Osmanlı Düşüncesi B. Ali Çetinkaya

MODERN TRKYENN FELSEF KKENLER Bayram Ali ETNKAYA*
bacetinkaya@hotmail.com
Anahtar kelimeler: Modern Trkiye, yenileme, felsefe, pozitivistler, materyalistler ZET Yenileme dnemi fikir akmlarmz Bat felsefesi ve filozoflarn takip edip, Osmanl toplumunu bu dnce akmlarndan haberdar etmilerdir. Bu dnemin felsef akmlar sadece o dnemi etkilemekle kalmam, Cumhuriyet dnemini, hatta gnmz de etkilemitir. Bu dnce cereyanlarnn Trkiyeye girmelerinden sonra tesirleri sona ermemi, varlklarn gnmze kadar srdregelmilerdir. SUMMARY Our scholars belonging to the period of renovation have followed the Western philosophy and philosofers and informed the Ottoman society of the currents of thoughts. The philosophical currents of this period has not only affected that era, but also affected the republican era and our present time. Their effects have not ended after entering Turkey, but their existence has lasted till today.
Osmanl mparatorluunun en uzun yzyl olarak ifade edilen XIX. Asr, memleketimizdeki Batc reformcular ve gelenekiler arasndaki mcadelenin getii bir dnem olarak deerlendirilmektedir. Bu deerlendirmenin bir sonucu olarak 19. yzyl tarihi, kltrmz asndan Batclar, modernletiriciler, reformcular ve laikler bir cenahta; slmclar, gelenekiler ve muhafazakarlarn br cenahta yer ald fikr bir mcadele ortam olarak tasvir edilmektedir. Ancak bu dnemin Osmanl fikir ve devlet adamlarn, bu gruplardan birinin iine tam olarak yerletirmek problem oluturmaktadr. Bir tarafta Mecelleyi hazrlamaya alan Ahmet Cevdet Paa (1802-1885), karsnda Fransz Medeni Kanununun (Code Civil) tercmesini savunan l Paa; br tarafta her ikisini de engellemeye alan eyhlislm, eriatn yeniden ikamesine alan, bylece fikir hayatmz modernletirme yanls Namk Kemal (1840-1888), Ziya Paa (1825-1880), Ali Suavi (1839-1877); dier taraftan Bat dncesiyle halk aydnlatmaya alan uzlamac Mnif Paa (18281 1894), Hoca Tahsin (1812-1880) bulunmaktadr.
* 1
Yrd. Do. Dr.,Cumhuriyet niversitesi lahiyat Fakltesi retim yesi Mmtazer Trkne, slmcln Douu, stanbul 1991, 42-43; ayrca bkz hsan Sungu, Tanzimat ve Yeni Osmanllar, Tanzimat II, haz: Komisyon, stanbul 1999, 800-816; erif Mardin, Trk Modernlemesi (Makaleler: 4), M. Trkne, T. nder, VII. bask, stanbul 2000, 134-141; Mardin, Yeni Osmanl Dncesinin Douu, II. bask, ev: M. Trkne, F. Unan, . Erdoan, stanbul 1998, 320-354, 400-425;
66
modern trkiyenin felsefi kkenleri
Mertiyet dneminin (1876-1918) fikr ve felsef yapsna gemeden nce, Tanzimatn (1856) ksa da olsa genel bir grnmn ortaya koymak gerekmektedir. Tanzimat Fermannn ilan ile birlikte balayan dnem iinde yetien dnrler inasi (1826-1871), Ziya Paa, Namk Kemal- Tanzimatn getirdii yeni ruhu yaymak, yurttalarn hak ve zgrlklerini tantmak bakmndan byk aba ierisinde olmulardr. 1908 Mertiyeti, bu dnrlerin hazrlad temel zerine gelime kaydetmi, byk lde de bunlarn eseri olmutur. Bu devirde, eski ruhu yaatan eski kltr kurumlarnn olduu gibi braklmas ile Douya bal kalnaca ve yeni ruhu yaatacak yeni kltr kurumlar meydana getirilmesi ile Batllalaca dnlmtr. Bundan dolay Tanzimat devrinde, dnyaya baklar, hayat felsefeleri ve yaantlar birbirinden tamamyla farkl iki tip nesil ortaya km ve bu iki nesil arasnda yenicilik-eskicilik mcadelesi de btn iddetiyle srp gitmitir.2 Tanzimat aydn, Batnn hzl ykseliini takip edip anlamaya alan, kendi toplumlarn ve devletlerini iine dt skntlardan kurtarmak iin uraan ve mutlaka bir eylerin yaplmas gerektiine inanan, bunun iin aklna gelen her areye bavuran eklektik bir aydn tipidir. Baz aratrmaclar, dnemin aydnlarn, modernleme karsndaki tavrlar ile deil, siyas bak alar ile snflandrmann daha gereki olacan kaydederler. lk grupta, siyas eylemden nce mutlaka halkn aydnlatlmas gerektiini savunan, btn gayretlerini Bat bilim ve dncesini halka benimsetmeye alan mnevver tipi yer alr. Mnif Paa, Hoca Tahsin, inasi bu snfta bulunmaktadr. kinci grup, dorudan eyleme geerek merkezi iktidar sahiplenme arzusu iinde, kt gidie son verip, kafalarndaki plan uygulamak dncesine sahip olanlardr. Birinci grupta yer alan aydnlar, -inasi hari- iktidarla uzlamay benimsemilerdir. Ahmet Mithat Efendinin (1844-1884) Abdlhamitle uyumas birinci tip aydnlar iin en ak rnektir. Kanun-i Esasinin hazrlanmasnda rol oynayan Namk Kemal, Ziya Paa ikinci tipin ksmen de olsa baarya ulam rneklerini verirler.3 XVIII. yzylda balayan Bat etkisi, 1839 Tanzimat Ferman ile kapsamn geniletmitir. Tanzimat hareketi, Rnesanstan sonra Avrupada gelien dnce akmlarnn Osmanl toplumunda da yaylmasn salamtr. Avrupadan gelen yeni dncelerin etkisiyle oluturulmu messeseler yannda slm kltryle asrlardr
Mehmet Akgl, Trk Modernlemesi ve Din, Konya 1999, 143; Cemil Meri, Maaradakiler, II. bask, stanbul 1997, 144-160; Osman Kafadar, Trkiyede Kltrel Dnmler ve Felsefe Eitimi, stanbul 2000, 148-154; Server Tanilli, Bilgi Cumhuriyetini Kurmak, Felsefelogos, say: 5, (Aralk) stanbul 1998, 24; Fazl Arabac, Osmanl Modernlemesinde Yeni Osmanllarn Din ve Siyaset Anlaylar, Din Aratrmalar, c. 2, say: 5, (Eyll-Aralk), Ankara 1999, 77-82; Mehmet Beirli, Osmanlda Modernleme ve Aydnlar 1789-1908, Din Aratrmalar, c.2, say: 5, (Eyll-Aralk), Ankara 1999, 136-137, 147; Tanzimattan sonraki kanunlatrma hareketi iin bkz. Hfz Veldet, Kanunlatrma Hareketleri ve Tanzimat, Tanzimat I, haz: Komisyon, stanbul 1999, 165-209; Ahmet Cevdet Paa (1823-1895) (Sempozyum: 9-11 Haziran 1995), Ankara 1997; mit Meri Yazan, Cevdet Paann Toplum ve Devlet Gr, III. bask, stanbul 1992. Kamran Birand Aydnlanma Devri Felsefesinin Tanzimatta Tesirleri, Ankara 1955, 57; ayrca bkz. Hilmi Ziya lken, Tanzimattan Sonra Fikir Hareketleri, Tanzimat II, haz: Komisyon, stanbul 1999, 758-764; Ahmet N. Ycekk, Trkiyede rgtlenmi Dinin Sosyo-Ekonomik Taban (1946-1968), Ankara 1971, 83-84 Trkne, slmcln Douu, 91; kr. Hilmi Yavuz, Tanzimattan Gnmze Trk Aydnnn Gelenekilik Modernleme ve adalama Serveni, slm Dncesinde Yeni Araylar II, stanbul 1999, 126-128.
bayram ali etinkaya
67
yerlemi fikir ve messeseler de yerlerini korumutur. Fikir hayatmzda Tanzimatla balayan bu ikilik Cumhuriyet dnemine kadar varln srdrmtr.4 II. Abdlhamit (1842-1918) dneminde, Avrupaya rencilerin gnderilmesi, Fransz Devrimini hazrlayan dnrlerin fikirlerinden etkilenmelerine sebep olmutur. Yurt dna renci gnderme teebbs, Osmanl Devletinin iinde bulunduu gerileme ve kme problemini nlemek ve tedavi etmek iin bir are olarak grlmtr. Aydnlarn ve ynetici elit kadronun sorusu hep aynyd: Biz neden geri kaldk? Devlet nasl kurtulur?. Avrupann bilim ve teknolojide hzl gelime kaydetmesi Osmanl mnevverlerinin ynn Batya evirmesine sebep olmu; 1826da Tp Mektebinin, 1868de Galatasaray Lisesinin ve Robert Kolejinin eitime balamas, Bat tarz eitim anlayn, dolaysyla Garp dncesinin Trkiyedeki etkinliini artrmasn hzlandrmtr. Bu dnceler, o dnemde Avrupada revata olan materyalist ve pozitivist fikirlerden olumaktayd. zellikle Tp 5 Mektebi, pozitivist, Darwinist ve Freudist fikirlerin reme merkezi haline gelmiti. Tanzimatn yeni mevzuat, z itibariyle sekler karakterler tamaktayd. Bu mevzuat, Bab- li brosunda hazrlanmakta ve idare, malye ve eitim politikalarnn yrtlmesine ynelik bir takm zel hedefler belirlemekteydi.6 . Ortaylya gre, Tanzimat hareketi, her eye ramen Trk idaresini modernletirmek yolunda nemli gelimeler kaydetmitir. Ayrca Tanzimat Dnemi, Cumhuriyet sonrasn da bu skntlaryla etkilemitir.7 Tanzimattan sonraki ilim hayatmza baktmzda, Ortaa ilim anlaynn devam ettii grlmektedir. slm dnyasnda, 12. Asrdan itibaren balayan fikr duraklama, iine kapan ve medreselerin skolastik zihniyeti, rasyonel dnceyi ikinci plana atm, fikr almann arlk merkezi din bilgiler alanna kaymtr. Tanzimattan sonra fikir kaplarnn Avrupaya alm olmasna ramen bu durumun bir mddet daha devam etmesini tabi karlamak gerekir. Zira yeni bir anlayn yzyllarca kk salm bir zihniyetle mcadelesi ve onun yerini almas birdenbire 8 olamazd. Mertiyet devrinde, felsefe ve dnce akmlarnn devleti kurtaracak formllerin kendi grlerinde olduu iddiasyla belirli yayn ve gncel iletiim
4 5
7 8
Necati ner, Tanzimattan Sonra Trkiyede lim ve Mantk Anlay, Ankara 1967, 12; ayrca bkz. etin zek, Trkiyede Liklik, stanbul 1962, 15. Ramazan Altnta, Biyolojik Materyalistlerin Temel Yanlglar, lim ve Sanat, say: 43, stanbul 1997, 74; kr. erif Mardin, Trk Modernlemesi (Makaleler: 4), 15-16; Mehmet Akgl, Trk Modernlemesi ve Din, 132-133, 147-149; Mehmet Beirli, Osmanlda Modernleme ve Aydnlar 1789-1908, Din Aratrmalar,146-147; II. Abdlhamit devrindeki okullar iin bkz. Bayram Kodaman, II. Abdlhamid Devrinde Eitim, Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, stanbul 1993, XII, 464-490. erif Mardin, Trkiyede Din ve Siyaset (Makaleler: 3), III. bask, stanbul 1993, 45; kr. aban Sitemblkba, Trkiyede slmn Yeniden nkiaf (1950-1960), Ankara 1995, 8; Tanzimat dnemi din ve devlet ilikileri iin bkz. Ejder Okumu, Trkiyenin Laikleme Serveninde Tanzimat, stanbul 1999; Mardin, Atatrk Anarken, Trkiye Gnl, say: 28, (Mays-Haziran) Ankara 1994, 7; Kamil z, Mmtazer Trkne ile Osmanlda Modernleme zerine (Sylei), lim ve Sanat, say: 44-45, stanbul 1997, 66. lber Ortayl, mparatorluun En Uzun Yzyl, III. bask, stanbul 1995, 107; ayrca bkz. Mithat Baydur, Modernleme Balamnda Tanzimat, Trkiye Gnl, say: 31, (Kasm-Aralk) Ankara 1994, 91-93. ner, Tanzimattan Sonra Trkiyede lim ve Mantk Anlay, 16; Tanzimattan nce ve sonraki Osmanl Medreseleri, eitim ve ders programlar hakknda geni bilgi iin bkz. Yaar, Sarkaya Medreseler ve Modernleme, stanbul 1997; Cevat zgi, Osmanl Medreselerinde lim, stanbul 1997, I-II; M. erafettin Yaltkaya, Tanzimattan Evvel ve Sonra Medreseler, Tanzimat I, haz: Komisyon, stanbul 1999, 463-467; Mahmut Kaya, Osmanl Medreselerinde Felsefe-Kelm Mnasebetleri, slm Dncesinde Yeni Araylar II, stanbul 1999, 157-162, 166-169.
68
organlarnda kmeletikleri grlmektedir. Bylece, dank bir ekilde bulunan Osmanl aydnlar bir araya gelerek alt yzyl hkm sren Devletin iinde bulunduu knty ve khnelemeyi giderecek alternatif dnceler ve ideolojiler retmeye almalardr.9 H. Erdeme gre Osmanlnn gerilemesinin tedavisinde, iki fikir gurubu bulunmaktadr: Birinci Grup, zm gerek saf slma dnmekte bulmaktadr. Bu grup iinden Hseyin Hilm, Said Halim Paa vb. kurtuluu slm ahlk ile Bat kltr ve medeniyetinin birletirilip, btnletirilmesinde; Ziya Gkalp (1875-1924) ve Trklk cereyan taraftarlar ise, slm ahlk ile Trk trelerini uzlatrma, Avrupann ilim ve tekniini alarak kalknmada buluyorlard. slmclk olarak isimlendirilen gelenekiler de her ynden biz kendi kendimize yeteriz grndeydiler. kinci Gruptaki, Baha Tevfik, Ahmet Nebil, Sleyman Srr, Abdullah Cevdet (1869-1931) ve Tevfik Fikret (1870-1915) gibi materyalist dnrler ise, memleketin kurtuluunda Dine ihtiya olmad dncesini tamlardr.10 Ayrca, bu dnemin Trk mnevverleri henz Avrupadaki belli bal felsef akmlarn tarihini bilmedikleri gibi, bilimlerin gelimesinin dnce zerindeki tesirlerini ve zellikle bunun cemiyet zerindeki yansmalarn bilecek seviyeye de gelmemilerdi.11 Bununla beraber, Osmanlnn son dneminde, yklm olan bilimsel ve felsef dnce geleneinin de yeni batan ele alndn sylemek gtr.12 Ancak, Ali Suavi, N. Kemal, inasi ve onlarn izgisindeki dnrlerimiz, Bat dncesi ve felsefesinin nde gelenlerinden etkilenerek, slm inanlarndan hibir ey kaybetmeden fikirlerini temellendirmeye altlar. Bununla birlikte, Mslman Douda modernist bir hareket meydana gelmitir. Bu hareketin nderi kabul edilen Cemaleddin Efgan (1838-1897), Hindistan, Msr, Trkiye gibi lkelerde dini, modern ilimlerle uzlatrmay tavsiye etmitir. Milliyetilik fikirlerinin yaylmasnn ne slmiyetle, ne de ada medeniyetle uzlamaz olmadn savunmutur. Fikirlerinin ardndan ilk gidenler, Muhammed Abduh (1845-1905) ve Abdlaziz avi, Msrda ve Trkiyede onu takip eden yaynlar yapmlar; Efgan, stanbuldaki Trk millyetileriyle buluurken, Kazanl baka bir mceddid olan Musa Carullah (187513 1949), eserleriyle, Rusya Trklerini modernletirmek iin abalar gstermitir.
Bayram Ali etinkaya, M. emseddin Gnaltay ve Fikriyt, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara 1994, 12 (Baslmam Master Tezi); kr. Nejat Bozkurt, Cumhuriyet Dneminde Trkiyede Felsefenin Gelimesi, Felsefelogos, say: 5, (Aralk) stanbul 1998, 36-37. 10 Hsameddin Erdem, Son Devir Osmanl Dncesinde Ahlk, Konya 1996, 338-339; kr. Gencay aylan, slmiyet ve Siyaset (Trkiye rnei), Ankara 1987, 44. 11 Niyazi Berkes, Trkiyede adalama, Ankara 1973, 335. 12 Hseyin Aydn Osmanllarda Felsef Dnce, UFD, say: 4, c: 4, Bursa 1992, 7. 13 Hilmi Ziya lken, Trkiyede Batllama Hareketi, AFD, Ankara 1961, 4-5; C. Afgan ve M. Abduh hakknda daha geni bilgi iin bkz. Osman Emin, Cemaleddin Afgani, slm Dncesi Tarihi, ed: M. M. erif, stanbul 1991, IV, 279-287; Osman Emin, Msrda Rnesans: Muhammed Abduh ve Ekol, slm Dncesi Tarihi, ed: M. M. erif, stanbul 1991, IV, 289-311; erif, Mardin, Trkiyede Din ve Siyaset (Makaleler: 3), 15-16; Mmtazer Trkne, Cemaleddin Afgani, Ankara 1994; ayrca Efganye yneltilen eletiriler iin bkz. Cemil Meri, Umrandan Uygarla, IV. bask, stanbul 1998, 66-77; Mehmet Zeki an, Muhammed Abduhun Din ve Siyas Grleri, II. bask, stanbul 1998; Cemaleddin Efgannin Gerek Yz, (Muhammed Red Efgan Hakknda Sualler, sa Yceer Efgande Kelm Kimlik, Alaeddin Yalnkaya Efgan ve Terrizm, Ali Nar Efgan stnde Kesinleen Kanaatler), stanbul 1997; Reid Rza Hseyni, Gerek slmda Birlik, (eserin 21-167 sayfalar evirenin Efgan, Abduh ve Reid Rza Hakknda yazdklarn ihtiva etmektedir.) ev: Hayreddin Karaman, stanbul (trz.); Sabri Hizmetli, Abduhun Hayat,..., Siyas Grleri, (Muhammed Abduh, Tevhid inde), Ankara 1986,1-69.
bayram ali etinkaya
69
Dier taraftan, N. Kemalin siyas teorisi, geni lde Montesquieu (16891755) ve Rousseau (1712-1778)dan, hkmet ileyii hakkndaki fikirlerini de Londra ve Paristeki millet meclisinden ilham almaktadr. Onun siyasal dncesi zerine dier bir etkiyi 1863te bir evirisini yaynlamaya balad Montesquieu (16981775)nun Esprit des loisi yapmtr. Daha sonraki yazlarnda, Montesquieunun fikirlerini slm Hukuk kurallaryla uzlatrmaya almtr (Tpk Aristo felsefesiyle Kuran ilahiyatn birletirme hususunda daha nceki baz Mslman dnrlerin teebbs gibi). Namk Kemale gre, slm Hukukunun akl ve er kurallar, Montesquieunun ifadesinde olduu gibi, tabi hukuktan baka bir ey deildir. 14 Benzer ekilde, Batl dnrlerin, felsefe, sosyoloji, psikoloji ve mantk ile ilgili eserlerinin Trk dnrleri zerindeki etkisi byk olmutur. Zaten Trkiyeye Bat felsefesinin girmesi, tercmeler, sreli yaynlar, dernek vb. kurulular kanalyla olmutur. Bunlar hakknda ileride detayl bir ekilde durulacaktr. Ancak burada Mertiyet dneminde yaplan felsef ve sosyal bilimlerle ilgili tercme ve telif tr neriyat belirtmek yerinde olacaktr. Baha Tevfik (1881-1914), Louis Bchnerden Madde ve Kuvveti, Fouilleden Tarih-i felsefeyi tercme etmitir. Ayrca onun Nietzscheden, Vahdet-i Mevcud gibi baz tercmelerinin yannda Felsefe adyla kard mecmuada da bir ok makaleleri vardr. Machiavellin Princesi, Haydar Rfat Bey tarafndan Zek Mecmuasnda tercme edilmeye balanld halde, daha sonra erif Paa tarafndan Hkmdar adyla evrilerek neredilmitir. lkene gre Mertiyet devrinde felsef tercmeler ok zengin deildir. Bu fikre katlmak pek mmkn gzkmemektedir. Zira, ileride de belirteceimiz gibi, Bat dncesi ve edebiyatndan olduka fazla miktarda tercmeler yaplmtr. lkenin byle bir dnceye sahip olmas artcdr. Gustave Le Bon (1841-1913) merak Ahmet Cevdetten etrafa yaylm ve daha sonralar bu zattan Giritzde Ahmet Ski ve Kprlzde Fuad Bey de tercmeler yapmtr. Bunlara bilhassa brahim Ethem b. Mesut (1865-1959) tarafndan yaplan Descartesin Discours de la methodenn tercmesini de eklemek gerekir. Dier taraftan, Salih Zeki (1864-1921), riyaz ilimler yannda felsefeyle ilgili nemli eviriler yapmtr. Ayrca o, Henri Poincar (18541912) nin lmin Kymeti, lim ve Usul, lim ve Faraziye adl eserlerinin yannda mektepler iin Alexy Bertrandn Felsefe-i lmiye ve Ahlkiye serisindeki Ahlk Felsefesi eserini tercme etmitir.15 Sonu olarak Tanzimat Hareketi, Trkiyenin modernlemesi, demokratiklemesi ve laiklemesi yolunda atlm nemli bir adm olarak deerlendirilmelidir.16
14 15
Bernard, Lewis, Modern Trkiyenin Douu, ev : M. Kratl, IV. bask, Ankara 1991, 142; ayrca bkz. Hilmi Ziya lken, Tanzimattan Sonra Fikir Hareketleri, Tanzimat II, 774-775. H. Ziya lken, Uyan Devirlerinde Tercmenin Rol, III. bask, stanbul 1997, 334; ayrca bkz.. Doan zlem, Macit Gkberk ve Trkiyede Felsefe, Felsefelogos, say: 5, (Aralk) stanbul 1998, 56-57; mantkla ilgili telif ve tercmeler iin bkz. ner, Tanzimattan Sonra Trkiyede lim ve Mantk Anlay, 17; ner, Klasik Mantk, V. Bask, Ankara 1986, (nsz), V, VI; Abdlkudds Bingl, Osmanl Dnyasnda Mantk Bilimi ve Eitimi, Felsefe Dnyas, say: 29, (Temmuz) Ankara 1991-1, 18-19; smail Kz, slm Mantk Klliytnn Teekkl, Felsefe Dnyas, say: 30, Ankara 1992-2, 112; Ahmet Kayack, Osmanl Medreselerinde Mantk Eitimi zerine, slmiyat, c. 2, say: 4, (Ekim-Aralk), Ankara 1999, 112-118. 16 Sadri Maksud Arsal, , Teokratik Devlet ve Lik Devlet, Tanzimat I, haz: Komisyon, stanbul 1999, 92.
70
MERTYET DNEMNDEK FELSEF AKIMLAR VE TEMSLCLER Mertiyet dnemindeki felsef ortam daha belirgin bir hale getirmek iin bu dnem felsefe ve dnce akmlar ayr balklar altnda incelenecektir Mertiyet dnemindeki fikr ve siyas cereyanlar, tarihiler ounlukla ksma ayrmaktadrlar: Garplk, slamclk, Trklk. Ancak bu taksim, siyasal yn ar basan bir snflandrma olmaktadr. Bu devir felsef cereyanlar, (daha nceki snflandrmalardan farkl olarak) u balklar altnda ele alnacaktr. 1. Pozitivistler 2. Materyalistler 3. Anti-Materyalistler (Spiritalistler) A. POZTVSTLER II. Abdlhamitin tahttan indirildii 1908den itibaren Trkiyede ok canl bir dnce faaliyeti balamtr. 1908den 1918e kadar Batnn btn yeni felsef ve sosyolojik eilimleri Trkiyede taraftar ve savunucular bulmu ve sadece nazar alanda kalmayarak, pratik hayata da tesir etmitir. Bu dnemde Rza Tevfik (18681949), Cavit ve Ahmet uayb (1876-1910) tarafndan Ulm-i ctimaiye ve ktisadiye dergisi kurulmutur. Bu dergi, ciddi ve devaml olarak Spencer (1820-1903) Schaeffl ve R. Wormsun biyolojik sosyoloji fikirlerini savunmutur. Bu yllarda, Spencerin evrimciliinin (evolutionisme) Trk dnce hayatna derin etkileri olmutur. Rza Tevfik, agnosticisme zerine, Cavit hr deiim iktisadna, Ahmet uayb da, H. Taine ve E. Renandan mlhem sanat felsefesine dair yazlar yazmtr.17 Yine bu dnemde, Batl dncelerin pozitivist bir yaklamla Trkiyeye aktarlmak istenmesi en radikal zm olarak tercih edilmitir. 18 Mertiyet ncesinde ortaya km olan fakat Mertiyet devrinde de etkinliini srdren Gen Trkler iinde Ahmet Rza, Prens Sabahattinin isimleri geerken, Sultan Aziz (1861-1876) ve II. Abdlhamit (1876-1909) idaresine kar Gen Osmanllar denen hareket iinde inasi, N. Kemal, Ali Suavi'in isimleri de gemekteydi. Bu hareket edebiyatta, Fransz romantizminden, fikirde Aydnlanma felsefesinden etkilenmekteydi. Bu iki fikir akm, Osmanl birlii altndaki btn milletler zerinde tesir meydana getirmekteydi. Onlarn ardndan gelen Gen Trkler,1890 ile 1908 arasnda Pariste toplanmlar, siyas bir ihtilal hareketi hazrlamlardr. ttihat ve Terakki Cemiyeti ad altnda tekilatlanan bu kurulu iinde iki nder yetimitir. Bunlar da Ahmet Rza (1859-1930) ve Prens Sabahattindir. Birincisi pozitivizm rna girerken, ikincisi Le Playin Science Sociale ekolnn 19 sosyolojik grn savunmutur. Korlaeliye gre pozitivizmle ilgili dorudan bir dernek yoktur. Ancak yeleri arasnda pozitivistlerle iliki kurmu veya bizzat pozitivist olanlarn bulunduu dernekler vardr. Bazlar da, yesi olduu dernein yayn organlarn kendi fikirleri
17 18 19
H. Ziya lken, Trkiyenin Modernlemesi ve Bu Hareketin ncleri Olan Trk Dnrleri, AFD, say: 27-30, c: XI, Ankara 1963, 28. Necdet Suba Trk Aydnn Din Anlay, stanbul 1996, 99; ayrca bkz. Kafadar, Trkiyede Kltrel Dnmler ve Felsefe Eitimi, 183-187. lken, agm, s. 27-28; kr. erif Mardin, Jn Trklerin Siyas Fikirleri (1859-1908), VI. bask, stanbul 1999, 73-76.
bayram ali etinkaya
71
dorultusunda kullanmtr. Bu ortamda, Yeni Osmanllar Cemiyeti ve ttihat ve Terakki Cemiyeti ne kmaktadr.20 Jn Trklerin bir ksmnn katld ttihat ve Terakki Cemiyeti, pozitivizmin Trkiyeye giriinde nemli rol oynamtr. Bununla birlikte, bu cemiyet, kinci Mertiyetin ilannda sz sahibi olmu ve kendi bakanlar olan Ahmet Rzay milletvekili seerek Meclis Bakan yapmtr. Ayrca bu Dernekin, pozitivizmin etkisinde kalan dnrlerimizden Z. Gkalp (1876-1921), H. Cahid (1874-1957) ve R. Tevfik gibi yelerin yetimesinde nemli bir fonksiyon icra etmitir.21 Bunun yannda pozitivizmin Trkiyeye tantlmasnda Servet-i Fnn (18911942), Ulm-i ktisadiye ve timaiye Mecmuas (1908-1910) ve timiyt Mecmuas 22 (1917) katkda bulunan kurululardr. 1894te kmaya balayan Servet-i Fnn dergisi, Trkiyede Batya ait mspet bilimleri yanstmak amacyla yayn yapar grnmekle birlikte, gerekte bir edebiyat ve fikir dergisidir. Recaizde Ekremin (1847-1914), Edebiyat- Cedde23 akm, fikir hareketlerinde de nclk etmeye alyordu. 1896dan sonra dergi fikir bakmndan daha etkin olmaya balamt. Bu akm, edebiyatta pozitivist sanat felsefesine dayanmay yelemiti. Bu sralarda Tevfik Fikretin (1867-1915) de n yaylmaya balamt. Servet-i Fnn yazarlar, edebiyat ve dnceyi birlikte yrterek, sanat iin sanat anlayn benimsediler. Derginin belli bal yazarlar arasnda Hseyin Cahit (1874-1957), Mehmet Rauf (1874-1932), Cenap ehabettin (1870-1934), Kadri, Cavit ve Ahmet uayb (1876-1910) vard.24 Dergi iinde Tevfik Fikret ile Ahmet hsan arasnda anlamazlk knca, derginin bana H. Cahit getirilmitir. 1901de dergi kapandktan ksa bir sre sonra ayn yl iinde tekrar yayn hayatna balam ve aralkl olarak Ahmet hsann lmne kadar yaynn srdrmtr.25 Ulm-i ktisadiye ve timaiye Mecmuasnn kurulu amac ise, Aguste Comte (1798-1851) ve Le Playn fikir ve eserlerinin tantlmasdr. Ama asl ama, pozitivizmin Trkiyeye ithalidir. Dergide, Salih Zeki ve Halide Salih, Comteu ve felsefesini tantmlar; Rza Tevfik, J. Stuart Mill (1806-1873) ve Spencerin felsefeleriyle ilgili makaleler yazmlar; Ahmet uayb, Taine ve dier pozitivist filozoflara dayanarak Devlet ve Cemiyet, Avmil-i timaiye gibi makaleler kaleme almlardr.26 timiyt Mecmuasnn da banda Z. Gkalp ve Necmeddin Sadk bulunmutur. Gkalpin, timiyt ve Fikriyt, Mill timiyt, Ahlk tima midir? isimli makaleleri ile Necmeddin Sadkn Durkheimden tercmeleri dergide 27 yaymlanmtr.
20 21 22
Murtaza Korlaeli, Pozitivizmin Trkiyeye Girii, stanbul 1986, 204-205. Korlaeli, age, 215. Korlaeli, age, 217. 23 Bkz., Sleyman Hayri Bolay, Trkiyede Ruhu ve Maddeci Grn Mcadelesi, IV. bask, Ankara 1995, 36. 24 . Agah ubuku, Trk Dnce Tarihinde Felsefe Hareketleri, Ankara 1986, 56. 25 Ahmet Akgn , Materyalizmin Trkiyeye Girii ve lk Etkileri, Ankara 1988, 130. 26 Korlaeli, Pozitivizmin Trkiyeye Girii, 223; erif Mardin, Trkiyede Toplum ve Siyaset, III. bask, stanbul 1992, 196-197. 27 Korlaeli, Pozitivizmin Trkiyeye Girii, 225.
72
A. Comteun nazariyelerini, A. Rza ve Gkalpde, grmek mmkn olduu gibi, Le Play Okulu etkileri de, Prens Sabahattin Beyde grlmektedir. 1899 ylnda babas ile birlikte Fransaya katktan sonra, Prens Sabahattin, orada yrtlen Trk Hrriyetilik Hareketine katlm ve bu alandaki faaliyetleri, kendisini Le Play Okuluna gtrmtr. O dnemde Fransada biri A. Comtetan, dieri Le Playden gelmekte olan iki sosyoloji akm vard. Prens Sabahattin, bunlardan birine lm-i tima, dierine lm-i tima (Science Sociale) demektedir. Sabahattin Bey, bir taraftan Comteun ilm-i itima cereyanna kar Le Playin lm-i itima cereyann savunurken*, dier taraftan Osmanl Devletinin maruz kald hastaln tehisini yaparak tedavi yollarn gstermeye almtr. Onun tehis yolundaki fikirleri sosyologluk cephesini gsterirken, tedavi yolundaki teklifleri kendisinin reformu benimseyen bir aksiyon adam olduunu ortaya koymaktadr.28 Mertiyet dneminde Jn Trklerin zerinde durduklar nemli meselelerden biri de ttihat ve Terakki ile Prens Sabahattinin ahs Teebbs fikri arasndaki ayrlktr. Sabahattin, Le Play tarafndan kurulan (1903) Science Socialein Henri de Tourville, Edmond Demolins ile gelimi yaynlarndan besleniyordu. O, Le Play ekolnn Dou ve Bat sosyal tiplerini cemaati ve infirat diye ayrmasn esas alan inceleme ve aratrmalar yakndan izleyerek, Trkiyenin Dou sosyal tipinden, Bat sosyal tipine gemedike gerek bir siyas devrim yapmasnn mmkn olmadna, dolaysyla siyas devrimin her eyden nce sosyal devrime ve sosyal yap deiikliine bal bulunduuna, bunun da esasl bir eitim sayesinde 29 salanabileceine inanyordu. Mertiyet dnemi pozitivistlerinden biri de, Rza Tevfiktir. O, 1908de Mehmet Cavit ve Ahmet uayb ile beraber Ulm-i ktisadiye ve timaiye mecmuasn karan R. Tevfik tihat, Edebiyat- Umumiye ve Dnce gibi dergilerde de makaleler yazmtr. Sadrazam Prens Sait Halimin ktphane memurluunu yapm ve Robert Kolejinin ktphanesinden de yararlanarak felsef almalarda bulunmutur. Rehber-i ttihad- Osmniye zel lisesinde felsefe dersleri vermi; 30 burada verdii dersleri Felsefe Dersleri adl bir eserde toplayarak yaymlamtr. Rza Tevfik, Dou ile Bat felsefe akmlarn Trkiyeye tam ve aralarnda karlatrma yapm olsa da, Korlaeliye gre, yeni bir fikir sistemi veya ekol meydana getirmemitir.31 Osman Ergin ise, R. Tevfikin filozof nvann kullanmasn ele alarak, felsef kltr ve birikimini alayl bir uslupla 32 deerlendirmitir.
Sebahattin Bey, lm-i itima ile ilm-i itima ekollerini birbirinden yle ayrr: Mcerret ve tahayyultla mebu bir felsefe-i itima tekil eden sosyoloji veyahut ilm-i itima yannda hikmet ve kimya kadar msbet bir fen halini alan lm-i itima yer alr. Ulm-u hzra, usl mahede ve tecrbeden douyor. lm-i itima mahedeye istinad eder. Tahlillere giriir, bunu tasnif ve terkip eder. Bkz. Hans Frayer, tima Nazariyeler Tarihi, (ev. ve ekler yazan: Tahir aatay), III. bask, 261(ekler blm). 28 Frayer, tima Nazariyeler Tarihi, (ev. ve ekler yazan: Tahir aatay), 261-262, (ekler blm); Recep entrk, slm Dnyasnda Modernleme ve Toplumbilim, stanbul 1996, 278. 29 H. Ziya lken, Trkiyede ada Dnce Tarihi, III. bask, stanbul 1992, 134; kr Haniolu, Bir Siyasal Dnr Olarak Dr. Abdullah Cevdet ve Dnemi, stanbul 1981, 195; erif Mardin, Jn Trklerin Siyas Fikirleri (1859-1908), 290-292, 296-297. 30 Korlaeli, Pozitivizmin Trkiyeye Girii, 287; lken, age, 257. 31 Korlaeli, age, 290. 32 Osman Ergin, Trk Maarif Tarihi, stanbul 1997, III, 1246. (15 nolu dipnot)
bayram ali etinkaya
73
Yukarda belirttiimiz gibi, R. Tevfik iin ok deiik ve birbiriyle eliik fikirler ileri srlmtr. Baz kimseler onun byk bir felsefe stad olduunu sylerken, bazlar da onu hibir fikr yn olmayan bir kii olarak grmlerdir. lken ise, onu farkl bir adan deerlendirerek, R. Tevfik hakkndaki bu tip dncelerin, onun liberal, mason ve Bekta olmasndan kaynaklandn syler.33 ngiliz pozitivistlerinin etkisi altndaki R. Tevfik, H. Spenceri (1820-1903) stat olarak kabul eder. Felsefe derslerini okutmakta nclk ettii gibi, ada filozoflar Trkiyede tantmakta da nde gelenlerdendi. 34 Rza Tevfik, ayn zamanda memleketimizde felsefeyi eitim kurumlarnda ders haline getiren ilk kiidir. Ondan nce A. Cevdet Paa Hikmet-i Tarih, Ahmet Mithat Dinler Tarihi ve Felsefe okuttularsa da, orta retimde felsefe dersi yoktu. Yalnz liselerin son snfnda 19141917 arasnda hikmet-i beday (esthetique), daha alt snflarda da malmt- ahlkiye okunuyordu. Rza Tevfikin eserlerinde, Heraklit (M..576-480) ve Eflatndan balayarak kendi zamanna kadar, bir ok Bat dnr ve edebiyats ile Dou mtefekkir ve airlerinden, ayn zamanda bunlarn felsefe ve edebiyat akmlarndan sz etmitir.35 Bunun yannda o, Maarif Nezaretinin kurduu Istlaht- Felsefiye Lgatn felsefecilerle birlikte hazrlamtr. Mtreke yllarnda Drlfnn Edebiyat Fakltesinde felsefe mderrisi olan R. Tevfik, Hrriyet ve tilaf Partisinin almalarna da katlmtr. Daha sonra Byk Felsefe Kamusunu yazmaya balam ve bu eserin ilk iki cildini neretmitir.36 Mertiyet devri literatrnde yabanc retiler, siyas ve itima eletirilerin teorik temellerini oluturmutur. Bu entelektel etkinin ana kayna Fransadr: Fakat 18. yzyln Aydnlanma felsefesi yerine XIX. yzyln sosyal bilimi, Trk reformcu ve devrimcilerinin dncesine hakim oldu. Ortaya kan ilk etki yukarda da belirttiimiz gibi, A. Comteun idi; onun pozitivist sosyolojisi Ahmet Rzaya (1859-1930) ttihat ve Terakkinin ilk yorumlarn ilham etti ve Trkiyede laik radikalizmin daha sonraki gelimesini derinden etkiledi.37 A. Rza, Pariste Aguste Comteun rencisi ve onun dncesine hakim olan pozitivist felsefeyi reten Pierre Lafittein etkisi altnda kald. 1895te srgndeki dier kiilerle ibirlii halinde, on be gnlk Mevereti yaymlamaya balad. Bu yayn organ, istiareli (danmal) devlet idaresi lehinde Kurndan karlan daha nceki kantlarn bir yanksdr. Meveret bal altndaki slogan ntizm ve Terakki- pozitivistlerin slogandr. B. Lewise gre bu pozitivist etkiyle o zaman stanbuldaki grup, adn ttihd- Osmanden ttihat ve Terakkye evirmitir.38 Pozitivizmi itirazsz ve tenkitsiz bir ekilde takdim eden Ahmet uayb (18761910) Mertiyet devri mtefekkirlerimizden biridir. Din anlayn hi belirtmeyen dnrmz, Comteun Allah reddederek, onun yerine insanl koyduundan
33 34 35
lken, Trkiyede ada Dnce Tarihi, 259. Korlaeli, Pozitivizmin Trkiyeye Girii, 291. Korlaeli, age, 308. 36 lken, Trkiyede ada Dnce Tarihi, 257. 37 Lewis, Modern Trkiyenin Douu, 230. 38 Lewis, age, 196; A. Rzann eserleri ve Meveret dergisi ile ilgili geni bilgi iin bkz. Korlaeli, Pozitivizmin Trkiyeye Girii, 245-274; Mardin erif, Jn Trklerin Siyas Fikirleri (1859-1908), 173-220; Mehmet Beirli, Osmanlda Modernleme ve Aydnlar 1789-1908, Din Aratrmalar, 154-155.
74
okuyucularn haberdar etmemitir. Korlaeliye gre bu durum, Ahmet uaybn, dindar bir millete pozitivizmi yaymak iin objektif olmayan bir metot uygulad kanaatini uyandrmaktadr.39 Ahmet uaybn yazlarnn byk bir ksmn II. Mertiyetin ilanndan (1908) sonra R.Tevfik ve Mehmet Cavidle beraber kurduu Ulm-u ktisdiye ve timiye Mecmuasnda yaymlamtr. Onun Hayat ve Kitaplar adl eseri, pozitivizm hakknda Trkiyede yazlan ilk kitap olarak kabul edilmektedir. Bu kitap, A. uaybn benimsedii felsef sistemin tm ynlerini ortaya koymaktadr.40 Ahmed uayb, Tainei (1828-1893) bir filozof olarak anlatmaya almtr. Bunu yaparken XIX. Yzyldaki spiritalizmden sz ettikten sonra, pozitivist felsefeye deinmi; A. Comteun hal kanununu aklayarak, felsefenin fizik tesi 41 Ayrca Tainein armclna ve sorunlardan uzaklatn anlatmtr. pozitivizmine saldran E. Boutroux ve H. Bergsonun felsefesinden bahseden A.uayb, Th. Ribotun (1839-1916) tecrb psikolojide Tainei takip ettii dncesindedir.42 Mertiyet dneminde deta bal bana bir ekol olan mtefekkirlerimizden birisi de Ziya Gkalpdir (1876-1924). Dnrmz, bu etkinliini Cumhriyet ideolojisinin temellendirilmesinde de srdrmtr. Gkalpin amcas Hasip Efendi, slm felsefesi ile megul olan ulem zmresindendi. O, Ziyann slm klasikleriyle tanmasn salad. Eski Trk kltrnn nemli merkezlerinden biri saylan Diyarbakrn da bu gelimeye kataca ok eyler vard. Kk Mecmuadaki Felsef Vasiyetler balkl yazlar her eyden ziyade, mtefekkirimizin tuttuu yolu ve tesir faktrlerini aydnlatacak mhiyettedir.43 Ziya Gkalp, kurtuluu ancak Trk toplumunun sosyal yapsnn somut bir ekilde ortaya konmasyla salanacan dnyordu. Onun felsefesi, ferdi cemiyet ierisinde eritiyordu; ruhumuzu hrriyete deil, tesadf ve imkna; ahsiyelie ve yaratla deil, belki muayyen olmaya, zarurete, ayr ahsiyelie ve bir nizma doru evirir. Kendisinden nceki devirde, karmakark manasz ve bamsz bir surette ilim adamlarmza ve mtefekkirlerimize hakim olan ferdiyetilii ortadan kaldrmaya alm ve bunun iin dogmatik cemiyetilie ynelmiti. H. Altnta, bunu bir nizm felsefesi olarak grmektedir. Zira Gkalp bu konuda, Durkheim sosyolojisinin, Trk toplumunun tm sorunlarna cevap verecek bir okul olduuna inanyordu.44 Ziya Gkalp, Trk millyetiliinin ilk ilenmi teorik formllendirmesini kurduu fikri ereveyi sosyolojide, zellikle de E. Durkheim (1858-1917) sosyolojisinde buldu. Gerek A. Rza ve gerekse Gkalpin ortaya koyduklar dnce, sosyolojiyi bir tr felsefe ve hatta din olarak ele almak ve ahlk, toplumsal, siyasal ve din sorunlar zerindeki sanki vahiy kudretinde bir kaynak olarak grmek 45 eilimindedir.
39 40 41
Korlaeli, age, 341. Korlaeli, age, 342. ubuku, Trk Dnce Tarihinde Felsefe Hareketleri, 58-59. 42 lken, Trkiyede ada Dnce Tarhi, 151. 43 Fayer, timai Nazariyeler Tarihi, 269 (ekler blm). 44 Hayrani Altnta, Mustafa ekip Tun, Ankara 1989, 29-30. 45 Lewis, Modern Trkiyenin Douu, 230-231; Bkz. Arslan Kaynarda, Bizde Felsefenin Kurumlamas ve Trk Felsefe Kurumu'nun Tarihi, Ankara 1994, 4; erif Mardin, Din ve deoloji, VI. bask, stanbul 1993, 137-138, 150.
bayram ali etinkaya
75
Z. Gkalp, Durkheimin etkisinde kalarak toplumda balca iki gerek grm, bu gerekleri aklc ve bilimsel bir yntemle anlatmaya almtr. Bu gereklerden birisi hars, tekisi medeniyet, dier bir deyile, biri kltr teki uygarlktr. Ona gre kltr, bir ulusun maldr. Bu nedenle de kltr ulustan ulusa deiir. Dil, ahlk, tre, gzel sanatlar, efsaneler, masallar, ataszleri, halk oyunlar gibi toplumun yaratt deerler kltr meydana getirirler.46 Gkalp, Trkler arasnda imdiye kadar az sayda filozof kmasn, Trklerin felsefeye kar istidtsz olmasna balamyor. Ona gre bunun sebebi, Trklerin henz mspet ilimlerle, huzur ve istirahate muakeleyi mmkn klacak bir seviyeye ykselmemeleriyle izah olunursa, daha doru olur...Trklerin felsefece geri kalmalar yalnz yksek felsefe nokta-i nazarndan doru olabilir. Halk felsefesi nokta-i nazarndan Trkler, btn milletlerden daha yksektir.47 Ziya Gkalpin slm ilimler ve messeselerine de tesiri inkar edilemeyecek bir mevkidedir. Onun etkisiyle yeni bir eyhlislamla bal olarak eski kelm ilmini, modern bir teoloji (ilhiyat) olarak gelitirmek48 amacyla, Drl-Hikmet-i slmiye (slm Felsefesi Okulu); Medresetl-Mtehassisin ad altnda bir slm Bilimleri Enstits ; bir de Medresetl-Kuzt ismi altnda modern kadlar yetitirecek okullar49 ald. Ancak bu kurum ve enstitler, Birinci Dnya Sava yllaryla, Osmanl 50 Devletinin ykl srasnda bir gelime ve ilerleme kaydedemeden kapandlar. Mertiyet pozitivistlerinden birisi de Hseyin Cahitdir. O, A. Comtetan hi bahsetmezken, bir baka pozitivist Tainei stat olarak kabul etmitir. Emile Zolaya (1840-1902) hayranl ile bilinen H. Cahit, pozitivizmin edebiyat yoluyla Trkiyede yaylmasnda gayret etmitir. Eserleri, daha ok edebiyat arlkl olup, roman, hikaye, tenkit, iir, hatra ve makale trlerinden olumaktadr.51 B. MATERYALSTLER Materyalizm, tarih geliimine uygun olarak Trkiyede iki ekilde gelime ve yaylma alan bulmutur. Klasik materyalizm, XIX. Yzyln son eyreinden itibaren memleketimize girip, yaylma imkn bulurken, diyalektik materyalizm, siyas 52 sebeplerle 1919dan sonra girmitir. Materyalizmin Trkiyede taraftar ve taban bulmasnda bir takm kurulu ve sreli yaynlar etkin konumda bulunmutur. Bu sreli yaynlardan birisi ctihd dergisidir. Bu dergi kanalyla materyalist dnceler, Trkiyede sistematik bir surette yaylma ve gelime kaydetmitir. Ancak bu dergide materyalist mtefekkirlerin sadece isimleri verilmeyip, fikirleri de ele
46 47
Ziya Gkalp, Trkln Esaslar, haz. Mehmet Kaplan, Ankara 1990, 96-102; ubuku, Trk Dnce Tarihinde Felsefe Hareketleri, 75. Ziya Gkalp, Trkln Esaslar, 180. 48 Gkalpin bu gayretlerinin yannda,Yeni ilm-i kelm konusunda da, zmirli (1868-1946) ile eyh Muhsin-i Fani ez-Zhir arasnda Sebilrread dergisinde cereyan eden karlkl tartmalar yaplmtr. Geni bilgi iin bkz. Blend Balolu, Sebilrread Dergisinde, Yeni lm-i Kelm Tartmalar zmirli smail Hakk Sempozyumu (24-25 Kasm 1995), haz: M. eker, A. B. Balolu, Ankara 1996, 265-312. 49 tima Usul- Fkh tartmalar, Z. Gkalp, Halim Sabit, Mustafa eref ve zmirli arasnda yaplmtr. Bkz. entrk, slm Dnyasnda Modernleme ve Toplumbilim, 297-415. 50 Berkes, Trkiyede adalama, 405. 51 Korlaeli, Pozitivizmin Trkiyeye Girii, 325; geni bilgi iin bkz. lken, Trkiyede ada Dnce Tarihi, 140-148. 52 Akgn, Materyalizmin Trkiyeye Girii ve lk Etkileri (nsz), 8; materyalizmin Trkiyeye giriinde rol oynayan tercmeler iin bkz. ayn eser, 107-112.
76
alnmtr. Dier taraftan Lecretius (M.. 96-55), Epicure (M.. 341-271), E. Renan (1823-1892), Darwin (1809-1882) ve Ludwig Bchner (1824-1899) gibi materyalistlerin tantld da grlmektedir. Trk dnce dnyasnda materyalist fikirleri ihtiva etmesiyle bilinen Darwinizm, Vahdet-i Mevcud, Tabiat, Madde ve Kuvvet ad altnda evrilen eserlerin okunmas tavsiye ediliyordu. Ayrca, dnce tarihimizde materyalist fikirleriyle tannan ok saydaki mtefekkirin yazlar da ctihdda yaynlanmtr. 53 Dier taraftan, Baha Tevfikin gayretleriyle ilm, felsef ve fenn eserler neretmek amacyla Teceddd-i lm ve Felsef Ktphanesi kurulmu ve bu ktphane sayesinde on bir adet (telif ve tercme) kitap neredilmitir. Bu arada 54 Yirminci Asrda Zeka Mecmuas, adl bir derginin yaynna harp nedeniyle bir sre ara verilmek zorunda kalnmtr. Harbin sonunda Teceddd-i lm- ve Felsef Ktphanesi, Yirminci Asrda Zeka Mecmuas yerine, 1329da (1913) Felsefe Mecmuasn neretmeye balamtr. Mecmuada Baha Tevfik, Suphi Erdem, Ahmet Nebil, Mehmet Necip, Naci Fikret (1894-1945), Mithat Cemal, Memduh Sleyman gibi dnce adamlarmzn makaleleri bulunmaktadr. Materyalizm, bu mecmua vastasyla55 Trkiyede yaylm ve sempatizan bulmutur. Felsefe Mecmuasnda Suphi Erdem Darwinizmi ve Lamarckizmi tantrken, Memduh Sleyman da ayn ynde bu mecmuada yazlar kaleme almtr. Memduh Sleymann Hakik Mrteciler ve Avrupallamak Felsefe-i Edyn balkl yazlar; Ahmet Nebilin Felsefe-i Muaeret, Ricat ve Teslim, Arzn Menei ve Tarihi mevzularnda makaleleri; Baha Tevfikin ise Felsef Maksatlar, Millilemek Emeli, Kant ve Felsefesi, Memleketimizde Ahlk ve Amelleri ve Felsefe Kamusu balkl yazlar vardr. Yukarda isimleri zikredilen yazarlar, memleketimizde materyalist fikirleri yaymaya almlardr. Piyano, Yirminci Asrda Zeka ve Felsefe Mecmualar materyalist ideolojinin yaygnlk kazanmasnda sistemli ve planl bir strateji izlemilerdir. Teceddd-i lm ve Felsef Ktphanesi ad altnda yaplan (kitap, mecmua, gazete) neriyat, materyalist fikriyt memleketimizde tantmada olduka faal ve metotlu bir rol oynamtr. Bu mecmualar, sadece materyalist dnrlerin isimlerini vermekle yetinmeyip, fikirlerinin toplumda ilenmesine ve taraftar bulmasna da katkda 56 bulunmutur. Materyalizmin Trkiyeye giriinde ve gelimesinde, bir takm yayn ve kurulularn faaliyetleri, modernleme hareketi olarak da deerlendirilmektedir. Bu erevede ilk modernleme hareketi, geni anlamyla Dr. Abdullah Cevdet tarafndan 57 gerekletirilmitir. Abdullah Cevdet, ctihd adl dergisini, nce 1903de Kahirede kard. Sonra svire ve Viyanaya gelerek, ayn derginin yaynlanmasna yllarca devam etti. Abdullah Cevdet, 1908den sonra almalarn, stanbulda lmne kadar (1926) srdrd. Kanunlarn laiklemesi, Latin alfabesinin kabul, Bat kyafetlerinin alnmas, kadnlarn hrriyeti ve Bat medeniyetine kkten giri fikirlerini
53 54 55
Akgn, age, 142-143. Akgn, age, 149-150. Akgn, age, 156. 56 Akgn, age, 160. 57 lken, Trkiyenin Modernlemesi ve Bu Hareketin ncleri Olan Trk Dnrleri, 28; Haniolu, Bir Siyasal Dnr Olarak Dr. Abdullah Cevdet ve Dnemi, 374.
bayram ali etinkaya
77
savundu. slmiyet aleyhinde baz eserleri evirmesi muhafazakr kanadn tepkisine neden oldu. Balca dayana, ounu Trkeye evirdii Gustave Le Bonun 58 eserleriydi. Abdullah Cevdetin oka etkilendii bu Fransz sosyolou, onun gibi bir tp doktoruydu. Antropolojiden, felsefeye kadar ok eitli sahalarda eserler veren Le Bon, meselelere yaklamyla da, Abdullah Cevdeti kendisine hayran brakyordu. Fransz dnrn, sosyal olaylar adeta bir matematiksel netlik ve kesinlik iinde 59 sunmas, Abdullah Cevdete tesir eden en nemli faktrd. Abdullah Cevdet, Shakespearin (1564-1616) bir ok trajedilerini (Hamlet, Macbecth, Kral Lear......), Shillerin (1744-1829) Guillaume Tellini, Hayyamn Rubalerini, Dr Dozynin slm Tarihini, Gayaunun Terbiye ve Verasetini, Alfiereinin 60 stibdat Felsefesini ve Gustave Le Bonun bir ok eserini Trkeye evirdi. A. Cevdetin felsefe hakknda yapt derlemeler, Epikrden Renana, Hafz irazden Felix snard ve Ludwig Bchnere, bir ok dnrn fikirlerinden ksa alntlar yapan ve onlarn grlerini yorumlayp izah eden kk birer felsefe ansiklopedisi 61 niteliindedir. lken, A. Cevdetin Alfieriyi, Schilleri, hatta Shakespearei tercme iin tercih etmesini, ondaki istibdatla mcadele, hrriyet ve insanlk fikirlerine dayandrrken, Mevlanay ve Hayyam seiini de insaniyet ve phecilik fikirlerine 62 balamaktadr. . Haniolu ise, bu dnceye pek katlmayarak, Dr. Abdullah Cevdetin, hem Doudan hem de Batdan tercmeler yapmasn, onun Dou kltryle, Bat teknoloji ve kltrn uzlatrp harmanlama (sentez) isteinin bir yansmas olarak deerlendirmektedir.63 Dnrmz, siyas mcadelesinde, kendisine siyasal liderleri deil de felsefe ile ilgilenenleri model olarak almtr. Nitekim Cevdetin, Bchner ve Schopenhaueri (1788-1860) peygamber olarak kabul etmesinin nedeni de budur.64 Genelde Mslmanlarla, zelde de anti-materyalistlerle (spiritalistler) ilikisi iyi olmayan Abdullah Cevdet, slm bir ara olarak kullanarak, yalnz Bat kurum ve teknolojisinin getirilmesini amalam; bununla birlikte slm ulemasyla, biyolojik materyalist dnrlerin fikirlerini karlatrmak ve eletirmek yoluyla, 65 Mslmanlara slmn bizzat biyolojik materyalizm olduunu ispata gayret etmitir. O, Efgan ve Abduh gibi modernist slmclara kar hayranlk duymakla birlikte, bu zatlarn slmdan faydalanarak, baarya ulaamayacaklarn savunuyordu. Efgan ve Abduhun Mslmanlar emperyalizmden kurtarma ve Batnn bilim ve teknikte ilerlemesinin, slm dnyasna model olma dnceleri A. Cevdeti etkilemitir.66 Bat dncesinden tercme yapanlardan birisi de ttihat ve Terakkinin en eski yelerinden Hseyinzde Ali, iki ynl bir hmanizma fikrini savunuyordu; bir
58 59
lken, Trkiyenin Modernlemesi ve Bu Hareketin ncleri Olan Trk Dnrleri, 28; ayrca bkz. erif Mardin, Jn Trklerin Siyas Fikirleri (1859-1908), 227-228. Haniolu, Bir Siyasal Dnr Olarak Dr. Abdullah Cevdet ve Dnemi, age, 165; ayrca bkz. erif Mardin, Jn Trklerin Siyas Fikirleri (1859-1908), 239-241, 246 60 lken, Uyan Devirlerinde Tercmenin Rol, 333. 61 Haniolu, Bir Siyasal Dnr Olarak Dr. Abdullah Cevdet ve Dnemi, 162; Abdullah Cevdetin eserleri iin bkz. Akgn, Materyalizmin Trkiyeye Girii ve lk Etkileri, 282-283. 62 lken, Trkiyede ada Dnce Tarihi, 249-250. 63 Haniolu, Bir Siyasal Dnr Olarak Dr. Abdullah Cevdet ve Dnemi, age, 185. 64 Haniolu, age, 25. 65 Haniolu, age, 135. 66 Haniolu, age, 151.
78
yn ile Yunan-Latin, teki ynyle slm hmanizmi. Ona gre, Dou ve Bat arasnda bulunan btn milletler iin bu ift hmanizm dncesi savunulmaktadr. O, bu tezi Tifliste kard Fuyzat ve Hayat dergilerinde (1905) ileri srm ve bu dncelerini 1910 ylna kadar stanbulda devam ettirmitir. Bu grten hareketle eyhnameden, lyadadan, Eneideden, Fausttan manzum tercmeler yapmtr. Bu eilimlerin karsna muhafazakr kesimin Bat fikirlerinden de g alan savunucular kt. Srat- Mstakim ve Sebilrread dergilerinin hararetli yaynlarnn ortaya kmasna sebep oldu.67 Mertiyet devrinin materyalist dnrlerinin en nemlilerinden biri de Beir Fuaddr (1852-1887). Akgne gre Beir Fuad materyalizmden ziyade pozitivizme meyyaldir. Ancak onun hem pozitivist hem de materyalist etkileri olduka fazladr.68 Beir fuad, Diderot (1713-1784), D Alembert (1717-1778), D Holbach (1723-1789) ve Bchnerin dncelerinden ilham alyor, ancak zamannda Fransada edebiyat alannda Balzac, Stendal ve E. Zolann eserlerinde temsil edilen realizmi savunuyordu. N. Berkese gre, Beir Fuad Bat felsefe dncesiyle Ortaa ve Dou Dncesi arasndaki farkn znn, bilimsel realizmde olduunu kavrayan ilk Trk dnr olmutur.69 Baha Tevfik, Ahmet Nebil, Abdullah Cevdet ve Celal Nuri materyalist ideolojiyi benimsemeleri sebebiyle, Beir Fuadn takipileri olarak grlmektedir.70 Beir Fuadn balca iki cephesi vardr: Felsefede pozitivist, edebiyatta 71 natralist oluu. Ancak dnrmzn slm felsefesiyle ilgili almalar da mevcuttur. Onun almalarnda slm filozoflar ve alimleri arasnda drt isme rastlanlmaktadr: bn Sina (980-1057), bn Miskeveyh El-Hazin, bn Rd (11261198), ve El-Kind ( ? , 873). Orhan Okaya gre onun bu filozoflar hakkndaki bilgisi, Lewesin Felsefe Tarihinden nakledilmitir. El-Hazin hakkndaki aslnda Lewesden tercme olan bir makalesi, Envr- Zeka mecmuasnda kmtr.72 Ayrca Beir Fuadn Victor Hugo adl eseri Trkiyede yazlm ilk tenkitli biyografidir. kinci olarak, Victor Hugoyu dolaysyla romantizmi eletiren ve natralizmi lkemize ithal eden ilk eserdir. Bununla birlikte bu eser, Beir Fuadn edeb ve felsef fikirlerini ortaya 73 koymas bakmndan kendisini tantan en iyi eserdir. Beir Fuad, gerek tbb tecrb bir ilim haline getiren Claude Bernard (18131878) vastasyla, gerekse pozitivist olarak dorudan doruya A. Comteun felsefe sistemine baldr. Yukarda belirttiimiz gibi, Ahmet Akgn de Beir Fuadn materyalizmden ziyade pozitivizme meyyal olduu dncesindedir. Dnrmzn kulland kavramlardan bu fikri destekleyecek noktalar bulmamz mmkndr. Mesela Trk ilim hayatnda sosyoloji tabirini, Comtedan naklederek kullanan, odur. Bchner, mtefekkirimizin kltrnde nemli bir yer tutar. Onun felsefe anlay da
67 68
lken, Trkiyenin Modernlemesi ve Bu Hareketin ncleri Olan Trk Dnrleri, 28. Akgn, Materyalizmin Trkiyeye Girii ve lk Etkileri, 212; kr. Kafadar, Trkiyede Kltrel Dnmler ve Felsefe Eitimi, 156. 69 Berkes, Trkiyede adalama, 335. 70 Akgn, Materyalizmin Trkiyeye Girii ve lk Etkileri, 212. 71 M. Orhan Okay, lk Trk Pozitivist ve Natralisti Beir Fuad, stanbul, (trz), 17. 72 Okay, age, 64. 73 Okay, age, 138 ; Ayrca Beir Fuadn tercme ve telif eserleri hakknda bilgi iin bkz Akgn, Materyalizmin Trkiyeye Girii ve lk Etkileri, 189-191; Korlaeli, Pozitivizmin Trkiyeye Girii, 227-245.
bayram ali etinkaya
79
materyalist grlere uygundur. Felsefede metafiziin yerinin olmad ve felsefenin ancak bilimsel esaslar zerine temellendirilebilecei fikri, XIX. Yzyl materyalistlerine aittir. Ayn dnceye B. Fuadda da rastlanlmaktadr.74 Beir Fuad, metafizii inkar etmi,75 fakat din konusunda bir ey sylememitir. Sahip olduu materyalist ve pozitivist dnceler nedeniyle ruhun bekasna inanmayarak, bedenin dnda bir ruh cevherinin varln reddetmektedir.76 Batnn Trkiyede bilinmeyen hretli dnrlerinden (E. Zola, Alphonse Daudet, C. Dickens, Gustave Flaubert, Ludwig Bchner, H. Spencer, D Alembert, De la Mettirie (1709-1751), Chembers, Diderot, C. Bernard, Ribaut, Gabriel (1843-1904), Tarde) ilk defa bahseden ve eitli eserleriyle onlar tantmaya alan, Beir Fuaddr.77 Tanzimattan sonra Trkiyede materyalist felsefeyi yaymaya alanlarn nde gelenlerinden olan ve Beir Fuadn takipisi saylan Baha Tevfik, eserleriyle, gazete ve dergilerde kan yazlaryla yeni bir dnce ekol balatmtr. Bunun 78 Materyalizmi yayma yannda o, ayn zamanda Bat kltrne de ainayd. 79 faaliyetlerinde , Subhi Ethem, Sleyman Memduh, Ahmet Nebil, Naci Fikret ve Faik evket onun kalem arkadalardr. yi bir polemiki olan Baha Tevfik, att kimselere sert hcumlar yapard.80 Ahlk kitab yznden Ali Kemale, filozofluk taslad iin Rza Tevfike hcum etmi, Serap adl eseriyle Mehmet Raufu hrpalam, Rifat Necdetin his ve fikirlerini baltalamtr. Spiritalist eserlerinden dolay Ahmet Hilmiye (1865-1914) saldrm, Trklk bahsinde Gkalpe, 81 edebiyatn faydasz ve gereksizlii konusunda Ahmet Haime atmtr. Baha Tevfikin kard Felsefe Dergisi, Trkiyede bu adla kan ilk yayn organdr. yi derecede Franszca B. Tevfik, bu dergide bir felsefe dili ortaya koymaya almtr.82 Zira Mertiyet dnemindeki ilm ve felsef eserlerin dili adal olduu iin, sadece halk deil mnevverler bile kolaylkla anlayamyordu. Bunun iin Baha Tevfik, zellikle Madde ve Kuvvet ve Vahdet-i Mevcudda zamanna gre olduka sade bir dil kullanmtr.83 Bununla birlikte bir felsefe szl meydana getirmeye 84 85 gayret ettiyse de bunu tamamlayamamtr Felsefeye gelecein bilimi diyen Baha Tevfike gre her ulusun bir felsefesi, ahlk ve tresi vardr.86 Ancak bunlar dzeltmeli, olgunlatrmal ve 87 adalatrmaldr. Fazl Ahmetle Subhi Erdemi ven Baha Tevfik, sadece materyalist felsefeyi benimseyen ve mspet bilimlerin yntemlerini savunanlar filozof kabul ederek, felsefeyi tek adan yorumlama yanlgsna dmtr.88
74 75 76
Okay, lk Trk Pozitivist ve Natralisti Beir Fuad, 187 Akgn, Materyalizmin Trkiyeye Girii ve lk Etkileri, 198. Okay, lk Trk Pozitivist ve Natralisti Beir Fuad, 192. 77 Okay, age, 219 78 ubuku, Trk Dnce Tarihinde Felsefe Hareketleri, 60. 79 Akgn, Materyalizmin Trkiyeye Girii ve lk Etkileri, 237-238. 80 ubuku, Trk Dnce Tarihinde Felsefe Hareketleri, 60. 81 Bolay, Trkiyede Ruhu ve Maddeci Grn Mcadelesi, 105-106. 82 ubuku, Trk Dnce Tarihinde Felsefe Hareketleri, 60. 83 Bolay, Trkiyede Ruhu ve Maddeci Grn Mcadelesi,114. 84 Akgn, Materyalizmin Trkiyeye Girii ve lk Etkileri, 238. 85 ubuku, Trk Dnce Tarihinde Felsefe Hareketleri, 63; Akgn, age, 237-238. 86 Bu fikriyle, Trklerden Ziya Gkalpi artrmaktadr. 87 ubuku, Trk Dnce Tarihinde Felsefe Hareketleri, 61. 88 ubuku, age, 60.
80
Felsefe Mecmuas, Piyano, Yirminci Asrda Zeka gibi dergilerde yazlar kan dnrmzn, ayrca Bezmi Nusret Kaygusuzun kard Tenkid (alt say kmtr) mecmuasnda da makaleleri neredilmitir. Yirminci Asrda Zeka mecmuasnda felsef, ahlk ve itima eletiri yazlar yazp, bunlar Felsefe-i Ferd ve Teceddd-i ilm ve Edeb adl eserlerinde toplamtr. Felsefe Mecmuasnda ve tirakte de birok yazs olan Baha Tevfik, Eek, El-malum gibi garip isimli gazeteler ile Karagz gazetesinde yazlar kaleme almtr.89 Balangta materyalizme meyilli olan Mertiyet devri mtefekkirlerimizden Ahmet Mithatn da bu dnemin felsef dncesinin ekillenmesinde katks inkar edilemez. Hayatnn ikinci devresinde slm ahlkna ve dncesine ba kuvvetlendi. lk dncelerinden vazgeerek, ateist ve materyalist yazarlar tenkit etti. mrnn ikinci dneminde,90 Niz- lm-i Din (Din ve lim atmas) ismiyle Draperden tercme ettii eserde, onun slm aleyhtar olmadn, slamn ilme aykr olduunu sylemekle hata ettiini; bilakis slmn ilme tevik eden bir din olduunu gstermitir.91 lkene gre, Trk dnce hayatnda Batnn felsef problemleri zerinde dnlmeye Ahmet Mithatla balanlmtr. Onun zamanna kadar Tanzimat dnrlerinin ve Yeni Osmanllarn fikir problemleri siyasydi. Ali Suavi ve Namk Kemalde , zaman zaman Descartes ve Pascaln isimleri gemise de ada Bat felsefesinin meseleleri zerinde fazla durulmamt. bn Sn (980-1037) ile Gazlyi (1058-1111), felsef dnce iin yeterli gren bu nesil, Avrupada teknikten, siyas devrime yarayacak fikirlerden baka bir ey arayamazd. Bu adan Ahmet Mithat farklyd; gerek genlik yllarnda materyalistken, gerekse olgunluk dneminde spiritalist eilimliyken, artk o basit slamclk kliesi iine smayacak kadar geni 92 Ayrca onun sayesinde, Osmanl okuru Batdaki edeb bir ufka sahipti. tartmalardan, bilimsel gelimelerden, hatta din kart akmlardan haberdar olmutur.93 Ancak Ahmet Mithat Efendinin Bat dncesinden etkilenerek kaleme ald felsef yazlar, felsef derinlikten yoksundu. Fakat felsefe ile ilgili yazlarnda, yeni rendii Avrupa bilimi ve felsefe tarihi ile din akidelerinin arasndaki uyuma zen gstermitir. Bu cmleden olarak dnrmz, Lamarkizmin verileriyle slm esaslar birletirme, hatta Kuran ve Hadisle temellendirme cehdine girimitir.94 Yine de o, din felsefesinde slmiyete kuvvetle bal olup, btn felsef fikirlerini bu mihver etrafnda toplamtr. Pedagojiye ait eserlerinde tecrbeye dayanarak baz fikirler ortaya atarsa da 95 bu fikirler tpk Bat felsefesi hakknda yazd yazlarndaki 96 (birbiriyle ilgili olmayan filozoflarn isimlerini sralamas) gibi sathidir.
89
Akgn, Materyalizmin Trkiyeye Girii ve lk Etkileri, 237-238; Baha Tevfikin eserleri hakknda geni bilgi iin bkz. Rza Bac, Baha Tevfikin Hayat Edeb ve Felsef Eserleri zerinde Bir Aratrma, zmir 1996. 90 lken, Trkiyede ada Dnce Tarihi, 115. 91 Akgn, Materyalizmin Trkiyeye Girii ve lk Etkileri, 234. 92 lken, Trkiyede ada Dnce Tarihi, 115-116. 93 erif Mardin, Din ve Siyaset (Makaleler: 3), 281. 94 Zekeriyya Uluda, ehbenderzde Filibeli Ahmet Hilmi ve Spiritalizm, Ankara 1996, 32. 95 lken, Trkiyede ada Dnce Tarihi, 119. 96 Orhan Okay, Bat Medeniyeti Karsnda Ahmet Mithat Efendi, Ankara 1975, 278.
bayram ali etinkaya
81
Douda felsefe ve hikmet kavramlarnn, genellikle ayr mevzular olarak telakki edilmesi, zaman zaman Ahmet Mithatda da grlmektedir. Ona gre felsefe, Batllarn birbirini nakzetme esasna dayanan bir takm dnce sistemleridir. Hikmet ise, varl, kinatn mahiyetini, Kur'n hkmlerinin altnda aratrma ve dnmedir. Bununla birlikte Ahmet Mithat, ok defa ark hikmeti iin de felsefe tabirini kullanmtr. O, Garp dncesini deerlendirirken de, Bat felsef sistemlerini maddiyatlkmaneviyatlk veya ahlklik-gayr ahlklik noktai nazarndan mtala etmektedir.97 Bu adan anarizm olarak vasflandrd hrriyetiliin ve XVIII. Yzyl Fransz iktisatlardan esinlenmi olan Trk serbest giriimciliinin de karsnda olmutur.98 Materyalizmin Trkiyede tantlp yaylmasnda rol olanlardan birisi de Subhi Ethemdir. Mertiyet devrinde Bergsonu (1859-1941) tantmaya nderlik etmitir. Erken lm kendisinden beklenen nemli eserleri vermesine engel olan dnce adammz, ilk defa byk Fransz metafizikisinden (Bergson) geni bir ekilde bahsetmitir.99 Subhi Ethem, Trk evrimcilerinden olup, Selanikte kan Gen Kalemler Dergisinde ve Felsefe Dergisinde yazlar yazmtr. Ayrca Darwinizm hakknda eletirel bir kitap yaynlayan Memduh Sleyman, Hartmann (1842-1906) Darwinizm adl eserini de Trkeye evirip neretmitir100 Felsefe Mecmuas, Ribat ve Yirminci Asrda Zeka Mecmuasnda makaleleri olan dnrmz, bu yazlarnda tekmlc fikirlerin yannda materyalist dncelerini de savunmutur.101 Fikr karklk ve eitliliin youn olduu bu devrin hakknda ok konuulan dnrlerinden birisi de, Tevfik Fikrettir (1867-1915). Trhi Kadm iiriyle sadece ateistliini ilan etmekle kalmam, ayn zamanda Alman materyalist Feuerbach slubunda din kart bir kiilik sergilemitir... Ona en sert cevab, Mehmet Akif vermitir. M. Ali Ayni, felsef bir eserle Fikretin Trhi Kadmindeki fikirlerini tahlil ve tenkit ederek, ondaki phecilik, ktmserlik ve dinsizlik krntlarn cevaplandrmt. Felsefeyle hi megul olmayan Fikret, zamann nemli ilim ve felsef akmlarndan da 102 habersizdi. Tevfik Fikrette ahlk sorunu, ana sorundur; fakat onun ahlk anlay, din ahlk deil, hmanist bir ahlktr. Bu da geleneklerden kurtulmak, akla tam zgrl vermek ve ferdi insanln bir yesi yapmak sorunudur.103 Dolaysyla Fikret, ahlkta materyalist, hatta nihilist, bilgi ve ilim anlaynda materyalisttir.104 Materyalist dnrlerimizden Celal Nuri de, slm ile materyalizm arasnda iliki kurma denemesine girimi belki- ilk dnrmzdr. slm dinnin bnyesine materyalizmin uyduunu syleyerek, slmiyette yaplmasn istedii tasfiyenin 105 Celal Nurinin bu (elemenin) yerine maddeci felsefeyi yerletirmek arzusundayd.
Okay, age, 277-283. lken, Trkiyede ada Dnce Tarihi,119; bkz. ubuku, Trk Dnce Tarihinde Felsefe Hareketleri, 50. 99 lken, age, 375; geni bilgi iin bkz. Akgn, Materyalizmin Trkiyeye Girii ve lk Etkileri, 280-311. 100 ubuku, Trk Dnce Tarihinde Felsefe Hareketleri, 63 101 Akgn, Materyalizmin Trkiyeye Girii ve lk Etkileri, 311-312. 102 Bolay, Trkiyede Ruhu ve Maddeci Grn Mcadelesi, 46-47. 103 Berkes, Trkiyede adalama, 339. 104 Bolay, Trkiyede Ruhu ve Maddeci Grn Mcadelesi, 53-54. 105 Bolay, age, 166.
98 97
82
anlaynn bir benzerini (yukarda belirttiimiz gibi) Abdullah Cevdette grmekteyiz. Abdullah Cevdet de, slmn kendisinin bizzat biyolojik materyalizm olduunu ispata almtr. Bu balamda, Mnif Paa ve Hoca Tahsinden de ksaca bahsetmemiz yerinde olacaktr. Mecmua- Fnnda felsefeyle ilgili bir ok makalesi yaynlanan Mnif Paann Tarih-i Hkamy- Yunan bal altndaki yazlarnda Thales (M..570-450), Solon, Pythagoras (M..570-496), Heraklitos, Anaxagoras (M..500420), Demokritos (M..406-371), Sokrates (M..470-399), Antistenes (M..422365), Eflatun (M..430-347), Aristoppos (M..435-356) vb. filozolardan bahsetmektedir.106 Hoca Tahsin (1812-1880) ise, Trkiyede Bat anlaynda (metot) ilk psikoloji kitabn yazmtr. Onun Tarih-i Tekvin, Hilkat, Esas- lm-i Heyet, Psikoloji Yahut lm-i Ruh, Esrr- Ab-u Hava gibi nemli eserlerinin yannda, Volneyden Loi 107 Naturel risalesini Nevmis-i Tabiiyye ismiyle tercme etmitir. Memleketimizde materyalizme gnl verenler, Douya ve gemie bakmaya gerek duymuyorlard. Bunlar, Batclkta pozitivizme meyilli olan dnrlerimizden daha radikal bir tavr iindeydiler. Ethem Nejad (1887-1921), Suphi Ethem, Refik Nevzat gibi sosyalistler, daha ileri bir klik kurdular. Hilmi Ziya ya gre Mertiyet yllarnda Sosyalist Hareket, henz ok zayf olmakla birlikte fikir hareketi olarak zerinde durulmaya deerdir.108 Osmanl Sosyalistleri, fikirlerini bilhassa tirak dergisinde aklamlar ve ksa mrl de olsa, gnlk gazeteler karmlardr. 1911 ylnda Sosyalist Hareketin Paris ubesi kurulmu; kendisini lk Trk Sosyalisti olarak tantan Dr. Refik Nevzat da ta basmas bir gazete olan Beeriyeti yayn hayatna sokmutur. Osmanl Sosyalistleri, Mertiyetin rfi idaresi (sk ynetim) rejimi altnda dier fikir cereyanlar gibi, kendisini ifade etmekte byk glklerle karlamlardr. Karl Marksn resimlerine yayn organlarnda rastlanlmakla beraber, T. Zafer Tunayaya 109 gre fikirlerinin anlald iddia edilemez. Mertiyet devrinde, materyalist dnceyi benimseyen dnrlere iddetli tepkiler de gelmitir. Hatta siyasal anlamda ounu slamc olarak (ilerinde Trklerde vardr) nitelendirebileceimiz mtefekkirlerimiz, bu akma bir reaksiyon olarak, memleketimizde anti-materyalist (spiritalist) felsefeyi 110 oluturmaya almlardr. Ahmet Mithat, smail Ferit, Harputizde Mustafa Efendi, ehbenderzde Filipeli Ahmet Hilmi, Halil Edip, Emin Feyzi, Ziya Gkalp, smail Fenn (1855-1946), mer Ferid, M. emseddin, Ahmet Hamdi Akseki gibi bir ok 111 smail mtefekkirimiz eitli makale ve eserlerinde materyalizmi eletirmilerdir. Ferit, materyalizmi tenkit amacyla 1312 (1896) tarihinde btl-i Mezheb-i Maddiyun adl bir eser yazmtr. Sleyman Halit tarafndan yaynlanan bu eser, Ludwig
106 107 108
Akgn, Materyalizmin Trkiyeye Girii ve lk Etkileri, 118. Akgn, age, 163. lken, Trkiyede ada Dnce Tarihi, 206-207; materyalist Trk aydn hareketinin zellikleri hakknda bilgi iin bkz. Durmu Hocaolu, Seklarizm, Lasizm ve Trk Laisizmi, Trkiye Gnl, say: 29, (Temmuz- Aostos) Ankara 1994, 53-55. 109 T. Zafer Tunaya, Trkiyenin Siyasi Hayatnda Batllama Hareketleri, stanbul 1960, 97-98. 110 Bkz. Neet Toku, Trkiyede Anti Materyalist Felsefe, stanbul 1996. 111 Akgn, Materyalizmin Trkiyeye Girii ve lk Etkileri, 416.
bayram ali etinkaya
83
Bchnerin Madde ve Kuvvet isimli eserini tenkit iin kaleme alnmtr. Harputizde de 1330 (1914)da yazd eserde, Bchnerin dncelerini tenkit etmitir. ehbenderzde (1865-1914) de, Celal Nurinin Trih-i stikbal isimli eserinin birinci cildi olan, Mesil-i Fikriyedeki materyalist grleri eletirmek gayesiyle Huzur- Akl Fende Maddiyyun Mesleki adyla bir eser telif etmitir. Allah nkar Mmkn mdr? ismiyle yazd eserinde de ateizmin mmkn olup olmayacan tartm ve eitli dncelerin felsef eletirisini yapmtr.112 C. ANT-MATERYALSTLER (SPRTALSTLER) slamclk, geleneksel slmdan farkl biimde rakip olarak dier dinleri almaz. slamcln rekabet ettii dnceler artk Hristiyanlk gibi dinlerden ziyade pozitivizm gibi 19. Yzyl felsef dnceleridir. Bu devrin dn kkeni ar basan dnrlerinin, Hristiyan misyonerlerinin saldr ve ithamlarna karlk vermemelerinin ve pozitivistlerin Hristiyan teolojinin tutarllna ynelik eletirilerini silah olarak kullanmamalarnn gerekeleri vardr. nk slamclk cereyan ideolojilerle mcadele etmi, ancak reddettii ideolojilerden kendisinin yararlanaca ksmlarn benimsemekte bir saknca grmedii gibi ihtiyac olduklarn eklektik biimde iktibas etmitir. Hatta Batl felsef sistem ve dncelere nfuz 113 ederek, diyalog arayna girmitir. Tabi ki bu felsef ekollerin inceleme, renme ve diyalog aray, kendiliinden gelimi bir vaka deil, daha ok bir savunma psikolojisi ierisinde ortaya kmtr. Zira terekkiytn gereklememesinin msebbibi olarak din ve mukaddesat itham altndayd. Trkiyede Ortaa Kelamclndan felsefeye gei ve anti-materyalist bir felsefenin yayl, yukarda ifade etmeye altmz bir vasatta ortaya kmtr. kinci Mertiyet devrinde spiritalist bir karakter tayan felsefenin ehbenderzde Ahmet Hilmi ve smail Ferit gibi temsilcilerinin yannda, Sait Halim Paa, Mehmet Akif, M. emsettin, eyh Musa Kazm, Mustafa Sabri, Milasl smail Hakk, Manastrl smail Hakk ve Hamdi Yazrn isimleri de zikredilebilir. Bunlardan Ahmet Hilmi tartmalarnda salt felsefdir, dierleri ise hem felsef ve hem de 114 dndir. slmc cephenin yayn organ, Srat- Mstakimdir ki, sonradan Seblrread adn almtr. Ayrca Beynl-Hak, Mahfel, Liv- slm, Mektip ve Medris gibi dergiler de bu cephenin yayn organlar arasndadr. Bu cereyan Cemalettin Efgni ve Abduh gibi zamann iki byk fikir adam desteklemitir. Yukarda isimleri zikredilen slmclardan Sait Halim Paa, Mehmet Akif, Ahmet Naim, M. emsettin, Ferit, M. Hamdi ve zmirli smail Hakk dierlerinden farkldr. Zira bu dnrlerimiz en az bir Bat dilini bilip, Bat kltr alm, modernist fikirli olup dierleri muhafazakr ve daha ok tek tarafl bilgiye sahiptir.115
112 113 114
Akgn, age, 427, 460. Trkne, slamcln Douu, 29. Bolay, Trkiyede Ruhu ve Maddeci Grn Mcadelesi, 190-191; Toku, Trkiyede Anti Materyalist Felsefe, 14. 115 Bolay, age, 37-40; Sina, Akin, Jn Trkler ve ttihat Terakki, stanbul 1987, 246; kr. nver Gnay, Din Sosyolojisi, stanbul 1998, 506-507; Mehmet Akgl, Trk Modernlemesi ve Din, 200. zmirli hakknda geni bilgi iin bkz. Bayram Ali etinkaya, zmirli smail Hakk Hayat, Eserleri, Grleri, stanbul 2000.
84
Mertiyet devri spiritalist mtefekkirlerimizin fikirleri yle hulsa edilebilir: Toplumda dn duygular gittike zayflamakta olup bunun sebebi de dinn asl kaynaklarndan renilmemesidir. Din kartlar da hurafeleri gereke gstererek dinn ilerlemeye engel olduunu iddia etmektedirler. slamclar da yukarda belirttiimiz gibi, slmn ilerlemeyi engelleyici bir unsur olmadnn ispatna almlardr. kinci Mertiyet spiritalistleri, bir taraftan dini, esas kk ve kaynaklarna dnerek izah ederken, dier taraftan da Avrupadaki felsefi ve bilimsel gelimelerden mnevverleri haberdar etmeye almlardr. M. emsettinin Felsefe Dersleri ve Ferit Kamn Dn Felsef Sohbetleri bu amaca ynelik almalarn mahsulleridir.116 Bu dnemde edebiyat alannda da pozitivist ve materyalist gruba karlk, din bir spiritalizmi temsil eden slmc grup yer almaktadr. Birbirine zt bu iki akmn en can alc rnei Akifle Fikret arasndaki tartmalardr.117 Ancak burada W. C. Smithin Trk modernist slmclarnn farklln ortaya koyup analiz eden dncelerini ilgin olmas bakmndan belirtmemiz uygun olacaktr. Ona gre modernist slmclarn azndan Earden, Gazlden veya kbalden nadiren bahsedilmesi doaldr; ancak Lutherin isminin duyulmas artc bir durumdur. Modernizm taraftar Trkler Garp kitaplarna ynelirken, Batnn cicili bicili ynlerine kaplan Msr Mslmanlarndan tamamen farkl olarak, sath takliti deil, uurlu Garpdrlar.118 Mertiyet dneminde antimateryalist akmn, materyalizme bir reaksiyon olarak doduunu yukarda belirtmitik. Binaenaleyh bu devirde sbt- Vcib mevzuunda telif edilen eserlerin ou, slm dnyasna dardan ithal edilen ve Allahn varln inkara dayanan felsefe ve grlerin reddine dairdir.119 Bu balamda 120 Ferid Vecdinin (1878-1945) Efgannin (1838-1897) er-Red aled-Dehriyyesini eserlerinden el-Hadiqatl-Fikriyyesi ve el-slm fil- Asril-lmsini, zmirlinin Muhtasar Felsefe-i ls ile M. emseddinin (1884-1961) Felsefe-i lsn zikredebiliriz. Ayrca smail Fennnin (1855-1946) Kk Kitapta Byk Mevzulardan baka bilhassa Maddiyyun Mezhebinin zmihlali isimli hacimli kitab takdire ayandr. Ferit Kamn Emile Boiraca ait Cours elementaire de philosophie adl kitaptan lm-i Mbadettabia diye tercme ettii ksm da gzel bir almadr. Yine Mehmet Ali Aynnin, Tevfik Fikretin Trh-i Kadme cevap olarak kaleme ald Reyblik, Bedbinlik, Lilhlik Nedir? adl eseri ile Ali Fuat Bagilin (1893-1963) eseri Din ve 121 Bir Din Felsefesine Doru adl denemesi Laikliki, M. ekip Tunun (1886-1958) ve Hilmi Ziyann Tarih Maddecilie Reddiyesini122 belirtmek gerekir.123 Neet Tokuya gre bu mtefekkirlerimiz anti-materyalist dnceyi benimsemekle birlikte, 124 fikirleri bir doktrin olarak spiritalizmi karlayacak mahiyette ve deerde deildir.
116 117 118
Bolay, age, 42-43; Mardin, Din ve Siyaset, 281. Bolay, age, 43. Wilfred Contwell Smith, , Modern Trkiye Dn Bir Reforma m Gidiyor?, AFD, Say 1, Ankara 1953, 19. 119 Bekir Topalolu, Kelm lmine Giri, II. bask, stanbul 1985, 42-43. 120 Bu eser, Dehriyyuna Reddiye (Naturalizm Eletirisi, ev: V.,nce, stanbul 1997) adyla neredildi. 121 ekip Tun hakknda geni bilgi iin bkz. Hayrani Altnta, Mustafa ekip Tun, Ankara 1989. 122 Bkz. lken, Tarihi Maddecilie Reddiye, IV. bask, stanbul 1981. 123 Topalolu Bekir, slm Kelamclarna ve Filozoflarna Gre Allahn Varl (sbt- Vcib), VI. bask. Ankara 1992, 159. 124 Toku, Trkiyede Anti-Materyalist Felsefe, 14.
bayram ali etinkaya
85
Yazarn bu dncesine tamamen katlmak pek mmkn gzkmemektedir. Belki mtefekkirlerimiz doktrinel bir sistem gerekletirememiler; ancak onlar, Trkiyede ilk olarak balatlan bir akmn (anti-materyalist) ncleri olmulardr. Bu nclerden felsef birikimi ve vukufiyeti ileri seviyede olan Ahmet Hilmi ilk tahsilini Filibede yapm ve Mebdi-i Ulmu Filibe mftsnden okuyup, Galatasaray Lisesinden mezun olmutur. 1908de ttihd- slm gazetesinden sonra Tasvr-i Efkrda felsef ve siyas yazlar kaleme almtr.125 Bu yazlarnda Ahmet Hilmi, dn, felsef ve sosyolojik temellere dayanmtr.126 O, ilm ve felsef arlkl dncelerini 1910 ylnn balarnda haftalk olarak gazetelerden bamsz kartt Hikmette aklamtr.127 Bat felsefesinde ve tasavvufta mahareti derin olan Ahmet Hilmi, ayn zamanda ileriyi gren bir siyaseti idi. Kendisine zg gzel slubuyla, Darulfnnda felsefe mderrislii yapt zaman konferanslar da veriyordu.128 Ahmet Hilmi, Varln lmi olarak kabul ettii felsefeyi fizik tesi bir alana kaydrrken, mutlak hakikat peinde koan, hem Bat hem de slm dnyasnn, hatta tasavvuf hareketinin etkisi altnda grlerini sunmutur. Ortaya koyduu btn dncelerinde hareket noktas, mutlak varln tevhidi prensibidir.129 Ahmet Hilmi mutlak varln tevhidi konusunda hibir taviz vermeyerek, materyalizmin ve dier felsef ekollerin metafizik karsndaki yetersizliini ortaya koymutur. Meselelere slm bir yaklam getirmesi asndan dikkate deer bir profil izmitir. Metodik baz eksikliklerinin ve ortaya konulan dncelerinin anlalmasnda ortaya kan 130 glkler Ahmet Hilminin olumsuz ynleridir. Ahmet Hilmi, -de tpk smail Hakk zmirli ve ayn fikri grup (ant-i materyalistler) ierisinde bulunan dier arkadalar gibi- materyalizmin ve zellikle monist materyalizmin temsilcileri olan Haeckel (1834-1919) ve La Dantecin grlerini tenkit etmitir. Dolaysyla eletirileri Baha Tevfiki de iine aldndan Baha Tevfikin karsndaki Rza Tevfikin yerine Ahmet Hilmi geiyordu. Ahmet Hilminin pozitivizmle ilgili fikirleri, spiritalist bir grle memleketimizdeki bu akmn 131 Onun felsef eserlerinden bazlar unlardr: ilk tenkidi zelliini tamaktadr. Allah nkar Mmkn mdr? (Tarihi slmn 1. zeyli) Yahut Huzur- Fende (1911), lm-i Ahvlir-Ruh (1911), ss-i slm (1916), Huzur-u Akl Fende Maddiyyun Meslek-i Delleti (1916), Tasavvuf- slm ve Fnn-i Cedde ve Felsefe (Hikmet Dergisinde 60 sayfa devam eden fakat yarm kalan makale).132 Ahmet Hilmi ile ayn mevzularda alan smail Fenn (1855-1946), ada Bat felsefesindeki tetkikleriyle eski vahdet-i vcut fikirlerini canlandrmtr. lken, onu vahdet-i vcutu ve modernist slm filozofu olarak vasflandrmaktadr. Tahlilleri ve objektiflii bakmndan smail Fenn, meslekta ve fikir arkada Ahmet
125 126 127
Bolay, Trkiyede Ruhu ve Maddeci Grn Mcadelesi, 195. Uluda, ehbenderzde Filibeli Ahmet Hilmi ve Spiritalizm, 90. Uluda, age, 42; Bolay, Trkiyede Ruhu ve Maddeci Grn Mcadelesi, 195. 128 Bolay, age, 195-196. 129 Uluda, ehbenderzde Filibeli Ahmet Hilmi ve Spiritalizm, 130, 212-213. 130 Uluda, age, 233-234. 131 Bolay, Trkiyede Ruhu ve Maddeci Grn Mcadelesi, 233. 132 Uluda, ehbenderzde Filibeli Ahmet Hilmi ve Spiritalizm, 42-43; Ahmet Hilminin eserleri iin ayrca bkz. smail Cmert, Yazar Hakknda, (ehbendarzde Filibeli Ahmet Hilmi, Sensler ve Sultan Abdlhamid), stanbul 1992, 9-12.
86
Hilmiden daha ll ve daha gldr. Buna karlk Ahmet Hilmi eklektisizme yanat halde, smail Fenn sistematik olarak panteist kalmtr.133 Ancak bu noktada H. Ziya lken, smail Fenn hakknda iki farkl yargda bulunmutur. Onu bir taraftan vahdet-i vcudu olarak deerlendirirken, dier taraftan panteist olarak kabul etmitir. Her ne kadar lken, smail Fennyi panteist olarak kabul etse de, smail Fenn Hegel veya Spinozann panteizmi anlamnda bir panteist deildir. Ancak onun iin slm dncesinin ruhuna uygun bir vahdet-i vcudu diyebiliriz. Onun, ounluu felsef arlkl olan eserleri unlardr: Lgate-i Felsefe, Maddiyyn Mezhebinin zmihlali, Kitab- zle-i kk, Vahdet-i Vcut ve Muhiddin-i Arab, Kk Kitapta Byk Mevzular, Hrriyet (Stuart Millden tercme), Asr- Hazr Maddiye Meslei (P. Janetten tercme), Usul-i Maliye Hlasas, Drretl-Yetmiyye (bn Mukaffan Ahlk adl eserinin tercmesi), Hayat ve Madde (Oliver Lodgeden tercme), Heyet-i ctimaiyyede ve Hayatta Muvaffak Olmak in Amel Malmat (Baron Stafenden tercme), Hakikt-i Zarafet, Envr- Hakikat (vefatndan sonra Hakikat Nurlar ad ile baslmtr), Byk Filozoflar.134 smail Fenn, Ahmet Hilmiden sonra 1928de yaynlad Maddiyyn Mezhebinin zmihlali adl eseriyle materyalizmi felsef, ilm ve dn bir grle eletirmitir. Eletirileri daha ok Bchnerin fikirlerine ynelik olmakla beraber, ayrca monizm, pozitivizm ve tekml sistemlerini de tenkit ederek reddetmitir.135 Mertiyet devrin spiritalistlerinden birisi de . Ferit Kamdr. Onu felsefe problemleri zerindeki inceleme ve aratrmalar Sleymaniye Medresesindeki Umum Felsefe Dersleri ile genilemi ve bu mnasebetle kadim Hint ve inden balayarak, Dou ve Bat filozoflarn okumu, bunlar hakknda eletiriler ileri srmtr.136 O, felsefede u meseleler zerinde durmutur: nsann kendi varln tand andan itibaren, akln daima megul eden Allahn varl ve kinatn ve varlklarn yaratlmas, Allahn insan ile mnasebet kurmas (vahiy-kitap), nbvvet, insann yaps, ruhun varl, ruhun hayat, lm, ahiret hayat, kaza-kader, takdir, 137 iman, inkar, inkarn psikolojik sebepleri gibi meseleler. Ferit Kamn yakn arkadalar arasnda Mehmet Akif, Fatin Gkmen, Zakir Olgun, zmirli, Sleyman Nazif gibi devrin nde gelen edebiyat ve felsefe evresi vardr. Tannm Fransz oryantalisti Louis Massignon Ferit Kam, bir yazsnda Filozof olarak nitelendirmitir. Mehmet Akif de ona stad- hakimim (felsefede stadm) diyerek takdir ve hrmet etmitir.138 Kamn dine ve felsefeye ait eserleri unlardr: Felsefe Tarihi Notlar (1917-1922), lm-i Ahlk (1923-1925) [E. Boiracn Felsefe lkelerinden Ahlk lmi adl eserini Mebdi-i Felsefeden Ahlk lmi adyla baz 139 Vahdet-i ekler yaparak Trkeye evirmitir], Dn ve Felsef Sohbetler (1913),
133 134 135
lken, Trkiyede ada Dnce Tarihi, 294, 299. Bolay, Trkiyede Ruhu ve Maddeci Grn Mcadelesi, 250. Bolay, age, 251. 136 Bolay, Ferit Kam, Ankara 1988, 14. 137 Bolay, age, 13. 138 Bolay, age, 18-19. 139 Bu eser, S. H. Bolay tarafndan (. Ferit Kam, Dn Felsef Sohbetler, VII. bask. Ankara 1990) sadeletirilip yaymlanmtr.
bayram ali etinkaya
87
Vcut (1915), lm-i Mbadettabia (1925-1927), Knalzade Ali elebi (DEFM, 1916, say: 4), Eski randa Felsefe.140 Ferit Kamla ayn spiritalist akmn iinde olan dier bir dnrmz, Mehmet Ali Aynidir (1868-1945). Onun iki cephesi vardr: Biri basn hayatnda kan felsef eserlere dair gl eletirel yazlar ile tenkiti yndr: Rza Tevfikin Kamus- Felsefesini ve Glen-i Raz yazsn; Bahur srailin Abbe Barbeden evirdii Felsefe Tarihini; Baha Tevfikin Foilleden evirisi Felsefe Derslerini iddetle tenkit ederken, Ahmet Naimin Fonsgriveden lmn-Nefs adyla yapt tercmesini ise vmektedir. Ayn, Gnaltayn Felsefe-i l Dersleri adl eserini, asl Boirac ile karlatrarak eletirmitir. Memduh Sleymann evirdii Darwinizm isimli eser ile Suphi Ethemin Bergson ve Felsefesi adl eseri de kaynaklaryla karlatrlarak, Aynnin eletirilerine hedef olmutur. Ayninin ikinci cephesi tasavvufa141 dnktr. Onun bu cephesinde, tam bir mistik ortam hakimdir. Vahdet-i Vcuda bal olduunu gstermek amacyla Ahmet Hilmi ve smail Fenn gibi ada felsefe ve ilim incelemesi yapmaya gerek grmemitir.142 Anti-materyalistleri siyas fikirler anlamnda en ok etkileyen dnrlerin banda Efgan gelmektedir. M. Trkne, bu fikre fazla itibar etmiyor. Ona gre Efgan, kendisine tekaddm eden Yeni Osmanllarla karlatrldnda, ortaya att fikirlerde hibir orijinallik bulunamayaca gibi, Yeni Osmanllarn ondan nce daha kapsaml ve daha tutarl grler gelitirdikleri de grlebilir. Bu adan 1869-1870 yllarnda stanbulda bulunan Efgannin yeni fikirlerinden istifade ettii sylenebilir. Zaten Efganye atfedilen ttihat- slm fikri, onun yazlarnda 1883den nce grlmez. Bu tarih Osmanl aydnlarna gre nemli bir gecikmeyi ifade etmektedir.143 slamc dnrlerden Efgan, Trk olmad halde, Trkl tavsiye etmitir. Trkeye evrilip Trk Yurdunda yaynlanan Vahdet-i Cinsiye Felsefesi isimli makalesinde insanlar birbirine balayan iki baa (dil birlii, din birlii) dikkat ekmitir. Ona gre dil birliinin sebat, dinden daha devamldr. Efgannin air 144 Mehmet Emin, dolaysyla Trk Yurdu evresine etkisi olduka fazlayd. Trkiyede bulunduu srada Efgan, Hoca Tahsinin ricasyla Darulfnnda bir konferans vermi ve bu konferansta toplum ruhunun ya peygamberlik yetisi veya felsefe yetisi olduunu ve peygamberliin kazanlr bir ey olmayp, Allah vergisi olduunu, felsefe yetisinin dnme ve okumayla elde edilebileceini sylemiti. Bu konferans zerine eyhlislam Hasan Fehmi Efendi, eyhi peygamberlik bir 145 zanaattr dedi diye jurnallemi ve Darulfnn da bu olay zerine kapatlmtr. Mertiyet devrinde, din felsefesi alannda da almalar yaplmtr. Din felsefesi kavramndan sz edilmesi, ancak II. Mertiyet dneminde balamtr. Bu kavram ilk kullananlardan olan Memduh Sleyman, 1326 (1910) ylnda Felsefe-i
140 141
Bolay, age, 27-30; kr. Ferit Kam, Vahdet-i Vcud, sad. Ethem Cebeciolu, Ankara 1994, 9. (Hayat ve eserleri blm). Tasavvuf tarihiyle ilgili dnceleri iin bkz. M. Ali Ayni, slm Tasavvufu Tarihi, sad. H. R. Yananl, stanbul 1985. 142 lken, Trkiyede ada Dnce Tarih, 301-302; M. Ali Ayniin telif, tercme ve makaleleri iin bkz. Ebamslim Akdemir, Mehmed Ali Ayninin Dnce Dnyas, Ankara 1997, 10-15. 143 Trkne, slmcln Douu, 35-36; Trkne, Cemaleddin Afgani, 116-123., 144 lken, Trkiyede ada Dnce Tarih, 211; kr. Trkne, Cemaleddin Afgani, 112-115. 145 Adnan Advar, Tarih Boyunca lim ve Din , V. bask, stanbul 1954, 390; lken, age, 136; daha geni bilgi iin bkz. Trkne, Cemaleddin Afgani, 19-41.
88
Edyn (Felsefe Mecmuas, c.1, 141-142) adl makalesinde dinler felsefesinden sz etmitir. Din felsefesinden ilk bahsedenlerden Erefzde Muhammet evket Bey de, lum-i eriye ubesinde Kelm blmne Din Felsefesi (Felsefe-i Din) dersini koymutur. M. Bayrakdara gre din felsefesi, 1910 ylndan sonra, Osmanl mtefekkir ve mnevverlerinin ilgi alanna girmitir. Bundan sonra din felsefesiyle ilgili baz makaleler yaynlanmtr.146 Ahlk ilmi alannda ise, Bursal Mehmet Tahir, Ahlk Kitaplarmz adl eserinde (1909) Trke yazlm ahlk kitaplarnn isim ve melliflerini toplamtr. M. 147 adl eserde on kadar ahlk yazar hakknda bilgi Ali Ayni de Trk Ahlklar vermektedir. Tanzimat ve Mertiyet dnemlerinde btn okullarda, ahlk dersi okutulmutur. Ortaokullarda Birgivnin Risalesi liselerin son iki snfnda da, Ahlk- Hamide (1895) ve lm-i Ahlk adl eserler ile Muslihiddin Adil Beyin Malumt- Ahlkiye ve Medeniyeti, Maarif Nezaretince orta dereceli okullarda ders kitab olarak kabul edilmitir. Daha sonra liseler iin M. Namk Beyin, Bat ahlk kitaplarna gre hazrlanm Ahlk kitab yaynlanmtr.148 Mertiyet dneminde neredilmi baz ahlk kitaplarmz da unlardr: Salih Zekinin tercme ettii Felsefe-i lmiye ve Ahlkiye, Ali Seydnin Ahlk Dn, Hseyin Remzinin Ahlk- Hamide, M. Fazln lm-i Ahlk, zmirlinin lm-i Ahlk, Ahmet Naimin slm Ahlknn Esaslar, Mehmet zzetin niversitede okuttuu Ahlk Felsefesi Notlardr. Ayrca kil Muhtar Beyin lim Bakmndan Ahlk adl eseriyle, Ahmet Hamdinin Ahlk Dersleri kitabn da belirtmemiz gerekir.149 Sonu olarak; Mertiyet dnemi ilim ve fikir adamlarmz Bat felsefesini ve filozoflarn takip edip, Osmanl toplumunu bu dnce akmlarndan haberdar etmilerdir. Hatta o derece ki, onlar deerlendirip eletirme tavrn dahi gsterebilmilerdir. Sadece Bat felsefesiyle snrl kalmamlar, ayn zamanda Dou (slm) felsefesiyle de daha geni bir ekilde ilgilenmilerdir. Bu da gsteriyor ki, dnemin fikir adamlar felsefeyi tek ynl deil, Bat ve Dou felsefesi olmak zere ift ynl olarak deerlendirme seviyesine sahip olmulardr. Dier taraftan yukarda belirttiimiz bu felsef akmlar, sadece o dnemi etkilemekle kalmam, Cmhuriyet dnemini, hatta gnmz de etkilemitir. Bu dnce akmlarnn Trkiyeye girmelerinden sonra tesirleri sona ermemi; varlklarn, gnmze kadar eitli siyas ve felsef platformlarda srdre gelmilerdir. Dolaysyla Trkiyenin bugnk siyas ve fikr arkaplannn bilimsel olarak kamil ekilde deerlendirilebilmesi, Tanzimt ve zellikle de Mertiyet dneminin iyice irdelenmesine baldr.
BBLYOGRAFYA Advar, Adnan, Tarih Boyunca lim ve Din, V. bask, stanbul 1994. Afgani, Cemaleddin, Dehriyyuna Reddiye (Natralizm Eletirisi), ev: V. nce, stanbul 1997. Ahmet Cevdet Paa (1823-1895) (Sempozyum: 9-11Haziran 1995), Ankara 1997.
146 147 148
Mehmet Bayrakdar, Din Felsefesine Giri, Ankara 1997, 17-18. Bkz. M. Ali, Ayni, Trk Ahlklar, haz:smail Kara, II. bask,stanbul 1993. Osman Pazarl, slmda Ahlk, II. bask, stanbul, 59. 149 Pazarl, age, 59-60.
bayram ali etinkaya
89
Akdemir, Ebamslim, Mehmed Ali Ayninin Dnce Dnyas, Ankara 1997. Akgl, Mehmet, Trk Modernlemesi ve Din, Konya 1999. Akgn, Mehmet, Materyalizmin Trkiyeye Girii ve lk Etkileri, Ankara 1988. Akin, Sina, Jn Trkler ve ttihat Terakki, stanbul 1987. Altnta, Hayrani, Mustafa ekip Tun, Ankara 1989. Altnta, Ramazan, Biyolojik Materyalistlerin Temel Yanlglar, lim ve Sanat, say: 43, stanbul 1997. Arabac, Fazl, Osmanl Modernlemesinde Yeni Osmanllarn Din ve Siyaset Anlaylar, Din Aratrmalar, c.2, say: 5, (Eyll-Aralk), Ankara 1999. Arsal, Sadri Maksud, Teokratik Devlet ve Lik Devlet, Tanzimat I, haz: Komisyon, stanbul 1999. Aydn, Hseyin, Osmanllarda Felsef Dnce, UFD, say:4, c:4, Bursa 1992. Ayni, Mehmet Ali, Trk Ahlklar, haz: smail Kara, II. bask, stanbul 1993. ..............................., slm Tasavvufu Tarihi, sad: H. R. Yananl, stanbul 1985. Balolu, Blend, Sebilrread Dergisinde Yeni lm-i Kelm Tartmalar, zmirli smail Hakk Sempozyumu (24-25 Kasm 1995), haz: M. eker, B. Balolu, Ankara 1996. Bac, Rza, Baha Tevfikin Hayat Edeb ve Felsef Eserleri zerinde Bir Aratrma, zmir 1996. Baydur, Mithat, Modernleme Balamnda Tanzimat, Trkiye Gnl, say: 31, (KasmAralk) Ankara 1994. Bayrakdar, Mehmet, Din Felsefesine Giri, Ankara 1997. Berkes, Niyazi, Trkiyede adalama, Ankara 1973. Beirli, Mehmet, Osmanlda Modernleme ve Aydnlar 1789-1908, Din Aratrmalar, c. 2, say: 5, (Eyll-Aralk), Ankara 1999. Bingl, Abdlkudds, Osmanl Dnyasnda Mantk Bilimi ve Eitimi, Felsefe Dnyas, say: 29, (Temmuz) Ankara 1991-1. Birand, Kamran, Uyan Devri Felsefesinin Tanzimatta Tesirleri, Ankara 1955. Bolay, S. Hayri, Trkiyede Ruhu ve Maddeci Grn Mcadelesi, IV. bask, Ankara 1995. ........................., Ferit Kam, Ankara 1988. Bozkurt, Nejat, Cumhuriyet Dneminde Trkiyede Felsefenin Gelimesi, Felsefelogos, say: 5, (Aralk) stanbul 1998. Cemaleddin Efgannin Gerek Yz, (Muhammed Red Efgan HakkndaSualler, sa Yceer Efgande Kelm Kimlik, Alaeddin Yalnkaya Efgan ve Terrizm, Ali Nar Efgan stnde Kesinleen Kanaatler), stanbul 1997. Cmert, smail, Yazar Hakknda, (ehbenderzde Filibeli Ahmet Hilmi, Sensler ve Sultan Abdlhamit iinde), stanbul 1992. etinkaya, Bayram Ali, M. emseddin Gnaltay ve Fikriyt, A. . Sosyal Bilimler Ensitits Ankara 1994, (Baslmam Master Tezi). ............................., zmirli smail Hakk Hayat, Eserleri, Grleri, stanbul 2000. ubuku, . Agah, Trk Dnce Tarihinde Felsefe Hareketleri, Ankara 1986. Emin, Osman, Cemaleddin Afgan ev: K. Urtekim, slm Dncesi Tarihi, ed: M. M. erif, stanbul 1991, IV. Emin, Osman, Msrda Rnesans: Muhammed Abduh ve Okulu ev: . Durdu, slm Dncesi Tarihi, ed: M. M. erif, stanbul 1991, IV. Erdem, Hsameddin, Son Devir Osmanl Dncesinde Ahlk, Konya 1996. Ergin, Osman, Trk Maarif Tarihi, stanbul 1997, III. Frayer, Hans, tima Nazariyeler Tarihi, (eviren ve ekleri yazan: Tahir aatay), III. bask, Ankara 1977 (ekler blm). Gkalp, Ziya, Trkln Esaslar, haz: Mehmet Kaplan, Ankara 1990. Gnay, nver, Din Sosyolojisi, stanbul 1998. Haniolu, kr, Bir Siyasal Dnr Olarak Dr. Abdullah Cevdet ve Dnemi, stanbul 1981. Sabri, Hizmetli, Abduhun Hayat,..., Siyas Grleri, (Muhammed Abduh, Tevhid inde), Ankara 1986. Hocaolu, Durmu, Seklarizm, Lasizm ve Trk Laisizmi, Trkiye Gnl, say: 29, (Temmuz- Aostos) Ankara 1994. an, Mehmet Zeki, Muhammed Abduhun Din ve Siyas Grleri, II. bask, stanbul 1998. zgi, Cevat, Osmanl Medreselerinde lim, stanbul 1997, I-II. Kafadar, Osman, Trkiyede Kltrel Dnmler ve Felsef Eitim, stanbul 2000. Kam, . Ferid, Vahdet-i Vcud ,sad: Ethem Cebeciolu, Ankara 1994.
90
......................., Din Felsef Sohbetler, sad: S. H. Bolay, VII. bask, Ankara 1990. Kaya, Mahmut, Osmanl Medreselerinde Felsefe-Kelm Mnasebetleri, slm Dncesinde Yeni Araylar II, stanbul 1999. Kayack, Ahmet, Osmanl Medreselerinde Mantk Eitimi zerine, slmiyat, c. 2, say: 4, (Ekim-Aralk), Ankara 1999. Kaynarda, Arslan, Bizde Felsefenin Kurumlamas ve Trk Felsefe Kurumunun Tarihi, Ankara 1994. Korlaeli, Murtaza, Pozitivizmin Trkiyeye Girii, stanbul 1986. Kz, smail, slm Mantk Klliytnn Teekkl, Felsefe Dnyas, say: 30, Ankara 1992-2. Levis, Bernard, Modern Trkiyenin Douu, ev: Metin Kratl, IV. bask, Ankara 1991. Mardin, erif, Trkiyede Toplum ve Siyaset, III. bask, stanbul 1992. ....................., Din ve deoloji, IV. bask, stanbul 1993. ....................., Jn Trklerin Siyas Fikirleri (1895-1908), VI. bask, stanbul 1999. ....................., Trkiyede Din ve Siyaset (Makaleler: 3), III. bask, stanbul 1993. ....................., Trk Modernlemesi (Makaleler: 4), der: M. Trkne, T. nder, VII. bask, stanbul 2000. ......................, Yeni Osmanl Dncesinin Douu, ev: M. Trkne, F. Unan, . Erdoan, II. bask, stanbul 1998. ......................, Mardin, Atatrk Anarken, Trkiye Gnl, say: 28, (Mays-Haziran) Ankara 1994. Meri, Cemil, Maaradakiler, II. bask, stanbul 1997. ....................., Umrandan Uygarla, IV. bask, stanbul 1998. Okay, M. Orhan, Bat Medeniyeti Karsnda Ahmet Mithat Efendi, Ankara 1996. ..........................., lk Tr Pozitivist ve Natralisti Beir Fuad, stanbul (trz). Okumu, Ejder, Trkiyenin Laikleme Serveninde Tanzimat, stanbul 1999. Ortayl, lber, mparatorluun En Uzun Yzyl, III. bask, stanbul1995. ner, Necati, Tanzimttan Sonra Trkiyede lim ve Mantk Anlay, Ankara 1967. ....................., Klasik Mantk, V. Bask, Ankara 1986. z, Kamil, Mmtazer Trkne ile Osmanlda Modernleme zerine (Sylei), lim ve Sanat, say: 44-45, stanbul 1997. zek, etin, Trkiyede Liklik, stanbul 1962. zlem, Doan, Macit Gkberk ve Trkiyede Felsefe, Felsefelogos, say: 5, (Aralk) stanbul 1998. Pazarl, Osman, slmda Ahlk, II. bask, stanbul 1980. Reid Rza Hseyni, Gerek slmda Birlik, ev: Hayreddin Karaman, stanbul (trz.). Sarkaya,Yaar, Medreseler ve Modernleme, stanbul 1997. Smith, Wilfred Contwell, Modern Trkiye Din Bir Reforma m Gidiyor?, AFD, say:1, Ankara 1953. Suba, Necdet, Trk Aydnn Din Anlay, stanbul 1996. Sungu, hsan, Tanzimat ve Yeni Osmanllar, Tanzimat II, haz: Komisyon, stanbul 1999. aylan, Gencay, slmiyet ve Siyaset (Trkiye rnei), Ankara 1987. entrk, Recep, slm Dnyasnda Modernleme ve Toplumbilim, stanbul 1996. Tanilli, Server, Bilgi Cumhuriyetini Kurmak, Felsefelogos, say: 5, (Aralk), stanbul1998. Toku, Neet, Trkiyede Anti-Materyalist Felsefe (Spiritalizm) lk Temsilcileri, stanbul 1996. Topalolu, Bekir, slm Kelamclarna ve Filozoflarna Gre Allahn Varl (sbat- Vacib), VI. bask, Ankara 1992. ........................... , Kelm lmine Giri, II. bask, stanbul 1985. Tunaya, T. Zafer, Trkiyenin Siyas Hayatnda Batllama Hareketleri, stanbul 1960. Trkne, Mmtazer, slamcln Douu, stanbul 1991. ................................, Cemaleddin Afgani, Ankara 1994. Uluda, Zekariyya, ehbenderzde Filibeli Ahmet Hilmi ve Spiritalizm, Ankara 1996. Veldet, Hfz, Kanunlatrma Hareketleri ve Tanzimat, Tanzimat I, haz: Komisyon, stanbul 1999. lken, H. Ziya, Trkiyede ada Dnce Tarihi, III. bask, stanbul 1992. .........................., Uyan Devirlerinde Tercmenin Rol, III. bask, stanbul 1997. .........................., Tarihi Maddecilie Reddiye, IV. bask, stanbul 1981. .........................., Trkiyenin Modernlemesi ve Bu Hareketin ncleri Olan Trk Dnrleri, AFD, Ankara 1963.
bayram ali etinkaya
91
.........................., Tanzimattan Sonra Fikir Hareketleri, Tanzimat II, haz: Komisyon, stanbul 1999. Yaltkaya, M. erafettin, Tanzimattan Evvel ve Sonra Medreseler, Tanzimat I, haz: Komisyon, stanbul 1999. Yavuz, Hilmi, Tanzimattan Gnmze Trk Aydnnn Gelenekilik Modernleme ve adalama Serveni, slm Dncesinde Yeni Araylar II, stanbul 1999. Yazan, mit Meri, Cevdet Paann Toplum ve Devlet Gr, III. bask, stanbul 1992. Ycekk, Ahmet N., Trkiyede rgtlenmi Dinin Sosyo-Ekonomik Taban (1946-1968), Ankara 1971.

Osmanlı Düşüncesi B. Ali Çetinkaya

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Osmanlı Düşüncesi B. Ali Çetinkaya

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

MODERN TRKYENN FELSEF KKENLER Bayram Ali ETNKAYA*

modern trkiyenin felsefi kkenleri

bayram ali etinkaya

modern trkiyenin felsefi kkenleri

bayram ali etinkaya

modern trkiyenin felsefi kkenleri

bayram ali etinkaya

modern trkiyenin felsefi kkenleri

bayram ali etinkaya

modern trkiyenin felsefi kkenleri

bayram ali etinkaya

modern trkiyenin felsefi kkenleri

bayram ali etinkaya

modern trkiyenin felsefi kkenleri

bayram ali etinkaya

modern trkiyenin felsefi kkenleri

bayram ali etinkaya

modern trkiyenin felsefi kkenleri

106 107 108

bayram ali etinkaya

112 113 114

modern trkiyenin felsefi kkenleri

bayram ali etinkaya

modern trkiyenin felsefi kkenleri

133 134 135

bayram ali etinkaya

modern trkiyenin felsefi kkenleri

146 147 148

bayram ali etinkaya

modern trkiyenin felsefi kkenleri

bayram ali etinkaya

You might also like