HAYATIMIZDA KMYA

2. Ya + Su Ya asiti + Baz Modern yntem : Ya asiti + Gliserin Sabun + Su

lk olarak M. 2500 yllarnda Smer yaztlarnda ortaya kmtr.

SABUN YAPIMINDA KULLANILAN MADDELER : YALAR : Sabun yapmnda kullanlan organik yalar doada serbest halde bulunan 12,14,16 veya 18 karbon ieren ya asitleridir. 18 karbondan byklerinin znrl az olduu iin kullanlmaz.

SU : Kullanlan suyun sertlii nemlidir. Sert sulardan yaplan sabunlardan tam verim elde edilemez.

KRE : Son sistemlerde kire yerine sudkostik (soda) maddeler kullanldndan kirecin nemi kalmamtr.

TALK : Sabun verimini artrmak iin kullanlr.

TUZ : Sabun zeltisinde birikmi sabunlar tuzla temizlenir. Kullanlacak tuz kaliteli olmaldr.

KCl : Arap sabunu yapmnda kullanlr. Tuz ile ayn ilevi grr. Sabun bitkisel yada hayvansal (kat veya sv ) yalarn kuvvetli bazlarla (NaOH, KOH..) eritilmesiyle elde edilirler.

SLKATLAR : amar sabunlarnda verimi ykseltmek iin kullanlr. nk sodyum silikatn sabun gibi temizleme zellii vardr. Arap sabununda potasyum silikat vardr.

Yalarn bazik ortamda hidrolizlenmesi sonucu oluan uzun zincirli ( genellikle C12- C18 aras ) karboksilli asitlerin Na veya K tuzlarna SABUN, bu olaya da SABUNLAMA denir.tepkimesi yukardaki gibidir.

SODYUM PERBORAT : Sabun tozu yapmnda kullanlr.

Sabunda ki bazik zellik kirin yumuamasn salar.

K ieren sabunlar suda ok znr ve yumuaktr (Jelimsi)

C17H35COO-K+ (Arap sabunu potasyum stearat)

Yapsnda Na ieren tuzlar ise katdr ve serttir.

C17H35COO-Na+ ( Beyaz sabunu sodyum stearat)

SABUN ELDE YNTEMLER :

1.

Klasik ( Geleneksel ) yntem : Beyaz sabun (Kat) + Gliserin Arap sabunu (Sv ) + Gliserin

Kirler genellikle ya ve benzeri APOLAR maddeleri ierirler. Su polar olduundan bunlar zemez. Bundan dolay ortama sabun eklendiinde sabunun hidrofobik (apolar) ksm ya ile etkileir ve onu sarar. Sabun bazik olduu iin kiri yumuatr. Dier taraftan sabunun polar ksm su ile kuvvetli bir ekilde etkileir ya ile temasa girmez. Ortamdaki su kartrldnda ya tanecikleri birbirinden ayrlr ve sabun moleklleri tarafndan sarlr. Kiri bulunduu ortamdan ekerek suya gemesini ve znmesini salar. Bylece kir amardan ayrlm olur.

Ya + NaOH Ya + KOH

Sert sularda bulunan Mg+2 ve Ca+2 iyonlar ile sabundaki anyon olan ksmlar birleerek suda znmeyen tuzlar ( Kalker tuzlar ) olutururlar. Bundan dolay kprme olmaz.Bu yzden sert sularda

-1-

temizlik zordur. Sert sulardaki bu iyonlar uzaklatrldktan sonra temizleme ilemi balar.

ortamdan

Kuru temizlemede ise yal kirlerin susuz ortamda benzin veya triklor etilen ile temizlenmesi ilemi yaplr.

Sodyum Lauril Slfat (en ok bilinen deterjan )

Bu deterjan lauril alkoln ( C12H25OH ) slfirik asitle tepkimesi sonrasnda oluur.

Deterjanlarn temizleme mekanizmas sabunlara benzer ancak deterjann sabundan daha ne kmasnn sebebi daha sert sularda bile kprerek temizleme ilevi yapmasdr.

Bir ok deterjann yapsnda benzen halkas da bulunur.Bu tr deterjanlara Alkil benzen slfonat (ABS)denir

amar suyu renkli maddelerin molekllerinde C atomlar arasnda ki ift balar paralayarak tekli baa dntrr. Bu dnmden dolay renk yapcnn sourma etkisi kaybolur. Ayrca amar sular maddelerle klor kkleri oluturarak oksijen aa karr. Bylece beyazlatma ve aartma ilevi gereklemi olur. Saf klor renkleri beyazlatr.

Sabun sert sulardaki Mg+2 ve Ca+2 iyonlar ile kelek olutururken (dutan karken ortamdaki grdmz ptrckler gibi ) , deterjan bu iyonlarla kelek vermez. Bu yzden sert sularda bile deterjan temizlime zelliini gsterir. Deterjann sabundan daha ok tercih edilmesinin sebebi budur.

A. Klorlu amar suyu Ucuzdur. Elbiseleri yprandrarak solmalarn salar. amarlarn aartlmasnda kullanlrlar. Forml Sodyum hipoklorit ( NaClO ).

B. Oksijenli amar suyu Sodyum perborat mono hidrat ( NaBO3.H2O ). Klor iermeyen amar sulardr. Pahaldr. Elbiseleri soldurmazlar. amarlarn aartlmasnda kullanlrlar.

Doal kaynaklardan retilirler. nsan vucuduna zararlar deterjandan azdr. ounlukla vcut temizliinde kullanlrlar. Kyafetleri ypratrlar, ho olmayan koku brakrlar. Yumuak ve scak sularda ok etkilidirler. evreye zararlar yoktur

Sentetik petrol kaynakl kimyasallardan retilirler. nsan vucuduna tesir ederler. Bir ok alanda ve temizlikte kullanlrlar. Kyafetleri fazla ypratmazlar. Souk ve sert sularda bile iyi sonu verirler. Benzen halkasndan dolay mikroorganizmalar tarafndan paralanamazlar ve evre kirliliinde etkilidirler.

Doal bir mineraldir. Su ile hidrolizlenerek bazik ortam oluturur. Na2CO3 + H2O NaOH + NaHCO3 Kirin yapsndaki ya, bazik ortamda sabunlar ve znr hale gelir. amar sodas sabun gibi sert sulardaki iyonlar ktrdkten sonra temizleme ilemini sabun gibi yapar.

-2-

HAYATIMIZDA KMYA
AMAIR SODASI 1. Sodyum karbonat olarak bilinen bazik tuzdur. 2. Suya atldnda, NaOH bazn olutururlar. 3. Oluan NaOH ya ile tepkimeye girerek, sabun ve gliserin oluturur. 4. sadece ya ile tepkimeye girerek yan yapsn deitirirler. evreye zarar vermezler. AMAIR SUYU 1. Sodyum hipoklorit olarak bilinir. Beyazlatc olarak kullanlrlar. 2. amar sular oksidasyon yoluyla tepkimeye girerler. 3. Klorlu olanlar Hipoklorit asitin % 5 i dir. Ucuzdur. Renklilerde kullanlmazlar. 4. Oksijenli olanlar pahaldr. Ypratma yapmazlar. Renklilerde de kullanlrlar. Bu tepkime ok uzun zamanda yava yava katlar. Yeni yaplan binalarda nemin olmasnn harcn kurumas srasnda su aa kmasdr. Harca kum katlmas ile harc gzenekli hale getirip hava ile CO2 nin tepkimesini kolaylatrmaktr. Bu harca hava harc denir. Bu har sadece havada sertleir. Suda sertlemez. MENTO : Kille kire tann zel frnlarda piirilip ezilmesiyle elde edilir.

SIVA : imentoya; kum, kire ve su kartrlarak yar akkan haldeki elde edilen malzemedir.

BETON : akl, kum gibi kk paracklarn(Agregaf), imento ve su ile birlemesinden elde edilir.

MERMER : Kire ta yataklarnda zamanla oluan kire ta kristallerinin allotrop yapsna denir.

TEBER : Kire ta, kil gibi maddeleri ierir.

s

ALI : Kalsiyum slfat mineralleridir.

+ s

Kire ta 900- 1000 0C stlnca snmemi kire ve karbondioksit oluur.

Snmemi kire suyun iine atlnca s ve snm kire elde edilir. nk snmemi kirecin balayc zellii yoktur bu yzden suda sndrlmesi gerekir.
Soda Kire ta Kum Cam

Snm kirecin sudaki zeltisi, badana yapmnda, dericilik sektrnde derilerin kllarnn dklmesinde kullanlr. Camlar teorik olarak akkanl ok dk olan svlardr (fakat amorf katlar grubunda snflandrlrlar) . Camn kimyasal yaps incelendiinde ana bileenin kum (SiO2) olduu grlr. Bunun dnda eitli metal oksitleri bnyesinde barndran bir maddedir. Camn bileimini oluturan madde vardr. Bunlar; oksitler, eriticiler ve sabitletiricilerdir. Camn ana bileenleri SiO2, B2O3, P2O5 gibi yar metal ya da ametal oksitleridir. Bu maddeler stldklarnda a rgl yap oluturmaktadr. Cam retiminde yaygn olarak kullanlan eriticiler Na2O, K2O, ve Li2Odir. Bu maddeler safszlk oluturarak erime scakln 200 0C kadar drmektedir. Camn kimyasal maddeler karsnda bozunmasn engellemek, krma indisini ayarlamak, elektriklenme zelliini kontrol etmek iin gerekli maddelere sabitletirici denir. Bunlar; CaO, BaO, PbO, MgO, ZnO tir.

Yaptrc zelliinden dolay yap malzemelerinde kullanlr.

Snm kirecin, havann CO2 ile karbonatlamas (sertlemesi) suya kar dayankl hale gelmesini salar. Bu zelliinden dolay kire, sva ve har yapmnn dnda hazr beton, hazr tula retiminde de kullanlr.

Kirecin sertlemesi;

Kirecin sertlemesi CO2 ile olur. Snm kire(CaCO3) CO2 ile tepkimeye girerek kire tana(CaCO3) dnr.

-3-

CAM

ZELLKLER

KULLANIM ALANLARI

CAMA KATILAN BAZI YARDIMCI MADDELER: MnO2 : Camn rengini aar As2O3 : Renk verir Fe+2 : Mavimsi yeil Fe+3 : Sarms yeil Cu : Yeilimsi mavi

Silis cam

Genleme katsays kktr. Btn nlar geirirler.

UV lambalar, mikrop ldrc lamba yapmnda Ampl trleri ve pencere camlar

Soda-kire ta Cam Kurun (kristal) cam

Dk scaklkta yumuarlar. Isl oklara ve kimyasal maddelere kar dirensizdir. PbO cama kolay ilenebilme, yanstlma ve yayma zellii kazandrr.

Ni : Dumanl gri Cr : Yeil

KNO3 : Camn saydamln giderir. Ss eyas, optik ara, gama ve X nlarndan korunmak iin ayna yapmnda Lab. Cam malzeme.,mutfak eyas,astronomik ayna, optik ara .. Termometre, yanma tpleri, atee dayankl malzeme yapm. Gece gr drbnleri, fiber optik kablolarda RNEK :

Cam ile ilgili olarak aadaki bilgilerden hangisi hataldr ? A. B. Belirli bir kimyasal forml yoktur. Bileenlerine farkl maddeler katarak fiziksel zellikleri deitirilebilir C. Ana bileeni SiO2 dir. D. Kuvvetli kovalent balar ierir E. Elektrii iletir. SERAMK :

Borosilikat cam

Yksek scaklkta yumuar. Isl oklara direnlidir. Su ve asitlere kar dayankldr.

Almino silikat cam

Yumuama scakl yksek, genleme katsays kktr.

Seramiin temel maddesi Kildir. Germanyum (elektronik) cam

Kil ounlukla kayalarn d etkiler sonucunda paralanmasyla oluan toprak trdr.

Alkalibaryum Silikat cam Teknik cam

Tv ekranlar yapmnda. X nlarn engeller. Bilgisayar iindeki baz camlar Cam saf karbonla stlarak kpk haline getirilerek elde edilir. Opak yapdadr, d etkenlere kar dayankldr. Is yaltm Malzemesi.

Kili meydana getiren maddeler sulu alminyum silikatladr. m Al2O3 , n SiO2 , p H2O genel kimyasal bileim forml ile ifade edilen kil, ok saf olduu zaman hidrate Almin Silikat (kaolinit) adn alr. Kaolinit'in kimyasal forml; Al2O3 .2SiO2. 2H2O dur.

Cam kp

Kaolin kilin yksek scaklkta piirilmesiyle oluur. Bu yzden halk arasnda pimi toprak olarak bilinir.

Cam Mozaikler

Duvar ve deme kaplama malzemelerinde

Tula, ta, beton, imento, kiremit, fayans, porselen, kerpi, gibi kil ve benzeri maddelerden yaplan maddeler seramik grubuna girer.

Saf kilden yaplm boluklu yaplara fayans denir. Kilin su ekme zellii vardr ve nemlidir. Bu zelliin ortadan kalkmas iin srlanr.

Srla kaplama seramik rnn ok yksek scaklklarda camlamas ile veya Al2O3, CaO gibi metal oksitlerin camlamas ile elde edilir. Sr yaplnca nemin ortadan kalkmasnn yannda , seramiin renkli grnm gzelleir ve kaygan kolay temizlenme zellii kazandrlm olur.

-4-

HAYATIMIZDA KMYA
Seramik retimi: Kil tlp nemlendirir ve hamur haline getirilir Hamurun ekillendirilmesi yaplr. Frnlanr (900 0C- 1200 0C ) Boyama veya desen ilemi yaplacaksa uygulanr. Metal oksitler ile Srlanma yaplr. Srlanma ileminden sonra kinci frnlama yaplr ve son rn elde edilir. rnek : Aadakilerden hangisi seramik retiminde kilin ekillendirilmesi iin kullanlan svdr ? A-) Mazot D-) Toluen B-) Benzen E-) Amonyak C-) Su

BOYALAR VE BLEENLER: eitli yzeylere renk vermek, sslemek, d etkilerden (korozyon) korumak iin, srlen kimyasal maddelere boya denir. Boya bir koloidal karm olup, uygulanacak yzeye bal olarak eitli bileimlerde hazrlanr. Boyalar; zc, balayc, rtc ve renklendirici olmak zere karan vardr.

PORSELEN : Porselen; seramik grubunun en stn yesidir. Hammaddesi; kaolin (kolay yorulmay), feldspat (cams yapy salar), ve kumdur (sertlik verir) .

Bilgi havuzu : Feldspatn birok eidi vardr. Feldspat erikten zellie sahiptir. Bu mineral ya kilin kendisinde vardr veya sonradan katlr. Kaolin, porselen hamurunun kolay yorulmasn, ekil almasn ve rengini salayan hammadde olup, cams faz oluumunu salayan feldspat iinde nemli bir oranda znerek, porselen hamurunun sert, cams, sya ve kimyasal etkilere dayankl olmasn salar. A. ZC ( NCELTCLER) : Boyann uucu ksmdrlar. zcler; su, tiner veya alkol gibi organik maddeler olabilirler. Su Bazl (Plastik) Boyalar : zcs sudur. Zararszdrlar, kolay kururlar, kokusuzdurlar Kolay uygulanrlar ve temizlenirler Hava geirirler, salkldrlar.

Porselen retimi: Hammaddeler toz haline getirilir. ekil verilir. Frnlama yaplr (1400 0C - 1500 0C ) Srlama yaplr kinci frnlama yaplr. Yal (Sentetik) Boyalar: zcleri tiner, alkol, toluen gibi zararl organik maddelerdir Uygulanmas ve kurumas zordur Keskin kokuludurlar Daha parlak grnm salarlar Hava geirmez, kapladklar yzeyi sararlar. B. BALAYICILAR: SERAMK anak, mlek Kiremit, tula Yer demeleri Mutfak, banyo lavabolar PORSELEN Yaltm Diilik Mutfak eyalar Kk heykel ve biblolar Boyadaki pigmentleri (renklendiricileri) ve dolgu maddelerini balayarak boya tabakasn oluturan maddeler boyann karakterini ve niteliini belirleyen maddelerdir.

KULLANIM ALANLARI :

Balayclar, boyann kuruma ekli ve sresi, dier katmanlarla uyuup uyumayaca, dayankll, parlakl, uygulanma biimi gibi bir ok karakteristik zelliini belirleyen maddelerdir.

FARKLARI : C. SERAMK I geirmez Srlanmam olanlar suyu szdrrlar 900 0 C- 1200 0 C Frnlanrlar PORSELEN I geirir Suyu szdrmazlar 1400 0 C- 1500 0 C frnlanrlar Krlgandr, dayankszdr Kk gzenekli ve abuk paralanan sr yaps vardr Dayankldrlar Sk bir yaps ve salam sr yaps vardr Doadan saflatrlarak veya sentetik yollarla elde edilen, balayc ve zcler iinde zlmeyen toz halindeki kat taneciklerdir. RTC VE RENKLENDRCLER:

Renklendiriciler; Srld yere rtme imkn salamal Iktan ve hava koullarndan zarar grmemeli Suda ve yalarda ok az znmeli Fiziki ve kimyasal dayankllk salamal

-5-

gibi zellikler iermelidir. ALAIMLAR : ki yada daha fazla metalin farkl oranlarda alnp bir arada eritilerek birbirine kartrlp soutulmasyla elde edilen metal zelliindeki maddelere alam denir. Alamlar, metallerin fiziksel zelliklerini deitirerek daha kullanl hale getirmek, rn maliyetini drmek, maddelerden daha dayankl rnler gelitirmek iin retilir. Bundan dolay alamlar kendilerini oluturan metallere gre daha sert ve kimyasal olaylardan daha az etkilenen maddelerdir. Civa kullanlarak elde edilen alamlar malgamalardr. Alamlarn Genel zellikleri : 1. 2. 3. 4. 5. homojendirler elektrii iletirler bileenlerin fiziksel zelliklerinden farkldr. atomlar arasnda metalik ba vardr genellikle kendisini oluturan metallerden daha az aktiftirler

inkonun ikinci derecede nemli bir alam Alman gmdr. (Yeni gm). Bileimi; bakr, nikel ve inko metallerinden ibarettir. Alamn gmle ilgisi olmamasna ramen, gme benzedii iin bu isim verilmitir. Alminyum (Al) Alminyum tunlar, ekonomi bakmndan, elektrik frnnda 70 kg bakr ile 40 kg korenden veya boksitle kmr paralarndan oluan karm stlarak yaplr; almin Al2O3 indirgenir. Karbon monoksit kar ve %14 alminyumu bulunan bir alam elde edilir. Bu alam yeter miktarda bakr ile beraber eritilirse, tuntan daha ok dayankl alamlar elde edilir.

Demir(Fe) Demirli alminyum; ilemde bakr yerine font konularak, %90 demir ve %10 alminyumu bulunan demirli alminyum (FerroAlminium) elde edilir. Bu alam demir veya elii artmak iin kullanlr. 10 ksm alminyum ve 90 ksm bakrdan ibaret alamlar alminyum tuncunu yapar; bu alam altn parlakln ve demirin salamln haizdir. Bu alam, 1 kg bakr ve 1 kg inko ile beraber tekrar edilirse adi pirinten daha salam ve daha sert alminyum pirinci meydana gelir. Alminyum pirinci nikel ile beraber tekrar eritilirse, gayet dayankl ve kolaylkla kalba dklebilir bir yeni alam meydana gelir. 10 ksm kalay ve 100 ksm alminyumdan ibaret alam, alminyumun renk ve bir dereceye kadar hafifliini korur. Daha kolay, islenir. Alminyumu lehimler.

Bakr (Cu) : Bakr, nemli alamlarn ounun bileimine girer. Deerli madenlerle kararak, onlara, renk ve parlaklklarn bozmakszn sertlik ve ince ksmlarn bile koruma zellii verir. Bakr altnla kararak 22 ayar bilezik elde edilir. (24te 22si aln geri kalan bakr demektir.)

Bronzlar (tunlar) Bakr, kalay ile ok nemli olan tunlar tekil eder. Toplarn tuncu dayankllk bakmndan nemlidir. anlarn tuncu, top tuncuna gre kalayn daha ok oranda bulunduu tuntur. Bu tun krlabilir, fakat ok tnlar. Bakr alminyum ile ok sert bir tun meydana getirir. Silisli ve fosforlu tunlar da vardr. Bakr, inko ile pirinci oluturur. inko ve nikel ile de mayekor (taklit gm) yapar.

Kurun (Pb) Kurun alamlarn yapmada maksat, sert, sert olduu kadar esnek ve krlmaya kars dayankl, erime noktalar dk bir metal karm elde etmektir. Bunlar arasnda en nemlileri;

Lehim; Erime noktas 182oC olan bu alam %40 kursun, %60 kalaydan oluur.

Kursun-antimon alam: inko (Zn) inko, daima alamlar halinde kullanlr. En nemli alamlar pirin, bronz ve beyaz metaldir. Bileimi: %13-25 kursun, %75-87 antimondur. ok sert olup krlganlklar biraz fazladr. Yksek basnlara dayanamazlar. Bu kt zellii ortadan kaldrmak iin karma bir miktar kalay ilave edilir. rnek; %73 kursun, %15 antimon ve %12 kalaydan ibaret alamdan matbaa harfleri yaplr. Sert ve basnca dayankldr.

Pirin inko ve bakr alam olup, alamda bu iki metalin oranlar ok deiiktir. Fakat en ok kullanlan tipinde bakr %60, inko %40 orannda bulunur.

Alamlarn Fiziksel zellikleri Alamlar, youn olup maden parlaklnda, s ve elektrii iletirler. Bazlar beyazdr. Fakat bakr ve altn gibi renkli madenler yeteri miktarda bulunursa alamlar renklidir. Genel olarak alamlar, kendini tekil eden maddelerden daha sert, fakat daha az levha haline gelebilir ve dayankldrlar. ok fazla levha ve yaprak haline gelebilen altn, antimon veya kursun ile kartrld zaman sert ve krlabilir. Bakrda, kalayla birletii zaman levha haline gelebilme zeliini kaybeder.

Beyaz metal inko bakr, alminyum ve magnezyum metalleri karmndan ibaret bir alamdr. Son zamanlarda, otomobil endstrisinde karbratr, yakt pompas, radyatr, kap kollar v.b. gibi paralar yapmakta ok kullanlr.

-6-

HAYATIMIZDA KMYA
Alamlarda her iki metal, hem kat hem de sv halinde birbiri ierisinde ergimitir. Alamlar genellikle kendilerini meydana getiren metallerden daha az aktiftirler. rnein, sodyum malgamas suyu daha yava ayrtrr. Hlbuki sodyum suya ok kuvvetli etki yapar. Alamlar, alamlar tekil eden maddelerden daha oksitlenebilen ve asitlerden daha az etkilenebilen karmlardr. az Oksihemoglobin miktar fazla olan temiz kan, dolam ile doku klcal damarlarna kadar tanr. ksm ise kan plazmasnda znr.) Hemoglobinin yapsnda Fe+2 iyonu bulunur. Oksihemoglobin oluumu da bir yanma tepkimesidir.

Genel olarak oksijen, alamlar zerine etki eder. Bu halde madenden biri bir asit oksidi, dieri, bir baz oksidi yapar. te bunun iindir ki kalay ve kursun, antimon ve potasyumdan ibaret alamlar alevle yanar. Alamlarn mikroskopla incelenmelerine gelince; bir alamn parlak yzeyi stne asitler veya baz kimyasal ayralar dklrse alamda muhtelif renkler grlr. Etkimeler birbirinden farkldr. Madenin cinsine gre eitli irili ufakl ukurlar meydana gelir eski sekliyle karslatrlr. Mikroskopta incelenir ve fotoraf alnr.

Oksihemoglobinler deki oksijen burada ayrlarak oksijen miktarlar daha az olan doku hcrelerine doru difzyon etkisiyle hareket eder.

KARBONDOKST BOALTIMI: Nefes alma ile vcuda alnan oksijen solunumda doku hcrelerinde besin maddelerinin yaklmasnda kullanlr. Bu ilem sonucunda oluan H2O ve CO2 molekllerinden CO2nin organizmadan atlmas gerekir. Yanma sonucunda oluan CO2 doku svsna verilerek burada CO2 deriimini artrr. Doku klcal damarlarnda CO2in daha dk deriimli olmas nedeniyle difzlenerek klcal damarlara geer. Damarlardaki alyuvar ierisine alnan CO2 bir enzim sayesinde (Karbonik anhidraz) H2O ile birleerek H2CO3 oluturur. Bu olaylar aadaki yan tarafta ekilde gsterilmitir.

Fotosentez bir indirgenme ykseltgenme tepkimesidir.

Yukardaki tepkime ile retilen glikoz ayn zamanda dier besinler iin balangtr. Glikozun polimerlemesiyle selloz ve niasta gibi karbonhidratlar oluur. Glikoz ve topraktan gelen minerallerin kullanlmasyla protein, ya ve binlerce kimyasal madde retirler.

SOLUNUM: Canllarn enerji elde etmek iin organik besin maddelerini oksijenle paralamalarna solunum denir. Oksijenle besinlerin paralanmas bir yanma tepkimesidir. Canllarda organik bileikler iki ekilde paralanr. Bunlar oksijenli ve oksijensiz paralanmadr.

Yukardaki tepkimede oluan H+ iyonlarnn ou hemoglobinle

birleir. HC O 3 ise kan plazmasna geer.

Canl organizmalarn enerji ihtiyac solunum srasnda oluan bu yanma tepkimesi sonucu retilir. Oksijenin en nemli zelliklerinden biri maddeleri ykseltgemesidir (oksitlenme). Metallerin paslanmas, meyve ve sebzelerin paralandnda renginin kararmas oksitlenmeye rnektir. Besinlerin yanmas da bir indirgenme ykseltgenme tepkimesidir.

HC O 3 alveol klcallarna kadar bu ekilde tanr. HC O 3 iyonlar

alveol klcallarnda plazmadan alyuvara geerek H+ atomu ile birleir, karbonik asitini oluturur.

OKSIJEN TASINMASI: Solunumda gerekli olan oksijen akcierlere alnan havadan salanr. Oksijen alveollerden difzyon ile kana geer. Akcier klcallarnda oksijen miktar artar. Oksijenin byk bir ksm eritrositler (alyuvar) ierisindeki hemoglobinle oksihemoglobin oluturarak tanr. (% 2

Serbest kalan karbon dioksit nce kan plazmasna sonra da akcier alveolne geerek soluk verme ile vcudu terk eder.

-7-

Yalar karacierden gelen bazik safra salgs ve pankreastan gelen bazik lipaz enzimi yardmyla hidrolizlenerek ya asidine ve gliserine paralanrlar. SNDRM: Alnan byk molekllerin (besinlerin) enzimler yardmyla, daha kk molekllere paralanmas olayna sindirim denir. Yediimiz besin maddelerinde bulunan su, madensel tuzlar, vitaminler, glikoz, frktoz, galaktoz, amino asitler, alkol gibi kk maddeler sindirime uramaz. Yalar, disakkarit, polisakkarit gibi karbonhidratlar, proteinler ve nkleik asitler (DNA ve RNA) sindirim ile hcre zarndan geebilecek kk molekllere paralanrlar. Kimyasal sindirim az, mide, ince barsaklarda olur. Protein Sindirimi Btn proteinler 20 eit amino asitten oluturulan polimerlerdir. Proteinde birden ok amino asit bulunur. Amino asitlerin birbirlerine peptid balaryla balanarak polipeptitleri (proteinleri) oluur. Proteinler, sindirilirken enzimler yardmyla su ile paralanrlar. Peptid balarnn kopmasnda grev alan enzim peptidaz enzimidir. Proteinlerin su ile paralanma ilemi, hidroliz tepkimesine rnektir. Hidroliz tepkimesiyle proteinler, kendilerini meydana getiren, amino asitlere kadar ayrlrlar. Proteinlerin paralanmas ve sindirilmesi midede baslar. Mide eperindeki zellemi salglama hcreleri ile pepsin ad verilen bir sv salglar. Bu sv asidiktir. Pepsin enzimi proteinlerin paralanmas ve midedeki sindirimini gerekletirir.
Pep sin Protein + H2O Polipeptit

Oluan ya asidi ve gliserin yadan daha kk molekller olduundan ince barsakta emilerek kana karr. EVRE KIMYASI Sanayi ve evre Kirliligi Sanayi devrimi ile beraber ihtiyalara gre retim artmtr. retim arts ayn zamanda dnyann kaynaklarnn (ham madde) hzla tketilmesini gerekletirmitir. Kaynaklar tketilerek retim yaplrken evrenin dengesi bozulmaktadr. Ayrca retilen maddelerin atklarnn gelii gzel evreye braklmas da evreyi etkilemektedir. rnein deterjan, gbre, polimer madde, boyalar, tarm ilalar, vb. maddeler retilirken topra, havay, suyu kirletecek maddeler de meydana gelir. Gbrelerin evreye Etkisi Bitkilerin gelimesi olduka kark bir biyokimyasal olaydr. Bitkiler dier canllardan farkl olarak cansz maddelerle beslenir. Bitkilerin geliiminin gereklemesi iin sy, , karbon ve oksijeni havadan; N, P, K, Ca, Mg, S, Fe, Mn, Zn, Cu, B ve baz hallerde Mo gibi elementleri ise topraktan karlarlar. Bitkilerin salkl bymeleri ve yasamalar iin gerekli olan bu elementler ou zaman topraa dardan verilir. Bu elementlerin en nemlileri N, P ve K dur. Toprakta eksik ve alnmayacak durumda olan elementlerin kimyasal yolla verilmesine kimyasal gbreleme denir. Ancak youn kimyasal gbreleme sonucu topran pHs deiir. Organizmalarn almas engellenir ve denge bozulur. Topra analiz etmeden gbre kullanmak topra organik maddelerce fakirletirmekte ve topran yapsn bozmaktadr. Yap bozulduunda bitki gelimesi yavalayarak durmaktadr. Topran humus oran azalarak gbre toprakta tutunmayp yamur sular ve sulama ile akp gider. Bunun sonucunda topran st ksmlar kumlap alt ksmlar sertleir. Ayrca yksek oranda azotlu gbre kullanm sonucu topraktan ykanmalarla ime sular ve akarsulara karsan nitrat miktar artar. Fosforlu gbrelerin yzey aklar ile tanmalar sonucu ime sular ve dier akarsularda bulunan fosfat miktar ykselir. Neden organik gbre? Yllardr kimyasal gbrelerin kullanm verimi arttrmann yannda, toprakta yorgunlua ve canlln azalmasna sebep olmaktadr. Bu durum ne yazk ki topran oraklamasn hzlandrmaktadr. Toprakta su ve oksijeni tutan, besin maddelerini souran eden, mikroorganizma faaliyetini hzlandran en nemli etmen organik maddelerdir. Organik maddeler; hayvansal, bitkisel ve humus esasl kaynaklardr. Hayvansal ve bitkisel organik maddeler ksa mrldr (azami 8 ay). Humus: Hayvansal ve bitkisel maddelerin binlerce yl toprak altnda ayrmas ile doal olarak oluan ideal bir organik gbredir. erdii hmik, fulvik ve ulmik asitler ile topran yapsn ve bileimini dzenleyip bitkide gelimeyi tevsik eder.

Mideden gelen polipeptid, oniki parmak barsana geerek pankreas tarafndan salglanan tripsin ve kimotripsin ezimleri ile dipeptit ve amino asitlere dnr. Polipeptit Dipeptit + Aminoasit Son kalan peptid moleklleri ince barsaktan salglanan erepsin enzimi sayesinde hidroliz tepkimesiyle amino asitlere ayrrlar. Dipeptit Aminoasit
Erep sin T sin\ Kimotrip sin rip

Karbonhidrat Sindirimi Niastann sindirimi yukardaki tepkimeye gre azda baslar. Tkrk bazik bir zeltidir ve iindeki amilaz enzimi ile niasta hidrolize urayarak bir ksm niasta paralanr. Paralanmayan niasta mideye gelir. Midede amilaz retilmesine ramen midenin pH = 1,5-2 olduundan bu enzimler etkisiz hale gelir ve niasta midede sindirilmez. Mideden oniki parmak barsana geen niasta hidrolize urayarak glikoza dnr. Bylece niasta sindirimi gereklemi olur.

Yalarn sindirimi Yalar, gliserin ile ya asitlerin oluturduu polimerik yaplardr. Ya asitleri, 12-18 karbonlu uzun zincirli molekllerdir. Az ve midede ya sindirimi olmaz. Yalarn sindirimi oniki parmak barsanda baslar ve burada tamamlanr.

-8-

HAYATIMIZDA KMYA
Doal humuslar uzun mrl organik maddeler olup besin maddelerini en yksek dzeyde sourarak bu besin maddelerini bitkiye yava yava ve uzun zamanda verirler. Dericilikte, tyleri deriden dkmekte ve kat hamurunun hazrlanmasnda kullanlr. evreye brakld zaman suyu ve topra kirleterek canllar zerinde toksak etki yapar. Sodyum Kromat (Na2CrO4) Kirliligi: Sodyum dikromatla birlikte krom kaplama ileminde kullanlr. Zehirleyici kimyasal olduunda toprak ve su iin nemli bir kirleticidir. Ayrca ykseltgen olduundan doada birok maddenin yaps bozularak canl sal iin zararl maddeler oluturur. Sodyum slfr, sodyum kromat, slfrik asit ve sodyum hidroksit vb. gibi maddeler kullanldklar ortamlarda ok uzun sre kalc olduklarnda ve biyolojik olarak paralanmadklar iin evre kirliliine sebep olmaktadr. HAVA KRLL Tozlar, zehirli gazlar, sera gazlar, ozon tketen gazlar hava kirliliini oluturan maddelerdir. Atmosferdeki havann fiziksel, biyolojik ve kimyasal zelliinin eitli etkenlerle canl yaamn tehdit edecek ekilde deiiklie uramasdr. Fabrika bacalarndan kan duman ve motorlu tatlardan egzoz gazlar hava kirliliinin temel etkenleridir. Kmr, petrol gibi yaktlarn dumanndaki kkrt dioksitin havadaki su buhar ile birleerek oluturduu slfrik asit, asit yamuru olarak yeryzne iner. Hava akmlaryla srklenen duman yzlerce kilometre uzakta bile asit yamuruna yol aabilir. Asit yamuru sularn asitlik derecesini artrarak canllara zarar verir. Ormanlar yok ederek llemeye neden olur. Asit yamurlar tas ve tulalar andrarak yaplara zarar verir. Egzoz gazlaryla havaya karsan karbon monoksit ve hidrokarbonlar da insan saln etkiler. Gl gne enerjisinin etkisiyle havadaki youn duman iinde oluan kimyasal tepkimeler de boucu bir sise yol aar. zellikle astm ve akcier hastalklar olanlara ok zararl olan bu sis, aalar ve teki bitkileri de zehirleyebilir. Hava kirlenmesinin bir baka tehlikeli sonucu atmosferin yksek katmanlarnda bir karbon dioksit tabakasnn olumasdr. Kmr, odun, mazot gibi yaktlarn yanmasyla aa kan karbon dioksitin oluturduu bu tabaka, yeryznden yansyan gne snlarnn dnya dna ksn engelleyerek atmosferin snmasna yol aar. Sera etkisi denen bu olgu dnyann scaklnn artmasna neden olmaktadr. Eer enerji retimi iin odun, kmr ve petrol rnlerinin yaklmas bu dzeyde srerse 50 yl ierisinde dnyamzdaki ortalama scakln 3 ile 5 derece ykselecei sanlyor. Bunun sonucunda iklim zelliklerinin deiecei, baz blgelerin oraklaaca, kutuplardaki buzlarn eriyerek deniz dzeyinin 5 metre kadar ykselecei, birok liman ve alak alanlarn sularla kaplanaca tahmin edilmektedir. Atmosfer kirliliinin bir baka etkeni de aerosollerde ve soutucularda kullanlan baz gazlarn atmosfere karmasdr. Eer gerekli nlemler alnmazsa atmosferdeki koruyucu ozon katmanna zarar veren bu kirlilik Dnyadaki tm canllarn

Deterjanlarn evreye Etkisi ounlukla deterjanlar iine pahal olan yzey aktif maddeler kartrlmamakta, onun yerine ucuz olan bentonit, kaolin, deiik tuzlar, asitler ve silikatlar gibi temizleyici zellikleri olan suda az znen anorganik maddeler kartrlmaktadr. Bir deterjann yapsndaki biyolojik bozunmaya uramayan maddelerin oran onun evre kirlenmesi ve sala olan zararlarnn gstergesidir. Bu maddelerin su ve toprakta bozulmadan kalp akarsularla gl ve denizlere ulamas buralarda yasayan canllar ve onlarla beslenen insanlarn saln tehdit etmektedir. Son 25 yl ierisinde birok lke deterjan retiminde biyolojik bozunmas hzl yzey-aktif maddeler ve katk maddeleri kullanmaktadrlar. Yzey Aktif Maddeler LAS (Lineer Alkil slfonatlar) ABS (Alkil Slfonat) benzen zellikleri Biyolojik olarak kolay bozunmakta bol kpk vermektedir G bozunmakta ve bol kpk vermekte Biyolojik olarak ayrmaktadrlar kolay

AS ( Alkil slfonatlar) SSPP(Sodyum Dipolifosfat) DDB(Dodesil Benzen) LAB(Lineer Alkil Benzen)

Yksek dzeyde fosfor iermekte ve fosfor kirlilii oluturmakta G paralanmakta ve kirlilik oluturmaktadr Kolay paralanmakta ve yaygn olarak kullanlmaktadr

Sodyum Hidroksit Kirliligi: (NaOH),320Cta eriyen yar saydam kristallerden olumu beyaz bir katdr. Suda s vererek znr ve nem ekerek bozunur. Deriye dokunursa derinin suyunu ekerek deriyi yakar. Bu nedenle kat NaOHe sud kostik (yakc sud) denir. Sulu zeltisi parmaklar arasnda kaygan bir his brakr. Deriik olursa deriyi paralar. Potasyum hidroksitle ayn zellikleri gsteren fakat ondan daha az yakc olan gl bir bazdr. Yn, ipek vb. proteinleri paralayarak bozar. Havadan nemle beraber CO2i de eker. Slfrik Asit (H2SO4) Kirliligi: Slfrik asit renksiz, yams bir svdr. Gnmzn en nemli endstriyel kimyasal maddedir. Boyar maddelerden ve gbrelerden metalrji ve plastiklere kadar her trl endstri iin vazgeilmez bir maddedir. Deriik slfrik asit, birok organik maddeden suyu eker ve s veren bir tepkime oluturur. Bu zelliinden dolay, temas edildiinde cilde byk zararlar verebilir. Sodyum Slfr (Na2S) Kirlilii:

-9-

gneten gelen mortesi snlarn zararl etkileri karssnda korumasz kalmasna neden olabilir. evremizi kirleten ok eitli kimyasal maddeler vardr. Bunlar arasnda dioksit, dieldrin ve teki tarm ilalar, hidrolik ya ve plastik yapmnda kullanlan poliklorodifenil (PCB) saylabilir. Kadmiyum, kobalt, inko, kursun, nikel, cva da ayn biimde canllarn vcudunda birikerek insan ve hayvan saln olumsuz etkileyebilir. Su Kirliligi Deterjanlar, boyalar, gbreler, bcek ldrc ilalar, H2SO4, HCI, NaOH, Na2CO3, ar metal katyonlar sularda en ok kirlilik oluturan maddelerdir. Doal evrenin nemli bir ksmn oluturan eitli su ortamlarnn (akarsu, gl ve denizler) ve ayrca ime sularnn eitli etkenlerle, insan basta olmak zere dier canllarn yaamnn olumsuz ynde etkileyecek biimde bozulmasdr. Gbrelerdeki kimyasal maddeler topraktan akarsulara kararak su kaynaklarnda ve denizde toplanarak trafikasyona neden olur. trafikasyon: Gl ve nehirlerde trafikasyon sulardaki bitkilerin hzla byyerek sudaki tm oksijeni bitki, hayvan ve mikro organizma kullanmasna yol aar ve sonu olarak sudaki yasam sona erer. Ksaca gelimesinin oalmasdr. Zararl bcekleri ldrmek iin kullanlan zehirli ilalar yararl canllar da ldrmekte, bu tr ilalarn kullanld tarlalardaki rnleri yiyen hayvanlar da zehirlenmektedir. trafikasyona temelde fosfor fazlal yol aar. Ayrca azotlu gbreler sudaki azot orann arttrr. Suda oluan azot bileikleri (amonyak ve amonyum iyonunun) balklar zerinde zarar byktr. Bu konuda ok bilinen bir rnek DDT (Diklor-DifenilTrikloretan) ile zehirlenme olaydr. Bcek ldrmede kullanlan bu zehirli kimyasal bileik doada kolayca yok olmaz. Sulara kararak nce kk su canllarnn, sonra onlar yiyen balklarn vcuduna geer. Beslenme zinciri boyunca ilerledike DDT balklarn vcudunda, younluu artarak birikir. Byle balklar yiyen insanlar tehlikeli miktarda DDT alm olurlar. Bunun sonucunda kanser ve sakat bebek doumlar gibi olaylar ortaya kabilir. Pek ok gelimi lkede DDT kullanm yasaklanmtr. Ama zararnn pekiyi bilinmedii az gelimi lkelere satmak iin, gelimi lkeler DDT retimini srdrmektedir. nsan ve dier canllarn salna zarar veren dier bir su kirleticileri ar metallerdir. Ar metallerin kirletici kaynaklar evsel ve endstriyel atklardr. Sular kirleten en nemli kirletici gruplardan bir tanesi petrol trevleridir. Petrol ve trevleri ounlukla petrokimya endstrisi rafineleri ve tamaclk yaplan yerlerde sulara karmaktadr. Bu kirlilik su ortamndaki tm yasam yok etmektedir. TOPRAK KRLL (Plastikler, ar metaller, tarm ilalar, gbreler, agr hidrokarbonlar) toprak kirliliini oluturur. Topraklarn fiziksel, kimyasal ve biyolojik dengelerinin eitli kirletici unsurlarla bozulmas olayna toprak kirlilii ad verilir.

Toprak kirliliine sebep olan en nemli etkenler; yerleim alanlarndan kan atklar, endstri atklar, egzoz gazlar, tarm ilalar ve kimyasal gbrelerdir. Evsel kat atklarn depoland alanlar ve kanalizasyon ebekeleri ile toplanan atk sularn artlmadan dorudan topraa verildii alanlarda toprak kirlilii meydana gelmektedir. Egzoz gazlar, ozon, karbon monoksit, kkrt dioksit, kursun ve kadmiyum vs. gibi zehirli maddeler rzgarlar ile uzak mesafelere tanmakta ve yalarla, yere inerek topra ve suyu kirletmektedir. Tarmsal mcadele ilalarnn ve suni gbrelerin bilinsiz ve ar kullanm sonucu, toksik maddelerin toprakta birikimi artmakta ve doal ortamn kirlenmesine sebep olmaktadr. Suni gbrelerin de (sodyum, potasyum gibi besin maddelerini ieren) ar ve bilinsiz kullanm sonucu topran yaps bozulmakta ve bu da toprak kirliliine yol amaktadr. Toprak kirlilii ile topraktaki besin maddelerinin deriimi deiir. Suda znmeyen kat maddeler toprakta birikerek topran geirgenlii gibi baz fiziksel zelliklerini bozar. Deterjan moleklleri gibi baz organik molekller topraa ylmakta ve burada yetien kltr bitkileri ile gda zincirinde tanabilmektedir. Ar metallerin topraktaki deriimleri artarak bitki geliimi ve kalitesi bozulmakta ve sonuta topraktan alnan verim azalmaktadr. Endstriyel atklar direkt olarak topraa ve dolayl olarak da havaya ve suya verildiinde evreyi kirleterek toprak kirliliine neden olmaktadr. zellikle ormanlarn tahribi sonucu oluan toprak erozyonu, bugn dnyann birok blgesinde olduu gibi lkemizde de en nemli evre sorunlarndan birisi haline gelmitir. DDT benzeri kimyasal maddeler, ar metal tuzlar, deterjanlar, sera gazlar, kloroflorokarbonlar, plastikler, klor ve fiorlupolimerler toprakta uzun sre paralanmadan kaldklar iin toprak geirgenlii azalarak ekolojik dengenin bozulmasna neden olur.

- 10 -