MARMARA

Afet Ynetimi
BeklenilmeYeni Beklemek, en ktsn Ynetmek

T.C. Marmara Belediyeler Birlii Yayn: 2011 Yayn No: 65 Kitabn Ad: Afet Ynetimi Beklenilmeyeni Beklemek, En Ktsn Ynetmek Kitabn Yazar: Prof. Dr. Mikdat KADIOLU stanbul Teknik niversitesi Afet Ynetimi Aratrma ve Uygulama Merkezi Editr: Mslm Ylmaz

Tm yayn haklar Marmara Belediyeler Birliine aittir. Kaynak gsterilerek alnt yaplabilir; izinsiz oaltlamaz, baslamaz.

Bask Yeri ve Tarihi Kapak Tasarm Bask ve Cilt Basm

: stanbul, 2011 : Hasan Dede : Birinci Bask - 1000 Adet :

MARMARA BELEDYELER BRL Ragp Gmpala Cad. No.10 Eminn 34134 Fatih - stanbul Tel: +90 212 514 10 00 (PBX) Faks: +90 212 520 85 58 http://www.marmara.gov.tr

SUNU
Afetleri dikkate almadan evre sorunlarn azaltmak ve srdrlebilir bir kalknmay baarmak mmkn deildir. Afet risklerini azaltmak srdrlebilir kalknma iin en mantkl yatrmdr. Afet ynetimi program dhilinde yaplmayan yatrmlar, afet sonras zarar olarak geri dnmektedir. Bu yzden tehlike ve zarar analizleri ile birlikte riskleri belirlemek, deerlendirmek ve ynetmek srdrlebilir kalknmann ayrlmaz bir parasdr. Gelimekte olan lkelerin kalknma hz sk sk afetlerle gerilemektedir. Afetlere kar hazrlkl olunmad takdirde uzun zaman iinde elde edinilen her trl maddi ve manevi kazanlar, tahribat nlenmesi mmkn olan bir afet sebebiyle yok olmasna neden olmaktadr. Deprem ve birok afete zaman zaman maruz kalan lkemiz yakn zamanlarda yaad skntlardan byk dersler almaldr. 1999 ylnda Marmara Blgesinde etkili olan depremlerden dolay byk zararlara urayp telafi edilemez kayplar veren lkemiz, imdiye kadar genel geer dorular olarak kabul ettiimiz davranlar sorgulamamza neden olmutur. Byk ykmlara neden olan afetler, artk Trkiyede bir btn olarak toplumun afetler ve afet ynetimi konularnda eitim ve retime ihtiyac olduunu aka ortaya koymutur. Bunun banda ilk nce halkmz kentsel dnm hakknda bilgilendirmek gelmektedir. Kentsel dnm, sadece bir ykm ve alan temizlii demek deildir. Kentsel dnm, bir proje ve plan dhilinde eskimi, ypranm ve afet riski tayan alanlarn planlanp modellenerek yenilenmesidir. Halkmz her konuda bilinlendirmek iin gayret eden belediyelerimiz, kentsel dnmle halkmzn yaanlabilir ve gvenli bir hayat yaamasn salayacaktr. Afet ynetiminin doru ekilde uygulanmas, potansiyel bir afetin meydana gelmesiyle toplumun urayabilecei olas lm, yaralanma, hasar, ykm ve kayplar en aza indirecektir. Afet ynetimini anlatan bu eserin hazrlanmasnda emei geen herkese teekkrlerimi sunuyorum.

Recep ALTEPE Birlik Bakan Bursa Bykehir Belediye Bakan

NDEKLER
nsz ....................................................................................................................................... 5 I.Giri ...................................................................................................................................... 11 II.Temel Kavramlar ................................................................................................ 21 2.1. Risk Tanmlar ......................................................................................... 22 2.2. Afet Tanmlar ......................................................................................... 36 2.3. Ynetim Tanmlar .............................................................................. 46 III.Afet Risk ve Zararlarn Azaltlmas .............................................. 57 3.1. Risk Deerlendirme ve Azaltma ........................................... 68 3.2. Risk letiimi ............................................................................................ 100 3.3. Uluslararas Risk Azaltma Politikalar ........................ 102 IV. Afetlere Hazrlk ........................................................................................... 109 4.1. Olay Komuta Sistemi .................................................................... 114 4.2. Planlama ...................................................................................................... 128 4.3. Tahmin ve Erken Uyar .............................................................. 141 4.4. Tatbikatlar ................................................................................................ 148 4.5. Eitim .............................................................................................................. 154 V. Afetlere Mdahale ....................................................................................... 163 5.1. Etki ve htiya Analizleri ........................................................... 170 5.2. Olay Yeri Ynetimi .......................................................................... 175 5.3. Erken yiletirme ................................................................................. 180 VI. Afet yiletirmesi .......................................................................................... 189 6.1. Orta ve Uzun Vadeli yiletirme ....................................... 194 6.2. Yeniden na ........................................................................................... 195 VII. Sonu ve neriler .................................................................................... 199 Kaynaka
........................................................................................................................

209

NSZ
Beikten mezara kadar bilim renin. Hz. Muhammed

Selam! Hergn bir ekilde birbirimize selam veririz ama anlamnn ne olduu hakknda pek kafa yormayz. Aslnda o, bizi her trl bela, afetten ve ktlkten selamet veren anlamndaki Allahn isimlerinden biri olan es-Selamdan gelir. Yani bir ekilde birbirimize her trl afet, kaza ve bela senden uzak olsun! eklinde bir dilekte bulunuyoruz. Fakat ok az ve ge olmadan gerei iin Goethenin dedii gibi Bilmek yetmez; uygulamalyz. stemek yetmez; yapmalyz! Televizyondan depremi canl yaynda izlerken soukkanl, disiplinli Japon halkna duyduum hayranl anlatamam. 1995 Kobe Depreminden alnan dersleri de tam bir Depreme Dayankl Japonya projesine dntrerek, alt yap, st yap, organizasyon ve toplumu, afetlere hazr ve eitimli hale getirmiler. Japonyada geleneksel olarak istikrarsz koalisyon hkmetleri iktidar olmasna ramen, bu devlet politikalarn kimse deitirmemi. Peki bizim Japonlardan ne farkmz var? Maalesef ne kadar ok ABD ve Japonyadaki afet ynetimi sistemlerini ve almalar rensem, Trkiyedeki afet ynetimi sistemi ve almalar bana o kadar ok farkl ve tuhaf geliyor. rnein; 1. 1959 ylnda kan 7269 sayl kanun sadece deprem, sel, kaya dmesi, , heyelan gibi 5 doal afet ve yangndan
5

bahseder. Bu yzden kuraklk, sanayi tesislerindeki patlamalar vb. hibir istatistikte yer almaz. Bakan, mdr ve bilim insanlarmz da Trkiyede sadece 5 afet olurmu gibi konuur, 5 afeti toplayp afetlerimizi yzde 100e tamamlar! 2. Trkiyede afet ynetim bir kalknma problemi deil; bir mdahale problemi olarak grlmektedir. Bu nedenle de almalarn byk bir ksm mdahaleye yani insanlar enkaz altndan nasl kurtarrz sorusuna ynelik olmaktadr. Sonu olarak mevcut kaynaklarmz emniyetli ve gvenli gelimeye deil, acil yardm ve onarma (mdahale-iyiletirmeye, ya da ykm-yara sarmaya) harcamaktayz. 1950lerde afet ynetimi Dnyada Sivil Savunma olarak balam ve gnmzde kapsam gelitirilerek afet ynetimine dnmtr. Buna ramen lkemizde yeni kurulan l Afet ve Acil Durum Mdrlkleri hl 1950lerdeki sivil savunma mant ile yrtlmekte ve teknik elemanlara dahi arama kurtarma eitimleri verilmektedir. Halbuki sivil savunma uzmanlar lkemizde de yllar nce afet ynetimi uzmanna dntrlm olmalyd. Trkiyede stratejik, taktiksel ve operasyonel almalar birbirine girmitir. Egdm salamas ve strateji belirlemesi gereken kurumlar gndelik ilerin yk altnda ezilmektedir. Babakanlk Afet ve Acil Durum Ynetimi Bakanlnn grev ve tekilatlanmasn ngren ve 2009 ylnda kartlan 5902 sayl kanun Deprem Danma Kurulu, Deprem Dairesi vb. birok tuhaflklar tamakta. Dnyann hibir yerinde bir afet iin danma kurulu ve daire kurulduu grlmemitir. 5902 sayl kanun afet ynetiminde ok nemli olan lojistik konusuna yeterince deinmemektedir.
6

3.

4.

5.

6.

7.

Afet annda eski adyla kriz yeni adyla afet ynetim merkezindeki bir masa etrafnda toplanan onlarca kiinin vali vb. bir kii tarafndan ynetilebilecei dnlmekte. Dnyada afet srasnda 1 kiinin sadece 5 kiiyi ynetebilecei kabul edilerek, U eklindeki masa uygulamas terk edilmi ve tmyle olay komuta sistemine geilmitir. Trkiyede Sivil Savunma Sirenleri, kanun gerei sadece savata ve 10 Kasmda kullanlabilmektedir. Herhangi bir sel, vb. durumda sivil savunma sirenlerini kullanmak mmkn deil. Kazayla siren alnsa bu konuda eitimsiz olan insanlarmz 10 Kasm sanp sayg duruuna geebilir. (nk insanlar afetlerde daha nce yaptklarn yaparlar!) Baz kanunlar, ifadeler deise bile bu konuda alanlarn eitimi, alkanlklar, bilgi ve grgs deimemekte. Afet ynetimi bir bilim dal ve uzmanlk alan olarak grlmedii iin de lkemizde herkes afet ynetim uzmanym gibi grevlendirilip altrlabilmektedir.

8.

9.

10. lkemizde afet almalar toplum tabanl deildir; kurumlar bu konuda tek sz sahibidir. Halk bu almalarda payda olarak grlmemekte, insanlarmz bu srete daha ok afetzede olarak yer almakta. 11. Trkiyede afetlere iyi bir ekilde hazrlanm bir il veya ile rnei yoktur. Btn tecrbeler afet sonras ykm ve yara sarma zerinedir. 12. Para ve emekler daha ok atafatl arama kurtarma ekiplerine, uzay ss eklindeki gsterili ve atl afet ynetim merkezlerine harcanmakta. Halkn eitimi daha ok bilgi ykleme eklinde olmakta, beceri gelitirme ve davran deiikliine gidilememektedir. Daha da kts afet ve acil durum ynetimi ile ilgilenenler halka anlatt ve
7

rettiklerini kendisi bile evinde ve kurumunda yapmamaktadr. 13. 2005 ylnda kan 5393 Sayl Belediye Kanununun 53. maddesi ve 5302 Sayl l zel daresi Kanununun 69uncu maddesi belediye ve il zel idarelerine afet ve acil planlarn yapmak, afet zararlarn azaltmak, halk eitmek, gerekli donanm hazrlamak vb. gibi grevler vermesine ramen, lkemizde bunlar yerine getiren il zel idaresi ve belediye says yok denecek kadar azdr. 14. Afetlerde halkn snaca, park, bahe, okul ve kamu binalarnda bu konu ile ilgili herhangi bir hazrlk bulunmamaktadr. 15. lkemizde tatbikatlar hep haberli yaplmakta, bylece ambulans vb. bile nceden gelip 2 sokak tede yaplacak tatbikat bekleyebilmekte. Evinde, i yerinde, kurumunda yangn, deprem vb. tatbikat yapan ne yazk ki yoktur. imdi szn bittii yerdeyiz: Deprem saati patlama ann bekleyen bir bomba gibi alyor. 1999 Glck Depremi, aslnda Marmara Denizinde olmas kanlmaz depremin bir n uyarsyd!.. Bu nedenle gndemimizin birinci maddesi, Marmara Blgesinden balayarak Trkiyeyi afetlere hazrlkl hale getirmek olmaldr. Btn bu tuhaflklar ve ac gereimiz ile gndelik yaam ve dnya ileri arasnda kaybolmu gitmiken yerel ynetimlerin afet ve acil durumlar iin yapmalar gerekenleri anlatan bir kitabn yazlmam olmas byk bir eksikliktir. Hernekadar afet ynetimi bilim daln bir kitaba sktrmak zor bir i olmakla beraber en azndan afet ynetiminin belli bal evrelerini burada ksa ve z bir ekilde anlatmaya altk. Kitabn okunur olmas ve aklda kalmas iin grafik ve ekiller ile birlikte 1999

Depreminden alnmas gereken derslere, zl szlere ve elenceli-dndrc karikatrlere de yer verdik. Bu kitabn hazrlanmasnda Do. Dr. Recep Bozlaan, Nilgn Okay, Oktay Ergner, Tuncer Avc, Birsen Demirhan, Uur Atabek, nci Kimyonsen, Petek Akman, Funda Glay nal, enay zden, Bilal Emirolu, Mustafa zbey, Aynur Acara ve burada adn sayamadklarma yaptklar neriler ve dzeltmeler iin teekkr ederim. Sonu olarak kitapta birok hata olabilir. O kadar Kadolun da bile olur! deyip gemeyin; her trl gr ve nerilerinizi mikdat.kadioglu@gmail.com adresine gnderin ltfen! Prof. Dr. Mikdat Kadolu Nisan, 2011 Maka/Trabzon

I. GR
Bir ahsn yaadka memnun ve mutlu olmas iin lazm gelen ey, kendisi iin deil, kendisinden sonra gelecekler iin almasdr. M. K. Atatrk Bir gn Marmara depremlerinde 20 bin, baka bir gn bir organize sanayi sitesindeki patlamalarda 20, yarn stanbul depreminde 200 bin kiinin hayatn kaybetmesinden sonra sorulan sorular hep ayn oldu, oluyor ya da olacaktr. Peki Bu ac neden?.. imdiye kadar gemiten gerekli dersleri kartabilmemiz bir yana her geen gn Sel, deprem, heyelan, sanayi kazalar vb. gibi tehlikelere maruz blgelerde hzla artan plansz yerleim yerleri ve youn nfus art dalm Yetersiz ve zayf meknsal planlama anlay, salksz ve denetimsiz bina stoku, eksik ve yetersiz afet ve acil durum hazrlklar Kanun ve ynetmeliklerin an ok gerisindeki bir anlayla hazrlanmas Kanun ve ynetmeliklerin uygulanmas ve denetimindeki zaafiyetler
11

lgililerin ve genelde de halkn yetersiz afet bilinci ve afet ynetimi eitimi konusundaki eksik eitim Yerel ynetimlerin ok kstl olan parasal, personel ve teknik imkanlar Hzla artan evre tahribat ve kresel iklim deiimi Gdada genetii deitirilmi organizmalar gibi genetii deitirilmi doal afetler vb. nedenlerle giderek lkemizi daha tehlikeli bir yer haline getiriyoruz. Fakat buna dur diyebilecek kkl bir anlay, gelime ve gidiat da yoktur. Bu nedenle, gnmzde birok ehrimiz ve orada yaayan toplum nemli lde, bata deprem ve sel olmak zere eitli tehlikelerin oluturduu byk risklerin tehdidi altnda bulunmakta. Artk ehirlerimizde doal, teknolojik ya da insan kaynakl tehlikeler sonucunda ortaya kabilecek kayp ve zararlarn, can, mal-mlk ve evre asndan ok byk boyutlarda olabilecei bilinmektedir. nk ynetimlerin, iverenlerin, iilerin, anne ve babalarn, zetle halkn ncelikleri ok farkl. yle ki; Afet ve acil durumlarn nlenmesi ve zararlarnn azaltlmas ile eitli tehlike ve tehditlere kar adam gibi hazrlk, nceliklerimiz arasnda deil; ona ihtiyacmz ve konunun aciliyeti yok; ayrca u an onu dnemeyecek kadar da ok megulz. Geim kaygs, kr, rant, partizanlk ya da oy vb. hrsmz her eyin nne geebiliyor. Yetikinlerin risk alglamasn deitirmek imknsz deilse bile ok zordur. nsanlarn dndkleri ile yaptklar da ok fakldr. Bu nedenlerden dolay, toplumda afet zararlarn azaltabilmek iin nce insanmzn kafa yaps deimeli, yanl yorumlanan kadercilie ve yasal olmayan her eye dur denilebilmeli.
12

Ayn zamanda toplumumuzda almas gereken sosyolojik ve psikolojik takntlar da mevcut. rnein; birok kiide Afet burada olmaz. Olsa da bize bir ey olmaz! eklinde bir dnce var. nk onlar iin; Tehlike pheli, olma ihtimali de ok kk. Afetin gerekten olup olmayaca belirsiz, olsa da ona bir ey olmaz. Beklenen kt sonular ok uzak ya da imknsz. Nasl olsa hkmetin ya da devlet babann bir kurtarma ve yardm plan vardr. Herkesin sorumluluklar ve yaptklar belirsizken, Ben ne yapabilirim ki! Tek bana bir eyler yapmak da bir zm deil; kader ite! mant geerlidir. Bazlar ise srf ekonomik kar, gvenlii ya da bu konu resmen onun ii olduu iin kulaktan dolma bilgiler ile rastgele bir eyler yapmaya alr. nk En kts hibir ey yapmamaktr, Tam olmasa da eer bir eyleri denerse, belki bazlar ie yarar, imdi harekete geme zamandr; uzmanlar nasl olsa ayrntlar zerinde daha sonra alr, Bakan, bakan, mdr, halk ya da mterinin, gvenini tazelemeli ve gzne girmeli vb. diye dnrler. Bu nedenle, artk lkemizde afetler sonucunda ortaya kabilecek zararlar, can, mal-mlk ve evre asndan byk boyutlara ulaabilmekte ve ileride daha da byk boyutlara ulaaca deerlendirilmektedir. Hlbuki gemite ve u an yaadklarmz veya stanbulda beklenen deprem gibi afetin bir tanesi bile;
13

Can ve mal gvenliimiz ile birlikte kltr varlmz iin ok byk bir tehdittir. Maliyetleri ok yksektir. Sosyo-ekonomik gelimemizi uzun dnemde nemli lde baltalar ve zayflatr. Milli gelirdeki art nler veya yavalatarak tehlikeli bir yoksulluk tuza haline gelir. Mevcut kaynaklarn gelimeye deil yardm ve onarma (mdahale-iyiletirmeye, ya da ykm-yara sarmaya) harcanmasna neden olur.

Bu durumda, herkesin nnde dk olaslkl/yksek etkili olaylar, yani dnlemeyenler iin tm halkn bir btn olarak hazrlanabilmesi gibi hayati nemi olan bir problem durmaktadr. zetle ekonomik anlamda hzla geliirken lkemiz koca okyanusu bin bir zorlukla geip kk derede boulmamaldr. Bunun iin afetler, sadece olutuklarnda onlara pahal aragere ve can havli ile mdahale etmek deil; uluslararas seviyede bir bilgi birikimi, vizyon, politika, strateji, eitim, gelime, kanunsuzluk ve yoksullukla mcadele sorunudur. Dier bir deyile afetleri dikkate almadan evre sorunlarn azaltmak ve srdrlebilir bir kalknmay baarmak mmkn deildir. Afet risklerini azaltmak srdrlebilir kalknma iin en mantkl yatrmdr. Bu yzden tehlike ve zarar grebi14

lirlik analizleri ile birlikte riskleri belirlemek, deerlendirmek ve ynetmek srdrlebilir kalknmann ayrlmaz bir parasdr. Yandaki grafikten de grld gibi gelimekte olan lkelerin kalknmas sk sk afetlerle azalmakta ve gerilemektedir. Sonu olarak toplumdaki zarar grebilirliin arkasnda yatan sosyal, ekonomik, evresel, teknik ve fiziksel nedenlerin zerine kalknma strateji ve yntemleri ile gidilmesi gerekir. Aksi takdirde uzun zaman iinde elde edinilen her trl maddi ve manevi kazanlarn, meydana gelebilecek ve mevcut kazanmlarn ok kk bir miktar ile yapabilecei tahribatn nlenmesi mmkn olan bir afet sebebiyle yok olmas kanlmayacak bir mukadderattr. Afetler, her zaman, her yerde, birok ekilde ortaya kabilir- deprem, ku gribi, SARS, , frtna, sel, volkanik patlama, heyelan, tsunami, yangn, tehlikeli maddeler, gemi ve uak kazas, terr, vb. gibi. Afet sonucu douran tehlike ve tehditlerin gelimesi bazen gnler veya haftalar srer ya da bazen aniden ve hi uyarmadan ortaya karlar. Her yl milyonlarca insan afetlerde felaketle ve afetlerin birok korkutucu sonularyla kar karya gelir. Bylece yl boyunca her trl afet dnyann deiik yerlerini vurmaktadr. Afetler byk ykma ve acya sebep olurken ayn zamanda yerel ve ulusal ve blgesel olarak ekonomileri de kt bir ekilde etkiler. Bylece afetlere gerei gibi ve yeterince hazrlanamayan uluslar bir ykm ve yara sarma sarmalna girer.
15

Farkl yer-iklim koullar lkemizin farkl blgelerinde hkim olduu iin deiik blgelerimizde sel, kuraklk, deprem, toprak kaymas, terr gibi deiik afetler ortaya kmaktadr. Bir yandan son zamanlarda dnyann eitli yerlerinde grlen felaketler, tm dnyadaki insanlarn afetlere acil yardmlarda bulunurken, dier yandan da afet ncesi almalarla afetlerden dolay oluan her trl kayplarn azaltlmas konusuna dier bir deyile afet ynetimine daha fazla nem verilmektedir. Ayrca unutulmamaldr ki kresel iklim deiiklii sebebiyle bir corafyada uzun yllar boyu grlmeyen afet trleri de grlebilmektedir. Zamana bal olarak corafi ktalarla hatta lkelerle zdeleen afet trlerinin ok farkl kta ve lkelerde de grlmeye balamas kanlmazdr. Artk bu bak asn acil yardmn geleneksel uygulamasndan tm tehlikelere ynelik (doal, biyolojik ve teknolojik) oluacak afet riskini azaltmak ekline deitirmek iin ncelikle toplumun afet ve acil durum ynetimine bakn deitirmemiz gerekmekte. Ayrca her seviyedeki ynetimlerin en temel grevi bilimsel esaslara gre halkn katlmn da salayarak hem toplumu, hem de yerleim birimlerini ve ehirleri afetlere direnli bir hale getirmek olmaldr. Ltfen herkes kolunu kaldrp, gzlerini kapatarak parma ile kuzeyi gstersin! Bunu bir toplantda sylerseniz herkesin kendine gre ok farkl ynler gsterdiini grrsnz. Kiilerin yerine kurum, kurulu ve brokratlar koyup ayn soruyu sorun yine herkesin kendine gre bir kuzeyi olduunu grrsnz. nk insanlarmzn pusula kullanmadan yn gsterme gibi cesareti ve yetenei var! Bu nedenle, eitli bilimsel nvan ve makam sahibi olanlar da 1999 Glck Depreminin yaratt deprem riskini azaltmada daha radikal kararlarn alnma frsatn boa harcanmasna neden oldu. Depremden korkmak ve sadece dep16

rem antas baucunda uyumak bizi kurtaracak sandk. Bu konunun uzman geinen bilim insan yaftas tayan baz kiiler de, bu dev sorun hakknda bilimsel bir Trkiye vizyonu yaratmak yerine; vr-zvr ayrntlarda sonsuza kadar tartarak, halkn bilime duyulmas gereken inanc, imkansz hale getirdiler. Bylece stanbul halknn deprem farkndal, maalesef bilinli bir kllerinden yeniden doma projesine dntrlemedi. Bu nedenlerden dolay mutlaka bana gre ya da ona gre vb. gibi kiisel tahmin, yarg ve deerlendirmelerden uzak durulmas gerekir. Mutlaka afet ve acil durumlar ile ilgili almalarda Tm corafi alanlar Tm tehlikeleri Tm riskleri Tm paydalar dikkate alan bilimsel bir yol, yani kapsaml ve srdrlebilir afet yntemi sistemi kullanlmaldr.

Afet ynetiminin tarihsel geliiminden de grlebilecei gibi bugn kapsaml afet ynetimi uygulanmaktadr. Bunun balca hedefi, mmknse afetleri nlemek, can ve mal kayplarn azaltmak ve toplumun her trl tehlike ve risklerden korunmay renmesi ve hazrlanmasn salamaktr. Bunu yaparken yerel ynetimlere hazrlkl olma, koruma, mdahale, iyiletirme ve zarar azaltma gibi eleri ieren riske dayal, kapsaml afet ynetimi almalar ile halkn organize olmasna nclk etmeli ve destek verilmelidir.
17

Gnmzde doa ya da insan kaynakl tehlikeler sonucunda ortaya kabilecek zararlarn, insan hayat, mal-mlk, sosyal yap ve evre asndan ok byk boyutlarda olabilecei aktr. Bu noktada ortaya kan Afet Ynetimi kavram her trl tehlikeye kar hazrlkl olma, zarar azaltma, mdahale etme ve iyiletirme amacyla mevcut kaynaklar organize eden analiz, planlama, karar alma ve deerlendirme srelerinin tmn kapsar. Dier bir deyile, gnmzde afet ynetimi, her trl tehlikeye kar hazrlkl olmay, zarar azaltma, mdahale etme ve iyiletirme amacyla mevcut kaynaklar organize eden, analiz, planlama, karar alma ve deerlendirme srelerinin tmdr. Bu nedenle, afet ynetimi almalar bir btndr. lkemizde afet ynetimine ynelik almalar afet ncesi, an ve sonrasnda farkl kurum ve kurulular tarafndan yaplr. ekil 1de gsterildii gibi bu konuda afet ncesi, sras ve sonrasnda stratejik ama, hedef ve politikalar belirleyen hkmettir. Hkmet, afet annda ilgili devlet kurumlar ile kendine gre tanmlad bir kriz ynetimine geer. Afet ve Acil Durum Ynetimi Bakanl (AFAD) ise afet ncesinde hkmetin ald stratejik karar ve politikalara uygun bir ekilde lkenin stratejik planlarn ve eylem proramlarn gelitirir. AFAD ayn zamanda bir afet an ve sonrasnda farkl kentleri kapsayan acil durum mdahale vb. operasyonlar koordine eder. Valiler ise afet ncesinde, AFADn belirledii ulusal afet stratejisi ve eylem plan dorultusunda afet risk ynetimi almalarn yaptrmak ile ykmldr. Bir afet annda ise valiler kendi ehirlerindeki acil durum operasyonlarn daha ok taktiksel seviyede ynlendirip idare edebilirler. Fakat kaymakamlar ve belediye bakanlar ilgili birilmleri ile afet sonras blgelerindeki acil durumlara mdahale vb. operasyonlar yerinden ynetmekten ve operasyonlar yerine getirmekten sorumludur.

18

ekil 1. Afet ve acil durum ynetimlerine ilikin olarak lke ve yerel seviyedeki iliki, grev ve sorumluluklar.

Bu kitapk sadece il ve ile baznda yaplmas gereken Afet ve Acil Durum almalarnn temel ilkelerini ele alacaktr. Bunu yaparken de, 3 Temmuz 2005 tarihinde yrrle giren 5393 Sayl Belediye Kanununun Acil Durum Planlamas balkl 53nc maddesine (ayrca 4 Mart, 2005 tarihinde yrrle giren 5302 sayl l zel daresi Kanununun ayn balkl 69uncu maddesine) ynelik genel bir bilgilendirme ve yol haritas gstermeyi amalamaktadr. Bu nedenlerden dolay bu kitapn temel amalar; Afet ve acil durum arasndaki fark anlatmak, Afet ve acil durumlar iin en ok kullanlan risk, afet, tehlike, savunmaszlk/zarar grebilirlik vb. gibi terminoloji hakknda temel bilgi vermek, Afet ynetiminin drt evresine ait prensipleri ve yaplacak ileri aklamak, Risk azaltma, afetlere hazrlk, mdahale ve iyiletirme evreleri arasndaki farklar ortaya koymaktr.
19

II. TEMEL KAVRAMLAR

Sylediklerinize dikkat edin; dnceleriniz olur Dncelerinize dikkat edin; duygularnz olur Duygularnza dikkat edin; davranlarnz olur Davranlarnza dikkat edin; alkanlklarnz olur Alkanlklarnza dikkat edin; deerleriniz olur Deerlerinize dikkat edin; karakteriniz olur Karakterinize dikkat edin; kaderiniz olur Mahatma Gandhi Kapsaml afet ynetiminde dil ve fikir birlii oluturmak ile birlikte herkese standart ve doru bir ekilde anlalabilen mesajlar verebilmek ok nemlidir. Trkede baz szcklerinin karl henz yerlememi olduundan dil birlii salanamamtr. Bu nedenle baz kelimelere kabul olduka zaman alacak yeni karlklar, yeni szckler bulmaktansa, mevcut szckleri daha itina ile seerek, zaman iinde bu eksiklii giderebiliriz. Bu nedenle Trkiyede de Acil Durum, Afet, Afet Ynetimi vb. kavramlar uluslararas literatrde uygun bir ekilde herkes tarafndan renilip doru kullanlmaldr. Aslnda afet ynetimi konusunda kavram karmaas dnyann her yerinde var. Bu konuda, Risk Analizi Birliinin 1996 ylndaki toplantsnda Stan Kaplan, yapt konumada ne srd iletiim teorileri unlardr:
21

Teorem 1: Dnyadaki insanlarn yars ayn kelimeleri farkl

anlamlarda kullanr. Teorem 2: Dnyadaki insanlarn dier yars ise farkl kelimeleri ayn anlamda kullanr. Onlar nasl adlandrrsak adlandralm gerekte bir afetin meydana gelmesinde her zaman 3 temel faktr rol oynar: 1. Tehlikenin var olmas, 2. Tehlikeye maruz kalabilecek insan, toplum, mal, kltrel, vb. doal kaynaklarn bulunmas, 3. Toplumun zarar grebilir bir durumda olmas. Tehlikelerin snflandrlmas; doal, biyolojik, evresel, teknolojik, toplumsal, vb. birok ekilde olabilir. Bu tr tehlikelerin afete dnmemesi veya dnse bile olas kayplarn en az zararla atlatlabilmesi iin afet ynetimi ile ilgili temel kavramlarn doru anlalmas ve uygulanmas gerekmektedir.

2.1. RSK TANIMLARI

yle bir dnyada yayoruz ki, bir pein hkm skp atmak, atomu paralamaktan daha zor. A. Einstein Risk, kelimesinin bir etimolojik analizine gre Arapa rzk kelimesinden gelir. Ayrca Latince ise risicum gibi denizcilikle ilgili bir kelimeden tretildii de dnlmekte. Risk ve onunla ilgili kavramlar basite yksek bir ipte yryen cambaz rnei ile aklayabiliriz. Bir dakika durup ipteki
22

cambaz ile ilgili riskleri dnn. Buradaki risk, cambazn ipten dmesi sonucu yaralanmas veya lmesidir. Cambazn yapt olduka riskli bir itir. rnein, cambazn zerinde yrd ipin yerden ykseklii 1 metreye kadar indirilmi olsun. Cambazn ipten dme tehlikesi hl ayndr ve ip yksekliinin klmesi cambazn dme olasln deitirmez. Fakat 1 metredeki risk, ipin 100 m yksek olmas durumundakinden olduka farkldr. Buradan anlalabilecei gibi risk, sadece ihtimal, talih, ans, ihtimaliyet, olaslk, tesadf, rast gelmek, kader, rastlant vb. anlamna gelmez. Risk, tehlikenin oluum olasl, olas etkisinin iddetini ieren bir kavramdr. pin altnda cambaz seyreden seyirciler varsa onlar da den cambazn zerlerine dmesi gibi bir tehlikeye maruz kalacandan dolay yaralanabilirler, yani savunmasz bir durumdadrlar. Savunmasz seyircilerin zerine den cambazn yarataca tehlikeye maruz kalan seyirci says arttka zarar grebilir seyirci says da o kadar fazla olacaktr. Cambazn altna yerletirilebilecek bir gvenlik a, dmenin cambaz ve seyirci zerinde oluturabilecei zararlar azaltlabilir. Cambazn dme ihtimali de zel bir eitimle kltlebilir ve yaralanmasnn neden olabilecei dier salk problemi ise acil salk mdahale kapasitesi ile azaltlabilir. Yukardaki paragrafta yer alan koyu harfler ile yazlm kavramlar tek tek ele alrsak u ekilde tanmlayp aklayabiliriz: Tehlike (hazard): Afet ynetiminde tehlike; Ne olabilir? sorusuna bir cevaptr. Bu nedenle; Can ve mal kayplarna
23

neden olmak ile birlikte toplumun sosyo-ekonomik dzen ve etkinliklerine, doal evreye, doal, tarihi ve kltrel kaynaklara zarar verme potansiyeli olan doal, insan ve teknolojik kkenli oluum, olay veya olaylar zinciri olarak tanmlanabilir. Dier bir deyile, tehlike bir tehdittir. Ayn zamanda gelecekte olabilecek bir afetin kaynadr. nsanlara zarar verme potansiyeli vardr. Bu nedenle, insan hayatn tehdit eden, her trl doa olay, insan yapm, teknolojik veya sosyal ve genellikle tekrarlanan olaylardr. nsanlar, bu olaylara maruz kalmasa ve savunmasz bir durumda olmasa bu olaylar bir afet veya acil durum ile sonulanamaz. ngilizcede herhangi bir hasara yol aabilecek genel tehlikeler iin danger kelimesi kullanlmaktadr. Osmanlcada danger kelimesine karlk olarak korkulacak herhangi bir durum iin emniyetsizlik ve gvensizlik anlamna gelen muhatara kelimesi kullanlyordu. Yangn gibi belli bir tehlike iin ise hazard kelimesi kullanlmaktadr. Tehlikeli kelimesi de ngilizcedeki hazardousa karlk geliyor. Fakat kesin hasar ve zarara neden olan tehlikeler hazard; belirsiz olan yani risk tanmna yakn olan tehlike iin danger kelimesi kullanlmaktadr. rnein, tehlikeli atk, hazard; srp srmayaa kesin olmayan kpek ise dangerdr. zet olarak Trkede artk biz genel ve zel tm tehlikeler iin hibir ayrm yapmyor, ikisi iin de tek bir kelime kullanyoruz. Afet risk analizinde ve dolaysyla afet ynetiminde ilk adm olarak, Ne tr bir tehlike? Ne sklkla? Ne byklkte? Ne kadar kt? vb. sorularn mutlaka sorulup bunlara bir tehlike analizi erevesinde cevap aranmaldr. Dier bir deyile, tehlike oluturan olaylarn muhtemel yaylma alanlar, byklkle24

ri, etkileri, tekrarlanma sreleri, olma olaslklar, belirsizlikleri gibi zelliklerinin saptanmas srecine tehlike analizi denir. Tehlikeleri tek bana ya da sadece bir etkisiyle ele almak ok yanl, ilkel, eksik ve yetersiz bir yaklamdr. rnein, bir deprem srasnda veya sonrasnda ortaya kan (tetiklenen) ikincil tehlikeler ekil 2de gsterildii gibi olabilir:
DEPREM

Toprak Kaymas Yaplarn Yklmas Altyap Hasar

Yaplarn Ulam Hatlarnda Altyap Hasar (doalgaz ebeke Yklmas Kazalar vb.) Kimyasal Madde Su Basknlar Kirlilii Yangn Yangn / Yangn / Yaplarn Hasar Patlama evre Patlama Grmesi Kirlilii Barajlarn Yklmas

ekil 2: Bir afetin tetikledii dier afet ve olaylara deprem rneini verebiliriz.Bu nedenle afetler, hibir zaman tek bana ele alnamaz. Yani deprem tek bana deprem deildir. rnein, Japonyadaki 11/3/2011 depreminden de grld gibi deprem sonras tsunami, yangnlar, nkleer serpinti, salgn hastalklar vb. gibi birok yeni afet de ortaya kabilir.

Bu nedenle, afet ynetim sistemi oklu tehlike yaklam ile alr. oklu tehlike yaklam, tek bir tehlikeye taklp kalmaz; afetlere neden olabilecek TM tehlikeleri ele alr. Aadaki karikatr oklu tehlike yani afet risk ynetimine btncl bir yaklam uygulamamann riskine dikkat ekiliyor.

25

Tm riskleri dikkate almama riski hari, tm potansiyel riskleri dikkate aldk.

Tehlikenin neden olabilecei risklerin belirlenebilmesi iin; hangi unsur ve varlklarn (kymet ve deerlerimizin) tehdit altnda olduunun ve tehlikenin gereklemesi halinde bu deerlerimizin mevcut durumlar ile hangi oranda zarara urayacaklar veya hasar grebileceklerinin tahmin edilmesi gerekir. Farkl byklklerdeki tehlikeler ve bunlarn yol aabilecei zincirleme veya ikincil olaylar karsnda kymet ve deerlerimizin nasl etkilenebileceklerinin belirlenmesi iin zarar grebilirlik deerlendirmesi yaplmaldr. Riskin belirlenmesiyle aa yukar deiik byklkteki afetlerin hangi boyutta etki yarataca tahmin edilebilir. Bilimsel yntemler, kriterler ve istatistik veriler dikkate alnarak farkl afet trleri iin yerleim blgelerinin hasar grebilirliini veya insanlarn zarargrebilirlik ihtimallerini ortaya koymak mmkndr. Bylece mevcut tehlikelerin yaratabilecei afetlerle ilgili risk analizi yaplmal,
26

bu riskin gereklemesi halinde eldeki imkn ve kaynaklarla nasl kar konulaca belirlenmeli, gemi deneyimlerden karlan dersler nda yeni eylem planlar gelitirilip uygulanmaldr. Kymet (Asset): Korunmas gereken unsurlar, varlklar, bileenler. rnein, insan, mal, doal ve kltrel deerler, veri, kaynak, zaman, saygnlk, pazar vb. gibi her ey. Tehdit (Threat): Bir kymetteki zayflklar kullanarak, kymete ksmen ya da tamamen zarar verebilecek olan etkenler. zetle afet riskinin en nemli iki bileeni unlardr: 1. En azndan bir tehlikenin ortaya kma olasl. 2. Tehlikenin tehdidine maruz olan bir veya birden fazla kymet ve bunlarn zarar grebilir olmas. Eer bunlardan biri yoksa risk de yoktur! Maruziyet (exposure): Belirli bir tehlikenin etkisine alabilecei veya etkiledii insan ve kymetlerin miktar ve saysdr. Etkilenen veya etkilenebilecek olan eylere belli bir alandaki nfus, binalar, sanat yaplar, altyap, tarm alanlar, ekonomik faaliyetler, kamu hizmetleri vb. de dhildir. Maruziyet, etkilenme olasl olan insan says ve/veya maddi anlamda kayplarn yerine konulmasnn maliyeti olarak ifade edilir. Bu nedenle bir yerleim yerine ynelik risk analizleri iin maruziyet bileenlerini belirlemek iin kapsaml bir veri taban hazrlanmal ve bu veri taban srekli ve periyodik olarak gncellenerek gelitirilmelidir.
27

Savunmaszlk (vulnereability): Afet ynetiminde Burada olur mu? Olursa bize neler olur? sorularnn cevabdr. Potansiyel afetin meydana gelmesiyle toplumun urayabilecei olas lm, yaralanma, hasar, ykm ve kayp ve zararlarn bir derecesidir. Zarar grebilirlik (etkilenebilirlik, aklk, zayflk veya yetersizlik), fiziksel, ekonomik, sosyal, politik, teknik, ideolojik, kltrel, eitim, ekolojik durum ile birlikte yasal mevzuat ve kurumsal kapasite gibi birok faktrn bir fonksiyonudur. Dier bir deyile zarar grebilirlik, birey, kurum ve toplumun afetler ile ba edebilme (diren) kapasitesi ile ters orantldr. Bu durumda bir maruziyet ve savunmaszlk sonucu oluabilecek olan kayplar zarar grebilirlik kavram altnda topluca ele alabiliriz. Sonu olarak; Zarargrebilirlik = Riskin Etkisini Belirleyen Bileenler eklinde veya Zarargrebilirlik = Maruziyet x Savunmaszlk olarak ifade edilir. Bir toplum, belli bal 5 bileenden oluur. Bu elerin her biri iin belirli tehlikelere zg savunmaszlklar vardr. Bunlar: 1. nsanlar 2. nsanlarn mal ve mlkleri (bunlara altyap, birey, kamu ve i sektr servet ve kymetler, kltrel ve doal kaynaklar) 3. nsanlara verilen hizmetler (hkmet, yerel ynetim, zel sektr, ticari etkinlikler ve STK hizmetleri) 4. nsanlarn gndelik hayat ve yaamlarn kazanma imkn (krsal alan ve kent, resmi ve gayri resmi)
28

5.

nsanlarn yaad evre (hava, su ve toprak; ehir ve krsal alan; yerleime alm ve almam doal alanlar).

Grld gibi zarar grebilirlik, tehlikelerin oluturduu riskleri anlamak iin nemli bir kavramdr. Her ne kadar bu kavram iin tek bir tanm mevcut deilse de, genellikle tehlikenin insanlarn, altyapnn ve ekonominin zerine olan gerek etkisini anlamamz salar. Bu nedenle zarar grebilirlik faktrleri; fiziksel, sosyal, ekonomik, evresel ve kurumsal olarak farkl alanlara ayrlr. Bu kavram ayn zamanda tek bir yntemle aklanp hesaplanamayacak kadar da karmaktr. Dier bir deyile bu kavram, kiilerin, mallarn ya da evrenin bir tehlikenin etkisi sebebiyle kayp, yaralanma ve hasara maruz kalma seviyesini temsil eder. Bu da nfus dalm, savunmasz (riskli) gruplar, bina standartlar, altyap, sosyal, kltrel, ekonomik artlar, evre ve gerekli hizmetlerin etkinlii ile ilikilidir. Btn bu tanmlara gre riski, tehlike, maruziyet ve savunmaszla bal olarak tanmlanabilir. Bu kavramn her biri daire gibi dnlrse afet riskinin olutuu blge aadaki gibi izilebilir (ekil 3). Bu dairelerden biri, ikisi ya da birden kltlebilirse afet riski de klr. Eer bu dairelerden biri ortadan kaldrlabilirse risk de tmyle ortadan kaldrlm olur.

29

ekil 3. Afet riski, tehlike, maruziyet ve savunmaszln bir kesiim kmesidir. Bu nedenle afeti kltmek iin tehlikeleri ortadan kardramayacamz (fayn yerini deitirmek gibi) durumlarda, toplumun maruziyetini ve savunmaszln azaltmak zerinde durmamz gerekir.

Gndelik hayatta, sigorta ve teknik alanda risk kelimesi tehlike, iflas, kriz, kaza, ekince, kumar, frsat, baht, ans, riziko, deiiklik, deiim, dnm ve bozukluk vb. gibi birok anlamda kullanlabilmekte. Bu kelime hangi alanda kullanlrsa kullanlsn, mutlaka bir belirsizlii, pheyi, kayp olasln ve zarar ihtimalini ifade eder. Afet ynetiminde bu kelime ve kavramn kullanm btn bunlardan farkl olarak afetlerin neden olabilecei olas kayplara bal olarak kullanlmaktadr. Btn bu parametrelere afeti ynetmek iin yaplm olan hazrlklar da ilave edilebilir. Ynetebilirlik (management): Olas risklere kar mevcut kurumsal sistemler, hazrlk seviyesi, planlama, mevcut zarar azaltma tedbirleri, kanunlar ve ynetmelikler, erken uyar ve tahmin, kamu bilinci, bilgi sistemleri, kaynaklar, eitim seviyeleri, katlm gibi deikenlere bal olarak bir afet durumunda etkilenen toplumun, zarar ve kayplar en aza indirgeme ve onunla ba edebilme seviyesi ve kapasitesidir. Zarar grebilirli30

in kart bir kavram olarak anlalmaldr. Afet direnci yani afet sonucu ortaya kan krizi ynetebilmek iin gerekli olan kapasite aadaki faktrlere baldr: Afetzedeleri bulma ve kurtarma, Enkaz kaldrma, yangn sndrme vb. Afetzedeleri gvenli bir yere tahliye etme, lkyardm yapabilme ve yarallar salk kurumlarna ulatrma, Yarallar tedavi etme, Gecici Barnma, gda, su ve sanitasyonu (salkl yaam koullar) salama, Gvenlii salama, Alt yapnn yeniden devreye sokulmas (su, gaz, elektrik, telefon vb.) Hizmetleri, tarm, tarm ve sanayi retimlerini balatma, yiletirme, normale dn ve yeniden ina iin plan ve kaynak oluturma. Bu durumda kar karya olduumuz riskler, tehlikenin, maruziyetin ve savunmaszln birbirleri ile etkileiminin yerel imknlar ile ynetilip ynetilemediine baldr. Sonu olarak risk u ekillerde tanmlanp ifade edilebilir: Risk (risk): Bir tehlikenin belli bir zaman ve meknda gereklemesi durumunda tehdit altnda olan unsurlarn (blgenin sakinleri, zellikleri, etkinlikleri, zgn tesisleri, tabi ve kltrel kaynaklar, vb) alaca hasarn dzeyine bal olarak oluacak potansiyel kayplardr. Riski u ekilde ifade edebiliriz; Risk = Bir tehlike veya tehlikelerin olas olumsuz sonular rnein bunlar; lm
31

Yaralanma (fiziksel ve ruhsal) Hastalanma (fiziksel ve ruhsal) kincil tehlikeler (yangn, patlama, heyelan, hastalk, vb) Kontaminasyon (biyolojik, kimyasal, nkleer vb. kirlenme veya bulama) Yer deitirme, g etme Gvenliin bozulmas Alt yapnn hasar grmesi Belediye, salk vb. hizmet sektrlerinin durmas/aksamas Tarm, sanayi, vb. retimin durmas/aksamas Mal kayb Gelir ve pazar kayb vb. olabilir. Grld gibi risk, her zaman insanlar tarafndan sosyal olarak ina edilmitir ve kendi bana var olamaz. Dier bir deyile, belirli bir tehlikenin, belli bir meknda gelecekte belirli bir zaman sresi ierisinde meydana gelmesi halinde, bunlarn insanlara, insan yerlemelerine ve doaya zarar veya hasar grebilirlikleri ile orantl olarak ulaabilecek olas kayplardr. Burada afetler sz konusu olduu iin risk, Afet Riski olarak adlandrlr. Afet riski matematiksel olarak en basit bir ekilde Risk = Tehlike Olasl x Zarargrebilirlik ya da Risk = (Tehlike Olasl x Zarargrebilirlik) / Ynetebilirlik ya da Risk = Tehlike Olasl x (Zarargrebilirlik Ynetebilirlik) olarak ifade edilebilir. Bu nedenle risk analizi, tehlike olasl, zarar grebilirlik ve ynetebilirlik gibi faktrlere ait zelliklerin tespit edilmesi anlamna gelir. Risk azaltmada bu faktrlerin yani zarar grebi32

lirlik ve tehlikenin tekrarlanma sklnn azaltlmas; kapasite, direnliliin ve ynetebilirlik artrlmas ile mmkndr. Grld gibi afet riski ile tehlike arasnda nemli farkllklar vardr. rnein deprem, seller vb. tehlikelerin bulunduu yerleri gsteren harita ile bunlara ait riskleri gsteren haritalara bakalm. Tehlike haritalar sadece deprem ve sel gibi tehlikelerin olma olasln yksek, orta ya da dk olduu yerleri gsterirken risk haritalar bunlarn topluma, kentlere ve lkeye olabilecek potansiyel etkilerini anlamamza yardmc olur. Dier bir deyile risk, tehlikeyi bilmenin tesinde toplum iin ne anlama geldiini ortaya koyar. Afet riskinin (tehlike olasl x zarargrebilirlik) nicel ya da nitel yollarla belirlenmesi ya da hesaplanmas, kabul ve ynetilebilir olup olmadnn deerlendirilmesi gerekir. Afet riskinin belirlenebilmesi iin ncelikle afete yol aabilecek tehlikelerin neler olduklar yani tehlike analizinin yaplmas gerekir. Bylece afetlerin neden olduu can, mal, i ve hizmet kayb afet zararlar olarak hesaplanabilir. Afetlere fiziksel olarak maruz kalma seviyesi ile birlikte zarar grebilirlik arttka risk artmakta ve sonu olarak can ve mal gvenliimiz azalmaktadr (ekil 4).

33

ekil 4: Bir tehlikeye fiziksel maruziyet (risk) ile insann afet karsndaki savunmaszl (gvenlik) arasndaki ilikiyi gsteren basit bir matris.

Grld gibi gndelik hayatta kullandmz gvenlik (safety) ve emniyet (security) kelimeleri de yanllkla birbirleri yerine ve ayn anlamda kullanlabilen kavramlardr. Bylece Trkemizde maalesef safety ve security szcklerinin karln oturtamamz. rnein, security ile ilgili hizmet veren Sahil Gvenlik Komutanl ve safety alanndaki Ky Emniyeti Genel Mdrl var. Karada da benzeri bir durum var: Emniyet Genel Mdrlnn yan sra, maalesef zel Gvenlik Tekilatlanmas, aslnda ayn kavrama uygun ileri gryor. Ayrca belki de balangta bizlerin Emniyet Kemeri yerine Gvenlik Kemeri dememiz gerekiyordu. Benzer hatalara dmemek iin bu kavramlarn aada tanmland ekilde afet ynetiminde kullanlmas gerekir: Bu arada Ne kadarlk bir gvenlik yeterlidir? sorusu akla gelebilir: Kii bana 0 risk Kii bana milyonda 1 risk
34

 Kii bana 100 binde 1 risk Kii bana 10 binde 1 risk Yani gvenlik, toplumdan topluma, kiiden kiiye deiir. Gvenlik (safety): nsan kast olmayan, rastgele, kaza yoluyla ya da tehlike(lerin) sonucu oluan olaylara kar koruma ve alnan nlemlerdir. Dier bir deyile safety, genel anlamda gvenli olma, gvenlikin karldr. Gvenlik ayn zamanda kabul edilemez bir riskin olmad bir durumdur. Tehlike ve afetler de bu anlamda deerlendirilmelidir. Safetyi kastediyorsak, bazen yerine gre, gvenlik, selamet, esenlik, koruyucu gibi kelimeleri de seebiliriz. Azeriler ise safety kelimesini tehlikesizlik olarak kullanyor. zet olarak safety, herhangi bir eyin (uygulamann, yntemin, aracn, vs) gvenli olup olmad ile ilgili, bir kelimedir. Bu nedenle gvenlik; zarardan korunma iin yaplan ilemlerin tmn veya birini gsterir. gvenlii, gvenlik birimi vb. gibi. Emniyet (security): Szlk anlam, toplum yaamnda yasal dzenin aksamadan yrtlmesi, kiilerin korkusuzca yaayabilmesi durumudur. Dier bir deyile kastl ve planl olarak insanlar tarafndan yaplan olaylara kar koruma, emin olma, gvenli olma halidir. rnein, hrszlk, yama, sabotaj kaynakl yangn, terr vb. bu anlamda deerlendirilir. Security karl olarak, yerine gre de emniyet, asayi, kolluk gibi grup szcklerden birini kullanmak uygun olur. zetle security, gvenlik elemanlarnn (polis, jandarma, vbnin) yapt i ile ilgili bir kelimedir. Bylece security; emanet, rehin, gvence anlamlarnda ve birimler iin kullanlabilir. Bu nedenle emniyet; gvenlik ile e anlaml gibi kullanlrsa da tek ilem veya birimi gstermek zere kullanlr. Emniyet kemeri, emniyet tekilat gibi.
35

Beklenen risk, ortaya ktnda; dier bir deyile gerekletiinde sonular ok kk ise olay; olaydan daha byk ama yerel imknlar ile ba edilebilir bir seviyede ise acil durumu; fakat acil durum yerel imknlar ile ba edilemeyecek kadar ok byk ise afeti oluturur. Bu nedenle Kapsaml Afet Ynetimi Sisteminde hadiseler, gerektirdii mdahale seviyesine gre olay, acil durum ve afet ynetimi olarak ekilde deerlendirilir (ekil 5).

2.2. AFET TANIMLARI

Eer gerei aklamak istiyorsan, zarafeti terziye brak... A. Einstein

ekil 5. Mmkn Olduu Kadar Makul ve Yaplabilir (ALARP) Havu Diyagramna gre farkl risk seviyesi ve (S1, S2, S3) risk seviyesine gre olay, acil durum ve afet ynetiminin nemi.

Risk seviyesine gre tehlikelerin sonular olay, acil durum ve afet olarak adlandrlabilir:
36

Olay: Yerel ve ok snrl etkisi olan hadiselerdir. Bu tr hadiseler yerleim birimlerinin, kurum ve kurulularn i yapma kapasitesini etkilemez. Olay, genellikle ona ilk mdahale edenler tarafndan kolayca kontrol altna alnr. Acil Durum: nsan, mal ve evreyi korumak iin acil mdahaleyi gerektiren ve yerel imknlar (olayn olduu yerdeki normal prosedrler, organizasyon ve kaynaklar) ile ba edilebilen olaylarn sonulardr. Acil durumlar, toplumun belli kesimlerinin normal hayat ve faaliyetlerini kesintiye uratan olaylar ve bu olaylarn oluturduu durumlardr. Afetzedeleri tespit etme, enkaz kaldrma, enkaz altndan kurtarma, acil ve ilkyardm yapma, tahliye etme, geici bakm ve temel ihtiya malzemelerinin yardm ve takviyesinde bulunma, kargaa ve dzensizlie kar gvenliin salanmasna yardmc olma, idari ve teknik hizmet destei salama gibi grevlerin yerine getirilmesine ynelik faaliyetler acil durum hizmetleri olarak adlandrlr. Dier bir deyile acil durumlar, ivedilikle mdahale etmeyi ve acil yardm faaliyetlerini yrtmeyi gerektiren, yerleim birimlerinin, kurum ve kurulularn i yapma kapasitesini etkileme potansiyeli veya etkisi olan fakat yerel imknlar ile ba edilebilecek, durum, hal ve olaylarn bir sonucudur. Afet: nsanlar iin fiziksel, ekonomik, sosyal, kltrel, doal ve evresel kayplar douran, normal yaam ve insan faaliyetlerini durdurarak veya kesintiye uratarak topluluklar etkileyen, etkilenen topluluun yerel imkn ve kaynaklarn kullanarak ba edemeyecei, kriz ynetimi gerektiren doa veya insan kkenli olay ve/veya olaylarn sonularna verilen genel bir addr.
37

lkemizde de afet tanm, mutlaka Birlemi Milletler tarafndan kabul grd ve uluslararas yazmalarda belirtildii ekil ve anlamda kullanlmaldr. Birlemi Milletlerin kabul ettii ve en genel tanmyla nsanlar iin can, fiziksel, ekonomik ve sosyal kayplara neden olan, normal yaam durdurarak veya kesintiye uratarak toplumlar etkileyen ve yerel imknlar ile ba edilemeyen her trl doal, teknolojik veya insan kaynakl olaylara afet denilmektedir. (United Nations, Department of Humanitarian Affairs. 1992 Internationally Agreed Glossary of Basic Terms Related to Disaster Management. (DNA/93/36) United Nations. Geneva. A serious disruption of the functioning of society, causing widespread human, material, or environmental losses which exceed the ability of affected society to cope using only its own resources-The United Nations. 1992). Bu tanmdan da anlalaca zere bir olayn afete neden olabilmesi iin, toplumlar ve yerleim birimleri zerinde kayplar meydana getirmesi veya insan faaliyetlerini bozarak ya da kesintiye uratarak bir yerleme birimini etkilemesi ve yerel ynetimlerin bununla ba edememesi gerekmektedir. Baka bir deyile afet, bir olayn kendisi deil; bazen beklenen bazen de aniden dourduu bir sonutur. lkemizdeki salk sektrnde alanlar afet yerine olaand durum demenin daha doru olduunu dnyor. Bunu bazlar, afet denince sadece doal afetler anlalabiliyor, insan eliyle oluanlar rnein sava, alk vs anlalmyor diye aklyor. Bununla beraber hepimizin arasnda dil birlii oluabilmesi ve Trkiyenin benimsemi olduu uluslararas belgelere uygun bir ekilde hareket edebilmemiz iin uluslararas literatre uygun bir ekilde afet kelimesinin kullanlmas daha dorudur.

38

Afeti en kolay bir ekilde tanmlayabilmek iin aadaki forml ile de ifade edebiliriz: Afet = htiya > Kaynaklar ya da Afet = Gereken Mdahale > Yaplan Mdahale Bu ifadeye gre de afet, bir risk gerekletiinde ortaya kan ihtiyalarn afetin olduu yerdeki kaynaklardan daha byk olmas sonucunu oluturmaktadr. Dier bir deyile yaplmas gereken mdahale mevcut mdahaleden ok byktr. Bazen tmden k de afet olarak adlandrlr. zetle afet, i. lme, yaralanma veya hastala, ii. Mal, altyap ya da evrede hasara, iii. Toplumun gndelik yaamn bozmaya, a) Etkilenen toplumun yerel kaynaklaryla ba edemeyecei kadar byk, b) Bir olaya neden olan veya neden olabilecek, yava veya ani gelien, blgesel veya yerel, doal veya insan kaynakl tehditlerin bir sonucudur. Tm afetlerin ortak zellikleri unlardr: nsanlar ve dier canllar etkiler. Genellikle bir tehlike tarafndan tetiklenir. Dorudan zarar grebilirlik ile ilikilidir. Toplumun onunla ba edebilme kapasitesini aar Sosyal sreler nemli bir rol oynar. Doa veya teknoloji ile ilgili bir olay olmasndan daha ok toplum ile ilikilidir. Bir afetin bykl, insanlar asndan neden olduu can, ekonomik ve kltrel kayplarla llr. Dier bir deyile afet, merkezinde insan olan sosyal, ekonomik, teknik, evresel ve
39

siyasal boyutlar olan bir olgudur. Afetleri, bilimsel olarak anlamaya ve aklamaya almak da gereklidir, ama bu tek bana sorunu zmek iin yeterli deildir. Afetlerden dolay oluan zarar ve kayplar azaltmak iin belli bir sistem dhilinde, her trl kaygdan uzak ibirlii, bilgi ve beceri paylamn salayarak, doru sosyolojik zmler retilmelidir. Ayrca aadaki zelliklerine gre afetler 3 farkl ekilde de snflandrlabilir; 1. Byk lekli: ki veya daha fazla ilin etkilendii 2. Hzl oluan: nsanlara tahliyeye hazrlanmak iin hi zaman tanmayan veya ok az zaman tanyan olaylar 3. Dinamik: Zincirleme etkilerle zamanla byyebilen afetler. Afetler genellikle kkenlerine gre doal, teknolojik ve insan kaynakl olmak zere de snfa ayrlr. Bazen sava gibi insan ve teknolojik afetlerin bir arada kullanld zamanlar ortaya kan afetlere karmak afetler de denilir. Son yllarda afetleri doal ve insan kaynakl olmak zere iki balk altnda inceleme eilimi ar basmaktadr. Bu nedenle, bu kitapkta da afetler doal ve insan kaynakl olarak iki balk altnda incelenmektedir. Doal Afetler: Dnyada sregelen doa olaylar, insanlarn yaamn nemli lde ve olumsuz bir ekilde etkilediinde genel olarak doal afet olarak nitelendirilir. Buradaki doal kelimesi olayn normal, gndelik, kabul edilebilir vb. gibi bir ey olduu anlamna gelmez. Bu kelime ve kavram sadece olayn doa ile ilikili olduu anlamnda anlalp kullanlmaldr. Bu nedenle doa olaylar ile ilikili olarak oluan afetler dnya zerinde insann yaamaya balad zamandan beri hep vardr. Milyonlarca insann lmne neden olan bu doa olaylarnn gnmzde, (bata kresel iklim deiimi olmak zere birok nedenden dolay) saylar, iddetleri ve etkili olduklar sre hzla ve katlanarak artmaktadr.
40

zetle doa ile ilgili afetler; Biyolojik (salgn hastalk) Hidrolojik (sel) Jeolojik (yanarda patlamas ve heyelan) Jeofiziksel (deprem) Meteorolojik (ar ya, frtna) Oionografik (tsunami) vb. eklinde karakter zelliklerine gre gruplandrlabilir. Bu kapsamda yaygn olarak grlen doal afetlerin bazlar unlardr: Buzlanma amur akntlar ekirge istilalar lar lleme Deniz ve gl su seviye deiimleri Deprem Dolu Don Frtna kabarmas Heyelanlar Hortum Kaya dmesi Kuraklk Orman, al ve ot yangnlar Salgn ve bulac hastalklar Seller, (takn, vadi, ky ehir ve baraj selleri) ve su basknlar Scak ve souk hava dalgalar Sis ve dk gr mesafesi
41

iddetli rzgr Tarmsal zararllar Toprak kaymas Toz, kum, yamur, kar ve k frtnalar Tsunami Yanarda patlamas, lav aknts ve kller Yldrm Zemin kmesi vb. gibi saylabilir. Dier bir deyile doal afetler, toplumun sosyo-ekonomik ve sosyo-kltrel faaliyetlerini nemli lde aksatan, can ve mal kayplarna neden olan doa olaylarnn bir sonucudur. Sel ve frtnalar, hortum, orman yangnlar, scak hava dalgalar, hava kirlilii, kimyasal ve nkleer serpintiler, asit yalar, lar, deniz ve gl su seviye ykselmeleri, yldrm, kuraklk, dolu ve don olay gibi meteorolojik veya meteoroloji karakterli doal afetler olarak da adlandrlr. Meteorolojik afetler, doal afetlerin byk bir blmn oluturmakta ve son yllarda giderek artan bir iddette ve sklkta meydana gelmektedir. Gnmzde sanayileme, arpk kentleme, doann tahrip edilmesi ve kresel iklim deiimi gibi insan aktiviteleri bu tr afetlerin etkilerini arttrmasna veya yenilerinin ortaya kmasna neden olabilmektedir. Meteorolojik karakterli doal afetleri dier doal afetlerden ayran en nemli zellik, bunlarn yaplacak izleme ve erken uyarlarla zararlarnn en aza indirilebilmesidir. Bu zellikten yararlanarak, gelimi lkelerin afet ynetimi almalarnn bir paras olan meteorolojik tahmin ve erken uyar ile can kayplarnda nemli azalmalar ve ekonomik zararlarda da nemli dler salanmtr.

42

Bununla birlikte, Trkiyede 1959 ylnda yrrle girmi 7269 sayl kanunun 1. maddesinde afetler saylrken sadece; 1. Deprem 2. Yangn 3. Su baskn 4. Yer kaymas 5. Kaya dmesi 6. vb. afetler denildii iin lkemizdeki afetler ile ilgili istatistiklerde bu afetlerden baka (ve benzeri afetler olarak ifadelen edilen) afetlere ait bilgi bulunmamaktadr. rnein bu kanun, kurakl bir afet olarak saymad iin afet istatistiklerinde Trkiyede (dnyadaki en byk doal afet olan) kuraklk afeti hi yokmu gibi grlmektedir. Bu nedenle, Trkiyede afet istatistiklerini kullanrken afetlerin sadece hasar gren bina saysna gre deerlendirildii ve srf afet fonundan para almak iin yanl rapor edilmi hasarl binalar olduu iin mevcut istatistiklerin gvenilmez olduu unutulmamaldr. nsan Kaynakl Afetler: nsani faktrlerin etkin olduu savalar, i atmalar, terr olaylar, byk gler gibi kresel olaylarn yan sra yanl ve eksik planlama ve uygulamalarn neden olduu yerel ve blgesel karakterli olgu ve olaylar ile bunlarn dourduu afet nitelikli sonularn tmdr. nsan faktrlerinin etkin olduu yani yapay olan afetler, bazen terr gibi kendi bana tetiklenecei gibi bazen de depremin neden olduu baraj yklmas gibi bir doal afet tarafndan da te43

tiklenebilir. Oluumu insana bal, ounlukla dikkatsizlik ve tedbirsizlik nedeniyle meydana gelen ve afet boyutu kazanan teknolojik olaylarn bazlar unlardr: Asit yalar Ateli silahlar ile taciz, silahlanma Ayaklanma, igal, rehin alma, sabotaj, boykot, grev vb. toplumsal olaylar Baraj yklmalar Bina, yol, tnel inaat ve madencilik faaliyetleri ile maden kmeleri Biyolojik saldr, bomba tehdidi Cephane, maden, bina boru hatt, tesis patlamalar plerin toplanamamas, duman, elektrik, su ve gaz kesintileri, dikkatsizlik sonucu endstriyel kazalar, ev ve bina yangnlar Gaz ve kimyasal kaaklar Geni kapsaml bilgisayar sistemleri veya iletiim sistemlerinin kmesi veya devre d kalmas, sibernetik saldrlar (IT Kaynakl virs saldrlar) Gda zehirlenmesi, gmen istilas, hava kirlilii, hayvan ve bitkilerde salgn hastalklar; savalar Hava, su ve evre kirlenmesi kazalar, igal; pilotajdan kaynaklanan kara, deniz, hava ve demiryolu kazalar Keskin nianc tacizi, k seyahatleri, ekonomik kriz, ktlk ve alk Kresel iklim deiimi, ormanszlama, erozyon Kimyasal, biyolojik, radyasyon ve nkleer kazalar ile birlikte serpintiler Salgn hastalklar pheli paket ve mektuplar, terr
44

Tehlikeli madde tayan gemi, tren ve karayolu aralarnda meydana gelen kazalar ile uak kazalar Toksik, patlayc, yanc ve tehlikeli kimyasal maddeler ile birlikte bunlar reten fabrika ve depolarda meydana gelen yangn ve kazalar vb. dir. Yanl yerleim yeri seimi, plansz ve dzensiz yaplamadan kaynaklanan pek ok hatalar zinciri kentlerimizi birok insan kaynakl afet riski havuzuna dntrmtr. rnein, mraniye plnn patlamas, sel altnda kalan mahalleler, itfaiyenin giremedii sokaklar nedeniyle yanan konutlar, patlayan benzin istasyonlar ve sanayi tesisleri, terr ve bu olaylar sonucu ortaya kan can kayplar kentlerimizin ne denli risk altnda olduunu ortaya koymaktadr. Ayrca kentlerde, doal afetler sonras gelien ikincil tehlikeler de zerinde durulmas gereken bal bana birer risk faktrdr. lkemizde, baz afetlere ilikin sorumluluk kanunen ileri Bakanl ile Babakanlk Afet ve Acil Durum Ynetimi Bakanlna, Bayndrlk ve skn Bakanlna; teknolojik afetler arasnda yer alan nkleer kazalar ile ilgili sorumluluk Trkiye Atom Enerjisi Kurumuna verilmitir. Ky tesisleri ve orman yangnlarndaki sorumluluk evre ve Orman Bakanlna, salgn hastalklar konusundaki sorumluluk Salk Bakanlna verilmitir. Dier bir deyile, lkemizde afetler konusunda, merkezi hkmette sorumlu ve grevli makamlarn says oktur. te yandan, ou uluslararas belgede afet olarak tanmlanan kuraklk, hortum, scak hava dalgalar, kimyasal ve nkleer serpintiler, asit yalar, deniz ve gl su seviye ykselmeleri, yldrm, dolu ve don, evre kirlenmesi, kimyasal ve endstriyel kazalar, uak, demiryolu, gemi kazalar gibi afet ve acil durumlar lkemizde henz herhangi bir kuruluun direk sorumluluunda ve herhangi bir yasa kapsamnda ad bahsedilerek resmen ele alnmamtr.
45

2.3. YNETM TANIMLARI

Ya bir yol bulacaz, ya da bir yol aacaz. Anibal Tehlikelerin oluturduu olas risklerin ortaya kma olaslna gre ncesi, an ve sonrasnda yaplan tm almalar, seviyesine gre olay, acil durum ve afet ynetimi olarak adlandrlabilir (ekil 5). Bunlar srasyla yle tanmlanabilir: Olay Ynetimi: Olaylarda Afet Acil Yardm Plannn her servisi altrlmaz ve olaya bir kii ya da kk bir ekip mdahale edebilir; gerekirse sadece standart operasyon prosedrleri ve baz kontrol listeleri kullanlr. Acil Durum Ynetimi: Olayn meydana gelmesinden hemen sonra balayarak, etkilenen topluluklarn tm ihtiyalarn (ulatrma, enkaz kaldrma, arama ve kurtarma, ilk yardm, tahliye, temel ihtiya malzemelerinin temini, geici barnma, kargaa ve dzensizlie kar gvenliin salanmasna yardmc olma, idari ve teknik hizmet destei salama vb.) zamannda, hzl ve etkili olarak Afet Acil Yardm Planlarnn ngrd baz acil durum servisleri tarafndan yerine getirilmesini salayan bir ynetim srecidir. Bir ara ok popler bir deyim olan kriz masas, vali veya kaymakamn bakanlndaki egdm merkezini tanmlamaktayd. Acil mdahaleye katkda bulunacak olan kurumlarn (Yerel Ynetimler, Silahl Kuvvetler, Kzlay, Sivil Savunma Md., Salk Md., vb.) temsilcileri kriz masasn oluturmaktayd. Meydana gelen afetin yerel boyutlar amas ve ulusal afet boyutuna ulamas durumunda egdm merkezi dorudan Babakanlk olmakta veya Babakanlk Kriz Masas kurulmaktayd (ekil 1). 2011 ylnda yrrle konulan afet ve
46

acil durum ynetim merkezleri ynetmelii, bakanlklarda, il ve ilelerde afet ve acil durum ynetim merkezlerinin kurulup altrlmasn ngrmektedir. Kriz kelimesi ince yazldnda iki harften olumakta, bu harflerin biri tehlikeyi, dieri ise frsat temsil etmektedir. John F. Kennedy Kriz (Crisis): Normal dzeni bozan, toplum iin olumsuz sonular dourma olasl bulunan fiziksel, sosyal, ekonomik ve politik olaylarn ortaya kmas halidir. Mevzuatmzda ise, devletin ve milletin blnmez btnl ile milli hedef ve menfaatlere ynelik hasmane (dmanca) tutum ve davranlarn, Anayasa ile kurulan hr ve demokratik dzeni veya hak ve hrriyetleri ortadan kaldrmaya ynelik iddet hareketlerinin, tabii afetlerin, tehlikeli salgn hastalklarn, byk yangnlarn, radyasyon ve hava kirlilii gibi nemli nitelikteki kimyasal ve teknolojik olaylarn, ar ekonomik bunalmlarn, iltica ve byk nfus hareketlerinin ayr ve birlikte ortaya kt haller olarak tanmlanr. Kriz Ynetimi (Crisis Management): Kriz hali artlar sresince uygulanan, durumu normale dndrmeyi amalayan geici ynetim biimidir. Bu tanmlara ilave olarak ileri Bakanlnca afet ve acil durum ynetimini gerektiren haller olaan st haller olarak aadaki ekilde mevzuatta zetlenmitir: Tehlikeli salgn hastalklar, Ar ekonomik bunalmlar, Anayasa ile kurulmu hr demokrasi dzenini ortadan kaldrmaya ynelik yaygn iddet hareketlerine ait ciddi belirtilerin ortaya kmas, iddet olaylar nedeniyle kamu dzeninin ciddi ekilde bozulmas hali,
47

ltica ve byk nfus hareketleri, Kanunsuz grev, lokavt ve ii brakma eylemleri, Etnik yap, din ve mezhep farkllklarndan kaynaklanan olaylar. Burada saylan olaanst hallerin de byk bir ksmnn insan kaynakl afet olduu grlmektedir. Bylece, Doal afetler, tehlikeli salgn hastalklar veya ar ekonomik bunalmlar, anayasa ile kurulmu hr demokrasi dzenini ortadan kaldrmaya ynelik yaygn iddet hareketlerine ait ciddi belirtilerin ortaya kmas veya iddet olaylar nedeniyle kamu dzeninin ciddi ekilde bozulmas hali ilgili mevzuata olaanst hal olarak tarif edilmektedir. Yerleimlerdeki, kurum ve kurulular etkileyen deprem, sel, heyelan vb. gibi herhangi bir afet olduunda tm faaliyetler tamamen durabilir. Bu olaylar bazen yerleim birimlerinin, kurum ve kurulularn uzun bir sre ilevlerini yerine getirmesini engeller. Afet Acil Yardm Planlarnn ngrd servislerin ibirlii iinde olaya mdahale edilir. Ayrca komu kurumlar ve yerleim birimleri vb. dardan gelen yardmlara da ihtiya vardr. Bu nedenle, Afet Ynetimi (Disaster Management): Afet sonucunu dourabilecek olaylarn nlenmesi veya zararlarnn azaltlmas amacyla, afetlere hazrlk ve onlarn olas risk ve zararlarn azaltlmas ile birlikte afetlerden sonra mdahale etme ve iyiletirme gibi almalarn tmnde yaplmas gereken almalarn, toplumun tm kesimlerini kapsayacak ekilde planlanmas, ynlendirilmesi, desteklenmesi, koordine edilmesi, gerekli mevzuat ve kurumsal yaplanmalarn oluturulmas veya yeniden dzenlenmesi ve etkin ve verimli bir uygulamann salanabilmesi iin toplumun tm kurum ve kurulularyla, kaynaklarnn bu ortak amalar dorultusunda ynetilmesidir.
48

zetle Afet Ynetimi, Afet risklerinin azaltlmas , Afetlerin iddetinin ve oluturaca kt sonularnn zararlarnn nlenmesi ve azaltlmas, Senaryo ve olas hasar ve ihtiyalarn tahmin edilmesi, Acil durumlara mdahaleye planlama ve hazrlk, Eitim ve tatbikatlar, Erken uyar, tahmin, izleme, Afet sonras hzl etki ve ihtiya analizi, Afet annda hzl ve etkili mdahale ve iyiletirme, Afet sonras iyiletirme ve rehabilitasyon vb. iin srekli, btnleik, kapsaml, ok sektrl, ok disiplinli sosyoekonomik yntem, planlama ve nlemlerin uygulanmas faaliyetlerinin tmdr. Bylece afet ynetiminin temel hedef ve amalar: 1. Can ve mal kaybna yol aabilecek riskleri minimum seviyeye indirerek, olas kayp ve riskleri nlenmek 2. Afetlerden birinci derecede zarar grenleri kurtarmak 3. Mal-mlk, doal evre, kltr ve tabiat varlklarn korumak 4. Afet sonrasnda hayat normalinden daha iyi bir ekile dntrmek 5. srekliliini, hizmetlerin devamn ve srdrlebilir kalknmay salamak eklinde zetlenebilir. Bu veya benzeri balklar altnda toplanan amalar, afet ynetimi almalarnn sadece afet srasnda ya da sonrasnda yaplacak mdahaleyle snrl kalamayacan gsterir. Afetler olmadan gerekli nlemlerin alnmasnn, en az afet srasndaki etkin mdahale kadar nemli olduu, hatta bunlarn bir btnn paralar olduu ortadadr. Modern afet ynetim yaklam, ulusal dzeyden en kk
49

idari birime kadar uygulanmaldr. Afet ynetimi dinamik ve yaayan bir ynetimdir; srekli yenilenmeli, gzden geirilerek gelitirilmelidir. Afet ynetimi evrelerinin baaryla ve etkin bir ekilde uygulanmas, yaplacak organizasyonun olas tm afetlerin gz nnde bulundurulmas ve sorumluluun paylalmasyla mmkndr. Organizasyonlarn lke apnda (iinden daha kk fakat tpatp benzer bebekler kan matrua gibi) modler bir yap iermesi, ilgili birimlerin her drt evre ierisinde kolayca entegre olabilmesini salar. Organizasyon ierisinde uzmanlk alanlar dorultusunda sorumluluk paylam ve birimler arasnda etkili bir iletiim arttr. Afet ynetiminde drt ana evrenin entegrasyonu ayn zamanda kamu, zel sektr ve gnll kurulularn en st dzeyde koordineli bir ekilde almasyla gerekleebilir. Benzeri bir anlayla, integrated karl olarak, yine yerine gre, kapsaml, btnleik, tmleik, birleik vb. grup szcklerinden birini kullanabiliriz. Bylece bir Kapsaml Afet Ynetimi Sistemi oluturmak iin 1. Tm tehlikeleri gz nne almak, 2. Tm evreleri uygulamak, 3. Tm kaynaklar kullanmak, 4. Tm birey ve kurulmalarn bu almalara katlmasn salamak gerekir. Bu nedenle, lkemizin snrlar iinde doal ve insan kaynakl tehlike, risk ve afetler sonucunda, insan hayat, malmlk, evre, doal, tarihi ve kltrel varlklar asndan ortaya kabilecek maddi ve manevi kayp ve zararlarn nlenmesi,
50

risklerin belirlenmesi ve azaltlmas, planlama, eitim, tatbikat ve benzeri hazrlk almalarnn yaplmas, tahmin ve erken uyar sistem ve yntemlerinin gelitirilmesi, gerektiinde etkin mdahale ile kayp ve zararlarn artmasnn engellenmesi, acil yardm, iyiletirme ve yeniden ina almalar ile afetlere daha hazr bir ekilde ehir yaamnn hzla normale dnebilmesi konularnda yaplacak tm ilemlerin usul ve esaslar kapsaml afet ynetimi dhilinde ele almak zorundayz. Bylece gnmzde afet ynetimi, risk ve zarar azaltma, hazrlk, mdahale ve iyiletirme gibi 4 ana evreden oluur. Ancak bu evreler, tahmin ve erken uyar, afetlerin anlalmas, etki ve ihtiya analizi ile birlikte yeniden yaplanma gibi alt evreleri de kapsar (ekil 6). Risk ynetimi afet ncesi kriz ynetimi de afet sonras faaliyetlerin alma sistemini belirler.

ekil 6. Klasik afet ynetimi dngs. Bu dng ematik olarak afet ynetim sisteminin evreleri, afetler ile ilgili risk ve kriz ynetiminin kapsamn gsterir. DKKAT! Bu ekilden afet ynetimi almalarnn mutlaka ve sadece bir birinin pei sra yaplaca anlam kartlmamaldr.

51

Afet ynetiminin her aamasnda da planlama, risk azaltma vb. almalar vardr ve bu aamalar her zaman birbirini takip etmek zorunda olmad gibi, genellikle birbirinin iine girerler. zellikle de risk ynetimi, afet ynetim sisteminin her evresinde ortaya kabilecek yeni riskleri de dikkate alabilmelidir. Yeniden ina faaliyetleri ise mutlaka gelecekteki tehlike ve riskleri nlemeyi veya etkilerini en aza indirmeyi amalamaldr. Afet ynetiminin tm evreleri, bir btnlk ierisinde ele alnp, afet ncesi, sras ve sonrasnda etkin bir ekilde uygulanmal. Bu evrelerin, dorusal olarak ilikili deil, dngsel bir iliki yaps gsterdii unutulmamal. Afet olmadan hazrlkl olma ve zarar azaltma almalar etkin bir ekilde uygulanmaldr. Afet srasnda yaplan mdahale ve afet sonrasndaki iyiletirme almalarnn ardndan, elde edilen tecrbelere dayanarak, tekrar baa dnlerek hazrlkl olma ve zarar azaltma evrelerine geilmelidir. ekil 6da verilen afet ynetimi dngs, her aamada yaplan faaliyetlerin, bir sonraki aamada yaplmas gereken faaliyetlerin baarsn etkileyeceini de anlatr. Bu nedenle de afet ynetimi sistemi, kapsaml, entegre veya btnleik afet ynetimi olarak adlandrlr. Sonu olarak afet ynetim sistemini, afet ncesi (afet risk ynetimi), afet sonras (afet kriz ynetimi) eklinde ikiye ayrmak mmkndr. Risk ynetimini de risk azaltma ve hazrlk; kriz ynetimi de mdahale ve iyiletirme aamalar ile tanmlayabiliriz. Bu durumda afet ynetiminin 4 ana aamas u ekilde tanmlanabilir: 1. Risk azaltma: Afetlerin etkisini azaltma ve/veya yok etmek iin atlan admlar. 2. Hazrlk: Plan, prosedrler, eitim, retim, koordinasyon almalar. 3. Mdahale: Can ve mal kurtarma almalar.
52

4. yiletirme: Afet ncesinden daha iyi bir duruma dnmek iin atlan admlar. Dier bir deyile, Bilimsel, Kapsaml ve Btnleik Afet Ynetiminin ana bileenleri ve evreleri unlardr:

1. Risk ve Zarar Azaltma (Risk Reduction) Tehlike Analizi (Hazard Assessment) Risk Analizi (Risk Assessment) Risk Azaltma nleme (prevention) Saknm (avoidance) Risk ve Zarar Azaltma (mitigation) Risk Transferi Risk letiimi 2. Hazrlk (Preperadnes) Olay Komuta Sistemi Planlama Tahmin ve Erken Uyar Tatbikatlar Eitim
53

3. Mdahale (Response) Etki ve htiya Analizleri Olay Yeri Ynetimi Erken yiletirme Geici barnma Ba ve Gnll Ynetimi 4. yiletirme (Recovery) Orta ve Uzun Vadeli yiletirme Yeniden na Sreklilik gstermesi gereken bu faaliyetler, afetler halkas veya zinciri denilen aadaki ekilde daha kolay incelenebilir: Bylece kapsaml afet ynetimi sisteminde, Risk ve zarar azaltma Hazrlk Tahmin ve erken uyar vb. gibi afet ncesi korumaya ynelik olan almalara afet risk ynetimi denilirken; zetle, koruma amacyla tehlike ve riskin belirlenmesi, analizi ve deerlendirilmesi, imkn, kaynak ve nceliklerin tanmlanmas, afet senaryolarnn hazrlanmas ve uygulama nceliklerinin belirlenmesi ile riskin azaltlabilmesi ve azaltlan riskin ynetilebilmesi iin genel politika ve stratejik planlarla birlikte uygulama planlarnn hazrlanmas ve hayata geirilmesi srecine de afet risk ynetimi denilir. Bu kapsamda Etki ve ihtiya analizi Mdahale yiletirme Yeniden ina
54

vb. gibi afet sonras dzeltmeye ynelik olarak yaplan almalar ise afet kriz ynetimi veya acil durum ynetimi olarak adlandrlr. Afet risk ynetiminin ihmal edildii yerlerde afet kriz ynetimi veya acil durum ynetimi asla baarl olamaz. Hatta tek bana uygulanan kriz ynetimi, reflekse dayal ilkel bir ynetim tarzdr! Yani, tek bana uygulanan afet kriz ynetimi; tepkisel, egdmsz, yanl hedef kitleli, etkisiz, zamansz, gven vermez ve afetin felakete dnmesine neden olabilir (ekil 7). Bunun iin lkemizde de artk kriz ynetiminden risk ynetimine geerek afetlere mdahale ve iyiletirmeden daha ok afetin olumamas, nceden zararlarnn azaltlmas, hazrlk, tahmin ve erken uyar konularna nem verilmelidir.
ekil 7. DKKAT! Risk ynetimi olmadan tek bana uygulanan kriz ynetiminin panik ve vurdumduymazlk gibi sadece iki aamas vardr.

lkemizde uygulanan Afet Ynetim Sisteminin, Modern: Hazrlk, Zarar Azaltma, Mdahale ve yiletirme Evrelerinin tmn ieren, Btnleik: Drt evreyi ve tm kaynaklar bir g altnda toplayan, toplam kalite ynetimi anlaynda ve afet ynetimini bir btn olarak gren, Toplum Tabanl: 4 evrede de halkn, sivil toplum kurulular ve gnlllerin katlmn salayan bir anlaya kavuturulmas hedeflenmelidir. Risk azaltma ve risk ynetimi bir kerede yaplp bitirilebilecek bir ey deildir. Bu almalar, srp giden gndelik hayatla birlikte srekli olarak ve her afet ynetimi aamasnda deien risklere kar periyodik olarak gelitirilerek devam ettirilmesi geren bir sretir.
55

56

III. AFET RSK VE ZARARLARININ AZALTILMASI

Felaket baa gelmeden evvel nleyici ve koruyucu tedbirleri dnmek lazmdr, geldikten sonra dvnmenin anlam yoktur. M. K. Atatrk Genelde afet ynetiminin; zelde de afet risk ynetiminin ilk ve en nemli evresi afet risklerini azaltma evresidir. Risk azaltma afet ynetiminin adeta kalbidir; ke tadr. Bu aamadaki almalar, tehlikeli durumlar ve bunlarn oluturabilecei can, mal ve i/hizmet kayb riskini azaltmay veya tamamen ortadan kaldrlmasna ynelik ve sreklilii olan aktivite ve nlemlerden oluur. nlemler, yapsal ve yapsal olmayan nlemler diye iki ana snfa ayrlr. Afetlerin etkisini azaltmak iin yaplan risk azaltma almalarnn en ok yerel seviyede baarl olduu unutulmamaldr. Bu nedenle, afet ile ilgili almalarmzn ounu risk ve zarar azaltmaya yneltmeliyiz. nk hem afete neden olabilecek tehlikelerin, hem de bu tr tehlikelerin etkisinin yk57

sek olduu durumlarda yerel toplumlarn kar karya olduu risk, felaket gibi ynetilemez bir seviyede olabilir (Tablo 1). Gnmzde Felaket Ynetimi diye bir yntem olmadndan riskin mutlaka kabul edilebilir bir seviyeye indirilmesi gerekir.
Tablo 1. Basit bir risk matrisine gre olay, acil durum ve afet ynetimi ynetilemez ve kabul edilemez olan yksek risklerin mutlaka azaltlp kabul edilebilir bir seviyeye indirilerek ynetilebilir bir hale getirilmesi gerekir.

ster bir kent, ister bir iletme olsun, yasal zorunluluklar, bireyin sal, can ve gvenlii, kurum ve iletmenin i, hizmet sreklilii dikkate alndnda, kabul edilebilecek dzeye indirilmi risk, Kabul Edilebilir Risk Derecesi (KERD) olarak tanmlanr. Bu nedenle, eitli risk analiz yntemleri neticesinde derecelendirilen riskler iin ana hedef, risk derecesini KERDe indirmek olacak ekilde nleme ve zarar azaltma almalarn balatmak olmaldr. Yukardaki matristen grld gibi Riski Reddetmek gibi kabul edilebilir ve mantkl bir seeneimiz de yoktur. Riski reddetmek sadece kafay kuma sokmak ya da bir hayal leminde yaamak gibi bir ey olabilir. Baz insanlar zor problemler karsnda vurdumduymaz bir ekilde hareket ederek problemin kendiliinden kaybolup gideceini umabilir (ekil 7). Bu yaklam hibir ekilde problemi zmez; hatta tam tersine problemin daha kt ve zmsz bir hale gelmesine neden olur. zetle Tablo 1deki riskler iin en uygun tepki verme ynte58

mi aadaki gibi olabilir: i. Riski Kabul Et: Eer nadir grlen bir olayn etkisi dkse, en akla uygun yntem o riski kabul etmektir. Bu ok yaygn bir yntemdir. rnein, eer riski kontrol etmek ya da azaltmann maliyeti gerek riskin neden olabilecei kayplardan daha bykse genellikle risk kabul edilir. Kk bir hrszlk, bir malzemenin krlmas ya da bir makinenin bozulmas, trafik kazas, kavga vb. gibi. ii. Riski Dzenle: Grlme skl yksek fakat etkisi dk riskler iin en uygun strateji o riski izlemek ve gerektiinde ortadan kaldrmak iin mdahale etmektir. Bina yangnlar gibi riskler iin Bina Yangn Ynetmelii vb. gibi dzenlemeler yaplr. Fakat yine de bina yangn grldnde yerel birimler ona rutin bir ekilde mdahale eder. iii. Riski Azalt: Hem oluma ihtimali, hem de ykc etkisi yksek olan risklerin mutlaka azaltlmas gerekir. Deprem, sel ve kuraklk gibi ykc sonular felaket boyutunda olabilecek riskler ile olduu gibi asla yzleemeyiz. Bu risklerin sonularnn afet eklinde ortaya kmasn beklenmeden olas ykc etkilerinin kabul edilebilir bir seviyeye azaltlmas gerekir. iv. Riski Planla ve Ynet: Oluumu nadir olan bir olayn beklenen etkisi yksekse; bir yandan o riski kabul edilebilir bir seviyeye azaltlrken, dier yandan da riskin or59

taya kp bir afete dnmesi ihtimaline kar, onunla mcadele edebilmek iin kapsaml bir Afet Mdahale Plan yaplr. u an Japonyadaki deprem riski gibi ynetilebilir bir seviyeye indirgenmi afet riski buna rnek olarak verilebilir. Hibir zaman riskleri tmyle yok edemeyiz, fakat onlar makul bir seviyeye indirgeyebiliriz. Bu tr risk azaltma almalar iin afet ncesi harcanan 1 ise bunun afet sonras 4 ila 20 kat veya daha fazla bir miktarda fayda olarak geri dnd dnyann pek ok yerinde grlmtr. Daha ok afet ncesi olmak zere, afet an ve sonrasnda yaplan risk azaltma almalarnn amac; nsanlar, mal, yap, hizmet, doal ve kltrel kaynaklar, kalknmay ve toplumun refahn korumak Afete mdahale ve iyiletirme almalarnn maliyetini azaltmak olarak zetlenebilir. Sonu olarak bu faaliyetlerden de grlebilecei zere bu safhadaki faaliyetler, kurtarma ve ilkyardm veya iyiletirme safhalarndaki faaliyetlerden gerek kavram ve gerekse uygulama ekilleri asndan ok farkldr. Bu faaliyetler birok kurum ve kurulula, ok eitli disiplinlerin belirli bir hedef dorultusunda almasn gerektiren, toplum tabanl ve uzun vadeli almalardr. Bu nedenle de, toplumun her kesimini ilgilendirmekte ve bu kesimlerin olmazsa olmaz katk ve gayretleri gerekmektedir. Bir dier deyile riski kabul edebilmek iin, afet ncesine ynelik tedbirlerin ivedilikle alnmas ve risk byklnn maksimumdan minimuma doru ivmeli bir ekilde drlmesi gerekmektedir. Bu da afet ynetimi almalarnn kalbini tekil etmektedir. Bylece her afetin riskini kltmek iin (rnein, fayn
60

yerini deitirmek vb. gibi) tehlikeleri ortadan kaldramayacamza gre byk lde toplumun zarar grebilirliini azaltmak zerinde durmamz gerekir. Bu nedenle, modern afet ynetiminde faylar gibi tehlikeler ile deil; onlara maruz kalma durumumuz ve savunmaszlmz zerinde allr. Bu nedenlerden dolay da risk analizi riskleri belirlerken aadaki deprem ve sel rneinde grld gibi sorularn cevaplarn oluturmak iin nerede, ne sklkta, ne kadar, ne iddette vb. gibi sorularn zerinde durur: Deprem riski nedir? En fazla risk oluturan en ykc depremler nerede ve ne kadar sklkta oluabilir? Deprem ynetmelii ile en ok grlen bina tipi ve kritik tesislerin dayanakll lsne bal olarak deprem tehlikesi nasl hesaplanr? Depremin olas etkisi nedir? (rnein, binalarn ve/veya altyapnn yzde ka hasar grebilir?) Sel riski nedir? Farkl byklkteki sellerde sel sularnn ykseklii nerede, ne kadar olacak? Hangi binalar, altyap, sanayi ve tarm alanlar potansiyel sel yata ve sel tehlike blgesinde yer almakta? Farkl byklkteki seller iin hangi ehirlerdeki toplum en fazla etkilenecek? Blgede daha nce meydana gelen seller ve yarattklar etkiler nelerdir? Sonu olarak genel anlamda risk analizi; Bir tehlike seilmeli Bu tehlikeye maruz olabilecek toplumu belirlemeli Bu tehlikenin toplum zerine olabilecek sonular tahmin edilmeli
61

Toplumun 5 esinin her biri iin bu tehlikeye ynelik zarar grebilirlii analiz edilmeli Toplumun bu tehlikeye kar koyma kapasitesini yani krizi ynetebilirliini belirlemesi eklinde yaplr. Riski azaltabilmek iin ncelikle riski oluturan faktrlere baklmas gerekir. Aadaki risk ifadesinde grld gibi risk tehlike, maruziyet ve savunmaszln bir fonksiyonu olarak ifade edilebilir.

Bu ifadeden de grlebilecei gibi eer mmknse tehlikeyi tmyle ortadan kaldrp riski sfrlayarak nleyebiliriz. Eer onlardan saknabilirsek tehlikeye maruz kalmayabiliriz ve/veya savunmasz taraflarmz mmkn olduunca glendirerek afetlerden dolay oluacak kayplarmz azaltabiliriz. Dier bir deyile risk azaltmann nleme, saknma ve zarar azaltma gibi belli bal yolu vardr. Bu nedenle risk azaltmadaki zarar azaltma, nleme, saknma ve afetlere hazrlk birbirinden farkl almalardr. yle ki; Afetleri nleme tehlikeyi yok etmeyi amalar, rnein yangn ve sel tehlikesi gibi nlenebilir tehlikelerden kalc bir koruma salanabilir Afetlerden saknmann amac, tehlikeli blgelerden uzak durarak tehlikelere maruz kalmamay ve riski sfrlamay amalar. Zarar azaltmann amac ise deprem gibi nlenmesi mmkn olmayan tehlikelerin neden olabilecei kayp ve zararlar ile birlikte riski mmkn olduunca azaltmaktr.
62

Afetlere hazrlk ise yok edilemeyen, saknlamayan ve azaltlamayan, risk ortaya knca onunla ba edebilmek iin yaplmas gereken tm almalar kapsar. zetle, tehlike nleme, saknma ve zarar azaltma almalar risk azaltma ad altnda toplanr. Risk azaltma almalarna afetlere hazrlk almalar da eklenince btn bu almalarn tmne risk ynetimi denilir. Bylece risk azaltmann tanm ve amac yle zetlenebilir: Uzun dnemde tehlikeli durum ve bunlarn etkileri nedeni ile oluabilecek can ve mal kayb zararlarn azaltmay veya ortadan kaldrmay amalayan sreklilii olan aktivite ve nlemlerdir. (Bunu ayn zamanda yapsal ve yapsal olmayan elemanlardan oluan kayp ve zarar azaltma almalar olarak iki adan inceleyebiliriz.) Risk azaltmann amac ayn zamanda, kurum ve kurulular, iyerlerini ve halk temel afet bilinci ve nlemler konusunda eitmek, bylece kayp ve yaralanmalar azaltmaktr. Afete hazrlk bilinci ve kltr yaratmak ve panii nlemek. Risk azaltmann faydalar ise zetle yle sralanabilir; Afetlerin sonularn hafifletmek kincil tehlikelerin oluumunu engellemek Afetlerin etkilerini snrlamak Afetler direnli toplum ve kurumlarn olumasn salamak Temel afet bilinci kltr oluturmak Mdahaleyi kolaylatrmak Acil yardm aamasnda genel yaama dzenini rgtlemek yiletirme aamasnda daha iyi artlarda normale dn kolaylatrmak. Afet ynetiminin bu aamas afet riskini azaltmay ierdii iin, afet acil yardm planlar yrrle girmeden nce veya sonra oluturulabilir. Ekonomik zarar azaltma nlemleri, uzun
63

dnemde srdrlebilir kalknma ve afet kayplarn azaltmak iin ok nemlidir. Risk azaltma almalar, tehlikelere ak blgelerde sel, frtna veya depremler sonras, tekrar yeniden yaplanma (ykm-yara sarma) ksr dngsn ortadan kaldrabilir. Bir acil durum veya afet sonras, bu konudaki duyarllk artmken, baz maddi kaynaklarn elde edilmesi daha kolay olabilir. Ayrca baz tesis ve altyap nitelerinin tasarm ve konumu yeniden ele alnmaldr. Bylece afet sonras zarar azaltma srecine nem vererek plan yapmak, daha gvenli yerleim birimleri ve yaam tarz oluturmamz salayacaktr. Risk azaltma safhas, aslnda afetlerden sonra iyiletirme ve yeniden ina safhasndaki faaliyetleri ile birlikte balar ve yeni bir faaliyet olana kadar devam eder. Bu safhada yrtlen faaliyetler lke, blge ve yerleme birimi baznda olmak zere ok geni uygulama alan gstermektedir. Bylece olas risk azaltma almalar iin; Afet zararlarn azaltmak iin mevcut tevik ve kaynaklarn belirlenmesi, Yerleim blgesinde, kurum ve kurululardaki tehlikelerin belirlenmesi, Yerleim blgesi, kurum ve kurulular iin risk profilinin karlmas, Afet senaryolarnn retilmesi ve zm yollarnn gelitirilmesi, Etki analizi ve olas hasarlarn belirlenmesine ynelik hazrlklarn yaplmas, Yaplm olan afet ynetimi almalarn gzden geirmek ve yaplmam olanlar belirlemesi, Ksa, orta ve uzun vadeli zarar azaltma planlarn hazrlanmas, Mevcut zarar azaltma nlemlerinin deerlendirilmesi, Toplumu ve deiik kurum ve kuruluu ilgilendiren hazr64

lk ve planlar ile ilgili koordinasyonu salanmas, Toplumu afet ncesinde korumaya ynelik erken uyar alt yapsnn kurulmas, Tehlikeli blgelerin yeri, meydana gelebilecek zararlardan korunmak iin alnmas gereken nlemler konusunda toplumun srekli ve doru bir ekilde bilgilendirilmesi, Toplumun afet bilincini ykseltmeye ynelik almalarn yaplmas, Risk altndaki yap ve insanlarn kamulatrma ve nakil ile korunmas, Risk altndaki kritik ve hayati yap, tesis ve alt yapnn glendirilmesi, Mevcut planlarn gncelletirilmesi ve gelitirilmesi, Tarihi eserler, evre ve doal hayat korumas, Afet annda ve sonrasnda uygulanacak yasal mevzuatn gzden geirilmesi ve ihtiya halinde yeniden dzenlenmesi, Yap ve Deprem Ynetmelikleri, alan kullanm ynetmeliklerinin gzden geirilmesi ve gerekiyorsa yeniden dzenlenmesi, Afet tehlikesi ve riskinin makro ve mikro lekte yeniden belirlenmesi, gelitirilmesi ve tehlike haritalarnn hazrlanmas, htiya duyulan bilimsel ve teknik aratrma-gelitirme faaliyetlerinin planlanmas ve uygulanmas, lke iin afet gzlem ebekeleri, erken uyar ve kontrol sistemlerinin kurulmas ve gelitirilmesi, Afet zararlarnn azaltlmas konusunda ilgili her kesimi kapsayan geni kapsaml eitim faaliyetlerinin yrtlmesi, Afet zararlarnn azaltlmas kavramnn, kalknmann her aamasna dhil edilmesi ve uygulanmasnn salanmas,
65

Afetlere kar nleyici ve zarar azaltc mhendislik tedbirlerinin gelitirilmesi ve uygulanmas, Srdrlebilir bir kalknma iin i yerlerinin de afetlere direnli hale getirilmesi vb. gibi pek ok faaliyet rnek olarak risk azaltma safhasnda yaplmas gereken ana faaliyetler arasnda saylabilir. Afet ynetimi asla ve tek bana bir afetlere mdahale almas deil; nemli bir sosyo-ekonomik kalknma ve gelime problemidir. Fakat yoksulluk ve yava kalknmadan dolay, afetlerin olumsuz etkileri daha da byr. Kalknmakta olan lkeler afetlerin olumsuz etkilerini nleyecek veya tketecek snrl kapasiteye sahip olduklarndan afetlere kar zellikle daha fazla zarar grebilir durumdadrlar; fakat risk azaltmaya yeterli kaynak aktaramamaktadrlar. Bu nedenle, dk gelir dzeyindeki lkelerin insanlarnn, yksek gelir dzeyi olan lkelerin insanlarndan 4 kere daha fazla afetlerden dolay lme olasl vardr. Ayn zamanda, gelimekte olan lkelerde GSYHnin oran olarak afetlerin ortalama maliyeti sanayilemi lkelere gre %20 daha fazladr. zellikle yoksul ve gelimekte olan lkeler; Afetleri dikkate almadan gelime programlarna younlar, Afet riskini azaltma konularna ncelik vermek istemezler, Afetlere kar kendilerini sigorta yaptrmak iin kk de olsa kaynak ayrmak istemez, Afet risklerinin ynetilememesi ve biriktirilmesi, zenginlemeyi engelledii iin, yoksulluk tuzann kskacndan kamazlar. Yoksullar, afetten sonra yardm ve iyiletirme almalarnn ok daha pahal olduunun da yeterince farknda deildir. Afetler yoksullara yaplan yardm engeller. Afetlerden sonra
66

retim ve dolaysyla vergi gelirleri azalmakla birlikte devletin kaynaklar, afetlerden sonra mdahale, iyiletirme ve yeniden yaplandrmaya aktarldndan dolay yoksullara yaplan yardmlar ve yoksullukla mcadele iin ayrlan fonlar nemli lde azalr. Hlbuki afet risklerinin azaltlmas ok daha ekonomik bir yoldur. zetle, Benjamin Franklinin dedii gibi 1 gram hazrlk/nlem, 1 kilogram mdahaleden daha iyidir! Risk ynetimi ilemleri; tehlikeler, tehlikelere maruz olabilecek kymetler ve toplumun tehlikelerin oluturduu risklere kar olan savunma mekanizmalarnn durumunu belirlemek ve riskleri azaltmak iin srdrlebilir politika, protokol ve ynetmelikler retmek olmaldr. Afet riskinin nicel ya da nitel yollarla (matematiksel/nicel olarak)
Risk = Tehlike x Maruziyet x Savunmaszlk

belirlenmesi ya da hesaplanmas ve kabul edilebilir olup olmadnn deerlendirilmesine afet riskini deerlendirme (disaster risk assessment) denir. Afet riskinin belirlenebilmesi iin ncelikle afete yol aabilecek tehlikelerin neler olduklar; yerleri, byklkleri, olu sklklar, tekrarlanma sreleri ve etkileyebilecekleri alanlar belirlenmeli, bu tehlikeden etkilenebilecek nfus, yap ve alt yaplar, kritik tesislerin, ekonomik ve sosyal, evre, tarihi, kltrel vb. tm deerlerin envanterini karmak gerekir. Tehlikenin gereklemesi halinde bu deerlerin urayabilecekleri fiziksel, sosyal, ekonomik ve evresel kayplar bylece nceden tahmin edilebilir.

67

3.1. RSK DEERLENDRME VE AZALTMA

Hibir eyi grnne gre deil; delil ve bulgulara gre deerlendirin. Bundan daha iyi bir kural yoktur. Charles Dickens zetle, mmknse afet tehlikesinin nlenmesi ve/veya byk kayplar dourmamas iin alnmas gereken tm toplumsal nlemler ve faaliyetler risk azaltma safhasnda yaplmaldr. Risk azaltmaya ynelik almalarn etkin ve baarl olabilmesi iin de tm faaliyetlerin belirli bir strateji ve program erevesinde yrtlmesi gerekir. Bir risk ynetim stratejisi en azndan aadaki admlarn tmn iermek zorundadr: lke / Blge / l / le Durum Analizi Tehlike Analizi ve Profili
68

Maruziyet Analizi Savunmaszlk Analizi Risk Analizi ve Profili Risk Azaltma Yntemlerinin Belirlenmesi Risk Azaltma Eylem Plan

i. Durum Analizi
Balamak, yar bitirmektir. Horatius Durum analizi iin aadaki bilgilerin lke/blge/il/ile dzeyinde belirlenmesi gerekir: Mevcut veri ve risk konulu almalara ait envanterinin sistematik bir ekilde kartlmas (rnein, bunun iin GRIP ynetimi kullanlabilir) Mevcut almalarn bir araya getirilip btnletirilmesi htiyalar ve eksiklerin belirlenmesi Koordinasyon mekanizmalar

ii. Tehlike Analizi ve Profili

Az ey bilirsek bir eyin doru olduuna emin olabiliriz, bilgi artnca phe de artar. Goethe Her afet iin ayr ayr olmak zere, her yerleim yeri ya da kurum ve kurulua zel bir risk analizi ve risk azaltma almas yaplmas gerekir. Risk analizi ve azaltma almas, tehlike analizi ile balar. Bunu takiben risk analiz edilip azaltlabilir.

69

Riskin belirlenebilmesi iin aadaki risk ifadesindeki

Risk = Tehlike x Zarargrebilirlik

ilk parametre olan tehlikenin ncelikle analiz edilmesi gerekir. iii. Tehlike analizi, can kayb, yaralanma, mal kayb, sosyal ve ekonomik kayplar veya evrenin tahrip olmas gibi fiziksel veya insan kaynakl olaylarn ykm potansiyeline deer bime olarak da tanmlanabilir. Tehlike analizi, belirli bir yer, zaman, iddet ve zarar grebilir bir toplum iin ekstrem (srad) olaylarn etkili olduu sreyi ve oluum olasln deerlendirir ve tanmlar.

Tehlike analizi; Tehlike kaynaklarn (aktif sismik faylar, frtna paternleri, ya paternleri, sel yataklar vbni) belirlemek, Tarihsel veriye gre tehlikelere ak olan alanlar belirlemek,
70

Tehlikenin (iddet ve olaslk gibi) karakteristik zelliklerini belirlemek, Tehlike olaslk ve iddet haritalarn (25, 50, 100, 200, 500, vb. yllk tekrarlanma aralklar iin) hazrlamak, Tehlike zonu ve blgeleri haritalarn hazrlamak eklinde zetlenebilir.

Burada;

Anahtar Sorular: Ne kadar sk? Ne kadar byk? Nerede? kt: Olayn yersel iddet dalm eklindedir. Btn bunlar iin tehlikelerin yersel, boyutsal ve zamansal zelliklerinin aadaki ekilde ayr ayr belirlenmesi gerekir: a. Yersel Analiz: Potansiyel tehlikenin Yeri, Yaylma alan, Kaynak parametrelerinin analiz edilmesi. rnein bir deprem iin; Sismik faaliyet, Tektonik rejim, Fayn geometrisi, Yrtlmann tipi, Fayn derinlii, vb. b. Boyutsal Analiz: Potansiyel tehlike Ne kadar kt olabilir? Boyutlar nelerdir? Tehlikenin yerel zelliklerinin analiz edilmesi rnein, deprem iin Faya yaknlk Jeolojik yap ve zemin durumu vb.
71

Hangi iddet veya kuvvetle tehlike oluabilir? Hangi lekte tehlike oluabilir? Bir afet ya da acil durumun kapsama alan; bir Oda, Kat, Bina, Kurum, Kurulu, Topluluk, Toplum, l, le, Mahalle, Sokak, Blge, lke, olabilir. c. Zamansal analiz: Gelecekte olabilecek olan tehlikenin, ne zaman ve ne kadar sklkta olmas beklenmekte? Sklk Sre Tekrarlanma aral (varsa periyodiklik) Oluum ihtimali Trendler zetle tehlike oluturan olaylarn; Etkileme iddeti (can, mal, evre, i/hizmet sreklilii, vbine olas etkisinin bykl) Oluum skl, olasl (veya tekrarlanma sresi) En ok etkilenecek alan ve meknlar ile birlikte muhtemel yaylma alanlar Etkileyebilecei toplam insan says Etkili olabilecei sre ve dnemler/mevsimler Tahmini oluma veya ortaya kma hz Varsa oluumuna dair iaretler veya erken uyar (ikaz) sistemi/yntemi Mmknse tahliye iin gerekli olan zaman Mevcut ve nerilen risk ve zarar-azaltma nlemlerini belirleme
72

vb. gibi zelliklerinin saptanmas ile elde edilen bilgilere, tehlike profili denilir. Tehlike analizi iin atlmas gereken admlar da: Bilgi toplama, Veri toplama, Bilgi ve verileri snflandrma, Tarihsel olaylar inceleme, Tehlikelere ynelik zarar grebilirlii analiz etme, Ynetmelikler hazrlama, eklinde zetlenebilir. Burada tarihsel kaytlar ile ilgili bir uyarda bulunmamz gerekir. nk gnmzde mevcut tehlikelerin oluum skl, alglanmas ve olayn skl ile ilgili bilgilerin derlenmesi tarihsel kaytlar tutulduu zamankinden farkl olabilir. rnein, deprem iin tarihsel deprem kaytlar aletsel dnemden nceki insanlarn duyumlar ve yapsal ykma dayanan iddete bal bilgilerdir. Ayrca, baz tehlikeler ok nadir olutuu iin tarihsel kaytlardan oluum olasln belirlemek zordur. Bu nedenden dolay aadaki kaynaklardan gemie ait bilgileri toplarken gnmzdeki mevcut trendleri ve olaslklar ayrca dikkate almamz gerekir. Gemie ait bilgi toplamak iin en ok kullanlan kaynaklar Veri tabanlar Arivler Gazete haberleri Yllklar Bltenler Bilimsel Kaynaklar Makaleler Bildiriler Kitaplar
73

 Teknik Raporlar/Kataloglar nternet sayfalar Videolar Haberler Yallar Kltrel kaynaklar (masal, trk vb) eklinde saylabilir. Bunlara ilave olarak, tehlikelere ynelik bilgi kayna iin her konunun uzmanna (rnein, meteorolog, jeolog, sismolog, jeofiziki, evreci, i gvenlii uzman, itfaiye, vb) de danmalsnz. Afet Veri Tabanlar: Afet veri tabanlar afet zararlarn azaltma ynnde yaplabilecek almalarn her aamasnda gerekli olup bu veri taban ulusal bir nitelik tamak zorundadr. Veriyi doru toplamak kadar bu verileri ayn formatta hazrlamak ve belli bir standarda gre tasnif etmek ve gerektiinde kolayca ulaabilmek de ok nemlidir. Bu bakmdan afet ncesi almalar iin doru bir veritaban modeli, bu veri tabannn alaca donanm ve yazlmn seilmesi ve uygulanmas gerekmektedir. Afet bilgi altyapsn oluturan eler standartlar, veri katmanlar, yazlm, donanm ve a altyaps, veri toplama ve gncelleme ile veri ve bilgisayar sistemlerinin gvenilirlii iin Trkiyede stanbul Teknik niversitesi tarafndan yaplan bir almann sonucunda Trkiye Afet Bilgi Standard (TABS) gelitirilmitir (www.strateji.gov.tr/arastirma/tabis. htm). Buna gre tm bilgiler Corafi Bilgi Sistemleri (CBS) tabanl TABSde ngrlen standartta toplanacak ve saklanacaktr. Afet veri tabannda eitli katmanlarda bilgi toplanmaktadr; mevcut durum veritaban, afet ynetim veritaban, alt-yap/ bina/yap deerlendirme veritaban ve deerlendirme/analiz
74

veritaban gibi. Burada ama her kurum ve blgenin bu detayda mmkn olduunca bilgi toplamas ve saklamasdr. Ancak herkes ayn detay ve mantkta veri toplayp sakladnda bu verileri modler bir yapda bir araya getirmek ve anlaml bir ekilde kullanmak mmkn olacaktr.

iii. Maruziyet Analizi

Aadaki ifadeden grld gibi riski analiz etmek iin tehlike ile birlikte zarar grebilirliin de bilinmesi gerekir.
Risk = Tehlike x Zarargrebilirlik

Bu nedenle risk analizinde tehlikeden sonra ikinci adm olarak; Etkilenebilecek varlk ve deerler nelerdir? Bunlarn diren ve ba edebilme kapasiteleri nelerdir? Zincirleme ve ikincil tehlike ve riskler nelerdir? Sonular ne olabilir? (Hasar, maddi ve manevi kayplar vb.) Hangi seviyedeki risk kabul edilebilir? vb. gibi zarar grebilirlik sorularnn cevaplar aranr.
Zarargrebilirlik = Maruziyet x Savunmaszlk

Zarar grebilirlik ifadesinden de grlebilecei gibi afetler, insan etkisinden bamsz bir ekilde oluamaz. Tehlikeye maruz kalma ifadesi riskin oluum olasl ile birlikte insan ve insan iin deerli eylere etkisini ele alr. Her bir kurum, kurulu ya da yerleim birimi ve her bir tehlike iin tehlikenin oluum olasl ve etkisi, tehlikeden etkilenebilecek varlklarn bir zetini verir. Tablo 2, risk maruziyet ifadesinin belirlenmesinin basit bir metodunu gsteriyor.

75

Tablo 2. Risk matrisinin 3 olaslk ve 3 etki derecesine gre gsterimi.

Bylece risk nicel (miktar) ve nitel (kalite) olarak bir yaklamla deerlendirilir. Nicelie ait deerlendirmede gerekleen veya olas finansal kayplarnn Trk Liras olarak hesaplanan miktar kullanlr. Nitelie ait deerlendirme ise alanlarn, uzman ve danmanlarn bilgi ve deneyine bal olarak risklere puan verme eklinde olur. Normal uygulamalarda olaslk aadaki rneklerde olduu gibi farkl ekillerde hesaplanabilmektedir: Klasik: 3 kere yaz tura atmada 2 kere tura gelme ihtimali Sbjektif: Fenerbahenin nmzdeki 20 yl iinde Trkiye Kupasn alma ihtimali Sklk: 1 yl iinde 1 kiinin cep telefonu ile konuurken otomobil kazas yapma ihtimali. Tablo 2deki risk matrisinde olaslk/ihtimal kolonu, sklk ekilde dnlmelidir. Risk maruziyeti matrisi, tehlikeye maruziyetin etki ve olasla gre riskin deiimini tek tek gstermesi bakmndan ok kullanldr. Risk maruziyet matrisi risk zerindeki kontrol iin fikir de verebilir ama tm risklerin yok edilmesini istemez ve hedeflemez. Gerekte yukardaki risk maruziyet matrisine uygun bir ekilde aadaki risk ynetim seenekleri uygulanabilir (Tablo 3). Nicel yntem, gerek rakamlarla riski ifade ettii iin riskleri karar vericilere sunulmasnda kolaylk salar. Bununla birlikte,
76

bu tr hesaplar yapmak zaman ve uzmanlk ister. zellikle ekonomik sektrlerinde dorudan ve dolayl olarak oluacak olan kayplar hesaplamak ya ok zor, ya da mmkn deildir. Bu nedenle nitelie ait deerlendirmelerin yaplmas kolaydr ve o her ne kadar kesin maliyetleri ortaya koymasa da, riskin derecesini doruya yakn bir ekilde belirlemenize yardmc olur.
Tablo 3. Risk matrisinin 3 olaslk ve 3 etki derecesine gre gsterimine karlk gelen risk ynetimi uygulamalar.

Zarar grebilirliin saysal ve ayrntl bir ekilde belirlenebilmesi iin savunmaszln da doru bir ekilde deerlendirilip sunulmas gerekir.

iv. Savunmaszlk Analizi

Akll insan, btn yumurtalarn bir tek sepete koymaz. Cervantes Zarargrebilirliin ikinci bileeni savunmaszlktr. Savunmaszlk analizinde savunmaszl lmek iin anahtar sorular unlardr:
77

Neye? Ne vastasyla? Kiminle? Kimin iin? Niin? llebilir mi? Savunmaszlkla ilikili olarak afetin byklne etki eden ana faktrleri ise aadaki gibi zetlemek mmkndr: Olayn fiziksel bykl. Olayn yerleme alanlarna olan uzakl. Fakirlik ve az gelimilik. Hzl nfus art. Tehlikeli blgelerdeki hzl ve denetimsiz yerleme ve sanayileme. Ormanlarn ve evrenin tahribi veya yanl kullanm. Bilgisizlik ve eitim eksiklii. Afete direnli birey / kurum / toplum dzeyi Toplumda afet olaylarna kar nceden alabildii koruyucu ve nleyici nlemlerin ulaabildii dzey. Bu sorularla ana faktrler hakknda elde edilen bilgiler ile afetlere kar savunmaszln deerlendirilebilmesi iin takip edilmesi gereken yol zetle yledir: Her bir unsura ait gruplarn savunmaszlklarn (tarihsel hasar kaytlarna gre) derle ve listele. Riskte olan her gruptaki unsur iin kapsaml hasar-kayp algoritmalar gelitir. Yukarda grlen ifadedeki faktrleri belirleyebilmek iin bir yerleme nitesinin afet riskinin deerlendirmesini grupta toplamakta yarar vardr. Bunlar; fiziksel sosyal ekonomik bileenlerdir.
78

Fiziksel savunmaszlk: Yaplara, altyapya ve topluma olabilecek etkinin potansiyeli, fiziksel savunmaszlk olarak adlandrlr. Bu durum nispeten kolayca saysallatrlabilir, nk bu dorudan tehlikenin fiziksel etkisine baldr. Savunmaszl belirlemek iin gelitirilmi en iyi modeller, daha ok binalarn davranlarna odaklanmtr fakat bu modellerin gelitirilmesi ve geerlilik denetimleri yeterli deildir. Fiziksel evre bileenlerinden ulam ve eriebilirlik lt yerlemenin risk analizi bileenlerinden birisidir. Yerlemenin afetlere kar risk deerlendirmesinde mevcut yollarn kapasitesi, akm yn ve kalibrasyonu afetlere kar acil ulam planlarn gerekli klmaktadr. Mevcut ulam ve eriebilirlik durumunun deerlendirilmesi, yerlemenin tahliye gzerghlarnn ve alternatif tahliye olanaklarnn belirlenmesi gerekir. Binalar ve doa toporafyann plak kurgusunu kapatrlar. Afetlere kar, yneticiler belleklerinde yerlemeyi, binasz 3 boyutlu toporafik grnm ile canlandrmak zorundadr. Yerlemede dere yata, sel yata ve blgesi, gl taban, tarmsal araziler afetlere kar kritik blgelerdir. Toporafik modellemeler yerleilebilecek blgeleri ortaya koyabilmektedir. Yerlemenin iklimsel zellikleri de bilinmesi gereken olgulardan biridir. Bu zellii afet risklerinde toporafya, bina younluklar ve ulam sistemi ile btnletirmek gerekmektedir. Afet riskleri tekil risklerden ok, oklu analiz ve sentez yetisi ile belirlenebilecek risklerdir. Bu grup fiziksel bileenler iinde hkim rzgr yn, zellikle yangn ve duman yaylmalarnda hep hesapta tutulmas gereken konulardandr. Bitki rts, zellikle, orman yangn yaylmalarnda ve erozyon ile ilgili risklerin deerlendirmesinde gz nne alnmas gereken bileenlerdendir. Burada jeolojik yap da, gremediimiz ama sondajlar ile bilmek zorunda olduumuz, yerlemenin alt yapsnn gvenilirlii asndan nemli bileenler79

dendir. Gerek jeolojik, gerekse bitki rts, CBS arlkl modellerin balca altlklarn oluturan katmanlardr. Bu olgularn dnda, risk deerlendirmenin nemli bir yann ise, yerlemedeki binalarn fiziksel durumu, kentin alt yaps ve binalarn niceliksel ve niteliksel zellikleri oluturur. Sosyal savunmaszlk: Her gn, risk yneticileri ve uzmanlar toplumlarn iyilik ve ekonomik refah iin ellerindeki mevcut veriye, szel olarak aktarlan bilgi, eitim ve kiisel tecrbelerine gre kararlar verirler. Toplumu oluturan bireyler de afetlere kar kendi savunmaszlklar, azaltlmas gereken riskler ve iyiletirme konularnda kararlar verirler. Sosyal savunmaszla yaklam saysal ve saysal olmayan yntemler ile birlikte kullanlmas eklindedir. Sosyal savunmaszl deerlendirmek iin kullanlan saysal olmayan nitel yaklam sbjektif bilgileri analiz eder ve analitik yntemler ile savunmaszln bir lsn ortaya koyar. Bu tr nitel metotlar ayn zamanda sosyo-ekonomik ve toplumsal faktrlerle ilgili karar vermede de kullanlldr. Yerlemenin sosyo-kltrel zellikleri iki adan hesaba katlmas gereken bir konudur. Bunlardan ilki, yerlemenin sosyokltrel zellikleridir. Bina gruplar ve arazi kullanm, buna bal olarak sokak dokusu toplumun sosyokltrel belirleyicileridir. Trkiyenin eitli blgelerinde, blgesel yaknla ramen farkl sosyokltrel olgularn yansmas olarak, farkl sokak grntlerine ve bina gruplamalarna rastlayabilmekteyiz. kinci konu ise, yerleme nitesi analizi (townwatch) gibi modellemelerde sosyo kltrel deime dzeyi, sosyal dayanmay beraberinde getirmektedir. Sosyal dayanma dzeyi, afetlere kar risk deerlendirilmesinde nemli bir niteliksel lttr. Bir yerlemenin sosyokltrel zelliklerinin belirlenmesinde aadaki konularn hesaba katlmasnda yarar vardr. Bunlar;
80

 sosyal etkileim sosyal kurumlar kltrel zellikler davransal zellikler eitim seviyesi meslekler risk gruplar dalmlar sosyal dayanma sosyokltrel deime eklinde sralanmaktadr. Afet risk deerlendirmesinde ynetsel ve hukuksal bileenler kamu yneticilerinin bilmesi ve deerlendirmesi gereken, bunun dnda gereken yerde glendirilmesi gereken konulardr. Belli bal ynetsel ve hukuksal bileenler unlardr: ynetsel yaplanma kanunlar, ynetmelikler ve mevzuat oluturan dier unsurlar olay komuta sistemi ve sorumluluklar afet riskini nlemeye halkn ve sivil toplum kurulularnn katlm halkn afet ynetimi eitim derecesi ve bu eitim iin oluturulacak sistem stratejileri eklindedir. Ekonomik savunmaszlk: Ekonomik kayplar, en geni anlamda maddi ve manevi kymetler ile birlikte dorudan ve dolayl kayplar olarak snflandrlabilir. Tehlikelerin neden olduu hesaplanan kayplar, binalardaki fiziksel hasarlar, yapsal olmayan dekoratif unsurlarn hasarlar, binalarn iindeki mallar, makine ve tehizatla her eit ara ve gereler ve altyapdaki direk ortaya kan maddi kayplarn toplam olarak hesaplanr. Maddi kayplara tehlikenin ortaya kmasnn bir
81

sonucu olarak bozulan ekonomik aktiviteler, ulam, altyap a, temizleme masraflar, acil mdahale ve yardmlar da dhil edilmelidir. Dolayl kayplarn kapsam, iae iin alternatif kaynaklarn bulunup bulunmad, market rnleri ve retimin aksamasnn devam ettii sreye baldr. Maddi olmayan afet kayplarna lm, yaralanma ve anlarn kayp olmas da dhildir. Maddi olmayan direkt kayplarn iine salk etkisi ve ailelerin paralanmasndan okullarn kapanmas ve sosyal hayatn karklk iine dmesine kadar birok ey konulabilir. Bu nedenle maddi olmayan kayplarn belli bir piyasa deeri yoktur. Fakat ekonomik piyasa deerlendirmenin dndaki teknikler ile yaklak olarak manevi kayplar da hesaplanabilir. Afetin bykl genel olarak, bir olayn meydana getirdii can kayplar, yaralanmalar, yapsal hasarlar ve neden olduu sosyo-ekonomik kayplarla CBS teknolojisi kullanlarak kolayca llebilmektedir. Afetler sonucu oluacak kayplar en aza indirebilmek afet ncesi ve sonras alnacak tedbirler ve planlamalar ile mmkn olabilmektedir. Bu planlarn baars yasal, ynetimsel, ekonomik, teknik ve sosyal ynden uygulanabilir politikalarn nerilmesine baldr. Bu nedenlerden dolay bir topluma ait risklerin analizi, byk lde toplumun fiziksel, sosyal ve ekonomik savunmaszla ait bileenlerin ounu ieren veri tabanlarnn gelitirilmesine baldr. Bu veri taban savunmaszlk analizine temel oluturur ve sonu olarak tehlikenin potansiyel etkisinin belirlenmesine yardmc olur. Bylece CBS teknolojisi ile afet ncesinde yaplacak hazrlklarn banda doru veri toplamak ve bu verileri planlama ve analiz iin kullanmak gelmektedir. Afetle ilgili toplanacak bilgi ok eitlidir. Veri tabannda bulunmas gereken baz bilgiler unlardr:
82

Kent Bilgileri: Arazi jeomorfolojik (ykselti ve derinlik) bilgiler Bina ilevlerinin meknsal dalm Bina snflandrmas ve dalmlar Bina younluklar (kii/hektar) Binalarn imar durumu (kat ykseklikleri, ilevler, yol genilikleri) Binalarn tarihsel nitelii Binalarn ya ve ypranml Gelir dalm, ya, meslek, engelliler htilat, ihracat, vb. sanayi siteleri vb. gibi dier istatistiksel bilgiler Arazi kullanm bilgileri Yeil alanlarn dalm Kentsel alt yap durumu (su, kanalizasyon, drenaj, doal gaz, haberleme, elektrik, yangn suyu vb.) Kimin hangi binada oturduu/alt bilgisi Nazm imar planlar Nfus dalm ve demografik bilgiler Ulam altyap ve bilgisi Yapm teknikleri ve maliyeti Yerlemedeki kritik binalar vb. gibi kritik tesisleri ierir. Acil mdahale bilgileri: Salk tesisleri, hastaneler ve sahra hastanelerinin yerleri Acil ulam sistemi; kara, hava ve demir yolu ile birlikte iskeleler Arama-kurtarma, YAG, vb. STK ekiplerinin toplanma blgeleri Devlet kurum ve kurulular bilgisi
83

Olas mobil komuta yerleri Geici depolanma ve toplanma alanlar Afet s ve kamplarnn dalm tfaiye, polis, amblans noktalar Dini tesisler ve mezarlklar Enkaz dkm alanlar Geici barnma alanlar Helikopter pistleri ve terminalleri Kritik bina ve tesislerin detay bilgileri Lojistik depo ve datm noktalar Malzeme bilgisi, personel bilgisi vb. Su, gda, enerji ve haberlemenin temin edilecei yerler Eitim ve kamu binalar gibi kurum ve kurulularn dalm Afetlere mdahale ve iyiletirme iin afet ve acil durum ynetimi dzenlemeleri vb. zetle afetlere hazrlk, afete mdahale ve afet sonras iyiletirme almalar iin sosyal, fiziksel, kltrel, ekonomik unsurlarn yerel dalm bilinmelidir. nk Afetin olduu blgedeki nfus ve yaplama younluuna bal olarak kayplarn artmaktadr. Afetler endstrileme arttka daha i ie gemektedir. lkemizde afetlerin neden olduu risklerin tahmini iin alt yap yeterli deildir, amaca ynelik uygun mekanizmalar gelitirilmemitir. Benzer biimde afet sonularnn toplumun ekonomik, sosyal yaamn nasl etkileyecei analiz edilmemekte Afet annda ilgili birimleri ynlendirecek entegre bilgilere ulamay salayacak aralar yoktur.

84

v. Risk Analizi ve Profili

Gerei arayann her eyden nce btn eylerden, gc yettii kadar kuku duymas gerekir. Descartes Riskleri belirlemek iin ok sektrl, ok disiplinli bir yaklamla, belirli senaryo ve stratejiler kapsamnda tm tehlike ve zarar grebilirlik analizleri yaplmaldr. Riske maruz kalacak unsurlar belirle ve snflandr (rnein; nfus, altyap, yaam alanlar, kritik tesisler, vb. gibi) Grid vb. yntemler ile maruziyet haritalarn hazrla. Zarar ve riskleri azaltabilmek iin ncelikle riskin ne olduunun belirlenmesi gerekiyor. Onun iin de bina, kurum, kurulu, mahalle, ky, ile, il, blge ve lke apnda tm tehlikeler gz nne alnarak ok ayrntl risk analizlerini bir an nce yaplmaldr. Bylece, lkemizde ehir vb. yerleim yerlerinin seiminde, yerleim kararlarnn alnmasnda ve ehir planlamasnda zemin gibi meteorolojik vb. artlarn da yeterince gz nne alnmas gerekir. Riskleri belirlemek ve kabul edilebilir risk seviyelerini tanmlayabilmek iin nce mevcut yntemler ortaya konulmal. Sonra da toplumun, i ve hizmetlerin, kritik tesislerin kar karya olduu tehlike ve zarar grebilirlik analizleri yaplmaldr. Bu nedenle her bir risk iin; Olas maksimum kayplar (25, 50, 100, 200, 500, vb. yllk tekrarlanma aralklar iin) hesaplanr. Riski, insan kayb ve finansal etki (mutlak deer ve GSMHnin yzdesi olarak) ifade edilir.
85

le veya il seviyesinde riskleri bir araya getirip kmelenir. Tekrarlanma aral, tehlike, ile, vb. iin ayr ayr risk profili hazrlanr. oklu tehlike yaklam ile her bir tekrarlanma aral iin btnleik risk profilini hazrlanr. Dikkat! 1999 Glck Depreminden bu yana; resmi belgelerde tanmlanan hibir askeri ya da sivil tehdit, lkemiz iin gerek bir byk lekli doal afet olan Marmara Denizinde olmas beklenen depremden daha ykc, byk ve iddetli olamaz!

vi. Risk Azaltma Yntemlerinin Belirlenmesi

Tehlikeye kar riske atlmak dnyann en sama eyidir. Leigh Hunt Risk ve zarar azaltmak iin aadakiler gibi risk azaltma zmleri uygulamaya konulmaldr: Tespit edilen tehlikelerin cana ve mala ynelen risklerini azaltabilmek iin nleyici tedbirlere odaklanmak. Hasar nleyici, azaltc veya koruyucu almalar yapmak. Belirlenmi bir tehlikenin afete dnt anda, neden olabilecei zararlar azaltabilmek iin acil durum servislerine ynelik nlemleri al ve gerekli etkinlikleri yapmak. Tehlikelerin etkisini belirli bir alanda azaltmak iin yapsal nlemler almak. Risk azaltmada baar iin zm yntemlerini ve faydamaliyeti deerlendirmek. Ciddi bir deerlendirme sonucu srdrlebilir zmler ve dzeltici nlemler uygulamak. Siz bir numaral tehlikenizin rnein yangn olduunu dnebilirsiniz. nk gndelik hayatn neredeyse bir paras
86

olan yangnlar ok sk oluur. Bununla beraber yaptnz risk analizi sonucu sizin iin en byk riski, depremin ya da selin oluturduunu bulabilirsiniz. Her ne kadar yzlerce yl arayla olan rnein byk bir depremin olma olasl ok dk olsa bile sonular ok ykc olabilecektir. Bu nedenle tm riskler arasnda olasl ok dk olan deprem aslnda en byk riskinizi oluturur. Snrl bir zamana ve kaynaa sahip olduunuz iin, risk azaltma almalarnz ncelikle en byk risklere yneltmeniz gerekir. Dier bir deyile, tehlike, maruziyet ve savunmaszlk, yani risk analizinin yaplm olmas tek bana fazla bir ey ifade etmez. Bu analizlerin amac olas riskleri belirleyip onlara kar planl ve programl bir ekilde hazrlanarak can ve malmz korumak, azaltmak ile birlikte toplumun afet sonras normale dnn hzlandrmak iin zmler gelitirmektir. zetle bu analizlerin amac, tehlike ve tehtidlerin yol aabilecei risklerini azaltarak afetlere direnli bir toplum oluturmak iin gerekli olan yol haritasn hazrlamaktr. Aslnda risk azaltma almalarn, afet risklerini azaltyoruz demeden de gndelik hayatta bir ekilde srekli olarak yapyor olmalyz. Normalde ocuklar, genler, yetikinler birey olarak; toplum, halk, cemiyetler vb. organize bir ekilde gnll olarak; mlki idareciler ve yerel yneticiler ise grev ve sorumluluklar kapsamnda yaadklar yerde dolarken bile her trl riskleri gzetlemeli, bulmal ve onlar ortadan kaldrmaya almaldr. Bu tr almalara suu engellemek, doay korumak da dhildir.

87

Risk ve zarar azaltma tabanl afet ynetimi kavram ve sylemleri de, tehlikelerin istenmeyen sonularn bilinli olarak seip azaltmay kasteder. Dier bir deyile toplum tehlikenin skl ve olas kt sonularna gre risk azaltma nlemlerini seip bir plan dhilinde uygular. Aada sralanan risk ve zarar azaltmaya ynelik aralar ve yntemlerin seilmesinde etkili olan kriterler (SSETK) risk azaltma ynteminin seiminde kullanlmaldr: Siyasi Sosyal Ekonomik evresel Teknolojik dari Kanuni Risk ve zarar azaltma aralarna rnek olarak aadakiler verilebilir: Tehlike haritalar Deprem/Sel/Yangn/ iin tasarm ve yapm Bina ynetmelikleri Arazi kullanm plan Sel ve sel yataklar ynetimi Tevik Mali destekler Sigorta Ulusal Sel Sigortas Hibe Sel Set ve Setteleri Tsunami Set ve Setteleri Farkndalk ve Eitim
88

Erken Uyar Sistemleri

Risk ve zarar azaltmaya ynelik yntemler ise; Zararn nlenmesi Mlkn Korunmas Doal Kaynaklarn Korunmas Acil Durum Hizmetlerinin Glendirilmesi Glendirme/yiletirme Yapm Projeleri Toplumu Bilgilendirme Risk letiim Risk Transferi Finansal Glendirme Yntem ve Aralar Organizasyonel Yaplanma Yasal Yaplanma eklinde zetlenebilir. Kriterler, aralar ve yntemler tmyle ve doru bir ekilde incelendiinde hangi yntem ya da yntemlerin daha uygun olduu ortaya kacaktr. Aadaki blmlerde sralanan afet riski azaltma ve nlemeye ynelik mdahale yntem ve nlemleri; birey toplum ulus ve uluslararas seviyede ve/veya onlar tarafndan yaplabilir. Riske mdahale etmenin aada sraland gibi belli bal 7 yntemi vardr: 1. Kabul 2. Red 3. Transfer 4. Azaltma
89

5. 6. 7.

nleme Saknma Hazrlk art olmamasna ramen bunlar arasndaki farklara deinebilmek iin geleneksel olarak saknma, nleme, hazrlk, vb. almalar birbirinden farkl ve ayr almalar olarak ele alnr. Bu durumda; nleme (Prevention): Riski ortadan kaldrmay amalar. Aadaki risk tanmndan da grlebilecei zere riski byk lde veya ksmen azaltmak, hatta tmyle ortadan kaldrmak iin tehlikenin nlenmesi ya da kontrol altna alnmas gerekir.

Maalesef deprem gibi afete neden olan pek ok tehlike ortadan kaldrlamaz ya da kontrol edilemez. Bununla birlikte sel, yangn, tehlikeli maddeler vb. gibi tehlikeler kontrol altna alnp nlenebilir. rnein, dnyann pek ok yerinde eskiden sk sk kzamk salgnlar olurdu. 1980lerde balayan a kampanyalar sayesinde kzamk salgnlar artk grlmyor. rnein selleri nlemek ve onlardan korunabilmek iin de; Set ve baraj inas Akarsu slah Drenaj sisteminin gelitirilmesi Binalarn sel su seviyesinin zerine ykseltilmesi Yamalarn desteklenip glendirilmesi Sel sularna maruz kalabilecek yerleim yerleri ve tesislerin kaldrlmas/tanmas
90

vb. gibi almalar yaplabilir. Saknma (disaster avoidance): nsan, teknoloji veya doa ile ilgili nedenlerden dolay afete neden olabilecek olaylardan uzak durma veya ortaya kma olasln nemli lde azaltmaya saknma denilir. Afetlerden saknma almalarn sadece risk azaltmada deil, doru uygulamalar ile hazrlk, planlama, kontrol ve nleme almalarnda da yapmak mmkndr. Tehlikeler herhangi bir insan, mal, tabii ve kltrel kayna etkilemedii srece riske ve afete dnmezler. Bu nedenle aadaki ifadede tehlikeden saknabilirsek maruziyet ve dolaysyla risk de sfrlanm olur.

rnein, sel tehlikesinden planlama ve blgeleme ile birlikte sel yataklarn yeil alan olarak kullanma gibi arazi kullanm kurallar ile sel sularna maruz kalmayabilir ve dolays ile de sel afetinden uzak durmu oluruz. Ayrca etkin bir kentsel planlama ile Potansiyel afetin riskleri azaltlabilir. Afetin etkisi hafifletilebilir/kontrol edilebilir. Mdahale/yiletirme almalar kolaylatrlabilir. Afet sonras gnlk yaama dzenine daha abuk geilebilir. Uygun olmayan arazilerden (Jeolojik Sakncal Alanlar, Dere Yataklar, v.b) uzak durularak olas afetlere maruz kalmayabilir ve onlardan saknabiliriz. Zarar Azaltma (mitigation): Zarar azaltma tipik olarak savunmaszln azaltlmasna odaklanr. Hedefi sosyal, ekono91

mik, yasal, idari, teknik ve fiziksel kontrol yntemleri uygulayarak riski ve zarar nemli bir ekilde azaltmaktr. Doal, teknolojik ve insan kaynakl tehlikelerle, evresel bozulmalarn afet sonucunu dourmasn nlemek veya etkilerini azaltmak amacyla afet ncesi, sras ve sonrasnda alnmas gereken yapsal veya yapsal olmayan nlem ve faaliyetlerin tm olarak tanmlanr.

Buradan anlalmas gereken en nemli nokta, risk azaltmadaki ama ou kez riski sfrlamak deildir. Riski sfrlamann maliyeti genellikle ok byktr ve ou kez de bu mmkn deildir. Bu nedenle, risk azaltmadaki gerek hedefimiz afet ynetimi ile riski kabul edilebilir bir seviyeye indirgemek ve o seviyede tutmaktr. Daha fazla rnek vermek ve zetlemek gerekirse; Zarar azaltma, riski (ortadan kaldrmay deil) azaltmay hedefler. Sismik tehlikeye direnli yaplama ve inaat kalitesi Savunmasz alanlar belirlemek iin mikrozonlama almalar Sel yatandaki binalarn baka yere tanmas Salk ve beslenme kapasitesini gelitirmek Afetlere kar farkndalk ve kltr oluturulmas Risk transferi, sigortalama Sosyo-ekonomik ve kltrel geliimin salamak ve srdrmek A olmak, salk kapasitesini gelitirmek vb.
92

birer zarar azaltma almasdr. Deprem gibi nlenmesi mmkn olmayan ve kilometrelerce uzak olmasna ramen ok geni bir alandaki yerleimlere zarar veren bir tehlikenin sadece oluturabilecei zarar ve kayplar azaltlabilir. Bunun iin de rnein Kamulatrma Nakil Glendirme Sabitleme Organizasyonel yaplanma Yerel olarak toplumsal organizasyonlar Eitim vb. gibi yntemler ile toplumun depreme kar savunmaszl ile beraber olas kayp ve zararlar azaltlabilir. Genellikle zarar azaltma yntemleri yapsal ve yapsal olmayan iki farkl yntemle azaltlr. nk fiziki artlar kt ve yapsal tehlikeleri bulunan konutlarda yaayan dk gelirli insanlar, deprem ve sel gibi doal afetlerden daha ok zarar grmektedirler. Bu nedenle afete hazrlk almalar iin yardma muhta hedef kitlelerin tespiti ve uygulanacak afet nleme faaliyetleriyle riskin azaltlmas ncelikle nem tamaktadr. Bu aamadan sonra yaplacak olan ey riskin gereklemesi halinde meydana gelebilecek kayp ve zararlar en aza indirmek planl bir ekilde afetlere kar yapsal ve yapsal olmayan nlemleri almaktr. Bu tr risk azaltma almalar bir plan dhilinde yaplmaldr. Bu planlar da mutlaka tehlike ve risk analizine dayandrlmaldr. Kentsel Dnm; Bir kentin tmnn veya belli kesimlerinin deimesi,
93

baka bir biime girmesidir. Bozulmaya ve kmeye urayan kentsel alann, ekonomik, toplumsal, fiziksel ve evresel koullarnn kapsaml ve btnleik yaklamlarla iyiletirilmesine ynelik olarak uygulanan strateji ve eylemlerin tmdr. Bir kentin dokusunu bozan sorunlarn giderilmesidir eklinde tanmlanabilir. zetle kentsel dnmn amac; Yerleimi tehdit eden her trl tehlikelerin risklerini azaltmak Yerleimlerin iindeki dzensiz ve kt yaplamay gidermek, Afete/depreme dayanksz ve salksz yaplamalar yenilemek, Fiziksel k durdurmak ve tarihi dokunun srdrlebilirliini salamak, Yap, evre ve kentsel yaam kalitesini arttrmak, Mimari ve tarihi deerleri gn na karmak ve yeni ilevler kazandrarak kullanma amaktr. Kentsel dnm, sadece bir ykm ve alan temizlii demek deil, bir proje ve plan dhilinde eskimi, ypranm ve afet riski tayan alanlarn planlanp modellenerek yenilenmesini salamaktr. Kent sadece onu oluturan paralarn aritmetik toplam deil, bu paralarn etkileimi ile ortaya kan yapdr. Bu nedenle salkl ve yaanabilir kentler yaratabilmek iin yaplacak kentsel dnm projelerini lokal olarak deil kentin dier alanlar ile karlkl etkileimlerini dikkate alarak kent btn iinde deerlendirmek gereklidir. Bununla beraber, kentsel dnm ad altnda; plansz imar ve yaplama uygulamalaryla kentin eskimi, ancak deerli
94

olan sanayi alanlarn, tarihsel dokusunu, gecekondu blgelerini, afet tehdidi bahane edilerek bir emlak gelitirme srecine dntren projeler yaplmamaldr. Bu durumda hem halkn kentsel dnme olan gveni sarslr, hem de kentlerimizin ve lkemizin baz deerlerini yok etmi oluruz. Bilindii gibi problemli yerleimlerini kentsel dnm projeleri ile yeni yerleim alanlarna tayacak en nemli problem finanstr. Gelimi lkelerde kullanlmakta olan mortgage sisteminin lkemizin ihtiya ve gerekleri gz nnde bulundurularak deprem riskine kar bina stokunun yenilenmesine ynelik olarak tevik edilerek uygulanabilmesi iin modeller gelitirilip uygulamaya konulmaldr. Kentleme Politikas: Tanma gre bir doa olaynn afet saylabilmesi iin yerel topluluklarn yaamn etkilemesi, aksatmas ve bozmas gerekmektedir. Alnan tedbirlerle bu etkiler tamamen engellenemese de snrlandrlabilmekte ve asgari seviyeye ekilebilmektedir. Afetlerin ykc etkilerinin en asgari seviyeye ekilebilmesi byk oranda afetlerden evvel alnacak nlemler ile mmkndr. Bu nlemlerin banda kentlemenin geliimine ve yerleim dzenine o blgenin afet riskinin gz nnde bulunduracak biimde yn vermek gelmektedir. Bilindii gibi lkemizde kentli nfusun orannn artmasna paralel olarak kentlileme yapsnda da deiiklikler olmutur. zellikle 1980lerden sonra dengeli yerleim dzeninden vazgeilmitir. Bu yaplama zellikle stanbul, Sakarya, zmit, Bursa gibi doal afet asndan riskli alanlarda nfusun ve yaplamann artmasna yol amtr. Ksacas izlenen politika neticesinde bu blgelerde yaplan kentlemede afet riskleri gzard edilmi ve afetlerin ykc etkilerinin nne geecek bir kentlileme politikas izlenmemitir. Oysa kentleme politikas bir takm argmanlar ile, kentlemenin ynnn belirlenmesi yani nfusun deprem riski daha
95

az olan yerlere ynlendirilmesi, blge ve kent planlarnn afet riskine gre hazrlanmasnn salanmas ve yap denetimi gibi birok yolla afetlerin zararlarn nceden azaltlmasn salayabilir. Afet riski olan yerlerde yap ve konut yapmnn snrlanmas ya da baz zel kurallara balanmas da afetten nce alnabilecek ve hasar minimize edecek tedbirlerdendir. Ayrca binalarn gerekli yap mhendislii teknik afete uygun yaplama ile deprem riskine kar dayankl olarak yaplmas ve yap denetimlerinin mutlak suretle yaplmas da depremden nce alnacak hayati tedbirlerdendir. Sonu olarak, 17 Austos ve 12 Kasm depremlerini hatrlayacak olursak lkemizde olas olumsuzluklar azaltc nlemlerin yeterince alnmadn grmekteyiz. Oysa ncelikle ekonomi, sanayi, kentleme, altyap ve ulam gibi kentsel politikalarda afet riskinin gz nnde tutulmasnn zaruriyeti yaanacak afetlerde zararn minimize edilmesi iin olmazsa olmaz arttr. Bu nedenle kentleme politikas da afetlerin zararlarn azaltc bir ara olarak dnlmelidir. Bunun iin; 1. lk nce afetler ile ilgili olarak ynetsel karmaaya son verilerek, yetkinin tek elde toplanmas ve merkez ile tara arasnda grev paylamnn akla kavuturulmas gerekli. Ayrca yap denetimi ile ilgili denetimlerin eksiksiz olarak yerine getirilebilmesi iin yerel ynetimler teknik, ara-gere, insangc ve parasal alardan yeterli duruma getirilmelidir. 2. Bunlardan sonra kent ve blge planlar afet risklerine gre oluturulmal. Ayrca afet riskleri gz nnde tutularak yerleim alanlarnn, yaplama, altyap, sosyal ve ekonomik varlklarn birlikte deerlendirecek zayf ve kusurlu ynlerini belirleyecek almalarn yaplmas gerekmektedir. 3. Son ve nemli bir nokta ise afetler ile ilgili bilimsel ve tek96

nik gelimelerin srekli izlenmesidir. zetle kentsel planlama kentsel dnme, kentsel dnm de kentsel planlamaya bir alternatif deildir. Kentsel dnm planlamann altnda sadece bir uygulama aracdr. Risk Transferi: Yksek maliyeti, karmakl, kstlamalar ve zorlamalardan dolay tm riskler azaltlamayabilir. Bu nedenle kiiler riskle yaam srdrmeyi, i yapma ve yaamay seebilir (ki bu hi doru bir seenek deildir!) ya da riski transfer etmeyi seebilir ya da riski ksmen de olsa azaltma yolunu seebilir. Risk transferi, makul bir seviyeden daha yksek olan riski kabul etmenin dier bir yolu yksek maliyetleri kontrol altna almak iin sigorta yaptrarak olayn ekonomik etkilerini azaltmaktr. Bu yntem genellikle uygulanan nemli bir risk ynetimi admdr. Tm Dnyaya rnek olmu Trkiyedeki Doal Afet Sigortalar Kurumu (DASK) konutlar iin zorunlu afet sigortas salayan kamu tzel kiiliine sahip bir kurulutur. Havuzu tasarlayanlar, snrl teminat salayan ve riskin bir blmn uluslararas finans kurulularna transfer eden bir kamu sigorta sistemi vastasyla, Trkiyede deprem sigortasnn kiilerin deme gc snrlarnn dnda kalmasyla ilgili temel bir sorunu amaya almlardr. Bylece DASKn amac, Zorunlu Deprem Sigortas (ZDS) ile afet sonras yeniden yaplanma faaliyetleri iin uzun dnemli bir birikim oluturarak afetin ykc etkisi karsnda Trkiyenin zarar grebilirliini azaltmaktr. Bu birikimin oluturulmasnda DASK, zel konut sahiplerine daha fazla sorumluluk ykleyerek, devletin afet sonras finansal riskini azaltmaya almaktadr. Kararname uyarnca bundan byle bir afet sonrasnda devlet, ka97

yplarnn bir ksm sigortalanmamsa, konut sahiplerine evlerini yeniden yapmalar iin yardm etmeyecekti. Sistemin nemli zellikleri zetle unlardr: DASK sadece belediye snrlar iindeki konutlar kapsar. Deprem sigortas kendi bana bir sigorta rn olup, standart yangn ve konut sigortasndan ayr yaplr. Polieler yangn, infilak ve heyelan gibi depremin ikincil etkilerini de kapsar. Teminat limitli olup, mevcut durumda konut bana 25,000 $ civarndadr. Konutun iindekiler sigorta kapsamnda deildir. Muafiyet sigorta deerinin %2sidir, yani mal sahibi ilk %2 oranndaki zarar stlenmektedir. Fakat lkemizde deprem sigortas yaptranlarn says beklenenin ok altndadr. Potansiyel sigortallarn sigorta yaptrmama nedenleri ise aadaki ekilde belirlenmitir: Kamu hizmetlerinden faydalanmada aranan artlarn birisinin olmamas Kamuya olan gvensizliin DASK algsna da yansmas Deprem olduunda hasar tazminatn alacana inanmama Deprem algsnn etkisi; - Evim deprem ynetmeliine gre yaplm - Konutum deprem riski dk bir blgede - Deprem olmayacak - Depremde zaten hayatta kalmam Sigortann pahal olduu dncesi Ekonomik yetersizlik ZDSnin akla gelmemesi, ihmal, gnlk yaamn ncelikleri arasnda yer almamas Cezai meyyidesinin olmamas
98

ZDS sigortasna dair bilgisinin olmamas Deprem olduunda hasar tazminatn alacana inanmama Srelerle ilgili bilgi yetersizlii ZDS yararnn anlalmamas, ihtiyacn hissedilmemesi, depremin kabullenilmesi ZDS yaptrmayanlara da devletin ayn yardm yapmas... Bir lkenin afetlere hazr olmasnn kriterlerinden biri sigorta polielerinin saysdr. Sigorta polielerinin eitlilii ve okluu gelimiliin; azl ise gelimemiliin bir lsdr.

vii. Risk Azaltma Eylem Plan

Bir i yapmak iin neden yarn bekliyorsun. Bugn de dnn bir yarn deil midir. mer Hayyam Belirlenen risklerin nasl azaltlp ynetileceinin bir eylem plan dhilinde ortaya konulmas gerekir. Bu bize kstl olan vaktimizi ve kaynaklarmz harcayacamz ncelikli risklerimizi belirlememize yardmc olur. Risk azaltma eylem plan iin aadaki admlarn takip edilmesi gerekir: Riskin byklnn belirlenmesi nceliklerin belirlenmesi zm yntemlerinin seilmesi Kaynak/Bte ayrma Uygulama projeleri almalarn izlenmesi ve projelerin srdrlebilir olmas.

99

ncelikli olarak riskler belirlendikten sonra hangi risklerin ele alnmas gerektiini belirleyebilmek iin tm risklere puan verildikten sonra onlar en bykten en ke doru sralamak gerekir. Bununla beraber bir uygulama projesinin hazrlanmasnda maliyet ve projenin gerekletirme sresi de nemli bir parametredir. Bu nedenle, risk ve zarar azaltma eylem planlaryla yrrl konulabilmesi iin uygun projelerin belirlenebilmesine ynelik olarak aadaki almalar ok disiplinli ve ok ynl olarak yaplmaldr: Risk azaltma stratejisinde uygulamak zere risk azaltma zmlerini se. Risk azaltma zm yntemleri iin kar ve fayda maliyet analizleri yap. Risk azaltma zmlerinin uygulamak iin gerekli kaynaklar ve zaman ayr.

3.2. Risk letiimi

Sorunlar, onlar yaratanlarn mant ile zlemez. Albert Einstein Risk iletiimi, riskin varl, doas, ekli, ciddiyeti ve kabul edilebilirliine ilikin paydalar arasndaki iki ynl iletiimdir. Ancak bu ekilde paydalar arasnda fikir ve eylem birlii gelitirilebilir. Bu nedenle risk iletiimi, risk ynetiminin nemli bir parasdr. Bu srete risk ve zarar azaltma ve risk ynetimi ile ilgili olarak tm kesimler payda olarak belirlenmeli ve tm risk iletiim stratejisinin oluumu ve uygulanmasnda yer almas salanmaldr. Btn bu almalar tm ilgili kurum ve kurulularn temsilcisi olarak belirlenen paydalar arasnda iki yn100

l bir iletiim ile gerekletirilmelidir. Bu strateji ayn zamanda bilgileri kamuoyu ile paylalmas ve riski azaltma ynnde halkta davran deiikliinin baarlmas gibi nemli hedefleri de kapsamaldr. Risk iletiiminde ne, kim ve nasl gibi sorular da dhil olmak zere karar verme, risk iletiim stratejisinin bir paras olmaldr. Risk iletiimi ancak sistematik bir ekilde ve bir plan dhilinde yaplrsa baarl olabilir. Risk iletiimi, sz konusu olan riskler ile ilgili bilgi toplamak ile balar. zet olarak aadaki eylemleri ieren bir iletiim i-ak plan hazrlanp uygulanmaldr: letiimi planlayabilmek iin ncelikle hedef kitleleri belirleyip payda listesi hazrlanmal, Kar karya olduumuz riskler hakknda kamuoyu ve karar vericileri eitmek ve onlar risk ynetiminin ncelikleri arasna almaya ve kaynak ayrmaya ikna edilmeli, Kabul edilebilir risk seviyeleri iin kamuoyu ile diyalog kurulmal, Tm disiplinler ve paydalar ile risk stratejilerini paylalmal, Tehlikelerin oluturduu tehditler ve bunlara kar can ve mal gvenliini koruma konusunda halk ynlendiren basn ve halkla ilikiler etkinlikleri yaplmal, Afet sonras iyiletirme, yeniden ina, gelime ve risk azaltma prosedrlerini gzden geirmeli, (renilen ders101

ler dhil olmak zere) risk ynetim stratejilerine konulmaldr.

3.3. Uluslararas Risk Azaltma Politikalar

Akll insan akln kullanr, daha akll insansa bakalarnn akln da kullanr. Bernard Shaw Dnyann ortak akln yanstan ve Trkiyenin de benimsedii birok uluslararas politika ve onlara ait resmi belge mevcuttur. Bu belgeleri, afet risklerini azaltma konusunda yapabileceiniz projeler konusunda bir yol haritas olarak kullanabilirsiniz. Bunlardan belli ballar unlardr: Afetlerin Azaltlmas Uluslararas On Yl Sreci (IDNDR): Ulusal afet zarar azaltma politikas oluturulmal, kalknma planna entegre edilmeli, Bir ulusal komite kurulmal, bunun yardmyla uluslararas toplumla ilikiye geilmeli, Yerel ynetimleri ve zel sektr devreye sokarak, bunlarn 10 yl (1990-2000) hedefine uygun almalar tevik edilmeli, BM Genel Sekreteri bilgilendirilmeli, bu yolla BM bilgi deiimi, koordinasyon, deneyim paylam yeri olarak kullanlmal, nlem al, risk olaslklar konusunda kamuoyunu bilgilendir, hazrlanmak iin eitim yap, bunun iin kitle iletiim aralarndan yararlan,
102

Salk kurulularna zel nem ver, bunlarn zarar grebilirliini azalt, ayn zeni gda kurulular, snaklar, sosyal tesisler iin de gster, afete maruz blgelerde acil durum gerelerini depola, Bilimsel ve teknik kurulular, finans kurulular, sanayi tesisleri, STKla on yl hedeflerine uygun iler yap. Yokohama Stratejisi (1994): Afet zararlar son yllarda hzla artmaktadr. Toplum daha fazla zarar grebilir hale gelmektedir. Bu olaylardan en fazla yoksullar zarar grmektedir. Afetleri nleme, zarar azaltma, hazrlk ve yardm yapma, srdrlebilir kalknmann drt temel elemandr. Bunlarn srdrlebilir evre ile yakn ilikisi vardr. Bunun iin lkeler kalknma planna bunlar entegre etmelidirler. Mdahaleden nce hazrlk ve zarar azaltma gelir. Dnyann gitgide daha bamsz hale gelmesi nedeniyle lkeler daha fazla ortak i yapmaldrlar. Bilgi ve teknoloji herkese, zellikle yoksul lkelere bedelsiz ve tam zamannda salanmaldr. Afetlerin Azaltlmas Uluslararas Stratejisi (International Strategy for Disaster Reduction, ISDR): Afetlerin Azaltlmas Uluslararas 10 Ylnn devamnda almalar yrtmek ve koordine etmek amacyla kurulmutur. ISDR afetlere duyarl toplumlarn oluturulmasn amalamaktadr. Bu amacn yerine getirirken; Afet risklerinin azaltlmasnn srdrlebilir kalknmann nemli bir bileeni olduunu tevik etmekte, Doal afetler ve bunlarla ilikili teknolojik ve evresel afetlerin neden olduu can, mal, sosyal, ekonomik ve evresel kayplar en aza indirgemeyi hedeflemektedir. Hyogo Eylem Plan (HFA): 2005-2015 Yllar arasnda risk azaltlmas konusunda hkmetlere rehberlik edecek yol haritas niteliinde bir dokmandr. Afetlerin Azaltlmas 2nci Dnya Konferansnda 168 BM ye lkesi tarafndan kabul
103

edilmitir. HFA, gelecek 10 yl iin afet zararlarnn azaltlmas almalarna fayda salayacak bir detay plandr. Kademeli olarak 2015 ylna kadar dnya leinde afetlerin neden olduu bata can kayb olmak zere sosyal, ekonomik ve evresel kayplarn azaltlmas temel hedefidir. Hyogo ereve Eylem Plan aadaki 3 Stratejik Hedef, 5 Eylem ncelii ve Deerlendirme ve zlemeden oluur. Hyogo ereve Eylem Plannn (HFA) Stratejik Hedefleri: 1. Risk Azaltma Stratejilerinin Srdrlebilir Kalknma Politikalarna ve Planlarna Entegrasyonu, 2. Afetlere Kar Duyarll Arttrmak iin Kurumlarn, Mekanizmalarn ve Kapasitelerin Oluturulmas ve Glendirilmesi, 3. Risk Azaltma Yaklamlarnn Acil Duruma Hazrlk, Mdahale ve yiletirme Programlarna Sistematik Bir ekilde Entegrasyonu, Kaynatrlmas. Hyogo ereve Eylem Plan (HFA) ncelikli Eylem Planlar: 1. Kurumsal Ynetiim: Yrrle koyulan gl kurumsal bir temel ile Afet Riski Azaltlmasnn (ARA) ulusal ve yerel nceliini salamak iin; Risk azaltlmas ve dier tm afet ynetimiyle ilgili almalar egdm iinde salamak ve politikalar ynlendirmek iin gl ve ok paydal Ulusal Platform kurulmal, Gl yasal ereve oluturulmal, Afet azaltma stratejilerinin kalknma politikalarna ve her seviyede planlama politikalarnn geliimine entegre edilmeli,
104

(Yoksulluun azaltlmas iin stratejiler gelitirilmeli) Risk azaltma almalar iin yeterli kaynak tahsis edilmeli, Afet risklerinin azaltlmas konularnda yerel kaynaklar glendirilmeli, Risk azaltma planlamas ve aktivitelerine toplumun ve gnlllerin katlmnn salanmal ve glendirilmeli. 2. Risk Tanmlamas: Afet risklerini tanmlamak, deerlendirmek, izlemek ve erken uyar sistemlerini gelitirmek iin; Afetler ve etkileriyle ilgili istatistiksel bilgiler derlenmeli, oklu risk haritalar ve risk deerlendirmeleri yaplmal, Afetlerin etkilerini ve zarar grebilirlikleri belirlemeye ynelik bilgiler ve deerlendirmeler yaplmal, Tehlikeler izlenmeli ve modellenmeli, Erken uyar sistemleri gelitirilmeli ve yaygnlatrlmal (Ulusal-blgesel ve uluslararas fayda), Risk deerlendirmesi ve izlenmesi iin genel metodolojilerin gelitirilmesi konusunda destek verilmeli, Blgesel ve snrlar tesi afetlerin izlenmesi ve deerlendirilmesi, bilgi paylam ve erken uyar sistemleri konularnda blgesel ve uluslararas ibirliine gidilmeli. 3. Bilgi: Her seviyede gvenlii gelitirme ve afetlere duyarl bir toplum oluturulmas iin bilginin, yeniliklerin ve eitimin kullanlmas iin; yi rnekler ve deneyimler paylalmal, Risklerle ilgili bilgilere herkes tarafndan ulalr olmas salanmal, Risk azaltma konusunda uluslararas standartlar ve terminoloji kullanlmal, Bilimsel topluluklar arasnda ibirliinin arttrlmas, risk deerlendirmesi ve bunlarn sonular konularnda sosyoekonomik fayda-zarar analizlerinin gelitirilmesine ynelik
105

aratrmalar arttrlmal, lk-orta ve yksek renimde risk azaltmayla ilgili konular mfredatlara ilave edilmeli, Toplumun duyarlln arttrc eitim faaliyetleri, eitim aktivitelerinden, cinsiyet fark gzetmeden zellikle kadnlarn da eit faydalanmasnn salanmas, afet risklerinin azaltlmas iin eitim ve renim bileenleri iin cinsiyet ve kltrel duyarllk gz nne alnarak medya ile ibirlii gelitirilmeli, zel ilgili alanlar ve zel kitleler iin eitim ve renim faaliyetleri yaplmal, Blgesel ve snrlar tesi afetlerin izlenmesi ve deerlendirilmesi, bilgi paylam ve erken uyar sistemleri konularnda blgesel ve uluslararas ibirliine gidilmeli. 4. Risk Azaltma: Afet risklerinin temelinde yatan nedenleri azaltmak iin; Risk azaltma konularnn evre koruma politikalarna entegrasyonu (klim deiiklii, Ekosistem korunmas, vd.) gerekletirilmeli, Yapsal glendirme (kamu yaplar ncelikli olmak zere) almalar gerekletirilmeli, Afet risk azaltma planlamasnn salk sektrne entegre edilmeli. Afetlere kar gvenli hastaneler hedefi tevik edilmeli, Tehlikelerin izlenmesi, modellenmesi almalar yaplmal, Kamu-zel sektr ibirlii gelitirilmeli, Finansal risk paylam mekanizmalarnn, zellikle de afetlere kar sigorta ve reasrans mekanizmalarnn gelitirilmesi tevik edilmeli, Risk azaltmann kentsel ve krsal kalknma planlarna entegrasyonu, arazi kullanm ve teknik ltleri gelitirilmeli, Ulusal ve blgesel lekte yeni deprem ynetmelikleri
106

(building codes), standartlarnn, iyiletirme ve yaplama pratiklerinin oluturulmas ve mevcutlarn revizyonunun desteklenmeli, bylece afetlere kar koyabilecek yaplanmann tevik edilmelidir. 5. Hazrlk: Her seviyede etkin bir mdahale ve afetlere hazrln glendirilmesi iin; Blgesel yaklamlar gelitirilmeli ve kuvvetlendirilmeli, Afete hazrlk ve saknm planlar hazrlanmal, periyodik olarak gzden geirilmeli, dzenli olarak test edilmeli, Mdahale konusunda alan kurumlar, planclar, politika yapclar arasnda srekli diyalog ortam oluturulmal, Afet sonras mdahale, yeniden yaplanma ve hazrlk tedbirlerinde kullanlmak zere afet yneticileri ve gelime sektrleri arasnda ibirlii ve bilgi alverii, diyalog gelitirilmeli, Gnll katlmn gelitirilmeli ve tevik edilmelidir. HFA Uygulanmasnda lkelerin Sorumluluklar: 1. Her lke Sosyo-Ekonomik Kalknmasn Salamak ve Vatandalarn Korumak in Afet Risklerini Azaltma Konusunda Birincil Sorumluluk Sahibidir. 2. Hyogo Konferans Sonularnn Stratejik Hedeflerini ve Eylem nceliklerinin Takip Edilmesi ve Yerine Getirilmesinde ok Paydal ve ok Katlml birlii ve Destek Gerekmektedir. 3. Kalknmakta Olan lkelerin Birou in Risk Azaltma Stratejilerini Gelitirmede Blgesel Birimler, Uluslararas Finans Kurulular, BM, Sivil Toplum Kurulular ve zel Sektr Destek Salayc Unsurlar Olarak nem Kazanmaktadr. zet olarak afet ncesi risk ynetimi kapsamnda alnmas gereken tedbirler, temelde afet riskini en aza indirmek ve afet durumunda ise, sratli ve bilinli mdahale ile afeti en az ka107

ypla (mal ve can) atlatmak iin alnmas gereken n tedbirlerdir. Bunlar bata eitim ve tekilatlanma olmak zere, yeterli ve uygulanabilirlii olan mevzuat ve yetkin personele sahip olmak, kentlemelerde yasalara, imar faaliyetlerinde yer ve zemin ettlerine uygun planlamalarn yaplmasn salamak ve uygulamak olarak sralanabilir. Bununla birlikte dnya kltr miras olan mzeler, tarihi eserleri gemiten gelecee tayan ve pek ok eseri bnyesinde barndran kurumlardr. Mzelerde yer alan kltr mirasnn koruma altna alnmas ve olas afet risklerinin en aza indirilmesi, bu ama iin tm imknlarn seferber edilmesi sorumlulukla ele alnmas gereken ncelikli bir konudur. Ayrca Trkiyede nemli eksik konulardan biri olan afetlerde cinsiyet eitliinin salanmas iin de Birlemi Milletler nerileri unlardr: Kadn iin afet sonras gvenliin ve huzur ortamnn olutulmas salanmal, Toplumsal cinsiyet adaleti gelitirilmeli, Toplumsal cinsiyete dayal afet ynetimi yerletirilmeli ve uygulamal, Kadnn vatandalk haklar, katlm ve liderlii gelitirilmeli, Kadnla ve kadn iin huzur ortam oluturulmal, Afet riski azaltmada cinsiyet eitlii tevik edilmeli, Cinsiyet farkn dikkate alan iyiletirme salanmal, Sosyal deiim iin kapasite gelitirilmelidir.

108

IV. AFETLERE HAZIRLIK

Dnya, ktlk yapanlar yznden deil, seyirci kalp hibir ey yapmayanlar yznden tehlikeli bir yerdir. A. Einstein Afetler ortaya kt anda ona kar koymak iin iler bir zm bulmak zordur. Bir idari birim, ancak daha nceden hazrlanm nlemlerle, afet ynetimi sorumluluklarn yerine getirebilir. Koruyucu planlama ve hazrlklar, mutlaka problem ortaya kmadan nce yaplmaldr, bu sre afet ynetiminde hazrlkl olma olarak tanmlanr. Afet ve risk ynetimin ikinci nemli evresi olan hazrlk safhasnda yaplmas gereken almalarn ana hedefi, tehlikenin insanlar iin olumsuz etkiler dourabilecek sonularna kar nlemler alarak, zamannda, en uygun ekilde ve en etkili organizasyon ve yntemler ile mdahale edebilmeye hazrlanmaktr. Hazrlkl olma, acil durum/afet halinde yetki ve sorumlu109

luklarn belirlenmesi ve destek kaynaklarnn dzenlenmesini de ierir. Bu aamada tm ynetimler acil durum/afet ynetimi grevleri iin gerekli atamalar yapmal, belirlenen grevlerin yerine getirebilmesi iin gerekli olan personel, donanm ve dier kaynaklar tanmlanmaldr. Ayrca ekipman ve donanmlarn bakm, tahmin ve erken uyar sistemlerinin gelitirilmesi, personelin eitimi ve dier aktivitelerin srekli gncellenmesi ve gelitirilmesi nemli afete hazlk konularndandr. Risk ve zarar azaltma safhasnda alnan nlemlerle riskin sfrlanmas, afet zarar ve kayplarnn tmyle nlenmesi her zaman mmkn olmayaca iin, afet ncesindeki hazrlk safhasnda da insann can ve mal ile birlikte milli servetleri, afetlerin ykc etkilerinden koruyacak baz faaliyetlerin yrtlmesi zorunludur. Bylece afetlere hazrlk aamas, afetleri nleme ve afet zararlarn azaltmadan farkl olarak afetleri tahmin etmek, olutuklar zaman onlar ile ba ederek etkilerini azaltabilmek gibi afet ncesi gerekli kapasite gelitirme almalarn ierir (Tablo 4). Tm paydalarn katlm ile afetlerin kendisini ve etkisini tahmin etmek ve toplumun onlarla ba edebilmesine ynelik rgtlenme dahil olmak zere toplum tabanl tm nlemleri zamannda almak afetlere hazrlk almalarnn temel hedefidir.
Tablo 4. Afet nleme ve afet zararlarn azaltma ile afet hazrl arasndaki fark.

110

Afetlere hazrlk iin yaplacak birok alma vardr ama bu almalar asla tek bir kurum, kurulu ya da kii veya makam tarafndan yaplmaya allmamaldr. Afetlere hazrlkta tm paydalarn ve toplumunun iinde bulunduu bir ekip almas baar iin gerekli yani olmazsa olmaz bir arttr. Afetlere hazrlk almalarna zetle; Erken uyar sistemlerini kurmak, gelitirmek ve test etmek, Senaryolara gre tahliye planlar yapmak, Afet ynetimi politikalarn hazrlamak, Operasyon planlarn hazrlamak, Kaynak salamak, Eitim ve tatbikatlar yapmak dahildir. Afetlere hazrlk almalar, yasal ercevenin gelitirilmesi dahil olmak zere 3 temel seviyede 10 temel unsur olarak da sralanabilir (Tablo 5).
Tablo 5. Afet hazlnn 10 temel unsuru.

Tablo 5te gsterildii gibi afete hazrln en nemli bileenlerinden biri afet mevzuatdr. lkemizdeki afet ile ilgili mevzuat ve kurumsal yaplanma 17 Austos 1999 Marmara Depremi olmak zere birok afette denenmitir. Yaanan bu afetlerde ortaya kan kurumsal yaplanma ve mevzuat asndan zayf ynlerimizin bazlar unlardr: Baba devlet anlay Ar merkeziyeti yap
111

Tm paydalarn katlmn salamayan bir yap Kurumlaras ibirlii ve egdm eksiklii Planlama anlay eksiklikleri Halkn haklarn ve sorumluluklarnn bilincindeki eksiklikler Halkn gvenlik anlay ve talebi eksiklii Siyasi irade eksiklii Afet, mar, Yap Mevzuat eksiklikleri Yap inaa sistemi eksiklikleri Ulusal politika ve strateji eksiklii Etkin mali kaynak eksiklii Her dzeyde bilin, farkndalk ve eitim eksiklii Teknik insan gc eksiklii Her alanda ynlendirme, destekleme ve denetim eksiklii. Bir baka sorun ise, belediye ile valiliklerin (mevcut afet ynetimi sisteminde yereldeki ok ballk nedeniyle) afet srasnda ortak almalarndaki egdm yetersizlii ve eksikliidir. Belediyelere hizmet ve lojistik birim olarak baklmasna ramen, itfaiye tekilleri vastas ile aslnda afet durumunda belediyeler mdahale operasyonlarnn dorudan iinde yer alan kurumlardr. Sonu olarak hazrlk, afet veya acil durumlar ncesi afetleri nlemeyi, afetlere mdahaleyi, afetlerden sonra iyiletirmeyi glendirmek ve desteklemek iin yaplan etkinlikler, uygulanan programlar ve gelitirilen sistemler ile ilgili almalardr. ster hkmet, ister il, ister ile, mahalle, sokak veya bina baznda olsun her kurum veya kurulu, herhangi bir afet veya acil duruma gerektii gibi, doru-drst mdahale edebilmek iin neler yaplmal? diye kendi kendine sormal ve gereini yapabilmelidir (ekil 8). Bu konudaki en nemli almalar ise stratejik seviyede yaplanlardr. DKKAT! Strate112

jik seviyede yaplan hata taktiksel veya operasyonel seviyede dzeltilemez!

ekil 8. Farkl seviyedeki kurum ve kurulularn afetlere hazrlk iin yapmas gerekenlerin ematik gsterimi. Burada dikkat edilmesi gereken stratejik alma, hazrlk ve politikalarn taktiksel almalardan ve operasyonlardan dier bir deyile afetlere mdaheleden ok ama ok daha nemli olduudur.

Afet Ynetimi Sistemi kapsamnda, ulusal ve metropoliten lekten yap leine kadar planlama, afetlerle mcadele ve mdahale organizasyonlar, bu anlamda toplumsal rgtlenmeler yaygnlatrlmas nemle ele alnmaldr. Afet ynetiminin tm aamalarnn btn tehlikelere ynelik ekip almasyla koordine edilebilmesi iin, etkin bir afet ynetimi modeli ve olay komuta sisteminin de oluturulup uygulanmas gerekmektedir.

113

4.1. Olay Komuta Sistemi

Herkes kendi iini grse, toplumun btn ileri dzgn gider. Goethe imdiye kadar lkemizde yaplan afet almalarnn arkasnda daha ok veya sadece arama-kurtarma mant yatsa da mdahale konusunda da birok ey eksik kalmtr. rnein, mdahalede standardize edilmi bir organizasyon yaps iinde ileyen iletiim, personel, ekipman, prosedrler ve imknlar kombinasyonu yaratan bir olay ve olay yeri komuta sistemimiz yoktur. Olay Komuta Sitemi (OKS) gibi acil durum servislerinin iinde kurulup sevk ve idare edildii, tm tehlikelerde ve her dzey iin oluturulmu bir modler, taktiksel ve saha acil ynetim sistemi olmadan plan yapmak ve uygulamak da mmkn deildir. Byle bir standart ynetim sistemi, yerel dzeyde, ile, il apnda ve lke genelinde tm afet ve acil durumlara hazrlk ve mdahale ynetiminin temelidir. rnein, 1999 Marmara depremlerinde eitli bakanlklardan ve sral makamlardan grev gerei blgeye gelen idari ve teknik heyetlerin birbirleri ile, mlki ve yerel idarelerle koordine etmeden yaptklar almalar halkta ve grevlilerde tereddtler yaratm ve karmaaya sebebiyet vermitir. Koordinasyon bozukluu kaynak, emek ve zaman israfna neden olmu, bu da sadece enkaz altnda kurtarlmay bekleyen birok insanmzn hayatna mal olmakla kalmayp; kaynaklarn
114

koordine edilememesine, baz yerlere ihtiya fazlas malzeme giderken, bazlarna hi gitmemesine neden olmutur. Aslnda btn bu problemlerin ardnda yatan temel nedenler unlardr: Olaya mdahale eden kurumlar arasnda ynetim asndan dil ve fikir birliinin olmamas. Mdahale birimlerinin olaya bal olarak genileme veya klme kapasitelerinin olmamas. zerinde uyum salanm ve iler mdahale planlarnn bulunmamas. letiimin standart olmamas ve birbiriyle uyumlu iletiimin salanamamas. Mdahale iin nceden planlanm ve hazrlanm tesislerin olmamas. Kapsaml bir kaynak ynetimi stratejisinin olmay. nceden planl bir organizasyonun olmay nedeniyle hiyerarik bir dzenin de salanamamas. Halbuki; Her seviyede her grevi alabilecek birden ok kii belirlenmi olmal Bu kiiler, bu geici grevler iin nceden eitim almal Hiyeraride belli grevlerin karl, belli seviyelere karlk gelmeli Daha st dzey kiilerin sahaya/merkeze intikal etmesi durumu iin grev devir teslim prosedrleri vb. belirlenmi olmaldr. Bu nedenle afetlere hazrlkl olma, ncelikle acil durum/ afet halinde yetki ve sorumluluklarn belirlenmesi ve destek kaynaklarnn dzenlenmesini ierir. Tm ynetimler acil durum/afet ynetimi grevleri iin gerekli atamalar veya belirlemeleri yapmal, belirlenen grevlerin yerine getirebilmesi iin
115

gerekli olan personel, donanm ve dier kaynaklar tanmlanmaldr. OKS bir afete kar mdahalenin komuta, kontrol ve koordine edilmesi iin model tekil eder ve olaya mdahalede sorumlu birbirinden farkl kurum ve organlarn, ortak bir ama dorultusunda alarak can, mal ve evrenin korunmasn ve olay dengesini salayarak giriim ve gayretlerin koordine edilmesine olanak salar. OKS, acil durumlara mdahalede etkinlii arttrmak maksimum seviyede verimlilik salamak iin tecrbe edilerek standartlatrlm olan kurallar uygular. Bylece beklenmedik bir acil durumda: Kimin neyi yapaca Kimin kime rapor verecei Belirlenen kaynaklarn bir arada ne ekilde alaca Nasl iletiim kurulaca vb gibi sorulara cevap verilebilir. ada afet ynetimin ana bileenlerden birisi olan OKS, afetler ile mcadelede rol olan personelin sorumluluklarn, bu kiilerin niteliklerini, grev alanlarn ele almakta, olay komuta sisteminin dier organizasyonlarla ilikisini deerlendirmektedir. Dier bir deyile, Afet Mdahale Modelinin ekirdeini oluturan bu organizasyonun amac, nitelikli afet ynetim eitimi alm profesyonel ya da gnll kiilerin afetlere mdahale performansnn arttrlmas ve hazrlk evresinde dier sistemlerle uyumlu bir egdm ortamnn salanmasdr. Her trl ynetimin, komuta, operasyon, planlama, lojistik
116

ve finans gibi 5 temel fonksiyonu vardr. Afet ve acil durumlar iin OKSde 5 temel fonksiyonun amac ve tanm ksaca yle zetlenilir: Komuta (Ynetir) = Tm sorumluluk ona aittir. Operasyon (Yapar) = Plan uygulamaya koyar. Planlama (Dnr) = Gelecek saatler / gnlerde neye ihtiya olabileceini dnr. Lojistik (Temin eder) = Destek salar. Finans (Satn alr ve der) = Maliyet ve igcn takip eder. Benzer bir ekilde afet ve acil durum yntemlerinde de OKS organizasyon 5 temel bileenden oluur. Olay Komutan, Operasyon Blm, Planlama Blm, Lojistik Blm ve Finans/ Ynetim Blm. Bu yap snrl bir alan etkileyen acil bir durumda kullanlabildii gibi ok geni kapsaml felaketlerde de kullanlabilir (ekil 9).

ekil 9. Olay Komuta Sistemindeki servislerin ematik gsterimi.

Bylece OKS; Komuta, kontrol ve koordinasyon (ynetim) iin bir aratr. Farkl grup ve birimlerin almalarn (birleik komutay) mmkn klar.
117

Olay kontrol altna almak, hayat kurtarmak, mal ve evreyi korumak iin kurulan modler ve esnek bir organizasyondur. 5 byk ynetim fonksiyonu zerine inaa edilmi bir organizasyondur. Fonksiyonlar byk veya kk tm olaylara uygulanabilir. ekil 10da gsterilen bir vilayet iin tasarlanm OKSnin, modler ve esnek yapsndan dolay, kk boyutlu acil durumlarda sadece bir ksm aktif hale getirilebilir. te yandan byk boyutlu afetlerde her blmn altnda alt birimler veya ubeler olabilir. Her OKS organizasyonu genileme ve daralma kapasitesine sahip olmaldr. Ancak her olay boyutuna ve karmaasna baklmakszn bir Olay Komutan tarafndan ynetilmelidir. zet olarak Olay Komuta Sisteminde prensip olarak: nceden tanmlanm ama ve grevler vardr. Modler, esnek yapdadr. Hiyerarik yap kimin kime bal olduu bellidir. Kontrol: Hiyerarideki bir ynetici optimum 5 kiiden; en ok 7 kiiden sorumludur. Hesap verme belgeleme unutulmamtr. lkemizdeki mevcut mevzuata gre aadaki gibi en az 9 Acil Yardm Hizmet Grubu oluturulmaktadr: 1. Haberleme hizmetleri grubu, 2. Ulam hizmetleri grubu, 3. Kurtarma ve ykntlar kaldrma hizmet grubu, 4. lk yardm ve salk hizmetleri grubu, 5. n hasar tespit ve geici iskan hizmetleri grubu, 6. Gvenlik hizmetleri grubu, 7. Satn alma, kiralama, el koyma ve datm hizmetleri grubu, 8. Tarm hizmetleri grubu, 9. Elektrik, su ve kanalizasyon hizmetleri grubu.
118

ekil 10. Bir ilin valilik tarafndan kurulmas gereken OKS ve koordinasyon emasna rnek. Kaymakamlk ve belediyelerde de aynen bir matruka gibi daha kk ama benzer bir organizasyon oluturup iletebilmelidir.

Aadaki ekilde bu hizmet gruplar bir il veya ile iin tm afet ve acil durum ynetimi almalarn ekilde geniletilmelidir ve bunlar gerektiinde kullanlmaldr. OKSde yer alan komuta biriminin grevleri ksaca yledir: Afet ynetim merkezlerinde yaplacak btn faaliyetler ynetimin tm kaynaklarnn en hzl ekilde ve etkili yntemlerle afet blgesinde kullanlmasn amaladndan ok iyi bir koordinasyonu gerekmekte ve olaanst koullarda uygulanmas zorunluluu, olaanst hazrlk, yetki ve sorumluluklara ihtiya duyulmaktadr. Bu nedenle, afet ynetim merkezinde bulunanlar normal zamanlardaki ast st ilikileri ile grev ve sorumluluklarnn dna kabilmelidir. rnein aadaki ekilde gsterildii gibi normalde Yol Bakm Mdr olan biri burada Enkaz Kaldrma Grup Baan ola119

rak normalde sorumlu olduu kiiden ok farkl birine kar sorumlu olacaktr.

Afetlere hazr bulunma ile ilgili faaliyetlerden Belediyeler sorumludur. Zira halkn ihtiyalarn karlayan kurum ve kurulular ve zellikle 24 saat fiilen grevde olan itfaiyeler de belediyelerin otoritesi altnda bulunmakta. Bu nedenle 5216 sayl kanunun 7. maddesinin u fkrasnda afetlerle ilgili planlarn Bykehir leinde yaplmas ve dier afet blgelerine de destek salanmas belediyelerin grev ve sorumluluklar ierisinde olduu belirtilmekte. lgili kanun maddesinden yola karak kentlerimizde meydana gelebilecek depremler, byk yangnlar, seller, youn kar ve frtna, buzlanma, iddetli lodos gibi afetlere Valilik ile irtibatl olarak en ksa zamanda dinamik bir ekilde mdahale etmek iin stanbul, Bursa vb. ehirlerimizde Afet Koordinasyon Merkezi (AKOM) kurulmutur. 1999 Kocaeli depreminde, Kocaeli Valilii olarak Hkmet Konandan ayr afetten etkilenmeyecek blgede idari kademelerin alaca yatakhane, yemekhane, muhabere, sivil savunma depolar, basn ve halkla ilikiler ve kurum kurulu temsilcileri blmlerinden oluan tm malzemeleri ve bilgisayarla120

r hazr ildeki tm sevk ve idarenin yaplabilecei Kriz Merkezi yaplm ve hizmete girmitir. Medya sizin en iyi dmannz, en kt arkadanzdr. Anonim Fakat Basn ve Halkla ilikiler konusunda byk problemler yaanmtr. rnein, az da olsa baz basn organlar kamuoyunu yanl bilgilendirmi, devlet ve kurumlarn ypratc, kk drc, kamu grevlilerinin moral ve motivasyonunu olumsuz ynde etkileyecek yaynlar yapmlardr. alan kamu grevlilerinin ayn afeti yaayan ayn enkazdan kan insanlar olduunu gz nne almamlardr. Afet blgesinde Valiliklerce oluturulacak basn ve halkla ilikiler brolar vastasyla haberler gncel olarak basn mensuplarna ulatrlmaldr. Afet blgesinde halkn resmi ve bilimsel aklamalar yerine sylenti ve fslt haberlere inanma temayl bulunmaktadr. Afet blgesinde grev yapan kamu personelinin rahat ve huzurlu alabilmesi, e ve ocuklarnn afet blgesi dnda kamuya ait zel dinlenme merkezlerin yerletirilmesi salanmaldr. yi haber, haber deildir! Anonim OKSde yer alan 4 temel servisin ama ve grevleri ksaca yledir: Operasyon Birimi: Operasyon Birimi, planda gerekletirilmesine karar verilmi olan eylemlerin uygulamaya koyulmasndan sorumlu olan birimdir. Operasyonlar birimi sorumlusu (amiri, efi) eylem plann yerine getirmek iin gerekli btn sorumluluklar ifa etmek operasyonlar biriminin sorumluluundadr. Operasyon birimi sorumlusu olan kii ihtiya duyulan kaynaklar belirler ve Olay Komutanna rapor eder. Ekiple121

rini koordine eder. Olaylara mdahale gelitirmede ve ifa edilen grevlerde Olay Komutanna yardmc olur. Olaya mdahale eden personelin ve evrenin gvenliini salar. Tm altyap hizmetlerini ksmen de olsa yeniden iler hale getirmek de bu birime aittir. 1999 Kocaeli depreminde operasyonlar ile ilgili yaanan ve ders almamz gereken operasyonel problemlerin bazlar aada ksaca verilmitir. Ulam hizmetleri: Afet blgesindeki yollar kritik olan ilk 5-6 saatte hemen hemen ulama kapanmt. Vatandalarn yaknlarna ulama arzusu, yarallarn nakli, kurtarma hizmetleri, binalarn yollara yklmas, yollarn ve iskelelerin hasara uramas, demiryolu hattnn hasar grmesi vb. nedenlerden dolay kara, deniz ve demiryolundan ulam salanamamt. Arama ve Kurtarma: Sivil savunma mkellefi olarak 550, ekirdek acil yardm ekibi olarak 135 personel grevlendirilmesine, her yl aralkl olarak eitimleri yaptrlmasna, ekirdek acil yardm ekibine afetten nce zaman kaybn nlemek ve grev bilincini yerletirmek amacyla elbise, bot vb. gibi ahsi techizat datlmasna, ramen ilk gn greve gelen sivil savunma mkellef says 5i gememiti. Bunun en nemli nedenlerinden biri, sivil savunma mkelleflerinin de afetten etkilenmi olmasdr. Depremi mteakip hasar grmeyen Askeri Birlikler, tfaiye ve Emniyet Tekilat mensuplar ile vatandalar zor artlar altnda kurtarma faaliyetlerinde bulunmulard. 17 Austos sabah saat 07:45te Ankara Sivil Savunma Birliinden gelen yaklak 20 kiilik profesyonel kurtarma ekibi almaya balam, daha sonra 50 kiiye ulaan birlikler aralksz, olarak arama ve kurtarma faaliyetlerini yrtmt. Depremi mteakiben tm deprem blgesinde kesin olmamakla birlikte 35 lkeden gelen 2,570 kiilik arama kurtarma ekibi 160 timlik (34 TB) askeri ve ok sayda sivil kurtarma
122

ekibi 526 i makinesi, 1630 damperli ara kurtarma faaliyetlerinde bulunmutu. Arama kurtarma faaliyetlerinde youn aba sarf eden gnll sivil toplum rgtlerinin yannda tamamen olaya medyatik ve ticari yaklaan gruplar engellemede byk glkler yaanmt. Kurtarma faaliyetlerinde enkaz banda yetki karmaas yaanm baz sivil toplum rgtlerinin halk resmi kurtarma grevlilerine kar kkrtma faaliyetlerine girmeleri ve aslsz canl ihbarlar yapmalar nedeniyle srtmeler meydana gelmiti. Kurtarma amacyla blgeye gelen yerli kurtarma ekiplerinin, iae, barnma ve donanmlar sorun olmu, kendi kendilerine dahi yeterli olamadklar grlmt. Arama kurtarmaya gelen yabanc ve yerli ekiplere muhabere ve koordinasyon (tercman) salanamamas tm ekiplerin kendi inisiyatiflerinde almalarna sebep olmu, bu da kurtarma faaliyetlerinde verimlilii drmt. Yangnlar: Depremin akabinde Tpra zmit rafinerisinde 3 ayr blgede 7 ayr noktada yangn balamt. Bu yangnda 35 bin ton ham benzin (vafts) yanmt. Yangnn balamas ile birlikte kontrolden kaca ve GSAS tesislerinin de etkilenecei dnlerek Krfez ilesi tahliye edilmiti. Ayn gn 7:30da kontrol altna alnan yangn 4. gn tamamen sndrlmt. Yangna 11 lke ve yurt iinden 86 arazz mdahale etmiti. Enkaz kaldrma: Deprem sabahndan itibaren kurtarmann yan sra Ky Hizmetleri l Mdrl, DS, Karayollar ve dier kamu kurumlar ile Belediyeler ve zel sektr kurulularna ait i makineleri ve 2000e yakn personel vastasyla enkaz kaldrma ve kapanan yollarn almas salanmt. Bu nedenle zellikle depremlerde enkaz kaldrma ile ilgili ne gibi ilem yaplaca ilgili Bakanlka afeti mteakip derhal bildirilmesi ve ihalesi yaplmaldr.
123

Gvenlik: Blgede bulunan ve blge dndan gelen kt niyetli insanlarn yapt yama, hrszlk, gasp gibi yasa d olaylarn nlenmesinde ildeki gvenlik kuvvetlerinin yetersizlii ve depremden etkilenmesi nedeniyle evre illerden yardm gelmi ve Silahl Kuvvetler destek vermitir. Gvenlik hizmetlerinde Polis, Jandarma ve Silahl Kuvvetlerin ayr ayr almas emir komuta birliini bozmutur. Planlama Birimi: Kk apl olaylarda planlama ile ilgili olarak sorumlu kii Olay Komutandr fakat olay geni yelpazeli bir hal aldnda Olay Komutan planlama birimini oluturur ve harekete geirir. Planlama blmnn gerekletirecei faaliyetler arasnda; Acil durum planlarnn yaplmas Durum deerlendirilmesinin gerekletirilmesi Kaynaklarn doru bir biimde deerlendirilmesi Gerekli grlen dokmantasyonun oluturulmas bulunmaktadr. Lojistik Birimi: Lojistik birimi olayda grev alan personel tarafndan ihtiya duyulacak tm donanm, materyal, hizmet ve tesisleri salamakla sorumludur. Lojistik biriminin ilevleri hakknda gz ard edilmemesi gereken bir unsur mdahalecilere verilecek her trl destein salanmas hususudur. Buna rnek verilmesi gerekirse lojistik birimindeki salk nitesi birimi afetzedelere deil olaya mdahalecilerin salk hizmetlerinde gerek duyulacak hizmetleri salamaktr. 1999 Kocaeli depreminde lojistik ile ilgili olarak yaanan sorunlar iin ileriki sayfalarda yer alan Ba Ynetimi blmne baknz. Finans Birimi: Finans biriminin sorumluluu giderlerin ve harcamalarn hesaplanmas ve kayda alnmas meselesidir. Eer giderler ve finansal hareketler dikkatli bir biimde eksiksiz olarak kayt altna alnmazsa bu durum afet veya acil durum son124

ras ok ciddi skntlara sebebiyet verebilir. Bu birim zellikle herhangi bir st kuruma veya bir makama rapor vermede de ok nemli bir rol oynamaktadr. 1999 Kocaeli Depreminde afetle ilgili her trl acil alm ve denek kullanlmas normal zamanda, planlanmadndan sorun olmutur. Her kurum afetle ilgili harcama yoluna gitmi, koordinasyon salanamamtr. zetle OKS adyla gelitirilen model; Ortak Terminoloji Modler Organizasyon Yaps Btnleik letiim Yaps Komuta Birlii Birletirilmi Komuta Yaps Birletirilmi Olay Eylem Planlar Ynetilebilir Yetki Alan nceden Belirlenmi Olay Komuta Tesisleri ile etkin bir kaynak ynetimi salanacak, dardan yardma gelen personel, donanm ve kaynaktan maksimum dzeyde fayda salanacaktr. Bu sayede mevcut durumdaki; Kavram kargaas, Karmak organizasyon yaps, Birbirinden habersiz gruplar veya personel, Dank komuta, Ksmi komuta yaps, Grlen ve maruz kalan ksma mdahale etmek, Ksmlara ayrlm olay mahalli, Kaynak kullanmnda eksiklikler, giderilebilecektir.

125

Kaynak Ynetimi: Ayrca afet ve acil durum srasnda hangi kaynan nerede ve ne zaman kullanlaca, olay yerine nasl gnderilecei de nemlidir. Bu nedenle OKS yneticilerinin ellerinde kaynaklarnn gncel bir listesi bulunmaldr. Mdahale baladnda gnderilen kaynaklarn listelenmesi ve operasyon boyunca srekli olarak izlenmesi gerekir. Bu yzden planlama srasnda yerel ynetimlerin kaynaklarn tespit etmesi gerekmektedir. Mdahale srasnda kaynaklarn nereden gelecei, ne kadar sre iersinde olay yerinde hazr ve kullanlabilir halde olaca, Belediye dnda hangi zel, gnll veya kamu kurumlarnn katlm ve bu kurumlarla ibirlii gerekecei ve ulalmas g ancak gereken zel bir kaynan gereklilii nceden tespit edilmelidir. ehirlerin deprem dhil tm afetlere hazrlkl olabilmesi ve etkin bir mdahale yapabilmesi iin kaynaklarn nceden tespiti ve veri tabanlarna uygun bir ekilde girilmesi nemlidir. Kaynak ynetiminin prensipleri planlama, organizasyon, ynetim ve kontrolden ibarettir. Ynetilecek kaynaklar insan gc (grevli ve gnll), aralar, ekipman ve teknik bilgilerden ibarettir. Planlamada, karlalacak olas acil durumlara gre gereken kaynaklar (ara, gere, personel, iletiim kanallar, lojistik destek, nakit ihtiyac vb.) belirlenir. Organizasyon, kaynan nasl kullanlacan, bilgi aknn nasl olacan ve hiyerarik yapy tespit eder. Ynetim, mevcut OKS erevesinde kaynan en etkin bir ekilde kullanm iin grevlendirme ve yetkilendirme yapmaktr. Kontrol ise yneticilerin mevcut standartlara uygun i yapldn ve mdahalenin performansn izledii aamadr. Kaynan doru yere, zamannda ulat, grevini yapt, ilem tamamlandktan sonra ilk k yerine dnecek ekilde tasfiye edildii etkin bir ekilde kontrol edilmelidir. Mevcut kaynaklar eitli gruplar halinde snflandrmak gerekir. Bu snflandrma ilemi nceden yaplmal, ortaya 126

kan kaynak tipleri sorumlu kiilere bildirilmelidir. rnein yangnlara mdahalelerde her zaman en byk ara en iyisi demek deildir. Eer itfaiye aralar bykten ke Tip 1, 2 ve 3 diye snflandrlm ve kefe giden gurup Tip 3 itfaiye arac istiyorsa mdahale iin en uygun kaynak seilmi olur. Operasyon srasnda kaynaklarn durumunu izlemek de ok nemlidir. Bylece azalan kaynaklar zamannda belirlenerek ek kaynak ihtiyac ortaya kartlacaktr. Gerektiinde bal olunan merkezden ek kaynak istenebilecektir. Yerel ynetimlerden kullanlan kaynaklarn listesi klasik bir olay komuta merkezinde herkesin grebilecei bir yere aslr ve liste sk sk gncellenir. Kamu ve zel sektr kurumlarn da kaynaklarnn listesi hazr olmaldr ve mdahale annda kullanmlar nceden planlanmaldr. Mevcut kaynaklarn yetmedii durumlarda yakn evredeki nceden anlama yaplm zel sektr, il ve ilelerin kaynaklar kullanlabilir. Yurtiinden ve yurtdndan salanan kaynaklarn kullanmlar hakknda nceden hazrlanan formlar kullanlarak kayt tutulmas bu ilemin asla mdahale sonrasna braklmamas gerekir. Kaynaklarn dzenlenmesinde ve sipari srasnda gvenliin salanmas, yeterli rezerv ve btenin hazr olmas da nemlidir.

127

4.2. Planlama
Eer nceden planlanan hibir zaman kullanmazsanz hibir ey kaybetmezsiniz. Eer nceden planlanan kullanrsanz bir eyler kaybedebilirsiniz. Eer nceden planl hibir hazrlnz yoksa, ite o zaman her eyinizi kaybedebilirsiniz.
Amerikan zdeyii

Afet ynetiminde anahtar iyi organize edilmi bir plandr! Bu nedenle, Planszl planlayanlar, baarszla planlanmtr gibi szler bize ou kez afet ve acil durumlar ani bir ekilde ortaya ktnda o an iin etkin bir zm bulmann ok zor olduunu syler. Son yllarda yaadmz maddi ve manevi kayplar, bize plan deil, pilav lazm gibi szleri ok geride brakp, artk her kurum ve kuruluun iyi bir plana sahip olmas gereini de kabul ettirmitir. Bununla beraber, lkemizin afetle ykm yara sarma sarmalndan kmas iin iler afet planlar konusunda daha doru bir anlay gelitirmeli ve bir an nce her seviyede uygulamalyz. Szn ksas yerel ynetimler, kar karya kalabilecekleri tehlike ve risklere kar nasl bir davran gstereceklerini, nasl organize olacaklarn, ihtiya duyacaklar kaynaklar nereden, nasl, hangi yntemlerle elde edebileceklerini nceden planlamak zorundadr. Planlamada ncelikle eldeki mevcut kaynaklarn belirlenmesi amacyla kapsaml bir durum deerlendirmesi yaplmaldr. Bu deerlendirme iinde mdahaleye ynelik ara, gere ve insan kaynaklarnn yan sra tm hizmet fonksiyonlarnn ellerindeki imknlar ortaya konulmaldr. Ayrca ek kaynak gereksinimi doduunda nerelere bavurulaca, kimlerin hangi imknlarndan yararlanlaca planlanmaldr. Bu balamda
128

nceden karlkl ibirlii anlamalar yaplmal, kullanlan kaynaklarn bedellerinin nasl ve ne zaman denecei nceden belirlenmelidir. Yurt iinden ve yurt dndan salanan ek kaynan nasl ve nerede kullanlaca belirlenmelidir. Kaynak ynetiminde ok nemli dier bir konu da hangi kaynan kimin tarafndan kullanlacann nceden planlanmasdr. Ayn kaynak birden fazla grup tarafndan kullanlacak ekilde planlanyorsa, koordinasyonun nasl yaplaca nceden belirlenmelidir. Hazrlk safhasnn en nemli unsurlarndan biri de donanm, ara ve gerelerin her an kullanma hazr tutulmasdr. Bu ise modern planl bakm-tutum yntemleri uygulanarak salanabilir. Kaynak ynetiminin planlanmas aamasnda standart operasyon prosedrlerinin hazrlanmas, tatbikatlarda uygulamaya konmas, varsa eksikliklerin giderilmesi ve sonra da Afet Acil Yardm Planlarna eklenmesi gerekmektedir. Afet durumunda hangi almalarn yaplmasna ihtiya duyulaca, bunlar gerekletirmek iin gerekli personelin says ve nitelikleri afet mdahale plan ierisinde yer almaldr. Afet ve/veya olay ynetim merkezlerinin nerede kurulaca ve burada alacak sorumlu kiiler nceden belirlenmelidir. Merkeze gelen bilgilerin nasl bir yorumlama ve deerlendirme srecinden geirilecei, birlikte almas zorunlu olan farkl birimlerin arasndaki koordinasyonun nasl temin edilecei de ok net biimde tespit edilmelidir. Planlama sayesinde, birbirine paralel ya da birbiri ardndan yrtlecek almalar arasnda en uygun balantlarn nasl kurulaca belirlenir. Acil yardm planlama almalar afet blgesi ilan edilen alanlarda yaayan toplumlarn can ve mallarn gvence altnda tutmak iin gerekli nlemlerin alnmasn ve afet sonras zarar grenlerin kurtarlmasn, geici ve kalc olarak barndrlmasn da kapsamaldr. Afet durumunda ulam iin gerekli olacak alternatif acil/
129

tahliye yol gzerghlarnn tespiti ve servis yollarnn planlanmas da hazrlk kapsamndaki almalardr. letiim hizmetlerinin afet annda hasar grmesi durumunda acil haberlemenin hangi imknlar kullanlarak nasl salanaca dnlmelidir. Afet sonras acil gereksinimleri karlamak amacyla mahalle dzeyinde olmak zere afet tehizat merkezleri kurulup lzumlu kurtarma malzemeleri buralarda stoklanabilir. Aslnda btn bunlar bir ekilde mevzuatta da ngrlmtr. rnein, yerel ynetimler iin afete hazrlk ve planlama bakmndan mevzuatmzda yer alan dzenlemelerin bazlar tarih srasyla ve zetle yledir: 7269 sayl kanuna dayanarak 8.5.1988 tarihinde yaymlanan Afetlere likin Acil Yardm Tekilat ve Planlama Esaslarna Dair Ynetmelik Madde 4e gre: Vali ve kaymakamlar, grevli bakanlk, kurum ve kurulular ile askeri birlikler, ilgili mevzuat ve bu ynetmelik gereince dzenlenecek acil yardm planlar ve acil yardmla ilgili ynergelerle kendilerine verilen grevleri yerine getirmekten ayr ayr sorumludur. 2004 ylnda yaymlanan 5216 sayl Bykehir Belediyesi Kanunu Madde 7- u bendi: l dzeyinde yaplan planlara uygun olarak, doal afetlerle ilgili planlamalar ve dier hazrlklar bykehir leinde yapmak; Gerektiinde dier afet blgelerine ara, gere ve malzeme destei vermek; tfaiye ve acil yardm hizmetlerini yrtmek; Patlayc ve yanc madde retim ve depolama yerlerini Konut, iyeri, elence yeri, fabrika ve sanayi kurulular ile kamu kurulularn yangna ve dier afetlere kar alnacak nlemler ynnden denetlemek, Bu konuda mevzuatn gerektirdii izin ve ruhsatlar vermek
130

2005 ylnda yaymlanan 5302 Sayl l zel daresi Kanunu (Acil Durum Planlamas) Madde 69: l zel idaresi, yangn, sanayi kazalar, deprem ve dier doal afetlerden korunmak veya bunlarn zararlarn azaltmak amacyla ilin zelliklerini de dikkate alarak gerekli afet ve acil durum plnlarn yapar, ekip ve donanm hazrlar. Acil durum plnlarnn hazrlanmasnda varsa il leindeki dier acil durum plnlaryla da koordinasyon salanr ve ilgili bakanlk, kamu kurulular, meslek teekklleriyle niversitelerin ve dier mahall idarelerin grleri alnr. Plnlar dorultusunda halkn eitimi iin gerekli nlemler alnarak ikinci fkrada saylan idareler, kurumlar ve rgtlerle ortak programlar yaplabilir. l zel idaresi, il dnda yangn ve doal afetler meydana gelmesi durumunda, bu blgelere gerekli yardm ve destek salayabilir. 2005 ylnda yaymlanan 5393 Sayl Belediye Kanunu (Acil Durum Planlamas) Madde 53: Belediye; yangn, sanayi kazalar, deprem ve dier doal afetlerden korunmak veya bunlarn zararlarn azaltmak amacyla beldenin zelliklerini de dikkate alarak gerekli afet ve acil durum planlarn yapar, ekip ve donanm hazrlar. Acil durum planlarnn hazrlanmasnda varsa il leindeki dier acil durum plnlaryla da koordinasyon salanr ve ilgili bakanlk, kamu kurulular, meslek teekklleriyle niversitelerin ve dier mahall idarelerin grleri alnr. Plnlar dorultusunda halkn eitimi iin gerekli nlemler alnarak ikinci fkrada saylan idareler, kurumlar ve rgtlerle ortak programlar yaplabilir. Belediye, belediye snrlar dnda yangn ve doal afetler
131

meydana gelmesi durumunda, bu blgelere gerekli yardm ve destek salayabilir. 2009 tarihinde yaymlanarak yrle giren 5902 sayl Babakanlk Afet ve Acil Durum Ynetimi Bakanlnn Tekilat ve Grevleri hakkndaki Kanun l afet ve acil durum mdrlklerini tanmlayan 18. Maddeye gre: (2) l afet ve acil durum mdrlklerinin grevleri unlardr: a) lin afet ve acil durum tehlike ve risklerini belirlemek. b) Afet ve acil durum nleme ve mdahale il planlarn, mahalli idareler ile kamu kurum ve kurularyla ibirlii ve koordinasyon iinde yapmak ve uygulamak Btn bu kanunlara ramen lkemizde afet ve acil durumlara ynelik plan yapan yerel ynetim says yok denecek kadar azdr. Bu durumda, yerel ynetimler ve sorumlu tm kurumlar, bilimsel kesinlii olan deprem vb. afetlerin riski karsnda vatandalarnn can ve mal gvenliini salama konusunda gerekli tedbirleri almamakla anayasal bir su iliyor. Btn bu mevzuata ramen Trkiyede hazrlanan az saydaki planlarn da nemli zaaflar var. rnein: Afet durumunda tm sorumlu kii, makam ve blmler iin hazrlanm genel prosedrleri yok. Stratejik, taktik ve operasyon dzeylerinin birbirinden ayrlmam. Afet mdahalesinde genel stratejik grev ve hedeflerin belirlenmemi. Anahtar rol oynayacak olan kiilerden birounun bir afet durumundaki sorumluluklarndan haberdar deil. Kritik kiilerden birounun risk ve kriz ynetimiyle ilgili zel bir eitim almam. vb. eklinde sralanabilir. Ayrca Trkiyedeki klasik afet planlamas yaklam, kapsaml afet ynetimi planlama yaklamna uygun deildir (Tablo 6).
132

Planlama, eittir olas afet etkilerinin artmasn nlemek demektir. Bunun iin de doru bir liderlik, eitim, hazr olma, tatbikat ile birlikte vatanda, toplum, devlet, il, ile, kurum ve kurulu afet ve ail durum alanlarn afetlere hazrlamak (ekil 11), afet etkilerini azaltmak, toplumlarn afet sonras ihtiyalarna karlk verme ve etkin bir iyiletirme almalarn balatmak iin teknik ve finansal destein planlanmas gerekir.
Tablo 6. Klasik ve modern (21. yy) afet planlama yaklamlarnn karlatrlmas.

zetle acil durum planlamasnn birinci amac, bir yerleme btnnden bir kurum hatta konut birimine kadar, sz konusu olabilecek her tr tehlikelerin ve bu tehlikelerin insanlara ve mlklere (tm mal, deer ve varlklar dahil) yapabilecei zararlar azaltmak ve/veya byk lde ortadan kaldrmak iin yaplacak almalar, grevleri ve sorumluluklar tanmlamaktr. Yaplacak bu planlama almalar ile afetlerin neden olabilecei olumsuz etkileri batan nlemek, acil durum sonras iyiletirme almalar iin daha az finansal kaynak kullanmak, toplumu ve yerlemeleri acil durumlara hazrlamak mmkn olacaktr. Bu nedenle, dngsel olarak srekli ve sistematik planlama yaklam: Gncel tehlikeleri, riskleri, afete maruz blgeleri belirle, Gncel zarargrebilirlik ve hazrlk seviyelerini deerlendir,
133

Plan yaz, eitim ve tatbikat yaparak test edip gelitir eklindedir.

ekil 11. Afet acil yardm planlamasnda dikkat edilmesi gereken seviyeler ve bu seviyelerden sorumlu olan kurum ve kurulularn ematik gsterimi.

Sonu olarak afet ve acil yardm planlarnn hedefleri herhangi bir afet veya acil durumda: 1. Can ve mal gvenliini salamak 2. evreyi, tarihi, kltrel ve doal varlklar korumak 3. Meydana gelebilecek zincirleme olaylar ve ikincil afetleri nlemek 4. Hizmet / srekliliinin aksamamas iin gerekli nlemleri almak eklinde zetlenebilir. Planlama srecinde aada akland ekilde 4 temel adm vardr: Okumak insan dolu bir adam, konumak insan hazr bir adam, yazmak ise insan tam bir adam yapar. Francis Bacon
134

I. Planlama takmn kurmak: Afet acil yardm durum plann hazrlayp gelitirmek iin bir ekibe ihtiya var. Bunun iin deiik konularda ve birimlerde alanlardan bir ekip oluturulmaldr. Ekibin bykl kurum ve kuruluun ya da ilgili alann ve blgenin bykl, sorunlar ve kaynaklar ile ilikilidir. Ekip oluturulduunda kimin aktif rol oynayaca, kimin danmanlk yapaca ve destek verecei belirlenmelidir. Kurumun ya da yerleim biriminin deiik alanlarnda alanlarn planlama ekibinde yer almas olmazsa olmaz bir arttr. Ekip kurulduunda plan yapmak ve gelitirmek iin gerekli admlar atmak zere resmen grevlendirip yetkilendirilmelidir. Bunlara ilaveten grup iinde yetki ve grevlendirmeler de net bir ekilde yaplmaldr. 2. Kapasite ve tehlikeleri analiz etmek: Planlamada bir sonraki adm, mevcut yetenek ve olas tehlikeleri analiz etmektir. Kurum ve kurulular, sorumlu olduklar tesis ve yerleim birimleri iin zarargrebilirlik analizi yaparak afet ya da acil durum olutuunda onun etkileri ile ba edebilme kapasitelerini belirlemelidir. rnein; i. Kurum ve kurulularn plan ve politikalarnn dayand mevcut plan ve politikalar gzden geirilmeli. Ana planlara aadakiler de ek olarak dahil olabilir: Tahliye Plan Yangn Koruma Plan Sal ve Gvenlii Program Gvenlik Prosedrleri El Kitaplar, SOP ve Ynergeleri Risk Azaltma Plan Satn alma ve el koyma prosedrleri Karlkl Yardmlama Protoklleri Sreklilii Plan
135

 Toplu Bakm ve Barnma Planlar Basn ve Halkla likiler Plan Erken Uyar Plan, vb. ii. Afet ve acil durumlarda koordine edilecek olan dier kurum ve toplum organizasyonlar ile toplantlar yaplmal, onlarn planlar ve nasl koordine edilebilecekleri belirlenmelidir. iii. Deprem, sel, yangn, ulatrma, tehlikeli maddeler, i gvenlii vb. iin yaynlanm ulusal, il ve yerel ynetmelik, ynerge ve genelgeler belirlenip incelenmelidir. iv. Tm kiritik tesis ve alt yap, acil durum hizmet ve operasyonlar belirlenmeli, bylece olas acil durumlarn etkisinin ve yedeklenmesine ihtiya olan hizmetlerin belirlenmesine yardmc olunmal, ayrca bu kritik hizmetlere, salk, elektrik, su, gaz, kanalizasyon, haberleme, ulam ile birlikte bunlar salayan tesis ve altyap da dahil edilmelidir. v. Afet ve acil durumlarda ihtiya olacak olan mevcut i kaynak ve kapsitelerle olas gereksinimler belirlenmeli, bunlara itfaiye personeli, tehlikeli madde ve arama-kurtarma ekipleri gibi personel de dahil edilmelidir. Ayrca yangn sndrme ve koruma malzemeleri, iletiim, sarf malzemeleri, jenaratrler, dekontaminasyon, vb. ile birlikte toplu bakm ve barnma tesisleri, yedekleme, tahliye plan, eitim, vb. organizasyonel kapasite de incelenip belirlenmelidir. vi. Benzer bir ekilde yetkili olduunuz kurum, kurulu ve yerleim birimi dndaki yerel afet ynetim ofisleri, salk, gvenlik, yarg, itfaiye birimleri, tehlikeli madde ekipleri, madenciler, arama ve kurtarma ekipleri, dalglar, gnll salk, dac vb. gibi kaynaklar da belirlenmeli, bu tr d kaynaklar ile de ilikilerinizi resmi anlama ve prosedrlerle tanmlanmal, ortak tatbikatlar ile prosedr, dil ve fikir birlii oluturulmaldr.
136

vii. Sigorta ile riskleri transfer etmeyi deerlendirip ve bunlar ile ilgili alanlarn ve kamuoyunun bilinlendirmesi salanmaldr. viii. Tesis, kurum ve kurulular ile birlikte tm yerleim biriminin zarargrebilirlii deerlendirilmeli, bunun iin afet ynetimi bilim dalna ait yntem ve prosedrler incelenmelidir. 3. Plan gelitirmek: Bir sonraki adm afet acil yardm plann gelitirmektir. Plann aadaki konular mutlaka iermesi gerekir: Komuta ve kontrol organizasyonu letiim (Telefon zincileri, acil durum iletiim bilgileri, vb. destek belge ve bilgiler) Gvenlik (Can ve maln korunmas) Can ve maln korunmas Lojistik ve bakm dari iler ve finans Standart operasyon prosedrleri ve kontrol listeleri Telefon zincileri, acil durum iletiim bilgileri vb. destek belge ve bilgiler. Plan gelitirilirken risk altndaki unsurlar ve nceliklerinizi de belirlemi olmalsnz. Ayrca zarargrebilirlik analizi sonucu, afet sonras belli zamanlarda ulamay planladnz aama ve zel hedeflerinizi belirlemeli ve problemlerin zerinden gelmek iin stratejiler gelitirmelisiniz. Bundan sonra da plana bir i takvimi kapsamnda eitim de ilave edilmelidir. Planda karlkl yardmlama iin gerekli bilgiler ile birlikte zel ihtiya sahibi bakma muhta engelliler, hastalar, yallar, yabanclar (turistler) vbnin ihtiyalar da mutlaka dikkate alnm olmaldr. Plan taslak halinde gelitirildiinde, kurum dndaki ilgili
137

kurum ve kurululara incelenmesi iin gnderilmeli ve alnan gr ve nerilere gre gerekiyorsa gelitirilmelidir. Benzer bir ekilde en azndan masa ba tatbikatlar ile plann test edilip gelitirilmesi, gerekli ve zorunlu bir uygulamadr. Sonunda, plann onaylanp ilgili tm kurum ve kurululara datlmas gerekir. Anahtar rol oynayan personelin (afetin i saatleri veya onlarn kurum dnda olduklar bir anda olma ihtimalini de gz nne alnarak) plann bir kopyasn aracnda ve evinde her zaman yannda bulundurmas gerekir. Bugnn iyi plan, yarnn mkemmel planndan ok daha iyidir Gal Georges S. Patton, US Army WWII 4. Plann uygulanmas: Herhangi bir afet veya acil durum olsun olmasn en son adm plan uygulamaktr. Plan uygulamak iin herhangi bir afet veya acil durum olmasn beklemek gerekmez. Risk analizi yaparken belirlenen yapsal ve yapsal olmayan zararlar azaltlmal, plandaki grevler ve grevlendirmeye uygun olarak personel periyodik bir ekilde eitilmeli, plann paralar ayr ayr tatbikatlar ile de test edilip deerlendirilerek gelitirilmelidir. Ayrca plandaki operasyon, lojistik ve finans vb. birimler kurum ve kuruluun byk konferans, toplant vb. organizasyonlarda kullanlarak plann uygulanmasnda byk ve ok nemli faydalar vardr. Afet sonrasnda bir sonraki afetin zararlarn azaltmak ve ona daha iyi hazrlanabilmek iin aadakiler dahil gerekli olan her ey yaplmaldr: Afet plannz yenileyin. Politika ve prosedrleri deitirin. Afet ynetim ekibini revize edin. Tesis ve yerleim alanlarn modife edin. Risk ynetim ihtiyalarn izleyin / deerlendirin.
138

Sigorta ihtiyacn gzden geirin. Personeli hizmetii eitimlere aln, motive edin. Tahliye Planlamas: Afet acil yardm planlarna etki eden bu belirleyiciler ile elde edilmesi gereken ama o yerleme ile ilgili acil tahliye yollarnn saptanmas ve bu balamda yerlemede toplanma yeri olarak ilevleebilen acil toplanma alanlarn elde edilmesidir. Bu balamdaki amalar da u ekilde zetleyebilmekteyiz: 1. Ana Tahliye Gzerghlarnn (itfaiye ve ambulansn geebilecei ve ncelii olan) belirlenmesine yardm ederler. 2. kincil Gzerghlarn (mahalleli iin, gnll ve STKlar iin, zellikle kamusal ak alanlara erime iin) ortaya kmasna yardmc olurlar. 3. Gece youn kullanmda olan alanlara ulam olaslklarn deerlendirirler. 4. Alternatif Tahliye Alanlarn belirlerler. Tahliye yollarnda tehlike ile karlama olaslnn en aza indirilmesi gerekir. Yangn ve patlama olmas durumunda en yakn bina kna ilerlemelisiniz. Afetler iin tahliye prosedrleri oluturun. Tahliye emri genelde Olay Komutan tarafndan verilir. Olay Komutan yangn, patlama veya binada meydana gelen tehlikeli madde sznts gibi nedenlerden tr binalarnn iinin emniyetli olmad durumlarda binann boaltlmasn ister. Tahliye edilip acil durum toplanma alanlarna gidildiinde personel saylmal ve eksikler tespit edilmelidir. Eksik tespit edilen durumlarda kesinlikle terk edilen yere dnp arama yaplmamal, gvenlik grevlisi veya birimleri haberdar edilmelidir. Dzenli ve gvenli bir tahliyeyi gerekletirebilmek iin mutlaka e sistemi kurulmaldr. Tahliye srasnda dikkate alnmas gereken dier noktalar unlardr:
139

Tahliye asla otomatik ve rutin bir ekilde yaplmamaldr. Bazen insanlar tahliye etmek istediiniz blge ya da binalar bulunduunuz yerden daha tehlikeli olabilir. Bazen toplanma noktasna gitmek iin kullanlacak olan yollar tehlikeli olabilir. Engelliler bata olmak zere risk gruplar ve onlarn zel ihtiyalar da mutlaka dikkate alnm olunmaldr. Evcil hayvanlar da dikkate alnm olunmaldr. Park, bahe, duraklar, kylar, dere kenarlar vb. yerlerde halk ikaz eden, tahliye yeri ve yollar hakknda bilgi veren anlalr (farkl dillerde de) levhalar olmaldr. Tahliyede toplanlacak olan alanlarda gerekli olan alt yap afet ncesi hazrlanm olmaldr. Geici toplanma alanlar ve tahliye alanlar ile birlikte yol ve ulam aralar da ayr ayr planlanmaldr. Tahliye gvenli, planl, sakin bir ekilde yaplmak ile birlikte sadece liderlere ihtiya olduu ama kahramanlklara asla yer olmad unutulmamaldr. Standart Operasyon Prosedrleri (SOP): Afet Acil Yardm Planlarndaki talimatnameler afet ynetimi ve sorumluluklarnn ksa bir zaman ierisinde yerine getirilmesini salar. SOPlar aslnda her olay iin ayr ayr hazrlanm kontrol listeleridir, hangi olayda kimin ne yapaca bellidir. SOPlar personelin verilen ileri onaylanm prosedrleri takip ederek yapmasn salar. Ayn zamanda personelin eitimine de katkda bulunur. Afet ynetimi SOPlar yazl formda olmal ve kolayca eriilebilmelidir. SOPlarn tam anlamyla kullanm acil mdahaleyi hzlandrr. SOPlarn hazrlanmasna ok byk nem verilmeli ayrca Afet Acil Yardm Planlarnn eklerine konmaldr.
140

4.3.Tahmin ve Erken Uyar

Afetler bizi, bizim onlar unuttuumuz zaman vuracaktr. Dr. Torahiko TERADA Afet ynetiminin nemli bir parasn oluturan Erken Uyar Sistemleri, doru zamanda doru kararlar alarak yerel, blgesel ve kresel lekte afet zararlarnn azaltlmasnda hayati neme sahiptir. Erken uyar, afet riskini engellemek, bu riskleri azaltmak ya da afetlere kar daha etkin mdahaleye imkan salayacak bilgilerin yetkili kurumlar tarafndan zamannda ve etkin olarak duyurulmas olarak tanmlanmaktadr (ISDR). Afetlerde erken uyarnn amalar beklenmedik ve uzun sreli afetlere kar hazr olmak iin, 1. Zararn ya da kayplarn nlenmesi ya da azaltlmas, 2. nsan yaamnn, ekonomik gelimenin, kltrel mirasn, salk ve evrenin korunmas, 3. Yaam kalitesinin srdrlebilirliinin salanmas, olarak sralanabilir. rnein, Pasifik ve Hint Okyanuslarnda erken uyar sistemi olmasna ramen 2004 Endonezya depreminde 240.000 kii tsunamiden ld. Fakat bilgileri son kullancya ulatracak sistem yoktu. Japonyada ise deprem ve tsunami alarm141

lar, akla gelecek her trl iletiim olanaklaryla her kurum ve bireye annda ulatrlyor. O andan itibaren eitimli birey ve organizasyon ne yaplmas gerekiyorsa onu yapyor. Hem de hi bkmadan ve sorgulamadan. Japonyada her blgede, bir afet olduunda snma / barnma yeri olacak binalar nceden planl, ikiz grevde kullanlacak ve geici el konulacak yerler belirlenmi, hatta bireylerin bir afet durumunda hangi snma mahalline gidecekleri de bellidir. nceden tespit edilmi bu binalarn depreme dayankll kesin tespit edilmi, yemek piirme, gda depolama, barnma, hijyen ve her trl geici iskan ihtiyacn karlayacak hazrlklar, stoklama nceden yaplm ve daha binlerce ayrntl organizasyon ve eitim tamamlanm durumdadr. Dier bir deyile erken uyarnn amac, tehlikeli artlarda mmkn olduu kadar ok sayda insann ve yerel ynetimlerin gerekli nlemleri zamannda almasyla; yaralanma, lm ve ekonomik kayplar en aza indirmekdir. Erken uyar tahmin ile balar ve tahmin u ekillerde tanmlanabilir: Tahmin: Gelecekte olmas muhtemel bir olayn ortaya knn kesin olarak ifade edilmesi ya da istatistiksel olarak bildirilmesidir. Dier bir deyile, hangi konuda olursa olsun, sadece Kaynak, Yer, Zaman, Miktar ve Olaslk gibi net ve nicel byklkler belirten kestirimlere tahmin denilir. Bir andaki hava durumundan faydalanarak, atmosferin ilerideki nicel durumunu belirlemeye
142

de ksaca hava tahmini denir. Meteorolojide erken uyar ise admda yaplr. Birinci adm ksa vadeli hava tahminidir. Bu tahmin, 12-24 saat ncesinde ehir leinde yaplr. Tahminlerde kaynak, yer, zaman, miktar ve olaslk verilir (ekil 12). kinci adm, takip, gzetleme veya izlemedir. 2 ila 6 saat nce kasaba/ky leinde, yani noktasal yaplr. Tahminde verilen bilgilere ilave olarak gzetlenen meteorolojik afetin olas iddeti ve ona kar halkn almas gereken nlemleri ierir. Meteorolojik uyar ve ihbarlar gzetlenen meteorolojik afetin birka dakika ncesinde 30-60 dakika iin mahalle veya sokak leinde yaplr. hbarlarn ierii gzetleme ile ayndr, fakat hemen eyleme geilmesini ister. Sel, kuraklk, kar, tipi, hortum, , vb. gibi meteorolojik kkenli afetlerin nceden Tahmin Edilerek Erken Uyarlarnn Yaplabilmesi, deprem vb. dier doal afetlerden onlar farkl klan tek ve en nemli zelliktir. Halk genellikle sel ve uyarlarnda panie kaplma yerine, sel veya oluumu dorulanana kadar tedbir almada gereinden daha yava davranr. Fakat rnein, derelerin su seviyesi iddetli yalarn balamasndan 1 saat sonra veya daha ksa bir sre iinde beklenenden ok daha hzl bir ekilde ykselebilir. zellikle ani sellerde, dere ve nehirlerin aa ksmlarndaki halkn uyarlmas ve oradan boaltlmas iin en fazla bir saatlik bir sre vardr. Bu yzden varsa buralara yerlemi insanlar, muhtemel bir selde blgeyi en ge bir saat iinde boaltabilmeleri iin hazr olmaldr. Bunun iin, gerektiinde, srasyla Sel zleme (izleme alannda veya yaknnda sel oluma ihtimali var, uyarda harekete gemek iin hazr bir ekilde bekle!) ve Sel Uyars (uyar alannda sel u an oluuyor veya olumas an meselesi, derhal harekete ge!) eklinde insanlarmz eitli ekilde aralar ile uyarlabilmelidir. Btn bunlar iin l/le Afet Acil Yardm Planlar ve hazrlklar da yaplmaldr.
143

ekil 12. Meteorolojik erken uyarnn nemli aamas ve bunlarn tanmlar.

Herhangi bir afette erken uyar iin aadaki 4 aama srasyla yerine getirilmelidir: 1. Risk Tespiti: Bildiiniz gibi risk, tehlike ile zarar grme eiliminin bir araya gelmesi ile ortaya kar. Risk deerlendirmesi ve haritalama, afetlerin nlenebilmesi ve mdahale iin gereken Erken Uyar Sistemlerinin ihtiyac olan nceliklerin belirlenmesinde de nem tar. 2. zleme ve Erken Uyar: Gvenilir bir tahmin ve uyar sisteminin bilimsel bir temeli olmaldr. Tehlike parametrelerinin srekli izlenmesi, afet ve acil durumlar iin zamannda ve doru uyarlar yapmak iin gereklidir. Her afet ve acil durum iin yaplacak uyar farkllk gstereceinden uyar mekanizmalarn doru belirlemek gerekir. 3. Uyar Yayma ve letiim: Gerekli tepkinin verilebilmesi iin tepkiyi oluturacak verinin kolay anlalabilir ve
144

4.

kavranabilir olmas esastr. Blgesel, ulusal ve uluslararas dzeyde iletiim kanallar tespit edilmeli ve uyar ikazlarnn yaylm gerekletirilmelidir (ekil 13). Mdahale Kapasitesi: Toplumlarn kar karya kaldklar riskleri anlamalar ve nasl reaksiyon gstereceklerini bilmeleri gereklidir. Burada eitim ve hazrlk programlar nem tamaktadr.

Erken uyar sisteminin baarl olabilmesi iin aadaki 4 kural yerine getirilmelidir: 1. Kullanl Verilen bilgi insanlarn renmek istedii ve ihtiya olan bilgi olmal. 2. Anlalr Verilen bilgileri toplumun her kesimi doru ve ayn ekilde alglayabilmeli. 3. Dakik Bilgi hedef kitleye olmas gereken zamanda ulatrlabilmeli. 4. nandrc Yaplan tavsiye ve uyarlar toplumun her kesimi tarafndan ciddiye alnmal.

ekil 13. Afetlerde halka ynelik erken uyar ilemlerinde kullanlabilecek medya aralar ve dierleri.

145

Dnyada olduu gibi lkemizde de bir depremin ok nceden, yer, zaman, bykl konusunda tahmin ve uyar yapabilen bir sistem bulunmamaktadr. Ancak depremin olmas ve depremin odak (focus) noktasnn (ya da d merkezinin (epicenter)) uzak olmas halinde ykc dalgalarn geliini saniyeler ncesinden tespit edebilen sistemler kurulabiliyor. Bylece baz ana gaz vanalar kapatlarak ve kritik ulam sitemleri yavalatlarak ikincil afetlerin meydana gelmesi nlenebilmektedir. Doal veya teknolojik afetler meydana geldikten sonra erken ve hzl mdahale yapabilen bu sistemlerle zellikle afete mdahale edecek ekipler de olaydan haberdar edilebilir. Fakat eer depremin odak noktas ok uzaktaysa, yani yeterli zaman varsa afetin etkisinin yaylmas ihtimaline karn halkn nlem almalar konusunda uyarlmas veya gerekiyorsa tahliye edilmesi de mmkn olabilir. Marmara denizindeki fay hatt ve olas depremin odak noktas stanbula ok yakn olduundan deprem erken uyar sistemi olarak adlandrlan sistem ile sadece doal gaz vanalar vb. sistemlerin kapatlmas salanabilir. Bununla birlikte, meteorolojik ve teknolojik afetlerin byk lde tahmini ve erken uyars mmkndr ve yaplmas zorunludur. Gelimi lkelerde olduu gibi insanlarmz bu tehlikelere kar, zamannda ve gerektii gibi davranmalarna imkn tanyacak ekilde haberdar edebilmek iin gerekli al146

malar yrten kurum ve kurulula arasnda da koordinasyonu salamak, bu alanda lke dzeyinde standartlarn belirlenmesi, denetlenmesi ile birlikte politikalarn retilip uygulanmasnn salanmas gerekir. Bu nedenle, modern toplumlarn doru hava tahminine olan gereksinimini giderek artmaktadr. Hava tahmini, meteoroloji mhendislerinin sokaa kmak isteyen insandan, uan kaldrmak isteyen pilota kadar hayatn her safhasnda insanlara sunduu en nemli rndr. Ayn zamanda, havayollar ve meyve yetitiricileri gibi eitli endstri kollar da, arlkl olarak doru hava tahminine ve erken uyarlara muhtatr. Buna ek olarak; bina, baca vb. yapsal dizayn ve birok endstriyel etkinlikler de atmosferik parametrelere gre belirlenmelidir.

Tahmin ve erken uyarlarn yararl olabilmesi iin tahliye planlar ve eitimleri byk nem kazanmaktadr. Gelimi lkelerde olduu gibi meteoroloji istasyonlarmz da bulunduklar havzadaki selleri tahmin etmek ve gerekli uyarlar direkt olarak halka yapmakla ykml olmaldr. Bu nedenle sel vb.ne ynelik erken uyar iin lkemizde de kapal olsa bile uyar verildiinde kendiliinden alp meteorolojik ihbarlar veren zel meteoroloji radyolarna da acilen ihtiyacmz var. Ayrca amatr meteorolog ve afet gnllleri herhangi bir tehlike beklendiinde, yerdeki gelimeleri tespit edip tehlike
147

iaretlerini bal olduklar merkeze bildirmelidir. rnein, yerel ynetimler sk sk taan akarsular sel gzcleri ve bir eel yardmyla takip edebilir. Akarsuyun bir ksmnda su seviyesi hzla ykseldii durumlarda derenin aa ksmlarndaki insanlar uyarlp tahliye edilebilir.

4.4. Tatbikatlar
En kt talihsizlikler, insann bana hi gelmeyenlerdir. Lowell Yazl bir Afet Acil Yardm Plan olmas da tek bana yeterli deildir. Bu plann grevli olanlar tarafndan ok iyi bir ekilde renilmesi ve gerektiinde de uygulanabilmesi gerekir. (Acil durum olunca plan okuyacak zaman bulunamaz hatta, bu planlar okunmak iin bile bulunamayabilir). Bu nedenle, planlarn ylda en az iki defa tatbikat ve altrmalarla herkes tarafndan denenmesi, renilmesi ve gelitirilmesi gereklidir. Alnan eitimlerin pekitirilmesi ve planlarn ilerliinin test edilmesi iin acil durum egzersiz ve tatbikatlar en basitinden balanp en karmana doru srayla yaplmaldr. Bunlar srasyla unlardr: 1. Farkndalk ve Ynlendirme Semineri 2. Altrma 3. Masaba Egzersizi
148

4. 5.

levsel Tatbikat Gerek Boyutta Tatbikat Afet acil yardm plann test etmek iin tatbikat tasarlarken ncelikle: Tatbikatn kapsamn, amacn ve format belirlenmeli, Tatbikatn tipi belirlenmeli, Tatbikatn zaman ve sresi belirlenmeli, Haberli veya habersiz olup olmayacana karar verilmeli, Katlmclar belirlenmeli, Raporlama ve deerlendirme sreci belirlenmeli, Tatbikatn beklenen ktlar belirlenmeli, eklinde tasarlanmaldr. Afetlere kar ulusa ve tek tek bireyler olarak, en ksa srede ve ncelikle renmemiz gereken belli bal davran ekilerini de iyice bellememiz gerekir. Ailece, okulda veya alma arkadalarmzla herhangi bir tehlike ortaya knca bu davran ekillerini nasl uygulayacamzn provalarn yaparsak, tehlike baladnda reflekslerimiz otomatik olarak bizi doru davranlarda bulunmaya yneltecektir. Afetlerde insanlarn panie kaplmadan doru hareket etme ans, her afetlerede gvenli davran eklinin tatbikat yapldnda iki kat artt bilimsel olarak ispatlanmtr. Tatbikatlardan sonra eer planda herhangi bir deiiklik yaplrsa, en ksa zamandan personel ve tm ilgililer bu konuda bilgilendirilmelidir. Kurum ve ynetimler tarafndan srasyla yaplmas gereken altrma ve tatbikatlar ama ve zellikleri yledir: Farkndalk ve Ynlendirme Semineri (Sre: 1~2 saat): Mevcut Acil Durum Eylem Plann ilgili yeni kiilere tantmak ve onlar motive etmek. Ayrca yeni gelitirilen kurallar ve gncelletirilen eylem planlarn ilgili personele tantmak
149

ve onlar bilgilendirmek amac ile yaplr. zellikleri u ekilde sralanabilir: Resmi nitelikte olmayan bir grup tartmas, Gerilimi ok dk, Katlmclar grevleriyle, planlarla, yntemlerle ve aletlerle tantrlr, Ayn zamanda sorumluluklarn, egdmn ve atanmayla ilgili sorular/sorunlar ve zmleri tartlr, Yeni oluan riskler (nkleer, sanayi tesisi, vb) ele alnr. Altrma (Sre: 1.5 ~ 2 saat): Acil Durum Eylem Plannn kk bir parasn uygulamak mkemmelletirmek ve ileride ierisinde eitli ilevlerin test edilecei daha kapsaml egzersizlere/tatbikatlara yardmc olmak amac ile yaplr. zellikleri u ekilde sralanabilir: Yrtcnn kontrolnde gerekletirilir, Ya tek bir ileyimi ya da tek bir kurumun ilevi test edilir, Yeni aletlere ynelik eitim verilir, beceri kazandrlr, Yeni kurallar ve yntemler gelitirilir, Mevcut yetenekleri korumay ve deneyim kazanmay hedefler. Masaba Tatbikat (Sre 1 ~ 4 saat): ngrlen mevcut egdm ve politikalar dk gerilimli bir ortamda tartmak, ilerde karlalmas olas problemleri zmek iin yapc tartmalar yapmak ve mevcut plann yeterli olup olmadn irdelemek amac ile yaplr. zellikleri u ekilde sralanabilir: Gerilimsiz bir ortam. Bir ynlendiricinin nderliinde yrtlr. Snav nitelii tamaz. zmlere ynelik bir sre basks yok.
150

Gayri-resmi bir ortam. Az miktarda n hazrlk almas gerektirir. Program ykl deildir. Benzeim/simlasyon yaplr. Oluabilecek sorunlar saptanr. Grup tartmas yaplarak sorunlarn zlmesine odaklanlr. Mevcut plan/mdahale yntemleri tartlr. Egdm/sorumluluklarla ilgili kabilecek problemleri zmeye ynelik yapc tartmalar yaplr.

levsel Tatbikat (Sre: 3~8 saat - tm gn): Yksek maliyetli olmakszn birka ilevi birarada snamak ve birok kurulua deneyim kazandrmaya ynelik uygulamal almalar gerekletirmek amac ile yaplr. zellikleri u ekilde sralanabilir: Gerek bir acil durumun simlasyonu / benzeimi yaplr. Senaryo oluturulur, detaylarlandrlarak kurgulanr. Tatbikat ncesi katlmclara brifing verilir. Senaryo okunur, katlmclara kaynaklar, temel kurallar, hedeflenen amalar, tatbikat sresi vb. konularda bilgi verilir. Mesajlar iletilerek tatbikat gerek zamanda balatlr. Zaman basks nedeniyle ortam gerilimlidir ve gergindir. Tatbikat srasnda yaplan mdahaleler ve bunlarn egdm n plandadr. Gerek bir acil duruma nazaran sahada daha az tehizat ve ekipman vardr. Daha az hareket/hareketlilik szkonusudur. Tatbikat sonunda bir Deerlendirme Toplants yaplr. neriler alnr ve bir Deerlendirme Raporu hazrlanr. Gerek Boyutta Tatbikat (Sre: minimum 1 gn): Gerek
151

bir Acil / Afet durumunu olabildiince canlandrmak, Gerekli birok mdahaleyi saha eleriyle birletirerek yrtmek, Afet Ynetim Merkezi ni devreye sokmak, Mevcut Acil Durum Eylem Plan n grsel olarak da snamak amac ile yaplr. zellikleri u ekilde sralanabilir: Sre kstldr. Yksek gerilimli bir ortam. Tatbikat gerek zamanda balatlr ve yrtlr. Gerek duruma olabildiince benzer. Canlandrmada gerek kiilerden yararlanlr. Karmaktr. Pahal bir uygulamadr. Gerekli tm tehizat/ekipman sahada yer alr. Gerekli tm personel sahada yer alr. Farkl kurum/kurulular birlikte alr. Mdahaleler farkl yerlerde yrtlr. Lojistik nemlidir. Gvenlik nem kazanr. Maliyet analizine (fazla mesai, sigorta, yakt vb) gerek vardr. Her ynetim mutlaka gerek boyutta bir tatbikat ngrmelidir. Yerleim birimine ait Acil Durum Eylem Plannda yer alan ilevler eitli dzeylerdeki, altrma egzersiz ve tatbikat programlaryla snanmaldr. 1. levler: Srekli egzersiz yaplarak deneyim/beceri kazanlmaldr. 2. levsel tatbikatlar (nerilen: 4 ylda 3 adet tatbikat) 3. Gerek boyutta tatbikat (nerilen: 4 ylda 1 kez), 4. Dkmantasyon mutlaka her admda temin edilmelidir. Tatbikat Gelitirmede Deerlendirmenin Rol: Tatbikat gelitirme, tatbikat yaplmadan ok nce balayan ve tatbikat
152

bittikten sonra da gerekli deiikliklerin yaplp, nerilerin bir sonraki tatbikata dahil edilene kadar devam ettii uzun bir sretir. Deerlendirme etkinlii ve planlama sre boyunca devam eder. Deerlendirme tatbikat bittikten sonra yaplan bir aama deildir; deerlendirme tatbikat tasarm ile birlikte balar. Bu nedenle, tatbikatlarn tasarlanmasnda temel felsefe GBEK ksaltmas ile u ekilde zetlenebilir: Gereki llebilir Basit Elde edilebilir Katkya ynelik Tatbikat ve tatbikat deerlendirmesinin amac: Planlarnn, ynetmelik ve klavuzlarnn ne ekilde hazrlanmas gerektiini, Acil durum ynetim sisteminde yaplmas gerekli deiiklikleri, Eitim ve personel eksikliklerinin tesbitini, Tatbikatn hedeflerini yakalayp yakalayamadn, Gerekli ekipmanlarn olup olmadnn tesbitini, Plan ve mdahaleler asndan gerekli olan tatbikat skln, belirlemektir.

DKKAT! Eer herhangi bir afet ve acil durum altrmas, egzersizi ve/veya tatbikat problem kmadan biterse, nemli bir renme ve gelime frsat boa harcanm demektir!
153

4.5. Eitim
Eitim; refah annda bir ss, felaket srasnda bir snaktr. Aristotales 1999 ylnda Marmara Blgesinde etkili olan depremlerden dolay byk zararlara urayp telafi edilemez kayplar verdik. Bylece depremler bireysel gvenliimizi ve imdiye kadar yanl ve doru olduuna inandmz davranlarmz sorgulamamza neden oldu. Byk ykmlara neden olan afetler, artk Trkiyede bir btn olarak toplumun afetler ve afet ynetimi konularnda eitim ve retime ihtiyac olduunu aka ortaya koydu. Halkn katlm olmadan afetlere kar hazrlkl olmann mmkn olamayaca bir gerektir. Bunun iin birok STK, zel ve kamu kurum ve kurulular tarafndan verilen afetlere hazrlk eitimleri daha ok katlmcla ve beceriye ynelik olmal; topluma doruluu phe getirmeyen ortak mesajlar verilmelidir. Bu nedenle de, yanl kadercilik anlay dhil olmak zere artk toplumumuzu afetler ve acil durum ynetimi konularndaki yanl n yarglardan ve duygusal saplantlardan arndracak, tutum ve davranlarnda iyi ynde kkl deiikliklere yol aabilecek kapsaml eitim ve retim almalarna ihtiya vardr. Bylece, lkemizde artk insanlarmz enkaz altndan nasl kurtarrz? dncesiyle yaplan almalarn yerini, insanlarmz enkaz altnda kalmasn! dncesiyle yaplacak olan almalar almal yanl inan ve anlaylarn dzeltilmesine ncelik verilmelidir. Bunun iin ncelikle afetler, afetlerin ilahi yn, kader, kaza, tevekkl ve sorumluluk konularnn toplumumuz154

da artk doru ekilde alglanp, yine doru olmak artyla bir dil ve fikir birlii oluturulmas gerekmektedir. Afetlerin lh Yn: Deprem gibi afetlerin, her ne kadar tipik bir tabiat hadiseleri iseler de, toplum gznde bir de ilh ynleri mevcuttur. Bu nedenle afetleri sadece tabiat olay olarak grmek toplumda yanl bir deerlendirme olarak kabul grmektedir. Tabiattaki doal olaylar ister yerin altnda olsun, ister stnde olsun, isterse gklerde vuku bulsun Allahn koyduu kurallar erevesinde cereyan etmektedir. Deprem de bu olaylar cmlesindendir. Yamur yamas, frtna kmas, gne ve ay tutulmas ne kadar tabii ise fay hattnn harekete gemesi ile olan deprem de o kadar tabiidir. Tevekkl ve Sorumluluk: slamn en nemli prensiplerinden birisi tevekkldr. Tevekkl, btn tedbirleri aldktan sonra Allaha snmak ve Ona gvenmektir. Dier bir deyile tevekkl, Maksada erimek iin lzm gelen maddi ve manevi sebeplerin hepsini yaptktan ve baka yapacak hibir ey kalmadktan sonra Allaha itimat etmek ve ondan tesini Allaha brakmaktr eklinde aklanr. Bu halde gerekli tedbirleri almadan kader deyip tevekkl etmenin de slmla badamayaca aktr. Kuran- Kerimde: htiyati tedbirlerinizi alnz; Kendi kendinizi tehlikeye atmaynz diye buyrulmutur. Sonu olarak deprem vb. afetlerin, hem ilh, hem de maddi ynnn birey ve toplum tarafndan nasl algland, afetlere hazrlk almalarna halkn katlmn belirleyen nemli bir faktrdr. Halkn katlm olmadan afetlere kar hazrlkl olmann mmkn olamayaca iin birey ve toplumlarn afetlere hazrlnda bu tr sosyo-kltrel-psikolojik motivasyonlarnn dikkate alnmas zorunludur. Bu nedenlerden dolay, toplumun afetlere hazrl eitimlerinde afetler ile ilgili olarak kader, kaza ve tevekkl ilikisinin de incelenip aklanmas gerekir.
155

Bilindii gibi bireylerin afetlere hazrlanabilmesi iin ncelikle iki bireysel deerlendirme srecini amas gerekir. nce birey kendine, deprem gibi tehlikenin olup olmayaca ya da ne zaman olaca ve olursa can-mal kaybnn olup olmayacan sorar. Bu kritik farkndalk ya da tehlike algsnn ardndan ikincil deerlendirme gelir. Bu aamada tehlike ile baa klabilir mi, bir eyler yaplabilir mi, kaynaklar neler ve yeterli mi gibi sorular sorar. Drt temel davran ekli: Korku, bilgisizlikten doar. Emerson Aada toplumumuzun afet bilincine katkda bulunabilmek iin birincil tehlikeler ve davran ekilleri zetlenmitir: 1. k-Kapan-Tutun: Bu davran ekli deprem, uak kazas, bomba patlamas ve bomba tehdidi, yldrm ve hortum iin uygulanr. Zemin sarslmaya baladnda veya yksek sesli bir patlama duyulduunda herkes bulunduu yere uygun bir ekilde k-kapan-tutun hareketini yapmaldr. rnein, deprem annda tamamen yklp yass kadayf eklini almayan binalarda lm ve yaralanmalara daha ok yapsal olmayan tehlikeler neden olmaktadr. Binalarmzn yzde olarak byk bir ksmnn yass kadayf olmayaca iin yapsal olmayan risklerden korunmann evrensel olarak kabul edilen tek davran ekli k-Kapan-Tutun olduu kabul edilir. Bugn artk k-Kapan-Tutun retisi, ABDdeki FEMA (Federal Afet/Acil Durum Ynetim Merkezi), Red Cross (Kzl Ha), NWS (Ulusal Meteoroloji leri); Trkiyede AKUT,
156

KIZILAY, T, B vb. gibi afetlerle ilgili belli bal kurumlar tarafndan bata deprem, hortum, yldrm olmak zere birok afetten korunmak iin halka tavsiye edilmekte ve yaygn bir ekilde retilmektedir. 2. Yerinde Snak: Tehlikeli madde ve (kimyasal, biyolojik, radyolojik ve nkleer) KBRN sznt veya serpinti, duman, ateli silah sesi, keskin nianc tehlikesi veya iddetli frtnalarda uygulanr. evrenizde bir tehlikeli madde riski olutuunda: Dar kmanz sylenene kadar banyo, tuvalet gibi kk mekanlarn ierisinde kaln ve ieride hava giriini slak havlu, koli bantlar vb. ile kesip gvenli bir snak oluturun. 3. Kilitlen ve Yat: evrede ateli silah sesi duyulduunda, pheli veya tehlikeli kii ya da keskin nianc riskleri ortaya ktnda uygulanr. rnein, yaknlarda bir silah sesi duyulduunda, yere yatn komutu verilir. Bunun ardndan herkes dz yere veya zemine yatmaldr. Bina iindeyseniz binann ve/veya odann kapsn ieriden kilitleyiniz. Eer ak havada iseniz, emniyetli olarak nceden belirlenmi olan yere gidilmelidir. 4. Tahliye: Yangn an, deprem ve patlama sonras, sel/su baskn ncesi ve an; kimyasal kazalar, terr/ bomba tehdidinde ve heyelan ncesinde bina ve /veya yerleim birimlerinde uygulanr. lk 72 Saat: Altn Saatler nce snav yapp sonra rettikleri iin afetler ok kt bir retmendir! Anonim Yllar nceki Marmara depremlerinden fazla bir ey renip zerimize denleri yapmadysak anlayn ki biz de bir birey,
157

anne, baba, aile, ynetici, brokrat, siyaseti, devlet adam, millet... olarak ok kt rencileriz! Afet sonras ilk 72 saat hayat kurtarma asndan en kritik saatlerdir. Afet sonras kurtarlanlarn byk ounluu, ilk 24 saat iinde evreden yetien yaknlar ve komular tarafndan kurtarlmaktadr. Bu nedenle, afetlere hazrln toplum tabanl olmas, bireyden ve evden balamas gerektii konusunda dnya hem fikirdir. u an ABDde afetlerde altn saat olarak bilinen ilk 72 saatin yani 3 gnn, 7 gne kartlmas bile tartlyor. ABDde halkn kendisini 72 saat iin hazrlamas fikri 1940larda nkleer saldrya kar gelitirilmiti. imdi deprem bekleyen Kaliforniyada ise artk halk ilk 7 gn iin kendi kendine yeterli olmaya alyor. Bu durumu Japonyadaki son deprem ve tsunami sonrasnda da grdk. Baz yerleim birimlerine mdahale ancak 5 6 gn sonra yaplabildi. Birer vatanda olarak ilk adm olarak kendimizi afetlerin ilk 30 dakikas iin bile hazrlayabilirsek inanlmaz bir i baarm oluruz. rnein beklenen bir depremin ilk 30 dakikas iin (devletin ve yerel ynetimlerin yardmyla) birey olarak mutlaka yapmamz gereken hazrlklar tek tek ve srasyla unlardr: 0. SANYE in (Depremden nce Neler Yapmalyz?): Gerekli eitimleri alarak bir Gvenli Yaam Gnlls olmak. Yaadmz yerin afetlere direnli bir imar planna sahip olmasn istemek. Binalarmzdaki yapsal riskleri ortadan kaldrmak. Binalarmzdaki eya, makina, vb. kaynakl yapsal olmayan zararlar nlemek. Bata DASK olmak zere Sigorta Poliesi satn almak.
158

Aile, Kurum, Sokak, Mahalle, le, l, Blge Afet Acil Yardm Planlarn yapmak.

3. SANYE in (Deprem Srasnda Neler Yapmalyz?): Korku ve Panik ile ba etmeyi renmek. k-Kapan-Tutun davrann deiik yerler ve durumlar iin renmek. k-Kapan-Tutun tatbikat yaparak bunu bir refleks haline getirmek. 3. DAKKA in (Deprem Sonrasnda Kendimiz in Neler Yapmalyz?): Yangn sndrebilmek iin gerekli eitimi ve tehizat alp hazr bulundurmak . lk Yardm yapabilmek iin gerekli eitimi ve tehizat alp hazr bulundurmak. Deprem sonras kimyasal szntlara kar Yerinde Snak iin hazrlanmak. Deprem sonra gvenli Bina, Okul, yeri, Sokak vb.nin Tahliyesini renmek. 30. DAKKA in (Deprem Sonrasnda Etrafmzdakiler in Neler Yapacaksnz?): Apartman, kurum, bina, sokak vb. leklerde Takm Kurma ve letiim Ailemiz, komularmz, alma arkadalarmz iin Hafif Arama ve Kurtarma Elektrik, doal gaz, su, yakt, vb. Alt Yapya Mdahale etme. evrede byyen Yangnlar Sndrme veya Kontrol Etme. Kanamalar durdurma, yaral tama, triaj vb. Afet Tbbi lk Yardm.
159

Afetlerin ilk saatlerinde herkesin kendi bana olaca, insanlar sadece kendi bilgi ve hazrlnn kurtaraca asla unutulmamaldr. Bireye, aileye, sokaa, kuruma yani insana inemeyen afet hazrlklarnn baarl olduu, dnyada grlm bir ey deildir. Yerel ynetimler halka afetlere birey olarak hazrlanabilmesi, yanl davranlarn deitirmesi ve kendi gvenliini kendisinin salayabilmesi iin harekete gemesine yardmc olmaldr.

1.

2.

3.

lk adm olarak hedef kitlenin etkilenecei tehlike ve risklerin hem sosyo-ekonomik, hem ilh, hem de tabii yn belirlenmeli. Bylece eitilecek olan hedef kitlenin inanlar, sosyo-ekonomik durumu ve afet riskleri ayr ayr analiz edilerek onlara uygun mesajlarn kimler ile birlikte hazrlanp ve onlara nasl ulatrlaca aratrlp belirlenmelidir. kinci adm olarak aratrmaya dayal olarak mesajlarn ierikleri hedef kitlenin inanlar konusunda uzman din adamlar ile birlikte mhendis, retmen, doktor vb. uzmanlarla birlikte hazrlanp pilot projeler ile uygulanm olmaldr. Son adm olarak kampanya gerekletirilmelidir. Sonra da verilen mesajlarn hedef kitlenin davranlarn beklenen ekilde deitirdi mi ve bu deiim yeterli mi, hedef kitle verilen mesajlar doru alglad m? vb. gibi tmyle bir deerlendirmeye tabi tutulup kampanya gelitirilerek yeniden dzenlenmelidir.
160

zetle, bilinlendirme vb. eitim kampanyalar ile halk eitiminde hedef kitlenin (alan, kltr dzeyleri, eitimleri, inanlar, bilginin teknik ierii) de tespit edilmesi ve hangi aralarla onlara ulalacann doru bir ekilde belirlenmesi gerekmektedir. Burada toplumdaki yanl kadercilik anlaynn da zerine gidilerek afetlere hazrlk konusunda bize den grev, vazifemizi yapmak fikrini ilemek gerekmektedir. Bylece eitim almalar ile halkn afetlere hazrln gndemde tutmak, halk cesaretlendirmek, motivasyonu ve iyi niyeti daha fazla arttrmak mmkn olacaktr. Sonu olarak imdi; Parolamz, lkemizdeki her birey ve her kurum afetlere hazr olduunda, lkemiz afetlere hazr olacaktr eklinde olmal. Gzden karmamamz gereken gerekler; planlama srecindeki katlmclk ve tm afetlerin gz nne alnmasdr. Yani, kurum ve kurulularda afet acil yardm planlar sadece bir-iki kiinin grevi olmamal. Ayrca planlar, kopya edilmemeli ve tefti fras gibi hazrlanp raflara konulmamal. Planlar mutlaka kurumun ve/veya toplumun her kesiminin katlmyla her trl tehlike iin hazrlanmal; eitli tatbikatlar ile tm ilevleri test edilerek gelitirip gncellenmeli.

161

V. AFETLERE MDAHALE

Baarnn %5i yapmay bilmekten, %95i yapabilmekten oluur. Fransz deyii Afetin oluumunu takip eden ve afetin oluundan hemen sonra balayarak, afetin byklne bal olarak birka saat, birka gn ila birka aylk bir sre ierisinde yaplan acil mdahale faaliyetleridir. Bununla birlikte acil mdahale, skntl yneticiler, acl ve akn insanlar, yabanc ve zor bir evre, sevimsiz kararlarn alnmas, yetersiz bilgi ve skk zaman demektir. Ne olursa olsun afetlere mdahalede temel prensip, balangta ne kadar hzl ve verimli mdahale, o kadar az can ve mal kayb eklinde ifade edilir. Bir afet sonras, can ve mal kurtarma abalar yannda o idari birimin iindeki olaanst durumun normale dnmesi iin de almalara balanmas gerekmektedir. Mdahale evresinde grev alacak personelin belirlenmesi, halkn uyarlmas, baka yere tahliye edilmesi, barndrlmas ve yerlerine geri dndrlmeleri, halkn srekli bilgilendirilmesi, arama kurtarma almalar, tbbi yardm salanmas, hasar tespiti, zarar azaltma iin gz nne alnacaklarn belirlenmesi ve hatta blge dndan talep edilecek yardmlar da mdahale evresi kapsamndaki almalardr (Tablo 7).
163

Tablo 7. Afetleri ilk 3 aynda aama aama karlanmas gereken ihtiyalara rnek. Buradaki acil aamasndaki almalar mdahale aamasnda yaplan almalardr.

Afetlere likin Acil Yardm Tekilat ve Planlama Esaslarna Dair Ynetmelik Madde 4e gre: Afetin meydana gelmesinden itibaren, alnmas gereken her trl acil tedbirlerin alnmasndan ve acil yardmlarn bir emir beklemeden yaplmasndan, afetin meydana geldii yerin Mlki Amiri sorumludur. Mlki idarecinin bu sorumluluu sadece stratejik ve taktikseldir. darecilerin operasyonun yapld yere gitmesi ve oradaki ilere karmas ise kaosa neden olaa iin hibir ekilde doru deildir. Bu durum ngilizcede ef olay yerine geldi! anlamnda CHAOS olarak ifade edilmektedir. Burada C, chief; H, has; A, arrived; O, on; S, scene olarak kullanlmaktadr. Mdahale safhasnda yaplan faaliyetler arasnda; Haber alma ve ulam Etkinin ve ihtiyalarn belirlenmesi
164

 Arama ve kurtarma lk yardm Yaam hatlar (alt yap ihtiyalar) Tahliye Geici iskn Yiyecek, iecek, giyecek, yakacak temini Gvenlik, evre sal ve koruyucu hekimlik Basn ve halkla ilikiler Hasar tespiti, tehlikeli ykntlarn ve enkazn kaldrlmas vb. saylabilir. Bylece mdahale Afet ncesinde, annda ve sonrasnda Alarm veya erken uyar ile balar Zarar Azaltma (lk aama uygulanr) Mdahale ve iyiletirme etkinlikleri iin politikalar, prosedrler ve protokoller Tahliye ve tahliye merkezleri Oteller, okullar Tbbi bakm, gda, giyisi, iletiim ile srp gider. Afetlere mdahalede dier hususlar unlardr Potansiyel Mdahaleciler: Yereldeki insanlar ilk mdahale edenlerdir ve gnlller balangtaki Arama ve Kurtarma takmn oluturur Faaliyetler daha nce hazrlanm protokol ve standart operasyon prosedrlerine gre yaplr. STKlar: Gnll kurulular, snrl kaynaklar ve kk apl hedefler ile bamsz bir ekilde operasyon yaparlar.
165

Rolleri yerel ve ulusal ynetimler, politika ve kanunlar tarafndan belirlenir.

Ynetim: Yerel, Blgesel ve Ulusal Rolleri politika, politik atmosfer ve mevcut kaynaklar tarafndan tanmlanr. Uluslararas organizasyonlar: Uluslararas organizasyonlar hkmetler ile egdml olarak afet blgesinde faaliyetlerde bulunur. Byk kaynaklara sahiptirler. Rolleri uluslararas konvansiyonlar ve szlemelerle tanmlanmtr. Detayl bir mdahale planlamasnda gz nne alnmas gereken Acil Durum Destek Fonksiyonlar ise unlardr: Acil durum mdahalesinde, iyiletirmede ve yardm edenlere gerekli olan ulam kaynaklarnn kullanmn organize etmek. Geici olan iletiim desteinin kurulmas ve zorunlu olan iletiimin salayp koordine etmek. Afet sonras hayat kurtarc veya koruyucu gerekli olan eylemleri desteklemek. Teknik danmanlk, mhendislik hizmetlerini, proje/inaat ynetimini, kontrol ilevini, acil ihalelendirmeleri, hzl atk su ve kat atk tesislerinin onarm ve emlak ilerini desteklemek. Yangn sndrme eylemlerinin koordinasyonu ve gerekli olan ekipman ve personeli temin etmek. Olas ve gereklemi afetler konusunda bilgi toplamak, deerlendirmek ve gerekli yerlere datmak. Halk iin gerekli olan snaklarn veya merkezlerin yne166

tilmesi, toplu bakmn salanmas, afetten zarar grmlere verilmek zere bulunan malzemenin datlmas. Acil durum malzemeleri, kullanma uygun ofisler, ofis donanm ve malzemeleri salamak ve dier lojistik hizmetleri vermek. Acil durum veya afet sonras, salk ve tbbi destee ihtiya duyanlar iin gerekli hizmetleri ve olanaklar salamak. Enkaz altnda kalm kiilerin kurtarlmas, ilk planda yaplmas gereken ilk yardmn yaplmas ve enkaz altnda kalanlar tespit etmek. Tehlikeli maddelerin yaylmasndan veya olas tehlikesine karn mdahale amal destek salamak. Afet sonras gerekli olan gda, iecek su ve buz miktarnn belirlenmesi, bunlarn temini, depolara uygun dalmnn salanmas ve datm. Acil enerji ve yakt bulunmas ve datmnn yaplmas, ayrca acil durumlarda toplum iin gerekli enerjiyi temin etmek. Ve varsa btn bu operasyonlar iin yaplacaklar belirleyen ynetmelikleri ve prosedrleri mmkn olduunca uygulamak. imdiye kadar yaanan afet ve acil durumlarda halk olarak, kurum ve kurulular olarak insan st gayretler gstermemize ramen, mdahale almalarmzda da birok problem yaanmtr. rnein, 1999 Marmara depremlerinden mdahale almalar iin karlan baz dersler unlardr. letiim: Haberleme salanamad. Telefon hatlar ilk 48 saat kullanlamad. Mobil telefonlar almad.

167

Arama Kurtarma lk Yardm: Arama Kurtarma faaliyetlerinin koordinasyonunda ve organizasyonunda yetersizlik . Durum karkl. Brokratik nlemlerin yetersiz ve verimsiz olmas. Lojistik destein yetersizlii. Gnll faaliyetlerin eitimsizlii ve organize olmamas. Ulatrma: Kpr ve viyadkler km, kara ve demir yolu ulam durmu. ki byk hava liman yetersiz kalm. Yardm getiren gemilere uygun liman bulunamam. Planszlk ve denetimsizlik nedeniyle ilk gnlerde ulam sistemi kilitlenmi. Problemler ve kayplar: Kamu binalar ve altyap ar hasar grmtr. Altyap ve binalarn standartlar yetersiz. Risk deerlendirmelerindeki gelimelerden habersiz olunmas. Yap mevzuatndaki yetersizlik. Yap denetimindeki uygunsuzluk. zin ve ruhsatlarn yozlamas. Btn bunlarn bir sonucu olarak 1999 Kocaeli depreminde, byk bir can kayb ile birlikte 10-15 milyar dolar dorudan maliyet ortaya km ve Trkiye Gayri Safi Milli Haslann % 5-7i kaybetilmitir. Bu yaanm problemlerden gerekli dersler alnm olarak bundan sonraki mdahale almalarnn aadaki faraziyelere bal olaca unutulmamaldr: Afetin zamanlamas (rnein byk bir kent iin en kt
168

zaman, haftann, gnn, yaz ya da k mevsiminin ortas olabilir) Mdahale iin personelin mevcudiyeti Malzeme ve techizatn mevcudiyeti Afetin kapsam Afetin doas Tesislerin ve/veya ehrin hangi ksmlarnn etkilendii zetle mdahale faaliyetlerin ana hedefi, mmkn olan en ksa sre ierisinde ok saydaki insan hayatn kurtarmak, yarallarn tedavisini salamak ve akta kalanlar su, yiyecek, giyecek, snma, barnma, koruma gibi hayati ihtiyalarn en ksa sre ierisinde en uygun yntemlerle karlamaktadr (ekil 14).

ekil 14. Afetlere mdahale noktasal olarak balar. lk mdahale bireyler, aileler veya alma arkadalar tarafndan yaplr. Profesyonel ekiplerin herkese mdahalesi ok uzun zaman alr.

DKKAT! ekil 14ten de grlebilecei gibi profesyonel arama ve kurtarma vb. ekiplerin ilk 72 saatte (altn saatlerde) halka mdahale edemeyecei gz nne alnarak afetlere mdahale almalar mutlaka toplum tabanl olmaldr; yani halk afetlerin altn saatlerine hazrlamak esas olmaldr!
169

5.1. Etki ve htiya Analizleri

Gerek, gecikmeyi sevmez. Seneca Mdahalenin hemen ncesinde ve srasnda (ykmn ve acil mdahale ihtiyalarnn belirlenebilmesi iin) durum deerlendirmesi srekli ve hzl bir ekilde yaplmaldr. Durum deerlendirmesi yaplrken sorulabilecek sorular; tehlikelerin neler olduu, olayn kontrol altna alnp alnmad, ne kadar geni bir alann ve nfusun etkilendii, etkilenmi toplumun ba edebilme kapasitesi ve afet blgesine ulamn hangi gzergh zerinden gvenle yaplabilecei vb. gibidir. Bu nedenle aada gsterildii gibi afet ve acil durum birimleri afet sonras hemen toplanp ilk i olarak afetin etkileri ve insanlarn ihtiyacn belirlemek iin bilgi toplamaya balar.

Hazrlk aamasnda hazrlanan afet bilgi sistemlerine ynelik almalar, ne kadar gncel bilgilere sahip olabilirsek, afet ann170

da oluabilecek hasar ve dier durumlar online olarak izleme ve mdahale etme imkn o kadar ok salar. ou yerel ynetimler etkili bir mdahale iin blgenin afetten etkilenebilirlik haritalarn elde etmektedir. Bu sistematik bir alma sonucunda elde edilmi analiz almalar ile elde edilen veriler plan dzeyinde u katmanlar iermelidir: yangn sndrme tesis ya da hidrantlarnn yeri ve ya da dalm kronolojik dzeyde yangn geirmi binalarn yeri toporafik harita, eimli ve az eimli yzeylerin tanmlanmas binalarn yapsal niteliklerine gre snflanmas yangna direnli parseller yangna dirensiz parseller yakn evredeki trafik younluu problemli cadde ve sokaklar kritik n, yan ve arka bahe alanlar problemli kentsel otopark alanlar vb. eklinde zetlenmektedir. Yukardaki katmanlara ekipler kendi belirledikleri nlem stratejisinde yer almasn istedikleri parametreleri de ekleyebilirler. rnein jeolojik, bitki rts, su baskn, buzlanma ve hkim rzgr etkisi gibi belirleyiciler yukardaki nlemlere eklenebilir. Muhtemel bir afette yaplacak ilk i, durumun tespit ve deerlendirilmesi olduu iin Afet Ynetim Merkezleri grevlileri afet blgesinin havadan ve mmknse karadan bizzat grerek kefini yapacak hazrlk iinde olmaldr. Bu nedenle afete hazrlk nlemlerini, acil yardm nlemlerini ve onarm nlemlerini sorunsuz bir ekilde yerine getirmek, afet bilgisini abuk ve doru bir ekilde toplamak, ilemek, analiz etmek ve bu bilgiyi iletmek bir nkouldur.
171

Afetlere kar yerlemelerin mevcut risk deerlerinin ele alnmas ve etkin mdahale iin afet karar destek sistemlerinde dnyadaki uygulama rneklerine bakldnda son derece gelimi modeller kullanld grlmektedir. Bu modeller genelde CBS arlkldr. rnein Japonyann kulland Phoenix ya da ABDnin kulland HAZUS yazlmlar bu modellerden en nemli iki tanesidir. Bu modeller sanal ortamda yerlemelerin afetlere kar etkilenebilirliklerini oklu parametreler erevesinde ler ve veri tabann operatre aktarrlar. Dnyada olas bir depremde oluabilecek bina hasarnn tahmini ile ilgili ekonomik analizlerde kullanlan yaklamlardan en sk bavurulanlar ise HAZUS, RAMP ve Trkiyede ise HAZTRK olarak sralanabilir. Her iki bina hasar tahmin metodolojisi yerel zemin zelliklerinin yaplarn davran zerindeki etki derecesini iermektedir ve mevcut yaplarn deprem srasnda grebilecekleri hasar seviyesini tahmin etmektedir. FEMA tarafndan gelitirilen HAZUSda deprem kayplarnn belirlenmesinde ve Fayda-Maliyet analizinin uygulanmasnda kullanlan metodoloji; (1) Afet tanm, (2) Etkilenebilecek varlklarn envanteri, (3) Envanter hasarnn tahmini ve (4) Fayda-Maliyet hesab olmak zere drt ana admdan olumaktadr. Metodolojide kullanlan parametrelerin bazlar; blgedeki faylarda deprem olaylarnn skl, yaplarn hasar grebilirlii ve glendirme aktivitelerinin fayda ve maliyetleri olarak sralanabilir. zmir Deprem Master Plannda kullanlan RAMP metodolojisinin temeli ise, blgesel afet tedbirleri stratejilerinin maliyet geerliliinin sistematik olarak belirlenmesidir. Sz konusu metodoloji; (1) Sismik Afet tanm, (2) Yap tanm, (3) Hasar tahmini, (4) Glendirme ve tamirat maliyet tahmini, (5) Fayda-Maliyet analizi ve (6) nceliklerin belirlenmesi olmak zere alt ana blmden meydana gelmektedir.
172

rnein, Japonyada Afet Ynetimi Bilgi Sistemi, Byk Hanshin-Awaji Depreminden (Kobe Depremi) sonra byk nem kazanmtr. Bu deprem Japonlara, hasarn derecesini sratle deerlendirmenin, ncelikle uygun nlemleri uygulamann, bilgi ihtiyac kapsamn deerlendirmenin ve ilgili ajanslar ve makamlar arasndaki abalar koordine etmenin ne kadar nemli olduunu hatrlatt. Japonya Kabine Ofisi Afet Ynetim Brosu, hasarn lsn sratle belirleyecek, ilgili ajanslarn ve makamlarn bilgi paylamalarn salayacak ve acil nlemleri uygularken abuk ve doru kararlarn alnmasn destekleyecek bir Afet Bilgi Sistemi (DIS-ABS) gelitirmektedir. Japonyada afet etki ve hasar tespiti ile birlikte acil mdahale iin Erken Hasar Tahmin Sistemi (ESS-ETS) Acil nlem Destek Sistemi (EMS-ADS) sistemleri gelitirilip kullanlmaktadr. Acil nlem Destek Sisteminin amac, eitli ilgili ajanslarn ve makamlarn acil durum sresince bilgi paylamalarn salamak ve ynetim tarafndan eitli acil nlemlerin yerine getirilmesini desteklemektir. ADS, yollar, demiryollar ve itfaiye merkezleri ve hastaneler gibi afet ynetim tesisleri konumundaki altyap tesislerine dayanan bir bilgi veri tabanna sahiptir. Hasar bilgisini, ilgili ajanslar ve makamlarca paylalabilen haritalardan alnan acil nlemler bilgisiyle birlikte gsterir. Japonyada her bakan ve kamu kurumlarnn genel mdrleri, bir afet olduunda acilen Babakann resmi konutunda toplanr. lgili kurululardan alnan bilgiyi ve Savunma Ajans veya Ulusal Polis Ajans gibi ilgili bakanlklarn veya kurumlarn helikopterle saladklar afet blgesinin grntlerini kullanarak Erken Deerlendirme Sistemiyle hasar tahmin edilir. Bu bilgiyle, analiz edilmi ve acilen Babakana rapor edilmi hasar bilgisini yeler anlayabilir. Bylelikle temel politika uygun bir ekilde kararlatrlr. Yerel ynetimin kapasitesini aan
173

geni lekli afetlerin olmas durumunda Polis, tfaiye, Yangn ve Afet Ynetim Ajans ve/veya Japon Sahil Gvenlii tarafndan afete acil mdahale iin geni lekli destek mevcuttur ve valinin talebi zerine Savunma Kuvvetleri acil mdahale faaliyetleri iin grevlendirilebilir. Gerek afet blgesinde Yerinde Afet Ynetim Ana Merkezlerinin, Hkmet tarafndan kurulduu zamanlar olabilir. Bu durumlarda daha ayrntl bilgi edinip ona gre uygun nlemlerin alnmas amacyla hkmet aratrma ekiplerini gnderir. Erken Hasar Tahmin Sistemi (ESS-ETS), snrl bilgiyi kullanarak ksa srede incelenmesi gereken depremin sebep olduu hasar miktarnn deerlendirilmesini salar. 1996 ylndan itibaren kullanlan ETS sisteminin amac, ynetime ilk tertibat yaptracak, abuk ve uygun karara vardracak bilgiyi salamaktr. ETS iin tm Japonyadaki corafya, yer, bina ve nfus koullarna ait bilgiyi ieren bir veri taban yaratld. Meteoroloji tekilatndan alnan sismik bilgiye dayanan sismik poligonal dalm, bina hasarn ve can kaybn deerlendirmek iin kullanlmaktadr. Japon leine gre sismik iddeti 4 veya daha fazla olan bir deprem tespit edildiinde ETS otomatik olarak almaya balar ve deprem olduktan 30 dakika ierisinde bir deerlendirme raporu retir. zetle, Japon Hkmet Ofisi Bilgi Toplama Merkezinde kapsaml hasar bilgisinin toplanmas; Otomatik hasar tahmini (30 dakikada) Uaktan grsel bilgi (helikopterlerin gnderdii bilgi) Kamu kurulularndan birinci etapta bilgi alnmas Bilgi toplama ekibinin gnderilmesi eklinde yaplmaktadr. Sonu olarak Bournemouth niversitesi uzmanlarnn aada zetledii gibi hemen afet sonras ve sresince etki ve ih174

tiya analizi yapabilmek iin toplanmas gereken ve afet ncesi kendinize sormanz gereken kilit bilgilerin bazlar unlardr: Hangi alanlar etkilendi? Etkinin bykl nedir? Ka kii yaraland, ka kii mahsur kald? Bu alanlara nasl ulalabilir? Hangi kaynaklar konulandrlabilir? Kamuya ne tr bilgiler verilmeli? Arama alanlarnn ekipler arasnda datm nasl olmal? Arama yaplan binalar iaretlemesi yaplyor mu? eride kimlerin olabileceini nasl anlarsnz? Herkesi karttnz nasl anlarsnz? Nasl iletiim kurarsnz? Durum planladnz gibi deilse ne olacak? vb. Afet esnasnda nasl veri toplayacanz mutlaka dnn. Unutmayn, zamannda gelen faydal bilgiler karar vericilerin daha hzl kararlar almasna ve mdahalenin hzl ve etkili yaplmasna yardmc olur

5.2. Olay Yeri Ynetimi

Herkesin ii demek, hi kimsenin ii demektir. Isaac Walton Afetlerden 30 dakika sonra genellikle halk olay yerinde yardmlamaya ve arama kurtarma almalarna kendiliinden balar. Yerel Afet Gnllleri (YAG) ise en ge 3 saat iin olay yerinde orgranize olarak acil mdahale almalarna balarlar.
175

Aadan grld gibi 24 saate kadar lke apnda bir acil mdahale seferberlii balatlr veya balatlmas iin plan ve hazrlklar yaplr.

Yerel afet gnllleri veya profesyonel ekipler olay yerine varr varmaz yapacaklar iler srasyla unlardr: Olay tart/deerlendir: Bunun iin; lk deerlendirmeyi yap ve baz n kararlar ver Bunun iin de u 3 temel soruyu sor: Neye sahibim? Ne yapmam gerekiyor? Hangi kaynaklara ihtiyacm var? Komutay olutur: En kidemli uzman/alan tarafndan oluturulmal. Greve kacak olan dier mdahale ekipleri uyarlmal.
176

Gerekli kaynaklar talep edilmeli. Komuta sistemi mmkn olduunca erken oluturulmal.

letiimi sala: Mmknse yz yze iletiimi kullanarak telsiz ve/veya telefon trafiini azalt. Telsiz kullanyorsan kod veya ifre kullanma. Tehizat dayankl, gvenilir ve alanda test edilmi olmal. Yedeklerin elde mevcut olduundan emin olun. Arama ve Kurtarma: Hayatta kalan yaral says afetten 24 saat sonra hzla azalr. Karlkl yardmlama ve afet blgesinin dndan gelen byk apl yardmlar birka gn alabilir. Yerel toplumlar arama ve kurtarma almalarn balatmak ve ilk mdahaleyi yapmak ile sorumludur. Arama teknikleri: Afet madurlarnn sistematik olarak nasl aranaca. Kurtarma teknikleri: Kaldrma, kaldra ile kaldrma, kereste ile kaldrma ve madurlarn olay yerinden uzaklatrlmas iin gvenli teknikler renilip uygulanmaldr. Arama ve kurtarmada komuta ve iletiimin anahtar rol vardr. ehir ve Krsal olmak zere iki tip arama ve kurtarma vardr. Arama ve kurtarmann balca evreleri aadaki gibidir: Sistematik arama Havadan keif Yer ve yeraltnda leri arama eitimli kpekler ve hassas cihazlar Afetzedelerin yerlerinin belirlenmesi Kurtarma veya kartma Salk durumunu sabitleme ve salk kurumlarna ulatrma
177

Arama ve Kurtamadaki Problemler: Gvenlik kincil afetler Uyum Medya, seyirci topluluu (afet turistleri, afet hrszlar) Eitimsiz ilk mdahaleci ve gnlller eklinde sralanabilir. Yerel ynetim, il, ile, kasaba ve ky gibi yerelde onlar acil durum ynetimi faaliyetlerinden resmen sorumlu ilk oteritedirler. Yerel Toplumlar Potansiyel tehlikeleri en iyi onlar anlar. Mevcut kaynaklar deerlendirir. Acil durum olay yerindedirler. Afette ilk mdahaleden sorumludurlar.

ekil 15. 20 Kasm 2003 HSBC patlamas sonucu evrede yaananlar.

ekil 15 ve 16dan grld patlama olan ya da olabilecek bir olay yerinde scak, lk ve souk eklinde 3 farkl gvenlik ve kontrol blgeleri oluturulmas da gerekebilir. Bu tr kontrol
178

blgeleri oluturulurken: Olay yerine yanllkla girilmesine engel olmak iin girilerin gvenliini salamalsnz. Gerektiinde kontrol blgelerini geniletmek veya daraltmak iin hazrlkl olmalsnz. Scak blge: Olayn olduu yerin hemen etraf En ok kontamine olmu alan Herkes scak blgeden ayrlrken herkes/herey dekontamine edilmelidir. Ilk blge: Personel ve ekipmanlarn scak zona giri ve k yapt blge Scak zona ve dekontaminasyon alan eriimi kontrol eden kontrol noktalar Tehlikeli maddeleri berteraf eden veya ntrletiren ilemlere dekontaminasyon denir. Souk blge: Personelin alrken koruyucu giyisiler giymesi gerekmeyen gvenli alan Personelin toplant, komuta merkezinin kurulduu, ilk yardmn yapld yer. ekil 16. Bir sanayi kazasnda olay yeri ynetimine bir rnek.
179

Afet ve acil durumlara mdahalede nemli konulardan biri de triajdr. Triaj, Franszca kkenli ayklamak, ayrmak anlamna gelen bir kelimedir. Afetlerde triaj, ok fazla kiinin etkilendii ve afet olarak adlandrlan durumlarda daha etkili bakm vermek amacyla, etkilenenlerin ciddiyetine gre snflandrlmas iin kullanlr. Triajda srasyla unlar yaplr: Temel salk durumu kategorilerine gre afetzedeler deerlendirilir. lk triaj arazide yaplr. kinci tiraj tedavi alanna getirilen yarallar zerinde yaplr.

5.3. Erken yiletirme

ansszla katlanabiliriz, nk dardan gelir ve tmyle rastlantsaldr. Oysa yaamda bizi asl yaralayan, yaptmz hatalara hayflanmaktr. Oscar Wilde Hayatn normale dnmesini temin etmek iin hasar gren haberleme, ulam, enerji, su, kanalizasyon gibi altyap hizmetlerinin bir blm acilen onarlarak kullanma almaldr.
180

Geici barnma, temizlenme, yiyecek iecek ve dier zorunlu ihtiyalarn karlanmas da afet sonrasnda aciliyet kazanan konulardr. Bu hizmetlerin nasl ve nerelerde verilecei afet ncesi dnemde tespit edilmi olmas afete hazrlk kapsamndaki almalar arasnda bulunmaktadr.

Afetin hemen sonras arama ve kurtarma vb. mdahale faaliyetleri ile birlikte ayn anda enkazn kaldrlmas, psiko-sosyal bakm, hastane, okul, geici barnak, konutlar vb. gibi kritik ve yaam tesislerinin ksmen de olsa yeniden iler hale getirilmesi, hasar ve kayp tespitinin de yaplmas veya yaplmaya balanmas gerekir. Bu tr erken iyiletirme almalar ile; Dikkati yaam kurtarmadan gndelik hayat normale dntrmeye ynlendirir. Srdrlebilir bir uzun vadeli yeniden yaplanma iin temel oluturur. Gelecekte oluacak afet risklerini azaltr. ekil 17den grld gibi insan iin temel ihtiyalar piramidin tabann oluturur ve herkes iin geerlidir. Birey toplumda yer edindike saygnlk, kendine gven vs. gibi ihtiyalarn olduu piramitin tepesine doru gider ama herhangi bir afetle karlarsa en dibe geri dner.

181

ekil 17. Maslowun ihtiyalar hiyerarisi piramiti. Fizyolojik ihtiyalarn, erken iyiletirmede ncelikle karlanmas gerekir.

Bu nedenlerden dolay erken iyiletirme; nsann fizyolojik ve gvenlik ihtiyalarn mmkn olduunca karlamaktr. nsani bir olayn getii yerde n iyiletirmenin balatlmasdr. ok ynl ilemlerdir ve gelitirilmi bilimsel esaslara gre ynlendirilir. Amac kendine yeterli, ulusa baarlan ve afet sonras gelecekteki afetlere direnli iyiletirme almalarna katk srelerini balatmaktr. Toplumun gvenini salayan ve afete neden olan riskin altnda yatan faktrlere yneliktir. Geici barnma: 1999 Kocaeli depreminin balangcnda acil barnma ihtiyac iin il dndan gelen adrlar mnferit olarak datlm, rasgele adr topluluklar oluturulmutur. Sonu olarak bir ekilde; 13.846 adet prefabrikte toplam 46.615 kii 467 adet kiilik adrlarda ise 1.301 kii barndrlmtr.
182

Afetlerden sonra geici barnma amacyla kurulacak olan adr kentler yine afetin bykl ve yaygnlna bal olarak gndeme gelecektir. Geleneksel olarak Kzlay tarafndan gnderilen adr ve battaniyelerin afetzedelere verilmesiyle barnma ihtiyac bir lde giderilmi olmaktadr. Bunlarn ve dier insani yardm malzemelerinin datmnda zaman zaman byk sorunlarla karlald bilinmektedir. Hazrlk almalar ierisinde geici barnma alanlarnda toplu bakm, toplu barnma ve ba ynetimi almalar iin de planlama yaplm olmaldr. Aslnda adr kentler ve prefabrik konutlar geici barnmada en son dnlmesi ve uygulanmas gereken zmlerdir. Bunun iin rnein depremden hemen sonra, 2 hafta, 6 ay ve 2 yl sonra snma ve geici barma iin 1. kamu tesisleri 2. kiralk konutlar 3. tandk veya akraba evleri 4. adr kentler 5. bireysel adrlar gibi seeneklerin her biri tek tek deerlendirilmeli ve planlanmaldr. rnein Japonyada (ABD ve Avustralya, vb. gibi gelimi lkelerde de) afetzedeler hemen okul, spor salonu vb. gibi kamu tesislerine yerletirilmekte adr kent vb. yaygn bir ekilde kullanlmamaktadr. 11 Mart 2011de byk apl bir afet yaanmasna ramen, halk iin kurulmakta olan bir tek adr kent grlmemitir. Japonyada her blgede, bir afet olduunda snma / barnma yeri olacak binalar nceden planl, ikiz grevde kullanlacak ve geici el konulacak yerler belirlenmi, hatta bireylerin bir afet durumunda hangi sma mahalline gidecekleri de bellidir. nceden tespit edilmi bu binalarn depreme dayankll kesin tespit edilmi, yemek piirme, gda depolama, barnma,
183

hijyen ve her trl geici iskan ihtiyacn karlayacak hazrlklar, stoklama nceden yaplm ve daha binlerce ayrntl organizasyon ve eitim tamamlanm durumdadr. Bir lkenin afetle mcadelede gelimilik ls, adr saysnn azldr. Japonyada yaanan l (deprem, tsunami, nkler serpinti) felakette, 5 milyon ev elektriksiz, 2 milyon ev susuz kald. 500.000i akn kii ise, nceden planlanm barnma mahallerinde yaamaya balad. nsanln karlat bu en byk afet dizisinde tek bir adr grlmemesi, Japonyann afete hazrlkta ulat muazzam baarnn kantdr. 1999 Glck depremi olduktan sonra halk ilk gnlerde ak alanlarda ve arabalarn iinde yatt, ancak 3-4 gn sonra insanlar adra alnmaya baland. nk, Donanma ss dahil olmak zere, Glckteki hibir bina, afet durumunda kullanlmak zere planlanmam ve hazrlanmamt. O depremin k aylarnda olmas halinde depremin etkisiyle kaybettiklerimiz kadar insan, souktan donarak kaybedecektik. in daha da ac yan, afetlerde geici iskan konusunu adr kent zerine oturtan bir afet ynetimi konseptinin bir az gelimi lke konsepti olduunun bugnbile farkna varm deiliz. Hatta Glck depreminde adr kurmak o kadar houmuza gitti ki, adrlarn kurulmasn salayan kurulular, televizyon kanallarn davet edip, Benim adr kentim daha gzel yarna girdiler. Bununla beraber illa da yaplacaksa adrkentler ve prefabrik konutlarn yaplaca alanlarn nceden belirlenmesi, oralara (foseptik ukurlar, su tanklar, vb) altyap ve st yap hizmetlerinin gtrlmesi, adrlarn stoklanmas ve zellikle grevlilerin belirlenmesi gerekmektedir. Mutlaka daha nce belirlenmi sel ve heyelan yatanda olmayan, bu tr iler iin msait olan alanlarda sosyal yaam iin elverili adrlar kurulmal ve dzenli adrkentler tesis edilmelidir.

184

Ba ve Gnll Ynetimi: Afetlerin sonrasnda Beklenmeyen eya ynlar Beklenmeyen anlk gnlller ordusu gibi sorunlar ile de uralmas gerekir. Ayrca beklenmeyen balarn, topluma maliyeti yksektir ve halkla ilikilere olumsuz ynde etkileri vardr. Bu nedenlerden dolay afet ynetimi biliminin ilgilendii konulardan biri de ba ynetimidir. Balarn durumu Basn ve yayn kurumlarnn ilgi dzeyi Olayn bykl Gnll kurumlarda ve Afet Ynetim Merkezindeki telefon trafii lk hasar ve durum tespiti raporlar ile deiir. 1999 Kocaeli depreminde balar ile ilgili yaanan problemlerin bazlar aadaki gibidir: Balangta blgeye gelen yardmlarn (abuk bozulan gdalar) mevsim artlar gerei ziyan olmas, ihtiya fazlas malzemenin ne yaplacann bilinememesi Gelen malzemelerin herhangi bir snflandrmaya tabi olmamas, etiketlenmemesi, ypranm malzemenin okluu lk gnlerde baz STKlarn yapm olduu yardmlarn kontrol edilememesi. Grld ve bilindii gibi ba yapmak ve ba organizasyonuna yerel, ulusal ve uluslararas birok kurum ve kurulu mdahil olur. Btn bu kurum ve kurulular sevk ve idare etmek, egdm sala185

mak, duplikasyonlar azaltmak veya en dk seviyeye indirgemek gerekir. Bu nedenle Ba Hizmet Grubu, Ekibi veya Birimi oluturulmaldr. Bu hizmet grubunun temel grevleri u ekilde sralanabilir: Gerekli olan ve olmayan balar belirler. Beklenmeyen teklifleri deerlendirir. rtibat salar. Telefon bankasn (bala ilgili ar merkezini) ynetir. Mdahale kademesinden iyileme kademesine yumuak bir gei salar. Ba istihbaratn yrtr Alandaki lojistii koordine eder. Medya ilgisini ve ilikisini koordine eder. Gnlller ve yeni oluan organizasyonlar koordine eder. Bunun iin Ba ynetimi hazrlklarna afetten nce hazrlk faaliyetlerinde balanmal. Beklenmeyen balar ve gnlller de afet acil yardm planlarnn iinde bir ek olarak ele alnmal . Hkmetin ve gnll kurulularn destekleyici rol ngrlp planlanmal. Strateji esnek olmal; tek bir yaklam ve kurulu olmad unutulmamal. Ba ynetiminde de takm kurallar ve ekip almas uygulanmal. Tek kurum ya da kurulu balar ynetmemeli ncelikle nakit balar tercih edilmeli. Devlet cretsiz telefon hatt ve banka hesap numaralar amal.
186

 Ba ynetimi hizmet grubu oluturulup, lider kurum tanmlanmal. htiyalarn medya vastasyla duyurulmas ve sorunlarn giderilmesi iin meyda ile yakn bir ibirlii gelitirilmeli. Deneyimli ve deneyimsiz personel bir arada altrlmal. Balanan Eyalarn Ynetimi 1. Tama. 2. Alma/Kabul 3. Tasnif 4. Datm eklinde 4 admda yaplr. stenmeyen, geri kalan, gereksiz ve fazla miktardaki ve balar iin iyileme aktiviteleri u ekilde zetlenebilir: Geri dntrlebilirler. Blgesel organizasyonlar ile paylalabilirler ya da Atlabilirler. Balar iin pratik kurallar: Nakit balarn en fazla yarar salayacan hatrlayn. htiyac topluma kantlayn. Bir organizasyon yoluyla ba aln. Tamay planlayn. Balarn paketlenmi ve etiketlenmi olmasn isteyin vb. eklinde zetlenebilir.

187

VI. AFET YLETRMES

yimser, her felakette bir frsat; ktmser de her frsatta bir felaket grr. Anonim yiletirme, konutlarn yeniden inas, mal ve mlkn yerine konulmas, hizmet, ticaret ve retimin balamas ve altyapnn yeniden ina edilerek devreye alnmas konularnda karar verme ve uygulama almalarn kapsar. yiletirme, afet ya da acil durum sonras enkazn kaldrlmas, oluan kirliliin temizlenmesi ile de snrl deildir. yiletirme tm insani ve fiziksel bileenlerin tekrar yaplandrlarak, afet ncesi durumlarna gre daha iyi bir seviyeye getirilmesi iin atlmas gereken tm admlar kapsayan uzun bir sretir. yiletirmenin en etkili alanlar: Erken iyiletirme Temel idari ve yerel ynetim fonksiyonlarn yeniden tesis etmek Gvenlii salamak Sosyal uyum ve uzlamay salamak Ulusal ve yerel ekonomik kapasiteyi gelitirmek olarak sralanabilir. Bylece iyiletirme, eitli alanlarda toplum ve bireylerin, iyerlerinin ve devlet kurumlarnn kendi kendilerine alabil189

meleri, normal yaama dnmeleri ve gelecekte olas tehlikelere kar daha iyi korunmalarn salayacak ekilde yeniden yaplandrlmas eklinde tanmlanabilir. Afetin tehlikeli saat ve gnleri getiinde, tm dikkatler iyiletirmeye ve yeniden inaya kayar. yiletirme ve yeniden ina, afetin byklne ve doasna gre birka ay ile birka yl srebilir. Buna ilave olarak, iyiletirmenin maliyeti ok yksek de olabilir. Fakl kaynaklardan temin edilmesi gereken mali yardm, devlet veya uluslararas kurum ve kurululardan salanabilir. Bunun iin; Herbir kurum ve kurulu, afet veya acil durum sonrasnda normale dn iin bir veya Hizmet yiletirme Planna sahip olmal. Tm hasar ve kayplarn ayrntl bir ekilde kayt aldna alnmas gerekir. Mmkn olduunca kaytlara izimler ve fotoraflar da dahil edilmeli. Yardm iin mmkn olduunca erken bavurmak nemli ve gerekli. Mmkn olduunda hzl bir ekilde ve en az aksama ile acil durum operasyonlarndan normal operasyonlara geilmeli. Son olarak, afet acil yardm plan afet ve/veya acil durum sonras tespit edilen ihtiya ve problemlere gre dzeltilip gelitirilmeli. rnein u an Japonyann Tokyo kentinde stanbulda olduu gibi byk bir deprem beklenmektedir. Bu nedenle Tokyo iin deprem sonras yeniden ina ve iyiletirme planlar imdiden hazrlanmaktadr. yiletirmenin planlamasnda aadaki konulara zellikle dikkat edilmelidir: Konut ihtiyacnn tahmini, Kullanlabilir konut stounun saptanmas, Konut kaynaklar,
190

Kiralklar, Geici konutlar ve parklar. yiletirme almalar afetlere hazrlk, zarar ve risk azaltma ile birlikte yeniden ina almalarn da ierir. Bu nedenle iyiletirme almalar aadaki grupta toplanr: 1. Risk azaltma (uzun vadeli) 2. Yeniden ina etme veya tama 3. Gzden geirme ve imar durumunun kartlmas, erkenuyar sistemleri, bina ve deprem ynetmelikleri, sigorta, Aadaki ekilden de grlebilecei gibi iyiletirme, altyapy halkn sosyal ve ekonomik hayatn normale dndrmek iin srasyla harcanan abalardan olumaktadr. Ancak bu aamada zarar azaltma da bir ama olarak gz nne alnmaldr. Ksa dnemde, temel insani ihtiyalar (rnein yiyecek, giyim ve barnak) ve sosyal ihtiyalar karlanrken (yasal, psikolojik) gerekli altyap sistemlerinin kurulmasdr (enerji, iletiim, su, kanalizasyon ve ulam). yiletirme, denge salandktan sonra uzun sreli zarar azaltma ihtiyalar da gz nne alnarak, ekonomik hareketliliin oluturulmas, kamu yaplarnn ve konutlarn yeniden yapm gibi uzun sreli almalar da ierir.

191

yiletirme almalarnn bazlar u ekilde sralanabilir: Enkaz ynetimi Kriz danmanl Hukuksal yardm stihdam yardm Konut program yerlerine yardm programlar Salk ve tbbi servisler Ekonomik iyileme iin programlar Yeniden yaplanma ve ina. Bu almalar aada gsterildii gibi afetten birka gn sonra balayp yllarca devam edebilen almalardr.

yiletirme aamasnda enkaz ynetimi de, afet ynetim biliminde nemli yeri olan bir konudur. Enkaz ynetimi konular 4 ana balk altnda incelenip iyiletirme evresinde uygulanr: Ykma ve kaldrma Biriktirme Azaltma
192

Yok etme (Deerlendirme, geri dntrme)

Afet iyiletirmesinde dikkate alnmas gereken dier konular unlardr: yiletirme, temel hizmetlerin, evrenin, geim vastalarnn ve afetten etkilenen toplumun yaam standartlarnn gelitirilmesi ile birlikte gelecekte etkili olabilecek risklerin azaltlmas iin tm frsatlar dikkate alan bir sretir. Afetin etkilerine bal olarak, mevcut baa kma kapasiteleri, d yardm ve destekler nemlidir. yiletirme stratejisi, rehabilatasyon, iyiletirme, yeniden yaplanma ve kalknma iin belirlenmi standartlara uygun olmaldr. Toplum ve bireyler karar verme mekanizmalarna katlarak almalar sahiplenmelidir. yiletirme srecinde, savunmaszln ve gelecekteki tehlike maruziyetinin azaltlmas iin bunlarn altnda yatan nedenleri belirleyip zerlerine gidilmesi gerekir. Bylece balang aamasnda risk azaltma ana politikas ile toplumun gelecekte afetler karnda daha esnek bir yapya sahip olmas salanmaldr. evre ve doal kaynak konular da dikkate alnp tm sektrel iyiletirme ve yeniden yaplanma planlarna mutlaka dahil edilmelidir.

193

6.1. Orta ve Uzun Vadeli yiletirme

Akll insan, btn yumurtalarn bir tek sepete koymaz. Cervantes Ekonomik kapasitenin gelitirilmesi, afet ncesindekinden daha ileri bir seviyeye getirilmesi ou kez erken iyiletirme ve ksa vadeli iyiletirme almalaryla yaplamaz. Bu nedenle geim vastalarnn ve ekonomik aralarn yeniden iler hale getirilmesi, toplum tabanl afet hazrlklar, mevcut gelime ve kalknma planlarnn gzden geirilmesi, ulusal ve yerel sosyoekonomik kapasitenin inas, altyap, evre, risk paylam ve transfer mekanizmalar iin orta ve uzun vadeli iyiletirme almalar ve politikalarna ihtiya vardr. Uzun vadeli iyiletirme ilemleri iin aadaki temel kavramlar tanmlayp aralarndaki ilikiyi anlamalyz: Sosyo-ekonomik: Sosyal yaam (kltr, aile, elence) ile ekonomik aktivitiler (sermaye piyasalar ve ticaret) arasnda iliki. Geim vastalar: nsanlarn kapasite, yetenek ve bilgi ile (Doal, Finansal, Beeri, Fiziksel ve Sosyal) kymetlerini bir araya getirip yapt faaliyetler ile hayatn kazanma yollar. Bu aamada iyiletirici nlemlerin alnaca kaynaklarn ynetimi de sz konusudur. yiletirici nlemler afetin neden olduu hasara gre nceliklere ayrlarak bir plan dhilinde ele alnmal, kaynak ynetiminin 4 ana bileeni (planlama, organizasyon, ynetim ve kontrol) kullanlmaldr. yiletirme aamasnda yaplacak ikinci ilem kaynaklarn tasfiye edilmesidir. Tasfiye aamasnda kaynaklarn kullanm oranlar kaydedilmeli, grlen aksaklklar tespit edilmeli, bir sonraki acil durumdan nce dzeltilmelidir. Kaynak kullanm konusunda edinilen tecrbeler nda tm Afet Planlar gzden geirilmelidir.
194

6.2. Yeniden na
Bir ivi yznden bir nal, bir nal yznden bir at, bir at yznden bir atl gidiverir. Franklin Bir afetten sonra byk bir ykm yaam ve yas iindeki bir toplumun yaad aamalar u ekilde de sralayabiliriz: 1. Kahramanlk: Afet anndan balayp bir hafta sonrasna kadar srer. 2. Balay: Birlik beraberlik iinde olmak ve dayanma duygusuyla birka hafta srer. 3. D krkl: Bir aydan bir-iki yla kadar bir sreyi kapsar. Dayanma ve yardm kampanyalar sona erer ve birok sorun zmsz kalr. 4. Yeniden inaa: Gerekten balarna ne geldiini ve toplumu yeniden ina etmek iin neler yapabileceklerinin anlalmaya baland son aamadr. Baz aratrmaclar iyiletirme evresine, yeniden ina evresini dhil etmekte ve yeniden yaplanma almalarnn afetten etkilenen topluluklarn durumunu afet ncesindekinden daha ileri bir dzeyde karlanana kadar devam etmesini ngrmektedir. Bu nedenle, afetten etkilenen veya zarar gren tm insan aktivitelerinin afetten nceki dzeyden daha ileri bir dzeyde karlanabilmesi, bu safhada yaplacak faaliyetlerin ana hedefidir. Bunun iin Tablo 8deki ilke ve prensiplere gre hareket edilmelidir.

195

Tablo 8. Yeniden inada uygulanmas gereken temel ilke ve prensipler.

Yeniden yaplanma kapsamnda yaplan baz almalar unlardr: Yeniden mekansal planlama almalar Tamir ve glendirme almalar Kentsel evre planlar Altyap tesisleri Kalc konutlarn inas Dier sosyal hizmet tesisleri Ticari hayatn gelimesi Normal yaam koullarnn kurulmas Enkaz kaldrma, yer seimi ve zemin ettlerinin ardndan yeniden yaplanma almalarna geilir. Bylece afet ncesi durumdan daha iyi standartlarda bir toplum yaants iin fiziki koullar yenileme ve iyiletirme imkn bulunur. Bu ynyle bakldnda afetler genellikle sebep olduklar can ve mal kayplaryla yaygn bir ykma neden olmalarnn yannda, topluma yeniden ve daha iyi koullarda yaplanmak iin nemli bir ans tanrlar. Burada yaplmas gereken, eski hatalar ve yanllar asla tekrarlamak deildir. Edinilen kt tecrbeler nda planl ve srdrlebilir bir kalknmay mmkn klacak biimde yeni dzenlemeler yaplmaldr. Bylece iyiletirme, toplum ve bireylerin, iyerlerinin ve
196

devlet kurumlarnn kendi kendilerine alabilmeleri, normal yaama dnmeleri ve gelecekteki olas tehlikelere kar korunmalarn salayacak ekilde yeniden yaplandrlmas eklinde tanmlanabilir. zetle iyiletirme altyapy, halkn sosyal ve ekonomik hayatn normale dndrmek iin harcanan abadr. Ancak bu aamada zarar azaltma da bir ama olarak gz nne alnmaldr. Ksa dnemde, temel insan ihtiyalar (rnein su, yiyecek, giyim, tbbi yardm, ila ve barnak) ve sosyal ihtiyalar karlanrken (yasal, psikolojik) gerekli altyap sistemlerinin de kurulmasdr (enerji, iletiim, su, kanalizasyon ve ulam). yiletirme, denge salandktan sonra uzun sreli zarar azaltma ihtiyalar da gz nne alnarak, ekonomik hareketliliin oluturulmas, kamu yaplarnn ve konutlarn yeniden yapm gibi uzun sreli almalar da ierir.

197

198

VII. SONU VE NERLER

Eri cetvelden doru izgi kmaz. Hz. Ali Trkiye, tarih boyunca afetlere ska maruz kalm bir lkedir. Arlkl olarak depremler, kuraklk ve seller, daha seyrek olmakla birlikte toprak kaymalar ve lar Anadoluda yaanm olan balca afetlerdir. Cumhuriyet dneminde afetlere mdahale politikalar 1939 Erzincan depremi sonras gelitirilmeye balanm, ancak afetlere kar alnacak tedbirler afet sonras dnemlerdeki acil yardm, geici iskn ve yeniden yaplanma (iyiletirme) almalarnn dzenlenmesi ile snrl kalmtr. Sonraki yllarda meydana gelen afetler, acil mdahale (arama, kurtarma, acil yardm) politikalarna olan ihtiyac ortaya koymutur. Bu konuda yaplan yasal dzenlemeler ile afet blgelerindeki Kaymakam ve Valiler acil mdahalenin egdm ile yetkili klnmlardr. Bu acil durum ynetimi sistemi, 1999 ylna dek meydana gelen yerel veya blgesel boyutlu afetlere mdahalede yeterli olabilmi veya yeterliymi gibi grlmtr. Ancak 1999 Marmara Depreminde mevcut afet mdahale sistemi baarl olamam, nemli egdm problemleri ortaya kmtr. Yaanan byk deprem sonrasnda Trkiyedeki acil durum ynetimi sistemi sorgulanmtr. Ulusal boyutlu afetlerde, acil mdahale ile grevli kurumlar arasnda yeterli bir egdm salanabilmesi iin yeni bir yaplanmaya ihtiya olduu genel olarak ka199

bul grmtr. Bu amala nce Trkiye Acil Durum Ynetimi Genel Mdrl, sonra da Babakanlk Afet ve Acil Durum Ynetimi Bakanl kurulmutur. Dier yandan, 1999 Marmara depremi sonrasnda, afet risklerini azaltma ve afetlere hazrlkl olmann afet ynetiminde temel unsur olduu toplumun tm kesimlerince kabul edilmitir. Ancak Trkiyenin bu konuda hl yeterli dzeyde olmad, ilgili kurumlarn yetki ve sorumluluklarnn yasal bir btnlk iinde yer bulmad, daha da nemlisi, bu kurum ve kurulularn afet risklerinin azaltlmas iin stlenmeleri gereken rollere hazr olmadklar ak bir ekilde ortadadr. Ayrca afetlere hazrlk, topyekn bir savatr ve bu sava ierisinde en sade vatandatan en st dzey yetkiliye kadar herkese den grevler bulunmaktadr. Baar, ancak herkesin kendisine den grevi ciddiyet ve bilgi ile yrtmesi halinde mmkn olabilecektir. Bu nedenle, u ana kadarki afetlerde yaanan maddi ve manevi kayplar, toplumumuzun, kurum, kurulularmzn ve bireylerin bir eylem planna sahip olmas ile beraber afetler karsnda zarar azaltma ve hazrlk gibi risk ynetimi almalarna nem vermesini gerektirmektedir. Bylece, lkemizde acilen afetlere ynelik almalarn ve kurumsal yapnn tekrar gzden geirilmesi ve bunlarn Kapsaml Afet Ynetimi Sistem Bilimi kavram asndan ele alnmas kanlmazdr. Afetler, entegre (btnleik, kapsaml) afet ynetimini gerektiren durumlardr. Gnmzde, afetlerin olu sklklar ve meydana getirdikleri zararlar dnya apnda artmaya devam etmektedir. Afet sonras, durum tespiti, iletiim, ulam, arama ve kurtarma, shhi tahliye ve tedavi, gvenlik, tekilat, insani yardm malzemelerinin kabul, kayd, depolanmas, barnma ve iae, basn, halkla ilikiler ve psikolojik harekt, eitim ve yetki karmaas gibi konularda byk sorunlar yaanmaktadr.

Trkiyede yaanan son iki byk deprem ncesi ve esnasndaki altyap (yasal, kurumsal ve organizasyonel) yetersizlii, zel kurumlar ve/veya kamu kurumlar arasnda planlama, entegrasyon ve koordinasyon eksiklii grlm; depremi mteakip icra edilen faaliyetlerde, byk oranda gayret ve zaman israf olmutur. nsan, mal ve evre zerinde byk ykc etkileri olan afetlerin maliyetleri olduka yksektir. Bu sebeple, afetlerin verebilecei zararlarn minimuma indirilmesi iin, afet ncesi yaplmas gereken almalara daha ok nem verilmeli, afetler konusunda duyarl olunmas amacyla toplumda afet kltrnn ve afet ynetim sisteminin tm evreleri ile oluturulmasna ynelik almalara nem verilmelidir (Tablo 9).
Tablo 9. Afet ynetiminin belli bal elemanlar, aamalar ve almalar (IDB, 2000).

Bunun iin ncelikle ve byk lde Trkiyede kriz ynetiminden risk ynetimine geilmelidir. Bylece, lkemizin afetlerin neden olduu ykm ve yara sarma sarmalndan kabilmesi iin artk reaktif deil proaktif politikalar gelitirip uygulamalyz. Bunun iin de, lkemizde afetlere mdahale ve iyiletirmeden daha ok afetin olumamas, zararlarnn azaltlmas, hazrlk, tahmin ve erken uyar konularna nem verilmelidir. Afet ve Acil Durum Mdrlkleri ya da Afet Koordinasyon Merkezleri risk ynetimi almalarnn da yapld 365/24/7 esasna gre alan merkezlere dntrlmelidir. Etkin bir afet ynetimi, ancak sade bir organizasyon yaps ile gerekletirilebilir. Bu yap normal hallerdeki yap ile uyumlu olmal, organizasyon yaps, kullanlacak kaynaklar, katlmc kurulular, afet trne gre mdahale ekli nceden hazrlanacak afet ynetim planlarnda yer almal. Toplumun gndelik tehlikelere kar gvenliini salayan kurumlar, afet ynetiminde aktif rol stlenmeli. Bu kapsamda yerel ynetimlere daha fazla yetki verilmeli fakat yap, afet geniledike merkezi ynetimin katlmn da kolaylatrc bir ekilde tasarlanmaldr. Tablo 10da zetlenen yeni yaklamlar benimsenmeli, eski yanl alkanlklar ve ezberler artk terk edilmelidir.

Tablo 10. 21. yzyln afet ynetimine getirdii yeni yaklamlarn klasik afet ve acil durum ynetim yaklamlar ile karlatrlmas.

zetle afet ve acil durum ynetimi konusunda uyulmas gereken altn kurallar vermek gerekirse: 1. Afetlerin tmn gzard etme; Kapsaml Afet Ynetimine dikkat et. Afetleri unutmak ve inkar etmek deil; gemii de hatrlayarak, onlarn olas tm etkileri hayal edilmeli ve onlara kar birey, aile, kurum ve toplum olarak hazrlanlmal. Deprem gibi tek tehlikeye odakl olmamalyz; Deprem gibi bir tehlikenin dierlerini de tetikleyecei dnlerek, tm tehlike ve riskleri gerektii kadar dikkate alp onlara kar hazrlanlmal. Ayrca eskiden beri bilinen afetlerin yansra, yeni gelien evresel, teknolojik, biyolojik ve sosyolojik afetlere de dikkat edilmeli.
203

2. Sadece mdahaleye deil, zarar azaltma ve hazrla (Risk Ynetimi odakl Afet Ynetimine) daha ok nem ver. Sadece afet ynetiminin mdahale ve iyiletirme evrelerinden oluan kriz ynetimine deil; kriz ynetimindeki almalara duyulacak olan ihtiyac en aza indirmek zere daha ok zarar azaltma ve hazrlk almalarndan oluan risk ynetimine arlk verilmeli. Artk Trkiye bir afet sonras ykm ve yara sarma sarmalndan kmaldr. Bunun iin modern afet ynetimi sisteminde olduu gibi, mdahale ve iyiletirme almalarndan oluan kriz ynetiminden daha ok, yaygn eitimle zarar azaltma ve hazrlk almalarndan oluan risk ynetimine nem ve arlk verilmelidir. 3. Doa olaylar ve tehlikelerin oluumu ile afet ynetimini birbirine kartrma. Afetlere neden olan doa olaylar ve afet ynetimi ok farkl uzmanlk alanlardr. Ayrca halk, sadece afetlere neden olan tehlikelerin kendisini tartmamal; toplumun zarar grebilirliini, zarar grebilirliin altnda yatan temel nedenleri, bunlar ortadan kaldrmann yol ve yntemlerini ve doal olaylarn bir afet veya felakete dnmesini engelleyici zarar azaltma ve hazrlk gibi afet ynetimi almalarna younlamaldr. Bu nedenle, afetlere neden olan doa olaylarnn nedenleri ve zellikleri sadece afet ynetiminin tehlike analizi blmnde yer alr. Halk, afetlere neden olan tehlikelerin kendisini tartmamal; toplumun zarargrebilirliini ve hassasiyetini azaltarak tehlikelerin birer afet veya felakete dnmesini engelleyici zarar azaltma ve hazrlk gibi afet ynetimi almalarna younlamaldr. Sonu olarak, bu konuda alan bilim insanlar halkn ve ynetimlerin kafasn kartrmakta etik kurallarna uymada yeterli hassasiyeti gstermediklerinde bilgi kirlilii ortaya kmaktadr.
204

4. Katlmc ol ve ekip almas yap, ortak akl ve ortak baarnn peinden ko. Afet ynetiminde baar iin, dlayc olmamak; ekip almasn ne kartmak, her seviyede tm birey, birim, kurum ve kurulularn katlmn tevik etmek esastr. Parolamz: Trkiyedeki herkes afetlere hazr olduunda, Trkiye afetlere hazr olacaktr. olmaldr. Bunun iin de, Afet Ynetimi, doal afetlerden terrizme kadar tm acil durumlar ve acil durum ynetiminin drt evresi ile ilgili tm konulara ait kaynaklar, halk, STKlar, yerel ynetimleri ve tm sektrleri iermelidir. 5. almalar bir sistem dahilinde ve bir btn olarak gerekletir. Dank afete hazrlk almalar yerine; bir sistemin ve btnn bir parcas olarak afet ncesi, an ve sonrasna ait hazrlk ve almalar egdm iinde gerekletirilmelidir. Btnleik afet ynetiminin, drt evresindeki almalar bir defaya mahsus olarak dnmemek; bu dngsel yapy srekli olarak kontrol ve koordine etmek ile birlikte gncellemek gerekir. 6. Afetlere hazrl bireyden, evden, kurum ve yerelden balat. Halk, byk lde blgelerinin dndan gelebilecek olan resmi ekip ve yardmlara muhta braklmamal. Halk, Afetlere hazrlk evden balar anlay ile birlikte para ve mevzuata da ok fazla taklmadan, afetlerin ilk saatlerinde afetten korunmas ve kendi kendine yeterli olmas iin mmkn olduunca hazrlanmal. Bireylerin afet annda tm tehlikelerden korunabilmesi iin de, birincil davran ekilleri renilmeli ve periyodik olarak egzersizler ile benimsenmelidir. AFAD ve yerel ynetimler bata olmak zere i sektr ve STKlar ibirlii ile yerel afet gnlll (YAG) sisteminin oluturulmasna destek verilmelidir.
205

7. Baz afetler iin tahmin ve erken uyarya nem ver. Afetler ortaya ktktan sonra onlara hazrlksz bir ekilde tepki gstermek yerine; insanlarn tehlikelere kar, zamannda ve gerektii gibi davranmalarna imkan tanyacak ekilde haberdar edebilmek iin teknolojik ve meteorolojik afetlerin tahmin ve erken uyarlarna arlk ve nem verilmelidir. 8. Gvenli bir yaam tarz gelitir. Periyodik afet eitimi ve bilinlendirme almalarnn, sadece 20-30 ylda bir ortaya kabilen bir byk afet iin deil; birey olarak insann tm yaam boyunca normal zamanlarda da tm afet ve acil durumlarda kendilerini, ailelerini ve mallarn koruyabilmesi ve gvenli bir yaam srebilmesi iin gerekli olduu grlmelidir. Aa genken eilir prensibinden hareketle zellikle okul-ncesi yatan balayarak ilkretim yandaki ocuk ve genlere eitim ve retimin her aamasnda (sigara iilmemesi, emniyet kemerinin taklmas, akran basksna kar hayr diyebilme vb.) afet kltrnn olumasna destek verecek eitim, tatbikat vb. her trl faaliyete acilen nem verilmeli. 9. Evrensel bilgi ve standartlar takip et. Afet ve acil durumlarda birey, kurum ve toplumlarn kendi balarna neleri yapabileceklerinin belirlenmesi ve bunlarn uygulayarak retilmesi iin gerekli olan afet acil yardm planlar, afet bilinci ve eitimi vb. konularda evrensel standart, bilimsel esas ve ller takip edilmeli ve bunlardan taviz verilmemeli; bana gre gibi bilimsel taban olmayan kiisel gr ve nerilere asla itibar edilmemelidir.

206

10. Ortak organizasyon, fikir, mesaj ve dil gelitir. Afet ynetimi almalarnn blge ve lke genelinde egdmnn baarl bir ekilde gerekletirilmesi iin, Modler Organizasyon, Btnleik letiim ve Birletirilmi Komuta Yapsnn gelitirilecek afet ynetiminin drt evresinde kullanlacak ortak bir ynetim eklinin, dil ve fikir birliinin salanmas gerekir. Bu birlik, lkemizde ulusal dzeyden en kk idari birime kadar, kamu, zel sektr ve gnll kurulular iin de geerli olmaldr. Son olarak Mustafa zbey Beyden bir alnt yapmak istiyorum: HEDEF : AFETLERE DAYANIKLI TRKYE NCELK : MARMARA

207

208

KAYNAKA

Akman, N., skender, H., Kadolu, M., Kapdal, I., Ural, D., 2001: Gnll Kaynaklarn Gelitirilmesi, T Afet Ynetim Merkezi Yaynlar, ITU Press, stanbul. Akman, N., Ural, D., 2001: Afete Direnli Toplum Oluturma Seferberlii, T Afet Ynetim Merkezi Yaynlar, ITU Press, stanbul. Anonim, 2000: Kanunlar Ynetmelikler ve Kararnameler, Afet leri Gen. Md. Yayn, Ankara. Anonim, 2004a: Trkiyede Afetlere likin Politikalar ve ktisadi Etmenler. 4. zmir ktisat Kongresi Afet Ynetimi alma Gurubu Raporu. Ankara. Anonim, 2004b: 3CD City Profiles Series - Current Working Document Istanbul, Turkey. i. 3cd Coordination Meeting, Germany. Balamir, M., 2003: Kentsel Risk Ynetimi ve Kentlerin Depreme Hazrlanmas, Kentlerin Depreme Hazrlanmas ve stanbul Gerei, 8-9 ubat 2002 Sempozyum Kitab, TMMOB Mimarlar Odas Bykkent ubesi, T Takla stanbul, 17-36. Balamir, M., 2007: Afet Politikas, Risk ve Planlama, TMMOB Afet Sempozyumu 5-7.12.2007 Bildiriler Kitab, Ankara, 31-43. Balamir, M., 2007b: Risk Ynetimi ve Yerel Ynetimler, Afet Risk Ynetimi: Risk Azaltma ve Yerel Ynetimler, derleyenler: N. E. Erkan, A. Gner, K. Demeter, Dnya Bankas ve Marmara niversitesi, Beta Basmevi, stanbul, 27-54. Bar, M.E., 2001: Disaster Management for Mitigation of the Impacts of Earthquakes in Turkey: the case of zmit, MA Thesis, Urban Management Centre, Institute for Housing and Urban Development Studies

209

and Erasmus University, Rotterdam, the Netherlands. Ba, M., Ilkisik M., 2004: Facing an Earthquake and Disaster Management in Istanbul, First 3cd Coordination Meeting, Seeheim-Germany, 2004. Babakanlk Doal Afetler Koordinasyon Ba Mavirlii Raporu (1997). Bener, A.B., 2005: Afette Bilgi Teknolojileri ve Kullanm; Kadolu M. ve zdamar, E., eds, Genel Afet Ynetimi Temel lkeleri iinde, JICA Yaynlar No: 1, Ankara. BB, 2004: 29-30 Eyll 01 Ekim 2004, 1. Deprem uras almalar. Bayndrlk ve skn Bakanl, Ankara. BB, 2009: Kentleme uras almalar. Afetlere Hazrlk ve Kentsel Risk Ynetimi Komisyon Raporu. Bayndrlk ve skn Bakanl, Ankara. Cumhurbakanl Devlet Denetleme Kurulu Raporu. Eyll 1999, Ankara. alkan, ., 2008: Depreme Kar Yapsal Olmayan Risklerin Azaltlmas, Beyaz Gemi Eitim ve Danmanlk, T.C. stanbul Valilii, SMEP. DASK, 1997: Doal Afetler Genel Raporu, Babakanlk Doal Afetler Genel Koordinasyon Ba Mavirlii, Mays 1997, Ankara. Deprem ve Kurumsal Yaplanma, 2004: Trkiye Mteahhitler Birlii, Yay No.13, 2004, Ankara. Deprem Zararlarn Azaltma Ulusal Stratejisi. 2002: Ulusal Deprem Konseyi Raporu, Nisan 2002, Ankara. Doal Afetler Genel Raporu, 1997: Babakanlk Doal Afetler Genel Koordinasyon Ba Mavirlii, Mays 1997, Ankara. DPT, 2000: Doal Afetler zel htisas Komisyonu Raporu. Ocak 2000. Ankara. Erdik, M., 2003: Earthquake vulnerability of buildings and a mitigation strategy: Case of Istanbul. WBI Workshop, Istanbul, April 28-May 2 (2003). Ergnay O, Erdik, M., 1984: Disaster Mitigation Program in Turkey, Proceeding of the Int. Conference on Disaster Mitigation Program Implementation, Nov., OchoRios, Jamaica. Ergnay, O,. 1999: Lesson Learned from 17 August 1999, zmit Bay Earthquake, Proceedings of Asia- Ocenia Symposium on Information Technology and Strategy for Earthquake Disaster Reduction, 20-22 February 2002, pp73-86, Tokyo-Japan. Ergnay, O., 1996a: Afet Ynetimi Nedir? Nasl Olmaldr? Erzincan ve Di-

210

nar Depremleri Inda Trkiyenin Deprem Sorununa zm Araylar Sempozyumu. Tbitak, Ankara. Ergnay, O., 1996b: Trkiyede Afet Zararlarnn Azaltlmas Konusunda Yaplan ve Yaplmas Gereken almalar, Cumhurbakanlna sunulan rapor, Ankara. Ergnay, O., P .Gulkan, H.H. Guler, 2008: Afet Ynetimi Ile lgili Terimler: Aklamal Szlk. Afet Zararlarn Azaltmann Temel lkeleri. Ed: M Kadolu, E Ozdamar. I Ileri Bakanl ve JCA Trkiye Ofisi. Mart 2008. Ankara. Erkan, B., B., 2008: Zorunlu Deprem Sigortas Bilinci, Beyaz Gemi Eitim ve Danmanlk, T.C. stanbul Valilii, SMEP. FEMA, 2000: Planning for a Sustainable Future, Project Impact, FEMA No:364. Fischhoff, B., S. Lichtenstein, P Slovic, S.L. Derby, and R.L. Keeney, . 1981: Acceptable Risk. Cambridge University Press, New York. Freeman, P .K., 2003: The Role of Local Governments in Reducing the Risk of Disasters. WBI Workshop, Istanbul, April 28-May 2 2003. Gler, H.H., 2005: Afetlere Hazrlkl Olma; Kadolu M. ve zdamar, E., eds, Genel Afet Ynetimi Temel lkeleri iinde, JICA Yaynlar No: 1, Ankara. Glkan P Koyiit A, Ycemen M.S, Doyuran V ve Baz V 1993: En , . , Son Verilere gre Hazrlanan Trkiye Deprem Blgeleri Haritas, Rapor no:METU/EERC 93-01, Ortadou Teknik niversitesi Deprem Mhendislii Aratrma Merkezi, 156 s. Glkan, P 2000a: Rebuilding the Sea of Marmara Region: Recent Struc., tural Revisions in Turkey to Mitigate in Disasters. WhartonWorld Bank Conference: The Challenges in Managing Catastrophic Risks: Lessons for the United States and Emerging Economies, January 810, Washington DC. 2000. Glkan, P., 2000b: Recent Natural Disasters in Turkey: An Overview of the National Technological Capacity and its Utilizationzation in Disasters. Management Research Centre, Middle Eastern Technical University, Ankara. 2000. Glkan, P 2005: Managing Urban Risk Through Enhancing the Resilien., ce of Building Environment, Proceedings of the 3rd Earthquakes and Megacities Workshop, Shanghai, November 2001. Completed by Metin Ilkisik October 2005.

211

Grkaynak, , M. Kadolu, H.A. Poydak, 2004: KIZILAY ile Gvenli Yaam reniyorum retmen Kitab, Trkiye Kzlay Dernei, Ankara, ISBN-975-92079-2-3. Handmer, J. W. and D. J. Parker, 1991: British Disaster Planning and Management: An Initial Assessment, Disasters, Vol. 15, No. 4. Helvacolu, ., ve Ural, D., 2005a: Olay Komuta Sistemi inde Kaynak Ynetimi; Kadolu M. ve zdamar, E., eds, Genel Afet Ynetimi Temel lkeleri iinde, JICA Yaynlar No: 1, Ankara. Helvacolu, ., ve Ural, D., 2005b: Acil Durum Ynetim Merkezi, Ynetimi ve Operasyonlar; Kadolu M. ve zdamar, E., eds, Genel Afet Ynetimi Temel lkeleri iinde, JICA Yaynlar No: 1, Ankara. Hyogo Framework for Action, 2005: (www.unisdr.org/hfa) IBB ve JICA, 2002: T.C. stanbul li Sismik Mikro Blgeleme Dahil Afet nleme/Azaltma Temel Plan almas, stanbul. IBB, 2002a: Deprem Katlm Projesi Sonu Raporu, Deprem Risk Ynetimi ve Kentsel yiletirme Daire Bakanl, Kentsel Dnm Mdrl. BB, 2002b: Istanbul Bykehir Belediyesi, Japon Uluslararas birlii Ajans. T.C. stanbul li Sismik Mikro Blgeleme Dahil Afet nleme/ Azaltma Temel Plan almas, stanbul. BB, 2003: Istanbul Bykehir Belediyesi Istanbul Deprem Master Plan (IDMP) stanbul. Inter-American Development Bank (IDB) 2000b: Facing the Challenge of Natural Disasters in Latin America and the Caribbean: An IDB Action Plan. Washington, D.C.: Inter-American Development Bank. ISDR, 2002: Geneva, July 2002 Prepared as an Interagency Effort Coordinated by the ISDR Secretariat with special support from the Government of Japan, the World Meteorological Organization and the Asian Disaster Reduction Center (Kobe, Japan). Jeanne, B. Perkins, J.B., Harrald, J.R. and R-T., I., 2002: 1999 Kocaeli and Dzce, Turkey, Earthquakes: Lessons for Local Governments on Hazard Mitigation. Association of Bay Area Governments, ABAG Publication Number: P02001EQK. JICA, 2004: Trkiyede Doal Afetler Konulu lke Strateji Raporu, 2004. Kabine, 2002: Japonyada Afet Ynetimi, Kabine Ofisi Afet Ynetimi Genel Mdrlnn Yayn, Mart 2002. Kadolu, M., 2010: Katlm ncesi Destek Amal lke htiyalar Deerlendirme Raporu, UNDP ve WMO Trkiyenin Ulusal ve Gneydo-

212

u Avrupann, Blgesel ARA kapasitelerinin glendirilmesi Projesi. Kadolu, M., 2002: Kentsel Yerleimlerde Riski Artran Faktrler ve Tali Tehlikeler. 8-9 ubat 2002, Kentlerin Depreme Hazrlanmas ve stanbul Gerei Sempozyumu, T Takla Binas-stanbul, s. 71-82. Kadolu, M., 2005a: Afete Hazrlk Eitim almalar, 3. stanbul ve Deprem Sempozyumu, s. 229-250. TMMOB naat Mh. Odas stanbul ubesi, 9-10 Haziran 2005, T MKA, stanbul. Kadolu, M., 2005b: Afete Hazrlk ve Afet Bilinci Eitiminde Verilen Mesajlarn Standardizasyonu. Deprem Sempozyumu Kocaeli 2005, 23-25 Mart, 2005. Kocaeli niversitesi, Vezirolu Kamps Yer ve Uzay Bilimleri Aratrma Merkezi. Kadolu, M., 2006a: Afetler Konusunda Kamuoyunun Bilinlendirilmesi ve Eitim; Kadolu, M. ve zdamar, E., eds., 2. bask, Afet Ynetiminin Temel lkeleri iinde; s. 67-80, JICA Trkiye Ofisi Yaynlar No: 1, Ankara. Kadolu, M., 2006b: Kurum ve Kurulular iin Afet Acil Yardm Plan; Kadolu, M. ve zdamar, E., eds., 2. bask, Afet Ynetiminin Temel lkeleri iinde; s. 101-108, JICA Trkiye Ofisi Yaynlar No: 1, Ankara. Kadolu, M., 2007: Deprem. T.C. stanbul Valilii Gvenli Yaam Serisi 1. Sis Matbaaclk stanbul, p.44. Kadolu, M., 2008a: Belediye alanlar iin Afet Acil Durum Planlamas; Kadolu, M. ve zdamar, E., (editrler), Afet Zararlarn Azaltmann Temel lkeleri; s. 185-208, JICA Trkiye Ofisi Yaynlar No: 2, Ankara. Kadolu, M., 2008b: Kuraklk Kran Risk Ynetimi; Kadolu, M. ve zdamar, E., (editrler), Afet Zararlarn Azaltmann Temel lkeleri; s. 277-300, JICA Trkiye Ofisi Yaynlar No: 2, Ankara. Kadolu, M., 2008c: Modern, Btnleik Afet Ynetimin Temel lkeleri; Kadolu, M. ve zdamar, E., (editrler), Afet Zararlarn Azaltmann Temel lkeleri; s. 1-34, JICA Trkiye Ofisi Yaynlar No: 2, Ankara. Kadolu, M., 2008d: Sel, Heyelan ve iin Risk Ynetimi; Kadolu, M. ve zdamar, E., (editrler), Afet Zararlarn Azaltmann Temel lkeleri; s. 251-276, JICA Trkiye Ofisi Yaynlar No: 2, Ankara. Kadolu, M., 2008e: Toplumda Afet Bilincini Artrma Yntemleri; Kadolu, M. ve zdamar, E., (editrler), Afet Zararlarn Azaltmann Temel lkeleri; s. 223-242, JICA Trkiye Ofisi Yaynlar No: 2, Ankara. Kadolu, M., 2008f: Sanayi ve yerleri in Afet Acil Yardm Planlama

213

Rehberi. Beyaz Gemi Eitim ve Danmanlk, T.C. stanbul Valilii, SMEP (stanbul Sismik Riskin Azaltlmas ve Acil Durum Hazrlk Projesi). Kadolu, M., . Grkaynak, H.A., Poydak, 2004: KIZILAY ile Gvenli Yaam reniyorum renci Kitab, Trkiye Kzlay Dernei, Ankara. Kadolu, M., . Helvacolu, N. Okay, A. Tezer, L. Trabzon, H. Trkolu, Y.S. nal, R. Yiiter, 2005: Okullar in Afet Ynetimi ve Acil Yardm Plan Klavuzu, Mays-2005, T Afet Ynetim Merkezi Yaynlar, T Pres. Kadolu, M., skender, H., 2001: Acil Durumlarda Basn ve Halkla likilerin lkeleri, T Afet Ynetim Merkezi-T Press Yaynlar, stanbul. Kanl, . B., nal, Y., 2004: st dzey planlama sistemi ve afet ynetimi ilikileri, T Dergisi / A: Mimarlk Planlama Tasarm, 3 (1), 103-112. Kaplan. S., 1991: Risk Assessment and Risk Management - Basic Concepts and Terminology. Hemisphere Publ. Corp., Boston, Massachusetts, USA. In Risk Management: Expanding Horizons in Nuclear Power and Other industries, pp.11-28. Karanc, N., 2003: Disaster Assistance. In Bridging the Gender Gap in Turkey: A Milestone Towards Faster Socio-economic Development and Poverty Reduction September 16, 2003 Poverty Reduction and Economic Management Unit Europe and Central Asia Region. Keles, R., 2004: Turkish Government Structure from Disaster Manag. Persp., UNDP, 2004. Klinke, A. & Renn, O., 2002: A new approach to risk evaluation and management: Risk-based, precaution-based and discourse-based strategies. Risk Analysis, 22(6), 1071-1094. MMO, 1999: Meteorolojik Karakterli Doal Afetler ve Meteorolojik nlemeler Raporu, TMMOB Meteoroloji Mhendisleri Odas. 61 s. Nishikawa, S., 2003: Total Disaster Risk Management for Sustainable Development The International Conference on Total Disaster Risk Management 2-4 December 2003. Okay, N., 2005: The Risk Profile and Disaster Management System of Turkey, WBI-Natural Disaster Risk Management Program-Final Project, http://info.worldbank.org. Okay N., 2007a: Doal Afet Risk Azaltma Online Eitim Program, Hasar ve htiyalarnn Tespiti Kurs Kitap. ODT, T, Dnya Bankas. http://

214

www.sem.odtu.edu.tr Okay, N., 2007b: How Istanbul has Prepared Itself in Response to the Threat of Earthquakes: Effective Disaster Risk Management: The Key to Protecting Cities Against Natural Disasters, VII Hemispheric Meeting of the Natural Disasters Network, Inter American Development Bank, Washington, D.C., April 23-24, 2007. Okay, N., 2010: Case Study: Seismic Microzonation and Scenario-based Earthquake Risk Analysis Studies for Istanbul. WBI, NIDM, KIT Risk Anaysis Workshop, New Delhi, India, 2-5 Feb 2010. Okay N., 2011: Coastal Geo-Hazards around the Mediterranean Sea and Disaster Risk Reduction. In: Marine Geohazards in the Mediterranean, Nicosia, 2-5 Feb 2011. CIESM Workshop Monographs, n. 42, p. 15-23. zmen B, Nurlu M, Gler H, 1997: Corafi Bilgi Sistemi ile Deprem Blgelerinin ncelenmesi, Bayndrlk ve skn Bakanl Afet leri Genel Mdrl, 89s., Ankara. zmen, B., 2003: mar Planna Esas Jeolojik-Jeoteknik ncelemeler iin Depremselliin Deerlendirilmesiyle lgili neriler, 56.Trkiye Jeoloji Kurultay, 14-20 Nisan, MTA Genel Mdrl Kltr Sitesi, Ankara Peynirciolu, N., 2004: Disaster Management Policies and the Economic Scope of Disasters: Macroeconomic Perspective, Hazard Risk Management in Europe and Central Asia, Workshop October 26-28, 2004, Istanbul, Turkey. RMS, 2004: Event Report Kocaeli, Turkey Earthquake (2000). UNDP, A global report: Reducing disaster risk, a challenge for development. The World Bank, Turkey Country Office, Turkey Marmara Earthquake Assessment, Sept. 14, 1999. Sahin, M., Karaman, H., 2006: Developing an Earthquake Loss Estimation Program for Turkey, 13th Annual Conference of TIEMS May 2326, 2006, Proceedings Book p.102-106, Seoul, South Korea, National Emergency Management Agency. Sahin, M., Karaman, H., Tari, E., Yavasoglu, H., nen, H.C., 2006: Turkey Disaster Information System: A Case Study for Istanbul, 13th Annual Conference of TIEMS May 23-26, 2006, Proceedings Book p.160-166, Seoul, South Korea, NEMA. Saytay, 2001: stanbul Depreme Nasl Hazrlanyor? Saytay Bk. Rap. Austos 2001, Ankara. Saytay, 2002: Mali Yap ve Denetim Boyutlaryla Afet Ynetimi, Saytay

215

Bak. Raporu, Mart 2002, Ankara. Seluk, E., M., Hanclar, U. 2008: Depreme Kar Yapsal Risklerin Azaltlmas, Beyaz Gemi Eitim ve Danmanlk, T.C. stanbul Valilii, SMEP. Szen S., Pirolu F., Okay N., Unal Y., Sylemez T., Mert ., 2001: Acil Durum Yneticileri iin Zarar Azaltma Yntemleri, T Afet Ynetim Merkezi Yaynlar, T Press. Szen S., Pirolu, F., Okay N., Unal Y., 2001: Zarar Azaltma lkeleri El Kitab, T Afet Ynetim Merkezi Yaynlar, T Press, stanbul. Sudmeier-Rieux K., Masundire H., Rizvi A., Rietbergen S., 2006: Ecosystems, Livelihoods and Disasters: An Integrated Approach to Disaster Risk Management, IUCN, Gland, Switzerland and Cambridge, UK. ahin, M., 2002: Ulusal UAS-CBS Bazl Veri Taban Ve Afet Ynetimi Odakl Karar Destek Sistemi Standardnn Oluturulmas Projesi, T Afet Ynetim Merkezi. ener, S. M., Tezer, A., Kadolu, M., Helvacolu, ., Trabzon, L., 2002: Ulusal Acil Durum Ynetimi Modeli, T Afet Ynetim Merkezi Yaynlar, ITU Press, stanbul. TAY, 2003: Babakanlk Trkiye Acil Durum Ynetimi Genel Mdrl Uluslararas Acil Durum Ynetimi Sempozyumu Sonu Raporu: Kapsaml Acil Durum Ynetiminin Temel lkeleri, Ocak 2003, Ankara. Taymaz M., 2008: Interim National Progress Report on the Implementation of the Hyogo Framework for Action, An HFA Monitor Update Published by Prevention Web, http:// www.preventionweb.net. TBMM, 1997: Doal Afetlerde Meydana Gelen Can ve Mal Kaybn En Aza ndirmek in Alnmas Gereken Tedbirlere Ait Meclis Aratrma Kom. Raporu. Haziran 1997, Ankara. TBMM, 2000: lkemizde Meydana Gelen Deprem Felaketi Konusunda Yaplan almalarn Tm Ynleriyle ncelenerek Alnmas Gereken Tedbirlerin Belirlenmesi Konulu Meclis Aratrma Komisyonu Raporu. ubat 2000, Ankara. Tezer, A. ve Trkolu, H., 2008: Afet Zararlarn Azaltmann Temel lkeleri, T.C. ileri Bakanl ve JICA, Mikdat Kadolu ve Emin zdamar (Editrler), JICA Trkiye Ofisi Yayn No: 2, Mart 2008, Ankara. Tezer, A., 2001: Acil Durum Ynetimi lkeleri, T AYM Yaynlar, stanbul. The World Bank, 1999: Project Appraisal Document (MEER Project, Re-

216

port No: 19844-TU), November 1999. Topalolu, K., Ula, A., 2008: Yerel Afet Gnllleri in Afete Hazrlk, Beyaz Gemi Eitim ve Danmanlk, T.C. stanbul Valilii, SMEP. Trkolu, H., Tezer, A., Kundak, S., Atav, A., lki, A., 2008a: Toplum Temsilcileri in Afet Zararlarn Azaltmaya Ynelik ehir Planlama ve Yaplama Eitim Rehberi, Beyaz Gemi Eitim ve Danmanlk, T.C. stanbul Valilii, SMEP. Trkolu, H., Tezer, A., Kundak, S., Atav, A., lki, A., 2008b: Teknik Elemanlar in Afet Zararlarn Azaltmaya Ynelik ehir Planlama ve Yaplama Eitim Rehberi, Beyaz Gemi Eitim ve Danmanlk, T.C. stanbul Valilii, SMEP. Trkolu, H., Tezer, A., Kundak, S., Atav, A., lki, A., 2008c: Yerel Yneticiler in Afet Zararlarn Azaltmaya Ynelik ehir Planlama ve Yaplama Eitim Rehberi, Beyaz Gemi Eitim ve Danmanlk, T.C. stanbul Valilii, SMEP. Trkolu, H., Tezer, A., Yiiter, R., 2002: ehir planlama ve zarar azaltma yntemleri, Kentlerin Depreme Hazrlanmas ve stanbul Gerei Sempozyumu, Bildiriler Kitab, Mimarlar Odas stanbul ubesi 8-9 ubat 2002, T Takla, stanbul, 94-106. Trkolu, H., Yiiter, R., 2001: Acil Durum Planlamas, T AYM Yay., stanbul. Tzn, C., Hanclar, U., 2008: Depreme Kar Yapsal Glendirme, Beyaz Gemi Eitim ve Danmanlk, T.C. stanbul Valilii, SMEP. UN, 2005: Report of the World Conference on Disaster Reduction Kobe, Hyogo, Japan, 18-22 January 2005. UN, 2006: Global Survey of Early Warning Systems: An assessment of capacities, gaps and opportunities towards building a comprehensive global early warning system for all natural hazards. UN, 2006. UN, 2008b: Report of the Secretary-General to the UN General Assembly, Implementation of the International Strategy for Disaster Reduction, A/63/351. UN, 2009: Making Disaster Risk Reduction Gender-Sensitive Policy and Practical Guidelines Published by UNISDR, UNDP, and IUCN. Geneva, Switzerland, June 2009. UN/OCHA, 2009: The Structure, Role and Mandate of Civil Protection in Disaster Risk Reduction for South Eastern Europe, South Eastern Europe Disaster Risk Mitigation and Adaptation Programme, UN-ISDR,

217

The World Bank, Italian Civil Protection, Administration of the Republic of Slovenia for Civil Protection and Disaster Relief, UN-OCHA document. UNDG-ECHA, 2008: Cluster Working Group on Guidance note on Early Recovery in cooperation with the UNDG-ECHA Working Group on Transition April 2008. UNISDR Secretariat, 2007: Guidelines: national platforms for disaster risk reduction (http://www.preventionweb.net/english/professional/ publications/v.php?id=601&pid:184) UNISDR Secretariat, 2007: Towards national resilience: good practices of national platforms for disaster risk reduction, 71p. nl, A., 2005: Bir Risk Deerlendirme Yntemi Olarak Yerleme nitesi Analizi (Town-Watching); Kadolu M. ve zdamar, E., eds, Genel Afet Ynetimi Temel lkeleri iinde, JICA Yaynlar No: 1, Ankara. nl, A., Dikba, A., 2001: Olay Komuta Sistemi, T AYM Yaynlar, ITU Press, stanbul. nl, A., Helvacolu, ., Trabzon, L., 2001: Afet Ynetim Merkezi, T Afet Ynetim Merkezi Yaynlar, T Press, 215 sf. stanbul. Vatn, J., 1998: A discussion of the acceptable risk problem. Reliability Engineering and System Safety, 61(1-2): 11-19. Yiiter, R.G., 2005: Kentsel Yerlemeleri Afetlere Hazrlama Odakl Kent Planlamas ve Zarar Azaltma; Kadolu M. ve zdamar, E., eds, Genel Afet Ynetimi Temel lkeleri iinde, JICA Yaynlar No: 1, Ankara. Ycemen, M. Semih, 2008: Turkish Catastrophe Insurance Pool (TCIP): Contributions to Risk Awareness International Conf. on Financial Education 7- 8 May 2008 W, DC USA.

218

219