnler yerler ve ierler. Pes
cinnler melike deildir; zr ki, melike nrnlerdir ve cinnler nrlerdir; ve eytn
cinnlerdendir, firitelerden deildir. Esahh mezheb budur ki, ulem-yi kelm byle
ihtiyr ettiler vallhu alem.
Ve eyitirler ki: Hak Tel demin ban ve yzn Kabe toprandan
yaratt; ve gsn ve arkasn Kudsten ald; ve sa elini marktan yaratt ve sol elini
maribden yaratt; ve ayaklarn Yemenden ve Msrdan yaratt.
Vehb (radyallhu anh) eyitti: Hak Tel demin ban evvelki kat yerden
yaratt; ve boynunu ikinci kat yerden yaratt; ve gsn nc kat yerden [24a]
yaratt; ve ellerini drdnc kat yerden yaratt; ve zahrn ve batnn beinci kat yerden
yaratt; ve dizlerini ve ayaklarn altnc kat yerden yaratt; ve inciklerini yedinci kat
yerden yaratt.
Ve bir vech dahi budur ki: bni Abbs eyitti: Hak Tel demi yedi
iklmden yaratt. Ban Kabe toprandan yaratt; ve sadrn dehndan yaratt; ve
batnn Hindden; ve ellerini marktan; ve ayaklarn maribden yaratt. Mekke ile Tif
arasnda krk gn yle yatt ve melik[e] gelip grrlerdi; acebe kalrlard sretinin
hsnne ki, Hak Tel demi ahsen-i takvmde ve ekmel srette ve ezher-i mcellda
ve envr- libsta ve eref-i hilkatte yaratt.
Bir vechle dahi kmiller eyittiler: Hak Tel demi bir kalaya benzetip durur.
Dokuz muhtelif cevhirden bnyd eyledi. ki direk zere iki yz krk sekiz pre halat
[?] balayp, yedi yz yirmi kirile iki kanatl on iki kap alt tarafl on tabaka hareket
eder bir ehristn vaz eyledi ki; cem-i mhendisn lem-i ekl-i tasvrinin kr-
nmesinde cnlar eritip ve taktler dnp resm edemeyeler.
172





Ondan sonra ol kalann brlarn ekip yollarn ksm eyleyip evlerin
mzeyyen eyledi. Ve ol kalanin iinde yz altm rmak aktt. Ondan sonra ol
kalanin iinde on hazne emnet ko[y]du; ve ondan sonra be hyr-i psbn nzir
koyup trl tifeyi iinde skinlendirdi. Ondan sonra ol kalaye bir pdih ko[y]du;
ve bir kil ahs ko[y]du. Ol pdiha vezr dendi; ve bir mfik kethdy ol kalaye
emn ko[y]du.
mdi ol dokuz muhtelif cevhir kim vardr: Biri snktr; ve iliktir; ve ettir;
ve kandr; ve damardr; ve [deridir; ve] trnaktr; ve kldr; ve dokuzuncu sinirdir. Ve iki
direk kim vardr, ayaklardr; iki yz krk sekiz amd snklerdir; yedi yz yirmi kiri
sinirlerdir; on iki kap iki gzlerdir; ve iki kulaklardr; ve iki burun delii ve bir az ve
bir gbek ve iki meme delikleri ve iki su yollardr
Ve alt taraf kim vardr: st ve alt; ve n ve ard; ve sa ve sol. ki kanatlar iki
kollardr. Ve on tabaka kim vardr: Biri batr; ve biri boyundur; ve biri gstr; ve
batndr; ve cevftir; ve biri brdr; ve ucadr; ve uyluktur ve inciktir ve biri ayaktr.
Ve on hazne kim vardr: Biri dimdr; ve biri uykundur [?]; ve biri yrektir;
ve biri bardr; ve biri dalaktr; ve biri ddr; ve biri midedir ve barsaklardr; ve
bbrektir [?] ; ve onuncu hyedir.
Ve iinde tife kim, vardr; ve biri firitehtir; ve biri cinndir; ve biri insdir. Ve
kalaye pdih cndr; ve vezri akldr; ve kethds nefstir.
Ve bir vechle dahi; rh ara benzer; ve kalb krsye benzer; ve bunlarn
arasndaki ilm ve marifet umaklara benzer; ve cn kuvvetleri firitelere benzer; ve
hareketleri yldzlara benzer; anadan domas yldzlar domasna benzer; ve lmek
yldzlar dolanmasna benzer ve azlar[] yerlere benzer; ve snkleri dalara benzer;
ve et topraa benzer ve kllar otlara benzer; ve yz marka benzer, ve arkas maribe
benzer; ve nefesleri yellere benzer; ve szleri rada benzer, ve uyumaklk mevte benzer.
Ve bir vech dahi: Cn padiha benzer; akl vezre benzer; ve nefs kethdya
benzer; ve azlar raiyyete benzer; ve gazab niblere benzer; ve tekebbrlk eytna
benzer; ve ehvet avanlara benzer; [24b] ve tama harclara benzer.
173





Ve bir vech dahi budur ki: lemde letfet varsa insnda dahi rh var; lemde
melhat varsa insnda yanaklar var; lemde nr varsa, insnda dahi nr var; lemde
ziy varsa insnda dahi yz var; lemde zulmet varsa insnda dahi salar var; lemde
rikkat varsa insnda dahi gnl var; lemde dikkat varsa insnda dahi srlar var; lemde
ycelik varsa insnda kmet var; lemde ems ve kamer varsa insnda gzler var;
lemde yldzlar varsa insnda diler var; lemde devr varsa insnda dahi devr ve seyr
var; lemde yamur varsa insnda dahi ibretler var; lemde prler varsa insnda
meskenet var; lemde zelzele varsa insnda hareket var; lemde karr varsa insnda
dahi vakr var; lemde deniz varsa insnda damar var; lemde dalar varsa insnda
snkler var; lemde ar varsa demde himmet var; lemde cennet varsa insnda
gnl var; cennet mhede makm ise gnl marifet makmdr uman haznedr
Rdvnsa gnl haznedr Rahmndr .
Hak Tel bu resme cem-i kemlt demde cem eyledi. Ondan sonra
melikeye: -,\> __v! _ =\ _ .} (Bakara, 2/30) [Ben yeryznde bir halife
yaratacam] dedi.










174





FASL
FASS-I HKMET- LHYYE F KELME- DEMYYE
Ey tlib-i ilmi ilh! nkim takrr ettik kim, insn- kmil ol mevcddur
hakkatle kim, ona hakkat-i muhammediyye derler. Ve hir mahlktur sretle kim,
el-insn hir mevcd-i halk, denildi. Vcib gerekti kim, insn mcmelen ve
mufassalan beyn ederiz ki, marifetten marifet-i nefs; marifet-i nefsten marifet-i Rab
husle gele ki, Peygamber (a.s.) buyurmutur: -,_ =_= .s -=. =_= =
459
[Kendini
bilen Rabbini bilir!].
Ve bu marifetullhtan netce budur ki: rif-i Hak iki cihnda makbl ve
mukarreb ola; h hesb ve ikb ve azb grmeyip muazze bi-izzid-dny vel-hireti;
ve mkerrem bil-enbiyil-izm vel-meliketil-kirm bek ve lik serynda mesd
ve mahmd ola. Siyyem Seyyidl-enbiy Muhammed Mustaf (a.s.) huzruyla
ebedel-bidn ve dehrd-dhirn ( ,:\,! \.__! ,\\! ) [Sonsuza dek ve ebediyyen,
Allahm bizi rzklandr; sizi de rzklandrsn!].
Pes bilmek gerektir ki, her peygamber sfatullhtan bir sfata mazhardr; ve
ismullhtan bir isme mcelldr. Hak Tel diledi kim, ismz-ztn nrundan bunlarn
her birisinin rhuna tecell eyleye; ve ismus-sfat nru gnllerine mteallik ola; ve
isml-fil nru nefislerine muzf ola. Kaan kim enbiynn nefsleri mukaddes olduysa
levs-i alikten ve mutasarrf olduysa halykta pes onlara esm-i eflden isim mteallik
oldu; t kim bunlarn kuvvetlerinin eserleri lemlere ulaa tertb-i enbiy esml-
hsn tertb zerine dptr.
Evvel kim peygamberlerden zhir oldu dem peygamber zhir oldu. Ve onun
rhu, ismz-zt nrundandr ki, Allah ismidir. Ve kalb[i], ismus-sft nrunun
ikisindendir ki, er-Rahmnur-Rahmdir. Nefs[i], isml-filin nrundandr ki,
Beddir. Nitekim Peygamber (a.s.) eyitti: } _\! =_ _\= ,.l _\> =! =>
460
[ Allah,

459
Acln, Ke Ke Ke Keful-haf,/361; Ali el-Kr, Esr Esr Esr Esrr rr rul-merfa, 351; Suyt, ed-Drermensre, 185;
a.mlf.; el-Hv lil-fetv, /412; Zebd, thfus-sde, /453; el-Mnv, Feyzl-Kadr, I/225.
460
Buhr, stizn, 1; Mslim, Birr, 110, 115; Cennet, 28; Ahmed b. Hanbel, II/ 244, 251 315, 323,
434, 519; Sadreddin Konev, erh-i Hads-i Erban, 28.
175





demi Rahmnn sretinde yaratt.]. Pes dem cem-i esmya mazhar oldu. mdi
bed olduu oldur ki, ftratullh idi.
eyh (rahmetullhi aleyh): Hikmet-i ilhiyyenin mans budur ki: Hikmet-i
ilhiyye mahalldir, sbittir kelime-i demiyyede. Ve ilhiyye bir mertebenin ismidir ki,
cmidir cem-i hakyk- esm[y] ve mertibini. Kaan kim, ismullh metb ve
mevsf olduysa [25a] cem-i esmya ve sfta; pes hikem-i ilhiyye mahss oldu,
kelime-i demiyye ve dem Allah Telya halfe olmak [i]in mahlktur. yle olsa
dem bir mertebe oldu, cmi oldu cem-i mertibi; ve dem mirt vki oldu
mertebe-i ilhiyyeye; ve kbil oldu cem-i esmnn zuhruna. Ve murd kelime-i
ademiyyeden, rh-i klliyyedir ki, mebdedir nev-i insniyye. Ve geri kalan
peygamberleri dahi buna kys eyle; her biri bir isme mazhardr.
Kaan kim, Hak Tel dilediyse esml-hsn itibryla ki, kendinin aynn
gre; bir emrdeki cem-i emr-i ilh ona mahzr ola ve onda zhir ola. Zr ki , kii
kendi nefsini mirtsz grd, mirtla grd gibi deildir. yle olsa Hak Tel
lemi cda getirdii vakt mcell olmam bir mirt gibi idi. Hkm-i ilh onu mcell
eyledi ve kbil oldu rh-i ilhiyyenin nefhine. Ol rh-i ilh kbil olmak deildir; ill
feyz-i akdesten.
Ve feyz-i akdes oldur ki, mazhar taleb eylemeye; hazret-i ahadiyyetten zhir
olur vhidiyyet[e; ondan] mertebe-i akliyye[ye] ve ondan mertebe-i levhiyye[ye]; ve
ondan tabat- klliyye[ye]; ve ondan heyl-i cismniyyeye; ondan ara; ondan krsye;
ondan seb-i semvt[a]; ondan mertib-i klliyyeden mertib-i cziyyeye hatt insna
gelince. yle olsa emr-i lemin celsn[] iktiz etti; t kim, kemlt- ilhiyyenin
zuhru onda hsl ola. Pes insn mazhar oldu cem-i esmya ve sfta; ve dem ol
lemin ayn- cels oldu ve ol sretin rhu oldu. Zr kim, onun vcduyla lem tamm
oldu; ve hakyk ve man zhir oldu.
Bilmek gerektir ki, deme insn ve halfe derler, niin? Onun [i]in derler
ki: nsn olduu oldur ki, h kimse Hakkla bunculayn ns tutmad; pes Hakkla ns
tutan bu oldu. Onun [i]in Hak Tel leme onunla nazar eyledi ve bunun sebebiyle
176





leme rahmet eyledi. v} =\.\=_l \= ,=\\\\ -=>_ (Enbiy, 21/107) [(Reslm!) Biz
seni lemlere rahmet olarak gnderdik.] yerine geldi.
Kaan kim, Hak Tel tecell ettiyse ztyla ztna, cem-i sftn ve
kemltn ztnda mhede eyledi. Zr ki, kemltna insn[] mirt brakt ve evvel
hakkat-i muhammediyye[yi] zhir etti hazret-i ilmiyede. Pes cem-i hakykn vcdu
onunla mevcd oldu, vcd-i icml onlarn zerine mil olduu [i]in mertebe-i
ilhiyye[ye] benzediinden tr ki, cmidir cem-i esm[ya]. Ondan sonra Hak Tel
cem-i lemi cda getirdi. Nitekim Peygamber (a.s.) buyurdu ki: l _. =! _\> \=
461
[Allahn ilk yaratt ey nrumdur.]. Ondan sonra geri kalan mevcdt yaratt.
mdi ibu hd-i ezel ve cd- ilm oldu. Ve ayn[] ibrettir Hak Tel nazar
etmekten; ve dahi rahmet-i rahmniyye ve rahmiyye ifza etmekten. Zr ki, cem-i
kemlt vcda gelmek lzmdr kim, ol rahmet-i asliyyedir ki, cemi-i lem tamm
oldu onun vcduyla. Onun [i]in lemin rhu oldu. Amm nin- unsuriyye muahhar
oldu. Niin?
Onun [i]in ki: Hakykn vcdu mukaddemdir hricdeki vcdundan; t
kim, bu hakykta vcdu kutb-i cmi ola ve hareket-i devriyye-i mneviyye onunla
tamm olur. Onun [i]in derler ki, evliynn ilmi tezekkrdr, tefekkr deildir.
Kaan kim, insnn ayn[] hricde mrekkeb olduysa tehr etmek vcib oldu.
Nitekim, htem mahalldir nak[a]. Pes htem mukaddemdir naktan. Zr ki
pdihn haznesi ol mhrle tamm olur. Ve insna halfe derler ibu itibrla onun
[i]in ki, Hak Tel [25b] halkini insnla saklar. Nitekim hazin mhrle saklanr,
kaan kim pdihn mhr dim ola; h kimse onu amaya kdir olmaya. Pes dem
ilmi saklamakta Hakkn halfesi oldu.
Pes insnn mertebesi cem-i mertibden vechle efdal oldu: Biri budur ki:
Rcidir hazret-i vhidiyyete. Onun [i]in ki, her nesne kim mevcddur, ondan
mevcddur. kinci budur ki: Rcidir hazret-i imkniyyeye ki, cmidir cem-i

461
Keful-haf, I/311; Ahmed b. Hanbel, V/531.
177





hakyk- mmkint. nc budur ki: Rcidir tabat- klliyye ki, muhttir lem-i
rhn ve lem-i cismn[yi].
Be-drst zt- ilhiyye ki, zhir olur insnla zhir olur. Eer insn bilseler
bilirlerdi ki, Hak Tel msebbih ve mukaddistir. Kendini mazhirinde grmez misin
ki, tevvb ve gaffr ve rahm ve mntakim bunlar muhlefeti ve gnh muktezdir! Ve
hikmet-i ilhiyye insndan muhlefet zhir olmay muktezdir; t kim Hakktan gufrn
ve rahmet zhir olsun iin. Nitekim hads-i kutsde geldi: Hak Tel eyitir : Eer siz
gnh ilemesenizdi, sizi giderip ve ayrk halk yaratrdm. Onlar gnh ilerdi ve yine
istifr ederlerdi ve ben dahi onlar yarlardm dedi.
Bilmek gerektir ki, gnh inkisr ve iftikr muktez olur. yle olsa Allahn
rahmetini taleb eder ve gnh ilemek ucbunu muktez olur ve ucub eerr-i gnhtr.
Nitekim Peygamber (a.s.) eyitti: Eer siz gnh ilemeseydiniz korkardm ki,
eedd-i gnh kim, ucbdur; onu ileseydiniz. Bundandr ki, Hak Tel demi iki
kudret eliyle yaratt: Biri sfat- celliyye ve biri sft- cemliyye[dir]. Pes Hak Tel
bize edeb retti. Allahla nice etmek gerek ve her kim ki, Hak Tel edebledi menn
halefen oldular. Ve Hakkn kelm ayn- mtekellimdir bir mertebede; ve mandr,
kimdir bir mertebede dahi kelm- nefs gibidir.
Be-drst ol kelm- nefs mrekkebdir hurf-i asliyye-i ilhiyyeden ki,
ibretttir Hakk idrk etmekte; eyda vahdniyyet itibryla ki, meftihtir. Evvelki
mifth ibrettir meftih-i gaybdan ki, esm-i ztiyyedir; ve dahi mmeht- n-i
asliyyedir, mhiyyt onun levzmndandr. kinci taakkl-i mhiyyttr ilm-i ztiyyede.
Peygamber imtiyz ettii itibrla ki, hazret-i imtiyzdr ki, ekbir-i muhakkkn ona
iret ederler ve eyitirler: Ey mrtesimdir nefs-i hakkta.
mdi fark nedir kim, muhakkklar zevki arasnda? rtism muhakkklar katnda
ilmi vasf etmektir, imtiyz- nisbiyye zttan zt vasf etmek deildir min-hays-hiye [O,
-kendisi- olmak itibryla.]; ve dahi ilm olduu haysiyyetle deildir. Pes mhiyyeti
taakkl etmek hazret-i ilmiyyede harf-i manevdir ve eyitirler ki: Umr-i klliye yan
hakyk ki, lzm ola tabyi-i mevcdta hricde; hayat ve ilm ve medh ve irdet gibi
bunlar umr-i akliyyedendir. Yan mevcdladr aklda.
178





mdi ol isimlerde hikem vardr vcd-i ayniyyede. Zr ki, ayn- sbite
malldur esmya ve esm sfata maiyyetle bile. Pes yle olsa ayn hsl olmaz, ill
sftla bilmek gerektir ki, Hak Tel kendini vasf etti zhir ve btn diye. Ve insn
dahi cda getirdi rhu ile lem-i gaybdandr; ve cisimle lem-i ehdetten; t ki, biz
dahi idrk eyleriz lem-i ceberttan ve lem-i melekttan; gaybmzla ve rhumuzla ve
kalbimizle ve kuvvetlerimizle. Ve zhiri idrk eyleriz ehdetimizle, ve kuvvet-i
muntabmzla; ve gayb-i hakk idrk eyleriz esms ve sft itibryla; ve zhir-i hakk
idrk eyleriz esm-i gaybiyye ile.
Ve Hak Tel kendini [26a] vasf eyledi rz ve gazabla; ve insn dahi cda
getirdi havf ve rec ss etti. Ve bu havfla, rec, rzyla gazaba lzm gelir; gazabdan
korkarz rahmetine rec ederiz. Ve Hak Tel kendini vasf etti, cell ve cemlle. Ceml
oldur ki, lutfuna mteallik ola; ve cell oldur ki, kahrna mteallik ola. Ve insn dahi
cda getirdi heybetle ve nsle; heybetimiz crre-i kibriyyede cell-i aldan[dr]; ve
nsmz muvnesettir ceml-i ecldan. Ve Hak Tel kendini vasf etti hicb-
zulmniyye ile ki, ecsm- tabiyyedir; ve hicb- nrniyye ile ki, ervh- lutfiyyedir.
Nitekim Peygamber (a.s.) eyitti: Hak Telnn yetmi bin hicb vardr
nrdan ve zulmetten. Eer ol hicblar kef eyleseydi kim, ona sbuht derler vech-i
nru, cem-i mevcdt yakard. Pes lem-i kefle latf arasndadr, yan Hak Tel
idrk olunmazd ve kimse Hakk bilmee kdir olmazd; eer nefsini bilse Hakk
bilirdi. Onun [i]in ki, tlibin ztnn hakkati zt- ilhiyyenin ayndr. bu marifet
kimseye myesser olmaz; ill insn- kmile olur. Ancak yle olsa lemin seyyidi ve
halfesi insn oldu. Onun [i]in ki, Hak Tel demi cell ve ceml eliyle tahmr
eyledi, ikrm etmek iin.
Nitekim buyurur: _: _,\! _ ,=\.\=> ,.l _., \.= _>,\! .s\ (sr, 17/70) [Biz,
hakkaten insanolunu an ve eref sahibi kldk. Onlar, karada ve denizde (vastalarla)
tadk.] ve dahi blse eyitti: .,, =s\> \=\ .=. l =.= \= (Sd, 38/75) [ki elimle
yarattma seni secde etmekten meneden nedir?].
mdi ibu tekrm etmek deildir; ill ayn- cemiyyedir ki, iki sretin
arasnda[dr]: Biri hakyk- kevniyyenin sreti ve biri hakyk- ilhiyyenin sreti. Ve
179





bls ibu cemiyyetten mahrmdur ve blsin bundan nasbi yoktur. Bundan trdr
ki, leme kimse halfe olmad; ill dem halfe oldu. Eer dem muttasf olmasayd
ibu kemltla, lemi tedbr etmek nice kdir olayd. Pes yle olsa insnn her ferdinin
nasbi vardr hilfetten. Eer Hakkn nazar olmasayd sftyla ve esmsyla
mevcdtta, ol tecell-i ilh zuhra ve vcda gelmezdi. Onunn ki, insn bi-nefsihi
madmdur. Pes iftikr hsl oldu lemden Hakka vcdda ve kemltta; ve zuhrun
tevakkufu sbit oldu Hakktan leme.
Ve tevakkuf ol esmyladr ki, lemin ztn taleb eder. Tevakkuf zt-
ilhiyyenin deildir; ve ol vechle gandir lemlerden. Pes insn Hakktr ve halktr
rubbiyyeti itibryla; leme mevsf olduu itibrla; ve sfat- ilhiye ile. Yan insn
nkim, mevsftur sft- kmile ile; ve sft- kmile evvelen biz-zt Br Telnndr
ve sniyen bil-arz insna feyz olmutur. Bu sebebden Hakka manzar ve mazhardr ve
bunun vstasyla kemlt- leme muzrdr bi-kader-i kbiliyyt her bir mevcdda
it olunmutur.
Pes mrebb tamm leme bi-kaderi istiddt insndan keml olur; insan
Hakktr demek bu vechledir. Bu deil kim, ayn- insn ayn- zt- Hak ola. Zr Hak
-\ =,_= v .> [O, eriki olmayan tektir!] dir. Ve insn ve lem yok[i]ken vard ve
\: \= Y! = [O, u anda da olduu gibidir] dr; tebdl ve tayr olmad ve olmaz.
\== =! \>,= :_=, (Tr, 52/43) [Allah, onlarn ortak kotuklar eylerden
mnezzehtir.]
Ve enel-hakk diyenin dahi murd bu idi. Amm grrler ki, enel-hakk
lafznda hasr msned ve msnedn ileyhe mefhm olur. Pes ehl-i zhir: Kfrdr
derler. Vel ehlullh bu vechle takrr ettiler ki: Mansr mahv-i mahz oldu. Bil-ihtiyr
kendinden bu lafz sdr oldu derler.
Zr kaan kim, insn maniyye-i zt eylese vcd-i mahzda mahv- mahz olur
[26b] makm- vusl tamm olur tecell-i zttan. Ne kim gelse onu, rifler Hakka isnd
ederler bu makm- kefl ile malm olur. Ehl-i hicb bu mertebeye eremezler. Ondan
trdur kim, ehlullh bu makma eritikleri bir nice yerden haber verirler kim, ehl-i
180





zhir ona kfr dediler. Vel, bunlar bu lemden insilh bulup tayy-i hviyyt ederler,
nr-i zta vsl olurlar.
Her kim, akvlden ve eflden sdr ola fil-hakka mazr olurlar ve bil-
hakka hd-malmdur. Herey kim, mevcd ola Hakktan zhir olur. Bu makm
dakk-i makmdr; mahcb erimez mashb eriir, grr, bilir. Nitekim kmiller
demitir : Amm bu sz nitekim denildi.
ir:
_\:v! _:\.= , \\, \s,\! s\s.= .\=, ! =\,=
[Anka'y avlamak nasl mmkn olur ki; uzak rmcek kafalar onu yutmuken.]
Hsl- kelm bu oldur kim, her sz kim meyihten sdr oldu; idrk olursa
hb ve ger idrk olmazsa inkr etmeyeler. Bunu, geri meyih bilir diyeler bu mesile,
dery-y ummndr dediler. Onun [i]indir kim; bir tife vardr ki, len ehd, ldren
gz[dir]. Bunlar arb- ilhiyyeden mest olup, hakkatten haberler syleyenlerdir.
in-Allhu Tel bu kelm hakkatle c-be-c beyn ederiz bilsz; ve amm halk
olduu bi-itibr rubbiyyet ve ubbiyyettir. Ve neet-i rhn ile Hakktan olur ve
neet-i cismnyle halka ulatrr.
Ve bu nedir kim devleti dim oldu ve mertebesi keml buldu. Pes nefs-i
vhidedir; akl- evvel rh-i muhammediyyedir ki, hakkatte zhir oldu neet-i
unsuriyyede.
Nitekim Peygamber (a.s.) eyitti: l _. =! _\> \=
462
[ Allahn ilk yaratt
ey nrumdur]. Ve ol nr oldur ki, Hak Tel nev-i insnyi ondan yaratt; belki cem-i
mahlkt ol nrdan yaratt. Onun [i]in ki, hakkat-i insniyye ona mazhirdir cem-i
avlimde. Ol ki mazhardr lem-i cebertta; rh-i klldir, msemmdr akl- evvel ile
ki, demdir ve Havv nefs-i klliyedir. Ve dem lem-i melektta nefs-i klliye ki,
nfs-i cziyye-i melektiyye ondan mtevellid olur. Ve Havv tabiiyye-i kliyyedir
ki, ecsmda ve lem-i mlkte. Ve dem lem-i mlkte ebl-beerdir.

462
Acln, Keful-haf, I/311; Ahmed b. Hanbel, V/317.
181





Pes yle olsa dem tr: Yan biri lem-i ceberttadr; biri lem-i melektta
ve biri lem-i mlktedir. Yan halfedir, ezelen ve ebeden. Ve Havv dahi tr: Biri
lem-i melektta; ve biri lem-i cebertta; ve biri lem-i mlkte[dir].
mdi bu sz tenbhtir mtekellimler iin ve irddr tlibler iin. Pes yle olsa
dem, nefs-i vhidedir.
Ve bilmek gerektir ki, insn iki ksm zerinedir: Bir ksm zulmettir ve bir
ksm nrdur. Ol ksm ki, zulmettir ksimdr: Bir ksm zulm ettiler beytullh[a]; ve
bir ksm zulm ettiler arullh[a]; ve bir ksm Allh[a] taadd ettiler. Onlar ki,
beytullh[a] zulm ettiler; onlar fsklardr ve halka zulm edenlerdir. Ve onlar ki,
arullh[a] zulm ettiler; onlar felsife[dir] ve dehriyyedir ve mcessimedir. Onlar
arullh mekndr, derler. Onlar ki, Allah Telya taadd ettiler taa ve aaca taptlar,
abdul-esnm oldular.
Amm ol kim nr- ksmdr; ol dahi tr: Biri vsl oldular beytullh[a]; ve
biri vsl oldular arullh[a]; ve biri vsl oldular Allh[a]. Onlar kim beytullh[a]
vsl oldular, avmul-mminndir; onlar ki arullh[a] vsl oldular, havssul-
mminndir; onlar kim Allh[a] vsl oldular, enbiydr ve evliydr. Onlar dahi iki
ksm zerinedir: Birisi vsl oldular sfatullh[a]; ve birisi vsl oldular nrullha.








182





FASS-I F HKMET- NAKYYE F KELME- [27a] T (a.s.)
Bundan murd te, Hak Tel vahy-i ulm ve aty-i ilhiyye[y]i kalbine
ulatrmaktr; ve tin mans hibetullhtr mrniyyece. Bu szn tahkki budur ki:
t (a.s.) taayn-i icmlin evveli olduysa Hak Tel diledi ki, onu tafsl eyleye nefes-i
rahmnyle; ve nefes-i rahmn ibrettir vcd-i inbist etmekten ayn- sbiteye
hazret-i vehhbdan.
Bilmek gerektir ki, mertebe-i ilhiyyeden sonra mertebe-i mebdiyyettir. Ve ol
mebdiyyet hsl omaz; ill nefes-i rahmnla olur vcd-i aynnda; t kim, vcd
zhir olsun iin. Pes hikmet-i nakiyye vrid oldu hikmet-i ilhiyyeden. Ve tin nru,
ismz-zt nrundandr ki, Meliktir. Onun [i]in ki, atasndan sonra mlik oldu atas
neye kim mlik olduysa. Ve kalbi, isms-sft nrundandr ki, el-Berrdir. Onun iin
ki, atasna ve anasna iyilik eylerdi. Ve nefsi, ism-i filin ikisindendir; biri Cmi ve
biri Mundir. Onun [i]in ki, kemlt- insniyye ki, atasndan ona mrs dedi onu
cmi idi. Ve munye mazhar olduu oldur ki, dnydan gan idi. Kaan kim, tin
taayyn-i feyz[i] vehyi itibryla olduysa eyh-i Kmil onu tahkk-i atyda getirdi.
Bilmek gerektir ki, zhir atlar iki trldr: Biri budur ki: Kul elinde ilm-i
kesb gibi; [ve biri budur ki: Kul elinde ilm-i kef gibi. mdi bu atlar yine iki ksm
zerinedir:] Ve biri aty-y ztiyyedir; yan atnn mebdei ztdr. Ve biri aty-y
esmiyyedir; yan atnn mebdei sfattr.
Ve aty-y ztiyyenin mertibi vardr; ve evvelki mertebe budur ki: Feyz-i
akdesdir; yan feyz ola ztndan yine zt [i]in; ve ol feyzden ayn- sbite ve
istidtlar hsl olur. kinci mertebe oldur ki: Zttan feyz ola tabyi-i klliyye ki,
ayndan hricdir. nc mertebe oldur ki: Zttan feyz ola ehs- mevcde zerine
bi-hasebil-mertibi ve aty-y esmiyye bunlarn hilfncadr.
Ve ehl-i zevk katnda bunlarn arasnda fark vardr; yan tecelliyt kim, rhtan
ve kalbden nzil olur nefse; hissle bilir zevk ile idrk eyler.
mdi ibu makm efrd makm[]dr. Hak Tel esm-i ilhiyye ile kimseye
tecell eylemez ill efrda. Nitekim atydan vardr sul-i lafziyye [i]le muayyende; ve
183





yhd [gayr-] muayyende; ve yhd sul-i lafziyyeden olmaya. Ve Hakktan nesne
isteyenler iki trldr: Biri oldur ki: Hak Tel onu verdi ve tabatta isticl ko[y]du
nesne istemekte. Nitekim Hak Tel buyurur: v= \=.v! \: (sr, 17/11) [nsan
pek acelecidir!]. Ve biri oldur ki: Hak Telnn ilmi nice ise ol dahi onu ister, hak
Telnn ilmine tbi olur; yhd Hak Tel dileini akl- evvelde yazd ki, ol
mml-kitbdr; ve yhd nefs-i klliyede yazd ol kitb- mbndir; yhd
nefs-i muntabada yazd ki, ol kitb mahv- isbttr.
Ve ehl-i huzrun gyeti oldur ki; istidtlaryla bilirler, hangi zamnda
gerekse olsun. Ve ehl-i huzr iki ksmdr: Biri oldur ki: stidtla bilirler. Onlar
onlardr ki, istidll edicilerdir eserden messire. Ve biri oldur ki: stidtlarndan
bilirler; hcetleri kabl olduu onlardr ki, messirden esere istidll edicilerdir. Onun
[i]in ki, ayn- sbiteye muttali olmulardr. ,_s=\! .=, ,_= _\.: _
(Mutaffifn, 83/20,21) [O, yazlm bir kitaptr. Ki ona mukarrabn (melekler, Allaha
yakn olanlar) hid olurlar.]. Ve bu ksm kmillerdir ve gayrn dahi tekml etmee
kdirlerdir. Ve bu ksm oldur ki, bunlar Hakktan nesne istemezler isticl ile [27b] ve
ne imknla; belki Hak Telnn emrine imtisl edip nesne dilerler.
Nitekim Hak Tel buyurur: ,:\ _.=! _.=.! ( Mmin, 40/60) [Bana dua
edin, duanz kabul edeyim.]. Ve tamm abd- mahz budur ki, onun [i]in ki himmeti
seyyidinin evmirine imtisl etmektir. ol haysiyyetten cem-i nazar Hakktr; ve
makm- vahdette ceman ve tafslen h Hakktan dnyev ve uhrev murdlar yoktur.
Hemn maksdlar ol emre imtisl etmektir. Nitekim Eyyb ve gayrs hl [i]le istediler.
Nitekim muktezsi ol bellar gidermeye yine hl [i]le isterler. Pes Hak Tel ol bellar
onlardan giderdi.
Geldik imdi ikinci ksma kim: Sul-i lafziyyeden olmaya; belki lisn- hlle
ve istiddyla ola. Bu istiddyla nesne istemek n- kmmeldendir, slikler hlinden
deildir. Pes yle olsa istidd- haf suldir. Bilmek gerektir ki, Hak Telnn hkm
vardr, kaz-i sbkada bunlarn vcdlar zerine. Pes l-bdd olur kim, Hak Teldan
keml ve noksn bunlara mukadder ola ve erie. yle olsa talebden fri olurlar ve
halka mteallik olmazlar. Kat- alik, kat- avik, kat- makmt ettiler; ta kim
gnlleri alm mirt gibi ola. Hakyk ve tecelliyt onda zhir ola; ve ondan sonra
184





nefislerinden ve nefsn garazlardan gib olalar. Ve Hakkta fn olup yine Hakkla bk
olalar.
mdi malm oldu kim; her nesne kim, ayn- sbitede vardr. Hak Tel
onu at eder mevcdt- hriciyyeye. Ve ehlullhtan bir snf vardr ki, ehl-i
mhededir. Onlarn kemli al makmdadr. Zr ki, srrul-kadere muttali
olmulardr. mdi bu mhede kimseye hsl olmaz; ill fen-i tmmdan sonra olur
Hakkta; ve bek bulmaktr Hakkn beksyla ve tecellsiyle kim, sfat- ilmiyye ile
tecell etti ona; t kim, ilmde ulem-y rsihnden olalar.
mdi, bu keremler kula Hak Telnn inyetindendir sefer-i sbitede ki,
Hakkla yine sefer etmekte. mdi bu, sefer-i sbite iki ksm zerinedir: Biri budur ki:
Srrul-kaderi mcmelen bilir. Ve biri budur ki: Mufassalan bilir. Ve bu srrul-kaderi
tafsl [i]le bilmek aldr icmlle bilmekten. Zr her nesne kim, Hak Telnn ilminde
vardr; y budur ki, Hak Tel ona hlle bildire; yhd kefle bildire ayn-
sbitesinden.
Ve Muhammed Mustaf (a.s.) cem-i ayn[a] muttal olmutur. Pes
Hazret-i Resln ayn mazhar vki oldu. sm-i cmi-i ilhiyye[ye]. Nice kim, ism-i
cmi muhttir cem-i esm-i ilhiyye[y]i onculayn Hazret-i Resln dahi ayn-
sbitesi muhttir, cem-i ayn sbite[y]i. Eer bir kiinin ayn[] muht olmasa asl,
ol kii kendinin ayn- sbitesini bilir. Ancak onu dahi icmlle bilir ve dahi ol
kimesnenin ki, kefi ol kef sebebiyle ilmullhta ne varsa baz mahlka nazar muttali
olur. Ve ol kiiyle olsa kmile olur inyet-i ilhiyye ile.
bu szler makmt- mkeftnn nihyetidir, sefer-i snde. Nitekim slik
sefer-i sliste mhede eyler ansrdan mtevellid olann cems t kymete varnca
henz onlar vcda gelmeden; hatt kutb, cem-i mevcdtn mertibini bilmeyince
kutublua lyk olmaz.
Ve bu cem-i mertib-i mevcdt bilmek mmkin olmaz ill ayn-
sbite[yi] bilmek [olur]. Ve bu atlar iki trldr: Biri ztiyyedir; ve biri esmiyyedir.
Ol kim, ztiyyedir tecell-i ilhiyye ile olur ism-i cmiden ki, bir itibrla ismz-zttr
ve bir [28a] itibrla dahi ismz-zt maa-cemus-sfttr. Ve bu esmz-zt ve tecell-i
185





zt ebeden kimseye olmaz; ill ol tecell olduu kiinin istiddna gre olur. Onun
[i]in kim, insn- kmil vcd- mutlaktr, nasbi vardr. Ol kiinin ayn- sbitesidir;
belki Hakkn mirtnda kendinin ayn- sbitesin[i] grr.
Zr Hak Tel mnezzehtir suverden. Pes yle olsa Hak Tel ayn-
sbite[y]i mirt gibi yaratt, t ki ztyla ol mirtta tecell eyleye. Kaan mirta nazar
eyleseler, ol mirtta kii kendinin sretini gre, mirt grmeye. Pes malm oldu kim,
zt- ilhiyyeyi grmek mmkin deildir; ill hicb- sftiyyesinin mversnda
esmyla grnr.
Nitekim, eyh (kaddesallhu srrah) Ftht- Mekkiyyede yle zikr etti ki:
Senin zhir vcdun mirttr, onunla ayn- sbite zhir olur. Ve ol ayn- sbiteyle,
vcd-i mutlakn sft ve esms, esmsnn ahkm zhir olur. mdi, vcd-i mutlak
ibu resme bilmek Hazret-i Resln (a.s.) ilmiyle olur; ve geri kalan resller, ve
enbiy ve evliy, onun miktinden olurlar. Zr ki, seyyidl-kevneyn oldur.
eyh (rahmetullhi aleyh) bunda bir remz syler ve eyitir: Enbiydan ve
evliydan h kimse bu yolda nesne grmez; ill meer ki, hteml-evliynn
miktndan grrler ki, s (a.s.)dr. Zr ki, rislet ve nbvvet mnkat olmaz. Pes
yle olsa Muhammed Mustaf (a.s.) dahi ol hss makmda siydet [i]le zafer buldu
der.
mdi ibu sz, mekr ve fitnedir. Zr ki, bu szn gerekliine burhn-i nazar
ve akl ve er yoktur. Zr ki, hteml-evliy iki trldr: Birisi: Hteml-evliydr
mutlakan; ve birisi: Hteml-evliydr mukayyeden. Pes velyet-i mutlaka snndr
(a.s.); velyet-i mukayyede eyh Maribnindir (rahmetullhi aleyh).
Ve Dvd Kayser (rahmetullhi aleyh) eyitir: Mrseller evliy olduklar
itibrla nesne grmezler; ill hteml-evliynn miktndan grrler. Bu szlerden
lzm gelir ki, enbiy cemsi muhtc olalar s ya (a.s.); ve istifdeleri sdan ola. Bu
sze dahi dell-i kat yoktur.
Nazar- sahh budur ki: Edille-i khire vrid oldu ve hccet-i bhire sbit oldu
ki, bizim Peygamberimizin (sallallhu aleyhi ve sellem) velyeti iki ksm zerinedir:
186





Biri budur ki: Velyeti kendi ile Hak arasndadr. bu yola kimse kadem basmamtr.
kinci ksm oldur ki: Kendi ile halk arasnda ola. Onun [i]in ki, cem-i mahlkt
mazhir-i halktr, mertebeleri itibryla. Pes yle olsa cem-i enbiy ve evliy
Muhammed Mustafya (a.s.) tevecch eylediler. Zr ki, cem-i lemlere kemlt
kasem eyleyen oldur vallhu Tel mutidir. Pes yle olsa resller, enbiy ve evliy
onun velyet-i miktndan olurlar. Pes istimdd bil-ittifk lemde Muhammed
Mustaf (a.s.) rhundan feyz olur.
Pes s nice ulu olur cem-i enbiydan? Hussan ki; resllerin ulular ki,
hallullh ve kelmullh ve rhullhtr ki, onlar Allah Teldan istediler ki,
onlar Muhammed mmetinden eyleye. Belki, cem-i lem onun mmetidir; bazsn
davetle ve bazsn icbetle. Pes hazne olmak ve mikt olmak kimseye lyk deildir;
ill Muhammed Mustaf hazretlerinin (a.s.) nbvveti ve velyetiyle olur.
Amm s (a.s.) gkten nzil olmak [28b] bundan deildir ki, hteml-
evliy ve yhd mikt ola; belki Deccli ldrmek iin nzil ola. Onun [i]in ki,
Deccl mazhar- dnydr ve s ol dnyy terk eyledi. Pes Deccli s ldrmek
mnsib oldu. Ve bir itibrla dahi budur ki: Cemiyyet-i muhammediyye diresinde
dhil olmak iindir, s gkten nzil olmak t kim, ol dire sebebiyle keml bula.
Ve Hak Tel mutdir, cem-i hazneler onundur. Bi-kaderi malm kime
dilerse at eder. Evvelkim halka Hakktan feyz olur; vcd ve rh-i feyz olur. Ondan
sonra bunlara tbi olanlar feyz olur. Pes Hak Tel cem-i halka at eder, ne kim
ayn- sbitesi iktiz ederse mahlk ile olur; ve Hak Telnn esms gayr-i
mhdir. Zir ki, cemsinin asl[] mmeht-i esmdr ve hakkat[i] at eder. Her isim
ki, zhir ola; ve hakkat-i ilhiyyenin ittisandan asl ey mkerrer olmaz.
Nitekim Hak Tel buyurur: .,. _\> = _,\ _ ,= , (Kf, 50/15)
[Dorusu onlar, yeni bir yarattan phe iindedirler.]. bunu byle bilmek atdr; ve
tin ilmi, halk byle bilmektir. Ve tin, rhu cem-i ervha mmiddir; htemr-
rusul rhundan ayruuna. Zr ki, ona meded Hak Tel hazretindendir. Belki cem-i
ervha mdde onun rhundandr. Eeri, ksm- unsur itibryla bilmezse hakkat
itibryla bilir. Ve dahi bu sebebdendir ki, t esm bilmeye mahss oldu; ol esm
187





meftihul-atydr ve mifth-i aty onun elindedir. Zr ki, mazhar- vehhbdr
be-drst Hak Tel ti demden geri deme hibe etti.
Onun [i]in ki, el-veledu srri ebhi [ocuk, babann srrdr]dir. Ve her
at ki, lemde vardr, i bunculayndr. Onlarn ayn- sbitesin[i] bi-hasebi kbiliyyet
ile iktiz eder. Ve Hak Tel ona cd eder ve ol kbiliyyete gre vcd it eder; ve
bu srra [ehlu]llhtan gayr kimesne muttali olmaz. Zr ki, onlar srra, kadere muttali
olurlar .
mdi ibu szler, hulasil-hssa evliynn ayn- sfatdr. ol kimse ki, shib-i
keftir, kaan bir sret grse bilir ki, ol sret kendinin ayndr. Onun [i]in ki, ol sret
kendi istiddtnn ayn- sbite[de] ki, sretleridir. Mtemessildir, lem-i ervhda ki,
misl-i mutlaktr; ve yhd hayldeki misl-i mukayyeddir. Ol sret[e] mlk olur.
Nitekim mirt mukbelesinde sret zhir olduu gibi. Ve bu ilmin tafsln[i] h kimse
bilmez; ill ulem-yi billh bilir hssaten.
Ve nakildir ki, ibdetle eyin yznde Muhammed Mustaf hazretlerinin
(sallallhu aleyhi ve sellem) nru berk ururdu. Ve Hak Tel t peygambere (a.s.) elli
suhuf indirdi ve t bin ehir yapt ve her ehirde bin minre yapt; ve ol minarelerin
zerine kard: L ilhe illallh Muhammed habbullh derdi. Ve t yedi yz
yirmi yl mr srd ondan [sonra] veft etti. Bilmek gerektir ki, dire-i makm-
insniyyede eyittiler: lem mazhar- hviyyettir . yle olsa Hakk mhede
eylediler cem-i mazhirde.
Nitekim eyh Cneyd (kaddesallhu rhah) eyitir: Otuz yldr ki, ben
Hakkla syleirim. Halk zum ederler ki, ben onlarla syleirim. bu fehm
bi-hasebiz-zuhri vet-tecelldir, bi-hasebil-hakkat deildir. Pes Hakkn hakkati
idrk olmaz ve kimse dahi onu ihta eylemez.
Ve bi-hasebi tafsl onun [i]in ki, mazhirHak mufassaldr, gayr-i
mtenhiyyedir. Eeri, bi-hasebi [29a] bi-hasebil-mmeht- mtenhiyyedir. bu
uhd-i ztiyyede btn mnevver olur nr-i mnla evvel; ondan sonra knla; ondan
sonra vicdn- nefsle. yle olsa rh seyr edicidir hlle, her bir mertebenin aynnda; ve
188





dahi mevcdun hakkatinde. bu makmda mekn ve zamn getireler ve muhakkak
cem-i ekvndan tasarruf eyler. Nitekim, nefs cem-i bedende tasarruf eyler.
Ve bilmek gerektir ki; kimsenin ki, ilmi ve ameli Allah iin ola, onun rabeti
yoktur cennete; ve havfi yoktur nrdan. Belkim vcud-i hakkn ile mevsf kendilik
onda mahv- mahz olur, bek-y zta har olur. Nitekim, hads-i Rabbnde Hak Tel
buyurur: -.,. \.\ -.,. _\= = -.,. _\ -.\. = -.\.s \.\ _.\,>! =
463
[Beni diri
klan ben katlederim. Ve ldrdmn diyeti benim zerimedir. Ve diyeti benim
zerime olan kimsenin diyeti de benim].
Zir kmiller Hakka vsl oldular kendilerini fen etmekle ve yine bk
oldular bek-i Hakkla ve onlara bir yeni vcd-i mevhb hsl oldu. Onda sonra yine
Hakktan halka mhede eyleyeler kendilikleriyle deil.
Ve bunlardandr kutb olan; ve kutbun yemninde ve yesrinde olan immn
dahi onlardandr vezrler gibidir sultna. Ve dahi yediler ki, ebdl- seba derler
onlar dahi aktbdr, tedbr edicilerdir eklm-i seba[y]. Ve dahi ol kimseler Hakktan
rc eylemediler; onlar melke-i mheymine ularlar.
Bu szler onun [i]indir ki, ehl-i irfnn szleri Allah Telnn lekerleridir.
Ve onlarn szleri esrr- illiyynden ve hakyk- hafiyyeden yukardr. Zr ki, szleri
gyetl-gyttr ve nihyetn-nihyttr, fefhem.
Ve naklidir ki: Zhir-i lisn budur ki, Kabul-Ahbr (radyallhu anh)
eyitir: Evvel resl, Nhtur. n Nhun kavmi Nhu inkr ettiler. Hak Tel Nha
vahy eyledi, eyitti: Y Nh! Benim ezel-i ilmimde vardr ki, lemi yaratmazdan nce
iki bin yl evvel yle takdr ettim ki, yer ehlini suyla helk eyleye[yi]m. Nh iitti,
feryd eyledi. Pes onun [i]in ad Nh oldu, evvel ad kir idi. Ondan sonra Cebril bir
ku gsn getirdi ve Nha retti ki, bir gemi yapa. Nh n ol gemi[y]i yapt; erden
ve avretten seksen kii bile ald gemi iine.
Sebeb-i gark bu oldu kim: Bir gn ocandan ve gkten ve yerden sular
kmaya balad. Olu Kenn suya gark oldu ve olu dahi bile gemiye girdiler. Biri

463
Kaynak bulunamad.
189





Sm, biri Hm, biri Yfes idi. Ve Hm avretiyle gemide cim eyledi ve Nh bed-du
eyledi. Hak Tel onun sretini kara kld. Ve eytn dahi gemiye bile girdi, Nh
gemide eytn grd ve karmak istedi. eytn eyitti: Y Nh! Bu halk helk
eyleyen be nesnedir. Amm nden sana haber vereyim, ikisin[i] demem dedi. Hak
Tel Nha eyitti: Ol ne ihtiyc yok, ikisin[i] de! dedi. bls eyitti: Y Nh!
Cem-i halk bu ikisiyle helk ederim dedi. Biri hased; ve biri hrstr. Hased ile ben
lanet oldum deme hased ettim; ve hrsla dem (a.s.) umaktan ktdedi.
Ve nakildir ki; Katde eyitir: Ben Tevrtta yle okudum ki, ol geminin
yz arn uzunluu ve elli arn eni vard; ve otuz arn ykseklii vard. Ve ol vakt
Nhun mr dokuz yz elli yld.
Vehb eyitir: Ol gemi tabaka idi. Yukar tabakasnda demler olurdu, ikinci
tabakasnda kular ve gayr-i cn-verler olurdu [29b] nc tabakasnda arslanlar ve
yrtc cn-verler olurdu.
Bazlar eyitir: Nhun gemisi imdiki hlde Kf dandadr derler. Receb
aynda girdiler Zil-hicce aynda ktlar. hir, gemi Cd danda karr etti ve ol gn
re gn ad [verildi]. n karaya ktlar Nhun olu Sm Hiczda ve Yemende
skin oldu; ve Yfes Acemde skin oldu; ve Hm Maribde skin oldu. Yeryz
bunlarla dopdolu oldu.
Tahkk budur ki: Kaan bir mmin Hak Tel hazretini tenzh eylese, Hak
Tel onun istiddna gre tecell eyler. Onun [i]in ki, rislet zhir olmann nin
tenzhtir. Ve ervh ilminin evveli Nhta zhir oldu. Ve Hak Tel Nhu n kfirlere
davete veripti. Bu halk iki blk oldular: Bir bl nefislerine tbi olup hilflarn ve
indlarn ziyde eyledler; ve bir blkleri saf ehli olup ve istiddt- zt zerine
kaldlar. Hak Tel onlar hidyete kavlen gzledi. Onlar dahi srt- mstakm zerine
sbit oldular dnydan ve ehl-i dnydan yz evirdiler. Ve her kim tayyibt- dnyya
ve ehline megl olsa ol tayyibt- ukbdan mahrm kald.
Amm tevl budur ki: Nhun gemisinden murd: nsn leminde Nhun
eratdr. Ve her kim, ol erata girdi gark olmaktan kurtuldu. Ve tfndan murd:
Heyl denizine gark olmaktr. Ve Nh rhtur; ve gemi ilmin ve amelin kemltdr.
190





Ve onunla iki blk kavm girdi demek olur ki, biri vuhtur ol kuvve-i hayvanyyedr;
ve biri tuyrdur ol kuvvet-i rhniyyedir. Ve Nhla olu bile girdi demek oldur ki,
biri Hmdr ol gnldr; ve biri Smdr ol akl- nazardir; ve biri Yfestir ol akl-
ameldir. Ve Nhun iki avreti vard. Biri nefs-i mutmainne idi ol gark olmad; ve biri
tabat- cismniyye idi ol gark oldu. Ve Nhun Kenn adl bir olu vard, ol vehm idi
helk oldu. Ve gemi karr bulup durduu oldur ki, beden tat zerine karr tuttu,
demektir. Ve Nh[un] gemiden kt dni izz iindir. Ve Nhun mr dokuz yz
ell yl oldu; hir dnydan gitti, Kfede yhd gkte def ettiler (a.s.).















191





[FASS-I] F HKMET- AHADYYE- KELME- HDYYE
Kaan kim, [ru]bbiyyet tamm olduysa drsin takdisiyle ve Nhun
tenzhiyle. Pes ondan sonra mazhar- ahadiyyet zahir oldu, bu ikisinden. Ve mertib
vardr ahadiyyet iin: Evvelki mertebe: Ahadiyyet-i zttr. kinci mertebe: Ehadl-
esmdr. nc mertebe: Ehadl-efldir. Ve dahi ahadiyyet-i kelime-i hviyyete
isnd etmektir. Onun [i]in ki, Hd[a] (a.s.) mazhar vki oldu tevhd-i zta ve esmya.
Ve dahi kavmini davet eyledi makm- tahkka.
Nitekim Hak Tel buyurur: !\.,\., .>l = v} -,!. = \= =!_ _\= _,_
,,s.== (Hd, 11/56) [Yeryznde hibir debelenen (yryen) yoktur ki, idaresi Onun
elinde olmasn. phe yok ki, benim benim Rabbim doru yol zerindedir.].
Onun [i]in ki, Hak Telnn rahmet-i ztiyyesi cem-i eydan vsidir.
Amma gazab- ilh rzdr, hiri rahmettir Hak Teldan ki, mevcdta tecell eyler.
Onlarn istiddt- ztiyyesine gre tecell eyler; ve bu yette beret-i azme vardr.
Nitekim ibu kavlde _, -== -\ =.: dr. [Onun iittii ve grd olurum]
464
Hak
Tel bundan haber verdi.
Her kim bu kelmdan zevk almadysa :\ =,=_ .} =,=_ \= _=_ =! (Enfl,
8/17) [Attn zaman da sen atmadn, fakat Allah att.] srrndan haberdr olmad. [30a]
yle olsa Hdun rhu ismz-zt nrundandr ki, Mmindir; ve kalb-i
ismus-sft nrundandr ki, ism-i Kahhrdr. Onun [i]in ki, Hd kfirleri kahr etti
rhul-akm ile. Ve nefs, isml-filin ikisindendir: Biri Drr ismidir; biri Hd
ismidir. Onun [i]in ki, Hd kavmini davet eyledi bir tarka ki, mevsildir Allah
Telya. Kaan kim ol kavm ind eylediler; ve bunlara eytn ucb ylan ve
dimlarna kibr hevsn nefh etti. Pes Hak Tel yellerle helk eyledi.
eyh (rahmetullhi aleyh) eyitir: Cem-i mevcdtda srt- mstakm
zerinedir, gayr-i madbdur. bu vechle dahi dalln dahi deildir. Onun [i]in ki, dall
rzdr. Onculayn dahi gazab- ilh dahi rzdr. Hsl- kelm ibu iin hiri rahmettir

464
Buhr, Rikak, 38; Ahmed b. Hanbel, VI, 256.
192





bu itibrla ki, Hak Tel buyurur: s_= : == _.=>_ (Arf, 7/156) [Rahmetim
ise her eyi kuatr.].
Ve yine buyurur: !._ , . _\} ,=_=\! _=. (Meryem, 19/86)
[Gnahkarlar da susam halde cehenneme sreceiz.]. Onlar onlardr ki, mstahikk
oldular rhuz-zebra kim onlar helk eyledi nefislerinden ve onlarn aln sana yapp
cehenneme srdler. Kaan kim, bunlar cehenneme srdlerse onlara ayn- kurb hsl
oldu. bu istihkktan tr ol yel onlar heykil-i mazlemetten kurtard. Zr ki, onlarn
ns[] vard melftla onlar farkndan kurtard rhat eyledi; ve onlarn nami ehl-i
cinn nami gibi oldu dedi.
mdi, ey kmiller! eyhin ibu resme szlerine nazar eyle[yi]n ki, zhiri
kfrdr; ve btnnda dahi emr-i zevk yoktur kemle mteallik ola. yle olsa Hd
kavmi kfr ve inkar zerine gittiler rahmete nice ola ki, lyk olalar. Ve hussan ki, Hak
Tel rahmetini mminlere vade eyledi. yle olsa azbda nice adviyyet ola; yan nice
lezzet ola. Bu hd- bedh era muhliftir. Pes btldr ve odda nice nam-i hss ola
ehl-i cinn nami gibi. Belki, od oldur ki, onda yakmak buluna.
bu szler ki, vardr fitne ve bel ve ibtildr. Her kim mmin olsa hakkan
ve rif olsa sdkan srt- mstekmden; ve her kim ibu szleriyle amel eylese ve
Allahtan korkmasa kfirdir eratte ve hakkatte. Pes bu szler mekr ve fitnedir; hazer
etmek gerektir.
Eer sul eylerseler ki: bu szlere, pes itibr yoktur asl?
Cevb budur ki: eyh memrdur ve szleri ll-i mensrdur; ve tahkki
muvfktr uref-yi muhakkknin marifetine. Amm bunda sz budur ki, mubattln ile
muhakkk temeyyz etmek iindir. Pes nazar- dakk ve zevk-i hakk ile vcibdir ki,
fark oluna kfr [i]le mn arasnda.
Amm Dvd Kayser, eyhine nisbet edip eyhin maksdunu fehm etmeden
yan ibu kavline kim, eyitti: ,,\l _!.= \, g,_ -, ,.\.=!\= = , (Ahkf, 46/24)
[Hayr! O, sizin acele gelmesini istediiniz eydir. inde ac azab bulunan bir
rzgrdr!]. Yan ol yel sizin matlbunuzdur ki, sizi kemlinize ulatrr ve dahi size
193





hals verir enni[yyet]ten ve dahi sizi karr zulmt tezdlarndan lem-i vifka ve
rahmete eritirir. Ondan sonra eyitti: Her kimin ki, gzleri nr- Hakkla srmelense
bilir ki, cem-i lem ibdullhtr ve halkn vcdu ve sfat ve fil[i ] yoktur; ill
Allahladr ve kuvveti ve yardm iledir. Zra k cemsi muhtclardr Allahn rahmetine
ki, rahm-i rahmndr; ve her kim rahm-i rahmnla mevsf olsa ona ebed h azb
yoktur ve azb onun [i]indir ki, bunlar kemltna varp hlis olalar. Nitekim altn ve
gm odla hlis edip [30b] kdretten ar ederler, n hlis ola, ayrk eridip
yakmazlar. yle olsa od altna ayn- ltf ve ayn- rahmet oldu dedi.
Biz eyitiriz, Dvd Kayserye: Bu szler ki dedin, eyhe hsn-i zann
etmektir. Lkin bilindi ki, Hak Telnn rahmeti mminleredir; ve hsn-i zann ol
kimseye gerektir ki, mahall-i rahmet ola.
Nitekim buyurur: Pes rahmeti mttaklere tahss eder; mttak hd oldur ki,
sznden ve masiyetten rak ola.
eyh eyitti: Kaan kim, Hak Tel sretleri yaratt, nefes-i rahmn [i]le
esmnn nisebi zhir oldu.
Ve Hazret-i Resl (sallallhu aleyhi ve sellem) eyitti: Hak Tel kymet
gnnde eyite size ki: Bugn sizin nisebiniz zyi oldu ve benim nisebim yce oldu.
Yan sizin nefsinizde intisb etmeklik gibidir ve bana intisb etmeklii kalr dedi.
Yan byle demek olur ki, Hak Tel eyitir: Bugn sizin nefislerinize intisb
etmeklii alcdr ve bana intisb etmeklii vericidir; t kim sizin ztlarnz benim ztm
ola; ve dahi sftlarnz benim sftm ola; ve eflleriniz benim eflim ola demektir.
Biz eyitiriz: Bu sz dahi caiz deildir, tebeddl-i hakyk ciz deildir; amm
belki Hak Tel tecell eyleye; kymet gnnde rifler onunla fn olalar ve yine
onunla bk olalar. Zr ki, Sultn- Hakkat zhir olduu vakt beeriyyet bk kalmaz.
Onun [i]in ki, ll-elbbn ilmleri vahdndir, onlarn gnlleri sf olduu vakt zhir
olur. Ve onlara tezekkr hsl olur ununla ki, ol ilmde merkz idi; onlarn zerine feyz
etti idi makm- takdisden kesb deil ve vehmle karm akl deil; belki akl- kutsyle
ve nakl-i kutsyledir.
194





yle olsa ey tlib-i sr- ilh! Mertib-i nsa nazar eyle ilmullhta. Ve ilm
onlarn mertebelerinin ayndr, kymette mhede etmekte. Onun [i]in ki, mhede
etmek bi-itibr tecell eyler; ve tecell dahi bi-itibr ilm olur; ve Allah[] bilmek
istidtla olur ve istidadt mtefvitedir.
yle olsa istidadta nihyet yok ve ryet dahi tefvtledir; ve kymet
gnnde Hakk mhede etmek halkn itikdlar zerinedir. Pes yle olsa, sen kendi
nefsinde heyl ol cem-i suver-i mutekidta ki, Hak Tel evsa ve azamdr. Ve
mhede ile gerektir ki, Hakk mhede eyleye cem-i yzlerden mukrr ola
ulhiyyetine ve ve muterif ola vahdniyyetine.
Nitekim Hak Tel buyurur: =! - ,. ! \. \=.,\ (Bakara, 2/115) [Nereye
dnerseniz Allahn yz (zt) oradadr]; t kim, riflerin gnl gfil olmaya Hakktan
dnyya megl olmakla. Belki Hakk mhede eylerler esms ve sft ve vechi ile
cem-i ahvlde Hakkla ola.
Bilmek gerektir ki, Hd peygamberin tahkkinde vardr; be-drst onun zevki
mutavasst muhakkklarn merebindendir. ol itibrla ki Hakka ahz- izfet etti
hviyyete; ve hviyyet ayn- zttr. Zevk-i sahh bunu iktiz eder ki, esbb ve vsta
muiddttr messirt deildir; fil-i aslda birdir.
Zr ki, Hakkn eseridir gayr-i kiinin eseri onda yoktur. Her kim, ibu
mehdu tutmad makm- temahhuzu bilmedi. Nitekim Hak Tel iret eder:
=! ,\,, \= .} =.,\,, ,.\! } (Fetih, 48/10) [Muhakkak ki sana biat edenler ancak
Allaha biat etmektedirler.]. Eer makm- teekkkte olacak olursa [31a] Hak Tel
ona iret eder ki: :\ =,=_ .} =,=_ \= =! _=_ (Enfl, 8/17) [Attn zamanda sen
atmadn fakat Allah att.]. Pes cem-i taallukttan ve temellukttan fri olup Hakka
mel olurlar dnyda; ve berzahta; ve harde; ve cehennemde; ve cennette. Ve
gayr[a] iltift eylemezler ve her dem, Allah ve-l-sivhu, diyeler.
Amm yine bir zhir-i sret-i kelm Kabul-Ahbr eyitir: Hd peygamber
(a.s.) Yemende krk yl halk mna davet eyledi. Saneme tapmak btldr, dedi. Ve
onlara eyitti: Hak Telnn verdii rzk yersi[ni]z; ve kuvvet ki verdi ilersi[ni]z;
195





uzun mr verdi dnyya bakars[n]z. Hak Tel[nn] verdii nimetlere s
olursu[nu]z. mdi gelin tanklk verin ki, Allahtan gayr Allah yoktur; Ben Onun
reslym. Her kim mmin olursa yelden emn olur; ve her kim mna gelmezse yel
ile helk olur. yle olsa ol kavmin bazs mmin oldu ve bazs eyitti: Yel nice
helk eder dediler, kuvvetlerine inandlar; mut olmadlar. Hak Tel ondan sonra
rhul-akm haznedrna buyurdu; bu halka kadar yel kard cemsini helk eyledi.
bu resme helk oldur ki, kaan kim ol yel yakn geldi, grdler ki demleri
ve develeri gtrd; havya savurdu. Katlar, maralara girdiler ve kaplarn[a]
biriktiler; yel geldi, evlerinden kard, helk eyledi. Ondan sonra Hak Tel onlara kara
kular veripti, onlar kaptlar denizlere braktlar ki, Hd kavmi btnlar mahcb,
fehmleri tabat- hicblarndan ksr ve istiddtlar ayn- sbite nks olduu [i]in
Hdu inkr ettiler. Allah Tel onlar helk eyledi.
Ve Hd peygamber (a.s.) yz elli yl diri oldu, ondan sonra brhm
peygamberin makm katnda defn eylediler.










196





KISSA- HKMET- FTHYYE F KELME- SLHYYE
Meftih-i gaybn evveli cem-i ahadiyyettir ki, berzah- cmidir vcbla imkn
arasnda. Vahdet-i ztiyye oldur ki, h nesne muzf ve mebdeiyyet-i mertebe-i
ahadiyyete yakndr ve cem-i ahadiyyetten sonra esm-i ztiyyedir ki, kmmelden
gayr kimse onu bilmezler.
Ve esm-i ilhiyyenin biri hayttr ve ilmdir; ve irdettir ve kudrettir.
Bunlar esm-i ztiyyedir. Ve hem cem-i mevcdta sereyn vardr. Nitekim Hak Tel
buyurur: _,,>\! =,=\\! = _\> = ,\, v! (Mlk, 67/14) [Hi yaratan bilmez mi? O,
en ince ileri grp bilmektedir ve her eyden haberdardr.]. Yan cem-i taayynttan
sereyn olduu [i]in latftir.
mdi bunda tahkk budur ki: Srr- kudret mteallik ola makdrta. Ve Hak
Tel tecell eyledi mertebe-i rubbiyyet ile ve drsin takdsiyle ve Nhun tenzhiyle
ve Hdun tevhdiyle. Pes mnsib-i insnde cem-i mevcdt hatm eyler ve dire
evsa-i ekldir. Onun [i]in ki, cemsini kaplamtr manen ve sreten, sfaten ve
hkmen. Ve hir mevld ki olur tin mertebesi zerine olur ve bu nev-i insniyyeden
mtevellid olur. eyin esrrn ve ilmini muttasf olur. Ve bu kemltullhtan olur,
kmil olur. Ondan sonra nev-i insniyyede nesne mtevellid olmaz. Ve ol veled-i
vilyet-i mmenindir, htimi olur. Ve ol veledle bir kz doar evvel ol kz doar; ondan
sonra ol olan doar; ve ol olann ba ol kzn ayanda olur; ve ol olan ve ol kz n
iklminde olalar.
Ey tlib-i srr- ilh! Gr ne hikmettir ki insn evvel hilkatte er mukaddem
cihna geldi [31b] avretten hir insn tamm olacak, evvel bir kz doar ardnca bir er
doar; insnn evveli ve hiri erle tamm oldu. Ondan sonra cihna ksrlk yayla
erkekte ve diide, h kimse domaya.
Ve bazlar eyitir: Ol olan Mehdnin olu ola. Kaan kim, ol olan ve
zamnndaki olanlar Hak Tel kabz eylese ondan sonra kalan halk hayvnlar gibi
olalar; aklla ve erle asl nesne ilemeyeler. Ve kymet ol kavmin zerine kopa,
nez billh.
197





KISSA- HKMET- KUDDSYYE F KELME- DRSYYE
Yan ilmullhta yle sbit oldu kim, ism-i Kuddsn mertebesi ism-i
Melikten sonradr bir itibrla. Onun [i]in ki, mukaddes olmak melikiyyenin
istihkkndan sonra olur lemler zerine tertb-i akliyyede. Ve Hak Tel ibu itibr
Hazret-i Resle (a.s.) bildirdi. Ol dahi nbvvet lisnyla ihs etti. Pes yle olsa
drsin rhniyyetiyle mazhar- Kudds oldu.
Eer sul eyleseler ki: Peygamber (a.s.) esml-hsnda ism-i Rabbi niin
zikr etmedi?. Hl budur ki: Hak Tel Ftih sresinde zikr etti, Allahtan sonra;
ondan sonra er-Rahmnur-Rahm zikr etti. Onun [i]in ki, sz budur ki Hak Telnn
rubbiyyeti mil olduysa lemler zerine, rahmetinden mukaddem Rabbi zikr etti.
Onun [i]in ki, istihkk- rahmetinden aklen.
Eer yine sul eylerse ki: Pes bismillhta ism-i Rab, er-Rahmdir,
mukaddem zikr etmek gerek idi?. Onun [i]in ki, bismillh makm bir makmdr ki,
esm mildir cem-i hakyka. bu makmda zikr etti. Zr ki, mertebe-i icmliyye
mstelzimdir mertibini. Ve mertebe-i rubbiyyet lzm gelir ve mertebe-i rahmniyye
ve mertebe-i rahmiyye. Ve Cem-i esm ve sft bu iki isme lzm gelir lzm-i
akliyyen.
Pes yle olsa Hak Tel Ftihda evvel kendinin ztn zikr etti; ondan sonra
rubbiyyetini zikr etti; ondan sonra rahmniyyetini ve rahmiyyetini zikr etti; ondan
sonra mlikiyyetini zikr etti. Ve ol ki tertb-i ank ve tertb-i hakk iktiz eder, onu zikr
etti. Pes yle olsa Hak Tel ibu makmda ism-i Rabbi zikr etti. _. _. = ! [Tadarsan
bilirsin!].
Kaan ki, drsin rhniyyeti glib olduysa hayvniyyeti zerine ve dahi
bedenden insilh ok olduysa; ve dahi shibul-mirc olduysa; ve ervh- mcerrede
ile mlkt olduysa; hatt on alt yl yemedi, ve imedi, ve uyumad. yle olsa akl-
mcerred gibi oldu ve Nh zerine mukaddem olduundan tr mddiyyt zerine
sreten.
198





mdi drsin rhu ismz-zt nrundandr ki, Kudds ismidir m-sivllhtan
ar olduundan tr; ve alik-i beeriyyeden mcerred oldundan tr. Ve kalbi
ismus-sfat nrundandr ki, Mteldir yce mekna ktndan tr. Ve nefsi,
isml-filin ikisinin nrundandr: Biri, Rfidir onun [i]in ki, onu gklere ref etti;
ve biri Bsittir, onun [i]in ki, melike[y]i ve eflk ve cenn mhede etti. Ve
kaan kim, bunu bildikse bilmek gerektir ki, ulvnin iki nisbeti var[dr]: Biri ulvvl-
mekndr; ve biri ulvvl-meknedir. Pes ulvvl-mekn drsindir. Nitekim Hak
Tel buyurur: \,\= \.\:= \._ (Meryem, 19/57) [Onu stn bir makama ycelttik.].
Onun [i]in kim, drsin makm drdnc felektedir ki, kutbl-eflaktr.
Ve eyitirler ki: emsten yukar yedi felek vardr: Biri Merh; ve biri Mter;
ve biri Zuhal; ve biri felekn-Nebtt [32a]; ve biri felekl-Atlas; ve biri felekl-
Burc; ve biri Muavviln-Nehrdr.Ve emsten aa yedi felek dahi vardr derler.
Biri felekz-Zahr; ve biri felekl-Utriddir; ve biri felekl-Kamerdir; ve biri krre-i
Nrdr; ve biri krre-i Havdr; ve biri krre-i Mdir; ve biri krre-i Arz[dr].
Nitekim eyitirler: Bedenin medr kalb zerinedir. Onun [i]in ki, kalb eflk
merkezidir; yan ems feleinin rhniyyeti cem-i eflka eriir.
Amm ulvvl-mekn, Muhammed mmetlerinindir. Nitekim Hak Tel
buyurur: \=v! ,..! (Muhammed, 47/35) [Ve sizler stnsnz.]. Onun [i]in ki,
ulvvl-mekn amel iledir. Pes ulvvz-zt, Hakk- mutlaktr; ve ulvvl-mekn
onundur mertib itibriyle. Nitekim Hak Tel buyurur: .=! __\! _\= _\! => (T
H, 20/5) [Rahmn, ara istav etmitir.]. Ulvvl-mekne dahi onundur . Nitekim
Hak Tel buyurur: : v! =\\= s_= _. -,\} ,:>\! -\ - (Kasas, 28/88) [Onun
ztndan baka her ey yok olacaktr. Hkm Onundur ve siz ancak Ona
dndrleceksiniz.].
Pes ayn- vcd, Hakkn mirtlardr. Ve her nesne kim mirtta zhir olur,
ayn- rdir; ve Hak Tel kendine al dedi, h kimseye izfet eyledi. Onun [i]in ki,
ayn- sbite ademdedir riha-i vcddan nesne emm etmedi, kendi hl[i] zerinedir.
Maa-haz ki, suverin taadddt vardr mevcdtta, ayn- vhiddir mecmundan. Pes
kesret-i esmda ve sffttadr ki, nisbet-i makledir.
199





Ehlz-zevk eyitirler: Mertebe-i akldan sonra iki mertebe vardr: Ve biri:
Mertebe-i aynel-yakndir. Ol mertebe oldur ki, nefs maklt mhede etmektir
makm- farkta. kinci mertebe: Hakkal-yakndir. Ol mertebe oldur ki, nefs kaan
mcerred olsa m-sivllhtan mchede etmekle irkt-i ulviyye onun zerine dim
olur; ve lemin mddesi ona muti olur ve ervh- kudsiyye onun zerine nzil olur.
lem-i kudse erimekle ol esm-i sft- nisbet ilmiyye olmas umr-i ademiyyedir
hrice nazar. Zr ki, ayna vcd yoktur, hricde mcerreddir mazhirden. Ve bu
ayn deildir hakkatte; ill aynuz-zttr ki, zhirdir n itibryla; ve bu n
ayn- sbitenin suveri iledir.
mdi hl-i muvahhidin lisn[] budur ki, Hakk onun zerine galebe etti. ol
kimsenin hilfnca ki, halk onun zerine galebe etti. Ve eyitirler ki: Vcdda deildir
ill ayndr; ve dahi vcdHak mirttr ayna gaybda; ve vcd-i Hakk kimseye
tecell eylemez ill izzet-i tenf[si]nin ve cell ve ceml srdiktnn mversnda
tecell eyler. Pes yle olsa muhakkklar Hakkn mirtn mhede eylemekten zil
olmazlar. mdi ol iki mirtn biri, ayn- sbitedir; ve biri Hakktr. Ve cem-i suver
kim, muhakkklar ol sretleri aled-devm mhede eylerler.
mdi bilmek gerektir ki, Hak Tel alez-zttr bi-nefsihi, h kimse izfet
eylemeden. Nitekim add zhir olur vhidle mertibi malmda. Pes yle olsa vhidi
kesr bulursun. Onun [i]in ki her mertebe mertib-i ehaddan; ve aerttan; ve mittan;
ve ulftan vhidin gayri deildir. Zr ki, cemsinde mtecell-i vhiddir. Pes iki
deildir, ill vhiddir. Zr ki, ikinin mddesi vhiddir, mkerrer.
Pes aded maddla zhir oldu, ayn- sbite zhir olmak gibi ilmde; ve
mteaddid olur mevcdt- hriciyye ile. Pes malm oldu kim, Hakk mnezzehtir ve
halk mebbehdir; yan halk Hakktan zhir olur fil-hakka mertebe itibryla deil.
Onun [i]in ki, Hak Tel mukaddestir bi-ztihi cem-i itibrttan; ve taallk eder ona
zttan ve ibrttan.
Eer sul eyleseler ki: Hakka vcd tlk etmek nice ciz olur?.
Cevb [32b] budur ki: Halk[] tefhm etmek iindir; ve ill Hak Tel ycedir
bizden, ve ilmimizden, ve amelimizden. Belkim vcd tlk etmek ve zt tlk etmek
200





mnsib deildir; ill bu kadar vardr ki, bizim ilmimize gre tutar. Biz birbirimizle
mkleme edip irmmz beyn ederiz t ki, dillerimize gre maksdlarmz biline; ve
ill ol al-y zt izzet-i sultna arab y acem vey gayr dillerden mnezzehtir ve
mukaddestir. Zr ey yok [i]ken ol vard ve diller onu sylemezden nden ol mevcd
idi. Geri ol mevcddur ki, tebdl ve tayr onun ztna ve sftna ve esmsna ve
efline vki olmad ve olas dahi deildir.
Hussan ki, cem-i mevcdta vcdu ol verecek; ve ilm vesir kemlt ve
dilleri ol feyz eyleyecek. Onu kendinden gayr kimse bilmek nice mutasavver olur! Ve
Allh al ve ecell[dir]. Pes Hak Tel al biz-zttr ve ulvvl-mekna tlk etmek
ciz deildir. Zr ki, mukaddestir crmttn ve mirtndan. Pes ycedir demek cell
ve ceml ile vasf etmektir.
Ve nakildir ki, Kabul-Ahbr ( radyallhu anh ) eyitir: drsin sreti,
ceddi tin sretine benzerdi. Ve evvel hatt[] kim yazd? drs yazd. Zr ki, ncma
ve rukma ve hisba ve ibdete kat megl idi. Evvelki ad Uhnh idi, kesrettir,
sinden tr drs dediler. Ve terzilik sanatn[], evvel drs tasnf etti. Ondan nden
deriler giyerlerdi. Ve Hak Tel onu peygamber kld ve iki yz otuz suhuf indirdi. Ve
ibdete ol kadar megl idi ki, cem-i yeryznde ki halkca ibdet eyledi; hatt
firitehler drsi grmee mtk oldular. Hak Tel dan destr dilediler ki, drsi
greler. yle olsa zril ve firiteler dem sretine girip drsi grmeye geldiler.
drs Melekl-mevti grp ve eyitti: Benim rhumu kabz etmee mi
geldin?. Melekl-mevt eyitti: Seni grmee geldim dedi. drs eyitti: Dilerim kim,
benim rhumu kabz eyleyesin. Melekl-mevt eyitti: Allahtan destr olmaynca kabz
eyleyemem dedi. Hak Tel eyitti: Y Melekl-mevt! drsin rhunu kabz eyle onun
gnlndekini bilirim. Pes Melekl-mevt drsin rhunu kabz eyledi. Hak Tel drsi
fil-hl yine diri kld. Ondan sonra drs diledi kim, cehennemi gre. Hak Tel Mlike
eyitti: Y Mlik! Ko[y] drs cehennemi grsn. drs cehennemi grd. Diledi kim,
uma dahi gre. Hak Tel rdvna eyitti: Ko[y]!. drs uma grsn ve Tb
aacnn bir budana yapsn uma grsn. Pes drs umaa girdi tb aacnn
budana yapt, salnd durdu kmad. Melekl-mevt eyitti: Y drs! Gel, k.
drs eyitti: Bundan kmam. Hak Tel bir firitehe vermiti, bunlarn arasnda hkm
201





eyleye; ol firite eyitti: Y drs! Niin kmazsn?. drs eyitti: Hak Tel eyitti kim:
==\! -s.!. _. : (l-i mrn, 3/185) [Her canl (nefis) lm tadacaktr.]. yle
olsa ben mevti tuttum? Tattm ve Hak Tel yine buyurdu: v! ,:.= } \=._!
(Meryem, 19/71) [inizden, oraya uramayacak hibir kimse yoktur]. yle olsa ben
cehennem[i] grdm ve Hak Tel yine buyurdu ki: _>=, , \.= ,= \= (Hicr, 15/48)
[Ve onlar, oradan karlmayacaklardr.] yle olsa ben umaa girdim, ayrk kmam
dedi. Hak Tel ol firitehe eyitti: drs benim szmle umaa girdi ve yine benim
szmle umaktan kmaz dedi. Ve drs kaan mcerred olduysa m-sivllhtan; ve
dahi hd-i ztiyyede mstakm olduysa [33a]; ve dahi mteadd[id] olduysa iki
istiddla; biri istidd- asl ve biri istidd- hl[dir]. Pes nefs muttasl oldu al cihete
ve onun srrna iki cihn kef oldu; ve ins ve melek oldu; ve arz ve semv oldu. Ve
lem-i melektta bk kalp lem-i cebertla merref oldu. Ve on alt yl yemedi ve
imedi ve melike ile hir makmda, drdnc cennette kald kmad.
Eer sul ederseniz ki: drs (a.s.) drdnc kat gktedir dersiniz maa-haz
kim,_. ? cenettedir dersiniz, cennet hd ar altndadr. Nitekim Peygamber (a.s.)
buyurur: =>_\! __= -.\! =s=
465
[Cennetin tavan, Rahmnn ardr.]. Cevb budur
ki: Cennet ona drdnc gkte arz oldu ve ol makmda kld deriz t kim, iki szn
ortasnda tatbk hsl ola vallhu alem.
Eer sul ederseniz ki: Sebeb nedir kim, drdnc gkde arz oldu maa-haz
ki enbiynn ervh- hd cennettedir ki ar altndadr?.
Cevb veririz kim: Drdnc gkte olduu Peygamber (a.s.) mirca vard
gece onda grd. Zr ki, evvel ervh- enbiy-yi mrseln Kudste hazret-i Resle
(a.s.) istikbl ettiler. Ondan sonra hazret-i dem (a.s.) evvelki gkte; ve s ve Yahy
ikinci gkte; ve Ysuf nc gkte; ve drs drdnc gkte; ve Hrun beinci gkte;
ve Ms altc gkte; ve brhm yedinci gkte gzkt. Her birinin mertebeleri
mteayyin olmak [i]in, dediler ve ge kt vakitte yz altm yanda idi.


465
ls, Rhl-Men. C. XX, s. 33.
202





KISSA- HKMET- SUBBHYYE F KELME- NHYYE
Kaan kim, mertib-i ilhiyyenin evveli mertebe-i ahadiyyet-i cem olduysa ol
kim, kil oldu feyz-i ztiyye leml-ervh oldu; kesret-i imkniyyeden zhir olduu
[i]in. Pes Nh evvel mrsel oldu; ve lzm oldu kim, Nhun daveti tenz h ile ola.
Onun [i]in ki, Nhun kavmi ehl-i tebh idi. Pes Nh onlara ilc eyledi tenzh ile.
Ve Nhun rhu ismz-zt nrundandr ki, Selmdr. Nitekim, Hak Tel
buyurur: =,\= =\:_, \.= ,>=, =,=! _. \, (Hd, 11/48) [Ey Nh! Sana ve
beraberindeki kimselerden birok mmetlere tarafmzdan bir selm ve birok
bereketlerle in!]. Ve Nh dahi onun [i]in ki, kendine uyan kavmini tebihden ve
garktan selmet eyledi. Ve kalb[i] ismus-sfat nrundandr, ekrdur. Nitekim Hak
Tel buyurur: !_:=!.,= \: -.! (sr, 17/3) [Nh, ok kreden bir kul idi.]. Ve nefsi
isml-filin ikisindendir ki; biri Mnkasimdir; onun [i]in ki, kavmini gark edip
intikm etti; ve biri Hfzdr; onun [i]in onlar esfel-i sfilne gnderdi.
Ve eyh (rahmetullhi aleyh) eyitti: Tenzh ehli hakyk katnda cenb-
ilhiyyede ayn- tecdd ve tadd ile olsa ol kim, tebh etti tenzh etmedi. Zr ki,
mukayyedtt ve vahdniyyetti. Ve Hakk- mutlak bilmedi. Ve ol kimse ki, tenzh ile
tebhi cem etti; vasf etti iki vasfla alel-icml Hakk bildi.
Nitekim Hak Tel buyurur: s_= -\.=: _,\ (r, 42/11) [Onun benzeri
hibir ey yoktur.] dedi tenzh etti ve _,,\! _,==\! = (r, 42/11) [O, hereyi
iitir, her eyi grr.] dedi tebh etti; yan esm ve sft isbt etti zta demektir.
Tebhten murd budur: Ne ona ne gayre tebh ede, ol btldr; zr ki,
tebhten mnezzehtir. Eer Nh bu man ile tebh ve tenzh ile davet eylese
kavmini, onlar dahi davetini kabl ederlerdi.
Hsl- kelm budur ki: Kavmini davet eyledi ism-i Zhire ki, leml-
mlktr. Ondan sonra davet ism-i Btna ki leml-mlktr, ondan sonra davet
eyledi fen-i fillh zten; ve vcden [33b]; ve safiyyeten; ve aklen. Pes ol kavmin
istid tlar ibu kemle terakk etmee vef etmedi. yle olsa parmaklarn kulaklarna
tuttular, davetini kabl etmediler. bu iler mekr ve hle idi onlardan; zr ki onlarn
203





kasd ol idi kim, Nh onlar davet eyledi Hakk zhir olmakla tecell-i ztla sfat-
kahhratla. Pes bu keml ol kavme hsl olmad ve Nh onlar davet eyledi ve onlar
kemle ulatrmad. Pes nra dhil oldular gayr-i mdde.
Ve eyh (rahmetullhi aleyh) Fussta eyitir: Nh kavmi ilm derysna gitti
ve onda gark oldular dedi.
Dvd Kayser eyitir: Muhabbet ve evk nrna dhil oldular ayn- mdde ve
fn oldular nefislerinden; ve Hakkla yine bk oldular. Onun [i]in ki, muhabbet odu
onlar fn etti vech-i Hakkn envryla ki suver-i ilmin sretidir.
mdi ibu szler hatdr. Zr eyh bu sz fitne iin sylemitir; ve mekr iin
ve bel [i]in demitir t muvahhid ile mlhidler mmtz olsun iin. Nitekim sadr-
kitbda beyn ettik ve Dvd Kayser nin bu fitne htrna hutr etmeden; ve zmrine
ve hayline ubr etmeden eyh sznn zhiri zerine beyhde sylemitir.
Pes er-i mnevverden ve mutahhar erattan ayrlma! Yoksa cihndan
mnsz gitmene sebeb olur, el-iyz billh [Allah bizi korusun!]. Zr ki, bu szlerin
btnna burhn- nazar; yhd evk; yhd er dell yoktur. mdi bu szler deildir;
ill fitne ve ibtil[dr]. -..\! .=l .s\! = [Fitne lmden daha iddetlidir!].
yle gerektir tlib-i zt olan kii dn-i ahmedde ve er-i muhammedde sbit-
kadem ola. ol itibrla ki, Peygamberin sz sbit oldu beyyint- khirtla ve
mucizt- zhirtla. Hussan ki, haber verdi ehemm-i umrdan ki, bek-i nefsdir
bedenden ktktan sonra.
Peygamber (a.s.) eyitti: Kaan mminin rhu ksa iki firiteler mminin
cnn alrlar gklere sud ederlerdedi.
eyh eyitir: ol kimse ki, marifetten haberdrdr; tenzh ile tebhi cem
eylese be-drst ol kii Hakk bildi dedi.
mdi eyhin sznn hsl budur ki: Hak mnezzehtir ki, hviyyetiyle
izfetten; ve zhirdir mertib-i esm-i taalluktta ve taayyntta. Pes yle olsa Hak
zhirdir kll-i mefhmdan. Nitekim btndr kll-i fehmden; ill ol kimselerin
204





fehminden deildir ki, onlar eyittiler: Mnsib oldur ki, meftihul-gaybdan bir mazhar
zhir ola; ve ol meftihul-gayb sebebdir ferdiyyete. unun gibi ferdiyyete ki, cdda
tesls onundur ve ol teslsin biri ilmdir; ve biri limdir; ve biri malmdur.
Pes bunlara mnsib Slih peygamber (a.s.) zhir oldu cd feth etmee. yle
olsa Slihin rhu ismz-zt nruna mutahhardr ki, Mheymindir. Mans hiddir
Hak Telnn kemltn ve bedi-i kudretini mhede etmee.
Ve kalb[i] ismus-sft nrundandr ki, Muhsdir kavmi, helk olmaya
gn vade ettii [i]in. Nitekim Hak Tel buyurur: \,! -.\. ,:_!. _ !.=. , (Hd,
11/65) [Yurdunuzda gn daha yaayn.]. Ve nefs[i] isml-filin ikisindendir: Biri
Fetth ve biri Kbz ismidir. Hak Tel ona ta feth edip bir deve kard iin ve
kabza mazhar oldu dnydan hirete feyz ettii [i]in.
Bilmek gerektir ki, _._=l [bana emretti]dir; kendi nefsinde ferdiyyet [34a]
zerine ki, tesls onundur ve adedde sls evvel ifrddr. Pes lemin vcdu Hak
vcduna mazhardr; ve malm dahi ayndr; ve ilm rbtadr lem ile malm
ortasnda.
Ve Hak Tel buyurur: :, : -\ s, l \.,= .!_l !.} _=l \=.} (Ysn, 36/82)
[Onun emri bir eyi dileyince ona sadece Ol demektir. O da hemen oluverir.]. Bunun
mans budur ki: Yan Hak Tel bir nesne emr etse kn demekle ol nesne mevcd
olur. Onun [i]in ki, evvel-i mevcdt vcd ilmiyle pes zhir oldu vcd- aynyla. Ve
vcd- ayn oldur ki, emrullh ona mteallik olur hssaten.
Ve bu szn tahkki oldur ki: Ol ayn- sbite ayn- Hakktr hakkatte. Zr
ki, zuhr ve izhr Hakktr, cem-i mertib-i mevcdda sft- ilhiyye ile mevsf
olduundan tr. Ve dahi ol itibrla ki, mteayyin ola taayynt- hssa ile acz ve
zaf onundur.
Hsl- kelm budur ki: Vcd-i hric tesls-i lem iindir. Onun [i]in ki, Hak
Tel Slih peygamberi izhr etti. Slih peygamber dahi kavmini gnden sonra helk
etmee tehr etti. Hak Tel dahi gnde helk eyledi. mdi bu ite h kimsenin eseri
205





yoktur; ill ki messir Hak Teldr; t ki fesd ol yine mnsib olsun iin. Pes ol
kavmin istidd ol helkl isterlerdi.
Nitekim Hak Tel buyurur: =\=, ,=.l !.\: :\ =! ,=\= \= (l-i mrn,
3/117) [Allah onlara zulmetmedi; fakat onlar kendilerine zulmediyorlard.]. Zr ki, Hak
Tel vcd[u] it edicidir. Kimin ki istidd hayra olsa Hak Tel vcd[u] hayra
it eder; ve her kimin ki, istihkk erre olsa Hak Tel err it eder. Pes malm
oldu ki, hayr ve err kiinin kendi nefsindendir, onun [i]in ilm malma tbidir.
Ve nakildir, zhir itibrla: Hak Tel Slih peygamberi Semd kavmine
davete vermiti. Nitekim Hak Tel buyurur: \>\\ ,=\>! .=. _\} (Arf, 7/73)
[Semd kavminde de kardeleri Slihi gnderdik.]. Kaan kim, Hak Tel d kavmini
yel ile helk eyledi Hd zamnnda.
Ondan sonra Semd kavmi yeryzn[] imret eylediler; hatt ol kadar ok
oldular kim, on kable oldular ve her bir kable yetmi bin kii idi. mla Hicz
aralarnda maaralar kazdlar, iine girdiler ve dahi oturdular. Salih peygamber bunlarla
ol maaralarda bile olurdu; hatt krk yana erdi, Hak Tel Cebrili Salih
peygambere gderdi ve eyitti: Varsn, Semd kavmini mna davet eylesin! Yoksa
onlar odla helk ederim! dedi.
Pes Cebril Salih peygamber katna geldi, Hak Tel[nn] Salih peygambere
kldn ve kavmine davete gnderdiini bildirdi ve umaktan bir yeil hulle getirdi ve
peygamberlik yzn ve dem peygamberin ssn[] Slihe getirdi ve eyitti: Bilgil
ki, y Slih! Hak Telnn kudretini ve acibini gresin; hatt Nh zamnnda dahi
onculayn acib olmad.
Ondan sonra Slih ol kavme geldi; mna davet eyledi; peygamberliine inkr
ettiler ve eyittiler: Eer peygamber isen ibu tatan bir deve kargl gvdesi altndan,
ve ayaklar gmten, ve ba zebercedden, ve gzleri ykuttan, ve kuyruu mercndan
olsun. Ve rgcnde bir kubbe olsun drt bacakl inciden ve env bevktla murassa
olsun. Eer ibu resme deve tatan karsa sana m getirelim dediler.
206





Kaan kim, Salih peygamber onlardan ibu szleri iitti mtehayyir kald. Pes
Cebril Slih katna geldi ve eyitti: Hak Tel sana eyitti: Niin mtehayyir olursun?
Benim gayb ilmimde yledir ki, ibu kavm [34b] senden bu sfatl bir deve isterler
gerektir. zzetim hakk [i]in krk yl bundan nden bu sfatl bir deve[y]i ol tan iinde
yaratp dururum. H mtehayyir olma tarfetl-ayn iinde tatan ksn; t kim bilsinler
ki: } : _\= =! _,. s_= (Bakara, 2/20) [Allah, phesiz her eye kdirdir.].
Ondan sonra ol kavm bayrm gn[] sahrya ktlar. Salih peygamber iki
rekat namz kld ve du [ey]lerdi. Hak Tel derhl dusn[] kabl eyleyip ol ta
hareket etti. Ve eildi hmile avret gibi ve karnndan bir deve kt. Nrdan gzleri
vard; ve bandan kuyruuna varnca yedi yz arn idi; ve iki ayaklar aras be yz
arn idi; ve ayaklarnn uzun[lu]u yz elli arn idi; ve dediklerinden eltaf ve ahsen idi.
Ol deve tanklk verdi kim =! v} -\} v =! =_ g\\ [Allahtan baka ilah yoktur ve
Slih onun resldr.] dedi.
Ondan sonra Cebril o deveyi harbe ile urdu, karnndan bir kek kt anas
sretinde altndan ve gmten ve incide rengi vard. Ondan sonra ol deve eyitti: Zih
mukaddes ve mnezzeh Pdih kim, beni yaratt ve beni ulu nlardan kld. Kaan
kim, ol kavmin pdih bunu grd, halkna eyitti: Hak Tel hidyet ettiinden sonra
Allah Telya s olmak olmaz. Hak Tel Slihi peygamber kld, mn getirin dedi.
Ve kendi Slih peygamber nden mn getirdi ve nice halk bile mn getirdiler
ve nice kfirler mna gelmediler; hatt ol deveyi boazladlar. Bu vechle onlarn iinde
bir mll ve hasentl avret var idi, eyitti: Her kim bu deveyi ldrse ben ona
varrrm dedi. Pes Kazzr bin Slif [?] adl bir gk gzl targl [?=_\=] kfir vard. Bir
nice kfirlerle ittifk ettiler ve tuttular ol deveyi boazladlar. Salih peygamber (a.s.)
anda hzr deil idi ol kek kat yine taa girdi.
Ondan Slih peygamber[e] gediler, eyitti: Deve nice ld?. Mminler eyitti:
Kfirler boazladlar . Kek nice oldu?, dedi. Eyittiler: Vard geri taa girdi.
Eyitti: Hi nesne demedi mi? Eyittiler: kez hani anam? dedi. Pes Sih
alaya[rak] eyitti: mdi evvel benimle vade eylediniz ki, mna gelirsiniz; n
gelmediniz, gn katlannz grrsnz size nice zb gelir dedi. Onlar eyittiler: Ol
207





azbn nin nedir?. Slih eyitti: Evvel gn yznz sar ola, ikinci gn kzl ola,
nc gn kara ola. Hem dedii gibi oldular.
Ondan sonra Hak Tel Cebrile buyurdu, eyitti: Semd kavmi benim
nimetlerime kfir oldular ve benim rubbiyyetimi inkr ederler; ve benim devemi
boazladlar; ve benim peygamberime yalan dediler. Var, cehennem mlikine eyit,
cehennemden od karsn, onlarn stne sasn ve evlerin[i] balarna yksn harb
eylesin dedi. Ol mlik cehennemden od kard, ol kavmi helk eyledi.
Bazlar eyitir: Cebril[i] armakla helk oldular ve Slih peygamber (a.s.)
ondan sonra Mekkeye gitti, nice zamn onda ibdet etti ve iki yz yl dnyda diri oldu
ondan sonra veft etti; beyner-rkn vel-makm onda defn eylediler.













208





KISSA- HKMET- MHEYMYYE- BRHMYYE
Bilmek gerektir ki, mertebe-i rubbiyyet tamm- muhabbet-i ilhiyyeden ki,
asl- cd onundur. brhm zhir oldu; t ki keml-i rubbiyyet ve cell-i tevhd ve
ceml-i tefrd zhir ola bir mazhar- muhakkakda ki; hulle-i kmile onundur ki,
mildir cem-i enbiynn ve mrsellerin vcdt zerine; t kim brhmin eserleri
ve nrlar zhir ola onlarn zerine.
Kaan kim, [35a] Hak Tel brhmi hall eyledi firitehler eyittiler: Y
Rabb[i]! brhmin nefsi ve olanlar ve ml vardr, nice hall olur?. Hak Tel eyitti:
brhmin gnlnde benim muhabbetimden gayr nesne yoktur. Pes onun [i]in hall
ettim dedi.
Kaan kim, brhm leme geldi nr-i tmm zhir oldu emr-i mede. Ve
Nemrd onunla muraza eyledi odla; t kim brhmi tecrbe eyleye gre ki,
muhabbetullhta nicedir. yle olsa nr brhme nr oldu, brhm nr iinde hlis
altn gibi oldu nr onu yakmad. Zr ki, muhabbet-i ilhiyyede nr- maneviyye ile
yanmt; l-cerem nr onu yakmad.
Pes yle olsa rhu ismz-zt nrundandr ki, azz onun [i]in indallh azz
oldu; hatt onun izzeti u ki; eriti kim, Hak Tel lem-i melekt[u] ona kef eyledi.
Nitekim Hak Tel buyurur: __. =\!.: ,.=\! = :,\ __v! =!= =\! =:\= ,,=!_,}
(Enm, 6/75) [Bylece biz, kesin imn edenlerden olmas iin brhime gklerin ve
yerin melektunu gsteriyorduk.]. Yan ol lemleri grmekle ziyde Hakka yakn ola.
Kaan brhm melektu grd, onda bir kavm grd; yzleri gne gibi idi.
brhm eyitti: Y Rabb! Bunlar kimlerdir?. Hak Tel eyitti: Bunlar Muhammed
mmetleridir. Ve bir kavm dahi grd slerden, brhm onlara nazar eylemedi yavuz
dua etti.
Hak Tel eyitti: Y brhm! Onlarn benim katmda drt hli vardr: Y
budur ki hat edeni ihsn edene balarm; y budur ki bazs bazsna efat eyler;
y budur ki Muhammed Mustaf (sallallhu aleyhi ve sellem) onlara efat eyler; y
budur ki ben afv eylerim dedi. Sen bir dus mstecb kiisin kimseye yavuz du
209





klma dedi. H kimse onun zamnnda ona glib olmad onun [i]in ki; azzin mans
oldur ki, kimse ona glib olmaya.
Ve kalb[i], ismus-sft nrundandr ki, Halmdir; onun [i]in cem-i halka
hilm ederdi. Nitekim Hak Tel buyurur: ,,\> ! v ,,=!_,} } (Tevbe, 9/114)
[phesiz ki brhim ok ince kalpli, ok yumuak huylu idi.]. Ve nesf[i], isml-filin
ikisinin nrundandr ki, biri Rezzktr; onun [i]in ki halka rzk yedirirdi. Biri
Reddir, onun [i]in ki halk Hakka ird ederdi.
Ve bazlar eyitir: Hak Tel brhme hall dedi, niin? Onun [i]in ki:
Hallin esm-i ilhiyyede ve sft- rabbniyyede ve sereyn olduu [i]in. Ve sft-
subtiyye ile evvel zhir olan ol idi.
Nitekim nakl-i sahhte geldi ki yarn, kymet gnnde peygamberimiz
Muhammed Mustaf (a.s.) hazretlerinden sonra evvel hilat giyen brhm ola. Onun
[i]in ki, evvel esm ve sft libsn[] giyen ol ola.
Eer sul ederlerse ki: brhmin hulleti ile bizim Peygamberimizin hulleti
arasnda fark nedir?.
Cevb budur ki: brhmin hulleti mstefddr bizim Peygamberimizin btn
hulletinden. Belki cem-i enbiynn nbvveti bizim Peygamberimizin nbvvetinden
mstefddr. Zr ki, hakkati hakykul-hakyktr ve rhu ebl-ervhtr ve haytl-
klldr. Pes onun kemlt cem-i kemltn asldr ve hulleti ztiyedir ve nbvveti
gibi; ve gayrnn hulleti arzdr nbvveti gibi. Zr ki, onlarn nbvveti lem-i
ehdette oldu ve hazret-i Resln (a.s.) nbvveti, lem-i ehdette ve lem-i gaybda
dahi neb idi.
Nitekim buyurur: , =\! s\=\! ,, ,.l \ ,,. =.:
466
.[dem toprakla su
arasdayken, Ben neb idim.] Yan beynel-ilm vel-cism mfesser budur ki, dem
peygamber ve cem-i enbiy kymet gnnde bizim Peygamberimizin sanc altnda
olalar.

466
Keful-haf, II/191; Suyt, ed-Drerl-mensre, 163.
210





eyh (rahmetullhi aleyh) eyitir ki: Eer ztullh nisebinden r olacak
olursa dedi, dem ile olmaz; ibu niseb bize ihds etti. Nitekim [35b] Peygamber
(a.s.) buyurdu: - ,_ =_= .s -=. =_= =
467
[Kendini bilen Rabbini bilir.].
Yan eyitir: Onun mbudiyyetini bizim mbudiyyetimizle ilmullh ile izhr
ettik. Eer bizim vcdumuz katen olmasa r ile nice zhir olurdu. Belki bizi cd
etmekten maksd kendinin ulhiyyeti zhir olmaktr [toprakla su] arasnda cism idi
yaratlmam idi dedi.
Nitekim Hak Tel buyurur hads-i rabbnde: =_=! l =,,>\ \ ,>= !_.: =.:
=_=v _\>\! =s\> [Ben gizli bir hazineydim. Bilinmekliimi arzuladm ve mahlkt
yarattm]
468
.
eyh (rahmetullhi aleyh) eyitti: Baz hkem ve mm Gazzl (rahmetullhi
aleyh) eyitirler ki: Hak Tel bilinir h leme nazar eylemeden; yan mutlak- zt
biline min-hays hve hve. Bu itibrla deil ki, sftla mevsf ola; yhd mevsf
olmaya. Kaan ki byle olsa marifetz-zt mevkf olmaya; marifet-i melhe niam
ile olduu haysiyyetle bilinmez melhe bilinmese.
Pes fark vardr ztullh mutlak ile olmak ile ve ulhiyyetle mevsf olmak
arasnda. Hazret-i Resle sordular ki: Allah yine Allahla nice bilinir?.
Peygamber (a.s.) eyitti: Eyy ve dahi nrunu bilmek gerektir, mertebe
itibryla deil; zr ki, ilmle bilmek mertebe ile bilmektir ve marifetle bilmek
mertebesiz bilmektir dedi.
Ve eyh bu sz bunda getirdi onun [i]in ki; mnsib oldur ki, brhm
Hakk tlib idi; istidll ederdi mazhirden n gnei grd Rabbim budur dedi.
Ondan sonra brhme ak- ilh oldu; Hakktan hidyet taleb etti. Ve Hak Tel ona
esm ve sftla tecell eyledi, Hakk kimdir bildi.
Pes marifetullh mevkf olmad lemi bilmeye. Pes Hak Tel marif-i
akliyye ile ve itibrt- nazariyye ile bilinmez. Belki ilm-i ztyla bilinir ki, Hak Tel

467
Acln, Ke Ke Ke Keful-haf,/361; Ali el-Kr, Esr Esr Esr Esrr rr rul-merfa, 351; Suyt, ed-Drermensre, 185;
a.mlf.; el-Hv lil-fetv, /412; Zebd, thfus-sde, /453; el-Mnv, Feyzl-Kadr, I/225.
468
Suyt, ed ed ed ed- -- -D DD Drerl rerl rerl rerl- -- -mens mens mens mensre re re re, 126; Aliyyl-kr, Esr Esr Esr Esrrul rul rul rul- -- -merf merf merf merfa aa a, 273 ; Acln, Ke Ke Ke Keful-haf, /191.
211





onu insn- kmilin srrna tecell eyledi. Bunda malm-i ilm-i ztiyye tbi olur; ilm
vasfnn hilfnca onda ilm malma tbi olur. Bundan trdr ki, mminler ok oldu
ve rifler az oldu. Kaan kim, brhm Hakk mhede ettiyse aynda; pes sft-
ilhiyyenin ahkmna mirt vki oldu.
Eer sul ederlerse ki: Tahallukla tahakkuk arasnda fark nedir?.
Cevb budur ki: Tahalluk kesble olur ve tahakkuk mnsebet-i ztiyye ile olur.
Ol mnsebet zta mirt olmaktr; ve mertebe-i cmia olmaktr sfta; t kim, cem-i
esm ve sft onda mrtesem ola.
Ve nakildir ki, zhir-i ibrtla Vehb bin Mnebbih eyitir: Kaan kim, Hak
Tl Nh kavmini suyla helk eyledi, istediler kim bunlardan sonra bir kavm dahi getire
Sm ve Hce Yfes olanlarndan ola; ve bunlarn pdih Nemrd idi, tamm padih
idi, halk kendine tapmaya davet eyledi. Onun czlar eyittiler: Bu yl senin ehrinde
bir olan doa, senin zevlin onun elinde ola dediler. Pes Nemrd buyurdu: Bu yl ne
denli olan doarsa boazlayalar.
Bir gn brhmin atas ve anas buluup cem oldular, ittifk cuma gecesi
brhm dnyya geldi ve eyitti: -\ =,_= v .> =! v} -\! v [Allahtan baka ilah
yoktur ve onun eriki,orta yoktur!] dedi. brhmin be parmandan be trl nesne
akard brhm onu emerdi: Ve birinden su akard; ve birinden st akard; ve birinden
bal akard; ve birinden ya akard; ve birinden hurma akard. Ve bir gnde bir ayca
byrd. On be gn maarada durdu, ondan sonra kt. Kaan brhm krk yana
erdi. Hak Tel onu Nemrda [36a] davete gnderdi.
Pes brhm Nemrd katna geldi ve eyitti: Niin Hakktan gayr kimseye
taparsn?. Nemrd onu iitti, brhmi oda atmay buyurdu. eytn pr sretinde geldi,
bunlara manclk retti. brhmin elin[i] ve ayan[] baladlar oda attlar; kaan
kim, brhm oda yakn geldi, Hak Tel eyitti: ,,=!_,} _\= \=>= !._, _.: _\. \,
(Enbiy, 21/69) [Ey ate! brhim iin serinlik ve esenlik ol!].
Tefsr-i Kebrde eyitti: Od souk olmakta cevh vardr: Biri budur ki: Hak
Tel odun harretini giderdi; ve souk olup nr oldu, yeryzn irk etti. kinci vech
212





budur ki: brhmin cisminde bir keyfiyyet yaratt, brhme od erimekten men
eyledi. nc vech budur ki: Hak Tel odla brhm arasnda bir nesne yaratt, ol
nesne brhmi oddan men eyledi.
Bilmek gerektir ki, od drt trldr: biri budur ki, nru ola yakmas olmaya
Mus odu gibi; ve biri budur ki, yakmas ola nru olmaya, cehennem odu gibi; ve biri
budur ki, nru ola yakmas dahi ola dny odu gibi; ve biri budur ki, nru olmaya
yakmas dahi olmaya aalar odu gibi.
bn Abbs (radyallhu anh) eyitti: Eer Hak Tel berden demeseydi,
oda derdi. Oddan gl ve nergis bitti, y yedi gn odda durdu. Hak Tel Cebrili
brhme gnderdi ve eyitti: Y brhm! H dostu grdnm ki, dostuna odla azb
eyleye.
Bazlar eyitirler: Od brhmi onun [i]in yakmad ki, Muhammed
Mustaf (a.s.) smil peygamberin belinde idi. Ve bir firite geldi od iinde brhimle
bile oldu; ol firitehe brhm sretinde idi. Nemrd serynda ol firitei grd, eyitti:
Y brhm! Ben senin kadrini grdm, oddan kmak istemezsin. brhm oddan
kt. Ondan sonra Nemrd bir sery yapt ki, ge kt; ve ol seryn elli mil
ykseklii vard. Hak Tel bir yel vermiti pre eyledi; bir presin[i] denize att ve
iki presi onda yakld. Ve ol korkudan halk yetmi blk oldular trl trldrler.
Ondan sonra sylendi ona dein Srynice sylerlerdi.
Ondan sonra Hak Tel sinek srsn[] vermiti; onlar helk eyledi.
brhmin anas mna geldi ve atas gelmedi. Ondan sonra brhm m a geldi;
ondan drt olu dodu; biri Medn, biri Medin; ve biri sml; ve biri shk idi. Ve
brhmin doksan dokuz ya tamm idi ki, olu sml dodu ve yz iki yanda idi ki,
olu shk dodu.
Ondan sonra brhm Kabeyi yapt, Kabenin evvel ess vard, brhm ol
ess zerine bnyd eyledi. Cebril vazn gsterdi ve brhm drt dadan ta alp
yapt. Biri tr- Sn idi, ve biri tr- Ziy ; ve biri Cd dandan ve biri Hir dandan
idi. Ve Eb Kubeys da deve gibi inledi ve hacerl-esved ondan kt ak ykuttan idi.
Sonra hl grm htun kiiler tavfta elleri dokunmaktan kapkara oldu.
213





Ve eyitirler ki: brhme on suhuf indi ve onda yazlmt kim, btl nesneden
epsem olmak orutur; ve halktan mdin kesmek namzdr; ve gzn ve kulan ve dilin
yavuz nesneden perhz eylemek ibdettir; ve arzularn terk eylemek gazdr; ve elin
errden yumak [36b] sadakadr.
Ve nakildir ki, Zehretr-Riyzda eyitir: brhm peygamber evvel kendini
snnet eyledi, yz yirmi yanda; ve evvel sakal aaran oldur; ve evvel oda braklan
oldur; ve brhm bir zamn Kudste durdu ve yz doksan drt yl mr srd. Bir gn
Melekl-mevt bir ahsen sretle brhme geldi cnn[] kabz eylemeye. brhm eyitti:
Y Azrl! H bir dost grdn m ki, dostunun cnn[] ala?. Hak Tel eyitti: Y
brhm! H bir dost grdn m ki, dostun[u] grmek istemeye?. Ondan sonra brhm
muti oldu, Melekl-mevt rhunu kabz eyledi.
eyh Muhyiddn Marib eyitir: Peygamberlerin kabri malm deildir; ill
brhm peygamber (a.s.) kabri malmdur, marada, ve Muhammed Mustafnn
(a.s.) kabri Medne-i Mnevverede nrdan malmdur. Ve eyitirler ki: Hazret-i
demden brhm peygambere gelince bin yz yl olmutu Allhu alem!
Amm tevl budur ki: Beytl-mamr insnda gnldr; ve firitehler
nefesleridir souk girerler ss karlar; biri mferrihuz-zttr, ve biri mmiddl-
hayttr; amm zemzem ilmdir. Nitekim Hak Teldan, evvel zhir olan ilmdir;
onculayn Kabede dahi evvel zhir olan zemzemdir.
Hak Tel buyurur: ,,=!_,} _\= \=>= !._, _.: _\. \, (Enbiy, 21/69) [Ey
ate! brhim iin serinlik ve esenlik ol!] dedii fn olduu hldedir ve vuslat
bulmaktadr; ve vuslat lezzeti rha rhattr ve noksndan selmettir. \., . (Enbiy,
21/71) [brhimi kurtardk.] yan brhm fn olduundan sonra vcd- hakkniyle
bk ettiidir, yine bedeniyyet gnderdiidir. \, \.:_\, _. \! (Enbiy, 21/71) [ini
bereketle doldurduumuz yerin.] yan mbrek ettii ona kemlt- ilmiyye; ve
ameliyye; ve erat; ve ahkm vermekledir. ,=\\\\ (Enbiy, 21/71) [lemlere]
yan mstekarr kld, feyzi ve terbiyyeti ve hidyeti kabl etmeye.
214





_\>=} -\ \.,= (Enbiy, 21/72) [Ona (brhime), shk lutfettik.] yan
gnl verdik ve makmna gnderdik halk tekml etmek iin. _s, (Enbiy,
21/72) [ve Yakbu] yan nefs verdik enva [i]le bellar ve mihnetler eke; t kim
saf hsl ola. -\\. (Enbiy, 21/72) [fazladan bir ba olmak zere] yan
mnevverdir gnl nruyla. ,>\\ \.\ >: (Enbiy, 21/72) [Herbirini slih insanlar
yaptk.] yan hidyet ve istikmet ve temkn ile kldk demektir.
- =.! ,=\.\ (Enbiy, 21/73) [Onlar nderler yaptk.] yan bunlar imm
kldk ki, ird edeler nkslar tekml etmek iin. \._=\, ., (Enbiy, 21/73)
[Emrimiz uyarnca doru yolu gsteriyorlard.]. Bunda maksd vardr: Y budur ki,
bi-emerndan murd vhiddir ahvl-i mhedt ve envrla; y budur ki, gnldr
marif ve mkeft ve esrrla; y budur ki, nefstir ahlk ve mumelt ile.
s\.,! i> \! ,\! =!_,>\! ,,\} \.,>! ,.,\= \.\ !.\: i\: _\! (Enbiy, 21/73) [Ve
kendilerine hayrl iler yapmay, namaz klmay, zekat vermeyi vahyettik. Onlar daima
bize ibadet eden kimselerdi.] tevhd ve ubdiyyet ile makm- tecrdde ve tefrdde.
Amm tahkk bilmek gerektir ki: brhmin mans Arabca beriyy-i vehhm
demektir. Yan kevneynden berdir ve mtehayyirdir aynullhta demektir. mdi
brhm Allah Tel hazretin[i] severdi. Pes muhabbet oduna yand; niin Nemrd
oduna yanmad? Onun [i]in kim, odda bir kez yanan bir daha yanmaz. Nitekim
demilerdir: _ _>, v _ _>=\! [Yanan yaklmaz]. Ve her kim, irakt- ulviyyeye
muvzabet etse mdde-i lem ona muti olur.
Ve nakildir ki, bir gn brhm (a.s.) eyitti: lh! lleri nice diri klarsn?.
Nitekim Hak Tel buyurur: _.=\! _,>. =,: _._! __ ,,=!_,} \ (Bakara, 2/260)
[brhim Rabbine: Ey Rabbim! ly nasl dirilttiini bana gster, demiti.] yan
brhm eyitti: lh! Beni, iyn makmna eritir yakn vermekle. =. ,\! \
(Bakara, 2/260) [Rabbi ona: Yoksa inanmadn m? Dedi.] yan yakn ile bilmezsin.
_,\ .==,\ :\ _\, \ (Bakara, 2/260) [brahim: Hayr! nandm, fakat kalbimin
mutmain olmas iin (grmek istedim), dedi.] yan gnl skin olmak iin ve maniye
ile grmek iin; t kim tminn - kalb hsl ola. _,=\! = -,_! .> \ (Bakara, 2/260)
[Bunun zerine Allah: yleyse drt tane ku yakala.] yan drt ku algl.
215





Ya n tevlce drt kuvvet vardr, onlar kahr edeceksin makm- iyna [37a]
ve hd-i hayt-i hakkiyye er gre drt ku ki vardr: Biri Tvustur, ondan murd
ucbdur; ve biri bednstur, ondan murd ehvettir; ve biri gurbdr, ondan murd hrstr;
ve biri gvercindir, ondan murd dnydr.
=,\} =_ (Bakara, 2/260) [Onlar yanna al.]. yan bunlar zabt eyle,
dny taleb etmekten. s_ .= , : _\= ! ,. (Bakara, 2/260) [Sonra (kesip
parala), her dan bana onlardan bir para koy.] cebelden murd drt ansrdr.
=.! ,. [Sonra da onlar kendine ar.] yan kaan onlar ldrsek
badel-fenhayt-i hakkyyetle hayt bulursun. Kaan bunlar davet eylesek senin
haytnla uarlar. ,,:> _,_= =! ! ,\=! \,= =.,. \, (Bakara, 2/260) [Koarak sana
gelirler. Bil ki: Allah azzdir, hakmdir.












216





KISSA- HKMET- ALYYE F KELME- SMLYYE
Kaan kim, hubb- ilh tamm olursa hallde, hkm-i ilh bunu iktiz etti ki;
ondan sonra bir peygamber zhir ola ki, rhunu ve nefsini muhabbetullh tarknda sr
eyleye. Pes iki peygamber zhir oldu. Biri mazhar oldu rh- sml gibi; ve biri mazhar
oldu nefse shk gibi.
yle olsa smlin rhu ismz-zt nrundandr ki; Cebbrdr ve Rakbdir.
Amm cebbrn iki mans vardr: Bir mans budur ki: snuu btn eylemektir; ve
bir mans dahi budur ki, btn snuk eylemektir. Yan rhu irdetullhta mnkesir
etti ve nefsini kurbn etti f seblillh. Hak Tel ona bir ko vermiti smlin yerine
brhm onu kurbn etti. Zr ki rislet-i uzmnn madeni olsun iin ki, ol Hazret-i
Habbullh Muhammed Mustaf (sallallhu aleyhi ve selem). Zr ki onun rhu ruhul-
ervhtr. Amm rakbe mazhar olduu oldur ki, kurbn olmaya gz tutmutu ve dahi
terakkibi vard Hak Telnn bedi-i hikmetine.
Ve kalbi ismus-sft nrundandr ki Halmdir, emrullh mut idi ve
hkmullhta gyet hilmi vard. Nitekim Hak Tel buyurur: ,,\> ,>, \._ =,
(Safft, 37/101) [te o zaman biz onu uslu bir oul ile mjdeledik.].
Ve nefsi isml-filin ikisindendir: Biri Mahabbettir; ve biri Hasbdir.
Mucbe mazhar olduu oldur ki, Allah Telnn emrini icbet etti ve atasna mut
oldu; ve hasbe mazhar olduu oldur ki, kendi nefsini hesb ederdi sabrlyla.
Ve nakildir ki: Bir gn brhm (a.s.) oluna eyitir: =>,.! _ .! ,\.=\! _ __l _ .}
(Safft, 37/102) [Yavrucuum! Rymda seni boazladm gryorum.]. mdi
makm- hazret-i hayldir; yan menm misl-i mukayyededendir ki, msemmdr
haylle. Vakt oldur ki, menmda grnen mutbk olur vka. Vakt olur ki, mutbk
olmaz; belki nefs-i man-i gaybiyyeden bir man idrk eder. Ol menm tarkyla
Hakkla bunun arasnda h vsta olmaz; ve yhd bir man idrk eder man-
mntekeden ervh- liyyede. yle olsa rh libs edinir unu ki, sret-i misliyyesine
mnsib suverden hazret-i hayle.
217





yle olsa gerektir ki kii menmn tabr eyleye; t ki sret -i mertebeden
murd nedir biline. Ve brhm (a.s.) menmn[] tabr eylemedi. Onun [i]in ki,
enbiy ve kmmel-i lem misl-i mutlakn umrunu mhede eylerler. Ve her nesne
kim, misl-i mutlakta grnr l-bddr ki, vak mutbk ola. yle olsa brahim
misal-i mutlak mahede eyledi. Onun iin ki, menmn[] tbir eylemedi; yhd bilir
kim, Hak Tel ona buyurdu, onun [i]in menmn[] tabr eylemedi.
Ve ol ko ki, menmda zhir oldu sml sretinde idi. yle olsa brhm
menmn grnce bildi, olunu Rabbine fed etti. brhmin vehmi cennetten ol ko
smlin sretinde zhir oldu; smlle ol ko arasnda mnsebet olduu iin. Pes kasd
etti ki, olunu boazlya. [37b] Amm brhm ondan murd nedir bilmedi. Onun [i]in
ki, zihni sebkat etti ol ki lem-i mislde grd.
Ondan sonra Hak Tel: \,_ = . . (Safft, 37/105) [Ryy doruladn.]
dedi, . \,_ _ = . [Ryda dorulamtn] demedi. Menmn brhm tabr etti;
belki grdnn zhirine nazar eyledi ve ry tabr taleb eyledi. Eeri ki, d
gerek oldu olunu boazla demekde; ve amm Tanr Tel katnda brhmin
olundan murd ol ko idi ki, olu sretinde idi. Hak Tel ol kou smlden tr
menmda olu sml sretinde musavver etti. Onun [i]in ki, suver-i haylde man
zhir olmaktr; ve ol sret zhir olmak deil[dir].
Ondan sonra brhm eyitti: bu bel-i mbndir dedi. Hak Tel brhmi
tecrbe ettii [i]in idi; t kim, maniye ve hakyka muttal ola suver-i hissiyyetiyle ve
misliyye ile gerekmez ki, zhir zerine muttali ola. Ancak bilmeye vcib oldur ki,
maksd nedir onu bile; t kim mahcb olmaya eynn zhiriyle. Zr ki, ilm-i btn
ondan fevt olurdu. Hussan ki; ilm-i tabr ki, slikler onunla slk ederler. Grmez
misin ki, Reslullh eyitti: Dmde bana bir kadeh geldi, ii dolu st idi. Ol st
itim; hatt ol stn soukluu trnamdan tara kt. Ve ol stn bir uzun mre
verdim. Eyittiler: Y Reslallh! Nice tabr ettin?. Hazret-i Resl (sallallhu aleyhi
ve selem) eyitti: Ol st ilm idi; zhirine nazar eylemedi tevl etti.
Hazret-i Resln cismi medfndur Medne-i Mneverede; ve rhunu h
kimse grmemitir; ve cesedini rhu sretinde mhede eylerler. Ve onun sretine h
218





kimse mtemessil olmaz; hatt eytn dahi onun sretine mtemessil olmaz. Bu szn
mans budur ki: Hak Tel tecell eyler bize sret-i misliyyette; ve yhd sret-i
hissiyyede dell-i akl onu redd eylemez. unu kim, grd onun zerine yle kalr: Hak
Tel bize tecell eyler hirette; ol tecell[y]i gren kiinin istiddna gredir. Nitekim
hadste geldi: Hak Tel kymet gnnde tecell eyler noksn sretle ki, ol meliktir.
yle olsa ol noksn sretine inkr ederler, ondan sonra keml sretiyle tecell eyler
kabl eylerler ve secde eylerler. Pes mtecell oldur cem-i eyda budur ki eyh,
brhme vehm isbt eder.
Bilmek gerektir ki; cem-i hazert betir: Biri lem-i mandir; ve biri insn-
kmildir ki, cmidir cem-i avlimi; ve yhd hazert-i ulviyye-i semviyyedir ve
sfliyye-i rziyyedir, ve hazert- ulviyye-i hazret-i ilmiyyedir. Ondan sonra akliyye-i
kalemiyyedir; ondan sonra levhiyyedir; ondan sonra semviyyedir; ondan sonra
unsuriyyedir. bu sretleri hfz eyler hazert- sfliyyededir. Zr ki, bunlar suver-i
sfliyyenin rhudur. Kaan kim, himmeti hfz olsa sfliyyeden gayrisinde dahi hfz
eyler. Onun [i]in ki, vcd- mall mstelzemdir.
Ve nakildir ki, zhir-i lisnla Hak Tel eyitir: \: - .! ,=\==! _\.:\! _ _:.!
\ ,,. v=_ \: .=\! _.\ (Meryem, 19/54) [(Reslm!) Kitapta smili de an.
Gerekten o, szne sdk resl ve neb idi.].
Mchid eyitir: smle sdkul-vad demek ikrm iindir. Zr ki, smlin
belinden Muhammed Mustaf (a.s.) gelse gerek idi, yoksa geri kalan peygamberler
dahi sdkul-vad idi. Velkin Resln dedii oldur ki, Ben Crhm kablesine
davete vermiti. [38a] Nebiyyen dedii oldur ki, ehlini namza ve zekta buyurdu;
amm kurbnda ihtilf ederler, esahh budur ki, smldir.
Fasl
Nakildir ki: brhm bir gece d grd, dnde eyittiler: Olunu boazla.
Bazlar eyitir: Firite iret etti. brhm smle eyitti: p ve balta al, ibu daa
odun kesmee gidelim. n ol yere vardlar brhm smli alk koyun yatrtt ki,
boazlaya. sml eyitti: Ayaklarm bala ki sana, dokunmasn ve dahi kanm
sramasn; t kim sevbn eksik olmasn. Ve dahi anam grp mell olmasn ve anama
219





benden selm eyit ve benim gmleimi anama vergil ki, anam grsn htr iken mell
olmasn.
brhm eyitti: Y sml! Sen bana Hak Telnn buyruun[u] yerine
getirmee gkek yardmcsn. Pes brhm smlin yzn kbleye evirdi ve ba
boazna ko[y]du. Amm bak kesmedi. sml eyitti: Y baba! Onun [i]in bak
kesmez ki, sen benim yzme baktka bana kyamazsn elin titrer dedi. Pes beni
yzm zerine evir, Allah Tel ne buyurduysa yerine getir. Hakka s olmayasn.
Pes brhm dahi yle etti, yine bak kesmedi.
Sdd eyitir: Hak Tel bir bakr tahtasn smlin boazna kodu. Onun
[i]in ki, bak kesmedi. Kaan kim, brhm smlin boazna ba kodu, sml
eyitti: Ey baba! Sen mi cmertsin yoksa ben mi cmertim? dedi. brhim eyitti:
Oluma kyarm. smail eyitti. Ben senden dahi cmertim. Zr ki, senin bir olun
dahi vardr onunla gnln[] eylersin. Benim cnm dahi yok ki, onunla hayt bulaym.
Hak Tel vahy eyledi ve eyitti: kinizden dahi ben cmertim. Amm y brhm ibu
kou olun smlin yerine boazla dedi.
Hak Tel eyitti: Ey benim firitehlerim! Siz eyitirdiniz ki, demi yaratma
yeryznde, fesd ilerler; biz sana mut oluruz. mdi atasna ve oluna nazar eyleyin
ki, benim tatime nice mut olurlar.
Ondan sonra Hak Tel eyitti: Y Cebril firitelere eyit: Ol kou
bytlerine gtrsnler, brhme iletsinler; olu sml yerine onu kurbn eylesin
dedi. Ve ol ko Hbilin kurbn idi, umakta beslenirdi. Hak Tel brhme gnderdi.
Cebril eyitti: Y Rab! bu i smle ulu kermettir. Hak Tel eyitti: zzetim
hakk [i]in eer cem-i firitehlerin boyunlar zerine gtrseler ona ivaz olmazd ki,
sml eyitti: \, _=. \= ! =,! ,_,\ \! = =! s\=.! _...= (Safft, 37/102)
[Babacm! Emrolunduun eyi yap. nallah beni sabredenlerden bulursun].
Kabul-Ahbr eyitir: Ol vakt eytn dem sretine girip smlin anas
Hcere katna geldi kaziyye[y]i ona eyitiyordu. Hcere eyitti: Hak Tel yle
buyurduysa brhm gkek vard dedi. Ondan sonra eytn sml katna geldi
kaziyye[y]i eyitiyordu. sml eyitti: Ben Allah[a] mutim. n emretti, ondan
220





eytn brhme geldi ve eyitti: eytn senin dn[e] girdi. brhm eyitti: Y
meln! Hak Tel yle emr etti dedi ve eytan tala itti. Ondan sonra Cebril ve
firiteler ol kou getirdiler, brhm katna ilettiler. Cebrl: Allhu ekber, Allhu
ekber! dedi ve sml: L ilhe illallhu vallhu ekber [38b] dedi ve brhm:
Allahu ekber ve lillhul-hamd dedi ve ol kou sml yerine kurbn eyledi.
Ve tahkk bunda budur ki: Bir gn brhm istidd- asl diliyle Hak Tel
ona veled-i slih verir. mdi ol veled-i slih gnldr, Hak Tel ona verdi.
_=\! -= _\, \ =\ (Safft, 37/102) [Babasyla beraber yryp gezecek aa gelince.].
Yan brhm slk eyledi kemlt- halkiyyede ve fezil-i nefsiyyede. Hak Tel vahy
eyledi ki, ol slih oul ki gnldr boazlaya fen olmakla tevhdde ve teslmde. Pes
brhm Hakka mnkd oldu fn olmaya ztnda ve sftnda. Pes Cebril bu kou
getirdi sml yerine.
mdi, Cebril insn leminde akla benzer ve ko ki, getirdi nefse benzer ki
kemlt ve ahlk ile semirmi idi. Pes brhm ol nefsi boazlad Hakkta fen etmekle.
mdi sml gnldr ve bek buldu hakkn-i vcdla. Ve bu mahllde uref eyitirler:
brhm hallullah idi, yan Allah Tel Hazretini cem-i eydan artk severdi, ve
muhabbet-i sdka-i hakka kemlince mteallik idi. n sml irde-i vsta oldu.
Gayretullh bunu iktiz etti ki: Allahu Telnn halliyle bile vsta ola; ve
hicb- bil-klliyye mrtefi ola; t kim eser-i ayr kalmaya. Visl-i hakk-i makm-
hd- zt de tamam mukarrer olup brhm mekn ola; ve sml dahi makm-
temkn de mtemekkin ola t ittihd- ayn ve gayb, ve vahdet-i hakkiyye ve tevhd-i
zt yerine gele. Ve hem lem-i insn ki, mazhar- kibriy-i rabbndir. Onda bu zhir
ola kim, brhmin misl[i] insnda kalbdir. yle gerektir kim, bu ikisi birbiriyle
muhtecib olmaya. Pes rha vahy oldu ki, kalbden dosta kurbn ola; n bu ikisi Hakka
mnkd oldular. Pes mahbb bir ko kurbn gnderdi. Bunda kotan murd nefistir k,i
bunlara fed eyledi; t nefisten bil-klliye nect ve hayt buldular Hakka vsl ve
mutavsl olalar. Ondan sonra brhmle sml dadan yine eve geldiler. Ve sml
dnyda yz otuz yl diri oldu, ondan sonra veft etti.

221





FASS-I F HKMET- HAKKYYE F KELME- SHKYYE
Bilmek gerektir ki, rh vahdet-i ilhiyye srrndandr ve nefs kesreti itibriyye
ahkmnn srrndandr. Pes sml ibu itibrla vahdet-i ztiyye hkmnn mazhardr
ki, klldir ki cmidir ve mecmdur. Ahadiyyet ruhu onda zhir oldu; ve ol klliyye-i
ahadiyye, nr-i muhammeddir. Ol nr-i muhammed knt nrunun misbhnn
miktdr; ve rabbl-meknnt srrnn mirtdr. Ve shk klliyye mazhar vki oldu
ve env- kesertn menba oldu; ve sr- itibrtn madeni oldu.
Ve rhu ismz-zt nrundandr ki, Mtekebbir ismidir. Ve kalbi, ismus-
sft nrundandr ki, Raftur . shk (a.s.) mtekebbirlere kibr ederdi ve mminlere
efkatli idi. Ve nefsi, isml-filin ikisinin nrundandr: Biri, Vekl ismidir ve biri,
Bis ismidir. Vekl mazhar olduu oldur ki, ervh- mukaddesenin hazinine vekl
olduu [i]in ve bunlara vcd olmakln evkine bis olduu iin. yle olsa her birini
bir isme mazhar vki olmutur.
Ve Hak Tel eyitir: ,>\\ \! = \ ,,. _\>=\, \._ =, (Safft, 37/112)
[Slihlerden bir peygamber olarak Ona (brhime) shk mjdeledik.].Yan shk
vcd- beret eder ve zeyni olduu halde pes l-bddr ki, her neb Slih ola.
_\>=} _\= -,\= \.:_\, (Safft, 37/113) [Kendisini ve shak mbarek (kutlu ve
bereketli) eyledik.]. Yan biz bu ikisine dnynn ve dnin berektn feyz ettik
demektir.
Pes ahs- slih olmaz; ill amel-i slih ile [olur]. Ve amel-i slih drt nesne ile
olur: Biri niyyet-i sdkadr; ve biri ilmdir; ve biri [39a] ihlstr; ve biri verdr. Ve
niyyet etmek kasd etmektir, ve azm ve erefi ve zaf kbildir ve azm kasddan
mukaddemdir; ve amelden murd ilm-i merdur ki mm olur akid-i dniyyeye ve
ahkm- eriyyeye.
Ve ihlstan murd: Riydan ilmin[i] hals etmektir ki, ol riy irk-i asgrdr.
Ve Hak Tel eyitir: hls benim srrmdan bir srrdr ki, ben ol srr sevdiim kulumun
gnlnde emnet koyarm. yle olsa ihls- hakk ile, ancak Allah (Sbhneh ve
Tel) bilir. _.\\! =! [Hidyete erdiren Allahtr!].
222





Amm Al (kerremallhu vecheh) eyitir: Keml-i ihls oldur ki, kii ibdetini
Allh iin eyleye; h rahmet ve azb ve ihsn iin olmaya. Belki esmya ve sfta dahi
itibr eylemeye, ayn- zta kasd eyleye ki maksd biz-zt ve mahbb biz-zt ve
mevcd biz-zt oldur.
Ve Hak Tel eyitir: _=,\\, ,,=!_,! \.\=_ =s\ .s\ (Hd, 11/69)[Andolsun
ki elilerimiz brhime mjde getirdiler.] Yan Hak Tel brhme shk mutulad.
Ondan sonra brhmin htunu Sreye shk mutulad ve ondan sonra Yakbu
sana verdim, dedi. Sre htun gld, taaccb eyledi ve eyitti: Ben bir kar htun ve
brhm bir zaf pr, bizden nice olan gele? dedi. brhm ol vakt doksan sekiz yanda
idi, n shk dnyya geldi ok mucize gsterdi; ve nice kfirler onun elinde
mslmn oldu. Ve shk peygamber yz altm yl diri oldu. Ondan sonra nakl eyledi.












223





FASS-I HKMET- RHYYE F KELME- YAKBYYE
Bilmek gerektir ki; srr- ilh bunu iktiz etti kim, ism-i Mtekebbirden sonra,
ism-i Hlik ve ism-i Br ve ism-i Musavvir gele. Zr ki, ulvvl-kibriydan fri
olduundan sonradr ve ulvvl-kibriy ibrettir msivallhtan mstan olmaktr; ve
gayrs ona muhtc olmaktan ibrettir ki, zt- mstakildir bi-nefsihi ve mstandir
gayrdan.
Ve bazlar eyitirler: Keml-i zta ve keml-i sfta, kibriy derler. Pes
mnsebet oldu ki, lemi yaratmakta mnsebet beyn eyleye; t kim keml-i ztla ve
sftla ve esmyla ve eflle lemlere tecell eyleye.
Ve lem iki ksm zerinedir: Biri lem-i asgardr ve biri lem-i ekberdir. Ol
kim lem-i asgardr artr ve krsdir ve cennettir ve nrdr ve gnllerdir ve yerlerdir t
tahtes-serya varnca. Amm lem-i ekber, insandr ve onun efrd kmmeldir ki
enbiydr (a.s.). Kaan kim, ism-i Hlik zhir olduysa esm-i eflden iktiz etti kim,
bir peygamber gele ki mirt vki ola hlikin srna. Pes Ykub peygamber zhir oldu
ve Hakka yine mazhar vki oldu. Bundan trdr ki, maden-i enbiy ol oldu.
Nitekim eflkta on iki burc vardr. Yakbun dahi on iki olu vardr on iki burc
mukbilesinde.
Hak Tel bunlardan bir srr ki Ysuftur, cemlinin nruna mirt eyledi.
Kaan kim, Hakkn ibu nru Ysufta irk ettiyse Yakb ol nru grd hayret-i
kbr ile ceml-i ilh mazharnda mtehayyir oldu ve ona kat k oldu. Ve ol
mazhar- nrla muhtecib oldu. Diledi kim, nr- mutlak ona vsl ola. Pes ism-i Gayyr
ona tecell eyledi ki, Yakbla Ysuf arasnda firk brakt ve Yakb kat mahzn
oldu. Zr ki hzn-i levazim firktandr; ve firk, levzm- visldendir; ve visl,
levzm- muhabbettendir.
Pes Yakbun rhu, ism-i zt nrundandr ki, Vedd ismidir ki bir mazhar-
mnevveri cda getirdi. Ve kalb, ismus-sft nrundandr ki Vedddur. Onun [i]in
muhabbet oldu ceml-i ilhiyyede ki, zhir [39b] oldu olu Ysuftan ve ol muhabbet
Yakba mrs dedi ceddi brhmden; ve brhme mrs dedi ceddi demden.
Ve nefsi, isml-filin nrundandr; biri Hlktr ve biri Brdir. Onun [i]in evld
224





ok oldu ve ekser peygamberler onun neslinden geldi; t kim ferinin ve aslnn srn[]
tekml ede.
eyh eyitir: Bu kavmin her hlde bir trl sretleri vardr. Pes sretleri
muhtelif oldu ahvlleri muhtelif olmakla. Pes tecell dahi oldu tecellnin ahvlleri
muhtelif olmakla. Pes hayr ve err, zemm ve medh olmaz; ill halkn kendi nefsinden
olur. yle olsa Hak Telnn ilmi onlarla biledir. Zr ki, ilm malma tbidir.
mdi ehlullh eyittiler ve nakildir ki: Zhir itibryla Vehb eyitir: Kaan kim
Hak Tel brhmin rhunu kabz eyledi sml, Harmda skin oldu; ve shk mda
skin oldu. Ondan sonra shktan iki olan dodu; birinin ad ys ve birinin ad
Yakb idi. Bu ikisi anas karnnda ekitiler, ys Yakba eyitti: Eer sen benden
n[ce] doarsan ayaklarm arkur tutarm. Sen ve ben, ve anam dahi helk oluruz.
Yakb eyitti: mdi sen n[ce] do. Pes ys n[ce] dodu, ardnca Yakb dodu.
Onun [i]in Yakb denildi akabince geldiinden tr.
Ondan sonra Hak Tel Yakbu Kenana rislete veripti. Yakbdan on iki
olan dodu. Birinin ad Ysuf idi; hsn ve ceml iinde nazri yoktu. Bir gn Ysuf
d grd. Grr kim, on bir yldz Ysufa secde eylediler. Ysuf ol d atasna
bildirdi, atas eyitti: Y Ysuf! Sakn bu d ki, kardelerin bilmesinler. Pes eytn
ol d Ysufun kardelerine bildirdi, ondan sonra Ysufun kardeleri Ysufa advet
eyleyip ldrmek istediler. Atasndan Ysufu dilediler ki, Ysufu koyuna bile alp
gideler. Yakb eyitti: Korkarm ki, kurt yiye. Onun [i]in kurt yiye dedi ki; Yakb
dnde grd ki, Ysuf bir da stnde durur; on kurt Ysufa haml ederler yemeyi
isterler, bir kurt men eder. Ondan sonra yer yarlr Ysuf iine girer, ondan yine kar.
Onun [i]in Yakb, kurt yer dedi. Ondan sonra Yakb, Ysufu bunlara verdi; aldlar
gittiler bunca zamn ayrk grmedi.
Ve nakildir ki: Yakb dim Ysuf! Ysuf! derdi. Bir gn Cebril geldi
eyitti: Y Yakb! Hak Tel sana selm eyler ve eyitir ki: Bir kii[y]i anarsn ki, seni
gzsz eyledi; amm onu anmazsan ki, sana gz verdi. Eer bir kez y Allah! desen
gzn ve olunu verirdi.
225





Bir gn Melekl-mevt Yakbu ziyret etmee geldi. Yakb eyitti: Ey
kokusu gkek ve latf; vz gkek ve erf melek niye geldin?. Melekl-mevt
eyitti: Seni ziyret etmeye geldim dedi. Eyitti: Benim olum Ysufun rhunu kabz
eyledin mi?. Melekl-mevt eyitti: Kabz etmedim dedi. Ondan sonra Ykbun
gnl skin oldu.
Hsl- kelm Ysufun kaziyyesini bildi ki; Msra ne resme azz oldu ve
karndalaryla nice bulutu bildi; ve ondan sonra kada yazd ve eyitti:
,,>_\! =>_\! =! ,=, [Rahmn ve Rahm olan Allahn adyla]; Yakbdan Azz-i
Msra selmn aleyke. Amm bad yle bilesin ki, bana bellar gelmitir hadden
tara; amm benim ceddim brhmi Allah Tel oda brakt amm yerini berden ve
selmen kld; ve ammim smli boazlamaya buyurdu ve yerine bir ko veripti,
kurbn eylediler. [40a] Amm benim olum onda vardkta ur diye tutmusun yle
bilesin ki: Ben ur oul dourmadm, ol ur deildir.
n Ysufun karndlar Yakbun bitisini Ysufa gtrdler; Ysuf grd
ve alad. Cevb yazd ki: Selmn aleyke! Azz-i Msrdan amm bundan sonra
malm ola ki, biti gndermisin ve senin hlini bildirmisin. mdi bildim hlini sabr
eyle. Nitekim peygamberler bellara sabr eylediler, son zafer buldular. Sen dahi
sabr eyle t kim zafer bulasn dedi.
Biti yine Yakba geldi, Yakb biti[y]i grd gnl ho olup sabr ve rz
zerine mtemekkin oldu. Hak Tel bunlar hir bir yere cem eyledi erbet-i ilh ile
mulece eyledi. Ondan sonra Hak Tel Yakba eyitti: Msrdan git, baban[n]
kabrine vargl, senin veftn ondadr. Ondan sonra Yakb Msrdan gitti, Kudse
brhm ve shkn kabrine geldi; ol vakit Yakbun mr yz altm yl olmutu.
Hallullha gelince grd ki, firitehler bir kabr zerine dururlar. Yakb ol kabri grd
ve eyitti: Bu kabr, kimin kabridir?. Firiteler eyittiler: Bir kerm kuldur dediler.
Yakb diledi ki, bunlarn zerine gire ve selm vere. Firitehler eyittiler: Girme!.
Yakb eyitti: Niin?. Firiteler eyittiler: bu firk erbetin[i] i. Ondan sonra gir
dediler. Yakb ol firk erbetin[i] iti derhl ld (rahmetullhi aleyh). Firitehler
[onu] yurlar; umaktan kefen getirdiler, sardlar ve namzn[] kldlar. Atas shk
peygamberin kabri yannda defn eylediler.
226





FASS-I HKMET- NRYYE F KELME- YSUFYYE
Kaan kim hubb-i Yakb bir mazhar- mahbbu muktez oldu ise pes Ysuf
(a.s.) leme geldi ahsen srette; t kim mazhar vki ola mahbb- hakkyye ki, hubb-i
sver ona mteallik ola. Zr ki, hubb-i sver hubb-i ztnn srndan bir eserdir.
yle olsa Ysufun nrundandr ki, ol ism nrudur; Ysufun nrniyyetinden tr
sreten ve manen.
Ve kalbi, ismus-sft nrundandr ki Kdirdir. Onun [i]in Ysuf kdir oldu
Msr mlkne. Ve nefsi, esm-i eflin nn nrundandr: Biri Musavvirdir, onun
[i]in Ysuf ahsen srette idi; ve biri Hafzdir, onun [i]in Ysuf Msrnin
hazinelerini hfz etti; ve biri Afv ismidir, onun [i]in karndalarn sularn[] afv etti.
Kaan kim, lem-i ervh msemm olduysa lem-i misl ile ve ol lem-i misl lem-i
nrndir ve Ysufun kefi lem-i misliyyede vech-i etemm zerine oldu.
eyh, Ysufu hikmet-i nriyyede getirdi; ve ol hikmet-i nriyye hakyktan
kelimeye geldi. Mnsebet oldur ki, onculayn Ysuf dahi ilm-i tabr bilirdi ve dahi
Hakkn murdn suver-i meriyye-i misliyyede rhunun nrunun kuvvetiyle bilirdi.
Pes sreti dahi kmil oldu hsnde nihyette; ve mil idi celli ve cemli gyet
intihda.
Bilmek gerektir ki; nr-i hakk zt- ilhiyyedir. Ve lemde ne denli envr var
ise ol zt- ilhiyyenin zillidir. Pes yle olsa ervh onun lemleri zt- ilhiyyenin
zllidir. Ve lem-i ervh, ervh- nrndir demek ecsma nazardr. Ve rh- nrn
irk etmekle lem-i hayle, suver-i misliyye zhir oldu.
Pes vcib oldur ki, ruh- nrn inbist ede hazret-i hayle ve dahi rh- evvel
budur ki, mhede eyler lem-i mande. Hangi cesede duhl ede[40b]ceini grr,
bilir ve ondan marifetini bilip geri intikl edeceini lem-i misl-i mutlaka bilir.
Bundan trdr ki, hikmet-i nriyye inbist eder nrunu ve ol nr kelime-i
ysufiyyenin nr[u] idi, hazret-i hayl zerine lem-i hayl mnevver olsun iin.
mdi ibu inbist mebd-i vahyin zhir olmakldr ehl-i inyette. Ve ol ehl-i
inyet enbiydr (a.s.). Zr ki bunlara vahy olmaz; ill nzl melek ile olur; evvel-i
227





nzul melein hazret-i hayldedir, ondan sonra hissiyyededir. Pes mhede eyleyen
kii l-bddr ki, hayli mnevver ola; t ki mhede etmeye kdir ola, misl-i
mutlakta. Onun [i]in ki, lem-i misl vstadr, lem-i hissle misl-i mutlak arasnda.
Pes nzil ve sid, l-bddr ki, ubr etmekle olur.
Ve nr-i hakki oldur ki, onu idrk eyleyeler ve onunla dahi idrk eyleyeler.
Onun [i]in ki, ol nr- hakk ztullhtr tecerrd itibryla mazhirden ve izfttan.
Nitekim hazret-i Resle (sallalhu aleyhi ve sellem) sordular ki: Mirc
gecesinde Rabbin[i] grdn m?. Peygamber (a.s.) eyitti: !_! _ .! _. .
469
Yan Hak
nru mcerreddir, onu grmek mmkin deildir.
Nitekim Hak Tel buyurur: _. _\= _. (Nr, 24/35) [Nr stne nrdur.].
Ol iki nrun birisi ziydr ve birisi nr-i mutlaktr.
Hak Tel eyitti: s\=, = _.\ =! _., (Nr, 24/35) [Allah diledii kimseyi
nruna eritirir.]. Yan Hak Tel nr- mteayyin ile hidyet eyler; mazhire nr-i
mutlaka dedi.
bni Abbs eyitir: Nur-i mcerred grmek mmkn deildir; amm
mazhirde grmek mmkindir dedi.
Nitekim Hazret-i Resl (a.s.) Hakk grmeklii tebh etti emsi ve kameri
grmeye. Hakk umakta grrler hicbsz; ill rid-i kibriy gitmeye dedi.
Pes malm oldu ki: Peygamber (a.s.) Hakk Mircda nr- hakk olduu
itibrla mhede eylemedi; amm nr mteayyin olduu itibrla mhede eyledi,
hicb mertebesiyle grnr ki, esm ve sft mertebesidir. Pes Hazret-i Resl(a.s.)e
Hakk Mircda bi-itibr nr mutlak grmedi ve bi-itibr nr mteayyin grd.
Bunda uref ve muhakkkn bir dakk iret syledi. Ol budur kim: Kaan ki,
Reslullh leyletl-Mircda nurul-envr grd. Pes tecell-i nr- zt hsl oldu ki,
selb-i beeriyye etti nr- mihinde; vcd- Muhammed mahv- mahz oldu. Ol nr ki,
geri ilh grmek mutehakkk oldu ki vcdiyyt ve keyfiyyt meslb oldu.

469
Kaynak bulunamad.
228





Nitekim Hazret-i Resl (a.s.) buyurur: _ ,_ ,, _ ,_ =,!_
470
[Rabbimi,
Rabbimin gzyle grdm.]
Ve Mirc bbnda buyurur: =\! -\,\ _ __=! ,> _=!_ ,, =! =,!_ y!_
471

[Mirc gecesindeki gece yolculuu srasnda Allah ba gzmle grdm.].
mdi nr- hakk iin mertebe vardr: Biri: Vcd mahz- mutlaktr. kinci:
lm-i hakk-i mutlaktr. nc oldur ki: Bir ceme mahsstur ki, zuhr ve izhr
onundur. Pes vcd ve ilm ve nr birdir. Bunlarn arasnda imtiyz yoktur; ve aded dahi
yoktur, hazret-i ahadiyyet-i ztda; ve imtiyz vardr, taallkt itibryla mazhirde.
Kaan kim, bunu bildinse bilmek gerektir ki; lemin Hakka nisbeti zlli
gibidir. Onun [i]in ki, zll oldur ki onun vcdu olmaya; ill ol ahsla ola. mdi
onculayn bi-aynih lemin dahi kendi[n]den vcdu yoktur; illa cada Hakkladr.
Nitekim zll ahs- tbi lem dahi Hakka tbidir. Zr ki, zllullhtr Hak kemlt
zhir olman mahalli, ayn- mmkinttr. __v! == =\! _. =! (Nr, 24/35)
[Allah gklerin ve yerin nrudur.].
Tecell-i evvel-i nr, ilmde zhir oldu; ondan sonra aynda zhir oldu ve ayn
mmkint nire deildir. Onun [i]in ki, madmdur fil-asl eeri subtla [41a] muttasf
olur; lkin vcdla muttasf olmaz. Zr ki, vcd nrdur ve kint eser-i nrdur. Ve
esere hkm-i ayn yoktur; ve her nesne kim, idrk olunur fil-hakka vcd-u hakktr,
ayn- mmkinttr.
Bu szlerin m-hasal budur ki: Hak mutlak- vcd- mahzdr; sir mevcdt
vcdt- izfiyyedir, taayynt onun kemltn[] gsterir. Nitekim mkevvent
mazhir-i efl idii iken zhir nesnedir. Nitekim bir std iinden zhir olduu gibi.
M-dm ki, i gstermeye ne std idii bilinir ve ne sanatta hazkat ve mahreti zhir
olur.
Pes bilmek gerektir ki sen haylsin ve vcd- kevn dahi hayl iinde hayl ol
man deildir ki, hukem dediler: Zr n hayldir, dediler. Malmdur ki lem

470
Kaynak bulunamad.
471
Kaynak bulunamad.
229





lem iinin hayl olacak deildir. Onun [i]in kim, onun ilmi muarrdr haylden ve
evhmdan ve sir tasavvurttan ve tasdkttan. Maa-hz ki lem mevcd- hricdir;
hd nice hayl olur amm budur ki vcdda taaddd yoktur. Zr ki nefs vcd-
ahaddr ve taadddt- taayynttr. Pes taayyn vcdun gayrdr. Pes lem Hakkn
gayrdr. Zr ki Hak taayyn olmaz taayyn dahi Hak olmaz amm srr- latf ve zevk-i
sahh onu gsterir ki kaan insn tlibHak olsa, Hakktan tecell-i zt gelir; tlib-i
mahv eder ve abd Hakkta istirk olur, vusl tamm olur.
Ve nakildir ki: Zhir ibretle bilmek gerektir ki; kaan kim Ysuf
karndalarn ve atas ve anasn[] ems ve kamer ve yldzlar sretinde grd. Atasna
eyitiyordu. Yakb eyitti: Sakn karndalarn bilmesinler dedi. eytn ol szleri bir
pr sretinde Ysufun kardelerine geldi, haber verdi eyitti ki: Ysuf diler ki, siz ona
ibdet eyleyesi[ni]z. yle olsa ol sz iittiler, Ysufu ldrmek istediler. Bir gn
Yakbdan dilediler ki; sahrya teferrc etmeye gideler. Yakb eyitti: Korkarm ki
kurt yiye, karndalar eyittiler: Biz cematimiz[i] kurda vermeyiz dediler. Yakb
destr verdi, sahrya ehirden fersah yerde bir kuyu vard; Ysufu ol kuyuya
braktlar. Ysufun gmleine kan deritip Yakba gtrdler; Yakb grd, alad
ve gyet mahzn oldu. Ondan sonra ol kuyuya bir kfile geldi, kova brakt Ysuf kova
ile bile kt; karndalarn bir ka hzr idiler. Ysufu yirmi ake ol kfilenin ulusuna
sattlar; ondan sonra Ysufu Msra gtrdler.
Msr sultn ol kevn-i melik-i reyynd ve onun bir vezri vard, Ysufu satn
ald. Arlnca kymette biri mg, ve biri altn, ve biri inci, ve biri harre grne
hikmettir ki vakt oldur ki Ysufu yirmi ake[ye] satarlar; vakt olur ki drt arlnca
kymetlere satarlar. Bu resme bah, Ysufun sret-i bahsdr; amm hsnne yerler
ve gkler bah olmaya. Ve ol vezrin bir avreti vard, ad Zleyh idi. Ysufu grp
derhl k oldu. Bir gn Zleyh altn leende suya girdi; t kim Ysufun gnl ona
meyl eyleye.
Ve derler ki: Hsn on bahtr. Sn-i lem dokuz bahn Ysufa verdi ve bir
bahn cem-i mevcdta verdi. Ve Ysuf Zleyhya muti olmad; Zleyh bhtn
eyledi Ysufa. Pes Ysufu zindna buyurdu ve ol gn iki kiiyi dahi zindna
braktlar. Ve ol kiiler zindnda ol gece d grdler; Ysufa eyitiyordular, Ysuf
230





dlerin[i] tabr eyledi. Ve ol gn [41b] ol kiileri kardlar birin[i] aldlar ve birin[i]
zd eylediler; ve Ysuf ol kiilere demiti ki: Beni pdiha bildirin. eytn ol kiiye
unutturdu, yedi yl Ysuf zindnda yatt. Ondan sonra padih bir gn d grd, kimse
ol d tabr edemedi. Ol zd olan kii eyitti: Zindnda bir kii vardr, ol tabr eder
bu d dedi. Pes Ysufu zindndan kardlar; ve ol d dediler, Ysuf tamm tabr
eyledi. Ondan sonra Ysufu zd eylediler. Gr ne aceb hikmettir ki, belya ve
mihnete uramaya sebep ol d oldu; yine zindndan kmaya safya ve devlete
uramaya d sebep oldu.
Hsl- kelm ol melik-i reyyn ki Msra pdih idi, dnydan gitti. Ysuf
Msra azz oldu ve Zleyhy ald; ve Zleyhdan iki olu oldu. Bir gn gyet ktlk
oldu, Ysufun karndalar Msra buday almaya geldiler. Ysuf bunlara eyitti:
Yakb Ysuftan sonra kiminle elenir?. Eyittiler: Yakubun bir k[k] olu
vardr, ad bni Ymindir onunla elenir dediler. Ysuf eyitti: Ol olan gelsin, size
buday vereyim dedi. Bunlar yine Yakba geldiler kaziyye[y]i ediyordular Yakb
bni Ymeni Allah Telya smarlayp bunlarnla bile gnderdi. Yine Ysufa
geldiler, Ysuf bunlarn budayn verdi. Ve Ysufun ykuttan bir merebesi vard ve
bni Ymeni n uvalnda gizledi. Bunlar ur deyip tuttu; hir Yakbdan biti geldi
kim, Benim olum ur deildir, koyuvergil dedi.
Ondan sonra Ysuf bunlar koyuverdi; evvel Yakbun olu Yehd eildi
Ysufun gmleini Yakba getirdi, Yakbun gzleri ald. Ondan sonra Yakb
yetmi kiiyle Msra vard. Ysuf bunlara kar kt bunlar tahta geirdi; bunlar
n tahta getiler Ysufa secde eylediler. Ysuf eyitti: Baba, dmn tevli budur
dedi. Ysuf kuyuya dtnde on yedi yanda idi ve krk yl atasndan ayr dt.
Hsl- kelm Ysuf babasndan sonra yirmi yl diri oldu; ve Ysufun
cem-i mr yz yirmi yl oldu. Ve Tevrtta eyitir: Yz on yedi yl diri oldu. Kaan
kim, Ysufun mr tamm oldu Msrda veft etti. Bir mermer iine koyup Nl
rmann ortasnda braktlar; Ysufun berekt Nle erisin diye. Sonra Ms
peygamber Nlden kard, Kudse gtrd onda defn eylediler.
231





Ve eyitirler ki: Hak Tel Ysuf sresine ahsen-i kass dedi, niin? Onun
[i]in ki: Ysufa gh firkt, gh vuslt, gh mihnet, gh rhat evvelinde hsnnden
tr bend ve h hirinde halkndan tr taht- gh oldu. Onun [i]in ahsen-i kass
oldu.
Amm et-tahkk bunda budur ki: Hak Tel eyitir: _s, -,., ,,=!_,} \, _
=\== ,..l v} .=. > , .\! ,:\ _=! =! } _., \, (Bakara, 2/132) [Bunu brhimde
kendi oularna vasiyet etti, Yakubda, Oullarm! Allah sizin iin bu dini (slam)
seti. O halde sadece mslmanlar olarak lnz (dediler).]. Yan Allah Telya
muti olmaktr. Dnydan murd slmdr; ve tevl budur ki, on yldzdan murd biri
tevbedir; ve biri mchededir; ve biri zhddr; ve biri sabrdr; ve biri krdr; ve biri
havftr; ve biri recdr; ve biri tevekkl; ve biri rz; ve biri muhabbet; ve on birinci
tevhddir.
Ve Yakbdan murd akldr; ve Ysuftan murd gnldr ve karndalar
kuvvet-i kle-i ilmiyyedir. Ve Ysufu zindnda brakmak cihet-i sfliyye brakmaktr.
Ve Ysufa bhtn edip kurt yedi dedikleri [42a] ol kurt kuvvet-i gazabiyye idi kim,
kalbe zhir oldu mahbb eylemedi. Ve yalan kan[a] irettir kuvvet-i gazabiyye ki,
kalbin zhirine telvn, isbt etmekten ibrettir ve Yakbun gzleri Ysuf firkndan ak
olmak irettir akln nru gitmekten.
Ve Zleyh, nefs-i levvmedir ki, rh nrdan kabl eyledi.
i_,= , _ \: .s\ (Ysuf, 12/111) [Andolsun onlarn (gemi peygamber ve
mmetlerinin) kssalarnda pek ok ibretler vardr.] Yan zhirden btnna tabr
eylemektir. _\,\v! _\v (Ysuf, 12/111) [Akl sahipleri iin.].Yan ehl-i akldr ki,
mcerreddir vehmiyyt huzrundan ve hlisdir hissiyyt kusrundan. _>\! s, =!
[Allah, dorusunu syler.].



232





FASS-I HKMET- GAYBYYE F KELME- EYYBYYE
Bilmek gerektir: Kaan kim, hzn zhir olduysa Yakbdan ve hsn zhir
olduysa Ysuftan emr-i ilh bunu iktiz etti ki, bundan sonra bir peygamber gele ki
shib-i bel ola. Onun [i]in ki bel levzm- muhabbettir ki muktezdir, ol hsn
mazhar vki ola; ceml-i hakkniyye ve lzm- mteahhirdir biz-zt melzumdan. Pes
yle olsa Eyyb (a.s.) cihna geldi ve mbtel oldu env- belyla ki sv\\ s>,\! [Bel,
veller iindir. ]. Pes yle olsa muhabbet hsl olmaz kulla Tanr arasnda ill bel ile
olur.
Pes Eyybn rhu, ismz-zt nrundandr ki, Gandir. Onun [i]in Eyyb
evvel [ve] hir dahi gan idi. Nitekim Hak Tel buyurur: -=>_ ,= ,\.= -\=l -\ \.,=
\ .= _\,\v! _\v __:. (Sd, 38/43) [Bizden bir rahmet ve olgun akl sahipleri iin de bir
ibret olmak zere ona hem ailesini hem de onlarla beraber bir mislini baladk.].
Ve kalbi, ismus-sft nrundandr ki, nitekim Hak Tel buyurur: \..\ .!
_! ! - .! .,\! ,. !_,\ (Sd, 38/44) [Gerekten biz Eyyubu sabrl (bir kul) bulmutuk.
O, ne iyi kuldu! Daima Allaha ynelirdi.] Ve nefsi, isml-filin ikisindendir: Biri
Vsidir; biri Tevvbdr. Vst- mazhar oldur ki, bellara sabrettti; ve Tevvba
mazhar olduu oldur ki, Hak Tel ona Eyyb dedi. Yan rcu edicidir kesretten
vahdete demektir.
Ve Hak Tel gaybl-guybdur ve hviyyet-i kbr itibryla sriyedir
tecellsiyle cem-i ulviyytta ve sfliyytta. Hak Tel Eyybe eyitti: !.= =\_, _:_!
_!_= !._\, =.= (Sd, 38/42) [Ayan yere vur! te ykanacak ve iilecek souk bir
su (dedik).]. Yan Hak Tel Eyybe hayt- hakkiyye suyunu zhir etti gaybdan ve
dahi zhir etti ve ol su ile emrzdan.
Ve ibu hikmete eyh gaybiyye diye tesmiye etti, niin? Onun [i]in ki,
m-i mutahhar Eyybn aya altnda mestr idi ve gayb idi. Ve hakkatte budur ki,
iret etti ol suya ki, buyurdu: s\=\! _\= -=_= \: (Hd, 11/7) [Ar su zerinde
iken.]. Zir ki Eyybn btnn zhir etti ayr- mlhaza etmekle. Nitekim zhirini
zhir etti emrzdan. Ve Cebril Hazret-i Reslun sadrn yuduu ol sudandr. Ve Hak
233





Tel Eyybe izfet etti ol suyu ve hikmet-i gaybiyyeden murd, Hak Tel zhir
olmaktr Eyybe slk ve riyzet ve tat ve ibdet ile. Onun [i]in ki, Eyybe ml-
hayt hsl olmakl ayn- kelimtta bellara sabrettii [i]in oldu nefsinde ve ehlinde
ve evldnda. Bu bellarn kllsi Eyybn derect ziyde olsun iindi. Zr ki,
kemlt tahsl etmek ve hltta terakk etmek bellar ile olur. Ve Eyyb asl ol
bellar kendinden zil etmek istemedi; hatt ol bellar ile kurbete vsl oldu Hak
Tel dahi onu ayrn bellarndan emn eyledi.
Bilmek gerektir ki, srr- hayt sudan seyr etti ki asl- ansrdr. Nitekim Hak
Tel buyurur: _> s_= : s\=\! = \.\ (Enbiy, 21/30) [Ve her canl eyi sudan
yarattk.]. Pes malm oldu ki, cem-i nesne suyla diridir. mdi srrul-hayt, hviyyet-i
kbrdr ki, seyreder mertib itibryla cem-i eyda nefes-i rahmn zhir olmakla.
Onun [i]in ki, srr- ey gayba [42b] mestrdur ol nefes-i rahmniyyede ve su
ol ansr oldu, niin? Onun [i]in ki, hazret-i Resl eyitti: Kaan ki, Hak Tel drr-i
beyz[y] yaratt ve ona nazar eyledi cell ve heybet nazaryla. yle olsa ol drr-i
beyz eridi haydan nsf su oldu ve nsf od oldu; ve bu ikisinde duhn hsl oldu ve
duhndan gkleri yaratt ve kpnden yerleri yaratt.
Bundan trdr ki, ehl-i zhir eyitti: Evvel Hak Tel melekleri yaratt,
cinnleri yaratt, ondan demleri yaratt. Melek hd nrdir; ve cinn hod nrdir; ve
dem topraktandr. stidll etmek bu yetle nice sahh olur ki, mecm- nesne
sudandr?.
Cevb budur ki: Hak Tel ol firiteleri yelden yaratt; unun gibi yelden ki,
ol yeli sudan yaratt. Ve cinnleri oddan yaratt; unun gibi oddan ki, ol odu sudan
yaratt. Pes cem-i diriyi Hak Tel sudan yaratt.
Pes ehl-i eyden murd nefes-i rahmndir ve ol nefes-i rahmn heyl-i
klldir ve cevher-i asldir. Onun [i]in ki, muhttir zhirle ve btnla. Ve cihnla zhir
olmad; ill insnla zhir oldu ki, sret-i rahmndir. Yan ki, Allah Telnn esms
ve sreti zerinedir. Eer ar su zerinde olmasayd arn vcdu nice saklanayd.
234





Kaan kim, Hakkn hviyyeti bi-itibrca mertib-i maiyyet-i hakka rci
olduysa ki, lemin sreti ism-i Rahmnn sreti zerine mahlktur ve Hak Tel lemin
gaybdr ve btndr. Pes Hak Tel zhir oldu lem ile.
Nitekim hakkat-i insniyye sret-i tabiyyenin gaybdr ve insn evvel-i
tabatla zhir olmutur; ve Hak Telnn hviyyeti ibu sret-i mdebbirenin rhudur.
Pes tedbr olmad; ill Hakkla oldu. Nitekim lem olmad; ill Hakkla oldu. Pes Hak
Tel evveldir man ile ve hirdir sretle; ve zhirdir tabr-i ahkmla ve btndr
tedbrle.
mdi bel ksm zerinedir: Biri budur ki: Bel gnlleri sf eder ve
istidtlar tamm olur. kinci bel oldur ki: Tahsl-i kemlt eder. nc bel oldur
ki: Hakykn mirtn vsi eder hazret-i ilhiyye tecelliyt zhir olmak iin.
Ve nakildir ki zhir ibratla; Eyyb (a.s.) Ysuftan sonra peygamber oldu.
shk peygamber soyundandr; kil ve hakm ve gan ve halm kii idi. mda olurdu
halka envla tam yedirirdi. eytn Eyybn haline hased eyledi, amm re bulmad.
Bir gn gkten nid olundu ki: Y meln! Gnlnde ne vardr?. eytn
eyitti: Yeryzn bana muti eyledim; amm muhls kullarna re bulamadm. Allah
Tel eyitti: Eyyb nice buldun?. eytn eyitti: yi kiidir; amm bellarla onu
snamak gerektir dedi. Ve onun malna musallat eyledi. Hak Tel Eyybn
koyunlarn[] helk eyledi, Eyyb iitti elhamdlillh dedi. eytn: Y Rabbi! Beni
Eyybn olanlarna musallat eyle. Eyybn olanlar zerine evlerin[i] yakt;
eytn geri Eyybe geldi, bildirdi. Eyyb elhamdlillh dedi. Allah Tel eyitti: Y
meln! Benim Eyyb kulumu nice buldun?. eytn eyitti: Eyybn malndan ve
olundan ve kzndan ne derdi vardr? Beni onun tenine musallat eylesen sabrsz
bulurdun. Hak Tel eyitti: Gznden ve kulandan ve dilinden ve gnlnden
gayrna musallat eyledim dedi.
Pes eytn Eyybn burnunu frd. Ol gn derhl Eyybn bedeni iti;
ikinci gn verem oldu; nc gn zaf oldu; drdnc gn kapkara oldu; beinci gn
sar oldu; altnc gn ark oldu; yedinci gn tenine kurt [43a] dt. Eyyb eyitti: Y
Rabb[i]! Cem-i bellar bana kalsn; krm ve sabrm senden kesmem; amm
235





eytn bana gldrme dedi. Kaan kim, Eyyb mbtel oldu kavmi onu ehrden
kovdular.
Ve onun bir avreti vard Ysuf peygamberin olu Efrimin kz idi, Eyybe
kulluk ederdi ad Rahme idi. Eyyb kaan kalkmak istese onun sana yapp turu
gelirdi. Ve ol Rahme htun Eyyb iin kylerden nesne dilenirdi. Bir gn eytn ol
Rahme htundan mukaddem, kye geldi. Ol kavme eyitti: imdi bir avret gelir ki, bir
czzm olmu kiinindir, ona ekmek vermeyin hatt san[] kesin, ondan verin dedi.
Rahme ol kye geldi ki, ekmek diliye. Bir kar avret eyitti: San[] keselim ondan
ekmek verelim dedi. Rahme rz oldu, kesdiler ondan ekmek verdiler.
Ondan sonra eytn yine Eyybe geldi ve eyitti: Avretin zn eyledi, tuttular
san[] kestiler. Eyyb eyitti: Eer yle ettiyse ho olursam yz aa uram dedi.
Birazdan Rahme geldi, Eyyb tara kmak istedi. Eyyb Rahmenin sana yapp
turu gelirdi; grd ki, san kesilmi eyitti: ittim ki, zn eylemisin; eer ho
olursam yz aa uram dedi. Rahme eyitti: Sen ho ol tek bana yz aa ur dedi.
Evet ben zn etmedim Allah Tel bilir dedi. Ondan sonra Eyyb eyitti: Y
Rabb[i]! Benden yzn dndrmegil ve bu bellardan cem-i halk yzn benden
dndrdler ve ben senden yzm dndrmem dedi, kat kat alad ve eyitti:
Nolayd bu bellar bama gelmeye idi ve Allah Tel beni yaratmayayd dedi.
Ondan sonra rad vz gibi nid geldi kim: Y Eyyb! Hak Tel sana selm
eyitir. Ve eyitir: Gkleri ve yerleri yarattm. Nice yarattm bilir misin? emsi ve
kameri yarattm, ve uman nimetlerin[i] yarattm ve cehennem azbn[] yarattm;
ar ve krs[yi] ve levhi ve kalemi ve insn ve cem-i mevcdt yarattm; nicedir bilir
misin? dedi. Eyyb eyitti: lh! Ne kim dedin ondan dahi kdirsin beni esirge ve
yarla dedi.
Bunda sul eyitirler ki: Allah Tel buyurur: \.. _! ! - .! .,\! ,. !_,\
(Sd, 38/44) [Gerekten biz Eyyubu sabrl (bir kul) bulmutuk. O, ne iyi kuldu! Daima
Allaha ynelirdi.]. Pes Eyyb nice sbirdir ki, ikyet eyledi? =.! _ \! _. == _ .} - ,_
,=>! _\! ,>_\! (Enbiy, 21/83) [Hani Rabbine: Bama bu dert geldi. Sen
merhametlilerin en merhametlisisin diye niyz etmiti.].
236





Cevb verdiler ki: Seherlerden bir seherde Allah Tel tarafndan bir nr zhir
oldu, Eyybe eyitti: Y Habbim Eyyb! Hlin nedir, benim bellarm elinden?. Pes
Eyybe bu sormaktan bir lezzet hsl oldu kim, mecm grd zahmetleri unuttu ve
bu lezzet iinde h! dedi ki, n-gh ol nruna gib oldu. n ol nr gzlerinden gib
oldu geri evvelki elem ve eskm ki avreti eyledi. Eyyb kat acd ol hle kim ol
lezzetler zil oldu ve bellar geri rc etti. Pes eyitti ki: lh! Bana ziyn eriti, sen
erhamur-rhimn Tanrsn, esirge! dedii bu cihetten idi, zahmetlere sabr etmek iin
deildi. Pes Hak Tel eyitti: Y Eyyb! Seni yarladm; bildim ki, gnlne h nesne
gelmedi ehlini ve maln ve olanlarn yine verdim dedi.
Nitekim Kurnda buyurur: -\=! -\ \.,= (Sd, 38/43) [Biz ona ailesini
baladk.]. Ve eyitti: bu ettiim bellar senden sonra gelenlere ibret olsun iin idi.
Kaan bir kii mbtel olsa ve sabr eylese ol bellar yine ol kiiden gideririm ve
gnhn[] yarlarm dedi. Bir gn cuma gn zevlden sonra Cebril indi, geldi
Eyybe eyitti: bu yeri ayanla ur. Eyyb dahi urdu, yerden iki eme kt: Biri
ss, [43b] biri souk idi. Eyyb iti ve gasl eyledi baya evvelki gibi oldu ve umaktan
Cebril iki hulle getirdi ve Eyybe giydirdi bir ayva getirdi, Eyyb yedi; ho olup ve
sa oldu.
Kabul-Ahbr eyitir: Eyyb yedi yl bel ekti. Ben srl mezbelesinde
yatt. Ondan sonra Hak Tel eyitti: Y Eyyb! Dur!. Eyyb dahi duraklad,
namzn[] kld oturdu; ondan Rahme kaplardan srlp geldi, Eyyb yerinde
bulmad ve yerinde bir gzel kii grd. Ve ona eyitti: H mbtel-i Eyyb grdn
m?. Eyyb eyitti: Eer Eyyb grsen bilir miydin?. Rahme eyitti: Sa iken sana
benzerdi. Eyyb geldi eyitti: Eyyb benim dedi. Rahme gyet ferah oldu, Eyybn
boynuna salnd ve ok aladlar; ol kim ayaklar alt gzleri yandan balk oldu.
Ondan sonra Cebril yine geldi bir ayva getirip Rahmeye verdi, Rahme yedi ve kat
ho oldu; amm Eyyb Rahmenin hlinde mtehayyir olup durdu. Zr ki: Eer ho
olursam yz aa uram demi idi. Hak Tel Eyybe eyitti: Yz buday sapn cem
eyle, Rahmeye bir kez ur, ondan yerine gelsin dedi. Eyyb dahi yle eyledi, and
yerine geldi. Eyybn cem-i mr iki yz yl oldu; ondan sonra veft etti
(rahmetullhi aleyh).
237





FASS-I HKMET- KALBYYE F KELME- UAYBYYE
Kaan kim bir peygamber zhir olduysa tark-i belda velyet [i]in emr-i ilh
bunu iktiz etti ki, bundan sonra peygamber gele ki, mtk ola visle ve likya. Zr
ki, mbtel olmak ibtihli mstelzimdir ve ibtihl itiyk muktezdir telakk iin. Ve
Hakkn kaps siller iin mefthtur ve bels klar iin fthtur. Ve evk hakkatte
heyecn- kalbdir lig-i mahbba ve evk omaz; ill muhabbet-i kmileden sonra olur
matlba.
Pes uayb (a.s.) cihna geldi ve neb olup kavmini Hakka davet etti itiyk-
tmm ile. Bu evkten trdr ki, yz yl alad; hatt her yz ylda bir kez gzsz
oldu ve geri gz ald.
Hak Tel uayba eyitti: Y uayb! Cennete mi mtksn ve yhd
cehennem odundan m korkarsn?. uayb eyitti: Yok, y Rabb[i]! Velkin senin
likna mtkm dedi ve yine uayb eyitti: Y Rabb[i]! Senin izzetin hakk iin
benimle senin aranda bir deniz olsa evkimden ol deniz kurur idi. Hak Tel uayba
eyitti: Benim likma byle mtk olduun iindir ki, benim kelmim Msay sana
hizmet ettirdim dedi ve yine Hak Tel uayba eyitti: Y uayb! Senin iin umakta
bir ev yaptm ak inciden, btnndan zhiri grnr ve zhirinden btn grnr; ve
arn mukbelesindedir. Ve kaps likma alr ebeden sana yaplmaz dedi.
Ve uaybn rhu, ismz-zt nrundandr ki, Mciddir. Onun [i]in kavmine
erf idi; ve hatbl-enbiy idi; ve halkla gkek muhabbeti vard. Ve kalbi, ismus-
sft nrundandr ki, Kermdir. Onun [i]in halka kerm idi ve kermeti vard. Ve
nefsi, ismul-filin ikisinin nrundan idi. Biri, Hakmdir. Onun [i]in halka hkm
eyledi. Ve biri, Muksittir. Onun [i]in halka: Keyli ve mzn tamm vef eyleyin,
derdi.
Bu bbda bilmek gerektir ki: Kalbe nefs-i ntka derler. Kaan ki, man-i
klliyye[y]i ve cziyye[y]i mhede eylese ve nefs cevher-i cismndir, latftir, ve
sfdir, ve nrndir, ve semvdir; ve ecsm- sfliyyeye mhiyyetiyle muhliftir.
Kaan kim bunu kefiyye mlik olsa beden diri olur. [44a] Kaan bedenden mfrekat
238





eylese beden meyyit olur; ve nefsin bedene taalluku k taalluku gibidir maka. bu
mertebeye mhede derler.
Ve hkem katnda nefs-i ntkaya akl- mstefd derler, akl- falden
istifdesi olduu iin. Ve kalbe kalb denildi lem-i akl- mahzla lem-i nefs-i
muntaba arasnda inkilbndan tr. Kalb berzhtr zhirle btn arasnda; yan
kuvvettir cniyyetiyle cismniyye ondan mteaib olur. Ve kalb mertebe-i ilhiyyenin
sretidir. Nitekim ruh, mertebe-i ahadiyyetin sretidir. Pes kalb vsi oldu cem-i
mevcdttan; hatt Hakka dahi vsi oldu tecellsiyle.
Kaan kim, kalbin ubeleri ve netceleri ok olduysa uayb dahi kesrn-
netic ve man-i klliyye[y]i ve cziyye[y]i mhede eyledi. Ve mtehallik oldu
ahlk- ilhiyye ile. Ve kim oldu adl [i]le. Onun [i]in eyh (rahmetullhi aleyh)
hikmet-i kalbiyye[y]i uayba izfet etti.
mdi bilmek gerektir ki, muhabbet gnlde olur ve gnln on be fesd[a]
alr kaps vardr. eytn ol kaplardan girip cna yol bulur ve ol kaplar ibu resmedir
kim, beyn ve iyn olundu.

Azze taalluk her kim bu kaplar bildiyse say eylemek gerektir ki, eytna
veremez sftlara yol vermeye; t ki Rahmn evini eytn evi eylemeye. Ve ak
gnlnde olur.
Ak bir nesnedir ki, her lahza makluk arzusuyla ka perde brakr. Her
nefs klk yolundan perde[y]i gtrr ve ak sultn n vcd sahrsna hayme
koyard. Ve cem-i hazinini ikr eyledi, ka ehvet lezzeti hsl oldu; kendi
vcdu zevkinden el ekti; ak mey-hnesinde raks urmaya balad.
239





Ve mak dahi her yzle her lahzada ka tecell eyledi; ve k her gzle her
yzden maku mhede eyledi, hicb ve kesret h mni olmad. Pes zhr aled-
devm mak sfat oldu ve haf aled-devm k sfat oldu. Pes nz sfat- mak
oldu ve niyz sfat- k oldu.
Bilmek gerektir ki, ak iinde birka isimler vardr ki, kimi ka mteallik ve
kimi muka mtealliktir. Ol kim muka mteallik isimlerdir: Biri meyldir; biri
arzudur; ve nc mhrdr; drdnc muhabbettir; ve mahbbluktur; ve talebdir ve
tlibdir ve matlbdur; ve evktir ve itiyktr; ve ittisldir ve infisldir; ve hsndr ve
cemldir ve celldir; ve likdr ve ekldir ve teekkdir ve .==> [?]; ve emildir ve
firkattir ve kurbettir; ve vefdr ve safdr ve cddur ve nzdr ve niyzdr; ve hmdr
ve kindir; ve hicbdr ve nikbdr ve hitbdr; ve cmdr ve arbdr; ve sultndr ve
emrdir; ve terktir ve kabldur; ve ehrdir ve kydr; ve katredir ve derydr; ve
ayrdr ve gamdr ve ferahtr; ve cndr ve dosttur ve advvdr; ve kaddir ve kmettir;
ve gzdr ve katr ve zlftr. bunlar mauk sfatlardr.
Amm ol kim ka mteallik isimlerdir: [44b] Biri meclistir ve biri irettir;
biri mutribdir; biri arbdr; biri mey-hnedir; biri bdedir; biri skdir; biri cradr; biri
mestliktir ve biri nm-i mestliktir; hbdr ve hbttr; ve rinddir; ve kalltr ve evbtr
ve [l]bldir, ve emdir, ve nakldir, ve kebbdr, ve vuslattr, ve mhededir, ve
ddir, ve nevrzdur; ve kfirdir ve tersdr ve kilsdr ve elpdr; ve tevbedir ve
mndr ve slmdr ve dndir ve namzdr ve zekttr ve haccdr ve Kabedir; ve
hrkadr ve seccdedir ve zhddr ve ibdettir ve slktur; ve ilmdir ve marifettir; ve
lledir ve goncedir ve gldr; ve blbldr ve gl-zrdr. unlar klar sfatlardr ki
zikrolundu.
Ve ka vcibdir ki, her ne kim maktan gelirse cefdan ve vefdan rz
olup emrine muti ola. Zr ki, ak letfetten kopar; ve her nesne kim, leftten kopa
bil-ekk latf olur ve n ak latftir n-r latf tabatl kiiye olur. Zr ki ak bir
illettir ki, yan cnda olur. Pes her kim k oldu lem-i gaybdan ve lem-i ehdetten
her ne vki olsa lbl-vr kendi[n]i ona ura ve h sonun ende kalmaya ve hem
cndan enmeye cnn iin b-cn ola; ve bir gnde bin kerre ban kademi altnda
koya; medh zemm; ve redd kabl; ve renc genc; at ve bel; ve zahmet ve
240





rahmet k katnda berber ola. Vakt olur ki, ktan havf ve rec sfatlar gtrlr.
Zr ki, havf ve rec, y mzdedir yhd mstakbeldedir; k bahr-i ahadiyette gark
olmutur mz ve mstakbel kaygs ona kalmtr.
Fasl
Bilmek gerektir ki, mn slma nazar, ba gibidir cesede nazar. Zr ki,
slmn mahalli sadrdr. Ve sadr, lem-i krsye misldir. Ve mnn mahalli kalbdir.
Ve kalb, lem-i ara misldir. Onun [i]in ki, kalb deildir; ill mahall-i tecelldir ve
mn kalbe tasdk etmektir ki, Reslullh (a.s.) Allah Tel hazretinden ne kim
getirdiyse gerektir.
Ve mnn drt kidesi vardr; ve her kidenin drt kidesi vardr: Evvel
mnn drt kidesi budur ki: Biri akldr; ve biri ilmdir; ve biri ameldir; ve biri ihlstr.
Akl mftekkirdir drt nesneye: Biri ilmdir; ve biri tefekkrdr; ve biri kymdr; ve
biri tevhddir. Ve ilm dahi mftekkirdir drt nesneye: Biri amel; ve biri yakn; ve biri
sdktr; ve biri rzdr. Amel dahi onlar gibi mftekkirdir drt nesneye: Biri teslmdir;
ve biri tefvzdir; ve biri tevecchdr; ve biri mhededir.
Ve esrra mn getirmek, marifetiyle olur; ve akln mn ilmle olur; ve
ervhn mn kefle olur; ve ecsmn mn aml ile olur; ve nfsun mn tahkkle
olur; ve kalbin mn ihtissla olur. Ve esrrn hayt, mnct ile olur; ve akln hayt
Hazret-i Allah[] nazar etmekle olur; ve ilmin hayt ziyde etmekle olur; ve ervhn
hayt muhabbetle olur; ve ecsmn hayt amel ile olur; ve kalbin hayt Hazret-i
Allah[a] hizmet etmekle olur.
Ve Hakk Tel setr-i tamm etti envr- tahkkle; ve mn tamm etti keml
zerine; ve akl tamm etti visl zerine; ve nefsi tamm etti envr- ilmle; ve rhu
tamm etti envr- mhede ile; ve kalbi tamm etti envr- mnla.
Bilmek gerektir ki; ol vakt ki, Hak Tel hurf-i gaybiyye[y]i, sft-
envrndan in etti. Ondan sonra kalbi [45a] yaratt, ol hurfu kalemde emnet
ko[y]du. Ondan sonra kaleme buyurdu, levhul-mahfzda emnet ko[y]du. Evvel
241





mektb ki oldu zikr yazld unun gibi zikr ki kalem tertbiyle deil ve fehm takrbiyle
deil; belki kitbet-i ezeliyye ile yazld.
Nitekim Hak Tel buyurur: _:.\! ., = _,_\! _ \.,.: .s\! (Enbiy,
21/105) [Andolsun biz, Zikirden sonra Zebrda da yazmtk.].
mdi her kii kim, takldt- zulmniyyetten hals buldu kendi nefsini ve
rabbini buldu; ona sadt- ebediyye hsl oldu. Hak Tel hurfu in etti. Pes hurf
nedir; ve man nedir; kelime nedir; ve kelm nedir? Ve msemmda nice tasarruf eder?
Bunlar bilmek gerektir ki; ol hurfa itibr budur ki, hurf mahalde karr tutar: Biri
kitbda; ve biri lisnda; ve biri kalbde. Amm ol kim, kitbdadr ibu mektb olan
elfzdr; ve ol kim lisndadr ol hurflarn ve lisnn ekli bu resmedir.

Ve bu lisndan zhir olan otuz iki yhd yirmi sekiz harftir. Ve bu yirmi sekiz
harfin hurfu lisniyyedir, ve yedi hurfu halkiyyedir, ve drt hurfu efeviyyedir.
Ser-cmle yirmi sekiz harf zerine olur ve cem-i mevcdtn adedi ve peygamberlerin
eratlarnn kavidi yirmi sekiz hurf zerinedir. Ve hurf cem-i eyy ihta
etmitir. Hussan ki, Muhammed Mustafnn eratndaki evvel farz olan
=! =_ .=>= =! v} -\} v demektir. Yedi mcelldr ve yirmi sekiz harftir.
mdi hurf gaybiyye-i maneviyyedir. Ve ol hurfu taakkul etmek vcd-i
hric ona feyz olmazdan nden ona kelime-i gaybiyye-i maneviyyedir. Eer vcdla
muttasf olacak olursa ona kelime-i vcdiyye derler. Eer Hak Telnn fili
bi-ztihi olacak olursa ki, vsta olmaya ol filin ismine Kelm derler; ve Kelm
242





kelime ile zhir olur. Eer vsta ile olacak olursa let-i vcdiyye ile hd sret olacak
olursa mazhariyyetle. Ol vakt kavl olur ve ol kavl ibdettir tesr-i ilhiyyeden.
Ve ibu tertb-i cd riyet olundu kelm- ilhiyyede ki nzil oldu. Evvel
harftir, ondan sonra kelmdr, ondan sonra yettir; ondan sonra sredir ve kitb bunlarn
cmlesini cmidir. Amm kitblar min-hays mmehttr. Drt kitbdr: Biri
Tevrttr; biri Zebrdur; biri ncldir; biri Furkndr; ve Kurn bunlar cmidir.
Ve bu hurf ezeldir ve ebeddir; on sekiz bin lemin asldr ve her bir hurf
yz bin bin elfzda seyr eder; gh zhir olur ceberttan lhta ve gh lhttan nsta; ve
gh btn olur nsttan lhta ve lhttan yine ceberta h tebdl ve tayr olmadan.
Nitekim Hak Tel buyurur: ,.,. v [45b] =! =\=\:\ (Ynus, 10/64) [Allahn
szlerinde asla deime yoktur.].
Fasl
n ekl-i lisn bildin; ve hurfu ve mahreclerini ve cem-i mevcdt ihta
ettiini bildinse vcib oldu ki, ekl-i kavli dahi bilesin; t ki lisndan ve kalbden
haberdr olup riflerden ve klardan olasn. mdi ekl-i kalb budur, Allahu alem:

Ey tlib-i esrr- ilhiyye! Bilmek gerektir ki, Peygamber (a.s.) eyitti:
=! =,, ==\! _\
472
[Mmin kimsenin kalbi, Allahn evidir.] ve dahi Peygamber

472
Keful-haf, II/147.
243





(a.s.) eyitti: _\s\! _ =_,\!
473
[Cebert, kalbdedir.]. Bu szlerin mans budur ki: ol
kii kim sud etmek ister lem-i ceberta onun yolu kendindendir. Mesel: Tlib ile
gerektir ki, kendi nefsinde nefsine ulaa; ondan sonra nefsinin kalbine vsl ola; ondan
sonra nefs kalbinin kalbine vsl ola; ondan sonra Hakk mutlaka vsl ola ittislsiz ve
infislsiz. Pes nesne vsi-i ey oldu: Biri ilm; biri rahmet; ve biri kalbdir.
Ve bu szler malm olduysa bu mefhm olsun kim akl ve kalb ve nefs-i
ntka. mm Gazzl (rahmetullhi aleyh) katnda bu bir nesnedir. Amm
bi-itibr mteallikt- mtegyiredir.
Amm esahh budur kim, akl bir nrdur kim kalbdedir. Ve kalb latfe-i
rabbndir lahm-i sanavbernin iinde olur; nitekim ol yrektir. Ve nefs-i ntka hd
nefs-i insniyyedir ve nefsin makm ve iktizs ayn- cahme benzer. Rhun ve kalbin
makmt ve kemlt ayn- name benzer. Ve her kim dilese ki, makm- kalbe dhil
ola ahlk- hamde ona ve sft- marziyye ile muttasf olsun kemltla mtenaim ola.
Ve her kim nefsde ve lezztnda kalsa env- bel ile muazzeb ola.
mdi bilmek gerektir ki, kalbin sa taraf[] ilmdir ve srr- mndr; ve sol
taraf[] muhabbettir; ve esfel taraf[] nefsdir; ve al taraf[] rhul-aldr ki,
kudretullhtan ibrettir.
Ve akl hakknda Peygamber (a.s.) eyitti: s\! =! _\> \= !
474
[Allahn ilk
yaratt ey akldr]. Ve dahi buyurdu ki: _.,. ! s\!
475
[Akl, dinimin asldr]. Ve akl
nr- rhndir ve nefs-i kilenin letidir; makm- kalbdedir srrn yanndadr.
Ve srr, aled-devm alya meyyldir; ve akl kendi ztnda alya meyli
yoktur; belki alya ve esfele bile meyyldir. Ve akl ss ol kiidir ki, halk gre
Hakkta ve Hakk gre halkta. H vahdet kesrete ve kesret vahdete hicb olmaya.

473
Suyt, ed-Drerl-mensre, 103; Keful-haf, II/65, 395; el-Hind, Kenzul-umml, III/530;
el-Mnv, Feyzl-Kadir, III/354.
474
Ahmed b.Hanbel Ahmed b.Hanbel Ahmed b.Hanbel Ahmed b.Hanbel, /317; Eb Eb Eb Eb D DD D v vv v d dd d, Snnet, 16; Tirmiz Tirmiz Tirmiz Tirmiz , Kader, 17; ; ; ; Keful-haf, /237,
311(823,824,827).
475
Kaynak bulunamad.
244





n nefsi ve akl bildik rhul-al[y] dahi bilmek gerektir ki, rhul-al
rhul-ervhtr ve haytl-klldr. Amm ol rh kim, insnda tasarruf eder, ol cevher
latftir, insnn cismi sretindedir hsnn gyet ve cemlini nihyettir.
Ve bilmek gerektir kim, ondan yoktur ve ekl-i mrebbi-i lem-i fendr. O
lem-i fen[y] aklen ve aklla bilmezler ki; belki [46a] evliy mkefe ve
mhedtla bilirler.
Ve Hak Tel eyitir: .,= = _= =\! _s\ ! _\ -\ \: =\ _:.\ =\. _ } (Kf,
50/37) [phesiz ki bunda akl olan vey hazr bulunup kulak veren kimseler iin bir
t vardr.]. Ve ehd iin birka man vardr: Biri budur ki hzrdr, yan
murkabe[de]dir una kim ona eriir. kinci mhededir; onun mertebeleri vardr: Biri
cism gzyle grmektir; ikinci kalb gzyle grmektir lem-i haylde; nc cism
gzyle ve kalb gzyle bir nazarda ikisiyle bile grmektir; drdnc idrk-i hakkidir
hakyk- mcerred olduu itibrla suver-i hissiyyeden. Ve murd ibu manlardan,
huzrdur.
Ve Hak Tel Resl iret eyledi hazret-i hayle ve istimline. Nitekim
sordular: Y Reslallah! hsn nedir?. Hazret-i Resl (a.s.) eyitti: Allah[a]
tapmaktr, keennehu grr gibi. Bundan trdr ki, Hak Tel .,= = (Kf,
50/37) [Ve O, hazrdr] dedi. Evvel kim, mmine kef olur lem-i cibl kef olur.
Ondan misl-i mtekayyid kef olur. Ondan sonra misl-i mutlaka seyr eder ki, lem-i
ervhtr ve istiml-i tecerrd-i tmm ile olur; ve dahi tevecch-i kllsi kalble olur. Ve
lem-i ulviyye ilm tbi olmaz; ve ill eer ilm tbi olacak olursa kef-i munkatii olur,
billhi tahkk ile.
Y rif! Ki, sana hikmet-i kalbiyyede ne dedim ve hikmet-i kalbiyyenin
tahssi uayba niindir? Onun [i]indir ki, uaybn ubeleri ok idi, onun [i]in
uayb dediler.
Ve insn aled-devm terakk iindedir ilmden ayna seyr ettii vaktin; ve ol
ayn- sbite srrdr nzlde ve urcda; ve cem-i lem-i rhniyyede ve cismniyyede
ve dnyda ve hirette zhir olur. yle olsa her vakt terakkdedir ve shib-i tahkk,
kesreti vahdette mhede eyler. Nitekim klliyye-i cem-i mevcdtn sretini kbil
245





olur. Yan kesret mhede olunur ayn- vhidde; ve ol ayn- vhide makledir
kesrette. Nitekim cem-i mevcdtn sveti mhede olunur ayn- heylda ve
heyl makledir ve ol sretlerde.
Nitekim sen eyitirsin: Akl- cevher mcerreddir, mdriktir; klliyyt cisme
mteallik deildir. Ve nefs-i ntka dahi cevher-i mcerreddir; mdriktir klliyyt ve
cziyyt. Ve onlarn tedbri ve tasarrufu vardr cismle; ve cism cevherdir kbildir,
ebd- selse[y]e. Ve ikisinde dahi cevher ahz olunur tarftnda cevher hakkatinde
vhiddir ve bi-itibr suver-i kesirdir ve muhteliftir.
mdi garaz erbb- nazara tenbh etmektir ki, akllar nefret tutmaya ehlullhn
szleriyle tevhdde. Ve her kim nefsini bilse nefsinin hakkati Hakkn hakkatindendir.
Ve nefs tafsl olundu ve zhir oldu suver-i mevcdtla; ve mertib ve zuhrt itibryla.
yle olsa her kim nefsini bildi, Rabbini bildi ki, Hak Tel ol nefsini mevsf yaratt,
esm ile ve sftla.
Pes hviyyeti lem-i beeriyyetten insilh bulduktan sonra ve nr- mahz-
ilhiyyede izmihll hsl olduundan sonra ona kef olur ki, hviyyeti ayn- hviyyeti
Hakktr ve hakkati ayn- hakkat-i Hakktr ki zhir olubdur bu hakkatle.
Bundan trdr ki, ulemdan ve hkemdan kimseler vardr ki nefsin
hakkatine muttali olmadlar; ill ilhiyyeden muttali oldular resllerden ve ekbir-i
sfiyyeden. Amm ashb- nazar ve erbb- fikr-i kudem-i mtekellmnden h
kimesne nefsin hakkatine nazar- fikrle muttali olmadlar; ciz olup zulmtta kaldlar
vehmden ve bhelerden kurtul[a]madlar.
Ve ol kimse ki, bir i taleb [46b] etti, tarksiz onun hakkatine zafer bulmad.
Nitekim Hak Tel gkek buyurur lem hakknda: .,. _\> = _,\ _ ,\, (Kf,
50/15) [Hayr, onlar yeni bir yaratma hususunda phe iindedirler.].
Eire baz mevcdta muttali oldular ve eyittiler: lem arzdr. Ve
Nizm Sofistiyye bunlar lemin kllsine muttali oldular; amm ehl-i nazarn
cemsini grebilmediler, ciz kaldlar. Amm Eire bilmediler ki, lemin cemsini
246





dahi arzdr, tebeddl olur, her zamnda. ,.\=_ _s,, v __\! .! [yleyse arz iki
zamanda da kalmaz].
Ve zhir oldu ki, lemin kllsi dahi arzdr. Zr ki cem-i eyya ki, cedd-i
beyn eylediler: Arzdr dediler. Mesel insna hayvn- ntk derler ve hayvna
cism-i hasss dediler mteharrik ola irdetiyle. Ve cism dahi oldur ki, kbil ola
ebd-i selse[y]i.
Pes malm oldu ki, bunlarn cemisiyle mevcd muayyen olsa, ona cevher
derler kim ola bi-nefsihi. Onun [i]in ki, ntkn mefhmu z-nutktur; ve nutk arazdr
ve z-nutk dahi arazdr. Onun [i]in ki, nutk nisbet-i rbtadr. Ve hayvn- cism-i
hasss z-hissdir ve hiss arazdr; ve mteharrik bil-irdat dahi arazdr; onun [i]in ki,
hareket arazdr ve irdet dahi arazdr; ve cism dahi arazdr. Ve mtehayyiz ona derler ki,
onun tahayyz ola ve tahayyz arazdr ve dahi ebd-i selse[y]i kbil olan arzdr
ib0rettir undan ki, onun kabl ola ve kabl arazdr. Ve cem-i itibrt cevhere
varnca arzdr; ve cevher oldur ki, mevcd ola mevzda olmaya; ve mevcd z-
vcddur ve z-kndr ve z-nisbet-i arzdr ve kn dahi arazdr.
Eer sul eyleseler ki: L-nsellim, vcd ve kn araz ola. Belki vcd
cevherdir; kim biz-zttr, mevcddur, hricdir?
Cevb budur ki: Ehl-i nazar katnda sbit oldu ki; vcd ve cevher veft-
maklt- sniyyedendir. yle olsa hricde nice mevcd olur.
Eer yine sul eyleseler ki: bu mezkrt ki maklt- sniyyedendir,
mutlak onda hd-kelm yoktur; belki bi-hasebi mukayyed ondadr ki l-nsellim ol
arz olur.
Cevb verirler ki: Hakyk- mmkintn vcdttr. Eer tevecch-i ilh
olmasayd; yan mhiyyete vcd mukrin olmasayd ademi muktez olurdu.
mdi iktirn nisbet-i ademiyyedir ve mevcdiyyet intisb mansyla bir
nisbettir ki hricde muhakkktr. yle olsa vcd deildir; ill nisbettir ve dahi izfettir.
Pes malm oldu ki lem, min haysl-lem mecmas arzdr, kimdir zt- ilhiyye
247





ile ve mertib itibryla biz-zt kim deildir. Ve mahcblar bilmezler ki, onlar
.,. _\> = _,\ _ (Kf, 50/15) [Hayr, onlar yeni bir yaratma hususunda phe
iindedirler.]dir.
Amm ehl-i kef grr ki, Hak Tel her nefesde tecell eyler ve tecell[y]i asl
tekrr eylemez. Ve bunu bilirler ki, her tecell halk- cedd it eder. Ve halk gidermek
istese giderir fen etmekle tecell ile; ve bek etmek istese bir tecell ile dahi bek eder
ve bu szler ilmin rhudur.
Ve nakildir ki zhir-i lisnla: Kabul-Ahbrdan eyitir: Kaan ki, Medyen
kavmi kfir oldular. Hak Tel Cebrili uayba veribdi. uayb brhm peygamberin
neslinden idi. Cebril Hak Tel destruyla uayba geldi, eyitti: Hak Tel sana eyitir
ki: Medyen kavmi kfir oldular, saneme taparlar. Onlar kfrden mna davet
eyleyesin. Ve ol kavmin beylerinin ad [47a] Eb-cd; ve Hevvez; ve Hutt; ve
Kelemen; ve Kariyyt idi; amm mneccimler bu isimlerin tabatna nazar eylerler
ve bunlar hurf klarlar. Pes uayb ol kavme geldi, davet eyledi; mna gelmediler ve
inkrlar ziyde oldu.
bn Abbs (radyallhu anh) eyitti: Hak Tel cehennemden bunlarn
zerine od vurubdu. Bunlar katlar maralara girdiler ve marann ii tatan dahi kat
ss oldu. Pes katlar maradan sahrlara ktlar. Ondan sonra Hak Tel
cehennemden yalaplanmak veribdi. Bunlar helk eyledi. Mminler onu grp Hakka
kr eylediler, uayb kfirlerin mln mminlere ksmet eyledi. Ve uaybn yz
yl mr oldu. Ondan sonra Kabeye vard; onda veft eyledi, beyner-rkn vel-
makm onda defn eylediler.





248





FASS-I HKMET- ULVYYE F KELME- MSEVYYE
Kaan kim hubb-i ilh tamm olduysa Hallin hulletiyle; ve shkn
efkatiyle; ve Yakbun hznyle; ve Ysufun hsnyle; ve Eyybn sabryla; ve
uaybn evkiyle; ondan emr-i ilh bunu iktiz etti ki, bunlardan sonra Peygamber
(a.s.) zhir ola ve mevsf ola. Ve sfat- cell ile kahr eyleye ol kimseleri ki, ehl-i
helldir nakzla ve tezdd ile.
Pes Msnn rhu, ismz-zt[n] ikisinin nrundandr ki: Biri ism-i
Celldir; celletinden tr ve adullh zerine; ve biri Aliyydir Firavn zerine
ulvv etttiinden tr. Nitekim Hak Tel buyurur: _\=v! =.! = .! (T H, 20/68)
[stn gelecek olan kesinlikle sensin.]. Ve kalbi, ismus-sft nrundandr ki,
Almdir; onun [i]in Tevrt lim idi. unun gibi Tevrt ki, sya gelince onunla
hkm eylerlerdi. Nitekim Hak Tel buyurur: \=\= \=:> \.,.l _.=! .=! _\, \ =\
(Kasas, 28/14) [Ms yiitlik ana gelip olgunlainca, biz ona hikmet ve ilim verdik.].
Ve nefsi, isml-filin ikisinin nrundandr: Biri Muizzdir, onun [i]in mminlere
izzet eylerdi; ve biri Mzilldir, onun [i]in Firavn ve gayr kfirleri horlard.
mdi eyh (rahmetullhi aleyh) hikmet-i ulviyye[y]i Msya tahss etti,
niin? Onun [i]in ki, Hak Telnn yetine muvfk syledi. Nitekim Hak Tel
buyurur: _\=v! =.! = .! =>. v (T H, 20/68) [Korkma! dedik, stn gelecek olan
kesinlikle sensin.] dedi. Ve dahi nice resllerin zerine ulu idi, iki vechle: Biri budur ki:
Hakktan alrd, h vsta olmadan. kinci budur ki: Hak Tel kendi kudret eliyle
yazd Tevrt onun elinde idi. Peygamber (a.s.) eyitti: Hak Tel drt nesne[y]i kudret
eliyle zhir etti: Biri, Tevrt kudret eliyle yazd, drt bin sredir ve her sre bin yettir;
ve Tb aacn kudret eliyle yaratt; ve Adn uman kudret eliyle yaratt; ve demi
kudret eliyle yaratt.
eyh (rahmetullhi aleyh) eyitti ki: ol olancklar ki, Ms iin ldrdler,
onlarn rhlar Msnn mddesine ittihd buldular ve cem oldular, Msya yardm
ettiler Firavn ve kavmini helk etmekte. mdi ibu ittihd ol kimseler bilir ki,
ervhn ve mannin keyfiyyetini bilir; hazret-i kalemiyyeden nice nzil olur mertib-i
cebertta ve melektta; t una dein ki, sret-i mehdda zhir ola.
249





Amm hikmet nedir ki Ms[y] tbta koyup denize brakt? Vech-i latf
budur ki: Tbt, lem-i nsttur ve deniz ilmdir. Tbtu [47b] denize brakmak, cismi
helk etmektir zhirde ve btnda elemden kurtulmaktr. Nitekim nefs, ilmle hayt
bulur; cehlle helk olur ve dahi Allah Tel buyurur: \.,= \: = l (Enm, 6/122)
[l iken], yan cehlle; \.,,>\ (dirilttiimiz) yan ilmle; _ -, _==, !_. -\ \.\
_\ .\! (Enm, 6/122) [Ve kendisine insanlar arasnda yryebilecei bir k verdiimiz
kimse.]. Ve ol kimse ki, ilmle hidyet bulmad, ebeden dallette kald.
n Msnn anas, Msy tbtla suya brakt; su ol tbtu Firavnn
serynn nne getirdi. Firavn ol tbtu grd, ol tbta Ms dedi; zr ki m
[=] Kbt dilince su demektir ve s [_=] demek [aa demek] olur. Pes Msya
ismi Firavn ko[y]du, yan Ms demek su aac demek olur. Hak Tel Msya
umaktan as iin bir aa gnderdi; kibet ol asyla Firavn ve lekerini helk eyledi
ve suya gark eyledi.
Ve eyh (rahmetullhi aleyh) bu szle mekre ve fitneye iret eder, eyitir:
Firavn suya gark oldu; amm mnla gitti. Zr ki, Cebril onun rhunu mnla ald
gargara hlinde mukaddem idi, thir [ve] mutahhir gitti der ve Hak Tel Firavn
ulu nin kld rahmetine; zr ki, kimse Hak Telnn rahmetinden mdin[i] kesmeye
dedi.
Dvd Kayser eyitir: Kaan ki, Firavn suya girdi, bir ikre yol grd; ve
ol yola girdi; gitti mnla, gargaradan evvel idi der-, hiret ahkm ona zhir
olmazdan nden idi. yle olsa Firavnn mn ve itikd sahh oldu ve mn bil-
gayb [oldu].
Ve Firavna nisbet edenler eer sul ederlerse, Hak Tel buyurur:
=,= . v! ,.==\! = =.: , (Ynus, 10/91) [imdi mi (iman ettin)! Halbuki
daha nce isyan etmi ve bozgunculardan olmutun.] dedi. Hakka Firavn tevecch
ettii vaktin Allah Tel ona byle demekle kfir olmaz, gyeti ona itb etmek ola. Hl
budur ki, Firavnn mnndan sonra kfrne nakl-i kfr gelmedi ki kfirdir diyeler.
250





Ve ehlullh cevb verirler ki: Hak Tel eyitir ki: _!.\! .=l =_ l !\>.!
(Mmin, 40/46) [Firavun ailesini azabn en etinine sokun (denilecek).].Ve onlar yine
eyitirler ki: Gyeti azb ola; amm eedd-i azb Firavna olmaya line ola. Eer
Firavna dahi azb olursa nola mnna mnf deil gyeti azb ola kfir olmaya.
Sahh cevb budur ki: mm Fahr-i Rz Tefsr-i Kebrde eyitir: Firavn
asl mn getirmedi. Zr ki mn, peygamberleri tasdk etmektir ki, Hak Teldan ne
getirdi ise gerektir diyeler. Firavn hd diliyle mn getirdi; amm Msy anmad.
Pes mn sahh olmad; fekeyfe ki mn mn- yes olmak kande kald.
Pes makbl-i cevb budur ve Firavn dahi bu itikdnn zerinedir. Hussan
ki, Ms zamnndan bizim zamnmza gelince cemi-i lem halk hkm ettiler ki,
Firavn dnydan kfir gitti diye; ve kimse onun mnna hkm etmedi; ill eyh ve
baz ashb- hkm ettiler. Ancak yle olsa bu sz eyhten mazrdur; zr ki
memrdur. Pes bu szler dahi mekr ve fitnedir kabl ciz deildir era muhliftir.
Pes mlhid ile muvahhid fark olmak gerektir.
Peygamber (a.s.) eyiti: Kaan kim, Hak Tel Firavn helk eyledi ol vakt
Firavn eyitti: .! =.=! =.! v} -\} v - . \! ,.!_=! !., -, =.=! (Ynus, 10/90) [Gerekten,
srailoullarnn inand Tanrdan baka Tanr olmadna ben de iman ettim.]. Cebril
eyitir: Ben onun azna balk ko[y]dum ki, ona zahmet ola. [48a] yle olsa kfir
olmu olur. Pes dnydan Firavn kfir gitti der.
Begav tefsrinde byle dedi; amm Shib-i Kef bu hadse tan eder ve
eyitir ki: Melek ol ii etmez. Muhakkklar eyitirler: Shib-i Kef melee tan eder,
hads sbittir bil-ittifk; amm aklla malm olur ki, Firavnn mn sahh deildir.
Onun [i]in ki, mn yes dahi deildir; katl ederken mn getirmi mmin gibi
deildir; ve denizde gark olan gibi deildir.
Pes esahh- akvl mm Fahr-i Rz [nin] dediidir ki: Firavnn mn
yoktur; fekeyfe ki, mn mn- yes ola. Ve eyh onun hakknda thir ve mutahhir
oldu dedii mekr ve fitnedir; amm eyh Sadreddn bu szde skit olmutur. eyh
riyet ettiindendir ki, nesne demedi. Kaan ki, Hak Tel Msy tbttan kurtard;
251





yan zulmttan kurtard ona ilm-i ilh at etti ve nice yerde Hak Tel Msy
snad; t sabr etmekte nefsinde muhakkk olsun in.
Hikyet-i Ms ve Hzr (aleyhims-selm) bulutuklar: Kaan kim, Ms
(a.s.) Msra vard. Ben srl ile onda karr etti. Firavn ve kavmi helk olduundan
sonra Hak Tel Msya emr etti ki: Yine kavmine var, Hak Tel[nn] verdii
nimetleri bildir. Ol dahi vard, bildirdi ve eyitti: Hak Tel beni _: [?] tasfiye etti
ve size rislete veribdi. Ve ona syledi: Niin mna gelmezsi[ni]z? dedi ve ona
eyittler ki: Halkn hangisi alemdir?. Ms eyitti: Cem-i lemden ben alemim
dedi. Hak Tel ona itb eyledi, Allah bilir demedii [i]in. Hak Tel vahy eyledi ve
eyitti: Benim bir kulum vardr senden alemdir. Mus eyitti: Ol kii kandedir?. Hak
Tel eyitti: Mecmal-bahreyn katnda olur, ad Hzrdr ve Hzr Firavn
zamnndan Ms zamnna dein gelmitir.
Pes malm oldu kim, baz lim baz limden fark olduu kesret-i malmtla
deildir; ve Hzr Msdan alem deildir kesret-i ilmle. Nitekim Hak Tel buyurur:
s_= :\ >,. -=== s_= : = _!\v! _ -\ \.,.: (Arf, 7/145) [Nasihat ve her
eyin aklanmasna dair ne varsa hepsini Ms iin lenhalarda yazdk.]. Belki Hzr
bevtn- ulmu bildirdi. Nitekim Ms zevhir-i ulmu bildirdi.
Pes Ms muarref oldu kim, ilm-i ilhiyyeyi bilmekte Hzr alem imi
kendinden; amm mecmal-bahreynden murd: Biri: Bahr-i Frisdir; ve biri:
Bahr-i Kulzmdr.
Pes Ms (a.s.) diledi kim, Hzrla bulua. Allah Tel buyurdu ki: Bir balk
algl ve ol balk ne yerde kalrsa Hzr ondadr dedi. Ms Ya peygamberi yolda
edindi. Bal bir zenblle Ya getirdi; t mecmal-bahreyne geldiler, deniz
kenrnda Ms uyudu. Ya grd kim ol yerde bir ? ['>, ] akard bir katresi ol bala
dokundu balk dirildi ve kendini denize att; deniz ii bir mcevvef tk oldu. Sonra
Ms uyand gittiler, Ms eyitti: Acktk, ol bal getir yiyelim dedi. Ya eyitti:
Ol balk kendini denize att; amm onu eytn bana unutturdu, sana demei dedi.
Ms eyitti: Ol istediimiz Hzr ol yerdedir dedi. Geri dndler, grdler kim deniz
kenrnda bir kii durur bana kaftann[] rtnm. Ms selm verdi, ol eyitti: Sana
252





bu yerde selm nedir, sen kimsin, adn nedir?. Ms eyitti: [48b] Ben Msym.
Hzr eyitti: Ben-srl Mss msn?. Eyitti: Neam, sana onun [i]in geldim ki,
senden ilm rene[yi]m. Hzr eyitti: Ben bir ilm zerineyim Hak Telnn ilminden
ki, sen onu bilmezsin ve sen dahi bir ilm zerinesin ilmullhtan ki, ben onu bilmezim.
Ms eyitti: Dilerim kim seninle yolda ola[y]m. Hzr eyitti: Benim ilerime sen
sabr eder misin?. Ms eyitti: nallah sabr ede[ri]m dedi. Hzr eyitti: mdi her ne
ilersem benden sormayasn; t onu sana ben cevb vermeyince.
Pes geldiler, bir gemi buldular; ol gemiciler Hzr bildiler eyittiler:
Peygamberler yzne benzerler dediler. Gemi kirsn[] almayp gemiye aldlar.
Giderken Hzr bir balta ald, geminin bir tahtasn[] kopard. Ms eyitti: Niin
kopardn? Bunlar hd bizden nesne almadlar. Hzr eyitti: Sana demedim mi[y]di
bana iimden sul eylemeyesin?. Ms eyitti: Yanldm, mazr tut dedi; amm
mell oldu, gnlnde eyitti: Ben Ben-srli ko[y]dum geldim, buna yolda oldum
dedi. Hzr dahi Msnn gnlnden getiin[i] bir bir duyuyordu. Ms utand, bir
karaca ku geldi denizden bir katre ald biraz marka biraz maribe utu ve avz verdi.
Hzr eyitti: Y Ms! Bilir misin ki, bu ku nedir?. Ms eyitti: Yok, bilmezim.
Hzr eyitti, eyitir ki: Msnn ve Hzrn ilmi Hak Telnn ilmi derysnda bir
minkrla aldm bir katre gibidir dedi.
Pes denizden ktlar, giderken Hzr bir olanck buldu; yapp ban kesdi.
Ms eyitti: B-gnh yere bu olanc ldrdn dedi. Hzr eyitti: Sana dediim
hani ki sormayasn dedi. Geri zr diledi, eyitti: Bir daha sorarsam ayrk yolda
olmayasn dedi. Pes Antkiyye ehrinde bir kye vardlar. Bunlar ol ky halk
konuklua almadlar. Hzr geldi[i]nde grd ki, bir dvr yklmaya durur. Ona iret
etti, geri kim oldu. Geri Ms sul etti ki: Bunlar bizi konuklua almadlar. Sen
bunlarn dvrn[] yaparsn dedi. Hzr eyitti: Ben demedim mi sen sabredemezsin
sorarsn?. Pes senden ayrldm dedi gitti.
Ve amm tevllerini bildirdi, yle kim mehrdur: Pes Hzr eyitti: Geminin
tahtasn[] onun [i]in kopardm ki, bunlar bizden kir almad, ben dahi onlara iyilik
eyledim. Gemilerini aybl eyledim; zr ki denizin akaru tarafnda bir zlim bey vard;
sa gemileri alr bunlarn gemilerin[i] aybl grecek almaz. Ve ol olanc onun [i]in
253





ldrdm ki, onun atas ve anas slih kiilerdir. Bu olan mfsid kav[i]yy-i peser
atasna ve anasna ziyn dedirirdi. Onu onun [i]in ldrdm ki, bunlara ziyn
dokunmaya. Ve ol dvr onun [i]in btn ettim ki, ol dvrn altnda bir hazne vard
kim, iki yetm olancklarn atas ve dedesi ko[y]mutu kim; t bu olancklar bli
olacak geleler ol hazne[y]i bulalar dedi ve eyitti: Y Ms! Bu ileri ben kendimden
ilemedim; bil ki, Allah Telnn emriyle iledim. Sen onlar bilmedin ve sabr dahi
etmedin, sordun benim ilerimi hat sendendir. Ben hd Allah Telnn emriyle
iledim dedi. Kaan kim ayrlmak diledi, Ms eyitti: Bana t ver dedi. Hzr
eyitti: Zinhr nglk eyleme ve dahi yok yere gezme; ve dahi yok yere glme; ve
dahi gnh edenlere ,=_ [?] eyleme; ve dahi y mrnolu! Sen var gnlarna [49a]
alagl dedi. Ms pes ayrlp Msra geldi, bu hlleri haber verdi.
Ve dahi rivyet eyitirler ki mfessirler: Ol haznede bir levh vard. Onda
yazlmt kim ,,>_\! =>_\! =! ,=, [Rahmn ve Rahm olan Allahn adyla] aceblerin
ol kimse[y]i kim lm var idiin bilir, nice d olur; ve takdri yakn bilir, nice mahzn
olur; ve dnynn zevlin[i] bilir, gnln dnyya nice mutmain olur. Ve hirinde
yazlmt =! =_ . =>= =! v} -\} v [Allahtan baka ilah yoktur; Muhammed Allahn
resldr.]. Pes bu szler malm oldu ki, zhire mteallik szlerdir.
mdi ey tlib-i srr- ilh! bu kaziyyede nice esrr- latfe ve envr- garbe
vardr; amm sefne hakknda budur ki beden riyzete erimitir ve ubr etmitir lem-i
kudse. Bahr- heylda ilallh seyr etmekle Hak Tel ol bedeni snuk etmitir riyzetle.
Amm ol gulm ki vardr, nefsindir ki zhir olubdur ve kalbi mahcb eylemiti. yle
olsa emmre bis-s olmutu. Ve Hzr ol nefsi ldrd yan gazab ve ehveti ve
sft- zemmesini helk eyledi. Amm Hzr (a.s.) dvr ki, doru[lt]tu ol
mutmainneye irettir ki, Hzr onu yklmaya ko[y]mad ve Hzr eyitti ki:
=.,, _.,, _!_ !.= [Bu seninle benim aramdaki ayrlktr.] Yan Benim makmm
senin makmndan mfrekat eyledi demektir.
mdi nefs, fazlet-i ahlk- ilhiyye ile mevsf olmaktr ve lem-i nrn ikr
olmaktr ve man[y]i gaybiyyeye dahi ulamaktr, Hakkn beksyla. Ve Hak Tel
eyitir: _>,\! _ \=, ,:\==\ =.\: -., =\! \ =! (Kehf, 18/79) [Gemi var ya, o, denizde
alan yoksul kimselerindi.]. Yan bahr-i heyliyyede ve ol geminin iinde on kii
254





idi; bei gemi hlin[i] bilirdi ve bei bilmezdi; irettir havss- zhir ile btna. Nitekim
Hak Tel buyurur: =\= ,=s!_ \: \,,=! ! =._\ (Kehf, 18/79) [Onu kusurlu
klmak istedim. (nk) onlarn arkasnda, her (salam) gemiyi gasbetmekte olan bir
kral vard.]. Yan riyzetle t kim nefs-i emmre olmaya.
Hak Tel buyurur: ,>\! ,.== !,! \: \ =! (Kehf, 18/80) [Erkek ocua
gelince, onun ana-babas mmin kimselerdi.]. Yan olancklarn ata ve anas biri
rhtur ve biri tabat- cismniyyedir.
-.,.=\! _ ,=,., ,=>\ \: _!.\! \ =! (Kehf, 18/82) [Duvara gelince, ehirde
iki yetim ocuun idi.]. Yan iki karndalardr ki killerdir akl- nazar ile ve akl- ilm
ile mnkatlardr atalarndan. Ve onun atas rh- kudsdir mahcb olmutur beden
perdeleriyle. \=\_.: -.>. \: (Kehf, 18/82) [Altnda da onlara ait bir hazine vard.]
dedii oldur ki, marifetullh kenzdir ki, hsl olmaz; ill rh- kuds [i]le olur; ve
tabat- cismniyye ile hsl olur makm- kalbde klliyytn ve cziyytn ictim
mmkin olduundan tr.
mdi ibu szlerin bedyiindendir, Hak Tel Msya buyurdu ki: l =>
diye. Ht hayttandr; kaan ki hayt- fniyye ondan meslb olmu olsa hayt bulur
hayt- bkiyye ile. Ve Ht ol deniz kenrnda hayt buldu ml-haytla; ve Ms
shib-i keml ol deniz kenrnda buldu, onun [i]in ki ilm-i lednn[] bilirdi; yan bu
onu bilirdi ki, m-dm ki insn bil-klliye nefsinden olmad hayt bulmad ve dahi
esrr- hkm-i ilhiyye[y]i bilmedi ki, ulm-i hakknyyenin ve marif-i sbhniyyenin
kenzdir.
Bilmek gerektir ki; Hak Tel enbiy ve mrseln-i mbeirni ve mnzirni
ve muallimni gnderdi; t kim ol kavm zuhrun ve butnun haznelerine slk etsinler
iin. Kaan kim, Hak Tel Ms peygamberi halka irsl eyledi, kuvvet verdi ve azz
etti iki [49b] yolda: Biri Firavn ve kavmini irk etmekle; ve biri beyz- irk
etmekle. n byle oldu Ms mahbb oldu.
bu zhir nimetlerle Hak Tel diledi ki, onu ird eyleye btn nimetlere.
Hak Tel Msya emr etti dny[y] terk eylemeye bir kiinin mushabeti ile ki, Hak
255





Tel ona ilm-i lednn verdi. Kaan ki, bulutular Hzr Msya ird eyledi bi-
iznillhi Tel mlk ve melektu ve cebertu seyr etmek [i]in; t kim, Msnn seyri
Allahda ola seyr-i fillhta intih yoktur. _..=\! = ,_ _\! } (Necm,53/42) [Ve
phesiz en son var Rabbinedir.].
mdi ibu ite nesneler vardr zevk-i latften ve berk-i htiften; t acibler
gresin hicb zil olduka. mdi Ms Hzrdan evvel, gemi delmeyi grd; ondan
sonra olan ldrmeyi grd; ondan sonra olancklar kenzini grd. Bunlarn ile insn
lemine iret etti.
mdi bu iret iki ksm zerine[dir]: Biri cismndir ve biri rhndir. Ve ol kim
cismndir, ol dahi mnkasimdir ikiye: Biri ebdndir ve biri nefsndir. Ve ol kim
rhndir, ol dahi mnkasimdir ikiye: Biri nrnddir ve biri nurndir. Ve nurn dahi
mnkasim olur ikiye: Biri abdndir ve biri samedndir.
mdi gemi[y]i Hzr helk etmekte Ms bildi ki, Senin atan ve anan ki seni
tbta koydu, denize att; irettir ki sen lem-i lhttan lem-i nsta geldin. Tbt
bedendir nefs-i emmresini tertb etti kim Firavndr; ve sen bu tbt iindesin ve ben
imdi sana mrebb dmn sen [kalb-i] eclya mazharsn ve ben dahi rh- alya
mazharm; ve dny topra ile senin bedenin topra arasnda netce lem-i berzhtr.
Ondan sonra sefne ki, var cenzeye benzer ve onu smak lem-i misle ekmektir.
Cevher-i nrndir, cevher-i cismniyye benzer. Pes bu sefne[y]i demek irettir ona ki,
lem-i rhnde bir melek vardr nra hkm eder. Kaan ki bir bedende ibdetsizliin[i]
grse alr nra brakr. Onun [i]in ki, halkn hiri y lem-i envradr ve yhd lem-i
enyrdadr. Ve onlar ki sefnede ilerlerdi; on kiiydi, karndalard. Bei zhirde ilerdi
ve bei zuaf idi, otururlard. Ben ol sefnenin kavmini gark ettim. Nitekim sen Firavn
ve kavmini gark ettin dedi.
Ve gulm ldrmek oldur ki: Nefs-i emmre[y]i ldrmektir. Nitekim kbt[y]i
ldrdn, Ben-srle yardm etmek iin. Ben dahi sencileyin ol nefs-i emmre[y]i
ldrdm, atasna ve anasna yardm ettim; t kfrden slimn olsunlar iin. Ve ibu bir
lem-i rhniyye benzer ki, mnkasimdir, enyre ve envra dedi.
256





Ondan sonra ol sefneden ktlar Antkiyye kylerine geldiler. Onda bir
kavmden tam istediler, onlar dahi vermediler. Onda bir dvr buldular yklmaya az
kald idi. Hzr ol dvr yine kaldrd, yklmaya ko[y]mad. Ms eyitti:
!_! -,\= =.>.! v =.= \ (Kehf, 18/77) [Dileseydin, elbet buna kar bir cret alrdn.]
dedi.
Tevl budur ki: lem-i nrniyyenin kmetine iret etti. Ve ol lem-i nrn
mnkasim olur ikiye: Biri abdndir ve biri samedndir. Ve bizim konukluumuzdan
onlar men ettikleri irettir. Allah Teldan lem-i abdn tamlarna irettir ki, ol
[50a] lem-i abdn tamlar, hrdur ve cennttr ve ravzttr.
Ondan sonra haber verdi ol dvrn altnda kenz vardr, iki olanlar iin irettir
ve ol dvr kaldrmak mevty diri grmektir kymet-i kbrda. Ve ol iki olanlar ki,
biri zhirde yetmdir ve biri btnda yetmdir. Sen ve ben ol olanlar gibiyiz; ve-yhd
bir ol yetm olanlardanz ki, atamzn biri akl- evvel-i kutsdir, ikinci rh- azm-
kuddus, ahad, evhd , ahmed ve muhammeddir. Pes yle olsa bir yetmsin sen ki,
muhtcsn lem-i zhirde ve bir yetm benim ki muhtcm ilm-i btna. mdi lem-i
samedndir ve kenz kim vardr dvr altnda kenz ulmdur vallhu alem.
Ve hikmet nedir ki Hak Tel Msya nrla tecell eyledi? Onun [i]in ki:
Msnn matlbu nr idi. Onun matlbu sretinde Hak Tel ona tecell eyledi; eer
gayr- srette zhir olsayd Ms ondan irz ederdi.
eyh (rahmetullhi aleyh) eyitir: Onda zhir olan Allah idi; lkin Ms
bilmedi ve eyitirler ki: lh ulhiyyet srrn sret-i nrda zhir etti. Onun [i]in ki, nr
eltaf- ansrdr ve ol nrn mbeheti vardr nra. Hak Tel srr- ulhiyyeti Msya
sret-i nrda zhir etti. Onun [i]in ki, zt- ilhiyyeye nr ve nr tlk olmaz. Zr ki,
mukaddestir ztnda izfetten ve itibrttan; ve ona irt ve itibrt erimez. Vallhu
alem bi-hakykl-umri [Allah, ilerin hakkatlerini en iyi bilendir].
Ve nakildir ki zhir ibretle ki: Kabul-Ahbr eyitir: Ol vakt Msr pdih
melik-i Reyynd, sonra Musab idi ve onun bir olu vard ad Veld idi. Ol kendine
Avn nefsih diye ad ko[y]du idi. Bir gn bir bakkala kird oldu ondan yine kat
Firavn nefsih dediler. Sonra nefsh dediin giderdi Firavn diye ad kald. Bir gn
257





Msrda kat veb oldu; Msr kapsnda Firavn otururdu, ululardan nesne alrd. Bir
gn Msr sultnnn avreti ald; ol avretten nesne ald. Sultna dediler, ldrmek istedi.
Firavn cem-i mln sultna verdi; pdih ldrmedi zd eyledi. Ve ehre ases ba
ko[y]du; ve Gece her kim gezerse, ldr! dedi. ttifk bir gece pdih birka kiiyle
Firavn ehri bekler mi grelim diye ehri gezdiler. Asesler pdih tuttular, Firavna
gtrdler. Firavn buyurdu, pdih ldrdler.
Firavn ol padih yerine Msra sultn oldu. Yedi kar boyu vard ve sekiz
kar sakal vard; ve buyurdu yz krs dizdiler altndan, beylerini onun zerine
oturturdu. Yedi yz bin kul edindi, her birinin atnn boynunda altndan bir tk vard.
Bir gece Firavn d grd, mneccimlere sordu. Onlar eyittiler: Ben
srlden bir olan doa, senin helakln onun elinde ola dediler. Pes Firavn
buyurdu: Ne denli olan doarsa bir yl ldreler ve bir yl ldrmeyeler. Ol yl ki,
ldrmediler Hrn dodu ve ol yl ki, ldrdler Ms (a.s.) dodu. Hatt Msy
isterken doksan bin olan ldrdler; n Ms dodu anas Msy oda brakd, od
Msy yakmad. Ondan sonra kard Hak Tel ona dnde buyurdu: Bir tbt
dzd; Msy iine koydu; Nl denizine brakt Msy Firavnn seryna getirdi.
Firavn grd [50b] Msy sevdi, ald kabl eyledi.
Kaan kim, Ms otuz yana girdi, bir kbt kfiri ki, harb idi, ldrd. Yine
istifr etti, Hak Tel yarlad. Ondan sonra eyitti: Y Ms! Evliy benim
kullarmdr, dnyda takvy azk edenler gece gndz benim ilmime drtler. Eeri
dnyda onlar mahznlardr; amm hirette ferahlardr.
Ondan sonra uaybn iki kz vard. Birinin ad Safra idi, uayb onu Msya
verdi ve bir as dahi verdi. Ol as demden kalmt. Her ne kim, ol asdan istese hasl
olurdu. Ondan sonra Ms uaybn on yl koyunun[u] gtt, ve uayb gzsz idi,
Ms dua diledi. Hak Tel uaybn gzlerin[i] yine verdi. Ondan sonra Hak Tel
Msy Firavna rislete veribdi. Ms ol vakt krk yanda idi ve Hrn Firavnn
hs[im]i idi. Firavn daveti kabl eylemedi ve Firavn drt yz yl Msra pdih oldu.
Bir gn Cebril (a.s.) Firavna geldi, insn sretinde. Cebril eyitti: Benim
bir kulum vardr bana s oldu ve kullarm kendine taptrd dedi. Firavn eyitti: Onu
258





suya gark eyle dedi. Cebril eyitti: Dilerim kim, bana huccet veresin dedi. Firavn
kendi eliyle huccet yazp Cebrile verdi. Ondan Hak Tel diledi kim, Firavn ve
kavmini helk eyleye. Ms peygambere eyitti: Ben-srlle Msrdan k dedi.
Ms dahi alt yz binden artk kiiyle Msrdan kt, gitti. Ve Ms dahi on
kerre yz bin ve be yz bin kiiyle bunlarn ardna dt. Cebril (a.s.) nnce bir
ablak ksraa binerdi kim, ona feresl-hayt derlerdi. Ve dahi Mkl lekerin ardnca
srerdi ve Ms peygambere eyitti: As ile suyu ur . Ms dahi suyu urdu, su on iki
yol oldu ve aralar delik delik oldu; hatt birbirin[i] grsnler iin. n Ms ve kavmi
suyu getiler. Firavn dahi diledi kim, gece ol sular birbirine cem olup bunlar gark
eyledi. Firavn onlar grp mn getirdim dedi. Hak Tel eyitti: Bundan evvel
mfsid idin, imdi mna gelirsin dedi. mnn kabl eylemedi n Firavn helk oldu.
Ms yine Msra geldi, ol gn ure gnyd.
Mfessirler eyitirler: Ms kavmiyle vade eyledi kim, eer Firavn helk
olacak olursa Ben size bir kitb getiri[ri]m ki, Hak Telnn onda emr ve nehyi ola.
Kaan kim, Firavn helk oldu Msdan ol kitb istediler. Bir gn Hak Tel Cebrili
Msya veribdi. Ms ol yere getirdi ki, Hak Tel Msya nda syledi. Ms iitti;
amm Cebril iitmedi. Hak Tel Msya eyitti: _= _.s=\! .!\\, = .! =,\. _\>\
(T H, 20/12) [Hemen papularn kar! nk sen kutsal vdi Tuvdasn!].
Ve nakildir ki Tefsr-i Kebrde bu yette bir nice vech vardr: Biri budur ki:
Msnn nalini tasmas himr idi; onun [i]in Hak Tel Nalinini kar! dedi. Bir
vech dahi budur ki: Vd-yi mukaddesin berekt Msnn ayana erisin iin, dedi.
Bir vech dahi budur ki: Vad-i mukkaddesi tazm etmek [i]in, dedi.
Amm ehl-i iret eyitirler: Yan nalinin kar demek olur ki, yan avretin ve
dahi olanlarnn muhabbeti gnlnden kar onlara iltift eyleme ve gnln bil-
klliye muhabbetullh ve marifetullhta msterak eyle. Kaan y Ms! Bahr-i
marifete [51a] vsl olsun, mahlkta iltift eyleme, demektir.
Ve nakildir Tefsr-i Kebrde, Mutezil eyitir ki: Pes fahle demek kelm-
kadim olmamak lzm gelir. Zr ki, Hak Tel Msnn vcdundan mukaddem-i
drst deildir ki, yle diye mesel bir kii bir evde yalnz olsa Zeyd ve Amr ve onda
259





bile olmasa ol kii istese Y Zeyd sen ile vey Amr sen ile dese h drst ol[ur]
mu? Pes ciz deildir ki Ms (a.s.) vcd olmadan Hak Tel Msya eyite Nalinini
kar diye.
Bu sulin iki cevb vardr: Biri budur ki: Kelmullh kadmdir emr ve nehy
ezelde yoktu. kinci budur ki: Ezelde cem-i ey Hak Telnn ilminde mevcd idiler
ve hitb ilminden ki eyyadr, hricdekine deildir.
Pes Cebril on levh getirdi kzl ykuttan. Her levhin uzunluu on Ms
uzunluunca idi. Hak Tel eyitti: Y Ms! Atana anana kr eyle ve bana dahi kr
eyle. Y Ms! Nefsini rz eyle, nitekim beni rz eylersin. Nefsini ve ehlini cuma
ertesi av olmaktan men eyle. n Ms Hak Teldan bu szleri iitti, Hakk
grmeye mtk oldu; ve dnyda grnmediinden gfil oldu, onun [i]in grmek
istedi.
Hak Tel eyitti: bu daa nazar eyle. Ms ol daa nazar eyledi, Hak Tel
ar nrundan ona bir nr tecell eyledi, n ol daa nr zhir oldu; ol da yedi pre oldu.
presi Medneye vard ve presi Mekkeye vard; ve bir yerle gk arasnda
gezerdirler. Ve Tevrt, br dilince idi. Mans Tevrtn, erat demek olur. Ve
Msya n Tevrt geldi, evveline nazar eyledi grd kim, bir kavm ibdet ederler.
Ms eyitti: mmetlerin hayrlsn buldum, emr ve nehy ederler. Ve Deccli onlar
ldrrler; ve sadaka verirler; ve halka efkat ederler; ve su bulunmasa toprakla
teyemmm ederler; ve bir hayr ileseler yerine on verirsin; ve cehenneme girmezler.
lh! Onlar bana mmet eyle dedi.
Hak Tel eyitti: Onlar habbim Muhammed mmetleridir dedi. n Ms
Hazre-i Muhammedin mertebesin[i] grd. Hak Tel eyitti: Y Ms! Seni azz
kldm, benim risletimle ve kelmmla. Her ne kim, sana verdim ona rz olgl. Ms
bunu iitti, gnl ho oldu.
Ve nakildir ki Begav Tefsrinde kim: Ms eyitti: lh! Benden sevgili
kulun var mdr?. Hak Tel eyitti: Y Ms! Senden Muhammed efdaldir. Ms
eyitti: lh! Benim mmetimden efdal mmet var mdr?. Hak Tel eyitti: Habbim
260





ve Reslm Muhammedin mmeti mecmu-i mmetten yle efdaldir kim, nice kim
ben cemi mahlkttan efdal isem ol mmet dahi cem-i mmetten efdaldir dedi.
Ms eyitti: lh! Ol mmetlerin avzlarn bari iitsem dedi. Hak Tel
eyitti: Y mmet Muhammed!. Bunlar dahi bir yerden Lebbeyk Allhmme
lebbeyk! Lebbeyke l erike leke lebbeyk! dediler. Hak Tel eyitti: Y mmet-i
Muhammed! Ben sizi dahi gnh etmezden nden yarladm idi ve dahi siz benden
dilek dilemezden nden sizin hcetinizi kabl ettim idi dedi.
n Ms bir szleri itti: lh! Beni, Muhammed mmetlerinden eyle dedi.
Zih Sultn- Kevneyn Muhammed Reslullh kim, Ms Kelmullh; ve brhm
Hallullh; ve s Rhullh gibi peygamberler ona mmet olmak isterler.
Bilmek gerektir ki, Hak Tel [51b] Ms peygambere krk bin sekiz yz
kelime vahy eyledi. Ve bazlar eyitir: Yz on drt bin kelime syledi. Hak Tel
eyitti: Eer cem-i yerler ve gkler ehli bir yere cem olsalar bir kii[y]i helk etmek
dileseler ben onun helkliini dilemesem ol kii[y]i helk edemezler.
Vehb eyitti: Tevrtta gelir ki, bir kii Hak Telnn kelmn[] okusa ve
zann eylese ki kendine rahmet olmad be-drst ol kii[yi] kelmullh istihz
eylemitir.
Ve Allah Tel eyitti: Y Ms! Ben bir ev yaptm, nrdan. demolanlarnn
iinde ol evi emnet ko[y]dum; ona gnl diye ad ko[y]dum. mdi ol evin yeri
marifetulltr; ve g mndr; ve emsi evktir ve kameri muhabbettir; ve yldzlar
kademlerdir; ve dalar yakndir; ve topra himmettir; ve rad havftr; ve berki
recdr; ve bulutlar fazlettir; ve yamurlar rahmettir ve aalar taattir ve yapraklar
vefdr ve yemileri hikmettir; ve rmaklar ilmdir; ve gndz fersetti ve gecesi
msiyettir. Ve ol evin drt kaps vardr: Bir kaps ilmdir; ve bir kaps sabrdr; ve bir
kaps krdr; ve bir kaps kanattir.
Y Ms! Her kimin ki, btn zhirinden hayrl ola, ol benim vellerimdendir.
Ve her kimin kim, btn zhirinden errli ola, ol benim advvlerimdendir.
261





Y Ms! Be nesne senden ve be nesne benden; ubdiyyet senden ulhiyyet
benden; kr etmek senden ziyde etmek benden; du etmek senden kabl etmek
benden; sabr etmek senden kaz etmek benden; tat etmek senden umak vermek
benden.
Y Ms! Be nesne[y]i be nesnede gizledim. Halk ayrk yerlerde isterler ilmi
alkta ko[y]dum; halk toklukta isterler rzm rzlar terk etmekte ko[y]dum; halk
rzlarda isterler ve izzeti tatimde ko[y]dum; halk beyler kapsnda isterler ve bayl
kanatte ko[y]dum; halk ml cem etmekte isterler beinci rhatl hirette ko[y]dum;
halk dnyda isterler .=. \=\ =\,= =\,= (Mminn, 23/36) [Bu size vadedilen
(ldkten sonra yeniden dirilmek, gerek olmaktan) ok uzak!].
Ve Hak Tel Tevrtta eyitti: sml peygamber neslinden bir peygamber
getiririm, ad Ahmeddir. Her kim, ona mn getirdi hidyet buldu; ve her kim, ona
mn getirmedi melndur.
Hak Tel eyitti: Muhammedi mkerrem kldm isimle. Ms eyitti: Y
Rabbi! Ol isim nedir?. Hak Tel eyitti:,,>_\! =>_\! =! ,=, . Ms eyitti: Y
Rabb[i]! Beni kelm kldn ve Muhammedi habb kldn. yle olsa habble kelm
arasnda fark nedir?. Hak Tel eyitir: Y Ms! Kelm oldur ki, onun cem-i ii
Allah rzs [i]in ola; ve habb oldur ki, Allah Telnn cem-i ii onun rzs [i]in
ola.
Vehb eyitti: Tevrtta on drt satr buldum. Evveli budur ki: lmden yek
hazne yok. kinci: Cehlden yaramaz yolda yok. nc: Takv gibi azz ve erf
yoktur Drdnc: rzlarn terk eylemekten ye kerem yok. Beinci: Fikrden efdal
amel yok. Altnc: Kibrden ulu horluk yok. Yedinci: Sabrdan efdal iyilik yok. Sekizinci:
Gereklikten ye mrid yok. Dokuzuncu: Tamadan kat yoksulluk yok. Onuncu:
Salktan ye nimet yok. On birinci: Tanrdan korkmaktan ye ibdet yok. On ikinci:
Kanatten ye zhd yok. On nc: Sylememekten seni saklar yok. On drdnc
Iraklarda lmden yakn yok .
262





[52a] bni Mesd (radyallhu anh) eyitir: Tebreke sresi Tevrtta
gelmitir. Hak Tel eyitti: Her kim Tebreke sresin[i] gecelerde okusa azb-
kabirden emn ola.
Ve Tevrtn hiri budur ki: Hak Tel eyitti: Y Ms! M-dm ki, benim
haznelerimi grmek taman halktan kes; m-dm ki, benim mlkm grmek benim
kimden kesilme; m-dm ki, advvlerini meyyit grmek gnln emn olsun; m-dm
ki, kendi aybndan fri olmadn halkn aybna megl olma; m-dm ki, uma
grmedin benden emn olma dedi.
n Ms bu szleri iitti, mrn onlara sarf eyledi; onlardan sonra bir gn
Azril Msnn cnn[] almaya geldi. Ms (a.s.) Azrilin urdu, bir gzn[] kard.
Hak Tel derhl yine gz verdi; ondan sonra cuma gn[] Msnn cnn[] ald ve
Ms yz yirmi yl mr srd, hir ol dahi dnydan gitti (rahmetullhi aleyh).











263





FASS-I F HKMET- MMYYE F KELME- HRNYYE
Kaan kim Ms (a.s.) cell olduysa Hak Tel ona yardm eyledi, bir
peygamberle ki ceml ola; t kim Ms cellde keml bulup halka kahr eylemeye. Pes
Hrn peygamber Msya vezr olsun iin hkmnde ve mr olsun iin emrinde bile
kotu. Nitekim Ms Tanr Teldan diledi ve eyitti: _>! _= _\=! = !_,_ _\ !
__! -, ..=! (T H, 20/29,30,31) [Bana ailemden bir de vezir (yardmc) ver, kardeim
Hrunu. Onun sayesinde arkam kuvvetlendir.].
Ve Hrnun rhu, ismz-zt nrundandr ki, Kebrdir. Onun [i]in
Msdan yata ulu idi, bir yl yhd iki yl. Ve kalbi, ismus-sft nrundandr ki,
Gaffrdr. Ve nefs-i isml-filin nrundandr ki, Gafrdur mmetlerinin hatlarn
setr ederdi. mdi emnet, hilfet isminden bir isimdir.
Nitekim Hak Tel buyurur: -,\> __v! _ =\ _ .} (Bakara, 2/30) [Ben
yeryznde bir halife yaratacam.]. Yan Ben seni y Hrn! Halka imm klarm,
dedi. Ol kavme halfe olmak, biri Tanr Tel tarafndan halfe olmak ve biri Ms
tarafndan halfe olmakla iki vechledir dedik. Bu iki ksm dahi vki idi
Hrn[a] mahss oldu Msya halfe olmaya sebep ol oldu ki, Ms eyitti:
_= _ _.\>! _= (Arf, 7/142) [Ms kardei Hrna dedi ki: Kavmimin iinde
benim yerime ge.].
Pes Hrn resl idi. Hakktan gelmiti halka, karnda Ms gibi davet ederdi
ve mna gelmeyeni kl ile hkm ederdi. Pes mm- mutlak oldu Hakk tarafndan ve
imm- mukayyed oldu Ms tarafndan. yle olsa Mehd gibi olmad. Zr ki, Mehd
Hakk tarafndandr ancak ve Mehd zamnnda cihn adlle dola. Nitekim zulmle
dolmutu ve her resl kim, klla viribilindi, ol Hakkn halfelerinden bir halfe oldu ve
ull-azmden oldu. Onlar onlardr ki, Hak Telnn risletini halka eritirirler ve mna
davet eylediler; eer gelmezse ldrdler.
Ve nice resl vardr kim, Hakkn risletini eritirdi; amm ldrmeye emr
olunmad ve bizim Peygamberimiz (a.s.) efdal-i davete viribilindi; ve gazya bile emr
olundu. Bundan tr Hak Tel onu kmil ve ziyde eyledi yevmen
264





fe-yevmen; ve mmetine emr olundu ki, katl edeler. Nitekim Hak Tel buyurur:
-\: ,:_==\! !\.\ (Tevbe, 9/36) [Mrikler nasl sizinle topyekn savayorlarsa.].
,==.s. =,> ,=\.! (Bakara, 2/191) [Onlar (size kar savaanlar) yakaladnz
yerde ldrn.].
Ve eyh (rahmetullhi aleyh) eyitir: Hrnun vcdu hazret-i rahimndandr,
bu dellle ki, Hak Tel buyurur: \>! \..=>_ = -\ \.,= [52b] \ ,,. _=
(Meryem,19/53) [Rahmetimizin bir sonucu olarak ona kardei Hrunubir peygamber
olarak armaan ettik.]. Pes yle olsa rahimndan oldu. Onun [i]in ki, Ms salbette
idi dnyda; velkin fash deildi nutkta.
Pes Hak Teldan karnda Hrnu diledi ki, davete bile olalar ve ahlk-
hsnde Msya muayyen ola. yle olsa Hrnun vcdu rahmet oldu Allah
Teldan; amm Ms alem idi Hrndan.
Bu makmda muhakkklar eyitirler: rif oldur ki, Hakk gre her eyde; belki
her eyin aynn hakkatte gre. yle olsa Ms Hrna ilm[i] terbiyet etti ve Hrn
dahi ziyde keml buldu, hir dnydan gitti.









265





FASS-I HKMET- NSYYE F KELME- LYSYYE
Kaan kim, Hak Tel iki mazhar zhir ettiyse biri cell ve biri ceml[dir].
Ondan sonra emr-i ilh bunu iktiz etti kim, bunlardan sonra bir peygamber zhir ola
ki kahhr ola, srr- ekberin kahrn tamm eyleye. Pes lys peygamber cihna geldi.
Rhu, ismz-zt nrundandr ki Sameddir, esrr- samediyyeti ona kef
etmek iin; hatt mnezzeh oldu baz sft- beeriyyeden ve dahi muhtc oldu samede.
unda ki; ona kavmi dilediler kim, env- nebtt ve semert ola. Ve samedin mans
oldur ki: Onun havfi olmaya ve halk ona muhtc ola.
Ve kalbi, ismus-sft nrundandr ki Hayydir. Onun [i]in kymete dein
hayt buldu. Ve nefsi, isml-fildendir ki Mukadderdir. Onun [i]in kdir oldu,
Lbnn dana kmaya.
eyh (rahmetullhi aleyh) eyitir: drs, lystr. Lbnnda yine zhir oldu
lys sretinde, ol dada bir at grd oddan. Kaan kim, lys onu grd, onun zerine
bindi ve ehvet-i lystan skt oldu, irz- nefsniyyeden nesne kalmad.
Dvd Kayser eyitir: ekk yoktur ki, nesne mtemessil ola lem-i
misliyyede bir sretten bir srete; ve man-i rhnyyeden. Bu man ile ve hakyk-
gaybiyyeden bir hakk ile mtemessil ola. Onun [i]in ehvet lystan skt oldu ve
kuvvet-i rhniyye lysa glib oldu; hatt yle oldu kim, akl[] mcerred oldu insn
sretinde.
eyh (rahmetullhi aleyh) eyitir: Kef ettii lys, drstir; ke-ennehu
Abdullah bni Mesd srrndan istidll ettii gibi.
bn Mesd eyitir -Begav Tefsrinde- ve Cneyd eyitir: lys mrseldir, Hak
Tel onu Baalbeke gnderdi, halk davet etmek iin.
Bu man deildir ki, drs evvelki sretinden ka lys sretine gire; ve ill
tensh olur. Belki drsin inbeti iledir. Ve drsin sreti gklerden yukar umakta
zhir oldu ve ibu zamna dein kald. Ayn ve hakkati itibryla lys ve drs birdir;
amm taayyn ve teahhusu itibryla iki kiidir; ve onlarn mislleri Cebrl ve
266





Mkl ve Azrl (aleyhims-selm) gibidir. Bu zamnda yz bin meknda zhir olurlar
trl trl sretlerle; ve ervh- kmmel dahi onlarclayndr; ve Hak Tel tecell eyler
trl trl sretlerle ki, mtenh olmaz asl.
eyh (rahmetullhi aleyh) eyitir: lysn marifeti tamm- marifet deildir.
Zr ki, nefsi akl- mcerred oldu; ve marifeti yalnz tenzh oldu, tebh bile olmad.
Kaan ki, Hak Tel ona tecell eyledi marifeti ile. Pes marifeti tamm oldu. Bir yerde
tenzh etti ve bir yerde dahi tebh etti.
Hsl- kelm [53a] bunda budur ki: Tamm- marifet evhm bile olmakladr,
vehm sultn- azamdr cem-i kuvdan, ibu insn sretinde kmildir. Pes lys tenzh
etti vehmle ve tebh etti aklla. Pes kll klle murbt oldu; mmkin deildir ki, tenzh
tebhten hl ola ve tebh dahi tenzhten hl ola.
Nitekim Hak Tel buyurur: s_= -\.=: _,\ (r, 42/11) [Onun benzeri
hibir ey yolktur.] dedi. Pes tenzh etti. _,,\! _,= =\! = (r, 42/11) [O iitendir,
grendir.] dedi. Pes tebh etti, yan kendine esm ve sft tlk etti. Ne ondan ki, gayri
eye tebh ede ki: =! :_=, \ == \>,= (Har, 59/23) [Allah, mriklerin ortak
kotuklar eylerden mnezzehtir.]. Hak Tel eyitti: , \ == i _\! __ = ,_ \>,=
(Safft, 37/180) [Senin izzet sahibi Rabbin, onlarn isnat etmekte olduklar vasflardan
ycedir,mnezzehtir.].
Ve kimse onu vasf etmedi; ill ol kadar vasf ettiler ki, Hak Tel onlarn
akllarna at etmiti. Ve Hak Tel kendini tenzh etti bunlarn tenzhinden. Zr ki,
tenzh etmekle hadd etmektir; ve hadd etmek kusr- akldandr. Ondan sonra eryi
geldi ki, onunla evhm- hkm eyleye.
rifler eyitirler: Belki tecell vki olmaz ayn zerine; ill unun zerine
vki olur ki, istidtlar onu iktiz eder, fzl mefzlden fark olsun iin ki, emr-i
ilhnin n tecelliyyttan zuhr eder.
Sadreddn Konev eyitir: Hakkn ztnda h nesne muzf olmaz. Belkim
mutlaktr cem-i itibrttan; hatt ona vcd- mutlak demek tefhm iindir ki, sz
anlayalar.
267





Ve Fergn eyitir: Allah Tel hazretine zt demek nice olur ki, zt ismidir
cmle esmdan kendi kendisinin ismiyyetine kl olmu ola. Ve onu tenzh ettim dese
enniyyet isbt etmi ola; ve tebh ettim dese kfir olmu ola. Zr ki, Hak Tel
mukaddestir, esmdan ve sfttan.
eyh (rahmetullh) hikmet-i nsda bekya ve kef-i meda iret etti ve
eyitti: lys drstir, onda bk kald ve sret-i ahsiyyesi fn oldu, ondan bir srete
dahi girdi. Dell ibu ie budur ki, Hak Tel buyurur: _=_ =! :\ =,=_ .} =,=_ \=
(Enfl, 8/17) [Attn zaman da sen atmadn, fakat Allah att.].
Aynullh idrk olunmad; ill savt-i muhammed ile ki, atmak sbit oldu
mahssde. Ve ol odur ki, Hak Tel atmakl nehy etti Muhammedden evvel; ondan
sonra isbt etti Muhammede bu kaville ki, buyurdu: =,=_ .} [Attn zaman.].
Ondan sonra eyitti, dedi: Sret-i muhammediyyede bilmek gerektir ki, rifler ki
mkiflerdir; ve hakyk- tecelliyt- ilhiyye ile zhirlerdir dnyda sretleriyle; ve
btnlardr hirette btnlaryla.
Bu Fasl Kef-i Kubru ve Ervh Beyn Eder
eyh eyitir: drs Nhtan nden ref oldu ge; ol vakt neb idi, mrsel
deildi. Ondan sonra yine resl olduu hlde yine yere indi ve dahi resl oldu; t
nbvvetle risleti cem etmek [i]in.
mdi lys bu kemlle makm- hayvniyyede mtehakkk oldu. yle gerektir
ki, bir kez dahi makm- aklla intikl eyleye ehvet-i cismniyyeden ve lezzt-
tabatten mukat olmakla.
Ve nakildir ki zhir ibretle: Kaan kim, Hazkl [/Hzkl] peygamber dnydan
gitti, yeryznde fesd ve irk ok oldu. Hak Tel, lys peygamberi onlara davete
veribdi. lys peygamber, Hrn peygamber[in] olunun [53b] oludur.
Kaan lys peygamber krk yana erdi, Ms peygambere benzerdi. Cebrl
geldi, eyitti: Y lys! Hak Tel seni srlin beylerine davete veribdi. Onlar saneme
taparlar, onlar saneme tapmaktan men eyle. lys eyitti: Y Cebril! Ben onlara nice
268





varaym kim, onlarn lekeri iken oktur ve ben yalnzm. Cebril eyitti: Kuvvet ve
galebe etmek lekerle deildir; belki Hak Tel dilerse verir. Hak Tel sana yetmi
peygamber kuvvetin[i] verdi; eer dalara ve odlara buyursan sana mut olalar. Onda
sonra lys peygamber vard, ol kavmi davet etti; mut olmadlar; belki kfrleri dahi
ziyde oldu.
Ol vakt Ynus peygamber olanck idi; ld anas yas eyledi ve lys
peygambere eyitti: Hak Tel hazretine yalvar ve iste benim olanm Ynus yine diri
olsun. Pes lys peygamber du eyledi; on be gnden sonra Ynus peygamber diri
oldu. Hak Telnn kudretiyle lysn kavmi onu grdler; yine mut olmadlar ve
lys ldrmek istediler. lys grd kim, erre baladlar. Bir ulu da vard ad cebel-i
Lbnn idi. Yedi yl onda oldu, aa yapran[] yerdi. Ondan sonra yine yere indi, ol
kavme yavuz du kld. Nice kavm alktan helk oldular, re olup mna gelmediler.
Ondan sonra lys bir yere vard, onda dururken oddan bir at geldi; kanatlar vard ve
yznde nr vard. Ve ol at, lys peygambere syledi, eyitti: Benim zerime bin ki
Hak Tel beni senin [i]in yaratt. n lys bu sz iitti, ol atn stne bindi ; ondan
sonra Cebril yine geldi ve eyitti: Y lys! imdengeri kularla kande dilersen bile u,
Hak Tel sana kular gibi kanat verdi. Senden tam ve arb lezzetin[i] kesdi lys
peygamber imdi ki, hlde kande dilerse ku gibi kanatlar vardr uar.
Vehb (radyallhu anh): lys kara yerde olur, nitekim Hzr denizde olur ve
nakildir Ktl-Kulbda: lys peygamber bir gn otururdu. Azril geldi ki, lysn
rhunu kabz eyleye. lys gyet zrilik eyledi. Hak Tel Azrile eyitti: Eyit, benim
kulum lysa niin zrilik eylersin? Bu ne alamaktr, dny iin mi alarsn yoksa
korkup mu alarsn?. lys eyitti: Benim aladm oldur ki, ben lrm Hak
Telnn zikri benden fevt ola. Halk Allah zikr edeler, ben ol zikrden mahrm olurum
diye alarm dedi. Hak Tel eyitti, Melekl-mevte: lysn rhunu kabz eyleme ki,
benim zikrim iin hayt ister; kendi ve nefsi iin hayt istemez. Ko[y] onu kymete
kadar dursun.
yle olsa lys Hzr peygamber (aleyhims-selm) ki, Yesadr dirilerdir
markta ve maribde; denizde ve karada seyr ederler. Allah Tel destruyla, mededsiz
kullara meded eritirirler. Ve kaan zikr eyleseler onda hzr olurlar.
269





FASS-I F HKMET- VCDYYE F KELME- DVDYYE
Kaan emr-i cell tamm olduysa Ms ile ve n ceml ve keml bulduysa
Hrnla; ve bunlarn keml[i] tamm olduysa lysla; pes emr-i ilh bunu iktiz etti
ki: Bunlardan sonra bir peygamber gele kim, hakm ola sznde; ve hkim ola emrinde;
edd ola mlknde; ve sedd ola melektunda; mbtel ola bel ile t kim esrr- cell
zhir ola ceml zerine.[54a]
Pes Dvd (a.s.) cihna geldi, rhu ismz-zt nrundandr ki, Halmdir.
Nitekim Hak Tel buyurur: _\=>\! -=:>\! \.,.l (Sd, 38/20) [Ona hikmet ve
gzel konuma vermitik.]. Ve kalbi, ismus-sft nrundandr ki Kavdir; onun [i]in
edd idi mlknde. Nitekim Hak Tel buyurur: -:\= \...= (Sd, 38/20)[Onun
hkmranln kuvvetlendirmitik.].
Ve nefsi, isml-filin ikisinin nrundandr ki; biri Mukaddemdir, onun [i]in
takdm etti urbay kfile nne; ve biri Muahhardr, onun [i]in nefsini tehr etti
huzz-i nefsniyyeden ki, sebeb-i inhitttr. Eer istifr eylemese nice halfe olurdu,
yer zerine.
Kaan kim nbvet ve ter ve rislet ihtiss ilh ile olduysa ona iktisbdan
nesne karm olmaya. Hak Telnn mahz- atsdr ki, Hak Tel leme ayn at
etmez; ill unu it eder ki, istiddt- sbite onu iktiz eder hl-i ademde. Pes yle
olsa nbvvet ve rislet inyet-i ilhiyye itibryla oldu; ve hkm ayna rci oldu;
ve iktizs illet oldu. htiss feyz-i mukaddesde ve feyz-i akdesde esm-i evvelin
ikitzsdr. Garaz budur ki: Bu nbvvet ve rislet gibi deildir, aml olur. Ve kesbin
mans budur ki: rdet mteallik ola mmkine. Pes yle olsa iktidr- ilh bulunur
taallukda ona kesb derler; belki kesble kef Hak Telnn atlardr ki, kime dilerse
verir.
Ve Hak Tel Dvd (a.s.) hakknda eyitir: > \ .= .!. \.,.l .s\ (Sebe,
34/10) [Andolsun, Dvuda tarafmzdan bir stnlk verdik.]. H ivaz mukrin
olmad; eeri enbiy kr ettiler unun zerine kim, Hak Tel onlara nimet verdi
onlar h taleb etmeden.
270





mdi evvel nimet ki, Hak Tel Dvda verdi; dalar ve talar ona henin
oldular. henin ederlerdi ve demir Dvdun elinde mum ve hamr gibi yumuak
olurdu. Ve Hak Tel ona kuvvet ve hikmet at etti ve onu lim kld, haliki bilmeye.
Ve rif billh kld ztn ve esmsn ve mertibini; hatt Lokmn Hakm ona vezr
oldu; t kim keml[i] ziyde ola hikmette. Fasl- hitb verdi yan vsta kld onun ile
Hakk arasnda. Onun [i]in ki, Dvdun rhu bil-klliyye kaan kim tevecch etti
hazret-i ilhiyyeye tesbh ve tahmd ile. Pes nr- ilh mnakis oldu Dvdun
kuvvetlerine ve azsna. Pes rhu tesbh eyledi cisme tbi olup.
Ondan sonra minnet-i kbr ve meknet-i zlf oldur ki, Hak Tel Dvda
hilfeti tahss etti ve ol hilfet mertebe-i ulhiyyenin sretidir ki, Hak Tel onu
Dvda balamtr ki, lemde ondan al mertebe yoktur. Pes yle olsa Hak Tel
Dvda eyitti: \! _,.. v _>\\, _\ .\! ,, ,:>\ __v! _ -,\> =\.\ \ .! .!. \, (Sd,
38/26) [Ey Dvud! Biz seni yeryznde halife yaptk. O halde insanlar arasnda adaletle
hkmet. Hev ve hevese uyma.]. Yan ol nesne kim, htrna hutr eder benim
hkmmden gayr nesne eer ona tbi olursan: =! ,,= = = \, (Sd, 38/26)
[Sonra bu seni Allah yolundan saptrr.]. Yan ol tarktan kim resllere vahy olunur,
ol yoldan azarsn. Ondan sonra Hak Tel Dvda buldu ve eyitti: =! ,,= = ,.\! }
_\=>\! ,, !=. \=, .,.= _!.= ,\ (Sd, 38/26) [Dorusu Allahn yolundan sapanlara,
hesap gnn unutmalarna karlk etn bir azab vardr.]. Eer azarsan y Dvd!
sana azb- edd vardr dedi.
Ve eer eyitirlerse deme dahi hilfeti mahss eyledi ve eyitmedi mi ki: Y
dem! Seni yeryzne halfe ederim. Ve eer halfe eylediyse dahi -,\> =\.\ \ .!
[Biz seni halfe yaptk.] demedi. Bundan trdr ki, Dvdun hilfeti rch oldu [54b]
demin hilfetinden.Ve dahi deme Hak Tel ilm talm eyledi; amm Dvd ilm ve
amel ile mtehakkk oldu.
Amm ilmi olduu oldur ki, Hak Tel eyitti: =,\= .!. \.,.l .s\ \=\= \ (Neml,
27/15) [Andolsun ki biz, Dvuda ve Sleymna ilim verdik.].
Ve azam- urt mertebe-i hilfette birdir; ve amel olduu oldur ki, Peygamber (a.s.)
onun hakknda buyurur: Dvd cem-i yeryznn halknca amel eyledi dedi;.
271





Amm hlle muhakkk olduu oldur ki, Hak Tel ona doksan dokuz avret
tezvc eyledi, darb- misl etti; esml-hsn diledi kim, ol esml-hsn[y] tamm
yz eyleye. smullh ile yz oldu; t kim tamm zta ve mertebeye dellet eyleye. Pes
Dvd dahi Adriynn avretini almakla yz oldu, Sleymn dodu. Ondan sonra
Dvd hilfete mahss oldu.
mdi bu deildir ki, ill Hak Teldandr. Nitekim eyitti: \ .! .!. \, -,\> =\.\
_>\\, _\ .\! ,, ,:>\ __v! _ (Sd, 38/26) [Ey Dvud! Biz seni yeryznde halife
yaptk. O halde insanlar arasnda adaletle hkmet.] ve deme byle demedi.
eyh (rahmetullhi aleyh) eyitti: Bu gn hilfet, kimseye Allahtan olmaz;
ill Reslullhtan olur. Ancak onun [i]in ki; evliy kim, kmillerdir ve btnlar gyet
safdadr. Ve Hak Tel onlara tecell eyledi, onlar dahi baz ahkm bilirler ve
Hakktan alrlar. Nitekim Reslden alrlar; ve-yhd melekten alrlar dahi onunla hkm
ederler. mdi ol hkm etmek y ayn- sbite[y]i mhede etmekle olur; yhd Hak
Telnn ahbryla olur. Ve dahi her kim, hkm Allah Teldan alr, pes ol halfe
olur Allah Teldan ol hkm almakla. Bundan tr halfe olur zhirde ve tbi olur
hkmnde. s gibi gkten nzil ola hkm etti kim, Peygamber hkm etti.
Ehlullh eyitirler: bu halfe olmaklk lisn- kefle Hakkdan halfedir; ve
lisn- zhirle Reslullhtan halfedir. Bundan trrdr ki, Hazret-i Resl (a.s.)
dnydan gitti, kimseyi yerine halfe ko[y]mad peygamberlikle; ve ilmini dahi ayn
eylemedi kimseye. Ve mmetinden ol kimse ki, hilfeti Hakktan alr, hkm-i era
muvfakat etmekle olur. Ve Hak Telnn yeryznde halfeleri vardr: Maden-i
reslden, ahkm- eryiden, ulmdan ve marifden olurlar. Ve madenden murd
ayn- zt- ilhiyyedir; yhd esmsdr; yhd ayn- sbitesidir ki, Hakk ondan alr,
avlime at eder.
Ve nakildir zhir ibretle kim: Dvd peygamber (a.s.), Yakb peygamberin
aslndan idi. Va Hak Tel Dvd peygambere gkek vz verdi, insn iinde ondan
gkek vzl yoktu. Nitekim firitehler iinde srflden ahsen ve gkek vzl
yoktur.
272





Ve ondan sonra Hak Tel ona Zebru verdi, yz elli sre idi. Cemsi du ve
sen idi, iinde hell ve harm ve feriz yoktu. Ve Zebrun evvelinde yazlbdr ki:
Cem-i hikmetin asl Hakktan korkmaktr; ve hirinde yazlbdr ki: Hak Tel her
lim ki, ilmiyle amel eylemeye, eytnla berberdir. Ve her derv kim, baylara tevz
eyleye dnys [i]in kelble berberdir; ve her bay kim, mlndan zekt vermeye hnzr
ile berberdir neuz billh.
Ve bir gn Dvd mihrba girdi, secde ve rk eyledi ve ok alad. Ve eyitti:
Y Rabb[i]! Cem-i hayr grdm benden nden atam ve dedem yle bile gitmi ve
eyitti: brhmi hall etmekle ulu eyledin ve odu ona selmet kldn; ve dmn
Nemrdu helk eyledin. Ondan sonra olu smli kmil kldn gereklikle [55a] ve
shk kmil kldn yalnzlkla; ve Yakbu mahzn kldn olanlaryla; ve Msy
peygamberi, neb ve kelm kldn; ve Hrna ilmiyle ikrm eyledin; ve lysa yardm
eyledin kavmi zerine, yerlerde ve gklerde kular gibi firiteler ile umaya. Ondan
sonra eyitti: lh! Dilerim senden ki, beni senim katndaki kermetine mahss klasn;
nitekim, onlar mahss kldn.
Hak Tel cevb verdi kim: Y Dvd! Senin ululuun ol budur ki: Sana
benzer h bir peygamber yaratmadm ki, ye ola. Atan dem peygamberi ye yarattm
ve dahi dalara ve kulara ve yellere ve sulara buyurdum ki, kaan sen okusan henin
ederler; ve demiri senin elinde mm gibi eyledim.
Y Dvd! brhmi od ile mbtel eyledim kimseye ikyet etmedi, ve olan
boazlama buyurdum sabr eyledi; yine yerine bir ko veribdim. Ve Ykbu mbtel
eyledim Ysufun haznesiyle; ve gzsz olmaya sabr eyledi. Ve Ms peygamberi
evvel oda braktm ondan suya braktm sabr eyledi. Y Dvd! Seni mbtel eyledim
cem-i bellardan sakladm, sen nice bunlarn gibi olmak istersin? dedi.
Dvd n bu szleri iitti ve eyitti: Y Rabbi! imdi bildi[i]m hli dilerim
ki, kalan peygamber gibi beni dahi mbtel eyleyesin. Hak Tel eyitti: Y Dvd!
Belya ve fitneye yaraklan [hazrlan]. mdi filn ayda ve filn gnde mbtel olasn
dedi.
273





Kaan ol gn oldu, eytn bir altn gvercin sretine girip inciden ve
zebercedden kanatlar vard, geldi Dvdun deresine kondu, sonra dizleri zerine
kondu. Dvd diledi kim tuta, Ben srle gstere; Hak Telnn kudretlerin[i]
greler. n Dvd tutmak istedi, gvercin utu bir bostna kondu. Dvd ardnca
vard, bostn iinde grd kim, bir htun gyet gzel yalncak suya girmi. Dvd onun
hsnn grd, derhl k oldu. Ol avret Ury adl bir kiinin avreti idi. Ondan sonra
Dvd ol Uryy gazya gnderdi ve buyurdu kim, tbtun nnce yryen kii
dmndan dnmez idi. Pes Uryy onda ldrdler, Dvd ol avreti ald. Derhl
Cebril ve Mkl, Dvda geldi; mihrbda otururdu. Birisi eyitti: bu kii benim
karndamdr, bunun doksan dokuz avreti vardr. Ve benim bir avretim vardr; benim
dahi avretim almak ister dedi. Dvd eyitti: Sana zulm eder dedi tank istemeden
hkm etti.
Ulem-yi kirm eyitir: Dvdun gnh bu idi kim, tank istemedi. Ol kii
eyitti: Sen y nice lyk grdn ki, Urynn avretini alasn dedi dahi gb oldular.
Ondan sonra Dvd krk gn krk gece yemedi ve imedi ve uyumad; muttasl gece ve
gndz alad, istifr etti. Hak Tel suunu balad ve eyitti: Y Dvd! Urynn
kabrine var, ondan helllik dile. Dvd Urynn kabrine geldi ve eyitti : Seni ben
ldrttm bana hell eyle. Ury eyitti: Helal olsun beni umaa koydular dedi. Hak
Tel eyitti: Y Dvd! eyit ki: Senin avretini aldm de dedi. n Dvd yle dedi.
Ury eyitti: Peygamberler yle mi olur? dedi Yarn kymet gnde seninle
bulua[y]m dedi. Dvd n onu iitti: Vy Dvda ! dedi, bana toprak koydu ve
ok alad ve eyitti: Sen kdirsin y Rabb! [55b] afv etmeye; amm Ury, kann
benden taleb ederse nice edeyim dedi. Hak Tel eyitti: Ol kiiyle seni hirette cem
edeyim ve ol kiiye eyitirim kann bala derim, ol balaya dedi. Dvd n o sz
Hak Teldan iitti, gnl h oldu; eer cem-i lemin gz yan bir yere cem
eyleseler Dvdun ya onlardan zyde olayd.
Hak Tel eyitti: Y Dvd! Hikmet doksan blktr. Yetmii olun
Sleymna verdim, yirmisini geri kalan halka verdim dedi. Ondan sonra Dvd eyitti,
olu Sleymna: Ey olum Sleymn! Sana nashat veririm, onunla amel eyle
274





dedi. Biri budur ki: Evvel kim, eline girmedi ona tevekkl eyle; ve ol kim, eline
gelmedi ona rz ol; ve ol kim, elinden gitti ona sabr eylededi.
Mnct- Dvd Peygamber (a.s.)
Dvd eyitti: lh! Bir kii senin korkundan alasa onun mzd nedir?. Hak
Tel eyitti: Cehennemde emn eylerim dedi.
Dvd eyitti: lh! Bir kiiye musbet erise ol kii sabr eylese onun mzd
nedir?. Hak Tel eyitti: Umakta yz derece veririm.
Dvd eyitti: lh! Bir kii kara gecelerde mescide varsa, onun mzd
nedir?. Hak Tel eyitti: Kymet gnnde ona bir nr veririm, kande dilerse varr
dedi.
Dvd eyitti: lh! Bir kii mselmnlarn yolun dzse ta dkmekle ve
kpr dzmekle onun mzd nedir?. Hak Tel eyitti: Ol talar saysnca
cehennemden bir kul zd eylerim.
Dvd eyitti: lh! Bir kii mselmnlarn msvsin sylese onlarn cezs
nedir?. Hak Tel eyitti: Eer tevbe eylerse cem-i halktan sonra umaa gire; ve
eer tevbe eylemezse cem-i halktan nden cehenneme girer.
Dvd eyitti: lah! Bir kii mlnn zektn[] verse onun mzd nedir?. Hak
Tel eyitti: Kymet gnnde buyururum ki, kime dilerse efaat eyler.
Dvd eyitti: lh! Atasna ve anasna iyilik eylese onun mzd
nedir?. Hak Teala eyitti: Onu umakta sakin eylerim.
Dvd eyitti: lah! Bir kii seni zikr eylese onun mzd nedir?. Hak Teala
eyitti: Kyamet gnnde benimle bile olur.
Davud eyitti: Bir kii rib yese onun cezs nedir?. Hak Tel eyitti:
Kymet gnnde ona zakkm yediririm.
275





Dvd eyitti: lh! Bir kii tat ehline rabet eylese ve masiyeten saknsa
onun mzd nedir kymet gnnde?. Hak Tel eyitti: Onu mrsellerle koyarm.
Dvd eyitti: lh! Bir kii oru tutsa onun mzd nedir?. Hak Tel eyitti:
Kymet gnnde susuzluktan emn eylerim.
Dvd eyitti: lh! Bir kii l-ilhe illallh dese onun mzd nedir?. Hak
Tel eyitti: Ona ol sevb veri[ri]m ki, gzler onu grmedik ve gnllerden kmadk
olur.
Dvd eyitti: lh! Hangi kulun sana sevgilidir?. Hak Tel eyitti: ol
mmin kuldur ki, halka tevz eyleye benim iim.
Dvd eyitti: lh! Kangi kulun[a] kat azb edersin?. Hak Tel eyitti:
Benim takdrime rz olmayana.
Dvd eyitti: lh! Hangi kulun limdir?. Hak Tel eyitti: lmi olup ve
dahi retse.
Dvd eyitti: lh! Hangi kulun hayrldr?. Hak Tel eyitti: ol kul ki,
ilimle amel eyleye ve halk kendinde rz eyleye; amm kendi[ni] ve nefsini rz
eylemeye.
Dvd eyitti: lh! Benim hatlarma dev eyleye. Hak Tel eyitti: Y
Dvd! demi yarattm [56a] kudret elimle; ve rhumdan ona nefh ettim; ve
firitehlerimi ona secde ettirdim; ve kermetim libsn[] ona giydirdim; ve onu umakta
skin eyledim; ve vakr tcn bna ko[y]dum Havvy ona avretlie verdim.
Ondan sonra bana s oldu, umaktan sordum: Y Dvd! Benden iit, Hakk
budur ki, Ben eyitirim: Eer bana mut olursan ben dahi sana mut olurum; eer
benden nesne istersen veririm; ve eer s olursan emn veririm; eer tevbe klarsan
kabl klarm.
Y Dvd! Dny ile ser-h olan limleri benden isteme ki, onlar benim
muhabbetimden kmlardr ve benim hlis kullarmn yollarn[] benden kesmilerdir,
276





onlar kutt-i tarklerdir. Y Dvd! Vellerim rhnlerdir, dny iin asl gussa
yemezler.
Y Dvd! Kim benim kapma geldi ki, ben ona kap amadm ve kim benden
nesne diledi ki, ben ona vermedim; ve kim beni vd kim, ben onu vmedim. Y
Dvd! Kim beni sevse mbtel ederim; ve kimi mbtel eylesem ldrrm; ve kimi
ldrsem diyetini ben veririm; ve kimin ki diyetini ben veririm diyeti ben olurum dedi.
Y Dvd! Dostlarmn topran brhm ve Ms ve Muhammed Mustaf
(a.s.) toprandan yarattm ve mtklarmn gnln benim nrumdan yarattm.
Dvd eyitti: lh! Mtklarn kimdir?. Hak Tel eyitti: Mtklarm
onlardr ki, gnlleri sf olmutur kdretten; ve gnlleri yanmtr benim
muhabbetimden. Ben dahi onlarn gnln nice dilersem dndrrm. Dvd n bu
szleri iitti acz ve itiyk makmnda skin oldu ve ibdete begyet megl oldu.
Veft- Dvd (a.s.)
Eb Hureyre (radyallhu anh) eyitir: Dvd peygamber gayretli kiiydi. Bir
gn evinden tara kt; yine evine girdi grd kim, evinde bir kii oturur. Dvd eyitti:
Kimsin?. Ol kii eyitti: Ben ol kiiyim ki, benden kimse kurtulamaz. Dvd onu
iitti , derhl bir yce yerde mihrba vard ona kt, ibdete megl oldu. Ondan sonra
Melekl-mevt geldi ki, Dvdun rhun[u] kabz eyleye. Dvd eyitti: Mhlet ver,
yere ineyim vasiyet eyleyeyim. Melekl-mevt mhlet vermedi ola, yce yerde
rhun[u] kabz eyledi, kilmle aa indirdiler. Ben srl kavminden bile namzn[]
kldlar, ok mr srd ondan sonra veft eyledi (radyallhu anh).





277





FASS-I HKMET- RAHMNYYE F KELME- SLEYMNYYE
Bilmek gerektir ki: Dvd peygamber (a.s.) kaan kim, Hak Telnn
bedyi-i kudretinden ve sanyi-i hikmetinden garibler ve acibler mhede
eylediyse ibtilyla ibtidda ve intihda emr-i ilh bunu iktiz etti kim; bundan sonra
bir peygamber gele ki, ondan azam ola; t kim Hak Telnn rahmeti lemlere ziyde
ola. Pes yle olsa Sleymn (a.s.) cihna geldi.
Ve rhu ismz-ztn ikisinin nrundandr: Biri Azmdir. Onun [i]in ki,
cinnlere ve insna ulu oldu. Ve biri: Zl-Celli vel-krmdr. Onun [i]in ki,
cinnlere ve insna ikrm ederdi nsle ve nsla. Ve kalbi, ismus-sft nrundandr ki,
Mbndir. Onun [i]in saltanatta ve hkmnde ve ilminde muhkem idi. Nefsi, isml-
eflin envrndandr: Biri Adldir. Onun [i]in ki, adli halka kemlde idi. Ve biri:
Mlikl-mlkdr. Onun [i]in Allah emriyle cem-i dnyya [56b] mlik oldu. Ve
biri Hfz idi. Onun [i]in adullh aa[y]a kordu. Ve biri Rfi idi. Onun [i]in
Cenab- Allh yceltirdi. yle olsa ibu ismin hkmyle havda uard.
mdi hikmet-i rahmaniyyetten murd: Rahmdir ve rahmniyyettir. Kaan ki,
ismur-Rahmn mmul-hkm olduysa ve rahmeti mil olduysa cem-i mevcdta
rahmet-i vcdla ki, mmdr ve rahmet-i Rahmnla ki, hsstr. Kaan ki, Sleymn
mevsf olduysa nbvvet ve rislet nimetiyle sultn oldu sfliyyta; belki avlim-i
ulviyyta. Zr ki, lem-i sfliyye hkm etmek ile avlim olur.
Ve ondan sonra Hak Tel yeli ona musahhar eyledi; ve cemdtn ve
hayvntn dilini bildirdi. Kavluh Tel [Cenb- Hak yle buyurdu]: \=,\= = - .}
(Neml, 27/30) [Mektup Sleymandandr]; yan kitb Sleymndr ve - .} yan
ol kitbn mazmnu ,,>_\! =>_\! =! ,=, dir. (Neml, 27/30) [Rahmn ve rahm olan
Allahn adyla balamaktadr.].
Baz mfessirler eyitir: Sleymn kendi ismini mukaddem etti, Hakk
isminden ki, t ki Belks ol ismi grp yaratmaya; amm bu sz sahh deildir. Onun
[i]in ki, Sleymnn marifetine lyk deildir, yle etmek.
278





Nitekim Belks eyitti: ,,_: _\.: _\} _s\! _ .! .Yan ol kitb Sleymndandr
ve ol kitbn mazmnu ,,>_\! =>_\! =! ,=, dir. Eer Belks ol kitb yrtmak isteseydi
niin ol kitba ikrm ederdi, Kitb- Kerm deyip? Pes yle olsa Sleymn lemlere iki
rahmetle zhir oldu: Biri rahmet-i imtinn; ve biri rahmet-i vcb idi. mdi bu ikisi
rahmn ve rahmdir.
Bilmek gerektir ki; rahmet sfat- ilhiyyeden bir sfattr ve hakkat-i vhiddir
ve rahmeti mnkasim olur, rakmet-i ztiyyeye ve rahmet-i sftiyyeye. Yan ol rahmet
esmz-zt ve esms-sft munkaz olur. yle olsa rahmet drt trl oldu, ondan
sonra mteferri oldu yz rahmete.
Nitekim Peygamber (a.s.) buyurur: -.=>_ -.\= =! !. Yan Hak Telnn yz
rahmeti vardr; ve ol rahmetin birisi dnydadr ve doksan dokuzu hirettedir. Hak
Tel ol rahmetlerle mminlere rahmet eder. Ve dahi ol rahmetin ahkm mertib-i
vcdda zhir olmaktr tedrc ile; yan hakkat-i insniyye ki, kemliyye-i ilhiyyedir.
Onun mazhir-i itibryla keml-i zuhr mnteh olur sret-i demiyyede ki, ikmli
mazhirdir.
Kaan ki, zuhr tamm olduysa dem ile ondan sonra mertebe-i hilfet tamm
oldu Dvd ile. Ondan sonra hilfet ve derect- ekmeliyye Sleymnla keml buldu.
Sleymnn ve Dvdun ahvlleri srlarnda azm-i mterekleri idi. Nitekim Hak
Tel buyurur: \=\= \=,\= .!. \.,.l .s\ (Neml, 27/15) [Andolsun ki biz, Dvuda ve
Sleymana ilim verdik.].
Hak Tel Sleymna eyitti: lm mi gerektir ve yhd mlk m gerektir ve
yhd peygamberlik mi gerektir?. Sleymn ilmi ihtiyr etti. yle olsa Hak Tel
Sleymna eyitti: n ilmi ihtiyr ettin, mlk ve nbvveti dahi sana verdim dedi.
Pes rahmeti vsi oldu, cem-i eydan.
mdi rahmetten murd, vcddur ki, ismi Rahmn ismi oldu Hakka vcd-i
mahz olduu itibrla. Ve nru mnbasit oldu cem-i mmkinta. Nitekim Hak Tel
buyurur: __v! =!= =\! _. =! (Nr, 24/35) [Allah gklerin ve yerin nrudur.].
279





Ondan sonra ol nrun zuhrtnn mertibini zikr etti ki, ilmdir, vcd-
mnbasit olduu itibrla gayb-i hviyyet-i Hakktan evveli mandir. Ondan sonra
lem-i ervhtr; ondan sonra lem-i misldir; ondan sonra lem-i mahssttr ve ol
lem-i mahsstn evveli artr ki, muhttir cem-i ecsm; hatt emr-i ilh mnteh
olur [57a] nev-i insniyyette.
Pes yle olsa ahkm ve sr ve havs zuhrt- gaybiyyeden ikr olur; hatt
emr mnteh oldu Dvdda ve Sleymnda. Pes Dvd ahkm- esmiyyenin ve
sft- rabbniyyenin ve sr- rhniyyenin ve kuv-y tabiiyyenin mazhar oldu. Pes
zuhra mstahakk oldu hilfet makmnda. yle olsa Dvd ahkm hkmn ve fasl-
hitb Sleymna mrs ko[y]du. Pes filin tafsli ve hkmn zuhru Sleymna
ziyde oldu; onun [i]in pdihlkta kimse Sleymndan azm olmad. Onun [i]in
ki, zuhrun derectn kemle ol eritirdi; ondan sonra emrine rc etti zuhrdan
butna.
Kaan kim, Hak Tel Dvdun rhunu kabz eyledi, Hak Tel Cebrili
Sleymna taziye etmeye gnderdi. Cebril geldi ve eyitti: Hak Tel seni, Ben
srl arasnda halfe eyledi. Sleymn n bu sz iitti Dvdun kabrinden tur geldi
atasnn mihrbna girdi; halfelik immesini bana urdu; ve Msnn ssn eline
ald; ve Ysfun sancn gtrd; ve demin tbtunu nne ald. Ondan sonra Hak
Tel, Cebrile: Hilfet yzn gtrgl, vergil dedi . Cebril ol yz umaktan
ald; mk gibi kokusu vard ve yldz gibi nru vard ve drt bacakl ka vard.
Ve nakildir zhir ibretle: Vehb (radyallhu anh) eyitir: Ol yzk dem
peygamberin elinde idi. Kaan ki, s oldu; ol yzk parmandan utu, vard arn bir
tarafnda kondu. Hak Tel eyitti: Eer dem benim ahdimi unuttuysa bu kez seni bir
kiiye verdim ki, benim ahdimi unutmaya. Pes Cebril ol yz re gn
Sleymna getirdi, Sleymn ol yz ald parmana geirdi. Ondan sonra Cebrl
,,>_\! =>_\! =! ,=, i Sleymna indirdi ve cem-i demler ve cinnler ve kular ve
cnavarlar ve yeller Sleymna musahhar oldular. Ve kular[n] dilin bilirdi ve
Sleymn eyitti: _\ =\! =.! = .! ., = .>v _,., v \:\= _\ _= _\_=! __ (Sd,
38/35) [Sleyman: Rabbim! Beni bala; bana, benden sonra kimsenin ulaamayaca
bir hkmranlk ver. phesiz sen, daima bata bulunansn, dedi.].
280





Sad bin Cbeyr eyitti: Byle demek oldur ki, ilh bana bir mlk vergil ki,
benden sonra olmaya demektir, yan peygamberliine nin ola. Ve bir mans dahi
budur ki: Bu sz gyet efkatinden dedi.
Ve nakildir ol vakt ki, Sleymn Sayadon ilinde Firengistn beyini ldrd ve
kzn ald, avret edindi. Ve ol avret atasnn sretini Sleymndan destr diledi ve
dzdrd, ona tapard. Bu srra Sleymnn vezri muttali oldu, Sleyma eyitti:
imdi senin evinde krk gndr saneme taparlar, rev mdr? dedi. Sleymn onu
iitti, derhl evine geldi; ol kzn atas sretini bozdurdu krk gn bir sahrda bir kum
zerinde yalncak yatt, alad zrlik eyledi. Hak Tel suunu afv etti; amm Hak
Tel eyitti: Y Sleymn! Sana kim destr verdi kim, saneme tapan avreti alasn,
evinde koyasn?.
mdi belya yaraklan bir gn Sahr cinn adl bir dv onun yzn bu resme
ald kim, bir gn Sleymn tahret evine girdi, yzn bir emn criyesine verdi.
Derhl Sahr cinn adl dv Sleymn sretine girip ol yz criyeden diledi. Ol criye
dahi yz dve verdi, dv dahi [57b] derhl Sleymnn yerine geti hkm eyledi,
krk gn Sleymn tahtndan ayr dt. Bir gn deniz kenrnda giderken grd ki
balklar balk avlarlar, onlara eyitti: Ben Sleymnm. Yalansn diye bir kii
Sleymn urdu asyla, Sleymn alad; hatt firiteler bile alatlar. Hak Tel
eyitti: Y firitehler! Bu Sleymna rahmettir, azb deildir. Ve ben onun mlkn
geri veririm.
Pes Sahr cinn yanl hkm ettiinden bildiler, tutmak istediler utu kale
dvrna kondu ve yz denize att. Hak Tel emr etti, ol yz bir balk yuttu.
ttifk ol balk balklar ana girdi. Ol gn balklar ok balk tuttular ve Sleymna
dahi bir balk verdiler. Sleymn dahi ol bal alp karnn yard. ttifk yz balk
karn iinde bulup gyet ferah oldu. Ondan geldi kendi krssin[e] geip oturdu, ondan
sonra ablar giyip dim fakr ile otururdu; ve zenbl rerdi iki akeye satard ve ol ake
ile tam satn alrd; ve onlarnla bile yerdi ve eyitirdi: \.,:== _\\ ,:== yan
miskn, miskn olarak otururdu.

281





Bin-i Beytil-Makdis
Kaan kim, Dvd dnydan gitti Sleymn onun yerine halfe oldu. Hak
Tel Sleymna eyitti: Sahrnn zerine bir mescid yap ki, Ms peygamberin
haymesi onda idi. Ondan sonra Sleymn cinnleri blk eyledi: Bir bl
denizdeki madenlerden altn ve gm ve inci ve ykt getireler; ve bir bl cevher
ve kymet[l]i talar getireler; ve bir bl anber ve mk getireler. Ve ii bunlara ve
stze demoullarna bile smarlad. Ve ol Beytl-Makdisin ehrini ak ve latf
mermer ile ve ruhm ile yapt ve mescidi ak ve sar ve yeil ruhm ile yapt. Ve sakfini
inciler ve cevherler ile yapt ve dvrn ykt ve inciler ile yapt ve sahnna frz dedi
ki nr verdi.
Ve Hak Tel cinnlere bir firitee mvekkel eyledi, elinde bir kam tutard
oddan. Kaan dvler ve cinnler mut olmasalar ol kam ile ururdu, yakard. Kaan
kim, Beytl-Makdis tamm olduysa Sleymn hac iin yarak eyledi.
Kefta eyitir: Sleymn krssine binerdi ve ol krs[y]i yel gtrrd her
gnde iki aylk yol giderdi. Pes Kudsten gitti, Yemene geldi, Mekkeden Sanna bir
aylk yol idi, le[yi]n vard Sanna geldi; stne kular kanat kanat zerine balayp
syebn ederlerdi. Ol oraya geli[n]cek kendinin hdhd gitti, onda bir garb hdhd
grd. Ol hdhd Belks mlkn Sleymnn hdhdne vasf etti ve eyitti:
Belksn eli altnda on iki bin beyleri vard. Ve her bir beyinin eli altnda yz bin kiisi
vardr dedi. Bu haberde iken Sleymn eyitti: Hdhd hani? dedi tavancl onu
istemeye gnderdi. Tavancl havya utu hdhd grd, ald Sleymna getirdi.
Hdhd ol haberi ki, hdhdden iitti idi; Sleymna bildirdi. Sleymn biti yazd,
kendi hdhdne verdi kim Belksa ilete. Hdhd geldi, grd; Belks tahtnda yatar
uyurdu. Mektbu gs zerine ko[y]du.
Belks uyand ve hdhd ve ol biti[y]i grd, korktu kavmine eyitti:
Sleymndan bana biti geldi gyet izzetli ve kermetli bitidir ve buyurmu ki, bu biti
Sleymndndr bana mut olun muhlefet eyleme[yi]n demi. mdi siz ne
dersi[ni]z dedi. [58a] Vzers eyittiler: Bizim lekerimiz oktur, ona cevb vermek
olur dediler. Belks eyitti: Mnsib budur ki, ona armaanlar irsl edelim. Bey midir
282





ve-yhd peygamber midir?. Ondan sonra be yz olan veripti avret donunda ve be
yz dahi karava gnderdi erler donunda; ve bir pre altn kerp gnderdi ve bir tc
gnderdi inci ile ve ykt ile dizilmi murassa idi. Ve bir hokka veribdi iinde bir
h-dne inci vard, delii eri delinmi idi. Eyitti: Bu inciye ilik geirsinler; amm
geirenler insn ve cinnler olmasnlar dedi. Ve bir dahi dilenmedik ta gnderdi, bunu
dahi dilesinler amm insn ve cinn dilemesinler dedi.
Ve Belks elilerine eyitti: Eer bu kzlar ve olanlar fark eylerse
peygamberdir; ve eer size gazab ederse pdihtr, peygamber deildir. Pes
Sleymnn hdhd bu szleri iitip eliden mukaddem geldi, Sleymna haber
verdi. Sleymn altndan kerpiler dizdirdi, yirmi ml mikdr meydn iine detip ve
stlerine hayvnlar terslerdi. n eli Sleymna yakn geldi, grd kim altndan
kerpilere hayvnlar terslerler kendilerin kerpilerini yabna attlar, geldiler
Sleymna eritiler. Sleymn onlara gkek vechle nazr eyledi ve eyitti: Hani ol
hokka kim, iinde bir h-dne inci vard. Eli hokka[y] Sleymnn nne ko[y]du.
Sleymn dahi aa kurduna buyurdu; azna bir kl ald ol inci iine bir tarafndan
girip ve bir tarafndan yine kt ve ol olanlar ve kzlar ellerin[i] yumakla bildi. Ve
Sleymn ol eliye destr verdi Belksa geldi haber verdi, Belks eyitti:
Peygamberdir.
Ondan sonra Sleymn eyitti: Ey benim hsslarm! Hanginiz ola kim,
Belksn tahtn kendi gelmeden getire. Zr Belks dahi kfire idi, slma gelip mut
olmamt; onun ml Sleymna hell idi. Pes bir ifrt eyitti: Henz Sleymn
yerinde durmadan Belksn tahtn getireyim dedi. sf bin Berhiy eyitti: Tarafetl-
ayndan dahi tz getireyim dedi ve hem getirdi.
bu resme getirdi ki, ehl-i tefsr eyitirler: sfn nazar ol taht Sab
melikinden yer altndan iki aylk yoldan ma getirdi. Amm ehl-i tahkk eyitirler:
Onda idm eyledi ve bunda yine cd eyledi. Zir ki, Hak Tel esms ve sft
itibryla aled-devm mtecelldr. Ol esmnn bazs lemin vcddan iktiz eder
mevcd ve muhy gibi; ve bazs lemin ademin iktiz eder mud ve mmt gibi. Vakt
oldur ki, eyya tecell eder idm etmekle; ve Hak Tel kdirdir ki, trl ahvller cd
ede ki, ukl-i aklen mtehayyir olalar .
283





mdi Sleymn leme onun [i]in hkm etti ki; hibetullh idi, Hak Tel onu
Dvda verdi. Nitekim Hak Tel buyurur: \ \ ., = \=,\= . ! . (Sd, 38/30) [Biz
Dvuda Sleymn verdik.]. mdi hibe vhibin atsdr bi-tarkil-enm Sleymnn
kalbinin cemiyyetinden deil ve ervh- felekiyyenin yardmyla deil; belki
atullhdr. Amm Sleymn makm- cemiyyette ve irkt- ulviyyede olduysa
lemin mdde[si] ona onun [i]in mut oldu.
eyh Muhyiddn (rahmetullhi aleyh) eyitti: Bu malmdur hikmette ki
hareket-i zamniyye olsa gerektir ki, n bu gelmek tarfetl-ayndan dahi yaknde
[olacak]. Pes muhakkk oldur ki, zamniyye deilmi. [58b] Zr ki, hareket olmayacak
mteharrik dahi olmaz; zr mteharrik ona derler ki, onda hareket ola. n hareket
menf oldu, mteharrik dahi menf oldu. Pes bu taht ol taht deilmi; belki onda idm
etti ve bunda bir dahi cd etti bi-iznillh. Onun [i]in Sleymn Belksa soracak ki:
Bu senin arna benzer mi?. Belks eyitti: = - .\: , yan ona benzer dedi.
mdi bu asl- muhkemden bize bu malm oldu ki, cem-i ey tarfetl-aynda
Hak Telnn kudretiyle madm olup bir vcd dahi bulurmu. Nitekim Hak Tel
buyurur: .,. _\> = _,\ _ ,\, (Kf, 50/15) [Hayr, onlar yeni bir yaratma
hususunda phe iindedirler.].
Ve dahi bize bu malm oldu kim: Cmle ey eser-i vcd imi, mevcd-i
hakk deilmi. Zr vcd kbil-i adem deildir; ve adem dahi kbil-i vcd deildir.
Pes mevcd-i hakk Hak Teldr ki, diml-bekdr ve m-sivallh kbilz-
zevldir; zr Hakkn eseridir. Ve yine hkm-i ayn yoktur ve bu latf-i asl h riyet
etmek vcibdir; t ki Hak Telnn keml-i kudreti ve cell-i azameti htrdan zil
olmaya, mn ve mereb gyet kuvvet tutar.
Ondan sonra Sleymn Belks dne davet etti Belks mn getirdi; ve
Sleymn Belksa nikh eyledi. Ve Belkstan Sleymnn bir olu oldu, adn Dvd
ko[y]du, ol bulut zerine olup Sleymnn taht zerine den olan ol idi.
Ve nakildir zhir ibretle ki: Sni-i lem Sleymna ol pdihl verdi
kim, ondan ileri cihna onun gibi pdih ne geldi ve ne gelecektir Ben-dem, ve
284





melike ve cinnler ve eytnlar ve hayvnlar ve kular ve yeller ve seller marktan
maribe varnca onun hkmnde idi.
Pes Sleymn demolanlarn sf bin Berhiyya bildirmi idi kim, on
dokuz kez yz bin kez yz bin ki shib-i lem-i cihngr-i pehlevn defterinde idi kim,
her biri on kez yz bin melikil-merya melek emr ederdi ve dvleri Dimiryata
smarlad. Ve kulara Smurg pdih ko[y]du; ve yrtclara arslan pdih ko[y]du;
ve ylanlara ejderhy pdih ko[y]du; ve geri kalan hayvnlara fli pdih ko[y]du; ve
ondan sonra Sleymn cinnlere buyurdu ki: Bir dek dokuyalar bir geyik yazda; bir
iplii altn ve bir iplii ibriim ola. Cinnler dahi yle eylediler uzun[lu]u bir ml idi
ve bu dek zerinde bir krs dzdler ki, b-hesb env- cevhirinde tbn idi.
Ve ol krsnin sa yannda on iki bin krs dzdler aatan, abnostan ve
sandaldan ve arardan. Peygamberler otururlard; ve sol yannda dahi on iki bin krs
dzdler kzl altndan ve hm gmten. Ben-srlin ulems otururlard ve on iki bin
mderrisi vard Tevrttan ve Zebrdan derse megller idi. Ve bu denli avazin yl
Sleymna deirirdi. Ve Sleymnn yz nikhl avreti vard; ve yedi yz karava
vard ki, katna varrd.
Ve Sleymn her-gh ki, ol tahtna bineydi ol gevher gzl ve gne yzl
mahbblar kar durup Sleymnn stne inciler saarlard. Ve hem ne denli adam
otursa her birinin ardnda bir dv ayan dururdu ve her dvin ardnda bir yrtc cnavar
penesin[i] ap dururdu ve hav yznde kular kanat kanata verip stne glge
eylerlerdi.
Ve derler ki: Cihna drt pdih hkm etti: kisi kfir idi [59a], ve ikisi
mselmn idi. Evvel kim, kfir idi Buhtun-Nasr idi ve biri Nemrd idi; ve ol kim,
mselmn idi biri skender ve biri Sleymn idi.
Ve derler ki: Sleymn on yandan krk yana dein pdihlk geirdi. Bu
heybetle ve bu kuvvetle ecelden emn bulmayp altm yanda dnydan hirete nakl
eyledi (a.s.).

285





FASS-I F HKMET- KADERYYE F KELME- ZEYRYYE
Kaan kim, lem-i mlkn kemlt tamm olduysa Sleymnn saltanatyla;
emr-i rabbn ve srr- sbhn bunu iktiz etti kim, bundan sonra bir peygamber gele.
Ki, hiret ilerinden ok iler mhede eyleye lmek gibi ve dirilmek gibi; t kim
aynel-yakn mhede eyleye. Pes zeyr peygamber (a.s.) cihna geldi. Nitekim Hak
Tel buyurur: _\ .\\ -,! =\.\ (Bakara, 2/259) [Seni insanlara bir ibret klalm
diye(yz sene l tuttuk, sonra tekrar dirilttik.] .
Ve rhu, ismz-ztn ikisinin nrundandr: Biri Evvel, biri hirdir. Onun
[i]in ki, evvel hlini mhede eyledi haytla. Ondan sonra ld ve hir olduu oldur
ki, mevtten sonra yine kendini mhede eyledi haytla. Ve kalbi, ismus-sftn ikisinin
nrundandr: Biri Semdir ve biri Basrdir. Onun [i]in semdir ki, Hakkn
kelmn iitti. Nitekim Hak Tel buyurur: ,\= -.\= =.,\ , (Bakara, 2/259) [Hayr,
yz sene kaldn.]. Ve basr olduu oldur ki, kendinin haytn mhede eyledi. Ve
nefsi, isml-filin ikisinin nrundandr: Biri Muddir ve biri Vehhbdr. Mud
olduu oldur ki, Hak Tel onun rhunu yine ide eyledi. Vehhb olduu oldur ki: Ne
kim, Hak Tel zeyrden ald yine verdi.
eyh (rahmetullhi aleyh) eyitir: Bilmek gerektir ki, kazyla kaderin
arasnda fark vardr. Kaz ki, derler hkmullhtr eyda; ve kader, eynn zerine
vakt-i taayyn etmektir. yle olsa kaz hkm-i klldr eyda. unu kim, ayn iktiz
eder; ve kader ol kaz-y mteayyin kalr ve mahss kalr, eyhin zamnna. Pes kaz
mukaddem oldu kaderden. Onun [i]in ki, vakt-i taayyn etmein mans oldur ki, ol
ey sbit ola; ondan sonra vakt-i mezkrda mnteh ola.
Ve hikmet-i kaderiyyeden murd: Srrul-kaderdir ki, ayn- sbitedir. Ve dahi
ol naklardr ki, ayn- sbitedir. Ve kelime-i zeyriyye hikmet-i kaderiyyeye
mahss oldu, niin? Onun [i]in ki: Ayn- istidd- aslsi ile srrul-kaderin marifeti
tlib idi; ve ller nice hayt bulur, onlarn mhedesini tlib idi.
Bir gn zeyr giderken bir harb kye urad, halk lmler. Kendinin bir
hmr ve bir zenbl zm ve incri ve bir dest ras ve st vard. zeyr eyitti: Hak
Tel bunlar ldklerinden sonra nice diri eyleye? diye taaccb eyledi. Hak Tel
286





def zeyri ve hmrn ldrd. Yz yl yattlar, ondan sonra Hak Tel zeyri yine
yaratt ve zeyr kendinin haytn grd; ondan sonra hmrn yaratt onu dahi grd.
Nitekim Hak Tel buyurur: -., ,. ,\= -.\= =! -.\=\ (Bakara, 2/259) [Bunun
zerine Allah onu ldrp yz sene brakt; sonra tekrar diriltti.]. Hak Tel rhunu
zeyre ide etmekle kadere izhr etti. Zr ki, kimseye nesne verilmez; ill taleb ettiin
verirler. Ve taleb dahi eylemez; ill ayn- sbitesi ve istidd- asliyyesi iktiz ettiini
taleb eder kfrden ve mndan; tatten ve gazbdan.
Eer sul ederlerse ki: Ayn ve istidt dahi Hak Tel feyz olur ve at eder?
Cevb [59b] verirler ki: Ayn gayr-i mecledir cal-i cil ile deil; belki esm-i
ilhiyyenin suver-i ilmiyyesidir, Hakktan muahhar deildir; ill ztyla ve izfetiyle
muaahhardr. Pes hkm-i hkime tbidir; tahkkte ayn- sbiteye [tbidir].
Bilmek gerektir ki; mrsellerde iki itibr vardr: Biri budur ki veldir, biri
budur ki resldr. mdi resl olduklar itibrla Hak Tel onlara ilm at etmez; ill
mmetlerinin istidtlarn neyi kim taleb ederse onu it eder. Pes resller ulu olurlar,
mmetlerinin ululuuyla. Nitekim peygamberler birbirlerinden ulu olurlar, ilmle ve
marifetle. Pes tevkt-i aslda malum iindir; kaz ve ilm ve irdet ve mebbeh
makdra tbidir. Zr ki, kudret tevkt mansnadr; tbidir makdra.
Ve srrul-kaderi bilmek ecel lmdendir. Hak Tel kimesneye fehm ettirmez;
ill ol kimseye ki, onu marifete tamm- mahss etti, ona bildirdi. Ve srrul-kaderi
bilmeklik rhat- klliyyeye erimektir ve enbiy (aleyhims-selm) bunlarn ilmleri
nesne ahz etmez; ill vahyi hss- ilhiyyeden ahz ederler ve onlarn gnlleri szicdir
nazar- aklden. yle olsa ilm kmil olmaz; ill tecell-i ilhiyyede gh mhede
eylesin lem-i misl-i mukayyedde; gh misl-i mutlakta gh bunlar al alem-i
cebertta. Ve ondan dahi al ayn- sbitede hakyk- umrun kadmine ve hdisine
muttali olmak hsl olur, al-m-hiye-aleyhi [olduu ey zerine].
Ve kaan, Hak Tel bir kiinin gnlnden ve gznden hicb giderse iki nur
bir olur: Biri neyi kim, idrk eylerse ol biri dahi onu idrk eyler. Mesel gzle grse,
kulayla dahi grr; ve kulayla iitse gzle dahi iitir; ve geri kalan az dahi
onculayndr. Ve ibu szler hussiyyt- kef-i tmamdandr ki, tavr- akldan yukardr.
287





mdi bilmek gerektir ki: zeyrin taleb etttii al-tark zevk-i ebed; yan
kudretle muttasf olmak taleb ettti, ihyya kudret nice mteallik olur, gre. Onun [i]in
ki, kudret[i] bilmek hasis-i ilhiyyedendir. Kaan kim, zeyre Hak Tel itb ettiyse
kudretten sul etmekte; malm ola kim, kudret-i makdra nice mteallik olur? Onun
keyfiyyetine muttali olmak istedi; al-sebliz-zevk bu iktiz deildir; ill vcd-
mutlaktr ki, Hakk- mutlaktr. Ve dahi ol kimsenin ki, vcdu fn oldu vcd-
mutlakta, onun kudretinden zevki vardr, mteallik olur makdra. Pes zeyr ol
nesne[y]i istedi kim, halkn ondan zevki yoktur. Zr ki, keyfiyyt idrk olunmaz; ill
zevkle olur. Ve cem-i vicdniyyt dahi onculayndr. Her kimin ki, kuvvet-i vicdn
yoktur, onun irfandan huslu yoktur.
mdi ibu asl bil ve merebini sakla ki, ibu szler tahkkin hsdr ve tedkkin
hulsasdr! Eer sul ederlerse ki: Vicdn gayra hccet olmaz. Pes onunla nice ird
olunur?
Cevb veririler ki: Ulem katnda mukarrer oldu ki; ilm mnkasim olur
tasavvura ve tasdka. Ve bu ikisi yine mnkasim olur zarriyye ve nazariyye. Bu hd
vicdnladr ve vicdn ilm-i zarriyyedir. Niin vicdn gayra hccet olmaya? Ve
urefnn maksdu vicdn- Hakktr, ilzm- ukl-i halk deildir ve Hak Tel [60a]
hazreti tlibden muhtecib deildir; ve mahcb mahrmdur metlibinden.
Bilmek gerektir ki; velyet felek-i muhttir ki, ebeden munkati olmaz; amm
nbvvet erdir ve rislettir. yle olsa munkatidir ve efdal-i mevcdt nbvveti
munkati etti; ondan sonra neb gelmedi. Ve nebnin velyeti aldr nbvvetten; onun
[i]in ki neb oldur ki, onun iki vechi ola: Bir vechi Allahtr, ol vechle veldir. Ve bir
vechle halktr, ol vechle nebdir. Pes Hakktan yana vechi aldr, halktan yana olan
vechinden. Bazlar eyitir: Mminin bir yz vardr Allahtan yana. Eer mmin ol
yzn zhir eylese idi Hakktan gayrs ona ibdet ederlerdi.
Pes bu nbvvetin ve risletin mercii velyettir ve Allah bilmektir. Grmez
misin ki? Hak Tel Peygamberine ki -alem-i kinttr- ilmin ziydesine emr etti.
Nitekim buyurur: \=\= _.._ __ (T H, 20/114) [Ve Rabbim benim ilmimi artr
288





de.]. Onun [i]indir her kaan kim; kul, Allaha tevecch eylese ona terakk hsl olur
velyet-i mertibde; ve ziyde ilm taleb etmek ziyde terakk taleb etmektir.
eyh (rahmetullhi aleyh) eyitti: Mminler cennete ve kfirler cehennneme
girerler. yle olsa er dnyda mnkat olur; amm kymet gnnde Hak Tel yine
kim ede birka kavm iin: Biri ashb- fetert ola. Onlar ol kavimdir ki, zamnlarnda
onlara peygamber gelmedi; dalar banda sarp yerlerde lrlerdi. Ve biri ol
olancklardr ki, bli olmadan ldler. Ve biri mecnnlardr kfirlerde ve
mminlerde. Hak Tel bunlar kymet gnnde bir yere cem eyler; bunlardan
birisini efdal eyler. Bunlara neb gnderir ve ol nebnin yannda bir od bile olur. Bunlara
eyitir: Ben Allahtan gelirim mrselim dedi. Bazs tasdk edeler ve bazs tekzb
edeler. Ondan sonra ol peygamber onlara eyitir: Nefislerinizi oda brakn! ol kim,
onun emrine mut oldu, nefsini oda brakr; ve od ona berden ve selmen olur. Ve ol
kim, s olur ukbete mstahak olur; ve oda girer; ve Hak Tel bunlara adl eder.
eyh eyitir: Med trl trl olur: Biri sret-i mrekkebe[y]i ide etmek olur
ecz-y mahssa ecz daldktan sonra; ve onu yine cem ede baya heyet zerine.
Hsl- kelm budur ki: Ecz mteferrika olduundan sonra madenlerde
saklanmtr; t ideye emr olunca. Ve bir ide oldur ki: Sret-i mrekkebe eeri
mnfekk oldu; amm cevhiri mahzzdur indallh lemlerden bir lemde ehl-i kef olan
onlar mhede eyler. Ve bir ide dahi budur ki: Ekmel-i halk ona iret etti ve eyitti:
\,,.v! .\=! :\. ! __v! _\= , _> =! } [Allah, yeryzne neblerin cesetlerini yemeyi
haram klmtr.]. Onun [i]in ki, enbiynn cismi rh- mukaddes ile mushib oldu ve
bek sfatyla muttasf oldu. Zr ki, rh bil-klliye cisminden irz eylemez nrdur
aled-devm cismle bile olur. Nitekim gnetir dahi felektedir; amm nr ve u arza
muttasldr.
Ervh dahi yledir ve nakildir zhir ibretle: Kaan kim, Hak Tel
Buhtun-Nasr helk eyledi; amm zeyr Tevrt iin ok alard. Bir gn bir kii
zeyre eyitti: Niin alarsn?. zeyr eyitti: Tevrt odda yaktlar, onun [i]in
alarm dedi. Ol kii eyitti: Ve oru gn oru tutgil ve kaftann yugil yine bunda
gel dedi.
289





zeyr yle etti ve ol yere geldi, ol kii [60b] geldi. Elinde bir anak su vard,
meer ol firiteh idi. Pes zeyre ol sudan iirdi Tevrtn bahnda[n] bir bah
htrna geldi. Ondan sonra zeyr be parmana be kalem balad, Tevrt ol be
kalem ile yazd. Ondan sonra Tevrt bir yerde gml buldular, onu Tevrtla
mukbele ettiler, grdler zeyrin yazd tamm sahhtir. Ondan sonra zeyri kat
sevdiler; hatt bazs eyittiler: zeyr Tanrnn oludur dediler. Zr ki, bu i
kimsenin elinden gelmez dediler. Kfir oldular ve dahi bazs: Shib-i kemldir
dediler, mna geldiler.
Ve Hak Telnn zeyre hir sz bu oldu ki: Y zeyr! Sen kici [/gici]
gnha nazar eyleme gr ki, kime s olursun. Ve azck rzka nazar eyleme, gr kim
onu kim verdi? Y zeyr kaan bir bel gelse kimseye ikyet edersen ben dahi
firitelerime ikyet ederim, senden dedi. Ondan sonra zeyr ibdete kat megl oldu,
ol hl iinde iken ecel eriti, dnydan nakl eyledi (rahmetullhi aleyh).











290





FASS-I F HKMET- NEFESYYE F KELME- YNUSYYE
Kaan kim, Hak Tel zeyre env- kudretinden ve bedyi-i hikmetinden
ok nesne gsterdi ise haytnda ve memtnda; makm bunu iktiz etti. Kim, bundan
sonra bir peygamber gele ki, trl trl bellara bu dahi mbtel ola ve geri nect
bulmaz ola; t kim, Hak Telnn trl trl hikmetleri zhir ola. Kim, lleri geri
dir[i] grr ve mbtel kullarn geri sa ve selmet eyler; t lem-i halk bileler. Kim,
kymet gnnde geri bu sret mlkn bulsavuz gerek. Evvel toprak olup zerre zerre
olduumuzdan sonradr. Env- beliyyta mbtel dtmzden sonra geri ol
Erhamr-Rhimn Pdih sa ve selmet eyleyip bayadan yerek ecns- atyyt ve
env- kermtlar verip ebeden hayt ve sermeden nect verirmi, bileler.
Ve eyh Fergn (rahmetullhi aleyh) bu bbda bir mcevher kelm ve
muharrir nizm syler ve eyitir: Eeri cem-i ey Hak Telnn takdri ile
mukadderdir; amm kullarna =\, !.\: \=, s!_ (Secde, 32/17) [Yaptklarna
karlk olarak] dedii gyet keremindendir. Yan kullarnn gnlleri ivaz bulunca
fereh-nk olalar ve eyite[ler]: El-hamd lillh ki, dnyda bir bunun gibi aml
iledik[ten] sonra geldik, ebed serynda ibunlarn gibi ivaz bulduk derler. Ve kfirler
cehennemde kendiler[in]den tutarlar; t hasret ve nedmet eyleyip eedd-i azb iinde
olurlar (el-iyz billlh).
Pes Ynus peygamber (a.s.) cihna geldi ki; rhu, ismz-zt nrundandr ki,
Mteldir. Onun [i]in vcd- fn[y]le bahr-i zulmn zerine yce oldu. Ve kalbi,
ismus-sft nrundandr ki, Latftir. Onun [i]in bahre gark olmad ve hicr ve firk
zindnndan kurtard.
Nitekim Hak Tel buyurur: \., . -\ _\.=\ _.. =\!.: , =\! = ,.==\!
(Enbiy, 21/88) [Bunun zerine onun duasn kabul ettik ve onu kederden kurtardk.
te biz mminleri byle kurtarrz.]. bu nev-i insn[yi] ibk etmek iin ve bu
man nzil oldu: \v! _\! \, i\,> _\s\! _ ,:\ _\, (Bakara, 2/179) [Ey akl sahipleri!
Ksasta sizin iin hayat vardr.].
mdi ll-elbb onlardr ki, erat- ilhiyyenin esrrna muttali oldular. n
291





Hak Tel insn riyet eder. Pes vcib oldu kim, geri kalan mahlkt dahi riyet
eylerler; ve her kim, ehli kemldendir mtenaim olurlar; ve her kim, ehl-i noksndandr
muazzeb olurlar. Zr ki, bir cisimden bir cisme kmak olmaz.
Ve nakildir ki zhir ibretle: Vehb (radiya[llhu anh]) [61a] eyitir: Hak Tel
Ynus peygamberi Ben-srle davete veribdi ve eyitti: Var, onlar mna davet
eyle!. Pes Ynus geldi, onlar mna davet eyledi, mut olmadlar; belki inkrlar dahi
ziyde oldu. yle olsa Ynus onlara eyitti: gnden sonra azb gelir dedi. Onlarn
iinden kt gitti. Kaan kim, sabh oldu, gkten bir kara bulut indi. Kfirler onu
grdler, bildiler ki, helk olurlar. Hak Tel onlarn gnllerine tevbe at eyledi.
Onlar dahi mna geldiler ve eyittiler: _., -, s\ \=, \ .=l [Ynusun getirdiine
imn ettik].
yle olsa Hak Tel onlarn azblarn giderdi. Ol gn re gnyd ki, kt
ehirden gitti; avreti ve iki olu bile gittiler. Bir deniz kenrna geldiler, gemiye girdiler,
yolda giderken gici olu denize gark oldu ve ulu olunu kurt yedi ve avreti dahi
Ynustn gib oldu. yle olsa Ynus kat mahzn oldu ve alad zrlik eyledi.
Hak Tel eyitti: Y Ynus! Avretinden ve olanlarndan ok ikyet eyledin.
Ben dahi ite azb getirdim; nki istersen yine kavmine vargl; olanlarn ve avretini
ve mln yine vereyim, ben Kdir-i Pdihm! dedi. Ynus n olanlarndan ve
avretinden ayr decek gemiye bindi gitti; n-gh giderken denizde kat yel kt, az
kald ki, gemi helk eyleye. Gemiciler eyittiler: Kura brakalm, kime karsa onu
denize brakalm. Pes kura braktlar, kez Ynusa kt.
Ondan sonra Hak Tel hazreti bir ulu bala vahy eyledi ki, gemiye kasd
eyleye. Ynus onu grd, kendi kendini denize brakt, ol balk Ynusu yuttu. Ondan
sonra yine bir ulu balk ol bal yuttu. Hak Tel ol bala eyitti: Ynusun etine ve
kalbine ziyn de[di]rme ki, ben Ynusu sana rzk iin vermedim; belki zindna
braktm. Sende emnet dursun dedi.
bn Abbs eyitti: Hak Tel ol bala eyitti: Karnn Ynusa mescid
eyledim. Onda halvet yerde bana ibdet eylesin dedi. Ynus krk gn balk karnnda
yatt ve ol balk denize yatp gitmedi, belki ban[] denizden yukar kaldrp geminin
292





yannca giderdi; t Ynus nefes alp tesbh eyleye. Hatt ol balk Ynusu gtrp
kenra att, ol gemiciler onu grp mna geldiler.
Ynus n karaya kt bir kabak bitmiti, [onun yapra] glgesinde oturdu;
zr am i et olmutu ve kabak yaprana sinek konmazd, onda durdu ve bir geyik
geldi onu emzirdi ve ondan sonra iki firiteh geldiler iki hilat getirdiler. Ynus ol
hilatleri giyip kavmine geldi. Kaan kim, Ynusun geldiini kavmi iittiler, kar varp
ehre getirdiler. Ondan sonra Hak Tel avretini ve olanlarn ve mln yine verip ve
hir Nnev ehrinde veft eyledi (rahimehullh).














293





FASS-I HKMET- MLKYYE F KELME- ZEKERYYYYE
Kaan kim, srr- ihy tamm olduysa zeyrde ve emri hfz etmek keml
bulduysa Ynusta, ol itibrla ki, Hak Tel keml-i kudretini ikisinde bile zhir etti.
Emr-i ilh bunu iktiz etti kim; bunlardan sonra bir peygamber gele ki, nefsini kurbn
eyleye f seblillh; t ki Hak Telya erie. Pes Zekeriyy peygamber (a.s.) cihna
geldi.
Ve rhu; ismz-zt nrundandr ki, Kayymdur hubbullh makmnda kim
olduu [i]in; hatt iki pre eylediler yz dndrmedi. [61b] Ve kalbi, ismus-sft
nrundandr ki Hamddir. Onun [i]in ki, Hak Telya hamd ederdi her hlinde;
ve mahmd idi eflinde. ol itibrla kim, rhunu ve nefsini Hak yoluna sr eyledi.
Ve nefsi, isml-filin ikisinin nrundandr: Biri Vl ve biri Tevvbdr. Ve srr
bunda budur ki: Zekeriyy nid eyledi niden ve hafiyyen. Ve eyitti: Hak Teldan
dilerim ki, bir olan balaya. Ki, vl ola ve dahi atasnn ilmini ve nbvvetini vris
ola. Ve dahi l-i Yakbun nbvvetini ve ilmini vris ola. Pes Hak Tel ona bir olan
at etti ki, ismi Yahy idi; ve adn ve nefsini ihy eylemek iin idi.
Bilmek gerektir ki; hikmet-i mlikiyye kelime-i Zekeriyy ile vasf etti, niin?
Onun [i]in ki: Yahy ism-i Mlikin hkmnde idi. Onun [i]in ki, mlik iddet
mansnadr. Hak Tel Yahyy kuvvetlendirdi himmetinde. Onun [i]in ki, himmet
esbb- btndandr ve esbb- btna akvdr hkmde esbb- zhirden. Bundan
trdr ki, leml-emr, ehll-halktan akvdr.
Ve eyh (rahmetullh) eyitir: Rahmetullh, cem-i eydan vsidir
vcdda ve hkmde. eyh bu fazl- rahmetle ibtid etti, niin? Onun [i]in ki:
Kurna ibtid etti. Nitekim Hak Tel buyurur: _:. _,: \ ,_:_ .,= = ,_ -.=>_
(Meryem, 19/1,2) [Kf. H. Y. Ayn. Sd. (Bu,) Rabbinin, Zekeriyy kuluna rahmetinin
anlmasdr.].
Pes eyh, rahmete ve vcda ve hikmete vsi dedi. Zr ki, Hak Tel ayn-
sbiteye rahmet eyledi ki, tlib idi vcdunu ve levzmn ve ahkmn. yle olsa cda
getirdi aynda. Nitekim zhir etti evvel ilmde. Pes rahmetullh cem-i eynn
zerine ve muhttir cem-i eyy.
294





mdi bu rahmet-i imtinniyye vakt olur ki mm olur; ol vakt mildir cem-i
halk. Nitekim Hak Tel buyurur: _= : == _.=>_ (Arf, 7/156) [Rahmetim
hereyi kuatr.]. Vakt olur ki, imtinniyye hss olur.
Nitekim Hak Tel Peygambere buyurdu: _ >\. \= =,.. = , .s. \= =! =\_,\
(Fetih, 48/2) [Bylece Allah, senin gemi ve gelecek gnahn balar.].
Ve dahi nice kullar vardr kim, onlara eyitirmi: =\ =_= .s =.= \= ==!.
Yan y kulum! Ne dilersen ile kim, ben seni yarlayp dururum. lh! Bizi dahi bu
kullarndan eyle bi-celli cemlin ve bi-hurmeti habbin ve resln Mustaf (a.s.). yle
olsa rahmet ikiye mnkasim oldu: Biri rahmet-i mmdr; ve biri rahmet-i hssdr.
Ve nakildir ki zhir ibretle ki: Kabul-Ahbr eyitti: Sleymn peygamberin
iki olu vard. Birinin ad zen idi ve birinin ad mrn idi. Zekeriyy
mrnoullarndan idi, peygamberlik gelmezden nden dlgerlik ederdi. Ekser hlde
Kuds-i erfte olurdu. Bir gn Cebril (a.s.) geldi Zekeriyyya selm verdi. Zekeriyy
selmn[] ald ve eyitti: Sen kimsin?. Cebril eyitti: Ben Cebrilim, Hak Tel sana
selm eyitir ve seni peygamber klp, Ben-srl kavmine davete veribdi var onlar
benim zikrime ve ibdetime davet eyle; ve beni dim her-dem zikr eyle; ve her kim
beni terk ederse ben dahi onu rahmetimden onu terk ederim. Zekeriyy n bu szn
iitti, secde eyledi ve ondan sonra durdu Ben srle vard. Onlar dne davet eyledi,
bazs mna geldiler ve Zekeriyy onlarn iinde hayli zamn durdu.
Fasl
Bu fasl mrnn avreti Hanneden Meryem nice doup ve Zekeriyy Meryemi
kendi katna nice ald, onu beyn eder in-Allhu Tel [62a].
Ehl-i tefsr eyitir: Zekeriyy bir gn mihrb yapt, kapsn[] bir yce yerde
ko[y]du ve Meryem iinde ibdet eylerdi. Zekeriyy Meryemin stne girmezdi; hatt
hayz grnce Meryem ol mihrbda otururdu. n Meryem hayz grd, Zekeriyy
Meryemi mihrbndan girdi ki, hlas evine iletti ki, Zekeriyynn avreti idi. Meryem
n hayzdan thir oldu gusl etmek iin su istedi marktan yana buldu. Ol sebebdendir
ki, Nasr kavmi mihrblarn marktan yana ko[y]dular. n Meryem gusl eyledi,
295





yine mihrba girdi. Ondan sonra Zekeriyy kaan Meryemin stne girse katnda kn
yaz yemi[i]n grrd.
Bir gn Zekeriyy Meryemden sordu: bu yemiler kandan gelir?. Meryem
eyitti: Allahtan gelir, kime dilerse verir ne dny yemiidir ne hiret yemiidir; belki
Hak Tel imdi yaratt ve eyitti: _\=> _,, s\=, = ___, =! ! (l-i mrn, 3/37)
[Allah dilediine saysz rzk verir.].
Hasan (radyallhu anh) eyitir: Zekeriyy eyitti: lh! Bana kocalm
vaktinde bir olan veresin dedi, vard mihrba girdi oturdu. Birazdan bir firite geldi,
eyitti: Hak Tel sana bir olan mutular, ad Yahydr. Nitekim buyurur:
,>\\ \! = \ ,,. !_> !.,= =! = -=\:, \.= _>,, =_ =,, =! ! (l-i mrn, 3/39)
[Allah sana, kendisi tarafndan gelen bir Kelimeyi tasdik edici, efendi, iffetli ve
salihlerden bir peygamber olarak Yahyay mjdeler.].
mdi Yahy seyyid oldu, niin? Onun [i]in ki, halm idi; ve husr oldu. Onun
[i]in ki, avretlerin[i] saknrd. Amm Zekeriyy eyitti: Ben bir prim avretim bir
kardr, bizden olan doa! diye taaccb eyledi. Ol vakit ki, Zekeriyy doksan dokuz
yanda idi ve avreti doksan sekiz yanda idi.
Yahy n dodu, otuz yana girdi. Hak Tel ona vahy eyledi ve eyitti:
is, _\.:\! .> _,>, \, (Meryem, 19/12) [Ey Yahy! Kitaba (Tevrata) var gcnle
sarl!]. Yan Tevrt kuvvetin ile tutgil ve dim ona megl ol, demektir.
\ ,, ,:>\! \.,.l (Meryem, 19/12) [Ve henz sabi iken ona (ilim ve) hikmet verdik.].
Yan Yahynn diline kek iken hkmn zhir verdik, demektir.
Bir gn Yahy, s peygambere eyitti: Sen benden yesin. s eyitti: Belki
sen benden yesin dedi. Zr ki, Hak Tel sana selm klar ve ben kendime selm
veririm. yle olsa sen benden yesin dedi. Ve Yahy peygamber cehennemden kat
korkard, ol dertten tr gzlerinin ya yz zerine yol eylemiti. Kaan Zekeriyy
vaz etse; eer Yahy peygamberi onda grmese cehennemden sylerdi; ve eer onda
grse cennetten sylerdi.
296





Peygamber (a.s.) eyitir : Bir gn Yahy eytnla bulutu. Yahy eyitti: Y
bls! Bana haber ver ki, sana gyet sevgili kimdir ve gyet dmann kimdir?. eytn
eyitti: Bana gyet sevgili oldur ki, mmin ola ve bahl ola; ve gyet dmanm oldur
ki, fsk ola ve dahi cmert ola. Yahy eyitti: Bunlardan murd nedir?. eytan eyitti:
Mmin ki, bahl ola, onun bahllii bana yeter; ve fsk ki, cmerd ola, korkarm ki bir
gn tvbe eyleye Hak Tel onu kabl eyleye. eytn eyitti: Y Yahy! Eer sen
deilmisen kimseye haber vermezdimdedi ve gitti dedi.














297





FASS-I HKMET- CELLYYE F KELME- YAHYVYYE
Bilmek gerektir ki; kaan ki, bezl-i rhn ikr olduysa vech-i sbhn[y]le
ve sr- nefs zhir olduysa eseri-i insn[y]le pes emr-i rabbn ve srr- sbhn bunu
iktiz etti kim: Bundan sonra Yahy cihna gele kim; rhu, ismz-zt nrundandr ki,
Hakktr. Onun [i]in ki, sbtu var idi manda; ve sbtu var idi davda; ve isbt
var idi [62b] mddeda.
Ve kalbi, ismus-sft nrundandr ki, Vristir ve ehddir ve Bkdir.
Vris olduu oldur ki, atasnn ilmine vris oldu; ve ehd olduu oldur ki, lem-i
mlkte ve melektta ehd oldu. Ve ehl-i cebert ve ehl-i lht onun hakkna ehdet
ederler ki, ehddir; hatt Hak Tel ehdet eder ki, klldir. yle olsa Yahy bk
haytta oldu, ism-i bk iin bk oldu bek-i matlba ve tlib oldu bek-i mahbba.
Ve nefsi, isms-sft nrundandr ki, Veldir. Onun [i]in ki, Yahydan
asl efl-i nefsniyyeden nesne sdr olmad; belki velyet sdr oldu Allahtan Allah
iin Allah ile.
Bilmek gerektir ki; her nesne kim, kahra ve gazaba mahss olur sft-
ilhiyyeden ve esm-i rabbniyyedendir ki, ona cell derler. Ve her nesne kim, lutfa
ve rahmete mahss olur, ona ceml derler. Pes cell kabz ve haiyyeti ve takvy ve
havf at eder; ve ceml bast ve rec[y] ve ns ve lutfu at eder.
mdi hikmet-i celliyye Yahyya mahss oldu, niin? Onun [i]in ki:
Yahynn cell[i] vard taayynt fn edip evveline rc ederdi. Bundan nden
kimseye Yahy denilmemiti. Pes esmnn evveli oldu.
mdi yle bilgil ki, Zekeriyynn ve Yahynn srlarn bal bana sylemek
mteaddid olmutu. Pes makm bunu iktiz etti ki, ikisinin vkt bir bbda sylene.
yle olsa ikisinin kssasn cem eyledim; t mutlaas sn olsun iin.
Veft- Zekeriyy
Bir gn Zekeriyy Yehdlerden kat, Yehdler ardna dtler. Kaan ki,
yakn geldiler. Zekeriyy yolda bir aa grd, ol aaca eyitti: Beni gizle!. Ol aa
298





yarld, Zekeriyy iine girdi, belirsiz oldu; amm eteinin ucu gizlenmedi. Ol
Yehdler geldiler, bulamadlar. eytn onlara eyitti: bu aaca girdi, gizlendi.
Kfirler ol aac bkyla yardlar; hatt Zekeriyynn bana erdi. Zekeriyy h etti,
yerler ve gkler harakete geldiler, aladlar. Derhl Cebril yere indi ve eyitti: Y
Zekeriyy! Hak Tel sana selm eder ve eyitir: Eer bir dahi h edersen adn
peygamberler defterinden karrm dedi. Ondan sonra Zekeriyy h etmedi, bkyla
iki pre ettiler, ehd gitti (rahimehu).
Amm Veft- Yahy (a.s)
Ve nakildir ki: Ben-srl arasnda bir pdih vard, onun bir avreti vard
yetmi erini ldrmt. Ayrk erden bir mahbbe kz vard. Diledi kim, ol avret kzn
dahi ol pdiha vere; korktu kim, gayri yerden bir kz ala. Vard dn eyledi. Yahy
peygamberi dne krd [ard]. Yahy geldi, ol avret Yahydan destr diledi kim,
kzn erine vere. Yahy eyitti : slm dninde bu harmdr.
Pes Yahy ol dnden kt gitti ve ol avret Yahy peygambere kakd [kzd],
hm etti ve ldrmee hle eyledi. Erine ok arb iirdi, kat ser-h eyledi; ve kzn
env- libsla zeyn eyledi. Ve erine arz eyledi ve eyitti: Yahy bunda geldi, ibu
kzm erime verem dedim, ol eyitti: Harmdr. mdi senden dilerim ki, onu krtsan
ldresin, kzm sana vereyim dedi. Ol pdih ser-h idi, Yahy peygamberi krd
ve eyitti: Sen byle mi dedin?. Yahy eyitti: Bel, sana harmdr.
Ol pdih buyurdu, Yahy peygamberi [63a] ko gibi boazladlar ve cem-i
firitehler ol demde Yahy iin alatlar ve eyittiler: lh! Hangi gnh iin Yahy
peygamberi ldrdler?. Hak Tel eyitti: Yahy beni severdi ve ben dahi onu
severdim. Onun [i]in ldrdm. Zr ki, muhabbet bunu iktiz eder ki, muhibb,
muhabbet iinde gider.
Amm ehl-i tefsr eyitir: Yahy peygamberi Zekeriyy peygamberden nden
ldrdler. Kaan ki, Yahy peygamberi ldrdler. s peygamber onlarn arasndan
kt gitti. Hak Tel ol kavmin zerine Bbilden bir pdih veribdi, ad
Heredos[/Heredo] idi. Ol pdih eyitti: Eer Kuds alrsam cem-i halk
ldrrm; hatt onlarn kan benim lekerimin iinde su gibi aka.
299





n Kuds ald; amm Yahy peygamberi ldren pdih bulamad, kan
arasnda gizlenmi ve ol gn Yahy iin yetmi bin kii ldrd onunla dahi lmedi idi.
Yedi yz olan getirdiler, Yahynn kan zerine boazladlar; amm yrei yine
soumad. Bu kez kasd eyledi kim, bunlar odda yaka. Ol kavm eyittiler: Yahy
peygamberin kan hakk [i]in bizi afv eyle dediler. Kat zrlik ettiler. Heredos pdih
afv eyleyip mselmn oldu. Yine Bbil iline gitti, Yahy peygamber dahi bu resme lp
ehd oldu (a.s.).















300





FASS-I HKMET- NEBEVYYE F KELME- SEVYYE
Bilmek gerektir ki; kaan kim, nbvvetin mertib[i] tamm olduysa bezl-i
rhn ve sr- nefsn etmekle, bundan sonra emr-i ilh bunu iktiz etti ki: Bundan
sonra bir peygamber gele kim, lleri ihy ede ve ninlar izhr ede; t ehl-i lem
belkim insn lleri ihy etmeye kdirmi. Hak Tel hd al ve akv ve azamdr
ller dirgrmeye [diriltmeye] ve ninlar zhir etmeye.
Ve rhu, ismz-zt nrundandr ki Ahaddir. Ahadiyyetten trdr ki, s
(a.s.) atasz cihna geldi. Ve kalbi, ismus-sftnn ikisinin nrundandr ki: Biri
Vhiddir; ve biri Habrdir. Vhid olduu vhidiyyetinden tr lem-i tecerrd-i
rhnde ve cismnde kmil idi. Ve habr olduu oldur kim, ilm-i zhiri ve btn
bilirdi. Nitekim Hak Tel buyurur: i_.\! -=:>\! _\.:\! =.=\= .} ,.{! (Mide,
5/110) [Sana kitab (okuyup yazmay), hikmeti, Tevrat ve ncili retmitim.]. Tevrt
ilm-i zhirdir ve ncl ilm-i btndr.
Ve nefsi, esml-eflin nn nrundandr: Biri Muhy; ve biri Mmt;
ve biri Hliktir. Muhy olduu oldur ki: Nice lleri dir[i] grd bi-iznillhi Tel. Ve
mmt olduu oldur ki: Nice kfirleri ldrd; ve hlik olduu oldur ki: bi-iznillhi
Tel yarasa dzd ve diri eyledi. Nitekim Hak Tel buyurur: -.,: , =\! = _\>. .}
\, g.. _..\, _,=\! (Mide, 5/110) [Benim iznimle amurdan, ku eklinde bir ey
yapyordun da ona flyordun.].
eyh (rahmetullhi aleyh) eyitir: Hikmet-i nebeviyye sya mahss idi, niin?
Onun [i]in ki: Nebnin mans mrtefi oldu, mansnadr. Onun [i]indir ki, s ge
ref oldu. Pes mevcdt- mtefvitetd-derectdr erefte ve hsnde; ve noksnda ve
kemlde. Ve bu kidedir ki, hangi mevcd gerekse mevcud olur onun arasnda vastalar
az olur, ol kmil olmu olur. s ge mrtefi oldu; zr ki, kesret-i imkniyyenin
ahkm kall oldu ise nisbeti akv oldu.
Ve hayt- kbr ki, eyda seyr eder ona lht derler. Onun [i]in ki, hayt
sft- ilhiyyedir. Ve rhu, ismz-zt nrundandr ki, Hayydir. Ve hayy bir isimdir
ki, eimme-i sebann immdr; ve nst ona derler ki: Rh ile kim ola ve rh mahall
301





ola. Ol bedene nst [63b] derler; ve rha lem-i lht derler; nsta rh dahi
derler kim olduu sebeble; yhd rh ola kim olduu sebebiyle. Nitekim Hak Tel
sya rh dedi, Hakkla kim olduu [i]in; ve-yhd ihyy mevt ettii [i]in.
Bilmek gerektir ki, ervh ismi, Rabbin mazhiridir ve Hak Tel mazhirini
ervhla tertb eder; ve hayt- vcda evvel-i sfttr ve cem-i sft vcdiyyenin
asldr. Bundan trdr ki, eimme-i sebann hatt evvel[i] klnd. Be-drst ilmin ve
kudretin ve irdetin vcdu tasavvur olunmaz; ill hayttan sonra olur.
Ve her nesnenin rhu vardr, onun bir hayt ve hssas vardr, ol cisme
mahsstur. Ve Cebril (a.s.) seb-i semvtta ve ansrda ve mrekkebtta tasarruf eder.
Zr ki, Cebrilin rhniyyeti vardr ve makm sidretl-mntehdr. Ve ne denli
ervh- liyyt varsa onlar dahi Cebril gibidir, her yerde mtemessil olmakla.
Kaan ki, rhul-emn beer sretine mtemessil olduysa Meryem onu grd,
beer sand. Pes Allaha snd Cebrilden. n Allaha snd Meryeme gyet
huzr- tmm hsl oldu, Allah ile. Ol huzr- tmm rh- manevdir. Nitekim huzr
hsl olur saltta; zir ki, ol huzr- tmm salta, rh gibidir. Onun [i]in derler ki:
Salt yoktur; ill huzr- kalbledir. Eer Cebrili Meryem grecek korktuu hlde
Cebril ol vakt nefh etse s cihna gelecek, kimse snn yzne bakmaya tkat
getir[e]mezdi.
Ol sebebden trdr ki, Cebril eyitti: \ ,:_ \=>= =\ _=v = ,_ =_ \= .! \
(Meryem, 19/19) [Melek: Ben yalnzca sana tertemiz bir erkek ocuk balamam iin
Rabbinin elisiyim, dedi.]. Meryem n bu sz iitti, mnbasit olup kalbi ferah oldu.
Ondan sonra Cebril sy nefh etti Meryeme. Zr ki, ol nefh emnet idi Cebrilde,
Meryeme nakl eyledi. Nitekim peygamberler kelmullh mmetlerine nakl eylediler.
mdi s kelimetullhtr, rhullhtr. Meryeme nakl eyledi. Pes mevcdtn
Hakka irtibt iki trldr: Bir ciheti oldur ki: Tertble ve vstyla olur; ve bir ciheti
oldur ki: Vstasz olur. Muhakkklar ol vstasz olana vech-i hss derler. Onlarnla
Hakk arasnda vsta yoktur. Nitekim Cebril kelime-i sy Hakktan vstasz ald,
Meryeme ilk etti. Pes snn sreti kelime-i ilhiyye sfatndan oldu sfat- Cebril
ile. Pes ehvet Meryeme siryet etti ve snn cismi yaratld m-i muhakkaktan ki,
302





Meryemdendir; ve m-i mtevehhemden ki, Cebrildendir. Onun [i]in ki, ehvet
rh- manevdir; ve ol rh-i manev, muhabbet-i ztiyyedir. Onun sebebiyle nitekim
Hak Tel buyurur: =_=l l =,,>\ [Bilinmekliimi arzuladm].
Kaan ki, irdetullh emriyle olduysa Meryeme sya cda getirmee, pes
Meryemin gizli ehveti harekete geldi Allah emriyle; ve Rhul-emn beer sretinde
Meryeme m nefh etti ki, buhra benzerdi. Zr ki, ol nefsde uracak ecz-yi miyye
vardr, ecz-yi hev ile karmtr. Pes snn cismi terkb bulmutur iki sudan: Biri
m-i muhakkaktan; ve biri m-i mtevehhemdendir ki, Cebrildendir.
Eer sul ederlerse ki: s beer sretinde zhir oldu. Onun [i]in ki,
anasndan trdr ki beer sretindedir; ve yhd Cebril nefh ettii vakt beer
sretinde idi. Zr ki, insnn sreti eref-i srettir. Ve s lleri [64a] diri etti niin?.
Onun [i]in ki, rh ilh idi. Pes ihy etmek Allahn olurdu. Nitekim nefh etti
sya onculayn bi-aynih nefh etti Cebrile. Pes snn lhtu nstu zerine galebe
etti ise ve kuvvet-i rhnsi cismniyyesi zerine galebe ettiyse lleri diri kld ve
yarasa yaratt. Pes ihy etmek vki olur sya hakkatte ihy eden s olur vakt l
ihy etmek vki olur sya meczda. Eer Cebril Meryeme beer sretinden ayrk
sretle dahi gelse s lleri diri grmezdi. Zr ki; olan ekser budur ki, atasna benzer.
Bazlar eyitti: Hakk Tel s sretine hull etti. Onun [i]in ki, ihy etti
dediler. Belki hasr ettiler ulhiyyet-i Hakk sreti seviyyede. Tahkk budur ki:
Hviyyet-i ilhiyye zhir oldu sret-i seviyye mevcd deildi. Ondan sonra sret-i
seviyye oldu ve ihy mevcd olmad.
Nitekim Cebril mtemessil oldu beer sretiyle; amma nefh hsl olmad.
Ondan sonra nefh hsl oldu, pes sretle nefh arasnda fark oldu. Zr ki; vakt olur ki,
sret olur nefh olmadan. Pes nefh sretten sonra hsl olur. yle olsa nefh etmek hudd-
ztden deildir srete. Zr ki, sret ondan mukaddemdir ve onculayn sret-i seviyye
dahi hudd- ztiyyeden deildir hviyyet-i ilhiyyeye. Zr ki, hviyyet-i ilhiyye
mukaddemdir sretten; ve ihy etmek sret-i seviyyenin ztndan deildir.
303





Pes ihtilf vki oldu milletler arasnda ki, s kimdir? ol kim, snn sret-i
beeriyyesine nazar etti Meryemin oludur dedi; ve ol kim, insn sretine
mtemessil oldu, ona nazar etti Cebrildir dedi; ve ol kim, ihy-i mevtya nazar etti
Allahtr dedi. Zr ki, Allah sya rhum dedi, yan hayt ol rhla olur, dedi;
kime nefh olunsa demektir. Pes her birisi kendilerin itikdlarnca sz sylediler.
Amm sahh oldur ki: s (a.s.) kelimetullhtr, rhullhtr ve abdullhtr ve
cem-i mevcdt kelimetullhdr. Zr ki, kelime-i kndendir ve kelime-i kn
kelimetullhtr. Pes syla gayrs ortasnda fark nedir?
Cevb budur ki: s kelime-i kavliyyedir, ism-i Mtekellimden sdr oldu; ve
gayrs kelime-i vcdiyyedir ve gayrna kelime tlk etmek meczdir. Ve kelime-i
kavliyye nefs-i insn zerine vki olur ve kelime-i vcdiyye nefes-i rahmn zerine
vki olur.
Bilmek gerektir ki; kelime msteddr zevt- enbiydan ve dahi ervh-
mcerredeye lem-i ceberttan. Amm rkn ervh- mcerredeye envr- khire
derler. Onun [i]in ki, enbiy vstadr Hakkla halk arasnda. Kelime gibi ki, vstadr
mtekellim ile smi arasnda; t kim, man mtekellimden smia sl ola.
Sl ederler ki: Peygamberlerin mmetleri niin muhtelif oldu? Hal budur ki,
hkm vhid idi.
Cevb verirler ki: mmetlerinin istidtlar muhtelif idi. Pes peygamberlerin
hkm dahi muhtelif oldu, onlarn istidtlarna gre. Nitekim bir tabb-i emrz-
muhtelifiyye mulece eder. Hl budur ki; tabb vhiddir.
Ve baz rifler bir tarafa dahi gidip eyittiler: Allah Tel mtekellimdir,
kelime-i kn ile. mdi ol kelime-i kn muhydir ve hliktir.
Ve baz rifler eyitti: Allah Tel mtekellimdir kelime-i kn ile; muhy ve
hlk abddr bi-iznillhi Tel. Ve bazs mtehayyir oldular ibu ite; zr ki,
muharrik bunda zevk [64b] yoktur. Bu bir srrdr ki, ehl-i zevk bilir; ve her kim, ihy-i
halk etmeye kdir olmaya onun zevki yoktur.
304





Ve nakildir ki zhir ibretle ki: s (a.s.) alem-i enbiydandr, dakyik-i
ulm ve dekyk-i hkm bildii [i]in. mdi snn ayn ilmdendir; ve y lutf-i
tenzldendir; ve sini cevmi-i tafdldendir; ve elif ihtadandr. yle olsa ilm, ss
ol kiiye derler kim, klliyt bilir. Ve lim ol kimesneye derler kim, cziyyt bilir.
Bir vechle dahi ilm, ss ol kiiye derler kim, zevhir-i ulumu bile. Ve alm ol kiiye
derler ki, bevtn- ulmu bile. Nitekim Ms lim idi ve Hzr alm idi.
Bilmek gerektir ki; kaan ki, Meryem gebe oldu, kat bir dereye girdi
oturdu. Meryem ol vakt on yanda idi, gebe olmasyla dourmas bir sat iinde oldu.
Meryem eyitir: Hak Tel Tevrt ve ncli sya at etti, karnmda iken onlar
tesbh ederdi, ben iitirdim. Kaan dourdum, bana syledi ben dahi ona syledim.
Ondan sonra Ysuf-i Neccr derlerdi bir kii vard, geldi Meryemi ve sy
getirdi. Bir mara vard, onda iletti; krk gn onda oldular; hatt Meryemin thir oldu,
ondan sonra Ysuf-i Neccr Meryemi kavmine getirdi ve kavmi grdler, eyittiler:
Hani bu olann atas?. Meryem sya iret eyledi ki syleye, s eyitti: =! .,= _ .!
[Ben Allahn kuluyum.]. Evvel sz ki, s syledi, abdullh ve reslullh idiine ikrr
eyledi.
Ve s yandayken Yahy peygamber sy gerekledi, eyitti:
Kelimetullh ve rhullh dedi. Ondan sonra Hak Tel s peygamberi Ben-srile
davete veribdi. Geldi onlara ok kermetler gsterdi. Hatt eyitti: Ben size balktan
bir nesne dzeyim, bi-iznillh diri olsun dedi. Bunlar ind eylediler ve eyittiler: Bize
yarasa dz grelim dediler. Onun [i]in yarasa istediler ki, canvarlar iinde acyib
canvardr. Zr ki, deridir, kandr, kemikleri yoktur; ve uar kanatlar tyszdr; ve
yavru dourur geri kalan hayvnlar gibi; ve yumurta eyler kular gibi; ve memesi vardr
yavrusu ondan emer; ve gler insn[nn] gld gibi; ve hayz grr avretler gibi.
Kaan s yarasay balktan dzd ve azndan nefh etti. Ol yarasa diri oldu
ve utu gitti. Nefh etmek sdan ve yaratmak Allahtan[dr]. Nitekim peygambere nefh
etmek Cebrilden yaratmak Allahtandr.
Ve nakildir ki: Sdd eyitir: Kaan ki, Hak Tel sy Ben-srile veribdi.
s dahi vard, ol kavmi dne davet etti. Ol kavm sy ldrmek istediler, s
305





bunlardan korktu ve gizlendi. Ben srl arasnda ondan sonra kt, gitti ve giderken
yolda bir cemate urad, balk avlarlard. [Ve ulular] emn idi bunlarn arasnda bile
olurdu. s (a.s.) bunlara eyitti: =! _\} _\. ! = [Yardmm Allah iindir].
Ve nakildir ki, Tefsr-i Kebrde bu srrda birka man vardr: Biri budur ki:
Allah Telya kim gider? demektir. Ve biri budur ki: Kim Allahtan nesne ister?
demektir. Ve biri budur ki: Kim Allahn dnine yardm eder? Ve biri budur ki: Kim
Allahn dinini izhr eder? Bu drdnce vecihte gyet vardr.
Havriyyn eyittiler kim: Niin ensrullh? dediler.
Ve Havriyyn da birka vech vardr: Biri budur ki: Bu yerin addr hlis
oldu, mans nedir? Yan bunlar sy tasdk etmekle kfrden hlis oldular. [65a]
Ve bir vech budur ki: Havriyynun asl haverdendir; ve haver kat
aadrlar. Yan bunlar bez aartclar olduu [i]in havriyyn dediler.
Ve bir vech dahi budur ki: Bunlarn gnlleri kfrle karmt, mn nruyla
ak oldu demektir.
Ve bir vech budur ki: Havriyyn on iki kiiydi sya tbi oldular. Bir gn
eyittiler: Y Rhullh! Hak Teldan bize tam dile. s elini yere urdu, yerden tam
ve su kt. Ol kavm yediler ve itiler.
Ve bazlar eyitir: Havriyyn on kii idiydi; kimi balklard ve kimi bez
aartclard; ve kimi bey olu idi ve kimi avclard. Bunlar eyittiler: =\_.! \=, \ .=l \. ,_
,.=\ =\! _= \.,.:\ = _\! \.,.! (l-i mrn, 3/53) [Rabbimiz! ndirdiine inandk ve
Peygambere uyduk. imdi bizi (birliini ve peygamberlerini tasdik eden) ahitlerden
yaz.]. Evvel Allah[a] mn getirdiler, menn billhi [Allaha iman ettik] dediler.
Ondan sonra Hak Teldan gelen kitblara mn getirdiler. Eyittiler: =\_.! \=, \ .=l
[ndirdiine inandk.] dediler. Ondan sonra peygambere mn getirdiler ve eyittiler:
= _\! \.,.! [Peygambere uyduk.] dediler. Ondan sonra sevb ettiler ve eyittiler:
,.=\ =\! _= \.,.:\ [imdi bizi ahitlerden yaz.]dediler.
306





bn Abbs eyitti: Havriyyn eyitti: Y Rabb[i]! Bizi hidnden yaz! dedii
oldur ki hidnden murd Muhammed Mustfdr (a.s.) ve mmetleridir. Zr ki,
onlar cem-i insna tanklk vermilerdir.
Ve bir vech dahi budur ki: bn Abbs eyitir: hidnden murd enbiydr. Zir
ki, mmetlerine tanklk vermilerdir.
Ve bir vech dahi budur ki: ,.=\ =\! _= \.,.:\ [imdi bizi ahitlerden yaz.]
dedikleri oldur ki; kitb- ebrra iret ettiler, semvttadr. Nitekim Hak Tel buyurur:
_!_,v! _\.:\! ! >: _\ ,, \= (Mutaffifn, 83/18) [Hayr, andolsun iyilerin kitab
lliyyndadr.].
Bir vech dahi budur ki: Hak Tel eyitir: !\! -:.>=\! = v! -\! v - .! =! .=
,\\! (l-i mrn, 3/18) [Allah, kendisinden baka ilah olmadna tanklk etti.Melekler
ve ilim sahipleri de tanklk ettiler.]. Pes Hak Tel limleri hidnden kld. Zir ki,
kendi adyla bile zikr etti. Yan Havriyyn eyittiler: =\! _= \.,.:\ ,.=\ (l-i mrn,
3/53) [imdi bizi ahitlerden yaz.] dedikleri oldur ki: lh! Bizi unlardan klgil ki,
senin adn onlarn bile zikr ettin
Bir vech dahi budur ki: Cebril (a.s) ol vakt ki; Muhammed Mustafya (a.s)
sul etti ki: hsn nedir?. Peygamber (a.s) eyitti: !_. = .\: =! .,. !
476
[Allah gryor
gibi kulluk etmendir.] Zr ki, abd ol vakitte makm- hdda olur ve derece-i
istidllde kmil olur; ve dahi istidllden terakk eder makm hda ve mkaefeye
varr. Ve havriyyn onun iin ,.=\ =\! _= \.,.:\ (l-i mrn, 3/53) [imdi bizi
ahitlerden yaz.] derler. Ondan sonra Hak Tel eyitir: =! =! _:= !_:= ,_:\=\! _,>
(l-i mrn, 3/54) [(Yahudiler) tuzak kurdular; Allah da onlarn tuzaklarn bozdu.
Allah tuzak kuranlarn en hayrlsdr.].
Bilmek gerektir ki; mekr lgatte gizli fesda say etmeye derler. mdi kfirler
sya [mekr] ettiler ki, ldreler. Hak Tel dahi onlara mekr etti; bu mekr etmekte bir
nice vech vardr: Bir vech budur ki: Hak Tel onlara mekr etti; yan sy ge ref

476
Buhr, Kitbul-mn, I/18; Mslim, Kitbul-mn, I/37; Eb Dvd, Kitbus-Snne, IV/309;
Tirmz, Kitbul-mn, V/6; bn Mce, Mukaddime, I/24; Ahmed b. Hanbel, I/ 51; Nes, Kitbul-mn,
VIII/107.
307





etti; helk edemediler. Yehd adl bir bey vard, Yehdlerin beyi idi. sy ldrmek
istedi. yle olsa Cebrle sdan bir nefes ayr olmad. Nitekim Hak Tel buyurur:
_.s\! __, \.. ,! (Bakara, 2/253) [Ve onu Rhul-Kuds ile glendirdik.]. Kaan ki,
Yehdler sy tutmak istediler, Cebrl sy kapt ge iletti. Ol Yehdlerden birisi
ieri girdi, Hak Tel onu sya benzetti. Ardnca girdiler, s sandlar; tuttular
ldrdler. Kaan ki, s ge ref oldu ihtilf ettiler.
Vehb eyitir: s ld, sat yatt. Ondan sonra Hak Tel yine diri grd
ge ref oldu. Muhammed bn shk eyitir: s ld, yedi sat yatt [65b], ondan
sonra Hak Tel yine diri grd ge ref etti.
Ve bir vech dahi budur ki: Hak Tel sy ldrmedi, ge kard. Deccl
zamnnda yine indirir, Deccli ldrmek [i]in, ondan sonra lr dedi. Klellhu
Tel: l ,,=!_,! l \>. ,.l _=! =! ! !_== (l-i mrn, 3/33) [Allah demi,
Nhu, brhim ailesi ile mrn ailesini seip lemlere stn kld.]. Yan Hak Tel
demi be nesne ile ihtiyr etti: Biri budur ki: Gyet ahsen srette idi. kinci budur ki:
Hak Tel deme cem-i esmy bildirdi lim ve kmil kld. nc budur ki: Hak
Tel deme firitelere secde ettirdi. Drdnc budur ki: Hak Tel demi umakta
skin eyledi. Beinci budur ki: Hak Tel demi ebul-beer kld.
Amm Hak Tel Nhu be nesneyle ihtiyr etti: Evvel budur ki: Hak Tel
Nhu ebl-beer kld. Zr ki cem-i halk suyla gark eyledi, Nhun zrriyetini
helk eylemedi. kinci budur ki: Nhun mrn uzun eyledi. nc budur ki: Nhun
dusn kabl eyledi. Drdnc budur ki: Nh suya gark olmad. Beinci budur ki:
erat, evvel Nh ko[y]du. Zr ki, evvell-mrseln idi.
Amm brhmi Hak Tel be nesne ile ihtiyr etti: Evvel budur ki:
Ebl-enbiy kld; ve brhm zamnndan Muhammed Reslullh (a.s.) hazretine
gelince brhm sulbnden bin peygamber getirdi. kinci budur ki: brhmi Nemrd
odundan kurtard ve odu glistn eyledi. nc budur ki: Hak Tel brhmi
hallullh kld; ve drdnc budur ki: Hak Tel brhmi kelimt ile mbtel kld.
Beinci budur ki: Hak Tel brhmi halka imm kld.
308





mdi Hak Tel l-i brhme ve l-i mrna dedii budur ki: Yan bu iki l,
bir nesildir ki, s peygamber brhm peygamberin lidir. Ve s kzl benizli ve ak
gvdeli idi, uzun sal idi, dim yaln ayak yrrd, asl altn ve gm edinmedi ve
mcerred idi.
Ve nakildir ki: s ge ref olacak, yedi gn gkte durdu. Ondan sonra Hak
Tel eyitti: Y s! Yine yeryzne in, Meryem ile ashbnla bulu ki, Meryemin
hzn ve firk cem-i lemden sana artktr. Ondan sonra Hak Tel sya kular
kanad gibi kanatlar verdi ve nrdan hilat giydirdi. n s yeryzne indi, Meryemle
ve ashbyla bulutu, yedi gn yerde durdu yine utu, ge gitti (a.s.).
Ktl-Kulbda eyitir: Kaan ki, s yere indi Yahy peygamberle bir yerde
bulutular. s ferah idi, Yahy gamgn idi. Yahy eyitti: Y s! Pes Tanrnn
mekrinden emn oldun olur mu?. s eyitti: Y Yahy! Sen Tanrnn rahmetinden
mdin[i] kesdin olur mu? dedi. Hak Tel eyitti: kiniz dahi iyi sylersi[ni]z. Amm
ahseneniz oldur ki, Allahn keremi ve ltfu oktur diye gkek zann eyleye.
Fasl- f M Yektubu fil- ncl
Shib-i Kef eyitti: Tevrtta ahkm vardr; amm nclin ekseri meviza ve
nesyih idi. Tefsr-i Kebrde eyitir: Hak Tel nclde buyurur: \.\=>_ \=v\==, \=,>_
[Rahmn ve Rahm olan Allahn ad ile...] Ondan sonra be nesne buyurur: Biri budur
ki: Eer du edersen kabl ederim. kinci budur ki: Eer verdiim nimetlere kr
edersen ziyde eylerim. nc budur ki: Eer sadaka vermekle bana yakn olursan ben
dahi rahmetimle sana yakn olurum. Beinci budur ki: Eer itikdla bana tevekkl
edersen bende [da]hi cem halde sana yardm ederim.
Muktil eyitti: nclde buldum ki, Hak Tel eyitti: [66a] Y s! Ulemya
tazm ve izzet eyle! Ve onlarn kadrini bil ki, peygamberlerden ve mrsellerden sonra
ulemdan efdal kimse yaratmadm ve ulemnn fazl cem-i halk zerine, benim fazlm
gibidir cem-i mevcdt zerine dedi.
Kueyr (rahmetullhi aleyh) eyitti: nclin hirinde yazlbdr ki:
v ,,=\! _>\! =\=\! =!v} -\} [el-Hakk, el-Melik, el-Mbn olan Allahtan baka ilh
309





yoktur.]. s eyitti (a.s.): Y Remz! lemin ol taa benzer ki, bir suyun yoluna dura.
Ol suyu ne kendi ier, ne de kor ki halk ieler. Ve dahi ol zin etmi avrete benzer ki,
urulayn zn eyledi; amm gebe olub ikre oldu. Ve bir gn Havriyyn eyittiler:
Y s! Yeryznde sana benzer kimse var mdr?. s eyitti: Neam, vardr. ol kim,
sz zikr ola; ve samt fikr ola; ve nazar ibret ola. Ol dahi bencileyindir ve s eyitti:
bdet on blktr; dokuzu halktan kamaktr ve biri btldan epsem olmaktr.
Kabul-Ahbr eyitti: Havriyyn eyittiler: Y Rhullh! Bizden sonra bir
mmet dahi gelir mi?. Eyitti: Ahmed mmeti gelir dedi ki: Ulem ve hkemdr
ke-enneh her biri ilm iinde bir peygamber gibidir dedi. Muhammedin ad Ahmed
dedi. Eer ki, ayrk peygamberler dahi hamd ederlerdi; Muhammed Mustaf onlardan
ziyde hamd ederdi, ol sebebden Ahmed dedi.
Hads-i Ref -i s iles-Sem
=! \ _\\. ,_:\=\! _,> =! =!_:= !_:= (l-i mrn, 3/54) [(Yahudiler)
tuzak kurdular; Allah da onlarn tuzaklarn bozdu. Allah tuzak kuralarn en
hayrlsdr.]. Yan, Yahdler mekr eylediler ve eyittiler: s lleri diriltti ve gayr
nesne kim, iledi hep sihirdir.
s n bu szleri iitti, onlara lanet eyledi ve eyitti: Y Rabb! Bunlar
maymun ve hnzr eyle. Hak Tel dahi yle eyledi ve Yahdler snn szn ve
iini pdihlarna bildirdiler. Ol pdih s peygamberi ldrmek istedi. Pes Yahdler
bir yere cem oldular, s Kudste idi, zerine girdiler. s bunlar grd, kat; Tr-i
Snda mescide girdi. Derhl Cebril geldi, s peygamberi kapt ikinci ge kard.
Ol Yehdilerin birisi snn ardnca girdi ad Ey idi ve yhd Tatys [/Tatyos] idi.
Hak Tel ol Eynun sretini snn sretine dndrd. Ol kii s
peygamberi bulmad, yine kt grdler s peygamberi sandlar tuttular ldrdler.
Ondan sonra eyittiler: Bu kiinin sreti s sretine benzer ve gvdesi Eya benzer
dediler ve bunlarn arasnda cenk vki oldu; hayli cemat birbirini ldrdler.
Kaan ki, s ge ref oldu, ol kavm blk oldular: Birinin ad
Nastriyyedir; ve bir blnn ad Yakbiyyedir; ve birinin ad Milkiyyedir.
310





Nastriyye eyitti: s Tanrnn oludur. Yakbiyye eyitti: s Allahtr. Gkten indi,
Meryemin rahmine girdi; ondan sonra yeryzne kt. Milkiyye eyitti: Tanr tr:
sdr ve Meryemdir ve Allahtr dedi. Hak Tel bunlarn szlerini btl etti
ve buyurdu kim: _>\! ,,_= ,! _=,= =\. _.=, -, _.\! (Meryem, 19/34)
[te, hakknda phe ettikleri Meryem olu s hak sz olarak- budur.].
.>! -\! v! -\! = \= (Mide, 5/73) [Halbuki bir tek Allahtan baka hibir tanr
yoktur.].
Ve nakildir ki: s peygamber (a.s.) ol vakit ki, ge gitti, otuz yanda idi.
hir zamnda Deccli ldrmek [i]in yine Dmeke iner. Deccli Kuds katnda
Laden kapsnda bulur; harbe ile ura, ldre; kan maribe dein aka. Ve Decclin
kmas Mehdden sonra ola.
Hak Tel Muhammed mmetine ikrm etmek [i]in s leme pdih ola
[66b] ve Mehd halka imm olur Ondan sonra s peygamber Mekkeye gele. Ondan
sonra[ki] gn Maribden daa ve dbbetl-arza kar. Ondan sonra Medneye gele
Maribden bir kz ala. Ondan sonra kzlar daa krk yelden s dahi ala. Hak
Teldan diledi kim: Muhammed mmetinden ola. Hak Tel dusn[] kabl eyledi.
Bilmek gerektir ki; nki, Cebrili Hak Tel sya gnderdi beer sretinde
ve ona rh urdu. Pes gerektir ki, snn mr uzun ola; ve mekn gk ola; ve lleri
dirilticiler ola; ve nereye basarsa diri ola.
EbulLeys eyitti: Ms peygamberden s peygambere gelince bin yl oldu ve
Tevrtta eyitti: s peygamber Mednede fevt ola, mer yannda bir yerde defn
eyleyeler. (a.s.). Ve Meryem dahi s ge ref olduundan sonra alt ay diri oldu, ol
dahi dnydan nakl eyledi.
Ey tlib-i srr! Kaan kim, kemlt- ilhiyye tamm olduysa hakkat-i
insniyyede ondan sonra sret-i kevniyyede. Pes emr-i ilh bunu iktiz etti ki,
bunlardan sonra bir peygamber geldi. Kim, cem-i kemlt cmi ola ve resl olup
mecmi-i yt mstecmi ola. Ki, Muhammed Mustfdr (a.s.), habbullhtr, lem-i
srette ve maande cmidir cem-i mertib-i cemn ve tafslen.
311





Nitekim ekrem-i halktr niseb ynnden; ve hakyk- insniyyenin erefidir;
ve dekyk- mniyyenin mecmadr; ve tecelliyt- insniyyenin suveridir. Ve kn
cesedinin rhudur ve hayt drnn ayndr. Ve mtehakkktr al-i ubdiyyet ile ve
mtehalliktir esrr- rubbiyyet ile ve hakkatul-hakyktr ve aynul-hakyktr.
Eer sul eyleseler ki: Enbiy Hakk mhede eyledilerdi, cem-i
mertibde. yle olsa halk Hakka nice davet edebilirlerdi?.
[Cevb] budur ki: Hak Tel kendiyle enbiy ortasnda hicb-i nrn [koydu]
ol hicblar sebebi ile. Halk Hakka davet edebilirlerdi.
Bazlar eyitir: Hak Tel lem-i ervhta enbiyya vasiyyet eyledi ki: Hakk
halkta mhede eyleyeler ve halk dahi Hakkta mhede eyleyeler. yle bilgil ki,
enbiy srrlarna ve hllerine ve marifetlerine ve amellerine ve mhedelerine kimse
muttali olmaz ill Allah Tel muttali olur (azze sultnuh.)
Bilmek gerektir ki; imdiden sonra marifi ve dakyk tetmm etmeye eryii
ve hakyk tekml etmeye ve Hazret-i Resln fezilin[i] beyn eylemeye megl olur
in-Allh.









312





FASS-I HKMET- FERDYYE F KELME- MUHAMMEDYYE
Bilmek gerektir ki; maksd- ahadiyyet, mersd- evhadiyyet-i muhammediyye
mevkftur. Mebd-i irfna ki, gyeti fevhul-vecdndr. Ve dahi ol mukaddimta kim
nihyeti bevhul-vicdndr.
Mebdnin evveli oldur ki: Mteayyin iken gaybul-hviyyetten vahdet-i
ztiyyedir ki ahadiyyetin ve vahdniyyetin nisbeti ona als-sevdr. Pes tecell-i sn
demin topran tahmr etmeyi iktiz [etti]. Ondan sonra nefh etti. Pes demin
sreti asl[] ve menei olduu itibrla cem-i kemlt cmi oldu. Nitekim hakkatl-
hakyk ki, hakkiyye-i muhammeddir asl ve mene olduu itibrla ki cmidir,
cem-i hakyk ve ervh.
Pes Muhammedin vcdu mteayyin oldu, hazret-i tecell-i evvelden bir latf
ve mutedil gd sretinde Abdullh ve mine Htn ol gdy yediler ve muhabbet-i
asliyyenin eseri ikisinde bile ehvet sretinde zhir oldu ve ictim sahh oldu; [67a] ve
nutfe karr buldu ve cism sret oldu; ve rh- azm geldi. Ondan sonra Muhammed
Mustaf (a.s.) leme geldi. n cihna geldi, nru ark ve garb mnevver etti.
mdi kaan ki, kemlt- ilhiyye tamm olduysa hakkat-i insniyyede; ondan
sonra man gaybiyyetiyle ve suver-i kevniyye ile mertib-i enbiyda; ondan sonra
emr-i ilh ve srr- sbhn bunu iktiz etti ki; bunlardan sonra bir peygamber gele
kim, cm ola cem-i mertib ile ceman ve tafslen; sreten ve manen.
Nitekim cmidir ilm[iy]le ve aynyla ve hakkati itibryla ki, hakkatl-
hakyktr. Nitekim peygamber idi lem-i mlkte; onculayn peygamberdi lem-i
melektta ve cebertta.
Nitekim Peygamber (a.s.) buyurur:,=\! s\=\! ,, ,.l \,,. =.: [dem toprakla
su arasndayken, ben neb idim.]
477
. Yan ilmullh ile dem cisminin arasndayken ben
peygamberlik ederdim dedii oldur ki: Zhirde ve btnda peygamberlik benimdir, dedi.

477
Keful-haf, II/191; Suyt, ed-Drerl-mensre, 163.
313





Kaan ki, emr-i s tamm olduysa be yz elli be yldan sonra Hazret-i Resl
cihna geldi, beer hilatin[i] giydi; htemn-nebiyyn ve seyyidl-mrseln olup ve
rislet tcn[] bana ko[y]du ve dellet krssne oturdu, halk Hazret-i Allah[a]
dellet eyledi. Nitekim Hak Tel buyurur: ,,= _\.: _. =! = ,:s\ . (Mide,
5/15) [Gerekten size Allahtan bir nr, apak bir kitap geldi.].
mdi ol nrdan murd: Muhammed Mustafdr; srrullhul-ekberdir; ve
nrul-envrdr; ve arabiyyl-lisndr; kitbul-beyndr; burhndr makmnda; ve
sultndr lemnde; ve tavsfttan ekremdir; tarfttan azmdr.
eyh (rahimeh) eyitti: Hikmet-i ferdiyye Muhammede mahss oldu,
niin? Onun [i]in ki: bu nev-i insniyyenin efdalidir. Zr ki, emr[e] onunla
baland ve yine onunla hatm oldu. Ondan sonra nin- unsuriyyesiyle htemn-
nebiyyn oldu.
Bir vechle dahi hikmet-i ferdiyye Muhammede mahss oldu, niin?
Cemiyyet-i ilhiyye makmnda ferd idi. Ondan yukar makm yoktur; ill mertebe-i
ahadiyyet-i zt vardr. Ancak onun [i]in ki, ismullhn mazhardr ve efrd- slsenin
evvelidir. Ve ol efrd- slsenin biri, zt- ahadiyyettir; ve biri, mertebe-i ilhiyyedir;
ve biri, hakkat-i rhniyye-i muhammediyyedir ki, msemmdr akl- evvel ile.
Nitekim ehl-i nazar eyitir: Evveliniz kim bilinir akl- evvel bilinir ve
Peygamber (a.s.) eyitti: i\\! _ ,\! i_ =\ _,=\! s\=.\! =\. ,:\,.. = _\! _ ,>

478
[Bana dnyanzdan ey sevdirildi: Kadnlar, gzel koku ve gzmn nru olan
namaz.]. Onun [i]in ki, Hazret-i Resln hakkati teslsden hsl oldu. Evvel nesne
kim, ferdiyyet onunla hsl oldu. Onun ayn- sbitesi oldu sret-i ilmiyyede; ve rh-
mukaddesiyle hricde. Onun [i]in ki ferdiyyet ve zevciyyet ki hsl olur, add olur ve
add fevkul-vhid olur. Nitekim ilm-i hesbda malmdur ki; aded rhtur y ferddir
vhidden gelir. Pes Peygamber (a.s.) ol dell oldu Rabbine. Zir ki, cevmi-i kelm ile
geldi. Cevmi-i kelm hakyk- ilhiyyenin mmehtdr. mdi ibu dell ki, rh-

478
Nes Nes Nes Nes, ,, , Snen: 7/61, Iretn-Nis: 1; Sehv, Makasd, 180; bnd-Deyb, Temyz, 76; Acln,
Keful-haf: 1/405; Ahmed b. Hanbel, III/128, 199, 285; el-Mnv, Feyzl-kadir, III/370; Suyt, ed-Drerl-
mensre, 186.
314





muhammeddir, kendi nefsine delldir ve hakkatte. Zr ki, kendi[si]yle Rabbi arasnda
imtiyzda fark yoktur; ill itibrla ve taayyn iledir.
Bilmek gerektir ki; Hazret-i Resl evvel nisy ibtid etti, niin? Onun [i]in
ki: Mirt- raclden cezdr, asl yaratlmakta. Pes insn kendi nefsini bilmek
mukaddemdir Rabbini bilmektir.
Nitekim Peygamber (a.s.) buyurur: -,_ =_= .s -=. =_= =
479
[Nefsini bilen,
Rabbini bilir.]. Bunda iki vech mmkindir: Biri budur ki: Hakkat-i nefsini bilmek
mmkin deildir. Zr ki, nefsin [67b] hakkati zt-i ilhiyyenin hakkatine id olur.
Hakktan gayr kimse onu bilmez. kinci budur ki: Hakkat-i nefsini bilmek mmkindir,
ahvli itibryla. Nitekim rifler marifet itibryla nefs ederler ahvli ve marifet-i
rabb ederler esma ve sft itibryla.
Bilmek gerektir ki; nisen bi-itibr hakkat-i ayn- ricldir; ve bi-itibr
taayyn-i ayndr. Kaan kim, raclden hsl olduysa cz gibi oldu racle. Ve Hak
Tel eyitir: _>_ = =>. (Hicr, 15/29). [Ona ruhumdan fledim.]. Yan dellet
etmektir demin nisbetini Rabbe. Yan cez-i klle ve asl fera nisbet etmek
gibidir.
Pes irtibt hsl oldu iki taraftan bunlarn her birisi min vech-i muhibb oldu ve
Hak Tel kendini vasf etti eedd-i evkle mtklarn liksna. Nitekim Msya ve
Dvuda eyitti: ,,\} \= .=! \.! s_\s\ _\! _!_,v! _= \=v! .!. \, [Y Dvd! Ancak
ebrarlarn evki likma uzun srer ve Benim onlara evkim daha iddetlidir.].
Bunda likdan murd: Lik-i hssdr; zr ki, kendi kendine mtk olmaktr;
muhibb-i mtk sretinde; ve her mtkn evki mahbbda ilmine ve idrkine gre
olur. Ve Hak Tel ilm-i ztiyyenin menbadr. Nitekim Reslullh lik- hssda eyitti:
==, _.> -,_ __, \ ,:.>! !
480
[Sizden biriniz Rabbini lmeden grmez.].
Ve mevt emr-i hssdr ve mlkt olmak mertebedir. Onun zerine pes lik
emr-i hss oldu. Tahkki bunun budur ki: Hviyyet-i ilhiyye zhirdir abd sretinde ve

479
Suyt, ed ed ed ed- -- -Drerl Drerl Drerl Drerl- -- -mens mens mens mensre re re re, 152; a.mlf., el el el el- -- -H HH Hv vv v lil lil lil lil- -- -fet fet fet fetv vv v, /412; Acln, Keful-haf, /362;
Ali el-Kr, Esrrul-merfa, 351; Zebd, thfus-sde, /453.
480
Kaynak bulunamad.
315





mtk olmaktr mevte; t kim ol mevt makm- cema ulatra ve mezyk-
imkndan hlis eyleye. Bunlar olmaz; ill mevtle olur. Onun [i]in ki, mlkt olmak
kul ile Tanr arasnda mevkftur mevte. Pes Hak Tel kullaryla mlkt olmak ister.
Onun [i]in onun mevtine mtk olur.
Ve mevt dahi iki ksmdr: Biri irddir; ve biri tabdir. Ol kim, riflere hsl
olur, irddir mcibdir lik-i Hakk bi-hasebi tecelliyt- istiddtlarna gre. Ve
bidler ve zhidler bunlarn istidtlarnn kuvveti yoktur. Menzil ve makmt kat
etmek ile bunlara lik hsl olmaz; hatt mevt-i tab olmaynca ve onlara nam-i
uhreviyyet kef olur ve Hak Tel onlara tecell eyler itikdlarnn sretleri zerine.
Amm mahcblar onlardr ki, Hak Tel onlarn gnllerine mhr urdu. Hak
Tel onlara nazar eylemez kymet gnnde ve mtk dahi olmaz. Nitekim buyurur:
>,,= ! _==! i_>v! _ _==! .= _ \: = (sr, 17/72) [Bu dnyada kr olan
ahirette de grdr; stelik iyice yolunu armtr.]. Ve Peygamber (a.s.) eyitti: Her
kim, Allahn liksn sevse, Hak Tel onun liksn sever; her kim, Allahn liksn
kerh grse, Hak Tel dahi onun liksn kerh grr. Pes mminin hicb gitmez;
ill mevtle ve evk-i nr dahi skin olmaz; ill visl-i suyla.
Bilmek gerektir ki, rh latfe-i efsniyye-i mcerrededir . Ve etibb katnda
rh buhr ve latftir; mtevellid olur kalbden; ve kbildir haytn ve hissin kuvvetine.
Ve hkem fark eylemez rhla kalb ortasnda. Ki, ona nefs-i ntka derler ve nefs
cevher-i buhr- latftir ve haytn ve hissin ve hareketin ve irdetin kuvvetini
gtrcdr. Ve hkem ona, rh-i hayvniyye derler ve nefs bedenle kalb
ortasnda vstadr lem-i ervhn arkndan deil; ve lem-i ecsmn garbndan deil;
ve insn- kmil nefsinin rhullahtr ki, zhirini tertb eder; ve nefsin zt zhir oldu
sret-i rhniyyede.
Bilmek gerektir ki, ricl hubb-i nisy muktezdir. Eeri ki, bir vechle dahi
[68a] racl mahbbdur ve maktur nisya. Pes klk ve makluk ikisinde bile cem
oldu ve irtibt hsl oldu ricl ile nis arasnda min-vechi ayndr raclle; ve
min-vechi gayrdr taayynde. Pes muhabbet seyr etti, her birisi k oldu min-vech; ve
316





mak oldu min-vech. Nitekim Hak Tel muhibbdir min-vech ve mahbbdur
min-vech.
yle olsa muhabbet rbta oldu Hakkla halk arasnda. Zr ki, insnn hakkati
ve sreti mahlktur Rahmnn sreti zerine. Nitekim nin zhirdir, racl sretinde ve
racl dahi zhirdir Rahmn sretinde ki, arullhtr. Pes Muhammed rahmet oldu
lemlere ve ism-i Rahmnn mazhar artr. Pes rh- Muhammed mazhar- Rahmndr
ve Rahmn mstevl oldu Muhammedin kalbinde. Kaan kim, ar- cismn muht
olduysa cem-i mevcdt ar- rhn dahi ki, Muhammedin kalbidir, cmdir cem-i
hakyk- rhniyyeyi ve cismniyyeyi.
Bilmek gerektir ki; Peygamber (a.s.) atyebit-tayyibn idi ve ie atyebit-
tayyibt idi. nsn ol itibrla ki, tayyibdir. Asl onda habis yoktur ki, belki kllsi
atyeb-i tayyib-i ztla[dr]. Onun [i]in ki, kudret eliyle mahlklardr. ekk yoktur ki;
ekmel-i efrd- insn onlardr ki, neblerdir; ve ekmel-i nis ki, vardr onlarn
avretleridir.
Ve insn iki sret zerinedir: Biri sret-i Hakktr ki, esm ve sfttr; ve biri
sret-i halktr vallahu alem bi-hakykh [Allah, onun hakkatlerini en iyi bilendir.]
Peygamber (a.s.): i>\! _ _.,= i _ =\
481
[Namaz gzmn nru klnd.]. Onun
[i]in ki, namzda mhede vardr. Zr ki, namz mncttr Hakkla abd ortasnda.
Nitekim Hakk Tel buyurur: ,:_:.l _._:. (Bakara, 2/152) [Beni ann ki, ben de
sizi anaym!] ._>\! -=\\ _>\! _\\ _>\! _:. = [Hakk ayaktayken zikredenle Hakk
ayakta beraber olur.]
Ve Hak Tel buyurur: _._:. = _,\ \.l [Beni zikredenle beraber
otururum]. Kaan bir kimse ki; bir kiiyle otursa ol zl-basar gerektir ki, kiminle oturur
onu grr. Pes namz mhede ve ryet oldu. Yan namz klana hd- rh hsl
oldu ki, ryet-i gaybiyyedir ayn- mevcdtn mevdnda. Pes namz klan kii
Hakk mnct ettii vaktin kblesinde tahayyl eylesin ve kulayla iite unu ki:

481
Nes Nes Nes Nes, ,, , Snen: 7/61, Iretn-Nis: 1; Sehv, Makasd, 180; bnd-Deyb, Temyz, 76; Acln,
Keful-haf: 1/405; Ahmed b. Hanbel, III/128, 199, 285; el-Mnv, Feyzl-kadir, III/370; Suyt, ed-Drerl-
mensre, 186.

317





Hakktan ona vrid olur vridt- rhniyyeden ve man-i gaybiyyeden; ve eer namz
klan kii imm olacak olursa firitehleriyle cemat olurlar; ve eer yalnz dahi klsa
yine cematla namz klar. Zr ki, firiteler bile klarlar cemat olurlar. Ve
peygamberlerin rtbesi namzda hsl olur. Onun iin ki, immlar mertebelerinden bir
mertebedir. Kaan immlar Allah iin kulluk eylese h dny ve hiret garaz olmasa
peygamberlerin mertebelerinden bir mertebedir ve niybettir Allah Teldan.
Kaan kim, .=> =\ =! _== [Allah, kendisine hamd edeni iitir.] dese ondan
haber verdi ki: Hak Tel iitir, demektir. Pes firitehler ve mminler .=>\! =\ \. ,_
[Rabbimiz, hamd senin iindir.] derler. Eer Hak Tel kul dilinden > =\ =! _== .=
[Allah, kendisine hamd edeni iitir.] diyecek olursa namzn mertebesine nazar eyler ve
sana dahi nazar eyler namzla mushib olman[la] Allah Telya vsl olunur.
mdi kim ki, ryet mertebesine erimese onun gzlerinin nru yoktur. Zr ki,
grmedi kime mnct eder! ve dahi itmedi unu ki, vridt- gaybiyyeden ona gelirdi.
yle olsa .,= = _==\! _s\! den [Syleneni iitir ve hid olur.] olmad. Namzn
edn mertebesi huzrdur Rabbla.
Nitekim Peygamber (a .s.) buyurur: >, v} i> v _\s\! _
482
[Namaz ancak
huzr-i kalb ile olur.]. Ve her kim, Rabbini namzda uhd- rhnyle grmese; yhd
iyn- kalble mhede eylemese; yhd lem-i mislde grmese ol kii kelm- mutlak
iitmedi ne vstayla [68b] ve ne vstasz.
Peygamber (a.s.) Cebril ona ihsndan sorunca eyitti:
483
\ !_. = .\: =! .,. l
=!_, - .\ !_. :. ,\ [Gryormu gibi Allaha ibdet etmendir. Her ne kadar sen Onu
grmyorsan da O, seni grmektedir]. Ve Hak Tel eyitti: s\=>\! = _.. i> \! !
_:.=\! (Ankebt, 29/45) [Muhakkak ki, namaz, hayaszlktan ve ktlkten alkoyar.].
Bazlar eyitir: Fahdan murd: Zndr; ve mnkerden murd: irktir.
Bazlar eyitir: Fahdan murd: Menhlerde[dir]; ve mnkerden murd: Eammdr.

482
ls, Rhul-Men, XXI/ 113.
483
Buhr, Kitbul-mn, I/18; Mslim, Kitbul-mn, I/37; Eb Dvd, Kitbus-Snne, IV/309;
Tirmz, Kitbul-mn, V/6; bn Mce, Mukaddime, I/24; Ahmed b. Hanbel, I/ 51; Nes, Kitbul-mn,
VIII/107.

318





namzda ola ve gayr yerde ola. Yan bu szn beyn budur ki: Kaan bir kii
namzda Kurn okumay[l]a ve zikre megl olsa zarr fahdan ve mnkerden nehy
eyler, demektir.
Ve yine Hak Tel eyitti: _,:v! =! _:.\ (Ankebt, 29/45) [Allah anmak
elbette (ibadetlerin) en bydr.]. Yan zikrullh dnydan ve cennetten uludur. Ve
hakkat erenleri eyitirler ki: Yan zikr oldur ki, Allahtan olur kulunu sevdii
vakitte.
mdi anmak iki vechledir: Biri budur ki: Kul Hakk zikr ede; ve biri budur ki:
Hak kulunu zikr ede. Onun [i]in ki, kul[un] Rabbini zikr etmesi Rabb[in] kulunu zikr
etmesinden sonradr. Ve musall oldur ki: Hakka rac ola Halkn inyetinden oldu.
mdi bu nazar olmaz; ill mahbbu mhede ve tecell kula Hakktan ola. Pes
mhede etmekle olur ve muhabbet ayn- mahbbdur istikrrda. Bundan trdr ki,
namzda gayra iltift etmekten men olundu; n bunlar malm oldu.
Amm zhir ibretle budur ki: Bilmek gerektir ki; Hak Tel enbiynn
binsn[] Reslullh Muhammed ile balad ve hirini onunla hatm eyledi. Ve kitb-
muhkemi onun zerine inzl eyledi ve cem-i ahkm- onda beyn etti; ve onun
sftlarn[] Tevrtta ve Zebrda ve nclde ve Kurnda beyn eyledi. Ve onu kmil
eyledi livul-hamd ile makm- alda; ve Hak Tel cem-i mevcdt yaratmazdan
nden onu yaratt; ve demin cnndan yz yirmi drt bin yl evvel yaratt.
Ve Hak Tel halk namzda buyurdu Ahmedin sreti zerine: Namzn
kym elife benzer; ve ruku hya benzer; ve secdesi mime benzer; ve
tahiyyata oturmas dle benzer. Ve ondan sonra Hak Tel Muhammedin nrundan
bir cevher yaratt ve ol cevhere nazar eyledi; eridi su oldu ve ol su hareket eyleyip bin
yl mevc urdu, karr eylemedi. Ondan sonra Hak Tel Muhammedin nrunu on blk
eyledi: Birinden ar yaratt; ve birinden kalemi yaratt; ve birinden levhi yaratt; ve
birinden krs[yi] yaratt; ve birinden emsi yaratt; ve birinden kameri yaratt; ve
birinden kevkib-i sbitt yaratt; ve birinden kevkib-i seyyrt yaratt; ve birinden
mminlerin nrun[u] yaratt; onuncudan Muhammed Mustafnn (a.s.) cismini yaratt.
319





Ehl-i tefsr eyitti: Bir gn Cebril geldi, peygamberi ald bir halvet yere iletti;
gsn yard iinden yreinden kann kard ve eyitti: Bunlar eytnn hazzdr.
Ondan sonra umaktan bir altn tas getirdi, iinde mn ve hikmet dopdolu idi, gnln
onunla doldurdu ve zemzem suy[uy]la gsn ve karnn yudu yine dkt. Enes
eyitti: ne yerinin eserini peygamberin gsnde grdm dedi.
Muhammed Mustaf (a.s.) cihna geldi; gkler ehli ve umak ehli geldiler
nrdan tabaklar ile, Muhammedin zerine [nr] satlar. Ondan sonra Kisr pdihn
tk iki pre oldu, ykld; ve Mecslerin odlar snd. Ve glgesi yoktu; zira ki, batan
ayaa varnca nr idi; ve ba zerinde bir pre bulut glge ederdi; ve bir kere bakta
mark ve maribi grrd; ve aya iret eyledi gkten inip iki pre olup geri btn
olup mn getirdi; ve parmaklarndan emeler akt. Ve kulayla Hak Telnn [69a]
szn bil-vsta iitirdi Cebril gelmezden nden; ve burnuyla cenntn tayyibtn
bilirdi; ve elini neye sunsa ererdi; ve ayayla mirc gecesinde cem-i lemi tayy etti;
ve kalbi ne yere ererse kalb onda bulunurdu; ve aulu pimi kuzu ona syledi.
Ve hkm iinde kimseye meyl eylemedi; ve fakrla fahr ederdi; meskenettten
aba giyerdi ve arpa ekmein [/etmek] yerdi; ve ehl-i dnyy sevmezdi; ve dervleri
gyet severdi; ve baylar mal iin arlamad; ve dervleri fakr iin horlamad. Ve zt
halm idi; ve kalbi selm idi; ltfu ve belgat ve feshat ve sabr rzs kemlde idi.
Hsl- kelm cem-i kemltla mevsf idi; hatt krk yana erdi. Ondan sonra
env [i]le mcizt gsterdi. Bir gn Hak Tel eyitti: Y Cebril! Vahyin ve emrin ve
nehyin vakti geldi, Muhammede vahy indirmek gerektir dedi. Onda sonra bn Abbs
eyitti: Evvel sre ki, nzil oldu; kr Sresi nzil oldu.
Amm mfessirler eyitti: Evvel sre ki, nzil oldu; Ftih sresi nzil oldu iki
kerre: Bir kez namz farz olduu vaktin; ve bir kerre dahi nzil oldu, kble Kabeye
dndnde. Tefsr-i Kebrde eyitir: Evvel =>_\! =! ,=, ,,_\! \=,=\! = =\, .=l
,,>_\! ; ondan sonra Ftih sresi nzil oldu dedi.
Avretlerden evvel mslmn olan Hatce idi; ve erenlerden evvel mslmn
olan Eb Bekrdir (radiyallhu anh); ve olanlardan evvel mslmn olan Alidir; ve
320





krknc mslmn olan merdir. Ve yirmi yl halk mna davet eyledi; alt ay
dle davet eyledi ve geri kalann[] Kurnla davet eyledi.
Ve nakildir ki: Kurn umaa benzer yan umakta hezr trl nimet
var[dr], Kurnda dahi hezr trl hikmet var[dr]; umakta kusr- derect var[dr],
Kurnda sre ve yt var[dr]; umakta ecr ve enhr var[dr], Kurnda ahbr ve
itibr var[dr]. Ve eyitirler ki: Kurn alt bin alt yz yettir; ve dahi yetmi yedi bin
drt yz dokuz kelimedir; ve bin dahi altm bin dahi yirmi be harftir. Her kime
kim, Kurn verildi peygamberliin blnden bir bl ona verildi.
Peygamber (a.s.) eyitti: Y Ali! Seyyidl-beer demdir; ve seyyidl-arab
Muhammeddir; ve seyyidl-frs Selmn- Fristir, ve seyyidr-rm Sheybdir; ve
seyyidl-habe Billdir; ve seyyidl-cible Trdur; ve seyyidl-eyym Cumadr;
ve seyyidl-kelm Kurndr; ve seyyidl-Kuran Bakara sresidir; ve seyyidl-
Bakara yetel-krsdir. Peygamber (a.s.) eyitti: Her kim, Kurn okusa mushafsz
bin derecedir; ve mushaftan okusa iki bin derecedir.
Cafer-i Sdk eyitti: Kurn, drt itibr zerinedir: Biri irettir; ve biri
ibrettir; ve biri letiftir; ve biri hakyktr. Ve ibrt avm iindir; ve irt havss
iindir; ve letif evliy iindir; ve hakyk enbiy iindir.
Bilmek gerektir ki; Kurn sfatullhtr ve kelmulltr. Ve kelmullh bir
sfattr ki; onda kesret yoktur; velkin emr ve nehy ve taallukt itibryla mteksir
olur. Zr ki, keml-i tevhdde bu lyktr ki: Kurn vhid ola. Zr ki, kelmdan
murd: Nazmla mansdr, ikisi de kadmlerdir.
Mutezil eyitti: Kelm eczdan mrettebdir; ve her nesne kim, eczdan
mretteb olsa hdistir. Bu sz btldr. Hak budur ki: Kelm tlk olunur iki manya:
Biri kelm- nefs; ve biri kelm- lisn[dir]. Bizim murdmz bundan: Kelm-
nefsdir mildir lafz; [69b] ve mugye[re]ti kimdirler ztullh ile.
Nitekim Peygamber (a.s.) eyitti: _\>= - .} \ = _\>= _,= _\\. =! ,>: l_s\!
,,=\! =\, _\: [Kurn Allahn kelmdr, mahlk deildir. Her kim, Kurn
mahlktur dese kfir olur. Allah azmdir.].
321





Muhakkklar eyitir: Kelmullh kadmdir mandr lafz mukbelesinde
deil[dir]; belki ayn mukbelesindedir geri kalan sfatullh gibi.
Tefsr-i Kdde eyitti: Kurn Cebrilin kalbinde nazmyla ve mansyla
defi mtemessil olurdu; yhd budur ki, Allah Tel ona sylese vey levhul-
mahfzdan alsa, gelirdi Reslullha okurdu. Defi onunda kalbinde mtemessil olurdu,
nazmyla mans bilinirdi. Pes sz ona vard ki: Kurn nazmla mandan ibrt olur.
Ve nakildir ki Hak Tel kymet gnnde eyite: Ey benim kullarm! Siz
Kurn dnyda okurdunuz ben iittim. mdi siz bugn oturun. Benim cemlime nazar
eyleyin. Ben dahi Kurn okuyaym, siz dahi iitin diye Th ve Ysn sresin[i]
okur. Yan evvel budur ki: Bir gkek srette kymet yerine gele, halk Kurn
grrler, eyitirler: Melektir. n meleklerden geer, eyitirler: Peygamberdir. n
peygamberlerden dahi geer. Bilirler ki: Kurndr; ve Kurn kime efat ederse
umaa girer.
Ve nakildir ki: brhmin Suhufu Ramaznn evvelinde nzil oldu; ve
Msnn Tevrt Ramaznn altnc gnnde nzil oldu; ve snn ncli Ramaznn
onunda nzil oldu; ve Muhammed Mustafya Kurn yirmi drdnc gnnde nzil
oldu.
mdi mmine evvel farz olan: Allah ve Reslne mn getirmektir. kinci farz
olan: Namzdr; ve namz Mirc gecesinde farz oldu. Ondan sonra zekt farz oldu;
ondan sonra oru farz oldu; ondan sonra hacc farz oldu; ondan sonra gaza farz oldu.
Hadsl-Mirc
Klellhu Tel: _v! .==\! _\} ,!_>\! .==\! = >,\ .,, __=l . \ ! \>,=
\.:_\, . \! _,,\! _,==\! = - .} \..\,l = -,_.\ -\> (sr, 17/1) [Bir gece, kendisine
ayetlerimizden bir ksmn gsterelim diye (Muhammed) kulunu Mescid-i Harmdan,
evresini mbarek kldmz Mescid-i Aksya gtren Allah noksan sfatlardan
mnezzehtir; O, gerekten iitendir, grendir.].
Peygamber (a.s.) eyitti: Bir gece Kabe hareminde hacerl-esved katnda
yatardm, grdm Cebril (a.s.) geldi: Dur, y Muhammed! Allah Tel seni okur.
322





Derhl duru geldim, abdest aldm, tara ktm. Bir Buraka bindim gittim, hatt
Beytl-Makdise dek geldim.
Ve bana Cebril cematle namz klmak buyurdu. Ben eyittim: brhim imm
olsun. Cebril eyitti: Sen evlsn, immet eyle!. yle olsa cem-i peygamberlerin
cn geldiler bana uydular, namz kldk. Ondan sonra bir Mirc geldi, bindim gitttim.
Evvelki kat ge vardm, Cebril kap kakt. Kimsin? dediler. Cebril dedi: Seninle
bile kimdir dediler. Cebril eyitti: Muhammeddir. Eyittiler: Ol vakt oldu mu ki
Muhammed gele oldu? dedi[ler]. kap atlar, ieri girdim dem peygamberi onda
grdm. kinci gkte syla Yahyy grdm; nc gkte Ysuf peygamberi
grdm; drdnc gkte drsi grdm; beinci gkte Hrnu grdm; altncda
Msy grdm; yedincide brhmi grdm. Bunlarn cemsine selm verdim,
ikrmla selmm[] aldlar.
Ondan sonra Sidretl-Mntehya gittim; ondan sonra Beytl-Mamra
ktm. Onda bana bir anak hamr ve bir anak st ve bir anak bal geldi; ben st
aldm. Cebril eyitti: yi vardn st aldn dedi. Ondan sonra bana elli vakt namz farz
oldu, bir gnde ve bir gecede. Ondan Ms peygambere indim, Ms eyitti: mmetin
tkat getiremezler dedi, geri Tanrya var ki, tahff [70a] eylesin. Bir nice kerre
vardm, geldim hir bete karr tuttu. ! _== -\ -.=>\\, s\ = \\\.= [Yaplan her
haseneye on misli karlk vardr.] itibryla bu be ol ellinin kim makm oldu.
Ve rivyet ederler ki: Cebril iret eyledi ki Rabbine selm ver. Peygamber
(a.s.): =\,, =\! =!\ \! = =\ ,>.\! [Btn vg, yceltme, selam, ibadet ve iyilikler
Allaha mahsustur.] dedi. Hak Tel eyitti: -.\:_, =! -=>_ _,.\! \,! =,\= ,> =\! [Ey
Peygamber! Allahn selm, rahmeti ve bereketi senin zerine olsun.] dedi. Peygamber
diledi kim, mmetinin selmdan hazz ola, eyitti: ! ,>\\ \! =!.\,= _\= \.,\= ,> =\
[Selm, bizlere ve Allahn slih kullarna da olsun.] dedi. Ondan Cebril ve firiteler
eyittiler: -\=_ .,= !.=>= l .=l =! v} -\} v l .=l [Ben ehdet ederim ki:
Allahtan baka ilh yoktur ve Muhammed Onun kulu ve elisidir.] dediler .
Zehretr-Riyzda eyitti: Peygamber (a.s.) Hazret-i Allaha varnca be trl
nesneye bindi: Evvel Burka bindi; ikinci Mirca; nc evvelki gkten ikinciye
323





varnca firitehler kanadna bindi; drdnc gkten yedinci ge ve Sidretl-
Mntehya varnca Cebrilin kanadna bindi; beinci Sidretl-Mntehdan Kbe
Kavseyne varnca Refrefe bindi.
Muhakkklar eyittiler: Peygamber (a.s.) rhuyla Kbe Kavsyne eriti ve srr
ile ev-Ednya eriti. Yan Peygamber nefsini terk eyledi gkte; ve rhunu terk eyledi
Sidretl-Mntehda; ve kalbini terk eyledi Kbe Kavseynde, hemn srr kald.
Pes nefs eyitti: Hani gnl? ve gnl eyitti: Hani rh? ve rh eyitti: Hani
srr? ve srr eyitti: Hani Rabb?. Hak Tel eyitti: Y nefs! Nimetle marifeti sana;
y rh! Rahmetle kermeti sana; y gnl! Muhabbeti sana; y srr! Beni sana
[verdim]. Bundan tr Hak Tel: ev-Edn dedi. Ondan sonra Hak Tel eyitti:
Y Muhammed! Bana hediyye ne getirdin?. Peygamber (a.s.) eyitti: ki nesne
getirdim: Biri tat eksiklii; ve biri cef ve masiyet okluu[dur]. Hak Tel eyitti:
Tat eksikliini rahmetimle yarladm; ve masiyet okluunu senin hrmetine
yarladm dedi.










324





FASL
F Ryetillhi Tel
Bilmek gerektir kim, ashb- sir ve mem ve ihtilf eyitirler ki: Peygamber
ol gece Hakk grd m ve yhd grmedi mi?.
bn Abbs ve Kabul-Ahbr eyittiler: Peygamber (a.s.) Hak Tel Hazretini
cism gzyle ol gece grd dediler.
ie eyitti (radyllhu anh): Cism [gzyle] grmedi. Nitekim Peygamber
(a .s.) eyitti dedi, ol vaktin ki sordum: Y Reslallh! Rabbini grdn m? dedim,
eyitti ki: !_l _ .! _. . Yan, Rabbim nrdur, onu nice greyim dedi. yle olsa onu
cism gzyle grmemi olur dedi.
Amm bu iki rivyeti ehlullh bir yere cem ederler ve eyitirler ki: Hak Tel
cem-i mahsst ol gece Hazret-i Reslden selb eyledi ve nrun keyfiyyetini gznden
giderdi; ve nefsini nrn kld. Ondan sonra gnlne tecell eyledi. Ol dahi Hak Tel
hazretini Allah nruyla ve cem-i azsyla grd, geri Allah nruyla [grd].
Fasl- f Esrril-Vahy
Cafer-i Sdk (radyallhu anh) eyitir: Ali (kerremallhu vecheh) eyitti:
Peygamber (a.s.) Mirc gecesi eyitti: Y Rabb[i]! Hangi amel sana efdaldir?. Hak
Tel eyitti: Tevekkl etmek efdaldir; ve dahi ben[im] ksmet ettiime rz olmaktan
ye amel yoktur. Ve Hak Tel eyitti: Benim muhabbetim una vcibdir kim: Benim
iin sevieler ve halk bana ulatralar. Y Ahmed! Dnyya ve ehl-i dnyya azb eyle;
zr ki, onlar benim rzmdam kmlardr ve kutt-i tarktir. Ne onlardan ben rzym
ve ne onlar benden rzlardr; amm hirete ve ehl-i hirete muhabbet eyle ki, yarn
kymet gnnde onlar hesbdan [70b] emnlerdir; ve uman mifth onlarn
elindedir; ve benim cemlim onlardan bir lahza gib olmaz.
Hazret-i Resl eyitti: Niin benim mmetim gayri peygamberlerin
mmetlerinden oktur?. Hak Tel eyitti: Onlara yakn vardmdan sonra yine ekk
ettiler ve ben eyittim: lah! Benim mmetimi esirge ve rahmet eyle kmil mn vergil
325





ki, ondan sonra ekk olmasn; ve havf verdiinden sonra gaflet verme; ve ilm
verdiinden sonra cehl verme; ve akl verdiinden sonra nefs verme; ve zikr verdiinden
sonra unutturma; ve basar verdiinden sonra ikyet verme; ve onlar nefs ftndan
dny ve hiret fitnelerinden emn eyle.
Hak Tel eyitti: Y Ahmed! Senin zerine ki, olsun smit olmak; ve samtn
mrs hikmettir; ve hikmetin mrs marifettir; ve marifetin mrs Tanrya yakn
olmaktr. Her kim, ibu resme ibdet etmek istese asl dnyy ve ehl-i dnyy
sevmesin ve Melekl-mevti grmeye mtk olsun. Nitekim uma grmeye mtk
olurlar. Y Ahmed! Bir kii kaan benim muhabbetim ile mbtel olsa ve ol belya sabr
eylese ona arz- umak veririm; ve her kim, beni bilse beni ister; ve her kim, beni istese
beni bulur; ve her kim, beni bulsa beni sever; ve her kim, beni sevse ben onu
ldrrm; ve her kimi kim, ben ldrsem diyeti benim zerimedir; ve her kimin ki,
diyeti benim zerimedir onun diyeti benim.
Hsl- kelm budur ki: Hak Tel bizim peygamberimizle ol gecede eratten
ve hakkatten ok kelimt vki oldu. Onlarn bazsn Allahtan ve Reslullhtan
gayr kimse bilmezler.
Sul eyleseler ki: Hikmet[i] nedir ki Peygamberimiz Kudsten mirc eyledi,
Kabeden eylemedi?.
Cevb budur ki: Cem-i peygamberler Kudste ve mda olurlard. Pes
kfirler r eylediler ve eyittiler: Eer Muhammed peygamber olsa Kabede olurdu.
yle olsa Kabede dodu, geldi Kudsten mirc eyledi.
Bir cevb dahi budur ki: Kuds maher yeridir, ondan mirc eyledi; t ki
kademi Kudse erie mmetine hesb sn ola.
Bir cevb dahi budur ki: Peygamber (a.s.) tayy-i mekn ve tayy-i zamn
eyleye, yerlerde ve gklerde seyr eylemek iin. Pes onun [i]in Kudsten mirc
eyledi.
326





Eer sul eyleseler ki: Ms peygamber Tr Dana kt, geri dnnce
yzne nikb tuttu. Zr ki, kimsenin tkti yoktu Msnn cemline nazar eyle[me]ye.
Muhammed yle eylemedi. Hl budur ki: Muhammed efdldi Msadan.
Cevb budur ki: Nr iki trldr: Biri zhir nrudur; ve biri btn nrudur.
Zhir nru avm iindir; ve btn nru havss iindir. Pes Peygamber (a.s.) onun [i]in
yzn[] rtmedi ki, emsl-kevneyn idi. Pes ems dim zhir gerektir.
Sul eyleseler ki: Hak Tel Muhammedi yeryzne veripti, sy vermedi
niin?.
Cevb budur ki: snn kavmi s peygamberi grmediler ve kabrin[i] dahi
grmediler. Ondan sonra ol kavm s Tanrdr; yhd Tanrnn oludur diye kfir
oldular. Pes Hak Tel Muhammedi yeryzne veribdi; ta kim erat halka gee. Ve
kabrini yeryznde kld; t kim Muhammed mmeti ziyde merref olalar ziyret
eylemeye. Nitekim Peygamber (a.s.) buyurur: \ ,> _._!_ \= .\: \.,= _._!_ =
484
[Kim
vefatmdan sonra beni (kabrimi) ziyaret ederse, beni hayattayken ziyaret etmi gibidir.].
Sul eyleseler ki: Vech-i hikmet[i] nedir ki Hak Tel seyyidl-kint iki
demin belinden getirdi; biri Abdullh, biri mine htn?.
Cevb budur ki: Hak Telnn keml-i kudretine dellet eylesin iin. ol
itibrla ki, eazz-i eyy ezell-i eydan zuhra getire. [71a] Nitekim demi kara
topraktan yaratt ve inciyi sedeften kard. n Peygamber mircdan indi Mescid-i
Harma geldi, oturdu. Evvel Eb Cehl geldi, Peygamber eyitti: Ben bu gece Mirc
ettim dedi. Kfirler eyittiler: Biz biliriz ki, sen Kuds grmedin. Eer bu gece
Mescid-i Aksya vardnsa onun ninlarndan haber vergil dediler. Hak Tel
Kudsn hicblarn aradan giderdi, Hazret-i Resl yine Kuds grd, bunlara haber
verdi. Kfirler ol gn mslmn oldular ve eyitirler ki: Muhammed Mustaf
gelmezden nde brhmin eratinden idi.
Ktl-Kulbda eyitir: Peygamber (a.s.) Mirc gecesi eyitti: Y Rabb[i]!
Dilerim senden ki, mmetimin hesbn[] benim elimde klasn; t benden gayr

484
Suyt, ed-Drerl-mensre, 190.
327





kimesne bilmese. Hak Tel eyitti: Ben senden dahi efkatli pdihm. Dilerim ki,
onlarn hesbn[] ben ala[y]m, h kimesne bilmeye; hatt sen dahi bilmeyesin. Zr ki,
bunlarn gnn[] bilecek olursan mmetini kabl etmezsin dedi.
Ondan sonra Hak Tel eyitti: Y Muhammed! Receb benim aymdr; her
kim, Recebde gnh ilese Receb hrmetine gnhn[] afv ederim. Ve abn senin
ayndr; her kim, abnda gnh ilese senin efatinle ona rahmet ederim. Ve
Ramazn senin mmetinin aydr; her kim, Ramaznda gnh ilese Ramazn
hrmetine afv ederim. Eer tvbe ederlerse y Muhammed! Zhidlere haber ver ki,
gayretli Pdihm! Tatlerine marr olmasnlar bana mut olsunlar; ve gnhkrlara
haber ver ki, Ben gafr Pdihm! Benden mdlerin[i] kesmesinler.
Ve Hak Tel eyitti: Y Muhammed! Be-drst sana yedi nesneyle minnet
eyledim ki, h kimselere ol resme minnet eylemedim: Biri budur ki: Yerde gkte
senden ekrem kimse yaratmadm. kinci budur ki: Cem-i peygamberler ve mmetleri
seni grmee mtklardr. nc budur ki: mmetine ok dny vermedim ki, yarn
hesblar ok olmasn. Drdnc budur ki: mrlerini ok eylemedim ki, gnhlar ok
olmasn iin. Beinci budur ki: Onlara ok kuvvet vermedim ki, tanrlk davsn
eylemesin iin. Altnc budur ki: Her gnhtan tr onlarn zerine azb vermedim
evvelki halklar gibi. Yedinci budur ki: Onlar hir zamnda getirdim; t ki yer altnda
ok yatmaya.
Bir gn Cebril Peygambere geldi, eyitti: Y Reslullh! Senin nrun ve
Yusfun nru ve dem peygamberin sulbnden kura braktlar idi. Hsn Yusfa
verdiler. Amm cemli ve kemli; ve zikri ve erefi; ve nru ve himmeti; ve rifati ve
ilmi; ve hilmi ve rahmeti; ve vefy ve adli; ve bereti ve efati; ve daveti ve sabr; ve
kanati ve kr; ve erat ve ahkm; ve namz ve hacc; ve Mescid-i Muazzam ve
zemzemi; ve makm ve Mearl-Harm; ve Kuran- Hakmi ve Hulk-i azmi; ve
Burak ve Mirc; ve Makm- Mahmdu ve Havz- Mevrdu; ve Livl-Hamd
ve Ufuk-i Aly ve Makm- ev-Edny ve selmullh- aly, Hak Tel bunlar
sana verdi dedi.

328





Hicretn-Neb (a.s.)
Mfessirler eyitti: Peygamber (a.s.) bir gn Mekkede otururdu. Mekkede bir
ev vard ona Drn-Nedve derlerdi. Mriklerden drt kii Hazret-i Resle mekr
eylediler, ol eve girdiler tedbr aldlar ki, Peygamberi helk eyleyeler. bls onlarn
zerine girdi, eyitti: Necid ilinden gelirim, zamn ve cem-i ileri tecrbe eyleyip
dururum. Bunlar eyittiler: n ehl-i Necidsin, imdi otur. Ol Utbe eyitti: Sabr
eyleyelim t lnce[ye kadar]. bls eyitti: Bu fikr deildir. [71b] Ondan sonra eybe
eyitti: Muhammedi tutalm, habs edelim. bls eyitti: Bu dahi savb deildir.
Ondan sonra s eyitti: Muhammedi bir devenin zerine balayalm beriyye iinde
koyalm, gidelim onda helk olsun. bls eyitti: Bu dahi savb deildir. Ondan sonra
Eb Cehl eyitti: Muhammedin zerine girelim bir uurdan kln uralm, ldrelim;
eer akrabs diyet isterlerse ml cem edip verelim. bls eyitti: te bu iyi fikirdir.
Derhl Cebril geldi, Peygambere eyitti: Hak Tel eyitti ki: Mekkeden
gitsin, Medneya varsn. Kaan ki, gece oldu, Peygamber ashbla dant: Benimle
Medneye kim bile gider. Eb Bekr eyitti: Ben giderim, y Reslallh!. Peygamber
yine eyitti: Deimde kim, yatarsa ben zmin olaym ki, ol kii bil-hesb umaa
gire. Ali eyitti: Ben yatarm. Ali dekte yatt ve Eb Bekr bile gitti ve Peygamber
Sre-i Ysn okuyup giderdi; bir avu toprak ald, stlerine sat, gitti. eytn ve gayr
kfirler duymadlar, Peygamber Eb Bekr [i]le ktlar, gittiler ehrden tara. Bir
mara vard, Mara-i Nr derlerdi, onda vardlar.
Ondan sonra kfirler Peygamberin stne vardlar; grdler kim, gitmi izini
izleyi[p] maraya geldiler, grdler ki, rmcek gelmi kap zerine ev yapm ve
kapsnda bir geyik dourmu ve stnde bir gvercin yuva yapm. Kfirler marann
evresinde yrrlerdi, Eb Bekr korktu Peygamber (a.s.) eyitti: \.= =! } _>. v
(Tevbe, 9/40). Yan Korkma kim, Allah bizimle biledir dedi.
Ve nakildir ki: Ol vakt ki, Eb Bekr kfirlerden korktu. Peygamber (a.s.) eyitti:
Y Eb Bekr! Bu yana bak. Eb Bekr bakt, bir deniz grd kim, kenrnda bir gemi
hzr durur. Peygamber (a.s.) eyitti: Eer kfirler kapdan girerse biz gemiye bineriz,
bu denize gireriz dedi. Kfirler istediler, bulamadlar dndler yine gittiler.
329





Fasl- f Nzlin-Nebiyyi bil-Medneti
Kaan kim, Peygamber denbih gn[] Medneye geldi, Cuma gn[]
va[r]d. Ben Selemede mescide indi ve kendi hutbe okudu. Evvel cuma klnd,
Mednede klnd.
Abdullah b. Selm eyitti: Y Reslallh! Kymetin evvel nin nedir ve
umak ehli umaa girince evvel ne yerler? Ve sebeb nedir ki, baz olan ataya ve
baz oln anaya benzer? Ve benim bu sullerimi bilmez; ill nebler bilir; eer
reslsen gerektir ki, bilesin dedi.
Peygamber (a.s.) eyitti: Bana imdi Cebril dedi, gitti. Kymetin evvel
nin marktan od kmaktr halk maribe srmek iin; ve uman evvel tam balk
cieridir; ve atann ve anann hangisinin suyu glib gelirse olan ona benzer dedi. n
bu sz iitti Abdullh mna geldi.
Ondan sonra ashb bir bir Mekkeden gelmeye baladlar. Evvel yirmi atl ile
mer geldi, ondan sonra Peygamber (a.s.) Alye kim, ieyi ve Ftmy vara,
Mekkeden ala, getire. Ve Billi mezzin edindi, evvel ezn ki, okundu le vakti idi;
on alt ay Kudsten yana namz kld. Recebde bir gn leden sonra kble Kabeye
dnd.
Veftn-Neb (a.s)
Eyitirler ki: Hazret-i Resl bin mucizt; yhd drt bin mucizt gsterdi.
Kaan kim, Hazret-i Resln risleti kemlta eriti ve vahyi tamm oldu ve Resln
mr altm yl tamm oldu bir gn Meymne evinde h olmad. Ondan ie evine
geldi [72a] ie eyitti: Atam, anam sana fed olsunlar, y Reslallh! Nedendir
mbrek mizcnz zaftir?. Eyitti: H deilim. Birka gnden sonra Bille eyitti:
Halk mescide cem eyle. Hazret-i Resl minbere kt, Allah Telya hamd sen
eyledi ve kendi nefsini vd, eyitti: Allah Tel bir kulunu muhayyer eyledi, dilersen
dnyda dur, dilersen benim katma gel, dedi. Ol kul Tanrs katn ihtiyr kld.
Eb Bekr bu srr bildi[]i vakt alad, ashbdan kimse bu srra muttali
olmadlar.Ve umaa bunlar mtk eyledi ve tamdan korkuttu; ve gazya ve hacca
330





varmaya ve zekt vermeye halk kandrd. Ondan sonra minberden aa[y]a indi. Levni
mtegayyir ve gz yal ienin evine geldi, dee yatt.
ie eyitti: Y Reslallh! Noldun?. Peygamber (a.s.) cevb vermedi; amm
dizine snd. Hak Tel eyitti, Melekl-mevte vahy edip: Y melekl-mevt! Benim
Habbim Muhammed Mustafya in, benden selm eyle ve ben ona mtkm. Eer
bana gelmek isterse destruyla cnn[] al. Ondan sonra Cebril alayp, Hazret-i
Resln zerine girdi. Hazret-i Resl eyitti: Y Cebril! Seni, alarsn grrm.
Cebril eyitti: Nice alamayaym ki, Melekl-mevt tara durur; destr ister ki, ieri
gire.
Hazret-i Resl, Al birle ashba ve Ftmtz-Zehr ile ve cem-i ehl-i
beytiyle ved eyledi. Ve halk kat kat alatlar ve eyittiler: ==\! -s.!. _. :
(Enbiy, 21/35) [Her canl lm tadar.].
Cebril eyitti: Y Reslallh! Seni Firdevs-i-Alda m vey Sidretl-
Mntehda m defn edelim?. Hazret-i Resl eyitti: mmetimi kande defn
eylersi[ni]z?. Cebril eyitti: Yeryznde. Peygamber eyitti: Beni dahi onda defn
eyle[yi]n.
Eb Bekr eyitti: Y Reslallh! Sizi kim gasl eylesin?. Peygamber eyitti:
Al gasl eylesin ve Abbs olu Fazl su koysun. Kaan kim, kefenime saras[n]z,
kabrim zerinde bir zamn duraym evvel benim namzm Allah klsn. Yan evvel
Hak Tel bana rahmet eylesin; ondan sonra firiteler klsnlar; ondan sonra benim
ehl-i beytim klsnlar; ondan sonra geri kalan mslmnlar klsnlar dedi.
n Resln rhu ayaklarna geldi =! ,=, dedi. Kaan kim, dizlerine
geldi: ,,=\! _\\! =\, v} i v >v [Azm ve alm olan Allahtan baka hibir g ve
kuvvet yoktur.] dedi. Ondan sonra eyitti: lh! mmetime sekert- mevti sn eyle
dedi.
Ve rivyettir ki, maraz- mevtinde eyitti: Bu vakt ol vakittir kim, benim
yreim damar kesildi dedi. Zr Hayber kalasnda bir yehd kars bir kuzuya au
katt, Resln nne getirdi idi. Ve kuzu Reslullha: Ben auluyum, yeme dedi.
331





Reslullh yediydi; on iki yldan sonra ol sebebden ehd gitmek [i]in yreim damar
ondan kesildi dedi. n Hazret-i Resln mbrek nefesi dondu ve mutahhar rhu
kt, gitti ve bin saf firitehler kar geldi, alp gittiler Hayy-i Kayym katna ilettiler,
Rebul-Evvelin on ikisinde. Ondan sonra Al gasl eyledi ve Cebril umaktan kefen
getirdi ve Cebril insn sretinde Peygamberin cenzesini bile getirdi, kabrine bile
vard ve kabrine defn eylediler (a.s.).
Bir kii mere sordu ki: Muhammed diri midir?, mer eyitti: Kabrinde
diridir. mere soran Eb Bekre eyitti: Muhammed diri midir?, Eb Bekr eyitti:
ld. Ol kii eyitti: mere sordum, kabrinde diridir dedi. Eb Bekr eyitti: mer,
gerektir ld. Hak Tel [kabrinde] yine yaratt; [72b] kabrinde diridir, grr, iitir.
Eb Bekr onun [i]in ld dedi. Ki, sya benzer dediler; yhd Allah Telda diri
diyeler diye ihtiyt eyledi, yle dedi.
Eer bu arh- b-vef ve rz-gr- b-saf kimseye ilmle vef klsayd
deme klayd ki, Hak Tel onun hakknda eyitti: \ \: s\==v! , \= (Bakara, 2/31)
[Allah, deme btn isimleri retti.] yerde ve bahrde ne denli cnavar varsa Rabbl-
lemn dkelinin [btn] dillerin ona bildirmiti; hatt yedi yz lugat syledi, dediler
efdali Arabca idi. kbet dnydan vef bulmayp hirete nakl eyledi.
Ve eer hsn ceml birrle dnya kimseye vef klsayd Ysufa klayd ki,
yzn[] gren melek sanard; hatt eyitirler ki: Hsn on blktr. Hak Tel
dokuzun[u] Ysufa verdi ve birin[i] dkeli halka verdi. kbet dnydan vef
bulmayp hirete nakl eyledi.
Eer saltanat ve azamet ve cihngrlikle dny vef klsayd Sleymna
klard ki, eytnlar ve cinnler ve hayvnlar ve insnlar arktan garba varnca
fermnnda musahharlard. kbet vef bulmayp hirete nakl eyledi.
Ve eer muhabbet ve kurbet; ceml keml birrle dny kimseye vef
klsayd mefhar-i mevcdt Muhammed Mustafya klayd ki, Hak Tel cem-i
mevcdt onun [i]in yaratt. Ona vef klmad ki, hezrn-hezr Sleymn ve Ysuf
ve Ms ve s onun velyetinde subayd ve nice eddd ve Cemd ve skender Hn
332





slrlnda fahr ederlerdi ve cem-i meliketl-mukarrebn onun sadetli vcduyla
ve cemliyle fahr ederdi. kbet dnydan vef bulmad, hirete nakl eyledi (a.s.).
Veft- Ftmatz-Zehr (radyallhu anh)
Kabul-Ahbr eyitir: Kaan ki, Hak Tel hrul-ayn[] yaratt, gyet
hsnde ve cemlde firiteler eyittiler: lh ve seyyid! Hrul-ayndan daha gkek
nesne yarattn m?. Hak Tel eyitti: Drt avret yarattm, cem-i avretlerin
seyyideleridir. Onlarn ululuu hrul-ayn zerine gne gibidir yldzlar zerine: Biri
siye htndur; ve biri Meryem; ve biri Hatce; ve biri Ftm htndur.
mdi Ftm Resln veftndan sonra alt ay diri oldu, ondan sonra veft
eyledi. Al gtrd, Resln kabrine getirdi; ve Resln kabri ald. Resln
mbrek aln kabirden kard, Y Al! Kabrimi bana ver dedi, Al dahi verdi.
Bazlar eyitir: Peygamberle ikisi bir kabirde yatarlar ve bazlar eyitir: Yannda
yatar derler (radyallhu anha).
Veft- Eb Bekr (radyallhu anh )
Onun kermetini ve l makmtn kim, beyn eyleye. Hussan ki, Peygamber
(a.s.) eyitti : nsn iinde Eb Bekr firitehler iinde Mikle benzer ve dahi eyitti:
Eb Bekrle benim aramda fark yoktur. Hemn budur ki, ben peygamberlie geldim
dedi. Vahy Hak Tel cem-i leme tecell-i mm eyledi ve Eb Bekre tecell-i hss
eyledi dedi.
Peygamber (a.s.) eyitti: Peygamberden ve mrsellerden sonra Eb Bekrden
ye kiiye gne dokunmad dedi. Yarn kymet gnnde kabirden evvel Peygamber
(a.s.) durur, ondan Eb Bekr durur, ve uman mifth Eb Bekr elinde olur. Kimi
dilerse umaa koyar.
Ve immete Reslullh Eb Bekri lyk grd, eyitti: Eb Bekr immet
etsin dedi. Ashb iin grdler kim, immet Eb Bekrin ola, eyittiler: Bir kimse kim,
dn yolunda mukted ol[urs]a; pes lyktr ki, Reslullhdan sonra ol halfe olur derler.
Ve iki yl Peygamberden sonra hilfet srd, altm yl diri oldu. Ondan sonra
dnydan gitti ve eyitirler ki: Ol dahi audan [73a] gitti (radiyallhu anh).
333





Veft- mer (radyallhu anh)
mer n mslmn oldu, merin islmyla Mekkede dn kuvvet tuttu. Zr
ki, Peygamber (a.s.) eyitti: lh! slm azz eyle, Hattb olu merle. Hak Tel
meri lyk grd. Krknc mslmn olan oldur.
Peygamber eyitti: Eer ben peygamberlie gelmesem y mer! sen gelecek
idin. Ve benim iki vezrim vardr gkte ve iki vezrim vardr yerde; amm ol kim,
gktedir: Biri Cebril; ve biri Mikldir. Ve ol kim, yerdedir: Biri Eb Bekrdir; ve biri
merdir. Ve uma evvel mer aar; t kapc Eb Bekr olur ve srt kprsn evvel
mer geer.
Ve on yl Eb Bekrden sonra halfe oldu ve altm yl dnyda diri oldu. Ve
Feyrz diye bir kulu vard; bir gn mer sabh namz iinde iken bak ile yedi yerden
urdu, ehd eyledi. Peygamberin ravzs iinde Eb Bekr katnda defn eylediler
(radyallhu anh).
Veft- Osmn (radyallhu anh)
merden sonra Osmn halfe oldu. Ve Osmn bir gecede bir rekat namzda
Kurn hatm eylerdi; firiteler ondan kat utanrd; ve Resln nc yriydi; ve
cmiul-Kurn idi; tefsr ve hads ehli idi; ve Hazret-i Resln gye gsu idi.
ki kez Peygamberin kzn[] ald; onun in pes ona Zn-nreyn derlerdi.
Maln ve mrn Kurn yoluna harc eyledi; ve bir gn Hazret-i Resle gazda yz
deve balad; ve Hazret-i Resl ona du eyledi ki, hirette ona hesb olunmaya. Ve
on iki yl merden sonra halfe oldu. Bir gn mushaf okurken ehd eylediler; doksan
yhd seksen alt yanda idi, dnydan nakl eyledi (radyallhu anh).
Veft- Al (Kerremallhu vecheh)
Peygamber (a.s.) eyitti: Al bendendir, ve ben Aldenim dedi. Ve Hak Tel
halfelii Al ile tamm eyledi ve Peygamber eyitti: deme ve ilmine; ve te ve
hilmine; ve drse ve rifatine; ve Nha ve davetine; ve brhme ve sehvetine;
Msya ve salbetine; ve Dvda ve hilfetine; sya ve zhdne; ve Zekeriyyya ve
334





ehdetine nazar etmek dilerse Alye nazar eylesin. Zr ki, Al bir yine gibi
dmtr ve bunlarn keml Alde gzkrd.
Peygamber (a.s.) eyitti: Hilfetin mddeti otuz yldr, onda sonra bekler
olalar. Eb Bekr ve mer hilfet eylediler, on yl hilfete eyledi ve Osmn on iki yl
ve Al hilfet eyledi be yl ser-cmle otuz yl olur. Ve Al kil ve kmil ve muhakkk
idi. Ve Kevser arbnn skisi; ve ehdlerin serveri; lin ve ashbn cevheri; ve
Ftmnn yri; ve Peygamberin ammisi olu idi. Altm yl mr srd; bir gn
Kfe ehrinde orta namzn klard. bn Mlcem adl bir kii bak ile vurdu, ehd
eyledi. Hasan namzn[] kld, cminin yannda defn eylediler. Cemziyel-l aynn
sekizinci gn[] cihna geldi, ve on beinci gn[] cihndan gitti (radyallhu anh).
Veft- Hasan-Hseyn (radyaullhu anh)
Al (kerremallhu vecheh) eyitir: Hasan Peygamberin sadrndan bana
varnca benzerdi; ve Hseyn sadrndan ayana varnca benzerdi. Bir gn Hasan ve
Hseyn peygamberin mbrek dizinde oturmulard. Peygamber efkat edip Hasan
aznda[n] pt ve Hseyni boynunda pt; derhl Cebril geldi, l getirdi: Biri
kara; ve biri sar; ve biri kzl [idi]. Ve Hak Tel sana selm eyler ve eyitir ki:
Karma olanlarn[] persin ve benim muhabbetim onu ister ki, benden gayr
kimse[73b] olmaya.
mdi n yle eyledi: Bu kara donu sen giygil ys donudur; ve sar donu
Hasan giysin ki, au ieserdir; ve kzl donu Hseyn giysin ki, ehd olasardr, kana
bulardr. Hasan ve Hseyn ra gn ehd edildiler. Hasana Mednede au
iirdiler ve Hseyni Kerbelda ehd ettiler. Bu ii Yezd etti zamn- evvelde lanet
oldu; sonra kalan mteahhirler lanet ettiler. Zr ki, Resln ehlini ihnet eylediler.
Ve nakildir ki: Kavluh Tel: , _, l _: .\! s\=, =\ _, \.\.} s\=, =\ _,
_,. ,,\= - .} \=,s= s\=, =\ , \.!_:. \.\.} (r, 42/49,50) [Dilediine kz ocuklar,
dilediine de erkek ocuklar baheder. Yhd onlar, hem erkek hem de kz ocuklar
olmak zere ift verir. Dilediini de ksr klar. O, her eyi bilendir, her eye gc
yetendir.].
335





Hak Tel aksm- tasarrufu lemde beyn eyledi, bu yetle. Yan baz
kiilere kzlar verirler ekser; ve bazsn olana mahss eyledi, ekser olanlar olur; ve
bazsn olanlara ve kzlara mahss eyledi, gh olur olanlar olur ve gh olur ki,
kzlar olur; ve bazsn ouldan ve kzdan mahrm eyledi.
Eer sul eyleseler ki: Niin kzlar mukaddem tuttu olanlar zerine ve
sonra olanlar mukaddem tuttu kzlar zerine? Nitekim buyurur: \.!_:. , _, l
(r, 42/50) [Yhd onlar, hem erkek hem de kz ocuklar olmak zere ift verir.]
mdi takdmde ve tehrde sebeb nedir? derler.
Cevb budur ki: Evvel bir kiinin kz dosa ondan sonra olu olsa ol kii
gamdan feraha nakl eder. Kzla mell iken olanla d olunur. Onun [i]in kzlar
mukaddem tuttu olanlard.
Bir cevb dahi budur ki: Hak Tel kaan bir kiiye kz verse zafe, cize ve
nksa; ondan sonra olan verse lim ve kmil ve rif olsa Hak Telnn inyeti ona
ekserdir. Zir ki, ekserdir ol nks tamm etti.
Bir cevb dahi budur ki: Hak Tel baz yerde olan mukaddem tutar
kzdan. Onun [i]in ki, ondan olmak ekmeldir ve efdaldir kz olmaktan. Bazlar eyitir:
Kz olmak yedir, olan olmaktan. Zr ki, kz mihnettir ve mihnet sebeb-i rahmettir;
ve olan nimettir sebeb-i hesbdr. yle olsa kz olmak yedir olan olmaktan; zr ki,
mihnet mukaddemdir nimetten. Ve akm oldur ki, ondan nesne domaya.
bn Abbs: \.\.} s\=, =\ _, (r, 42/49) [Dilediine kz ocuklar
baheder]den murd: Lt ve uayb peygamberdir. Bunlarn er olan yoktu, kzlar
vard.
_:.\! s\=, =\ _, (r, 42/49) [Dilediine de erkek ocuklar
baheder.]den murd: brhm peygamberdi. Olanlar vard, kzlar yoktu.
\.!_:. , _, l (r, 42/50) [Yhd onlar, hem erkek hem de kz
ocuklar olmak zere ift verir.]den [murd] Muhammed Mustafdr (a.s.). Olanlar
ve kzlar dahi vard. Mesel olu vard: Biri Ksm idi. Peygamberlikten n dodu,
336





on sekiz ay diri oldu; ondan sonra veft eyledi, Mekkede domu idi. Ve bir olu
Abdullh idi. Ol dahi Mekkede dodu. Ve biri brhm idi Mednede dodu. Ve drt
kzlar vard: Biri Zeyneb idi, Ebl-sa verdi; ve biri Rukiyye idi; ve biri mm
Glsm idi, ikisin[i] dahi Osmna verdi, birbiri ardnca dnydan gittiler Resl
zamnnda; ve biri Ftmdr, Alye verdi.
\=,s= s\=, =\ , (r, 42/50) [Dilediini de ksr klar.]dan murd s
ve Yahy peygamberdi. Ekser mfessirler eyitirler: Bu, hkm-i mmdr. Zr ki, Hak
Tel limdir. Kime dilerse olan verir, kime dilerse kz verir; ve kime dilerse ikisini
dahi vermez. _,. s_= : _\= = (r, 42/50) [O, her eyi bilendir, her eye
gc yetendir.].
Ve Peygamberin dokuz htnu: Evvel Hatce; ondan sonra Sevde; ondan sonra
ie; ondan sonra Hafsa; ondan sonra mm Habbe; ondan sonra mm Seleme;
ondan sonra Zeyneb; ondan sonra Meymne; ondan sonra Safiyye[dir]. Bunlar
Hatceden sonra ald; amm ieden [74a] ayruun bikr almad ve ieyi yedi
yanda ald, iki yldan sonra katna vard ve dokuz yl Reslullh birle oldu. Ve
Peygamberden sonra dokuz yl dahi diri oldu.
Ve eretl- Mbeirn (radyallhu anhum): Biri Eb Bekr; ve mer; ve
Osmn; ve Al; ve Talha; ve Zbeyr; ve Abdurrahmn bin Avf; ve Sad bin Eb Vakks;
ve Sad bin Zbeyr; ve Eb Ubeyde bin el- Cerrh[dr]. Peygamber (a.s.): Bunlar
benimle bile umaklktrdedi. Amm ashb- suffa ve muhcirlerden derv olanlardr
kendi nefislerin[i] ibdete ko[y]dular, dnydan ve ehl-i dnydan el ektiler, drt yz
kii idi[ler].
Fasl
mm Fahr-i Rz eyitir: n enbiyy (a.s.) bildik ve ashb (radyallhu
anhum) iittik. Pes bunlarn ilimlerin[i] ve amellerin[i] ve itikdlarn[i] dahi bilmek
gerektir. mdi evvel mn farz oldu.
Bazlar eyitir: mn lisnla ikrr etmektir ve gnl ile itikd etmektir. Ve
bazlar eyittiler: mn cem-i tattan ibrettir gerekse vcib olsun gerekse nfile
337





olsun. Ve bazlar eyitir: Efl-i kulbn ve cevrihin ismidir. Ve bazlar eyitir:
mn ferizin ismidir, nevfilin deil. Ve bazlar eyitir: mn Allh ve sftn ve
esmsn bilmektir al-seblil-icml. Ve bazlar eyitir: mn gnl ilminden
ibrettir. Ve bazlar eyitir: mn ikrrdr lisnla ve ihlstr kalble. Ve bazlar eyitir:
mn lisnla ikrr etmektir ancak; amm sahh budur ki: Reslullh[] tasdk etmektir,
Reslullh Allah Teldan ne kim getirdiyse gerektir, demektir.
Bilmek gerektir ki: Mertib-i tevhd drttr: Biri dil ile ikrr etmektir; ikinci
gnlle itikd etmektir; nc itikddan diliyle tekd etmektir; drdnc ahad
samedin irfnnda mamr olmaktr.
mdi eer diliyle mcerred ikrr edecek olursa ve gnl itikd etmeyecek
olursa mnfktr; eer gnl ile itikd edecek olursa ve lisnla ikrr etmeyecek olursa
bazlar[nn] katnda mn tamm deildir. Amm hak budur ki: Mmndir, maksd-i
tevhddir gnlde hsl oldu. Ve eer diliyle ikrr eylese ve gnl ile itikd eylese;
amm diliyle bilmese mukalliddir ve mukallidin mnnda hilf vardr. Pes l ilhe
illallh ehline gerektir ki, drt nesneyi hsl eyleye: Biri tasdktir; ve biri tazmdir ve
biri harmdan saknmaktr; ve biri hell yemektir.
mdi kimin kim, tasdki yoktur mnfktr; ve kimin kim, tazmi yoktur
mbtedidir; ve kimin ki, helli yoktur fsktr; ve kimin ki, helli haktr mrdir.
Bilmek gerektir ki: Hak Tel birdir, zdd yoktur samediyyette; ve niddi
yoktur vhidiyyette; ve bkdir cem-i ey fn olduktan sonra; hamd ve mecddir
faln lim-yrddir; mevsftur sft- kemlle; ve menttur nut-i cemlle;
ezeliyyz-zttr ve ebediyys-sfttr.
Fasl
Y tlib-i vech-i hakkn ve ey rif-i srr- rabbn! n sylyorum bu
makma eritik. mdi bilin kim, nakildir ki: Muttali Fussda nefs-i vcdda bir nice
itibrt vardr. Pes vcd min-hays-huve huve, vcd-i hriciyyenin ve zihnnin
gayrdr. Zr ki, bunlardan her birisi nevdir env- vcddan. Vcd mertebe-i
ahadiyyette mukayyed deildir tlkla ve takydle. Ol vakit kll ve cz deil; hss
338





deil, mutlak deil ve mukayyed deil; belki bi-hasebil-mertib klldir ve czdir;
mmdr ve hssdr; mutlaktr ve mukayyeddir. H ztnda ve sftnda ve hakkatinde
asl tagayyr lzm gelmez. Ve dahi cevher deildir. Onun [i]in ki, [74b] cevher bir
mevcddur, hricdeki mevzda deil. Ve Hak, hd mteldir itibrttan; ve ill geri
kalan cevhir gibi olur muhtc olur vcd-i zide. Ve arz dahi deildir. Onun [i]in ki;
arz ibrettir undan ki, mevcd olur mevzda.
Bir vechle dahi budur ki: Eer arz olacak olursa kim olmak lzm gelir bir
mevzla ki, kendinden mukaddem olur. yle olsa tekaddm-ey al-nefsih lzm
gelir, bu muhldir.
Ve bir vechle dahi budur ki: Cevherle arzn vcdu ziddir kendilerin zerine;
vcd mmkin deildir ki, zid ola kendi nefsi zerine. Onun [i]in ki, vcd emmdr
cevherden ve arzdan. Ve vcd eamm-i eydr ummu ve inbist itibryla mhiyyt
zerine. Ve her nesne ki, mmkinl-ademdir.
Ve vcd azherdir cem-i eydan tahakkuku ve eniyyeti itibryla. Ve
ahfdr cem-i eydan mhiyyeti ve hakkati itibryla. Ve dahi h bir ey
mtehakkk olmaz hricde ve aklda; ill vcdla mtehakkk ola.
Ve cem-i eyy muhttir; zr ki, onunla kimdir. Onun [i]in ki, eer vcd
olmasayd asl hricde ve aklda h nesne olmazd. Zr ki, vcd tecell eyler
mertibinde suveri[y]le; ve hakykla zhir olur evvel ilmde, ondan sonra aynda. Ve
vcdla adem ortasnda vsta yoktur. Nitekim mevcdla madm ortasnda vsta
yoktur ve dahi inkism ve tecezz kbil deildir. Zr ki, vcd basttir ve cins deil ve
nev deil; ve fasl ve hadd deil[dir].
Ve vcdun kim olmakl bi-ztih li-ztihdir. Zr ki, muhtc deil[dir]
emr-i hricde. Pes yle olsa kayymdur sbittir bi-ztih ve msbittir li-gayrih ve
ibtids yoktur. Zr ki, muhtc olmak lzm gelir ve illet-i mevcdiyye ve intihs dahi
yoktur. Zr ki, marzul-adem olmak lzm gelir. ,,\= s_= :, = (Hadd, 57/3)
[O, her eyi bilendir.]dir, ihta ettiinden tr li-ztih; belki cem-i taaynt,
sftiyyenin ve esmiyenin ve mazhir-i ilmiyyenin ve gaybiyyenin asldr.
339





Ve nr- mahzdr. Onun [i]in ki, zhirdir bi-ztih ve mazhardr li-gayrih. Ve
hakkati malm deildir gayrna ve mhiyyt kemltnn suveridir; ve esmsnn ve
sftnn mazhiridir evvel ilmde, ondan sonra aynda. Ve m-sivallh adem-i mahzdr.
Nitekim Hak Tel buyurur: - v} =\\= s_= : (Kasas, 28/88). [Onun ztndan
baka her ey yok olacaktr.].
Kaan bir kul Hak Tel hazretini bir sfatla zikr etse ancak tamm
marifetullhta mstarak olmad. Mesel: Y Rahmn! dese Allhn nimetini zikr
etti; ve-yhd Y Mlik! dese mlkn ve melektunu zikr etti ve geri kalan esmy
buna kys eyle! Kaan ki, Y H! dese zttan gayrn nefy etti. Bunun kalbine tamm
nr hsl oldu. Ve her kim, Allah ism-i cmi [i]le zikr eylese elezz makmttr ki,
ona hsl oldu.
Ve Hakk bilmek mevkftur birka mukaddimeye: Evvelki mukaddime budur
ki: lm mnkasim olur tasavvura ve tasdka. Ve tasavvur oldur ki, nefse bir sret hsl
olur. Nefs ona hkm eylemez vcdla; yhd ademle. Ve tasdk oldur ki, nefse bir
sret-i mahssa hsl olur; nefs ona muhkem eyler vcdla; yhd ademle.
mdi tasavvur makm- tevhddedir; ve tasdk makm- kesrettedir. Amm
ksmet-i akliyye-i ey trldr: Biri budur ki: Kmildir noksna ihtimli yok[tur].
Ve biri budur ki: Nkstr kemle ihtimli yok[tur]. Ve biri budur ki: Kemle ve
noksna ihtimli vardr. Ol ki, kmildir noksna [75a] ihtimli yok[tur]. Vcibul-
vcddur ki, kmil biz-zttr. Ve ol kim, nkstr kemle ihtimli yok[tur]; cemdt ve
hayvnttr. Ve ol kim, kemle ve noksna ihtimli vardr insn gibi; eer akla uyarsa
melekten kmildir ve eer nefse uyarsa hayvndan nkstr.
[Esml-Hsn:]
Ve Hak Telnn drt bin ismi vardr. Binini Allahtan gayr kimse bilmez; ve
binini firitehler bilir, ancak peygamberler dahi bilmez; ve dahi binini peygamberler
bilir, ancak firiteler dahi bilmez; ve binini firitehler ve peygamberler ve mminler
dahi bilir.
340





mdi ol bin isim ki, bilinir yz Tevrttadr; yz Zebrda[dr]; ve
yz ncldedir; ve doksan dokuzu Kurnda[dr]; ve biri dahi gizlidir, onu Allahtan
gayr kimse bilmez.
Amm ol kim, esml-hsndr mnkasim olur e dahi: Esmz-zt; ve
esms-sft; ve biri esml-efldir. Eeri kim, kllsi dahi esmz-zttr velkin
zhir olduu itibrla esmz-zt derler; ve sft zhir olduu itibrla esms-
sft derler; ve efl zhir olduu itibrla ztta esml-efl derler. Zr ki, esm
bir itibrla [zta] dellet eder; ve bir itibrla dahi sfta dellet eder; ve bir itibrla
dahi efle dellet eder. Mesel: Rabb gibi. Eer sbit mansna olacak olursa sfat
murd olunur; eer muslih mansna olacak olursa fil murd olur.
mdi esmz-zt: Huve, Allah, er-Rabb, el-Melik, el-Kudds, es-Selm,
el-Mmin, el-Mheymin, el-Azz, el-Cebbr, el-Mtekebbir, el-Aliyy, el-Azm,
ez-Zhir, el-Btn, el-Evvel, el-hir, el-Kebr, el-Cell, el-Mecd, el-Hakk, el-Metn,
el-Vcid, el-Mcid, es-Samed, el-Mtel, el-Ganiyy, en-Nr, el-Vris, zl-Cell,
er-Rakb.
Ve esms-sft: el-Hayy, e-ekr, el-Kahhr el-Khir, el-Muktedir,
el-Kaviyy, el-Kdir, er-Rahmn, er-Rhm, el-Gaffr, el-Gafr, el-Vedd, er-Raf,
el-Halm, es-Sabr, el-Birr, el-Alm, el-Habr, el-Muhs, el-Hakm, e-ehd, es-Sem,
el-Basr.
Ve esml-efl: el-Mbdi, el-Vekl, el-Bis, el-Mucb, el-Vsi, el-Hasb,
el-Mukt, el-Hafz, el-Hlik, el-Bri, el-Musavvir, el-Vehhb, er-Rezzk, el-Fetth,
el-Kbiz, el-Bst, el-Hfiz, er-Rfi, el-Muizz, el-Mzill, el-Hakem, el-Adl, el-Latf, el-
Mud, el-Muhy, el-Mumt, el-Vl, et-Tevvb, el-Mntekim, el-Mukst, el-Cmi, el-
Mun, el-Mni, ed-Drr, en-Nfi, el-Hd, el-Bedi, er-Red.
eyh (rahmetullhi aleyh) nd-Devir adl kitbda bu resme zikr etti.
Ben dahi bi-aynih nakl ettim, h tedbr ve tayr eylemedim.
Ve muhakkklar eyitirler: Mevcdt bi-itibr ksmet-i akliyyedir, deh
mnkasm olur: Biri budur ki: Ezel olur ve ebed olur; ol Hak Teldr (celle
341





celluh). kinci budur ki: Ne ezel ve ne ebed olur; ol dnydr. nc budur ki:
Ezel olur ebed olmaz. Bu ksm muhldir; zr ki, her nesne ki ezel olur onun ademi
mmtenidir. Drdnc budur ki: Ebed ola ezel olmaz; ol hiret lemidir. mdi her ne
kim, Allah Telya sevb iin ibdet eylese cehldir. Zr ki, hakkatte onun mabdu
sevb olur, Allah olmaz.
Ve nakildir ki Tefsr-i Kebrde: Sul eder, eyitir ki: Peygamberlerin fazleti
birbirinden muciztyla olur. yle olsa onun mucizt geri kalan peygamberlerden
gerek efdal olur. Zr ki, Hak Tel, deme rh nefh etti ve cismini kudret eliyle
tahmr etti. Ve kun fe-yekn emriyle ahsen-i takvmde; ve ekmel-i srettte; ve ezher-i
meclda; ve enver-i libsta; ve eref-i hilkatte sret[e] getirdi. Ve dnydayken umak
libsn[] giy[d]irdi ve bir taht zerine oturdu [75b] firiteler omuzu zerine getirdiler.
Ondan sonra Hak Tel mgten bir at yaratt, iki kanad vard inciden ve mercndan.
Cebril o yanna yapt ve srfl sa yanna ve Mkl sol yannda yz yl gkleri tavf
eylediler. Cem-i gklerin acibini grdler ve dem mescd-i melike idi.
Ve dahi Hak Tel deme eyitti: ,.l ,\= \ \: s\==v! (Bakara, 2/31) [Allah,
deme btn isimleri retti.]. Kendi ilmine mahss eyledi ve Muhammede (a.s.)
eyitti: \=,{! _\.:\! \= _.. =.: \= (r, 42/52) [Sen, kitap nedir, imn nedir?
bilmezdin.]. Ve demin muallimi Hak Tel idi ve Muhammedin muallimi Cebrildi.
Nitekim Hak Tel buyurur: s\! .,.= , \= (Necm, 53/5). [Ona, bunu ok gl olan
retmitir.].yle olsa gerek dem efdal ola derler, Muhammedden?
Cevb budur ki: Hak Tel firitehlere buyurdu. demin topran ac ve tatl
ve tuzlu dny suyuyla balk ettiler; ve Muhammed Mustafnn topran tesnm ve
selsebl ve rahk ve umak suyu ile balk ettiler. Ve dem ge giderken mgten ata
bindi ise Muhammed Mustaf Mirc gecesi be trl nesneye bindi. mdi dem
firiteler ile gklere giderken mgten ata bindi ise Muhammed Mustaf firitehlere
bindi. Gkleri ve uma ve krs ve ar ve artan yukar alt kez yz bin yllk yoldan
yukar kt. Bu deme firiteler secde eylediyse bir kez ol dahi tedb iindi,
Muhammed Mustafya firitehler kymete dein salavt verirler takrb iin. Hussan
ki, Hak Tel kendi salavt verir Muhammede tazm iin. Pes Muhammed (a.s.) ulu
olur demden.
342





Eer sul ederlerse ki: Muhammedden (a.s.) gerek brhm peygamber efdal
olur. Zr ki, Hak Tel ona Kurnda Hall dedi ve yerleri ve gkleri ve lem-i
melektu ve aciblerini ona gsterdi. Ve kfirler onu oda attlar, od ona glistn oldu ve
su kt ve gl bitti ve glge [?->\> ] firitesi geldi yold oldu?.
Cevb budur ki: Muhammed Mustaf Mirc gecesinde mlk ve melektu ve
cebertu ve on sekiz bin lemi grd. Ve od brhme gl ve reyhn olduysa
Muhammed mmetine dahi od gl ve reyhn olsa gerektir. Pes brhmin kemli
Muhammed mmetince oldu.
Ancak eer sul ederlerse ki: Ms peygamber gerek efdal ola,
Muhammedden. Zr ki, Msnn elinde as ejderh oldu ve Ms ol asy yere urdu
bir gnlk azk ve su kard ve gece erg gibi nr verdi ve yalnz kal[n]ca assyla
syleirdi, yorulu[n] ca ona binerdi ve Hak Tel ona: \=,\:. _== =! , \: (Nis,
4/164) [Ve Allah, Ms ile gerekten konutu.] dedi. Ve Msnn anas Firavndan
korku[n]ca Msy oda brakt, od onu yakmad. Ondan sonra tbta koydu Nle
brakt, Nl onu gark etmedi. Ve Tevrt Hak Tel kudret eliyle yazm iken Msya
gnderdi. H Muhammede byle eylemedi.
Ona dahi cevb budur ki: Ms Tevrtn evvelinde Muhammedin evsfn
ve mmetinin kemltn grd ki, mushaf gnllerindedir. Ve namzda firiteler gibi
saff tutarlar; ve cem-i kitblara mn getirdiler; ve Deccli onlar ldrdler. n
onlar grd eitti: lh! Bu kavmi benim mmetim eyle. Hak Tel eyitti: Onlar
Muhammed mmetleridir. Ms eyitti: lh! Beni Muhammed mmetlerinden eyle.
mdi yle olsa Ms, Muhammedden nice efdal ola.
Eer sul ederlerse ki: Sleymn gerek Muhammedden (a.s.) efdal ola. Zr
ki, Sleymn tamm yeryzne sultn oldu ise insna ve cinnlere ve hayvnlara ve
yellere hkm ederdi, ve kular dilin[i] bilirdi. Sni-i lem, Sleymna ol pdihl
verdi ki, ona benzer ne geldi ve ne gelecektir. Ve bir taht dzdrd [76a] cinnlere
ml uzunluu vard. Ve ol tahtn sa yannda on iki bin krs dzdler cdan ve
sandaldan ve arardan, peygamberler otururlard; ve sol yannda on iki bin krs
dzdler kzl altn ve hm gmten Ben-srilin ulems otururlard ve on iki bin
343





mderrisi vard Tevrttan ve Zebrdan derse megl olurlard. Ve ol tahtla bir ml
yerden yukar uarlard. yle olsa Sleymn gerek Muhammedden efdal ola.
Ona dahi cevb budur ki: Eer Sleymn hayvnlara ve cinnlere hkm
ederse Muhammed (a.s.) Cebrile ve srfle ve cem-i firitehlere hkm ederdi ve
Sleymn havda tahtla uarsa ve dvlere hkm edip getirirlerse, Muhammed Mustaf
(a.s.) firitelere binip gklerde uard; ve Sleymn katnda Tevrt ve Zebr okunursa
Muhammed Mustaf katnda Kurn okunurdu; ve Sleymnn yannda Ben-srilin
ulems ve peygamberleri oturursa Muhammedin yannda ashb otururdu, her biri
Ben-sril peygamberlerine berberdi.
Eer sul ederlerse ki: s efdal ola. Zr ki, lleri diri eyledi ve Hak Tel
ona \.>_ = -, \.>. (Enbiy, 21/91) [Biz, ona ruhumuzdan fledik.] dedi. Ve
anas karnndayken Tevrt ve ncli bilirdi ve okurdu. Ve topraktan yarasa dzd,
azndan nefh etti ol yarasa diri oldu ve utu; ve ne kim, bunlara benzer keml varsa
gsterdi. Gerek s Muhammedden efdal ola.
Ona dahi cevb budur ki: Nefh etmek sdan yaratmak Allahtan[dr].
Nitekim Cebrl sya nefh etmek Cebrlden ve yaratmak Allahtan[dr]; ve
Muhammed Mustafnn (a.s.) env [i]le kemlt vard. Cmlesinden birisi budur ki:
Bir avu toprakla on iki bin lekeri Huneynde helk eyledi; ve bir parmayla aya iret
eyledi iki pre oldu, yere indi mn getirdi yine ge gitti; bir gece ay yere inip be gn
urad her yere kim, urad talar ve aalar secde ederlerdi.
Hussn ki, Muhammed Mustaf, Mirc gecesinde eyitti: Y Rabb[i]!
deme umak verdin, bana ne verdin?. Hak Tel eyitti: deme umak verdim;
amm yine azl ettim. Sana ve mmetine umak verdim yine azl etmezem.
Peygamber eyitti: Nha gemi verdin, onu mescid edindi iinde ibdet
ederdi. Hak Tel eyitti: Sana ve mmetine yeryzn mescid verdim kande dilersen
ibdet eyleye.
Peygamber eyitti: brhme odu glistn edip berden ve selmen kldn. Hak
Tel eyitti: Sana ve mmetine cehennemi berden ve selmen kldm.
344





Peygamber eyitti: smle zemzem verdin. Hak Tel eyitti: Sana ve
mmetine Kevser rman verdim.
Peygamber eyitti: Msya Tr verdin, syledin. Hak Tel eyitti: Sana
artan yukar ve bist- kurb zerinde syletim.
Peygamber eyitti: sya gkten mide verdin. Hak Tel eyitti: Sana inm
srsn [] verdim.
Peygamber eyitti: Hzra b- hayt verdin. Hak Tel eyitti: Sana selsebl
rman[] verdim.
Peygamber eyitti: Msya Tevrt verdin. Hak Tel eyitti: Sana yetel-
Krs verdim. Ondan sonra Hak Tel eyitti: Y Habb! Sana bir sre verdim ki, ad
Ftihdr; Zebrda ve nclde ve Tevrtta ve gayr kitblarda onun misli yoktur. Zr
ki, her kim Ftih sresin[i] okursa cehennem ona harm oldu.
Peygamber eyitti: Y Rabb[i]! sya ncl verdin. Hak Tel eyitti: Sana
hls sresin[i] verdim . Peygamber eyitti: Y Rabb[i]! imdi rz oldum.
Bir vechle dahi onun kemltna ve onlardan efdal olduuna [76b] Hak Tel
buyurur: ,=\\\\ -=>_ =\.\=_l \= (Enbiy, 21/107) [(Reslm!) Biz seni alemlere
ancak rahmet olarak gnderdik.]. Bu yette lzm gelir ki, Muhammed Mustaf efdal
olur cem-i mevcdttan; ve Muhammedin beyat Allahn beyatdr. Nitekim Hak
Tel buyurur: =! ,\,, \= .} =.,\,, ,.\! } (Fetih, 48/10) [Muhakkak ki sana biat
edenler ancak Allaha biat etmektedirler.].
VeMuhammedin rzs Allahn rzsdr. Nitekim Hak Tel buyurur: =!
_, l _>l -\=_ (Tevbe, 9/62) [Eer mmin iseler Allah ve Resln raz
etmeleri daha dorudur.].
Ve peygamberlerin mucizt drt; y be; yhd dahi ziydedir. Muhammed
Mustafnn drt bin mucizt vardr; belki batan ayaa ayn- mucizt idi. Hussan
ki, efdal mucizt Kurnd. Alt bin yettir; ve yetmi yedi bin drt yz kelimedir; ve
345





yz bin dahi altm bin dahi yirmi be harftir. Her harfi sdan ve Msdan efdaldir
ve Muhammmede Kurn gelmekle onlarn kitblar mensh oldu.
Ve Muhammed Mustaf habbullahtr lem-i srettte ve mande; ve nrdur
nrul-envrdan; ve hakkati hakkatl-hakyktr; ve ismi cmidir cem-i mertib-i;
esms ve taayynt [ve] sft ve rhu nruz-zttandr; ve akl envr- esmz-
zttandr; ve kalbi envr- cem-i sfttandr; ve nefsi envr- cem-i esm-i efldendir
al vechil-ihtati vel-kemli.
Ve Hak Tel Muhammed Mustafnn kuvvet-i nazariyyesi[ni] vasf etti:
\=,== =,\= =! \: ,\. :. ,\\= == \= (Nis, 4/113) [Ve sana bilmediini
retmitir. Ve Allahn ltfu sana gerekten byk olmutur.] demekle; ve kuvvet-i
ilmiyyesini vasf etti: .} ,,== _\> _\\ = (Kalem, 68/4) [Ve sen elbette yce ahlak
zerinesin.] demekle. Pes efdal mevcdt ve ekmel mahlkt Muhammed Mustafdr
(a.s.).
Ve bilmek gerektir ki: dem peygamberin erat buydu kim: ki davc
gelseler kurbn ederlerdi, gkten od gelirdi; ol oda brakrlard kimin kurbn odda
yansa Onun sz haktr,derlerdi.
Ve Nhun erat oldu kim: Kaan iki kii gelseler elini gemiye yaprlard,
eer gemi hareket eylerse bilirlerdi kim, haktr; eer hareket eylemezse btldr
derlerdi.
Ve brhmin erat oldu kim: Kaan iki kii gelseler od yakarlard, elini oda
sokarlard eer yanarsa bilirlerdi ki, btldr.
Ve Dvdun erat oldu kim: Evi nnde bir zincir aslp dururdu; kaan iki
davc gelseler hangisi ol zincire eriirse haktr; ve ill btldr derlerdi.
Ve Sleymnn erat oldu kim: Savmaasnda bir ukur vard. Kaan iki
davc gelseler ayan ol ukura sokarlard; eer ukura biterse bilirlerdi kim haktr; ve
ill btldr derlerdi.
346





Ve Zekeriyynn erat oldu kim: Demirden bir kalem eylemiti; eer iki
davc gelseler adlarn ol kaleme yazard, suya brakrd, eer su ol kalemi alr giderse
bilirlerdi kim, haktr; ill almazsa btldr derlerdi.
Ve Msnn erat oldu kim: Tevrtyla hkm ederdi nice muvfk ise.
Ve snn erat oldu kim: nclle hkm ederdi nice mnsib ise.
Ve Muhammed Mustafnn erat oldu kim: Kaan iki davc gelseler
davc eyleyenden iki tank isterdi; eer iki tank bulunursa hkm ederdi kim, haktr;
eer ol dav eyleyenin tanklar olmasa and ierdi.
Nitekim buyurdu: _:.! = _\= ,=,\! _= .\! _\= -.,,\!
485
[Delil iddia eden iin;
yemn, inkar eden iin gereklidir.]. yle olsa Muhammed Mustafnn erat onlardan
efdal ve al ve akvem ve adel oldu (a.s.).
Peygamber (a.s.) eyitti: Kaan bir lim ilm etse bir kii dahi gelse denilse yz
bin rekat nfile namz klmaktan efdaldir; ve yz bin gaz etse mukaddem
gndermekten efdaldir; ve bir lime selm vermek bir yl ibdet etmie sevb vardr;
ve bir sat [77a] bir lim katnda oturmak yetmi kez makbl olmu Kabeden efdaldir.
Ve limin bid zerine fazl benim fazlm gibidir sizin zerinize. Her kim, bir limin
kapsna varsa ilmi [i]in her admna bir yl ibdet etmie sevb vardr; ve her kim,
ulemyla otursa benimle oturmu gibidir.
Ve Peygamber (a.s.) eyitti: Cebrle sordum: Tanr katnda ulem m
efdaldir yoksa hed m?. Cebrl eyitti: Bir lim Tanr katnda bin ehdden
efdaldir.
Ve bilmek gerektir ki: Hak Telya giden yol cem-i halk saysncadr;
amm asl yol tr: Biri dnyya gider; ikincisi hirete gider say ile likyla; ncs
Tanrya gider fenyla bekyla. Evvel dnydan syleyelim.
mdi evvel ibu lemin ululuuna nazar eyle ve dahi gkler kim, dnerler
hareketlerinin ihtilflarna nazar eyle! Ve dahi yldzlarna nazar eyle kim, her birinin

485
Buhr, Rehn, 6; es-Suyt, erhu Sneni bni Mce, 158, 192.
347





marklar ve maribleri nice muhteliftir evkt- lem muhtelif olmakla menzil-i
mertibde; bi-hasebi mukadderince seyr ederler.
Ve emsin drdnc gkte seyrine nazar eyle ki, bir ylda yirmi sekiz burcu
nice seyr edip yine yerine gelir; ve kamere nazar eyle kim, nrun[u] emsten nice kesb
eder; ve gece emsin yerine nice nib olur; ve nice hill ve bedr olur; ve gklerden
yldzlar ve rad ve berk olduu ve od ve ta yad ve yamur ve kar yad ve
muhtelif yeller olduu ve bulutlar kim hav yznde suyu nice gtrrler ve leme
hikmet zerine nice yadrrlar.
Onlara nazar eyle ve yeryznde her ne kim, mevcdt varsa onun misli vardr
denizde; ve belkim dahi ziydedir. Ve env- nebta ve asnf- fevkihe ve ihtilf-i
ekle ve elvna ve tuma ve rihalara nazar eyle! Evvel mahlkt cemdttr, ondan
sonra madendir, ondan sonra nebtttr, ondan sonra hayvnttr, ondan sonra insn
yaratld onlara nazar eyle!
mdi yeryz drt blktr: Bir blne rub-i iml derler mamrdur; ve
mesel Irktan ma varnca ve Msra ve Rma ve Franca varnca ve Cezre-i
Sadete varnca mamrdur. Ve bir bl Ehrzdan [/Ahrz] Horasna ondan ine
ondan Vakvk- arkyyeye varnca rub-i garb derler mamrdur. Ve bir bl
bild- Zencden Habee varnca ondan tevbeye ondan maribe varnca rb-i arkdir
mamrdur. Ve bir bl harbdr, yanm yerdir harrt- emsten, ol blne rubi
muhterak derler.
mdi bu vasf olan yerde yedi iklm vardr eklm-i seba derler ve her
iklmde bir deniz vardr, Ol yedi iklme drt pdih hkm ettiler, ikisi kfir idi. Biri
Nemrd ve biri Buhtun-Nasr idi. Ve ikisi dahi mslmn idi: Biri skender ve biri
Sleymn idi.
Ve bunlar hkm ettikleri mlk bu kadar ibu ekilde beyn ettiler iki yllk
yol bu direde yazdlar. Her kim, ol direyi grd tamm dnyy grd derler. Mesel
ol dire-i muht budur kim, beyn olundu vallhu alem bi-umri [Allah, ileri en iyi
bilendir]. [77b]
348







Peygamber (a.s.) eyitti: Dnynn cemsinden uman bir kam kadar yeri
yedir.
Ve bilmek gerektir ki: Hak Tel kaan dnyy bozmak dilese evvel
demler; ondan sonra hayvnlar gider; ondan sonra nebtt gider; ondan [sonra]
madenler gider; ondan sonra cemdt gider.
mdi ite dnyy sana vasf ettim ve muhabbetini gnlden gidermek kenz oldu
bi-iznillh.
Ve Hak Tel eyitti: zzetim hakk [i]in dnyyla benim muhabbetimi bir
gnlde h cem eylemem ebeden; n dnyy bildik pes Hazret-i Allah[a] sulk
nicedir onu bilmek gerektir.
349





Fasl- fil-Hakkat
Ehl-i ezvk ve erbb- evk eyitirler: Aty ikiye mnkasmdir: Biri aty-i
ztiyyedir ve biri aty-i esmiyyedir. mdi aty-i ztiyyeden murd oldur ki: Mebd
ola cem-i sfta. Zr Hak Tel tecell eyler esmnn mversndan.
bu resme bilmek kimseye hsl olmaz; ill Hakkta fen olmaktan sonra olur.
Onlara vkf derler ol kadar muttali olmulardr; amm unlar ki, Hakka vsl
oldular ve yine Hakktan bu leme rc ettiler. Onlar srr- kadere muttali olmadlar ve
bu istidll tliblere tenbhtir.
Ve her kim, kendi istiddn bilse kabln bilir. Zir ki, srr- kadere vkf
olan iki trldr: Biri budur ki: stiddn mcmelen bilir; ondan sonra mufassalan Hak
Tel neye muttali eylediyse istidtlarna gre bilirler.
Ve bilmek gerektir ki: Menbaul-hayrt vel-kemlt zt- ilhiyyedir bi-itibr
vehhb ve ol kimse ki, Allah Telnn [78a] derghna slk eder. Evvel urefnn
stlhtn[] bilmek gerektir, ondan sonra menzilin[i] bilmek gerektir; t kim slk
etmekte basret zerine olsun.
mdi Istlht- Sfiyye bu resme iki trldr: Biri cezbe-i ilhiyye birrle gider
ve biri slk edip kat- makmt eder.







350





FASL-I F ISTILHTIS-SFYYE
Bilmek gerektir ki; Istlht- Sfiyyeyi ebced kidesi zerine dzdm; t
fehm etmek sn olsun iin.
Bb- Elif: Elif oldur ki, [onunla zt-i ahadiyyete iret olunur. Yan min-
hays-hve hve evvel-i eydr. Nitekim elif] evvel harftir.
el-ttihd: Vcd- Hakk- vhidi bilmektir ki, cem-i ey onunla
mevcddur. Pes kll- ey onunla mttehid olur. ol itibrla ki, cem-i ey kendi
nefsine nazar[] madmttr vcdHak [i]le mevcd olur. ol itbrla deil ki, eynn
bir vcdu olur hssaten; ondan sonra vcd- Hakkla mttehid olur. Bu muhldir;
belkim vcd- kllsi hakktr muttasl olmutur ayn- abde mevcd olur vcd-
Hakkla.
el-ttisl: Abd kendi aynn mlhaza etmektir ki, muttasldr vcd-
ahadiyyeye; amm kat- nazar etmi ola, kendinin aynndan. yle olsa meded-i
vcdun ittislini aled-devm mhede eyler; hatt ol vcdla mevcd olur.
el-Ahad: smz-zttr. ol itibrla ki, kat nazar etmi olur, teaddd-i
sfttan ve esmdan ve nesebden ve taayynttan.
el-Ahadiyye: Bu dahi ismz-zttr; amm esmnn ve sftn iskt
itibryladr.
Ahadiyyetl-cem: Zta itibr etmektir. Min-hays-hiye hiye, ne iskt olur
ve ne de isbt olur.
el-Ufukul-Mbn: Makm- kalbin nihyetidir.
el-Ufukul-Al: Makm rhun nihayetidir.
el-mmn: ki kiilerdir. Biri kutbun sa yannda olur ve nazar melektadr;
ve biri sol yannda olur nazar mlkedir. Ve bunlar kutbun vezrleri gibidir.
351





el-hsn: Ubdiyyet ile mtehakkk olmaktr, hazret-i rubbiyyetin
mhedesi zerine nr- basretle.
el-Ahvl: Mevhib-i fizedir abde Rabbdan; amm bu ahvl abde ki, hsl
olur amel-i slihten mrs olur. Ki, nefsi mzekk eder; ve kalbi musaff eder; ve rhu
mcell eder; yhd Hakktan nzil olur h amel-i slihten mrs olmadan Hakktan
[belki] imtinn- mahzdr.
el-rdet: Nr- muhabbetten bir cemredir. Kalbde olur.
el-Ayns-Sbite: Hakyk- mmkinttr ilm-i Hakkta. [Ve ismi] bunlarn
katnda lafz deildir; belki zttr ki, msemmdr bi-itibr sfat- vcdiyyedir; yhd
ademiyyedir.
el-sml-Azm: sm-i cmidir cem-i esmy. Bazlar eyitir: Allah
ismidir ki, ism-i cmidir. Onun [i]in ki, ismuz-zttr. Ki, mevsftur cem-i sftla;
yan msemmdr cem-i esmyla.
el-Esmz-Ztiyye: Oldur ki, vcdu mevkf olmaya gayra. mdi ona
esm-i evveliyye derler; ve dahi meftihul-gayb derler; ve eimmetl-esm
derler.
mdi eimmetl-esm yedidir: Evvelki esmdr ki, msemmdr esm-i
ilhiyye ile. Biri Hayydr; ve limdir; ve Kdirdir; ve Mrddir; ve Semdir; ve
Basrdir; ve Mtekellimdir. Ve cem-i esmnn asl bunlardr, evvel ismi Hayydr.
Eer hayt ona sbit olmayacak olursa geri kalan esm sbit olmaz. Pes Hayy isminden
srfl sbit oldu; ve Cebrl mazhar- lmdir ki, enbiyya vahy getirir; ve Mkil Mrd
ismine mazhardr ki, lemlere erzk yetitirir; ve Azrl Kdir ismine mazhardr ki,
ervh kabz etmeye kudreti olur.
[Bbl-B]:
Bbl-Bb: Evvel mevcdt- mmkineye iret onunla olunur vcddan.
kinci mertebedir.
352





Bbl-Ebvb: Tevbedir, evvelidir ol [78b] nesnenin kim, onunla hazert-i
kurba dhil olur Cenb- Rabbdan.
el-Bdel: Yedilerdir. Bunlardan birisi kaan sefer eylese bedenini sreti
zerine koyar gider ki, bedeniyle tayy-i mekn ve tayy-i zamn eder.
el-Berzah: Beyne-eyn olan nesneye berzah derler.
el-Berzahul-Cmi: Hazret-i vhidiyyettir ve dahi taayyn-i evveldir ki,
aslul-berzahtr.
el-Basret: Kalbin kuvvetidir ki, kalb mnevver olur nr- kuda [i]le. yle olsa
hakyk- eyy ve bevtn- eyy onunla idrk eder basar gibi. Ki, nefs ol eyy
onunla grr ve zevhir-i eyy dahi.
el-Beytl-Haram: nsn- kmilin kalbidir ki, haram oldu gayr Hakka
mahall dmee.
Beytl-Makdis: ol kalbdir ki, taalluk gayrdan zhir olmutur.
Beytl-zze: ol kalbdir ki, vsl olmutur makm- cema.
Bbl-Cm:
el-Cezbe: Abd, Hazret-i Allaha yakn olmaktr inyet-i ilhiyye iktizsyla.
el-Cesed: Cesed ol nesnedir ki, ervhdr thir olur; ve dahi mtemessil olur
cism-i nrde yhd nrde.
el-Cem: Hakk mhede etmektir halksz.
Cemul-Cem: Halk mhede etmektir Hakkla kim olduu hlde. Ve dahi
cemul-ceme fark dahi derler badel-cem.
Cennetl-Efl: Cennet-i sriyyedir. Matim-i lezze cinsindendir ki, ona
cennetl-aml dahi derler; ve cennetn-nefs dahi derler.
353





Cennetl-Vrise: Cennetl-ahlktr ki, hsl olur Hazret-i Resle gkek
mtbaat etmekle.
Cennets-Sft: Cennet-i maneviyyedir ki, hsl olur tecelliyt- sfttan dahi
esm-i ilhiyyeden ona cennetl-kalb derler.
Cennetz-Zt: Cennet-i maneviyyedir ki, ceml-i ilhiyyeyi mhede
etmektir. mdi ol cennetur-rhtur.
Bbd-Dl:
ed-Drretl-Beyz: Drretl-beyz akldr. Nitekim Peygamber (a.s.)
eyitti: i_ .\! =! _\> l
486
[Allahn yaratt ilk ey drredir.] Murd drretl-
beyzdan, bunda akldr.
Babl-H: Zta itibr etmektir bi-hasebil-vcd vel-huzr.
Himmet-i Erbbil-Himemil-liye: Himem-i liye derece-i slisedir. Ve ol
himem-i liye Hakktan gayrna mteallik olmaz ve gayra iltift dahi eylemez. Hatt
tlib yle olur ki, ahvle ve makmta erimee rz olmaz; ve dahi esmya ve sfta
vkf olmaya dahi rz olmaz. Ve h nesneye kasd eylemez; ill ayn- zta kasd eder.
Bbul-Vv: Vech-i mutlaktr, kll eyda.
el-Vhid: Zta iitibr etmektir ki, cemi-i esm ondan mnter olduu
itibrla. Ve zt- vhiddir; ve amm esm, mtekessiredir.
el-Vrid: Her nesnedir ki, kalbe vrid olur manden mahz- mevhibedendir;
h kulun ameline mevkf deildir.
el-Velyet: Abd, Hakkla kim olmaktr nefsinden fn olduu vakit.
el-Veliyy: Cemi-i ilerle Hakka tevecch etmektir.

486
Kaynak bulunamad.
354





el-Vka: Vka oldur ki, kalbe vrid olur lem-i gaybdan, hangi vechle
gerekse olsun.
el-Vcd: Hakkn ztn bulmaktr geri Hakkn ztyla. Bundan trdr
kim, Hazret-i Hakka Hazret-i Vcd derler.
Bbz-Z:
ez-Zmrrde: Zmrrd nefs-i klliyedir.
ez-Zamn: Muzf olur hazret-i indiyyeye kim, ona n- dim derler.
Zevhirl-Enbiy: Ve zevhir-i vuslat, tarkat ilimlerin[i] bilmektir ki,
eref-i ulmdr. Ve Hakka vsl olmak mevkftur zevhir-i ulmu bilmeye.
Bbul-H: oldur ki, kalbe vrid olur mahz- mevhibe-i birrle, h amel
etmeden hzn ve havf ve kabz ve bast gibi. Ve ol hl zil olur nefs sft zhir olmakla.
Huccetl-Hakk alel-Halk: nsn- kmildir dem gibi ki, hccet oldu [79a]
melikeye.
el-Hikmet: Hakyk eysn ve evsfn ve ahkmn bilmektir al-m-hiye
aleyhi.!_,.: !_,> _.l .s -=:>\! =, = [Kime hikmet verilmise ona pek ok hayr
verilmitir].
el-Hakkatl-Hakyk: Zt- ahadiyyedir ki, cmi-i cem-i hakyk. Ve ona
hazretl-cem derler; ve dahi hazretl-vcd derler.
el-Hakkatl-Muhammediyye: Zttr, maatt-taayyn-i evvel; yan cemul-
esml-hsn onundur. sm-i azm, hakkat-i muhammediyyedir.
el-Hurf: Hakyk- basttir ayndan.
Bbut-T:
et-Tli: ol nesnedir ki, evvel onunla balanr. Tli ondan ibrettir ve btn
onunla mnevver olur.
355





et-Tarkat : Seyr etmektir, sliklere mahsstur. Menzili kat etmekten
ibrettir; ve dahi terakk etmektir makmtta.
et-Tabbur-Rhn: eyh-i riftir ki, tbb- rhnyle kdir olmaktr irda ve
tekmle.
Bbl-Y:
Vel-Yktul-Hamr: Nefs-i klliyedir.
Yevml-Cuma: Vaktl-kdirdir; ve dahi vsl olmaktr ayn- cema.
Bbl-Kf:
el-Kitbl-Mbn: Levh-i mahfzdur. Nitekim Hak Tel buyurur:
,,= _\.: _ v} _,\, v _=_ v (Enm, 6/59) [Ya ve kuru ne varsa hepsi apak bir
kitaptadr.].
el-Kenz: Hviyyet-i ahadiyyedir ki, meknndur gaybda cem-i btnn
ebtandr.
Kimy: Kanat etmektir varna nitekim Al (kerremallhu vecheh) rivyet
eder ki: ..,v , s _, .\! \ _.: -=\.s\! [Peygamber (a.s.) yle buyurdu: Kanat
tkenmeyen birr haznedir.]
487
.
el-Kimyl-Avm: Met- uhrevdir ki, bkdir. Onu tebdl etmektir
dnyeviyyete ki, fniyyedir.
Kimyl-Havss: Kalbi tahls etmektir gayrdan.
Bbl-Lm:
el-Lbb: Akldr ki, mnevverdir nr-i kuds ile. Ve sf olmutur evhmdan ve
tecelliyt kusrundan.
Lbbl-Lbb: Mdde-i nr-i ilh kudsdir.

487
Keful-haf, II/101.
356





el-Lbs [/Lebs]: Sret-i unsuriyyedir ki, hakyk- nrniyyesini telbs eder.
Lisnl-Hakk: nsn- kmildir ki, mtehakkk olmutur ism-i
Mtekellimin mazhariyetiyle.
el-Elvh: Kitb-i mbndir ve dahi nefs-i klliyyedir.
Bbl-Mm:
el-Mrd: Mrd oldur ki, tark-i mstekme hidyet eyleye.
Mebdyn-Nihyt: Furz- ibdttr; yan namz ve zekt ve savm ve hacc
gibi. mdi nihytus-salavat keml-i kurbdur ve muvsaladr. Ve nihyt zekt m-
sivallh terk etmektir hlis-i muhabbet iin. Ve nihyet-i savm, rsm- halkiyyeden
fn olup Hakkta bk olmaktr.
Nitekim Hak Tel kelimt- kudsde buyurur: -, _! \.l _\ ,\!
488
[Oru
benim iindir ve onun mkft benim.]. Ve nihyet-i hacc marifetullh[a] vsl
olmaktr; ve dahi bekyla mtehakkk olmaktr fendan sonra.
el-Muhabbetl-Asliyye: Hak Tel kendi ztn sevmektir.
el-Mahabbet: Gnl mteallik olmaktr himmetle ns arasnda.
el-Mhede: Bir nesneyi grmektir gren kiinin fensyla.
el-Marifet: ol nesnedir kim bir nesneye dellet eyleye bi-aynih.
el-Mahvl-Hakk: Kesret fn olmaktr vahdette.
Bbn-Nn:
en-Nebeviyye: Hkyk- ilhiyyeden haber vermektir; yan Hakkn ztndan
ve esmsndan ve sftndan haber vermektir. Bilmek gerektir ki, esfr drttr: Evvel
seferin nihyeti: Vahdet hicbn[] gidermektir ve kesret-i ilmiyye yzlerinden. kinci

488
Buhr, Savm, 2; Tevhd, 35, 50; Libs, 78; Mslim, Sym , 164, 165; Nes, Sym, 41,42; bn
Mce, Edeb, 58; Muvtt, Sym, 58; Ahmed b. Hanbel; I/446; II/232, 234, 281, 313, 393, 395, 411, 457, 458,
465, 467, 504, 516; III/5, 40; Suyt, ed-Drerl-mensre, 435.
357





seferin nihyeti: Kesret hicbn gidermektir vahdet yznden. nc seferin
nihyeti: Zhirle btnn zdd[] olmakln giderir, hazret-i ayn- cemde. Drdnc
seferin nihyeti: Hakktan halka rc etmektir makm- istikmette.
Nn: lm-i icmldir, hazret-i ahadiyyette; ve kalem ilm-i tafsldir.
Bbs-Sn:
es-Slik: oldur ki, Hakka seyr eyleye. mdi slik mrd ile mnteh
ortasndadr mdm ki seyrdedir.
Sidretl-Mnteh: Berzahiyye-i kbrdr. [79b] cem-i esfr ona mnteh
olur. mdi sidretl-mnteh mertib-i esmnn nihyetidir ki, ondan yukar mertebe
yoktur.
Srrul-lm: oldur ki, lemin hakkati onunla ola. Onun [i]in ilm, ayn-
hakktr hakkatte; ve bir itibrla dahi ilm gayr- limdir.
Srrul-Hakkat: oldur ki, hakkatHak ondan rtl olmayan her eyde[dir].
Srrt-Tecelliyt: Cem-i eyy mhede etmektir cem-i eyda.
Sevdl-Vech fid-dreyn: Fn olmaktr Hakkta bil-klliye. yle ola ki,
zhirde ve btnda; dnyda ve hirette onun vcdu olmaz, mahv- mutlak olur
Hakkta. Ve fakr oldur ve dahi adem-i asliyyeye rc etmektir. Bundan tr eyittiler:
=! _s\! ,. !.} [Fakr tamam olduunda ite o Allahtr.].
Bbul-Ayn:
el-lem: Zll-i sndir. Ve bu zll-i sn deildir; ill vcd- Hakktr ki,
mertibi birrle zhir olur suver-i mmkintla. Ve Hakkn zhir olmakl mteayyin
olmaktr mmkintla. Zr mmkine vcd yoktur; ill bir nisbet vardr ancak. Ve ill
vcd- ayn Hakktr ve mmkint sbitedir adem-i asl zerine ilm-i Hakkta. Pes yle
olsa lem-i sret haktr. Ve Hakk rhul-lemdir; yan lem-i mevcd eden verdi tutan
ve hayatl-kll ondandr.
358





leml-Cebert: lem-i esmdr; ve dahi sft- ilhiyyedir; ve dahi lem-i
emrdir.
Ve leml-Melekt: Ve leml-gayb leml-ervhtr ve rhniyyt onun
[i]indir ki, kaan bulunsa emr-i Hakkla bulunur mdde ve mdde[t] vsta olmadan.
leml-Halk: lem-ehdet ve leml-mlk ecsmdr mdde ve
mddetle bulunur emrden sonra.
el-rif: rif ol nesnedir ki, Hak Telnn ztn ve sftn ve esmsn ve
eflini mhede eyleye. Zr, marifet bir hldir ki, hddan hsl olur.
el-lim: lim oldur ki, Hakk Tel muttali eyledi yakn ile hdla deil.
el-mme: mm oldur ki, onlarn ilmleri erat zerine hasr oldu; ancak onlara
ulem-yi rsm derler.
Bbl-F:
el-Fethul-Karb: Feth-i karb ol nesnedir ki, abde feth olunur makm-
kalbden; ve dahi keml zhir olur nefse menzil kat etmekte. Nitekim Hak Tel ona
iret eder: _,_ g. =! = _. (Saff, 61/13) [Allahtan yardm ve yakn bir fetih.
Mminleri (bunlarla) mjdele.].
el-Fethul-Mbn: Feth-i mbn ol nesnedir ki, abde feth olur makm
velyette ve dahi esm-i ilhiyyenin tecelliytndan. Nitekim Hak Tel buyurur:
\.,,= \>. =\ \.>. \ .} _ >\. \= =,.. = , .s. \= =! =\ _,\ (Fetih, 48/1,2) [Biz sana dorusu
apak bir fetih ihsan ettik. Bylece Allah, senin gemi ve gelecek gnahlarn
balar.]. Yan sft- nefsiyyeden ve kalbiyyeden ne kim, gnh varsa yarlanmak
iin.
el-Fethul-Mutlak: Ala-y fthttr. Ve feth-i mutlk ol nesnedir ki, abd
zerine feth olunur tecell zt- ahdiyyeden; ve dahi mstark olmaktr ayn- cemde.
Rsm-i halkiyyeti fen etmekle bil-klliye. Nitekim Hakk Tel buyurur: _. s\ !.l
.\! =! g (Nasr, 110/1) [Allahn yardm ve zaferi geldiinde].
359





el-Fth: Fth ol nesnedir ki, abde feth olunur Hakktan ki, evvel mulk
idi; sonra feth oldu zhir ve btn nimetler gibi. Mesel erzk ve ibdt ve ulm ve
marif ve mhedt gibi.
Bbus-Sd: es-Sd sretul-Hakktr ki, Muhammed Mustafdr (a.s.)
hakkat-i ahadiyyetle ve hiretle mtehakkk olduundan tr.
Sretl-lihe: nsn- kmildir ve esm-i ilhiyyenin hakykyla mtehakkk
olduundan tr.
Sretl-rde: Nefs mnkati olmaktr gayrullhtan. Zr cem-i nesne ki,
vk olur Hakkn irdetiyle olur.
Bbul-Kf:
el-Kurb: Kurb, fendan ibrettir. ununla kim, ezelde sebkat etti [80a] ahdini
beynel-abdi vel-Hakk. Nitekim Hak Tel buyurur: _\, !\\ ,:,_, ==\l (Arf,
7/172) [Ben sizin Rabbiniz deil miyim? (Onlar da), Evet (buna) ahit olduk, dediler.].
Elest zhir lemdir ki, btn lem onunla saklanr fesddan, erat gibi tarkata ve tarkat
gibi hakkate.
el-Kutb: Kutb ol kiidir ki, Hak Telnn nazarnn mahallidir her zamnda.
mdi ol kutb olan kii srflin kalbidir.
el-Kalb: Kalb cevher-i nrndir rh ile nefs arasnda. Ve dahi kalb ol
nesnedir ki, insniyyet onunla mtehakkk olur.
Bbur-R:
Rabbl- Erbb: Hakktr, ism-i azm itibryla ve taayyn-i evvel
itibryla ki, cem-i esmnn meneidir. Nitekim Hak Tel ona Kurnda iret eder:
_\} } = ,_ _..=\! (Necm, 53/42) [Ve phesiz en son var Rabbinedir.].
er-Resm: Resm, halktr ve halkn sftdr. Onun [i]in ki, rsm srdr. Ve
her nesne kim, sr ola Hakkn eflindendir.
360





er-Rh: Kavmin stlh budur ki rh, latfe-i insniyye-i mcerrededir.
er-Rhul-Azm: Akl- evveldir.
Rhul-lk: Yan kulbe marif ve muhabbet ilk eden Cebrl (a.s.)dir.
Bbu-[n]:
hd: hd Hakk grmektir halksz.
hdul-Mufassal fil-Cmle: Kesret-i zt- ahadiyyede mhede etmektir.
Ve hdul-Mcmel fil-Mufassal: Yan ahadiyyeti kesrette mhede
etmektir.
e-eyh: eyh, insn- kmildir ki, eratte ve tarkatte ve marifette kmil olur.
Ve nfsun ftn ve emrzn ve devsn bile kdir olur nefsine ilc etmez; eer ol
kiinin istidd hidyete kbil olacak olursa.
Bbs-T :
et-Tecell: oldur ki, kalbe zhir olur gaybdan. Bir vechle dahi tecell ibrettir
srdikt- cellin inkifndan keml-i cemlden. Bir vechle dahi tecell ibrettir
undan kim, gayb- hviyyetten zhir olur keml-i cel ve isticl taleb etmek iin ki,
cel zuhr ve isticl izhrdr.
et-Tasarruf: Ahlk- ilhiyye ile mtehakkk olmaktr.
Bbul-H:
el-Halat: ol nesnedir ki, kalbe vrid olur hitbdan.
el-Htem: Kat- makmt etmektir ve nihyet-i kemle erimektir.
el-Hzr: Bazlar eyitir: Hzr kinyettir basttan; ve lys kinyettir feyzden;
amm Hzr (a.s.) insndr ve Ms zamnndan bu zamna gelince mevcddr.

361





Bbuz-Zl:
Z-Akl: Ve zl-ayn ol nesnedir ki, Hakk gre halkta ve halk gre Hakkta.
H halk Hakka ve Hakk halka hicb olmaz; belki vcd- vhid[de] min-vechi Hakk
gre ve min-vechi halk gre.
Bbud-Zd:
ez-Ziy: Cem-i eyy grmektir bi-aynil-hakk aynel-Hak.
Bbuz-Z:
Zhirul-Mmkint: Hakk Tel tecell etmektir ayn- sveryle; ve ol
mmkint msemmdr vcd- izfyle.
ez-Zll: Vcd- izfdir ki, ayn- mmkintn taayyntyla ki, maddttr
zhir oldu nr- ismiyle ki,i vcd- hricdir mensbdur ayn- mmkineye.
ez-Zlll-Evvel: Akldr.
Zlll-lihe: nsn- kmildir ki, mtehakkk[tr] hazret-i vhidiyyetle
Bbul-ayn:
aybl-Hviyyet ve aybl-Mutlak: Hakktr bi-itibri; ill taayyn.
el-aybl-Masn: Sr- zttr ki, hi kimse onu bilmez; ill yine kendi bilir.
Bundan tr saklanmtr itibrdan ve ayrdan ve meknndan, akldan ve ebsrdan.
mdi ey kif-i esrr- hakyk! Ve ey vsl- envr- dakyk! Malm olsun
kim, her tlib kim bu stlht- meyihe muttali olsa; ve zevk-i sahh ve vicdn-
esn-i birrle bu szleri cn iinde kabl etse ekk yoktur ki, murdna erer ve
maksduna tamm vsl olur.
Zr meyih iki nev [80b] zerinedir: Birine Merka derler ve birine
Magribe derler. Her i Merikadr eyitirler: Her tlibe elbette riyzet ve halvet
l-bddr; t nefs lem-i zulmttan kurtulup nrul-envra vsl olur derler.
362





Amm Magribe eyitirler: L-ekk ki, riyzetin ve halvetin tesrt oktur;
amm bizim marifetimiz bilenlere iken ok ve halvet lzm deildir. Zr riyzet
mkil tarktir deme kiiler ondan selmet kmazlar; amm marifet akreb-i tarktir ki
fen ve bek tarkidir. Vakt olur ki, feyz-i def eriir bir ylda vey bir ayda vey bir
haftada maksda eritirir. Ve tlip kat mstaidd olursa bir gnde ve bir satte; belki bir
lahzada eyh-i kmil onu ird edip sl eder derler.
Ben d ve miskn Ahmed-i Bcn dahi bu stlht onun [i]in ihtisr edip
uka armaan getirdim ki, t murdlarna tz vsl olalar bi-iznillhi Tel.
Ve menzil yz menzldir. bu ekilde yazdm; t kim hfz etmek sn olsun
iin bi-avnillhi Tel. Bundan sonra sliklerin makmatn[] ve tliblerin menzilin[i]
ki, eyh Abdl-Kdir cem eylemiti. Ben dahi getirdim.
363






FASL
Eb Bekr Kettn (rahmetullhi aleyh) eyitir : ,\s= -.\= _\>\! ,, .,\! ,, !
-=\= _. = [Kul ve yaratlmlar arasnda zulmet nrundan yz makm vardr. ]
Ve Eb Abdullh et-Tster (rahmetullhi aleyh) eyitir: =! } _ ,,_, !.\,=
,.\,\. _ \= ,.\,!., [Muhakkak ki Allah kulunu nihyetlerinde olduu gibi
364





balanglarn da grmektedir.]. Ve ittifkdir ki, nihyet tamm olmaz bidyet tamm
olmaynca [81a].
Ve eyh Abdullh el-Ensr (rahmetullhi aleyh) eyitir: Menzil nrdur ve on
ksmdr: Evvel ksm, bidyettir; ikinci ksm, ebvbdr; nc ksm, mumelttr;
drdnc ksm, ahlktr; beinci ksm, usldr; altnc ksm, el-edviyedir; yedinci
ksm, ahvldir; sekizinci ksm, velyettir; dokuzuncu ksm, hakyktr; onuncu ksm,
nihyettir. Ve bu yz menzil nrdandr ve zulmettendir der.
Amm ol kim, bidyettir ondur:
Biri, yakazadr; ve biri, tevbedir; ve biri, muhsebedir; ve biri, inbettir; ve biri,
tefekkrdr; ve biri, tezekkrdr; ve biri, itismdr; ve biri, firrdr; ve biri, riyzettir;
ve onuncu, semdr.
Evvel bb, yakazadr. Nitekim Hak Tel buyurur: _.!_ _..= ,:==! \= .}
= !=s. ! i.>!, (Sebe, 34/46) [(Reslm! Onlara) de ki: Size bir tek t vereceim:
kierli olarak, teker teker Allaha ynelin.]. Yan li-vechillh kim ola.
mdi yakaza bunda gaflet uykusundan uyanmaktr. yle olsa yakaza bir nice
vech olur: Biri budur ki; Hak Tel verdii nimetleri bilmektir nr- aklla; ve dahi
gnhn[] bilmektir Hakk tazm etmekle; ve nefsini bilmektir ve slihlerle
oturmaktr. Kaan ki, Hak Telnn azameti tamm olsa gnlde nefse hakret lzm
olur. mdi byle etmek bunlar[], kalbin ve lisnn ve cevrihin ahkmn cem
eylemektir.
kinci bb, tevbedir. Nitekim Hak Tel buyurur: =\ =\! ,= =.\\ _., ,\ =
(Hucurt, 49/11) [Kim de tevbe etmezse ite onlar zalimlerdir.].
Ve tevbe bbul-ebvbdr. Onun [i]in ki, evvelidir; ol nesne kim, abd onunla
hazert- kurba vsl olurlar Cenb- Rabbden. Pes Hak Tel zulm ismini tibden iskt
etti.Ve tevbe sahih olmaz; illa gnahn[] bilmekten sonra olur
Ve tevbenin erit-i tr: Biri gnhn[] anmaktr; ve biri tevbesini tamm
etmektir; ve bir halktan zrn[] dilemektir.
365





Ve tevbenin srrlar tr: Biri tevbesine vef etmektir; ve biri gnhn
htrndan gidermemektir; ve biri tevbeden tevbe etmektir. Ve avmn tevbesi, tatini
ok etmektir; ve havssn tevbesi, vaktini zyi etmemektir; ve hssatul-hssn tevbesi,
Allahtan gayrndan yz dndrmektir.
Hazret-i Al (kerremallhu vecheh) eyitir: Tevbenin art altdr: Biri, gemi
gnhn[] anp istifr eder; ikinci, imdiki hlde gnh ilemez; nc, imdiden
sonra gnh ilemez; drdnc, hukkun-nsi yerine getirir; beinci, gemi
hukkullh yerine getirir; altnc, m-bi-avnillhtan mnkat olup gayra iltift
eylemez. Eer bu alt sft ol kiide cem olmazsa ol kii tevbesizdir. Her kim
tevbesizdir, zlimdir. Her kim zlimdir, muhabbetullhtan mahrmdur der.
nc bb, muhsebedir. Nitekim Hak Tel buyurur: !s.! !.=l ,. \! \ ,! \,
.\ , . \= _. _=..\ =! (Har, 59/18) [Ey iman edenler! Allahtan korkun ve herkes,
yarna ne hazrladna baksn.]. Muhsebe tarkine slk etmek tevbeden sonra olur.
Drdnc bb, inbettir: Klellhu Tel: ,: ,_ _\!!,,.! (Zmer, 39/54)
[Rabbinize dnn.].
nbet trldr: Biri Hakka rc etmektir slhla. Nitekim rc eder
zrle. Ve biri Hakka rc etmektir vef ile. Nitekim rc eder cefyla. Ve biri
Hakka rc etmektir istifrla. Nitekim rc eder gnhla.
Beinci bb, tefekkrdr. Nitekim Hak Tel buyurur: ,,.\ _: .\! =,\} \.\_.l
_ :., , \\ ,,\} _. \= _\ .\\ (Nahl, 16/44) [nsanlara, kendilerine indirileni
aklaman iin ve dnp anlasnlar diye sana da bu Kurn indirdik.].
Bilmek gerektir ki, ayn- tevhdde fikr etmeklik tlibi men eyler tevhd[de]
sahhten. Ve tevhd sahh olmaz; ill fikr-i fn olduundan sonra olur. Zr ki, fikr
etmek, bek-i resme dellet eder; ve tevhd etmek, bek-i resmle olmaz. Onun [i]in
ztullh[] fikr etmek almet-i inkrdr. Zr Ahad, ismuz-zttr. ol itbrla ki, kat
etmi olur taaddd-i sfttan ve esmdan; [81b] nisbetten ve taaynttan.
366





Ve fikr trldr: Biri, ayn- tevhdde fikr etmektir; ve biri, letif-i sunda
fikr etmektir; ve biri, man-i amlde fikr etmektir. Amm tevhdde fikr etmek,
almet-i inkrdr. Ona re ziy-i kefe yapmaktr ve temessk etmektir ilm-i zhirle.
Amm letif-i sunda fikr etmek hikmet-i tlerin marifet suyuyla su urmaktr. Amm
man-i amlde fikr etmek hakkat tarkinde slk etmektir.
Ve bilmek gerektir ki, esfr drttr: Evvelki seferin nihyeti, vahdet hicbn
gidermektir kesret-i btiniyye yzlerinden; ikinci seferin nihyeti, kesret hicbn
gidermektir vahdet yzlerinden; nc seferin nihyeti, zhiriyle btnn zddn
olmakln gidermektir ayn- cemde; drdnc seferin nihyeti, Hakktan halka rc
etmektir makm- istikmette.
Altnc bb, tezekkrdr. Nitekim Hak Tel buyurur: _,., = v} _:.., \=
(Mmin, 40/13) [Allaha ynelenden bakas t almaz.]. Tezekkr, tefekkrden
sonra olur. Zr ki, tefekkr taleb etmektir ve tezekkr bulmaktr.
mdi tezekkr etmek nesne ile olur: Biri, halktan kesilmektir meviza
sebebiyle; ve biri, ehl-i belya nazar edip ibret tutmaktr; ve biri, fikr yemilerine zafer
bulmaktr.
Ve mevizada fide vardr nesneyle: Biri, kat fakr olmakla; ve biri, vizin
aybna nazar eylemekle; ve biri, vadeyi ve vadi zikr etmekle.
Ve ehl-i belya nazar etmek nesneyle olur: Biri, hayl- aklla; ve biri,
marifet-i eyymla; yan eyymn zyi geirmez; ve biri, irz- nefsniyyeden
selmet olur.
Ve zafer bulmak nesneyle olur: Biri, uzun endeleri gidermekle; ikinci,
Kurnda teemml etmekle, ve halka karmamak ile, ve eytnn fitnesine tbi
olmamak iledir; nc, gayra mteallik olmayp tokluktan ve menmdan kesilmek ile,
ill zarret mikdr kayrmaz.
Yedinci bb, itismdr. Nitekim Hak Tel buyurur: ,>, !=.=! \,= =!
(l-i mrn, 3/103) [Hep birlikte Allahn ipine (slama) smsk yapn.]. Mesel, bir
367





kii bir kuyuya braklm olsa onu beyn eylemek gerektir ,..: \=.,! ,:= = (Hadd,
57/4) [Nerede olsanz, O sizinle beraberdir.]e varnca; yan tat zerine sbit olmaktr
ve Hak Telnn emrine riyet etmektir. H sevb taleb eylemez; ve dahi terakk
etmektir kll-i mevhmttan; yan m-sivallhtan Hakka rc eyleye; ve hlis
olmaktr kll-i teredddden.
Ve itism derecedir: Biri, itism- avmmdr. Yan teslm etmektir h
menzia eylemeden; ve dahi vadi ve vadi tasdk etmektir; ve dahi emri ve nehyi
tazm etmektir; ve Hakkla mumelesin[i] yakn ve insf zerine bnyd etmektir.
Abd, Rabbine insf etmek olur ki, bile kim emr iki ksmdr: Biri, izzettir; ve
biri horluktur. Bile kim, izzet Allhndr ve horluk gayrndr ve itism billhtan budur.
Ve biri, itism- hsstr. Ol irdetullh saklamaktr ve halktan mnkati
olmaktr zhirde ve btnda. Yan gnl mteallik olmaz dnyya ve ehline.
Ve biri, itism- hssatl-hssadr. Yan Hakk mhede etmektir tefrd
ynnden ve Hakka megl olmaktr tazm ve kurb ynnden.
Sekizinci bb, firrdr: Nitekim Hak Tel buyurur: =! _\} !_ (Zryt,
51/50) [O halde Allaha koun.]. Firr m-lem yeknden kamaktr m-lem yezele.
Ve firr derecedir: Biri, firr- mmdr. Cehlden kamaktr ilme akden ve
sayen ve kehillikten kamaktr, gkektir -\>== [?] cidden ve azmen. Ve darlktan
kamaktr vsi dirlie sikaten ve ricen. Ve biri firr- hsstr, ol kamaktr [82a]
cebrden mhedeye ve rsmdan usle ve huzzdan tecrde. Ve biri, firr- hssatl-
hsstr, Tanrdan gayrndan kamaktr Tanrya. Ondan sonra kamaktan dahi kamaktr.
Dokuzuncu bb, riyzettir. Nitekim Hak Tel buyurur: !.l \= ., ,. \!
-\ ,,\ (Mminn, 23/60) [Ve yapmakta olduklar ileri kalbleri arparak
yapanlar.]. Riyzet budur ki, nefsini kdretten saklamaktr kabl-i sdk zerine.
Bazlar eyitir: Riyzet, sft- zemme[y]i tebdl etmektir ve sft- hmdeyi.
mdi riyzet tr: Biri, ahlkn gkek etmektir ilimle; ve amlini tasfiye
etmektir ihlsla; ve hukku tevfr etmektir mumele ile. Ve biri, makmta iltift
368





etmektir; ve ilmi Hakktan tahsl etmektir ki, ilmi sahh olur. Ve biri, hdu tecrd
etmektir; ve sud etmektir ceme; ve murazay gidermektir; ve ivazlar kat etmektir.
Onuncu bb, semdr. Nitekim Hak Tel buyurur: \ !_,> ,, =! ,\=
,==v (Enfl, 8/23) [Allah onlarda bir hayr grseydi elbette onlara iittirirdi.].
mdi sem derecedir: Biri, semul-mmedir, zecr-i vadi kabl etmektir
rabet ynnden; ve davet-i vadi kabl etmektir cehd ynnden; ve mhedeye
erimektir minnet ynnden.
Ve biri, semul-hssadr. Bu dahi ksmdr: Biri, maksdu mhede
etmektir her zamnda. yle olsa sem Hakkla olur ve Hakkta olur. Ve biri, gyet
zerine vkf olmaktr her vakitte; ve biri, lezzttan hlis olmaktr.
Ve biri, sem- hsstl-hssadr. lletleri gidermektir keften; ve ebedden
ezele ulamaktr. Ve nihyet evvele redd olmaktr; yan vz yedi taraftan gelir. Eer
sa tarafndan gelirse firitehlerdir; ve eer sol tarafndan gelirse cinnlerdir; ve eer
nnden gelirse eyhtir; ve eer ardndan gelirse eytndr; ve eer aya altndan
gelirse kendinin enniyyetidir; ve eer bandan yukar vz gelirse Muhammed
Mustaf (a.s.); eer cemi taraftan ihta eyleyip gelirse vz, Hakktandr.
Amm ksmul-ebvb ondur:
Biri, hzndr; ve biri, havftir; ve biri, ifktr; ve biri, hudur; ve ihbttr; ve
zhddr; ve veradr; ve tebettldr; ve recdr onuncu.
Bbul-Hzn: Nitekim Hak Tel buyurur: \._> _=.\! = _,. ,.,=! ! \.
(Tevbe, 9/92) [zntden gzleri ya dkerek dnen kimselere de (sorumluluk
yoktur)]. Hzn fevt olanlara acmaktr.
Pes hzn tr: Biri, amelde taksr ettiine gussalanmaktr ve eyyamn zyi
ettiine gussalanmaktr. Zr ki, ebvb fevkal-bidyttr ve hizmet etmek bbul-
ahlktandr, bbul-eflden deildir. kinci derece, mahzn olmaktr kalbi tefrikiye
muteallik olduuna; ve nefsi megl olmaktr mhedeye; nc derece, mahzn
olmaktr kasd ile muraza ettiine ve ahkma itirz ettiine mahzn olmaktr.
369





Bbul-Havf: Nitekim Hak Tel buyurur: , = , ,_ \>, (Nahl,
16/50) [Onlar, stlerindeki Rablerinden korkarlar.].
Havf haberi hss etmektir zihninde. Ve many haber budur ki: Zillullhtan
vrid olur Peygamber (a.s.) lisn zerine terhbiyle. Pes havf derecedir: Biri;
ukbetten korkmaktr ki, mn onunla sahh olur. Ol havf, vadi tasdik etmekten
mtevellid olur. kinci derece, nefs dnydan giderken mnkerden korkmaktr avkb-
umru mhede etmekle; nc derece, heybet-i celldir ki, gyet havftatr.
Hatt eyitirler ki: Meleklerden havf zil olur. Nitekim Hak Tel buyurur:
[82b] ._>, ,= v ,,\= => > !=\s.=} ,. =! \. ,_ !\\ ,. \! } (Ahkf, 46/13)
[Rabbimiz Allahtr deyip sonra da dosdoru yaayanlara korku yoktur ve onlar
zlmeye-ceklerdir.].
Amm, heybet-i cell onlardan zil olmaz. Bu nice ulvv-i derectla ve keml-i
ismetle asl onlardan havf zil olmad; ve heybet-i cell-i Cenb- Akdesi tazm
etmektir. Ve Hak Tel eyitir: Kaan bir kulum benden korksa cem-i halk ol kiiden
korkar.
Bbul-fk : Nitekim Hak Tel buyurur: \ .! ,s== \.\=l _ , \ .: !\\
(Tr, 52/26) [Derler ki: Daha nce biz, aile evremiz iinde bile (ilh azptan)
korkardk.]
fk halka terahhum etmektir. Pes ifk derecedir: Biri, nefs zerine ifk
etmektir. Hccet eyler indla. Ve amel zerine ifk etmektir ki, ilmini zyi eylemez;
ve halka ifk etmektir mikdrlarn bilmekle. kinci, vakt zerine ifak etmektir kalbine
tefrika karmaz. nc derece, sayine ifak etmektir ki, ucbdan saklanr ve halkla
muhsama eylemez.
Bbul-Hu: Nitekim Hak Tel buyurur: _:.\ ,,\ _=>. l !.=l ,.\! \, ,\l
_>\! = _. \= =! (Hadd, 57/16) [man edenlerin Allah anma ve Ondan inen Kurn
sebebiyle kalblerinin rpermesi zaman gelmedi mi?].
370





Hu derecedir: Biri, hor olmaktr emrullh in ve teslm olmaktr
hkmullh in, t ki Hak Tel ona nazar eyler; ikinci derece oldur ki, ft- nefse gz
tutmaktr ve dahi nesm-i fen ile tenessm olmaktr; nc derece oldur ki, mkefe
vaktinde hrmeti saklamaktr ve vaktini tasfiye etmektir halka riy etmekten.
Bbul-hbt: Nitekim Hak Tel buyurur: ,.,>=\! _ =, (Hacc, 22/34)
[O ihlasl ve mtevzi insanlar mjdele.]. hbttan murd, tevzdur. Bazlar eyitir:
hlstr.
Pes ihbt, makm- tumaniyyenin evvellerindendir. Ve ihbt derecedir:
Biri, mstarak olmaktr ve ehveti saklamakta; ikinci derece, tarkte fitne olsa
gidermektir; nc derece budur ki, halkn aybn grmemektir.
Bbuz-Zhd: Nitekim Hak Tel buyurur: ,.== ,..: } ,:\ _,> =! -,s,
(Hd, 11/86) [Eer mmin iseniz Allahn (hellinden) brakt (kr) sizin iin daha
hayrldr.].
Zhd bil-klliye cem-i rabeti gnlden gidermektir ve zhd millere
kurbettir ve mrd iin zarurettir ve hss iin hayettir.
Ve eyitirler ki: Zhd havftir: Her kim, znetini terk eylemese ve hevesleri
terk eylemese ve dnyy terk eylemese zhid deildir. Ve zhd derecedir: bhedir,
haram terk etmekten sonra fesdn mreketini kerh grmektir; ikinci derece budur
ki, dnydan ve ehlinden bil-klliye yz dndrmektir. Zr ehl-i dny kutt-i
tarktir. nc derece, cem-i hlt onun katnda berber olmaktr nazar olduu hlde
vd-i hakyka.
Bbul-Ver: Nitekim Hak Tel buyurur: _ = =,\,. (Mdessir, 74/4)
[Elbiseni tertemiz tut.].
Harm necistir. Kaan nefse ve kalbe ulasa onu dahi necs eder. Ve vera
amillerin katnda zhdn hiridir ve mrdlerin katnda zhdn evvelidir.
Pes vera derecedir: Biri, kabihi gidermektir nefsini saklamak iin ve
hasentn ok eylemektir mnn saklamak iin. Necs kaan cisme bulasa necs eder.
371





kinci oldur ki, takvy saklamaktr kayrmazdan. nc oldur ki, her nesne ki nefs
ister, iyiden ve yavuzdan saknmaktr.
Bbut-Tebettl: Nitekim Hak Tel buyurur: -.=> i=l =! =_ _ ,:\ \: .s\
_, \: =\ !_,.: =!_:. _>v! ,,\! =! ! (Ahzb, 33/21) [Andolsun ki, Reslullah, sizin
iin, Allaha ve ahiret gnne kavumay umanlar ve Allah ok zikredenler iin gzel
bir rnektir.].
Rec menzili gyet ezaf menzildir. Onun [i]in ki, hakla muaraza etmektir
min-vechi, ve itiraz etmektir min-vechi. Ve bir itibarla dahi muhakkklar meslikine
dahil oldu. Onun iin ki, Allah Telya rec etti ism-i Muhsin itibryla [83a]. yle
olsa rec etmek vcib oldu.
Ve rec derecedir: Biri budur ki, mumele[yi] ictihd zerine koyar. Ve
Hazret-i Allah[a] hizmet eylemektir, lezzet hsl olur. kinci derece, erbb- riyzetindir
ki, bir makama erimektir. Ki, himmetleri onunla safi olur. Ol nc derece oldur ki,
erbab- tayyibl-kulbdr. Ol reca etmektir lig-i hakka ki bistir itiyk zerine. Zr
ki; itiyk, ziyde-i kurbdadr. Bundan trdr ki, vuslattan bk olur.
Amm evk, ke-enneh zamn-i gaybette gibidir; ve mn rabette olmak
akvdr recda olmaktan. Onun [i]in ki, rec hldir ve rabet slk etmektir, tahkk
ve yakn zerine.
Bbur-Rabet: Nitekim Hak Tel buyurur: \,=_ \,=_ \..=., (Enbiy,
21/90) [Biz onun da duasn kabul ettik ve ona Yahyaya verdik.].
Hakka rabet etmek hakkatte recdandr ve rabet recdan sonradr. Onun
[i]in ki, rec tamadr; muhtc olur tahkke. Ve rabet slk etmektir tahkk zerine.
Ve rabet derecedir: Biri; ehl-i haberindir ki, ilmden mtevellid olur. kinci
derece, erbb- hlindir, inkrdan nesne kalmaya; nc derece, ehl-i hdundur kim
tefrikadan asl nesne kalmaya.

372





Ve amm ksmul-mumelt on bbdr:
Biri, riyettir; biri, murkabedir; ve hrmettir; ve ihlstr; ve tehzbdir; ve
istikmettir; ve tevekkldr; ve tefvzdir; ve sikadr; ve teslmdir.
Bbur-Riye: Hak Tel buyurur: \.,\=_ _> \==_ \= (Hadd, 57/27)
[Ama buna da gerei gibi uymadlar.].
Riyet, saklanmaktr inyetle. Riyet derecedir: Biri, riyet-i amldir;
ikinci, riyet-i ahvldir; nc, riyet-i evkttir.
Bbul-Murkabe: Hak Tel buyurur: ,s._= , .! _s._\ (Duhn, 44/59)
[(Yine de inanmayanlarn balarna gelecekleri) bekle; onlar da beklemektedirler.].
Murkabe maksdu dim mlhaza etmektir. Murkabe derecedir: Biri,
Hakk murkabe etmektir, ona seyr etmekte; ikinci, Hakkn nazarn murkabe
etmektir murazay gidermekle ve arazdan irz etmekle; nc, ezeli murkabe
etmektir, ayn- sebki mtlaa etmekle ayn- tevhddir.
Bbul-Hrmet: Nitekim Hak Tel buyurur: ..= -\ _,> =! =\=_> , =, =
- ,_ (Hacc, 22/30) [Her kim, Allahn emir ve yasaklarna sayg gsterirse, bu, Rabbinin
katnda kendisi iin daha hayrldr.].
Hrmet, muhliften kmaktr. Ve hrmet derecedir: Biri, emri ve nehyi
tazm etmektir h ukbetten korkup deil ve nefse husmet eyler ldrmekle ve sevb
talep eylemez; ikinci derece, haber-i zhir zerine ecren eylemektir alm- tevhd-i bk
olmak iin. Bu derece ehl-i mhedeye mahsstur ki, inbist onlarn zerine glib
olmutur; nc derece, inbist saklamaktr, ve srlar saklamaktr, ve hdu
saklamaktr Cneyd ve Byezd gibi; amm Mansr inbist saklamad.
Bbul-hls: Nitekim Hak Tel buyurur: .\! =v} _\\>\! , (Zmer, 39/3)
[Dikkat et, hlis din yalnz Allahndr.].
373





Ve eyitirler ki: hls Hakkn srlarndan bir srdr. Hakktan gayr kiiler onu
bilmezler; ve amm bu kadar vardr ki, ihls amelin[i] tasfiye etmektir ve her yaramaz
nesneden.
Ve hls derecedir: Biri, amelin[i] grmemektir. Zr ki, amelin[i] grmek
amelden kmaktr ve sevb taleb etmekten hlis olmaktr; belki maksdu marifetullh
olur. kinci derece, amelin[i] grmektir tevfk nruyla ayn- vcddan; nc derece,
amelin[i] hlis etmektir amelden hlis olmakla sevb iin rec yok[tur] ve ikb iin
havf yok[tur]. Nitekim Hak Tel buyurur: =, _ .,=! (Hicr, 15/99) [Rabbine ibadet
et!]. Pes Hazret-i Allaha ibdet ede, h illeti ve garaz yok.
Bbt-Tehzb: Tehzb, bezemekliktir. Nitekim Hak Tel buyurur: \ l \ =\
,\v! _>l v (Enm, 6/76) [Yldz batnca, batanlar sevmem, dedi.] Yan:
Mtegayyir olan sevmem demektir.
Pes tehzb, ilm ve edeb [83b] kesb etmeye derler. Nitekim brhm (a.s.) ilm ve
edeb kesb etti, kemle eriti, Hallur-Rahmn oldu.
Tehzb derecedir: Biri, tehzb-i hizmettir; ikinci, tehzb-i hldir; nc,
tehzb-i kasddr.
Bbul-stikmet: Nitekim Hak Tel buyurur: -,\} !=,s.=\ (Fussilet,
41/6) [Artk Ona ynelin!]. Ayn- tefrde iret etmektir.
stikmetten murd, cem-i kav-i hudd-i eriyye zerine sebt bulmaktr
ve hidyet taleb etmektir. yle olsa hidyet ikiye mnkasimdir: Biri, marifet taleb
etmektir dell ile; ve biri, btn tasfiye etmektir riyzet ile.
stikmet derecedir: Biri, ictihd zerine mnkasim olmaktr; ikinci, ahvli
mnkasim olmaktr; nc, gnl mnkasim olmaktr.
Bbut-Tevekkl: Nitekim Hak Tel buyurur: ,.== ,..: } !\ :. =! _\=
(Mide, 5/23) [Eer mminler iseniz ancak Allaha gvenin.].
374





Tevekkl cem-i ii smarlamaktr. Tevekkl derecedir: Biri, nefse megl
olmaktr ibdetle ve halka fidesi dokunmakla; ikinci derece budur ki, talebi terk ede
sebebe megl olmaz; ve nc budur ki, bilmektir ki Hak Tel cemi eynn
mlikidir, nice dilerse tasarruf eyler.
Bbut-Tefvz: Hak Tel, l-i Firavndan bir mminden haber verir:
=! _\} _=l _ l (Mmin, 40/44) [Ben iimi Allaha havale ediyorum.].
Tefvz eltaf irettir ve tevekklden vsidir. Zr ki tevekkl, sebebden sonra
olur ve tefvz sebebiyle olur ve sebebsiz dahi olur. Tefvz, cemi ileri Hakka
smarlamaya derler. Ayn- teslmdir; yan bil-klliye Hakka mnkd olmaktr hayr ve
err ne gelse.
Tevvekkl tefvzden bir ubedir ve tefvz derecedir: Biri, bilmektir ki
amelinden evvel Hakka mut olmaya mlik olmaz; ikinci derece amelin[i] nect verici
grmez ve gnhn[] helk grmez ve sebeb dahi olmaz; nc derece, Hakk gre ki
harekete ve skta ve; basta ve kabza mlik olur. Hakk bilmeklik, tefrika-i ve cemi
bilmek ile olur.
Bbs-Sika: Nitekim Hak Tel buyurur: ,,\! _ -,s\\ -,\= => !.\
(Kasas, 28/7) [Musnn anasna: Onu emzir, kendisine zarar geleceinden
endielendiinde onu denize brakver, diye vahyettik.].
Sika, tefvz diresinde bir noktadr ve teslm olan gnlde bir gkek itibrdr.
Bbut-Teslm: Nitekim Hak Tel buyurur:_= ==:>, _.> .=, v = ,_ >
.l _ !., v ,. \=,\=. != \= , =, \ == \_> ,= ,.,, \=, (Nis, 4/65) [Hayr, Rabbine
andolsun ki, aralarnda kan anlamazlk hususunda seni hakem klp sonra da verdiin
hkmden ilerinde hibir sknt duymakszn (onu) tam manasyla iman etmi
olmazlar.].
Mans budur ki: Hak Tel and ier cell-i rubbiyyetine kim, makm-
Muhammeddir (a.s.). Yan Y Muhammed! Mslmnlar derece-i mna kmil
olmazlar; hatt sen hkm eylemeyesin onlara ki, ihtilf ederler. Ben hkm etmedim
375





onlarn arasnda, onlar dahi hkm[] sana teslm ederler muhlefet eylemezler; ve
nefslerinde darlk ve zahmet bulmayasn dedi. yle olmak ayn- teslmdir.
Teslm derecedir: Biri, ahkm- zhirden man-i btniyye intikl etmektir.
Mesel, haberden iyna ve hicbdan kefe, ilm-i nakilden ve ilm-i zevkye. kinci
derece, ilmdir hle ve kasddr kefe ve resmdir hakkate. nc derece, rsm-i halk
muzmahill olduun[u] mhede eylemektir bir keml-i teslm budur.
Ve amm ksmul-ahlk ondur: Biri, sabrdr; ve biri, rzdr; ve biri
krdr; ve biri, haydr; ve biri, sdktr; ve biri, srdr; ve biri, hulktur; ve biri
tevzdur; ve biri, ftvvettir; ve biri, inbisttr.
Bbus-Sabr: Nitekim Hak Tel buyurur: =\, v} =_, \= _,! (Nahl,
16/127) [Sabret! Senin sabrn da ancak Allahn yardm iledir.].
Sabr; kii nefsini habs etmektir ki, ikyet eylemekten. Bu lemler menzilinde
gyet mkildir ve mahabbet yolunda gyet [84a] vahdir. Onun [i]in ki, mahabbet
mahbbun belsn muktezdir ve sabr ol bely geriye gidermektir. Onun [i]in ki,
beldan lezzet almak gerek muhiblerindir ve tark-i tevhdde gyet inkr olunmutur.
Sabr derecedir: Biri, masiyet ilemeye sabr eylemektir vadi mutlaa
eylemekle; ikinci derece, tat ilemekle sabr etmektir vadi mlhaza eylemekle;
nc derece, bellara sabr eylemektir ve mahbba vsl olmakla sabrullh
millerindir; ve sabr- billh mrdlerindir; ve sabr- alallh sliklerindir.
Bbur-Rz: Nitekim Hak Tel buyurur: -,_= -,!_ =,_ _\} __} (Fecr,
89/28) [Sen Ondan honut, O da senden honut olarak Rabbine dn!].
Rz ehl-i huss meslikinin evvellerindendir. derecedir: Biri, er-rz
billhdr irk-i ekberden thir olmaktr. irkten thir olmak nesneyle olur: Biri budur
ki, tlibe Hak Tel cem-i eydan sevgili olur; ikinci, cem-i eydan evl olur
tazm ynnden; ve ehakk- ey olur ona tat etmekle.
376





kinci derece, er-rzu anillhtr. Yan Allahtan rz olmaktr cem-i
takdrine ve kazsna. Takdrine rz olmak dahi nesneyle olur: Biri, cemi hlt ona
berber olmaktr; ve biri, halkla husmeti terk eylemektir; ve biri, ihlsla olmaktr.
nc derece, rz olmaktr Hakkn rzsndan. Yan rzy ve saht kendi
nefsinden grmektir. Eer oda koyarsa dahi rz olmaktr. Zr Hakkn rzs asldr
kendi rzs ferdir. Kaan, Hakkn rzs olmasa bunun dahi rzs olmaz; [Hakkn
rzs] olsa bununda rzs olur.
Bbu-kr: Kavluh Tel: _: =\! .\,= = ,\ (Sebe, 34/13)
[Kullarmdan kreden azdr.].
Ve krn mans tr: Biri, nimetullh bilmektir; ve nimetullh[] kabl
etmektir; ve biri, nimete sen etmektir.
Ve kr derecedir: Biri, iyi hllilere kr etmektir; ve biri, mekrhlara kr
etmektir. Yan cem-i hlt ona berber olur. nc derece, taleb-i mnimi
mhede eyler. Kaan mnimi mhede eylese nimeti tazm eder.
Bbul-Hay: Kavluh Tel: __, =! \, ,\, ,\l ( Alak, 96/14) [(Bu
adam) Allahn, (yaptklarn) grdn bilmez mi?].
Hay derecedir: Biri, Hakk ona eyledii nazar bilmektir ve ikyeti
gidermektir; ikinci derece, nazardan mtevellid olur ilm-i kurbda; nc, cem-i
Hakktan mhede etmektir.
Bbus-Sdk: Kavluh Tel: ,\ !_,> \:\ =! !. \ _=v! ,_= !.\
(Muhammed, 47/21) [ ciddiye bindii zaman Allaha sadakat gsterselerdi, elbette
kendileri iin daha hayrl olurdu.].
Sdk derecedir: Biri budur ki, her fevt olan nesneyi onunla idrk eyler ve her
harb onunla mamr olur; ikinci derece oldur ki, hayt Hakk iin ister ve gayra iltift
eylemez ve kendi nefsini nks grr; nc derece oldur ki, amli rz [olmutur] ve
ahvli sdktr ve kasd mstakmdir.
377





Bbul-sr: Kavluh Tel: -\> ,, \: \ ,=.l _\= _., (Har,
59/9) [Kendileri zaruret iinde bulunsalar bile onlar kendilerine tercih ederler.].
sr, derecedir: Biri, hukku tazm etmektir ve mekrim-i ahlka rabet
etmektir; ikinci derece, Hakkn rzsn ihtiyr etmektir ve gayr kiilerin rzs zerine;
nc derece, Hakkn srn[] sr etmektir. Zr, sra kmil olmak mlkde dav
etmektir.
Bbul-Hulk: Kavluh Tel: ,,== _\> _\\ = .} (Kalem, 68/4) [Ve sen
elbette yce bir ahlak zeresin.].
Muhammed Mustafnn hulku onun [i]in azm oldu kim, Kurn azmle
tahalluk etti. Zr, Hazret-i Resl ahlk- ceminde ve efli marziyye ile mevsf idi. Ve
ol mukaddes nefsinin, lem-i gayba cezbesi vard ve lezzt- bedeniyyeden ve sadt-
dnyviyyeden gyet nefreti vard. [84b]
Hulk nesne[y]le olur ilmle, vcdla [ve sabr ile] olur. Ve hulk
derecedir: Biri budur ki, cem-i halk senden emn olur; ikinci derece, hulkunu gkek
eylemektir Hakkla, ve her nesne kim, senden gelir ona zr etmek gerektir; her nesne
kim, Hakktan gelir ona kr etmek gerektir. nc derece oldur ki, hulku gyet sf
etmek gerektir.
Bbut-Tevz: Kavluh Tel: \.= __v! _\= ==, ,. \! => _\! .\,=
(Furkan, 25/63) [Rahmnn (has) kullar onlardr ki, yeryznde tevz ile yrrler.].
Tevz derecedir: Biri oldur ki, tevz etmektir una kim, sana muraza
eyler; ikinci derece, rz olmaktr Hak rzsndan; nc derece, cem-i [halka]
tevz eyler h garaz olmaz.
Bbul-Ftvvet: Kavluh Tel: .= ,=\.._ , ,_, !.=l -,. , .} (Kehf,
18/13) [Hakkaten onlar, Rablerine inanm genlerdi. Biz de onlarn hidayetini
arttrdk.].
Ftvvet oldur ki, asl kendi nefsin[i] grmeyesin. Ftvvet derecedir: Biri,
halkla husmeti terk eylemektir; ikinci derece, sana s olanlara yakn olmaktr ve seni
378





incitene ikrm eylemektir; nc derece, her kim halkn bellardan gtrmedi asl
ftvvet rihsn tatmad.
Bbul-nbist: Kavluh Tel: =... v} _= } \ .= s\ =\! \=, \.:\. l
(Arf, 7/155) [imizden birtakm beyinsizlerin iledii (gnah) yznden hepimizi
helak edecek misin?].
nbist derecedir: Biri halkla mnbasit olmaktr; ikinci derece, Hakkla
mnbasit olmaktr; inbisttan dahi mnbasit olmaktr. Ve bast, havfla asl cem
olmaz. Zr ki, naksdr. Onun [i]in ki; bast, lem-i cemldendir; ve havf, lem-i
celldendir, ikisi bir lemde cem olmazlar.
Ve amm ksmul-usl on bbdr: Biri, kasddr; ve azmdir; ve irdettir; ve
edebdir; ve yakndir; ve nsdr; ve zikrdir; ve fakrdr; ve gandir; ve makmul-
murddr.
Bbul-Kasd: Kavluh Tel: =! _\} !_\= -.,, = y_>, = =_ =_., ,. -\
=! _\= _l _ .s ==\! (Nis, 4/100) [Kim Allah ve Resl urunda hicret ederek
evinden kar da sonra kendisine lm yetiirse artk onun mkafat Allaha der.].
Kasd derecedir: Biri, riyzete kasd etmektir ve dahi teredddden hlis
olmaktr; ikinci derece, sebebe iltift eylememektir; nc derece, Hak [i]n amel-i
sliha megl olmaktr.
Bbul-Azm: Kavluh Tel: =! _\= :. ==_= !.\ (l-i mrn, 3/159)
[Kararn verdiin zaman da artk Allaha dayanp gven.].
Azm, kasd tahkk etmektir tavan ve kerhen. Azm derecedir: Biri, hle
megl olmaktr ilm zerine etmek [i]in ki, ilm ahkm- gaybiyye ister ve hl-i ns
ister kefle ve azm makmt- ebrrn evvel makm[dr]. kinci derece, mhedeye
megl olmaktr; nc derece, azm bilmektir. Ondan sonra azimden hlis olmaktr;
ondan sonra hals olmaktr azmi terk etmek teklifinden.
Bbul-rdt: Kavluh Tel: -.\:\= _\= =, : (sr, 17/84) [De ki:
Herkes, kendi miza ve merebine gre i yapar.].
379





rdet, mahabbet nrndan bir cemredir. Ve irdet derecedir: Biri, detlerden
kamaktr ilimle mushib olmakla ve sliklerin enfsna mteallik olmaktr kasd
gkek eylemeye. kinci derece, hlden mnkati olmaktr ve kabzla bast arasnda seyr
etmektir. Zr ki, kabz cnib-i ilmdendir ve bast cnib-i marifettendir. nc derece,
istikmetten gfil olmaktr.
Bbul-Edeb: Kavluh Tel: =! ..>\ =\>\! (Tevbe, 9/112) [Allahn
snrlarn koruyanlar.]
Edeb, haddi saklamaya derler. Edeb derecedir: Biri; havfi men eylemektir
ki, sonu md kesmeklie erimez, ve recy habs etmektir ki, emnlie kmaz; ikinci
derece, havftan meydn- kabza kmaktr, ve recdan meydn- basta kmaktr;
nc derece, edeni bilmekliktir. Ondan sonra eden fn olmaktr [85a] Hakk onu
edeblemek ile; ondan sonra hlis olmaktr.
Bbul-Yakn: Kavluh Tel: ,.=\\ =\,l __v! _ (Zriyt, 51/20)
[Kesin olarak inananlar iin yeryznde yetler vardr.]
Yakn derecedir: Biri, ilmel-yakndir. Yan oldur ki, Hakktan her ne
zhir olur[sa] onu kabl etmektir. kinci derece, aynel-yakndir. Ol mertebe istidll
etmektir gan olmaktr, ve haberden iyna varmaktr, ve ilm hicblarn mhede ile
gidermektir. Zr ki, gaybda olur ve mhede vuslatta olur. nc derece, hakkal-
yakndir. Yni subhu sefer etmektir. Ondan sonra hals olmaktr yakn klfetinden
ondan; sonra fan olmaktr hakkal-yaknde.
Ey tlib-i srr- ilh! yle bilmek gerektir ki, Hak Tel buyurur: =\.= !.}
_,_ _ .\ _ .= .\,= (Bakara, 2/186) [Kullarm sana, beni sorduunda (syle onlara):
Ben ok yaknm.]. Yan, y Muhammed! Sana benim kullarm, Benden sorsalar
demek oldur ki; y budur ki, zttan sorarlar; ve-yhd sfttan sorarlar. Zr ki, sul
mbhem oldu. Ondan sonra Hak Tel ol mbhemi muayyen eyledi fe-inn karb
demekle.
380





Bunda bir nice vech vardr: Bir vech budur ki, kurbdan kurb- mekn olmaz;
belkim yakn olmak ilmle ve hfzla olur. Eer kurb, bil-mekn olacak olursa ona hissle
iret etmek ciz olacak olursa mnkasim lzm gelir. Bu muhldir.
Bir vech dahi budur ki, eer meknda olacak olursa y mtenh olur; yhd
olmaz. Eer mtenh olacak olursa muhldir, eer bir tarafta mtenh ve bir tarafta
gayri mtenh olacak olursa mrekkeb lzm gelir tabyi-i muhteliften. Bu dahi
btldr.
mdi .\,= =\.= !.} (Bakara, 2/186) [Kullarm sana, beni sorduunda]
demek dellet eder ki, kul Hakka yakndir.
Bilmek gerektir ki, abd mmkinl-vcddur, min-hays-hve hve merkez-i
ademdedir, fenya mahsstur. yle olsa fn olan nesne Hakka yakn olmak mmkin
deildir; amm Hak Tel rahmetiyle ve fazlyla kula karb olmak mmkindir. Nitekim
Hak Tel: _,_ _ .\ (Bakara, 2/186) [Ben ok yaknm.]. dedi. M-dm ki, kul
nefsinin garazna megl olsa asl Hakka karb olmaz. Zr ki, garaz- nefs onu mahcb
eyler.
Bbuz-Zikr: Kavluh Tel: =,=. !.} = ,_ _:.! (Kehf, 18/24) [Bunu
unuttuun takdirde Allah an!].
Yn kaan, Hakktan gayrn unutsan, Rabbini zikr eyle demektir. Ve kii
nefsini unutmak gerektir ve dahi zikrini unutmak gerektir Hakkn zikrinde.
Ve zikr derecedir: Biri, zhir zikridir sen [i]le ve du ile. kinci derece,
zikr-i hafdir. Yan cem-i kuyddan hals olmaktr ve bek bulmaktr mhedeye
mlzemet etmekle. nc, zikr-i hakkdir Hakkn zikrini sende mhede etmektir.
Bbul-Fakr: Kavluh Tel: s!_s\! ,..l _\ .\! \ ,l \, (Ftr, 35/15) [Ey
nsanlar! Allaha muht olan sizsiniz.]
[Fakr], madmlarla ns tutmaktr. Fakr derecedir: Biri fakr- zhhddr,
ellerini dnyadan ekmektir; ikinci derece, fakr amalin[i] grmekten hlis olmaktr;
nc derece, bil-klliye msivallahtan mnkati olmaktr.
381





Ehl-i tahkk eyitir: Sevdl-vech fid-dreyn, Hakkta fn olmaktr. Bil-
klliye yle ola kim, zhirde ve btnda, dnyda ve hirette onun vcdu olmaz;
mahv- mutlak olur Hakk- mutlakta.
Fakr drt harftir: Fs fendr; kf kt-i kalbdir; ys yerc ve yehfdr;
rs rzd. Fakr-i hakk budur ve dahi adem-i asliyye rc etmek budur.
Ve Hak Tel Tevrtta eyitir: Fakr-i slih yedir ganyy-i slihten; ve fakr-i
sbir yedir ganiyy-i sbirden.
Bbul-Gn: Kavluh Tel: _.=\ >.\= =. (Duh, 93/8) [Seni fakir
bulup zengin etmedi mi?].
Gn derecedir: Biri, gn-y kalbdir. Ol sebebden selmet olmaktr ve
halkla husmet etmekten hlis olmaktr. [85b] kinci derece, gn-y nefstir, cem-i
huzzdan selmet olmaktr. nc derece, gn-y balktr. Yan abd-i gib olmaktr
fenyla, ve zhir olmaktr bekyla.
Bbul-Mkmul-Murd: Kavluh Tel: v} _\.:\! =,\} _s\, l !_. =.: \=
= ,_ = -=>_ (Kasas, 28/86) [Sen, bu Kitabn sana vahyolunacan ummuyordun.
(Bu) ancak Rabbinden bir rahmet (olarak gelmi)tir.]
Ekser mtekellimler mrdi ve murd iki makm kldlar; ve dahi murd
mrdden yukar klarlar.
Makmul-murd derecedir: Biri budur ki, tlib kendini saklamaktr
ehevttan; ikinci derece, noksndan saklamaktr; nc derece, Hak bundan rtl
olmaktr, sonra kef olmaktr.
Nitekim Hak Tel Ms peygambere lem-i cellden at eyledi kim, ol lem-
i kabzdr. Onun [i]in Ben srle kat fesd etmiti; hatt bir kbt kfir ldrmt ve
Firavn lekeriyle gark etmiti ve Krnu yerlere yutturmutu.
Ve Hak Tel sya lem-i cemlden at etmiti kim, lem-i basttr muktile
eyledi; amm Muhammed Reslullh (a.s.) Hak Tel lem-i kemlden at etmiti ki,
382





cmidir cemi makmt. Onun [i]in cellin, ve cemlin, ve kemlin; mazhar ve
makm olmutu.
Amm ksmul-edviye on bbdr:
Biri, ihsndr; ve ilmdir; ve hikmettir; ve basretttir; ve firsettir; ve tazmdir;
ve ilhmdr; ve seknettir; ve tumniyyedir; ve himmettir.
Bbul-hsn: Kavluh Tel: \=>v! v} \=>{! s!_ = (Rahmn, 55/60)
[yiliin karl iyilikten baka bir ey midir?]
hsn, ubdiyyetle mtehakkk olmaktr hazret-i rubbiyyetin mhedesi
zerine. Bu basretle ihsn, ism-i cmidir cem-i ebvb- hakyk. Pes ihsn Hazret-i
Allah[a] tapmaktr ke-enneh grr gibi.
Ve ihsn derecedir: Biri, ihsn etmektir kasdda ilimle. Yan kasdn slih
eyler ilmle. kinci derece, ahvlde ihsn etmektir. Zr ki, ahvl trl trldr; taleb
dahi trl trl olmaz. nc derece, ihsn etmek vaktinde ebeden Hakktan yana
hicret eyler.
Bbul-lm: Kavluh Tel: \=\= \ ..\ = \.=\= (Kehf, 18/65) [Yine ona
tarafmzdan bir ilim retmitik.]. Yan ol nesnedir ki, sende sbit oldu dell ile.
lm derecedir: Biri, ilm-i celdir ki iynla bilinir; ikinci derece, ilm-i hafdir
ki zhir srlarda sbit olur bedenlerden; nc derece, ilm-i lednndir ki gayb ilmiyle
onun ortasnda hicb yoktur.
Ve lim oldur ki, Hak Tel onu hakka muti eyledi yakn olur. Ve srr- ilm
oldur ki, limin hakkatini bir vechle onunladr. Onun [i]in ki, bir vechle ilm, limin
ayndr ve bir vechle gayrdr.
Hak Tel eyitir: lim ki amelsiz olur, buluta benzer ki yamursuz olur; ve
amel ki ilimsiz olur ol aaca benzer ki yemisiz olur; ve lim ki tevbesiz olur
bnydsz yap gibi olur.
383





Hak Tel eyitir: Y Dvd! Dnyyla ser-h edilen limleri benden isteme
ki, benim muhabbetimden kmlardr ve benim hlis kullarmn yollarn[] benden
kesmilerdir ve kutt-i tark onlardr. Pes ilm dnydan ve hiretten yedir. Zr ki,
dnyya g\.= ,\ (l-i mrn, 3/197) [Azck bir menfaattir, o.] dedi; ve amele
,.> ,= (Bakara, 2/269) [Pek ok hayr] dedi.
Bbul-Hikmet: Kavluh Tel: _.l .s -=:>\! =, = s\=, = -=:>\! _.,
!_,.: !_,> (Bakara, 2/269) [Allah hikmeti dilediine verir. Kime hikmet verilirse, ona
pek ok hayr verilmi demektir.]
Hakyk- eyy ve havssn ve ahkmn ve evsfn al-m-hiye aleyhi
bilmeye hikmet derler. Ve hikmet derecedir: Biri budur ki, her nesnenin hakkn
vermektir hadden tecvz olunmaya; ikinci derece, nazarullh mhede etmektir ve
vadde ve adlini bilmektir; nc derece budur ki, istidllde basret olur ve irdda
hakkat olur.
Bbul-Basret: Kavluh Tel: = \.l i_,, _\= =! _\} !=.l _\,,= .=
_.,.! (Ysuf, 12/108) [(Reslm) De ki: te bu, benim yolumdur. Ben Allaha
aryorum, ben ve bana uyanlar aydnlk bir yol zerindeyiz.] [86a]
Basret hlis olmaktr hayretten. Ve basret derecedir: Biri, eratle sbit
olan grmektir; ikinci derece, Hakkn kullarna hidyetini ve izllini grmektir;
nc derece, marifet bilmektir ve iret ve ferset sbit olmaktr. Yan emelerden
sular nice zhir olursa ki, gib idi yer altnda sonra zhir oldu. Marifet dahi gibden
ehdete yle zhir olur ve basret kalbin kuvvetidir ki, kalb mnevver olur nr-i
kudsyle ki, gnl hakyk- eyy onunla idrk eder zhir gz gibi ki, zevhir-i eyy
onunla idrk eder.
Bbul-Firse: Kavluh Tel (Hicr, : ,= =.=\\ =\,Y! =\. _ } 15/75)
[te bunda ibret alanlar iin iaretler vardr.]
Firset, gayb hkmyle ns tutmaktr ve mhede birrle istidll eylemeden ve
tecrbe birrle itibr eylemeden.
384





Bbut-Tazm: Kavluh Tel: !_\ = _. v ,:\ \= (Nh, 71/13) [Size
ne oluyor ki, Allaha bykl yaktramyorsunuz?]
Tazm derecedir: Biri, emr ve nehyi tazm etmektir; ikinci derece, hikmeti
tazm etmektir; ve nc derece, Hakk tazm etmektir.
Bbul-lhm: Kavluh Tel: .._, l , -, =,.l \.l _\.:\! = ,\= ..= . \! \
=_= =,\} (Neml, 27/40) [Kitaptan (Allah tarafndan verimi) bir ilmi olan kimse ise:
Gzn ap kapamadan ben onu sana getiririm, dedi.]
lhm derecedir: Biri, peygamberlere vahy olmaktr; ikinci derece, iyn
birrle olur; nc derece, ayn- tahkktir.
Bbus-Sekne: Kavluh Tel: ,.==\! _\ _ -.,: =\! _.! . \! = (Fetih,
48/4). [Mminlerin kalblerine gven indiren Odur.]
Seknet bir nesnedir ki, nru ve kuvveti cem eyler; ve hf onunla skin olur;
ve hazn onunla tesell olur; ve s onunla emn olur.
Bbut-Tumniyye: Kavluh Tel: - ..===\! _ .\! \. ,! \, (Fecr, 89/27) [Ey
huzura kavumu insan!]
Mutmainne derecedir: Biri, kalb-i zikrullh ile mutmain olmaktr; ikinci
derece, mutmain olmaktr kefi kasd etmekte; nc derec hazreti mhede etmekte
mutmain olmaktr ve cem-i mutmain olmaktr bekya ve makm- mutmainne olmaktr
nr- ezelle.
Bbul-Himmet: Kavluh Tel: _= \= _,\! g!_ \= (Necm, 53/17) [Gz
kaymad ve snr amad.]
Himmet oldur ki, gayr-i maksda iltift eylemeye.
Ve amm ksmul-ahvl ondur:
Biri mahabbettir; ve gayrettir; ve evktir; ve taalluktur; ve atatr; ve vecddir;
ve dehtir; ve heymndr; ve berktir; ve zevktir.
385





Bbul-Mahabbet: Kavluh Tel: =! _.\, == -. ,>, , ,>, ,s, (Mide,
5/54) [Allah, sevdii ve kendisini seven bir toplum getirecektir.]
Mahabbet, kalbe mteallik olmaktr himmetle ns arasnda. Bazlar eyitir:
Mahabbet, lezzet iinde helk olmaktr. Mahabbet derecedir: Biri, vesveseleri kat
olmaktr; ikinci derece, Hakktan gayrn sr etmektir; nc derece, ibdt ve irt
mahabbette mnkati olmaktr.
Bbul-Gayret: Kavluh Tel: _\.=v! _ =\\, \>== _= _\= ,=\.._ (Sd,
38/33) [Onlar (atlar) tekrar bana getirin, dedi. Bacaklarn ve boyunlarn svazlamaya
balad.]
Gayret, ihtiml skt olmaktr. Ve gayret derecedir: Biri, bidindir ki
ibdetini zyi eylemeye; ikinci derece, mrdlerindir ki vaktin[i] zyi eylemeye;
nc derece, riflerindir ki atyya iltift etmektir ki, mut Hak Teldr.
Bbu-evk: Kavluh Tel: =v =! ! \ =! s\s\ !_, \: = (Ankebut,
29/5) [Kim Allaha kavumay umuyorsa, bilsin ki Allahn tayin ettii o vakit elbet
gelecektir.]
evk, derecedir: Biri, bidindir ki cennete mtk olur; ikinci derece,
muhiblerindir ki Allah[a] mtk olur; nc derece, mahabbete mtk olmaktr ki
bu fn olanlarndr.
Hak Tel eyitir: gh olun ki, ebrrn evki benim likma zendi ve ben dahi
onlarn liksna kat mtkm; ve her kim, beni taleb eyledi, beni buldu ve her kim,
benden gayrn talep eyledi ebeden beni bulmad dedi.
Bbul-At: Kavluh Tel: \,:: _l_ ,\\! -,\= \ =\ (Enm, 6/76) [Gecenin
karanl onu kaplaynca bir yldz grd.] [86b] _ ,_ !.= \ (Enm, 6/76) [Rabbim
budur, dedi.]
Ata, derecedir: Biri mrdindir mhedeye ata etmektir; ikinci derece
sliklerindir cennete ata etmektir; nc derece muhiblerindir mahbbu grmeye ata
ederler.
386





Bbul-Vecd: Kavluh Tel: ,,\ _\= \.=,_ !=\ !.} (Kehf, 18/14)
[Onlarn kalblerini metin kldk. Onlar ayaa kalktlar.]
Mannin itibr vecdle feth olur ve cmle ey Hak Teldan nice sdr olur
vecdle malm olur ve vecd olmaz ; ill nr-i ilhiyye ile olur.
Bbud-Deh: Kavluh Tel: -._,:l -.,l_ \ =\ (Ysuf, 12/31) [Kadnlar onu
grnce, onun bykln anladlar.]
Deh, derecedir: Biri, kef olmaktr himmet zerine; ikinci derece,
sliklerindir, dehidir mhede etmektir vech zerine; nc derece, muhibbin
dehidir atlar lutfu zerine olutuu vaktin.
Bbul-Heymn: Kavluh Tel: \s _== _> (Arf, 7/143) [Msda
baygn dt.]
Heymn, ucublamaktr ve hayrettir. Ve heymn derecedir: Biri, berk-i lutfu
bilmektir; ikinci derece, emvcn bilmektir berhn zhir olduu vaktin; nc derece,
ezel sultnn muyene etmektir ve dahi kef-i bahrinde gark olmaktr.
Bbul-Berk: Kavluh Tel: !_\. _l_ .} (T H, 20/10) [Hani o, bir ate
grmt.]
Berk, derecedir: Biri, abd tarafndan olur ayn- recdr; ikinci derece, abd
tarafndan olur ayn- hazerde; nc derece, lutf tarafndan olur ayn- iftikrda.
Bbuz-Zevk: Kavluh Tel: _= = _:. !.= (Enbiy, 21/24) [te benimle
beraber olanlarn Kitab.]
Zevk, ebkdr vecdden ecldr berkten. Ve zevk derecedir: Biri, tasdki zevk
etmektir; ikinci derece, irdeti tutmaktr ns tutmakla; nc derece, inkt
tutmaktr ittisl tutmakla.


387





Ve amm ksmul-velyt on bbdr:
Biri, lahzadr; ve vakttir; ve safdr; ve srrdur; ve srrdr; ve nefsdir; ve
gurbettir; ve garkdr; ve gaybettir ve temekkndr.
Bbul-Lahza: Kavluh Tel: _.!_. == -.\:= _s.=! \ ,\! _\} _=.l
(Arf, 7/143) [u daa bak, eer o yerinde durabilirse sen de beni greceksin.]
Lahza derecedir: Biri, atlar mlhaza etmektir evvelde; ikinci derece,
nr- kefi mlhaza etmektir; nc derece, ayn- cemi mlhaza etmektir.
Bbul-Vakt: Kavluh Tel: _== \, _. _\= =. ,. (T H, 20/40) [Sonra
takdire gre (bu makama) geldin ey Ms!]
Vakt, revih-i vcdu tutmaktr, berkten sonra olur.
Bbus-Saf: Kavluh Tel: _\,.>v! ,==\! =\ \...= , .} (Sd, 38/47)
[Dorusu onlar bizim katmzda sekin iyi kimselerdir.]
Saf derecedir: Biri, ilm-i sf olmaktr ki tark onunla seyr olunur; ikinci
derece sf olmaktr, evhid-i tahkk onunla mhede olunur; nc derece, ittisl-i
sf olmaktr hazz- ubdiyyet Hakk- rubbiyyette. Yan abd-i muttasl olmaktr
Rabbine. Zr ki, abd efldendir ve efl sfttandr ve sft zttandr; ve hazz-
ubdiyyet onun zt ve sft ve eflidir, mndericdir Hakk rubbiyyette.
Bbus-Srr: Kavluh Tel: \ == _,> = !>_,\ =\., ==>_, =! ,
=, (Ynus, 10/58) [De ki: Ancak Allahn ltfu ve rahmetiyle, ite bunlarla
sevinsinler. Bu onlarn (dnya mal olarak) topladklarndan daha hayrldr.]
Srr, istibrn ismidir ve ferahtan saf asfdr. Ve derecedir: Biri, zevk-i
mrrdur ki cehl ondan gittiine; ikinci derece, ilm-i hicb kef olduuna srrdur;
nce derece, sr mahv olduuna srrdur.
Bbus-Srr: Kavluh Tel: ,:=. \=, ,\=l ,:,_ (sr, 17/25 ) [Rabbiniz
sizin kalplerinizdekileri ok iyi bilir.].
388





Ashb, srr[] halktan gizlediler; eer onlar hzr olacak olursa onlar bilmezler
ve eer hzr olmayacak olursa kimse onlar anmazlar.
Srr derecedir: Biri, bu resmedir ki ashb vkf olmaktr, belkim slklar
sahh oldu; ikinci derece, zhirleriyle halkla srr ederler ve onlara sylerler akllar
mikdrnca [87a]; nc derece budur ki, nefislerinden Hakka srr ederler, ehl-i
velyetin makm oldur.
Bbun-Nefs: Kavluh Tel: =.\>,= \ _\! \ =\ (Arf, 7/143) [(Ms)
aylnca dedi ki: Seni noksan sfatlardan tenzh ederim!]
mdi nefse, nefs derler, niin? Onun [i]in ki, nefs veren kii ol nefsle ferah
olduundan tr. Ve nefs derecedir: Biri, vakt derecelerine benzer; ikinci derece,
tecell vaktinde nefs etmektir makm- srrdan rhu muyene etmeye ki, nr vcdla
dopdoludur; nc derece, nefs m-i kudsle mutahhar olmaktr.
Bbul-Gurbet: Kavluh Tel: = ., -.,s, \l ,:\, = _s\! = \: v\
,.= \.,.l == >,\ v} __v! _ .\=\! (Hd, 11/116) [Sizden nceki asrlarda
yeryznde (insanlar) bozgunculuktan alkoyacak faziletli kimseler bulunsayd ya!
Fakat onlardan kurtulua erdirdiimiz az bir ksm mstesnadr (bunlar grevlerini
yaptlar).]
Gurbet derecedir: Biri, gurbet etmektir vatanlardan; ve ol garb lye benzer
ki, onda defn eyleyeler ve kymet gnnde cem eyleyeler. kinci derece, hl ile gurbet
etmektir. Ol bir slih kii gibidir ki, fsid zamnda fsd kavmin iinde olur; yhd lim
gibidir ki, chiller arasnda olur; yhd ol sdklar gibidir ki, mnfklar arasnda olur.
nce derece, himmetle gurbet etmektir. Zr ki, Hakk taleb etmek gurbettir. Ol
rifler gurbetidir. Onun [i]in ki, rifler mhedede gurbetlerdir ve riflerin gurbeti
gurbetten gurbet etmektir. Onun [i]in ki, rifler dnyda ve hirette garblerdir.
\,,_= \: =\ _,= [Cennet, garbler iindir].
Bbul-Gark: Kavluh Tel: ,,\\ -\. \=\=l \ =\ (Sfft, 37/103) [Her
ikisi de Allahn emrine teslim olunca, bababs onu yz st yatrd.].
389





Gark derecedir: Biri, ilm-i gark olmaktr ayn- hlde; ikinci derece, iret-i
gark olmaktr kefte, yan hkm-i iret gitmektir kefte; nce derece evhid-i gark
olmaktr cemde.
Bbul- Gaybet: Kavluh Tel: ==, _\= _=l \, \ (Ysuf, 12/84)
[h Ysufum h diye szland.]
Gaybet derecedir: Biri, [mrd-i] gib olmaktr ehirden; ikinci derece,
slik-i gib olmaktr rsm-i ilmden; nc derece, rif-i gb olmaktr ahvl
gizlerinden ve derecttan ayn- cemde.
Bbut-Temekkn: Kavluh Tel: ., v ,. \! = .,>.=, v (Rm, 30/60)
[yice inanmam olanlar, sakn seni geveklie sevketmesin!]
Temekkn, tumaniyyeden yukardr, temekkn gyet istikrra iret etmektir.
Ve temekkn derecedir: Biri, mrd-i mtemekkin olmaktr kasdn shhatiyle; ikinci
derece, slik-i mtemekkin olmaktr inkta shhatiyle; nc derece, rif-i
mtemekkin olmaktr yan hazrette hsl olmaktr.
Ve amm ksmul-hakyk ondur:
Biri, mkefedir; ve mhededir; ve muyenedir; ve haytdr; ve kabzdr; ve
bastdr; ve sekrdir; ve sahvdr; ve ittisldir; ve infisldir.
Bbul-Mkefe: Kavluh Tel: _>! \= .,= _\} _>\ (Necm, 53/10)
[Bunun zerine Allah, kuluna vahyini bildirdi.]
Mkefe derecedir: Biri, efl hicblar kef olmaktr; ikinci derece, sft
hicblar kef omaktr; nc derece, zt hicblar kef olmaktr.
Bbul-Mhede: Kavluh Tel: _,= =\! _s\l l _\ -\ \: =\ _:.\ =\. _ }
., =\! = (Kf, 50/37) [phesiz ki bunda akl olan veya hazr bulunup kulak veren
kimseler iin bir t vardr.]
390





Mhede, hicblar gitmektir. Ve mhede mkefeden yukardr. Onun
[i]in ki, mkefe nat- velyetdir, onda resmden bakiyye vardr; ve mhede ayn-
velyetdir.
Ve mhede derecedir: Biri, marifetin[i] mhede etmektir ki, hudd-
ilmden yukardr; ikinci derece, muyene[y]i mhede etmektir; nc derece, cemi
mhede etmektir ki, ayn- ceme cezb eylemektir.
Ve hd iki trldr: Biri, kesret[i] mhede etmektir ahadiyette. Bu hd
hud-i [87b] mufassal fil-mcmeldir. Ve biri ahadiyyetini mhede etmektir. [Bu
hd, hd-i mcmel-i fil-mufassaldr.]
Ve Hak Tel eyitti: Kimin ki, kalb[i] varsa; pes kalbde drt itibr vardr:
Biri, beytl-muharremdir; ve biri, Beytl-Makdistir; ve biri, beytl-hikmettir; ve biri,
beytl-izzettir.
Ve biri, beytl-muharrem ol gnldr ki, gayr- Hakka mahall dmesi
harm oldu; ve biri, Beytl-Makdis ol gnldr ki, taallk- gayrdan zhir olmutur;
ve beytl-hikmet ol gnldr ki, ihls ona glib olmutur; ve beytl-izzet ol
gnldr ki, makm- cema vsl olmutur. Zr ki, gnl Hak Telnn nazar-ghdr.
Babul-Muyene: Kavluh Tel: =\! .= =,: = ,_ _\} _. ,\l (Furkn, 25/45)
[Rabbinin glgeyi nasl uzattn grmedin mi?]
Muyene, derecedir: Biri, srla muyene etmektir; ikinci derece, kalb
gzyle muyene etmektir; nc derece, rh gzyle muyene etmektir.
Bbul-Hayt: Kavluh Tel: \.,,>\ \.,= \: = l (Enm, 6/122) [l
iken dirilttiimiz kimse.]
Hayt, derecedir: Biri, hayt- ilmdir. Cehl-i mevtinden sonra onun nefsi
vardr: Biri, nefs-i havftr; ve biri, nefs-i recdr; ve biri, nefs-i mahabbettir kinci
derece, hayt- cemdir. Onun dahi nefsi vardr: Biri, nefs-i ztrrdr; ve biri, nefs-i
iftikrdr; ve biri, nefs-i iftihrdr. nc derece, hayt- vcddur. Onun dahi nefsi
391





vardr: Biri, nefs-i heybettir ki itidli edirir andrr; ve biri, nefs-i vcddur ki infisli
men eyler; ve biri, nefs-i infirrdr ki ittisle eritirir.
Bbul-Kabz: Kavluh Tel: !_,=, \, \.,\} \., ,. (Furkn, 25/46)
[Sonra onu (uzayan glgeyi) yava yava kendimize ektik (ksalttk).]
Kabz, derecedir: Biri, Hak Tel onlar kabz eyler terakk etmek [i]in ve
lem gzlerinden onu gizler; ikinci derece, onlarn srlarn kabz eyler ve onlar lem
gzlerinden gizler; nc derece, onlar kendine kabz eyler, onlar[] Hakktan gayr
kimse bilmezler, lemden gizler.
Bbul-Bast: Kavluh Tel: -, ,:_., (r, 42/11) [O, sizin neslinizi
byle artrr].
Bast, derecedir: Biri budur ki, halkla mnbasit oldu ve onlarn ile ns tuttu;
ikinci derece, man kuvvetlerini bast etti; nc derece, tark ninlarn bast etti ve ol
tark sliklerin mushibidir.
Bbus-Sekr: Kavluh Tel: =,\} _=.l _._l __ \ (Arf, 7/143) [Rabbim!
Bana (kendini) gster; seni greyim! dedi.]
Sekr, muhibler makmndandr. Fen gzleri onu kabl eylemez; ve ilm
menzilleri ona erimez.
Bbul-Mahv: Kavluh Tel: _>\! !\\ ,: ,_ \ !.\= !\\ ,,\ = g _ !.}
(Sebe, 34/23) [Nihayet onlarn yreklerinden korku giderilince: Rabbiniz ne buyurdu?
derler. Onlar da: Hak olan buyurdu, dediler.]
Bilmek gerektir ki, mahv makm sekrden sonra olur. Zr ki, sekr Hakkta
olur, ve mahv Hakkla olur.
Bbul-ttisl: Kavluh Tel: _..l l ,= _\ \: _ \.. \.. ,. (Necm,
53/8,9) [Sonra (Muhammede) yaklat, derken daha da yaklat. O kadar ki
(birletirilmi) iki yay aras kadar, hatta daha da yakn oldu.]
392





ttisl, derecedir: Biri, itisma ulamaktr; ikinci derece, mhedeye
ulamaktr; nc derece, vcda ulamaktr. tisma ulamaktr, kasd- sahh etmekle
olur; ondan sonra irdt tasfiye etmekle olur; ondan sonra hli tahkk etmekle olur.
kinci derece, hd-i muttasl olmaktr. Ol itillden hlis olmaktr. Ve eyitirler ki:
ttisl, abd kendi aynn mlhaza etmektir ki, muttasldr vcd- ahadiyye; amm
kat- nazar etmi olur kendi aynndan. yle olsa meded-i vcdun ittisli ona aled-
devm grr; hatt ol vcdla mevcd olur. nc derece, yan ona esmdan ve
sfttan nesne idrk olunmaz.
Bbul-nfisl: Kavluh Tel: -=. =! ,:_.>, (l-i mrn, 3/28) [Allah,
kendisine kar (gelmekten) sizi sakndryor.]
nfisl, derecedir: Biri, kevneynden kesilmektir; ikinci derece, infisli
grmektir munfasl olmaktr; nc derece, ittislden munfasl olmaktr.
Ve amm ksmun-nihyt [88a] on bbdr:
Biri, marifettir; ve biri, fendr; ve bekdr; ve tahkktir; ve telbstir; ve
vcddur; ve tecrddir; ve tefrddir; ve cemdir; ve tevhddir.
Bbul-Marifet: Kavluh Tel: = _\! _\} =! _.l \= !== !.} _,. ,.,=l _.
_>\! = !_= \ == _= .\! = (Mide, 5/83) [Resle indirileni duyduklar zaman, tan
ktklar gerekten dolay gzlerinden yalar boandn grrsn.].
Marifet, bir nesneyi bi-aynih ihta etmeye derler. ve marifet derecedir:
Biri, marifet-i sfttr; ikinci derece, marifet-i zttr ve sftla zt arasnda tefrikay
iskt etmekle; nc derece, marifet-i mstarak olmaktr ayn- tarfte gibi ona
istidll erimez ve hid ona dellet eylemez.
Ve rif oldur ki, Hak Telnn ztn ve sftn ve esmsn ve eflini
mhede eyler. Pes marifet bir hldir ki, mhededen hsl olur. unlar ki, marifeti
say ederler, onlar nrnlerdir; ve unlar ki, cehle say ederler zulmnlerdir.
Pes rh, levh gibi oldu ulm ve marif-i nfs gibi oldu. Pes levh ikiye
mnkasm oldu: Biri, rhni; ve biri, cismni[dir. Cismn] levhe aml-i salih yazlr ve
393





rhni levhe ulm ve marif yazlr. Pes ruhni levh, eref oldu cismnden. Zr ki,
ulm nrdur; ve ulmun ve kemltn ve marifin sultn marifetullhtr, hayret iinde
mhede etmektir.
Bbul-Fen: Kavluh Tel: ,!_:{! >\! !. = ,_ - _s,, \ \,\= = :
(Rahmn, 55/26,27) [Yeryznde bulunan her canl yok olacak. Ancak azamet ve ikram
sahibi Rabbinin zt bk kalacak.]
Fen, Hakktan gayrndan muzmahill olmaktr ilmen; [ondan sonra cehden];
ondan sonra hakkan. Fen derecedir: Biri, marifet fn olmaktr marfta ilmen, ve
iyn fn olmaktr muyenede cehden, ve taleb fen olmaktr vcdda hakkan; ikinci
derece, talebi mhede etmekten fn olmaktr; nc derece, fn olmaktr feny
mhede etmekten.
Bbul-Bek: Klellh Tel: _s,l _,> =! (T H, 20/73) [Allah hem
daha hayrldr hem daha bkdir.]
Bek, derecedir: Biri, malm bk olmaktr [aynen; ikinci derece, mehd
bk olmaktr, hd skt olduundan sonra vcdla; nc derece,] m-lem yezel
bk olmaktr m-lem yekn mahv olduundan sonra.
Bbut-Tahkk: Kavluh Tel: _,\ .==,\ :\ _\, \ =. ,\ l \ (Bakara,
2/260) [Rabbi ona: Yoksa inanmadn m? dedi. brhim: Hayr! nandm; fakat
kalbimin mutmain olmas iin (grmek istedim) dedi.]
Tahkk, mahv gibi hlis etmektir Hakktan; ondan sonra Hakkla; ondan sonra
Hakkta. Tahkk, derecedir: Biri, mahv gibi hlis etmekt[ir] Hakktan; ikinci derece,
senin hdun Hakk hduyla mnzaa eylemez; nc derece budur ki, senin
resmin kalmaz, ehdet skt our, ve ibdt btl olur, ve irt fn olur.
Bbut-Telbs: Kavluh Tel: =,\, \= ,,\= \.=,\\ (Enm, 6/9) [Onlar
yine dmekte olduklar kukuya drrdk.]
394





Telbs, derecedir: Biri, Hakk telbs etmektir kevnle; ve ikinci, derece ehl-i
gayreti telbs etmektir evktla; nc derece, ehl-i temkni telbs etmektir lemler
zerine.
Bbul-Vcd: Kavluh Tel: \=,>_ !_= =! ., (Nis, 4/110) [Allah
ok yarlayc ve esirgeyici bulacaktr.]
Vcd, Hakkn ztn bulmaktr geri Hakkn ztyla. Bundan tr hazret-i
vcd derler. Vcd derecedir: Biri, ilm-i lednn vcdudur ilm-i hdu kat
eyler; ikinci derece, vcd- hakktr ki irt kat eyler; nc derece, vcd-
rsmdur ki vcdt muzmahill eder.
Bbut-Tecrd: Kavluh Tel: =,\. _\> (T H, 20/12) [Hemen
papularn kar.]
Tecrd, derecedir: Biri, ayn- kefi tecrd etmektir yakn kesb etmekten;
ikinci derece, ayn- cemi tecrd etmektir ilmi bilmekten; nc derece, hals tecrd
etmektir tecrd-i mhede etmekten.
Bbut-Tefrd: Kavluh Tel: ,,=\! _>\! = =! } =\, (Nr, 24/25) [Ve
onlar Allahn apak gerek olduunu anlayacaklardr.]
Tefrd, ireti telhs etmektir Hakkla; ve telhs etmektir Hakktan. Tefrd,
derecedir: Biri, [88b] ireti tefrd etmektir iftihrla; ikinci derece, ireti tefrd etmektir
slkle; nc ireti, tefrd etmektir kabzla.
Bbul-Cem: Kavluh Tel: _=_ =! :\ =,=_ .} =,=_ \= (Enfl, 8/17)
[Attn zaman da sen atmadn Allah att.]
Cem, Hakk mhede etmektir halksz ve halk mahede etmektir Hakkla
kim olduu halde. Ve cem derecedir: Cemul-ilmdir; ondan sonra cemul-
vcddur; ondan sonra cemul-ayndr. Cemul-ilm oldur ki, ulm-i evhid mtel
olmaktr ilm-i lednnde harfen. [Cemul]-vcd, ittislin nihyeti mtel olmaktr
ayn- vcdda muhakkan. Amm cemul-ayn, iret etmektir zt- Hakkta hakkan ve
cem-i sliklerin makmtnn gyetidir. Zr bahr-i vcdun tarafdr.
395





Bbut-Tevhd: Kavluh Tel: = v} -\} v - .l =! .= (l-i mrn, 3/18)
[Allah, kendisinden baka ilah olmadna tanklk etti.]
Tevhd, Hakk tenzh etmektir her hdisten. Tevhd, derecedir: Biri,
tevhd-i ilmdir evhidle sahh olur. Yan rislet ile sbit olur. kinci derece, tevhd-i
hsstr hakykla sbit olur. Yan zhir esbb skt etmektir fen ilmi onunla sahh
olur. nc derece, tevhd-i hssatul-hssadr, kdemle kim olmaktr. Bunda irt
ve ibrt bil-klliye mnkati olur vallhu alem bil-hakyk.
Ey tlib-i esrr- rahmniyye ve ey clib-i envr- sbhniyye! te imdi kitbn
hirine imdiki hlde yaklatm amm dery-y ulm b-nihyet olman gnlm
varmaz kim dvndm. Pes bri birka letif-i mebn ve erif-i man dahi kald kim,
onlar dahi beyn eyle[ye]yim in-Allhu Tel.












396





FASL-I FT-TEMSL
Ve eyitirler ki: Hak Tel Kurn hatm eyledi mrs yeti ile. Nitekim
[Allah Tel] buyurur: _, \.,\} \,\= = __v! =_. >. \.} (Meryem, 19/40)
[Yeryzne ve onun zerindekilere ancak biz vris oluruz (her ey gider, biz kalrz) ve
onlar ancak bize dndrlrler.].
Ve ahkm ve eryii hatm etti, bizim eratmz ile. Nitekim enbiyy hatm
etti, bizim Peygamberimiz ile; ve eratn ahkmn hatm etti ems maribden domak
ile; ve zhir-i hilfeti hatm etti Mehd ile; ve mutlak- hilfeti hatm etti Meryem olu
syla; ve kmil-i vrisleri hatm etti bir kul ile ki, cemul-cem onundur; ve
tecelliyt[] hatm etti tecell-i ztla. Pes Allahtan ayrk mabd ve maksd yoktur
illallhtr. \..!_\,= ,, ,\ \.._\=} ,, ,\ = [aret ettiklerimizi anlamayan ibarelerimizi
de anlamaz].
imden sonra esrr- muhammediyyenin temsltna r edelim. Ve
Muhammed kimdir ve hakkati nedir; ve hakkatul-hakyk nedir ve nbvvet srr
nedir; ve Kurn nzil olmak srr nedir; ve mirc srr nedir; ve abdest srr nedir; ve
namz srr nedir; ve hicret srr nedir; ve cuma srr nedir; ve ezn srr nedir? Ve kble
srrn Kudsten Kabeye; ve zekt srrn; ve oru srrn; ve hacc srrn; ve gaza
srrn; ve veft srrn; ve ashbn fazleti srrn; ve onunla kelm hatm edelim
in-Allhu Tel.
Bilmek gerektir ki; Hak Tel kendini hamd etti tafsl dili ile. Pes hmiddir
bi-itibr tafsl ve mahmddur bi-itibr cem. Pes hamd, kemlt- ilhiyyeyi ve sft-
cemliyyeyi zt- Muhammediyye zerine izhr etmektir. Muhammed Mustaf (a.s.)
gayra meyl eyledi ve hdunda gayr dahi grmedi.
Ve Hak Tel onun haytna and ier. Nitekim buyurur: =_=\ (Hicr, 15/72)
[(Reslm!) Hayatn hakk iin.] ve -= (T H, 20/1) [T h] ve _, (Ysn, 36/1)
[Ysn] ve ,> (Mmin, 40/1) [H Mm]. Pes h irettir Hakka ve mm
irettir Muhammede.
397





yle olsa slmn bnyd, Allaha ve Reslullha ehdet etmektir. Eer
ahadiyyet-i vcdu ve tesrt isbt edecek olursa ancak Cebriyye mezheb olur; ve eer
tafsl edecek olursa vcdda ve tesrde Kaderiyye [89a] mezheb olur; eer cem edecek
olursa =_ .=>= =! v} -\} v =! [Allahtan baka ilah yoktur ve Muhammed, Allahn
resludur] demek ile srt- mstakm olur.
Kaan kim, Hak Tel Peygamberi (a.s.) vermitir isme, sr ve inzl ile cell
ve ceml-i sr[la]rn izhr etmek iin. Hak Tel eyitti: _. .=\! \ ,!\, (Mddessir, 74/1)
[Ey brnp sarnan (Reslm)!] Ey bedenini sretine rtnp yatan; , (Mddessir,
74/2) [Kalk!] Yan gafletten ve tabat uglundan dur. _..\ (Mddessir, 74/2) [Ve
(insanlar) uyar!] Yan nefsini ve kavmini kymet gn iin korkut. _ ,: = ,_
(Mddessir, 74/3) [Sadece Rabbini byk tan.] Yan Rabbine tazm eyle ve gayra
tazm eyleme. _ = =,\,. (Mddessir, 74/4) [Elbiseni tertemiz tut.] Yani evvel
zhirini thir eyle; ondan sonra btnn thir eyle yaramaz halktan ve detten;
_=\ __\! (Mddessir, 74/5) [Kt eyleri terket.] Yani btnn mcerred eyle ve
heyt- cismniyyeyi terk eyle ve heyl zulmtndan hicret eyle; !_\ ,.=. _.} ,.
(Nh, 71/8) [Sonra, ben onlar akca davette bulundum] Yani halk Hakka davet
etmek srr- ibr ve inzrladr. Srr budur ki; ol kim, Hakn ztnda gizlidir ve halka
ular; ve ol kim, sftnda mahzndur zhir olur.
Fasl- f tikkil-Kamer
Bilmek gerektir ki; srr ve mucizt izhr etmek srr budur ki, yt- beyyint
zhir olmaktr Peygamber elinden; ve mnkirlerin inkr sebebdir mucizt zhir
olmaya.
Kaan kim, bunlar bildinse bilgil ki Peygamber (a.s.) azm- yttr; ve
izhr- dellttr; ve muciztn birisi kamer iki pre olmaktr. Nitekim Hak Tel
buyurur: _=s\! _=.! -=\ =\! =,_.} (Kamer, 54/1) [Kyamet yaklat ve ay yarld.]. Ve
kamer iki pre olmak irettir kymet yakn olmaya. Onun [i]in ki, kamer irettir
kalbe ve bu kalbin iki yz vardr: Bir yz, nefsinden yukardr. Ol ciheti zulmettir. Ve
bir yz rhtan yukar[dr]. Ol ciheti nrdur; ve kalbi, nru istifde eder rhtan. Nitekim
kamer nru istifde eder ems nrundan.
398





Ve bazlar eyitir: Kalbin iki yz vardr: Bir yz, rhadr. Ona fud
derler, marif ve hakyk ol taraftan gnle eriir. Ve bir yz, nefsedir. Ona sadr
derler, srlar ve temsller onun ile saklanr.
Ve Hak Tel Muhammedin kalbine ar- ilh diye iret etti. yle olsa
muhttir cem-i eyy. Nitekim Hak Tel buyurur: _ (Kf, 50/1) [Kf] ve bir yerde
dahi buyurur: _ (Sd, 38/1) [Sd] irettir Muhammedin sretine.
Fasl- f Srril-Mirc
Kavluh Tel: .,, _=l .\! \>,= (sr, 17/1)[Bir gece, kendisine
ayetlerimizden bir ksmn gsterelim diye (Muhammed) Kulunu Mescid-i Harmdan,
evresini mbarek kldmz Mescid-i Aksya gtren Allah noksan sfatlardan
mnezzehtir.] Yan Hak Tel Muhammed Mustafy mddeye lhik olmaktan ve
bhe noksnndan tenzh etti. >,\ (sr, 17/1)[Bir gece] Yan zulmet-i
bedeniyyede ve tallukt- tabiyyede. Onun [i]in urc ve terakk etmek olmaz; ill
beden vsta[s] ile olur. ,!_>\! .==\! = (sr, 17/1) (Mescid-i Harmdan) Yan
makm- kalbden ki, harm olmutur kuvvet-i bedeniyye ve kuvvet-i hayvniyye
mrikleri onu tavf etmekten mahrmdur. -\> \.:_\, .\! _v! .==\! _\} (sr,
17/1) [evresini mbarek kldmz Mescid-i Aksya] Yan Mescid-i Aks, makm-
rhtur ki, lem-i cismnden uzaktr ve tecelliyt- zt[] mhede etmek iin urc
eyledi. \..\,l = -,_\.\ (sr, 17/1) [ayetlerimizden bir ksmn gsterelim diye] Yan
gsteririz ona sftmz eeri ki, tecelliyt- sft mtlaa etmek makm- kalbde olur;
lkin zt mevsfunu mhede etmek mmkin olunmaz keml zerine; ill terakk
etmek ile olur makm- rha. _,= =\! = - .} (sr, 17/1) [O, gerekten iitendir.] Yan
Hak Tel, Muhammed Mustafnn mnctn iitir makm- srrda fen taleb
etmekte. _,,\! (sr, 17/1) [Grendir] Yan Hak Tel grcdr kuvvet-i istidd
ve dahi hd mahalline tevecch etmeyi grr.
Hak Tel Kurnda haber verdi visl gecesinde Resln hlinden. Nitekim
Hak Tel buyurur: _\=v! _v\, = (Necm, 53/7) [O, en yksek ufuktayd.] Yan
Muhammed (a.s) [89b] ufuk- aldadr.
399





mdi ol ufuk- al makm- kalb idi. Cebrl (a.s.) bir mnsib sret ile gelirdi
ol makma mnsib-i vahy getir[ir]di. _.. ,. (Necm, 53/8) [Sonra (Muhammede)
yaklat.] Yan Reslullh terakk etti Cebrl makmndan vahdette fen bulmak ile;
ve dahi terakk etti makm- rhtan. Ve ol makmda Cebrl eyitti: Eer bundan yukar
geersem kanatlarm yanar. Zr ki, ondan yukar makm fen makmdr ztta.
_\.. (Necm, 53/8) [Derken daha da yaklat.] Peygamber (a.s.) nsiyyet cihetine
meyl etti Hakktan geri halka gelmek ile bek hlinde fendan sonra vcd-i mevhb-i
hakkn bulmak ile.
,= _\ \: (Necm, 53/9) [O kadar ki, (birletirilmi) iki yay aras
kadar.] Peygamber (a.s.) vcd diresinin mikdr zerine oldu ki, mildir cemsini.
Pes yle olsa Hakkn bir emri, kavstir ezelen ve ebeden. Ve Muhammed bir kavs
dahidir fen bulduundan sonra haber verdi vcd- cedd ile ki, Hak ona balad.
Ulem, yakn oldu demekte ihtilf ederler vechle: Biri budur ki, Cebril
Hakka yakn oldu demektir; ikinci, Cebril Muhammede yakn oldu demektir; nc,
Muhammed, Allah Tel hazretine yakn oldu demektir.
Esahh dahi budur ki: Muhammed, Allaha yakn oldu demektir. _..l l
(Necm, 53/9) [Hatta daha da yakn oldu.]. Yhd iki yydan daha yakn oldu, ikilik
gitmek ile vahdet-i hakkiyye sbit oldu ayn- kesrette. Ve kesret mahv oldu ayn-
vahdette ve bir dire kald gayr-i mmkasim.
Bazlar[] eyitti: Ev-edn mans budur ki: Kbe kavseynden murd; biri,
vahdettir; ve biri, kesrettir; yhd biri, kbiliyyettir; ve biri, filiyyettir; yhd biri,
vcbdur; ve biri, imkndr.
rifler eyitti: n Hazret-i Resl, gklerin stne kt, ondan yukar
mertebeye eriti: Biri, den mertebesidir, ve ol mertebe rsm ve haylt mertebesidir;
ikinci mertebe, fe-tedelldr, ve ol mertebe evhm ve tasavvurt mertebesidir; nc
mertebe, ev-edn mertebesidir, ve ol mertebe mertebe-i akldr ve idrktir. Ol vakt
mkefe hicblar ondan gitti. Pes Hazret-i Resl, Hakk grd iret olmadan ve
Hakkn kelmn[] iitti ibret olmadan. Kavluh Tel: .,= _\} _>\ (Necm,
400





53/10) [Bunun zerine Allah, kuluna vahyini bildirdi.] Yan Hak Tel Muhammede
vahy eyledi makm- vahdette Cebril vsta olmadan. _>l \= (Necm, 53/10)
[Vahyedecei eyi] Yan esrr- ilhiyyeden kim, onu kef etmek nbvvet ile ciz
deildir. _l_ \= .!\! _.: \= (Necm, 53/11) [(Gzleriyle) grdn kalbi
yalanlamad.] Yan makm- cemde ve ol makm- cem kalbdedir ki, terakk eder
makm- rha; ve ol makm- rh, zt mhede etmektir cem-i sft ile ve kendi dahi
vcd- hakkn bulmak ile.
mdi ibu [cem] cem-i vcddur ve cem-i vahdet deil. Zr ki, cem-i
vahdette kalb ve kavl fen bulmutur. Kavluh Tel: g!_ \= _=, \= i_. =\! _=, .}
_,\! (Necm, 53/16,17) [Sidreyi kaplayan kaplamt. Gz kaymad.] Yan iltift
eylemedi gayra. _= \= (Necm, 53/17) [Ve snr amad.] Yan kendi nefsine dahi
eniyyet ve enniyyet ile nazar eylemedi. __,:\! - ,_ =\,l = _l_ .s\ (Necm, 53/18)
[Andolsun o, Rabbinin en byk ayetlerinden bir ksmn grd.] Yan sfat-
rahmniyye[yi] grd ki, cem-i sft onda cem olmutu. ol itibrla ki, sft zta
hicb olmad; ve zt dahi sfta hicb olmad. mdi ibu makm, gyetl-gyttr ve
all-makmttr.
Ve eyitirler ki: Kaan kim, Peygamber (a.s.) ara kt cesedi onda kald; ve
nefsi, lem-i melekta eriti; ve akl, lem-i ceberta eriti; ve kalbi, hazret-i rahamta
eriti; ve rhu, hazret-i lhta eriti; ve srr, hazret-i azamta eriti; ve hakkati, [90a]
hazret-i kibriy- zta eriti. Pes Muhammedin bedeni: Hani nefs? dedi; nefs[i]:
Hani akl? dedi; ve akl[]: Hani kalb? dedi; ve kalbi: Hani rh? dedi; ve rhu:
Hani srr? dedi; ve srr[]: Hani hakkat? dedi; ve hakkati: Lilhe illallh! Y
hve! Y men hve! Y men l ilhe ill h! dedi.
Fasl- f Srl-Vuz
Kavluh Tel: >\! ,l =\. =\.,=\! ,,=., =\.=>\! } ,\\! = \\_ _\.\! __= i
,_:!.\\ __:. (Hd, 11/114) [Gndzn iki ucunda, gecenin de ilk saatlerinde namaz
kl. nk iyilikler ktlkleri (gnahlar) giderir. Bu, t almak isteyenlere bir
hatrlatmadr.]
401





mdi, tarafeyin-nehrdan murd, salt- subhtur ve asrdr; ve zlefen
minel-leylden murd, salt- maribdir ve idr.
Ve bir yette dahi Hak Tel buyurur: i\\! _\} ,.= !.} !.=l ,.\! \,l \,
(Mide, 5/6) [Ey iman edenler! Namaz klmaya kalktnz zaman] Yan, Ey onlar ki,
mn getirdiler; mn ilmi kaan kim, gaflet uykusundan duru gelseniz kasd eyleseniz
huzra ve mncta. ,:= !\==\ (Mide, 5/6) [Yzlerinizi ykayn.] Yan
gnlnz yzn thir eyleyin ilm-i nfi [i]le eri ilminden ve ahlktan ki,
mutahhardr; ve unu kim, mndir sft- nefsden onu zil eylemek gerektir. ,:,.,!
(Mide, 5/6) [Ellerinizi] Yan kuvvetlerinizi ehvetlerden ve tasarruftan saknn.
_!_=\! _\} (Mide, 5/6) [Dirseklerinize kadar.] Yan haklar ve nfiler kudrete
varnca. ,:=_, !>==! (Mide, 5/6) [Balarnz meshedip] Yan rhlarnz
cihetleriyle; ve dahi kalb-i kdret ile kim olmaktan; ve lem-i sfl gubrndan; ve
dny sevmekten kurtulasnz.
Be-drst gnln iki yz vardr: Birisi, rhadr. Ba ona irettir. kinci yz,
nefsedir, ayak irettir. ,:\_l (Mide, 5/6) [Ayaklarnz da ykayn] Yan irettir
ki, tabat- bedeniye kuvvetlerinin cihetlerin[i] gasl etmekle; t ki, ehvete meyl
eylemez. :\! _\} ,, (Mide, 5/6) [Topuklara kadar] Yan itidlle irettir ki, beden
onunla kim olur. \,. ,..: } (Mide, 5/6) [Eer cnp oldunuz ise] Yan eer
Hakktan rak olup cihet-i sfle ve nefse meyl edecek olursanz. !_ =\ (Mide,
5/6) [Boy abdesti aln.] Yan nefsin sfat- kabhasn thir eyleyin ki, ol sft- zemme
kiiyi hicba ve crmta redd eder.
Fasl- f Srris-Saltil-Hams:
Kavluh Tel: _\.:\! = =,\} _>! \= .! (Ankebut, 29/45) [(Reslm!)
Sana vahyedilen Kitab oku.] Yan: Y Muhammed! ol kim, sende mcmeldir. Ol
mufassal olundu sana, akl- Kurn kitbndan vahy ve nzl-i kitb sebebiyle.
i\ \! ,l (Ankebut, 29/45) [Ve namaz kl.] Yan mutlak namz
tilvetinin ve ulmun tafsllerin tertb etmeklik zerinedir. Mans budur ki, Hak Tel
keml-i ilmi ve amel-i mutlak bir yerde cem eyledi, adn namz ko[y]du. Kurn
402





okumas, Hak sfat[] olmaktan ibrettir; ve kym melkeye benziye; rku gklere
benzer; ve scdu yerlere benzer; ve tahiyyta oturmas dalara benzer.
mm- fi katnda, evvel vakt efdaldir. Zr, rdvnullhdr, der. Bizim
katmzda hir vakt efdaldir. Zr, gufrnullhda dahi bulunur.
Ve eyitirler ki: rte [sabah] namzn[] dem kld; ve le namzn[]
brhm kld; ve ikindi namzn[] Ynus kld; ve akam namzn[] s kld; ve yats
namzn[] Muhammed kld (a.s.).
Necmeddin Dye Tefsrinde eyitir: Namzn heyeti, demin cn lem-i
sfl taallukundan kesilmektir; ve lem-i ulvye kmaktr; ve cem-i mertebe-i
insniyetten ve hayvniyyetten ve dnyviyyeden kesilmektir. Pes, ibdet, ol kiinindir
ki, ilmel-yakn olur; ve ubdiyet onundur ki, aynel-yakn olur; ve ubdet onundur ki,
hakkal-yakn olur.
Peygamber (a.s.) eyitti: Her kim, be vakit namz cematle klarsa, Hak
Tel ol kiiye bin ehdimizden verir. Ve bir yerde dahi gelir ki: On bin
ehd[90b]imizden verir.
Kavluh Tel: _:.=\! s\=>\! = _.. i> \! ! (Ankebut, 29/45)
[Muhakkak ki; namaz, hayaszlktan ve ktlkten alkor.] Yan salt- bedeniyye
kiiyi nehy eyler masiyetlerden ve seyyittan; ve salt- nefs, kiiyi nehy eyler yaramaz
sfatlardan; ve salt- kalb, kiiyi nehy eyler gafletten; ve salt- setr, kiiyi nehy eyler
kalb sftlar zhir olmaktr.
Nitekim kalb, kiiyi nehy eyler nefs sftlar zhir olmaktan; ve salt- haf
kiiyi nehy eyler enniyyetten ve enniyyet zhir olmaktan; ve salt- zt kiiyi nehy
eyler telvnden ve ilhddan tevhdde; ve ol salt- tefrd, muhabbet ile olur.
Kaan ki; bunu bildik ise bilmek gerektir ki, salt be ksm zerine[dir]:
Salt- muvsala, makm- hafdedir; ve salt- mhede, makm- rhtadr; ve salt-
mnct, makm- srr[da]dr; ve salt- huzr, makm- kalbdedir ve salt- inkiyd,
makm- nefsdedir.
403





Amm srr nedir ki, baz namzda Kuran ikre okurlar ve baz namazda
gizli okurlar?
Ve hikmet budur ki; ol namazda ki, eytn yol bulur vesvese etmek ile onda
ikre okumak gerektir ve nefs namz[] gibi. mdi ol namz yats namzdr. Ve gnl
namz gibidir ki, sabh namzdr. Ve saltsz gibi ki, akam namzdr. Bunlarda
advvlara bel etmek iin Kurn ikre okumak gerektir.
Amm hikmet nedir ki, secde iki kez oldu?
Bazlar eyitir: Evvelki secde ezele irettir ve ikinci secde ebede irettir.
Ve bazlar eyitti: Evvelki secde, irettir kre ki, Hak Tel marifetten ona
at eyledi; ve ikinci secde, irettir acze ve havfe ki, Allah Telnn haklarn[] ed
etmekte.
Ve bazlar eyitti: Evvelki secde, irettir dny hiret katnda fndir
demektir; ikinci secde, irettir hiret dahi maksd deildir cellullh zhir olmaktr.
Ve bazlar eyitti: Evvelki secde, irettir fen-fillh; ve ikinci secde,
irettir bek-billh. Ve bu szler huls-i hakyktandr.
Bilmek gerektir ki, zikrin mertebeleri vardr: Evvelki zikr, nefs zikridir. Ol
lisnla olur. kinci zikr, kalbdir. Ol Hak Telnn nimetlerini ve lem-i melektu fikr
etmektir; ve envr- cebertu mtlaa etmektir. Ve nc zikr, srrdr. Ol mnct
etmektir. Drdnc zikr, rhtur. Ol mhede etmektir. Beinci zikr, zttr. Ol Allh
zikr etmektir Allhta fen bulup yine Allah ile bek bulmaktr.
Fasl- f Srril-Hicreti min-Mekke ilel-Medne:
Bilmek gerektir ki, Peygamber (a.s.) eyitti: Her kim, cuma gn[] gusl eylese
ve yayan mescide varsa her admna bin bin ibdet etmie sevb vardr.
Zr ki, Cum gn[] seyyidl-enmdr; ve haccl-meskndir; ve
yevml-vuslattr. Ve Hak Tel demi cuma gn[] yaratt. Ve yevmn-
nikhtr demle Havv; ve Belks [i]le Sleymn; ve Ms ile Safra; ve Muhammed
404





Mustaf ile Hatce cum gn[] nikh oldular. Ve dem dnyya cuma gn[] geldi.
Ve umaa cuma gn[] girdi. ve yine cuma gn[] kt. Ve kymet gn cuma
gn[] olur; ve Hazret-i Allh cuma gn[] grrler: Ve cuma gn[] alt kez yz
bin kii cehennemden zd olur. Ve her kim, cuma gn[] lse ehdler mzdn[]
bulur.
Peygamber (a.s.) eyitti: Her kim, cuma namzn[] klsa iki yz ehd
mzdn[] verirler.
Bilmek gerektir ki, Hak Tel buyurur: _==\! i> \! i> \! _\= !=\>
(Bakara, 2/238) [Namazlara ve orta namaza devam edin.]
Bazlar eyitirler: Salt- vust ikindi namzdr ; ve bazlar eyitir:
Saltl-vust, [91a] cuma namzdr; ve ol gne, cuma gn derler. Onun [i]in
ki, ol gn yevml-likdr ve cuma-y kbrdr.
Fasl- f Srris-Salt:
n cuma namzn[] bildik, pes evkt- hamsede nice klmak gerektir? Ve
rtu ve erkn; ve farz ve snneti nicedir?
Bilmek gerektir ki, namz farzdr. Farziyyeti bilindi kitb ile ve snnet ile ve
icm-i mmet ile. Kitb ile bilindi ki; budur ki, Hak Tel buyurur: !.l i> \! !=,l
i\:_\! (Bakara, 2/43) [Namaz tam kln, zekat hakkyla verin.] Ve snnet ile bilindi ki;
budur ki, Peygamber (a.s.) buyurdu: _=>\! _\= ,>={! _.,
489
[slm dini, be esas
zerine bin edilmitir]. Ve icm- mmetle bilindi ki; oldur ki, ashbdan bizim
zamnmza gelince kimse namzn farziyyetine inkr etmedi.
mdi, evvel namzn artlarn[] bilmek gerektir. Namzn rtu sekizdir:
Evveli, abdest almaktr suyla; yhd su bulunmasa toprak ile teyemmm etmektir
seferlerde; ikinci kaftnn[] ar etmektir necsetten, gerekse haffe ve gerekse galza
olsun; nc, bedenin[i] artmaktr meniden ve bevlden ve gaitten; drdnc, kld
yeri ar etmektir; beinci, avretin[i] rtmektir; altnc, kbleye istikbl etmektir; yedinci,

489
Buh Buh Buh Buhri, ri, ri, ri, Kitbul-mn: 1/8, b.1; Mslim, Kitbul-mn: 1/45, b.5; Tirmz, Kitbul-mn: 5/5, b.3;
Nes, Kitbul-mn, 8/108: b.13; Ahmed b. Hanbel, Kitbul-mn: 2/26; mm Nevev, Hads-i Erban, 3.
405





niyyettir; sekizinci, namz vakitlerin bilmektir. Ki, her kim i bu sekiz arttan birisin[i]
terk eylese kasd ile yhd sehv [i]le namz drst deildir.
Namzn erkn altdr: Biri, tekbretl-iftithtr; ikinci, kymdr; nc,
Kurn okumaktr; drdnc, rkdur; beinci, scddur; altnc, sonra tahiyyta
oturmaktr. Ki, bunlardan birisin[i] terk eylese namz fsid oldu, yine klmak gerektir.
Ve ol kim namzda vcibdir, ol yedidir: Biri, Ftih okumaktr dahi
bildiinden bile Kurn okumaktr; ve biri, evvelde tahiyyta oturmaktr; ve biri,
tahiyyt okumaktr sonra oturmakta; ve biri, Kurn ikre okumaktr ikre
okuyacak yerde, ve biri, Kurn gizli okumaktr gizli okuyacak yerde eer immsa; ve
biri, kunt okumaktr vitirde; ve biri, kym ve rku ve scdu riyet etmektir. Her
kim, bu yediden birisin[i] terk eylese sehvle, secde-i sehvle nesne lzm olmaz; amm
namz nks olur.
Ve namzn snnetleri on drttr: Biri, Allhu Ekber dedii vaktin ellerin
kaldrmak kulaklarna dek; ikinci, el bala[ya]cak sa eli sol eli zerine ko[y]maktr;
nc, Sbhneke okumaktr hirine dein; drdnc, Ez-billhi okumaktr;
beinci, Bismillh okumaktr; altnc, mn demektir; yedinci, semiallhu limen
hamideh demektir; sekizinci, Rabben lekel-hamd demektir; dokuzuncu, rkda
Sbhne Rabbiyel-Azm demektir; onuncu, secdede Sbhne Rabbiyel-Al
demektir; on birinci, evvelki oturmaktr tahiyyt okumaktr; on ikinci, Ftih
okumaktr ancak iki hirini rekatta; on nc, rkda ve scdda Allhu Ekber
demektir; on drdnc, namzdan sonra selm vermektir. bu snnetlerden birisin[i]
terk eylese nesne lzm olmaz, gerekse sehvle gerekse kasdla olsa namzn sevb terk
olur; kasdla olursa bidat olur.
Namzn mstehblar on altdr: Namzda secdesi yerine nazar etmektir;
ikinci, rkda ayaklar arasna nazar etmektir; nc, secdeye var[n]ca burnuna nazar
etmektir; drdnc, Ftihdan sonra yetten ekser Kurn okumaktr; beinci, imma
uyan kii Allhu Ekber diyecek gizli demektir; altnc, [91b] tahiyytta ellerin[i]
dizleri zerine ko[y]maktr; yedinci, rkda arkasn dmektir; sekizinci, ba ile
boynun[u] doru tutmaktr; dokuzunc, semiallhu limen hamideh demekten sonra
406





ban kaldrmaktr; onuncu, kaan secde eylese evvel dizlerin yere koymaktr; on
birinci, yzn yere ko[y]maktr iki ellerinin arasna; on ikinci, alnn yere ko[y]maktr
yzn yere koyduktan sonra; ve on nc, kaan tesbh okusa kez okumaktr; on
drdnc, salar ile balamaktr; on beinci, kaan selm verse evvel sana ondan
soluna vermektir; on altnc, selmdan sonra elin yzne silmektir ve du klmaktr ve
Peygambere salavt getirmektir. Bunlardan birisi terk olunsa nesne lzm olmaz;
velkin eer bunlar saklanrsa ecr-i azm ve sevb- kesr vardr.
Ve ol kim, namzn mekrh eyler, be nesnedir: Biri, zrsz tahiyytta
bada kurup oturmaktr; ikinci, namzda nn sana ve soluna nazar eylemektir;
nc, zrsz namzda gzlerin yummaktr; drdnc, namzda smkrmektir;
beinci, cematle namz klarken cemat durmadan ol yalnz durmaktr.
Ve ol kim, namz fsid eder, on tr: Evvelki, zrsz namzda
ksrmektir; ikinci, bir kii aksrsa bir kii namz iinde iken ona Yerhamkallh
demektir; nc, bir kii nesne sorsa bir kii namz iinde iken ona cevb verse L
ilhe illallh demek ile namz fsid olur; drdnc, namz iinde avretin amaktr;
beinci, bir kii namz iinde iken zahmet olsa alasa namz fsid olur; altnc, bir kii
namz klarken bir kii ona selm verse ol dahi eliyle yhud dili ile selmn alsa namaz
fsid olur; yedinci namz klarken fevt olunmu namzn[] ansa, eer alt vakitten
eksikse kld namz fsid olur; sekizinci, namz iindeyken katre yamur ve kr vey
dolu yutsa namz fsid olur; dokuzuncu, namz iinde sylese; onuncu, namzda nesne
yese; on birinci, nesne ise; on ikinci, namzda glse; on nc, nse. bunlarn
kllsi namz fsid eder, gerekse kasdla gerekse sehvle.
Abdestin farzalar drttr: Biri, yzn yumaktr; ikinci, ellerin yumaktr
dirseklerine varnca; nc, bann rubuna mesh etmektir; drdnc, ayaklarn
yumaktr. Eer bunlardan birisi terk olunsa namz drst deildir.
Abdestin snnetleri ondur: Abdeste balcak Bismillh demektir; abdeste
balamazdan nden ellerin yumaktr; nc, misvktr; drdnc, mazmazadr;
beinci, istinktr; altnc, sakaln taramaktr parmaklar ile; yedinci, her birin[i] tekrr
407





yumaktr; sekizinci, kulaklarna mesh vermektir; dokuzuncu, sol eliyle istinc
etmektir; onuncu, ta ile istinc etmektir yhd tezek ile.
Ve ol kim, abdestte mstehabb olur altdr: Biri, niyyettir; ikinci, birbiri
ardnca ilemektir; nc, salaryla balamaktr; drdnc, tertb[e] riyet etmektir;
beinci, bann cemsine mesh etmektir; altnc, Allh adyla balamaktr.
Ve ol kim, abdestin edebleridir, altdr: Biri, abdest alrken dudan artk
nesne sylememektir; ikinci, sa eli ile mazmaza ve istink etmektir; nc, sol eliyle
smkrmektir; drdnc, istincddan sonra avretin rtmektir; beinci, ayak yoluna
var[n]ca kbleye kar oturmamaktr ve kbleye dahi arkasn [92a] dnmemektir;
altnc, ayak yolunda emse ve kamere kar oturmamaktr ve arkasn dahi
dnmemektir.
Ve ol kim, abdestin nfileleridir, altdr: Biri, boynuna mesh etmektir;
ikinci, istincddan sonra elin[i] dvra srmektir; nc, her uzvun yurken du
okumaktr; drdnc, abdestten sonra donuna su samaktr; beinci, istincddan sonra o
yerine su samaktr; elin dvra mesh etmekten sonra elin yumaktr.
Ve ol kim, abdesti mekrh eder, altdr: Biri suyu yzne kat vurmaktr;
ikinci sa eli ile smkrmektir; nc sol eliyle mazmaza ve istink etmektir;
drdnc, suya tkrmektir yhd bevl ve git etmektir; beinci istincda sylemektir;
altnc, ayak yoluna vard yerde edeb yerine bakmaktr.
Ve ol kim, abdestte menhdir, altdr: Biri, su isrf etmemektir; ikinci,
azlarn ten ziyde yhd eksik yumaktr; nc, ayana yalncak mesh
etmemektir; drdnc, abdest alrken edeb yerin amaktr; beinci, sa eliyle istinc
etmemektir; altnc, gvdesine bevl ve git bulatrmamaktr.
Ve ol kim, abdesti bozar altdr: Biri, seblnden nesne kmaktr yhd bir
yerden kan kmaktr; ikinci, az dolu kusmaktr; nc, namzda sknp
uyumaktr; drdnc, kahkaha ile glmektir; beinci, mecnn olmaktr; altnc,
nmektir.
408





Ve ol kim, gusl etmek farzalardr, tr: Biri, mazmazadr; ikinci,
istinktr; nc, cem-i bedenin yumaktr.
Ve ol kim, gusln snnetleridir, altdr: Biri, ellerin yumaktr; ikinci, edeb
yerin[i] yumaktr; nc, eer bedeninde necset varsa yumaktr; drdnc, namz
iin abdest almaktr; beinci, cem bedenin er kerre yumaktr; altnc, cem-i
azsn yuduktan sonra ayaklarn yumaktr.
Ve ol kim, gusl etmek snnettir, Eb Hanfe eyitir: Drttr: Biri, Cuma
gusldr; ikinci, bayrm gusldr; nc, Arafta ve Vakfeye durduklar vakittedir;
drdnc, ihrm giydikleri vakittedir.
Fasl- F Srri Tahvlil-Kble Min Beytil-Makdisi lel-Kabeti
Bilmek gerektir ki, Peygamber (a.s.) kaan Medneye vard. Beytl-
Makdisten yana on alt ay namz kld. Bir gn eyitti: Y Cebrl! Dilerim kim, Hak
Tel beni Yehdler kblesinden Kabeden yana dndre. Zr ki, brhimin kblesi
Kabe idi. Cebrl eyitti: Y Reslallh! Ben dahi sencileyin bir kulun hi nesneye
mlik deilin, Rabbinden iste.
Peygamber (a.s.) ondan sonra nazarn[] ge tuttu. Bir gn Ben Seleme
Mescidinde zuhr namazn[] klarken iki rekat klmt. Cebrl (a.s.) bu yeti getirdi
kim: _== ,:= ! \ ,..: \= =,> ,!_>\! .==\! _== = (Bakara, 2/150) [(Evet
Reslm!) Nerden yola karsan k (namazda) yzn Mescid-i Harama doru evir.
Nerede olursanz olunuz, yznz o yana evirin.]. Bu yet geldiinde Yzn
Kudsten Kabeye dndrd. Onun [i]in kble Kabe oldu.
Fasl- f Srz-Zekt
Kavluh Tel: > , .\! -\ ,\>= =! !.,,\ v} !_=l \= !., i> \! !=,s, s\.
, ,s\! ,. =\. i: _\! (Beyyine, 98/5) [Halbuki onlara ancak, dini yalnz Ona has klarak
ve hanifler olarak Allaha kulluk etmeleri, namaz klmalar ve zekat vermeleri
emrolunmutu. Salam din de budur.]
409





Kaan kim, bir kii hidyet bulduundan sonra dny ve nefs[i] ve murdt[],
nefs[i] sevmek ile kendi mabn olup mahrm olmasn! Hak Tel emvlle ve nfsla
ticret etmek[dir]. Ve rabet-i uhrevye buyurdu: T nfsu alikten ve avikten
mzekk ve mutahhar olur; umak ve dzr bulur. Ondan [92b] trdr ki, Hak Tel
buyurur: -. ,\!=l = .> (Tevbe, 9/103) [Onlarn mallarndan sadaka al.]. Yan
ml cem etmek nefs sftlar zhir olmaktr, cemi gnhlarn asldr. Pes ml onun
[i]in terk ederler ki, nefsler irte hevya tbi olunmaz.
mm Rz (rahmetullhi aleyh) eyitir: Kavluh Tel: s!_s\\ =\. \! \= .}
-,_ ,,=\! ,! = ,,= _ ,=_\\! _\ _\! _ ,,\ - \=\! \,\= ,\=\\! ,:\==\!
,,:> ,,\= =! =! = (Tevbe, 9/60) [Sadakalar (zekatlar) Allahtan bir farz olarak ancak,
yoksullara, dknlere, (zekat toplayan) memurlara, gnlleri (slama) sndrlacak
olanlara, yolda kalanlara mahsustur Allah pek iyi bilendir, hikmet sahibidir.]
Bu yette birka vech vardr: Biri budur ki, zekt vcib olmaktr. Hikmet budur
ki, ml- mahbb bit-tabi. Drst budur ki, mla kdir olmak kemldendir ve sfat-
keml-i mahbbdur bi-ztih ve noksn- mekrhadr li-ztih. Pes yle olsa ml
mahbb oldu; ill bu kadar vardr ki, nefs ml[] muhabbette msterak olsa
hubbullhtan merdd olur. Pes bundan tr Hak Tel: Mlnzn zektn verin dedi.
Zr ki, gnl ml sevmekle hasta olmutu, geri onun ilc ml nafaka vermek olur
Bir vech dahi budur ki, nefs-i ntkann iki kuvvet[i] vardr: Bir kuvvet-i
nazariyyedir; ve biri, kuvvet-i ameliyyedir. Kuvvet-i nazariyyenin kemli emrullh[]
tazm etmektir; ve kuvvet-i ameliyyenin kemli, halka efkat etmektir. Pes Hak Tel
zekt farz eyledi; t kim, rhun cevherine i bu keml hsl ola.
Bir vech dahi budur ki, halktan mstan olmak yedir mlla mtan
olmaktan. Zr halktan mstan olmak sfatullhtr ve mlla mstan olmak sfat-
halktr. Pes Hak Tel mlla mstan olanlara zekt buyurdu ki, sfat- halktan sfat-
hakka intikl eylerler.
410





Bir vech dahi budur ki; mla, ml denildi. Niin? Nefs ona meyl ettii iin.
Kaan, insn mlndan nafaka eylemese helk olmaya sebeb oldu. Kaan, nafaka eylese
dnyda medh ile ve ahirette sevbla dim oldu.
Bir vech dahi budur ki, insn nesneden ibrettir: Biri, rh; ve biri, beden; ve
biri, ml. Kaan kim, Hak Tel mna emr eyledi insn rhunun cevheri o teklfe
mstarak oldu. Kaan Hak Tel namza emr eyledi cismi ibdete ve dili zikrullh[a]
mstarak oldu Hak yolunda mln terk eylemekle.
Onun [i]in ki, mertib-i sadt tr: Biri, sadt- rhniyyedir; ve biri,
sadt- bedeniyyedir; ve biri, sadt- mliyyedir.
Ve biri dahi budur ki; fakran iylullhtr. Kaan aniy fukarya nesne
vermeseler eedd-i ekiydan olurlar. Kaan hayrta megl olsalar sadet-i cismnden
[olurlar]. Sadt- rhnyyeye varrlar ki, sadt- rhnye efdldir sadt-
cismnden. Zr ki, mutlerin hli sler hli gibi deildir.
Zr ki, lezzt- ruhaniyye elezzl-lezzttr marifetullahtan ve
muhabbetullhtan hsl olan envrdr. yle olsa Hak Telnn cemlini mhede
eylemek azam derecttr ve liksna vusl bulmak ekmel-i hayrttr ,:\,} _\\. =! \.__
([Allah bizi ve sizi rzklandrsn!]).
Fasl- f Srs-Sym
Klellhu Tel: ,. \! \ ,! \, ,: \\ ,:\, = ,. \! \= _.: \=: ,\, \! ,:,\= _.: !.=l
s .. (Bakara, 2/183) [Ey iman edenler! Oru sizden nce gelip gemi mmetlere farz
klnd gibi size de farz klnd. Umulur ki korunursunuz.].
Oru tutmak farzdr. Zr ki, kuvvet-i behmiyye dmanlarn[] zil etmek
alkla olur ve Haktan gayrn terk etmekle olur. Pes yle olsa oru mans: Kavlin ve
filin ve haraketin ve sktun tutmaktr ki, Hakktan gayr nesne sylemesin ve
ilemesin.
411





Peygamber (a.s.) eyitti: Hak Tel [93a] eyitir ki: Kaan bir kii bir hasene
ilese birine ondur; ill oruta ziydedir. Zr ki, oru benim iindir. Onun ivaz benim.
yle kim, buyurdu:-, _._l \.l _\ , \!
490
.
Peygamber (a.s.) eyitti: Oru tutan kiinin iki kerre ferah vardr: Biri, tam
yiyecek; ve biri, Allh grecek ve buluacak[tr].
Ehl-i tefsr eyitir: Peygamber eyitti: Hak Tel, benim mmetime otuz gn
oru tutmak farz eyledi. Geri kalan mmete artk yhd eksik eyledi. Onun [i]in ki,
kaan dem Peygamber (a.s.) umakta buday yedi. Ol buday otuz gn karnnda yatt.
Pes Hak Tel bana ve mmetime farz eyledi, bir ay orucu. Klallhu
Tel: \_\! _.\! = =\. ,, _\ .\\ _.= l_\s\! -, _.l . \! \=_ _= (Bakara,
2/185) [Ramazan ay, insanlara yol gsterici, dorunun ve doruyu eriden ayrmann
ak delilleri olarak Kurann indirildii aydr.]. Yan; Kurn ol vakit nzil oldu ki,
nefs, Hak nruyla yanmt. _ =\! ,:.= .= = (Bakara, 2/185) [yle ise sizden
Ramazan ayn idrak edenler] Yan, sizden biriniz hd makmna eriti. -=,\
(Bakara, 2/185) [onda oru tutsun.] Kavlini ve filini tutsun. \,_= \: = (Bakara,
2/185) [Kim, o anda hasta] Yan; ol kimsenin ki, gnl mbtel oldu nefs hicblar ki
mnidir mhede etmekte. = _\= l _ (Bakara, 2/185) [ya da yolcu olursa] Yan;
ol kimse ki, hda erimedi, henz menzil slkundadr. _>l ,\ ,l = i . (Bakara,
2/185) [(tutamad gnler saysnca) baka gnlerde kaza etsin.] Yan, n ol menzili
kat eyledi bir menzil dahi kat eylesin; hatt ol makma ular. _=,\! ,:, =! .,_,
(Bakara, 2/185). [Allah sizin iin kolaylk ister.] Hak Tel sizi makm- tevhde ve
kudretullh[a] vsl olduunuzu ister. ,:, .,_, v _=\! (Bakara, 2/185) [Zorluk
istemez.] Yan, zaf nefsinizin zerine efl-i teklfn istemez. i .\! !=\:.\ (Bakara,
2/185) [Btn bunlar, sayy tamamlamanz] Yan, mertebeler ve makmt ve derect
kat etmektir. =! !_ ,:.\ (Bakara, 2/185) [ve Allah tazim etmeniz] Yan:
Allh[] tazm eyle[yi]n ve onun azametini ve kibriysn bilin demektir.
,:,.= \= _\= (Bakara, 2/185) [Size doru yolu gstermesine karlk.] Yan unun

490
Buhr, Savm, 2; Tevhid, 35, 50; Libas, 78; Mslim, Sym, 164, 165; Nes, Sym, 41, 42; bn
Mce, Edeb, 58; Muvatt, 58; Ahmed b. Hanbel, I/446; II/232, 234, 281, 313, 393, 395, 411, 414, 458, 465, 467,
504, 516; III/5, 40; Suyt, ed-Drerl-mensre, 435.
412





zerine ki, sizi hidyete ve makm- ceme davet eyledi. _:=. ,: \\ (Bakara,
2/185) [kretmeniz iindir.] Yan, istikmetle olasnz ilediiniz ilerde. Ki,
istikmetinin mans: Cem-i kuv-yi hudd-i eriyye zerine sbit olmaktr. lh!
Bizi, unlardan kl ki; onlara havf ve hzn yoktur!
Fasl- f Esrrl-Hacc
Klellhu Tel: Q---'-- - ''- --- --- '--- ~ ~-- (l-i
mrn, 3/96) [phesiz, lemlere bereket ve hidayet kayna olarak insanlar iin kurulan
ilk ev (mbet), Mekkedeki (Kbe)dir.] Yan, Hak Tel yerleri ve gkleri yaratmazdan
iki bin yl n Kabe[y]i yaratt. Ve yerleri Kabeden dedi.
Bazlar eyitir: Beyt dedii rettir kalb-i hakkye, ve su zerine zahir
oldu demektir. Nutfeye mteallik oldu demektir, rh hayvn gn ve beden yerin
yaratt vakit. Ve g yerden n yaratt demektir iki bin yl rh beden zerine
mukaddem olduuna demektir.
=\. ,, =\,l -, (l-i mrn, 3/97) [Orada apak nineler] Yan, onda
ninlar vardr ulmdan ve mariften ve hakyktan. Ve ,,=!_,} ,\s= [(ayrca)
brhimin makam vardr.] Yan, akldr; rhun makmdr. Ve kalbe, akldan nr
muttasl olur. -\>. = (l-i mrn, 3/97) [Oraya giren] Sliklerden ve cehlette
mtehayyir olanlardan. \.=l \: (l-i mrn, 3/97) [Emniyette olur.] Yan, eytnn
ivsndan; ve cinnlerin hayltndan; ve nefsin akabelerinden emnlerdir.
>,,= -,\} g\=.=} = =,,\! g> _\ .\! _\= = (l-i mrn, 3/97) [Yoluna gc yetenlerin o
evi haccetmesi, Allahn insanlar zerindeki bir hakkdr.] Yan; ol sliklerden ki,
sdklardr ve msteidlerdir irdete; ve kdirlerdir takv-y zdna.
g>\! , __ = =\=\= _=l g>\! (Bakara, 2/197) [Hac, bilinen
aylardadr. Kim o aylarda hacca niyet ederse (ihramn giyerse)] Yan, hacc vakti
malmdur. =_ > (Bakara, 2/197) [Kadna yaklamak yoktur.] Yan, kuvvet-i
ehvniyyeden nesne zhir olmaz. _= v (Bakara, 2/197) [Gnah saylan
davranlara ynelmek yoktur.] [93b] Yan, kuvvet-i gazabiyye gnlden hric olmaz.
!. v (Bakara, 2/197) [Kavga etmek yoktur.] Yan, eytna mnsib sz olmaz.
413





g>\! - (Bakara, 2/197) [Hac esnasnda] Yan, gnl evine kasd etmekte unun gibi
gnl ki, sftullh tecellsinin mazhar olur.
=\_= = ,.l !.\ (Bakara, 2/198) [Arafattan akn akn indiinizde.]
Yan nefislerinizi yce eyleyin Arafttan; yan, makm- marifetten ki, hacc
mensikinin nihyeti ve efdalidir. Nitekim Peygamber (a.s.) eyitti: -_= g>\!
491
[Hac,
Arafat(ta olmak)tr.]
Temsl bunda budur ki: Hacca kasd etmek misli, cenze aacna binmi
gibidir ki, deveye binince sanki kabrine gider. Kaan, beriyyeye girse kabre girmi
gibidir. Ve beriyye arablar kirmen ktibne benzer. Kaan, ihrm balansa kefen giyip
kabrinden km gibidir ki, Hak Tel hazretine gider. Kaan, Lebbeyk dese Hak
Telya syler gibidir. Kaan, vakfeye dursa Hak Tel hazretinde hesba durmaya
benzer. Kaan, Mzdelifede dursa srt zerine durmu gibidir ve Mn bzarnda
durmak umakla tam arasnda Arafa benzer. Ve Kabeyi tavf etmek, ar ve
Beytl-Mamru tavf etmeye; ve Safyla Merve arasnda say eylemek mznda iki
keffesinin arasnda say eylemeye benzer. Kaan, bu kasdla Kabe ziyret olunsa
mddir ki, kabl olur.
Fasl- f Srrz-Zikr
Kavluh Tel: ,!_>\! _==\! ..= =! !_:. (Bakara, 2/198) [Mear-i
Haramda Allah zikredin.] Yan ceml-i lh[yi] mhede eylemektir. Be-drst
zikr, ibu makmda mhede etmektir. Yan zikr eyleyin lisnla, makm- nefsde; ve
huzr ile zikr eyleyin, makm- kalbde; ve mnctla zikr eyleyin, makm- srrda; ve
mhede ile zikr eyleyin, makm- rhta; ve muvsala ile zikr eyleyin hafda; ve
fenyla zikr eyleyin makm- ztta.
mdi ahf ile zikr etmek, enbiyya ve evliyya mahsstur ve gnlleri kef
eyleyen L ilhe illallah demektir; cnlar kef eyleyen, Allh Allh demektir; ve
srlar kef eyleyen H H demektir.

491
Eb Eb Eb Eb D DD Dv vv vd dd d, Mensik, 67,68; bn Mce, Mensik, 5,57; Tirmz, Tefsr-i Sre, 2, 22; Drim,
Mensik, 54; Buhr, Umre, 1; Mslim, Hacc, 437; Bakara, 2/198; Ahmed b. Hanbel, IV/309.
414





Pes lem-i esrr, ekberdir lem-i ervhtan; ve lem-i ervh, ekberdir lem-i
kalbden; ve lem-i kalb, ekberdir lem-i ecsmdan. Ve lem-i kalb, tevvblarn
mircdr; ve lem-i ervh, muhibblerin mircdr; ve lem-i srr, riflerin mircdr.
Zhir ve btn zikri, mbtedlerindir; gnl ve srr zikri, mutavasstlarndr; rh
ve haf zikri mntehlerindir. Klallhu Tel: _,:v! =! _:.\ (Ankebut, 29/45)
[Allah anmak elbette (ibadetlerin) en bydr.]
Allh Zikr etmek yedi ksm zerinedir: Biri, gz zikridir alamakla olur; ve
biri, kulak zikridir Hakkn ahkmn iitmekle olur; ve biri, dil zikridir hamdle ve
senyla olur; ve biri, el zikridir atyla ve sehyla olur; ve biri, ayak zikridir cehdle ve
vefyla olur; ve biri, gnl zikridir havfla ve recyla olur; biri, cn zikridir teslm ve
rz ile olur.
Fasl- f Cihdin-Nebiyy (a.s.)
Kavluh Tel: '-----'- '--~ '--~ --- (Hadd, 57/25) [Andolsun biz
peygamberlerimizi ak delillerle gnderdik.] Yan, peygamberlerimizi vermitik,
marif ve ahkm ve hakykla, demek olur. ,--- '--- ;) '--, (Hadd, 57/25)
[Ve insanlarn adaleti yerine getirmeleri iin beraberlerinde kitab ve mizan indirdik.]
Yan, adl ile davet etmek, alt adldir, demektir. --=- '--, (Hadd, 57/25) [Biz
demiri de indirdik.] Yan, kl veribdik ki, tamm cnnn mddesi kltr.
mdi bunda iret-i liye ve dekyk- azme vardr; - '--- (Hadd, 57/25)
[deliller] rettir marife ve hakyk- nazariyyeye. '--- (Hadd, 57/25) [kitap]
rettir erata ve hikmet-i ameliyyeye. ,--- (Hadd, 57/25) [mizan]. rettir
adl ile amel etmee.
--=- ' [Demire gelince;] arettir kahrlar ve errleri def etmeye. Pes
keml-i davet [tamm] olmad; ill kl ve kalem ile tamm oldu. [94a] Onun [i]in ki,
nefs grelim y hayra mnkd olur, ona er-i siyseti yeter; y budur ki, err ve s
olur, ona kl ve kahr ile siyset etmek [gerek]tir.
415





Bilmek gerektir ki, gaz iki trldr: Biri, gaz-i ekberdir. Ol nefs ile gaz
etmektir; t kim, Peygamber (a.s.) buyurur: __,:v! .\\! _\} _v! .\\! = \._
492

[Kk cihddan byk cihda geldik]. kinci gaz, Allhn dmanlar ile gaz
etmektir. mdi, ekk yoktur ki bu iki gaz olmaz; ill sabr etmek ile olur. Bundan
trdr ki, Hak Tel habbine buyurur ki: Sabr eylesin.
Kavluh Tel: ='- V ,-~ ',-~ (Nahl, 16/127) [Sabret! Senin sabrn
da ancak Allahn yardm iledir.]
Pes sabrn aksm vardr: Sabr- Allh; ve sabr- fillh; ve sabr- maallh; ve
sabr- anillh; ve sabr- billh. mdi sabr- Allh: slmn evvelidir; cismidir; ve mna
lzm gelendendir.
Nitekim Peygamber (a.s.) buyurur: ,-~ ~~ ,-~ ~~ '-~ '-(
493
[mn
iki ksmdr: Bir yars sabr ve bir yars krdr.]
Pes sabr ve kr, fezil amldendir ve dahi mktezdir, sevb- Cebril-i
fezil-i ahlktandr. Hak Tel ehl-i dne fazl eder. Sabr- fillh: Tark-i Hakka slk
etmekte sebt bulmaktr; ve nefse ihtiyr ile gaz etmektir; ve lezzetleri terk
eylemektir; ve bellara katlanmaktr. Bu resme sabr etmek makmt- slikndendir.
Amm sabr- maallh: Bu mertebe, ehl-i kefin ve ehl-i huzrundur
mcerred olduu vakt efl ve sft libsndan ve dahi cell ve ceml tecelliytna
taarruz dermektir, mcerred olmaktr.
Ve amm sabr- anillh: bu sabr, muyene ve mhede ehlinindir. Mtk
klardandr ki, nr- lht ile mnevver olmulardr. Asl onlarda kalb ve sft
kalmamtr. Cemi fn olmutur; ve evkler elemin tutmulardr; ve firk oduna
yanmlardr. Bu resme sabr etmek muhibblerin hlinden ve makmtndandr.
Ve amm sabr- billh: Ehl-i Hakkndr. Makm- istikmette onlar onlardr
ki, bil-klliye kendileri fen etmilerdir asl onlarda beeriyyetten nesne kalmamtr.

492
Feyzl-kadir, III/109; Suyt, ed-Drerl-mensre, 215; Keful-haf, I/511.
493
Feyzl-kadir, IV/285, III/188; el-Hind, Kenzl-umml, I/32; Beyhk, uabul-Imn, VII/123.
416





Peygamber (a.s.) eyitti: Gaznn gyet sevgilisi indallh deniz gazsdr.
Her kim, gaz niyyetine deniz kenrnda yatsa yetmi kez hacc etmekten efdaldir.
Peygamber (a.s.) eyitir: Ne bahtl ol kiiye kim, deniz kenrnda olur. Hak
Tel bunlara eyitir: Bunlara hesb yoktur!; ve her kim, Ramaznda denizde gzclk
eylese alt yz kul zd eylemekten efdaldir; ve alt bin yl ibdet eylemekten yedir.
mdi deniz gazsnn sevb yedir kara yerden.
Ve Hak Tel ehdlere alt trl mertebe verir: Evvel budur ki, suunu
balar; ikinci, lmezden n umakta yerin grr; nc, azb- kabrden emn olur;
drdnc, fez- ekberden emn olur; beinci, yetmi iki hri kzlarn verir; altnc,
hasmlarndan yetmi kii ona balar.
Peygamber (a.s.) eyitti: Hak Tel ehdlere be trl kermet verir: Biri
budur ki, geri kalan halkn cnn Melekl-mevt alr; amm ehdlerin cnn Allh
Tel kudret eliyle alr; ikinci kermet budur ki, suyla yumazlar; nc kermet budur
ki, kefen sarmazlar; drdnc kermet budur ki, halkla l derler, ehdlere l
demezler; beinci kermet budur ki, peygamberlere efati ahirette verirler; amm
ehdlere dnyda iken verir, kime dilerse efat eyler.
Peygamber (a.s.) eyitti: Denizde bir kez gaz etmek on kez karada kara yerde
gaz etmekten efdaldir; ve bir kez hacc eylemek hacc, eylemeyen kiiye on gazdan
efdaldir; ve hacca varm kii bir kez gaz etmek on haccdan yedir; ve bir kez denizde
gaz etmek yz kez tetavv yz haccdan yedir.
el-Hamdlillh! Nice kez denizde ve [94b] Konstantiniyyede gaz
etmiizdir. nAllhu Tel gazda ehd oluruz.
Fasl- fi-Srri Veft Resl (a.s.)
Bilmek gerektir ki; Peygamber (a.s.) ol vakt ki, Allhn risletini ve
emnetini ed etti; ve Allh yolunda cihd etti; ve halk tate buyurdu; ve masiyetten
nehy eyledi; ve Allh[a] ibdet eyledi.
417





Hatt mevt gelince Hak Tel diledi kim, onu lem-i bekya ve likya kabz
eyler; izzet ve cell sebtn ona bast eyler; ve makm- mahmdu ve havz- mevrdu
ona verir; ve rahmet denizin[i] onun efat ile ehl-i tevhde feyz eyler; ve onun
mmetine env- kermetler zhir eyler.
Kaan kim, dn tamm olup keml bulduysa ve davet karr tuttuysa Hak Tel
buyurdu ki: Hakkal-yakn makmna rc eyle!. Ondan sonra Peygambere bu yet
nzil oldu ki, hir yettir: ,= =,=: \= _. : _. ,. =! _\} -, _. \=, !s .!
=\=,v(Bakara, 2/281) [Allaha dndrleceiniz, sonra da herkese hakettiinin
eksiksiz verilecei ve kimsenin hakszla uratlmayaca bir gnden saknn.] Bu
yetten sonra yirmi bir gn Hazret-i Resl diri oldu. Ondan sonra nakl eyledi (a.s.).
Fasl- f Fezyilis-Salavt alen-Neb (a.s.)
Kavluh Tel: \=,\=. != \= ! \ !.=l ,. \! \ ,l \, _, .\! _\= \, -.:.>= =! }
(Ahzb, 33/56) [Allah ve melekleri, Peygambere ok salevt getirirler. Ey mminler!
Siz de ona salevt getirin ve tam bir teslimiyetle selam verin.].
Peygamber (a.s.) eyitti: Her kim, Allh zikr etse ve beni salavt ile anmasa
ol kii tamuya girdi ve Allhtan rak oldu.
Peygamber (a.s.) eyitti: Her kim, bana gnde yz kez salavt verse Hak Tel
onun yz hcetini kabl eyler; yetmi hcetini ahirette kabl eyler; ve otuz hcetini
dnyda kabl eyler.
Peygamber (a.s.) eyitti: Her kim, bana Cuma gn[]; yhd Cuma gecesi bin
kez salavt getirse umakta yerin[i] grmeyince lmez.
Fasl f-Temsl Ashb- Reslullah (a.s.)
Garib-i Ahbrda eyitti: Vet-tn sresinde hakkatte incirden murd, Eb
Bekrdir; ve zeytndan murd, merdir ve tr- snden murd, Osmndr; ve beledl-
emnden murd, Aldir.
418





Ve bazlar eyitti: ,-;-- '--=- ' (Kevser, 108/1) [(Reslm!) Kukusuz
biz sana Kevseri verdik.] Bunu temsl ederler. el-Kevserdeki kftan murd, Eb
Bekrdir; vvdan murd merdir; ve sden murd, Osmndr; ve rdan murd,
Aldir (radyallhu anhum ecman).
Klellhu Tel: '~V Q,=')-- Q ;- V ;--'~- (Tevbe, 9/100)
[(slam dinine girme hususunda) ne geen ilk muhacirler ve ensar ile].
Shib-i Kef eyitir: Hak Tel onlara onun [i]in sbktr ki, onlar iki
kbleye namz kldlar idi; evvel Kudse nden ol mensh oldu Kabeye kldlar.
Bazlar eyitti: Bedir gazsnda hzr olup bazs ehd olduklar iin
sbktr.
Kn (rahmetullhi aleyh) eyitti: Muhcir onlardr ki, vahdete sebkat
ettiler, nefs makmndan hicret etmek ile; ve ensr onlardr ki, gnle yardm ettiler nefs
zerine.
\, ,=, .! ,. \! \=> (Tevbe, 9/100) [Onlara gzellikte tabi olanlar var
ya!]Yan memrta imtisl edip menhiyyttan ictinb etmek ile. ,.= =! __
(Tevbe, 9/100) [te Allah onlardan raz olmutur] Yan, Hak Telnn halk ile
muttasf olduklarndan tr; ve sft- kemlta mazhar olduklarndan tr; ve dahi
makm- rzya vsl olduklarndan tr Hak Tel onlardan rz oldu ve -.= !_
(Tevbe, 9/100) [Onlar da Allahtan raz olmulardr.] Yan Hak Tel onlara dny ve
dn mertebelerin[i] verdiinden tr; ve dahi yakn makmtn hakykna eritiinden
tr ve onlar rz oldular. '-= ;)- -- (Tevbe, 9/100) [Allah onlara, cennetler
hazrlamtr.] Yan, efl ve sft ve zt cennetlerinden. ')V ')-= Q ,= (Tevbe,
9/100) [Zemininden rmaklar akan.] Yan, ol efl ve sft cennetlerinin tahtndan ulm
ve marif rmaklar akarlar. Nitekim cennete ravzalarndan akarlar; ')-- Q--'= (Tevbe,
9/100) [inde ebed kalacaklar.] Yan ol cennetlerde dimlerdir. Onun [i]in ki,
vsllardr cennet-i zta [95a] ;-=- ;-- 4- (Tevbe, 9/100) [te bu, byk
kurtulutur.]
419





Fasl
Peygamberlerin kemltn[] beyn eyledik. Dileriz ki, ehl-i yakn[i] dahi
beyn eyleriz in-Allhu Tel. Kavluh Tel: - V ,= --- ;--;~ V J- -,-- - ;-
(r, 42/23) [De ki: Ben buna karlk sizden akrabalk sevgisinden baka bir cret
istemiyorum.]. Kaan kim, bu yet nzil oldu, eyittiler: Y Reslallh! Senin karbetin
kimlerdir? Onlar bize bildir ki, onlar sevmek bize vcib oldu.
Peygamber (a.s.) eyitti: Al, Ftma ve Hasan Hseyn; ve bunlardan sonra
bunlarn olanlar seyyidlerdir. yle olsa karbet, cinsiyye-i rhniyye ile mnsebeti
muktez oldu. Pes peygamberin olanlar sliklerdir ki, peygamberin yoluna tblerdir
hidyete.
Peygamber (a.s.) eyitti: Her kim, benim ehl-i beytime zulm eylese umak ona
harm oldu. Peygamber (a.s.) eyitti: Her kim, l-i Muhammedi sevse ve lse ehd
oldu; ve her kim, l-i Muhammedi sevmese kfir oldu.
Fasl
n fezil-i ashb bildik. Ve onlara tb olanlar dahi beyn eyleyelim.
Klellhu Tel: \.._l ,. (Ftr, 35/32) [Sonra verdik.] Yan Y Muhammed!
Senden onlara kitb mrs eyledik. \..\,= = \.,=l . \! _\.:\! (Ftr, 35/32)
[Kitab, kullarmz arasndan setiklerimize.] Yan; Muhammedlerdir ki, bizim
ibdetimize mahsslardr. Zr ki, bunlarn istidd[] kemldedir, geri kalan
mmetlerden. -=.\ ,\\= ,.= (Ftr, 35/32) [Onlardan (insanlardan) kimi kendisine
zulmeder.] Yan, istidtlar nks olanlar zlimlerdir nefislerine. ..s= ,.=
(Ftr, 35/32) [Kimi ortadadr.] Yan; muktasd onlardr ki, gh Allh[a] mut olurlar
gh s olurlar. =! .\, =!_,>\ \, _,\= ,.= (Ftr, 35/32) [Kimi de Allahn izniyle
hayrlarda ne gemek iin yarr.] Yan; sbklar onlardr ki, teceliyyt- sft ile
fen bulmulardr. _,,:\! \! = =\. (Ftr, 35/32) [te byk fazilet budur.]
Ve dahi Hak Tel, ibu mmetin hakknda eyitti: -=! _,> ,..: (l-i mrn,
3/110) [Siz en hayrl mmetsiniz.] Bazlar eyitti: Siz hayrl mmetsi[ni]z evvel
gelen mmetlerden.
420





Bazlar eyitti: Siz ilmullhta hayrl mmetsi[ni]z demektir.
_\.\\ =_>! (l-i mrn, 3/110) [nsanlarn iyilii iin ortaya karlm]
yan Hak Tel sizi thir eyledi halk iin. =_=\\, _=\. (l-i mrn, 3/110)
[yilii emredersiniz.] Yan, halka sylersiniz bel kelm ile. _:.=\! = .. (l-i
mrn, 3/110) [Ktlkten menedersiniz.] Yan; hlik nehy eder ki, irkten ve
masiyetlerden.
Pes bunlar hayrl mmet olduu oldur ki, Hak Tel bunlar fil ve sft
zulmtndan karp nra getirdi. Onlar dahi efl-i nrun[u], tecell ettiler tevekkl
makmnda; ve sft nrun[u] tecell ettiler rz makmnda. Ve Hak Tel, bunlar
enniyyet zulmtndan karp nr- zta eritirdi.
Kurndan ve hadsten sonra bunlarn sznden ye sz yoktur. Ve bunlarn
szleri hl dilidir; ancak kl dili deildir. Ve ilm-i lednndir; kesb deildir. Ve
bunlarn hakknda Hak Tel buyurur: ._>, ,= v ,,\= =>v } vl =! s\,\l
(Ynus, 10/62). [Bilesiniz ki, Allahn dostlarna korku yoktur; onlar zlmeyecekler
de.]
Fasl
Bilmek gerektir ki, peygamberler (a.s.) etkiy ve asfiy idi. Pes Hak Tel
diledi kim, dahi musafflar olurlar; t kim, nk- gaybiyyeye kim gaybul-hakyktan
gelir. Bunlarn kulbunda irtism edip dahi mcell olurlar; ve esrr- ilhiyye kim,
kenzd-dakyk feyezn eder. Bunlarn ervhnda irtikz edip dahi mualllar olurlar.
Bu sebebden tr ve bunlarn her birisi bir trl belya mbtel eyledi. Bunlardan
sonra evliyy dahi yle eyledi.
Nitekim Peygamber (a.s.) buyurur: .=v\ \.=v! s\,\v! ,. s\,,.>\ s>, _ \.\! .=!
[En iddetli belya maruz kalan insanlar peygamberlerdir, sonra veller, sonra da onlarn
benzerleridir.]
494
Zr ki, bunlar bel hlinde bel edene nazar ederler muhabbet
yolunda =' [?] svr olup slk ederler hadir-i Kudse eriirler; cem-i nefs,
akabelerinden geerler.

494
Msned Sad, I/87.
421





mdi bel gren ve kan yan aktan dem peygamber (a.s.) idi. Hak Tel
onu topraktan yaratp ve mescd-i melike eyleyip ve cem-i esmy ona retti. Ve
eytn [95b] onun [i]in redd etti. Ve gkler zerinde yrtp umaa kard. hir
dem umakta marr olup izzet-i cebert kapsnda mnbast oldu.
yle olsa evvel hlinde garb oldu cell perdeleriyle; ve hir-i karb oldu ceml
perdelerine izzet-i ceberttan srlp mlk-i melekta geldi; t kim edeb reneydi.
Bundan pes dem bu firka ve bu itiyka nazar eyledi, yz yl ol firkta alad ve
gn ge bakmad utandndan tr ve _\,\! _\! \, !_,.=\ _!.\! !.= ,=_ !.= [ Bu
resimdir ve bu evdir. Ey akl sahipleri ibret aln!].
kinci bel eken, Nh peygamber idi (a.s.). Kavmini Allha davet eyledi.
Kavmi uymadlar, ona ok bellar eylediler; hatt bin yl alad. Ve nid iitti ki: Y
Nh! Gemi yap kavmin ile seni kurtaraym. Ol dahi gemi yapt ve kavmi kurtuldu ve
kfirler helk oldular.
nc bel eken, brhm peygamber idi (a.s.). Hak Tel onu halka
klavuz ve dell vermiti. Nemrd onu oda att. Hak Tel ltfundan ol nr, ona nr
kld. Ve nid iitti ki: ,,=!_,} _\= \=>= !._, _.: _\. \, (Enbiy, 21/69) [Ey ate!
brahim iin serinlik ve esenlik ol!]. n brhm bu sz iitti belya nazar eylemeyip
bel adna nazar etti ve saf buldu.
Drdnc bel eken, sml peygamber idi (a.s.). Kendi nefsini Hak yoluna
fed eyledi ve atasna mut oldu boazlanmaya gitti. Bir nid iitti ki:
,,== g,., \.,. (Safft, 37/107) [Biz, oluna bedel ona byk bir kurban verdik.].
n bu nidy sml iitti bely terk eyledi. Bel adna nazar eyledi.
Beinci bel eken, Yakb peygamber idi (a.s.). Hak Tel olu Ysufa
hsn ve ceml ve keml verip Yakb ol hsn grd k oldu. Hak Tel Yakbu
Ysufun hsn ile mbtel eyledi; amm ibretullh Yakbu Ysuftan yaratt. Ve
ok alad. Vakt olurdu ki, gzlerinden kan akard. Hak Tel keml-i kereminden
Yakbun gzlerini ve Ysufu yine verdi.
422





Altnc bel eken, Ysuf peygamber idi (a.s.). Ol kendi hsnne marr oldu.
Hak Tel Kendine marr olursun dedi. Karndlar mekr edip kuyuya braktlar.
Ondan sonra kuldur diye kem bahya sattlar. Ondan sonra Zleyh Msrda k
olup ve bhtn eyleyip zindna braktlar. Yedi yl zindnda kald. Ondan sonra
zindndan kp Msra azz oldu. Ve sonra atas ve karndlar ile buluup ona secde
eylediler. Ysuf eyitti: Benim Rabbim latftir ve ne kim, olsa kdirdir dedi.
Yedinci bel eken, Eyyb peygamber idi (a.s.). Holuuna ve sabrna marr
oldu. Hak Tel Eyyb env- bellar ile mbtel eyledi. Mln[] ve olanlarn[]
helk eyledi. Ve kavmi, onu evlerinden kovdular. Ve eyitti: Y Rabb[i]! Bana zahmet
ulat. Hitb iitti ki: Ayan yere [v]ur. Souk su ksn, gusl eyle dedi. Pes Hak
Tel onu d. Eyitti: _! ! - .! .,\! ,. !_,\ \.. \ .} (Sd, 38/44) [Gerekten biz
Eyyb sabrl (bir kul) bulmutuk. O, ne iyi bir kuldu! Daima Allaha ynelirdi.].
Sekizinci bel eken, uayb peygamber idi (a.s.). Hatbl-enbiy idi. Hak
Tel onu kendi akna mbtel eyledi. Ol dahi yz yl alad, gzleri grmez oldu.
Hak Tel her yz ylda bir kez gzlerin[i] at, eyitti: Y uayb! Niin alarsn? Eer
dny istersen vereyim; ve eer umak istersen vereyim; eer tamdan korkarsan emn
edeyim. uayb eyitti: Senin evkinden alarm, y Rabb!. Nid iitti ki: Benim
cemlim, sana y uayb!.
Dokuzuncu bel eken, Ms peygamber idi (a.s.). Evvel hlde anas onu Nl
rmana sanda koydu, att. Sonra Msrdan kat, vard. uayb peygamberin on yl
koyunun[u] gtt. Hak Tel ona ikrm eyledi [96a] yed-i beyz ile; ve as ile
Firavn[] onun elinde helk eyledi; ve ona Tevrt yazlm gnderdi. Ms
peygamber ilmine marr oldu. Hak Tel onu mbtel eyledi. Hzrla ve Hzrn gizli
ilerine sabr eylemedi. Ondan sonra Hak Tel yine inyet edip Msra gnderdi.
Onuncu bel eken, Dvud peygamber idi (a.s.). Kendine marr oldu. hir
bir gnh ile mbtel oldu ki, krk yl gnhna alad. hirinde iitti ki: Y Dvd!
Ben seni yeryzne halfe kldm. Halka hkm eyle adlle, ve hevya uyma ki, doru
yoldan karsn dedi.
423





On birinci bel eken, Ynus peygamber idi (a.s.). Kavmini tevhd-i
Allh[a] davet eyledi; velkin onlarn zahmetine katlanmad. Gazaba gelip ol yerden
gitti. hir pemn olup kendini denize brakt. Derhl bir balk onu yuttu ve bir balk
dahi ol bal yuttu. Ynus Allha yalvard ve tesbh eyledi. Hak Tel ona yine itb
eyleyip, eyitti: ,.==\! _.. =\.: ,\! = \. ,. (Enbiy, 21/88) [Ve onu kederden
kurtardk. te biz mminleri byle kurtarrz.].
On ikinci bel eken, Zekeriyy peygamber idi (a.s.). ol vakit ki, eyitti: Y
Rabb[i]! Bana bir oul ver ki, benim mrsm ve l-i Yakbun mrsn ol yesin ve
ondan rz olgl. Bir hitb iitti ki: Biz size bir oul mutularz ki, ad Yahydr.
Bundan ol kimseye Yahy denildi. Ondan sonra Zekeriyyya kfirler kasd eyleyip
ldrmek istediler. Zekeriyy kat, bir aaca girmek istedi ki, ol aa yarld Zekeriyy
ol aaca girdi; amm etei ucu gizlenmedi. Kfirler grp bildiler bk ile bitiler.
Tepesine gelince inledi. Hak Tel eyitti: Y Zekeriy! nleme, yoksa seni
Peygamberler defterinden karrm! dedi.
On nc bel eken, Yahy peygamber idi (a.s.). hir Hakkn yolunda ve
ak meydnnda ko gibi boazland.
On drdnc bel eken, s idi (a.s.). Hak Telnn rhundan idi. Ve
olanck iken syledi, eyitti: Ben abdullhm ve bana Hakktan kitb geldi. Ve beni
peygamber kld. Ve ben kande olsam bana buyurdu kim, namz klaym ve zekt
vereyim ve dahi eyitti: lh! Beni ak kullardan eyleme. Pes Hak Tel ona kitb ve
hikmet; ve Tevrt ve ncl retti. yle olsa s peygamber (a.s.) yerden ve gktendir;
insndan ve melektendir. Ve Hak Tel ona eyitti: =\, _\} =!_ =, .= _ .! _=, (l-i
mrn, 3/55) [Ey s! Seni vefat ettireceim, seninezdime ykselteceim.].
On beinci bel eken, Muhammed Mustaf idi (a.s.). Habbullh idi. Onu
cem-i mevcdttan arndrd.Onun nrunu, kendi nrundan yaratt. yle olsa
Muhammedin nru, Tanr nrudur; ve emri Tanr emridir; ve srr[] Tanr srrdr ki,
ona Allhtan nr ve kitbmz geldi. Ol nr sebebiyle Hak Tel halk drs-selma
hidyet eyledi ve onlar zulmttan nra kard. Ve ol nr ile srt- mstakme hidyet
eyledi (a.s.).
424





n enbiynn hllerin[i] ve kermetlerin ve srrlarn[] bildik. imdiden
sonra evliynn hlini ve marifini ve hakykn bilmek gerektir ki, seyyidl-enbiynn
kemlt ve evliynn hltyla bilinir.
















425





FASL-I F TEZKRETL-EVLY
Ey shib-i srr- ilh! yle bil kim, hadslerden ve Kurndan ve kelimt-
ilhiyyeden sonra ashb ve meyih srlarndan yerek ve latf-i rkk sz yoktur. Zra ki,
bunlarn szleri hl dilidir, kl dili deildir. Ve ilm-i lednndir; amm ashb
(radyallhu anhum) kitbmda zikr eylemedim. [96b] Zr bunlarn ahvli oktur ve
hem bunlarn iin baka bir kitb dzlmtr; velkin meyihi yazdm.
mdi bunlarn evveli, O, Mustaf milletinin sultn Eb Muhammed Cafer-i
Sdk (radyallhu anh) erat ve tarkat; ve hakkat ve marifet iinde kmil idi. Ve
hem zevk ehline, mukaddem ve ak ehline p-v idi.
Ve nakildir ki: Cafer-i Sdk (rahmetullhi aleyh) bir zamn halvete girdi.
Sfyn- Sevr kapya geldi ve eyitti: Ey Sultn- velyet! Mslmnlar senin
nefsinden mahrm oldular. Niin uzlet edersin?.
Cafer-i Sdk eyitti: Fesedz-zamn ve tagayyrul-ihvn. Ve eyitti: Her
kim, uslu ise halka karmaz. Ve eyitti: Be kiinin sohbetinden saknn. Biri, yalanc
kiiden; ve biri, ahmk kiiden; ve biri, bahl kiiden; ve biri, seni hcet vaktinde hacl
eyleyenden; ve beinci, fsk kiiden kim, seni bir lokmaya satar.
Ve onun szleri oktur; velkin teberrk iin birka kelme getirdim
(rahmetullhi aleyh).
Ol tbin kblesi ve ol hem nefes-i rahmn ol Sheyl-i Yemen pes Veysel
Karan (rahmetullhi aleyh). Kle Reslulllh (s.a.v.): _,! -\ \s, _ ,,\ .\! _,> }
495
[Tbiinden en hayrl kimse, veys denilen kiidir.].
Ol kiinin kim, meddh Muhammed Mustaf olur. Hangi dile rast gelse ki,
onu medh eyler. Ve hem hce-i enbiy lm deine dtnde eyittiler: Y
Reslallh! Murakkan kime verelim?. Peygamber (a.s.) eyitti: veyse verin.

495
El-Hind, Kenzul-Umml, XII/73; Ahmed b. Hanbel, I/38; Mslim, Kitbz-zhd, 224; 2542; bn
Sad, Tabaktl-kbr, VI/163; bn Hacer, el-sbe, I/220.
426





yle olsa mer ve Al, murakka veyse ilettiler. mer eyitti: veysi
grdm. Ba ak ve yaln ayak yrrd ve bir kilm giyerdi. Ve en sonra ben lemi ol
kilm iinde grdm. Ve ondan sonra veyse eyittim: Bana t ver. veys eyitti:
Y mer! Tanry bilir misin?. Ben eyittim: Bilirim. Eyitti: Tanr seni bilir mi?.
Ben eyittim: Bilir. Eyitti: Tanrdan artn bilme ve Tanrdan ayrna bilinme.
veys eyitti: Her kim Tanr[y] bildi h nesne ona gizli kalmaz. Ve selmetlik
yalnzlk iindedir; ve yalnzlk oldur kim, vahdet iinde ifrd olur; ve vahdet oldur kim,
onun gnlnde Tanrdan artk nesne olmaz.
Ve nakildir ki, veys eyitti: Ycelik istedim alaklkta buldum; ve ululuk
istedim halka nashat etmekte buldum; ve fahr istedim fakrda buldum; ve rhatlk
istedim zhidlikte buldum; ve izzet istedim kanatte buldum; ve baylk istedim rzda
buldum; ve kermet istedim takvda buldum; ve terzi arln istedim l ilhe
illallh Muhammedun Reslullh demekte buldum; ve kymet susuzluundan emn
olmak istedim oru tutmakta buldum; ve ibdet lezzetin istedim dnyy terk etmekte
buldum; ve muhabbet istedim Allhn zikrin[i] sevmekte buldum; ve lm sevmek
istedim ml terk eylemekte buldum; ve gnl nrun[u] istedim az yemekte buldum; ve
kabir nrun[u] istedim dn namzn[] klmakta buldum; ve yold istedim amelde
buldum; ve eref istedim emr-i bil-marf ve nehyi anil-mnker etmekte buldum; ve
efdal-i gazy istedim nefis ile mchede etmekte buldum; ve fazlet istedim hell kesb
etmekte buldum; ve umak istedim cmertlikte buldum; ve hikmet istedim gnhlar
terk etmekte buldum; ve selmetlik istedim garblikte buldum; ve halk sevmek istedim
hasedi ve kibri terk eylemekte buldum; ve fergatlk istedim dervlikte buldum dedi
(rahmetullhi aleyh).
Ol veller sadr Hasan- Basr (rahmetullhi aleyh) ilm ve amel [97a] iinde
nazri yoktu. Ve and iti kim, mrnce dnyda glmez ve ehl-i dnyya karmaz. Ve
kendi nefsini mchede ve riyzat ve korku iinde tutard. Ve yetmi yl tahretsiz yere
basmad ve halktan kll mnkati olup dururdu. Ve ona sordular: Dnin asl nedir?.
Eyitti: Verdr. Eyittiler: Ver ne nesne btl eder?. Eyitti: Tama.
Ve nakildir ki, Mlik bin Dnr eyitti: Bir gn Hasan- Basrye sordum ki:
Hicbn ulusu nedir?. Eyitti: Gnl almaktr. Ve Gnl neden olur? dedim, eyitti:
427





Dny sevmekten; ve eyitti: Her kim, halktan uzlet ederse azz olur; ve her kim
nefs[e] svse zd olur; ve Tanr sevmeklik nin dnyy terk eylemektir dedi
(rahmetullhi aleyh).
Ol slik-i tayyr Mlik bin Dnr (rahmetullhi aleyh) Hasan Basrnin
yriydi. Ve ona eyittiler: Ne yersi[ni]z?. Eyitti: Tanr nimetin[i] yerim ve eytn
buyruun[u] tutarm. Ve ol eyitti: Halk beni dnden svdnden ye sorun.
Eyitti: Niin?; eyitti: Onun [i]in kim, ekmel gnl sndrr onu bana gerekmez.
Ve eyitti: Saknn dnydan kim, cmle lemlerin gnln kapmtr. Ve eyitti: Her
kim, hakla mnct etmeyi sevmez halkla sylemekte belvs eksik olur dedi
(rahmetullhi aleyh).
Ol zhid-i kni Muhammed [bin] Vsi (rahmetullhi aleyh) sahbilere ok
hizmet edip dururdu. erat ve hakkat iinde nazri yoktu. Ol eyitti: Her kim, kanat
ederse halktan b-niyz olur. Ve eyitti: Bahtl ol kii kim, gece a yatar ve ol hle rz
olur. Ve eyitti: Gerek tlib oldur ki, Hakktan artk kimseyi ihtiyr etmez ve halka
karmaz derdi (rahmetullhi aleyh).
Ol fakr-i adem Habb-i Acem (rahmetullhi aleyh) shib-i sdk ve himmet
idi. Ve onun kermeti ve riyzeti kemlde idi. Ve Hasandan ilm renirdi. n ilmi
kemle ergrd dnydan yz dndrd ve ibdete megl oldu; hatt ol kadar keml
buldu ki, buday gn Basrada ve Arefe gn[] onu Araft danda grrlerdi. Ve ol
eyitti: lh! Kimin ki, senin ile ns yoktur; her ki, onun dnyda ve ahirette yold
olsun derdi (rahmetullhi aleyh).
Ol fakr-i gan Eb Hzim Meden (rahmetullh) mchede ve mhede ve
riyzet iinde b-misl idi. mer ve Osman ve Enes bn Mlik ve Eb Hureyre ile sohbet
eyleyip dururdu. Ve ol eyitti: Saknn bu dnydan kim, Firavn ve Nemrd ve eddd
ortadr ve eyitti: kil oldur ki, eer eline dnylk girerse sevinmez; ve eer elinden
dnylk giderse yerinmez.
Ve bir kii ona sordu ki: Senin mln nedir?. Ol eyitti: Benim mlm Hak
rzsdr; ve halktan b-niyz olmaktr; ve Hakka megl olmaktr derdi (rahmetullhi
aleyh).
428





Ol hce-i eyym Ukbetl-Gulm (rahmetullhi aleyh) denli gnl ehlinin
makblu idi ve Hasan Basrnin kirdi idi. Bir gn Hasan- Basr ile deniz kenrnda
abdest alrlard. Ukbe su zerine revn oldu. Hasan acibe kld ve eyitti: Y Ukbe! Bu
mertebeyi neyle buldun?. Eyitti: Sen otuz yldan beri onu ilersin kim, Hak buyurur;
ve ben otuz yldr ki, onu ilerim ki Hak diler.
Ve onun takvs buydu ki, gnde bir arpa kursasn[] [? ~,- ] yerdi. Ve eyitti
ki: Kirmen-ktibnden utanrm. Haftada bir kere su dkerdi. Ve ekser hlde
uyumazd ve eyitirdi: lh! Eer afv edersen ve eer hm edersen dahi seni severim
derdi (rahmetullhi aleyh).
Ol Meryem-i sniye Rbia-i Adeviyye [97b] (rahmetullhi aleyh). Eer
eyitirlerse Rbia[y] onlar sfatnda niye zikr eyledik? Cevb budur ki: Avret kim,
Tanr yolunda tlib olursa, erdir. Bil ki; ol er kim, tlib-i Hakk olmaz; mande avret
ondan yedir.
Bir gn Rbia Hak Teldan fakr istedi. Hak Tel eyitti: Y Rbia! Yetmi
hicb gemek gerektir ki; t fakr mertebesine varasn. Evet yukar bakgl. Rbia yukar
bakt. Kandan bir deniz grd kim, hav yznde muallak durur. Hak Tel eyitti: Bu
deniz ki, grrsn klarmzn gzleri yadr ki bizim vislimiz[i] isteyegeldiler,
belirsiz ldler.
Ve Rbiaya sordular kim, Hakk sormasn. Eyitti: Bel. Eyittiler: eytn
dmn tutar msn?. Eyitti: Yok. Eyittiler: Niin? eyitti: Onun [i]in kim;
Rahmn sevgisi iimde yle dolmutur ki, eytn dmanl smaz.
Bir gn bir avret Rbiaya eyitti: Tara k kim, Tanrnn sunun[u] gresin.
Rbia eyitti: eri gir kim, sni-i gresin.
Ol sbitler mukaddemi Fudayl bin Iyz (rahmetullhi aleyh) tarkat-i ayyr
idi. Riyzet ve kermet iinde misli yoktu. Ve onun, drt yaar bir olu vard. Ol
olanck eyitti: Baba, beni sever misin? Tanry dahi sever misin. Eyitti: Severim.
Ol olanck eyitti: Bir gnlde iki sevgi nice olur? dedi.
429





eyh bu sz Hakktan bilip bir nice eyym kendine gelmedi ve ona eyittiler:
Dn[in] asl nedir?. Eyitti: Akldr. Eyittiler: Akl[n] asl nedir?. Eyitti: Hilmdir.
Eyittiler: Hilm[in] asl nedir?. Eyitti: Sabrdr.
Ve eyitti: Her kim, ululuk isterse kendisin[i] hor eylesin ve yalnz olsun.
Ve eyitti: Her kime kim, dny verdiler ahiretinden kesb verdiler.
Ve eyitti: nesne cihnda az bulunur: Biri ol lim ki, ilmi iinde ameli
olur; ikinci, ol amel ki, ihls ile olur; nc, ol dost ki, aybsz olur.
Ve eyitti: Ne bahtl ol kii kim, anasndan domad ve bu yalanc dnyya
gelmedi derdi (rahmetullhi aleyh).
Ol perverde-i ekrem brhm bin Edhem (rahmetullh) ok meyihler
yzn grp dururdu. Ve mm Eb Hanfe ile sohbet ederdi. Ve Cneyd onun
hakknda deyip durur kim, brhm bin Edhem meftihul-ulmdur. Ve evvel hlinde
Belh ehrinin pdih idi. Bir gece sarynda yatarken dm stnde ayak nn iitti.
Eyitti: Kimsin?. Ol dahi eyitti: Deve yitirdim onu isterim. brhm eyitti: Ey chil
deveyi dm stnde mi istersin?. Cevb verdi ki: Ey kil! Tanry atlas dekler
iinde mi istersin?.
brhm n bu sz iitti, cnna od dt ve gnl gussal oldu. Ve
pdihln[] terk eyledi. bdete megl oldu. Ve brhmin evvel eyhi Hzrdr
(a.s.).
Ve eyitti: per]i gnlden gidermeyince ona devlet kaps almaz: Biri
budur ki, bu dnyy ona verseler sevinmez; biri, eer yine alrlarsa yerinmez; ve biri,
eer medh etseler d olmaz ve zemm etseler yerinmez.
Ve bir kii ondan t istedi. brhm eyitti: Tanryla olgl; ve halkla
karmagl; ve dnyya olunmagl dedi (rahmetullhi aleyh).
Ol mebriz-i meydn-i mchede ve ol mchede-i eyvn- mhede
Bir-i Hf (rahmetullhi aleyh). Azm mchedesi vardr ve fazl sohbetin[i] bulmutu.
430





Ve usl-i dn ve fr iinde nazri yoktu. Ve Hak aknda unun gibi hayrn oldu kim,
ayana pamak giymedi. Onun [i]in Hf derlerdi.
Ve Bir ol mertebeye eriti kim, kande baksa Tanrnn nrun[u] grrd. Ve
krk yl tamm, nefsi bryn arzulad, vermedi.
Ve bir kii ona sordu kim: Bu mertebeye neyle erdin? Bir eyitti: mrm
iinde [98a] kendi hlimi haktan artk kiiye demedim. Ve Bir eyitti: Fakr
trldr: Biri oldur kim, halktan nesne dilemez, verdilerse dahi almaz. Ol kavme,
rhnler derler. kinci oldur kim, halktan nesne dilemeye verirlerse alrlar. Ol kavme
tevekkl ehli derler. nc oldur kim, nefisleri takz ederse nesne vermezler
belkim, kahr ederler.
Ali Crcn, Birden t diledi. Bir eyitti: Fakr ile diril; ve sabr pe edin;
ve arzuyu dmn tut; ve ehvete muhlefet eyle; ve onu mehed gibi halvet tut! Ve
Bir eyitti: Her kim, dilerse dnyda azz olmay ve ahrette ulu olmay, lmden
korkmasn. Zir ki, lm Hakka ulamaktr. Mmin Hakka ulamaktan kamaz
derdi (rahmetullhi aleyh).
Ol hccetl-fakr fahri ol kutub vakt-i Zn-nn- Msr (rahmetullhi
aleyh) tarkat ve marifet ve hakkat ve tevhd iinde nazri yoktu ve bir sultn olu
ondan t diledi.
Zn-nn eyitti: Yol ikidir: Eer kii yol istersen dnyy terk eyle ve
yazklar terk eyle; ve eer ulu yolu istersen Tanrdan artn terk eyle dedi.
Ve on yl Zn-nnun nefsi eki a diledi vermedi. Ve eyitti: Marifet
trldr: Biri, tevhid bilmektir, mminlerindir; ikinci, hccet ve beyn bilmektir, bu
limlerindir; nc, vahdniyyet sfatn[] bilmektir, bu vellerindir.
Ve eyittiler: rif kimdir?. [Eyitti:] Hakk ilimsiz ve aynsz ve
mhede[siz] ve sfatsz ve kefsiz bilir. Ve eyitti: Zhidler, hiret pdihdr; ve
rifler, zhidlerin pdihdr.
431





Ve eyitti: Tevbe iki trldr: Biri, avm tevbesidir; ikinci, havss tevbesidir.
Ol gaflettendir. Ve nesne ihls- nindr. Biri oldur kim, medh ve zemm onun
katnda berber olur; ikinci oldur kim, amelin[i] unutur ve gnhn[] anar; nc oldur
kim, Tanrdan artna gnlden tara brakr.
Ve eyittiler: Sohbeti kimin ile edelim. Eyitti: Onunla edin kim, ml ve
mlk ve esbb olmasn. Ve eyitti:Tevekkl halktan midin[i] kesmektir; ve uzlet,
nefsinden uzlet eylemektir.
Ve eyittiler: Dnya nedir?. Eyitti: Her nesne kim, seni Hakktan artna
megul eyler, ol dnyadr. Eyittiler: Sflik nedir?. Eyitti: Cem-i lemden Hakk
artk sevmektir.
Ve eyitti: rifin derecesi vardr: Biri, tahayyrdr; ve biri, fakrdr; ve biri,
vasldr derdi (rahmetullhi aleyh).
Ol sultnul-rifn ol burhnl-ikn ol kutb-i Temm Byezd-i Bistm
(rahmetullhi aleyh). Onun riyzetleri ve kermetleri ve kelimtlar hadden geiptir,
derdi. Ve esrr ve hakyk iinde b-nazr idi. Heme teni mchede ve cn mhede
iinde idi.
Ve Cneyd (rahmetullhi aleyh) eyitti: Byezd bizim aramzda Cebrl
gibidir derdi. Ve Byezd yz on eyhe kulluk eyledi. Ve eyitti kim: Eer sekiz
umak kapsn[] bana asalar ve dnyy hep bana verseler seher vaktinde alabmla
mnct kldma demez dedi.
Ve eyitti: rifin kemli oldur ki, muhabbet iinde giyinir. Ve eyitti: Bir
zerre marifet halveti kiinin gnlnde yakar gider. Ve Firdevs- alda bin kiiden ve
Hakk bilmekliin nin halktan kamaktr. Ve Hakk sevdii nin nesneyle belli
olur: Biri, sehveti denize benzer; ikinci, efkati kefe benzer; nc, tevzu yere
benzer. rif oldur kim, h nesne onun merebin[i] bilindirmez.
Ve nakildir ki; Byezd eyitti: lhi! Eer beni tamuya koyarsan tamu ehline
senin cemlin araftnda bir zerre [98b] ikre eyleyeyim. Tamu, ol kavme Firdevs
gibi olsun. Eer beni umaa koyarsan akn odundan bir zerre ikre eyleyeyim.
432





Umak ehline, umak tamu gibi olur. Ve her kim, Hakka riftir, halka childir; her
kim, Tanr[y] bildi, tamuya azb oldu; ve her kim, Hakk bilmedi, tamu ona azb
oldu. Ve her kim, ehveti ok [i]ken lrse; l-cerem onu lanet kefenine sararlar ve
nedmet yerinde defn eylerler.
Ve eyitti: lm zrdr ve marifet mekrdir ve mchede hicbdr. Ve gnl[n]
kabz olduu nefs[in] bast olduundandr; ve gnl[n] bast olduu nefs kabz
olduundandr. Ve hay ilmdir ve rhat ve marifettir. Ve rzk, zikrdir; ve evk,
klarn drl-mlkdr; ve farza, Mevl sohbetidir; ve snnet, dnydan elin[i]
ekmektir.
Ve Byezde sordular kim: Onu kem buldun?. Eyitti: Dny esbbn[]
cem eyledim, kanat zinciri ile baladm, sdk manclna ko[y]dum, nevmdlik[i]
denize attm. Ondan buldum dedi. Denli halk, Hakkla sylerler, ve ben Hakktan
sylerim. lmi ve ameli ve nefsi ko[y]dum ve Hak Tel bana ilm[i] erzn kld. Ve ben
eyittim: Sen bana bensiz olmak yedir, ondan kim, ben sensiz olaym.
Ve Hak gnlmdeki kendi rzln bilirdi. Honutluk hilatin[i] bana
giydirdi, ve beni mnevver eyledi; ve beeriyet kudretinden kurtard; ve kermet
tcn[] benim bamda koydu; ve tevhd kapsn[] bana at ve ak arbndan bir
kadeh itim. Ondan otuz bin yl btnm ile vahdniyyet iinde itim. Ve otuz bin yl
ulhiyyet havsnda utum. Ve otuz bin yl ferdniyyet denizinde utum. Ondan sonra
kendi derimden ktm, Byezdi grdm. Ondan sonra Hak Tel bana eyitti: Ne
dilersin?. Ben eyittim: Hakk dilerim. Hitb geldi kim: Nice ki, Byezdin vcdu
bkdir bdlua erimek muhldir. Nefsin fetel; yan kendini yok eyle, ondan bize
gel dedi. Ben eyittim: lh! =,\} v! =,: _\} . Yan, derghna neyle eriirler?
dedim. Nid geldi kim: =! ,. \.>. ==. _\=. Yan; ilkin nefsini talak boa.
Ondan bize syle dedi.
Ve mnctnda eyitti: lh! Aceb deil; ol kim, ben seni severim. Zr ki,
ciz ve muhtc kulum. Ve aceb oldur ki, sen beni seversin. Ve ben miskn ve chil ve
bed-baht ve yetmi yllk kfir ve sn ve sakaln dallette aartm ve yabnda mrn
433





telef geermi. mdi bu denli aybm ile yle sana dnerim ve znnrm keserim ve
slm dnine girerim der idi (rahmetullhi aleyh).
Ol bende-i tebrek Abdullah bin Mbrek (rahmetullh). Ona ehinh-
ulem derlerdi. Ve onun tasnfleri mehrdur ve kermetleri mezkrdur.
Ve eyitti: Her kimin ki; edebi yoktur, ol snnetten mahrmdur; ve her kim,
snnetten mahrmdur ve marifetten mahrmdur; ve her kim, marifetten mahrmdur
tevhdden mahrmdur; ve her kim, tevhdden mahrmdur kfir olur.
Ve eyitti: Edeb bizim katmzda nefsin[i] bilmektir. Ve eyitti: mdi asl
oldur kim, havften kopar; ve havf oldur ki, sdktan kopar der idi (rahmetullhi aleyh).
Ol kutb- cergn- devriyy-i Sfyn- Sevr (rahmetullhi aleyh) hergiz
halfelii kabl etmedi ve ulm- zhir ve btn iinde nazri yoktu yirmi yl tamm
uyumad.
Ve eyitirdi kim: Dervler ki, baylar yarsna [? -.=_,] ileri riydr. Ve eer
baylar kapsna varalar dn iinde urlardr.
Ve eyitti: Halkn azzi betir: Biri; ol lim ki, zhd olur; ikinci, ol fakh
kim, ameli olur; nc, ol bay kim alak gnll olur; drdnc, ol dervler kim
sabr olur [99a]; beinci, ol avret kim hays olur.
Ol fid-i ehl-i tark Eb Ali akk (rahmetullhi aleyh) denli lem iinde
kmil idi.
Ve eyitirdi kim: Bin yedi yz stda kird oldum.Ve krk deve yk kitb
okudum; ill Tanrnn yolun drt nesnede buldum: Biri, rzk iin emn olmak; ikinci, her
ite ihlsla olmak; nc, eytn ile dmn olmak; drdnc, lm yakn bulup
yaran [hazrlk] eylemek.
Ve eyitti: Tat asl havftr; ve rec asl, muhabbettir. Ve ibdet on bahistir.
Dokuz bahsi, halktan kamaktr; ve bir bahsi, ibdet etmektir.
Ve eyitti: Tat ehli, ldnde diridir; ve masiyet ehli, diriyken ldr.
434





Ve ona sordular ki: kil kimdir ve zrek kimdir ve bay kimdir ve derv
kimdir?. Eyitti: kil oldur ki, dnyy sevmez; ve zrek oldur ki, dnyya aldanmaz;
ve bay oldur ki, Tanr verdiine rz olur; ve derv oldur ki, gnl bay olur derdi
(rahmetullhi aleyh).
Ol rif-i sf ol mm- Cihd- Kf (rahmetullhi aleyh). Onun riyzeti ve
mchedesi ve halveti ve kemlde idi. Ve Hak Tel onu Tevrtta anmtr. Ve cem-i
ulmda tamm idi. Ve ok sahbiler ve meyihler yzn[] grmt. Ve onun alem
std Nah idi; ve onun std Hammd idi; ve onun std Alkame idi; ve onun std
Abdullh bin Mesd idi. Ol sahbilerin ulu limlerinden idi (radiyallhu anhum
ecman).
Ve brhim bin Edhem ve Bir-i Hf ve Dvd- T ve onun yrenleri idi. Bir
gn mm- Eb Hanfe Peygamber (a.s.) ravzasna geldi ve eyitti kim: es-Selmu
aleykum! Y Seyyidel-Mrseln!. Peygamberin kabrinden vz geldi ki: Ve
aleykms-Selm! Y mmel-Mslimn!.
Ondan sonra uzlete heves eyledi ve halktan seildi. Her gece yz rekat
yhd ziyde klard. Ve bir kez bir bay kiiye tevz eyledi. Sonra pemn oldu. Ona
kefret olsun diye bin kez hatm eyledi. Ve Peygamber (a.s.) ona, sirc- mmeti deyip
durur. mdi ol kiinin kim meddah Peygamber olursa, biz onu nice vasf edebiliriz.
Ve nakildir ki, Eb Cafer bir gn ona au iirdi. Sohbette ol au ona eser
eylemedi, durdu sohbetten gitti. Eb Cafer eyitti: Kande gidersin mm Eb Hanfe.
Eyitti: Gnderdiin yere giderim dedi. Eve vard dt ehd oldu.
mdi ey tlib-i envr- billh! Onun takvsna ve ilmine ve ameline nazar eyle!
Nicekim, fetvsna tbi olursun. Onculayn takvsna dahi tbi olmak gerektir
(rahmetullhi aleyh).
Ol sultn- erat ve ol burhn- hakkat ve marifet ol bni mm-i Ben
mm- f (rahmetullhi aleyh). Onun fezil ve menkb, b-hadd ve b-kystr. Ve
ol on be yanda fetv verirdi.
435





Ve hem Peygamber hazreti buyurur ki: Benden sonra her yz ylda bir kii
kar kim, benim dnim bekler ve taze klar. kinci yz ylnda mm fi kt. Ve ol
mr iinde asl harm bir lokma yemedi. Ve onun kermetleri ve riyzetleri onun
oktur; amm teberrk iin bu denli zikr ettim (rahmetullhi aleyh).
Ve ol snnet hir ve evvel Ahmed [bin] Hanbel (rahmetullhi aleyh).
Onun vera ve takvs kemlde idi; ve riyzat ve kermet iinde aceb hli vard. Ve ok
meyihler yzn[], grmt. Ve zhidlik iinde ol resme idi kim, eer bir sohbette
bir kiinin yannda bir akesi olsa ol sohbete varmazd. Ve bir kii ona on bin altn verdi
almad.
Ve ona sordular ki: Tevekkl nedir?. Eyitti: Tanry bilmektir ve halktan
kamaktr. Ve ol [99b] eyitti: Zhd trldr: Biri, harm terk eylemektir, bu
avmdr; ikinci, hellin oun[u] terk eylemektir, bu hsslarndr; nc, Tanrdan
ortan terk eylemektir, bu riflerindir. Ve ol dnydan gidince kular geldiler
kendilerin[i] cenzeye verdiler; ve krk chd ol gn mslmn oldular.
Ol merd-i hud-y Dvd-i T (rahmetullhi aleyh). Yirmi yl Eb
Hanfeye kird oldu. Ondan sonra halktan seildi, Hakka megl oldu.
Ve ona eyittiler: Niin halka karmazsn?. Ol eyitti: Hlik hccetin[i]
koyup halkla oturmam dedi. Ve eyitti: Dnyda oru tutgl; lm bayrm bilgil ve
halktan kagl arslandan kaar gibi; dnyy terk eylegil, lme ki, muntazr olgl dedi
(rahmetullhi aleyh).
lm-i zhir ve btn iinde makbl-i idi. mrnde asl harm yemedi. Ve ol
eyitti: Mmin yle gerektir ki, on hasleti saklaya: Biri, asl and imez, ikinci, yaln
sylemez; nc, vadesine hilf etmez; drdnc, kimseye lanet eylemez; beinci,
kimseye yavuz du eylemez; altnc, kimseye zulm eylemez; yedinci, gnhtan saknr;
sekizinci, kimsenin htrn[] ykmaz; dokuzuncu, h kendini kimseden ye grmez;
onuncu, bellar gelse sabr ve kr eyler.
Ve ol eyitti: Hakkla ns tutmak halktan kamaktr; ve halktan kamaklk
nin oldur ki, onun dnys olmaya der idi (rahmetullhi aleyh).
436





Ol slik-i tarkat ol vsl- hakkat Seryy-i Sakat (rahmetullhi aleyh) denli
ulm iinde kmil idi. Ve Cneydin days idi ve Marf- Kerhnin mrdi idi. Ve
gnde bin bir rekat namz klard; ve yedi yl yan[n] yere koymad ve nefsi krk yl
bal diledi vermedi.
Ve ol eyitti: Gc yeter komulardan rak olun; ve ss bazrclardan ve lim
beylerden rak olun. Ve her kim dilerse kim, dni selmet oldu halktan uzlet eylesin
Ve ol eyitti: rif oldur ki, onun yedii sayru yedii gibi olur; ve uykusu yln
sokmu kii uykusu gibi olur; ve dirilii gemisi gark olmu kii gibi olur.
Ve nakildir ki; Hak Tel ona eyitti: Cem-i demolanlarn demin
belinden kardm ve onlara nr giyirdim ve kendimi onlara arz eyledim. Ben eyittim:
_\, !\\ ,: ,_, ==\l (Arf, 7/172) [Ben sizin Rabbiniz deil miyim? (Onlar da), Evet
(buna) hit olduk, dediler.]
Ondan sonra bunlar on blk oldular; dokuz bl dnyya meyl eylediler ve
bir bl meyl eylemediler. Ol meyl eylemeyen[i] on blk eyledim uma onlara arz
eyledim; dokuz bl meyl eylediler ve bir bl meyl eylemediler. Ol meyl
eylemeyeni on blk eyledim tamuyu onlara arz eyledim dokuz bl katlar bir
bl kaldlar. Ol bir bln dahi on blk eyledim, muhabbetim bellarn onlara
arz eyledim, dokuz bl katlar bir bl kald. Ol bir bln dahi on blk
eyledim, kurb- hicbn onlara arz eyledim dokuz bl yand bir bl kald.
Ben eyittim: Ey benim kullarm! Dnyy size arz eyledim Onlar ona kar
gittiler, siz gitmediniz. Ve size uma arz eyledim. Onlar ona kar vardlar, siz
varmadnz. Ve odu size arz eyledim, onlar katlar siz kamadnz. Ve muhabbet
bellarn[] arz eyledim, onlar yandlar siz yanmadnz. mdi murdnz nedir? Benden
ne dilersiniz?.
Bunlar eyittiler: lh! Bizim senden gayr murdmz yoktur, dnyda ve
ahirette maksdumuz sensin seni gerektir dediler.
437





mdi zih dileyin kim, onlar dilediler ve ol eyitti: Her kim halka karmay
severse, ak yolunda gereklii az olur der idi (rahmetullhi aleyh).
Ol eyh alel-itlk [100a] ol kutub bil-ishk eyh Cneyd-i Badd
(rahmetullhi aleyh) lim meyihlerinin eyhi ve on yedi tabakt erenlerinin eyhi idi.
Ve denli ulm iinde kmil idi. Ve Badd ehli, ona Seyyidt-tife ve Tvusl-
ulem ve Sultnul-muhakkkn derlerdi.
Ve Seyyid-i Sekatn mrdi idi ve gnde drt yz rekat namz klard. Krk
yl bu resme ibdet eyledi; ve otuz yl tamm yats namzn klard dahi erteye dein
ayan dururdu. Ve iki yz meyihe kulluk eyleyip dururdu.
Ve eyitti: Biz bu kemli alk ve uykusuzluk ve dnydan kesilmek ve
sevdiimizden kesilmek ile bulduk der idi. Ve namz klarken eer gnle dny
endesi gelse ol namz bozard yine klard; ve eer hiret endesi gelse secde-i sehv
ederdi.
Ve eyitti: Her kim, mhedesiz Allh derse ol yalancdr; her kim dilerse ki
onun dni selmet olsun ve teni sde olsun ve gnl inyetli olsun, halktan uzlet
eylesin.
Ve eyitti: Himmet, Tanr iretidir; ve irdt, firiteler iretidir; ve minnet,
eytn iretidir; ve ehvet, nefs iretidir; ve hev, kfr iretidir. Ve sf oldur ki, sf
olur Tanrdan artndan; ve muhabbet oldur ki, Hakktan syler ve Hakktan iitir.
Ve eyitti: Avmn hicb tr: Ve biri, halktr; ve biri, nefstir; ve biri,
dnydr. Ve havssn dahi hicb tr: Biri, tatin[i] grmektir; ve biri, sevbn[]
grmektir; ve biri, kermetin[i] grmektir.
mdi derv Bcnn eyhi Hc Bayrmdr (rahmetullhi aleyh) ve onun
eyhinin eyhi silsile ile marifeti Sultn Byezddir ve hrka ve tc eyh[i] Cneyd-i
Badddir (rahmetullhi aleyh).
Mesel; miskn ve fakr Ahmed-i Bcnn eyhi, Hc Bayrmdr; ve onun
eyhi Hamd-i Aksarydir; ve onun eyhi, Hce Aldir; [ve onun eyhi, Safiyyddn-i]
438





Erdebldir; ve onun eyhi, Zhid-i Gilndir; ve onun eyhi, Cemleddn-i Tebrzdir;
ve onun eyhi, ihbeddn-i [Muhammed Tebrizdir]; ve onun eyhi, Kutbuddn-i
Ebherdir; ve onun eyhi, Eb Necb Shreverd[dir]; ve onun eyhi, Ahmed-i
Gazzldir; ve onun eyhi, Muhammed-i Zecccdr; ve onun eyhi, Ebl-Hayr
Nesscdr; ve onun eyhi, Eb Bekr ibldir; ve onun eyhi, Cneyd-i Badddir; ve
onun eyhi, Seriyy-i Sakatdir; ve onun eyhi, Marf-i Kerhdir, Habb-i Acemdir;
ve onun eyhi, Hasan- Basrdir; ve onun eyhi, ol vris-i enbiy-yi vel-mrseln
Aliyy-i Murtezdr; ve ol halfedir; ve ol mazhar- sftur-rahmniyye; ve ol mecmeul-
ahlkur-rabbniyye Muhammed Mustaf (a.s.) hazretine.
Ol dery-y mevvc Mansr- Hallcdr (rahmetullhi aleyh) gyet itiyk
iinde sabr ve karr yoktu. k ve sdk idi. Hakyk ve dekyk idi. Ve marif iinde
ol zamnda nazri yok idi. Abdullh Haff, ve ibl, ve Ebul-Ksm, ve Eb Sad, ve
Eb Ysuf Hemedn; bunlar onun iin[i] kabl ederlerdi ve bunlarn tankl ona
yeterdi.
Ve onun n eyhi Ebl-Ksm Tster idi ve sonra Cneyd-i Badd idi. Ve
Mansr ol kemle erdi kim, halkn srrndan haber verirdi. Ve ol eyitti: Her kim ki,
bayl mlla olur, ol heme yoksuldur; ve her kim hcetini halktan ister heme
mahrmdur.
Ve eyitti: Tanr hsslar yerde sevinirler: Biri, halktan rak olmaktr; ikinci,
Hakka yakn olmakta; nc, tate kav olmakta. Ve ervh- mhedesi tahkktir ve
gnl mhedesi tariftir. Ve nesne Tanrdan geri kor: Biri, dny; ve biri, eytn;
ve biri, [100b] nefs[tir]. Ve Tanrdan rak olman nin vardr: Biri, oldur ki ilm
okur ilmden mahrm kalr; ve biri oldur ki, amel klar ihlstan mahrm kalr; biri oldur
ki, slihler sohbetinden rak olup t habis ile sohbet eyler.
Ve ol eyitti: Her kim dnyya gnl verir tarkinden mrted olur; ve nefs[in]
ettiin[i] kiiye, yz eytn etmez; ve bir yz eytn[n] ettiin[i] yz arslan eylemez.
Ve eyh Mansr eyitti: demler ksmdr: Biri, beylerdir; ve biri,
limlerdir; ve biri, dervlerdir. Beyler aznca halkn dirlii azar; ve limler aznca
halkn dni azar; ve dervler aznca halkn hulku azar.
439





Ve eyitti: k oldur ki, gnln mak[a] balar derdi.
mdi geri kalan velleri ve rifleri bunlara kys eyle! Her birisi dn yolunda
cnlar eritip tkatler edip gittiler (rahmetullhi aleyhim ecman).
Ve eyitir: Her kim, mhedesiz Allh derse ol yalancdr.
n velleri dahi bildik. Biz geri szmze gelelim; ve ulem ve uref ile
sohbet etmek sevbn[] syleyelim.
Ve nakildir ki, Ms Peygamber (a.s.) eyitti: Her kim; kendi nefsine
muhlefet eylese, cem-i Tevrt ile amel eylemie sevb vardr .
Dvd Peygamber (a.s.) eyitti: Her kim; yaramaz yoldtan rak olsa, Zebr
ile amel eylemie sevb vardr.
s Peygamber (a.s.) eyitti: Her kim; Hak Tel verdiine rz olsa, ncl ile
amel eylemie sevb vardr.
Muhammed Mustaf (a.s.) eyitti: Her kim; dilini saklasa, Kurnn cem-i
hkm ile amel eylemie sevb vardr.
Ve nakildir ki: Ashb be nesneye kat meguller idi: Biri, cemate
mlzmlar idi; ve snnete tbiler idi; ve mescidleri imret ederlerdi; ve Kurn
okurlard; beinci, gazya varrlard.
Ali (kerremallhu vecheh) eyitti: Peygambere sul ettim. Ben eyittim: Y
Reslallh! Mminin nin nedir?. Peygamber (a.s.) eyitti: Drt nesnedir: Biri budur
ki, nefsini thir eyler kibirden ve advetten; ikinci budur ki, dilini thir eyler yalandan
ve gybetten; nc budur ki, gnln thir eyler riydan; drdnc budur ki,
karnn[] thir eyler harmdan ve bhelerden.
Peygamber (a.s.) eyitti: hir zamnda limler gelir ki, halk zhde rabet
ettirirler; velkin kendiler[i] rabet eylemezler; dervlerden rak olup baylara yakn
olurlar. Eer dervlikten korktuklar gibi oddan korksalar[d], oddan ve dervlikten
dah emn olurlar idi.
440





Ve nakildir ki; ol lem-i rabbn mm Gazzl (rahmetullhi aleyh) eyitti:
Bir kii harm mldan kpr ve mescid ve medrese yapsa, ol yrelere uramak
harmdr. Ve ol mescidde namz klman mzd yoktur. Ve beyler ile mumele
eylemek harmdr. Onun [i]in ki, bunlarn ekser mal harmdr. Ve eer dkknlar
yapsa harm ml ile ve bir kii otursa st-bzr eylese, er-i erf ile bzr helldir;
velkin iinde oturmak ile s olur.
Fasl- fl-Kelimtir-Rabbniyye
Hak Tel eyitti: Her kim, benim evliylarm horlasa, benimle cenk etmi
gibidir. Eer benim kullarm benden hiret isteseler veririm; eer dny isterlerse dahi
veririm; amm ahiretten nasblerin[i] keserim. Bir kul beni sevse, ben dahi onu
severim; ve benden nesne isterse veririm.
Hak Tel eyitti: Her kim, benim muhabbetim davsn eylese, gecelerde
uyusa yalan syler.
Hak Tel eyitti: Benim hakkm size, sizi sevmektir; ve sizin hakknz bana
beni sevmektir.
Hak Tel eyitti: Eer verdiim [101a] nimetlerden ihsn ederseniz size
hayrldr. Zr ki, sadaka veren yedir sadaka isteyenlerden. Onun [i]in ki, dny[y]
terk eyleyen yedir dnyy kabl edenden. Ve rzk fevt olur diye korkmak, m-dm ki
benim haznem doludur ve sultnlardan korkmak m-dm ki benim sultnlm
bkdir.
Hak Tel eyitti: Benim sevgili kulum oldur ki, halka nashat eyleye. Hak
Tel eyitti: Aceblerden ol kii ki, lm vardn bilir rhat olur; ve hesb vardn
bilir ml cem eyler; ve kabr vardn bilir gler; ve hiret vardn bilir rhat ve ferah
olur; ve dnynn zevlin[i] bilir gnl emn olur.
Hak Tel eyitti: Aceblerin ol kii ki, dili limdir ve gnl cahildir ve halkn
aybna nazar eder ve kendi aybna nazar eylemez.
441





Hak Tel eyitti: Ben bana tanklk veririm ki, erkim yoktur ve Muhammed
benim abdim ve reslmdr. Ve her kim, sabh dursa dny iin gussa ekse bana
kakm gibidir; her kim, her gn ziyde iinde olmasa y noksn iindedir; ve her kim,
noksn iindedir ona lm yedir; ve her kim, bildii ilimle amel eylese ona bilmedii
ilmi retirim.
Hak Tel eyitir: Y demolanlar! Ben sizi namzda sandm khilsiz; ve
zektta sandm bahlsiz; ve oruta sandm mellsz; ve errde sandm ikyetcisiz; ve
hayrda sandm men edicisiz; ve mescidde sandm esir gibisiz; ve bzrda sandm emr
gibisiniz; ve nefste sandm kavsiz; ve aklda sandm zafsiz. Meer ben keremimden
size rahmet eylerim; yoksa h biriniz i bu dirlikle rahmete lyk deilsiz.
Her gn mrnz eksi[li]r siz bilmezsiniz; ve her gn rzknz gelir hamd
etmezsiniz; az nesneyle kanat eylemez ve ok nesneyle doymazssz. Aceb budur ki,
benim rzkm yersiniz az nesneyle kanat eylemez ve bana s olursuz.
Ben ne gkek mevlym ki, siz ne yaramaz kulsunuz. Ve ben sizden utanrm;
amm siz benden utanmazsnz. Eer verirsem kanat eylemezsiniz; ve eer vermesem
sabr eylemezsiniz. Hayra buyurursunuz; amm siz ilemezsiniz. Ve halktan vef
istersiniz kimseye vef eylemezsiniz. Ve kimseye ihsn eylemezsiniz meer ki, size
ihsn eyler; ve kimseye ulamazsnz meer ki, size ular; ve kimseye sylemezsiniz
meer ki size syler; ve kimseye ikrm eylemezsiniz meer size ikrm eyler; ve
kimseye tam vermezsiniz meer ki, size tam verir. Pes tamm mmin oldur ki, Allh
ve Reslullh mn getirir; ve ondan gelene ular ve ona hindir denir, ol emndir
diye.
Hak Tel eyitir: ol kimsenin ki, evi yoktur dny ona ev yeter; ve ol
kimsenin ki, ml yoktur dny ona ml yeter; ve ml bir kii cem eyler ki, akl olmaz;
ve dnyyla ol kii ferah olur ki, fehmi olmaz; ve dnyya ol kii hars olur ki,
marifeti olmaz. Ve umaa yol yoktur meer slih amel ile; ve umaa kimse girmez
meer sabrla. Ve benim rzm istersin misknleri rz eylersin; ve benim rahmetime
rabet eyleyin ulemyla oturmakla. Ve her kim, bir misknn aybn ikre eylerse ben
442





onun yetmi aybn ikre eylerim. Her kim, bir fakri horlasa benimle cenk etmi
gibidir.
Hak Tel eyitir: Nice rk [era] vardr ki, yel onu sndrr; ve nice bid
vardr ki, ucb onu fesda verir; ve nice fakr vardr ki, yoksulluk onu fesda verir; ve
nice gan vardr ki, baylk onu fesda verir; ve nice lim vardr ki, ilmiyle amel eylemez
ilm onu fesda verir.
Hak Tela eyitir: Bana muti olun hcetiniz olduu kadar; ve bana s olun
oda sabr ettiiniz kadar; ve rzk [101b] cem etmekte ve nefsinizi yumuak eyleyin.
Rzk, ksmet olmutur; hars, mahrmdur; ve bahl, mezmmdur; ve ecel, vcibdir ve
hakk, malmdur; ve cem-i hikmetin ba Tanrdan korkmaktr. Ve bayln hayrls,
salardr ve takvdr; ve gnllerin hayrls, yakn ziyde olmaktr; ve nimetlerin
hayrls, salktr yaran erlisi yalan sylemektir.
Hak Tel eyitir: Ml cem edersiniz yemezsiniz; ve bu gn tevbe klarsnz
yarn yine bozarsnz.
Hak Tel eyitir: Selmet olmak, yalnzlktadr; ve ihls, harmdan
saknmaktadr; ve rabet, tevbededir; ve baylk, kanattedir. yle olsa nice ibdet
istersin tokluk ile; ve nice Allhn rzsn[] istersin misknleri sevmemekle; ve nice
Allhn muhabbetini istersin dny sevmekle; ve nice gnl cilsn istersin uyku ile;
ve nice Allahn rahmetini istersiniz bahllik ile; ve nice saadet istersiniz az ilmle; ve
nice Allahtan korkarsnz dervleri sevmemek ile.
Hak Tel eyitir: Tedbr gibi maet yok; halk incitmemek gibi vera yok;
tevbe gibi efati yok; ilm gibi ibdet yok; Tanrdan korkmak gibi namz yok; sabr
gibi yardmc yok; tevfk gibi sadet yok!.
Hak Tel eyitir: Her kim; bilirse kim, rzk ben bilirim. Rzk iin zahmet ne;
her kim, tamu bildiyse rhat olmak ne; ve her kim, uma bildiyse gnh ilemek ne;
her kim, cemi ileri benden bildi ise feryd eylemek ne; her kim, benim alaplm
bildiyse halka kibr etmek ne[dir]?.
443





Hak Tel eyitir: Nice beyler vardr ki, cehenneme girerler fsk ve zulm
ilemekle; ve nice baylar cehenneme girerler kibr etmekle; ve nice limler cehenneme
girerler riy etmekle; ve nice dervler cehenneme girerler yalan sylemekle.


















444





FASL
Bilmek gerektir ki; dny yolun[u] ve menzil yolun[u] ve ibdet yolun[u]
sana bildirdim. imden sonra ahvl-i med- cismniyyenin ve nr-i nefsniyyenin
keyfiyetini bildirelim. Ve kymet gnnn nin nedir ve Arast gnn Hak Tel
nice vaz eyler husmt [i]in; ve kaz krssn[] nice vaz eyler hkmt iin; ve
kfirlere nice azb olur ve mminlere nice hitb olur? Onu beyn eyleyelim
in-Allhu Tel.
Ve nakildir ki; Eb Bekr er-Rz (rahmetullhi aleyh) eyitir: Ervh,
dnydan gittiinde sekiz yere varr: Biri budur ki, Peygamberlerin ve mrsellerin cn
Adn umana varr; ikinci budur ki, ulemnn ve evliynn cn Firdevs umana
varr; nc budur ki, sadlerin cn illiyyn makmna varr; drdnc budur ki,
ehdlerin cn umakta uarlar arn altnda, altndan kandiller vardr onda skin
olurlar; beinci budur ki, gnhk[r] mminlerin cn havda mteallik dururlar
kymete dein; altnc budur ki, mminlerin olancklar umakta mkten bir da
vardr onda olurlar; yedinci budur ki, mnfklarn cn, teni ile kabirde azb olur
kymete dein; sekizinci budur ki, kafirlerin cn, teni ile siccne alrlar onda azab
ederler kyamete dein.
mdi murd budur ki, kfirlerin teni kabrdedir ve cnlar cehennemdedir teni
cnna ulaktr. Nitekim mminlerin teni kabrdedir ve cnlar umaktadr cisimlerine
ulaktr; gne gibi ki, kendi gkte ve u yere ulaktr.
Fasl
Azrilin drt yz vardr: Bir yz, oddandr. Ol yzyle kfirin cnn[] kabz
eder. Ve bir yz, zulmettendir. [102a] Ol yzyle mnfklarn cnn[] kabz eyler. Ve
bir yz ettendir. Ol yzyle mminlerin cnn[] kabz eyler. Ve bir yz, nrdandr.
Ol yzyle peygamberler ve mrseller ve sddklar cnn[] kabz eyler.
Begav Tefsrinde eyitir: demin nefsi ve rhu vardr. Kaan uyusa kar
gider ve rh yerinde kalr der.
445





Al (kerremallhu vecheh) eyitir: Kaan dem uyusa rh kar gider ve rhun
u bunda kalr. Bundan trdr d grd kaan uyansa rhu yine cesedine gelir
der.
Amm esahh budur ki, dn ve rhun hakkatini kimse bilmez; ill Hak Tel
bilir. Amm ulem-yi rsihn eyitir: Nefs-i hayvniyye lr ve rh- insniyye kar
gider, lmez derler. mdi sahh sz budur ki, insnn hakkati ruhtur, nefstir. Bunlar
bkdir y muazzebdir; veyhd mtenaimdir.
mdi Hak Tel lm bir ko sretinde yaratt; her kime kim, kokusu erise
derhl lr. Ve Hak Tel hayt yaratt bir at sretinde; her kime kim, kokusu erise
derhl hayt bulur. Klellhu Tel: !.= .,. _\> ! \.l., \=: ,\=\ \ .: \ .} \.,\=
(Enbiy, 21/104) [Tpk ilk yaratmaya baladmz gibi onu tekrar o hale getiririz.
(Bu,) zerimize aldmz bir vaad oldu. Biz, (vaadettiimizi) yaparz.]
Pes hsl- mr oldur ki, ilm-i nfi ve amel-i slih ile gesin. Bu ikisini
bi-hasebil-vcd mesel zamndan; yan kande ki, ilm-i nfi ola. Onun amel-i salihi
vardr; ve kimin ki, amel-i slihi var; onun ilm-i nfii var[dr].
mdi i bu hlt tasdk edip ve i bu maklt tasavvur ettikse bu korkudan
tr Eb Bekr es-Sddk (radyallhu anh) bir gn bir blk kular grd, uarlard.
Eb Bekir eyitti: Ben nolayd bu kulardan olsaydm, demden olmasaydm dedi.
Ve mer (radyallhu anh) bu korkulardan tr eyitti: Ben nolayd bir kerpi
olsaydm yabnda yatsaydm kimse beni anmasayd. Ve Osmn (radyallhu anh) bu
korkulardan tr eyitti: Nolayd ben lseydim yine yaratlmasaydm yle
kalsaydm. Ve Al (kerremallhu vecheh) bu korkulardan tr eyitti: Nolayd beni
anam dourmasayd. Ve Peygamber (a.s.) eyitti: Nolayd Muhammedin Rabbi
Muhammedi yaratmasayd dedi.
mdi bu resme Hakktan korkmak limlerindir. Nitekim Hak Tel buyurur:
s\=\\! .\,= = =! _=>, \= .l (Ftr, 35/28) [Kullar iinden ancak limler, Allahtan
(gereince) korkar.]. limler oldur ki, seni yedi nesneden yedi nesneye davet eyler:
Biri budur ki, ekten yakne arr; ikinci, riydan ihlsa arr; nc, dny
446





sevmekten terkine arr; drdnc, kibrden tevzua arr; beinci, advetten
muhabbete arr; altnc, cehlden ilme arr; yedinci, halkullha arr.
Zr ki, ulem peygamberlerin vrisleri ve emnleridir. Kaan dnyya
karmasalar; ve eer dnyya karrlarsa onlarn gibi limlerin meseli ol fitle benzer
ki, kendi yanar zyi olur, halk onun nruyla yol[a] varrlar. Ve lim ki, ilimsiz olursa
ol buluta benzer ki, yamursuz olur; ve amel ki, ilimsiz olursa ol aaca benzer ki,
yemisiz olur; ve ilm ki, amelsiz olur ol yaya benzer ki, oksuz olur; ve onlarn gibi
kiilerin meseli ol suya dm taa benzer; harmdan abdest almak bevl ile abdest
almak gibidir. Namz ki, zektsz olursa, tene benzer cnsz olan; ve lim tevbesiz
olursa bnydsz yap gibi olur.
Peygamber (a.s.) eyitir: inizde ems ve kamer ko[y]dum. Her kim, ol ems
ve kamer nruyla yrrse zulmttan kurtulur. Eyittiler: Y Reslallh! Ol ems ve
kamer nedir?. Peygamber eyitti: ems Kitb[ullh]dr ve kamer benim [102b]
hadslerimdir.
Al (kerremallhu vecheh) eyitti: Y Reslallh! Cem-i ehdisi cmi hadis
nedir? Peygamber (a.s.) eyitti: erat, akvlimdir; ve tarkat, eflimdir; ve hakkat,
ahvlimdir; ve marifet, res-i mlmdr; ve akl, dnimin asldr; ve Hakk sevmek,
bnydmdr; ve evk, merkebimdir; ve zikrullh, ensimdir; ve Allh[a] inanmak
haznemdir; ve hzn, refkimdir; ve ilm, silhmdr; ve sabr, azmdr; ve rz,
ganmetimdir; ve fakr, fahrimdir; ve zhd, sanatmdr; ve yakn, kuvvetimdir; ve
gereklik, efkatim; ve tat, mr[m]n hsldr; ve gaz, halkmdr; ve namz,
gzmn nrudur dedi.
Peygamber (a.s.) eyitti: Ben-srl kavmi yetmi iki blk oldular ve benim
mmetim yetmi blk oldular. Bir bl, ben ve ashbmdr. Ne ilersesiz onlar
dahi yle ilerler; ve yetmi ikisi, ceheneme gider, ve eer Hak Tel inyet
eylemezse.
Ve ol yetmi iki bln asl altdr: Biri, Hriciyyedir; ve biri, Rfiziyyedir;
ve biri, Kaderiyyedir; ve biri, Chemiyyedir; ve biri, Cebriyyedir; altnc, Mrciedir.
Ve bunlarn her birisi on iki blk olur. Pes cemsi yetmi iki blk olur.
447





Bilmek gerektir ki, kfr dahi drt yerde bulunur: Birine, kfr-i inkr
derler. Onlar oldur ki, asl Allh bilmezler ve itikd dahi eylemezler. Ve birine,
kfr-i cehd derler. Gnl ile Allh bilir ve dili ile ikrr eylemez, eytn kfr gibi.
Ve birine, kfr-i ind derler. Gnl ile bilir ve dili ile ikr eylemez. Ve birine,
[kfr-i] nifk derler. Onlarn itikd oldur ki, dili ile ikrr eyler ve gnl ile itikd
eylemez.
Ve irk dahi trldr: Biri, irk-i celdir; ol kfrdr. Ve biri, irk-i hafdir,
ol gnh ilemektir. Ve biri, irk-i ahfdir; ol riydr. Pes riy, mfsd-i ahvl ve
mubtl- aml oldu.
Eb Tlib Mekk (rahmetullhi aleyh) Ktl-Kulbda eyitir: Kebir on
yedidir derdi. Gnldedir biri, Allah[a] irk getirmektir; ve biri, masiyet zerine
dim olmaktr; ve biri, Allahtan mdin[i] kesmektir; ve biri, Allahn mekrinden emn
olmaktr derdi. Dildedir biri, yalan tanklk vermektir; ve biri, mestre htunlara
svmektir; ve biri, yalan yere and imektir; ve biri, sihr eylemektir. Ve karndadr:
Biri, sci imektir; ve biri, yetm mln[] yemektir zulmle; ve biri, rib yemektir. Ve
ikisi dahi fercdedir: Biri, zn eylemektir; ve livata eylemektir. Ve ikisi dahi ellerdedir:
Biri, n-hakk yere adam ldrmektir; ve biri, uruluk eylemektir. Ve iki[si] dahi
ayaktadr: Biri, bir mmin iki kfirden kamaktr; ve biri, atasna ve anasna s
olmaktr.
mdi n bunlar bildik kymetin ninlarn[ da] bilmek gerektir.
Fasl- f Ertis-Sat
Peygamber (a.s.) eyitti: Kymetin ninlar bu ola kim, ilm gtrlr ve cehl
ok olur ve env [i]le fesdlar olur. Erlerden avretler ok olur. Kaan kfirlerin klc
benim mmetimin iine girse ayrk kmaz.
Muhaddisler eyitirler: Evvel Ben el-Asfar kar maribden Frenkle ittifk
ederler. Seksen sancak cem olur ve her sancakta on iki bin kii olur. Yan ser-cmle
on kerre yz binden krk bin er eksik olur. Hsl- kelm m katnda bir ky vardr
Amk derler, ona dein varrlar. Ve Medneden slm lekeri gelirler, blk
448





olurlar. Kfirlerle urarlar. Bir bln, kfiri syar [kovar]; ve bir bln krarlar
efdal-i ehd onlar olurlar; ve bir bl, kfiri syarlar [103a] Ben-shktan yetmi
kii stanblun zerine geleler bir kez _,:l =! =! v} -\}v [Allahtan baka il yoktur!
Allah en byktr. ] derler denizden taraf yaklr. Ve bir dahi onculayn derler bir yan
dahi yaklr. Ve bir dahi derler bir taraf dahi yaklr. Ondan Konstantiniyyeyi yama
ederler. eytn gelip arr ki: Deccl kt. Olunuzu ve kznz esr etti. Siz yama
iindesiz diye. Bunlar dahi geri ma varnca Deccl kar; ondan sonra kymetin
ninlar belirmeye balar.
Peygamber (a.s.) eyitti: Kymetin on nin vardr: Biri, duhn; ve biri,
Deccl; ve biri, sdr ki gkten iner; ve biri, Dbbetl-Arzdr; ve biri, gne
maribden domaktr; ve biri, Yecc ve Meccdr; ve biri, markta bir yer aaa
gemektir; ve biri, maribde bir yer aaa gemektir; ve biri, Arab cezrelerinden bir
cezre aaa gemektir; onuncu, Yemenden od kmaktr; ondan sonra Mehd
kmaktr.
Peygamber (a.s.) eyitti: Mehd, Ftm olanlarndandr. kar, cihna yedi yl
hkm eyler, immlk eyler.
Fasl- f Hurcid-Deccl
bni Kesr eyitti: Hak Tel eytn demlere, evvel fitne kld ve Deccl[i]
hir fitne [kld]. Kaan ki, Deccl kar, Isfehndan kar. Yetmi bin Yehdiyle
taylesnla ona uyarlar. Leker olurlar, mda ve Irkta yrrler. Kaan Medneye ve
Mekkeye gelmek istese[ler] melekler men eyler. Ve yeryznde krk gn durur. Evvel
kt gn, bir ylca olur; ikinci gn, bir ayca olur; nc gn, bir hafta olur. Ondan
sonra baya gnlerde gibi olur. Ve alnnda kfir diye yazlm olur. Ve bir yannda su
ve bir yannda od olur. Ve ona uymayan oda brakr, od ona su olur; ve ona uyan suya
brakr, su ona od olur.
Fasl- f Nzli s (a.s.)
s imdiki hlde ikinci gkte olur. Ol vakit olduunda Dmeke iner. Ve
Deccli Kudste Ldde ehrinde bulur. Harb[e ile] vurur, ldrr; kan yer dokunduu
449





yere dein akar. Ondan sonra Yecc ve Mecc karlar Kudse gelirler. s bunlar
grr. Tr dana kar mminler ile.
Yecc ve Mecc cem-i yeryzn alrlar. Ondan sonra Hak Tel kular
verecektir. Bir defa bunlar helk eylerler, denize brakrlar; yeryz yine arnr. s
peygamber yine dadan yeryzne iner. Ondan sonra s peygamber Mehdyle
buluurlar ve namz vakti olur. s eyitir: Y Mehd! Sen gel imm olgl ki,
peygamberimizin olusun, immla sen lyksn diye Mehd dahi gelir, imm olur.
Ve s sultn olup yedi yl halka hkm ederler ve Ashb- Kehf yrenleri
maradan karlar gelirler sya yold olurlar. Ondan sonra s Medneye varr. Bir
Arab avretin alr, ol avretten snn kzlar doar. Ondan sonra s krk yl diri olur;
ondan sonra fevt ola. Peygamberin ravzasnda mer yannda defn ederler. Ve Mehd
dahi n iklmine gider, onda varcak olduu olunur ondan bir olan doa ol olan hir
olan ola. Ondan sonra ksrlk yaylr ayrk olan domaz. Halk krlr; mn ehli
kalmaz.
Fasl- f Hurcid-Dbbetl-Arz
Shib-i Kef eyitir: Yer yarlr, kar; Kabeden Dbbetl-Arz kar. Sa
elinde Ms peygamberin ass olur; ve sol elinde Sleymn peygamberin yz olur.
Mminleri asyla yzne vurur, alnnda mmin diye [103b] yazlr; ve yzkle
kfirleri burnunda[n] vurur, kfir diye yazlr.
Peygamber (a.s.) eyitti: Dbbetl-Arzn drt aya vardr, deve aya gibi;
ve kular gibi kanat vardr; ve ba, kz bana benzer; ve gz, hnzr gzne benzer;
ve kula, fil kulana benzer; ve boynuzu, [gergedan boynuzu]na benzer; ve gs,
arslan gsne benzer; ve kuyruu, ko kuyruuna benzer. Ve gnde yerden kar
ve ba buluta eriir. Ve Arabca syler: Lanet zlimlere olsun diye.
Fasl- f Tuli-emsi min Maribih
s peygamber (a.s.) zamnnda gne maribden doar. Halk onu grrler,
mna gelirler. mn fide vermez; ill meer ki, gne maribden domadan mn var
olursa. mdi kaan ems maribden domak istese gn domaz. Ondan sonra
450





maribden doar. yle yerine gelir. Ondan sonra ay dahi doar, ol dahi yle yerine
gelir. kisi bir yere gelirler. Ondan sonra Hak Tel bunlarn nrlarn[] giderir, kapkara
olurlar . Ondan sonra yine maribe dolanrlar.
F Sedd-i Bbt-Tevbe
bni Abbs Peygamberden nakl eder. Peygamber (a.s.) eyitti: Tevbe kaps
kapanr. mdi ol kap imdiki hlde aktr. ki kanatlar vardr altndan; inciyle ve
ykutla murassalardr. Bir kanadndan bir kanadna krk yllk yoldur. Hak Tel ol
kapy yaratlaldan beri yle aktr. Ondan sonra kapanr, kimsenin mn kabl
olmaz. Zr ki, kymetinin nin zhir olur. Ondan sonra Kurn mushaftan gtrlr
ve syler, eyitir: Y Rabb[i]! Senden zhir oldum ve yine sende btn olurum diye ve
yeryznden gklere gider.
Ve nakildir Kefta: Ondan sonra Hak Tel cihn helk eyler. Bu vechle
helk olur kim, evvel Mekke harb olur. Yan Habeten bir kavm gelir, Kabeyi
yakar, harb eyler. Ve Medne de alk olup harb olur; ve Basra, suya gark olmakla
helk olur; ve Kfe ehri, yldrm ile helk olur; ve Horasn helk olur harb olmakla;
ve stanbl helk olur tevhd ile; ve geri kalan ehirler dahi her biri bir trl vechle
harb olur.
Eb liye eyitti: Ondan sonra gnein nru gider ve yldzlar dklr. Ve
insn cinnlere ve cinnler dahi insna karrlar. H demin ii hayvndan seilmez.
Kaan ki, mminlerin mr bin yldan ziyde olmaz. Nitekim Peygamber (a.s.)
buyurur ve nakildir Fkkta ki, Peygamber (a.s.) dedi: ,s.=. ,\ } ,, \\ _.=! ==\s.=} }
,, =. \\ [O gn mmetim ister ayaa kalksn, dikilsin ister kalkmasn, dikilmesin
gnn yarsdr]
496
. Ondan sonra srfl sra urur.
Fasl- f Nefhis-Sr
Klellhu Tel: s\=, = v! __v! _ = =!= =\! _ = g_ _ \! _ g. ,,
=! (Neml, 27/87) [Sra frld gn, -Allahn diledikleri mstesn-, gklerde ve
yerde bulunanlar hep dehete kaplr.]. mdi srfl (a.s.) iki kez sr alar. Birinden

496
Kaynak bulunamad.
451





lrler ve birinden hayt bulurlar. Evvel nefhten sonra kimse kalmaz; ill drt firiteh
kalr: Biri, Cebril; ve biri, Azril; ve biri, Mkl; ve biri, srfl. Ondan sonra Hak
Tel buyurur, Azril srflin cnn[] alr; ondan sonra Cebrilin cnn[] alr.
Bazlar eyitir: Cebril, Azrilin cnn[] alr.
Ve nakildir ki; Abdul-Allm Bahrul-Kelmda eyitti: Yedi nesne helk
olmaz: Biri, ar ve kalem ve levh ve krsi ve umak ve cehennem, yedinci, cnlar
helk olmaz.
Kd Beydvde eyitti: Cizdir ki, tarafetl-ayn iinde bunlar dahi madm
olurlar. Hak Tel yine onlar cda getirir. Geri kalan halk helk olurlar [104a] bunlar
olmazlar. >\! -\ - v! =\\= _,= : _. -,\} ,: (Kasas, 28/88) [Onun ztndan
baka her ey yok olacaktr. Hkm Onundur ve siz ancak Ona dndrleceksiniz.].
Hkm yerine gelsin iin. mdi bu halk helk olup gittiinden sonra yeryz krk yl
yle harb yatar.
Ve nakildir, derler ki: Dny mr yetmi bin yl tamam olur. Mesel altm
iki bin dokuz yz altm yl olucak dem peygamber yaratld. Yedi bin yl dahi
demolanlarnn hkm oldu; ve krk yl dahi halk dnydan gidecek olur. Pes
ser-cmle yetmi bin yl olur. Ondan sonra Hak Tel ar haznelerinden bir hazne
aar. Ol hazneden yamur gibi bahrul-hayt suyu yaar. dem menisi gibi olur ve
ol suyun ad bahrul-mescrdur ve su yerden yukar krk arn kadar yce olur.
Ondan sonra Hak Tel ecsma buyurur. Kabirlerinde geri baya bedenleri
yaratlr rhlar gelir hzr bulur. Hak Tel evvel Muhammed Mustafy yaratr. Zr
ki, n yaradlmakta evvel ol yaratld ve ikinci yaratlmakta dahi evvel ol yaratlr.
Ondan sonra Hak Tel srfl[i] yine yaratr. Ve sr elinde olur; ve ol srun drt
buda olur: Biri, markta olur; ve biri maribde olur; ve birisi yerden aa olur; ve
birisi, yedi kat gkten yukar olur. Ve ol srda alt delik olur: Peygamberlerin [cn]
birinde olur; ve firitelerin [cn] birinde olur; ve cinnlerin cn bir delikte olur; ve
insnn cn birinde olur; ve hayvntn cn birinde olur; ve srflin bir nefhinden bir
nefhine, krk yl olur.

452





Fasl- fl-Har
Hak Tel srfli ve Cebrili umaa veribiye varrlar bir Burak ve iki hulle
getirirler. Peygamber (a.s.) kabrinden durur, ol hulleyi giyer. Ve Burka biner kymet
yerine gelir. Ve bu halk makberlerden dururlar, krk yl kabir zerinde dururlar. Ondan
sonra Hak Tel bunlar esirger. Mukarreb firitehlere buyurur. Ar kyamet yerine
indirirler. Bir gmten yerin zerine koyarlar.
Ve nakildir ki, bni Kesr eyitti: Kaan bu halk kabirlerinden dururlar dalar
altm yk gibi grrler ve sular eksilmi ve aalar kurumu ve deniz dalm ve
yeryz dpdz olmu ehirler ve imretler harb olmu; ay ve gne ve yldzlar
kapkara olmu grrler.bni Abbs eyitti: Bu halk kabirlerinden kacak mminler
bir sat kendilerin bilirler, odan sonra bilmezler; amm kfirler asl kendileri
bilmezler.
Fasl- f Tebdlil-Arz ves-Semvt
Kavluh Tel: _\ s\! .>!\! = !__, =!= =\! __v! _,= __v! .,. ,,
(brhim, 14/48) [Yer baka bir yer, gkler de (baka gkler) haline getirildii,
(insanlar) bir ve gcne kar konulamaz olan Allahn huzuruna ktklar gn (Allah
btn zalimlerin cezasn verecektir).]
mdi; yerleri ve gkleri tebdl olmanda ihtilf eder; yerin ve gn sfatlar
tebdl olur, demektir. Ve Ali (kerremallhu vecheh) eyitti: Bu yer tebdl olup ak
gmten olur ve gkler altndan olur, demektir.
Kuds ehli eyitti: Hak Tel kymet gnnde sahr tan ak mercndan eyler.
Ondan sonra srfle emr olur, ar kymet yerine getirir. imdi drt melektir ar
getiren. Ol vakt ara tazm etmek iin sekiz melek getirirler. Ondan sonra uma ve
tamuyu ve mzn ve srt ve mminleri ve kfirleri bir yere getirirler. el-Hsl cem-i
mevcdt onda cem olurlar. Hak Tel nice dilerse hkm eyler.
ie (radyallhu anh) eyitti: Y Reslallh! Bu yer bir ayrk yere dahi tebdl
olduunda bu halk kande olurlar?. Peygamber (a.s.) eyitti: Srt zerine cem olurlar.
453





Ondan sonra Hak Tel bu yeri bir ekmek eyler. Bu halk umaa girince [104b] evvel
tam ki, umakta yerler. Yeri gtren balk cieriyle ol ekmek olur. Ve nakildir;
Kurn okuyan mminlere gelir, eyitir: Sen beni gece gndz okurdun. Ben
Kurnm! diye bana bir tc urup arkasna hilat giyirir.
Peygamber (a.s.) eyitti: Ol gn halk yz yirmi blk olurlar. Seksen bl
benim mmetim olur; ve krk bl kalan peygamberlerindir. Ve her safn uzunluu
marktan maribce olur. Bu emsin ssl yetmi bu kadar olur. Ve kimseler olur ki,
kymet gn ona bir sate gelir, gz ap yumunca nra kar. Ve kimseler olur ki, elli
bin yl mikdr durur, zulmtta derler.
Fasl- Hakk Tel
Cebrle buyura ki: Cehennemi getir. Cebril varr, eyitir: Gel! Hak Tel
seni ister diye. Cehennem su srna benzer cnavardr. Yetmi bin boynuzu var[dr].
Her boynuzda yetmi bin zincr[i] var[dr]; her zincrde yetmi bin halka var[dr]; her
halkada yetmi bin zebn var[dr], cehennemi eke eke kymet yerine getirirler.
Kaan yakn gelir. Bunlarn ellerinden boanr. Bu halka hamle eyler; bu halyk
onu grrler. Feryd eyleyip kimi Nefs! Nefs! der; ve kimi Rabb! Rabb! der; ve
kimi Sellim! Sellim der; ve kimi yz zerine der nesne demeye kdir olmaz, ba
aaa durur. ol hle varr ki, cennet Ehl! Ehl! der; ve cehennem eyitir: Ehl!
Ehl!; mminler eyitir: Rabb! Rabb!; ve Hak Tel kereminden Abd! Abd! der.
Ondan sonra Peygamber (a.s.) cehennemim zincrine yapr, eyitir: Dn! Yine
yerine var, senin nasbin sana gelir der. Artan bir vz gelir kim: Y cehennem!
Benim habbim[in] szn[] tut ve ona mut ol diye. n cehennem ol sz iitir,
arn sol yanna varr durur. Ehl-i mevkif ki, elli mevkiftir. Bir zamn onun errinden
emn olurlar. Muhammed Mustaf devletinde ki, rahmeten lil-lemndir ve eful-
mznibndir. efatinden mahrm eyleme y Rabb!


454





Fasl- f Livil-Hamd
Peygamber (a.s.) eyitti: demlerin seyyidi ve fahri, benim! Evvel kabrden
kan ve evvel efat eyleyen benim bi-iznillh. Ve livl-hamd benim elimde olur ve
cem-i enbiy ve evliy ve mminler benim sancam dibinde olurlar. Ve
sancamn uzunluu bin yllk yoldur, ve kanad vardr, ve her kanadnda bir trl
nesne yazlp durur. Ve kanatlarnn uzunluu be yz yllk yoldur ve bir kanad
arn sana ve bir kanad soluna ve bir kanad yukar ve artan yanadr. Ve ol
livl-hamdin ekli ibu resmedir vallhu alem bis-savb [Allah, doruyu en iyi
bilendir]. [105a]

455





Ve livl-hamdin dnyda yetmi bin firite sanca olur. Ve her sancan
altnda bin saff firiteh olur; ve her safta be yz bin firite olur, tesbhle ve takdsle
livl-hamdi kyme getirirler.
Peygamber (a.s.) nnde dikilir. Ondan sonra gzler dahi sancaklaryla
kymet yerine gelirler, Allah Allah diye. Ondan dnyy getirirler bir kar avret
sretinde, dny eyitir: Ahireti terk edip dnyyla fahr edenleri bana vergil! der. Hak
Tel buyurur, ona tbi olanlar cehenneme koyarlar.
Ondan sonra blsi getirirler bir oddan krsnin stne oturur, lanet tavkn
boynuna geirirler. Hak Tel zebnlere buyurur ki, blsi krsden ykarlar oda
brakrlar. Cem-i zebnler erler, ykamazlar. Hak Tel buyurur: Lanet tavk
olmad [i]in ykamadnz. Ondan sonra buyurur, blsin boynundan lanet tavkn
giderirler. Bu kez bir edn zebn krsden aaa indirir, yz zerine srr, cehenneme
brakrlar. Ondan sonra lanet tavkn boynuna takarlar ebed azb iinde olur. [105b]
Ondan sonra Hak Tel Cebrle eyitir: Uma mminlere yakn eyle ve
tamuyu kfirler iin ikre eyle. Cebrl Allhn destruyla uma arn sa yanna
koyar ve tamuyu sol yanna koyar. Ve mzn ve havz getirirler ve srt odun zerine
koyarlar; ve mminler arn sa yanna varrlar. Ondan sonra Hak Tel buyurur,
kaz krssin[i] har yerine getirirler. Nice dilerse hkm eyler. Ve Hak Tel geri kalan
peygamberler mmetlerine eyitir: Eer Muhammed olmasayd, bin yl har yerinde
dururdunuz.
mm Gazzl Drretl-Fhira eyitti: Ondan sonra nedenli kim, y levh
hani sende yazlan satrlar; Tevrttan ve Zebrdan ve nclden ve Kurndan. Levh
eyitir: Y Rabb! Ben onlar Cebrile smarladm diye. Hak Tel eyitir: Y Cebrl!
Levh eyitir ki, benim kelmm Cebrile smarladm der. Cebril eyitir: Tevrt,
Msya verdim; ve Zebru, Dvda verdim; ve ncli, sya verdim; ve Furkn,
Muhammed Mustafya verdim diye. Hak Tel Nha eyitir: Sen kavminle nice
eyledin?. Nh eyitir: Ben dahi kavmimi davet eyledim, inkrlar dahi ziyde oldu.
Kfirler eyitirler: Bize davet erimedi derler, inkr ederler ve Muhammed mmetleri
456





bunlara tanklk verirler. yle olsa Nh ve Semd ve d kavmini sorusuz ve hesbsz
cehenneme brakrlar.
Fasl- f-efat
Bilmek gerektir ki, Muhammed Mustaf, cem-i kebir ehline efat [eyler] ve
firitehler sayir ehline efat eylerler. Amm efat yle olur kim, bazsna efat
eyler umaa girmeye hesbsz; ve bazsna efat eyler tamuya girmemek iin. Ve
bazsna efat eyler tamudan kmak iin; ve bazsna efat eyler umakta derect
ziyde olmaya; ve bazsna efat eyler Tanr katnda hrmeti ziyde olmaya.
Peygamber (a.s.) eyitti: Evvel ben efat eylerim. Ondan sonra mrseller;
ondan sonra nebler; ondan sonra limler; ondan sonra firiteler. bu resme halka
efat olur, bi-iznillhi Tel.
Fasl- fl-Hesb
Kavluh Tel: ,\= v _\=>\! _,_= =! } ,,\! (Mmin, 40/17) [Bugn
hakszlk yoktur. phesiz Allah, hesab arabuk grendir.]
Bazlar eyitir: Dahi tiz hesb olunur. Her kii kim, hesb olunur yle sana
kim, hemn kendine hesb olundu. Ve Hak Tel eyitir: Y Muhmammed! Sen
mmetinle hesb olunma, ben onlar hesbdan kurtaraym.
Peygamber (a.s.) eyitir: Y Rabb[i]! mmetimin hesbn benim elimde kl,
onlarn yaramaz amellerin[i] benden gayr kimse muttali olmasnlar diye. Hak Tel
eyitir: Y Muhammed! Sen dilersin ki, mmetinin hesbn[] senden gayr kimse
bilmesin; ve ben dilerim ki, mmetinin hesbn[] sen dahi bilmeyesin. Ben afv
eylerim.
Hak Tel mminlere eyitir: H benim cemlimi grmek ister miydiniz?.
Eyitirler: Neam y Rabb[i]! sterdik. Hak Tel deme eyitir: n cemlimi
grmek isterdiniz. Pes niin gnh ilerdiniz?. Mminler eyitir: Neam! Senin afvn
ve marifetin[i] isterdik. Hak Tel eyitir: yle olsa benim mafiretim sende vacib
oldu diye umaa buyurur.
457





Peygamber (a.s.) eyitti: Hak Tel kymet gnnde kullarndan drt
nesneden sorar: Evvel, mrden sorar ki ne yere hurc eyledi; ikinci, ilminden sorar ki,
ilimle nice amel eyledi; nc, bedeninde sorar ne denli belya mbtel oldu;
drdnc, mlndan sorar ki ne yerden kazand ve ne yere harc eyledi. [106a]
Hasan- Basr (rahmetullhi aleyh) Peygamberden nakl eder. Peygamber
(a.s.) eyitti: Kaan kymet gn olsa bir nice kiileri getirirler. Hak Tel onlara azar
eyler ve eyitir: zzetim hakk [i]in size dnyda nesne vermedim; velkin sizin iin
kermetler yarakladm idi. mdi ol kulum ki, size dnyda tam ve giyecek verdi idi.
Benim iin varn, onlar bugn size baladm der. Onlar dahi kymet yerinde olurlar,
olup umaa giderler.
Peygamber (a.s.) eyitti: Kymette env [i]le hasretler vardr. Eyittiler: Y
Reslallah! Ol hasretlerden kurtulmaya re nedir?. Peygamber (a.s.) eyitti: Ulema
etein[i] tutun. Hak Tel limleri ve zhidleri bir yere cem eyler. Mgten bir yer
zerine otururlar. Ondan sonra mnd nid eyler, zhidlere eyitir: Varn umaa
girin. Zhidler dahi varrlar umaa girerler. Ve Hak Tel eyitir: Ey limler! Ben sizi
habs etmedim; velkin zhidleri nefslerine megl eyledim, geri nefslerinden kurtardm
ve siz halka megl oldunuz ilm rettiniz. Ben ilm[i] size hayr eyledim ve dostlarnz
size baladm. Varn ol dostlarnz umaa koyun. limler dahi dostlarn[] alrlar
umaa girerler bi-iznillhi Tel. .=. ,..: _ .\! - .\\, !_ =,l (Fussilet, 41/30)
[Size vdolunan cennetle sevinin!]
mdi beret be yerdedir kim, azbdan emn olurlar: Evvel beret, mmdr.
Mminlere eyitirler: Y mminler! Korkmak azbndan peygamberler ve slihler size
efat ederler. Ve gussalanmak sevbnz fevt olur diye hir varacak yeriniz umaktr
derler.
kinci beret, ihlsla amel edenleredir. Firitehler onlara eyitirler: Korkmayn
amelleriniz redd olunmaz; belkim kabl olur. Ve gussalanmayn sevbnz fevt olmaz
be-drst tevbnz iki evvelki kadardr derler.
458





nc beret, tevbe edenleredir. Firiteler eyitirler: Korkmayn
gnhnzdan yarlandnz; ve gussalanmayn sevbndan nden ilediiniz
amellerinize. Be-drst sizin sevbnz iki evvelincedir derler.
Drdnc beret, zhidleredir. Firitehler eyitirler: Korkmayn harden ve
hesbdan; ve dahi gussalanmayn sevbnz eksikliine. Hesbsz ve azbsz varn
umaa girin.
Beinci beret; ol limleredir ki, halka hayr retirlerdi ve ilimle amel
ederlerdi. Firiteler eyitirler: Korkmayn kymet ilerinden; ve gussalanmayn
amellerinize iki evvelincedir. mdi ne bahtl ol kiiye kim ona beret olur. Kavluh
Tel: !_ -.= -.=>_, , ,_ ,=_ =,, (Tevbe, 9/21) [Rableri onlara, tarafndan bir
rahmet ve honutluk mjdeler.].
Ve nakildir ki, Tefsr-i Kebrde eyitirler: Beret bir nice vech zerinedir: Bir
vech budur ki, Hak Tel onlara Rabbi mutular. Pes onlarn ferah ve srru
Rabbledir. Ve biri dahi budur ki, Hak Tel onlara rahmetini mutular. Pes onlarn
ferah rahmetledir. Bir vech dahi budur ki; kaan ki, Hak Tel buyurdu: - ,_ ,=_ =,,
(Tevbe, 9/21) [Rableri onlara, mjdeler.] dedi. Muhakkklar Rabble merref olurlar
ferahlar ve srrlar Hakk- mutlaka oldu. Ve ol kimseler ki, i bu mertebeye erimedi
ve nefsleri tamm fide bulmad. Pes ol kiinin ferah ve srru mecmsuyla oldu.
Amm muhakkklar yine eyitirler: -=>_, , ,_ ,=_ =,, dediinde bir nice
vech vardr: Biri budur ki, beret rahmetle ve ihsnla olur; ve bir vech dahi budur ki,
her kii kim bir nesneyi mutular kendine gre olur. mdi bunda mutulayn [106b] Hak
Teldr ki, ekreml-ekremndir. yle olsa beret hayrttandr. Akl onun vasfndan
cizdir.
Ve hayrt ve kemlt iki trldr: Biri ol hayrt ve kemlttr ki, bkiyyedir.
mdi ol hayrt ve kemlt rhniyyedir ve sadt- ilhiyyedir. Ve biri, ol hayrt ve
kemlttr ki, cismniyyedir ve sadt- bedeniyyedir ki, fniyyedir.
Ve Hak Tel rz olduu ol kiidir ki, Hakkn kazsna ve takdrine rz olur,
belya nazar eylemez. Belki bel edene nazar eder. ol haseneye benzer ki, mbtel
459





olmutur env- bellara. Ve std- hakm ona mulece eylese envla yreler
urmakla ve kann dkmekle ol hasta ol yreye nazar eylemez ki hakm urdu. Belki ol
hakme nazar eder ki, nice ilc eder. mdi bi-aynih onculayn tlibler dahi bellara
nazar eylemezler. Belki Hak Telya nazar eylerler ki, Erhamur-rhimndir.
Fasl- fil-Kitb
Kavluh Tel: -s.= _ _.\= \.= _\! \=.} : (sr, 17/13) [Her insann
amelini (vey kaderini) boynuna baladk.]. Kaan kymet gn olsa Hak Tel bu
halk bir yere cem eyler. Ondan sonra onlarn zerine bir kara bulut gelir. Ol buluttan
yamur gibi halkn zerine bitiler yaar. Eer mminlerden olursa biti ak olur ve sa
eline gelir ve bitisinde yazlm olur f-cennetin; ve dahi seyyit bitinin iinde yazlm
olur ve hasent tandan yazlm olur; t kim, kimse ol mminin hline muttali
olmasn. Gnlleri h olur. Eer kfirler olursa bitisi kara olur, sol eline gelir ve
bitisinde yazlm olur f-semmin ve hammin. Ve hasent bitinin iinde olur ve
seyyit tanda[dnda] olur. Ve ol seyyit grrler yzleri kara olup gzleri gk olur;
yhd gzsz olur. Ve nice yarlanm mmin olur ki, gnh htrnda gider ve
firitehler dahi nde; t kim ol kavlullhtan ve peygamberlerden ve firitelerden
utanmasn.
Fasl- fil-Mzn
Kavluh Tel: _>\! ..=, _\! (Arf, 7/8) [O gn tart haktr]. Yan
amellerin vezni ol gn adl [i]le ve fazl [i]le olur. -.,_!= =\s. = (Arf, 7/8) [Kimin
(sevap) tartlar ar gelirse]. Yan hasent ar gelicek olursa seyyitndan;
>\=\! ,= =.\\ (Arf, 7/8) [te onlar kurtulua erenlerdir] yan nect bulmutur
azbdan. -; ~-= Q (Arf, 7/9) [Kimin de tartlar hafif gelirse]. Yan
seyyit ar gelecek olursa hasentndan. =\=, \..\,\, !.\: \=, ,=.l !_=> ,. \! =.\\
(Arf, 7/9) [te onlar, yetlerimize kar hakszlk ettiklerinden dolay kendilerini
ziyana sokanlardr].
Bilmek gerektir ki ol mzn, dny mznnn aksidir. Yan eer ar gelirse
demek oldur ki, bir yan yukar kalkar ara yakn olur. Zr ki, ara yakn olanlar
460





hrmettedir. Ve eer yayn gelirse demek; yan aa kalrsa esfele yakndir. Hrmette
haff olur. Ve ol mznn iki keffesi vardr: Biri, nrdandr. Ol hasent keffesidir. Ve
biri, zlmettendir. Ol seyyit keffesidir. Mzn, Cebrl elindedir. Arn nnde aslp
durur. Ve arn sanda umaktr; ve nr kefesi, onun katndadr. Tamu arn sol
yanndadr; zulmet keffesi, onun katndadr.
Eb Hureyre Peygamberden nakl eder; Peygamber (a.s.) eyitti: Hak Tel
kymet gnnde dem peygambere kerre zr eyler: Evvel budur ki, Hak Tel
eyitir: Eer yalanclara lanet etmeseydim, cem olanlar ki kfire ve mmine
rahmet ederdim. ,=l _\ .\! - .\! = , . >=v (Secde, 32/13) [Fakat, Cehennemi
hem cinlerden hem insanlardan bir ksmyla dolduracam diye benden kesin sz
kmtr.] der. kinci budur ki, Hak Tel eyitir: Y dem! Senin olanlarndan h
birine azb etmedim; amm bilirim ki, eer yine dnyya versem yine err [107a]
ilerdi onmazlard. nc budur ki, Hak Tel eyitir: Y dem! Seni benimle
olanlarn arasnda hakm kldm. Mzn katna var, otur. Kimin ki, hayr errinden
miskl zerre kadar ar gelecek olursa uma onlara veririm.
Ve nakildir ki; kaan kymet gn olsa Muhammed mmetinin amellerin[i]
vezn eylerler. Bir rekat namz, Ben-sril kavminin bin rekatinden ziyde gelir Hak
Tel inyetiyle. Ben-srilin kavmi eyitirler: Y Rabb[i]! Muhammed mmetinin
bir rekatinde ne vardr? Bizim bin rekati[miz]den ziyde olur. Hak Tel eyitir: Onun
[i]in ki, onlar namzlarnda ,,> _\! => _\! =! ,=, derlerdi diye.
Peygamber (a.s.) eyitti: Y Al! Ahd eyle be vakit namz cematle klmaya.
Kaan kymet gn olsa yedi kat yerleri ve gkleri ve denizleri; emsi ve kameri; ar
ve krs[yi]; uma ve cehennemi; ve yldzlar mznn bir keffe[si]ne koysalar ve
mminin bir vakit namz ki, cematle klm olur mznn bir yanna koysalar bir vakit
namz cemsinden ar gelir.
Ondan sonra Hak Tel buyurur hayvnlara. Toprak olurlar; ill meer ki,
dnyda bir kii bir cnavarc Hakktan dilerse Hak Tel buyurur, ol kiilerle
umakta bile olur. Ve ol geri kalan cnavarlar demin hlini grrler. Eyitirler:
461





el-Hamdlillh ki, Hak Tel bizi kfirlerden yaratmad derler. Hemn Hakkn bize
rzs yeter derler. Hakkn destruyla toprak olurlar.
Eb Hureyre Peygamberden nakl eder. Peygamber (a.s.) eyitti: Cem-i
ameller kymet gnnde srete gelirler, sylerler. Evvel namz gelir, eyitir: Y
Rabb[i]! Ben namzm. Hak Tel eyitir: Sen hayr zerinesin. Ondan sonra sdka
gelir, eyitir: Y Rabb[i]! Ben sadakaym. Hak Tel eyitir: Sen hayr zerinesin.
Ondan sonra oru gelir, eyitir: Y Rabb[i]! Ben orucum der. Hak Tel eyitir: Sen
hayrlsn. Ondan sonra slm gelir, eyitir: Y Rabb[i]! Entes-selm ve enel-islm
der. Hak Tel eyitir: Sen hayr zerinesin. Bu gn seninle olurum ve seninle gelirim.
yle olsa her kimi dilersen umaa koy der. Ondan sonra Kurn gelir, bir gkek
srette maher halk Kurna grrler, eyitirler: Peygamberdir. n peygamberlerden
ve meleklerden geer. Bilirler ki, Kurn- Azm imi. Her kime ki, Kurn efat ederse
alr, umaa gider. Ondan sonra cuma gelir, bir gkek srette. Hsn ve lutfu gkek
ve mg gibi kokusu olur. Ol dahi kimi dilerse alr, umaa girer.
Ve nakildir ki; Peygamber (a.s.) eyitti: Kymet gnnde bir kii getirirler
ad Muhammed olur. Hak Tel eyitir: Sen utanmadan gnh iledin, bana s oldun.
Ben sana azb etmee utanrm. n senin adn benim Habbim Muhammed addr. Bu
gn ben sana azb etmem diye gnhn afv eyler.
Peygamber (a.s.) eyitti: Hak Tel buyurur: -.=>\\, s\ = \\\.=l _== -\
(Enm, 6/160) [Kim (Allahn) huzuruna iyilikle gelirse ona getirdiinin on kat
vardr.]. Bunda haseneden murd, l ilhe illllh kelimesidir. Bu hayrdan ye ona
hayr vardr demek olur ki, bni Abbs eyitir: =! v} -\} v [Allahtan baka ilh yoktur!]
hayrndan ye hayr var mdr? demek olur ki, bu kelime ile trl trl hayrlar ular.
Zr ki, bir haseneye on hasene var demek olur.
mdi hasenelerin yeri oldur ki, =! v} -\} v demekten efdal hasene bunda
Hakkn cemlini mhede etmektir.
Peygamber (a.s.) eyitti: Kymet gnnde cem-i lemleri bir yere cem
eylerler. [107b] Hak Tel eyitir: Ben size ilmi ve hikmeti onun [i]in verdim ki,
462





sizden hayr dilerdim. Ey benim firitehlerim! Siz tank olun ki, ben lim kulumun
hesbn[] kabl eyledim ve gnhn afv eyledim der.
Peygamber (a.s.) eyitti: Kymet gnnde mnd nid eyler:
_s\> = _. ,l [Yaratlmdaki saflm nerede?]. Firiteler eyitirler: Ey bizim
Rabbimiz! Onlar kimlerdir?. Hak Tel eyitir: Dervlerdir ki, knilerdir ve rzlardr
benim takdrime. mdi onlar umaa koyun. Onlar dahi umaa girerler, yerler ve
ierler. Bu halk kymet yerinde a ve susuz hesb iinde olurlar.
Ve nakildir ki; Hak Tel kymet gnnde firitehlere eyitir: Bu gn
mmin kullarm umaa iletin. Onlara sarylarn[] ve hrilerin[i] gsterin. Firiteler
eyitirler: Bu ulu kermettir. Hak Tel eyitir: zzetim hakk [i]in eer cem-i
uma bir kuluma versem onun ivaz deildir ki, ol vakit ki onlara eyittim:
,: ,_, ==\l (Arf, 7/172) [Ben sizin Rabbiniz deil miyim?]. Onlar eyittiler: Bel.
mdi onlarn ikrr iin uma onlara verdim belki dahi ziyde benim cemlimi
mhede eylesinler der.
ie Peygamberden nakl eder: Peygamber eyitti: Kaan kymet gn olsa
Hak Tel eyitir: Ey benim firitehlerim! Cem-i ibdetlerinizi Muhammed mmetine
balayn. Firitelerden eyitirler: Bundan hikmet nedir? Bugn biz dahi sevba
muhtclarz. Hak Tel eyitir: demolanlar bugn sizden kat muhtcdr, billhi.
Ey mmin! Hakk Telnn keml-i keremine nazar eyleyi ki, mminlere nice
rahmet eder.
Fasl- f Cehennem ve Derektih
Kavluh Tel: ,=l ,=.==\ , . } (Hicr, 15/43) [Muhakkak
cehennem, onlarn hepsine vdolunan yerdir.]
Bilmek gerektir ki zebnler, cehennemin odunu bin yl yaktlar, ak oldu; ve
bin yl dahi yaktlar kzl oldu; ve bin yl dahi yaktlar kara oldu. ,_\:\\ = .=l
(Bakara, 2/24) [nk o ate, kafirler iin hazrlanmtr.]
463





Hak Tel eyitti: Ms yedi denizler mrekkeb olsa ve cem-i aalar kalem
olsa ve ins ve cinn ve firitehler yazc olsa cehennemin derinliini yazamazlar. Ms
peygamber eyitti: Y Rabb[i]! Cehennemin derinlii nicedir?.
Hak Tel eyitti: Drt bin yllk yoldur. Bir yl, drt bin aydr; ve bir ay, bin
gndr; ve bir gn, yetmi bin sattir; ve her sati, bin yldr. Ve iinde yetmi bin
trl azb aleti vardr. Mesel akyd ve ezkl ve selsil ve zincrler ve bukalar ve
semm ve hamm ve zakkm gibi bu cmlesi oddan[dr]. Ve yedi kaps vardr: Evvelki
kapsnda mminlerin kebir ehli girerler. Eer dnydan tevbesiz giderse ve Hak
Tel afv etmezse; amm ebed cehennemde kalmazlar, efatle karlar. kinci
kapsnda Nsr kavmi olurlar; nc kapsnda hutamedir Yecc ve Mecc ve
Yehdler ona girerler; drdnc kaps sardir ve eytnlar ve yldzlara tapanlar ona
girerler; beinci kaps sekardr oda tapanlar ona girerler; altnc kaps lazdr,
mrikler ona girerler; yedinci kaps hviyedir, mnfklar ona girerler. Nitekim Hak
Tel buyurur: ,=s= s_ ,.= _\, :\ (Hicr, 15/44) [Onlardan her kap iin birer grup
ayrlmtr.].
Hak Tel eyitti: Ben ol cehennemi kfirler iin yarattm ve cehennemde bir
da vardr ki Sekrn derler; ve ol dan iinde bir dere vardr adna Gazbn derler
ve ol derede bin kuyu vardr oddan; kaan cehennem sorusa ol deriden geri kzdrrlar.
Ve nakildir ki, kaan Hak Tel cehennemi yaratt, cehennem hareket etti. Hak
Tel eyitti: Y cehennem! Skin ol, benim azametim hakk [i]in ol kimse ki:
=! =_ . =>= =! v! -\! v [Allahtan baka ilh yoktur ve Muhammed Allhn resldr.]
derse seninle ona azb eylemem. [108a]
Ehl-i tefsr eyitirler: Cehennnemin on dokuz zebnsi vardr. Biri, Mlikdir.
On sekizi ona hddmlardr. Ve ol zebnlerin gzleri yldrm gibidir ve dileri sekiler
gibidir ve azlarndan od kar ve bir omzundan bir omuzuna varnca bir yllk yoldur.
Ve nakildir ki; tamunun drt dvr vardr. Ve her dvrnn kalnl krk
yllk yoldur. Ve iinde bakrdan ve kurundan ve kandan ve irinden rmaklar vardr.
464





Ve nakildir ki; Mchid eyitir: Cehennemde bir rmak vardr; Mhl
derler, kara kanla karm olur. Kaan cehennem ehli ol sulardan ierler yzleri pier
ve derisi soyulur. Ve cehennemde bir rmak vardr, zn edenlerin fercinden akan kan ve
irin olur onu ierler. Ve cehennem iki trldr: Biri gyet ssdr; ve biri gyet souktur;
gh ssdan soua gh souktan ssya srrler.
Peygamber (a.s.) eyitti: Cehennemde bir kuyu vardr ona Veyl derler. Evvel
ol kuyuda krk yl azb olur. Ondan sonra geri kalan trl azblar olur. Ve yz ylda bir
kez derileri ayrk deriye tebdl olur. Ve gvdeleri bir haftalk yol olur, azb kat olsun
iin.
Ve nakildir ki; Muhammed bin el-Fenr (rahmetullhi aleyh) eyitir: Yahy
peygamber (a.s.) umaktan kar. lm bakla boazlar. Mnsebet oldur ki, Yahy
peygamber ak meydnnda boazland ve lm ol sebebden Yahy boazlar [dedi].
Ve mnd nid eyler ki: Ey umak ehli! Ebed umakta kalnz. Ve ey cehennem
ehli! Ebed cehennemde kalnz. lm yok ve kmak yoktur. Ondan sonra
cehennemin kaps kapanr ayrk almaz; hatt yle galebe olur ki, birbirinin zerine
otururlar.
mdi bilmek gerektir; kil olan kii kn yaran yazn grrler. Ve lm
kaydn diri iken grr[ler]. ve Hakktan gayrn sevmezler; ve halka karmazlar; ve
oul ve kz fitnesinden fri olurlar. Allha tevekkl eyleyip ibdete mel olurlar.
Ve nakildir ki, Peygamber (a.s.) eyitti: Kymet gnnde mnd nid eyler,
eyitir kim: Hani Allh sevenler bir kavm turugesin. Firiteler eyitirler:
Sbhnallh Tanr seven sizler misiniz?. Bunlar eyitirler: Neam!. Hak Tel eyitir
-gerek eyitir-: Siz benim dostlarmsnz ve beni ziyre[t] edenlerdensiniz; ve benden
korkanlardansnz; ve benim likma mtk olanlarsnz. Siz imdi her ne hcetiniz
varsa benden isteyin. Bunlar eyitirler: lh ve seyyid! Hcetimiz senin vechindir.
Hak Tel eyitir kim: Dostlarmn iyisi sizlersiniz ve hcetlerin iyisi sizin
hcetinizdir. Peygamber (a.s.) eyitti: Hak Tel buyurur: _=,\! ,\ =! _\} !,\.l
(Zmer, 39/17) [Allha ynelenlere mjdeler olsun!]
465





bni Abbs eyitti: Kaan kymet gn olsa mnd nid eyler, eyitir ki:
Ehlullh turu gelsinler. Eb Bekr es-Sddk ve mer el-Frk ve Osmn Zn-Nreyn
ve Al bin Eb Tlb (rahmetullhi anhum ecman) turu gelsinler. Eb Bekre eyitirler:
Uman kapsnda dur, kimi dilersen Allhn rahmetiyle umaa [koy] ve kimi
dilersen koyma . Ve mere eyitirler kim: Mzn katnda dur, Allhn rahmetiyle
kimi dilersen sevbn[] ar eyle. Ve Osmna da eyitirler: Kimi dilersen havzdan su
iir Allhn rahmetiyle ve Alye eyitirler: Umak hullelerin[i] kimi dilersen giydir,
gel Allhn rahmetiyle bi-iznillhi Tel.
Fasl- fil-Havz
Ve nakildir ki; _.:\\: \.,==l \.} (108/1) [(Reslm!) Kukusuz biz sana
Kevseri verdik]. Bilmek gerektir ki, havz kymet yerinde olur. Kevser umakta olur;
amm havza su, Kevserden gelir srtn [108b] zerinden; amm kymet yerine gelir.
Ve srtn zeri env [i]le balar ve b-eler olur; t kim, mminler geerken
tenaum ederler.
mm- Gazzl eyitti: Kymet gnnde mevkf yerinde kimse kalmaz.
Cemsi cehenneme dklr. Hemn mminler kalr. Hak Tel eyitir: Y eh-i
mevkf! Rabbinizden ne istersiniz?. Eyitirler: Allh isteriz. Hak Tel eyitir:
Allh bilir misiniz?. Bunlar eyitirler: Neam! Biliriz. Ondan sonra Hak Telnn
destruyla bir firiteh arn sa ynndan gzkr. Ol firite eyitir: Ben sizin
Rabbinizim!. Mminler eyitirler: Nez billh!. Bu kez firiteh dahi arn sol
ynnda gzkr ve eyitir: Ben sizin Rabbinizim. Mminler eyitir: Nez billh!.
Ondan sonra Hak Tel tecell eyleyip tecell-i eflde arz- ceml eyler. n
Allah Tel, baz eflde zhir olur, grrler, secde eylerler. Hak Tel eyitir: Ehlen
bikm. Beni neden buldunuz?. Bunlar eyitirler: Seni cevherden ve arzdan mnezzeh
grdk. Bildik ki, Allh sensin.
Ve nakildir ki Ktl-Kulbda, Peygamber (a.s.) eyitti: Benim mmetim
yarlanmlardr, hirette onlara azb yoktur. Zr ki, onlarn azb dnyda oldu.
Mesel yerler deprendi ve kzllk oldu; ve veblar oldu ve env [i]le hastalklar oldu
ve hir ldler. yle olsa benim mmetime azb yoktur dedi.
466





Bazlar eyitir: Mminin azb dnys [i]indir. Ve bazlar eyitir:
Mminin azb dnydadr. Onun [i]in rifler dnyy terk eylediler. Dnyda ve
ahirettte azbdan emn oldular.
Peygamber (a.s.) eyitti: mdi srtn incelii ve kalnl kaan kiinin
mertebesine gredir. Ve srt zerinde yedi yerde sul ederler. Evvelki[n]de mndan
sorarlar; ikincide, namzdan sorarlar; nc, zekttan sorarlar; drdncde, orutan
sorarlar; beinci, haccdan sorarlar; altnc atasna ve anasna mut oldu mu ondan
sorarlar; yedincide cenbetten gusl eyledi mi ondan sorarlar. Eer bunlar tamm deilse
cehenneme brakrlar srt zerinden.
Ve nakildir ki; Peygamber (a.s.) eyitti: Srt, evvel ben geerim mmetimle.
Ondan gayr peygamberler geerler. Ondan sonra ehdler geer; dahi sonra mminler,
dahi sonra ihsn edenler geerler. Kimi yel gibi geer ve kimi yz ylda geer. hir
mmin ki, geer bin ylda geer. Mmin olur ki, srt[] geerken od eyitir: Tiz
ge y mmin! Senin nrun benim nrm sndrr der.
Ve nakildir ki; kaan mminler srt gemek isteseler tevhdlerinin sevb
gemi gibi olur. Ve eyitirler ki: Mescidler dahi gemi gibi olur. Mminler onlara girerler
geerler. Ve Kurn, ipleri olur; ve namz yelkeni olur; ve Reslullh resi olur. Ve
mminler gemiye otururlar tekbr getirirler. Bir latf yel kar, bunlar selmetlie srt
geirip umaa girerler. Zr ki, Hakk Tel kdirdir. Nice dilerse yle olur!
Al (kerremallhu vecheh) eyitti: n srt geerler bir ulu sahr grrler.
Ve ol sahrda bir ulu aa grrler ve ol aacn kknden iki eme kar. Birinden
gusl eylerler, zhirleri ar olur. Ve birinden ierler, btnlar ar olur. Ve firiteler
uman kapsnda mminler ile buluurlar. ,.\\> \=\>.\ ,.,= ,:,\= ,>= (Zmer,
39/73) [Selam size! Tertemiz geldiniz. Artk ebed kalmak zere girin buraya, derler.]
derler. Ondan sonra umaktan hulleler getirirler, mminlere giydirirler ve her kiiyle
bir firiteh olur, umakta ki, makmn klavuzlar.
467





Ammat-tahkk; kalellh Tel: i_\. ,:_>. \.= ,:.,. \, ,:\.s\> \.=
_>l (T H, 20/55) [Sizi ondan (topraktan yarattk); yine sizi oraya dndreceiz ve
bir kez daha sizi ondan karacaz.]
Bilmek gerektir ki; [109a] bir kii mmin olsa nefsi beden[in]den mfrakat
ettiinden sonra lem-i aklla muttasl olur ve ol lemlerin lezzetleri munkati olmaz
gayr-i mtenhdir; amm akler tabakt zerinedir.
Ve Hak Tel buyurur: _\! .=} __\! _\= => (T H, 20/5) [Rahmn, ara
istiv etmitir]. mdi ol ar, lem terkbinin evvelidir. Ve Hak Tel ar kymet
gnnde sekiz firite[e] buyurur, getirirler kymet yerine. Evvelki firiteh, srfl
sretindedir; ikinci firite Cebril sretinde; nc firiteh, Mkl sretindedir;
drdnc firite, Rdvn sreti zerinedir; beinci firiteh, Mlik sreti zeredir; [altnc
firite, dem sreti zerinedir]; yedinci firiteh, brhim sreti zeredir; sekizinci
firite, Muhammed Mstfa sreti zeredir. Ve i bu sretler ol firitehlerin mertebeleri
ve makmlar sreti zerine deildir.
bni Mrretl-Cebel (radyallhu anh) eyitti: srfl dem sreti zerinedir,
Cebril, Muhammed Mustaf ervh zerinedir; [Mkl ve] brhm, rzklar zerinedir;
Rdvn, vid zerinedir; ve Mlik vad zerinedir. Hak Subhneh ve Tel ar srfl
makmn kld, refref dahi ondadr. Ve Hak Tel arn iinde krs ar katnda bir
sahrda bir halka gibidir. Hak Tel arla krs arasnda bir lem yaratt. Ona heb
derler. Ve Hak Tel krs[yi] imret eyledi mdebbir firiteler ile. Ve Mkli krsde
skinlendirdi. Ve arla krs arasnda nice ekl-i garbe yaratt lem-i hayl gibi; ve
mucizt ve kermt ve tlsmt gibi ve havss- ey gibi; ve lem-i misl-i insn gibi.
Ve Cebrilin makm sidretl-mntehdadr.
Bazlar eyitir: Altnc gktedir ve uman asl sudandr; amm trl trl
srette izhr olunur, ve altndan ve gmten; ve anberden ve mgten ve kfurdan.
Nitekim demi topraktan ve ham-i mesnndan ve m-i mehnden yaratt. Ve umak
ehli illiyyndedir ve tamu ehli siccndedir. Her kimin ki, nr- rhnsi glib olacak
olursa tabatn nr zerine ol saddir; eer tabatn nr glib olacak olursa rhunun nr
zerine akdir.
468





Muhammed bin el-Fenr eyitir: Ondan sonra Hak Tel diledi ki, demi
yarata ve onu cem-i lemlere halfe kla. Ve dahi diledi ki, cem-i esmy ve mertib-i
ilmi ve ahkm bildirir. Ve eyitir: Bilmek gerektir ki, Hakkn tecelliyt vardr ztyla
ve esmsyla ve sftyla. Sftnn ve esmsnn hkm ve saltanat vardr ki, zhir olur
lemde.
mdi ekk yoktur ki, Hak Tel hiret leminde zhir olur. Zr ki, hicblar
gider vahdet-i hakkiyye-i birrle zhir olur. Nitekim cem-i nefsinin hakkat sreti
zerine zhir olur. Zr ki, yevml-kaz, yevml-fasldr. Hak btldan seilir.
mdi ibu tecellnin mazhar rhtur. Ve tecell, vki olduu vaktin vcibdir ki
cem-i mazhir fn olur. Nitekim Hak Tel buyurur: v} =\\= _,= : - (Kasas,
28/88) [Onun ztndan baka her ey yok olacaktr.]. Srr-i azam- mevtle fenda
budur ki, hviyyet-i imkniyye hlis olmaktr imkn darlndan; t kim, makm-
bekya vsl olur.
Amma et-Temsl fil-Bas vel-Cez
Kavluh Tel: =! =! = _.l = -, _,_ v -=\,s\! ,, _\} ,: .=,\ = v} -\} v
\.,.> (Nis, 4/87) [Allah ki, ondan baka hibir ilh yoktur- elbette sizi kyamet gn
toplayacaktr. Bunda asla phe yoktur. Sz bakmndan Allahtan daha doru kim
vardr!]
Bilmek gerektir ki, kymet gn haktr. ekk yoktur ki, vkidir. Ve kymete
hbir mmin inkr eylemez meer ki, kfir olur inkr eyler; [109b] lkin lem, iki
nevdir: Biri, lem-i ekberdir. Yan kim, ol lem insnn vcdudur. Ve biri, lem-i
asgardr. Ol geri kalan mevcdttr.
Ve kymet dahi iki ksmdr: Biri, kymet-i surdr. Yan hlaik kabirden
kp har ve ner olmaktr. Ve biri, kymet-i kbrdr. Ol meyih stlhdr bek
billhtr, fendan sonra. Yan fen fillh[dr]; ondan sonra bek billhtr.
469





Kaan bunu bildinse kymet-i kbr keyfiyyetinin esrrndan iitgil ki, insn
leminde ert- satten ferden ferden; amm ol temsl, beniyyil-asfar kmaktr. Yan
kfir[e] galebe eyleyip kmaktr, hir zamnda mminler zerine.
mdi insn leminde eytn lekeri kuvvet-i hayvniyye galebe ve hcm
etmekten ibrettir kuvvet-i rhniyye zerine; amm Konstantiniyye yani stanbl feth
olmak mn kuvvetleri galebe eyleyip eytn ehirlerin yakp harb etmekten ibrettir.
Amm duhn kmak, zulmet-i hayvniyye nfs-i insniyye dalmaktan ibrettir;
amm Mehd kmak, akl- kuds galebe eylemekten ibrettir insn zerine; amm
Deccl kmak, nefs-i emmre sftlar zhir olmaktr nefs-i mutmainne zerine; amm
s (a.s.) gkten inmek, ibrettir; rh s gibidir ve nefs, Deccle benzer. Pes rh onun
zerine inip helk etmektir; amm Dbbetl-Arz Mescid-i Harmdan kmak, nefs-i
levvme zhir olmaktr gnl makmndan ki, Beytl-Harmdr; amm ems
maribden domak, rh-i ahf lem-i hafden zhir olmaktr; amm yer aa
gemek kymet-i kbrdadr beden yerleri yklmaktr; amm od kmak, nefs-i
emmre zahir olmaktr ve yine tecell ile kahr olmaktr; amm yerleri helk olmaklk
ibrettir ve ervhla ecsm vcd-i hakk nrunda fen olmaktr nefes-i rahmnyle
vahdet-i kbr zhir olmakla lem-i insnde; amm srfl sr almak, rh- kuds eser
etmektir ervh- srriyyeye ve ecsm- nriyyeye; amm halyk bir yere cem olmaklk,
irettir sbit-i lem-i bekda.
Be-drst muhakkklar ibu ibrt ki, eyittiler: nsnn hakkatinde gkek
fehm eylemeyesin! Sakn inkr eylemeyesin! Kymeti, kimse inkr eylemez; meer ki,
kfir olur inkr eylerse
Ve amm temsl: .=. _,,. ,, (l-i mrn, 3/106) [Nice
yzlerin aard ve nice yzlerin de karard gn (dnn)]. Yan mminlerin
yzleri ak olmak ibrettir gnl yz mnevver olmaktan, Hak nruyla Hakka
tevecch eylemek ile ve cihet-i nefsinden irz eylemekle. Ve nefs dahi mnevver olur
gnl nruyla; nefs ve kalb bunlar dahi mnevver olur Hak nruyla. Amm kfirlerin
yzleri kara olmak ibrettir gnl yz kara olmaktan. Yan nefsleri dnyya tlibdir
ve nr- Hakktan irz eylemekle yzleri kara olmutur.
470





Amm srr- hesbul-halik: Kavluh Tel: ,\= v _\=>\! _,_= =! } ,,\!
(Mmin, 40/17) [Bugn hakszlk yoktur. phesiz Allah, hesab arabuk grendir.]
Yan bir defada bunlarn amelleri hesb olunur. ol kim, hasenttr yazlmtr
gnllerinde; ve ol kim, seyyittr yazlmtr nefislerinde. Cemsi bir defada hesb
olunur.
Klellhu Tel: =!= =\! __v! _,= __v! .,. ,, (brhim, 14/48) [Yer
baka bir yer, gkler de (baka gkler) haline getirildii gn.] Yan tabat yeri tebdl
olur nefs yerlerine makm- kalbe vsl olduu vaktin. Ve dahi gkler tebdli oldur ki,
gnl gkleri rh gklerine tebdl olur, demektir. Ve bir vechle dahi; nefs yerleri gnl
yerlerine tebdl olur, demektir. [110a] Ve bir vechle dahi; srr gkleri haf gklerine
tebdl olur, demektir. Ondan sonra cem-i itibrt mahv olur; hemn Bk Hazret-i Zt
kalr. _,,\! _,= =\! = _= -\.=: _,\ (r, 42/11) [Onun benzeri hibir ey yoktur.
O, iitendir, bilendir.].
Klellhu Tel: _\ s\! .>!\! =!__, (brhim, 14/48) [(nsanlar) Bir ve
gcne kar konulamaz olan Allahn huzuruna ktklar gn (Allah btn zalimlerin
cezasn verecektir).] Yan Hakktan ayr fn olur zt tecell etmekle. Ve halik
yerde ikr olurlar: Kymet-i sur hesb ve azb iin; ve biri ikre olur mevt-i
irdde nefs hicblarndan kp gnl yerlerine varmakla; ve biri dahi ikre [olur]
kymet-i kbrda vahdet-i hakkiyye zhir olduu vakt cem-i ey fen-i mahz
olmaktr.
Ve amm srril-mzn: Klellhu Tel: ,_!= =\s. = _>\! ..=, _\! -.
>\=\! ,= =.\\ (Arf, 7/8) [O gn tart haktr. Kimin (sevap) tartlar ar gelirse,
ite onlar kurtulua erenlerdir.] Yan amelleri ar gelecek olursa cennet sft nimeti
ile makm- kalbde merreflerdir. => ,. \! =.\\ -.,_!= = > = ,=.! !_ (Arf,
7/9) [Kimin de tartlar hafif gelirse, ite onlar, ayetlerimize kar hakszlk ettiklerinden
dolay kendilerini ziyana sokanlardr.] Yan amelleri mahsst- fniyye ve lezzt-
dnyviyyeden olacak olursa onlar ziyn iindedir drl-bekda.
Ve mzann keffesi biri, lem-i hissdir ve biri, lem-i akldir. Ve kimin ki,
mnsebet olacak olursa maklt- bakiyyeye ve ahlk- fziliyye mzn ar gelir; ve
471





her kimin ki, hdu hissiyyeden olacak olursa istidd- aslsini zyi etmitir. Ol ziyn
iindedir; ve her kim, ziyn iindedir onun makm cehennemdir tabat- cismniyye
cehennemde mbteldr.
Ve amm srr- kesbil-aml: Kavluh Tel: -s.= _ _.\= \.=_\! \=.} :
(sr, 17/13) [Her insann amelini (vey kaderini) boynuna baladk.] Yan sadetin
ve ekvetin ona lzm klarz getirir, demektir. !_=.= \s\, \,.: -=\,s\! ,, -\ y_>.
(sr, 17/13) [nsan iin kyamet gnnde, alm olarak nne konacak bir kitap
karrz.] Yan kymet-i surda ol bitileri heykel klarz boynunda bil-kuvve iken
bil-fil klarz. =,\.: l_ (sr, 17/14) [Kitabn oku!] Gerekse okumak bilsin gerekse
bilmesin hkm olunur: Kitbn oku! diye. Onun [i]in ki, amelleri ona gzkse
gerektir. Her kii onu bile h harfle okumak hcet deildir.
!_,=, \,\=> _=\>, == -.,=,, -,\.: _.l = \ =\ (nikk, 84/7,8) [Kimin kitab
sandan verilirse, kolay bir hesapla hesaba ekilecektir.] Yan seyyitn mahv eyleyip
afv eylemektir. Ve cem-i hasentn bir defada verirler ftratnn beks olduundan
tr ve saf zerine.
Ve amm srr- nzll-meliketi mminler zerine: =! \. ,_ !\\ ,. \! }
(Fussilet, 41/30) [phesiz Rabbimiz Allahtr deyip] Yan; Allah, rabbimizdir
demek olur k,i gayrn hayyizi fenda bulurlar. Ve makm- kibriyya kemlde ve
cebert-i cemlde ve cellde Allahtan gayr nesne isbt etmezler. !=\s.=! ,.
(Fussilet, 41/30) [Sonra dosdoru yolda yryenlerin] Yan Hakka slk etmekte ve
srt zerinde sebt olmakta muhlislerdir amellerinde gayra iltift eylememilerdir.
Bazlar eyitir: =! \. ,_ (Fussilet, 41/30) [Rabbimiz Allahtr] demek, fen
iledir. Ondan sonra !=\s.=! ,. (Fussilet, 41/30) [Sonra da dosdoru yryenlerin]
bek iledir temknde, ,\= _... -:.>=\! , (Fussilet, 41/30) [zerine melekler iner.]
Yan firitehler lem-i aldan inerler ve eyitirler mnsebet-i hakkisi olduu [i]in
tevhd-i hakkatte. !\>. v! (Fussilet, 41/30) [Onlara korkmayn!] Yan:
Korkmayn ikbdan ve azbdan; !._>. v (Fussilet, 41/30) [zlmeyin!] Yan:
Gussalanmayn istiddnz iktiz ettii kemlt sizden fevt olur diye. - .\\, !_ =,!
472





.=. ,..: _. \! (Fussilet, 41/30) [Size vadolunan cennetle sevinin derler.] Yan:
Mutuluktur ki; cennt- efl ve cennt- sft ve cennt- zt mutularz ki, Allah
Tel size onlar vade eylemiti veririm diye.
,:\,\l >. (Fussilet, 41/31) [Biz sizin dostlarnzz.] Yan; biz sizin
dostlarnz idik; i_>v! \,. .\! i\,>\! _ (Fussilet, 41/31) [Dnya hayatnda da, ahirette
de.] Yan mnsebet-i asliyye vardr, bizim sizin aranzda dnyda ve hirette.
,:=.l _.=. \= \, ,:\ (Fussilet, 41/31) [Orada sizin iin canlarnzn ektii her
ey vardr.] Yan, mhedtttan ve tecelliyttan [110b] ve rh-i reyhndan ve nam-i
mukmden her ne kim, itih ederseniz size hsldr.
_= = v_. (Fussilet, 41/32) [afr ve rahm olan Allahn ikrm olarak.]
Yan, sizin gnhnz ve eflinizi ve sftnz ztnz nrla setr eder, demektir.
,,>_ (Fussilet, 41/32) [Rahm] Yan; Hak, Tel size rahmet eder tecelliyt- efl
ve tecelliyt- sft ve tecelliyt- ztla, demektir.
Ve amm srru-efat: Klellhu Tel: v! ..= _=, . \! !. = -..\,
(Bakara, 2/255) [zni olmadan Onun katnda kim efaat edebilir?]
Be-drst Muhammed Mustafnn rhu oldur ki, Hak Tel iki leme feyz
etmek dilese onun vstasyla feyz eder. Ve firiteler ve Peygamberler onun rhunun
mertebesindendir ve env- efat ki halka ular istidtlar itibryla Muhammed
Mustafdan ular (a.s.). ol kimselerin kim, istidd yoktur: ,\ =\! -=\= ,.. \=
(Mddessir, 74/48) [Artk efaatilerin efaati onlara fayda vermez]. Ona efat yoktur.
Zr kfirlerdir zulmt derektta muhallid kalrlardr, el-iyz billh!
Ve amm es-Srt: Klellhu Tel: \=._! v! ,:.= } (Meryem, 19/71)
[inizden, oraya uramayacak hibir kimse yoktur.] Yan her kiiye l-bddr ki,
tabat lemine urar ve lem-i kudse geer. \ ,s= \=.> = ,_ _\= \: (Meryem, 19/71)
[Bu, Rabbin iin kesinlemi bir hkmdr.] Yan hkm olunur ki, her kim bas olunur.
Onun rhu cismine redd olunur ve srt[] gemek mmkin deildir; ill cehennem
zerinden mmkindir.
473





Kaan kim, mmin cehenneme urasa cehennemin odu snse mminlerin
nruyla, bilmezler ki cehenneme uradlar m ve-yhd uramadlar m?
Nitekim rivyet olundu: Cehennem eyitir: Tiz ge y mmin! Ki, senin nrun
benim nrm sndrr der. Cbir bin Abdullah eyitir: Peygamber (a.s.) srttan
sordum. Peygamber (a.s.) eyitti: Kaan umak ehli umaa girerler. Bazs bazsna
eyitirler: Hak Tel bize oda uramay vade etmiti; amm biz ona uramadk derler.
Bazs bazsna cevb verir, eyitir: Uradk amm snmt.
Ve amm srr- tabakt- cehennem: Klellhu Tel: ,=.==\ , . }
_!,l -,= \\ ,=! (Hicr, 15/43,44) [Muhakkak cehennem, onlarn hepsine vdolunan
yerdir. Cehennemin yedi kaps vardr]. Yan, insnda ol yedi tabaka: Bei havss-
hamsedir; ve biri dahi, ehvettir; yedincisi gazabdr. Ve ibu yedi kap, derekt-
nefsniyyenin asllardr. ,=s= s_ ,.= _\, :\ (Hicr, 15/44) [Onlardan her kap
iin birer grup ayrlmtr]. Yan her biri uzv-i hss iindir. Onun [i]in ki, insnn
azs yedidir. Cehennemim yedi tabakas zerinedir. \=, !.\: \=, s!_ (Secde,
32/17) [Yaptklarna karlk olarak.].
Ve amm add- zebniyye: Klellhu Tel: _== -=. \,\=
(Mddessir, 74/30) [zerinde on dokuz (muhafz melek) vardr]. Onun [i]in ki,
cehennemin kaps yedidir, altsna kfirler girer. Ve onun [i]in ki, bunlarn yaramaz
ileri vardr. Bu idi ki, gnllerinde kfr vard ekk ile inkr ile; ikinci bu idi ki,
dillerinde irk ve kizb vard; nc bu idi kim, amellerinde azgnlk vard.
Pes Hak Tel cehennemin alt kapsnda bunlarn iin er zebn musallat
eyledi, muvfk- cez etmek iin. Nitekim Hak Tel buyurur: \\ s!_ (Nebe,
78, 26) [(Dnyda yaptklarna) uygun karlk olarak]. Ve amm mminlerin sleri
kaan kim, tatte taksrlik eyledilerse Hak Tel onlara adlen leh hkm eyler. Onlar ol
tabakaya buyurur ve onlara bir zebn musallat eyler. Ondan sonra mminleri zd
eyler ve cehennemin evvel tabakasn geri kfirler ile doldururlar. _!.v!_.\, =.\>,=
_\.\! _!.=\.s [Ey nrul-envr! Seni her trl noksanlktan tenzh ederiz. Bizi cehennem
azabndan koru!]
474





Fasl
Klellhu Tel: \, ,.\\> _\.v! \.>. = _. =\ . =\.==\! ,.==\! =!.=
!_ .= =\ . _ -,,= :\== ,,=\! _\! = =\. _,:l =! = (Tevbe, 9/72) [Allah,
mmin erkeklere ve mmin kadnlara, iinde ebed kalmak zere altndan rmaklar akan
cennetler ve Adn cennetlerinde gzel meskenler vdetti. Allahn rzas ise hepsinden
byktr. te byk kurtulu da budur].
Ve nakildir zhir ibrtla; bilmek gerektir dny, [111a] fen ve bel
lemidir; hiret, bek ve lik lemidir. Ve her nesne kim, dnyda vardr hirette onun
misli vardr. Pes lem-i rhniyyt, lem-i envrdr ve lem-i kemlttr. mdi Adn
uma, gyet latf incidendir. Onun iki kanatl bir kaps vardr kzl altndan. Bir
katndan bir katna be yz yllk yoldur. Ve dvrnn yaps bir kerpii gmten ve bir
kerpii altndandr. Ve cem-i uman erefi, Adn umandand. Ve onun tamm
vasfn Allahtan gayr kimse bilmez.
Muhakkklar eyitirler ki: Cennetl-aml yz derecedir. Her birisi yine yz
menzile mnkasim olur. Zr ki, Muhammed mmetleri ol derecelerde olurlar; amm bu
yz derece ol sekiz uman her birisinde vardr. Als, Adn umadr. Ve Hak Tel
hazretini ol Adndan grrler. Ve Adn umann misli; ol pdih ona benzer ki, orta
yerde olur ve sekiz dvr olur. Ve her dvrn aras umak olur.
Ve cennet-i Adn, drur-Rahmndr, izfet-i ihtiss iindir. Ve ol ihtiss,
Allahtan gayr kimse bilmez. Ve Vesle uma, bizim Peygamberimizindir (a.s.). Ve
Tb aac, Adn umandadr ve kk Vesle umandadr. Ve Firdevs umana
peygamberler ve sddkler ve ehd ve veller girerler, cennet-i Adne yaknlerdir. Ve
Adn ortada bir ehr gibidir. Ve Firdevs yresinde bir ky gibidir. Ve uman
rmaklar Firdevsten karlar, geri kalan umaklara ondan gider.
Eb Hureyre eyitti: Y Reslallh! Hak Tel Adn uman neden yaratt?.
Peygamber (a.s.) eyitti: Sudan yaratt; amm altn ve gm; ve ykt ve inci
sretindedir. ems ve kamer olmaz; belki ar nruyla umaklar mnevverdir dedi.
475





Umak ehli, cemsi olanlardr. Salar kara ve kvrck ve gzleri srmelidir.
Ve bir kiiye yzerce kuvvet verirler, yemekte ve imekte ve umakta. Ve bunlar
dem boylu olur, altm ar olur ve dem aryladr; ve Sleymn devletl olurlar; ve
s yal olurlar, otuz yal; ve hsnleri Ysuf sretinde olurlar; Dvd vzl olurlar;
ve Muhammed Mustaf hulklu olurlar. Ve her kiinin on parmanda altndan ve
cevherden birer yzk olur.
Peygamber (a.s.) eyitti: Uman sekiz kaps vardr. Yedisinden dervler
girerler ve birinden baylar girerler; cehennemin aksidir. Cehennemin yedi kaps vardr.
Altsndan baylar girerler ve birinden dervler girerler.
Kaan mminler umaa girerler. Hak Tel bunlara selm verir ve eyitir:
,.\\> \=\>.\ , ,s\! _>\! ,,>_\! => _\! = ,:,\= ,>= [Rahmn ve Rahm; Hayy ve
Kayym olandan selam size! Artk ebed kalmak zere girin buraya!].
Mrseller minberler zerine otururlar, ve nebler tahtlar zerine otururlar ve
sddkler dahi ehdlerle krsler zerine otururlar. Ondan sonra Hak Tel eyitir:
Merhab! Ey benim kullarm ve evliylarm ve hsslarm!. Ondan sonra eyitir: Y
Muhammed! Benim kullarma dnyda sen selm verdin imdi epsem dur; ve y
Cebrl! Kadir gecesinde kullarma sen selm verdin, sen epsem dur. Ondan sonra Hak
Tel eyitir: Y Azrl! Kullarmn cnn[] almaya varcak nez-i hlette sen selm
verdin. imdi epsem dur. Ve y Rdvn! Kullarma umaa girdikleri vaktin sen selm
verdin. imdi epsem dur. Ondan sonra Hak Tel eyitir: Ey benim kulllarm! Nice bir
benim selmm benden gayrndan iittiniz. imdi ben size selm veririm vstasz. Ve
y Muhammed! Sen selm verdikten sonra emr ve nehy ederdin; ve y Cebrl! Sen
selm [111b] verdikten sonra vad ve vad ederdin; ve y Azrl! Sen selm verdikten
sonra bunca zahmetler edip cnn alrdn; ve y Rdvn! Sen selm verdikten sonra hr
ve kusr arz ederdin; ve y firitehler! Siz selm verdikten sonra amellerinizi onlara
baladnzd. Ve Ben selm verdiimden sonra Beni grmek onlara vcib oldu. mdi
y Rdvn! Benim kullarma tam verin yesinler ve arb isinler. Ve hilatler verin
giysinler.
476





Ondan sonra her kiiye yetmi hri ve yetmi olan verirler. emsten ve
kamerden ve her biri ahsen olur. Ondan sonra Cebril izzet hicbn[] getirir. Bunlar
dahi Hak Telnn cemline ve kemline nazar ederler. Seksen yl mikdr grrler.
Ondan sonra Hak Tel eyitir: bu umak, benim evimdir. Bunda sizi skin ederim ve
Ben dahi size cels ve ens olurum. imdiden sonra ayrk hcetiniz yok ve Benim
nimetlerim size ebeddir. Ve sizi umakta emn ve mukm ettim. Ve siz ehl-i
sadetsiniz. Benden isteyin size kermetler ve nimetler vereyim.
Bunlar eyitirler: Bizim hcetimiz budur ki, bizden rz olasn. Hak Tel
eyitir: Sizden rz oldum ve cemlimi size ikre ettim. Ondan sonra envla temettu
eyleyin ve ezvcnza munaka eyleyin; ve b-elerde mahbblar ile oturun. Env
[i]le yemilerden yeyin ve arblardan iin. Ve burklarnza bunun Kevser rmana ve
kfura ve m-i tahra ve tesnme ve selseble ve zenceble ve rahfe varn; ve sularda
gusl eyleyin; merref olun der.
Sul eyitirler: Mminler Tanrnn ddrn[] grdklerinden sonra eer
kendileri giderlerse ddrdan yz dndrm olurlar. Eer Hak Tel destr verirse
ddrn bunlardan dir etmi olur?.
Cevb budur ki: Mminler onda mest olurlar iki nesneyle: Biri, ddr-
letfetiyle; ve biri, kelm- halvetiyle.
Ondan sonra mminlerin hrileri gelirler, alrlar giderler. Ne mminler
giderler; ve ne hd Hak Tel gidin, der.
Fasl- f Menzil-i Hulefir-Ridn (rdvnullhi aleyhim ecman)
bni Abbs eyitir: Bu halk umakta otururken kzl ykuttan bir taht getirirler
yirmi ml uzunluu olur muallak aslm olur. Eb Bekr Sddk onun zerine oturur.
Ondan sonra bir taht dahi getirirler sar ykuttan olur. Yirmi ml dahi onun bykl
olur. mer bin el-Hattb onun zerine oturur. Ondan sonra bir taht dahi getirirler yeil
ykuttan, yirmi ml uzunluu olur. Osmn bni Affn onun zerine oturur. Ondan sonra
bir taht dahi getirirler ak ykuttan yirmi ml bykl olur. Al bin Eb Tlib onun
zerine oturur.
477





Ondan sonra Hak Tel buyurur: Ol tahtlar usun arn glgesine varsnlar.
Ondan sonra Hak Tel firitelere buyurur. Bunlarn zerine bir ak inciden adr
tutarlar. Eer cem-i mahlkt ol adrn iine cem eyleseler ol adr dahi ziyde
gelirdi ve Muhammed Mustaf bir adrda otura kim, drt bin altndan kaps olur.
Fasl:
Eb Hanfe eyitir: Her cinn kim, mmin olur, umaa girer; lkin tat
eylemekle sevb yoktur. Amm mmeyn eyitirler: Sevb vardr. Nitekim Hak
Tel buyurur: {! \! =s\> \= .,,\ v} _. (Zriyt, 51/56) [Ben cinleri ve
insanlar, ancak bana kulluk etsinler diye yarattm].
Pes umakta, insn insnla olur ve cinn cinnlerle olur. Ebud Derd eyitir:
Hak Tel [112a] cinnleri dnyda blk yaratt: Bir bl, ylanlar va akrebler
sretindedir der. Yeryznde yrrler; bir bl, yel gibidir havda uarlar; ve bir
bl, ibdet ederler. Eer ibdet ederlerse sevblar vardr ve eer mut olmazlarsa
azblar vardr. Nitekim Hak Tel buyurur: .\! = , . >=v ,=l _\ .\! - (Hd,
11/119) [Andolsun ki cehennemi tmyle insanlar ve cinlerle dolduracam].
Ve Hak Tel insn blk yaratt: Bir bl, behim gibidir. Nitekim Hak
Tel buyurur: l ,= , ,\.v\: =\l (Arf, 7/179) [te onlar hayvanlar gibidir;
hatta daha da akndrlar]. Ve bir bl, cisimleri demlere benzer ve cnlar
eytnlara benzer avnlar ve zlimler gibi; ve bir bl, cisimleri ve cnlar deme
benzer, umaa giren ve ddr gren onlardr.
Fasl
Muktil eyitir: Hayvnlardan on hayvn umaa girerler, Hak Telnn
keremine ve rahmetine dellet olsun iin. Bir[i], Slih peygamberin devesi;
ve biri, brhm peygamberin buzas; ve sml peygamberin kou; ve Ms
peygamberin kz; ve Ynus peygamberi[n] bal; ve Uzeyr peygamberin himr;
ve Sleymn peygamberin karncas; ve Belksn hdhd; ve Muhammed
Mustafnn devesi; ve onuncu, ashb- Kehfin kelbi. Hak Tel ol kelbi umaa
koymak isteyecek ko sretine dndrr. Ve Uzeyrin himrn dahi ko sretine
478





dndrr. Ondan umaa girdiler ve geri kalan hayvnlar toprak eyler. Kfirler onlar
grrler ve eyitirler: \,!_. =.: _..,\ \, (Nebe, 78 /40) [Keke toprak olsaydm!].
Fasl- fil-Hr
Bilmek gerektir ki hriler, cennet kzlardr. Onda yaratlmtr begyet latftir
ve mahbblardr. Yzleri, ak nrdandr; salar, kara nrdandr. Ve ol hrilerin yetmi
hulleleri olur. Bir defa giyerler, yrrler.
Eer sul ederlerse ki: n hriler nrdandr. Bir kii nru nice per ve
kucar?.
Cevb budur ki, Tefsr-i Kebrde gelir kim: Hriler nrdandr veliyy-i nr-
cmdandr; plr ve kuculur. _,. s_= : _\= = (Mide, 5/120) [O, hereye
hakkyla kdirdir]. Kavluh Tel: !_\:,l =\,,. (Tahrm, 66/5) [Dul ve bkire eler].
Ebul-Leys (rahmetullhi aleyh) eyitir: Hak Tel bizim Peygamberimize vade
eylemitir ki, umakta verir; amm seyyibden murd, Firavn avreti siye htndur ve
bikrden murd, Meryem htndur.
Peygamber (a.s.) eyitti: Umak ehlinin her birisine be yz hri verirler. Ve
umakta hriler vardr. Yarsndan yukar ve olan sretinde; ve yarsndan aas avret
sretinde[dir]. Ve umak iinde cim etmekte onlardan lezzetli olmaz.
Ve Peygambere sordular ki: Hak Tel hrul-ayn neden yaratt?.
Peygamber (a.s.) eyitti: nesneden yaratt, ayaklarndan dizlerine varnca
mgtendir; ve dizinden karnna varnca anberdendir; ve karnndan bana varnca
kfrdandr.
Ve nakildir ki; Peygamber (a.s.) eyitti: Umakta kzlar vardr, ona hrul-ayn
derler. Kaan yrseler sanda yetmi bin criye yrrler; ve solunda dahi yetmi bin
criye yrrler. Ol hrilerin her biri eyitirler: Ben ol kiilerinim ki, emr-i bil-marf
ve nehyi anil-mnker ederlerdi. Ve nakildir ki; umak ehlinin zerine bir bulut gelir
yamur gibi hriler yadrr. Ol hriler eyitirler: Nahnl-mezd derler.
479





Fasl- f Vildnil-Cennet
Klellhu Tel: !_..= !\\ ,.,=> ,.,l_ !.} . \>= !.\ ,,\= ==, (nsn,
76/19) [O insanlarn etrafnda yle lmsz gen nedmler dolar ki, onlar
grdnde, etrafa salp dalm inciler sanrsn]. Yan Hak Tel olanlar incilere
benzetir hsnde; ve saf-i lenvde meclisde yrrler. Sanrsn ki, dalm incilere
benzerler.
Fasl [112b] fil-Glmn
Klellhu Tel: .:= \\ , .\: ,\ \=\= ,,\= ==, (Tr, 52/24)
[Hizmetlerine verilmi, (kabuunda) sakl inci gibi genler etraflarnda dnp
dolarlar]. Ebul-Leys eyitir: Umakta olanlar vardr. Drr-i meknna benzer.
ncilere benzer dedii onun [i]indir ki, inci sedefte olur; havda saklanm olur; gyet
latf ve ahsen olur incilere benzetir.
Fasl- f Enhril-Cennet
Shib-i Kef eyitir: Hak Tel uma vasf eder, eyitir ki: Umakta
rmaklar vardr: Evvel budur ki, su rma vardr sretleri ve levnleri mtegayyir olmaz
asl. Ondan sonra st rma vardr tam ve rihas mtegayyir olmaz. Ondan sonra
sci rma vardr ienlere gyet lezzetlidir akl gidermez humr ve feti yok[tur].
Ondan sonra bal rma vardr ienlere gyet musaffdr.
Klellhu Tel: \: _\: = ,_=, _!_,v! } =! .\,= \, __=, \.,= !_\: \!_=
!_,. \._ , (nsn, 76/5,6) [yiler ise, kfr katlm bir kadehten (cennet arab)
ierler. (Bu,) Allahn has kullarnn itikleri ve akttka akttklar bir pnardr].
Bilmek gerektir ki, ebrr berrin cemidir. Nitekim erbb, Rabbin cemidir.
Ebrr bir arbdan ierler kim, ol arbn tabat kfra benzer ve kfr umakta bir
emedir. Ak sudur ve rihas latftir; ve dahi kande gidersen seninle bile gider. Ve dahi
umakta bir eme vardr. Selsebl derler; yan selsetinden tr latf akt [i]in
selsebl derler.
480





Muktil eyitir: arbn tahr, dedii umakta bir emedir. Her kim, ol
emeden ierse gnlden hased ve kibir gider.
Ve dahi umakta bir arb vardr. Ad rahktir. Kzl ve latf ve sf arbdr.
Tesnm derler. Y budur ki, umakta ondan latf arb yoktur; y budur ki, kaan
saarg iinde iken iseler havdan yine dopdolu olur; ne denli iseler havdan yine
dolar.
Bazlar eyitir: Tesnm arb oldur ki, mukarrebler ondan ierler srf arbdr
ve geri kalan halk suyla kartrp ierler.
Fasl f Mertib-i Ehlil-Cennet
Peygamber (a.s.) eyitti: Aere-i Mbeere umaklktr: Biri, Eb Bekrdir;
ve merdir; ve Osmndr; ve Aldir; ve Talhadr; ve Zbeyrdir; ve
Abdurrahmndr; ve Sad bin Eb Vakkstr; ve Sad bin Zbeyrdir; ve Eb Ubeyde
bin el-Cerrhtr dedi.
Ve Ftmtz-Zehr (radyallhu anh) umak htnlarnn seyyididir; ve
Hasan ve Hseyn umak yiitlerinin seyyidleridir. Ve bunlar Peygamberin komulardr
ve amm geri kalan mminlerin mertebeleri vardr al-kaderi menzilihim.
Ve nakildir ki, Eb Hureyre eyitir: Umak ehli umaa girmeden tamuda
yerin[i] grr. Ondan [sonra] umaa gider; t ki, kr ziyde olsun iin. Ve tamu ehli,
tamuya girmeden umakta yerin[i] grr. Ondan [sonra] tamuya girer; t kim, hasreti
ziyde olur.
Ve nakildir ki, Hazret-i Al (kerremallhu vecheh) eyitti: Umakta bir sokak
vardr; amm bey ve ir yoktur. Hemn sretler vardr gyet-i cemlde. Kaan gyet-i
cemlde bir kii, bir hb sreti grse, ol srete girmek dilese girer.
Ve nakildir ki, Mesbh erhinde eyitir: Murd ol srete girmekten budur ki:
Kaan kim, ekbir latf-i sret arz olsa, ol kii dilese kim ol srete girer. Hak Tel
kudret eliyle ol kiinin sretini ayrk srete tebdl eyler. Zneti ve hsn ziyde olur. Bu
denlidir ki, bu sretten kp bir srete dahi girer, eczs tebdl olur.
481





Zr ki, bu tensuhtur ve tensuha er ve akl kil deildir. Ve her gn
umak ehlinin hsn ve cemli ziyde olur; gerekse erkek olsun gerekse [113a] dii
olsun; amm dnydan varan avretlerin ekser hsn olur. Ancak ona, hsn-i at
derler. Hriler dny avretlerinin katnda, yldzlar gibi olur ay katnda.
Ve nakildir ki, Peygamber (a.s.) [eyitti]: Kaan bir mmin, umakta
olanck dilerse, htnu bir sat gebe olur ve dourur.
Nitekim Meryem dnyda bir sat gebe oldu ve sya dourdu. Amm h
kimse olan istemez. Dim[a] sohbette olurlar. Ne oul ve kz gussasdr aled-devm
ve irete ve davetlere megl olurlar. Ebed lezzet ve srr ve ferah iinde olurlar.
Peygamber (a.s.) eyitti: Umakta bir kam kadar yer, dnydan ve
iindekinden yerektir dedi.
Klellhu Tel _\.v! \.>. = _. =\ . ,\ l =\>\\ \! !\== !.=l ,. \! _ =,
\,\=.= -, !.! , = \.__ . \! !.= !\\ \__ i_=. = \.= !__ \= \: (Bakara, 2/25) [man
edip iyi davranlarda bulunanlara, iinden rmaklar akan cennetler olduunu mjdele!
O cennetlerdeki bir meyveden kendilerine rzk olarak yedirildike: Bundan nce
dnyada bize verilenlerdendir bu, derler. Bu rzklar onlara (baz ynlerden
dnyadakine) benzer olarak verilmitir]. Yan Hak Tel cem-i cennet dedii sevb
evinin ismidir ve memldr ok cennetlere. Zr ki, cennet mertebeler zerine halkn
istihkklarna gre verilir.
Ve yemileri birbirine benzer demek mans budur ki: Kaan bir tam vey bir
yemi yeseler eyitir: bu tamlar bundan nden bir dahi bize rzk oldu idi. Onun
[i]in ki, levni evvelki tama benzer; amm sretleri ve lezzetleri benzemez. Bazlar
eyitir: Bize bundan nde rzk oldu demektir.
Klellhu Tel: i_ == y!_l \, ,\ (Bakara, 2/25) [Onlar iin cennette
tertemiz eler de vardr.] Hasan (radyallhu anh) eyitir: Mutahhar dedii oldur ki,
dny avretleri dnyda iken karlard. Hak Tel onlar ol hlden giderip bikr kz olan
eyledi ki, mutahhar ettiidir karlktan.
482





Tefsr-i Kebrde eyitir: Mecmiul-lezzt tr: Biri, meskendir; ve biri,
matamdr; ve biri menkahtr.
Nitekim Hak Tel buyurur: _\.v! \.>. = _. =\ . (Bakara, 2/25)
[inden rmaklar akan cennetler] demek ile matam beyn eyledi.
i_=. = \.= !__ \= \: (Bakara, 2/25) [O cennetlerdeki bir meyveden kendilerine
rzk olarak yedirildike] demekle ve menkah beyn eyledi.
Nitekim Hak Tel buyurur: i_ == y!_l \, ,\ (Bakara, 2/25) [Onlar iin
cennette tertemiz eler de vardr.]. Kaan kim, i bu nesne hsl olursa bu nimetler
zil olur, diye bunlara havf eriir. Hak Tel onlarn havflerin zil etmek [i]in buyurur
ki: .\\> \, ,= (Bakara, 2/25) [Ve onlar orada ebed kalcdrlar].
Pes yet, keml-i tenaume ve srra dellet eder. Mevt yok[tur] ve yine
kmak yok[tur]. Umak ehli ki, yerler ve ierler kuvvet iin yemezler ve imezler;
belki lezzet iin yerler ve ierler, kuvvet tamm olmutur.
Klellhu Tel: \=,\, ,., _. ,=\.,.! !.=l ,. \! (Tr, 52/21) [man eden
ve soylarndan gelenlerde, imanda kendilerine tbi olanlar (var ya!)]. Yan onlar ki,
Allah Telya mn getirdiler ve olanlar mnda onlara tbilerdir; gerekse olanlar
byk olsun gerekse kk olsun. Analaryla umakta bile koparlar.
mdi srr budur ki, mminlerin bli olmu olanlar kendilerin mnyla
umaa girerler velkin gici olancklar atalarna tbilerdir, analar hurmetine umaa
girerler. Eer ki, sevblar yok atalarnn sevblarn kesip onlara vermezler; belki Hak
Tel kendi kereminden ve fazlndan onlara at edip umaa koyar.
Ve nakildir ki, Al (kerremallhu vecheh) eyitti: Mminlerin olanlar
umakta atalaryladr ve kfirlerin olanlar atalaryla tamudadr. mdi bu szde ikl
vardr. Zr, Peygamber (a.s.) eyitti: Kfirin olanlar umak ehlinin hizmetkrlar
olurlar dedi.
yle olsa vech-i tevfk nedir bu iki szn arasnda? Cevb budur ki: Kfirin
olanlar grelim lr; bli olduundan sonra lrler; yhd bli [113b] olurlar, lr.
483





Bli olduundan sonra lrse kfirdir. Zr ki, kfr mn bulur atalaryla tamuya
girerler. Eer bli olmadan lrse kfr ve mn bilmese kfir deildir; umakta
mminlerin hizmetkrlardr. ki hadsin arasnda tevfk budur ki, vallhu alem
bi-umrihi [Allah, onun ilerini en iyi bilendir].
Fasl- f Ryetillhi Tel
Al tavrt-tahkk mminlere mhede-i ceml etmek iin n Adn umana
varrlar. Bir ak mgten yerin zerine cem olurlar ve ilmlerine gre menzillerde
otururlar. Ondan sonra bir melek gelir; Tanrnz grmek iin yaraklann der. Ve bir
nr gelir, bunlar ihta eyler. Kaan kim, nrullah bunlarn zerine zhir olur. Nr
bunlarn ztnda eser ve ayn koymaz.
eyh Ekmeleddn eyitir: Bu nr, rid-yi kibriydr ve rid-yi kibriy bunda
bir kavldir ki, mtehakkk olur hakyk- vcdiyyeye ve hakyk- imkniyye birrle ol
kavl deildir; ill Muhammed Mustafdr (a.s.). Hakkat-i muhammediyye ile onda
evvel zhir olur ve onlarn zhirini ve btnn kendi vcdu nruyla ihta eyler; t
bunlarn vcdu bir sf cm gibi olur. Ol nr-i ceml-i ilh zahir olup bunlardan
mnakis olur; ve bunlar ol nr-i ceml-i ilhden mahfz olup lezzt- kebrde makm-
berzah- cmide srr- zt- ahadiyyetten iltizz edip firktaki teattu zil olup visl-i
zlline eriirler ki, t Hakk geri nr-i Hakkla grrler ve bilirler, bulurlar.
Pes bunlar bu hlet iinde iken Hazret-i Zt- (celle celluh) cemlini arz
eyleyip gyet zuhrunda srdikt- cellden kp ceml-i kemlini kef edip gz
gzkr. Evvel cem-i ehl-i mna selm verir ve buyurur kim: Ben sizin ol
Tanrnzm kim, dahi beni grmeden ibdet ettiniz idi. te ol Tanrnz benim der. Pes
cem-i ehl-i mna bel ibrt ve latf irtla hitb eyleyip env- taltft ve ecns-
mkerremt- birrle ikrm eyler.
Ve nakildir ki, Peygamber (a.s.) eyitti: Evvel Hak Tel bana tecell eyler ve
halka eyitir: Ey benim kullarm! Merhab bikm hayykmllh! Selm sizin zerinize
olsun. Pdih- hayy- kayymdan, pdih- hayy- kime[ye] ve Pdih- hayy-i
l-yefttan pdiah- hayy- l-yemta. mdi benim cemlim ile drus-selmda
nefslerinizi tayyib edin niam- mukm ile ve sevb- kermle ve huld- dimle. Siz imn
484





getirici mminlersiz ve ben dahi Allah mmin muheymin Pdihm. n size benim
ismimi verdim ondan sonra size gussa yok ve korku yok. Siz benim vellerimsiz ve
hsslarmsz ve zvvrmsnz ve muhabbetim ehlisiniz.
Ve yine eyitir: es-Selm aleykm ey benim kullarm! Siz mslmnlarsnz
ve Ben dahi selm Pdihm ve drm drs-selmdr. Nitekim szm iittiniz ve
yzm dahi grn ve bist- kurb zerine oturun. zzetim hakk [i]in ben sizden rz
oldum. imden geri ben size ens ve celsim, ebed mlk-i kbry size baladm ve
sizin hakknzda keremler ve ltuflar benden size oktur. Temettu edin ve ezvcnza
munaka edin. Ve env ile yemilerden yeyin ve arblardan iin. Ve sarylarnza
girin ve b-elerinizde sohbet edin envla hediyyeler ile.
Ondan sonra Hak Tel eyitir: Sarylarnza varn fevz-i tamm ve niam-
devm ile. Bunlar menzillerine varamazlar ryet ser-hluundan ve sz lezzetinden
ve tecell nrlarna istirklarndan [tr]. [114a]
Hak Tel firitehlere eyitir: Bunlarn cemli ve kemli ziyde oldu. Ondan
sonra bunlar sarylarna dellet eyleyin ki, bunlar uman pdihlardr. n bunlar
evlerine gelirler. Hriler ve vildn ve glmn kar gelirler, alrlar tahtlara karrlar.
mdi; ibu sadt- aleyh, kmiller maksdunun gyetidir; vsllar makmtnn
nihyetidir. Ve Hak Telnn cemlin[i] grmek dnynn ve hiretin nimetlerinden
yedir; hatt bir kii dnyda riyzete megl olsa ve dahi ahlk- ilhiyye ile
mtehallik olsa envr- ilhiyyeden ona nr-i feyz olur, kendi nefsinden gib olur; asl
kendini ve ayrk nesne[y]i idrk eylemez.
Pes nice mest olmazlar ki, drl-bekda cemlullh[] mhede eylerler.
yle mi zann edersin kim, kendi nefislerinden gib olmazlar ve uman cem-i
nimetlerin unutmazlar?
Ve nakildir ki; muhakkklar eyitirler: Marifetten ve muhabbetten ye nimet
olmaz. Ve tamuda marifet ve muhabbet dusn[] eyleyip yaln kandan kimse kat
azb olmaz derler.

485





Fasl- f Mertibil-nsn:
Klellhu Tel: ,, .\! - . \>,_ __ ,, _s=\! = \: } \ =\ (Vka,
56/88,89) [Fakat (len kii Allaha) yakn olanlardan ise, ona rahatlk, gzel rzk ve
Nam cenneti vardr]. Yan mukarrebler sbklardr.
Katde eyitir: Rh, rahmet mansnadr; yan, onlara rahmet vardr. Eer rh
mansna olacak olursa yan onlara hayt ve bek vardr demektir. Mchid eyitir:
Onlara rhat vardr, demektir.
Ve reyhn ve cennet-i nam: Sad bin Cbeyr eyitir: Onlara rzk vardr,
demektir. Bazlar eyitir: Onlara reyhn vardr; getirirler ve koklarlar, demektir.
Ebl-liye eyitir: Kaan mukarrebler dnydan nakl edecek firiteler
umaktan reyhn getirirler. Ol reyhn mminler koklarlar. Ondan sonra cnlarn[]
Hakka teslm eylerler.
Eb Bekr el-Verrk eyitir: Onlara rh vardr, demek; yan, tamudan nect
vardr, demektir. Ve reyhn vardr, demek; drl-karra girmek vardr, demektir. Pes
rh sbklar iindir; ve reyhn muktesdlar iindir; ve cennet-i nam, tlibler iindir.
Bir vechle dahi; rh, rifler iindir; ve reyhn, limler iindir; ve cennet-i
nam, bidler iindir. Bir vechle dahi; rh, rh iin; ve reyhn, gnl iindir; ve cennet-i
nam, nefs iindir. Ve bir vechle dahi; rh, zkirler iindir; ve reyhn, kirler iindir; ve
cennet-i nam, sbirler iindir. Bir vechle dahi; rh, ehl-i iftihr iindir; ve reyhn, ehl-i
iftikr iindir; ve cennet-i nam, ehl-i istifr iindir. Bir vechle dahi; rh, dnydadr;
ve reyhn, kabrdedir; ve cennet-i nam, hirettedir. Bir vechle dahi; rh, ehl-i saf
iindir; ve reyhn, ehli vef iindir; ve cennet-i nam, tibler iindir. Bir vechle dahi;
rh, Allah, var diyen iindir; ve reyhn er-Rahmn diyen iindir; ve cennet-i nam,
ehl-i hidyet iindir. Bir vechle dahi budur ki; rh, tlib-i mevl iindir; ve reyhn,
tlib-i hiret iindir.
Klellhu Tel: _, =\! _ _,_ - .\! _ _,_ (r, 42/7) [(nsanlarn) bir
blm cennette, bir blm de lgn alevli cehennemdedir].
486





Muhakkklar bu yeti dahi on vechle beyn ederler: Evvel budur ki; bir bl
drun-namdedir ve bir bl, drul-cahmdedir. Bir vechle dahi budur ki; bir
bl, drur-rdvndadr ve bir bl, drul-ihzndadr. Bir vechle dahi; bir bl,
dru-ifdadr ve bir bl, dru-ekvettedir. Ve bir vechle dahi; bir bl,
drul-karrdadr ve bir bl, drul-bevrdadr. Ve bir vechle dahi; [114b] bir
bl, drul-izzettedir ve bir bl, drul-hzndedir. Bir vechle dahi; bir bl,
drun-nevldedir ve bir bl, drun-nekldedir. Bir vechle dahi; bir bl,
drun-nimdadr ve bir bl, drun-nkmededir. Bir vechle dahi; bir bl,
drul-minendedir ve bir bl, drul-mahzendedir. Bir cevhle dahi; bir bl,
drut-takrbdedir ve bir bl, drut-tazbdedir. Onuncu vech budur ki; bir bl,
drul-fazldadr ve bir bl, drul-fasldadr.
Pes umak ehli, emn olmu pdihlardr ve env [i]le srr iinde
mtenaimlerdir, her neye ki, itih ederlerse. Ve dahi vech-i kerme nzrlardr ve dim
irete megllerdir.
Ve nakildir; umakta umak ehlinin drt trl at verirler: Evvel budur ki,
atya eriirler; ikinci, bekya eriirler; nc budur ki, rzya eriirler; drdnc,
likya eriirler.
Amm geldik imdi at hakknda Hak Tel buyurur ki: ..=_,= s\==
(Hd, 11/108) [Bu (nimetler) bitmez, tkenmez bir ltuftur]. Bek hakknda buyurur
ki: =! ..= \= .., ,:..= \= _\, (Nahl, 16/96) [Sizin yannzdaki (dnya mal) tkenir,
Allah katndakiler ise bkdir.]. Ve rz hakknda buyurur: _,:l =! = !_
(Tevbe, 9/72) [Allahn rzas ise hepsinden byktr.]. Ve dahi lik hakknda buyurur
ki: , ,, ,. ,>. ,>= -.s\ (Ahzb, 33/44) [Kendisine kavutuklar gn, Allahn onlara
iltifat, -selm-dr.]
Fasl
_.\>_\! _.\==\! y_\! !>! _,\s> ,,. ! _\\. =! .\, =\. ., _:.. ! .,_,
s\s\\! s\s,\! _!. _ - .\! _\} [Bundan sonra -Allahn izniyle- ahirette cennet hayatndaki
cismn ve rhn urcun hakykn aklamay ve anlatmay istiyoruz].
487





mm Fahr-i Rz Tefsr-i Kebrde eyitir: Her nesne kim; cisme ve
cismniyyta mteallik olur, ol lem-i ehdettendir. Pes rh intikl etmek lem-i
ervha sefer etmektir ve lem-i ehdetten lem-i gaybe varmaktr. Ve lem-i ervhn
hd nihyeti yoktur. Onun [i]in ki, mertib-i ervhn hiri ervh- beeriyyedir. Ondan
sonra terakk eder meric-i kemlta; hatt evvelki gk ervhna mteallik olur. Ondan
ikinciye ve ncye; hatt krsde skin olan ervha eriir. Ve krsde skin olanlar
istilda tefvt iledir. Ondanda terakk eder al mertebeye eriir. Ondan dahi yukar ve
al ve azam firitehlere eriir. Ondan yukar ve mnteh olur.
Ervh- mukaddese ki, ecsma mteallik olmaktan mukaddeslerdir. Onlar
onlardr ki; tamlar, zikrullhdr; ve arblar, muhabbetullhdr; nsleri, senullhtr;
ve lezzetleri, ibdetullhtr; ve maksdlar, Allahtr. Ve onlarn derectnda ukl-i
beeriyye ciz ve ksrdr. Ve onlardan dahi terakk eder; hatt mnteh olur.
Nrul-envr ki, Hak Tel hazretidir.
Pes sbit oldu ki; lem-i ervh, lem-i gaybdr. Bundan trdr ki, Peygamber
(a.s.) eyitti: Hak Telnn yetmi hicb vardr nrdan. Eer ol hicblar kef
eyleseydi; vechinin nru, cem-i lemleri yakard.
Meyih (rahimehullh) eyitir: Tlibe vcibdir ki, tefrkte ve cemde olur. Her
kimin ki, tefrikas yoktur ubdiyyeti yoktur; ve her kimin ki, cemi yoktur marifeti
yoktur. Pes \ , .,. = (Ftiha, 1/5) [(Rabbimiz!) Ancak sana kulluk ederiz.] demek,
tefrikaya irettir ,.=. =\ ,} (Ftiha, 1/5) [Ve yalnz senden medet umarz.]
demek, ceme irettir.
Ve dahi her kimin ki, kendi nefsini ve hulku isbt etti. Ol cemi eyy
mhede eyledi. Kim bil-Hakktr. Pes tefrika, ayr mhede etmektir Allah iin
ve cem-i ayr mhede etmektir Allah ile ve cemul-cem ey[y] helk etmektir
Allahta.
Bir gn Eb Bekr Verrktan sul ettiler ki: rif kimdir?. Eb Bekr eyitti:
rif oldur ki, lim olur ve cahil olur; ve gzl olur ve gzsz olur. Eyittiler: Nice?.
Eyitti: lim olur, Allah [115a] bilmekte; ve chil olur Allahtan gayrn bilmemekte;
ve gzl olur kendi aybn grmekte; ve gzsz olur raklar aybn grmekte.
488





mdi, ibu kemlt tertbce evveli kusrdur; onda sonra vrddur; ondan sonra
hddur ondan sonra vcddur, ondan sonra humddur. Ve humd hsl olmaz mahv
olmaynca, sonradr. Onun [i]in mahvde eser bk kalr; ve muhikkta eser ve resm dahi
kalmaz.
Fasl
Klellhu Tel: i_=\. \ ,_ _\} i_\. ..=, (Kyme, 75/22,23) [Yzler
vardr ki, o gn l l parldayacaktr. Rablerine bakacaklardr (Onu greceklerdir)].
Yan ol gn yzler nziretn-niamda mnevverlerdir, nr-i kuds ile.
Bilmek gerektir ki, tecell iki nevdir: Biri, tecell-i ehdettir; ve biri, tecell-i
[gaybdr. Ve her kime ki, tecell-i ]gayb oldu, ona istidd verildi. Kaan gn[]le
istidd hsl olsa Hak Tel ona tecell-i hd ile tecell eyledi ehdette. Pes Hakk
murkabede mhede eyler, mcerred olduu cevhirden arzdan. Ondan sonra
bununla Hak ortasnda olan hicblar gider ve itikd ettii nesne[y]i mhede eyler
itikdna gre. Nitekim Hak Tel buyurur: .,= = ..= \.l
497
[Ben kulumun zann
zereyim].
eyh Sadreddn (rahmetullh) eyitir: nesne mazharsz gzkmez. Biri,
vcd; ve biri, ilm-i mcerred ve nr- mahzdr.
Amm umak ehli eeri, ryetleri zt- mcerredeye mteallik olmaz. Zr;
mahz- zt, rifler katnda malmdur ki, itibrttan ve ibrttan mukaddesdir; ill bu
kadar vardr ki, Hak Tel onlar dnyda fn eder tecell-i zt ile kim, man
taayynttr. Nez-i hlette cem-i telvntn giderir, ondan sonra bk eder hirette
vcd- mevhb ile kim, msbit taayynttr. Amm rifler dnyda mhede eylerler
Rabbi rh gzyle ve dahi nr- Hak ile. Zr ki, Hak Tel onlara ibu mlk kefeyler.
Pes mlk, melektun mazhardr; ve lem-i melekt, lem-i cebertun mazhardr; ve
lem-i cebert, ayn- sbitenin mazhardr; ve ayn- sbite, esm-i ilhiyyenin
mazhardr; ve esm-i ilhiyye, hazret-i vhidiyyenin, mazhardr; ve hazret-i

497
Buh Buh Buh Buhr rr r, , , , Tevhid: 15, 35; Mslim Mslim Mslim Mslim, Tevbe: 1; Zikr: 2, 19; Tirmz, Zhd: 21, 51; Deavt: 131; bn Mce,
Edeb: 58; Drim, Rikak: 22; Ahmed b. Hanbel, /251, 315, 391, 413, 445, 516, 524, 534; III/210, 277, 491; bn
Arab, Miktl-envr, 13.
489





vhidiyye, hazret-i ahadiyyenin mazhardr; ve hazret-i ahadiyye, hviyyet-i kbrnn
mazhardr; ve hviyyet-i kbr, vcd- mahzn mazhardr. Hull yok ve sereyn
yok[tur]; eer mahss eer makl ki, bunlar muhlldir Hak Tel zerine =! _\\.
=\\ =\! \s, \ == [Allah, zalimlerin sylediklerinden ycedir, berdir].
Klellhu Tel: _>\! s\ (sr, 17/81) [Yine de ki: Hak geldi]. Yan
vcd- sbit, zhir oldu. =\,\! _=_ (sr, 17/81) [Btl yklp gitti]. Yan vcd-
beeryy-i imkn gitti ki, kbil idi fenya ve zevle. \=_ \: =\,\! } (sr, 17/81).
[Zaten btl yklmaya mahkumdur]. Yan; vcd- mmkin, fndir aslda; belki fndir
ezelde ve bkdir ezelde ki, bk Hakk- mutlaktr ve fn onda cem-i mertibdir.
Fasl- f Srrl-Hr
Klellhu Tel: ,s.=\! } (Duhn, 44/51) [Mttakler ise]. Yan kmiller
takv iindedir Hakktan artndan ictinb edip dururlar. ,=! ,\s= _ (Duhn,
44/51) [Hakkaten gvenilir bir makamdadrlar]. Yan ol makmda emnlerdir gayrdan.
=\ . _ (Duhn, 44/52) [Bahelerde]. Yan cennetl-eflde ve
cennets-sftta ve cennetl-lezztta. ,= (Duhn, 44/52) [Ve pnar
balarndadrlar]. Yan hll ilminde ve marifte ve hakykta.
_..= = =,\, (Duhn, 44/53) [nce ipekten giyerek] Murd, tahkkte
sndsten letif-i ahvldir ve mevhib-i kemldir; yan, marifet ve muhabbet ve bek
ve fen gibi. __,.=} (Duhn, 44/53) [Ve parlak atlastan]. Yan, fezil-i ahlktr
sabr ve kanat ve sehvet gibi. ,\,\s.= (Duhn, 44/53) [Karlkl otururlar]. Yan,
msvlerdir mertebeler zerine.
., ,=_>, ,=\. _ =\.: -:\ :, \, = (Duhn, 44/54,55) [te byle.
Bunun yansra biz onlar, iri gzl hrilerle evlendiririz. Orada (canlarnn ektii) her
meyveyi isterler]. Yan; her nesne kim, onlara lezzet verir umak lezzetlerinden. Yan
gnller[i] Hak ile ns tutmak gibi; ve mahbblara vsl [115b] olmak ve cem
murdlar hsl olmak gibi. ,.=l (Duhn, 44/55) [Gven iinde].Yan emn
olduklar hlde fendan ve hrmndan, nimetler hsl olduklar vaktin.
490





_\v! -.=\! v} ==\! \, .,v (Duhn, 44/56) [lk tattklar lm dnda,
orada artk lm tatmazlar.]. Yan bir kez tabat- cismniyye mevtn tutmu iken bir
dahi tutmazlar.
Kavluh Tel: =_=\! =!_\ , (Rahmn, 55/56) [Oralarda gzlerini
yalnz elerine evirmi gzeller var ki]. Yan murd hrilerden, insn leminde nfs-i
melekiyyedir. Mutahharlardr, asl mertibe nazar eylemezler. ,\, _.l .==, ,\
\v (Rahmn, 55/56) [Bunlardan nce onlara ne insan ne de cin dokunmutur.].
Yan nfs-i beeriyyetten ve dahi kuvvet-i vehmiyyeden ki, esfele megllerdir. Ona
erimemilerdir.
\_=\! =\,\! .\: (Rahmn, 55/58) [Sanki onlar yakut ve mercandrlar.].
Be-drst hurul-ayn[] ykuta benzetti cennet-i nefsinde.Onun [i]in ki, ykut o
hrul-aynn hsn ile ve revnak ile kzl olmutur, nefse mnsibdir. Ve mercna dahi
benzetti, cennetl-kalbde gyet beyzda ve nrniyyette olduundan tr.
Fasl- fil-Vildn vel-Glmn
Klellhu Tel: . \>= !.\ ,,\= ==, (nsn, 76/19) [O insanlarn
etrafnda yle lmsz gen nedmler dolar ki].
Bilmek gerektir ki; insn leminde vildn, rhun kuvvetleridir ki, dimlerdir.
M-dm ki, insnn zt dim olur, ol kuvvetler dahi dimlerdir.
!_=.= !\\ ,.,=> ,.,l_ !.} (nsn, 76/19) [Onlar grdnde, etrafa
salp dalm inciler sanrsn.]. Yan nrniyyette ve musaff olmakta aled-devm
bklerdir.
Fasl
Ve amm el-glmn: Klellhu Tel: .:= \\ , .\: ,\ \=\= ,,\= ==,
(Tr, 52/24) [Hizmetlerine verilmi, (kabuunda) sakl inci gibi genler etraflarnda
dnp dolarlar].
491





Murd glmndan: nsn leminde, melekt-i rhniyyedir. nsna hizmet
ederler; ve saklanmlardr hev-yi nefsten; ve tabyi gubrndan; ve akid-i
reddiyyeden ve adt- mezmmeden.
Fasl- f Srrl-Enhr
Klellhu Tel: s\= = _\.l \, s .=\! .= _. \! - .\! .= (Muhammed,
47/15) [Mttaklere vdolunan cennetin durumu yledir: inde bozulmayan sudan
rmaklar]. Yan, insn leminde ulmdan ve mariften nesneler vardr ki, gnl onlarn
ile hayt bulur. =l _,= (Muhammed, 47/15) [Bozulmayan]. Yan, mtegayyir
deildir ve saklanmdr vehmden ve ekkten ve fsid itikddan.
-== _ ,., ,\ ,\ = _\.l (Muhammed, 47/15) [Tad deimeyen stten
rmaklar]. Yan, insn leminde ilm-i nfi vardr slihlere ki, riyzata ve slka
megl olmulardr hev ve bidatlardan ve env ile mezhebler ihtilf etmekle
mtegayyir olmazlar.
_=> = _\.l (Muhammed, 47/15) [araptan rmaklar]. Yan, nesneler
vardr ki, zt ve sft muhabbetlerinden. i.\ (Muhammed, 47/15) [Lezzet veren].
Yan, lezzetlidir. ,,_\ =\\ (Muhammed, 47/15) [enlere]. Yan kmillere ki,
mhede makmna erimilerdir. klardr ve mtklardr ceml-i mutlaka makm-
rhta. Ve gark olmulardr aynul-cemde ve mtteklerdir sftlarnda ve ztlarnda.
_= == = _\.l (Muhammed, 47/15) [Ve szme baldan rmaklar
vardr]. Yan, vridt- kudsiyyenin halveti onlara eser etmitir ahvlde ve makmtta
sliklere ve mrdlere kim, mteveccihlerdir kemle makm- muhabbete vsl
olmazdan nden. : = \, ,\ =!_=.\! (Muhammed, 47/15) [Orada meyvelerin her
eidi onlarndr]. Yan, vardr onlara env- lezzttan. Yan, tecelliyt- eflden ve
sfttan ve zttan. , ,_ = i_= (Muhammed, 47/15) [Rablerinden de balanma
vardr]. Yan bunlarn kllsi mttekler iindir.


492





Fasl
Muhammed bin el-Fenr kymeti harden t cehenneme ve cennete
ryetullh[a] varnca al-seblil-cz muhtasar ibretle getirmi[tir]. Ben dahi kymet
ahkmn istihzra sn olsun [i]in kitbmda getirdim; t tlibler sn- vechle
anlasnlar.
Pes ibtidda eyitir; Peygamber (a.s.) hazretine sordular ki: srflin sru
nedendir?. Peygamber (a.s.) eyitti: Nrdandr; amm ekli, zurna gibidir.
Hak Tel kaan ervh[] kabz eylese, ol srun iine koyar; ve ol sra,
berzah derler. nsn, mevtten sonra eyy idrk eder ol berzahta. Ona, idrk-i
hakk derler. Ervh vardr ki, tasarruftan kalmtr mvekkeldir; ervh vardr ki, kande
dilerse gezer, yrr, [116a] ehdler peygamberler ervh gibi; ervh vardr ki, nazar
dnyyadr ehl-i dny ervh[] gibi; ervh vardr ki, kiinin dne girer hazret-i
haylde ve her d ki, vardr hat eylemez; meer ki, tabir eden hat eyler. Ve dahi her
insn mahbsdur amelleri iinde. Hak Tel ol amlleri srete getirirler. Ol sretler
iinde mahbsdur kymete dein.
Fasl
Bilmek gerektir ki; kaan kim, halk kabirlerinden dururlar kymet gnnde ve
Hak Tel diler ki, yeri tebdl eyler. Bir yere dahi, ol yer elli bin yllk yol olur. Ve srt
kprs karanlkta olur, bu halk [da] ol karanlkta olur. Cemleri ondan sonra Hak
Tel evvelki g t yedinci ge varnca drer gibi drer, yerin zerine brakr.
Ondan sonra firiteler cehennemi getirirler. Cem-i lem-i halk cehennemi grrler,
korkalar; amm Peygamber mmetleri iin eyitirler: Sellim! Sellim! [Allah, sizi
selmete erdirsin] derler. Hak Tel buyurur: unlar ki, feza- ekberden emnlerdir.
Nrdan minberler zerine otururlar. Birbirinden yce mertebelerine gre
minn ve slimn[dirler]. Ve bu halk deniz gibi mevc ururlar ve derelere gark olurlar.
Ondan sonra dem peygamber (a.s.) t bizim Peygamberimize gelince Hak Teldan
efat dilerler.
493





Bilmek gerektir ki, kymet gnnde bu halka yedi yerde vatan vardr: Biri,
bitiler okunduu vaktin; ikinci, ameller arz olduu vaktin; nc, mzn katndadr;
drdnc, srtta; beinci, arfta; altnc, lm boazladklar yerde.
Hak Tel lm bir ko sretine tebdl eyler. Yahy peygamber (a.s.)
cennetten kar, lm bakla boazlar. Ve mnd nid eyler, eyitir ki: Ey umak
ehli! Ebed umakta kaldnz, lm yok! Ve ey cehennem ehli! Ebed cehennemde
kaldnz, lm yok!. Ondan sonra cehennemin kaps yanar, ayrk almaz; hatt yle
galebe olur ki, birbirinin zerine otururlar ve cehennem kaynar. Aas yukar gelip
yukars aa gelir. Ve derileri yandka Hak Tel bir deri dahi yaratr ve azblar
ziyde olsun iin.
Bilmek gerektir ki; cehenneme drt tife girerler: Biri, Muattllar, yan
Tanr yoktur diyenler; ve biri, kfirler; ve biri, mnfklar; amm mminler dahi
girerler. Evet Muhammed Mustaf (a.s.) efat edip yine karr, ebed kalmazlar. Ne
denli gklerde yldzlar varsa cehennemde de gne ve ay cehennemde doarlar ve
dolanrlar; amm nrlar yok[tur]. Ve azbn kats eytnadr. Zr evvel kfir olup
Hakkn iine inkr eden oldur; ondan sonra ona tbi olanlaradr.
Ve od iki trldr: Biri, hissiyyedir; ve biri, btn odudur. Ol kim, hissiyyedir
musallattr zhir cismine; ve ol kim, manevdir musallattr gnllerine. Amm eedd-i
azb rha cehldir.
Pes umak dahi iki trldr: Biri, mahsstr; ve biri, manevdir. Nitekim
lem iki trldr: Biri, leml-latftir; ve biri, lem-i keftir. Umak yz derecedir ve
tamu dahi yz derecedir. Ve uman fazl, Adn umadr ve Firdevs uman
vasatdr; amm Vesle bizim Peygamberimize mahsstur.
Bilmek gerektir ki; umak ehli dahi drt ksmdr: Biri, mrsellerdir; ve biri,
peygamberlerdir; ve biri, evliylardr; ve biri, mminlerdir.
Hak Tel hazretin[i] grmek vaktinde onlara drt makm vardr: Bir, tife
minberler zerine otururlar. Onlar gyet ulu tabakada olurlar. Mrseller ve
peygamberlerdir. kinci tabakada, evliylardr, verese-i [116b] enbiydr kavlde ve
494





amelde ve hlde. Onlar otururlar. nc tabakada limlerdir ki, Hakk nazar-
burhn- akl eylemilerdir. Onlar krsler zerine otururlar. Drdnc tabakada, tife-i
mminlerdir. Dekler zerinde otururlar vallhu alem [Allah, en iyi bilir].

Htimetl- Kitb
Ey tlib-i esrr- ilh! bu kitb- azmi ve hitb- kermi cem eyleyen
Yazcolu miskn ve derv Ahmed-i Bcndr. Hak Tel rahmet eylesin ona ki, ibu
kitb cem eyledi ve cem-i lemin ilmini bunda derc eyledi. unun zerine ki,
riflerin gyet-i gyetidir ve vsllarn nihyet-i nihyetidir. el-Hamdu lillh ki, bu
Mnteh adl kitb tamm oldu Muhammed Mustafnn al devletinde ki, ben miskni
mahrm etmeyip vesle oldu.
mdi ey tlib-i esrr- ilhiyye! Bilmek gerektir ki, ibu kitb cem ettim.
Evvel Fusstan ve Istlht- Sfiyyeden ve Menzils-Sirnden ve Tefsr-i
Kebrden ve gayr tefsrden; ve dahi ne denli hitbt- ilhiyye varsa Tevrttan ve
Zebrdan ve nclden ve Furkndan; ve dahi ne denli kelimt- rabbniyye varsa
suhuf- enbiydan ve Tezkire-i Evliydan; t lem-i ceberttan lem-i mlke ve
melekta hatt Arast- meda ve cennt- bda varnca ibu kitbda cem olundu.
Bu kitb yazmaya sebeb bu oldu ki: Bir gn Kabeden gelirdim. Yolda bir
gece dm olur. Peygamber (a.s) hazretini grrm. Bana eyitti: Senden ilm ve
marifet ve muhabbet gelir, say eyle dedi. Ben dahi onun mbrek szyle bu kitb
cem ettim ylda.
Ve trh sekiz yz elli yedi sene[sin]de Sultn Muhammed bin Murd Hn
(halledallhu devleteh) [Allah onun devletini bk klsn!] stanblu feth edicek
Cemziyel-lnn yirminci gnnde idi bu kitb tmm oldu.
mdi y Rabb[i]! Muhammed Mustafnn hrmeti hakk [i]in ki, onu
cem-i lemlere rahmet kldn; onun kemli ve cemli hakk [i]in beni onun
efatinden mahrm eyleme! Ve benim eyhimi ki, Hc Bayrm [Vel]dir
(rahmetullhi aleyh); ve cem-i ehl-i mn, ve ihvnm, ve ahbbm, ve aslm onun
495





katnda mukarreb eyle! Ve Adn umanda vatan ver! mn! Y Rabbel-Alemn! Ve
y Mucbes-Siln!
_\:.\, ..\=, => ,.\=. = _\:__ ..\=,\. ,.=,. ,!
_\: ._: _ = \> ..!.. _: =\> _,_ _. ,= . _.\, ,= =
[Bunu yazdm ki zamanlar boyu kalsn Ben kalmam yaz kalsn ydigr
Ben toprak altnda iki gamla olurum Yaratandan baka kimse bilmez halimi!]

_= = _>v! _.\= _= = ,_=\! -. =\! ,, _ _\.:\! .= _,_>. _ g!_\! _ .
_,., =\! .=>= , .=>\ _ _> =\! =\. -.= [Bu kitb, Hamid bin Muhammed es-Sinob
tarafndan 1003 ylnn Cemziyel-hir aynn 26. gn tahrr edilmi ve yazm
tamamlanmtr].





























496





SONU:
Osmanl Devletinin Kurulu Dnemi sonlar (II. Murad dnemi: 1421-1451)
ve Ykseli Dnemi balarnda (II. Mehmed dnemi: 1451-1481) yaam olan
Ahmed Bcan nemli bir Trk mutasavvfdr.
Envrul-Akn adl eseriyle mehur olan Bcann hayatyla ilgili
kaynaklarda fazla bir mlumt yoktur. Ancak o dnemi inceleyen neredeyse btn
eserler, Yazcolu kardelerden, Ahmed Bcan ve eserlerinden sz etmektedir.
Muhtemelen XV. yzyln ilk ereinde Geliboluda doan Bcan, ilk tahsilini
babasndan alm daha sonra da abisi Yazcolu Mehmed tarafndan yetitirilmitir. ki
karde de Bayramiyye tarikat mntesibi ve Hac Bayrm Velnin halifesidir.
Geliboluda yetimi olan Bcan ve abisini devrinin mn sultan Hac
Bayrm Velnin ird ise, Hac Bayrm Velnin Sultan II. Murdn daveti zerine
onunla grmek zere Edirneye seyahati srasnda gereklemitir. Bylece Ahmed
Bcan ve Yazcolu Mehmed Bayramiyye tarikatine intisab etmiler ve yazdklar
tasavvuf eserlerle Anadolu topraklarnda doup byyen Bayramiyye tarikatnn
yaylmasna katkda bulunmulardr.
Ahmed Bcann vefat tarihi tam olarak bilinememektedir. Babasnn
emsiyyesini 870 (1466) tarihinde nesre evirdii kabul edildiinde en erken 870te
veya mteakip yllarda vefat etmi olabilecei sylenebilir.
Ahmed Bcan ad Gelibolu ve evresinde domu ocuklara ad olmu ve
olmaya devam etmektedir. Ahmed Bcan ve aabeyi Yazcolu Mehmed yaadklar
blge halk tarafndan sevgi ve sayg ile anlm, trbelerini ziyaret etmek gnmzde
de bir gelenek hlini almtr.
Bcann yaad XV. yzylda Osmanl ilim ve tasavvuf evresi, balangta,
bnl-Arabnin vahdet-i vcd anlayn benimsemi ve bu anlay hemen hemen
tm Osmanl dnemi mutasavvflarnda etkisini gstermitir. Vahdet-i vcd
dncesinin adeta alfabesi olan Fussu ilk Osmanl medresesi mderrisi Davud-
Kayser (. 1350) erhetmi hemen arkasndan da Molla Fenr (. 834/1431)
medresede Fussul-hikem okutmutur. Ahmed Bcanda bu gelenee uyarak Fussul-
hikem erhini Trkeye evirmi ve kendi tasavvuf anlay ierisinde vahdet-i
vcuda yer vermitir.
Bcann Mntehs, Muhyiddin bnl-Arabnin Fussul-hikeminin
Meyyed Cend erhine Yazcolu Mehmedin Mnteh adyla Arapa olarak yazd
talikatn Trke tercmesidir. Dneminin fikr ve tasavvuf yapsn bize yanstmas
asndan olduka nemli olan bu eser inceleme ve aratrma konusu olmutur.
Bu almann birinci blmnde bnl-Arabnin hayat ve eserlerine
deinilmekte, Fussun nemi zerinde durulmaktadr. kinci blmde ise Ahmed
Bcann hayat ve eserleri hakknda bilgi verilmektedir. Mntehnn tahlilinin
yapld nc blmden sonraki son blmde ise Mntehnn latin harfleriyle
gnmz Trkesine eviri yazm yer almaktadr.
almann sonundaki ekler blmne ise Mntehda geen yet-i kermeler,
hads-i erfler ve Arapa ifadeler, kitap ve fass isimleri, peygamber ve kavim isimleri,
yer isimleri, ahs isimleri ve baz zel isimler indeksi, Bayramiyye tarikat silsilesi,
Bayramiyye tc ekli, Yazcolullarnn ilehnelerinin ve Ahmed Bcann trbesinin
resimleri ve Mnteh metninden rnek orjinal sayfalar konulmutur.
Daha nce (III. blmde) deinildii zere Bcann sz konusu eseri sekiz
blmden olumaktadr. Birinci blmde (1b-24b) Ahmed Bcan, eserine Ez-
besmele ve Fatih Sresi ile balamakta, ardndan Hz. Muhammede (s.a.v.), ailesi ve
yaknlarna, salt ve selm getirmekte, kendisi ve tm mminler iin Allahtan
merhamet niyaz etmektedir. Sebeb-i telif diyerek eseri yazma sebebini, eserinde
kulland kaynaklar ve eserinin konusunu belirttikten sonra temhd adn verdii
blme gemektedir. Vcd yani varlk konusu bnl-Arab, Meyyed Cend, mm
Gazzl, Fergn, Kayser vs. mutasavvflarn, yer yer felsefeci ve Eariye, Mutezile
gibi kelamclarn gr ve szlerine atflar yaplarak tasavvuf olarak aklanmaktadr.
Varlk konusunun anlatmnda, vahdet-i vcd dnce geleneinin vcd
min-hays hve hve kalp ifadesi kullanlmaktadr. Ayrca Vcd- Hak, Hakk-
498





mutlak, gaybul-guyb, hakkatl-hakyk, vcd- mahz, hazret-i ahadiyet, taayyn,
l-taayyn, mteayyin, mertb-i tevhd, tecell, vahdet, kesret, erat, tarikat, marifet,
hakkat, hazret-i esm, feyz-i akdes, feyz-i mukaddes, hazert- hamse, hakkat-
muhammediyye gibi vahdet-i vcd anlaynn temel stlahlar sz konusu
edilmektedir.
kinci blmde (24b-70a) Fuss tercmesi yer almaktadr. Bcann Konev,
Fergn, Cend ve Kayser gibi gr ve eserlerinden yararland Fuss rihleri,
erhlerinde Fusstaki fasslarn tertibine uymuken Mntehda bu sra takip
edilmemitir.
nc blmde (70a-78a) ryetullh, vahyin srlar, Hz. Peygamberin
hicreti, veft, hulef-i ridnin vefat vb. konulara deinildikten sonra drdnc blm
olan (78a-80b) Istlht- Sfiyyede Ahmed Bcan, Abdrrezzk el-Knnin ayn
isimli Arapa eserini ksaltarak tercme etmitir. Ebced kaidesine gre dizilen bblarda
tasavvuf dncesinin temel kavramlar tanmlanmaktadr.
Beinci blm (80b-88b), tasavvuf makamlarla ilgili ilk mstakil eser
zelliine sahip olan Abdullah el-Ensr el-Herevnin Menzils-Sirninin serbest
evirisidir. Bu ksmda tasavvuf hl ve makamlar zl bir ekilde verilmitir.
Hz. Peygamberin nbvveti, mirc, hicret ve kblenin tahvli konularnn;
namaz, zekt, oru, hac ve zikrin srlar, salvt- erfe getirmenin fazileti, ehl-i beyt,
ashb- kirm, Hz. Peygamberin faziletletlerinin anlatld altnc blm (88b-96a)de
Bcan anlatmn ayetlerle delillendirmi ve ir tefsire gzel rnekler vermitir.
Cafer-i Sdk, Veysel Karan, Hasan- Basr, Rbia-i Adeviyye, brhm bin
Edhem, Bir-i Hf, Zn-nn- Msr, Byezd-i Bistm, Sfyn- Sevr, mm- Azm
Eb Hanfe, mm- f, Ahmed bin Hanbel, Dvd-i T, Seryy-i Sakat, eyh
Cneyd-i Badd, Mansr- Hallc gibi mutasavvf, zhd ve takv ehli kimsenin
hikmetli szlerine yer verilen yedinci blm (96a-101b) ise Ferdddn Attrn,
Tezkretl-Evliy adl eserinin zet bir evirisidir. Bu blm, Ahmed Bcann bal
bulunduu Bayramiyye tarikatnn silsilesini vermesi bakmndan olduka nemlidir.
499





Sekizinci ve son blm (101b-116b) ise kyamet almetleri, cennet ve
cehennemle ilgilidir. Bu blmde de, Bcan anlatmn ayetlerle delillendirmi olup,
r tefsir rnekleri vermitir.
Ahmed Bcan eserinde, bnl-Arab, Eb Tlib Mekk, Kueyr, mm
Gazzl, eyh ehbeddn Shreverd, Necmeddin Dye, ehbeddn el-Maktl, eyh
Abdullh el-Ensr, Abdl-Kdir Geyln, Byezd-i Bistm, Cneyd-i Badd,
Hasan el-Basr, Mansr- Hallc gibi mutasavvf, zhd ve takv sahibi kiilerin
grlerinden faydalanmtr.
Ayrca bni Mesd, bni Abbs, Sad bin Cbeyr, Mchid, Ebl-liye,
Katde, Muktil, Hasan el-Basr, Ebul-Leys, Begav, bni Kesr, mm Fahr-i Rz,
Kd Beydv, Zemaher (Shib-i Kef) gibi mfessirlerden veya onlarn
eserlerinden istifade etmitir.
Sonu olarak; Hac Bayrm Velden ald tasavvuf eitimle Bayramiyye
tarikat terbiyesinden gemi, onun ilkelerine gre eitilmi ve de Hac Bayrm Velnin
halifesi olan Ahmed Bcan, vahdet-i vcd adyla terimlemi olan Ekber mekteb
dnce sistemini benimsemi nemli bir mutasavvftr.
Bu almayla Ahmed Bcann Mntehsnn zgn olmayp sadece
tercmeden ibaret olduuna dair verilen bilgilerin tam anlamyla doru olmad ortaya
kmtr. nk o dnemin tercme faaliyetlerine bakldnda yaplan evirilerin
aynen eviri olmayp yazarn evirecei eserin konusuna sadk kalarak, eklemeler veya
karmalar yaparak kendi yorumlarn da katt grlmektedir. Ahmed Bcann dil ve
slp zellikleri incelendiinde dnemindeki tercme usln benimsedii ve abisi
Yazcolu Mehmedin, Cendnin Fuss erhine yapt talikatnn aynen evirisi
olmayp serbest bir evirisi olduu anlalmaktadr.
Ayrca, Ahmed Bcann eserlerinde ve dier kaynaklarda hangi hocalar veya
okullardan ne tr bir eitim ald belirtilmemise de, Arapa eserleri evirecek
seviyede bu dili bilmesi, kitaplarn hazrlarken yararland kaynaklarn dilinin Arapa
veya Farsa olmas, bunun yannda tefsir, hadis, kelam, tasavvuf, felsefe vs. gibi alanlar
hakknda bilgi aktarmas ann ilim ve kltr dnyasna vkf olduunun ak bir
500





gstergesidir.
Daha nce vurguland zere Ahmed Bcann Mntehs mensubu olduu
Bayramiyye tarikat silsilesini vermesi ve dneminin fikr, tasavvuf yapsn bize
yanstmas asndan olduka nemlidir.
Baz kaynaklarda ierii, peygamberler tarihi olarak kaydedilen Mntehnn
konusunun vcd- Hak olduu belirlenmitir. Hakettii ilgi gsterilememi ve yeteri
kadar ehemmiyet verilememi olan Mnteh, bu almada tasavvuf dncesi
bakmndan ele alnmtr. Ancak bu alma ile eser btn ynleriyle
incelenememitir. nk, Bcann yetleri aklama yntem ve usl, ir tefsr
alanna olan katks tezin kapsamn amakta ve ayr bir alann aratrma konusunu
tekil etmektedir.
Hseyin Vassafn da dedii gibi Yazcolu kardelerin eserleri, erbb- aka
mridlik hizmetini grmektedir.






















EKLER:














































502





EK 1: yet-i Kermeler ndeksi

Ahkf, 46/13 ._>, ,= v ,,\= => > !=\s.=} ,. =! \. ,_ !\\ ,. \! } 82b.
Ahkf, 46/24 ,,\l _!.= \, g,_ -, ,.\.=!\= = , 30a.
Ahzb, 33/21 => i=l =! =_ _ ,:\ \: .s\ !_,.: =!_:. _>v! ,,\! =! !_, \: =\ -.
82b.
Ahzb, 33/44 ,>= -.s\, ,, ,.,>. 114a.
Ahzb, 33/56 \=,\=. != \= ! \ !.=l ,. \! \ ,l \, _, .\! _\= \, -.:.>= =! } 94b.
Alak, 96/14 __, =! \, ,\, ,\l 84a
l-i mrn, 3/18 ,\\! !\! -:.>=\! = v! -\! v - .! =! .= 65a, 88b.
l-i mrn, 3/28 -=. =! ,:_.>, 87b.
l-i mrn, 3/33 l ,,=!_,! l \>. ,.l _=! =! ! !_== 65b.
l-i mrn, 3/37 _\=> _,, s\=, = ___, =! ! 62a
l-i mrn, 3/39 ,>\\ \! = \ ,,. !_> !.,= =! = -=\:, \.= _>,, =_ =,, =! !
62a.
l-i mrn, 3/53 ,.=\ =\! _= \.,.:\ = _\! \.,.! =\_.! \=, \ .=l \. ,_ 65a.
l-i mrn, 3/54 ,_:\=\! _,> =! =!_:= !_:= 65b.
l-i mrn, 3/55 _\} =!_ =, .= _ .! _=,=\, 96a.
l-i mrn, 3/96 Q---'-- - ''- --- --- '--- ~ ~-- 93a.
l-i mrn, 3/97 \.=l \: -\>. = ,,=!_,} ,\s= =\. ,, =\,l -, 93a.
l-i mrn, 3/97 g\=.=} = =,,\! g> _\ .\! _\= = >,,= -,\} 93a.
l-i mrn, 3/103 \,= =! ,>, !=.=! 81b.
l-i mrn, 3/106 .=. _,,. ,, 109b.
l-i mrn, 3/110 _:.=\! = .. =_=\\, _=\. _\.\\ =_>! -=! _,> ,..: 95a.
l-i mrn, 3/117 !.\: :\ =! ,=\= \= =\=, ,=.l 34a.
l-i mrn, 3/159 =! _\= :. ==_= !.\ 84b.
l-i mrn, 3/169 __, , ,_ ..= s\,>! , \.!=l =! ,,= _ !\. ,. \! ,=>. v 12b.
l-i mrn, 3/185 ==\! -s.!. _. : 32b.
l-i mrn, 3/197 ,\ g\.= 85a.
Ankebut, 29/5 =v =! ! \ =! s\s\ !_, \: = 86a.
Ankebut, 29/45 i\ \! ,l _:.=\! s\=>\! = _.. i> \! ! _\.:\! = =,\} _>! \= .!
_,:v! =! _:.\ 68b, 90a, 90b.
Arf, 7/8 =.\\ -.,_!= =\s. = _>\! ..=, _\! >\=\! ,= 106b, 110a.
Arf, 7/9 ,=.! !_=> ,. \! =.\\ -.,_!= = > = 110a.
Arf, 7/9 =\=, \..\,\, !.\: \=, ,=.l !_=> ,. \! =.\\ 106b.
Arf, 7/23 \.=.! \.=\= \. ,_ 14b.
Arf, 7/73 \>\\ ,=\>! .=. _\} 34a.
Arf, 7/142 _= _ _.\>! _= 52a.
Arf, 7/143 =,\} _=.l _._l __ \ 14b, 87b.
Arf, 7/143 _.!_. == -.\:= _s.=! \ ,\! _\} _=.l 86b.
Arf, 7/143 \s _== _> 6b.
Arf, 7/143 =.\>,= \ _\! \ =\ 87a.
Arf, 7/145 \ \.,.: s_= :\ >,. -=== s_= : = _!\v! _ - 48a.
503





Arf, 7/155 =... v} _= } \ .= s\ =\! \=, \.:\. l 84b.
Arf, 7/155 s\=. == _.. s\=. = \, . =... v! _= } 15a.
Arf, 7/156 s_= : == _.=>_ 30a, 61b.
Arf, 7/172 _\, !\\ ,:,_, ==\l 80a, 107b.
Arf, 7/179 l ,= , ,\.v\: =\l 112a.
Bakara, 2/20 } : _\= =! _,. s_= 34b.
Bakara, 2/24 ,_\:\\ = .=l 107b.
Bakara, 2/25 _\.v! \.>. = __. 16a.
Bakara, 2/25 . = \.= !__ \= \: \, ,\ \,\=.= -, !.! , = \.__ . \! !.= !\\ \__ i_=
.\\> \, ,= i_ == y!_l 113a.
Bakara, 2/30 -,\> __v! _ =\ _ .! 17a, 17b, 24b, 52a,
Bakara, 2/30 =\. v \= ,\=! _ .} 17b.
Bakara, 2/31 \ \: s\==v! ,.l , \= 18b, 75b.
Bakara, 2/43 i\:_\! !.l i> \! !=,l 91a.
Bakara, 2/60 ,,_== _\.! : ,\= . 13b.
Bakara, 2/115 =! - ,. ! \. \=.,\ 30b.
Bakara, 2/132 .=. > , .\! ,:\ _=! =! } _., \, _s, -,., ,,=!_,} \, _ v}
,..l =\== 41b.
Bakara, 2/150 _== ,:= ! \ ,..: \= =,> ,!_>\! .==\! _== = 92a.
Bakara, 2/152 ,:_:.l _._:. 68a.
Bakara, 2/163 .>! -\} ,:=v} 9a.
Bakara, 2/179 _\,\v! _\! \, i\,> _\s\! _ ,:\ 60b.
Bakara, 2/183 ,! \, s .. ,: \\ ,:\, = ,. \! \= _.: \=: ,\, \! ,:,\= _.: !.=l ,. \! \ 92b.
Bakara, 2/185 .= = \_\! _.\! = =\. ,, _\ .\\ _.= l_\s\! -, _.l . \! \=_ _=
,:, .,_, v _=\! _=,\! ,:, =! .,_, _= _\= l \,_= \: = _ =\! ,:.= -=,\
_:=. ,: \\ ,:,.= \= _\= =! !_ ,:.\ i .\! !=\:.\ 93a.
Bakara, 2/186 _,_ _ .\ _ .= .\,= =\.= !.} 85a.
Bakara, 2/191 ,==.s. =,> ,=\.! 52a.
Bakara, 2/197 g>\! - !. v _= v =_ > = =\=\= _=l g>\! g>\! , __ 93b.
Bakara, 2/198 ,!_>\! _==\! ..= =! !_:. =\_= = ,.l !.\ 93b.
Bakara, 2/238 _==\! i> \! i> \! _\= !=\> 90b.
Bakara, 2/253 _.s\! __, \.. ,! 65a.
Bakara, 2/255 __v! =!= =\! -,=_: _= 16a.
Bakara, 2/259 ,\= -.\= =.,\ , 59a.
Bakara, 2/259 _\ .\\ -,! =\.\ 59a.
Bakara, 2/260 _,\ .==,\ :\ _\, \ =. ,\! \ _.=\! _,>. =,: _._! __ ,,=!_,} \
\,= =.,. \, =.! ,. s_ .= , : _\= ! ,. =_ _,=\! = -,_! .> \ =,\}
,,:> _,_= =! ! ,\=! 36b-37a, 88a.
Bakara, 2/269 !_,.: !_,> _.l .s -=:>\! =, = s\=, = -=:>\! _., 85a.
Bakara, 2/281 =\=,v ,= =,=: \= _. : _. ,. =! _\} -, _. \=, !s .! 94b.
Beyyine, 98/5 .,,\ v} !_=l \= =\. i: _\! !., i> \! !=,s, s\.> , .\! -\ ,\>= =! !
, ,s\! ,. 92a.
Burc, 85/21-22 =>= _\ _ .,= l_ = , 15b.
504





Duh, 93/8 _.=\ >.\= =. 85a.
Duhn, 44/51 ,=! ,\s= _ ,s.=\! } 115a.
Duhn, 44/52 ,= =\ . _ 115a.
Duhn, 44/53 ,\,\s.= __,.=} _..= = =,\, 115a.
Duhn, 44/54-55 ,.=l -:\ :, \, =., ,=_>, ,=\. _ =\.: 115b.
Duhn, 44/56 _\v! -.=\! v} ==\! \, .,v 115b.
Duhn, 44/59 ,s._= , .! _s._\ 83a.
Enm, 6/9 =,\, \= ,,\= \.=,\\ 88a.
Enm, 6/59 ,,= _\.: _ v} _,\, v _=_ v 79a.
Enm, 6/75 __. =\!.: ,.=\! = :,\ __v! =!= =\! =:\= ,,=!_,} 35a.
Enm, 6/76 \,:: _l_ ,\\! -,\= \ =\ 86a.
Enm, 6/76 _ ,_ !.= \ 86b.
Enm, 6/76 ,\v! _>l v \ l \ =\ 83a.
Enm, 6/122 _\ .\! _ -, _==, !_. -\ \.\ \.,,>\ \.,= \: = l 47b, 87b.
Enm, 6/160 \\\.=l _== -\ -.=>\\, s\ = 107a.
Enbiy, 21/22 \..=\ =! v} -\} \=, \: \ 8b.
Enbiy, 21/23 \.=, ,= , \ == .=, v 9a, 9b, 14b.
Enbiy, 21/24 _= = _:. !.= 86b.
Enbiy, 21/30 _> s_= : s\=\! = \.\ 22b, 42a.
Enbiy, 21/69 ,,=!_,} _\= \=>= !._, _.: _\. \, 36a, 95b.
Enbiy, 21/71 ,=\\\\ \, \.:_\, _. \! \., . 36b.
Enbiy, 21/72 ,>\\ \.\ >: -\\. _s, _\>=} -\ \.,= 36b.
Enbiy, 21/73 \._=\, ., - =.! ,=\.\ s\.,! i> \! ,\! =!_,>\! ,,\} \.,>! i\: _\!
,.,\= \.\ !.\: 36b.
Enbiy, 21/83 . == _ .} - ,_ ,=>! _\! ,>_\! =.! _ \! _ 43a.
Enbiy, 21/87 ,=\\=\! = =.: _.! =.! v! -\! v =.\>,= 14b.
Enbiy, 21/88 _.. =\!.: , =\! = \., . -\ _\.=\ ,.==\! 60b, 96a.
Enbiy, 21/90 \,=_ \,=_ \..=., 83a.
Enbiy, 21/91 >. \.>_ = -, \. 76a.
Enbiy, 21/104 !.= .,. _\> ! \.l., \=: ,\=\ \ .: \ .} \.,\= 102a.
Enbiy, 21/105 _:.\! ., = _,_\! _ \.,.: .s\! 45a.
Enbiy, 21/107 v} =\.\=_l \= ,=\\\\ -=>_ 25a.
Enbiy, 21/107 \\\\ -=>_ =\.\=_l \= ,= 76b.
Enfl, 8/17 :\ =,=_ .} =,=_ \= _=_ =! 29b, 31a, 88b.
Enfl, 8/23 \ ,==v !_,> ,, =! ,\= 82a.
Ftiha, 1/5 ,.=. =\ ,} .,. =\ , 114b.
Ftiha, 1/1-7 ..=} =\ ,! .,. =\ ,! ,, =\\= ,,>_\! =>_\! ,=\\\! __ = .=>\! ,,s.==\! =!_\! \
,\\\!v ,,\= _=\! _,= ,,\= ==.! ,. \! =!_ 1b.
Ftr, 35/1 s\=, \= _\>\! _ .,_, g\,_ =>. _..= ->.! _\! >=_ -=.>=\! =\ 15b, 16a.
Ftr, 35/15 s!_s\! ,..l _\ .\! \ ,l \, 85a.
Ftr, 35/28 = .l s\=\\! .\,= = =! _=>, \ 102a.
Ftr, 35/32 _,\= ,.= ..s= ,.= -=.\ ,\\= ,.= \..\,= = \.,=l . \! _\.:\! \.._l ,.
_,,:\! \! = =\. =! .\, =!_,>\ \, 95a.
505





Fecr, 89/27-28 = ,_ _\} __} -..===\! _.\! \. ,l \, = - ,!_ - ,_ 12b, 84a, 86a.
Fetih, 48/1,2 _ >\. \= =,.. = , .s. \= =! =\ _,\ \.,,= \>. =\ \.>. \ .} 79b.
Fetih, 48/2 _ >\. \= =,.. = , .s. \= =! =\_,\ 61b.
Fetih, 48/4 ,.==\! _\ _ -.,: =\! _.! . \! = 86a.
Fetih, 48/10 } =! ,\,, \= .} =.,\,, ,.\! 30b, 76b.
Fetih, 48/10 ,,.,l _ =!., 13a .
Fussilet, 41/6 -,\} !=,s.=\ 83b.
Fussilet, 41/30 .=. ,..: _ .\! - .\\, !_ =,l 106a.
Fussilet, 41/30 !._>. v !\>. v! -:.>=\! ,,\= _... !=\s.=! ,. =! \. ,_ !\\ ,. \! }
.=. ,..: _. \! -.\\, !_=,! 110a.
Fussilet, 41/31 ,:=.l _.=. \= \, ,:\ i_>v! \,. .\! i\,>\! _ ,:\,\l >. 110a.
Fussilet, 41/32 ,,>_ _= = v_. 110b.
Fussilet, 41/40 ,..= \= !=\=! 14b.
Furkn, 25/45 =\! .= =,: = ,_ _\} _. ,\l 87b.
Furkn, 25/46 !_,=, \, \.,\} \., ,. 87b.
Furkan, 25/63 \.= __v! _\= ==, ,. \! => _\! .\,= 84b.
Hacc, 22/30 - ,_ ..= -\ _,> =! =\=_> , =, = 83a.
Hacc, 22/34 ,.,>=\! _ =, 82b.
Hadd, 57/3 ,,\= s_= :, = 74b.
Hadd, 57/4 ,..: \= ,! ,:= = 17a, 81b.
Hadd, 57/16 _>\! = _. \= =! _:.\ ,,\ _=>. l !.=l ,.\! \, ,\l 82b.
Hadd, 57/25 ,--- '--- ;) '--, -- '-----'- '--~ '--~ - 93b.
Hadd, 57/25 --=- '--, 93b.
Hadd, 57/27 \.,\=_ _> \==_ \= 83a.
Hkka, 69/17 -,.\=. ..=, , = ,_ __= =>, 21a.
Har, 59/9 -\> ,, \: \ ,=.l _\= _., 84a.
Har, 59/18 \ ,! \, .\ , . \= _. _=..\ =! !s.! !.=l ,. \! 81a.
Har, 59/23 =! :_=, \ == \>,= 53a.
Hicr, 15/27 , ==\! _\. = , = \.s\> \\! 23b.
Hicr, 15/29 _>_ = -, =>. 15b, 67b.
Hicr, 15/43-44 _!,l -,= \\ ,=! ,=.==\ , . } 16b,107b, 110b.
Hicr, 15/44 ,=s= s_ ,.= _\, :\ 107b, 110b.
Hicr, 15/48 ,_>=, \.= ,= \= 32b.
Hicr, 15/72 =_=\ 88b.
Hicr, 15/75 ,= =.=\\ =\,Y! =\. _ } 86a.
Hicr, 15/99 =, _ .,=! 83a.
Hucurt, 49/11 =\! ,= =.\\ _., ,\ = =\ 81a.
Hd, 11/7 s\=\! _\= -=_= \: 21b , 42a.
Hd, 11/48 =,\= =\:_, \.= ,>=, =,=! _. \, 32b.
Hd, 11/56 !\.,\., .>l = v} -,!. = \= ,,s.== =!_ _\= _,_ 29b.
Hd, 11/65 \,! -.\. ,:_!. _ !.=. , 33b.
Hd, 11/69 =s\ .s\ _=,\\, ,,=!_,! \.\=_ 39a.
Hd, 11/86 ,.== ,..: } ,:\ _,> =! -,s, 82b.
506





Hd, 11/108 ..=_,= s\== 114a.
Hd, 11/114 ,_:!.\\ __:. =\. =\.,=\! ,,=., =\.=>\! } ,\\! = \\_ _\.\! __= i>\! ,l
90a.
Hd, 11/116 \! = \: v\ == >,\ v} __v! _ .\=\! = ., -.,s, \l ,:\, = _s
,.= \.,.l 87a.
Hd, 11/119 ,=l _\ .\! - .\! = , . >=v 112a.
brhim, 14/48 _\ s\! .>!\! = !__, =!= =\! __v! _,= __v! .,. ,, 104b, 109b.
brhim, 14/48 . ,, =!= =\! __v! _,= __v! ., 109b.
brhim, 14/48 _\ s\! .>!\! =!__, 110a.
hls, 112/1 .>! =! = 6a, 9a.
nfitr, 82/10-12 \.\= =\, ,,.\: \=!_: ,=\>\ ,:,\= } 23a.
nsn, 76/1 _=.\! = ,> \=,.{! _\= _.l = !_:.= \.,= :, ,\ 18a.
nsn, 76/5,6 \._ , =! .\,= \, __=, \.,= !_\: \!_= \: _\: = ,_=, _!_,v! }
!_,. 112b.
nsn, 76/19 !_=.= !\\ ,.,=> ,.,l_ !.} 115b .
nsn, 76/19 \\ ,.,=> ,.,l_ !.} . \>= !.\ ,,\= ==, !_..= ! 112a, 115b.
nikk, 84/7-8 !_,=, \,\=> _=\>, == -.,=,, -,\.: _.l = \ =\ 110a.
sr, 17/1 _v! .==\! _\} ,!_>\! .==\! = >,\ .,, __=l . \ ! \>,=
_,,\! _,==\! = - .} \..\,l = -,_.\ -\> \.:_\, . \! 69b.
sr, 17/3 !_:=!.,= \: -.! 33a.
sr, 17/11 v= \=.v! \: 27a.
sr, 17/13 -s.= _ _.\= \.= _\! \=.} : 106b, 110a.
sr, 17/13 !_=.= \s\, \,.: -=\,s\! ,, -\ y_>. (sr, 17/13) 110a.
sr, 17/14 =,\.: l_ 110a.
sr, 17/25 ,:=. \=, ,\=l ,:,_ 86b.
sr, 17/70 _: _,\! _ ,=\.\=> ,.l _., \.= _>,\! .s\ 26a.
sr, 17/72 >,,= ! _==! i_>v! _ _==! .= _ \: = 67b.
sr, 17/81 _>\! s\ 115a.
sr, 17/81 =\,\! _=_ 115a.
sr, 17/81 \=_ \: =\,\! } 115a.
sr, 17/84 -.\:\= _\= =, : 84b.
sr, 17/85 _ ,_ _=! = __\! _ _\! = =.\.=, 15b.
Necm, 53/7 _\=v! _v\, = 89a.
Kf, 50/1 _ 89a.
Kf, 50/15 .,. _\> = _,\ _ ,\, 28b, 46b, 58b.
Kf, 50/37 .,= = _= =\! _s\ ! _\ -\ \: =\ _:.\ =\. _ } 46a, 87a.
Kalem, 68/1 _==, \= ,\s\! 15b, 16b.
Kalem, 68/4 ,,== _\> _\\ = .} 76b.
Kamer, 54/1 _=s\! _=.! -=\ =\! =,_.} 89a.
Kasas, 28/7 ,,\! _ -,s\\ -,\= => !.\ 83b.
Kasas, 28/14 \=\= \=:> \.,.l _.=! .=! _\, \ =\ 47a.
Kasas, 28/16 _=. ==\= _.! __ 15a.
Kasas, 28/86 = ,_ = -=>_ v} _\.:\! =,\} _s\, l !_. =.: \= 85b.
507





Kasas, 28/88 _. -,\} ,:>\! -\ - v! =\\= _,= : 9a, 20a, 32a, 74b, 104a, 109a.
Kehf, 18/13 .= ,=\.._ , ,_, !.=l -,. , .} 84b.
Kehf, 18/14 !=\ !.} ,,\ _\= \.=,_ 86b.
Kehf, 18/24 =,=. !.} = ,_ _:.! 85a.
Kehf, 18/29 _:,\ s\= = =,\ s\= = 14b.
Kehf, 18/65 = \ ..\ = \.=\= \=\ 85b.
Kehf, 18/77 !_! -,\= =.>.! v =.= \ 49b.
Kehf, 18/79 _>,\! _ \=, ,:\==\ =.\: -., =\! \ =! 49a.
Kehf, 18/79 =\= ,=s!_ \: \,,=! ! =._\ 49a.
Kehf, 18/80 ,>\! ,.== !,! \: \ =! 49a.
Kehf, 18/82 !.\! \ =! -.,.=\! _ ,=,., ,=>\ \: _ 49a .
Kehf, 18/82 \=\_.: -.>. \: 49a.
Kevser, 108/1 ,-;-- '--=- ' 94b, 108a.
Kymet, 75/22-23 i_=\. \ ,_ _\} i_\. ..=, 14b, 115a.
Mide, 5/6!>==! _!_=\! _\} ,:,.,! ,:= !\==\ l \, i\\! _\} ,.= !.} !.=l ,.\! \,
!_ =\ \,. ,..: } ,,:\! _\} ,:\_l ,:=_, 112a.
Mide, 5/15 ,,= _\.: _. =! = ,:s\ . 67a.
Mide, 5/23 ,.== ,..: } !\ :. =! _\= 83b.
Mide, 5/40 _,. s_= : _\= = 9a, 9b.
Mide, 5/54 -. ,>, , ,>, ,s, =! _.\, == 86a.
Mide, 5/73 .>! -\! v! -\! = \= 65b.
Mide, 5/83 _>\! = !_= \ == _= .\! = _,. ,.,=l _. = _\! _\} =! _.l \= !== !.}
88a.
Mide, 5/110 i_.\! -=:>\! _\.:\! =.=\= .} ! ,.{ 63a.
Mide, 5/110 \, g.. _..\, _,=\! -.,: , =\! = _\>. .} 63a.
Mide, 5/120 _,. s_= : _\= = 112a.
Meryem, 19/1-2 ( _:. _,: \ ,_:_ .,= = ,_ -.=>_ 61b.
Meryem, 19/12 \ ,, ,:>\! \.,.l is, _\.:\! .> _,>, \, 62a.
Meryem, 19/19 \ ,:_ \=>= =\ _=v = ,_ =_ \= .! \ 63a.
Meryem, 19/34 _>\! ,,_= ,! _=,= =\. _.=, -, _.\! 65b.
Meryem, 19/40 _, \.,\} \,\= = __v! =_. >. \.} 88b.
Meryem,19/53 \ ,,. _= \>! \..=>_ = -\ \.,= 52a.
Meryem, 19/54 \ ,,. v=_ \: .=\! _.\ \: - .! ,=\==! _\.:\! _ _:.! 37b.
Meryem, 19/57 \,\= \.\:= \._ 31b .
Meryem, 19/71 \=._! v! ,:.= } 32b, 110b.
Meryem, 19/71 \ ,s= \=.> = ,_ _\= \: 110b.
Meryem, 19/86 =\! _=. !._ , . _\} ,=_ 30a.
Muhammed, 47/15 _ ,., ,\ ,\ = _\.l =l _,= s\= = _\.l \, s .=\! .= _. \! - .\! .=
=!_=.\! : = \, ,\ _= == = _\.l i.\ ,,_\ =\\ _=> = _\.l -==
, ,_ = i_= 115b
Muhammed, 47/21 \ ,\ !_,> \:\ =! !. \ _=v! ,_= !. 84a.
Muhammed, 47/35 \=v! ,..! 32a.
Mutaffifn, 83/15 ,>=\ ..=, ,,_ = , .! >: 14b.
508





Mutaffifn, 83/18 ,, \= _\ _!_,v! _\.: ! 16a, 65a.
Mutaffifn, 83/20 ,_= _\.: 16a, 27a.
Mutaffifin, 83/21 , _s=\! .=, 16a, 27a.
Mddessir, 74/1-5 _=\ __\! _ ,: = ,_ _..\ _ = =,\,. , _. .=\! \ ,!\, 82b, 89a.
Mddessir, 74/30 _== -=. \,\= 110b.
Mddessir, 74/31 =v} = ,_ .. ,\, \= 12a.
Mddessir, 74/48 ,\ =\! -=\= ,.. \= 110b.
Mlk, 67/3 \\,= =!== _,= _\> 16b.
Mlk, 67/14 _,,>\! =,=\\! = _\> = ,\, v! 31a.
Mmin, 40/1 ,> 88b.
Mmin, 40/13 _\=>\! _,_= =! } ,,\! ,\= v 105b.
Mmin, 40/13 _,., = v} _:.., \= 81b.
Mmin, 40/17 _\=>\! _,_= =! } ,,\! ,\= v 10a, 105b, 109b.
Mmin, 40/44 =! _\} _=l _ l 83b.
Mmin, 40/46 \ ,== ! .= \,\= _, _\.\! 12b.
Mmin, 40/60 ,:\ _.=! _.=.! 27b .
Mminn, 23/36 .=. \=\ =\,= =\,= 51b.
Mminn, 23/60 -\ ,,\ !.l \= ., ,. \! 82a.
Nahl, 16/44 _ :., , \\ ,,\} _. \= _\ .\\ ,,.\ _: .\! =,\} \.\_.l 81a.
Nahl, 16/50 , = , ,_ \>, 82a.
Nahl, 16/96 _\, =! ..= \= .., ,:..= \= 114a.
Nahl, 16/127 =\, v} =_, \= _,! 83b, 94a.
Nasr, 110/1 g.\! =! _. s\ !.l 79b.
Nzit, 79/24 _\=! ,:,_ \.l 2a.
Nebe, 78/26 \\ s!_ 110b, 112a.
Nebe, 78 /40 \,!_. =.: _..,\ \, 112b.
Necm, 53/5 s\! .,.= , \= 75b.
Necm, 53/8-9 _..l l ,= _\ \: _ \.. \.. ,. 87b, 89b,
Necm, 53/10 _>! \= .,= _\} _>\ 87a, 89b.
Necm, 53/11 _l_ \= .!\! _.: \=
Necm, 53/13 l_ .s\ 16a, 89b.
Necm, 53/16-17 _= \= _,\! g!_ \= _=, \= i_. =\! _=, .} 86a, 89b.
Necm, 53/18 __,:\! - ,_ =\,l = 89b.
Necm,53/42 _..=\! = ,_ _\! } 7a, 49b, 80a.
Neml, 27/15 \=\= \=,\= .!. \.,.l .s\ 54b, 56b.
Neml, 27/30 ,,>_\! =>_\! =! ,=, - .} \=,\= = - .} 56b.
Neml, 27/40 = ,\= ..= . \! \ =_= =,\} .._, l , -, =,.l \.l _\.:\! 86a.
Neml, 27/87 =! s\=, = v! __v! _ = =!= =\! _ = g_ _ \! _ g. ,, 103b.
Nis, 4/65 \=,\=. != \= , =, \ == \_> ,=.l _ !., v ,. ,.,, \=, 83b.
Nis, 4/87 v} -\} v =! \.,.> =! = _.l = -, _,_ v -=\,s\! ,, _\} ,:.=,\ = 109a.
Nis, 4/100 =! _\= _l _.s ==\! =_ =! _\} !_\= -.,, = y_>, = =_., ,. -\ 84b.
Nis, 4/110 \=,>_ !_= =! ., 88a.
Nis, 4/164 \=,\:. _== =! , \: 75b.
509





Nh, 71/8 !_\ ,.=. _.} ,. 89a.
Nh, 71/13 !_\ = _. v ,:\ \= 86a.
Nr, 24/25 ,,=\! _>\! = =! } =\, 88a.
Nr, 24/35 __v! =!= =\! _. =! 15b, 40b.
Nr, 24/35 _. _\= _. 40b.
Nr, 24/35 = _.\ =! _., s\=, 40b.
Rad, 13/16 _\s\! .>!\! =! = 6a.
Rahmn, 55/26-27 ,!_:{! >\! !. = ,_ - _s,, \ \,\= = : 88a.
Rahmn, 55/39 \ v _.! -,.. = .=, v ..=, 9b.
Rahmn, 55/56 \v ,\, _.l .==, ,\ =_=\! =!_\ , 115b.
Rahmn, 55/58 \_=\! =\,\! .\: 115b.
Rahmn, 55/60 \=>v! v} \=>{! s!_ = 85b.
Rm, 30/60 ., v ,. \! = .,>.=, v 87a.
Sd, 38/1 _ 89a.
Sd, 38/20 _\=>\! -=:>\! \.,.l -:\= \...= 54a.
Sd, 38/26 , =! ,,= = = \ 54a.
Sd, 38/26 \! _,.. v _>\\, _\ .\! ,, ,:>\ __v! _ -,\> =\.\ \ .! .!. \, 54a-54b.
Sd, 38/26 _\=>\! ,, !=. \=, .,.= _!.= ,\ =! ,,= = ,.\! } 54a.
Sd, 38/30 \ \ ., = \=,\= . ! . 58a.
Sd, 38/33 _\.=v! _ =\\, \>== _= _\= ,=\.._ 86a.
Sd, 38/35 _\ =\! =.! = .! ., = .>v _,., v \:\= _\ _= _\_=! __ 57a.
Sd, 38/42 _!_= !._\, =.= !.= =\_, _:_! 42a.
Sd, 38/43 -\=! -\ \.,= 43a.
Sd, 38/44 ! - .! .,\! ,. !_,\ _! \..\ .! 42a, 43a, 95b.
Sd, 38/47 _\,.>v! ,==\! =\ \...= , .} 86b.
Sd, 38/75 .,, =s\> \=\ .=. l =.= \= 42a.
Saff, 61/13 _,_ g. =! = _. 96b.
Sfft, 37/24 ,= 9b.
Sfft, 37/24 \.== ,.l 10a.
Safft, 37/96 =\. \= ,:s\> =! 14b.
Safft, 37/101 ,,\> ,>, \._ =, 37a.
Safft, 37/102 _=\! -= _\, \ =\ 38b.
Safft, 37/102 =>,.! _ .! ,\.=\! _ __l _ .} 37a.
Safft, 37/102 _=. \= ! =,! \, ,_,\ \! = =! s\=.! _...= 38a.
Sfft, 37/103 ,,\\ -\. \=\=l \ =\ 87a.
Safft, 37/105 \,_ = . . 37b.
Safft, 37/107 ,,== g,., \.,. 95b.
Safft, 37/112 ,>\\ \! = \ ,,. _\>=\, \._ =, 38b.
Safft, 37/113 _\>=} _\= -,\= \.:_\, 38b.
Safft, 37/180 , \ == i _\! __ = ,_ \>,= 53a.
Sebe, 34/10 > \ .= .!. \.,.l .s\ 54a.
Sebe, 34/13 _: =\! .\,= = ,\ 84a.
Sebe, 34/23 _>\! !\\ ,: ,_ \ !.\= !\\ ,,\ = g _ !.} 87b.
510





Sebe, 34/46 s. ! i.>!, ,:==! \= .} _.!_ _..= = != 81a.
Secde, 32/13 ,=l _\ .\! - .\! = , . >=v 106b.
Secde, 32/17 =\, !.\: \=, s!_ 60b, 110b.
uar, 26/23 ,=\\\! __ \= 13a.
uar, 26/28 \s. ,..: } \.=,, \= __=\! __==\! __ 13a.
r, 42/7 _, =\! _ _,_ - .\! _ _,_ 114a.
r, 42/11 -, ,:_., 87b
r, 42/11 _,,\! _,==\! = s_= -\.=: _,\ 33a,53a, 110a.
r, 42/23 -,-- - ;-- V ,= --- ;--;~ V J- 85a .
r, 42/49-50 s\=, =\ , \.\.} =\ _, , _, l _: .\! s\=, =\ _, \.\.} s\=, \=,s=
_,. ,,\= - .} 73b.
r, 42/52 \=,{! _\.:\! \= _.. =.: \= 75b.
T H, 20/1 -= 88b.
T H, 20/5-6 _ \= =!= =\! _ \= -\ _.=! __= _\= => _\! =>. \= \=.,, \= __v!
_ _.\! 13b, 15a,16a , 21a, 32a, 109a.
T H, 20/10 !_\. _l_ .} 86b.
T H, 20/12 _= _.s=\! .!\\, = .! =,\. _\>\ 50b, 88a.
T H, 20/29-31 __! -, ..=! _>! _= _\=! = !_,_ _\ ! 52a.
T H, 20/40 _== \, _. _\= =. ,. 86b.
T H, 20/55 ,:\.s\> \.= _>l i_\. ,:_>. \.= ,:.,. \, 108b.
T H, 20/68 _\=v! =.! = .! =>. v 47a.
T H, 20/73 _s,l _,> =! 88a.
T H, 20/114 \=\= _.._ __ 60a.
Tahrm, 66/5 !_\:,l =\,,. 112a.
Talk, 65/12 __v! = =!== _,= _\> _. \! =! \.= 16b.
Tevbe, 9/21 !_ -.= -.=>_, , ,_ ,=_ =,, 106a.
Tevbe, 9/36 -\: ,:_==\! !\.\ 52a.
Tevbe, 9/40 \.= =! } _>. v 71b.
Tevbe, 9/60 ,=_\\! _\ _\! _ ,,\ - \=\! \,\= ,\=\\! ,:\==\! s!_s\\ =\. \! \= .}
,,:> ,,\= =! =! = -,_ ,,=\! ,! = ,,= _ 92b.
Tevbe, 9/62 _, l _>l -\=_ =! 76b.
Tevbe, 9/72 ,,=\! _\! = =\. _,:l =! = !_ 114a.
Tevbe, 9/92 \._> _=.\! = _,. ,.,=! ! \. 82a.
Tevbe, 9/100 V ;--'~- '~V Q,=')-- Q ;- \=>\, ,=, .! ,. \! ,.= =! __ !_
;-=- ;-- 4- !., ')-- Q--'= ')V ')-= Q ,= '-= ;)- -- -.= 95a.
Tevbe, 9/103 -. ,\!=l = .> 92b.
Tevbe, 9/112 =! ..>\ =\>\! 84b.
Tevbe, 9/114 ,,\> ! v ,,=!_,} } 35a.
Tr, 52/4 _==\! =,,\! 16b.
Tr, 52/6 _==\! _>,\! 16b.
Tr, 52/21 \=,\, ,., _. ,=\.,.! !.=l ,. \! 113a.
Tr, 52/21 ,=_ _=: \=, __=! : -,_, s!= ,\, = 14b.
Tr, 52/24 ,\ \=\= ,,\= ==, .:= \\ , .\: 112b, 115b.
511





Tr, 52/26 ,s== \.\=l _ , \ .: \ .! !\\ 82b.
Tr, 52/43 \== =! \>,= :_=, 26a.
Vka, 56/88-89 ,, .\! - . \>,_ __ ,, _s=\! = \: } \ =\ 114a.
Ysn, 36/1 _, 88b.
Ysn, 36/82 \=.} :, : -\ s, l \.,= .!_l !.} _=l 34a.
Ynus, 10/58 =, \ == _,> = !>_,\ =\., ==>_, =! , 86b.
Ynus, 10/62 ._>, ,= v ,,\= =>v =! s\,\l } vl 95a.
Ynus, 10/64 =! =\=\:\ ,.,. v 45b.
Ynus, 10/91 v! ,.==\! = =.: , =,= . 47b.
Ysuf, 12/31 -._,:l -.,l_ \ =\ 86b.
Ysuf, 12/84 ==, _\= _=l \, \ 87a.
Ysuf, 12/108 _.,.! = \.l i_,, _\= =! _\} !=.l _\,,= .= 85a.
Ysuf, 12/111 i_,= , _ \: .s\ 42a.
Ysuf, 12/111 _\,\v! _\v 42a.
Zriyt, 51/20 ,.=\\ =\,l __v! _ 85a.
Zriyt, 51/21 _,. >! ,:=.! _ 15a.
Zriyt, 51/49 _:.. ,:\\ ,_ \.s\> _,= : = 9a.
Zryt, 51/50 =! _\} !_ 81b.
Zriyt, 51/56 \! =s\> \= .,,\ v} _.{! 111b.
Zmer, 39/3 _\\>\! , .\! =v} 83a.
Zmer, 39/17 _=,\! ,\ =! _\} !,\.l 108a.
Zmer, 39/54 ,: ,_ _\!!,,.! 81a.
Zmer, 39/62 _= : _\\> =! 14b.
Zmer, 39/73 ,.\\> \=\>.\ ,.,= ,:,\= ,>= 108b.





















512





EK 2: Hads-i erifler ndeksi

.94a ,-~ ~~ ,-~ ~~ '-~ '-(
.95a .=v\ \.=v! ,. s\,\v! ,. s\,,.>\ s>, _ \.\! .=!
.115a .,= = ..= \.l
.15b _ .= .==\! =! = \.!
.103b ,, =. \\ ,s.=. ,\ } ,, \\ _.=! ==\s.=} }
.67b==, _.> -,_ __, \ ,:.>! !
.24b } _\! =_ _\= ,.l _\> =! =>
.96b_,! -\ \s, _ ,,\ .\! _,> }
.65a, 68b!_. = .\: =! .,. !
.78bi_ .\! =! _\> l
.15b, 20b, 45b ! s\! =! _\> \=
.14b.\: = \= \:\= _.s\! \ _.: \= \ _.:! \s ,\s\! =! _\> \= !
.7a, 15b, 26b__. =! _\> \= l
.91a_=>\! _\= ,>={! _.,
.76b _:.! = _\= ,=,\! _= .\! _\= -.,,\!
.107b _s\> = _. ,l
.45b _\s\! _ =_,\!
.67a i\\! _ ,\! i_ =\ _,=\! s\=.\! =\. ,:\,.. = _\! _ ,>
.93b -_= g>\!
.40b y!_=\! -\,\ _ __=! ,> _=!_ ,, =! =,!_
.40b _ ,_ ,, _ ,_ =,!_
.4a =._= _> =\._= \= =.\>,=
.14a _=s\! _. \=: ,: ,_ _.= _.,\! -\,\
.33a =>_\! __= -.\! =s=
.79a, 93a -, _! \.l _\ ,\!
.45b_.,. ! s\!
.2b =_=l l =,,>\
.15b, 45b =! =,, =\! _\
.79a ..,v _.: -=\.s\!
.6a, 15b =! __= ==\! _\
.35a, 67a , =\! s\=\! ,, ,.l \ ,,. =.:
.68a_\s\! _>, v} i> v
.70b \ ,> _._!_ \= .\: \.,= _._!_ =
.24b , 67a -,_ =_= .s -=. =_= =
.40b, 70a !_! _ .! _.
.68a i\\! _ ,\! i_ =\
.94a _,:v! .\\! _\} _v! .\\! = \.\
.4a s_= -= :, ,\ =! \:
.29a _\ -.\. = -.\.s \.\ _.\,>! = -.,. \.\ -.,. _\= = -.,.

513





EK 3: Arapa fadeler ndeksi
.46b ,.\=_ _s,, v __\! .!
.79b =! _s\! ,. !.}
.60a \,,.v! .\=! :\. ! __v! _\= , _> =! }
80b .\,!., _ ,,_, !.\,= =! } ,.\,\. _ \= ,
.80b -=\= _. = ,\s= -.\= _\>\! ,, .,\! ,, !
.12a =\= _,= : }
.42b sv\\ s>,\!
.31b _. _. =
.111a ,.\\> \=\>.\ , ,s\! _>\! ,,>_\! => _\! = ,:,\= ,>=
.87a \,,_= \: =\ _,=
.2a _} _\! . >\! _ \= . -.
.22a =!_\,.=v! =>.>v =!_\,\! =>.>\
.110b _\.\! _!.=\.s _!.v!_.\, =.\>,=
.15b \,=v! \=.} \=.v! _\
.9a .>! -.! _\= .. -,l -\ _,= : _
.88b \..!_\,= ,, ,\ \.._\=} ,, ,\ =
.13b .>!\! v! -.= _., v .>\\!
.2b =\,=\=\! __. v =\,.,>\! v\
.36b _ _>, v _ _>=\!
.2a =!.\\! l -_=\!
.70a \\\.=! _== -\ -.=>\\, s\ =
.16a =_ , ,\ =_ , ,\ = =_, ,\ _., ,\ =
.79a _.: !_,> _.l .s -=:>\! =, =
.26 b _\:v! _:\.= , \\, \=, ! =\,= \s,\! s\s.= .
.106a -=>_, , ,_ ,=_ =,,
.14a.,_, \= ,:>, s\=, \= =! ,














514





EK 4: Kitap Ve Fass simleri
Avrifl-Marif 8a.
Bahrul-Kelm 103b.
Begav Tefsri 18b, 19b , 20a, 48a, 50b, 18b , 19b , 47b, 51a, 52b, 102a.
Drretl-Fhira 105b.
Fass- demiyye 24b.
Fass- Dvd 53b.
Fass- Eyyb 42a.
Fass- Hrn 52a.
Fass- Hd 29b.
Fass- lys 52b.
Fass- s 63a.
Fass- shk 38b.
Fass- Muhammediyye 68b.
Fass- Ms 47a.
Fass- Sleymn 56a.
Fass- t 27a.
Fass- uayb 43b.
Fass- zeyr 59a.
Fass- Yahy 62a.
Fass-i Yakb 39a.
Fass- Ynus 59b.
Fass- Ysuf 40a.
Fass- Zekeriyy 61a.
Fuss 1b, 2a, 33b, 74a, 116b.
Furkn/ Kurn 2a, 5b , 9a , 45a, 68b, 71a, 75a, 76a, 76b, 90b, 91a, 95a, 96a, 100b,
103b, , 105b, 107a, 116b.
Ftht- Mekkiyye 7a, 28a.
Fkk 103b.
Garib-i Ahbr 94b.
Hikmetl-rk 16b.
Istlht- Sfiyye 2a ,78a, 116b.
ncl 2a, 63a, 64b, 65b, 66a, 68b, 69b, 75a, 76a, 100b, , 105b, 116b.
nd-Devir 75a , 96a.
Kef 22a, 48a, 57b, 48a, 57b, 65b, 94b, 103a, 103b, 112b.
Kssa-i brhm 34b.
Kssa-i drs 31b.
Kssa-i sml 37a.
Kssa-i Nh 33a.
Kssa-i Slih 31a.
Ktl-kulb 23a, 53b, 65b, 71a, 108b, 102b.
Mesbh 112b.
Menzils-Sirn 2a, 116b.
Misbhul-ns 17b.
Mnteh 2a, 116b.
Tefsir-i Kd 69b 103b.

515





Tefsr-i Kebr 2a, 12b, 18b, 21a , 36a, 47b, 51a, 50b, 64b, 65b, 69a, 75a, 106a, 112a,
113a, 114b, 116b.
Tefsr-i Necmeddin Dye 90a.
Tevrt 2a, 29a, 41b, 45a, 47a, 51a, 51b, 52a, 58b, 60a, 60b, 63a, 64b, 66b,68b, 69b,
75a, 75b, 76a, 85a, 96a, 99a, 100b, 105b, 116b.
Tezkiretl-Evliy 2a, 116 b.
Zebr 2a, 45a, 54b, 58b, 68b, 75a, 76a, 95b, 100b, 105b, 116b.
Zehretr-Riyz 19b ,20a, 36b , 70a.







































516





EK 5: Peygamber ve Kavim simleri

dem 29a, 32b, 33a, 34a, 35a, 36b, 38a, 39b, 50b, 54a, 54b, 55b, 56a, 57a, 65b, 66a,
66b, 67b, 68b, 69a, 69b, 71a, 72b, 73a, 75a, 75b, 76a, 76b, 90b, 90b, 93a, 95a,
95b, 99b, 102a, 104a, , 105b, 106b, 107a, 109a, 111a, 116a.
d kavmi 10a 34a, 105b.
l-i Firvn 83b.
l-i mrn 65b.
Ashb- Kehf 103a, 112a.
Ben el-Asfr 102b.
Ben Crhm kabilesi 37b.
Ben-shk 103a.
Ben srl 48b, 49b, 50b, 54b, 56a, 57a, 58b, 61a, 43b, 61b, 62b, 64b, 76a, 102b, 107a.
Ben Seleme 71b.
Dvd 54a, 54b, 56a, 56b, 57a, 57b, 58a, 58b, 67b, 73a, 76b, 85b, 96a, 100b, , 105b,
111a.
Eyyb 27b , 42a, 42b, 43a, 43b, 47a, 95b.
Havva 56a, 90b.
Hrun 33a, 50a, 51a, 53a, 53b, 54b, 55a, 69b.
Hazkl 53a.
Hzr 48a, 48b, 49a, 49b, 53b, 64b, 76a, 96a, 97b.
Hd 29b, 30a, 34a.
brhm 31a, 33a, 34b, 35a, 35b, 36a, 36b, 37a, 37b,38a, 38b, 39a, 39b, 40a, 46b, 47a,
51a, 54b, 56a, 65b, 69b, 70a,70b, 71a, 73a, 75b, 76a, 76b, 83b, 92a, 95b, 109a,
112a.
drs 29b, 31a, 31b, 32b, 33a, 52b, 53a, 69b, 73a.
mranoullar 61b.
lys 52b, 53a,l, 53b, 54b, 55a.
s 28a, 28b, 33a , 47a, 51a, 62a, 63a, 63b, 64a, 64b, 65a, 65b, 66a, 66b, 69b, 70b, 72b,
73a, 73b, 76a, 76b, 85b, 88b, 96a, 100b, 103a, 103b, , 105b, 109b, 111a,112b,
113a.
shk 36b, 37a, 38b, 39a, 40a, 42b, 47a, 54b, 55a.
sml 36a, 37a,37b,38a,38b, 39a, 39b, 40a, 51b, 54b, 76a, 95b, 112a.
Lokmn Hakm 54a.
Lt 73b .
Medyen 46b.
Meryem 61b, 62a, 63b, 64a, 64b, 65a, 65b, 66b, 72b, 88b, 112a, 112b, 113a.
Hz. Muhammed 27b, 28a, 28b, 30b, 31a, 31b,32a, 33a, 33b, 35a,35b, 36a, 36b, 37a,
37b, 40b, 42a, 42b, 45a, 45b, 47a, 47b, 51a, 51b, 54b, 56a, 56b, 62a, 65a, 65b,
66a, 66b, 67a, 67b, 68a, 68b, 69a, 69b, 70a, 70b,71a, 71b, 72a, 72b, 73a, 73b,
74a, 75a, 75b, 76a, 76b, 77b, 79a, 84a, 85b, 88b, 89a, 89b, 90 90b, 92a, 92b,
93a, 93b, 94b, 95a, 96a, 100b, 101a, , 102a, , 102b, 103a, 103b, 104a, , 105b,
106a, 106b, 107a, 107b, 108,a, 109a, 109b, 110b, 111a, 112a, 112b, 113a, 113b,
115b, 116a, 116b.
Ms 33a, 36a, 41b, 43b, 47a, 48a, 48b, 49b, 50a, 50b, 51a, 51b, 52a, 53b, 54b, 55a,
56a, 64b, 67b, 69b, 70b, 72b, 73a, 75b, 76a, 76b, 85b, 90b, 95b, 96b, 99a, 99b,
100b,103a, , 105b, 107b, 112a.
517





Nasr 62a.
Nh 29a, 31a, 31b, 33a, 53a, 65a, 65b, 73a, 76a, 76b, 95b, 105b.
Nh kavmi 35b, 105b.
Slih 31a, 33b,34a, 34b, 112a.
Semd Kavmi 10a , 34a, 34b, 105b.
Sleymn 54b, 55b, 56a, 56b, 57a, 57b, 58a, 58b, 59a, 72b, 75b, 76a, 76b, 77a, 90b,
103a, 111a, 112a.
uayb 43b, 44a, 46a, 46b, 47a, 50b, 73b, 95b.
t 27a, 28b, 31a, 32b, 73a.
Uzeyr 59a, 59b, 60a, 60b, 61a, 112a.
Yahdler 62b, 65a, 66a, 92a.
Yahy 33a, 61b, 62a, 62b, 63a, 64b, 65b, 69b, 73b, 108a, 116a.
Yakb 36b, 39a, 39b, 40a , 41a, 41b, 42a, 47a, 54b, 55a, 61b, 95b.
Ysuf 33a,39a, 39b, 40a, 41a, 41b, 42a, 42b, 43a, 47a, 54b, 55a, 69b, 71a, 72b, 87a,
95b, 111a.
Ynus 53b, 60b, 61a, 96a, 112a.
Y 48a, 96a.
Zekeriyy 61a, 61b, 62a, 62b, 63a, 73a, 76b, 96a.





























518





EK 6: Yer simleri
Acem 29b.
Afrikiyye 77b.
Ammriyye 77b.
Arafat 20a , 92a, 93b, 97a.
Arf 92a, 93b, 115b.
Arasat 2a, 101b.
Antkiyye 48b, 49b.
Baalbek 52b.
Bbil 63a.
Bahr-i Ummn 77b.
Bahr-i Fris 48a, 77b.
Bahr-i Kulzm 49a, 77b.
Bahr-i n 77b.
Bahr-i Frenk 77b.
Bahr-i Crcn 77b.
Basra 97a, 103b.
Badat 100a.
Karadeniz 77b.
Bedir 94b.
Belh 97b.
Berber 77b.
Ben Seleme Mescidi 92a.
Beytl-Makdis 57b, 69b, 77b, 87b, 92a.
Beytl-Haram, 109b.
Beytl-mamr 69b.
Bulgr 77b.
Cdi 29b, 36a.
n 31a 77a, 77b, 103a.
Drun-Nedve 71a.
Dmek 66a, 103a.
Diyr- Bekr 77b.
Eb Kubeys Tepesi 36a.
Endls 77b.
Eflk 77b.
Engrs 77b.
Ehrz 77a.
Frengistn 57a.
Franc77a, 77b.
Gelibolu 1b, 77b.
Harezm 77b.
Hayber 72a.
Habe 77a, 77b, 103b.
Hicz 29b, 34a.
Hir/ Nr Maaras 36a, 71b.
Hindistn 24a, 77b.
Huneyn 76a.
519





Horasn 77a, 77b, 103b.
Hoten 77b.
Ht 77b.
Irk 77a, 77b, 103a.
Isfehn 19b, 103a.
skenderiyye 77b.
stanbl 77b, 103b, 109b, 116b.
Kf Da 20b, 22b, 29b.
Kabe 23b, 36a, 36b, 39b, 47a,69a, 69b, 70a, 70b, 71b, 77a, 88b, 92a, 93a, 93b, 94b,
103a, 116b. 103b.
Kerbel 73b.
Kirmn 77b.
Konstantiniyye 94b, 103a, 109b.
Kuds 23b, 33a , 40a, 41b, 58a, 63a, 66a, 70b, 71a, 71b, 88b, 92a, 95a, 103a.
Kfe 29 b, 73a, 103b.
Laden 66a.
Ldde 103a.
Lbnn Da 52b.
Man 77b.
Merve 93b.
Mekke 24a, 34b, 51a, 58a, 66b, 71a, 71b, 73a, 73b, 77b, 90b,93a, 103a, 103b.
Medne-i Mnevvere 36b, 51a, 66b, 71b, 73b, 77b, 90b, 92a, 102b, , 103a, 103b.
Mescd-i Haram 69b, 71a, 89a, 92a, 109b.
Mescd-i Aks 69b, 71a, 89a.
Mzdelife 93b.
Mina 93b.
Msr 23b , 39b, 40a, 41a, 41b, 48a, 50a, 50b, 77a, 77b, 95b.
Nl 41b, 50a, 75b, 77b, 95b.
Necid 71a.
Res 77b.
Rm 77a, 77b.
Rmiyye 77b.
Rs 77b.
Saf 93b.
Sayadon 57a.
Sana 58a.
Serendb 19b, 20b.
Sindistn 77b.
Sikliyye 77b.
m 34a, 36a, 39b, 42b, 58a, 70b, 77a, 77b, 102b, 103a.
Taif 24a.
Tanca 77b.
Yemen 23b, 29b, 31a, 58a, 77b, 103a.
Ttr 77b.
Tr-i Sna 36a , 66a, 69a, 70b, 76a, 103a.
Tr-i Ziy 36a.
Zenc 77a.
520





EK 7: ahs simleri ve Baz zel simler

Abbas b. Fazl 72a.
bdullah 66b, 73b.
Abdullah b. Mesud 99a.
Abdullah bin Mbrek , 98b.
Abdullah b. Selm 71b.
Abdullah el-Ensr 78a, 81a.
Abdullh Haff 100a.
Abdul-Allm 103b.
Abdl-Kdir Geyln 8a, 8b, 80b.
Abdurrahmn b. Avf 74a, 112b.
Adriyn 54b.
Ahmed Bcan 1b, 2b, 80b, 100a, 116b.
Ahmed Gazzl 100a.
Ahmed Hanbel 99b.
Hz. ie 68a, 70a, 71b, 72a, , 73b, 74a, 104a, 107b.
Ali Crcn 98a.
Alkame 99a.
Hz. mine 66b, 70b.
Ariston 11b.
s 71b.
sf b. Berhiy 58a, 58b.
siye 72b, 112a.
Hz. Al 8a, 8b, 19a, 39a, 69a, 70a, 71b, 72a, 72b, 73a, 73b, 74a, 79a, 81a, 94b, 95a,
100a, 100b, 102a , 102b, 104a, 107a, 108a, 108b, 111b, 112b, 113a.
zen 61b.
Azz-i Msr 40a, 41a, 41b.
Byezd-i Bistm 8a, 83a ,98a, 98b, 100a.
Begav 18b, 19b , 20a, 48a, 50b, 18b , 19b , 47b, 51a, 52b, 102a.
Belks 56b, 58a, 58b, 90b, 112a.
Hz. Bill 69a, 71b, 72a.
Bir-i Hf 97b, 99a.
Buhtun-nasr 59a, 60a, 77a.
Cbir bin Abdullah 110b.
Cafer-i Sdk 8b, 19a, 69a, 70a, 96b.
Cebriyye 88b, 102b.
Celleddn Hucend 1b.
Cemleddn-i Tebrz 100a.
Cemd 72b.
Cheymiyye 102b.
Cneyd-i Badd 8a, 8b , 28b , 52b, 83a, 97b, 98a, 99b, 100a.
Dvd Kayser 28a , 30b, 30a, 33b , 47b, 52b.
Dvd-i T 99a , 99b.
Deccl 28b, 51a, 65b, 66a, 75b, 103a, 109b.
Dehriyye 26b.

521





Dimiryat 58a.
Eb Abdullh et-Tster 80b
Eb Ali akk , 99a,
Eb liye/ Ebl-liye 103b, 114a.
Ebl-As 73b.
Eb Bekr el-Verrk 114a, 114b.
Hz. Eb Bekr es-Sddk 8a, 69a, 71b, 72a, 72b, 73a, 74a, 94b, 102a, 108a, 111b, 112b.
Eb Bekr Kettn 80b.
Eb Bekr ibl 100a.
Eb Cafer 99a.
Eb Cehl 71a, 71b.
Ebd-Derd 111b.
Eb Hanfe, mm- Azm 92a, 97b, 99a, 99b, 11b.
Ebl-Hasan el-Er 10b, 14b.
Ebl-Hayr Nessc 100a.
Eb Hzim Meden 97a.
Eb Hureyre 56a, 97a, 106b, 107a, 111a, 112b.
Ebl-Ksm Tster 100a.
Ebul-Leys 19a, 22b, 66b, 112a, 112b.
Eb Necb Shreverd 100a.
Eb Sad 100a.
Eb Tlib Mekk 8a, 8b, 102b.
Eb Ubeyde bin el-Cerrh74a, 112b.
Eb Ysuf Hemedn 100a.
Efrim 43a.
Enes bin Mlik 23a, 97a.
Erdebl 100a.
Ey 66a.
Fahr-i Rz 8a, 8b, 12b, 18b, 21a, 47a, 48a, 74a, 92b, 101b, 114b.
Hz. Ftmtz-Zehr 19a 72a, 72b, 73a, 73b , 95a, 103a, 112b.
Fenrolu, Muhammed 17b, 108a, 109a, 115b.
Fergn 7a, 53a, 60b.
Feyrz 73a.
Firavn 47a, 47b, 49b,50a, 50b, 75b, 95b, 97a, 112a.
Frenk 102b.
Fudayl bin Iyz 97b.
Gazzl 5b, 8a, 8b, 12a ,35b, 45b, 100b, 108b.
Habb-i Acem 97a, 100a.
Hce Al 100a.
Hc Bayrm 100a, 116b.
Hz. Hafsa 73b.
Hmid b. Muhammed es-Sinob 116b.
Hammd 99a.
Hamd-i Aksary 100a.
Hriciyye 102b.
Hz. Hatice 69a, 70b, 72b, 73b, 90b,
Hz. Hasan 19a, 62a, 73a, 73b, 95a, 96b, 112b.
522





Hasan- Basr 14a, 14b, 97a,100a,106a.
Hbil 38a.
Hz. Hcer 38a.
Hanne 61b.
Havriyyn 64b, 65a, 66a.
Heredos 63a.
Hz. Hseyn 19a, 73a, 73b,95a , 112b.
bni Abbs 19b, 20b, 24a, 36a, 40b, 47a, 61a, 65a, 69a, 70a, 73b, 103b, 104a, 107a,
108a, 111b.
bni Kesr 103a, 104a.
bni Mesd 52a, 52b.
bni Mrretl-Cebel 109a.
bni Rvend 12b.
bnl-Arab, Muhyiddn 1b, 5b, 6a, 7a, 8a, 8b, 24b, 27a, 28a, 30a, 33a, 33b, 35a, 35b,
36b, 37b, 39b, 40a, 42a, 44a, 47a, 47b, 50a, 51a, 52b, 53a, 53b, 54b, 58a,
59a, 60a, 61b, 63a, 66b, 75a.
brhm bin Edhem 97b, 99a.
mmeyn 111b.
mml-Haremeyn 14b ,10a, 10b.
mm- f 90a, 99a.
bni Mlcem 73a.
bni Ymen 41b.
mrn 61b.
mranolu 48b.
skender 59a, 72b, 77a.
rkn 64a,
ys 39b.
Kabul-Ahbr 29a, 31a, 32b, 38a, 43b, 46b, 50a, 61b, 66a, 70a, 72b.
Kaderiyye 88b, 102b.
Kd Beydv 103b.
Kd Eb Bekr Bkilln 14b.
Ksm 73b.
Kn, Cemleddn 8a, 94b.
Katde 29a, 114a.
Kenan 39b.
Kermiyye 13a.
Kirmiyye 14a.
Kisr 68b.
Kueyr 66a.
Kutbuddn-i Ebher 100a.
Mlik bin Dnr 97a.
Mansr- Hallc 83a, 100a, 100b,
Marf Kerh 99b,100a.
Mehd 31b, 51b, 66a, 66b, 88b, 103a, 109b.
Mecs 68b.
Merika 80b.
Hz. Meymne 71b,73b.
523





Milkiyye 66a.
Muattla 116a.
Muhammed bn shk 65a.
Muhammed ehristn 18b.
Muhammed b. Vsi 97a.
Muhammed Zeccc 100a.
Muktil 23b, 65b, 112a, 112b.
Mutezile 10b,14a, 14b, 50b, 51a, 69a.
Muvahhid 32a.
Mchid 37b, 108a, 114a.
Mcessime 13a, 26b.
Meyyed Cend 1b, 6a, 6b.
Mneccimler 13a
Mrcie 102b.
Mebbihe 14a.
Nah 99a.
Nasara 107b.
Nastriyye 66a.
Nemrd 65b, 95b, 97a.
Necmeddin Dye 90a.
Nemrd 35a, 35b, 36a, 36b, 54b, 59a, 77a, 103a.
Nizm 12b ,13a, 46b.
Rfiziyye 102b.
Rhn 98a.
Sultn Muhammed bin Murd Hn 116b.
Hz. Osmn 73a, 73b, 74a, 94b, 97a,102a, 108a, 111b, 112b.
Hz. mer 69a, 71b, 72a, 73a, 74a, 94b, 96b, 97a, 102a, 103a, 108a, 111b, 112b.
zcend 1b.
Rbia-i Adeviyye 97a, 97b.
Rahme 43a.
Hz. Rukiyye,73b.
Sadreddn-i Konev 8a ,8b, 53a, 115a.
Hz. Sfiyye 73b.
Shib-i Kef (Zemher) 48a, 65b, 94b, 103a, 112b.
Sad bin Cbeyr 57a, 114a.
Sad bin Eb Vakks 74a, 112b.
Sad bin Zbeyr74a, 112b.
Sre 39a.
Sfr 90b.
Selmn- Fris 69a.
Seneviyye13a.
Seryy-i Sakat 99b, 100a.
Hz. Sevde 73b.
Seyyid erf Crcn 8b.
Sofistiyye 46b.
Sdd 38a, 64b.
Sfyn- Sevr 96b.
524





Sheyb 69a.
ehbeddn Shreverd 8a.
ehbeddn el-Maktl 16b.
emseddn Isfehn 3b.
eyh Ekmeleddn 113b.
ibl 100a.
ihbddn Tebrzi 100a.
Sfyn- Sevr 98b.
eddd 72b, 97a.
emn 64b.
eybe 71b.
Talha 74a, 112b.
Tatyos 66a.
Ukbetl-Gulm 97a.
Ury 54a, 54b.
Utbe 71a.
Hz. mm Glsm 73b.
Hz. mm Habbe 73b.
Hz. mm Seleme 73b.
Vehb bin Mnebbih 23b, 29a, 35b, 39b, 51b, 53b, 57a, 65a.
Veysel Karan 96b.
Yazcolu Mehmed 1b.
Ykbiyye 66a.
Yehd/ Yehda 41b, 65a, 107b.
Yezd 73b.
Yusf-i Neccr 64b.
Zhid-i Giln 100a.
Hz. Zeynep 73b.
Zbeyr 74a, 112b.
Zleyh 41a, 41b, 95b.
Zn-nn- Msr 98a.
















525





EK 8: Mntehda Yer Alan Bayramiyye Tarkat Silsilesi

Hz. Muhammed Mustaf (a.s.)
Hz. Aliyy-i Murtez (r.a.)
Hz. Hasan- Basr (r.a.)
Hz. Habb-i Acem (r.a.)
Hz. Marf-i Kerh (r.a.)
Hz. Seriyy-i Sakat (r.a.)
Hz. Cneyd-i Badd (k.s.)
eyh Eb Bekr ibl (k.s.)
eyh Ebl-Hayr Nessc (k.s.)
eyh Muhammed-i Zeccc (k.s.)
eyh Ahmed-i Gazl (k.s.)
eyh Eb Necb Shreverd (k.s.)
eyh Kutbuddn-i Ebher (k.s.)
eyh ihbeddn-i Muhammed Tebrz (k.s.)
eyh Cemleddn-i Tebrz (k.s.)
eyh Zhid-i Gln (k.s.)
eyh Safyyddn Erdebl (k.s.)
eyh Hce Al Erdebl (k.s.)
eyh Hamd-i Aksary (k.s.)
Pr-i Tarkat- liyye-i Bayramiyye Hc Bayrm- Vel (k.s.)
eyh Ahmed-i Bcn (k.s.).

526





EK 9: Bayramiyye Tc

Yahy gh b. Slih el-stanbul Efendinin izimiyle Alt dilimli Tc-
Bayrmiyye.


Ankara Etnografya Mzesindeki Hac Bayrm Velye ait olarak kaydedilen
[envanter no: 3189] alt terkli (dilimli) beyaz tc.

527





EK 10 : Yazcolu Kardelerin ilehneleri

Gelibolu Feneraltnda i ie iki kk odadan oluan kaya bloundaki
ilehane.


Gelibolu Feneraltndaki ilehanenin i grnm.
528





EK 11: Ahmed Bcann Mezarnn Tarihi Resmi

Tarihi Fotoraf (Temmuz 1944): Org. Eref Bitlis .. Okulu Tarih Kolunun
Tedkik Seyahatinde Gelibolu/ Yazczde Ahmed Bcann mezar.


Gelibolu/ Yazczde Ahmed Bcann n cepheden mezar.

529





EK 12: Ahmed Bcann Trbesi

Gelibolu/ Ahmed Bcann mezarnn arka cepheden gnmz fotoraf.



Gelibolu/ Ahmed Bcann mezarnn gnmz fotoraf .



530





EK 13:

Mntehnn giri ksm [1b].
531





EK 14:

dem Fassnn ilk sayfas (vr. 24b).
532





EK 15:

Mnteh vr. 43a
533





EK 16:

Mnteh vr. 44a.
534





EK 17:

Mnteh vr. 45b.
535





EK 18:

Muhammed Fassnn ilk sayfas (vr. 66b).
536





EK 19:

Mnteh vr. 77b.
537





EK 20:

Menzils-sirn blmnn ilk sayfas (vr. 80b).
538





EK 21:

Mnteh vr. 105a.
539





EK 22:

Mntehnn son sayfas [116b].
540





KAYNAKA


I. Yazma Eserler
Ahmed Bcan. Cevhirnme. Sleymaniye Ktphanesi. Ayasofya, nr. 3452.
---------. Drr-i Meknn. Sleymaniye Ktphanesi. Hac Mahmud, nr. 1856.
---------. Envrul-kn. Sleymaniye Ktphanesi. Hasib Efendi, nr. 211.
---------. Mnteh. stanbul niversitesi. Trke Yazmalar, nr. 3324; Sleymaniye
Ktphanesi. Kl Ali Paa, nr. 630.
---------. Risle f Istlhtis-Sfiyye vet-Tasavvuf. Sleymaniye Ktphanesi. Fatih,
nr.5310.
---------. emsiyye. Topkap Saray Ktphanesi. Revn Kk, nr. 1751; Millet
Ktphanesi. Ali Emir Ulmu eriye, nr. 561.
Ali Efendi. Tuhfetl-Mchidn. Nuruosmaniye Ktphanesi. nr. 2293.
Dye, Necmeddn er-Rz. Bahru'l-Hakaik ve'l-Meani fi Tefsiri'l-Seb'i'l-Mesani.
Beyazd Devlet Ktphanesi, nr. 531.
Gelibolulu l, Knhl-Ahbr. Millet Ktphanesi. Tarih Blm, nr. 4225.
Hseyin Vassaf. Htra-i Hicziyye. Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi
Ktphanesi. Yazmalar, no: 368.
-------. Sefine-i Evliy-y Ebrr erh-i Esmr- Esrr. Sleymaniye Ktphanesi. Yazma
Balar, nr. 2035-2309.
Kemleddin Haririzde. Tibyn Vesilil-Hakik f Beyn Selsilit-Tarik.
Sleymaniye Ktphanesi. brahim Efendi, nr. 430.
Mstakimzde, Sleyman Sadeddin. Menkb- Ahvl-i Melmiye. Millet
Ktphanesi. Ali Emiri, eriye Blm, nr. 1055.
--------. Risle-i Melmiyye-i uttriyye. stanbul niversitesi Ktphanesi. bnl-
emin, nr. 3357.
Nev Efendi, Yahya b. Ali. Kefl-Hicb an vechil-kitb. Kprl Ktphanesi.
Fazl Ahmed Paa, nr. 715. Mellif hatt, 1002.


541





Nianc Mehmet Ramazanzade. Nianc Tarihi. Sleymaniye Ktphanesi. Fatih, nr.
4234.
Yazcolu, Mehmed. Muhammediye. Vakflar Genel Mdrl Ariv ve Neriyt
Mdrl Ktphanesi, nr. 431/A.
----------. el-Mnteh alel-Fuss. Sleymaniye Ktphanesi. Pertev Paa, nr. 293.
Yazc Salih. emsiyye. Sleymaniye Ktphanesi. Pertevniyal, nr.776.

II. Matbu Eserler
Abdlbk, Muhammed Fud. el-Muceml-Mfehres. Kahire: Drul-Hads, 2001.
Abdurrahman Cm. Nefehtl-ns min Hadratil-Kuds. Lmi elebi (trc. ve rh).
Sleyman Uluda ve Mustafa Kara (hzl.). stanbul: Marifet Yaynlar, 1995.
Acln, Ebul-Fida smail b. Acluni, Ke Ke Ke Keful ful ful ful- -- -haf ve mzill haf ve mzill haf ve mzill haf ve mzill- -- -lib lib lib libs ss s. Ahmed Kala
(thk.). C.I-II, Beyrut 1985; Haleb: Mektebett-Trsil-slm, ts.
Addas, Claude. bn Arab/ Kibrt-i Ahmerin Peinde. Atilla Ataman (ev.). stanbul:
Gelenek Yaynclk, 2003.
Aff, Ebul-Al. Fussul-Hikem Okumalar in Anahtar. Ekrem Demirli (ev.).
2. Bask. stanbul: z Yaynclk, 2002.
Ahmed b. Hanbel, II/ 431;
Ahmed Bcan. Drr-i Meknn (Sakl nciler). Necdet Sakaolu (ev.). stanbul: Tarih
Vakf Yurt Yaynlar, 1999.
--------. Envrul-kn. stanbul, 1305; Ahmet Kahraman (hzl.). stanbul: Tercman
Gazetesi, 1973; Halil Bedi Frat (hzl.). zmir: Ali Alkan Yaynevi, 1970;
Mahmud Serdarolu ve Ltfi Aydn (hzl.). stanbul: ile Yaynevi, 1977;
Arslan Tekin ve Melek Tekin (hzl.). stanbul: Bedir Yaynevi, 1983.
Ahmet Rifat Efendi. Lugat-i Tarihiyye ve Corafiye. C. VII. stanbul: Mahmud Bey
Matbaas, 1299.
Ali el-Kari, Ebl-Hasan Nureddin Ali b. Sultan Muhammed. Esrrul Esrrul Esrrul Esrrul- -- -merfa merfa merfa merfa fil fil fil fil- -- -
ahbaril ahbaril ahbaril ahbaril- -- -mevzua. mevzua. mevzua. mevzua. Muhammed b. Ltfi Sabba (thk.). Beyrut: Dr-Emane,
1971.
-------. el el el el- -- -Masn Masn Masn Masn f ff f marifetil marifetil marifetil marifetil- -- -mevz mevz mevz mevz. A. Eb Gudde (nr.), Beyrut 1389; H. brahim
Kutlay (trc.). stanbul: nklb Yaynlar, 2006.
542





Altnok, Baki Yaa. Hac Bayrm Vel/ Bayramilik, Melamiler ve Melamilik.
Ankara: Oba Kitabevi, 1995.
Als, Ebs-Sen ehabeddin Mahmd b. Abdullah. Rhul-men f tefsril-
Kurnil-azm ves-sebil-mesn. Beyrut: hyit-Trsil-Arab, ts.
Arpagu, Hatice Kelpetin. Osmanl Halknn Geleneksel slam Anlay. 1. Bask.
stanbul: amlca Yaynlar, 2001.
Akar, Mustafa. Akar, Molla Fenr ve Vahdet-i Vcd Anlay. Ankara: Muradiye
Kltr Vakf Yaynlar, 1992.
---------. Niyaz-i Msr, Hayat, Eserleri, Grleri. 1. Basm. stanbul: nsan
Yaynlar, 2004.
---------. Tasavvuf Tarihi Literatr. stanbul: z Yaynclk, 2006.
kpaazde Dervi Ahmed. Tevrih-i l-i Osman. stanbul 1332.
Atasoy, Nurhan. Dervi eyizi: Trkiyeda Tarikat Giyim-Kuam Tarihi. Ankara:
Kltr ve Turizm Bakanl, 2005.
Ate, Sleyman. r Tefsr Okulu. 2. Bask. stanbul: Yeni Ufuklar Neriyat, 1998.
-------. Kurn- Kerm ve Yce Trke Meli. stanbul: Yeni Ufuklar Neriyat, ts.
-------. slam Tasavvufu. 4. Bask. stanbul: Yeni Ufuklar Neriyat, 2004.
Attar, Feridddin. Tezkiretl-Evliy. Sleyman Uluda (trc.). 2. Bask. stanbul:
Erdem Yaynlar, 1991; Orhan Ouz (hzl.). Ankara: Kltr ve Turizm
Bakanl, 1988; M. Zahid Kotku (hzl.). stanbul: Seh Yaynlar, 1983;
stanbul: Erkam Yaynlar, ts.
Avc, Seyit. el-Fthtl-Mekkiyyede bn Arabnin Hadis Anlay. Konya: Ensar
Yaynclk, 2005.
Ayn, M. Ali. Hac Bayrm- Vel. stanbul: Evkf- slmiyye Matbaas, 1343/1924.
el-Ayn, Umdetl-kr, 23/198.
Ayverdi, Ekrem Hakk. Osmanl Mimarisinde elebi ve II. Sultan Murad Devri,
806-855 (1403-1451). C.II, stanbul: Baha Matbaas, 1972.
Badatl smail Paa. zahl-meknun f zeyl-i ala Kefz-znun an esamiul-
ktb vel-fnun. erefettin Yaltkaya vr Kilisli Rifat Bilge (tsh.). C.I, 2. Basm.
stanbul: MEB, 1972.
Banarl, Nihat Sami. Resimli Trk Edebiyat Tarihi. C.I, stanbul: Yedign Neriyat,
1987.
543





Bardak, Mehmet Necmettin. Sosyo-Kltrel Hayatta Tasavvuf. 2. Basm. stanbul:
Rabet Yaynlar, 2005.
Bayramolu, Fuad. Hac Bayram Vel/Yaam-Soyu-Vakf. C. I-II-III, Ankara:TTK,
1983.
el-Begav, Eb Muhammed Muhyissnne Hiseyin b. Mesud. Mesbhis-snne. C.I-
IV, Beyrut: Drl-Marife, 1987/1407.
--------. Tefsrul-Begav/ Melimt-Tenzl. Hlid Abdurrahman Ak (thk.). C.I-IV,
2.Basm. Beyrut: Drl-Marife, 1987/1407.
Beyhk, Eb Bekr Ahmed b. El-Hseyin b. Ali. uabul-iman. Eb Hacer Muhammed
Zaglul (thk.). C. VII, Beyrt: Drl-ktbil-ilmiyye, 1990.
Bursal Mehmed Tahir. Hac Bayrm- Vel. 2. Basm. Der-saadet: Orhaniye Matbaas,
1341/1925.
-------. Osmanl Mellifleri. C.I, stanbul: Matbaa-i Amire, 1333; A. Fikri Yavuz ve
smail zen (hzl.). C.I, stanbul: Meral Yaynevi, ts.
Bursev, smail Hakk. Ferhur-Rh/ erhul-Muhammediye. C.II, Bulak:
Matbaatl-Kbr, 1255.
-------. Silsilenme-i Tark-i Celvetiyye, stanbul 1291.
Buh Buh Buh Buhr rr r, , , , Bedil-halk, 1, Tevhid, 22;
Cebeciolu, Ethem. Hac Bayram Veli. Ankara: Kltr Bakanl, 1991;
Ankara: TDV Yaynlar, 1994.
-------. Hac Bayram Vel ve Tasavvuf Anlay. Ankara: Muradiye Kltr Vakf
Yaynlar, 1994.
Cend, Meyyedddin. erhu Fussil-hikem. Seyyid Celleddin tiyn (thk.).
Mehed: aphne-i Dnigh- Mehed, 1361.
Chittick, William. Varolmann Boyutlar. Turan Ko (ev.). stanbul: nsan Yaynlar,
1997.
Cl, eyh Abdlkerm. Mertibul-Vcd/ Varlk Mertebeleri, A. Mecdi Tolun (trc.).
A. Faruk Gney (haz.). 1. Bask. stanbul: Furkan Kitapl, 2006.
elebiolu, mil. Muhammediye. C.I-II, Ankara: MEB, 1996.
ed-Dems, Abdlfetth es-Seyyid Muhammed. el-Hubbul-ilh f iri Muhyiddn
bn Arab. Kahire, 1983
Demirci, Muhsin. Tefsir Tarihi. 1. Basm. stanbul: FAV, 2003.
544





Demirli, Ekrem. Sadreddin Konevde Bilgi ve Varlk. stanbul: z Yaynclk, 2005.
Dumlu, mer ve Hseyin Elmal. Ayet Ayet Kurn- Kerm ve Trke Anlam.
stanbul: Yaratl ve Yaam Bilimleri Dernei, 2003.
Eb Bekr Kerm, Zeynddin Meri b. Yusuf. Ekvils-sika fi tevilil-esma ves-sfat
vel-ayatil-muhkemat vel-mteabihat. uayb Arnaut (thk.). Beyrut:
Messesetr-Risle, 1985/1406 .
Eraydn, Seluk. Tasavvuf ve Tarikatlar. 6. Basm. stanbul: FAV, 2001.
Elmall Hamdi Yazr. Kurn- Kerm ve Trke Meli. Yakup iek ve Necat
Kahraman (sad.). stanbul: Temel Neriyat, 2000.
Ergin, Muharrem. Osmanlca Dersleri. 30. Basm. stanbul: Boazii Yaynlar, 2005.
Erturul, smail Fenn. Vahdet-i Vcd ve bn Arab. 2. Basm. stanbul: nsan
Yaynlar, 1997.
Erverdi, Ezel ve Dierleri (hzl.). Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi. C. III,
stanbul: Dergah Yaynlar, 1979.
Erefolu Rm. Mzekkin-Nfs. Abdullah Uman (hzl.). stanbul: nsan Yaynlar,
1996.
Evliya elebi. Seyahatnme. Ahmet Cevdet (hzl.). C.V, stanbul: kdam Matbaas,
1315; Zuhuri Danman (ev.). C.VIII, stanbul: Zuhuri Danman Yaynevi,
1970.
Fahreddn er-Rz. Tefsr-i Kebr/ Mefthul-Gayb. Suad Yldrm ve Dierleri
(ev.). C.I- XXIII, Ankara: Aka Yaynlar, 1989-1995.
Gibb, E. J. W. A history of Ottoman Poetry. C.I, London 1958.
Glck, erfettin. Kelm Tarihi. Konya: Esr Yaynlar, 1998.
Glpnarl, Abdlbaki. Melmlik ve Melmler. stanbul: Devlet Matbaas, 1931.
---------. Tasavvuftan Dilimize Geen Ataszleri ve Deyimler. stanbul: nklap
Kitabevi, 2005.
Gvsa, brahim Alaeddin. Trk Mehurlar Ansiklopedisi. stanbul: Yedign
Neriyat, ts.
Gzel, Abdurrahman. Din-Tasavvuf Trk Edebiyat. 2. Bask. Ankara: Aka
Yaynlar, 2004.
el-Hakim, el-Mstedrek. C.2. Beyrut: Darul-Kitabul-lmiyye 1990.
545





el-Herev, Abdullah el-Ensr. Menzils-Sirn. Kahire: Matbaat Haleb, 1386/1996.
Hind, Muhammed Tahir. Tezkiratul-mevzt. Beyrut 1399.
el-Hind, Alauddin Ali b. Abdlmeli b. Kad Han Mttaki. Kenzl-ummal f
snenil-akval vel-efl. C:III, Beyrut: Messesetr-Risle, 1985/1405.
Hoca Sadeddin Efendi. Tct-Tevrih. C.II, stanbul: Tabhane-i Amire, 1277.
Hseyin Vassaf. Sefne-i Evliy. Mehmet Akku- Ali Ylmaz (hzl.). C.II, stanbul:
Kitabevi, 2006.
Izutsu, Toshihiko. bn Arabnin Fussundaki Anahtar Kavramlar. Ahmed Yksel
zemre (ev.). 4. Basm. stanbul: KaknsYaynlar, 2005.
bnl-Arab. Drr-i Meknn (nci Dizileri). evket Grel (trc.). stanbul: Esma
Yaynlar, (ts.).
--------. Fussul-Hikem. Ebul-Al Aff (thk.). Beyrut: Drl-Kitbil-Arab, 2002;
Ekrem Demirli (ev. ve rh.), 1. Basm. stanbul: Kabalc Yaynevi, 2006;
Fussul-Hikem/ Hikmetlerin z, Abdlhalim ener (trc.). 1. Bask. stanbul:
Sf Kitap, 2007.
--------. el-Fthtl-mekkiyye. C. I-IV, Beyrut: ts; Osman Yahya (thk. nr.). Kahire
1974; Ekrem Demirli (ev.). C. I-VIII, stanbul: Litera Yaynclk, 2006-2008.
--------. Meleklerin Ruh Aleminden Madde Alemine nii/ et-Tenazzltl-
mevsliyye. Selhaddin Alpay (trc.). stanbul: Esma Yaynlar, 1975.
--------. Miktl-envr/ Nurlar Hazinesi. Mehmet Demirci (ev.). 5. Bask. stanbul:
z Yaynclk, 2004.
--------. eyh-i Ekberin Kaleminden Bir Sfnin Portresi- Zunnn-i Msr/ el-
Kevke-bud-durr f menkibi Zin-Nnil-Msr. Ali Vasfi Kurt (trc.). 1. Bask.
stanbul: Gelenek Yaynclk 2005.
bn Arrk, Ebl-Hasen Ali b. Muhammed el-Kinn. Tenzhu-eratil-merfa
anil-ahbri-eratil-mevza. C.I-II, Beyrut 1981.
bn Hacer, Ahmed b. Ali el-Askaln. el-Fethul-br erhu Sahhil-Buhr. M. Fud
Abdlbki (nr.). C. I-XIII. Beyrut, ts.
--------. el-sbe f temyzis-sahbe. Ali Muhammed el-Bicv (thk.). C. I, Beyrt:
Drul-Cl, 1412.
bn Sad, Eb Abdullah Muhammed el-Basr ez-Zhr. Tabaktl-kbr. C. VI,
Beyrt: Drus-Sdr, ts.
546





mm Gazzl. ed-Drretl-fhire. M. Abdlkdir Ahmed At (nr.). Beyrut
1407/1987; Cemil brhim (nr.). Badat 1986.
---------. Miktl-Envr. Sleyman Ate (ev.). stanbul: Bedir Yaynevi, 1994.
mm Nevev. Nbvvet Pnarndan Krk Hadis. A. Ltfi Kazanc (hzl.). stanbul:
Marifet Yaynlar, 1999.
pekten, Haluk. Tezkirelere Gre Divan Edebiyat simler Szl. 1. Basm.
Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, 1988.
z, Fahir. Eski Trk Edebiyatnda Nesir. stanbul 1964.
z, Mahir. Tasavvuf. 10. Basm. stanbul: Kitabevi, 2001.
Kam, mer Ferit. Vahdet-i Vcd. stanbul 1331; Ethem Cebeciolu (sad.). Ankara:
TDV, 1994.
Kam, Ferid ve M. Ali Ayn. bn Arabde Varlk Dncesi. stanbul: nsan Yaynlar,
1992
Kara, Mustafa. Bursada Tarikatlar ve Tekkeler. 2. Bask. Bursa: Sr Yaynclk,
2001.
-------. Metinlerle Osmanllarda Tasavvuf ve Tarikatlar. Bursa: Sr Yaynclk,
2004.
-------. Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi. 6. Basm. stanbul: Dergh Yaynlar, 2003.
-------. Trk Tasavvuf Tarihi Aratrmalar. 1. Basm. stanbul: Dergh Yaynlar,
2005.
Karaman, Hayrettin, Ali zek, brahim Kf Dnmez, Mustafa arc, Sadrettin
Gm ve Ali Turgut (hzl.). Kurn- Kerm Aklamal Meli. Ankara:
TDV Yaynlar, 1999.
Karatay, Fehmi Edhem. Topkap Saray Mzesi Ktphanesi Trke Yazmalar
Katolou. C.I, stanbul, 1961, nr. 1322-1325.
Kan, Kemleddn Abdrrezzak b Ahmed. Mucemu Istlhttis-Sfiyye. Abdll
hin (thk.). Kahire: Drul-Menr, 1413/1992.
--------. erhu Fussul-Hikem. 2. Bask. Msr: Mustafa el-Babi el-Haleb 1966/1386.
Katib elebi. Kefz-Znn. C.II, Beyrut, 1990; C.II, stanbul: 1263
el-Kayser, Dvd. erhu Fussul-Hikem. yetullh Hasan Hseyinzde el-mul
(thk.). C.I- II, Kum: Bostn Kitb- Kum, 1424.
547





--------. Mukaddemt. Hasan ahin, Turan Ko ve Seyfullah Sevim (ev.). Kayseri:
Kayseri Bykehir Belediyesi Kltr Yaynlar, 1997.
Keklik, Nihat. bn Arabnin Eserleri ve Kaynaklar in Misdak Olarak el-Ftht
el-Mekkiyye. C.II, stanbul: EF, 1980.
-------. Muhyiddn bnl-Arab Hayat ve evresi. stanbul: Byk Matbaa, 1966.
Krboa, Mehmed Ali. Kmusl-ktp ve mevztl-melleft. C.I, Konya: Yeni
Kitab Basmevi, 1974.
Kocatrk, Vasfi Mahir. Byk Trk Edebiyat Tarihi. Ankara: Edebiyat Yaynevi,
1970.
--------. Tekke iiri Antolojisi, Ankara: Bulu Kitabevi, 1955.
-------. Trk Edebiyat Tarihi. Ankara: Edebiyat Yaynevi, 1964.
Konev, Sadrettin. Fussul-Hikemin Srlar/ el-Fkk f esrr mstenidti
hikemil-fuss. Ekrem Demirli (ev.). 2.Basm. stanbul: z Yaynclk, 2003.
---------. erh-i Hads-i Erban/Krk Hadis erhi. Ekrem Demirli (ev.). stanbul: z
Yaynclk, 2003; Abdlkadir Akiek (ev.), stanbul 1970.
----------. Mifthu Gaybil-cem vel-vcd (Tasavvuf Metafizii). Ekrem Demirli
(ev.). 2. Basm. stanbul: z Yaynclk, 2004.
Konuk, Ahmed Avni. Fussl-Hikem Tercme ve erhi. Mustafa Tahral ve Seluk
Eraydn (hzl.). C.I, 3. Basm. stanbul: FAV, 1999; C.II, 3. bs., 2002; C.III, 2.
bs., 2000; C.IV, 2. bs., 2002.
-------. Mesnev-i erf erhiI. Seluk Eraydn ve Mustafa Tahral (hzl.). C.I.,
2.Basm. stanbul: Gelenek Yaynclk, 2004.
--------. Tedbrt- lhiyye Tercme ve erhi. Mustafa Tahral (hzl.), 3. Basm.
stanbul: z Yaynclk, 2004.
Kprl, M. Fuad. Edebiyat Aratmalar. Ankara: TTK, 1986.
---------. Trk Edebiytnda lk Mutasavvflar. 4. Basm. Ankara: Diyanet leri
Bakanl, 1981.
Kurt, Ali Vasfi. Endlste Hadis ve bn Arab. stanbul: nsan Yaynlar, 1998.
Kurtolu, Fevzi. Gelibolu ve Yresi Tarihi. stanbul, 1938.
Kut, Gnay. Tercman Gazetesi Ktphanesi Trke Yazmalar Katolou. stanbul:
Tercman Gazetesi, 1989.
548





el-Ktbs-sitte ve rhuh. C. I-XXIII, stanbul : ar Yaynlar; Tunus: Dru
Dahnun, 1992/ 1413.
Lalizde Abdlbaki. Tarika-i Aliye-i Bayramiyeden taife-i Malamiyyenin
anane-i irdetleri keyfiyyet-i sohbetleri ve ak u muhabbetullaha
cmleden ziyade rabetleri beyanndadr. stanbul: (Tabasmas),
1156/1743.
-------. Sergzet/ Aka ve klara Dair, Tahir Hafzolu (hzl.), stanbul: Kakns
Yaynlar, 2001.
Mehmet Mecdi Efendi. Hadaik-akaik/ akik-i Numniyye ve Zeyilleri,
Abdlkadir zcan (hzl.). C.I, stanbul: ar Yaynlar.
Mehmet Recep Hilmi. bn Arabnin Menkb. Mahmut Kank (ev.), 1. Basm,
Ankara: Hece Yaynlar, 2004.
Mehmed Sreyya. Sicill-i Osmn. C.IV, stanbul: Matbaa-i Amire, 1308.
el-Mekk, Eb Tlib. Ktl-Kulb. Yakup iek ve Dilver Selvi (trc.). C.I-IV,
3. Basm. stanbul: Umran Yaynlar, 2004; Muharrem Tan (ev.). C.I-IV,
stanbul: z Yaynclk, 1999.
Molla Fenr. Misbhl-ns beynel-makl vel-mehd f erhi Mifthil-gayb.
Muhammed Hcev (trc.). Tahran: ntirt-i Mevl, 1374.
Muslu, Ramazan. Osmanl Toplumunda Tasavvuf [18. y.y.], 2. Bask, stanbul: nsan
Yaynlar, 2004.
el-Mnv, Zeynddin Muhammed Abdrrauf b. Tacilarifin b. Ali. Feyzl-kadr
erhil-Cmiis-sagir. C.II, Beyrut: Drl-Marife, 1938.
Nablus, Abdlgan. riflerin Tevhdi. Ekrem Demirli (ev.). stanbul: z Yaynclk,
2003.
--------. Gerek Varlk. Ekrem Demirli (ev.). stanbul: z Yaynclk, 2003.
Nasr, Seyyid Hseyin. Mslman Bilge. Ali nal (ev.). stanbul: nsan Yaynlar,
1993.
Necatigil, Behet. Edebiyatmzda simler Szl. 16. Basm. stanbul: Varlk
Yaynlar, 1996.
Nesef, Ebl-Muin Meymun b. Muhammed b. Muhammed el-Hanef. Bahr'l-kelam
f akaidi ehli'l-slm. stanbul: Matabil-Mark, 1910.
mm Nevev, Eb Zekeriyy Muhyiddin Yahy b. eref. Hads-i Erban/ Nbvvet
Pnarndan Krk Hadis. A. Ltfi Kazanc (trc. ve rh.). stanbul: Marifet
Yaynlar, 1999.
549





Ocak, Ahmet Yaar. XIII. yzylda Anadoluda Baba Resul syan ve Anadolunun
slamlamas. 1. Basm. stanbul: Dergah Yaynlar, 1980.
Okhan, Mehmet Ali. Hac Bayrm- Veli: Mnakaalar Mnasebetiyle, Ankara:
Biricik Matbaas, 1950.
ngren, Reat. Osmanllarda Tasavvuf [XVI. y.y.]. 2. Bask. stanbul: z Yaynclk,
2003.
zdemir, Ahmet. Hac Bayram Veli ve Erefolu Rumi, stanbul: Toker Yaynlar,
2002.
zege, Seyfettin. Eski Harflerle Baslm Trke Yazmalar Katalou. C.I, stanbul:
Fatih Matbaas, 1971.
zkan, Mustafa. Trk Dilinin Gelime Alanlar ve Eski Anadolu Trkesi. stanbul:
Filiz Kitabevi, 1995.
er-Rz, Fahreddin. Tefsr-i Kebr/ Mefthul-Gayb. Suad Yldrm ve Dierleri
(ev.). C.I- XXIII, Ankara: Aka Yaynlar, 1989-1995.
Sadk Vicdn. Tomar- Turk- liyye. rfan Gndz (hzl.). stanbul: Endern
Kitabevi, 1995.
Sagn, Ebl-Fezaik Radiyyddin hasan b. Muhammed b. Hasan. Mevzts-sagani.
Necm Abdurrahman Halef (thk.). 2. Basm. Dmak: Drl-Memun lit-
Tras, 1985.
Sar Abdullah Efendi. Semertl-Fud fil-mebde vel-med. stanbul: Matbaa-i
Amire, 1238; Yakup Kenan Necefzade (sad.). stanbul: Neriyat Yurdu, 1967;
Ankara: TTK, 1989.
Sehav, emsddin Muhammed b. Abdirrahman. el-Meksdul-hasene f beyani
kesrin minel-ehdisil-mtehira alel-elsine. Msr 1375/ 1407.
Seratl, Tahir Galip (hzl.). Vahdet-i Vcd ve Tevhid. 1. Basm. stanbul: Furkan
Kitapl, 2006.
Sezgit, Bayram. Hac Bayram Veli, Ankara: Nur Yaynlar, ts.
Suyt, Ebl-Fazl CelaleddinAbdurrahman bi Eb Bekr. ed-Drerl-mntesire fil-
ehdsil-mtehire. Muhammed b. Ltfi Sabba (thk.). Riyad: Cmiatl-
Melik Suud, 1988.
-------. el-Hv lil-fetv. C.II/412.
------- ve Abdlgan ve Fahrl-Hasan ed-Dhlev. erhu Sneni bni Mce. Karati:
Kadim Ktphne, ts.
550





e-arn, Abdulvehhb. Kibrt-i Ahmer (Ftht- Mekkiyyeden Semeler).
M.Sabit nal ve H. Fehmi Kumanlolu (Osmanl Trkesine ev.), H.Fehmi
Kumanlolu- Mehmet Demirci (Gnmz Trkesine ev.). zmir: zmir
lahiyat Vakf Yaynlar, 2006.
emdnzde, Fndkll Sleyman Efendi. Mrit-Tevrih. stanbul: Maarif Nezareti,
1338.
Shreverd, Eb Hafs mer. Avrifl-Marif. Yahya Paki- Dilaver Selvi (trc.),
stanbul: Umran Yaynlar, 1988; a.mlf, ae., H. Kamil Ylmaz- rfan Gndz
(trc.), stanbul: Vef Yaynclk, ts.
Tatc, Mustafa. Ynus Emre Dvn. Ankara: Aka Yaynlar, 1998.
Takprzade. e-ekikun-Numniyye f Ulemid-Devletil-Osmniyye. Ahmed
Suphi Furat (nr.). stanbul: EF, 1405/1985.
Timurta, Faruk Kadri. Osmanl Trkesine Giri-I. 17. Bask. stanbul: EF, 1999.
---------. Eski Trkiye Trkesi, XV. Yzyl Gramer, Metin-Szlk. stanbul:
Enderun Kitabevi, 1994.
Turan, Fatma Ahsen. Hac Bayrm- Vel. Ankara: Aka Yaynlar, 2004.
Turgut, Ali. Tefsir Usl ve Kaynaklar. stanbul: FAV, 1991.
Trer, Osman. Anahatlaryla Tasavvuf Tarihi. stanbul: Seha Neriyat, 1998.
Uluda, Sleyman. bn Arab. 1. Bask. Ankara: Trkiye Diyanet Vakf, 1995.
Uzunarl, smail Hakk. Osmanl Tarihi. 3. Bask. C.I, Ankara: TTK, 1977.
Yahy gh b. Slih el-stabul. Mecmutz-Zarif Sandukatul-Marif/ Tarikat
Kyafetlerinde Sembolizm. M. Serhan Tay ( Gnmz Trkesine ev.), lker
Aytekin (sad.). 1. Bask. stanbul: Ocak Yaynclk, 2002.
Yavuz Kemal ve Dierleri. Evliylar Ansiklopedisi, C.II, VI, XII. stanbul: Trkiye
Gazetesi, 1992.
Ylmaz, Hasan Kmil. Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarikatlar. stanbul: Ensar
Neriyat, 2002.
---------. Azz Mahmd Hdy (Hayat- Eserleri- Tarikat). stanbul: Erkam
Yaynlar, 2004.
Ylmaz, Necdet. Osmanl Toplumunda Tasavvuf/ Sfiler, Devlet ve Ulem [XVII.
y.y.]. stanbul: Osmanl Aratrmalar Vakf, 2001.
551





Yurd, Ali hsan ve Mustafa Kaalin (hzl.). Akemseddin Hayat ve Eserleri. stanbul:
FAV Yaynlar, 1994.
Ycer, Hr Mahmut. Osmanl Toplumunda Tasavvuf [19. y.y.]. 2. Bask. stanbul:
nsan Yaynlar, 2004.
Zebd, Muhammed Murtaz. thfus-Sdetl-muttekn bi-erhi hyi ulmid-dn.
C. I, VIII. Beyrut 1989.
ez-Zemher, Ebl-Ksm Carullah Mahmd b. mer b. Muhammed.el-Kef an
hakaiki gavamizit-tenzil ve uyunil-ekavil f vcuhit-tevl. Mustafa
Hseyin Ahmed (thk.). C.I-IV. Kahire: Matbaatl-stikame, 1365/1947.
Zerke, Bedrddin Muhammed. et-Tezkira fil-ehdisil-mtehira. Beyrut, ts.

III. Makaleler
Akn, mer Faruk ve Bekir Ktkolu. l Mustafa Efendi, DA. C. II, stanbul:
TDV, 1989.
Aydn, brahim Hakk. Molla Fenr, DA. C.XXX, stanbul: TDV, 2005.
Ayverdi, lhan. Tekke, Kubbealt Lugat/ Misalli Byk Trke Szlk. C.III,
stanbul: Kubbealt Neriyat, 2006.
Azamat, Nihat. Hac Bayrm- Vel, DA. C. XIV, Ankara: TDV, 1996.
Bayramolu Fuad ve Nihat Azamat. Bayramiye, DA. C.V, Ankara: TDV, 1992.
Bayraktar, Mehmet. Dvd-i Kayser, DA. C.IX, Ankara: TDV, 1994.
Bursal Mehmet Tahir. Yazc Selhaddin, Trk Yurdu. stanbul, 1329.
Cececiolu, Ethem. Hac Bayram Vel and His Contributions to Ottaman State at
Interrgnum Period, TAD. Y.1, S.3 Nisan 2000, Ankara: Erkam Matbaas,
2000.
Cihan, Ahmed Kamil. ihabeddin Shreverdnin Eserleri, Erciyes niversitesi
SBE Dergisi. S. 11, Kayseri 2001 Bahar.
akmaklolu, M. Mustafa. Kalsiklerimiz/X, el-Fthtl-Mekkiyye, Muhyiddin
bnl-Arab, TAD. Y.4, S. 11 Temmuz-Aralk 2003. Ankara: Erkam
Matbaas, 2003.
552





--------. Klasiklerimiz/XVI, Muhyiddin bnl-Arab (560-638/1165-1240),et-
Tedbrtl-ilhiyye f Islh memleketil-insniyye, TAD. Y.7, S. 17
Temmuz-Aralk 2006, Ankara: Erkam Matbaas, 2006,
elebiolu, mil. Ahmed Bcan, DA. C. II, Ankara: TDV, 1989.
-------. Yazc Salih ve emsiyyesi, AFD. C.I, S.I Aralk-1975, Erzurum: Atatrk
niversitesi Basmevi, 1976.
Damar, Abdullah. Abdullah Herev ve Menzils-Sirn/ Tasavvuf Kalsikleri- XVIII,
TAD. Y.8, S.18 Ocak-Haziran 2007. Ankara: Erkam Matbaas, 2006.
Demirli, Ekrem. Abdlgan en-Nabls ve el-Vcdul-Hak, Abdlgan en-Nabls,
Gerek Varlk. E. Demirli (ev.) stanbul: z Yaynclk, 2003.
--------. Bir Tasavvuf Klasii olarak Fussul-Hikem, bnl-Arab/ Fussul-Hikem.
Ekrem Demirli (trc. vr rh.). 1. Basm. stanbul: Kabalc Yaynevi, 2006.
Eyice, Semavi. Ahmed Bcan Trbesi, DA. C. II, Ankara: TDV, 1989.
Glpnarl, Abdlbki Bayramiyye, slm Ansiklopedisi. C.II, stanbul 1979.
Gngr, Mevlt. Begav, Ferr, DA. C.V, stanbul: TDV, 1992.
Gzel, Abdurrahman. Tekke iiri, Trk Dili zel Says III (Halk iiri). S. 445-450,
Ocak-Haziran 1986.
In, Ekrem. Bayramlk, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi. lhan Tekeli ve
Dierleri (hzl.). C.II, stanbul: Tarih Vakf.
Kara, Mustafa. Istlhts-Sfiyye, DA. C. XIX, stanbul: TDV, 1999.
--------.Osmanl Dnemi Sfileri ve Tasavvuf Dncenin Renkleri, slm
Aatrmalar Dergisi. C. 12, S.3-4, 1999.
-------. Tarikatlar Dnyasna Genel Bak, slmiyt. C.II, S.3, Temmuz-Eyll 1999.
Karada, Cafer ve Mahmut Kaya. bnl-Arab, Muhyiddn, DA. C. XX.. Ankara:
TDV, 1999.
Karaveliolu, A. Murat Ahmed Bcan (Yazczde), Yaamlar ve Yaptlaryla
Osmanllar Ansiklopedisi. C. I, stanbul: Yap Kredi Kltr Sanat Yaynclk,
1999.
Kl, Mahmud Erol. Fergn, Sadddin, DA. C. XII, stanbul: TDV, 1995.
---------.Fussul-Hikem, DA. C.XIII, Ankara: TDV, 1996.
---------. bnl-Arab, Muhyiddn, DA. C. XX, Ankara: TDV, 1999.
553





---------. el-Fthtl-Mekkiyye, DA. C. XIII, Ankara: TDV, 1996.
Kurt, Hseyin. Mehmet Elif Efendinin (. 1345/1927) el-Kelimetl-mcmele f
erhit-tuhfetl-mrsele Adl Eserine Gre Vahdet-i Vcd Anlay, TAD.
Y.4, S. 11 Temmuz-Aralk 2003, Ankara: Erkam Yaynlar, 2003.
Kut, Gnay. Acibl-Mahlkat, DA. C.I, Ankara: TDV, 1988.
Kutluer, lhan. Hikmetl-rk, DA, C. XVII, stanbul: TDV, 1998.
MEB slam Ansiklopedisi. Ahmed Bcan. C. I, Ankara: Maarif Matbaas, 1940.
MEB Trk Ansiklopedisi, Ahmed Bcan, Yazcolu. C. I, Ankara:Maarif Basmevi,
1946.
Muslu, Ramazan. Ktl-Kulb, Klsik Tasavvuf Kaynaklar I. Ali nar (ed.).
1. Basm Ankara: Sf Yaynlar, 2003.
ngren, Reat. XV. ve XVI. Asrlarda Osmanlda Tasavvuf Anlay, XV. ve XVI.
Asrlar Trk Asr Yapan Deerler. stanbul: Ensar Neriyat, 1997.
zkse, Kadir. Hac Bayram Vel ve Yaad Dneme Tesiri, TAD. Y.5, S.12
Ocak-Haziran 2004, Ankara: Erkam Matbaas, 2004.
zvarl, M. Said. ed-Drretl-Fhire, DA, C. X, stanbul: TDV, 1984.
Pekolcay, Necl. XV. Asr slm Anadolu Metinlerinde Sentaks Hussiyetleri,
slm Trk Edebiyet Metinlerini Tedkik Metodlar. 2. Basm. stanbul:
FAV, 1994.
Sakaolu, Necdet. Drr-i Meknnda Evren, Cennet, Cehennem, Dnya, Ktalar,
Denizler, Tarih ve Toplum Dergisi. S. 85, Ocak 1991.
--------. En Eski Osmanl Corafyacs ve Eseri, Yazcolu Ahmed Bcan. Drr-i
Meknn (Sakl nciler). stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 1999.
Saklan, Bilal. Ktl-Kulb, DA. C. XVI. stanbul TDV, 2002.
Sarkaya, Meliha. Hseyin Vassafn Hicaz Hatras veya Bir Asr ncesinin Hicaz
Gnl, Kekl/ Sf Gelenek ve Hayat. S.10 Gz-2006, stanbul, 2006.
ahin, Haim. Yazczde Kardeler ve Osmanl Kltr Hayatna Etkileri, Osmanl
Ykseli Dnemi Deerleri Semineri. stanbul, 23 Haziran 2007.
ahinolu, M. Nazif Ferdddn Attr, DA. C. IV, stanbul: TDV, 1991.
Tahral, Mustafa. Fussul-Hikem, erhi ve Vahdet-i Vcd ile Alkal Bz
Meseleler, A. Avni Konuk, Fussul-Hikem Tercme ve erhi. 3. Bask.
C.I, stanbul: FAV Yaynlar, 1999.
554





--------. Fussul-Hikemde Tezadl fadeler ve Vahdet-i Vcd, A. Avni Konuk,
Fussul-Hikem Tercme ve erhi. 3. Bask. C.II, stanbul: FAV Yaynlar,
2002.
--------. Muhyiddin bn Arab ve Trkiyeye Tesirleri, Kubbealt Akademi
Mecmuas. Y. 23, S.1 Ocak 1994.
---------. Tedbrt- lhiyye Hakknda, Tedbrt- lhiyye Tercme ve erhi. 3.
Bask. stanbul: z Yaynclk, 2004.
---------. Vahdet-i Vcd ve Glge Varlk, A. Avni Konuk, Fussul-Hikem
Tercme ve erhi. 2. Bask. C.III, stanbul: FAV Yaynlar, 2000.
Tanman, M. Baha. Hac Bayrm- Vel Klliyesi, DA. C. XIV, stanbul: TDV, 1996.
Tek, Abdurrezzak. Mstkmzde (. 1202 h.)nin Risle-i Melmiyye-i Bayramiyye
Adl Eseri ile lgili Bir nceleme, TAD. Y.3, S.7 Eyll-Aralk 2001, Ankara:
Erkam Matbaas, 2001.
Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi. Ahmed Bcan (Yazczde). C.I, stanbul:
Dergah Yaynlar, 1977.
Uluda, Sleyman. Avrifl-Marif, DA. C. IV, Ankara: TDV, 1994.
---------. Cend, DA. C. VII, Ankara: TDV, 1993.
---------. r Tefsir, DA. C. XXIII, stanbul: 2001.
--------. Kn, Abdrrezzk, DA. C. XXV, stanbul: 2002.
--------. Osmanl Dnemi Tasavvuf Dncesinin Baz Temel Kaynaklar, Osmanl
Toplumunda Tasavvuf ve Sufiler. A. Yaar Ocak (hzl.). Ankara: TTK, 2005.
Uzun, Mustafa. Envrl-kn, DA. C. XI, Ankara: TDV, 1995.
--------. Muhammediye, DA. C. XXX, Ankara: TDV, 2005.
Yavuz, Yusuf evki. Bahrl-Kelm, DA. C.IV, stanbul: 1991.
Yazc, Tahsin ve Sleyman Uluda. Herev, Hce Abdullah, DA. C. XVII, stanbul:
TDV, 1998.
Yeni Rehber Ansiklopedisi Ahmed Bcan. C.I, stanbul: Trkiye Gazetesi, 1993.
Yeni Trk Ansiklopedisi Ahmed Bcan Efendi. C.I, stanbul: tken Neriyat, 1985.
Yetik, Erhan. Menzils-Sirn, DA. C. XXIX, stanbul: TDV, 2004.

555





IV. Tezler
Batur, Atilla. Yazc Salih ve emsiyyesi (nceleme-trankripsiyon-metin),
Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi. Erciyes niversitesi SBE, 1996.
Hamzaolu, Hmeyra. Muhyiddin bnl-Arabnin ez-Zehrul-Alak f erh-i
Tercmnil-Evk Adl Eserinde lh Ak Sembolizmas, Yaynlanmam
Yksek Lisans Tezi. Marmara niversitesi SBE, 2003.
Kl, Mahmud Erol. Muhyiddn bnl-Arabde Varlk ve Mertebeleri (Vcd ve
Mertbul-Vcd), Yaynlanmam Doktora Tezi. Marmara niversitesi
SBE, 1995.
Koak, Aynur. Gelibolulu Ahmed Bcann Eserleri zerine Bir nceleme,
Yaynlanmam Doktora Tezi. anakkale Onsekiz Mart niversitesi SBE,
2000.
Maden, Glhan. Fussul-Hikemde Kuranda ktibaslar ve Kurandan Yararlanma
Metodlar, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi. Marmara niversitesi SBE,
2006.
ahin, Haim. Osmanl Devletinin Kurulu Dneminde Abdaln- Rum (1300-1400),
Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi. Sakarya niversitesi SBE, 2001.
--------. Osmanl Devletinin Kurulu Dneminde Dni Zmreler, Yaynlanmam
Doktora Tezi. Marmara niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits, 2007.

V. Szlkler
Ayverdi, lhan. Kubbealt Lugat/ Misalli Byk Trke Szlk. C.I-III, stanbul:
Kubbealt Neriyt, 2006.
Develliolu, Ferit. Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat. Ankara: Aydn Kitabevi,
2005.
Kanar, Mehmet. Farsa-Trke Szlk. stanbul: stanbul, 2000.
Kn, Abdrrezzak. Tasavvuf Szl. Ekrem Demirli (ev.). stanbul: z Yaynclk,
2004.
el-Muceml-Vecz. Msr: Drut-Tahrr, 1980.
Mutal, Serdar. Arapa-Trke Szlk. stanbul: Daarck Yaynlar, 1995.
556





Sar, Mevlt. Trke-Arapa/Arapa-Trke Cep Szl. stanbul: Bahar
Yaynlar, 1985.
Suad el-Hakm. bnl-Arab Szl. Ekrem Demirli (ev.). stanbul: Kabalc
Yaynevi, 2004.
emseddin Sm. Kmsul-Alm. C.I-IV, stanbul 1314.
-------. Kms-i Trk. stanbul: ar Yaynlar, 2004
imek, Sait ve Taceddin Uzun. Arapa-Trke Deyimler/ Kalp fadeler/
Ataszleri Szl. stanbul: Beyan yaynlar, 1991.
Trk Dil Kurumu Tarama Szl. 3. bs., C.I-VIII, Ankara: TDK, 1995.
Topalolu, Bekir ve Hayrettin Karaman. Arapa-Trke Yeni Kamus. stanbul: Nesil
Yaynlar, 1991.
Uluda, Sleyman. Tasavvuf Terimleri Szl. stanbul: Marifet Yaynlar, 1991.

VI. nternet
Bilgin, Elif. Gelibolu/ Ahmed Bcan Mezar Gnmz fotoraf (22.05.2005).
http://www.geltag.com/photoalbum/photo/2005/05/050522_elibil_007.jpg
(15 Mays 2008).

Engin, Pelin. Gelibolu/ Feneralt- ilehane, (19.09.2005) http://www.geltag.com/
turkish/show_photo.asp?photo_id=1721; http://www.geltag.com/ turkish/
show_ photo.asp?photo_id=1720. (15 Mays 2008).

Kol, smail. Gelibolu/ Yazczde Ahmed Bcan Mezar Gnmz Fotoraf
(Austos 2002). http://www.geltag.com/turkish/show_photo.asp?photo
_id=151. (15 Mays 2008).

Tarihi Fotoraf (Org. Eref Bitlis .. Okulu Temmuz 1944) 1943-1944 Eitim-
retim Yl Tarih Kolunun Tedkik Seyahati. Gelibolu / Yazczde
Ahmed Bcan Mezar. http://www.geltag.com/turkish/show_photo.asp?
photo_id=2091 (15 Mays 2008).

Top, Mesut. Bolayr ve Gelibolu Fotoraflar (Ahmed Bcan Mezar 07.02.2004)
http://www.geltag.com/photoalbum/photo/2004/02/040207_mestop_023.jpg
(15 Mays 2008).