Insan Haklari Egiticileri Icin Basvuru Kitabi

nsan Haklar Eiticileri in Bavuru Kitab
Bu kitap Hollanda Helsinki Komitesi tarafndan desteklenen nsan Haklar rgtlerinin Yerel ubelerini Glendirme projesinin bir paras olarak HD, MAZLUMDER,Uluslararas Af rgt Trkiye ubesi tarafndan hazrlanmtr.
nsan Haklar Dernei tarafndan yaymlanmtr.

ISBN: 978-975-7090-24-3 ISBN: 978*******
Bu kitap Hollanda Helsinki Komitesi tarafndan desteklenen nsan Haklar rgtlerinin Yerel ubelerini Glendirme projesinin bir paras olarak HD, MAZLUMDER,Uluslararas Af rgt Trkiye ubesi tarafndan hazrlanmtr.
NC BASIMEVI Adres: Kasim Karabekir Cad. No:85/2 Berkay Matbaaclk-Ankara Iskitler-Ankara Tel: 0 312 38423120 42 0 312 31 28
indekiler
nsz I. Blm: Giri-nsan Haklar Tarihi, Kavram ve Doas - I.1.Giri - I.2nsan Haklar Nedir? - I.3. nsan Haklar lkeleri - I.4. nsan haklar kategorileri ve rnekleri - I.5. nsan Haklarna likin Ykmllkler - I.6. Bu kurallar kim koyar? - I.7. nsan haklarn kim izler? II. Blm: Birlemi Milletler Insan Haklar Sistemi - II.1. Giri - II.2. (BM) Szlemelere Dayal Mekanizmalar - II.3. Temel nsan Haklar Szlemeleri - II.4. BM zleme ve Denetleme Mekanizmalar - II.5. Szlemelere Ek Mekanizmalar - II.6. Son Sz III. Blm: Avrupa Konseyi nsan Haklar Sistemi - III.1. Giri - III.2. Tarihe - III.3. Temel Kurumlar - III.4. Temel nsan Haklar Szlemeleri ve Organlar IV. Blm: Trkiyede nsan Haklar Sistemi - IV.1.Trkiye nsan Haklar Sistemi V. Blm: nsan Haklar Konular V.1: Ayrmclk Grmeme Hakk - V.1.1. Giri - V.1.2. Ayrmclk Trleri - V.1.3. Ayrmcln temelleri - V.1.4. Karar Verme - V.1.5. ILO Szlemeleri - V.1.6. Avrupa Sistemi - V.1.6.1. nsan Haklarn ve Temel zgrlkleri Koruma Avrupa Szlemesi - V.1.6.2. nsan Haklarn ve Temel zgrlkleri Koruma Avrupa Szlemesi Protokol No.12
- V.1.6.3. Avrupa Sosyal art - V.1.6.4. Ayrmclk Halinde Bavurulabilecek Uluslararas ve Blgesel Makamlar V.2 kence Yasa ve Yaama ve Kiisel Btnlk Hakknn Belirli Ynleri - V.2.1. Giri - V.2.2. kence nedir? - V.2.3. nsanlk D veya Onur Krc Kt Muamele Nedir? - V.2.4. kencenin Yasaklanmas Ne eit Devlet Ykmllklerini Ortaya karr? - V.2.5. Zalimce, nsanlk D ya da Onur Krc Cezalandrmann Yasaklanmas - V.2.6. kence Yasann ya da Yaama Hakknn hlli Halinde Bavurulabilecek Uluslararas ve Blgesel Makamlar V.3 fade zgrl - V.3.1. Giri - V.3.2. Bilgi ve fade Yayma zgrl - V.3.3. Bilgi Aratrma ve Edinme zgrl - V.3.4. Medya zgrl - V.3.5. Kstlamalar - V.3.6. fade zgrlnn hll Edilmesi Halinde Bavurulabilecek Uluslararas ve Blgesel Makamlar V. 4 Dnce, Vicdan ve nan zgrl - V.4.1. Dnce, Vicdan ve Din zgrl - V.4.2. Korumann kapsam ve alan - V.4.3. Dini Duygularn Korunmas - V.4.4. Dorudan Beyan - V.4.5. Kstlamalar - V.4.5.1. Mdahalenin Koulu - V.4.6. Dini Kyafetler Ggiyilmesi ile lgili Baz tihatlar - V.4.7. Dini Sembollerin Giyilmesine likin Kstlamalar ve Yasaklamalar - nsan haklar hukuku perspektindendeerlendirmek iin BM Kriterleri - V.4.8. Dini ve Ahlaki Eitim - V.4.9. Dnce, Vicdan ve Din zgrlnn hlli Halinde Bavurulabilecek Uluslararas ve Blgesel Makamlar V.5: Eitim Hakk - V.5.1. Giri - V.5.2. Eitimin Tanm - V.5.3. Eitimin amalar - V.5.4. Eitimin Hedeeri - V.5.5. Eitim hakk - V.5.6. Eitim Hakknn erii - V.5.7. Akademik zgrlk ve kurumsal zerklik - V.5.8. Okullarda disiplin - V.5.9. Eitim Hakknda Devletin Ykmllkleri - V.5.10. Eitim Hakknn hlli Halinde Bavurulabilecek Uluslararas ve Blgesel Makamlar
nsz
Bu bavuru kitabnn genel hede, insan haklar anlayn ve korunmasn gelitirmek, bylece Trkiyede ulusal dzeyde insan haklarnn korunmasnn desteklenmesine katkda bulunmaktr. Bu bavuru kitab, Trkiyede nsan Haklar Savunucular: nsan Haklar rgtlerinin Yerel ubelerini Glendirme Projesi kapsamnda gelitirilmitir. Bu proje nsan Haklar Dernei, MazlumDer, Uluslararas Af rgt (Trkiye ubesi) ve Hollanda Helsinki Komitesi tarafndan ortaklaa yrtlmektedir. Eitim programnn esasn oluturan ve eitimlere katlanlarn ihtiyalarn yanstan bu eitimin hedeeri unlardr: nsan haklar standartlarnn ne olduu ve bu standartlarn, eitime katlanlarn kendi alanlarndaki almalarnda ne anlama geldii hakknda haber ve bilgi almak; Yetenek kazanmak veya var olanlar desteklemek; bylece profesyonel grubun ilev ve grevlerinin, insan haklarna gereken itibar ve saygy gstererek etkili bir ekilde yerine getirilebilmesi. (Yetenek kazanma, yeteneklerin pratik ve uygulama sayesinde uyum kazand bir sre olarak grlmelidir. Standartlar hakkndaki temel bilgi, eitime katlanlarn bu kurallar uygun profesyonel davrana dntrmelerini salamak asndan yeterli deildir.) Duyarl hale gelmek, rnein olumsuz tutumlarda bir deiiklie yol amak veya olumlu tutum ve davranlarn desteklenmesi; bylece eitime katlanlarn, insan haklarn desteklemeleri ve korumalar gerekliliini kabul etmeleri ve profesyonel grevleri srasnda gerekten buna uygun davranmalar. Sz konusu amaca ulamak iin, Trkiyedeki insan haklar eitmenlerinin insan haklar konusundaki temel baz kavramlara ve mekanizmalara eriimini kolaylatrmay tasarlayan bu bavuru kitab, insan haklarnn arkasndaki mantk (tarih, felsefe, kavram ve ierik), insan haklar ara ve mekanizmalar (zellikle Birlemi Milletler ve Avrupa Konseyi) ve be insan hakk konusunda bilgi vermeye almaktadr. Bu bavuru kitabnda yer alan bilgiler, aadaki kaynaklardan derlenmitir: Birlemi Milletler nsan Haklar Eitim Metodolojisi El Kitab (Profesyonel Eitim Serisi No 6, www.ohchr.org), nsan Haklar Eitimi Ortak alanlar (HREA), 2003 (www.hrea.org), nsan Haklarn Anlamak nsan Haklar Eitimi in El Kitab (www.etc-graz.at) nsan Haklar Dosyalar, No. 20, Avrupa Konseyi Yaynlar, nsan Haklar: Parlamenterlerin El Kitab (Parlamentolar Aras Birlikle ortaklaa baslan) (http://www.ohchr.org/english/about/publications/docs/ipu_dh.pdf) ve Hukukular iin Haklar El Kitab: Uluslararas Hukukta Ayrmclk Yasa.
Bu kitabn hazrlanma srecinde emei geen Proje Yrtme Kurulu yeleri Dr. Levent Korkut, Av. ztrk Trkdoan, Sema Alpan ve Ayhan Bilgen ile uzmanlardan Maria Luisa Bascur, Paul Van Sasse, Jochem Beuderman, Yrd. Do. Dr. Betl Altnta, Av. ztrk Trkdoan, Yard. Do. Dr. Bekir Berat zipek, Uzm. lkay zdemir, Uzm. Sos. Psk. Mehmed Aktoprak, Av. Orhan Kemal Cengiz ile Proje Koordinatr Bieng zdin ve Proje Asistan Ahmet Kzlkayaya, projenin bandan itibaren gerek eitim programlarnn dzenlenmesinde gerekse kitabn hazrlanma srecinde deerli katklarn ve desteini eksik etmeyen zellikle Feray Salmana teekkrlerimizi sunarz. nsan Haklar Dernei MAZLUMDER UA Trkiye ubesi
1. BLM nsan Haklar Tarihi, Kavram ve Doas
nsan Haklar Tarihi, Kavram ve Doas
I.1.Giri nsan haklar ve temel zgrlklerin evrensel olarak ve ayrm gzetilmeksizin herkes iin gerekletirilmesi, amzn balca amalarndan birisidir. Bu ama, temel hak ve zgrlklerin insan kiiliinin ayrlmaz eleri arasnda yer aldnda anlatmn bulmu, insan onur ve saygnlnn doal bir sonucu olarak insanln yzyllar boyunca sren ve saysz engellerin almasn gerektiren aba ve savamlarn rn olarak gelitirilmitir. Liberal dnce akmnn nemli felsefecilerinden Locke, insanolunun doutan bir takm haklar olduunu; bir szleme ile topluma geerken bu haklardan sadece bir blmn braktn savunuyordu. J.J. Rousseau, kiilerin doutan haklar bulunduunu ve yaptklar szleme ile bunlarn tmn birden topluma aktarmakla aslnda haklarndan hibirini vermeyip tmn elde tuttuklarn ileri srmt. Kubal ya gre; hak ve zgrlkler aslnda bir tek hukuki gerein iki yndr: zgrlk bir haktr ve hak zgrlkle gerekleebilir. Bunlardan biri olmadan dieri olamaz. Gerekletirilecek bir hak yoksa zgrln, zgrlk olmadnda ise hakkn bir anlam olmayacaktr. Hak zgrln temeli ve konusu, zgrlk ise hakkn gerekleme aracdr. Ad geen kavramlar bir felsefe kavram olmaktan kararak ilk kez yaama geiren Fransz Devrimi ve liberal ideoloji olmutur. Bu balamda hak ve zgrlk kavramlar geni lde eanlaml olarak kullanlm ve hak, kii zgrlklerinin temeli ve gvencesi olarak anlalmtr. 19. yzyldaki sosyalist dnya grnn, sosyal mcadelelerin, ihtilallerin ve siyasi deiimlerin de etkisiyle, bunlarn da korunmas gereken insan haklar olduu dncesi yaygnlk kazanmtr. Yakn bir gemite sosyal ve ekonomik haklarla kapsam genileyen hak kavram, gnmzde tek tek bireylere zg olmaktan karak belli gruplar, toplum kesimlerini ve giderek tm dnya halklarn kapsayc bir genilik kazanmtr. Szgelimi aznlklar, ocuklar, genler, kadnlar, zrller gibi zel korunmaya gereksinme gsteren toplum kesimlerine zg kimi haklar tannrken; isizler, tutuklu ve hkmller gibi gzetilmesi gereken zel gruplarn haklar da benimsenmitir. Bu haklarn yan sra, uluslararas belgelerle tm dnya halklarna tannan haklar da vardr. Bunlarn balcalar, uluslarn kendi kaderlerini belirleme hakk, (uluslarn) doal kaynaklarndan zgrce yararlanma hakk, kalknma hakk ve halklarn kltrlerini zgrce gelitirme hakkdr. Bu haklara gnmzde dayanma haklar denilen ve tm insanla tannan bar hakk, evre hakk vb. gibi yeni haklar da eklenmitir. I.2 nsan Haklar Nedir? nsan haklar, bir kiinin yalnzca insan olduu iin sahip olduu en stn ahlk haklar ifade etmektedir. Bu nedenle bireyleri ve gruplar, insan onuruna ve temel zgrlklere mdahale
eden eylemlere kar koruyan, evrensel yasal gvencelerdir. nsan haklarnn en nemli zelliklerinden bazlar unlardr: uluslararas bir ekilde gvenceye alnmtr; yasal olarak korunur; insan onuru zerine odaklanr; bireyleri ve gruplar korur; devletleri ve devlet aktrlerini zorlar; feragat edilemez/kaldrlamaz; blnemez eit ve birbirine baldr; evrenseldir. I.3. nsan Haklar lkeleri nsan haklar ilkeleri arasnda, evrensellik ve devredilemezlik, blnemezlik, birbirine ballk ve Birbiriyle ilikilik, ayrmc olmama ve eitlik, katlm ve ikinlik, sorumluluk ve hukukun stnl yer alr. Evrensellik ve devredilemezlik: nsan haklar evrenseldir ve devredilemez. Dnyann neresenide olurlarsa olsunlar insanlar insan haklarna sahiptir. Hi kimse gnll olarak kendi insan haklarn bir bakasna devredemez. Ya da kiinin insan haklar bakas tarafndan alnamaz. nsan Haklar Evrensel Bildirgesinin birinci maddesi bu ilkeleri aka belirtmitir: Btn insanlar insan onuru ve haklar bakmndan zgr ve eit doarlar. Blnemezlik: nsan haklar blnemez. ster kiisel, kltrel, ekonomik, siyasal ister sosyal nitelikli olsun, btn haklar, her insann onurunun bir parasdr. Dolaysyla, btn insan haklarnn birbirlerine kar eit bir konumu vardr ve birbirleri arasnda hiyerarik bir stnlk, ncelik yoktur. Birbirine ballk ve birbiri ile ilikililik: Bir hakkn gerekletirilmesi genellikle dier haklarn tmyle ya da ksmen gerekletirilmesine baldr. rnein, salk hakknn gerekletirilmesi, belirli koullarda eitim hakknn ya da bilgi edinme hakknn gerekeltirilmesine bal olabilir. Eitlik ve ayrmc olmama: Herkes, insan olarak ve her insana ikin olan onuru asndan eittir. Btn insanlar, rk, renk, etnik kken, ya, dil, din, siyasi ya da dier grleri, ulusal ya da sosyal kkeni, engellilii, mlkiyeti, doum ya da insan haklar szlemelerinde belirtilen dier statleri ne olursa olsun ayrmcla uramadan insan haklarna sahiptir. Katlm ve ikinlik: Herkes ve btn insanlar, insan haklar ve temel zgrlklerin hayata geirilebilecei kiisel, ekonomik, sosyal, kltrel ve siyasal geliime etkin, zgr ve anlaml bir biimde katlma, katkda bulunma ve kullanma hakkna sahiptir. Sorumluluk ve hukukun stnl: Devletler grev sahipleri olarak insan haklarnn gereklerinin yerine getirilmesinden sorumludur. Bu adan, insan haklar aralarnda yer alan yasal norm ve standartlara uymak zorundadrlar. Bunu yapmakta baarsz olduklarnda, hak sahiplerinin
10
yasalarca salanm kural ve usullere uygun olarak hak kaybnn giderilmesi iin yarg sistemine bavurma hakk vardr. I.4. nsan Haklar Kategorileri ve rnekleri nsan Haklar Evrensel Beyannamesi bata olmak zere, Birlemi Milletler ve blgesel rgtlerce hazrlanm eitli antlamalarda (szleme ve anlama da denilen), beyannamelerde, ynergelerde ve ilkeler btnnde insan haklar ve temel zgrlkler, sralanmaktadr. Bunlar, hemen hemen insan hayatnn ve insan etkileiminin her durumuna hitap eden geni bir gvenceler alan ierirler. Blnemeyen ve birbirlerine bal olan insan haklar deiik kategorilerde snandrlabilir: Medeni ve Siyasi Haklar: - yaam hakk - kii zgrl ve gvenlii hakk - ifade zgrl - her trl ayrmclk yasa - kamu ynetimine katlma ve kamu hizmetine giri hakk - ikence ve zulm, insanlk d veya alaltc davran ya da cezalandrma grmeme hakk - dnce, inan ve din zgrl - adil yarglanma hakk - key tutuklanmama veya alkonulmama hakk - zel yaama ve aile yaamna sayg - dernek ya da birlik kurma hakk - haberlemenin gizlilii ve dokunulmazl hakk - yerleme, yer deitirme, seyahat zgrl ve iltica hakk - halklarn kendi geleceini belirleme hakk Ekonomik, Sosyal ve Kltrel Haklar: - sosyal gvenlik hakk - eitim ve renim hakk - alma hakk - sendika, toplu pazarlk ve grev hakk - salk hakk - kltrel yaama katlma hakk - ocuklarn, genlerin ve analarn korunma hakk - belirli bir hayat standardnda yaama hakk
11
Dayanma/Topluluk Haklar: - salkl bir evre isteme hakk - bar ve gvenlik iinde yaama hakk - gelime hakk - insanln tarihsel ve doal ortak mirasna ve mal varlna sayg hakk I.5. Bu Kurallar Kim Koyar? Uluslararas yasal sistem, Birlemi Milletler tznde ortaya konulduu gibi, bir devletler topluluu etrafnda kurulmutur. yleyse, bu sistemi yneten hukuk genellikle devletler tarafndan, devletler iin ve devletler hakknda gelitirilmi hukuktur. Teamlleri, antlamalar, beyannameleri, ilkeler btnn ve benzer baka aralar gelitirerek kurallar yapan, devletlerin kendileridir. Devletler bu kaynaklarn ierii ve onlarla bal olmak konusunda mutabktr. nsan haklar hukuku asndan, korunan bireyler ve gruplar olsa da, dzenlenen devlet ve devlet organlarnn idaresidir. Birlemi Milletler tznn 1. maddesinde ortaya konulduu gibi, insan haklarna ve herkesin temel zgrlklerine saygy destekleme ve tevik etmede uluslararas ibirlii, Birlemi Milletlerin amalarndan biridir. Bu nedenle 1948de kurulmasndan bu yana, insan haklar, her Birlemi Milletler ye devletinin, her semeninin, her program ve teekklnn ve her ynetici yesinin grevidir. 1.6. nsan Haklarna likin Devletin Ykmllkleri Szlemeler yoluyla tanmlanan ykmllkler e ayrlr: insan haklarna sayg gsterme, koruma ve yerine getirme. Sayg Gsterme (hll Etmeme) Ykmll: Bu ykmln anlam, insan haklarnn kullanlmasna mdahale etmemektir. Sayg duyma ya da ihll etmeme ykmlln yerine getirmek iin devletin, tm organlarnn ve kurulularnn kii ya da grup btnln ihll edilmesi ya da zgrlklerinin kstlanmas sonucu dourabilecek eyleri yapmaktan kendini alkoymasdr. rnekler (icraata dayal iller): - Yargsz infazlar (kiinin yaam hakkna sayg duyma ykmllnn ihlli) - Key tutuklama (kiinin zgrlk hakkna sayg duyma ykmllnn ihlli) - Sendikalamann yasaklanmas (grubun rgtlenme zgrlne sayg duyma ykmllnn ihlli) - Belli bir dinin vecibelerinin yerine getirilmesinin kstlanmas (kiilerin din zgrlne sayg duyma ykmllnn ihlli) Koruma Ykmll: Koruma ykmll devletin ve organlarnn kiisel ve/veya grup haklarnn bakalar tarafndan ihll edilmesini nlemek iin gerekli tedbirleri almasn gerektirir. Bu ayn zamanda zgrlklerin ihllinin nlenmesini de ierir.
12
rnekler (hmali Fiiller) - Belirli bir grubun, rnein etnik bir grubun dierine saldrmas durumunda harekete gemede baarszlk (Sivas olaylarnda olduu gibi) - irketleri onurlu bir cret demeye zorlamada baarszlk Salama Ykmll: Salama ykmll, devletlerin kendi hukuksal gvenceleri altnda olan her kiinin insan haklar enstrmanlarnda tanmlanm olan ve kendi bana kiisel gayretlerle gvence altna alnamayacak olan gereksinimlerini gidermede frsat sahibi olmasnn gvence altna alnmas iin gereken tedbirleri almasn gerektirir. rnekler (hmali Fiiller) - Temel salk bakm sisteminin oluturulmasnda baarszlk - Temel eitim dzeyinde parasz eitim sisteminin uygulanmasnda baarszlk I.7. nsan Haklarn Kim zler? Sadece bir kurallar btn oluturmak, bu kurallarn uygulanmalarn salamak iin yeterli deildir. zlenmeleri de gerekir. nsan haklar standartlarnn uygulamas deiik dzeylerde izlenir. nsan haklarn izleyen lke iindeki kurum ve rgtler unlardr: lgili hkmetlerin birimleri ve hizmet uygulayclar; Bamsz bir insan haklar komisyonu ya da bir kamu denetisi (ombudsman) gibi Paris lkeleri Kurumlar, (bunlara bazen ksaca ulusal insan haklar kurulular da denilmektedir); nsan haklar gruplar ve dier sivil toplum rgtleri (STler); Tabana dayal rgtler; Mahkemeler; Meclis; Medya; Meslek rgtleri (avukatlarn veya doktorlarn rgtleri gibi); Sendikalar; Dini rgtler; Akademik kurulular. kinci seviyede, blgesel rgtler, kendi blgelerindeki lkelerin insan haklar standartlarna uyumunu izlemek iin mekanizmalar gelitirmilerdir. Bu tarz mekanizmalar, Avrupa nsan Haklar Mahkemesi ve Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesini ierir. Uluslararas (kresel) dzeyde insan haklar, Birlemi Milletler Antlama Organlar ve uluslar aras Sivil Toplum rgtleri tarafndan izlenir. Birlemi Milletler ierisinde eitli izleme biimleri gerekletirilir.
13
14
2. BLM Birlemi Milletler nsan Haklar Sistemi
15
16
Birlemi Milletler nsan Haklar Sistemi

Bavuru kitabnn bu blm, Birlemi Milletlerin dnya apnda insan haklarn koruyan mekanizmalarna ayrlmtr. Dier mekanizmalar, farkl blgelerdeki rnein Amerika, Afrika ve Avrupa gibi belirli bir ktada ya da corak blgede yer alan lkelerin zerinde anlamaya vardklar sistemlerdir. Trkiyenin de dahil olduu Avrupadaki sistem nc Blmde ele alnacaktr.
II.1. Giri kinci Dnya Savann ardndan 1948 ylnda kurulan Birlemi Milletler, kuruluundan bu yana insan haklar konular ile ilgilenmektedir. lk evrensel insan haklar belgesi olan nsan Haklar Evrensel Bildirgesi, BM Genel Kurulunda 1948 ylnda oy birlii ile kabul edilmitir. Bildirge, haklarn herkes iin gvenceye alnd fikri temelinde oluturulmu ilk uluslararas belgelerden biri olmutur. Hukuki olarak balayc olmasa da, eitli uluslararas szlemelerle bir sisteme balanm, uluslararas insan haklar standartlarn yaratmtr. nsan Haklar Evrensel Bildirgesi, Ocak 1947 ve Aralk 1948 tarihleri arasnda taslak haline getirilmitir ve tm insanlarn gvence altnda olmas gereken temel haklarn belirten 30 maddeden olumaktadr. lk iki madde belgenin zn tekil ederken tm insanlarn evrensel eitliini ve bu eitliin insan olmaktan doan insanlk onuruna dayandn ifade eder. nsan onurunun eitlii, insan haklarnn evrensellii anlamna gelmektedir. Bildirgenin onaylanmasndan sonraki yllarda, BM Genel Kurulu tarafndan olduka ok sayda insan haklar szlemeleri, ynergeleri ve kararlar kabul edilmi; bylece insan haklarnn korunmas iin BM sistemi oluturulmutur. BM sistemi iki farkl mekanizmalar kmesi zerinden iler: Bunlar, (A)szleme-temelli mekanizmalar ve (B)szlemeye ek (veya szleme-temelli olmayan) mekanizmalardr. II.2. (BM) Szlemelere Dayal Mekanizmalar Birlemi Milletler insan haklar szlemelerine taraf olan devletler kendi yarg yetkileri iindeki tm bireylere bu szlemelerde yer alan haklar tanma ve bu haklar etkili bir ekilde kullanabilmeleri iin, gerekli nlemleri alma ykmll altna girmektedirler. Her szleme, szlemede tannan haklarn taraf devletlerce uygulanp uygulanmadn denetlemek ve szlemenin uygulanmasna ynelik gerekli admlar atmalar konusunda devletlere yardmc olmak zere bamsz uzmanlardan oluan komiteler kurulmasn kabul etmitir. Komiteler hem szlemenin uygulanp uygulanmadn denetlerler hem de taraf devletlere szleme ile stlenmi olduklar ykmllkleri yerine getirmeleri ve gerekli nlemleri almalar konusunda yardmc olurlar.
17
II.3. Temel nsan Haklar Szlemeleri Birlemi Milletler tarafndan dokuz adet temel insan haklar antlamas retilmitir. Bu antlamalarn bir ksm belirli alanlara ynelik semeli protokollerle desteklenmektedir. Ayrntlar aada verilen bu antlamalar unlardr: Medeni ve Siyasal Haklar Uluslararas Szlemesi (MSHUS) Ekonomik, Sosyal ve Kltrel Haklar Uluslararas Szlemesi (ESKUS) Her Trl Irk Ayrmclnn Ortadan Kaldrlmas Uluslararas Szlemesi (IAOS) Kadnlara Kar Her Trl Ayrmcln Ortadan Kaldrlmas Szlemesi (KAOS) kence ve Dier Zalimce, nsanlk D veya Onur Krc Muamele veya Cezalandrmann nlenmesi Szlemesi (KS) ocuk Haklar Szlemesi (HS) Tm Gmen ilerin ve Aile Fertlerinin Haklarnn Korunmasna Dair Uluslararas Szleme Herkesin Zorla Kaybedilmeye Kar Korunmasna Dair Uluslararas Szleme Engellilerin Haklarna Dair Szleme Uluslararas Medeni ve Siyasi Haklar Szlemesi ile Uluslararas Ekonomik, Sosyal ve Kltrel Haklar Szlemesi kendi ihtiyari protokolleri ve nsan Haklar Evrensel Beyannamesi ile birlikte Uluslararas nsan Haklar Hukukunun erevesini olutururlar. - II.3.1. Medeni ve Siyasi Haklar Uluslararas Szlemesi (ICCPR) 16 Aralk 1966 tarihinde Birlemi Milletler Genel Kurulunda kabul edilen ve 35 Devletin taraf olmasyla 23 Mart 1976 tarihinde yrrle giren Medeni ve Siyasal Haklar Uluslararas Szlemesi 2007 yl itibaryla 160 Devlet tarafndan onaylanmtr. Szleme temel olarak alt blme ayrlmtr. Birinci ve kinci Blmler, Szlemede tannan btn haklara ilikin genel hkmleri ierir. nc Blm, tek tek haklar ele alarak Szlemenin bel kemiini oluturur. Beinci ve Altnc blmler ise, nsan Haklar Komitesinin oluturulmas, Komitenin izleme ilevleri ve bir dizi teknik konuyu ele alr. Szleme ile kiinin yaam, zgrlk ve kiisel gvenlik haklar (6-11. maddeler), lke snrlar iinde ya da dna seyahat etme hakk (11 ve 12. maddeler), yarg sreleri iinde kiinin haklar (14 -16. Maddeler), dardan bir mdahale olmakszn kiilerin temel zgrlkleri (17-22 Maddeler), aile biriminin rol, evlilik ve ocuk haklar (23 ve 24. Maddeler), siyasal katlm hakk (25. madde) korunur. Szlemenin 2, 14 ve 26. Maddeleri, Szlemenin en temel maddeleridir ve bu maddeler yoluyla kanun nnde eitlik, kanunlar tarafndan eit korunma hakk ve ayrmclk yapmama ilkeleri korunur. 27. Madde ise, etnik, dini ya da dilsel aznlklara ait olma hakk, kii ya da gruplarn kendi kltrn, dinini ya da dilini kullanma ve hayata geirme hakkn ierir. Szlemenin Drdnc blmnde, Taraf Devletlerin nsan Haklar Komitesine dzenli olarak rapor vermesi dzenlenmitir.
18
Uluslararas Medeni ve Siyasi Haklar Szlemesi temelinde iki semeli protokol oluturulmutur. Birinci protokol, 23 Mart 1976 tarihinde, szlemenin 9. maddesi uyarnca yrrle girmitir. 24 Kasm 2006 tarihinde Trkiye tarafndan onaylanan protokol, medeni ve Siyasi Haklar Szlemesinde yer alan haklarn ihlali ve i hukuk yollarnn tketilmesi durumunda madurlarn nsan Haklar Komitesine bireysel bavuruda bulunmasn olanakl klmaktadr. kinci semeli protkol ise 11 Temmuz 1991 tarihinde yrrle girmitir. lm Cezasnn kaldrlmasn ngren protkol Trkiye tarafndan 2 Mart 2006 tarihinde onaylanmtr. - II.3.2. Uluslararas Ekonomik, Sosyal ve Kltrel Haklar Szlemesi (ESCRC) 16 Aralk 1966 tarihinde Birlemi Milletler Genel Kurulunda kabul edilen ve 35 Devletin taraf olmasyla 3 Ocak 1976 tarihinde yrrle giren Ekonomik, Sosyal ve Kltrel Haklar Uluslararas Szlemesi 2007 yl itibaryla 156 Devlet tarafndan onaylanmtr. Ekonomik, Sosyal ve Kltrel Haklar Szlemesi, Medeni ve Siyasal Haklar Szlemesinde olduu gibi nsan Haklar Evrensel Bildirgesinde yer alan ilgili maddeleri daha ayrntl olarak ele alr ve bu haklarn tam olarak hayata gemesi iin gerekli olan admlar tanmlar. Ekonomik Sosyal ve Kltrel Haklar Szlemesinde yer alan haklar, Medeni ve Siyasal Haklar Szlemesinden farkl olarak zaman iinde gelitirilen haklardr. Szlemenin Drdnc blmnde, Taraf Devletlerin Ekonomik, Sosyal ve Kltrel Haklar Komitesine dzenli olarak rapor vermesi dzenlenmitir. - II.3.3. Her Trl Irk Ayrmclnn Ortadan Kaldrlmas Uluslararas Szlemesi (ICERD) 7 Mart 1966 tarihinde Birlemi Milletler Genel Kurulunda kabul edilen ve 27 Devletin taraf olmasyla 4 Ocak 1969 tarihinde yrrle giren Her Trl Irk Ayrmclnn Ortadan Kaldrlmas Uluslararas Szlemesi 2007 yl itibaryla 173 Devlet tarafndan onaylanmtr. Szleme, rk ayrmn tanmlar ve rk, renk, soy ve ulusal ve etnik kken temelinde ayrmclk yapmay yasaklar. Ayn zamanda, taraf devletlerin bu tarz eylemlerden kanmalarn ve toplum iinde ayrmclkla mcadele iin uygun nlemleri almalarn gerektirir. Irk Ayrmnn Ortadan Kaldrlmas Komitesi (CERD) devletlerin Irk Ayrmnn Ortadan Kaldrlmas Uluslararas Szlemesi ile uyumunu izler. - II.3.4. Kadnlara Kar Her Trl Ayrmcln Ortadan Kaldrlmas Szlemesi (CEDAW) 1979 ylnda BM genel Kurulunda onaylanan Kadnlara Kar her Trl Ayrmcln Ortadan Kaldrlmas Szlemesi, 20 devletin onaynn ardndan 3 Eyll 1981 ylnda yrrle girmitr. 30 maddenin yer ald szleme, kadna kar ayrmcln tanmn yapar ve bu ayrmcln sona erdirilmesi iin gerekli ulusal eylem gndemini oluturur. Szlemeyi onaylayan Devletler, kendi hukuki sistemlerinde kadn ve erkek eitlii ilkesini aktarmay, ayrmc mevzuat ilga etmeyi ve kadna kar ayrmcl yasaklayan bir mevzuat gelitirmeyi stlenirler. Bunun yan sra kadnlar ayrmcla kar etkili bir koruma sistemi gelitirmeyi ve kadnlara kar kiilerin, rgtlerin ya da giriimlerin ayrmc fiillerini ortadan kaldrlmas ykmll altna girerler. Trkiye bu szlemeyi 20 Aralk 1985 tarihinde onaylamtr. Szlemeye koyduu ekincelerin bir ksmn (15. madde 2-4 . paragraf, 16. madde 1 c,d,f ve g paragraar) 20 Eyll 1999 tari-
19
hinde kaldrm ancak 29. maddenin 1. paragraf ve 9. maddenin 1. paragrafndaki ekinceleri kaldrmamtr. Szleme erevesinde Kadnlara Kar Ayrmcln Ortadan Kaldrlmas Komitesi kurulmutur. Komite 1982 ylndan bu yana 23 yeden oluan Devletlerin szlme erevesindeki ykmllklerini yerine getirmede gsterdikleri performans izlemektedir. CEDAW Semeli Protokol: Szlemede yer alan haklardan birini ihlali durmunda ve i hukuk yollarnn tkendii durumlarda madurlarn bireysel bavurularn almak konusunda Komiteye yetki tanyan protokol, Trkiye tarafndan 22 Aralk 2000 tarihinde onaylamtr. - II.3.5. kence ve Dier Zalimce, nsanlk D veya Onur Krc Muamele veya Cezalandrmann nlenmesi Szlemesi (CAT) kence ve Dier Zalimce, nsanlk D ve Onur Krc Muamele veya Cezalandrmann nlenmesi Szlemesi, 1987de yrrle girmitir. Dier hkmlerinin yannda, ikence ve tecavzn sava zamannda silah olarak kullanlmasn yasaklar ve geri gndermeme yasan benimser. Bu sayede, hi bir taraf devlet bir insan, gittiinde ikenceye maruz kalma tehlikesiyle karlaacana dair dayanakl gerekeler varsa, baka bir lkeye ihra edemeyecek, geri gnderemeyecek ya da sulularn iadesi kapsamnda geri veremeyecektir. kenceye Kar Komite (CAT), devletlerin szlemeye uyumunu izler. kenceye Kar Komitenin ayn zamanda, szlemeyi onaylam bir devletin topraklarnda sistematik olarak ikence yapldna dair meru kantlar ieren, gvenilir bilgi ortaya ktnda, tefti etme gc vardr. Bu geniletilmi g olduka nemlidir: lkeniz gzden geirilmeye arlm olmasa da, Komiteye, lkenizde ikencenin yapldna dair herhangi bir belge gnderebilirsiniz. Bu gibi durumlarda Komite, baz yelerini temsilci olarak lkeyi ziyarete ve tefti etmeye gnderebilir. Devletin, szlemeyi onaylam olsa da, ibirlii yapma zorunluluu yoktur. kence ve Dier Zalimce, nsanlk D veya Onur Krc Muamele veya Cezalandrmann nlenmesi Szlemesi Semeli Protokol 22 Haziran 2006 tarihinde yrrle girmitir. Trkiye tarafndan 22 Haziran 2006 tarihinde imzalanan ancak henz onaylanmayan protokoln amac, bamsz ve uluslararas ve ulusal organlarn ikence ve dier zalimane, insanlk d ya da onur krc muamele ya da cezay nlemek iin kiilerin zgrlklerinde yoksun brakld yerlere dzenli ziyaretlerde bulunaca bir sistemin kurulmasn salamaktr. - II.3.6. ocuk Haklar Szlemesi (CRC) ocuk Haklar Szlemesi 1990da yrrle girmitir. BMnin tm dnyada en ok onaylanm insan haklar szlemesidir. ocuk Haklar Szlemesi sadece ocuklarn hak ve zgrlklerini teyit etmeyen; devletlerin, ocuklarn iinde byyebilecekleri eitli, ak ve hogrl ortamlar yaratmasn da gerektiren, geni kapsaml bir belgedir. Szleme, devletlere ocuklar korumalar iin yol gsterir. ocuklara kar, kim olduklarndan, ebeveyn ve ailelerinin kim olabileceinden dolay yaplacak ayrmcl yasaklar. Szleme ayn zamanda ocuun zgr bir toplumda, anlay, bar, hogr, cinsiyet eitlii ve tm insanlar aras dostluk ruhu iinde, sorumluluk sahibi bir yaam iin hazrlanmasn tasarlar. Bu deerler Szlemeyi, eitlilii savunmak ve demokrasiyi tevik etmek iin nemli bir kresel ara yapar. Devletlerin ocuk Haklar Szlemesi ile uyumunu ocuk Haklar Komitesi (CRC) izler.
20
- II.3.7. Tm Gmen ilerin ve Aile Fertlerinin Haklarnn Korunmasna Dair Uluslararas Szleme BMnin insan haklar anlamalarnn sonuncusu olan ve 2003te yrrle giren Tm Gmen ilerin ve Aile Fertlerinin Haklarnn Korunmasna Dair Uluslararas Szleme, gmen iilerin ve aile fertlerinin haklarn ierir. Szlemenin ierdii ykmllkler gmen gnderen devleti ilgilendirmekle birlikte; haklarn ou,, alc devleti ilgilendirir. Devletlerin bu szleme ile uyumu Gmen ilerin ve Aile Fertlerinin Haklarnn Korunmas Komitesi (CMW) tarafndan izlenir. - II.3.8. Herkesin Zorla Kaybedilmeye Kar Korunmasna Dair Uluslararas Szleme Henz yrrle girmemi olan bu szleme, 20 Aralk 2006 tarihinde Birlemi Milletler Genel Kurulunda kabul edilerek 6 ubat 2007 tarihinde imza ve onay srecine almtr. Trkiyenin henz imzalamad Szlemeyi imdiye kadar 61 Devlet imzalamtr. Szlemenin yrrle girebilmesi iin 20 Devletin onaylamas gerekmektedir. nsan Haklar Komitesinin 2001/46 sayl kararnn ardndan oluturulan bir alma Grubu tarafndan hazrlanan szleme, zorla kaybedilemelere kar kiilerin korunmasn amalayan szleme zellikle cezaszlkla mcadele konusunda nemli bir ara sunuyor. - II.3.9. Engellilerin Haklarna Dair Szleme Henz yrrle girmemi olan szleme 13 Aralk 2006 tarihinde Birlemi Milletler Genel Kurulu tarafndan kabul edilmi ve 30 Mart 2007 tarihinde imza ve onay srecine almtr. Trkiyenin de iinde yer ald 101 Devlet tarafndan imzalanan szleme, Macaristan ve Jamaika tarafndan onaylanmtr. Szlemenin yrrle girmesi iin en az 20 Devletin onaylamas gerekmektedir. Szlemeye ek bir Semeli Protokol de bu szleme ile birlikte, ayn tarihlerde BM Genel Kurulunda kabul edilerek 30 Mart 2007 tarihinde imza ve onay srecine almtr. Yrrle girmesi iin en az 10 Devlet tarafndan onaylanmas gereken bu Protokol, Trkiye tarafndan henz imzalanmamtr. imdiye dek 55 Devletin imza verdii Protokoln amac, Szlemede belirlenen haklarn Taraf devletler tarafndan ihlli durumunda bavurulabilecek bir Komitenin oluturulmasdr. II.4. BM zleme ve Denetleme Mekanizmalar Szleme organlar denetim ve yardm grevini be ayr yolla yerine getirmektedirler. 1. lke Raporlar: Szleme organlarnn hepsi, szleme hkmlerinin ilgili lkede uygulanmasnn ayrntlarna ilikin olarak taraf devletlerin sunmu olduklar raporlar incelerler. 2. Bireysel ikayetler: Baz szleme organlar, szlemede tannm olan haklarn bir taraf devlete ihll edildiini ileri sren bireyler tarafndan yaplan ikayetleri inceleyerek, ihllin gerekleip gereklemedii konusunda karar verirler. Ancak bu yetki szleme organlarnn beine tannmtr. 3. Devletleraras ikayetler: Szlemede yer alan haklarn bir taraf devlete ihll edildiini dnen dier bir taraf devlete ilgili komiteye ikayette bulunma olana tanmaktadr. Bu yndeki ikayetleri inceleme yetkisi szleme organlarndan drdne tannmtr.
21
4. nceleme/Soruturma: Szlemede yer alan haklarn taraf devlete ar ve sistematik bir ekilde ihll edilmesi durumunda, ilgili komiteye bu konuda inceleme/soruturma yapma yetkisi tanmaktadr. Ancak bu yetki szleme organlarndan yalnzca ikisine tannmtr. 5. Ziyaret Yntemi: Bu yntemden ama nceden dzenli ziyaretler yaparak ihlllerin nne gemektir. Bu yetki yalnzca bir komiteye tannmtr. Szleme organlar yukarda saylan bu be denetim yolunun yan sra szlemelerin taraf devletlerde etkili bir ekilde uygulanabilmesine yardmc olmak amacyla, genel yorumlar yaynlamaktadrlar. Genel Yorumlar ya da Genel Tavsiyeler genellikle ilgili szlemenin eitli hkmlerine aklk getirmekte ve devletlere raporlarn hazrlarken dikkat etmeleri gereken konularda yol gstermektedir. Genel yorumlar balayc olmamakla birlikte szlemelerin i hukukta uygulanmasnda nemli bir bir rehber ilevi grmektedirler. - II.4.1. zleme Komiteleri Birlemi Milletler Szlemeleri kapsamnda oluturulmu Komiteler aada verilmitir: nsan Haklar Komitesi: 1976 ylnda iler hale gelen nsan Haklar Komitesi, 18 bamsz uzmandan oluur. Taraf Devletlerin Medeni ve Siyasal Haklar Szlemesi kapsamndaki ykmllklerini yerine getirip getirmediklerini denetler ve bireylerin bu szlemede dzenlenen haklardan gerekten yararlanmasn salamaya alr. Komite bu erevede, - Szlemeye taraf devletler tarafndan dzenli aralklarla sunulan raporlar inceler ve bu raporlar zerinde yorumlar yapar; - zel ihll durumlarnda bireyler tarafndan sunulan iddialar inceler. - Ayrca, Komite, Szlemeye taraf devletlerin raporlama ykmllklerinin kapsamn belirleyen ve Szlemede yer alan her bir hakkn ieriine dair Genel Yorumlar hazrlamaktadr. nsan Haklar Komitesi kuruluundan bu yana 31 Genel Yorum hazrlamtr Ekonomik, Sosyal ve Kltrel Haklar Komitesi Ekonomik, Sosyal ve Kltrel Haklar Komitesi, Ekonomik, Sosyal ve Kltrel Haklar Uluslararas Szlemesinin imzac lkeler tarafndan uygulanmasn izleyen 18 bamsz uzmandan oluan bir organdr. Bu Komite ECOSOCun 1985/17, 28 Mays 1985 Karar ile Szlemenin IV. Blmnde yer alan BM Ekonomik ve Sosyal Konseyine verilen izleme fonksiyonunu yerine getirmek iin kurulmutur. Szlemeye ye btn imzac lkeler haklarn nasl uygulandna dair dzenli raporlarn Komiteye sunmakla ykmldrler. Devletler Szlemeye taraf olduktan iki yl sonra balang raporunu ve bundan sonrada her be ylda bir raporlarn sunmak zorundadrlar. Komite her raporu inceler ve ilgili ye devlete kayglarn ve tavsiyelerini nihai izlenimler eklinde dile getirir. Komiteye bireysel bavurular ele alma hakkn tanyan Szlemeye ek bir taslak Tercihli Protokoln yaplmas hazrlklar 1996 Temmuz ayndan bu yana sremektedir. Bu nedenle Komiteye bireysel bavuru sz konusu deildir. Komite, Szlemenin ilgili maddeleri hakknda imdiye kadar 18 Genel Yorum retmitir.
22
Irk Ayrmclnn Ortadan Kaldrlmas Komitesi Irkla Dayal Ayrmcln Yok Edilmesi Komitesi (CERD) Irkla Dayal Her Trl Ayrmcln Yok Edilmesi Szlemesinin imzac lkeler tarafndan uygulanmasn izleyen bamsz uzmanlardan oluan bir organdr. Szlemeye taraf devletler, haklarn nasl uygulandna dair dzenli raporlarn Komiteye sunmakla ykmldrler. Devletler Szlemeye taraf olduktan bir yl sonra balang raporunu ve bundan sonrada her iki ylda bir raporlarn sunmak zorundadrlar. Komite her raporu inceler ve ilgili ye devlete kayglarn ve tavsiyelerini nihai izlenimler eklinde dile getirir. Szleme, Raporlama prosedrne ek olarak Komisyonun izleme ilevini yerine getirmesi iin mekanizma oluturmutur: Erken-uyar prosedr, lkeler-aras ikayetlerinin incelenmesi ve bireysel ikayetlerin incelenmesi mekanizmalar. Komite, Szlemede yer alan insan haklar kurallarnn ieriine ilikin Genel Tavsiyeler olarak adlandrlan 31 yorum yaynlamtr. Kadnlara Kar Ayrmcln Ortadan Kaldrlmas Komitesi Kadnlara Kar Her Trl Ayrmcln Ortadan Kaldrlmas Szlemesinin 18. Maddesi erevesinde kurulan Komite 1982 ylndan bu yana ilevini srdrmektedir. Komite, Szlemeye Taraf Devletlerin nerdii 23 uzman yeden olumaktadr. Bu uzmanlarn alma sresi drt yldr. Szlemenin 21. Maddesi Komiteye Taraf Devletlerin sunduu raporlar zerinden nerilerde bulunma ve genel tavsiyelerde bulunma yetkisi vermitir. Komite bugne kadar toplam 25 Genel Tavsiye retmitir. Szlemeye ek Semeli Protokol araclyla Komiteye inceleme/soruturma ve bireysel bavuru alma yetkisi tannmtr. Semeli Protokole taraf olan devletlerde ciddi ve sistematik kadn haklar ihllleri sz konusu olduunda Komitenin soruturma/inceleme yetkisi domaktadr. kenceye Kar Komite Komite (CAT), kencenin ve Gayri nsani Dier Kk Drc Muamelenin veya Cezann nlenmesi Szlemesinin ye devletlerce uygulanmasn izleyen bamsz uzmanlardan oluan bir organdr. Szlemeye ye btn imzac lkeler haklarn nasl uygulandna dair dzenli raporlarn Komiteye sunmakla ykmldrler. Devletler Szlemeye taraf olduktan bir yl sonra balang raporunu ve bundan sonrada her drt ylda bir raporlarn sunmak zorundadrlar. Komite her raporu inceler ve ilgili ye devlete kayglarn ve tavsiyelerini nihai izlenimler eklinde dile getirir. Szleme, Raporlama prosedrne ek olarak Komisyonun izleme fonksiyonunu icra etmesi iin mekanizma kurmutur: Komite belli artlar altnda ayn zamanda bireysel bavurular inceleyebilir, Szlemenin kendilerine tand haklarn ihll edildiine dair bireysel bavurular alabilir, soruturma aabilir ve devletler aras ikyetleri inceleyebilir. 22 Haziran 2006 tarihinde yrrle giren Szlemeye ek Tercihli Protokol ile ye lkelerdeki ulusal kurumlarla beraber lke iindeki gzalt yerlerinin ziyaret edilip incelenmesine olanak salanmtr. Komite, tematik konular zerine genel yorumlar olarak da bilinen insan haklar kurallarnn ieriinin yorumlanmasn yaynlar.
23 nsan Haklar Eiticileri in Bavuru Kitab
ocuk Haklar Komitesi ocuk Haklar Komitesi (CRC) ocuk Haklar Szlemesinin ye devletlerce uygulanmasn izleyen bamsz uzmanlardan oluan bir organdr. Komite ayn zamanda silahl atmalara ocuklarn alnmas ve ocuk sat, ocuk fahielii ve ocuk pornografisi zerine iki Tercihli Protokoln uygulanmasn da izler. Szlemeye ye btn imzac lkeler haklarn nasl uygulandna dair dzenli raporlarn Komiteye sunmakla ykmldrler. Devletler Szlemeye taraf olduktan iki yl sonra balang raporunu ve bundan sonrada her be ylda bir raporlarn sunmak zorundadrlar. Komite her raporu inceler ve ilgili ye devlete kayglarn ve tavsiyelerini nihai izlenimler eklinde dile getirir. Komite, iki Semeli Protokol imzalam olan lkeler tarafndan sunulmas zorunlu olan ek raporlar da gzden geirir. Bireysel bavurular almaya yetkili baka dier komitelere ocuk haklarnn ihll edildii gerekesiyle bavurabilmesine ramen bu Komite bireysel ikyetlere bakamaz. Komite, tematik konular zerine genel yorumlar olarak da bilinen insan haklar kurallarnn ieriinin yorumlanmasn yaynlar ve genel tartmalar iin zel gnler organize eder. Gmen iler Komitesi Btn Gmen ilerin ve Aile yelerinin Haklarnn Korunmas Komitesi, Btn Gmen ilerin ve Aile yelerinin Haklarnn Korunmas zerine Uluslararas Szlemesinin ye devletlerce uygulanmasn izleyen bamsz uzmanlardan oluan bir organdr. Szlemenin en yeni organ olan bu Komite ilk toplantsn Mart 2004 te gerekletirmitir. Szlemeye taraf btn lkeler haklarn nasl uygulandna dair dzenli raporlarn Komiteye sunmakla ykmldrler. Devletler Szlemeye taraf olduktan bir yl sonra balang raporunu ve bundan sonrada her be ylda bir raporlarn sunmak zorundadrlar. Komite her raporu inceler ve ilgili ye devlete kayglarn ve tavsiyelerini nihai izlenimler eklinde dile getirir. Komite, tematik konular zerine genel yorumlar olarak da bilinen insan haklar kurallarnn ieriinin yorumlanmasn yaynlar. - II.4.2. Taraf Devlet Raporlar Birlemi Milletler insan haklar szlemelerine taraf olan devletler, bu szlemelere ilerlik kazandrmak amacyla alm olduklar nlemler ve bu bakmdan salam olduklar gelimeler konusunda szleme organlarna raporlar sunarlar. Rapor sunma ykmll btn szlemelerde yer alan zorunlu bir yntemdir. Devletler rapor ykmlln yerine getirmek iin, szlemenin kendileri asndan yrrle girdii tarihten itibaren belirli bir dnem iinde balang raporunu sunarlar. Balang raporunun gnderilmesinden sonra Szlemelerin her birinde belirtilen srelerde devletlerden dzenli aralklarla ek rapor sunmalar istenmektedir (periyodik raporlar). Devletler bu raporlarda genellikle balang raporlarndan bu yana geen sre iinde szlemeyi uygulamak iin alm olduklar ek nlemler hakknda bilgi verirler. Periyodik raporlarn nemli yn, komitelerin bir nceki rapora ilikin nihai gzlemlerinde yer alan tavsiyeler dorultusunda taraf devletlerin atm olduu admlar hakknda komiteye bilgi vermeleridir. Devlet raporlarnn incelenmesinde komiteler tarafndan izlenen yntemde baz farkllklar olmasna ramen temel zellikler ayndr. Komiteler
24
raporu inceleyecei oturumdan nce sorunlarn bir listesini hazrlar ve bunlar ilgili devlete iletir. Hazrlanan bu liste raporda ihmal edilmi olan ek bilgileri isteme olanan da komiteye vermektedir. Komiteler ayrca raporlarn hazrlama srecinde devletlere yardmc olmas iin rehberler yaynlarlar. Raporlarn incelenmesini komiteler tarafndan kabul edilen nihai gzlemler izlemektedir. Bunun amac, devletlere szlemelerde yer alan haklar uygulamalarnda ek admlar atmalar konusunda tavsiyelerde bulunmaktr. Nihai gzlemlerde; devletler tarafndan gerekletirilen ilerlemeler aklanmakta, ayrca szleme hkmlerini daha etkili hale getirmek iin atlmas gereken dier admlar belirlenmektedir. Devletler genellikle raporlarn ge sunmaktadr. Hi rapor sunmayan devletler de olabilmektedir. Bu devletlere kar yaptrm uygulanmasna izin veren bir dzenleme yoktur. Komiteler rapor sunmayan devletlere bu konuda yalnzca hatrlatma yapabilmektedirler. Sunulan raporlarnn bir ksm gerekli bilgileri iermemektedir. Bu noktada STlerin mdahalesi iin bir frsat ortaya kar. Bir komite bir devletin insan haklar kaytlarn inceleyip kendi nerilerini hazrlarken, ilgili devletin anlamaya uyup uymadna dair STler tarafndan yaplacak yorumlar kabul eder. Herhangi bir ST bu tarz yorumlar sunabilir. Bu yorumlara glge rapor denir; nk devletin kendisinin komiteye sunduu raporu glgeler. - II.4.3. Bireysel ikayetler Komitelerin dier nemli bir grevi de szlemede yer alan haklarn taraf bir devlete ihll edildiini ileri sren bireyler tarafndan yaplan ikayetleri incelemektir. Bu yetki komitelerden yalnzca beine tannmtr. Bunlar, - nsan Haklar Komitesi, - Kadnlara Kar Ayrmcln Kaldrlmas Komitesi, - kenceye Kar Komite, - Irk Ayrmclna Kar Komite ve - Gmen ilerin Korunmas Komitesidir. Ancak sz konusu komitelerin bireyler tarafndan yaplan ikayetleri inceleyebilmeleri iin, ilgili szlemelere taraf olan devletlerin komitelerin bu yndeki yetkisini kabul etmi olmas gerekir. Komiteler bu yetkiyi tanmayan devletlere kar yaplan ikayetleri inceleyemezler. Komitelerin bireysel ikayetleri inceleme yntemleri arasnda baz farkllklar olmakla beraber genel kurallar byk lde ayndr. Komiteler bir ikayeti ncelikle kabul edilebilirlik koullar asndan inceler. Bir bavurunun kabul edilebilir bulunmas iin; - Bavurunun yazl olmas - Bavuran kiinin kimliinin ak olmas - Bavurunun aka temelsiz ve yeterli dayanaktan yoksun olmamas - Hakknda bavuru yaplan devletin Szlemeye ve Komitenin bireysel ikayet bavurularn inceleme yetkisini tanm olmas - hllin, aleyhine bavuruda bulunulan devletin bu yetkiyi tand tarihten sonra meydana gelmi olmas, ve - hukuk yollarnn tketilmi olmas gerekir. (Ancak i hukuk yollar makul olmayan bir
ekilde uzuyorsa veya etkili sonu verme ihtimali zayf ise, mevcut i hukuk yollarnn tketilmesi koulu aranmamaktadr.) Komiteler kabul edilebilirlik koullarn tayan ikayetleri esas asndan incelemeye gemektedirler. ikayetler, bavurucularn ve hakknda bavuru yaplan devletlerin sunduu yazl bilgiler temelinde incelenir. Komitelerin ikayet konusu olan olay hakknda dorudan aratrma yapma, tank dinleme ya da duruma yapma yetkisi yoktur. Komiteler inceleme srecinin her aamasnda ve ikayetle ilgili kararlarn vermeden nce, bavurucuya ynelik telafisi olanaksz bir zararn gerekleme olasl sz konusu ise, bunu nlemek iin gerekli olan geici nlemlerin alnmas yolunda taleplerini ilgili devlete iletebilirler. Bavurular esas asndan inceleyen komiteler, szlemenin ihll edilip edilmediine karar vermekte ve ihll olduu sonucuna varrsa, zm yollar konusunda ilgili devlete nerilerde bulunmaktadrlar. Komitelerin bireysel ikayetlere ilikin olarak vermi olduu kararlar balayc deildir. Ancak birok vakada taraf devletler komitelerin kararlarn uygulamlar ve ikayetilere zm yollar salamlardr - II.4.4. Soruturma/nceleme Bu yntemi iletme yetkisi yalnzca iki komiteye, kenceye Kar Komite ve Kadnlara Kar Ayrmcln Kaldrlmas Komitesine tannmtr. Her iki komite de taraf devletlerden birinde ilgili szlemenin ciddi, ar ve sistematik bir biimde ihll edildii konusunda gvenilir bilgiler aldnda kendi inisiyatifiyle soruturma balatabilir. Her iki komiteye tannm olan soruturma yetkisi Devletler tarafndan istee bal bir yetkidir. Soruturma ynteminde her iki komitenin izledii yol benzerdir. Soruturma yntemi, szlemede yer alan haklarn bir taraf devletin lkesinde sistematik bir ekilde ihll edildiini gsteren gvenilir bilgilerin Komite tarafndan alnmas ile balar. Komite, ilgili taraf devleti elde edilen bilgilere ilikin gzlemlerini sunmaya ve bilgilerin incelenmesinde ibirlii yapmaya davet eder. Komite, taraf devletin gzlemlerine ve elde ettii dier balantl bilgilere dayanarak bir ya da birka yesini gizli bir soruturma yapmak ve komiteye acilen rapor sunmak zere grevlendirmeye karar verebilir. Grevlendirilen yelerin ulat sonular komite tarafndan incelenir ve komitenin nerileri ile birlikte taraf devlete iletilir. Komite, Gerekli grdnde ilgili devletin lkesine bu devletin rzasnn olmas koulu ile ziyaret dzenleyebilir. Komite, yntemin sonularnn ksa bir zetine kendi yllk raporu iinde yer vermeye karar verebilir. - II.4.5. Dzenli Ziyaretler Koruma yntemlerinden sonuncusu dzenli ziyaret yntemidir. Bu yntem kenceye Kar Szlemenin bu konuyu ele alan Semeli Protokolnde dzenlenmitir. Protokol 2002 ylnda kabul edilmi ve 22 Haziran 2006 tarihinde yrrle girmitir. Taraf lkelerdeki gzalt merkezlerine yaplacak dzenli ziyaretler yoluyla ikence ve kt muamelenin nceden nlenmesi amalanmaktadr. Protokol 10 bamsz uzmandan oluan bir alt komite kurulmasn ngrmektedir. kenceyi nleme Alt Komitesi olarak adlandrlan komitenin yeleri taraf devletlerdeki btn gzalt merkezlerine ziyaret dzenleyebilme yetkisine sahiptir. Protokol, Taraf devletlere de bu alanda almak zere bamsz ulusal koruma mekanizmalar oluturma grevi yklemektedir.
26
II.5. Szlemelere Ek Mekanizmalar Szlemelere Dayal mekanizmalarn ou yava hareket eder, ihll rneklerini belgeler ve devletlere, devam eden ykmllklerini hatrlatr. Fakat, acil bir durum ortaya ktnda biri ani iddete veya tehlikeye maruz kaldnda, bir devlete eyleme gemesi iin acilen bask yapmak gerektiinde bavurulabilecek en iyi yol deildirler. Daha acil bu gibi durumlar iin bavurulabilecek yerler, Szlemelere ek mekanizmalardr. Anlama ya da szlemelere bal olmayan bamsz alan Szlemelere ek mekanizmalarn merkezinde Birlemi Milletler nsan Haklar Konseyi bulunur. - II.5.1. BM nsan Haklar Konseyi nsan Haklar Komitesinden farkl olan nsan Haklar Konseyi (HCR), ylda bir ka defa svire, Cenevrede toplanan, 47 lkeden oluan devletler aras bir organdr. Konseye yelik BM iindeki lkeler arasnda dnml olarak gerekleir. Her ye devlet, Cenevre toplantsna katlmak iin bir delegasyon atar. Bu temsilciler, szleme organlar yeleri gibi bamsz deil; devletlerinin pozisyonunu temsil eden uzmanlardr. Bu nedenle nsan Haklar Komitesi bamsz, uzman bir organken; nsan Haklar Konseyi politik bir yapdr. Konseyin toplantlar srasnda STlerin ifadeleri dinlenir; delegasyonlar arasnda anlamalar yaplr; teklier geer; Genel Kurula ilerdeki eylemler iin neriler verilir. Konsey, ayn zamanda, byk ve kk lkelerin, tm dnyadan sivil gruplarn ve insan haklar savunucularnn ilgilendikleri konular seslendirebilecekleri bir forum olarak da hareket eder. Bu yanyla insan haklarnn tartld temel BM forumudur. Konsey, 1946da, nsan Haklar Evrensel Beyannamesinin ve dier insan haklar anlamalarnn taslaklarn hazrlamak amacyla kurulan nsan Haklar Komisyonunun (CHR) halefidir. nk BM ye devletlerinin, CHRnin gvenilirliinin gittike azalmas ve yapsnn yksek dzeyde politize olmas sonucu, yerini alacak yeni bir organ oluturmaya karar vermesi sonucu kurulmutur. Bununla beraber, bu yeni organ Komisyon tarafndan oluturulmu ou mekanizmay sakl tutmutur. Konsey, Komisyonun mirasna da dayal olarak, bilgi toplamak ve tepki vermek iin belirli yollar bulmutur. Bu yollar aada belirtilmitir: (a) zel Raporlar ve (b) alma gruplar. II.5.1.1. zel Raportrler zel Raportrler, insan haklar ihlllerinin belirli alanlaryla ilgilenmesi iin Konsey tarafndan atanan kiilerdir. Grev sreleri bazen yenilenebilmekle birlikte; belirli bir dnem iin grev yaparlar. Yl boyu yaptklar aratrmalarnn sonularn ve eylem nerilerini ieren bir yllk raporu Konseye sunarlar. Bu srada hkmetlerle srekli iletiim iindedirler ve mmkn olan durumlarda vaka bulgulamay stlenirler. Kendilerine acil durumlar bildirildiinde, dorudan ilgili hkmete yazabilirler. Sre iinde rendikleri her ey raporlarnn bir paras olur. ki tr zel Raportr bulunur: - Belirli bir lkedeki insan haklar durumunu inceleyen zel raprtr
27
- Belirli bir konuyu inceyen zel raprtr (rnein insan haklar ihlllerini yaratan bir faktr, bir neden veya ihll tehlikesine ak olan belirli bir grup). Konseye ye lkelerin ou, belirli bir lkede ciddi insan haklar ihlllerinin olduu konusunda hemfikir olduklarnda, o lkeyi incelemek zere birinci tr zel Raportr atanr. u anda zel raportr olan lkeler Beyaz Rusya, Kba, Liberya, Kongo Demokratik Cumhuriyeti, Haiti ve Myanmar Birliidir. Konsey yelerinin ounluunun bir konunun zel ilgi ve inceleme gerektirdii konusunda hemfikir olmas durumunda ise ikinci tr bir zel raportr yani Tematik Raportr atanr. Bu raportrler, BMnin insan haklar yapsnn en ulalabilir paralardr. Bir zel Raportre, onlarn vekalet alanna girdiini dndnz insan haklar ihllleri hakknda bilgi vermek istediiniz zaman yazabilirsiniz (www.ohchr.org adresine gidin ve iletiim bilgileri iin zel Prosedrler blmne bakn). Ayrca daha fazla bilgi almak veya zel eylem talep etmek iin Raportrden hkmetle iliki kurmasn isteyebilirsiniz. Raportrlerin ou, eitli lkelerde vaka bulgulama grevini yrtr. Eer lkenize bir zel Raportr geliyorsa, bir toplant ayarlamaya (Cenevredeki Yksek Komiser Ofisi ile balantya geerek) aln; o zaman meselelerinizi dorudan anlatabilirsiniz. a) Yargsz veya Keyfi nfazlar Raportr: Bu raportrn ele almas gereken geni bir alan vardr: - Devlet grevlileri tarafndan veya devlet grevlilerinin gz yummas sonucunda ldrlen insanlarla ilgili olaylar; - Sadece devletin elinde iken deil, ayn zamanda fiilleri devlet tarafndan tolere edilen askeri nitelikteki gruplar veya zel bireylerin ellerinde iken maruz kalnan lmler veya lm tehditleri; - Kadnlarn maruz kald namus cinayetleri ve devletin nleyemedii ve aydnlatmay baaramad veya baarmak istemedii dier lm olaylar; - Gzaltnda iken ikence, ihmal, zor kullanma veya nezarethane artlar nedeniyle maruz kalnan lmler; - Ayrmc bir ekilde veya bir yarglama sonrasnda idam cezasnn verilmesi olaylar. b) Dnce ve fade zgrl zel Raportr: Bu Raportr, dnce ve ifade zgrln kullanan insanlara kar tehdit, iddet, taciz ve dier ihll biimlerinin nasl yneldiini inceler. Raprtrn inceledii belli bal alanlar unlardr: - inanlar ifade etmeyi veya bilgi aktarmay su sayan yasalar; - politik dncelerin aklanmasna kar ayrmclk, - iddet veya misilleme; - inanlarla ilgili dncelerin aklanmasna kar din nderlerinden gelen ve misillemeye davet eden veya bunu emreden fermanlar; - radyo istasyonlar veya gazete ofislerinin kapatlmas ve yayn veya grsel materyale el konulmas; - iyerinde veya zgrlnden mahrum braklma hallerinde ifade zgrl. c) kence zel Raportr: Bu Raportr, ikenceyle ilgili sorunlar incelemek, olaylarla ilgili salam ve gvenilir bilgi edinmek ve etkili ekilde karlk vermek iin atanr. Raportrn ilgilendii olaylarn byk blmn, zgrlkden mahrum braklma srasnda meydana gelen veya gvenlik grevlileri ve yar askeri kiiler tarafndan yaplan tacizler oluturur. Raportr,
28
zgrlnden mahrum brakld esnada kadnlara kar yaplan tecavz ve cinsel tacizleri de ikence kapsamnda tanmlar. Raportre, ve CATa gre ikence, devletin tacizde pay olduu durumlarda var olur. Bununla beraber, devletin engellemek veya karln vermekte etkin davranmad her durumda, zel kiilerin yapt ikence ve kt muamele iddialarnn da Raportre bildirilmesi gerekir. d) Eitim Hakk zel Raportr: Raportrn grevi, eitim hakknn gelitirilerek uygulanmas, temel eitim alabilme ve bu hakkn hayata geirilmesi konusunda karlalan zorluklar hakknda bildirimlerde bulunmaktr. Bu balamda devletlerin, organizasyonlarn, BM organlarnn ve ilgili dier uluslararas organizasyonlarla ve sivil toplum rgtlerinin yorumlar gz nne alnr. zel Raportr ayn zamanda, eitimle ilgili uluslararas insan haklar standartlarnn otoritelerce uygulanmad kiisel olaylarda, hkmetlerden nce mdahale edebilir. e) Dini Hogrszlk zel Raportr: Bu zel Raportrn veklet alan, BMnin Her Trl Dini Hogrszlk ve Din ve nan Temelinde Yaplan Ayrmcln Engellenmesi Beyannamesi tarafndan belirlenir. 1986 ylnda verilen karara dayanarak bu alan, sadece dini inanca kar hogrszl deil; fakat ayn zamanda onun temelinde gerekleen hogrszlk ve arl da iermektedir. Haziran 2004te, Asma Jahangir yllk bir dnem iin din ve inan zgrlyle ilgili zel Raportr olarak atanmtr. Temel olarak bireylerin korunmasna ve zellikle iddia edilen din ve inan zgrl hakk ihlllerinin izlenmesine odaklanan Raportrn faaliyetleri, genellikle yaplan ziyaretlerden, bireylerden, sivil toplum rgtleri (ST) de dhil olmak zere eitli kaynaklardan elde edilen bilgilere gre gerekletirilmektedir. 12 Kasm 2004ten 30 Kasm 2005e kadar geen sre ierisinde, aralarnda Trkiyenin de bulunduu 36 farkl lkeye toplam 84 bildirim gnderilmitir. f) Kadna Ynelik iddet zel Raportr: Bu Raportr, kadna ynelik iddetle bu iddetin nedenleri ve sonular hakknda bilgi toplamak; ayrca, bu duruma zm bulma ve sorunlar ortadan kaldrma yollar hakknda nerilerde bulunmak iin atanmtr. alma alan, kadnn zel ve kamusal alanda grd iddeti ierir. Raportr, mteakip raporlarnda, ev ii iddet ve geleneksel pratiklerin etkilerini de ierecek biimde aile ii iddet; tecavz, cinsel iddet, cinsel taciz, insan ticareti ve zorla fuhu yaptrmay ierecek biimde toplum ii iddet; gmen iilere ynelik iddet; dini arln etkileri; tutukluluk ve silahl atma durumlarnda kadnlara ynelik iddetle, mlteci ve dhili olarak yerinden edilmi kadnlara kar iddeti ierecek biimde, devlet tarafndan yaplan veya gz yumulan iddet zerine odaklanr. Raportr, kadn cinselliinin kstlanmas ve dzenlenmesine tekrar tekrar dikkati ekmektedir. 2003ten beri bu grev, Trkiyeden Yakn Ertrk tarafndan yrtlmektedir. g) nsan Haklar Savunucular Genel Sekreterlii zel Temsilcisi: zel Temsilcinin veklet alan 1998 tarihli nsan Haklar Savunucular Beyannamesinin uygulamasn desteklemek amacyla 2000de oluturulmutur. zel Temsilcinin grev alann, insan haklar savunucularnn durumlar hakknda bilgi edinmek, hkmetlerle ve dier ilgili aktrlerle diyalog kurmak ve savunucularn korunmasn gelitirmek iin nerilerde bulunmak oluturur. zel Temsilci, dnya genelinde insan haklar savunucularnn durumunu yakndan izler ve taciz edilen, saldrya maruz kalan veya hapsedilen savunucularla ilgili bilgi aldnda hkmetlere mdahale eder. h) Dier zel Raportrler: Herkesin Ulalabilir En st Seviyede Fiziksel ve Akli Salktan Yararlanma Hakk zel Raportr, Aznlklar Bamsz Uzman ve Irkln ada Biimleri, Irk Ayrmcl, Yabanc Dmanl ve lgili Hogrszlk zel Raportr.
29
II.5.1.2. alma Gruplar alma Gruplar, Konsey tarafndan atanan ve belirli konularla ilgilenen kk komitelerdir. Grevleri arasnda, hkmetlerle balantya gemek ve bireysel olaylarla ilgili daha fazla bilgi talep etmek bulunur. Bu, bir kiinin daha fazla zarar grmesini hzlca engellemek iin uluslararas basknn acilen gerektii durumlarda olduka faydal olabilir. alma Gruplarnn iki zel ilgi alan unlardr: a) Zora Dayal veya stem D Kayplar le lgili alma Grubu: Be yeden oluan grup, hkmet grevlileri veya hkmetin izniyle alan zel kiiler tarafndan tutuklandktan, hapsedildikten veya karldktan sonra, akbetinden haber alnamayan veya bulunduu yer bilinemeyen insanlarn durumlarn aratrr. Amac, bu insanlarn nerede olduunu veya balarna ne geldiini hkmetlere aklattrmaktr. alma grubu hkmete, kayp kii hakknda sorduu soruyu ieren resmi bir mektup yazar. Geleneksel olarak Grup, sadece kayp kiinin aile yelerinden gelen istekleri kabul eder. Aile yesi gevek bir ekilde tanmlanmtr; rnein ayn cinsiyete sahip eleri kapsayp kapsamad ak deildir. Bununla birlikte, STler aile yeleri adna hareket ettiklerini aka belirttiklerinde veya kayp kiinin ailesinin neden bir istekte bulunamadn akladklarnda, onlardan gelecek istekleri de kabul edecektir. b) Keyfi Olarak zgrlnden Mahrum Brakma alma Grubu: Bu be kiilik komite, insanlarn zgrlnden mahrum brakld tr olay inceler: - Adil yarglanma hakknn inendii durumlar (rnein, nyargl muamele, zorla itiraf veya yasal yardmn olmamas gibi nedenlerle); - nsanlarn, insan haklarn kullanmalarndan tr zgrlnden mahrum brakld durumlar - Hibir yasal zemin veya sre olmadan, tamamen keyfi bir ekilde zgrlnden mahrum braklma durumlar. Bu alma Grubu bir olayla ilgili kendisiyle balantya geildiinde, hkmete hzlca bir tebligat yollar. Olayla ilgili kii veya kiilerin neden zgrlklerinden mahrum brakldklarn sorar ve salverilmeleri iin Hkmeti zorlar. zel Raportrlere ve alma Gruplarna yapacanz bildirimler, olayla ilgili sahip olduunuz tm bilgiyi kapsamaldr - fakat, bilmeyi isteyeceiniz tm ayrntlar bilmeseniz de yine de onlara yazmalsnz! - II.5.3. BM nsan Haklar Yksek Komiseri nsan Haklar Yksek Komiserlii, Birlemi Milletlerin Aralk 1993teki Genel Kurulunda oluturulmutur. Komiser, insan haklarn gelitirme ve BM iindeki insan haklar aktiviteleriyle ilgili ba mevkidedir. Ayn zamanda, tm ye lkelerle insan haklar konusunda bir diyalog yrtmek zorundadr. Yksek Komiserin politikalar, Cenevre (svire)de konumlanm olan nsan Haklar Yksek Komiseri Ofisi (OHCHR) tarafndan uygulanr. Ayn zamanda, anlama organlar, nsan Haklar Konseyi ve zel Raportrlere tm destei salar. II.6. Son Sz BM sistemleri size uzak grnebilir; fakat bunlara kolaylkla ulaabilirsiniz. Tek ihtiyacnz, lkenizdeki insan haklar ihllleri hakknda, oumuzun hlihazrda sahip olduu bilgi ve buna ek olarak bir mektubun zerine pul yaptrmak ya da bir e-posta gndermek iin gereken enerji.
30
Ve hatta biraz daha zaman, dnce ve aba harcayarak bu sistemlerin sizin iin nemli sonular ortaya karmasn salayabilirsiniz. Eer bir Birlemi Milletler zel Raportrne veya bir szleme organna insan haklar ihlllerini belgelerseniz ve bu bilgi raporlarnda yer alrsa, bu kaydn sorunlar zme yaklatracak bir ekilde kullanma sorumluluu byk lde size ait olacaktr. rnein, ortaklklar oluturmak iin Raportrn nerilerini lkenizdeki dier STlerin dikkatine sunabilirsiniz; medya kampanyalarnda veya dorudan hkmete lobi yapmak iin kullanabilirsiniz. BM gibi bir kurum tarafndan retilmi ifadeler kullanldnda, gerekten etkilere yol aabilir. Fakat en nemli etkisi, kendi sesinizi daha duyulur hale getirmenizdir. OHCHR ve BM insan haklar sistemi iin ltfen www.ohchr.org adresine baknz.
Tablo 1. Birlemi Milletler Temel nsan Haklar Szlemelerinin mza, Onay ve Yrrlk Tarihleri ile Kanunu ve Resmi Gazetede yaynlanan Bakanlar Kurulu Kararn Gsteren Tablo Szleme mza Onaylayan Kanun ve RG Yrrle Koyan Bakanlar Kurulu Karar ve RG ekince ve Beyanlar
BM Szlemesi
15.08.1945 tarihli 4801 sayl kanun, 24.08.1945/6092 RG
Milletleraras Adalet Divan Stats
Milletleraras Adalet Divan Yarg Hakk
Uluslararas alma rgt Stats ve Filadelya Beyannamesi nsan Haklar Evrensel Beyannamesi
09.02.1948 tarihli 5175 sayl kanun, 16.02.1948/6833 RG 06.04.1949 tarihli 9119 sayl Bakanlar Kurulu karar, 27.05.1949/7217 RG
Szleme
mza
Onaylayan Kanun ve RG
Yrrle Koyan Bakanlar Kurulu Karar ve RG 25.03.1950 tarihli 5630 sayl kanun, 29.03.1950 RG
ekince ve Beyanlar
Soykrm Suunun nlenmesine Ve Cezalandrlmasna Dair Szleme Mltecilerin Hukuki Durumuna Dair Szleme
23.03.1950
24.07.1951
Mltecilerin Hukuki Durumuna Dair Protokoln 31 Temmuz 1968den itibaren yrrle girmesine dair Bakanlar Kurulu karar
Mlteciler Stats Ynetmelii
25.09.1968 tarihli 6/10733 sayl Bakanlar Kurulu karar, 14.10.1968/ 13026 RG
Mlteciler Stats Ynetmelii
14.09.1994 tarihli 94/6169 sayl Bakanlar Kurulu karar, 30.11.1994/ 22127RG
Kadnlarn Siyasi Haklar Szlemesi
25.05.1959 tarihli 7288 sayl kanun, 02.06.1959/10220 RG 11.06.1985 11.06.1985 tarihli 3232 sayl kanun, 25.06.1985/18972 RG 24.07.1985 tarihli 85/9722 sayl Bakanlar Kurulu karar, 14.10.1985/ 18898 RG
Kadnlara Kar Her Trl Ayrmcln nlenmesine Dair Szleme
Szleme
mza
Yrrle Koyan Bakanlar Kurulu Karar ve RG
ekince ve Beyanlar
Kadnlara Kar Her Trl Ayrmcln nlenmesi Szlemesi Deiiklii
Kadnlara Kar Her Trl Ayrmcln nlenmesi Szlemesine likin htiyari Protokol (Bireysel Bavuru)
08.09.2000
kence Ve Dier Za- 25.01.1988 limane, Gayri nsani veya Kltc Muamele Veya Cezaya Kar Szleme
ocuk Haklarna Dair Szleme
14.09.1990
ocuk Haklarna Dair Szlemede Yaplan Deiiklik
21.03.1996 05.08.1999 tarihli 4438 sayl kanun, 08.08.1999/23780 RG 08.09.2000 16.10.2003 tarihli 4991 sayl kanun, 21.10.2003/25266 RG
ocuk Haklarna Dair Szlemeye Ek ocuklarn Silahl atmalara Dahil Olmalar Konusundaki htiyari Protokol
Szleme
mza
ekince ve Beyanlar
ocuk Haklarna Dair Szlemeye Ek ocuk Sat, ocuk Fahielii ve ocuk Pornograsi ile lgili htiyari Protokol Birlemi Milletler Siyasi ve Medeni Haklar Szlemesi
08.09.2000
15.08.2000
2003/5851 sayl Bakanlar Kurulu karar, 21.07.2003/ 25175 RG
Birlemi Milletler Siyasi ve Medeni Haklar Szlemesine ekli htiyari Protokol (Bireysel Bavuru)
03.02.2004
2006/10692 sayl Bakanlar Kurulu Karar, 05.08.2006/ 26250 RG
Birlemi Milletler Siyasi ve Medeni Haklar Szlemesine ekli 2 Nolu htiyari Protokol (lm Cezasnn Kaldrlmas) Birlemi Milletler Ekonomik, Sosyal ve Kltrel Haklar Szlemesi
06.04.2004
14.08.2000
2003/5923 sayl Bakanlar Kurulu karar, 11.08.2003/ 25196 RG
Her Trl Irk Ayrmclnn Ortadan Kaldrlmasna likin Uluslararas Szlemesi
13.10.1972
Tablo 2. Aadaki Tabloda, Trkiye Tarafndan Onaylanan Szlemeler ve Szleme Birimlerine Sunulan (ya da sunulmayan) Raporlar Gsterilmektedir.
Szleme
Onay
Yrrle Giri Tarihi
Raporlama
Medeni ve Siyasi Haklara ilikin Uluslararas Szleme (ICCPR)
Evet
23 Eyll 2003
lk rapor son sunum tarihi Aralk 2006
ICCPRye Ek lk htiyari Protokol (bireysel ikyetler zerine)
Hayr
Ekonomik, Sosyal ve Kltrel Haklara likin Uluslararas Szleme (ICESCR) Her Trl Irk Ayrmclnn nlenmesine likin Uluslararas Szleme (CERD) Kadnlara Kar Her Trl Ayrmcln nlenmesine likin Szleme (CEDAW)
Evet
23 Eyll 2003
lk rapor son sunum tarihi Aralk 2006
Evet
16 Eyll 2002
lk rapor son sunum tarihi Ekim 2003
EVET
20 Aralk 1985
Rapor, Ocak 2005 tarihinde Komite tarafndan incelenmi (Bkz. BM Dokman No. CEDAW/C/ TUR/4-5) Uygulanmyor
CEDAWa Ek htiyari Protokol (bireysel ikyetler zerine)
EVET
29 Ekim 2002
kence ve Dier Zalimane, EVET nsanlk D veya Onur Krc Muamele ya da Cezaya Kar Szleme (CAT) CATe Ek htiyari Protokol HAYIR
2 Austos 1988
Rapor, Mays 2003 tarihinde Komite tarafndan incelenmi (Bkz. BM Dokman No. CAT/C/CR/30/5)
Szleme
Onay
Yrrle Giri Tarihi
Raporlama
ocuk Haklarna Dair Szleme (CRC)
Evet
4 Nisan 1995
kinci rapor son sunum tarihi 2002
ocuk Haklarna Dair Szlemeye Ek ocuklarn Silahl atmalara Dahil Olmalar Konusundaki htiyari Protokol
Evet
4 Mays 2004
lk rapor Nisan 2006 tarihinde sunulmu
ocuk Haklarna Dair Evet Szlemeye Ek ocuk Sat, ocuk Fahielii ve ocuk Pornograsi ile lgili htiyari Protokol
19 Austos 2002
Rapor, Haziran 2006 tarihinde Komite tarafndan incelenmi (Bkz. BM Dokman No. CRC/C/OPSC/ TUR/CO/1)
ICCPRye Ek kinci htiyari Protokol (lm cezasnn kaldrlmas zerine)
Evet
2 Mart 2006
Uygulanmyor
Tm Gmen ilerin ve Aile yelerinin Haklarnn Korunmasna likin Uluslararas Szleme (CMW)
Evet
27 Eyll 2004
lk rapor son sunum tarihi Ocak 2006
III. BLM Avrupa Konseyi nsan Haklar Sistemi
37
38
Avrupa Konseyi nsan Haklar Sistemi
III.1. Giri Avrupa Ktas II. Dnya Savann etkilerinden olduka fazla ac ekti. Blgedeki liderler, bar koruma ve sava sonras birbirleriyle ibirlii kurma abalarn yenilemek iin rgt kurdular: Avrupa Konseyi, Avrupa Birlii (nceki adyla Avrupa Kmr ve elik Topluluu), ve sonra, Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat (nceden Avrupa Gvenlik ve birlii Konferans). Bu kurulular Souk Sava ve komnizmin d srasnda da varlklarn srdrerek, Avrupa ktasnda diyalog ve al veri iin hizmet veren yaplar olarak kaldlar. Genel olarak Avrupaya bar ve istikrar getirmek amac tasalar da, her bir organizasyon farkl amalarla kurulmutur: Avrupa Konseyi (COE), hukukun stnl, insan haklar ve demokrasiyi ilerletmek iin kurulmutur. Avrupa Birlii (AB), ticareti ve yeleri iin ekonomik istikrar gelitirecek bir rgt olarak kurulmutur. Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat (AGT), Avrupada bar ve askeri gvenlii srdrmek iin kuruldu. Bugn, bu kurulular birok akan konuyla ilgilenecek ekilde gelitiler. Hepsi geri Avrupa Konseyi hl en ilgili kurum olmay srdryor bir lde insan haklar ile ilgileniyorlar. Bundan tr imdi zellikle bu kurulular zerine younlaacaz (bkz. www.coe.int). III.2. Tarihe 1949da Londra Antlamas, oulcu demokrasi, insan haklar ve hukukun stnl temeline dayanan Avrupa Konseyini (COE) kurulmutur. Bir devletin Avrupa Konseyine girebilmesi iin hem insan haklarna hem de hukukun stnlne sayg gstermesi gerekir. Ayrca, Avrupa Konseyi Avrupa kltrn ve eitliliini ilerletmek, ekonomik istikrar salamlatrmak, srdrmek ve tevik etmek gibi konularla da ilgilenir. Avrupa Konseyine ye olan devletler, egemenlik haklarn ve politik kimliklerini terk etmeden, antlama hkmlerini yerine getirmek zorundadrlar. Danman stats ile 400den fazla sivil toplum rgt (ST) ile diyalog halinde olan Konseyde, toplamda 875 milyondan fazla nfusa sahip 46 ye devlet bulunmaktadr. Trkiye Konseye 1949 ylnda katlmtr. III.3. Temel Kurumlar Avrupa Konseyi eitli kurumlardan olumaktadr:
39
a) Bakanlar Komitesi, Avrupa Konseyinin temel karar alma organdr. Tm ye devletlerin D leri Bakanlarndan oluur. Ayrca, Mahkeme tarafndan alnan nihai kararlarn yrtlmesi ile ilgili olarak, kontrol edici bir rol oynamaktadr (madde 46 Avrupa nsan Haklar Mahkemesi (AHM)). b) Parlamenterler Meclisi, ulusal meclisler tarafndan belirlenen 313 asil ve 313 yedek yeden oluan istiare organdr. c) Avrupa Konseyi Genel Sekreterlii, organizasyonun etkinliklerini ynetir ve koordine eder. Sekretarya be yllk bir dnem iin greve gelir. Tm bu kurumlarn, Mahkeme tarafndan verilen kararlarn yrtlmesinin ve ayn zamanda ye lkelerde genel olarak insan haklarnn durumunun izlenmesi veya kontrol edilmesinin salanmas konusunda nemli rolleri vardr. III.4. Temel nsan Haklar Antlamalar ve Organlar Avrupa Konseyi, insan haklarn (A) konvansiyonel ve (B) konvansiyonel olmayan ekillerde tevik etmek iin ok aba sarf etmitir ve sarf etmeye de devam etmektedir. Bunlarn her birini srayla ele alacaz. - III.4.1. Geleneksel Temelli Mekanizmalar III.4.1.1. nsan Haklarnn ve Temel zgrlklerin Korunmas Szlemesi (1950) Ksaca Avrupa nsan Haklar Szlemesi olarak bilinen nsan Haklarnn ve Temel zgrlklerin Korunmas [Avrupa] Szlemesi (ECHR), hem Avrupa Konseyinin insan haklarn korumak zere gelitirdii ilk resmi antlamas, hem de zorlayc mekanizmalar olan uluslararas ilk insan haklar belgesidir. Szleme, Birlemi Milletlerin nsan Haklar Evrensel Beyannamesinden (1948) ilham alnarak hazrlanmtr. Szlemenin taraar, sadece Avrupa Konseyine ye devletleri olabilir. Szleme, gerekesinde de belirtildii gibi dnyada bar ve adaletin temeli olan ve bir taraftan etkili bir demokrasi, dier taraftan da ortak anlay ve uyum ile en iyi ekilde srdrlebilen insan haklar ve temel zgrlklerin korunmasn ve ilerletilmesini salar. Szleme temel olarak medeni ve siyasi haklarla ilgilenmektedir ve bunlar 1. ile 18. maddeler arasnda yer alr. 19 ile 51. maddeler, Avrupa nsan Haklar Mahkemesi ve Komisyonunun alma mekanizmalarn sralarken, Protokol 1, 4, 6, 7 ve 12, ilave haklar ierir. Bireysel ikayet hakk (Madde 25) ile devletlere i meselelerinde Mahkemeyi yetki sahibi olarak kabul etme ykmll getirilmektedir. Avrupa Konseyinin dier ye devletleri gibi Trkiye de, antlama tarafndan snrlandrlmay kabul ettiini belirtmitir. III.4.1.2. Avrupa nsan Haklar Mahkemesi (19. Madde ve ECHRnin devam) Avrupa nsan Haklar Mahkemesi, 3 Eyll 1953te Szlemeyle (ECHR) kurulmutur. Merkezi Strazburgda olan Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin, Mahkemenin ihtiyari yarg yetkisini kabul etmi Avrupa Konseyi ye devletleri zerinde yarg yetkisi bulunur. Bir devlet bir defa bu yetkiyi kabul ettikten sonra, kendisi ile ilgili tm Mahkeme kararlar balayc hale gelir.
40
Mahkeme yarglar, Avrupa Konseyi Parlamenter Meclisi tarafndan seilir. Mahkeme, hem bireylerin hem de devletlerin, insan haklar ihlllerine kar bavurularn kabul eder. Buna ramen, ihll ok iddetli olmad srece, bir devletin baka bir devlet iin iddialar ileri srmesi pek karlalan bir durum deildir. Avrupa nsan Haklar Mahkemesi bir bavuruyu Ne Zaman kabul eder? Bir bavurunun Mahkemece kabul edilebilmesi iin, bavuru sahibine ak olan tm i hukuk yollarnn tketilmi olmas gerekmektedir. Ayrca: Kimlii bilinen bir davac, konuyla ilgili son i hukuk kararndan sonra alt ay iinde Mahkemeye bavurmaldr. Konu, Avrupa Szlemesinde ortaya konmu gvencelerden birinin ihlli olmaldr. Bavuru sahibi bir madur olmaldr (Bununla beraber, szleme artlar, bir kiinin madur olarak ele alnmas iin dorudan zulme uram olmas gerektiini belirtir). Davaclar, nceki bir bavuruyu tekrarlamamaldr. Bunun zerine Mahkeme, bir szleme ihlli olup olmadna karar vermek iin ak duruma dzenler. Normalde biri dava konusu olan lkeden olmak zere dokuz yargtan (nceden yedi iken geniletilmi) oluan bir Mahkeme tarafndan dava grlr. Ancak nadir durumlarda 21 yargtan (nceden 17) oluan bir Yksek Mahkeme eklinde de oturum dzenlenebilir. Eer bavuru kabul edilebilir ilan edilirse, Mahkeme, yasalarda yaplacak bir deiiklikten, tazmine kadar deiebilen bir dostane zme gidebilir. Mahkeme hkmleri, sonrasnda kesin karar haline gelecekleri aylk sre iinde Yksek Mahkemeye temyiz edilebilir; Yksek Mahkeme kararlar her zaman iin nihai kararlardr. Tm kararlar uluslararas hukuk kapsamnda balaycdr ve durumada szl veya yazl olarak bildirilebilir. Mahkeme bir durumu bir kere ihll olarak deerlendirdikten sonra, devletler, benzer ihlllerin gelecekte olmasn engellemekle ykmldrler. Mahkeme hatal bulunan devlet tarafndan madura verilecek tazminatn denmesi de dahil olmak zere, adil bir tatmine karar verebilir. Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi tazminatn denmesini ve maduriyetinin telafisini temin etmek iin Mahkemenin hkmlerini izler. Bu telafi sreleri, yarg srecini tekrardan balatarak, yasaklar kaldrarak, bir polis kaydna ulaarak ve ikametgah salayarak madurlara yardm etmeyi de ierir. Ayrca Bakanlar Komitesi bir hkm takiben, mevzuat, itihat, usul ve uygulamada deiiklikler ile, hapishane kurma ya da yeni yerel yarglarn atanmas gibi gerekli deiikliklerin yaplmas ile de ilgilenir. III.4.1.3. Avrupa Konseyi Genel Sekreterlii Avrupa Konseyi Genel Sekreterliinden gelen talep zerine, temasta bulunan taraarn tm, Szlemenin hkmlerinden herhangi birinin etkin bir ekilde uygulanmasn salayan yerel yasann aklamasn sunacaktr (Madde 12 ECHR). rnein Genel Sekreterlik bu yetkinlii CIAin Avrupadaki uular aratrmasnda kullanmtr. III.4.1.4. Avrupa Sosyal art 1961de kabul edilen ve Avrupa Sosyal Haklar Komitesi (European Committee of Social Rights)
41
tarafndan izlenen Avrupa Sosyal art, barnma, salk, eitim, alma, sosyal koruma, kiilerin serbest dolam ve ayrmclk grmeme gibi ekonomik, sosyal ve kltrel haklar gvenceye alr. 1996da gzden geirilen artn yeni bir uyarlamas 1999da yrrle girmitir. III.4.1.5. Avrupa Sosyal Haklar Komitesi Avrupa Sosyal Haklar Komitesi (ECSR), alt yllk dnemler iin alan ve bir dnem daha grevi yenilenebilen bamsz uzmanlardan oluur. Devletler artn standartlarn nasl izlediklerine dair yllk raporlar sunmak durumundadr. Komite bu raporlar gzden geirir ve Sonular olarak bilinen kararlar yaynlar. Eer bir devlet, bir ihlle ilikin sonucu grmezden gelirse, Bakanlar Komitesi devletten, bir yasay ya da uygulamay (bazen de her ikisini birden) deitirerek sorunu dzeltmesini ister. i gruplar ve STlerin ortak ikayette bulunabilmelerini salayan, Avrupa Sosyal artna Ek Protokol 1998de yrrle girmitir. Komite, kabul edilebilir ortak ikayetleri inceler. Bu ikayetler unlar iermelidir: ikayette bulunan organizasyon ya da kiinin ayrntlar; hakknda ikayette bulunulan devlet; artn ihll edildii iddia olunan yn; fiili ihll. Sonrasnda lkeler arasnda yazl bir deiim ve baz durumlarda da ak duruma yaplr. Ardndan Komite olayla ilgili bir karara varr ve bunu iki tarafa bildirir; karar drt ay sonra yaynlanr. Son olarak mutabakata varan Komite, konuyla ilgili neriler yaynlayabilir. III.4.1.6. kence ve nsanlk D veya Onur Krc Ceza veya Muamelenin nlenmesi Avrupa Szlemesi kencenin nlenmesi Avrupa Szlemesi 1987de kabul edilip 1989da yrrle girmi ve 1 ve 2 nolu Protokollerle deitirilmitir. Szleme ile, uygulamalarn izlenmesi iin Avrupa kencenin nlenmesi Komitesi kurulmutur. 2003 itibariyle Avrupa Konseyinin 44 yesi szlemeyi onaylamtr. Trkiye, onay vermi lkeler arasnda yer almaktadr. 2005 ylnn Aralk aynda, kencenin nlenmesi Komitesi Trkiyeyi ziyaret etmi, Komitenin raporu ve Trk hkmetinin verdii cevap 6 Eyll 2006 tarihinde yaynlanmtr. 1.4.1.7. Avrupa kencenin nlenmesi Komitesi (CPT) Avrupa kencenin nlenmesi Komitesi (CPT) kence ve nsanlk D veya Onur Krc Ceza veya Muamelenin nlenmesi Avrupa Szlemesini izler. Komite drt yllna grev yapan bamsz ve tarafsz uzmanlardan oluur, uzmanlar iki defa tekrar seilebilirler. Szlemede imza sahibi olan her devletin bir yesi vardr. Misyon beyannamesine gre, Komite ziyaretler araclyla, zgrlnden mahrum braklm insanlara uygulanan muameleyi, bu insanlar glendirmek ve eer gerekliyse ikence ve insanlk d veya onur krc muamele veya cezadan korumak iin inceleyebilir. Bu amala komite, hapishaneler, tev-
42
kifhaneler, polis karakollar, akl sal kurumlar ve yal bakm evleri gibi alkoyma yerlerini, buralarda tutulan kiilere uygulanan muameleyi grmek iin iki ya da daha fazla yeden oluan heyetlerle ziyaret eder. Komite, bir alkoyma kurumuna nceden planlanmam bir ekilde ziyarette bulunabilir. Bu durumda, lke ya da kuruma bir n bildirimde bulunmaldr ancak bildirimin hemen ardndan tefti edebilir. Komitenin her kuruma serbest girii, kurumlar aras hareket serbestisi ve alkonulan insanlarla, ayrca da insan haklar ile ilgilenen STler gibi konu hakknda bilgi salayabilecek baka kiilerle zel grmeler yapma haklar gvenceye alnmtr. kencenin nlenmesi komitesinin iki ana prensibi bulunmaktadr: birlii ve gvenilirlik. Ulusal yetkililerle ibirlii iinde olunmas, bu Anlamann en nem verdii husustur, nk buradaki ama istismardan dolay Devletleri cezalandrmak deil, zgrlklerinden mahrum braklan insanlar korumaktr. Bu nedenle, Komite gizli yaplan yarglama oturumlarnda bir araya gelmekte ve raporlar, byk bir gizlilikle koruma altnda tutulmaktadr. Bununla birlikte, ayet herhangi bir lke, Komitenin nerileri nda sz konusu durumun dzeltilmesi iin ibirliine yanamaz veya durumun dzeltilmesi iin aba gstermez ise, kencenin nlenmesi Komitesi (CPT), bir kamuoyu aklamas yapma karar alabilir. Komite, ziyarette bulunduu lkeler hakknda ikence ve kt muameleden korunmann temini iin nerilerini ieren bir rapor yazar. Hkmetler bu nerilere cevap vermelidir. Nadiren, eer bir devlet Komitenin nerilerini kendi i ileyiine dhil etmekte baarszla derse, Komite resmi bir beyanatta bulunabilir. Yine de neriler genellikle gizli tutulur. Komite, zgrlnden mahrum braklan insanlara yaplacak muamelenin standartlarnn ortaya konduu CPT Standartlarn yaynlar (CPT/Inf/E (2002) 1-Rev 2004). Bu standartlar unlarla ilgilidir. Polis Nezareti Tutukluluk Hapishanelerdeki salk bakm hizmetleri Psikiyatrik tesislere rzasz konulma III.4.1.8. Ulusal Aznlklar Koruma ereve Szlemesi Aznlklar iin koruma ngren ilk balayc uluslararas szleme olan Ulusal Aznlklar Koruma ereve Szlemesi, 1995te kabul edilmi ve ubat 1998de yrrle girmitir. Bu szlemenin temeli, 1992de kabul edilen Blgesel veya Aznlk Dilleri Avrupa artna dayanr. ereve Szlemenin gerekesinde, eski Dou Blounun iindeki Orta ve Dou Avrupa lkelerinin dalmas sonucunda ortaya kan husumet balamnda ulusal aznlklar koruma ihtiyac tartlr. Gereke, oulcu ve gerekten demokratik bir toplumun, bir ulusal aznla mensup insanlarn sadece etnik, dilsel ve dinsel kimliine sayg duymayacan; bunun yannda, bu insanlarn kendilerini ifade etmelerine, kimliklerini koruyup gelitirebilmelerine uygun durumlar yaratacan belirtir. ereve Szleme, ulusal aznl tanmlamamaktadr. ereve Szleme, bamsz uzmanlardan oluan bir Danma Kurulunun asistanlnda, Bakanlar Komitesi tarafndan izlenir.
43
- III.4.2. Ek Geleneksel Mekanizmalar III.4.2.1. Irklk ve Hogrszle Kar Avrupa Komisyonu (ECRI) Irklk ve Hogrszle Kar Avrupa Komisyonu, rklkla (belli rklarn stn olduu inanc), yabanc korkusuyla (xenophobia), anti-Semitizm (Yahudilere kar nyarg) ve dier hogrszlk biimleri ile mcadele etmek iin 1993te kurulmutur. Komisyonda, bamsz almalarna ramen, her Avrupa Konseyi ye devletinden bir ye bulunur. Komisyon, yerel, blgesel ve ulusal dzeyde yrtlen politikalardan mevzuata kadar, hogrszle kar var olan nlemlerin etkinliini deerlendirir. Komisyon, Bakanlar Komitesine sunduu yllk raporlarda, yesi olmayanlarn, uzmanlarn ve STlerin yardmyla, her seviyede atlabilecek ileri admlar iin nerilerde bulunur. ECRInin (Irklk ve Hogrszle Kar Avrupa Komisyonu) faaliyet program cepheden olumaktadr: (a) lkeden lkeye yaklam; (b) genel konular zerine alma; (c) sivil toplumla ilgili faaliyetler. a) lkeden lkeye Yaklam Bu yaklam erevesinde ECRI, Avrupa Konseyine ye lkelerin her birindeki durumu yakndan inceleyerek rklk ve rksal ayrmclk vakasn izlemektedir. ECRI, her bir lkenin tanmlanm sorunlarla nasl baa kabileceine dair zmlemeleri ve nerileri ieren raporlar hazrlar. 2004 ylnda dier lkelerle birlikte Trkiyeye de deinilmitir. ECRInin lke raporlarnn baslmas, ECRI ve ye lkelerin yetkilileri arasnda sregelen ve amac rklk ve buna destek olan hogrszlk sorunlarna zm bulmak olan aktif diyaloun gelitirilmesi iin nemli bir adm grevi grmektedir. Bu alanda aktif olan bireyler ya da sivil toplum rgtleri ve dier kurululardan gelen girdiler, ECRInin almalarnn mmkn olduunca yapc ve faydal olmasn salamak iin bu srece dahil edilmektedir. b) Genel Konular zerine alma ECRInin Genel Politika nerileri tm ye lkelerin hkmetlerini ilgilendirmekte olup; ulusal stratejiler ve politikalar gelitirilirken politika saptayclarn kullanmaya davet edildii klavuz ilkeleri iermektedir. ECRI, bugne kadar dokuz Genel Politika nerisini kabul etmitir. c) Dier Avrupa Kurulular ve Uluslararas Kurulularla birlii ECRInin yan sra rklk, yabanc dmanl, Yahudi dmanl (anti semitizm) ve hogrszlk alannda kresel dzeyde ve Avrupa dzeyinde mcadele eden aadakiler de dahil olmak zere bir ok nemli aktr bulunmaktadr: Avrupa Birlii ierisinde Avrupa Irklk ve Yabanc Dmanln zleme Merkezi (EUMC) Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat (AGT=OSCE) ierisinde Demokratik Kurumlar ve nsan Haklar Dairesinin (ODIHR) Hogr ve Ayrmclk Yapmama grevi. Birlemi Milletler ierisinde Irk Ayrmclnn nlenmesine likin Komite (CERD) ve nsan Haklar Yksek Komiserlii Ayrmclk Kart Birimi (OHCHR). Aralarndaki ibirliinin somut ltlerini grmek ve zerinde karar vermek amacyla sz konusu tekilatlar arasnda dzenli olarak toplantlar yaplmaktadr.
44
letiim in: (ECRI-Secretariat / ECRI- Sekreterlii) Council of Europe F-67075 Strasbourg Cedex / France Tel: + 33() 3 8841 29 64 Fax: + 33(0) 3 88 41 39 87 E-posta: combat.racism@coe.int 1.4.2.2 nsan Haklar Komiseri (http://www.coe.int/t/commissioner/) nsan Haklar Komiserlii Avrupa Konseyi iinde bamsz bir kurulutur. Avrupa Konseyi, ye devletler arasnda insan haklarna saygy ve farkndal ykseltmeyi art koar. nsan Haklar Komiserinin pozisyonu, Ekim 1997deki lke Bakanlar ve Hkmetler Zirvesinde onaylanm ve Nisan 1999 tarihinde Bakanlar Kurulu kabul ettiinde yrrle girmitir. Parlamenterler Meclisi, alt yllk bir dnem iin, komiseri, oy okluu ile seer. lk nsan Haklar Komiseri, spanyadan Alvaro Gil-Robles idi ve 1999da seilmiti. Onun yerine 2006da Thomas Hammarberg gemitir. nsan Haklar Komiserinin asl hedeeri, nsan Haklar Komiseri Hakknda Avrupa Konseyi Karar (99) 50de belirtilmitir. Sz konusu karara gre Komiser, aada belirtilenleri yapmakla grevlendirilmitir: nsan haklarna etkin bir ekilde uyulmasn salamak ve ye devletlere Avrupa Konseyi insan haklar standartlarnn uygulanmas konusunda yardmc olmak; Avrupa Konseyine ye lkelerde insan haklar zerine eitimi ve insan haklar bilincini gelitirmek; insan haklaryla ilgili yasa ve uygulamalardaki muhtemel eksiklikleri ortaya karmak; ulusal kamu denetisi kurumlarn ve dier insan haklar kurulularnn faaliyetlerini kolaylatrmak ve blgede insan haklarnn korunmasyla ilgili tavsiye ve bilgi vermek. Bunun sonucu olarak Komiserin grevi, insan haklarnn desteklenmesi ve korunmas alannda hissedilebilir bir gelime salayabilmek amacyla reform nlemlerinin tevik edilmesi zerine odaklanmaktadr. Komiser ikayetlerle lgilenir mi? Adli bir kurum olmad iin Komiserlik Blm bireysel ikayetler zerine hareket edemez; ancak Komiser, ahslarn maruz kald insan haklar ihllleri ile ilgili gvenilir bilgilere dayanarak sonulara varabilir ve daha geni inisiyatier alabilir. Komiser, insan haklar izleme mekanizmalarnn yan sra ok geni kapsaml ulusal ve uluslararas kurumlarla ibirlii yapar. Bu blmn en nemli uluslararas ortaklar arasnda Birlemi Milletler ve uzman ofisleri, Avrupa Birlii ve AGT bulunmaktadr. Bu blm ayrca insan haklar ile ilgili nde gelen Sivil Toplum rgtleri, niversiteler ve dnce kurulularyla ibirlii ierisindedir. letiim in: Office of the Commissioner for Human Rights Council of Europe F-67075 Strasbourg Cedex/ France Tel: + 33 (0)3 88 41 34 21 Faks: + 33 (0)3 90 21 50 53 e-posta: Commissioner*AT*coe.int
45
Tablo: Avrupa Konseyi Temel nsan Haklar Szlemelerinin mza, Onay ve Yrrlk Tarihleri ile Kanunu ve Resmi Gazetede yaynlanan Bakanlar Kurulu Karar
Szleme
mza
ekince ve Beyanlar
Avrupa nsan Haklar Szlemesi ve Ek Protokol
10.03.1954 tarihli 6366 sayl kanun, 19.03.1954 / 8662 Resmi Gazete
X(Ek Protokol ynnden)
Avrupa nsan Haklar Szlemesine Ek 2 No.lu Protokol(divana istiari mtalaa verme yetkisi)
26.12.1967 tarihli 6/9278 sayl Bakanlar Kurulu Karar, 06.02.1968 / 12819 Resmi Gazete
Avrupa nsan Haklar Szlemesine Ek 3 nolu Protokol (Avrupa nsan Haklar Szlemesinin 29, 30 ve 34. madde Deiiklikleri)
6/9279 sayl Bakanlar Kurulu Karar, 05.02.1968 / 12818 Resmi Gazete
Avrupa nsan Haklar Szlemesine Ek 5 Nolu Protokol (Avrupa nsan Haklar Szlemesinin 22. ve 40. madde deiiklikleri)
29.09.1971 tar-
ihli 7/3211 sayl bakanlar Kurulu karar, 30.11.1971 / 14028 Resmi Gazete
Szleme
mza

23.06.1989 tarihli 89/14295 sayl Bakanlar Kurulu karar, 29.08.1989 / 20267 Resmi Gazete 25.09.1989 tarihli 89/14563 sayl Bakanlar Kurulu karar, 27.09.1989 / 20295 Resmi Gazete
ekince ve Beyanlar
Avrupa nsan Haklar Szlemesine Ek 8 Nolu Protokol (Divann alma usullerinin deitirilmesi) Avrupa nsan Haklar Divannn Zorunlu Yarg Yetkisinin Tannmasna likin Bakanlar Kurulu karar Avrupa nsan Haklar Szlemesine Ek 4 Nolu Protokol
09.06.1994 tarihli 94/5749 sayl Bakanlar Kurulu karar, 14.07.1994 / 21990 Resmi Gazete 30.05.1997 tarihli 97/9506 sayl Bakanlar Kurulu karar, 20.06.1997 / 23025 Resmi Gazete
Avrupa nsan Haklar Szlemesine Ek 11 Nolu Protokol (Avrupa nsan Haklar Szlemesinin denetim mekanizmas yeniden yaplandrlmas) Avrupa nsan Haklar Szlemesine Ek 11 Nolu Protokol ile Ek 6 Nolu Protokol ( lm Cezasnn kaldrlmas) 15.01.2003
Szleme
mza
ekince ve Beyanlar
Avrupa nsan Haklar Szlemesine Ek 13 Nolu Protokol (Her koulda lm Cezasnn Kaldrlmas) Avrupa nsan Haklar Szlemesine Ek 14 Nolu Protokol (Denetim Mekanizmas, mahkeme ileyii) Avrupa nsan Haklar Mahkemesi nndeki Yarglama Srecine Katlan Kiilere likin Avrupa Szlemesi Avrupa Sosyal art
09.01.2004
06.10.2004
03.07.2002
07.08.1989 tarihli 89/14434 sayl x Bakanlar Kurulu karar, 14.10.1989 / 20312 Resmi Gazete
Avrupa Sosyal artna 06.10.2004 Deiiklik Getiren Protokol Gzden Geirilmi Avrupa Sosyal art ocuk Haklarna likin Avrupa Szlemesi 06.10.2004 09.06.1999
27.09.2006 tarihli 5546 sayl kanun 27.09.2006 tarihli 5547 tarihli kanun 18.01.2001 tarihli 4620 sayl kanun, 01.02.2001 / 24305 Resmi Gazete x
IV. BLM Trkiyede nsan Haklar Sistemi
49
50
Trkiyede nsan Haklar Sistemi
Ulusal insan haklar sistemi, hakk ihlal edilenlerin veya bir hakkn yerine getirilmesini isteyenlerin bavurduu adli, idari ve askeri mahkemeler, ikayet ve bavuru yntemlerini kullandklar idari makamlar ile sivil toplum rgtlerinin demokratik yoldan denetimlerinden olumaktadr. Anayasann, temel hak ve hrriyetlerin korunmas balkl 40. maddesi, anayasal haklar ihlal edilen herkesin, yetkili makama geciktirilmeden bavurma hakknn salanmasn ngrmektedir. Burada kastedilen yetkili makam, mahkemeler ile idari mercilerin tmn kapsamaktadr. IV.1. Yargsal Sistem nsan haklarn korumann en etkili yolu, kiilerin mahkemelerde davac veya daval olarak haklarn savunmasdr. Buna yarg yolu denmektedir. Yarg yolu, kiinin bir hakkn elde etmek veya maruz kald bir hak ihlalinin giderilmesini veya telafi edilmesini salamak zere dava amas kadar, kendisine kar alan davada kendi haklarn savunmasn da kapsamaktadr. Yarg yoluyla hak aramada Anayasann 36. maddesindeki hak arama hrriyeti, 37. maddesindeki kanuni hakim gvencesi, 38. maddesindeki su ve cezalara ilikin esaslar, 40. maddesindeki temel hak ve hrriyetlerin korunmas, 90. maddesindeki milletleraras antlamalar uygun bulma, 125. maddesindeki idari yarg yolu, 138. maddesindeki mahkemelerin bamszl hkmleri belirtilebilir. dari yarg, idari ilem ve eylemlerden doan hak ve menfaat uyumazlklarnn zm yerleridir. Anayasann 125. maddesine gre kamu idaresinin her trl eylem ve ilemine kar yarg yolu aktr. Askeri niteliktekiler dnda kalan idari eylem ve ilemlerin hukuka uygunluu, st derece mahkemesi olan Dantayn bulunduu ve ilk derece mahkemelerinin idare ve vergi mahkemeleri olduu idari yarg mercileri tarafndan denetlenir. Anayasann 105/2 ve 125/3. maddeleri uyarnca Cumhurbakannn tek bana yapt ilemler, 159/4. madde uyarnca Hakimler ve Savclar Yksek Kurulu kararlar, 125/3 madde uyarnca yksek askeri ura kararlarnn dorudan doruya yarg denetimi dnda olmas, 129. madde uyarnca karlm bulunan 4483 sayl Kanunla yarglanmalarnn zel yetkili idari merci iznine tabi olmas, 83. madde uyarnca bakanlar ve milletvekillerinin dokunulmazlklarnn bulunmas hukuk devleti ilkesi ile badamamaktadr. Ayrca askeri nitelikteki eylem ve ilemlerin Askeri Yksek dare Makemesi tarafndan denetlenmesi de yarg bamszl asndan sakncal bir durum olarak deerlendirilebilir. Temel haklarn korunmasnda idari yargnn yan sra adli yargnn da ciddi bir ilev grdn belirtmek gerekir. Mlkiyet hakk, sank haklar, adil yarglama hakk gibi bir ok konuda adli yarg aracl ile temel hak ve hrriyetlerin korunmas mmkn olabilmektedir. Temel hak ve hrriyetlerin korunmasnda Anayasa yargsnn da zel bir yeri bulunmaktadr. Kanunlarn ve kanun hkmndeki kararnamelerin Anayasaya uygunluunu denetleyen Anayasa Mahkemesi, temel haklarn kapsam, snrlar ve ktye kullanlmamas konularndaki itihatlar
51
ile bu haklarn korunmasna hizmet etmesi gereken nemli bir organdr. Anayasa Mahkemesine bireysel bavuru hakknn bulunmamas, temel haklarn korunmas bakmndan nemli bir eksikliktir. Ayrca bu Mahkemenin yelerinin yrtme organnn ba tarafndan seilmesi, yarg bamszl ilkesine aykrdr. Yarg yoluyla haklarn korunmasnn son aamasn Avrupa nsan Haklar Mahkemesinde hak arama oluturmaktadr. Yargsal sistemde temel hak ve hrriyetlerin korunmas ile ilgili ciddi eksiklikler bulunmaktadr. Adli yarg ile ilgili olarak, adli kolluun bulunmamas, askeri yargnn varl ve grev ve yetkisinin geni bir alan kapsamas, Hakimler ve Savclar Yksek Kurulunun bamsz olmamas, Anayasada yarg ve yarg bamszlnn yeterince korunmam olmas ve yarglarn tutumlar rnek olarak verilebilir. Idari yarg ile ilgili olarak eitli ekil artlarna bal dava ama kurallarnn hak arama yolunu engellemesi, davalarn zmnn uzun bir zamana yaylmas, kamu grevlileri ile ilgili alacak davalarn eitli izin koullarna balanmas ve Anayasann 40. maddesinin fiilen iletilmemesi rnek olarak verilebilir. Yargsal sistemde genel olarak bata milletvekili ve bakanlar olmak zere st dzey brokratlarn dokunulmazlklarnn bulunmas, devlet memurlarnn grevleri ile ilgili iledikleri sularn kovuturulmasnn izne tabi olmas temel hak ve hrriyetlerin korunmasnda en nemli sakncalardan birini oluturmakta, adalete olan gven duygusunu zedelemektedir. IV.1.2. dari ikayet ve Bavuru Sistemi dari ve siyasi yollardan hak arama Anayasann 74. maddesinde dzenlenmitir. Buna gre, kiiler kendileri ile ve kamu ile ilgili dilek ve ikayetleri hakknda yetkili makamlara ve TBMMne yazl olarak bavurabilirler. Aadaki tabloda idari ve siyasi yollardan bavurulacak kurum ve kurullar gsterilmitir.
52
Yaplanma
Temel Ilevi
Mali-idari zerklik
ye Bileimi
Dileke Kabul Yetkisi var var yok var var
Ziyaret Yetkisi
Balayici Karar Yetkisi
Tavsiye Yetkisi
Tbmm nsan Haklarn nceleme Komisyonu (2) Egdm Yok Devlet temsilcileri var yok yok yok var
hlal Iddialarn Inceleme/tavsiye
Yok
Milletvekilleri
nsan Haklar Bakanl Ihlal Iddialarn Inceleme/ Tavsiye/ Eitim Yok var var yok
l ve le nsan Haklar Kurullar (3)
Devlet+ ST, siyasi parti, meslek kurulular temsilcileri yok yok
var
var
nsan Haklar st Kurulu Danma Yok
Hukuki Ve Idari Tavsiye
Yok
Devlet temsilcileri
yok
yok
var
nsan Haklar Danma Kurulu Inceleme Yok
yok
yok
yok
var
var
hlal ddialarn nceleme Heyetleri Tavsiye/eitim Yok
yok
var
yok
var
yok
nsan Haklar Eitimi On Yl Komisyonu
Devlet,r. y.,ST temsilcileri
yok
yok
yok
yok
var
Ceza nfaz Kurumlar ve Tutukevleri zleme Kurullar Ihlal Iddialarn Deerlendirme Yok Devlet temsilcileri, baro temsilcileri var var (5) yok yok
Ihlalleri Inceleme/tavsiye
Yok
Adalet Kom.setii yeler
yok
var
yok
var
var
Terr Nedeniyle Ortaya kan Zararlar Tespit Komisyonu Ihlal Iddialarn Inceleme Yok Devlet temsilcileri var yok yok var
Jandarma nsan Hak. hlallerini nceleme ve De. Merkezi Yok Yok Denetilerden oluur var Milletvekilleri var var var
yok
ikayet Ve Bavurular TBMM Dileke Komisyonu Deerlendirme ikayet Ve Bavuru Alma
yok yok
var var
var var
Kamu Denetilii Kurulu (7) ikayetleri Deerlendirme Yok
Hasta Haklar Kurullar Itirazlar Karara Balama Yok Devlet grevlileri
Devlet grevlileri, meslek kurulular, sendikalar, ST temsilcileri
var
yok
yok
yok
var
Bilgi Edinme Deerlendirme Kurulu
var
yok
var
yok
var
1- Kurulularn hibirisinin, uluslararas kurululara raporlama yapma yetkileri bulunmamaktadr. Buradaki raporlama yetkisi, kurulularn, kendi almalarn rapor haline getirme yetkisidir. 2- Meclis bnyesinde oluturulan Meclis Aratrma Komisyonlar da hak ihlalleriyle ilgili incelemelerde bulunabilmektedir. 3- Kanuni dayana tartmaldr; zira, heyetleri iin ngrlen maddeye dayanlarak kurulmulardr. Yukarda saylan yetkiler bu balamda deerlendirilmelidir. 4- Valilikler ve kaymakamlklar araclyla. 5- Komisyon gerek grd takdirde keif yapabilir. 6- Sulh olunmamas durumunda yarg yolu aktr. 7- Anayasa Mahkemesinin 27/10/2006 tarihli ve E.:2006/140, K.:2006/33 (Yrrl Durdurma) sayl Karar ile bu maddenin; Anayasaya aykrl konusunda gl belirtiler bulunduu ve uygulanmas halinde sonradan giderilmesi g veya olanaksz durum ve zararlarn doabilecei gzetilerek esas hakknda karar verilinceye kadar yrrlnn durdurulmas hkm altna alnmtr.
IV.1.3.Sivil Insan Haklar Kurulular Trkiyede barolar gibi meslek rgtlerinin dnda tamamen sivil toplum ve demokratik kitle rgt niteliinde sivil insan haklar kurumlar bulunmaktadr. Bunlarn balcalar: nsan Haklar Dernei Trkiye nsan Haklar Vakf Mazlum Der Uluslar aras Af rgt Trkiye ubesi Helsinki Yurttalar Dernei nsan Haklar Gndemi Derneidir Trkiyede, Paris lkeleri erevesinde bir ulusal insan haklar kurumu olumu deildir. Sadece HD, THV, Mazlum-Der, UA ve Helsinki Yurttalar Derneinin oluturduu nsan Haklar Ortak Platformu (HOP) bulunmaktadr.
55
56
V. BLM nsan Haklar Konular
57
58
Ayrmclk Grmeme Hakk
Temel Standartlar
nsan Haklar Evrensel Bildirgesi (UDHR) Madde 2: Herkes, rk, renk, cinsiyet, dil, din, siyasal veya baka bir gr, ulusal ve toplumsal kken, dou veya benzeri baka bir stat gibi herhangi bir ayrm gzetilmeksizin bu Beyannamede ileri srlen tm hak ve zgrlklere sahiptir. Medeni ve Siyasal Haklar Uluslararas Szlemesi (ICCPR) Madde 2.1: Bu Szlemeye taraf her devlet, bu szlemede tannan haklar rk, renk, cinsiyet, dil, din, siyasal veya dier bir kir, ulusal veya sosyal kken, mlkiyet, doum veya dier bir stat gibi herhangi bir nedenle ayrmclk yaplmakszn, kendi topraklar zerinde bulunan ve egemenlik yetkisine tabi olan btn bireyler iin gvence altna almay ve bu haklara sayg gstermeyi taahht eder. Ekonomik, Sosyal ve Kltrel Haklar Uluslararas Szlemesi (ICCPR) Madde 2.2: Bu Szlemeye Taraf Devletler, bu Szlemede beyan edilen haklarn rk, renk, cinsiyet, dil, din, siyasal veya dier bir kir, ulusal veya toplumsal kken, mlkiyet, doum gibi her hangi bir statye gre ayrmclk yaplmakszn kullanlmasn gvence altna almay taahht ederler. Madde 3. Bu Szlemeye Taraf Devletler, bu Szlemede yer alan btn ekonomik, sosyal ve kltrel haklarn kullanlmasnda erkeklere ve kadnlara eit haklar salamay taahht eder. ocuk Haklar Szlemesi, Madde 2.1. Taraf Devletler, bu Szlemede yazl olan haklar kendi yetkileri altnda bulunan her ocua, kendilerinin, ana babalarnn veya yasal vasilerinin sahip olduklar, rk, renk, cinsiyet, dil, siyasal ya da baka dnceler, ulusal, etnik ve sosyal kken, mlkiyet, zrllk, dou ve dier statler nedeniyle hibir ayrm gzetilmeksizin tanr ve taahht ederler. Avrupa nsan Haklarnn ve Temel zgrlklerinin Korunmas Szlemesi (ECHR) Madde 14: Bu Szlemede tannan hak ve zgrlklerden yararlanma, cinsiyet, rk, renk, dil, din, siyasal veya dier kanaatler, ulusal veya sosyal kken, ulusal bir aznla mensupluk, servet, doum veya herhangi baka bir durum bakmndan hibir ayrmclk yaplmadan salanr.
59
60
V.1.1. Giri Eitlik ilkesi ve ayrmclk yasa, insan haklar uluslararas hukukunun genel kurallarndan biridir. nsan haklar belgelerindeki ayrmclk yasa, kiilerin raslantsal baz zelliklerinden dolay (rk, renk, milliyet, cinsiyet, toplumsal stat ve engellilik de dahil baka durumlar) eit muamele grmelerinin engellenmemesi ve belgelerde belirtilen haklarnn korunmas veya gerekletirilmesi iin Devletlere hukuksal ykmllk getirir. Uluslararas hukuk belgelerinde yer alan ve bireylerin eitliini ngren ve ayrmcl yasaklayan dzenlemeler, iki farkl eitlik anlayna dayanr: 1. Formal (Yasalar nnde) Eitlik: Bu eitlik kavramna gre yasalar, benzer durumda olan bireylere ayn muameleyi yapmaldr. Bu anlay erevesinde iinde bulunduklar koullar, bireysel gemileri ve znel durumlar her ne olursa olsun btn bireylere ayn muamele yaplmas eitliin salanmas iin yeterlidir. 2. Gerek Eitlik: Bu eitlik anlay, farkl koullarda bulunan bireylere farkl muamele edilmesi gerektiini savunur. Bireylerin rk veya etnik kkenleri, mensubu olduklar din veya mezhep, ait olduklar sosyal veya ekonomik snf benzeri nedenlerle ayn koullarda olmadn kabul eden bu anlay, bireyler arasnda gerek bir eitliin salanmas iin dezavantajl durumda olan bireyleri toplumun geri kalanyla ayn seviyeye getirmek iin onlara farkl muamele yaplmasn savunur. Bir kiiye kendisiyle benzer durum veya konumda olan dier bir kiiye oranla farkl muamele etmek, ve bu farkl muamele sonucunda yasalar nnde veya uygulamada daha az hak tanmak. Baz durumlarda ise, benzer durum veya konumda olmayan kiileri, keyfi veya haksz gerekelerle, benzer muameleye tabi tutmak da ayrmclk saylabilir. Ayrmclkla mcadeleyi dzenleyen uluslararas belgeler, kiilerin dinleri, inanlar, kltrleri, rk veya etnik kkenleri, dilleri, bedensel zrleri, yalar, cinsel eilimleri ve onlar toplumun geri kalanndan ayran farkl dier zellikleri nedeniyle yine toplumun dier mensuplarndan haksz veya keyfi gerekelerle farkl muamele grmemelerini engellemeyi ngrr. Yasal eitlik anlayna gre, ayrmclkla mcadelede devletlere negatif bir rol yklenir. Buna gre devletler, bireyleri ayrmcla kar korumak, ayrmcl nleyici tedbirler almak ve ayrmclk yapan kii ve kurumlara kar yasal meyyideler uygulamakla ykmldr. Ancak, gerek eitlik anlay, devletlere sadece negatif bir grev yklemenin eitlii salamada yeterli olmadn savunur. Buna gre, ayrmclkla etkin mcadele etmek ve bireyler arasnda gerek eitlii salamak iin devletlere hem yukarda belirtilen trden negatif, hem de pozitif grev yklenmelidir. Bu ise, devletlerin kiilerin kendilerine tannan haklardan yararlanmalarn salayacak yasal dzenlemeleri yapmalarn, bunun iin gerekli koullar yaratmalarn ngrr. V.1.2. Ayrmclk Trleri 1. Dorudan Ayrmclk Dorudan ayrmclk farkl bir rk, dil, din, cinsiyet veya etnik kkene mensup kii veya kiilerin bu farkllklarndan dolay, toplumun gerisinden daha aa muameleye tabi tutulmas ve daha dezavantajl duruma konulmas anlamna gelir. Burada, ayrmcla yol aan kural, yasa,
61
uygulama veya kriter, herkese ayn ekilde uygulanmaz, sadece belirli bir gruba mensup kiilere uygulanr. Dorudan ayrmcln ispat olduka kolaydr. Ayrmcla urad iddia edilen kii ile benzer ve karlatrlabilir bir durumda olan bir baka kiinin tespit edilmesi ve bu ikinci kiiye daha olumlu davranldnn gsterilmesi gerekir. Bu durumda, ayrmclkla sulanan kii veya kurumun bu farkl muameleyi hakl gstermesi olduka zordur. 2. Dolayl Ayrmclk Dolayl ayrmclk ise kat zerinde btn bireylere ayn muameleyi ngren bir yasa, lt veya uygulamann, nesnel ve makul bir nedene dayanmakszn sonular itibaryla belirli bir etnik, rk, dil, cinsiyet veya din kkenine mensup kii ya da kiileri toplumun geri kalanna oranla dezavantajl bir durumda brakmasdr. Baz durumlarda, btn bireylere ayn ekilde uygulansa da, sonular itibaryla baz gruplar dezavantajl duruma sokan yasa, uygulama veya lt dolayl ayrmcla yol amayabilir. Burada kritik olan, sz konusu yasa, uygulama veya ltn, nesnel ve makul bir nedene dayanmas, meru bir ama gtmesi ve bu amala orantl olmasdr. V.1.3. Ayrmcln Temelleri Uluslararas insan haklar hukukuna en iyi ekilde yerlemi olan ayrmclk temelleri unlardr: cinsiyet ve toplumsal cinsiyet cinsel ynelim rk, renk, soy ve etnik kken milliyet dil din ve inan engellilik (zrllk) ya siyasi veya dier fikirler medeni durum, ebeveynlikle ve aile ile ilgili durumlar. Pozitif Eylem ya da Olumlayc Tedbir zel tedbirler olarak da bilinen pozitif ayrmclk, daha nce dezavantajl hale gelmi gruplarn lehine, tersine tercihler salayarak; gemite yaplm olan da dahil olmak zere halihazrda yaplan ayrmcln etkilerini telafi etmek iin bir hkmet ya da zel kurum tarafndan alnan tedbirlerdir. Bu tr tercihli muamele, yasal eitlik fikri ile eliir. Pek ok uluslararas belge, devletlere bir ykmllk empoze etmeksizin, aka pozitif ayrmcla izin verir. rnein; kadnlara kar ayrmclk yasa, kadnlarn ayrmclk sonucunda yaadklar olumsuz durumlarn ortadan kaldrlmas iin farkl bir takm dzenleme ve uygulamalarn yaplmasn veya kadn olmalarndan kaynaklanan zel ihtiyalarn, genel dzenleme ve uygulamalarda hesaba katlmasn gerektirir. Engellilere kar ayrmclk yasa da, baz temel haklarnn (rnein
62
eitim-retim, hak arama yollar vs) korunmas iin farkl zel durumlarna uygun zel nlemlerin alnmasn gerektirir. En ok kullanlan pozitif ayrmclk tedbirleri, eitim ve destek programlar, politika etki analizi, hedef oluturma, hedei ie alm, tercihli muamele ve kotalardr. Pozitif ayrmcln farkl muamele ile gerek eitlii salamak gibi ok iyi gerekeleri olabilir. Uluslararas hukukta hakl olmak iin, yaplan bir ayrmn nesnel ve makul gerekeye sahip olmas gerekir. Makul Yerletirme (ya da Dzenleme) Makul dzenleme, iteki yarar ve ayrcalklardan eit bir ekilde faydalanarak, grevini yerine getirecek olan nitelikli bir kiinin bavuraca pozisyon ve alma koullardaki deiiklik ya da dzenlemedir. Makul dzenleme fikrinin znde, iverenin, bir alann iinin temel grevleri yerine getirmesini kolaylatrmak iin makul olan her ne ise o dzenlemeleri yapma ykmll yer alr. Bunun gerekletirilmemesi durumu, genel olarak ayrmclk olarak tanmlanr. Makul dzenlemenin mant, pozitif eylem ile ayndr. Dzenleme tedbirleri, dezavantajl kiilerin ya da gruplarn (engelli, kadn, dini gruplar vb) zerindeki ayrmclk etkisini ortadan kaldrmaktr. Bu tr tedbirleri almak iin gereksinilen yasalar, kiilere ve gruplara ayn davranmann her zaman ayrmcl ortadan kaldrmayaca kabulne dayandrlr. nk ihtiyalarn karlamak iin tedbirlerin olmamas, baz gruplarn yaama ve alma hayatna tam olarak katlmasn olanaksz klan bir dezavantajl hale gelme durumu yaratmaktadr. Uluslararas insan haklar hukuku, eit koruma ve ayrmclk yapmama normlarn tesis eder. Ayrmclk yapmama ilkesi, ocuk Haklar Szlemesi gibi tek bir konuda uzmanlam ou insan haklar anlamalarnda da aka ierilmektedir.
V.1.4. Karar Verme Ayrmcla maruz kalmama hakknn ihlal edilip edilmediinin belirlenmesinde iki soru nemlidir: 1. Yneltilecek ilk soru, ortada bir ayrmcln mevcut olup olmaddr: Benzer durumlarda sz konusu kiiler arasndaki ufak farklar, makul ve objektif kriterlere gre gerekelendirilmelidir. Dier bir ifadeyle, sz konusu olan fark, objektif olarak veya makul olarak, kanunun amac ile veya uygulama ile ilikili midir? O ama, kendi bana, insan haklarnn kabul edilen ilkeleri ile tutarl mdr? 2. Ayrmcln anlalmas iin ikinci test ise, herhangi bir kanunun veya uygulamann ayrmc bir etkisi olup olmaddr: Genelde gizli ayrmclk bu testin uygulanmas ile ortaya kmaktadr rnein aznlk gruplarn ve kadnlar rutin olarak etkileyen eyler bulunmas gibi. ayet byle bir durum var ise, Devletin burada ykmlln yerine getirip getirmedii deerlendirilmelidir. rnek olarak, Medeni ve Siyasi Haklar (Madde 26) hakknda bir Anlama ile, ayrmcla kar eit ve etkili koruma garantisini salam mdr?
Aka bilinmektedir ki, ayet sz konusu ayrm, devletin kasti bir politikasn tekil ediyorsa, bu durumda sz konusu Devlet, Madde 26da belirtilen ykmlln yerine getirmemitir. Tabii burada Devletin kastn deerlendirmeye tabi tutmak zordur ancak karmda bulunabilir. rnek olarak, aka ve/veya ar ekilde oransz nitelikte bir ayrm sz konusu olabilir, sonular ok ciddi olan durumlar olabilir veya yetkililerin uygulamalar ve sylemleri olabilir. Ayrmclk kast olmasa bile, Anlama, yine de bazen Devlet tarafnn, Anlama tarafndan yasaklanm olan ayrmcln olumasna neden olacak veya ayrmcl kolaylatracak artlar ortadan kaldrmak veya azaltmak amacyla olumlu nlemler almasn art koar. rnein, bir Devlette nfusun belli bir ksmnn durumunun, o grubun insan haklarndan yararlanmasn nlemesi veya engellemesi halinde, sz konusu Devlet bu artlar dzeltmek iin gerekli nlemi alacaktr. rnein, sz konusu nfusa ynelik belirli konularda baz tercihli uygulama imkan tannabilir. Ayrmclk sorununu zmek iin byle bir nlemin gerekli olduu srece, aslnda Anlama altnda meru bir farkllk getirilmi olmaktadr. ou ayrmc davrann, hkmet d aktrlerce yapld aklda tutulmaldr. Irk Ayrmnn nlenmesi Komitesinin 5. madde ile ilgili olarak hazrlad Genel Tavsiye XX(48), eer zel kurumlar, haklarn kullanmn veya frsatlara eriimi etkiliyorsa, taraf Devlet, sonucun rk ayrmcl yaratma ya da srdrme amac veya etkisi olmamasn temin etmelidir diye belirtmektedir. Her Trl Ayrmcln nlenmesi Szlemesinin 14. Maddesi kapsamnda, taraf Devlet, Irk Ayrmnn nlenmesi Komitesine devletin kendi yarg yetkisi altnda bulunan ve Szlemede ortaya konmu haklardan her hangi birinin ihlaline kurban olduunu iddia eden bireylerden veya gruplardan, bildirim alma yetkisi tanyabilir. Bu nedenle, 14. madde, ayrmc muamele grmeme haklarnn ihlal edildiine inanan insanlar iin bir ikayet mekanizmas salar. Benzer bir mekanizma, Medeni ve Siyasi Haklar htiyari Szlemesini onaylayan devletlerde yaayan kiiler iin de geerlidir. V.1.5. ILO Szlemeleri Uluslararas alma rgt (ILO), sosyal adaleti ve uluslar aras platformda kabul edilmi olan insan haklarn ve alan haklarn tevik etme zerine odaklanm bir BM uzmanlk birimidir. Trkiye de bir ILO yesidir. ILOnun balca grevlerinden biri, uluslar aras i standartlarn, Anlamalar ve neriler eklinde formle etmek, temel alan haklar iin minimum standartlar koymak ve frsat ve uygulama eitliinin de bu kapsamda ele alnmasn salamaktr. Eitlik konusunda yaplm olan en nemli ILO anlamalar aadaki gibidir: Ayrmclk (stihdam ve te alma) Szlemesi 1958 (No.111); Eit deme Yaplmas Konvansiyonu, 1951 (No.100) ILO ynetim organ, bu iki anlamay, ekonomik ve sosyal gelimilik dzeyleri ne olursa olsun Devletler tarafndan kesinlikle hayata geirilmesi gereken sekiz temel ILO anlamasndan ikisi olarak kabul etmitir. Her iki anlama da i yerindeki ayrmclkla mcadele konusunda nderlik etmitir Madde 2 (1)e gre, (Anlama No:100) eit deerde yaplan i iin erkek ve kadn iilere eit cret deme ilkesinin tm iiler iin uygulanmasn salamaya almaktadr. Madde 2 (2), sz konusu ilkenin ulusal ynetmelik, maa belirleme standartlar ve mterek anlamalar yoluyla desteklenmesi gerektiini savunmaktadr. Anlama No. 111, sadece zel alanlarda istihdamla ilgili haklar konusundaki ayrmcl ya-
64
saklar. Ayn zamanda, ayrmcln yasaklanmas bir takm belirli nedenlerle snrlandrlmtr, (bu nedenle ak ulu deildir.), ancak Devlet ile iverenler ve ii kurulular arasnda yaplacak anlamalarla, sz konusu nedenlerin artrlmasna imkan tanr. 111 Numaral Szleme, frsat ya da muamele eitliini engelleyici veya bunlara zarar verici etkilere sahip dier ayrm, istisna ya da tercihi yasaklayarak; hem dorudan hem de dolayl ayrmcla ithafta bulunmaktadr. Etki teriminin kullanm, ICCPR ile ilgili nsan Haklar Komitesi 18 Numaral Genel Yorumda kullanlan dili yanstmaktadr. 111 Numaral Szleme kapsamndaki ayrmclk grmeme hakknn, dorudan ayrmcln yan sra, dolayl ayrmcl da kapsadn gstermektedir. Ayrca, Szlemenin 5 (1) Numaral maddesi, eit muameleyi salamak amacyla yaplan pozitif eylemin (zel koruma ve destek nlemleri), ayrmclk yaratr eklinde kabul edilmediini gstermektedir. Dikkate ayan dier ILO szlemeleri arasnda, engelli iiler ile normal iiler arasnda frsat ve muamele eitlii salayan ve daha ileri dzeyde eitlik iin pozitif eyleme imkn tanyan 1983 tarih ve 159 Numaral (Engelli Kiiler iin) Mesleki Rehabilitasyon ve stihdam Szlemesi bulunmaktadr. V.1.6. Avrupa Sistemi - V.1.6.1. nsan Haklarn ve Temel zgrlkleri Koruma Avrupa Szlemesi A. Avrupa nsan Haklar Szlemesi ve Ek Protokolleri Avrupa nsan Haklar Szlemesi (AHS) ve protokollerinde ayrmclkla mcadeleyi dzenleyen iki madde bulunmaktadr: AHSnin 14. Maddesi ile 12 nolu Ek Protokol. Madde 14: Ayrmclk Yasa Bu Szlemede tannan hak ve zgrlklerden yararlanma, cinsiyet, rk, renk, dil, din, siyasal veya dier kanaatler, ulusal veya sosyal kken, ulusal bir aznla mensup olma, servet, doum veya her hangi baka bir durum bakmndan hibir ayrmclk yaplmakszn salanr. (a.b..) Alt izili ifade, 14. maddede belirtilen ayrmclk nedenlerinin ucu ak bir liste olduuna iaret eder. Nitekim Avrupa nsan Haklar Mahkemesi (AHM) ayrmclk yasann listedeki unsurlarla snrl olmadn zellikle vurgulamtr. Mahkeme, zaman iinde cinsel eilim ve evlilik d doum temelinde gerekleen ayrmcl da 14. maddenin kapsamna almtr. Dolaysyla, farkl muameleye yol aan herhangi bir neden, AHM tarafndan 14. maddede deerlendirilebilir. talik ile belirtilen ifadenin anlam ise udur: bu madde, bireylere yeni bir hak tanyan asli bir madde deil, Szlemenin dier maddelerinde gvence altna alnan haklardan yararlanmada ayrmcl engelleyen tamamlayc bir maddedir. Dolaysyla, bireyler, rklar, dilleri, din ve inanlar vs. nedeniyle ayrmcla uradklar gerekesiyle salt 14.maddeye dayanarak AHMe bavuramazlar. AHMin bavurular 14. madde altnda inceleyebilmesi iin sz konusu ayrmcln, szleme veya ek protokollerde gvence altna alnan bir veya daha fazla hak ve zgrln kapsamnda gerekletiini ne srmeleri gerekir. Ancak, AHMin 14. madde altndaki bavuruyu deerlendirmeye almas iin, Szlemenin mstakil maddelerinden birinin ihlal edilmi olmas gerekmiyor. Sadece, dava konusu olaylarn AHSde veya szlemenin ek protokollerinde tannan haklardan bir veya fazlasnn snrlar ierisinde olmas gerekiyor. Yani, ayrmcla uradn ne sren bavuru sahibi, bu ayrmcla yol aan yasa veya uygulamann Szlemenin kendisine tand bir veya daha fazla haktan yararlanmasn engellediini gstermelidir. 14. madde altnda yaplan bavurularn Szlemenin dier hkmlerine tali olmas, Avrupa Konseyinin, ayrmcl yasaklayan genel bir madde ieren bir protokoln kabul iin harekete gemesine yol at. 26 Haziran 2000de kabul edilen 12. Protokol, on ye lke tarafndan onaylanmasnn ardndan 1 Ni65 nsan Haklar Eiticileri in Bavuru Kitab
san 2005de yrrle girdi. Halen, Avrupa Konseyi bnyesindeki 14 lke, bu belgeye taraf. Trkiye 12. Protokol 18 Nisan 2001de imzalam ancak henz onaylamamtr. - V.1.6.2. nsan Haklarn ve Temel zgrlkleri Koruma Avrupa Szlemesi Protokol No.12 Eitlik ilkesinin kendi bana bir hak olarak tannmas ihtiyacn karlayan ve eitlik ilkesini glendirici bir etkiye sahip olan 12 sayl Protokol, Szlemenin 14. maddesinin uygulama alann geniletmeyi amalamaktadr. Protokol ile sadece Szlemede tannan haklar asndan deil; ama ayn zamanda, bir lkenin kendi yasalarnda tannm olan btn haklarn kullanm asndan ayrmcl yasaklamaktadr. 2005ten bu yana yrrlkte olan Protokoln, Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin yorumlarnda da ayrmcln nlenmesi asndan nemli bir rol oynamas beklenmektadir. Nesnel ve mantkl bir gerekesi olduu srece Protokol, pozitif eylemi, ayrmc bir uygulama olarak ele almamaktadr. - V.1.6.3. Avrupa Sosyal art Avrupa Sosyal art maddelerinde ayrmcla yer verilmemitir. Bununla birlikte nsznde yer alan ayrmclk kart cmle, artta yer alan haklar bakmndan balaycdr. Trkiye tarafndan 6 Ekim 2004 tarihinde imzalanan, ancak henz onaylanmayan Gzden Geirilmi Avrupa Sosyal art, madde 4(3) de cretlerde kadn ve erkek arasndaki ayrmcl, Madde Ede art iinde yer alan haklarn kullanmnda ayrmcl yasaklamaktadr. - V.1.6.4. Ayrmclk halinde bavurulabilecek uluslararas ve blgesel makamlar a. Birlemi Milletler Bamsz Aznlk Sorunlar Uzmanna acil bavuru b. Ayrmclk trne bal olarak (dini, cinsiyet vb.), dier zel Raportrlere / zel Makamlara acil bavuru c. Avrupa nsan Haklar Mahkemesinde ikyet davas. d. Birlemi Milletler Irk Ayrmcln nleme Komitesinde bireysel ikyet davas CERD (tm yerel areler tkendiinde). Yalnzca, sz konusu Komitenin bireysel ikyetleri kabul etmeye yetkili olduunu kabul eden gerekli beyannamenin Trkiye tarafndan verilmesinden sonra yaplabilir.
66
kence Yasa ve Yaama ve Kiisel Btnlk Hakknn Belirli Ynleri

kence, bir insan kk drmek, gcendirmek ve onurunu krmak iin yaplr ve o insan bir eye dntrr.
Antonio Cassese,Avrupa Konseyi kencenin nlenmesi Komitesi eski Bakan ve Eski Yugoslavya Uluslararas Ceza Mahkemesi eski Bakan
kencenin ve dier zalimce, insanlk d veya onur krc davran veya cezalandrmann yasaklanmasnn yasal ve ahlaki zemini mutlak ve mecburidir ve hibir koul altnda terk edilmemeli veya baka karlara, politika ve uygulamalara tabi klnmamaldr.
Theo van Boven, nsan Haklar Komisyonu, kence ve Dier Zalimce, nsanlk D ve Onur Krc Muamele Veya Cezalandrma zel Raportr.
Temel Standartlar
nsan Haklar Evrensel Beyannamesi (UDHR) Madde 3: Her kii yaam, kiisel zgrlk ve gvenlik hakkna sahiptir. nsan Haklar Evrensel Beyannamesi (UDHR) Madde 5: Hi kimseye ikence veya zalimce, insanlk d veya onur krc davran veya ceza uygunamaz. Medeni ve Siyasi Haklar Szlemesi (ICCPR) Madde 6.1: Her insann, insan olmasndan kaynaklanan yaama hakk vardr. bU hak, yasa yoluyla korunacaktr. Hi kimse key olarak yaamndan yoksun braklamaz. Medeni ve Siyasi Haklar Szlemesi (ICCPR) Madde 7: Hi kimse ikenceye veya zalimce, insanlk d veya onur krc muamele veya cezaya maruz braklamaz. Ayrca hikimse, serbest iradesi olmadan tbbi veya bilimsel deneye tabi tutulamaz. Avrupa nsan Haklarnn ve Temel zgrlklerinin Korunmas Szlemesi (ECHR) Madde 2: 1. Herkesin yaam hakk yasann korumas altndadr. Yasann lm cezas ile cezalandrd bir sutan dolay hakknda mahkemece hkmedilen bu cezann yerine getirilmesi dnda hi kimse kasten ldrlemez. 2. ldrme, aadaki durumlardan birinde kuvvete bavurmann kesin zorunluluk haline gelmesi sonucunda meydana gelmise, bu Maddenin ihlali suretiyle yaplm saylmaz : a. Bir kimsenin yasad iddete kar korunmas iin; b. Usulne uygun olarak yakalamak iin veya usulne uygun olarak tutuklu bulu nan bir kiinin kamasn nlemek iin; c. Ayaklanma veya isyann, yasaya uygun olarak bastrlmas iin. Avrupa nsan Haklarnn ve Temel zgrlklerinin Korunmas Szlemesi (ECHR) Madde 3: Hi kimse ikenceye, insanlk d veya onur krc ceza veya ilemlere tabi tutulamaz.
67
V.2.1. Giri kence, insann kiilik ve onuruna dorudan bir saldr nitelii tad iin, en ciddi insan haklar ihlallerinden biridir. kence ile ziksel ve zihinsel kt muamelenin dier biimlerine maruz kalmama, yani kiisel btnlk ve onur hakk, mutlak bir insan hakkdr ve bu nedenle de hi bir durum altnda istisna konusu olamaz. Bu ayn zamanda, hi kimsenin bir amirden, ikenceye gereke oluturacak bir emir alamayaca anlamna gelir. kence yasa, nsan Haklar Evrensel Bildirgesinde (5. Madde), Kiisel ve Siyasal Haklar Uluslararas Szlemesinde (7. Madde), kenceye Kar Szlemede, Avrupa nsan Haklar Szlemesinde (3. Madde), kence, nsanlkd ya da unlarla yasalatrlmtr: a) nsan Haklar Evrensel Beyannamesi (Madde 5) b) medeni ve Siyasal Haklar Szlemesi (Madde 7) c) kenceye Kar Szleme (CAT) d) Avrupa nsan Haklar Szlemesi (Madde 3) gibi blgesel szlemeler ve kenceyi nleme Komitesi e) 1949 Cenevre Szlemeleri, zellikle ortak 3. maddeleri f) Roma Uluslararas Ceza Mahkemesi Tz, ikenceyi, geni ve sistematik bir saldrnn paras olarak kastl bir ekilde sivil halka yneldii durumlar iin insanla kar ilenmi bir su olarak tanmlar. V.2.2. kence Nedir? kencenin temel tanm BM kenceye Kar Szlemede yaplmtr. Szlemenin 1. maddesinin 1. paragrafna gre ikence: Bir kimseye kar, kendisinden itiraf almak veya nc kii hakknda bilgi edinmek, kendisinin ya da nc kiinin yapt veya yaptndan kukulanlan bir eylem nedeniyle cezalandrmak; kendisini veya nc kiiyi korkutmak veya zorlamak amacyla veya ayrmcla dayanan herhangi bir sebeple, bir kamu grevlisi ya da resmi sfatla hareket eden baka bir kii tarafndan veya bu grevlinin ya da kiinin teviki veya rzas veya muvaffakiyeti ile kastl olarak uygulanan veya uyguland kimseye ziksel ya da ruhsal olarak ar ac veya strap veren herhangi bir ildir. Kanuni yaptrmlardan kaynaklanan, yaptrmn doasnda bulunan veya bu yaptrmlara bal ac veya zdrap, ikence saylmaz. V.2.3. nsanlk D veya Onur Krc Kt Muamele Nedir? kencenin ana unsurlarndan bir kamu grevlisi tarafndan veya msadesi ile yaplmas, kast, zel ama ve acnn iddeti gibi birini iermeyen eylemler, muamelenin biimine, amacna ve ekilen acnn younluuna gre, zalimce, insanlk d veya onur krc davran veya cezalandrma olarak deerlendirilir. Tm cezalandrmalar acya neden olduu ve onur krc bir nitelik tad iin, bir cezalandrmay, zalimce, insanlk d veya onur krc olarak nitelemek iin ek bir unsur sunulmaldr. kence ve dier kt muamele trleri arasndaki hukuki farkllk, duyulan acnn iddeti ve maruz kalnan strap seviyesinde yatmaktadr. Buna ek olarak ikence, eylemin arkasnda belirli bir amacn -rnein bilgi edinme amacnn- bulunmasn gerektirir.
V.2.4. kencenin Yasaklanmas Ne eit Devlet Ykmllkleri Ortaya karr? Hkmetler, sava ve olaanst durumlarda bile, kiisel btnlk ve onur hakkn snrlamamal veya askya almamaldr. CAT Komitesi, ok yaknda olacak ve sivillerin hayatlarn tehlikeye sokacak bir saldryla tehdit edilen devletin, saldrlar hakknda bilgi sahibi olduuna inanlan bir phelinin, ikence ve kt muamele grmeme hakkn, sorgusu esnasnda, kt koullar altnda zapt etme, yksek seste mzik dinletme, uykusuz brakma, tehditler, iddetli biimde sallama ya da mesine ramen souk hava kullanma gibi yntemlerle ihlal edemeyecei hkmn vermitir. Snrl istisnalara izin verilmesi durumunda ikencenin kanser gibi yaylma eilimi gsteriyor olmas, ikence ve kt muamelenin mutlak olarak yasaklanmasn getirmitir. kence yasann mutlak karakteri gvence altna alnmaldr. Bu durumda devletler, gzaltna alnm kiinin acilen mahkemeye karlmas, uzun aralklarla hcre hapis cezas verilmemesi gibi, askya alndklarnda ikence grme riskini ortaya karan baz haklar kiinin elinden alamaz. Devletler, her trl ikence eylemini engelleme, soruturma, kovuturma ve cezalandrmaya ve madurlara, tbbi ve psikolojik rehabilitasyon ve maddi ve manevi hasarlarn telasini ierecek biimde tazminat salamaya ykmldrler. Szlemeye taraf devletlerin CAT kapsamnda grevleri unlardr: kenceyi cezalandrmak iin yasal dzenlemeler yapmak, nerede ilenirse ilensin ve madurun milliyeti ne olursa olsun ikence suunu kovuturmak ve cezalandrmak iin yetkilileri glendirmek ve bu tarz uygulamalar engellemek (evrensel yarg yetkisi); Yasa uygulayc sivil veya askeri personelin, tbbi alanlarn, kamu grevlilerinin ve gz altndaki kiilerin, tutuklularn veya hkmllerin alkonulma, sorgulanma ve tedavi srelerine dahil olabilecek baka kiilerin eitimleri kapsamnda, ikence yasa ile ilgili bilginin ele alnmasn da temin etmek; Sorgulama kurallarnn, yntemlerinin, ynergelerinin ve uygulamalarnn ve de herhangi bir biimde gz altna alnm, tutuklanm veya hkm giymi kiilerin tedavisi ve sorgulanmas iin yaplm dzenlemelerin, sistematik olarak, bamsz organlarca gzden geirilmesini temin etmek; kence ve kt muamele ikayetlerinin yetkili otoritelerce etraca soruturulmasn, ikencecilerin yasa nne kartlmasn, madurlar iin etkili arelerin hazr bulunmasn ve tutukluluk sresinde ikence ve kt muameleyi engelleyici nlemleri uygulamak iin yasalarn usulne uygun olmasn salamak; Bir kiiyi, gittiinde ikenceye maruz braklaca olas olan bir devlete ihra etmekten, iade etmekten (refoulement) veya geri vermekten saknmak (non-refoulement veya geri gndermeme ilkesi); CAT Komitesine dzenli olarak, sz konusu Szlemenin yrrle konulmas iin alnan nlemleri bildirmek veya Komitenin isteyebilecei baka raporlar sunmak; Tm alkonulma yerlerine, ikence ve kt muameleye mani olucu ziyaretler dzenlemeleri iin bamsz ulusal komisyonlar (yarglar, yasa uygulayc grevliler, avukatlar ve doktorlar, bamsz uzmanlar ve sivil toplum temsilcilerinden oluan) oluturmak (2002de onaylanan CAT htiyari Protokol).
70
V.2.5. Zalimce, nsanlk D veya Onur Krc Cezalandrmann Yasaklanmas Tm cezalandrmalar ac ve kltc bir nitelik ierdii iin, bir cezalandrmay zalimce, insanlk d veya onur krc olarak nitelemek iin ek bir unsur sunulmaldr. Bu alandaki asgari standartlar lkeden lkeye deiir. Bugn Avrupada, bedensel cezalarn tm biimleri ve lm cezas, hatta ou lkede mebbet hapis cezas da insanlk d veya onur krc olarak dnlmekte ve yasaklanmaktadr. BM nsan Haklar Komitesi gaz ile boulmak suretiyle cezann infaz gibi baz yntemlerin, insanlk d cezalandrma olduunu ve bu nedenle uluslararas hukuku ihlal ettiini belirtmitir. V.2.6. kence yasann veya yaama hakknn ihlali halinde bavurulabilecek uluslararas ve blgesel makamlar BM ve Avrupa Konseyi bnyesinde ikence ya da dier trden kt muameleye ilikin yardm alnabilecek mekanizmalar mevcuttur. kence ve dier zalimane, insanlk d veya onur krc muamele ya da ceza ile ilgili Birlemi Milletler zel Raportrne acil bavuru; Yargsz, acele ya da key infazlarla ilgili Birlemi Milletler zel Raportrne acil bavuru; Zoraki ya da Key Kaybolmalarla lgili Birlemi Milletler alma Grubuna acil bavuru Key Gzaltlarla lgili Birlemi Milletler alma Grubuna acil bavuru; Avrupa nsan Haklar Mahkemesinde ikayet davas. Birlemi nsan Haklar Komitesinde bireysel ikyet davas (tm yerel areler tkendiinde). Yalnzca, ICCPRye ek lk htiyari Protokol Trkiye tarafndan onaylandktan sonra yaplabilir. kence ve dier zalimane, insanlk d veya onur krc muamele ya da ceza ile ilgili Birlemi Milletler zel Raportrne acil bavuru kence zel Raportr gcn nsan haklar Komisyonundan ve usuln aleni olmasndan alr. Kararlar hukuken balayc deildir ve bunlar uygulatma yetkisi yoktur. Bulgularn aleni yaps devletler zerinde reformlar gerekletirerek ya da tavsiyelerine uyarak ibirlii yapmak ynnde bir bask oluturur.
71
fade zgrl
Temel Standartlar
nsan Haklar Evrensel Beyannamesi (UDHR) Madde 19: Herkesin dnce ve ifade zgrlne hakk vardr; bu hak karma olmadan gr edinme ve herhangi bir yoldan ve hangi lkede olursa olsun bilgi ve dnceleri arama, alma ve yayma zgrln ierir. Uluslararas Medeni ve Siyasi Haklar Szlemesi (ICCPR) Madde 19: -Herkes, karma olmadan gr edinme hakkna sahiptir. -Herkesin ifade zgrlne hakk vardr; bu hak her trl bilgiyi, hangi lkede olursa olsun, szl, yazl veya basl, sanat eserleri biiminde veya kiinin seecei baka herhangi bir arala arama, alma ve yayma hakkn ierir. -Bu maddenin ikinci fkrasnda salanan haklarn kullanlmas kendi zel grev ve sorumluluklar ile birlikte gerekleir. Bu durumda, eitli kstlamalara konu olabilir ancak bunlar sadece yasalarla belirlenmi ve gerek duyulan kstlamalar olacaktr: (a) Dierlerinin haklarna veya itibarlarna sayg iin; (b) Ulusal gvenlii, kamu dzenini veya kamu saln veya ahlak korumak iin. Avrupa nsan Haklarnn ve Temel zgrlklerinin Korunmas Szlemesi (ECHR) Madde 10: - Herkes ifade zgrlne sahiptir. Bu hak kanaat zgrl ile kamu otoritelerinin mdahalesi ve lke snrlar sz konusu olmakszn haber veya kir alma ve verme zgrln de ierir. Bu madde, devletlerin radyo, televizyon ve sinema iletmelerini bir izin rejimine bal tutmalarna engel deildir. - Grev ve sorumluluk ykleyen bu zgrlklerin kullanlmas, demokratik bir toplumda zorunlu tedbirler niteliinde olarak, ulusal gvenliin, toprak btnlnn veya kamu emniyetinin korunmas, kamu dzeninin salanmas ve u ilenmesinin nlenmesi, saln veya ahlakn, bakalarnn hret ve haklarnn korunmas veya yarg gcnn otorite ve tarafszlnn salanmas iin yasayla ngrlen baz biim koullarna, snrlamalara ve yaptrmlara balanabilir.
73
V.3.1. Giri fade, kiinin fikrini, kanaatini, duygusunu ya da zlemini szle, yazyla, resimle veya mzikle anlatlmasn ierir. Ama bunun yannda fiziki davranlar, tutumlar ve pozisyon allar da kiinin kendisini ifade etme yollardr. Bu geni anlamnda ifade kavramna, kiinin giyim tercihleri ve zerinde tad semboller de dahildir. fade ayn zamanda bir iletiim veya mesaj iletme aracdr; baka bir deyile kiinin toplumla veya bakalaryla iletiime gemesinin yoludur. Bylece kendimizi bakalarna tantmamz ve bakalarn tanmamz olanakl hale gelerek, toplum hayatnda karlkl renme srecinin odak noktasn oluturur. fade zgrl, toplant ve rgtlenme zgrl ile birlikte demokratik bir toplumun ke talarndan biridir. Demokrasi, dncelerin ve bilginin serbest ak olmadan ve insanlarn bilgi edinme, tartma ve dncelerini, eletirilerini ve taleplerini seslendirme, kendi kar ve haklarn koruma ve bu amala sendikalar ve politik partiler gibi rgtler kurma imkan bulunmadan dnlemez. Birlemi Milletlerin ifade zgrl zel Raportr, sz konusu hakk kullanlmas, Uluslararas nsan Haklar Bildirisinde yer alan dier insan haklarnn da kullanlma derecesini gsteren nemli bir snama hakk olarak tanmlar ve bu hakka gsterilen saygnn, bir lkenin hakinaslk, adalet ve drstlk standartlarn yansttn belirtir . fade zgrl, sadece bireylerin kendi dncelerini aklamalarn kapsamaz; ayn zamanda, her trl bilgi ve dnceyi aratrma, alma ve yayma haklarn da ierir. Bu durumda, ifade zgrlnn hem bireysel hem de toplumsal bir boyutu vardr: bireylere ait olan bir haktr ve ayn zamanda, her trl bilgiyi alma ve dierleri tarafndan ifade edilen dncelere ulamay da ieren kollektif bir haktr. V.3.2. Bilgi ve fade Yayma zgrl fade zgrlnn bu boyutu zel neme sahiptir nk bir kiinin kendisini politik olarak ifade etme zgrln gerektirir. Finlandiyadan Kivenmaa v. (1994) olaynda, yabanc bir devlet bakannn Finlandiya ziyareti srasnda yaplan ve devlet bakannn insan haklar kaytlarn ifa etmeyi amalayan bir gsteri ile ilgili olarak BM nsan Haklar Komitesi, bir bireyin, insan haklar konusu da dahil olmak zere, politik dncelerini aklamasnn, ICCPRnin 19. maddesi ile gvenceye alnm ifade zgrlnn bir paras olduunu belirtmitir. Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin srekli belirttii gibi, ifade zgrl sadece uygun grlen veya zararsz kabul edilen bilgi ve dncelere deil, fakat ayn zamanda gcendirici, sarsc ve rahatsz edici olanlara da uygulanr. V.3.3. Bilgi Aratrma ve Edinme zgrl Bilgi aratrma ve edinme zgrl olmadan, medya ve sivil toplum, olas yolsuzluk, kt ynetim veya etkisiz kalma gibi durumlar ifa edebilecek ve ak, hesap verebilir bir hkmet salayabilecek konumda olmazd. 1995te dnce ve ifade zgrl zel Raportr, eer insanlarn bilgiye ulam olmazsa, sz konusu zgrln, etkinliinden tamamen yoksun hale
75
geleceini; bilgiye eriimin demokratik bir yaamn temeli olduunu; bu nedenle, insanlardan bilgi saklama eiliminin sk bir ekilde denetlemesi gerektiini vurgulamtr . V.3.4. Medya zgrl fade zgrlnn can alc ynlerinden biri basn ve dier medyann zgrldr. BM nsan Haklar Komitesi 10 numaral genel yorumunda, modern kitle iletiim aralarnn gelimesinden dolay, medyann bu ekilde denetlenmesinin, uygun olmayan bir yolla herkesin ifade zgrlne mdahale olmas nedeniyle, engellenmesini salayacak etkili nlemlerin gerekli olduunu belirtmitir. V.3.5. Kstlamalar ICCPRnin 19 (3). maddesi, ifade zgrl hakknn kullanmnn kendi zel grev ve sorumluluklarn tadnn ve bunun, hak zerinde yaplabilecek baz kstlamalar hakl kardnn altn izer. Bununla birlikte, ifade zgrl zerinde yaplacak herhangi bir kstlama, aadaki kat hakllk snamasn karlyor olmaldr: a) Kstlama yasayla salanm olmaldr: Yani kstlama kesin olmal ve hukuk gvenlii kriterlerini karlamaldr. Bunun anlam, kstlamann ilgili kiilerin eriimine ak olmas ve sonularnn, onlar iin ngrlebilir olmasdr. ok mulak olan veya uygulamalarnda ar keyfilie izin veren yasalar, kiileri ihtiyari mdahaleye kar korumakta baarsz olmakta ve ihlallere kar uygun koruma aralar oluturmamaktadrlar. b) Kstlama gerekli olmaldr: Kstlama ancak, bakalarnn hak veya itibarlarnn sayg gstermek;ve ulusal gvenlii, kamu dzenini, toplum saln ve ahlakn korumak iin gerekli olur. Toplum ahlakn koruma kriteri ancak, kstlama acil bir sosyal ihtiyaca cevap veriyorsa ve izlenen meru amala orantlysa geerlidir. Bylece, ifade zgrlne verilen zarar, karlnda elde edilen faydalardan daha byk olmaz. - V.3.5.1. Ulusal Gvenlik ve Kamu Dzeni Temelinde Kstlama Kamerona kar Mukong (1994) olaynda, bir gazeteci, faaliyetleri ok partili demokrasinin savunusunu yapt iin ifade ve dnce zgrlnn ihlal edildiini ve tekrar tekrar tutuklanarak baz kitaplarnn devlet tarafndan yasaklandn iddia etti. Devlet, ICCPRnin 19 (3). maddesindeki ulusal gvenlik ve kamu dzenine atfta bulundu. BM nsan Haklar Komitesi, devlet tarafndan alnan nlemlerin gerekli olmad sonucuna vard ve korumann meru kriterlerinin ve baz zor politik artlar altnda gerekten ulusal birliin salanmasnn, ok partili demokrasi, demokratik ilkeler ve insan haklar savunusunu susturarak elde edilemeyeceini belirtti. - V.3.5.2. Kamu Ahlak Temelinde Kstlama rlandaya kar Open Door Counselling and Dublin Woman Well Centre and Others (1992) olaynda, iki mterek bavuru sahibi, rlandada hamile kadnlara, ngilteredeki kliniklerde
76
krtaj yaptrma olaslklar ile ilgili dolayl danmanlk yapmaktayd. Srekli bir tedbir, krtajn rlanda Anayasasna gre yasak olmas temelinde, onlarn bu faaliyeti yerine getirmesini yasaklad. Avrupa nsan Haklar Mahkemesi, devletin ahlaki deerleri koruma konusundaki muhakemesinin kuralsz ve gzden geirilemez olmadn belirtmekle birlikte ulusal yetkili mercilerin, ahlaki konularda geni bir deer takdiri kullandn ve devletlerin yasal ve sosyal dzenlemeleri zerinden bir Avrupa ahlak kavramna ulalamayacan vurgulad. Bununla birlikte, tanzim edilen tedbirin ok geni ve elverisiz olduuna karar verdi. Bu durumda mahkeme, sz konusu olayn, bavuru sahiplerinin hem bilgi yayma hem de bu tarz bilgiyi elde etme hakknn bir ihlali olduu kararna vard. - V.3.5.3. Bakalarnn Haklar ve tibarlar Temelinde stlama Bir gazetenin, bir politikacnn fotorafn, ekonomik durumuyla ilgili iddialarla balantl bir ekilde yaynlamasnn engellendii Avusturyaya kar Krone Verlag GmbH & Co. KG olaynda (2002), Avrupa nsan Haklar Mahkemesi, otoriteler tarafnda yaplan mdahalenin yasalarca ngrld ve bir kiinin zel hayatn koruma meru nedenini izlediini; ancak demokratik bir toplumda yaplan kstlamann gerekli olmas kriterini karlamadn belirtti. Sz konusu olayn, halkn gznn nnde olan bir kiiyle ilgili olduu iin, kamunun ilgisi kapsamnda olduuna ve resmin kendisinin, politikacnn zel hayat ile ilgili herhangi bir ayrnty ifa etmediine karar verdi. Sonu olarak mdahalenin, acil bir sosyal ihtiyac karlamad ve bir ifade zgrl ihlali oluturduu hkmne varld. - V.3.5.4. fade zgrlnn Zorunlu Kstlamalar ICCPRnin 20. Maddesi, 19. maddeye, sava propagandas ve ayrmcla, husumete veya iddete kkrtc ulusal, rksal veya dini nefret ile balantl olarak uygulanacak zorunlu kstlamalar ierir. BM nsan Haklar Komitesi 20. maddenin tam anlamyla etkili olabilmesi iin, ilgili maddede tanmland biimiyle propaganda ve savunuculuun, kamu politikasnn ztt olduunu aka belirten ve hak ihlali durumunda uygun bir yaptrm salayan bir yasa olmas gerektiini belirtir (Genel Yorum No. 11). nsan Haklar Komitesi, hkmetleri, kadn ve kz ocuklarn iddet ieren, haysiyet krc veya insanlk d davrann nesneleri olarak gsteren pornografik ve mstehcen yaynlarn kstlanmas iin yasal nlemler almaya tevik etmektedir (Genel Yorum No. 28). Yukarda belirtilen kstlamalara ek olarak, Avrupa nsan Haklar Szlemesi, 10. maddesinde ulusal gvenlik, blgesel btnlk ve kamu gvenlii yararna aada belirtilen snrlamalar getirmektedir: a) Su ya da dzensizliin engellenmesi iin, salk ve ahlakn korunmas iin; b) Dier kiilerin itibarnn ya da haklarnn korunmas iin; c) Gizli yolla elde edilen bilginin ifasnn engellenmesi iin; d) Mahkemenin yetkisinin ve tarafszlnn korunmas iin.
77
V.3.6. fade zgrlnn hlal Edilmesi Halinde Bavurulabilecek Uluslararas ve Blgesel Makamlar 1. Fikir ve ifade zgrl hakknn iyiletirilmesi ve korunmas ile ilgili Birlemi Milletler zel Raportrne acil bavuru 2. Basn zgrl ile ilgili AGT zel Temsilcisine bavuru 3. Birlemi Milletler nsan Haklar Komitesinde bireysel ikyet davas (tm yerel areler tkendiinde). Yalnzca, ICCPRye ek lk htiyari Protokol Trkiye tarafndan onaylandktan sonra yaplabilir. 4. Avrupa nsan Haklar Mahkemesinde ikayet davas
78
Dnce, Vicdan ve nan zgrl
Temel Standartlar
nsan Haklar Evrensel Beyannamesi Madde 18: Her ahsn, dnce, vicdan ve din zgrl hakk vardr; bu hak, din veya kanaat deitirmek hrriyeti, dinini veya kanaatini tek bana veya topluca, ak olarak veya zel surette, retim, tatbikat, ibadet ve ayinlerle izhar etmek hrriyetini ierir. Medeni ve Siyasi Haklar Szlemesi (ICCPR) Madde 18: Herkesin, dnce, vicdan ve din zgrlne hakk vardr. Bu hak, herkesin bir dine sahip olma veya kendi setii bir inanc benimseme zgrlyle din veya inancn tek bana veya topluca, ak veya zel olarak, ibadet, gzetme, uygulama ve retme yoluyla aklama zgrln de ierir. Hi kimseye bir din veya inanca sahip olma veya setii bir din veya inanc benimseme zgrln zedeleyici baskda bulunulamaz. Din veya inan aklama zgrlne, ancak yasayla konulan ve aada sralananlar korumak iin gerekli olan snrlamalar getirilebilir: kamu gvenlii, dzeni, sal veya genel ahlak veya bakalarnn temel zgrlk ve haklar. Bu Szlemeye taraf devletler, ebeveynlerin ve kimi durumlarda yasal vasilerin, ocuklarnn kendi ihtiyalar dorultusunda din ve ahlak eitimi grmelerini salama zgrlne sayg gstermeyi stlenir. Avrupa nsan Haklar Szlemesi (ECHR) Madde 9: Herkes, dnce, vicdan ve din zgrl hakkna sahiptir; bu hak, dinini veya inancn deitirme zgrln ve ister tek bana, isterse bakalaryla birlikte topluluk iinde, aleni veya gizli olarak, ibadet etmek, retmek, uygulamak ve bunlara uymak eklinde dinini veya inancn aklama zgrln ierir. Bir kiinin dinini veya inancn aklama zgrl ancak aada sralananlar korumak iin, hukukun ngrd ve demokratik bir toplumda gerekli olan snrlamalara tabi tutulacaktr: Kamu gvenlii yarar, kamu dzeninin, salnn veya genel ahlakn korunmas iin veya, Bakalarnn hak ve zgrlklerini korumak iin.
79
V.4.1. Dnce, Vicdan ve Din zgrl Herkesin, istedii inanca sahip olmas da dahil olmak zere dnce, vicdan ve din zgrlne sahip olmas geni kapsaml bir haktr. Her konuda, kiisel grlerde, bir dine ve inanca sahip olmakta zgr olabilmeyi ve bunlar bireysel ya da toplu olarak ortaya koyabilme zgrln ieren bu hak, bata Birlemi Milletler Kiisel ve Siyasal Haklar Szlemesi (18. Madde) ve Avrupa nsan Haklar Szlemesi (Madde 9) olmak zere pek ok dier uluslar aras, blgesel ve ulusal belgede kabul edilmi temel bir haktr. Sz konusu hak, evrensel bir haktr ve geni anlamda kavranmas gerekir. Bu, sadece inananlara deil; ama ayn zamanda ateistlere, agnostiklere ve dine tamamen kaytsz kalanlara da uygulanmas anlamna gelir. Avrupa nsan Haklar Szlemesinin 9. Maddesi, sonuncusu iin nemli bir kabuldr ve Mahkeme, yzyllar boyu karlnda byk eyler denerek kazanlan oulculuun demokratik bir toplumda yerleik olabilmesinin buna bal olduunu belirterek bunu pekitirmitir. V.4.2. Korumann Kapsam ve Alan Dnce, vicdan ve din zgrl hakk o kadar nemlidir ki, acil durumlarda bile ihlal edilemez. sel biim (forum internum) olarak bilinen ey, rnein kiinin kendi dncelerini, fikirlerini, vicdann, kanaatini ve inanlarn oluturma hakk, telkin (beyin ykama) gibi her trl devlet mdahalesine kar korunan mutlak bir haktr. Ancak, dinin ya da inancn kamusal ifadesi, meru temellerde kstlanabilir. Din ve inan kavramlar tanrc, tanrc olmayan ya da tanr tanmayan geleneksel ve geleneksel olmayan dinleri ve inanlar kapsayacak ekilde geni balamda yorumlanmaldr. Bir dine ya da inanca sahip olma veya onu benimseme zgrl, daha nceden sahip olunan dini ya da inanc bir bakasyla deitirme veya ateist grleri benimseme ya da ayn dinde veya inanta kalmay seebilme zgrln kapsar. Dnce, inan ve din zgrl - geni bir yaklam Szlemenin 9. Maddesi din zgrln zel olarak ele alsa da, tm kiisel, politik, felsefi, ahlaki ve tabii ki dini inanlara uygulanarak daha geni bir koruma salar. Kiisel inan ve kanaatler, sadece fikirler olmaktan tedir. Belirli bir derece ikna gcne, ciddiyete, uyum ve neme ulam grlerdir. rnein, pasifizm, 9. Maddede ifade edildii ekliyle bir felsefi inantr (ECHR, Arrowsmith). - Vicdan zgrl Hakknda az sayda rnek bulunsa da, itihat hukuku, vicdan zgrl iin yararl bir aklama getirmektedir. Vicdan zgrl ok deiik biimler alabilir; ancak, ounlukla askeri hizmetlerle ilgili olarak ortaya kar. Avrupa Konseyi kurumlarnn bu konudaki konumu nettir: Avrupa Szlemesi vicdani ret iin hibir hakk gvenceye almamaktadr (rnein ECHR, Finlandiyaya kar Raninen Olay). Devletler vicdani ret hakkn tanmamaktadr ve askerlik hizmetini yerine getirmeyi reddedenler zerinde yaptrm uygulama hakkna sahiptir. Bununla birlikte, Avrupa Konseyi Parlamenter Meclisi, askerlik hizmetinin vicdani reddi hakknn Szlemeye dhil olduunu syler ve devletlerin bu hakka saygy salamak iin gerekli admlar atmasn nerir (4 Mays 2001).
81
- Din zgrl Szleme kurumlar dini tanmlama yetkisine sahip deildir ancak din, snrl bir biimde dnlmemelidir. Dinler, temel dinler olarak snrlandrlamazlar. Bununla birlikte, iddia edilen din, yine de tanmlanabilir olmaldr. nan uygulayclar kendi inanlarn bir din olarak tanmlamay arzulasalar da, sz konusu durum, devlet tarafndan haksz mdahale yaplmas durumunda uygun bir ekilde deerlendirilir. Genelde, mezhebi inalar da koruma altndadr. - Seim zgrl/ Zorlamann nlenmesi Hi kimse, hibir koulda, fiziki kuvvet ya da yasal yaptrmlar kullanlmak veya bunlarla tehdit edilmek suretiyle belirli bir dini veya inanc benimsemek, ona uymak ya da onu deitirmek iin zorlanamaz. Bu yasak, ayn zamanda benzer etkiye sahip politikalar ya da nlemler iin de geerlidir. rnein, dini bir grup ierisinde bizatihi yelik, herhangi bir kiiyi kamu hizmetlerinde almaktan alkoyamaz. Her trl fikir alamas, zellikle okullarda, rza gsterme hakknn kabul edilemez bir ihlalini oluturmas nedeniyle yasaklanmtr. Bununla birlikte Mahkeme, din zgrlnn, prensip olarak, bir kiinin etrafndaki insanlar ikna etmeye almas hakkn ierdiini de kabul etmektedir. Bu durumda, bir kiinin bakalarn kendi dinine dndrmeye almasna izin verilse bile, bunun kimi snrlamalar vardr. Bu, hassas bir meseledir. rnein, maddi bir sosyal avantaj nererek veya uygunsuz bask uygulayarak yeni bir Kiliseye ye kazanmaya almaya izin verilmez (ECHR, Kokkinakis). V.4.3. Dini Duygularn Korunmas Din kart dncelerin aklanmas deiik biimlerde olabilir: iftira, kfr, kfirce szler vb. Bu, bir dini hakarettir ve phesiz, inanl birinin duygularna ciddi bir saldr oluturur. Bir taraftan inan sahipleri, kendi dini inanlarnn bakalar tarafndan reddedilmesini ve hatta kendi inanlarna dmanca kabul edilen doktrinlerin bakalar tarafndan propagandasnn yaplmasn kabul etmeli ve hogr gstermelidir. Dier taraftan, Mahkeme, bu kartln nasl bir tavr iinde ortaya ktnn, devletin sorumluluunu gerektiren bir mesele olabileceini aka ortaya koymutur. rnein, baz u durumlarda, kullanlan eitli yntemlerin, kimi insanlarn inanlara sahip olma ve uygulama zgrln engelleyici etkileri olabilir (ECHR, Otto-Preminger-Institut). V.4.4. Dorudan Beyan Beyan/Uygulamaya koyma kelimesinin anlam ok genitir ve aada belirtilenleri kapsar: badet: ayin ve trensel faaliyetlerde bulunmak, ibadet yerleri ina etmek, ayin formlleri ve nesneleri kullanmak, semboller gstermek ve tatil gnleri belirlemek; Dine riayet: trensel faaliyetlerde bulunmak, perhiz yapmak, farkl kyafetler giymek veya balklar takmak ve kendine zg bir dil kullanmak; Uygulama ve reti: dini liderler, papazlar ve retmenler semek, ilahiyat faklteleri ya da
82
dini okullar kurmak ve dini metinler veya yaynlar basmak ya da datmak. Korunma iin, bir eylemin, ilgili inancn dorudan beyan olmas gerekir. rnein, pasifizm ieren her eylem dorudan korunmaz: askerleri bir alana girmemek veya emirlere uymamak iin tevik eden el ilanlar datmak gibi (ECHR, Arrowsmith). Zorunlu alama, eer dini inanlar dikkate alnmadan herkese uygulanrsa, ECHRnin 9. Maddesi ile uygulanmas gvenceye alnm haklara bir mdahale oluturmaz (ECHR, San Marinoya kar Boffa a.o. Olay). Ticari nitelik tayan beyanlar, dini bir inanla balantl olsalar bile koruma kapsamnda deildir (ECHR, svee kar Pastor X and Scientology Church Olay). Madde 9.1de kullanlan uygulamak kelimesi, bir din veya inanla gdlenmi veya bunlardan esinlenmi her bir ve btn eylem ve davran biimlerini ifade etmemektedir. dare ve tutumlaryla yasal olmayan kktenci dncelerini ifade eden bir askeri mahkeme savcsnn zorunlu emeklilii, 9. madde ile gvence altna alnan haklarla ilgili bir mdahale olarak dnlmemitir; nk bavurann dinini beyan etmesi yoluyla harekete geilmemitir (ECHR, Trkiyeye kar Kalak Olay). V.4.5. Kstlamalar Kiinin dininin ya da inancnn beyan faal bir ekilde gerekletii iin, bu durum dier kiilerin baz haklarn kullanmasn etkileyebilir ve u durumlarda toplumu tehlikeye atacak kadar ileri gidebilir. Bu sebepten tr, din veya inan uygulamalar; nsan haklar szlemeleri kapsamnda belirli snrlamalara tabi olabilir. - V.4.5.1. Mdahalenin Koulu a. Mdahale kanunla ngrlm olmaldr Yasa, Avrupa yarglar tarafndan geni bir ekilde yorumlanmtr: var olan tm yasalar, tzkleri, dzenlemeleri veya itihat hukukunu, i hukukta uygulanan uluslararas szlemeleri kapsayacak biimde ele alnmaktadr. Bununla beraber, her yasa, mdahale iin bir temel tekil edemez. Bir yasa ulalabilir ve ngrlebilir olmaldr. Yasa, bir kiinin kendi davranlarn dzenleyebilmesini salamak iin, yeterli kesinlikte ve eer gerekiyorsa uygun tavsiyeyle birlikte formle edilmi olmaldr. (rnein ECHR, Moldovaya kar Metropolitan Church of Bessarabia Olay). rnein, eer ilgili yasa, dini mezheplerin ve dini nderliklerle dahi deiikliklerin kayd iin herhangi bir somut lt salamyorsa, Mslman Cemaatin mdahalesi ve bavuru sahiplerinin din zgrl yasaca ngrlmemitir ve bu durumda keyfi ve uygulaycnn snrsz takdirine izin veren bir temele dayanmaktadr (ECHR, Bulgaristana kar Hasan ve Chaush Olay). b. Mdahale meru bir ama iermelidir Meru amalar listesinin kstlayc zelliine ramen, devletlerin manevra iin alan bulunmaktadr. c. Mdahale, demokratik bir toplumda gerekli olmaldr Bu, mulak bir kavramdr ve ister istemez mdahale ile ilgili sorunlar artrmaktadr. Bu nedenle, Mahkemenin alt kriterin karlanmasn aramas gerekir:
83
Acil sosyal ihtiya lgili meru amala orantl olma Demokratik ruhla tutarllk (tolerans ve geni fikirlilik) Devlet, herkesin inanlarna sayg duyulmasn temin etmelidir. Devletin, bu durumda, tarafsz olma ykmll vardr. Yetkililerin rol, oulculuu engelleyerek gerilimin nedenini ortadan kaldrmak deil, mcadele iinde olan gruplarn birbirlerine hogrl olmasn salamaktr (ECHR, Moldovaya kar Metropolitan Church of Bessarabia Olay; ECHR, Yunanistana kar Serif olay). V.4.6. Dini Kyafetler Giyilmesi ile lgili Baz tihatlar nsan Haklar Komitesi, 22 Numaral genel yorumun metnini tartrken, dini uygulamalar dorultusunda kyafet giyilmesi ile ilgili olarak rekabetin ya da provokasyonun nlenmesi gereklilii zerinde durmutur. Aada belirtilen davalar, ilgili uluslararas hukuki ve szde hukuki kurumun tipik ekimeli durumlarn ve ilgili bulgularn gstermektedir. ocuk Haklar Komitesinin son incelemelerinin yannda nsan Haklar Komitesinin de nezdinde bulunan her iki dava da, dini semboller sorunuyla ilgili grnmektedir. Bununla birlikte, Avrupa nsan Haklar Mahkemesi ve Avrupa nsan Haklar Komisyonunun itihat hukukunda, 10 Kasm 2005 tarihli Tahkikat Odas karar da dhil olmak zere birok emsal bulunmaktadr. zbekistana kar Hudoyberganova isimli 931/2000 Numaral bildirim, Takent Devlet Dou Dilleri Enstitsnn Mslman bayan bir rencisinin iddiaya gre barts takmas yznden okuldan uzaklatrlmas ile ilgilidir. 5 Kasm 2004 tarihinde nsan Haklar Komitesi Szlemenin 18. maddesi 2. paragrafnn ihlali olduuna karar vermitir. Ayrca, kiinin dinini yaama zgrl kyafet giyme ve kendi inanc ya da dinine uygun bu kyafetle toplum iinde bulunma hakkn da ierir. Bununla birlikte, kiinin toplum ierisinde ya da zel hayatnda dini kyafetleri giymesinin yasaklanmas, bireyin bir dine sahip olma ya da bir dini kabul etme zgrln zedeleyebilecek tm zorlamalar yasaklayan 18. maddenin 2. paragrafnn ihlali olarak kabul edilecektir eklinde bir aklamayla bu karar onaylanmtr. ngiltereye kar Bhinder isimli 208/1986 Numaral bildirimde, 9 Kasm 1989da toplanan nsan Haklar Komitesi Sih mezhebi yelerinin alrken gvenlik apkas takma zorunluluunun Szlemenin 18 (3). maddesine uygn bulunduunu belirtmitir. Komite, buna ek olarak, Sih dinine ait kiilere kar Szlemenin 26. maddesini ihlal eden fiili bir ayrm bulamamtr; nk mevzuat, Szlemeye uygun amalara ynelik ve makul bulunmutur. svireye kar Dahlab davasnda, meslei srasnda barts takmas yasaklanan bir ilkokul retmeninin bavurusu, kabul aamasnda Avrupa nsan Haklar Mahkemesi tarafndan reddedilmitir. Mahkeme, retmenin barts gibi gl harici bir sembol takmasnn, bu durumda yalar 4 ila 8 arasnda deien ocuklar zerinde, din deitirtme gibi etkilere sahip olabileceini belirtmitir. Bu yzden Mahkeme, bavuru sahibinin retmenlik mesleini icra ederken barts takmasnn rencilerinin okuldaki dier rencilerin ve rencilerin ebeveynlerinin dini inanlarna mdahale potansiyeli ve okullarda dinsel tarafszlk ilkesinin ihlali gerekesiyle yasaklanmas balamndaki sve Federal Mahkemesi kararyla mutabk olmutur. Blgesel dzeyde, Avrupa nsan Haklar Mahkemesi ve nceki Avrupa nsan Haklar Komisyonu, bireylerin din ve inan zgrlklerini kstlama ynnde lkelere daha fazla izin verme eilimindedir.
84
Trkiyeye kar ahin davas, balar kapal olan stanbul niversitesi rencilerinin derslere ve snavlara sokulmamas ile ilgilidir. Hem Mahkeme Odas, hem de Tahkikat Odas kararlar, laiklik kavramnn Avrupa nsan Haklar Szlemesinin temelini oluturan deerlerle tutarl olduu ynndedir. Avrupa nsan Haklar Szlemesinin 9. maddesi ile ilgili olarak, Mahkeme, Trkiyedeki slami barts sorununu incelerken, zorunlu bir dini grev olarak sunulan ya da kabul edilen bu tip bir semboln taklmasnn, takmamay tercih edenler zerindeki etkisinin gz nnde bulundurulmas gerektiini dnmektedir. Ancak, Hkim Tulkens, kendi muhalif fikrinde, Tahkikat Odasnn ounluu tarafndan paylalan laiklik ve eitlik ilkelerinin uyguland konusuna kar kmtr. Srf endielerin deil, meruluu phe gtrmeyen mutlak olaylarn ve sebeplerin, Szleme tarafndan garanti altna alnm bir hakka mdahaleyi meru klabileceinin altn izmitir. Kamu dzeninin ve dier kiilerin inanlarnn korunmas, Avrupa Mahkemesi Tahkikat Odasnn niversitelerdeki belirli kktendinci hareketlerin, sz konusu dini uygulamayan ya da baka bir dine ait olan dier renciler zerine bask kurmasn engellemek iin alnan nlemler, Szlemenin 9. maddesi 2. paragraf kapsamnda merudur eklinde bir aklama yapt Trkiyeye Kar Refah Partisi ve Dierleri davasnda vurgulanmtr. Avrupa nsan Haklar Komisyonu, ayrca, Trkiyeye Kar Karaduman (No. 16278/90) ve Trkiyeye Kar Bulut (No. 18783/91) isimli ve bavuru sahiplerinin kimlik belgelerinde sunduklar fotoraarda balarnn kapal olmas nedeniyle niversitenin diploma vermeyi reddetmesine ilikin iki bavuruyla da ilgilenmitir. Komisyon, 3 Mays 1993 tarihli kararnda, laik niversiteler eitli inanlara sahip renciler arasnda uyumlu bir ortam salamak ve bylece kamu dzenini ve dier kiilerin inanlarn korumak amacyla dini trenlerin ve sembollerin uygulanmasn dzenleyebilir gerekesiyle, diploma verilmemesinin bavuru sahiplerinin din ve inan zgrlklerine mdahale olarak grlmemesi gerektiini belirtmitir. V.4.7. Dini Sembollerin Giyilmesine likin Kstlamalar ve Yasaklamalar -nsan Haklar Hukuku Perspektifinden- Deerlendirmek in BM Kriterleri BM zel Raportr, dini sembollerin giyilmesine ilikin kstlamalar ve yasaklamalar insan haklar hukuku perspektifinden deerlendirebilmek ve uygulanabilir insan haklar standartlar ve bunlarn kapsamlar hakknda baz klavuz ilkeler belirleyebilmek amacyla bir dizi genel kriter gelitirmek iin aba gstermitir.Aada belirtilen arlatrc gstergeler, uluslararas insan haklar hukukuyla tipik bir ekilde uyumlu olmayan yasal ve idari faaliyetleri gsterirken; onlar izleyen tarafsz gstergeler bu standartlara kar gelmemektedir: a) Arlatrc Gstergeler: Bireyin kendi dinini ya da inancn yaama zgrln geersiz klan snrlamalar getirilmektedir; Snrlama, sahip olunan din veya inanca bal olarak, ak ya da gizli ayrmcl hedeemekte ya da yol amaktadr; Ahlakn korunmas amacyla, bir din ya da inancn uygulanmas zgrl zerindeki snrlamalar, tamamyla tek bir gelenekten gelen ilkelere dayanmaktadr; Dini sembollerin giyilmesi yasann istisnalar, stn ya da zorunlu din veya inanca kasten veya zmnen uydurulmaktadr;
85
Uygulamada Devlet kurumlar, ayrmclk temelinde veya ayrmclk amacyla zorunlu bir snrlama uygulamaktadr; rnein keyfi olarak kadnlar gibi belirli topluluklar veya gruplar hedeeyerek; Dinlerin ya da inanlarn belirli zelliklerine gereken nem verilmemektedir; rnein dini bir elbisenin giyilmesini emreden bir din, toptan sat yasandan, bu konu zerinde zel bir vurgusu bulunmayan baka bir dine ya da inanca gre daha fazla etkileniyor gibi grnmektedir; Dini bir kyafet ya da din tarafndan emredilen baka bir dini sembol giymeyi istemeyen bireylere uygulanan zorlayc yntemlerin ve yaptrmlarn kullanmna yol aabilmektedir. Bu kapsama, aileler de dhil olmak zere bireylere bu tip kurallara uyum gstermesi amacyla kanunsuz bask, tehdit ya da iddet uygulama frsat tanyan hukuki hkmler ve Hkmet politikalar da girmektedir: b) Tarafsz gstergeler: Snrlama ya da yasaklama hkm, tarafsz ve kapsaml bir dile sahiptir; Yasan uygulanmas, belirli dini gruplar veya dier aznlklar ya da dezavantajl gruplar kar karya getirecek tutarszlklar ya da eilimler ortaya karmaz; Kimlik kartlarndaki fotoraar, kimlik sahibinin net bir ekilde tanmlanmas iin gerekli olduundan, kimlik fotoraarnda izin verilen balklar zerinde makul snrlamalar, eer bireylerin dinlerini aklamalarnn rahatl devlet tarafndan ngrlmyorsa yasal grlmektedir; Kadnlarn, dini aznlklarn veya dezavantajl gruplarn haklarnn korunmas iin mdahale ok nemlidir. Sz konusu kiilerin alglanan dezavantajlarna gre farkl durumlarn belirlenmesi de yasal olarak kabul edilebilir; rnein, okul anda olmayan ocuklarn ve ailelerinin ya da yasal velilerinin ocuklarnn kendi inanlarna gre dini ve ahlaki eitim almasn salama zgrln korumak iin.Gerekte yasaklamalar, ayrmclk amacyla ve ayrmclk temelinde uygulanamazlar. Snrlamalar, ngrldkleri konuyla dorudan ilgili ve orantl olmak zorundadr. Kiinin din ya da inancn yaama zgrl zerinde bir snrlamay merulatrma ykmll Devlete aittir. V.4.8. Dini ve Ahlaki Eitim Medeni ve Siyasal Haklar Uluslararas Szlemesinin 18 (4). maddesi ve protokol 1, Avrupa nsan Haklar Szlemesi 2. maddesi, ailelerin ve yasal velilerin ocuklarn kendi dini ve ahlaki inanlarna gre yetitirme zgrlne Devletlerin sayg duymas gerektiini belirtmektedir. Eer din, nesnel ve oulcu bir yolla retiliyorsa (rnein, genel din ve ahlak tarihi dersinin bir paras olarak retiliyorsa); devlet okullarndaki zorunlu dini veya ahlaki eitim sz konusu hkme uygun deildir. Eer bir devlet okulunda bir din retiliyorsa, tm ailelerin ve yasal velilerin istekleri dorultusunda ayrmclk yapmayan istisnalar ya da alternatier iin hkmler karlmaldr.
86
V.4.9. Dnce, Vicdan Ve Din zgrlnn hlali Halinde Bavurulabilecek Uluslararas ve Blgesel Makamlar Dini Hogrszlkle lgili Birlemi Milletler zel Raportrne acil bavuru Birlemi Milletler nsan Haklar Komitesine bireysel ikyet. Yalnzca, ICCPRye ek lk htiyari Protokol Trkiye tarafndan onaylandktan sonra yaplabilir. Avrupa nsan Haklar Mahkemesinde ikyet davas.
87
Eitim Hakk
Temel Standartlar
nsan Haklar Evrensel Beyannamesi Madde 26: Herkes eitim hakkna sahiptir. Eitim, en azndan ilk ve temel eitim aamasnda paraszdr. lkretim zorunludur. Teknik ve mesleksel eitim herkese aktr. Yksek retim, yeteneklerine gre herkese tam bir eitlikle ak olmaldr. Eitim insan kiiliini tam gelitirmeye ve insan haklaryla temel zgrlklere saygy glendirmeye ynelik olmaldr. Eitim, btn uluslar, rklar ve dinsel topluluklar arasnda anlay, hogr ve dostluu zendirmeli ve Birlemi Milletlerin bar koruma yolundaki almalarn gelitirmelidir. ocuklara verilecek eitimin trn semek, ncelikle ana ve babann hakkdr. BM Ekonomik, Sosyal ve Kltrel Haklar Uluslararas Szlemesi Madde 13: Bu Szlemeye Taraf Devletler, herkese eitim hakk tanr. Eitimin insan kiiliinin ve onur duygusunun tam gelimesine ynelik olmasna ve insan haklar ve temel zgrlklere olan saygy glendirmesini salar. Ayrca eitimin herkesin zgr bir topluma etkin olarak katlmasna olanak saladn, tm uluslararasnda olduu gibi, rksal, etnik ve dinsel gruplar arasnda anlay, hogr ve dostluu gelitirdiini ve Birlemi Milletlerin bar koruma etkinliklerini zendirdiini de kabul eder. Bu Szlemeye Taraf Devletler bu hakk tam olarak gerekletirmek amacyla; a- lkretimin zorunlu olmasn ve herkese cretsiz salanmasn; b- Orta retimin, teknik ve mesleksel eitim dahil, eitli biimlerinin, her nlem alnarak, zellikle cretsiz eitimin giderek yaygnlatrlmas yoluyla herkese ak ve herkese grlebilir olmasn; c- Yksek renimin, her uygun yolla ve zellikle cretsiz eitimin giderek yaygnlatrlmasyla herkese becerisine gre eit olarak almasn; d- lk renimini tamamlayamam ya da hi grmemi kiiler iin temel eitimin olabildiince zendirilmesi ya da glendirilmesini; e- Her dzeyde, bir okul sisteminin gelitirilmesini, yeterli bir burs sisteminin kurulmasn ve eitim personelinin maddi koullarnn giderek iyiletirilmesini kabul eder. Bu Szlemeye Taraf Devletler, ana-babalarn ya da -kimi durumlarda- yasal vasilerin, Devlet tarafndan kurulanlarn dnda Devlete konmu ya da onanm belli eitim
89
llerine uyan okullar seme zgrlklerine sayg gstermeyi ve ocuklarnn kendi inanlar dorultusunda ahlak ve din eitimi grmelerini salamay stlenir. Bu maddenin hibir hkm, her durumda bu maddenin 1. fkrasnda ne srlen ilkelerin gzetilmesi ve verilen eitimin Devlet tarafndan konacak belli llere uygun dmesi kouluyla, birey ve kurulularn eitim kurumlar kurma ve ynetme zgrln zedeleyici biimde yorumlanamaz. Madde 14: Bu Szlemeye Taraf her Devlet, taraf olduu srada, ana lkesi ya da yarg yetkisi iinde bulunan teki lkelerde cretsiz ve zorunlu ilk retim verme gcnde deilse, herkes iin cretsiz ve zorunlu eitim ilkesinin -belirtilecek makul bir sre iinde- giderek uygulanmasna ilikin ayrntl bir uygulama plann iki yl iinde benimsemeyi stlenir. Avrupa nsan Haklar Szlemesi Ek I Nolu Protokol Madde 2: Hi kimse eitim hakkndan yoksun braklamaz. Devlet, eitim ve retim alannda yklenecei grevlerin yerine getirilmesinde, ana ve babann bu eitim ve retimin kendi dini ve felse inanlarna gre yaplmasn salama haklarna sayg gsterir. ocuk Haklar Szlemesi Madde 28: Taraf Devletler, ocuun eitim hakkn kabul ederler ve bu hakkn frsat eitlii temeli zerinde tedricen gerekletirilmesi gryle zellikle: a) lk retimi herkes iin zorunlu ve parasz hale getirirler; b) Orta retim sistemlerinin genel olduu kadar mesleki nitelikte de olmak zere eitli biimlerde rgtlenmesini tevik ederler ve bunlarn tm ocuklara ak olmasn salarlar ve gerekli durumlarda mali yardm yaplmas ve retimi parasz klmak gibi uygun nlemleri alrlar: c) Uygun btn aralar kullanarak, yksek retimi yetenekleri dorultusunda herkese ak hale getirirler; d) Eitim ve meslek seimine ilikin bilgi ve rehberlii btn ocuklar iin elde edilir hale getirirler; e) Okullarda dzenli biimde devamn salanmas ve okulu terk etme oranlarnn drlmesi iin nlem alrlar. Taraf Devletler, okul disiplininin ocuun insan olarak tad saygnlkla badar biimde ve bu Szlemeye uygun olarak yrtlmesinin salanmas amacyla gerekli olan tm nlemleri alrlar. Taraf Devletler eitim alannda, zellikle cehaletin ve okuma yazma bilmemenin dnyadan kaldrlmasna katkda bulunmak ve ada eitim yntemlerine ve bilimsel ve teknik bilgilere sahip olunmasn kolaylatrmak amacyla uluslararas ibirliini glendirir ve tevik ederler. Bu konuda, gelimekte olan lkelerin gereksinimleri zellikle gz nnde tutulur. Madde 29: Taraf Devletler ocuk eitiminin aadaki amalara ynelik olmasn kabul ederler;
90
a) ocuun kiiliinin, yeteneklerinin, zihinsel ve bedensel yeteneklerinin mmkn olduunca gelitirilmesi; b) nsan haklarna ve temel zgrlklere, Birlemi Milletler Antlamasnda benimsenen ilkelere saygsnn gelitirilmesi; c) ocuun ana-babasna, kltrel kimliine, dil ve deerlerine, ocuun yaad veya geldii mene lkenin ulusal deerlerine ve kendisininkinden farkl uygarlklara saygsnn gelitirilmesi; d) ocuun, anlay, bar, hogr, cinsler aras eitlik ve ister etnik, ister ulusal, ister dini gruplardan, isterse yerli halktan olsun, tm insanlar arasnda dostluk ruhuyla, zgr bir toplumda, yaanty, sorumlulukla stlenecek ekilde hazrlanmas; e) Doal evreye saygsnn gelitirilmesi, Bu maddenin veya 28. maddenin hibir hkm gerek ve tzel kiileri retim kurumlar kurmak ve ynetmek zgrlne, bu maddenin 1. fkrasnda belirtilen ilkelere sayg gsterilmesi ve bu kurumlarda yaplan eitimin Devlet tarafndan konulmu olan asgari kurallara uygun olmas kouluyla, aykr saylacak biimde yorumlanmayacaktr. Avrupa Sosyal art Madde 10 - Mesleki Eitim Hakk Akit Taraar, mesleki eitim hakknn etkin kullanmn salamak zere aadaki hususlar taahht ederler: Gerektiinde, engelliler de dahil olmak zere herkese, iveren ve alanlarn rgtlerine danarak teknik ve mesleki eitim olana salamay veya bunu desteklemeyi ve salt kiisel yetenee dayal olmak zere yksek teknik eitim ve niversite renimi grme kolaylklar salamay; Kz ve erkek tm genlerin eitli ilerde alrken eitilmeleri iin bir raklk sistemi ya da dier sistemli dzenlemeleri salamay veya desteklemeyi; Gerektiinde; a) alan yetikinler iin yeterli ve kolayca ulalabilir eitim olanaklar ile; b) Teknolojik gelimelerin veya yeni altrma eilimlerinin sonucu olarak alan yetikinlerin duyduu yeniden eitim gereksinmelerini karlamak iin zel kolaylklar salamay veya bunlar desteklemeyi; 4. ********************** a) Tm cretlerin ve masraarn azaltlmas veya kaldrlmas, b) Uygun durumlarda mali yardm yaplmas, c) inin, ii srasnda iverenin talebi zerine grd ek eitimde harcanan zamann normal alma sresinden saylmas, d) Yeterli denetim yoluyla, ii ve iveren kurulularna danarak, raklk ve genlerin eitimi ile yaplan dier dzenlemelerin etkinliini ve genel olarak gen iilerin yeterli bir ekilde korunmalarnn salanmas gibi uygun nlemlerle salanan imknlarn tam kullanlmasn tevik etmeyi.
91
92
V.5.1. Giri Ekonomik, Sosyal ve Kltrel Haklarla ilgili olarak balca 3 adet uluslararas antlamadan bahsedebiliriz. Bunlardan ilki, Birlemi Milletler nsan Haklar Evrensel Beyannamesi, dierleri ise Avrupa Sosyal art ve Ekonomik, Sosyal ve Kltrel Haklar Uluslararas Szlemesidir. 381 sayl kanunla kabul edilip, 7 Austos 1989 tarihli 1989/14434 sayl Bakanlar Kurulu karar ile 14 Ekim 1989 tarihli Resmi Gazetede yaynlanan Avrupa Sosyal artnn giri blmnde, uygun kurulu ve faaliyetlerle kent ve krsal nfusun yaam dzeyini gelitirmek ve sosyal refahn ykseltmek iin her trl ortak abada bulunmaya kararl olarak taraf devletlerin szlemede belirtilen hkmlerde mutabk kaldklar ifade edilmitir. Mutabk kalnan hususlar ise ana balklar ile yle sralayabiliriz. alma hakk, adil alma koullar, gvenlik ve salkl alma koullar hakk, adil bir cret hakk, rgtlenme hakk, toplu pazarlk hakk, ocuklarn ve genlerin korunmas hakk, alan kadnlarn korunmas hakk, meslee yneltme hakk, mesleki eitim hakk, saln korunmas hakk, sosyal gvenlik hakk, salk ve sosyal yardm hakk, sosyal refah hizmetlerinden yararlanma hakk, bedensel yada zihinsel zrllerin mesleki eitim, meslee ve topluma yeniden intibak hakk, ailenin sosyal, yasal ve ekonomik korunma hakk, analarn ve ocuklarn sosyal ve ekonomik korunma hakk, dier akit taraarn lkelerinde gelir getirici bir i edinme hakk, alan gmenlerin ve ailelerin korunmas ve yardm hakk. 4867 sayl kanunla kabul edilen ve 11 Austos 2003 tarih ve 25196 sayl Resmi Gazetede yaymlanan 2003/5923 sayl Bakanlar Kurulu Karar ekindeki BM Ekonomik, Sosyal ve Kltrel Haklara likin Uluslar aras Szlemesinin balang blmnde, nsan Haklar Evrensel Bildirisine gre korkudan ve yoksulluktan kurtulma zgrln kullanabilen zgr insan idealinin, kiisel ve siyasal haklarla birlikte ekonomik, sosyal ve kltrel haklarn da kullanabildii artlarn yaratlmas halinde gerekletirilebileceini kabul ederek taraf devletlerin szlemede belirtilen hkmlerde anlatklar ifade edilmitir. Anlalan hkmler ise ana balklaryla unlardr: Halklarn kendi kaderini tayin hakk, ayrmclk yasa, cinsiyet eitlii, haklar ktye kullanma yasa, alma hakk, adil ve uygun ite alma artlar, sendikal haklar, sosyal gvenlik hakk, ailenin, anneliin, ocuklarn ve genlerin korunmas, yaama standard hakk, salk standard hakk, eitim hakk, zorunlu ilkretimi salama ykmll ve kltrel yaama katlma hakk. Bu szlemelerle devletlere verilen ortak sorumluluk, sosyal refahn arttrlmas, korkudan ve yoksulluktan kurtulma iin yaplacak ve alnacak tedbirlerdir. Ekonomik ve sosyal haklar ile ilgili genel giriten sonra bu haklar ierisinde yer alan eitim hakk aada ana hatlar ile aklanmtr. V.5.2. Eitimin Tanm UNESCOnun 18. Genel Konferansnda alnan 1974 tarihli uluslar aras anlay, i birlii ve bar ile insan haklar ve temel zgrlklere ilikin eitim tavsiye karar eitimi yle tanmlamaktadr: Eitim: Bireylerin ve sosyal gruplarn ulusal ve uluslar aras toplumlar iinde ve bu toplumlarn da yararna olacak biimde bilinli olarak kiisel kapasiteleri, tutumlar, davranlar ve bilgileriyle birlikte gelimeyi rendikleri srecin btndr. Bu sre herhangi bir etkinlikle snrlanamaz.
93
V.5.3. Eitimin Amalar BM Ekonomik, Sosyal ve Kltrel Haklar Komitesinin 13 Numaral genel yorum beyanna gre eitimin amalar unlardr: Komite genel yorum beyannda, taraf Devletlerin, devlet veya zel olsun rgn ya da rgn olmayan btn eitimlerin 13. Maddede (1) belirlenmi olan ama ve hedeeri esas almas gerektii konusunda hemfikir olduunu aklamtr. Komite, bu eitim amalarnn, Birlemi Milletler Antlamasnn 1. ve 2. Maddelerinde yer ald ekliyle Birlemi Milletlerin temel ama ve ilkelerini yansttna dikkat ekmektedir. ounlukla bunlar, nsan Haklar Evrensel Beyannamesinin 26. Maddesinin 2. Paragrafnda da bulunmaktadr. Ancak, Szlemenin 13. Maddesinin 1. Paragraf, Beyannameye u ynden katkda bulunmaktadr: eitim insan kiiliinin onur anlayn hedeemeli; her kiinin zgr bir toplum ierisinde etkili bir ekilde katlmn olanakl klmal; btn milletler, rk ve din gruplar kadar, etnik gruplar arasndaki anlay, hogr ve dostluu zendirmelidir. Komite, nsan Haklar Evrensel Beyannamesinin 26. Maddesinin 2. Paragrafnda ve Szlemenin 13. Maddesinin 1. Paragrafnda ortak olan bu eitim amalarndan muhtemelen en temel olann, eitimin insan kiiliinin tam gelimesini hedeemek olarak aklamaktadr. V.5.4. Eitimin Hedeeri ocuk Haklar Komitesinin kararlarna gre eitimin hedeeri unlardr: Eitimin amalarna ilikin uluslar aras gr birlii erevesinde taraf lke ekincelerinin (Endonezya,Trkiye,Tayland) kaldrlmas, ocuun kiiliinin, yeteneklerinin, zihinsel ve bedensel yeteneklerinin mmkn olduunca gelitirilmesi, nsan haklarna ve temel zgrlklere, Birlemi Milletler artnda benimsenen ilkelere saygsnn gelitirilmesi, ocuun ana-babasna saygsnn gelitirilmesi, ocuun kltrel kimliine, dil ve deerlerine, ocuun yaad veya geldii mene lkenin ulusal deerlerine ve kendisininkinden farkl uygarlklara saygsnn gelitirilmesi, ocuun zgr bir toplumda, yaanty sorumlulukla stlenecek ekilde hazrlanmas, Hogrnn gelitirilmesi, Cinsler aras eitliin retilmesi, Bar kltrnn retilmesi, Doal evreye saygsnn gelitirilmesi, Eitimin Szlemede belirtilen amalarna ve Devlet tarafndan belirlenen asgari standartlara uyma kouluyla Devlet sistemi dnda okul kurma zgrl tannmas gerekir. V.5.5. Eitim Hakk BM Ekonomik ve Sosyal Komiteninin 13 nolu genel yorum beyanna gre eitim hakk, genel olarak yle anlatlmaktadr: Uluslararas hukukta ve yukarda belirtilen ekirdek szlemelerde kapsanmasna ve zetlenmesine ek olarak eitim hakk, ocuk Haklarna likin Szlemenin
nsan Haklar Eiticileri in Bavuru Kitab 94
28. ve 29. maddeleri ile bu hakkn kullanm ile ilgili nemli standartlar ve hedeeri belirleyen ikinci ve nc Milenyum Gelime Hedeerinde de belirtilmitir: Eitim, hem kendi iinde bir insan hakkdr, hem de dier insan haklarnn gereklemesi iin vazgeilemez bir aratr. Glendirici bir hak olarak eitim, ekonomik ve sosyal olarak toplum dna itilmi yetikin ve ocuklarn kendilerini yoksulluktan kurtarabilecekleri ve iinde bulunduklar topluma tam olarak katlmalarn salayacak yollar elde edecekleri temel aratr. Eitimin kadnn glendirilmesinde, ocuklarn smrc ve tehlikeli iilikten ve cinsel istismardan korunmasnda; insan haklar ve demokrasinin gelitirilmesinde; evrenin korunmasnda ve nfus artnn kontrol edilmesinde hayati bir rol vardr. Eitim, artan bir ekilde, Devletlerin yapabilecei en iyi yatrm olarak kabul grmektedir. Ancak eitimin nemi sadece pratikte deildir: iyi eitilmi, aydnlanm, aktif, zgrce ve serbeste dolaabilen bir zihin, insan var oluunun haz ve dllerinden biridir. nsan Haklar Evrensel Beyannamesi ve Uluslararas Ekonomik, Sosyal ve Kltrel Haklar Szlemesinin yukarda belirtilen hkmleri, eitim hakknn tannmasn salamak iin Devletlerin ulamas gereken amalar belirlemektedir. Ancak, Hkmetler iin ve zellikle parlamentolar iin sz konusu hkmlerin uygulamadaki etkileri nelerdir? Bir cevap verebilmek iin, eitim hakk aada belirtilen iki kaleme blnebilir: 1. Eitime eriimin iyiletirilmesi; 2. Eitim trn ve ieriini seme zgrl. Bu iki kalem, daha sonra drt sorumluluk alanna blnebilir: a) Faal eitim kurumlar ve programlarnn hazr bulunmas (Mevcudiyet) lerlii olan eitim kurumlar ve programlarnn saysnn yeterli olmas, Yeterli altyapnn olmas, Sendika kurma ve toplu szleme yapma hakk da dhil olmak zere, retmenler iin elverili alma koullarnn bulunmas. b) Eitimin herkes iin eriilebilir olmas (Eriebilirlik) lkretimin zorunlu ve parasz, orta retim ve yksek retimin ekonomik adan uygun olmas, Eitime ayrmclk olmadan eriimin salanmas, Madur gruplar iin elverili eitim olanaklarnn bulunmas, Fiziksel olarak eriilebilir olmas; krsal alanlarda eitim iin yeterli finansman ayrlmas, Eitim sektrndeki politikalarn, kurumlarn, programlarn, harcama modellerinin ve dier uygulamalarn izlenmesi iin mekanizmalarn bulunmas, c) Form ve esasn kabul edilebilir olmas (Kabul edilebilirlik) Mfredat ve retim yntemleri dahil olmak zere, eitimin biiminin ve esasnn kabul edilebilir olmas, Mfredatn kltrel adan uygun ve iyi nitelikte olmas,
Minimum eitim standartlar (kabul, mfredat, belgelerin tannmas vb.) ve ilgili izleme mekanizmalarnn bulunmas, zel kurumlarn kurulmas hakknn garanti edilmesi, d) Mfredatn uyumlu olmas (Uyarlanrlk) Mfredat tasarmnn ve eitim finansmannn ocuklarn ve rencilerin gerek ihtiyalaryla uyumlu olmas ve deien toplumlarn ve topluluklarn ihtiyalarna uyarlanabilmesi, Eitimin farkl sosyal ve kltrel ortamda bulunan rencilerin ihtiyalarna cevap verebilmesi salanmaldr. V.5.6. Eitim Hakknn erii - V.5.6.1. lk retim Hakk ocuklarn aile dnda temel eitimlerini salayan temel sistem ilkokul sistemidir. lk retim evrensel olmal, tm ocuklarn temel renme ihtiyalarnn karlanmasn garanti altna almal ve toplumun kltrn, ihtiyalarn ve olanaklarn gz nnde bulundurmaldr. lk retim zorunludur ve herkese cretsiz olarak verilir. - V.5.6.2. Orta retim Hakk Genel olarak temel renimin tamamlanmasnn yan sra, yaam boyu renme ve insan geliimi konularna ynelik temellerin salamlatrlmasn ierir. Orta retim, rencileri mesleki eitim ve daha yksek renim olaslklarna hazrlar. cretsiz eitimin srekli hale getirilmesi kural gerei ortaretim de cretsiz verilmelidir. - V.5.6.3. Mesleki ve Teknik Eitim (MTE) Hem eitim hakknn hem de alma hakknn bir parasn oluturur. MTEnin istikrarl bir toplumsal, iktisadi ve kltrel gelimeye ve tam ve verimli bir istihdam dzeyine ulamaya yardmc olan daha kapsaml bir rol bulunmaktadr. - V.5.6.4. Yksek renim Hakk Yksek renimin farkl toplumsal ve kltrel ortamlardaki rencilerin ihtiyalarna cevap verebilmesi iin, esnek bir mfredata ve uzaktan retimde olduu gibi farkl retim sistemlerine sahip olmas gerekmektedir. Yksek renimin yetenek lsne gre, herkesin eit olarak yararlanmasna ak duruma getirilecek ekilde olmas gereklidir. - V.5.6.5. Temel Eitim Hakk Temel eitim hakk, temel renme ihtiyalarn henz karlamam olan herkes iin geerlidir. Temel eitim, bu nedenle, yetikin eitiminin ve yaam boyu renmenin ayrlmaz bir bileenidir. Temel eitimin tm ya gruplarnn sahip olduu bir hak olmas nedeniyle, mfredat ve eitim yntemlerinin tm yalardaki renciler iin uygun ekilde dzenlenmesi gerekmektedir.
96
- V.5.6.6. renim zgrl Hakk Ebeveynlerin ve vasilerin, ocuklarnn kendi inanlarna uygun bir biimde dini ve ahlaki eitim grmelerini salama zgrlklerine sayg gstermek, renim zgrlnn gereidir . Bireylerin ve kurulularn eitim kurumlar kurma ve ynetme zgrl olmaldr. Bu tr eitim kurumlarna tannmas gerekli asgari standartlara gre, okula kabul, mfredat ve okuldan alnan sertifikalarn tannmas salanmaldr. Eitimde ayrmclk gzetmeme ve eitlik ilkelerine tam olarak uyulmaldr. V.5.7. Akademik zgrlk ve Kurumsal zerklik Akademik zgrlkten yararlanmak, yksek renim kurumlarnn zerkliini gerekli klar. zerklik, yksek renim kurumlarnn akademik almalarna, standartlarna, ynetimlerine ve ilgili faaliyetlerine ilikin olarak etkin kararlar alabilmeleri iin gerekli olan kendi kendini ynetebilme derecesidir. Anayasnn 131. maddesi ile kurulmu bulunan YK ve konulan antidemokratik kurallar Trkiyede akademik zgrlk ve kurumsal zerklik ilkesine aykrdr. V.5.8. Okullarda Disiplin Komitenin grne gre, fiziksel cezalandrma (dayak cezas), nsan Haklar Evrensel Beyannamesinin nsz ve ikiz Szlemelerle gvence altna alnan ve uluslararas insan haklar hukukunun temel ilkesi niteliinde olan insanlk onuru ilkesine aykrdr. Okul disiplininde yer alan, rnein grup nnde utandrma gibi dier baz uygulamalar da bu ilkeye aykr olabilir. Benzer ekilde, hibir disiplin biimi, Szleme kapsamndaki dier haklarn (rnein, beslenme hakk) ihlalini iermemelidir. Komite, Beyanname Madde 26 (2)de bulunmamasna karn, Ekonomik, Sosyal ve Kltrel Haklar Uluslararas Szlemesi taslan hazrlayanlarn, insan kiiliinin haysiyetini tm eitimin ynelmesi gereken zorunlu hedeerden biri olarak aka ifade etmi olduklarn kaydetmektedir. V.5.9. Eitim Hakknda Devletin Ykmllkleri - V.5.9.1. Genel Hukuki Ykmllkler Eitim hakk da taraf Devletlere tip ya da dzeyde ykmllk ykler: sayg duyma (riayet etme), koruma ve yerine getirme ykmllkleri. Buna bal olarak, yerine getirme ykmll, kolaylatrma ve salama ykmllklerini ierir. Sayg duyma ykmll, taraf Devletlerin, eitim hakkndan istifade etmeyi yasaklayan veya engelleyen uygulamalar ortadan kaldrmasn gerektirir. Koruma ykmll, taraf Devletin, nc bir tarafn, eitim hakkndan istifade edilmesine mdahale etmesini engelleyecek tedbirler almasn gerektirir. Yerine getirme (kolaylatrma) ykmll, Devletlerin, birey ve topluluklara eitim hakkndan istifade etme olanaklar salayacak ve bunlara yardmc olacak olumlu tedbirler almalarn gerektirir . - V.5.9.2. zel Hukuki Ykmllkler Devlet, zel okullar kapatmamak yolu ile eitimin mevcudiyetine sayg duymal ve buna dikkat gstermelidir.
97
Benzer ekilde taraf Devletler, ebeveynler ve iverenler de dahil olmak zere nc ahslarn kzlar okula gitmekten alkoymamalarn gvence altna almak yolu ile eitime eriilebilirlii korumaldr. Eitimin aznlklar ve yerel halklar asndan kltrel olarak uygun ve herkes iin iyi kalitede olmasn gvence altna almaya ynelik olumlu tedbirler alarak; eitimin kabul edilebilirliini yerine getirmelidir (kolaylatrmaldr). Mfredat rencilerin deien dnya ierisindeki gncel ihtiyalarn yanstacak ekilde dzenleyip; bu ihtiyalara ynelik kaynaklar bularak; eitimin uygulanabilirliini yerine getirmelidir . Okul ina etmek, programlar gelitirmek, retim materyalleri temin etmek, retmenleri eitmek ve onlara rahat geinme imkan salayacak maalar demek gibi uygulamalar da dahil olmak zere, bir okullar sistemi gelitirmek yolu ile eitimin mevcudiyetini etkin bir biimde yerine getirmelidir (salamaldr). Devlet, minimumda, orta retim, yksek renim ve temel eitim ngrleri ieren bir ulusal eitim stratejisi hazrlamal ve uygulamaldr. Devletler dezavantajl gruplara destek olmak amacyla eitime ynelik bir burs sisteminin varln gvence altna almaldr. Kurulmu olan tm eitim kurumlarnn uymalar gereken minimum eitsel standartlar belirlemekle ykmldr. Devletler, ayrca, bu tr standartlar takip altnda tutacak effaf ve etkili bir sistem oluturmal ve bu sistemi devam ettirmelidir. Taraf Devletlerin, toplumlarn ve ailelerin ocuk emeine baml olmamalarn gvence altna almaya ynelik bir ykmllkleri vardr. zellikle ekonomik ve teknik konularda, bireysel olarak ya da uluslararas yardm ve ibirlii araclyla tedbirler alma ykmllkleri vardr. Devletler, kamusal eitim kurum ve programlarna ayrmclk uygulanmakszn eriebilme hakkn garanti altna almaldr. - V.5.9.3. Eitim Hakknda Devletlerin Eylem Planlar Eitim hakknn tannmasna ynelik hkmet almalar ilerici olmaldr. Verimli ve sratli olmaldr. Hkmetin ykmllkleri, tm alanlarda (temel, ilk, orta ve yksek retim) eit aciliyet tamaz. Hkmetler, eitim hakknn dier dzeylerde tannmasn salamak iin admlar atarken; zorunlu ve cretsiz ilkretimin yaplmasna ncelik vermek durumundadr. Ekonomik, Sosyal ve Kltrel Haklar Szlemesine taraf olurken zorunlu ve cretsiz ilkretimi salayamam olan lkeler, Szlemenin 14. maddesinde belirtildii zere ulusal bir eitim plan kabul etmeli ve uygulamaldr. Sz konusu plan, ilerici uygulamalar dorultusunda, tamamyla cretsiz zorunlu eitim ilkesini getirerek, gelecek yllarda da uygulanabilecek ekilde iki yl ierisinde hazrlanmal ve uygulanmaldr. ki yl art, bu dnem ierisinde ykmlln yerine getiremeyen devleti bu ykmllkten kurtarmamaktadr.
98
V.5.10. Eitim Hakknn hlali Halinde Bavurulabilecek Uluslararas ve Blgesel Makamlar Uluslararas Szlemeler uyarnca kurulmu bulunan mekanizmalara lke raporlarnn sunulmas ve bu raporlara alternatif olarak sunulan glge raporlar hazrlanmas, Bu szlemeler uyarnca karlm bulunan semeli protokoller gereince yaplacak bireysel bavurular Avrupa nsan Haklar Mahkemesine alacak davalar Trkiyenin eitim hakkn dzenleyen temel szlemelere ekince koymu olmas bunlarn szleme organlarna bildirilmesini engellememektedir. ocuk Haklar Komitesi ile Ekonomik ve Sosyal Komiteye ve AHMe bavuru yaplmas etkili olabilir.
99

Insan Haklari Egiticileri Icin Basvuru Kitabi

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Insan Haklari Egiticileri Icin Basvuru Kitabi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

nsan Haklar Eiticileri in Bavuru Kitab

nsan Haklar Dernei tarafndan yaymlanmtr.

nsan Haklar Eiticileri in Bavuru Kitab

nsan Haklar Eiticileri in Bavuru Kitab

nsan Haklar Eiticileri in Bavuru Kitab

nsan Haklar Eiticileri in Bavuru Kitab

nsan Haklar Eiticileri in Bavuru Kitab

1. BLM nsan Haklar Tarihi, Kavram ve Doas

nsan Haklar Tarihi, Kavram ve Doas

nsan Haklar Eiticileri in Bavuru Kitab

nsan Haklar Eiticileri in Bavuru Kitab

nsan Haklar Eiticileri in Bavuru Kitab

nsan Haklar Eiticileri in Bavuru Kitab

nsan Haklar Eiticileri in Bavuru Kitab

nsan Haklar Eiticileri in Bavuru Kitab

2. BLM Birlemi Milletler nsan Haklar Sistemi

nsan Haklar Eiticileri in Bavuru Kitab

nsan Haklar Eiticileri in Bavuru Kitab

Birlemi Milletler nsan Haklar Sistemi

nsan Haklar Eiticileri in Bavuru Kitab

nsan Haklar Eiticileri in Bavuru Kitab

nsan Haklar Eiticileri in Bavuru Kitab

nsan Haklar Eiticileri in Bavuru Kitab

nsan Haklar Eiticileri in Bavuru Kitab

nsan Haklar Eiticileri in Bavuru Kitab

nsan Haklar Eiticileri in Bavuru Kitab

nsan Haklar Eiticileri in Bavuru Kitab

nsan Haklar Eiticileri in Bavuru Kitab

nsan Haklar Eiticileri in Bavuru Kitab

nsan Haklar Eiticileri in Bavuru Kitab

nsan Haklar Eiticileri in Bavuru Kitab

15.08.1945 tarihli 4801 sayl kanun, 24.08.1945/6092 RG

Milletleraras Adalet Divan Stats

15.08.1945 tarihli 4801 sayl kanun, 24.08.1945/6092 RG

Milletleraras Adalet Divan Yarg Hakk

12.05.1947 tarihli 5047 sayl kanun, 22.05.1947/6612 RG

29.07.1961 tarihli 359 sayl kanun, 05.09.1961/10898 RG

25.09.1968 tarihli 6/10733 sayl Bakanlar Kurulu karar, 14.10.1968/ 13026 RG

25.09.1968 tarihli 6/10733 sayl Bakanlar Kurulu karar, 14.10.1968/ 13026 RG

Mlteciler Stats Ynetmelii

14.09.1994 tarihli 94/6169 sayl Bakanlar Kurulu karar, 30.11.1994/ 22127RG

Kadnlarn Siyasi Haklar Szlemesi

Kadnlara Kar Her Trl Ayrmcln nlenmesine Dair Szleme

Yrrle Koyan Bakanlar Kurulu Karar ve RG

Kadnlara Kar Her Trl Ayrmcln nlenmesi Szlemesi Deiiklii

26.08.1999 tarihli 4451 sayl kanun, 29.08.1999/23801 RG

30.07.2002 tarihli 4770 sayl kanun, 02.08.2002/24834 RG

21.04.1988 tarihli 3441 sayl kanun, 29.04.1988/19799 RG

16.06.1988 tarihli 88/13023 sayl Bakanlar Kurulu karar, 10.08.1988/ 19859 RG

ocuk Haklarna Dair Szleme

09.12.1994 tarihli 4058 sayl kanun, 11.12.1994/22138 RG

23.12.1994 tarihli 94/6423 sayl Bakanlar Kurulu karar, 27.01.1995/ 22184 RG

ocuk Haklarna Dair Szlemede Yaplan Deiiklik

Yrrle Koyan Bakanlar Kurulu Karar ve RG

09.05.2002 tarihli 4755 sayl kanun, 14.05.2002/24755 RG

17.06.2003 tarihli 4868 sayl kanun, 18.06.2003/25142 RG

2003/5851 sayl Bakanlar Kurulu karar, 21.07.2003/ 25175 RG

01.03.2006 tarihli 5468 sayl kanun, 17.03.2006/26111 RG

2006/10692 sayl Bakanlar Kurulu Karar, 05.08.2006/ 26250 RG

28.10.2005 tarihli 5415 sayl kanun, 02.11.2005/25984 RG

17.06.2003 tarihli 4867 sayl kanun, 18.06.2003/25142 RG

2003/5923 sayl Bakanlar Kurulu karar, 11.08.2003/ 25196 RG

Her Trl Irk Ayrmclnn Ortadan Kaldrlmasna likin Uluslararas Szlemesi

3.4.2002 tarihli 4750 sayl kanun, 09.04.2002/24721 RG