NDEKLER Sayfa no NSZ NDEKLER ZET 1. GR 2.

YAKIT PLLERNN ORTAYA IKMASINDA ANA SEBEP OLAN YAKIT EMSYONLARININ NSAN SALIINA ETKLER 2.1 Karbonmonoksit(CO) 2.2 Hidrokarbonlar (HC) 2.3 Azotoksitler (NOx) 2.4 Kkrtoksitler (SOx) 2.5 Kurun (Pb) 3. HDROJENN ELDE EDLMES 4. YAKIT PLLERNN TARHES 4.1 Gemiten Gnmze Yakt Pilleri zerindeki almalar 5. YAKIT PL SSTEM 5.1 Yakt Pili Nedir? 5.2 alma Prensibi 5.3 Basit Yakt Pilleri Hesaplamalar 5.4 Uygulamalar 5.5 Yakt Pilleri eitleri 5.5.1 Fosforik asitli yakt pilleri(PAFC) 5.5.2 Proton deimeli yakt pilleri (PEMFC) 5.5.3 Dkme karbonatl yakt pilleri (MCFC) 5.5.4 Kat oksitli yakt pilleri (SOFC) 5.5.5 Alkalik yakt pilleri (AFC) 6. YAKIT PLLERNN KULLANILMA NEDENLER veYARARLARI 6.1 evresel Yararlar 6.1.1 Yksek yakt imkan 6.1.2 Dk emisyonlar 6.1.3 Sanayilere bal olarak oluan evresel zararn azaltlmas i ii iv 1 3

7 7 8 9 10 12 13 14 21 21 22 25 27 30 30 31 31 31 31 32 32 32 32 32

6.2 Yakt Pillerinin Mhendislik Alanndaki Yararlar 6.2.1 Yakt esneklii 6.2.2 Yksek g younluu 6.2.3 Dk ileme ss ve basks 6.2.4 Yer esneklii 6.2.5 Kojenarasyon yetenei 6.2.6 Ar yklemeye kar verdii abuk tepki 6.2.7 Mhendislik kolayl 6.2.8 Evdeki cihazlarn kullanmnda enerji gvenlii salamas 6.3 G Hatlarndan Bamsz Olma 6.4 Yakt Pilleri ve Geleneksel Piller 7. YAKIT PL KULLANIMIYLA OLUAN SYAS VE EKONOMK GELMELER 7. 1 Genel Tarif 7.2 evresel Kayglar 7.3 Yerli Enerji Gvenlii 7.4 Elektrik Endstrisindeki Yeniden Dzenleme 7.5 Borsa 7.6 Ekonomik Geliim 7.7 Sonu
8 . SON YILLARDA RETLEN YAKIT HCREL TAITLAR

33 33 33 33 33 33 33 34 34 34 34 35 35 35 36 37 38 38 38 39 46

9. SONU

1.GR Yakt pilleri, kimyasal enerjiyi dorudan elektrik enerjisine dntren elemanlardr. Yakt pili, fosil yaktlarnn yaklmas yerine, yakt ile oksijenin elektro-kimyasal reaksiyonu sonucunda enerji reten bir tr bataryadr.(ekil 1.1)

ekil 1.1 Yakt olarak genellikle hidrojen kullanlmaktadr. Ancak metan" doal gaz, etanol, metanol ve son dnemlerde benzin kullanabilen yakt pilleri denemelerinden de olumlu sonu alnmtr. Oksijenle hidrojenin reaksiyonu su rettiinden, bu reaksiyonlar kirletici politik kullanm deildir. Yakt pili g sistemlerine kar ilginin giderek artmas, temiz evre, kresel snma,enerji kaynaklarnn tkenmeye yz tutmas ve var olan kaynaklarn olarak Batarya kararsz ile blgelerde bulunmas elektrikli gibi olumsuzluklardan gelimeleri, bu glendirilen tatlarn tatlarn kaynaklanmaktadr.

snrlamalarnn anlalmasn da kolaylatrmtr. Yakt pilleri, evresel zellikler bakmndan bataryalara e deerde veya daha iyi karakteristiklere sahiptir ve bataryal tatlarla karlalan kullanma snrlamalarna sahip deildir [1], Yakt pillerinin, zellikle temiz ulama zm aratrmalar kapsamnda, otomotiv enerji kayna olarak kullanm konusundaki almalar giderek younlamaktadr. Enerji retimi ve otomotivle ilgili birok firma, 21. yzyln ulam ihtiyacn karlamak zere, evre basncnda alan, yakt trne kar esnek, tasarm basit, imalat ve kullanm kolay yakt pili sistemlerinin gelitirilmesi amacyla almalar yapmakta, bazlar retim yapabilecek aamaya geldiklerini ifade etmektedirler [1], [2], 3

[4]. Yakt pillerinin ilevsel anlamda bilinen normal tersinir bataryalardan fark, bataryalarda iki arj arasnda belirli bir elektrik enerjisi geriye alnmasna kar, yakt pillerinde oksitleyici ve yaktn pilden getikleri srece elektrik enerjisi retiminin devam etmesidir. Yksek verimleri sayesinde enerji tasarrufu salayan bir g kayna olarak yakt pilleri, gelecekteki otomotiv kullanm iin mit vermektedir. Benzin motorlarnn iki... kat olan %60 'in zerindeki termik verimlerine ek olarak [1,2], dk grlt dzeyi, dk egzoz emisyonlar ve dk s atma talebi bakmndan da avantajldrlar. Benzin motorlarnn egzoz emisyonlar sonucunda oluan atk gazlar havann kirlenmesine neden olurlar. Havann kirlenmesine neden olan bu atk gazlar, doa ve insan sal zerinde dier kirleticilere oranla ok daha byk bir neme sahiptirler. Bunun nedeni ise kirletici zellikleri yannda, ani ve dorudan toksik zelliklerinin de bulunmasdr. Bir insann gnde tketmesi gereken hava 15 m3 'tr. Gerekli nlemler alnmam bir ara ise bu havay 15 dak. ierisinde zararl hale getirmektedir. Hava kirlilii insanlar zerinde stres etkisi yaratr. Genellikle yal ve kronik akcier kalp hastal olan hastalar hava kirliliinden olumsuz etkilenmektedir [11]. Yakt pillerinin temiz tat teknolojisinde devrim yapaca iddia edilmektedir [3]. Reformer ve elektriki dntrclere bal olarak toplam sistem verimlerinin % 37 kadar olduu belirtilmektedir [5].

2. YAKIT PLLERNN ORTAYA IKMASINDA ANA SEBEP OLAN YAKIT EMSYONLARININ NSAN SALIINA ETKLER evre kirliliine neden olan etkenlerin en nemlilerinden biri hava kirliliidir. Hava kirliliinin kontrol ve giderilmesi dier sanayi lkelerinde olduu gibi lkemizde de son yllarda byk nem kazanmtr. Hava kirlilii, hem kirletici kaynaklarla hem de blgenin corafik artlaryla yakndan ilgilidir. Hava kirliliine neden olan ana kaynak ulam, snma ve endstridir. Bunlarn ierisinde en byk orana ulam sahiptir. Benzinli ve dizel motorlarda ideal koullarn salanamamas nedeniyle tam yanma gerekleememektedir. Bunun sonucunda da hava kirliliine neden olan zararl gazlar olumaktadr. Motorlu tallarn meydana getirdii egzoz emisyonlar (yaym) hava kirliliinin olumasnda byk orana sahiptir.

izelge 2.1.Motorlu tatlardaki emisyonlarn kaynaklara gre oranlar (% ortalama)

Emisyonlarn Kayna Benzin Buharlamas Egzoz Gazlar Motor Karteri HC 20 60 20

EMSYONLAR CO 0 100 0

NOx
0 100 0

Pb
0 100 0

Motorlu tat aralarnda yaklan l litre yakt, kendi hacminin 1000 katndan fazla egzoz gaz oluturmaktadr. Bu gazlarn kirletici kaynaklara gre dalm oranlan izelge 2.4de verilmitir . Motorlu tatlarda ideal koullarn salanmasyla hava ile tam yanmann gereklemesi sonucunda zararl olmayan su (H2 O), karbondioksit (CO 2 ), azot (N22 ) gazlar olumaktadr. Ancak ok fakir ve zengin hava-yakt karnmn kullanlmas veya 5

ok dk yanma scaklnn olumas ve yaktta bulunan baz bileenler nedeniyle hava kirlenmesine neden olan partikller (PM), kkrtoksitler (SOx ) azotoksitler (NOX),

karbonmonoksit (CO), yanmam hidrokarbonlar ve aldehitler (RCHO) gibi rnler meydana gelmektedir.Tipik bir benzin ve dizel motorlu aracn egzoz gaz analizi izelge 2. 2' de gsterilmektedir. izelge 2.2. Tipik bir benzin ve dizel motorlu aracn egzoz gaz analizi

Bileen (Hacimce % ) BM: Benzinli motor DM: Dizel motor Hidrokarbon (HC) Karbonmoksit (CO) Karbondioksit (C0 2 ) Azotoksitler(NOx) Kkrtoksitler (SOx) Aldehit (HCH0) Hidrojen (H 2 ) Oksijen (02 ) Azot (N) Kurunlu Bileikleri (mg/m) Partikl Madde (kg/ton) MD

Rlanti

Ksmi Yk

Tam yk

DM 0.005-0.06 Lanti 0.01-0.045 3.5 0.005-0.025 16 Geri kalan -

MB

DM

MB 0.01-0.03 2-5 11-13 0.15-0.45 0.343 0.152 0.1-0.5 0.3-0.5 Geri kalan 50

DM Yk 0.02-0.06 0.035-0.2 12 0.06-0.15 3,496 0.921 10 Geri kalan -

0.0I-0.005 2-4,5 10-13 0.005-0.03 1.5 1.1.5 Geri kalan 50

0.01-0.02 mi yk 0,01-0.035 0.2-1 13.5-14 0.25-0.35 0.5 1.5-2.5 Geri kalan = 40 0.01-0.06 6.5 0.025-O.O8 14 Geri kalan -

1 .96

16.19

Egzoz Supab knda Gaz Scakl (C)

200-250

100-200

550-650

250-550

750-850

550-750

Motorda yanma sonucu oluan emisyon gazndaki zararl maddelerin oran, hava-yakt karmna ve ateleme sistemine baldr, 1 kg benzini tamamen yakabilmek iin 14.6 kilogram havaya ihtiya vardr. Hava-yakl ilikisi yunan alfabesinden alnan (lamda) ile gsterilmektedir. Hava fazlalk katsays (HFK) yanma olaynn

deerlendirilmesinde olduka nemli bir deikendir. Egzoz emisyonlarnn ortaya kmas yanmann tam olmamas demektir.

= Motorlara giren gerek hava yakt karmndaki hava miktar

Stokiyometrik yanma iin gerekli min. Hava miktar

Hava-yakt karm dorudan oranyla ilgilidir. =1 olmadka atk gaz oran anmaktadr. = 1 olduu zaman yanma tam olarak gereklemektedir. < 1 ise yetersiz hava ve yakta zengin karm, > l ise fazla hava ve yakta fakir karm olumaktadr. Zengin karmlarda toksik maddeler hzla artarken, yakt sarfiyat da artmaktadr. Fakir karmlarda ise, toksik madde younluu ve yakt sarfiyat hzla dmektedir. Benzinli motorlarn egzoz emisyonlar zellikle rlanti (yavalama) ve tam yklerde maksimim deerlerde olmaktadr . Hava-yakt orannn dk olduu snma ve yavalama durumlarnda hem

karbonmonoksit (CO) hem de hidrokarbon (HC) emisyonu yksektir. Azotoksitlerin (NOX) oluumu yelerli oksijen varlnda, yksek basn ve scaklklarda kolaylat iin zellikle hareket halinde ara atmosfere daha fazla azotoksit vermekledir. Yakt-hava karmna gre egzoz gaz bileimi ekil 2. l'de gsterilmekledir.

ekil 2.1. Yakt/hava deerine gre egzoz gaz bileimi. Egzoz emisyonlarnn azaltlmas iin en az yakt sarfiyatn salayacak teknolojilerin kullanlmas ve gelitirilmesi iin yakt ekonomisinin standartlatrlmas, alternatif yakt olarak LPG (Svlatrlm Petrol Gaz), CNG (Doal Gaz), etilalkol (etanol) veya hidrojen kullanlmas gerekmektedir. Ayrca kurunsuz benzin kullanm yaygnlatrlmaldr. Bunun nedeni ise hava kirliliine neden olan egzoz emisyonlarn 7

azaltan katalizrl aralarda kurunsuz benzin kullanlmasnn gerekli olmasdr. LPG ve CNG kullanlmas hava kirliliinin azalmasna yakt ekonomisine olanak salar. Ayrca yksek oktan saylar nedeniyle motorda daha iyi bir performansn elde edilmesine, ya sarfiyatnn ve motorun bakm-onarm giderlerinin azalmasna olanak salar. LPG ve CNG egzoz emisyonlarn azaltt iin Avrupann pek ok lkesinde yaygn bir ekilde kullanlmaktadr. Alternatif yaktlardan biride etilalkol(etanol)dr. Etilalkol eitli bitkilerden

fermantasyon ile elde edilmektedir. Bu nedenle gne enerjisine bal olarak oluan bir yakt olduu sylenebilir. Etilalkol, motorlardaki verimi artrr. Yksek sktrma oranlarnn seilebilmesine olanak salar. Ayrca aralarda kullanlan bugnk yaktlara gre alev scakl yar yarya daha dktr. Bu da daha iyi bir yanmann gereklemesini ve bylelikle yanma sonucunda oluan kirletici gazlar iindeki azotoksitlerin ve karbonmonoksit oranlarnn azalmasn salamakladr. Yakt donanm ve emme sistemi zerinde korozif etkisi de vardr. Etilalkol kullanlmasnn olumsuz ynlerinden biri dizel motorlarda oktan saysnn yksek olmas nedeniyle belirli bir karm oranndan sonra vuruntuya neden olmasdr.Bunun yannda alev scaklnn dk olmas nedeniyle bugnk yaktlara gre ayn oranda sonu alnabilmesi iin aralarda iki misli daha byk bir depoya ihtiya duyulmasdr . Hidrojenin alternatif yakt olarak iten yanmal makinelerde kullanlmas ile ise hidrokarbonlarn yaklmas sz konusu olmad iin karbonmonoksit (CO) oluumu nlenir. Buda egzoz,emisyonlarnn azalmasn salar. Ancak havadaki azotun yksek scaklklarda ykseltgenmesi sonucunda Hidrojen Motorunda azotoksitleri (NOx) oluur. Hidrojen, yksek alev hz ve tutuma yeteneine sahiptir. Yksek sl deer ve termik verime olanak salar. Yksek oktan says nedeni ile vuruntuya kar direnlidir. Bunlarn yannda kayna su olan hidrojen hava ile yanma sonucunda tekrar suya dnerek kaynan yenileme gibi nemli bir zellie sahiptir. Hidrojen kullanlmasn olumsuz ynde etkileyen faktrlerde vardr. Hidrojen

kullanlan aralarda bugnk yaktlara gre ayn oranda sonu alabilmek iin ok daha byk ve ar bir depo gerekmektedir. Ayrca hidrojenin elde edilmesinde byk miktarda enerjiye ihtiya vardr .

Aada motorlu tatlarn egzozlarndan atmosfere yaylan atk gazlarn insan sal zerindeki etkileri ile inceleyelim. 2.1. Karbonmonoksit (CO) Benzinli tat motorlar, karbonmonoksit emisyonunun ana kaynadr . Yetersiz oksijenden dolay yaktn eksik yanmas sonucunda oluur. Canllar iin ok zehirli bir gaz olan CO renksiz, kokusuz ve tatszdr. Zehirleyici etkisinden "dolay uzun sre bu gazla kar karya kalnmas insan sal asndan ok zararldr. Karbonmonoksit kandaki hemoglobin ile birleerek karboksi hemoglobini oluturur. Bu durum hcrelere oksijen tanmasn engeller. Kandaki CO artna bal olarak oksijen azalmasndan dolay, uzun sre 100 ppm CO bulunan ortamda kalnrsa hafif ba arlar, 500 ppm'de iddetli ba arlar, ba dnmesi ve baygnlk, 2000 ppm'nin zerinde ise uur kayb, nabz ve solunum zayflamas ve lm olay grlmektedir. CO, ksmi fellere, grme ve duyma bozukluklarna neden olmaktadr. zellikle sinir sistemi ve kalp hastalan CO artna kar savunmaszdr. Bu gaz daha ok baz mesleklerde alanlar iin rnein, kavaklarda alan nokta polisleri, iyi havalandrlmayan garajlarda alan kiiler ve srcler iin tehlike oluturur. CO emisyonu, hava-yakt oranna baldr. Hava-yakt orannn kk deerlerinde, yani yetersiz havann bulunduu zengin karmlarda CO emisyonu en st seviyededir. Zengin karmlar ara yava giderken meydana gelir. Ara bola alrken yani rlantide iken CO oran ok yksektir. Bu nedenle CO, aracn hzl gidiine bal olarak azalr. Hava-yakt orannn artmasna paralel olarak CO emisyonu indirgenmektedir. Ayrca motorlarda yanna ve egzoz kontrol ile CO emisyonu azaltlmaktadr. 2.2. Hidrokarbonlar (HC) Deien sayda hidrojen ve karbondan meydana gelmi gazlardr (metan, propan. btan ve benzen). Depodan veya dolum srasnda benzin buharlamas veya yaktn eksik yanmasyla oluur. Hidrokarbonlar, solunum sistemi ve gz bozukluklarna neden olur. nsanlar

zerinde kansorojen etkiye sahiptirler. Oluturduklar polisiklik aromatik bileiklerle

birok kanser trlerine neden olurlar. Bu aromatik hidrokarbonlar ierisinde en tehlikelerinden biri de lsemi-kan kanserine neden olan benzendi. Gne nn katalitik etkisiyle hidrokarbonlar azotoksitlerle reaksiyona girerek

kimyasal smog (duman) olarak adlandrlan yapay sis olumasna neden olurlar. Bu reaksiyon sonucunda gzlere ve bitkilere zarar veren birok yeni zararl bileikler oluur. Bunlardan biri de peroksiasetil nitrat (PAN)'dr. Fotokimyasal smog srasnda ozon (0 3) aa kar. Hidrokarbon emisyonlarnn %20-25'i karterde olutuundan alnmasyla hidrokarbonlarn oluumu azaltlabilir. karterin kontrol altna

2.3. Azotoksitler (NOX) Azotoksitler, motor iindeki yksek scaklk ve basn nedeniyle oluurlar.

Renksiz, kokusuz ve tatsz bir gazdr. Azotoksitleri azotun deiik sayda oksijen ile meydana getirdii bileimlerdir. Azotoksit emisyonunun artmasna neden olarak yksek yanma hz, tutumann ne alnmas, ar doldurma, fazla sktrma gibi max. scakl ykselten btn teknik giriimler gsterilmektedir. Genellikle 1800 K zerindeki yksek scaklklarda oluurlar. Ayrca ortamdaki yksek oksijen konsantrasyonu da azotoksit oluumunu kolaylatrmaktadr . NO'in hemoglobinle birleme meyli yksektir. Bu nedenle kandaki oran ok abuk artarak zehirlenmeye yol aar. nk kanda bulunan hemoglobin hcrelere oksijen tanmasn salamaktadr. Ancak NO, azotdioksit kadar zararl deildir . Azotoksitler ve hidrokarbonlar, gne nlarnn etkisiyle oksijenle reaksiyona

girerek zararl yeni maddeler meydana getirirler. Kahverengi ve kokulu olan N0 2 , solunum yolu hastalklarna, akcier dokusunda hasara ve felce neden olur. NO 2 atmosferde nitrikasite dnerek asit yamurlarn oluturur. Bu durumun meydana getirdii en zararl etkilerden biri, doal su kaynaklarnn (gller) asidifikasyonu ve bunun sonucunda akutatik canllarn ve zellikle balklarn lmesidir . 10

Fotokimyasal smog ve aerosol ozon tabakasnn tahribine neden olur. Fotokimyasal smog srasnda aa kan ozon (O3 ), ok yksek derecede toksik bir gazdr. Son derece etkili bir oksitleyici olma zelliine sahip olduundan boyalara, tekstillere zellikle ozona dayankll az olan ttn, pamuk, zm gibi bitkilere zarar vermektedir. Azotoksit emisyonlar, alev scaklnn, hznn ve sktrma orannn azaltlmasyla farkedilir derecede azaltlabilir. 2.4. Kkrtoksitleri (SOX) Kkrtoksitler havann kirlenmesine neden olan nemli atmosferik kirleticilerden

biridir. Motorlu tatlarda kullanlan benzin, motorin ve fuel-oil yaktlarnn yanmas sonucunda oluan bileiklerdir. Kkrtdioksit 5 ppm'den sonra insanlar, canllar ve bitkiler iin tehlike yaratr. 0,01 ppm orannda artnca bitkilere, 0,1-0,2 ppm artnca ise canllara ve insanlara zarar vermeye balar . Keskin ve naho asite dnr. Slfirik asit bir koku verir, gzleri rahatsz eder. SO 2havada slfirik malzemelerde korozyona (anmaya), solunum

yollar ve akcierde araz ve tahrilere neden olur. Asit yamurlarna neden olur. Aralk 1952'de Londra'da 4000 kii youn sis ve hava kirlilii nedeniyle lmtr. Bu olayn nedeni is ve duman yannda bol miktarda bulunan S02 'ye balanmal. SO2 ve partikl seviyeleri ile lm oranlar arasnda ok yakn bir korelasyon bulunduu ekil 2.2'de gsterilmektedir . Motorlu tatlarda kullanlan yaktta ki kkrt orannn ok az miktarda olmasyla kkrt bileiklerinden kaynaklanan kirlilik nlenebilir. Bu durum, hem motorun mrnn uzamasn, hem de hava kirliliinin azalmasn salayacaktr.

11

ekil 2.2 Londra olaynda hava kirliliinden meydana gelen lmler 2.5. Kurun (Pb) Kurun, benzinli motorlarda vuruntuyu nlemek ve dzenli bir yanmay salamak amacyla benzine katlmaktadr. Kuruntetroetil ve Kuruntetrometil katk maddesi olarak kullanlr. Bu katk maddelerine ek olarak silindirlerdeki kurun birikiminin nlenmesi amacyla benzine dikrometan veya dibrometan ilave edilir. Benzin iindeki kurunun % 50-75' i yanma sonucu havaya ince toz partiklleri olarak atlr. Bir litre benzine katlan kurun miktar ortalama 200-600 mg'dir . Ar bir metal olan kurun bileikleri, toprak ve bitkiler zerinde birikmesiyle sindirim yolu ve havada asl kald srelerde solunum yolu olmak zere iki yolla insan ve hayvan vcuduna girmektedir. Kurun oksitleri, kas ve kemik dokular ile kan dolam zerine byk zararlar verir. Kandaki hemoglobin retimini azaltarak kanszla neden olur. tahszlk, sindirim sistemi ve bbrek hastalklarna neden olur. Beyine verdii zarar , yeni doan bebeklerde zek geriliklerine neden olur. Kurun bileikleri 12

zellikle sokaklarda alanlar rnein, polisler, postaclar, otobs ofrleri zerinde etkili olur.Kursunun zararl etkilerini nlemek iin kurunsuz benzin retim ve kullanm yaygnlatrlmaldr.[11]

Yukarda anlatlan hava kirliliinin sebebi olan bu zararl maddelerden kurtulmak iin (ekil2.3) byk bir hzla aratrmalarn srdren bilim adamlar; sfr emisyona yakn sonular sebeplerini veren yakt pillerini ortaya mmkn ve insan karmlardr.Bu saya de hava kirliliinin ana ortadan kaldrmak geleceini olmutur.Dnyann kaldrlmtr. Petrol rezervlerinin azalmasndan dolay ortaya kan sonular bu sistemin retilmesinde ikinci ekil 2.3 ten Yanmal Motor planda yer almaktadr.Gnmzde bilinen rezervlerin dnya apnda nmzdeki 20-50 yla yetecei ve henz bilinmeyen rezervlerinde mevcut olduu bilim adamlarnca ortaya karlmtr.

saln ipotek altna alan etkenlerde ortadan

13

3.HDROJENN ELDE EDLMES

Hidrojeni, doalgazdan elde etmenin dnda bugn iin bilinen 5 yntem daha vardr. 1- Sudaki hidrojenin elektrik enerjisiyle oksijenle ayrtrlmas. (Elektroliz) 2- Organik malzemelerden hidrojenin retilmesi. 3- Baz alglerin ve bakterilerin atk olarak rettikleri hidrojenin toplanmas. 4Suyu 3100 C zerinde starak molekl balarm koparp element olarak

hidrojen ve oksijen elde edilmesi. 5- Gne nlarndan yararlanarak sudaki hidrojenin ayrtrlmas. Yakt pilleriyle alan ve yakt olarak hidrojen kullanan tatlarn bir sorunu daha vardr. Hidrojenin depolanmasdr. Bunun iin iki yntem zerinde duruluyor. Birincisi yksek basn altnda sktrlm gaz olarak depolanmasdr. kincisi de yine yksek basn altnda ve dk scaklkta svlatrlm hidrojen biimindedir.[14]

ii

4. YAKIT PLLERNN TARHES Yakt pilinin kkleri 1800lere dayanr. Galler doumlu, Oxfordda avukatlk eitimi alan, patent yasas zerine alm ve ayrca kimya veya eskiden bilinen adyla doal bilimler eitimini alan Sir William Robert Grove, eer elektrik kullanlarak elektroliz yaplrsa suyun hidrojen ve oksijene ayrlabileceini farketti. Hidrojenin ve oksijeni doru metotlarla birletirirse elektrik retebilirdi. Grn test ermek iin Sir William Robert Grove elektrik retmek iin hidrojen ve oksijeni birletiren dnyann ilk gaz pili olan ve daha sonra yakt pili olarak adlandrlan bir mekanizma ina etti. Buluu baarlyd ve Grovenin yapt enerji koruma ve geri dnm fikri anlayn gelitirdi. Grove gaz piline olan ilgisi fosil yakacaklara olan ilgiyi azaltt ve sonra gnmz toplumunun cezbeden buhar makinesinin icadna temel oldu. 1960lara doru hzl ilerleme ile yeni bir hkmet vekillii yakt pili teknolojisini olgunlatrmak iin ilk adm atmak zereydi. NASA uzaya ilk insanl uzun uu grevi iin kritik bir sistem gelitiriyordu. Uzayda bir defa yrngede kalmak zere uzay arac bir eit elektrik kaynana ihtiya duydu. Piller uzayda sekiz gnlk bir grevi desteklemek iin gerekli olan genilik,arlk ve toksite gre dzenlendi. Fotogalvenicler pratik deildi ve ayn zamanda gne panelleri iin gerekli olan genilik ve arla gre uygun deillerdir. Tannmam yakt pilleri NASA nn uzay grevleri iin g salama konusundaki skntsna bir zm oldu. Maliyet ve yakt kaynaklar hakkndaki nceki sorunlar,uzay aralarnn sv hidrojen ve oksijen kullanlmasyla yakt pillerini konu d brakt. Yakt pillerinin dier teknolojilere olan ek bir yarar da astronotlarn yakt pillerinin suyunu rn olarak tketmesidir. Yakt pilleriyle yaplan ilk grevlerde sistemlerde dikkat gerektiren sorunlar kyordu. Her bir sonraki grevde artarak daha gvenli hale geldi ve bugn NASA nn uzay seferleri elektriki yakt pillerine ve yrngedeki ime suyuna dayanr. NASA ve uzay program,teknolojinin gerektirdii ilk aratrma ve gelitirmeyi yakt pilleri salad. Onlarn uzay programna adapte olmasndan beri yakt pili teknolojisi endstri ve hkmet tarafndan gelecek iin temiz bir enerji kayna olarak geni bir kitle tarafndan kabul grme baarsna ulat. Bu anlamda yakt piline olan ilgi miktar baz hususlarda yakt pilleri ilgisi olan dnyann en byk on irketinden sekizi ak bir ekilde geniledi. Bugn milyonlarca dolar yakt pili rnlerinin aratrma ve ticariletirme srecinde olan rnler tketiciler iin piyasada bulunabilir hale gelecektir.[12]

iii

4.1 Gemiten Gnmze Yakt Pilleri zerindeki almalar

Donbury Connecticut USA,Enerji Aratrma irketi, fuelcell enerjisi anonim irketi olarak 1969 ylnda kuruldu.Gelimi karbonatl yakt hcreleri kullanlarak; bataryada kullanlan, retilen ve depolanan elektrik kuvvetinde bir dnya lideridir. Drt personelle balanan bu ie imdi yaklak 130 bilimadam, mhendis,teknisyen ve destek personeli ile devam etmektedir. Fuelcell enerjisinin aratrma ve gelitirme abalarnn merkezidir. Fuelcell enerjisi balca amacnn ticari kar olmaktan ziyade, onun dorudan yakt hcrelerinin kullanlmas ile elde edilen faydal byklkteki elektrik kuvvetinin olmasdr. Fuelcell enerjisi, aratrma ve gelimi g teknolojilerinin gelimesi iin kk i yenilik aratrma dlleri ve hkmet szlemelerinin alcs oldu. Fuelcell enerjisi, Sanyo Elektrik irketi, Mitsubishi Elektrik irketi ve Daimler Benzin katlmyla MTUnun ortak almalar sonucundan ortaya kan sonucun, fuelcell teknolojisindeki en byk deiikliin evreye verdii etkilerdir. Fuelcell enerjisinin, yakt hcre grubundaki Fluor Daniel Anonim irketi ile bir takm personelin abas ile yakt hcre elektrik santrallerinde ticari gelime salanarak, Elektrik Santralleri tasarm ile iinde yer alan yakt hcreleri birletirilmitir. Fuelcell enerjisi ayn zamanda farkl rn pazarlar iin, potansiyel yeni pazar olarak tanmlanana bitki mhendislii,hzla deien enerji retimine ek bir endstridir. Fuelcell enerjisinin yakt hcre grubu ayn zamanda yakt hcrelerinin retiminden sorumludur.Dk maliyetle daha iyi ve yksek retim alanlar iin otomatik olarak tasarlanan geni kapasiteli retimi salanarak byk kazanlar elde edilmi ve Santa Clara gsterisi iin bu imkanlar dahilinde fazlaca retilmitir. (Torrington,Connecticut,USA) Fuellcell enerjisi ilk olarak doalgaz santrallerinde yakt hcresi olarak kullanld.(Santa Clara projesi iin petrol boru hattndan doalgaz yakt olarak alnd). Bununla birlikte bu irket yakt hcrelerinin gelecein yakt olan kmrden elde edilen Syn-Gaz pethanol ve landfill gaznn hcrelerde deiiklik yaplarak kullanlmasna inanmt. Bunun sonucu fuelcell enerji yaktnn gemite kmrden elde edilen eitli yaktlar dorudan yakt hcresinde kullanlmasn elektrik kuvveti eklinde aratrma sponsorluu testini yrtmtr. Bu testi ilk olarak Distec Energy Incs Louisiana Gasfication Technology Inc in Plaquemine,Lousiana USA yapmtr.

iv

Fuelcell enerjisi ayn zmanda National Rural Electric Cooperative Assocation szlemesi altnda msrdan elde edilen etanol de test eden kk lekli aratrmay yrtt. Dizel ve jet yaktlarn kullanan askeriye iin ilk rnek yakt hcre elektrik santralini gelitirerek szleme imzalam ayn zamanda milli havaclk ve uzay idare dln almtr. Fuelcell enerjisi, elektrik santrallerinin verim orann gelitirmek iin aratrmaya devam etmitir. Fuelcell enerjisi, srekli yakt hcresinin yenilenebilen,tretilmi yaktlar tek almalarnn kullanm ve bedelin indirimi ve elektrik santralinin boyutunu birletirmek iin yeni tasarmlar incelemektedir. Fuelcell enerji birlii her ne kadar 150 yldan daha ok zamandr bilinen kavramsa da imdi sabit g nesline anlaml katklar yapmak iin denge saland halde, hcreler yakt olmaktadr. Bu Fuelcell Commercialization Group(FCC6) gerek szlemesi, yakt hcre gelimesinin ksa tarihini salar. alan birlik ve temel elektro kimya kavram aklar. Yakt hcrelerinin tamam yakt hcre elektrik santraline toplam girenlerden tek dikkat edilen noktalar megawatt-saat g retimi ve taslaklar tasarlamak iin yn ve modller iine nasl birletiini tarif eder. Bu gerek szlemede, yakt hcre geliiminde, kullanlabilir pazarlar arasnda yeniliki ortaklk seri tekil etmitir. Dundury,Connecticout USA. Karbonat yakt hcresinin ticaretlemesini yannda getirmitir. Bay William korusu,yakt hcresinin babas olmak iin olduka gl bir zelliktir. Korunu gr 1939 ylnda suyun elektrolizi deneyinden kazanld. Koruda ilemi tersine evirmenin mmknl, elektrii retmede oksijen ile tepki gsteren hidrojenin olmu olmas gerektii anlald. Ludwing Mond ve Charles Longer 1989 ylndaki parasal olanaklaryla hava ve endstriyel kmr gaz kullanlarak ilk pratik cihazn yaplmas iin almalarda bulundu. Materyaller ve elektrot kinetik biliminin anlaynn eksikliinden dolay baarsz olunmasna ramen ,elektrik devamna dorudan kmr veya karbonu evirebilen yakt hcrelerini ina etmek iin 20.yy. balarndaki ilk abalard. Ayn yllarda processleri daha iyi anlalan iten yanmal motorlar gelitirildi. Petroln testi ve hzla smrgecilik ,enerji retiminde elektrik tat aralar ve dier elektro kimyasal yaklamnn yerini ald. Mhendis Francis Buconun 1932 deki bulular, ilk baarl yakt hcreleri almalar sonucudur. Mond ve Longer ile daha az andrc alkalin elektrolit ve ucuz nikel elektrotlarn kullanan hidrojen ve oksijen hcresi ile salanlan pahal platin katalizrlerini gelitirdi. Ancak 1959!a kadar teknie meydan okumalar yldryordu. Daha sonra yzyln eyreinde Bacon ve onun yardmcs iileri g yapabilir kaynak makinesini pratik be-kilowatt sistemini ispat edebildi. Ayn yl v

ierisindeki Ekim aynda onun nl 20 beygir gcndeki fuel cell g traktr Harry Karl Ihrig of Allis-Chalemrs Manufactoring Company irketi tarafndan retildi. 1950nin sonlarnda, o zamann little-known federal temsilcisi, milli havaclk adlandrd ve uzay idaresi (NASAya),glendirilmi uzay grevlerinin upcoming serileri iin onboard gcn salayarak youn elektrik jeneratr iin ciddi aratrma balatld. Nkleer reaktr atklarnn tehlikeli olmasndan dolay Nasa batarya olarak gne enerjisi ile alan ar ve ksa sreli besleme yapabilen yakt hcreleri satn almtr. Nasa yakt hcre teknolojilerinin geliimine katk olarak 200 aratrma ile szlemeye finans salamtr. Bugn ise gvenilir halde Apollo ve uzay mekii paralarna elektrii saladktan sonra yakt hcreleri uzayda rollerini ispatladlar. 1960 yllarnda yakt hcrelerinde alnan baarlar dnyann enerji problemine deva olacak eklinde yol gstermitir. Yakt hcrelerinin ideali ayn kaliteye sahip olmalar iin sabit g retelerinde olduu gibi uzay aratrmada kk boyutu, yksek verim alan, dk miktardaki atklar en az su kullanm veya net su retimi salanmaldr. Ancak gelinen teknoloji ile dnya zerinde bu aratrma rtlememitir. Aratrmada yaklak olarak 20 yl boyunca yakt hcrelerinin kullanmn gerekletirebilmek iin 1 milyar dolar harcanmtr. Uzay uygulamalar iin kullanlan alkalik elektrolit gibi doal gaz veya kmr gibi yaygn yaktlarla saf hidrojenin kullanm problemler yaratr. Yaygn kullanlan yaktlar ayn zamanda Nasa tasarmnda kullanlan hcrelerin benzerlerinde de elektro kimya paralarnn da mrlerini kstlarlar. Ertesi 10 yl ierisinde reticiler elektrik kuvveti aratrma kuruluu Amerikan Gaz birlii bir grup gaz aratrma kuruluu elektrik ve gazlarn kullanlmasn gerekletirdiler ve eitli federal temsilciler sabit uygulamalar iin tantmlar balatlm ve aratrma-gelimeleri desteklemilerdir. Avrupa ve Japonyada bu abalara paralel olarak ayn zamanda destei arttrmlar ve imdi devlete anlaml oluumlar salamlardr. lk uygulanan teknolojilerde fosforik yakt hcresi retimi merkezi idare kua iin sz verilmi ve u anda ticari olarak kullanlmaktadr. Tokyo ve Japonyada 11 megawattlk niteler ispat edildi ve 1200 kilowaattlk nitelerin ou dnya apnda kuruldular. Daha ok karbonat yakt hcreleri ve kat oksit yakt hcreleri gibi tasarmlar rabet grd ve byk elektrik kullanma abalarnn odanda pazarda teknolojiyi salamak olmutur. Karbonat hcre tasarm iin tam boyut hcreleri, dolu ve hafif ynlar vi

baarl biimde ispat edilmitir. Fuelcell enerjinin ticarileme abalarna destek karbonat yakt hcrelerin tasarmnda olmu mteri anlam ilgilerini gstermitir. Yakt hcrelerinin ticarilemesi gerek anlamda gerekli materyallerin salamas ve temel bilim gereklemesi 150 yldan faza zaman almtr. Sonunda yakt hcreleri geliimini tamamlamtr. Farkl yakt hcrelerinin byk mkemmel karakteristii, elektrolit kullanlandr. Sabit g nesli iin, byk yakt hcresi, fosforik asit, karbonat ve kat oksitlerdir. Dier farklar, bu yakt hcreleri arsnda var olur iken, isimlerini ona veren elektrolit kullanlan tipidir. Fosforik asit yaklam, teknolojilerin ok olgunudur. Platin, elektrotlar iin katalizr olarak istenilir. Hidrojene zengin gaz sistemi iin yakt gibi doal gaz kullanmnn reformu iin dardaki yakt hcre ynna ihtiya duyuldu. Sistem karmaklndan dolay, sermaye bedelleri, daha yksekti ve verim oranlar iki alternatif iin ne srlenden daha aadadrlar. Fosforik asit tipi ile karlatrldnda, karbonat yakt hcresi, yksek scaklklarda iletilebilir veya stteki evreleyen az basnc iletebilir ve daha az pahal, nichel-based elektrotlarn kullanabilir. Reform yakt hcre ynlar iinde gerekleebilir. Fuelcell teknolojisi FCCG kullanmnn yannda i reform ve dorudan yakt hcreleri olarak adlandrlanlar yoluyla desteklendi. DFCS, d reform yakt hcre sistemlerine inherently daha ok karlatrlandr, ve tek dnmnde %60 verim oranna %50 de g retilebilir. Bu uzak gaz trbini, iten yanmal motorlar ve buhar trbinleri gibi nesil teknolojilerinden stn kar. Kat oksit yakt hcre yaklam iin en az olgudur. Elektrolit olarak toplanm zrconia mlei kullanlr. Elektrokimyasal evrim ilemi, ok yksek scaklklar, destekleyici i reformda gerekleir. Hcreler kendileri, herhangi biri dz tabaklar veya boru eklinde olabilir. Toplu retilen hcrelerde henz all- ceramic inaat ile zlemeyen temel retim meydan okumalar vardr. Kat oksit yakt hcreleri, yksek rtbeli p s rn ile lml olarak yksek verim oranlarnda iletmek iin gaz verirler. Polimer elektrolit yakt hcresi, alt megawatt seviyeleri iin sabit elektrik santrali uygulamalar iin nerildi. Bu yakt hcresi 175 oF, kullanm platin katalizrd iletir ve karbonmonoksit ve dier kirlilikler yoluyla zehirlenme hassastr. Hcrenin bu tipi, zellikle

vii

vehicular uygulamalar iin istekli olabilirken hidrojen, mevcut olduunda sabit g ii yakt, almas uzun abalar gerektirir. Karbonatl yakt hcresi iin iletim ilkeleri kavramda basittir. Tepkimeye giren yakt ve hava (the oxidant) elektrot lleri olarak beslenir. Elektrot birleimleri arasndaki elektrotlar, eit dtan bal yklerle oluturulur. Temel reaksiyondurlar. Btn Reaksiyonlar Doal gaz + Hava Buhar + Karbondioksit + Elektrik + Is Reform Reaksiyonu Doal gaz + Buhar (Su + Is) Hidrojen + Karbonmonoksit Anot Reaksiyonu Hidrojen + Karbonmonoksit + Karbonat iyonu Buhar + Karbonmonoksit +Is + Elektrik Katot Reaksiyonu Karbondioksit + Oksijen + Elektrik Karbonat iyonu Doal gaz, uygun temizleme herhangi bir hidrojen zenginlii ile balca yakt iken, landfills, sindirici, kmr madeni, veya sv yakt olarak salanan yakt hcrelerini kapsamaktadr. Elektrik, s, su buhar ve karbondioksit bu temel reaksiyonlarn rnleri olduuna dikkat edilmektedir. Kiisel yakt hcresinin inaat, sandivice benzer. DFCte yakt ve hava, iki kutuplu ayrc tabann tarafndan anot ve hcreler, blnm katot kompartmanlarna ayr monifold boyunca beslenirler. Anot, oxdant (hava ve karbondioksit) ile yakt, katot ile suya girer. Bu elektrot oluumu gzenekli nikel (anot) veya nikel oksit (katot) dur. Katmanlar ve elektrotlar arasnda, bir gzenekli (ceramic) matrisi de karbonat elektroliti kapsar. Paralar tekrarlandnda ayrc tabaklar, elektrotlar ve elektrolit katmanlar olarak bilinir. Ayrc tabaklarn boyutlar kk ve ucuz olabilirler. Elektrotlar ve elektrolit katmanlar, uzunlua greceli olarak ucuz materyaller ve srekli bant usul alan makinelerde viii

retilirler. Hcre retimi otomatikletirilmi fabrikalarda iyi bir ekilde imal edilirler. Kiisel hcreler greceli olarak her bir (diren kayplar karldktan sonra) hcrelerin voltaj 0,7-1 volt dzenine gre retirler. Kiisel yakt hcresi yoluyla gncel retilen hcre yaklak olarak yzey alannn dorusal fonksiyonudur. Fuel cell enerjilerin ticari hcreleri gncel (amperaj) dzeyin deimesinin kabul edilebilmesi iki kademeli ve drt kademeli hcrelerin retimi ve ulamndaki kstlamalar ortaya karr. 100-Kilowatt Yn Gelitirilen yksek voltaj, seri halde balanm hcre ynlar ekil olarak belirtilmitir. Yn tasarmndaki dikkatli olunacak hususlar; her bir hcreye manifolddan dzenli gaz datmn, hcrede sktrma ve mekanik btnlkte ynn yksek iletim scakl korumaldr. Fuelcell enerjisinin ticari megawatt snf g santrallerinde yaklak 340 hcre ynlarn iinde bulunmaldr. Her bir 10 hcre gruplamas arasnda i reformu gelitirmek iin zel catalyst-containing hcresi olmaldr. Her bir yn yakt, hava ve elektrik iin birbirine bal olmalar gerekmektedir. O zaman eitli ynlar yerde gemicilik ve tesisat iin btn ilgili balantlar ile fabrikalarda imal edilen truck-transportable modlleri ile birletirilirler. Elektrik santralinden faydal g, yerde modlerinin saysn birletirilerek elde edilir. Fuelcell enerjisinin megawatt snf elektrik santrali her bir drt yn kapsayan bir veya iki modl bulunmaktadr. DFC elektrik santralleri bottom dnmne ihtiya olmadan kk boyutlarda yksek elektriksel verim oranlarn baarabilir. Srekli ileyen batarya veya elektro kimyasal motor olarak tanmlanan niteler hcrelerine sk sk yakt alm yaparlar. Yakt hcreleri rnnn gcn yanma yoluyla ve dnme sonucu alan makineler ve bataryalara kar beeni salamtr. Hidrojen ile oksijen atomlarn iine alan yakt ;yakt hcrelerine elektriin verilmesiyle hidrojen iyonu ayrmaktadr. Bataryalar periyodik olarak doldurulmas gereken yakt ve oxidizeri hangi nedenlere gre salayacan olutururlar. Dier taraftan yakt hcreleri dardaki sistem ve rnn gc ierikleri tarafndan tedariklenir. Ancak yaktn tedariklenmesi korunduu taktirde salanmaktadr.

ix

Kimyasal reaksiyon sonucu ortaya kan rn ya hidrojen ya da oksijen zellii gsteren iyonlardan birisi hcrenin iki elektrotunda yakt olarak kullanlmaktadr. Bu iyonlar elektrolitin ierisinden geirildiinde fosforik asit veya karbonat oksijen atomu ile tepkimede bulunur. Sonu olarak her iki elektrottan kanlar scaklk, su buhar ve elektrik akmdr. Bu elektrotlarn boyutuna gre elde edilebilirlik deimektedir. Her elektrot ifti veya hcre iin voltaj 1.23 volt elektro kimyasal olarak snrlar. Hcrelerde istenilen g dzeyine ulancaya kadar ylmalar oluur. Pratik uygulamalar iin yakt hcre geliiminde byk abalar harcanarak performans ve kullanm sresi ile dk maliyetli paralarn kullanm sayesinde ekonominin geliimine katkda bulunacaktr. Saf hidrojen ve oksijen tepkimeleri yaygn fosil yaktlar ve havann yerini aldlar. Dk maliyet elektrot ve elektrolitlerin geliimini kolaylatrd. Mhendislik, materyallerin dzelmeleri ve retim ilemleri sayesinde imdi retilen yakt hcreleri daha gl mrleri uzun ve kullanm bedelleri dktr. almalarn sonucunda fabrika retiminde yer alan g jeneratrlerinin llmesi deiik boyutlu alan makinelerin otomatiklemesini salamtr.[13]

5. YAKIT PL SSTEM 5.1 Yakt Pili Nedir? Yakt pillerini anlamann en kolay yolu onlar normal pilin kuzeni olarak dnmektir. Her ikisi de elektro kimyasal reaksiyonlarla elektrik retir. Aralarndaki fark yakt pilinin, yakt kaynandan durmadan elektrik retmesidir. Ama pilin arj edilmesi gerekir. Sonu olarak bir yakt pilinin enerjiyi dahili olarak depo etmediinden bir batarya gibi almaz. Yakt pilleri yakt direk olarak elektrie evirirken, bataryalarn baka bir d kaynaktan tekrar doldurmas gerekir. Bir iin yakt pili tarafndan yaktlar oksijendir.

elektrik meydana getirmek kullanlan ve

hidrojen

Dnyada en yaygn element olarak bulunan hidrojen,saf haliyle ok az bulunur. Bir ok yakt pili sistemleri; yeniden forma sokan ad verilen ve zengin fosil yaktlarndan hidrojen reten bir para bulundurur. Bu srecin rnleri geleneksel elektrik retme metotlar ile retilen miktarn yarsndan az olan karbondioksit ve azotlu oksitin miktardr. Hidrojenin saflk gereksinimi ve yeniden forma sokma ihtiyac kullanlan yakt pilinin ekline baldr. Bir yakt pilinde meydana gelen elektro kimyasal yntemi rnek vermek iin,tipik bir proton deiim zarn rnek vermek gerekir. Yakt hidrojenin iinde yararl hale geldiinde,yakt pili etrafa yaylan oksijeni toplar ve hidrojen elektrikle su meydana getirir. Hidrojen pilin anot tarafnda katalist ile karlar. Katalistin eritleri,daha sonra harici devre olarak pilden dar kan hidrojenin negatif elektronlar tarafndan arj olur. ( lamba,ev,motor rnekleri gibi.) Hidrojen iyonlar ( H + ) katota ulaana kadar iine alnan elektrolite doru hareket eder. Katot da hidrojen iyonlar ( H + ) harici devreye doru hareket eden elektronlar ve oksijen molekl bir araya gelir. Bir yakt pilinde meydana gelen elektro kimyasal reaksiyona yan rnleri elektrik,su buhar ve sdr. Teorik olarak,su buhar ekstra hidrojen retmek iin yeniden kullanlabilir. Artan scaklkta kalorifer sistemi gibi yerlerde kullanlabilir.[12] xi

5.2 alma Prensibi Yakt pilinin alma prensibinin daha kolay anlalmas iin, kimya derslerinde anlatlan suyun elektrolizi deneyi hatrlanmaldr. Bu deneyde H biimli bir bretteki suya doru akm uygulandnda, enerjisi oransal hacimlerde su oksijen ve hidrojene gre, ayrmaktadr. Elektrik uygulandnda bileenlerine ayrtna

mantksal olarak ilemin ters ynde dzenlenmesi halinde, yani oksijen ve hidrojenin reaksiyonu sonucunda su elde edilirken, elektrik enerjisi alnmaldr. Bu tr bir reaksiyon ilk defa 1839 ylnda W. R. Grove tarafndan platin elektrot kullanlarak gerekletirilmitir [6].

Bilinen s motorlarnda hava ve yakt sisteme girmekte, sistemden yanma rnleri ve s k olurken i yaplmaktadr. Bir g nitesinin esas amac, yaktn enerjisini fiyat, performans ve gvenlik seeneklerini de dikkate alarak, en verimli yoldan ie dntrmektir. Byk lde tersinmez olan yanma ileminde, yaktn kimyasal ba enerjisi yanma rnlerinin i enerjisine dnmekte ve bu enerji bir s makinesinde mekanik maksimum ie dntrlerek verim Carnot kullanlmaktadr. evriminin verimi Bir ile s makinesi ile ulalabilecek olmakla birlikte, snrlanm

malzemelerin mekanik ve termik gerilimleri ve tersinmezlikler nedeniyle, maksimum verimler gerekte % 40 lar dzeyinde kalmaktadr. Kimyasal enerjinin nce s sonra mekanik enerjiye dntrlmesi yerine, daha yksek verimle dorudan doruya elektrik enerjisine (ki bu da termodinamik adan mekanik xii

enerjiye edeerdir) dntrld yakt pili ise Carnot eviriminin snrlamalarndan bamszdr ve % 60 'in zerindeki termik verimlere ulalabilmektedir. Yakt pilleri uygulamada, alma scakl, elektrolit tipi ve yakt tipine gre snflandrlmaktadr [5]. Yakt pilinin alma scakl 150C 'den dkse, "dk scaklk yakt pili", 500...1000C arasnda ise "yksek scaklk yakt pili" olarak adlandrlmaktadr. Dk scaklk yakt pillerinin hidrojen gibi basit yakt ve platin gibi iyi ve pahal katalist gerektirmelerine kar, yksek scaklk yakt pilleri hidrokarbon yakt ve daha ucuz katalist kullanabilme potansiyeline sahiptir. Kullanlan elektrolit asidik veya sv, kat veya sv-kat karm ierisinde alkalin biiminde olabilir. Kullanlan yaktlar genellikle hidrojen, doal gaz (metan), metanol ve propandr [7].

ekil 5.1 evre yakt pili

havas ve hidrojen kullanan

ekil 5.1 'de, Union Carbide firmas tarafndan gelitirilen, evre havas ve hidrojen kullanan bir yakt pilinin emas grlmektedir. Pilde, elektrolit olarak potasyum hidroksit (KOH) eriyii kullanlmakta ve pil esas olarak i ie gemi gzenekli iki karbon tpten olumaktadr. tpten hidrojen ak balad anda pilde elektrik retimi balamaktadr. D tp ise hava ile temastadr ve bu tpten geerken oksijen havadan ayrmaktadr.

xiii

H2 |KOH| O2 ifadesiyle tanmlanan pilin hidrojen elektrotunda; H2 + 20H- 2H20 + 2eoksijen elektrotunda;
l

/2 02 + 2 H20 + 2e- 20H-

ve toplam; H2 + l/2 O2 H20 kimyasal reaksiyonlar olmaktadr. KOH 'un yapsnda herhangi bir deiiklik

olmamaktadr. ekil 5.2 'de yakt olarak metan gaznn ve oksitleyici olarak ta oksijeni kullanan bir yakt pili emas grlmektedir. Pil esas olarak iki elektrot ile bunlarn arasndaki elektrolitten olumaktadr. Temas yzeyini artrmak amacyla elektrotlar gzenekli bir malzemeden yaplmtr. D devrede elektronlar anottan katoda doru akmaktadrlar.

ekil 5.2 Metan ve oksijen kullanan yakt pili (ematik) Metan pile gaz anodun olduu taraftan, yakt veya oksijen oksijen de katodun olduu taraftan iin, gaz

girmektedir.

Elektrolitin

tarafna

gememesi

basnlarnn elektrolit iersinde kabarck karmayacak dzeyde olmas gerekmektedir. Anot ile elektrolit arasnda; xiv

CH4 + 2H2O CO2 + 8H+ + 8e8H+ + 202 + 8e- 2H20 + 2H20 eklindedir. rnlerindeki Pilde yakt ile oksijen yakt d moleklleri molekllerindeki devreden geerek arasnda dorudan

(1) (2) temas yanma d

bulunmamaktadr.

Elektrotlar,

yrngelerinden

yrngelerine

ancak

ulaabildiklerinden,

devrede i yaparak enerjileri azalm olarak katoda gemektedirler. Katoda ulaan elektronlar, elektrolitten geerek katoda ulaan iyonlarla birlikte yanma rnlerini oluturmaktadrlar, buradan da aka anlalaca gibi, anot ile katot arasndaki potansiyel fark sresince elektrik akm olacaktr ki bu da termodinamikte i demektir. 5.3 Basit Yakt Pilleri Hesaplamalar Yakt pilinden elde edilebilecek maksimum i; Wt = - AG ve pilin ideal verimi; i = Wmax / hf-o ile hesaplanabilir [8]. Burada; AG hf-o : sv rnlerin oluum gibbs fonksiyonu deiimi, kJ/kmol : sv rnlerin oluum entalpisi, kJ/kmol dur. (4) (3)

Wmax : yakt pilinden elde edilecek maksimum i, kJ/kmol yakt, Pilin elektrik potansiyeli ; = Wmax / Qe , (5)

ve d devreden geen elektrik yk Qe; Qe = e.NA.ne eitlikleriyle hesaplanabilir. Burada; (6)

xv

e : elemanter yk (1,6022. 10-19 coulomb/elektron), NA: avogadro says (6,02217. 1026 elektron/kmol elektron) ne : elektron mol miktar, kmol ve Faraday says; F = e . NA = 96487 kJ (kmol. volt) yazlrsa, pilin elektrik potansiyeli (volt olarak); = Wmax / 96487 ne (7)

olur. Yukardaki eitlikler kullanldnda, rnein bir hidrojen-oksijen yakt pilinin ideal verimi 0,83 kutuplar arasndaki elektrik potansiyeli 1,23 V bulunmaktadr. Gerekte elde edilen gerilim deerleri, ilemlerin tersinmezlii nedeniyle bu hesaplamalarla belirlenenden bir miktar kk olmaktadr. Yakt pillerinin verimlerinin artrlmas; a. Gaz yakt-elektrot-elektrolit temas yzeylerinin artrlmas (r. gzenekli elektrot kullanm), b. Elektrotlarla birlikte veya elektrotlar zerinde katalistleriri kullanm, c. Daha uygun elektrolitin bulunmas, d. Basncn artrlmas, e. Scakln artrlmas, f. Uygun yaktn ya da yakt deiikliinin salanmas, gibi faktrlere bamldr.

xvi

5.4 Uygulamalar Yakt pili kullanan ve aratrma amacyla imal edilen ilk tat, yakt pili ve batarya kullanan hybrid bir tattr. Yakt pili ile batarya birbirine paralel balanmtr. Yakt pili, kararl sr g kayna ve batarya arj iin kullanlrken; batarya, ilk hareket ve hzlanma iin geici olarak ilave g salamaktadr. Bataryadan olabilecek ters akm, bir diyotla nlenmektedir.

ekil 5.3 Metanol ve havay kullanan fosforik asitli yakt pili[9]

ekil 5.3'te ematik olarak grlen fosforik asit (H3PO4) elektrolitli yakt pili, gnmzde teknolojik olarak en fazla gelitirilmi olan yakt pili olarak tanmlanmtr [9]. Pilin, evre havasn kullanabildii ve baz ilave elemanlarla, metanol gibi yaktlardan hidrojen elde ederek kulland, yakt aknn, solenoid uyarml valf ile yakt pili akmna baml olarak kontrol edildii bildirilmitir. 15 kW gcndeki byle bir pilin akm voltaj grafii ekil 5.4 'da verilmitir. Pilin arlnn 237 kg, hacminin 0,25 m3 olduu, atmosferik basnta ve 177 C alma scaklnda, 87 voltta 181 amper verdii, pilin g dzeyinin, eleman says veya aktif yzey alan ile deitirilebildii ifade edilmitir.

xvii

ekil 5.4 15 kW ' lk yakt pilinin metanol ve voltaj deiimi grafikleri [9]. ekil 5.5 de, Lynn ve arkadalar [9] tarafndan imal edilen, 20 kW gcndeki 0,129 m2 eleman yzeyli bir yakt pili ile birlikte 48 elemanl, 4,8 kWh (20 h de) lik kurun asit batarya tarafndan glendirilen Prestolite MTC tipi 7 1/4" motoru tarafndan tahrik edilen GM-X otosunun, tahrik gc ve diren gc erileri grlmektedir.

ekil 5.5 GM-X otosunun tahrik ve diren karakteristikleri [9]. Maksimum tahrik gcn veren tahrik ve diren gc erilerinin kesime noktas, transmisyon oran ile kontrol edilerek deitirilmektedir. Motor hz/tat hz orannn artrlmas maksimum hz azaltmakta ancak, yksek motor hzna baml olarak bu hzdaki motor verimi artmaktadr. GM-X otosu esas alnarak yaplan bir bilgisayar simlasyon almasnda, iki deiik ekonomik hz iin seilen yakt pili, batarya ve elektrik motoru kombinasyonu ile elde edilen, performans karakteristikleri farkl iki simlasyon sonucu ortaya karlmtr. Sz konusu almada elde edilmi olan deerlerden bazlar, Tablo 5.1 'de verilmitir. Palm Desert ehrinde yrtlen bir projede, yakt pili ile glendirilen drt adet elektrikli deney tat kullanlmakta, bu tatlar iin gerekli hidrojenin retiminde gne panelinden yararlanld bildirilmektedir [3].

xviii

Tablo 5. 1 Yakt Pili le Glendirilen GM-X Otosu [9].

96 km/h ekonomik hz 11 2,6 km/h ekonomik hz

Arlk (src+yolcu), kg Son aktarma oran rpm/(km/h) (4. vites) Maksimum hz (alan zayflamas ile), km/h Tekerlek gc, kW Ekonomik hzdaki tekerlek gc, kW Yakt pili gc, kW Metanol yakt ekonomisi, * 1/100 km Maksimum hzda Ekonomik hzda 0-48 km/h hzlanma, s 0-80 km/h hzlanma, s 0-96 km/h hzlanma, s Ortalama metonol-tekerlek gc verimi, %
' Metanoln st sl deeri benzinin yaklak yars kadardr.

1650 5,05 43,5 110 19,3 14,6 19,4

1800 4,36 37,9 125,5 27,4 20,9 27,1

11,1 10,2 4,8 13,4 24,6 29,1

13,7 12,4 5,4 15,6 20,9 29,5

Amerikan Enerji Blm (The U.S. Department of Energy - DOE), Ford Motor ve International Fuel Cells firmalar ile ortaklaa, otomotiv uygulamalarnda kullanlacak ve iten yanmal motor tahrik sistemleri ile arlk, hacim ve fiyat bakmndan rekabet edebilecek, sfr emisyonlu bir yakt pili g sistemi teknolojisi gelitirmek zere almalar yapmtr. Proje sonucunda ktlesi 300 pound (136 kg), hacmi 8 ft3 (0,07 m3) olan ve bir otomobilin motor kompartmanna kolayca uyabilecek yapdaki g sisteminin aadakileri baard belirtilmitir [1]: * Bir hava kompresr kullanmadan 50 kW 'tan fazla elektrik gc reten dnyann ilk direkt-hidrojen yakt pili g sistemi * Hafif arlktaki orta boy bir otomobili glendirecek kadar g retimi * Kompresr ihtiyacnn giderilmesiyle sistemin basitletirilmesine bal olarak,

xix

yardmclara olan g gereksiniminin azaltlmas ve sistemin enerji verimliliinin artrlmas * Yksek yakt ekonomisi (geleneksel motorlarn iki kat) * Sfr kirletici retimi (geleneksel otomobilden 100 kat daha temiz alma) * Petrol olmayan yakt kullanm * Petrol ithalatna bamlln azaltlmas DOE ayrca, Arthur D. Little ile birlikte be yllk bir program tamamlayarak, benzin, metanol, etanol ve doal gaz gibi deiik yaktlar kullanabilen bir yakt pili sistemi gelitirdiini duyurmutur. Bylece var olan yakt datm sisteminin deiimine de gerek kalmayacaktr.

5. 5 Yakt Pilleri eitleri

5. 5.1 Fosforik asitli yakt pilleri ( PAFC ) PAFC elektrolit yerine fosforik asit kullanlr. Bu ticari anlamda en ok gelimi yakt pilidir. Bunlar bir ok uygulamalarda ( rnein hastaneler, oteller, ofisler, okullar vb. ) kullanlmaya balanmtr. Ayrca otobs gibi geni tatlarda da kullanlmaktadr. PAFC nin verimi % 40 tr. PAFC nin iletme scakl dizisi 400 C dir. nk fosforik asit dk scaklklar da kt iyonik iletkendirler ve dier materyaller rnein karbon ve platin gibi yakt pillerinde kullanlan maddeler yksek scaklklar da kararsz hale gelebilir. PAFC ler bu scaklk aralnn tesindeki deerlerde verimli olarak almazlar. Avantajlar karal elektrot, yksek oranda fosforik asit deiebilirlii, verimli anot performansdr. Dezavantajlar verimsiz katot performansdr.

5. 5. 2 Proton deimeli zarl yakt pilleri ( PEMFC )

xx

PEMFC yaps PAFC ninkiyle ayndr . Fakat PEMFC ler dk scaklklarda da nispeten alrlar yaklak 200 0F dir.bunlar yksek g younluuna sahiptirler ve g taleplerinde deiiklikleri karlamak iin hzl bir ekilde klarn deitirebilirler.

5. 5. 3 Dkme karbonatl yakt pilleri (MCFC ) MCFC elektrolit yerine alkali metal karbonat (Li , Na , K ) kullanlr. Bununla beraber alkali metal karbonat,elektrolit gibi almas iin likit fazda olmaldr. Bu piller yaklak 1200 0F gibi yksek scaklklarda alrlar. Yksek alma scakl elektrolitin yeterli iletkenliini salamas iin gereklidir. MCFC ; PAFC ler den sonra ikinci retim yakt pilleri olarak gsterilir. MCFCler yksek ileme scaklndan ve elektroltin yapsndan dolay PAFC lerden farkldr. MCFC lerin yksek ileme scakl mevcut yaktlarn kullanlmasnda ve tm sistemde max verimin elde edilmesi iin nemli yararlar salar. Fakat bu yksek scaklk uzun mrl almalar iin uygun materyallerin seiminde kstlamalar getirir. 5. 5. 4 Kat oksitli yakt pilleri(SOFC) Bu tr sistemlerde kat, ve gzeneksiz metal oksitelektrolitler kullanlr. Metal eelektrolit normalde zirkon tozunun stabilizesinde ki SOFC nin retilmesinde kullanlr.Bu piller yaklak 1800 oF scaklklarnda alrlar. Bu yksek ileme scaklklar i geliime izin verir, kinetik enerjiyi destekler ve yksek kaliteli s retir. SOFC bileenlerinin kat hal karakteri pil konfigrasyonunda snrlama olmad anlama gelir. Yaplabilen dizayn ve uygulama yaymlar gibi verilen kriterlere gre pilleri biimlendirmek mmkndr. SOFC lerin retim verimleri % 60 a yaklar. 5. 5. 5 Alkalik yakt pilleri (AFC) AFCde elektrolit yerine alkalik potasyum hidroksit kullanlr. Verimleri % 70 lere ulaabilmektedir.[14]

6.YAKIT PLLERNN KULLANILMA NEDENLER VE YARARLARI xxi

6.1 evresel Yararlar 6.1.1 Yksek yakt imkan Bir elektro kimyasal reaksiyon yoluyla yakt dorudan enerjiye evirmesi nedeniyle yakt pilleri ayn miktarda yakttan dier geleneksel yaktlara oranla daha fazla g salarlar. Bu dorudan oluum, daha az yaktn tketilmesi ve eer s fazlas deerlendirilirse yakt pili sistemine dayanlarak % 30 a % 90 daha byk etkiler salanmas eklinde sonu verir. Yanma temelde enerji oluumu nce yakt Carnotun Termodinamik kanunu tarafndan snrlanm sya evirir ve sonra hareket salayan yada bir trbini dndrecek enerjiyi reten mekanik enerjiye evirir. Yanmann oluumundaki dier safhalar enerjinin s, srtnme, deime kayb eklinde aa kmasna neden olarak dk yzeysel etkiler eklinde ortaya kar. 6.1.2 Dk emisyonlar Yakt hidrojen olduu zaman ;su, s ve elektrik, elektrokimyasal reaksiyonun yan rnleridir. Fosil yaktlar tekrar hidrojene dntrldnde karbondioksit, azotoksit, slfroksit ve ayn yaktn yaklmasyla retilen dier kirleticilerin yaylmnn bir fonksiyonudur. 6.1.3 Sanayilere bal olarak oluan evresel zararn azaltlmas Yenilenen kaynaklardan hidrojen retildiinde yakt pilleri, dnyadaki fosil yaktlarnn kartlmasyla oluan evresel zarar engellerler. Hidrojen aktlrsa geriye yalnzca su braklarak buharlaacaktr. nk hidrojen havadan daha hafiftir. Fakat bu fosil yaktlardaki ya ve benzeri atklar dnyadaki evre kirliliinin dramatik en etkili sebebidir. elektrik reten bir yakt pilinde,

karbondioksit, nitrojenoksit , slfroksit ve doasnda fosil yakt olan belirli maddeler yerine

6.2 Yakt Pillerinin Mhendislik Alanndaki Yararlar xxii

6.2.1 Yakt esneklii Yakt pilleri hidrojeni ynetebilir ya da hidrojenden dntrlm, gnmzde kullandmz herhangi bir fosil yakt ynetebilir. 6.2.2 Yksek g younluu bir yakt pilinin meydana getirebilecei g miktar verilmi bir hacimde genellikle kilowatt / litre eklinde verilir. Bu rakamlar ykselmeye devam ediyor nk fabrikatrler saygn rnleri zerinde aratrma ve geliime devam ediyorlar. 6.2.3Dk iletme ss ve basks Yakt pilleri 800Cden 10000C ye kadar ilerler. Bu yakt pilinin cinsine gre deiir. Bu rakamlar ok yksek gibi grne bilir fakat iten yanmal motorlarda bu deer 2300 OC ye ulaabilir. 6.2.4 Yer esneklii Yakt pilleri sessiz hareket, sfr emisyon ve istee gre deiebilme zellikleriyle hem ticari hem ahsi aralarda kullanlabilirler.Yaplarnn msait olmasndan dolay arata istenilen blgeye yerletirilebilirler. 6.2.5 Kojenarasyon yetenei Yakt hcresinin elektro kimyasal reaksiyonu sonucu oluan atk su ss snma ve soutma ss olarak kullanlr. Kojenarasyon yetenei sayesinde, yakt pili sistemi tarafndan kazanlan deerler % 90na ular. 6.2.6 Ar yklemeye kar verdii abuk tepki Bir yakt pilinden daha fazla enerji elde etmek iin sisteme daha ok yakt gnderilir. Yakt pilinin ar yklenmesi aracn gaz pedalna daha fazla kuvvet uygulanmas ekliyle olur. Aracn ani olarak yksek devirlere kmas ok abuk salanabilir. Bylelikle daha fazla yaktla daha ok g elde edilir. 6.2.7 Mhendislik kolayl:

xxiii

Yakt pillerinin hareket eden paralar yoktur. Hareket eksiklii daha basit bir dizayn, yksek gvenirlilik ve baarszla daha az urayacak bir sistemdir. 6.2.8 Evdeki Cihazlarn Kullanmnda Enerji Gvenlii Salamas Yakt pillerinden yararlanlarak oluturulan hidrojen yaktlar kmr gasifikasyonu ile retilebilir. Doal gazlardan reforme edilip foto voltaik ve rzgar gibi yenilebilir. Kaynaklardan su elektrolizi ile retilebilir. Bu yerli enerji yabanc ticari borlarmz azaltr ve dnyada politik olarak sabit olmayan lkelere olan ballmz azalmay salar. Modern halkn diledikleri hayat tarz iin fosil yaktlarn tketimi snrl bir kayna bitirmektedir. Evrende en bol element olan hidrojenin tedarii limitsizdir. Hidrojen ekonomisine geiin balamasyla, halk petrol yetersizliine bal karklardan yerli enerji gvenlii ve byk bir endstri buluuyla saknabilecekler. 6.3 G Hatlarndan Bamsz Olma Yakt pili sisteminin kullanm insanlarn doann bozulmasndan, g ykmlarndan ve yaral ebekeyle birletirildiinde kanlmaz olan voltaj dzensizliklerinden kurtulmasn salar. Bu nemli g bozukluklarn dan herhangi biri hassas bilgisayar sistemlerine,elektronik aletler ve insanlarn sahip olmak istedikleri yaamn kalitesini harap eder. 6.4 Yakt Pilleri ve Geleneksel Piller Pillerle karlatrldnda,yakt pilleri arlkta bir azalma ve youn paketleriyle kullanl bir enerji nerirler. Yakt pillerindeki gc ykselmek iin daha fazla yakt sisteme ilave edilir. Bir pilin gcn arttrmak iin daha fazla pil sistemin arlna,gcne ve fiyatna ilave edilmek zorundadr. Bir yakt pili asla durmaz, yakt olduu srece elektrik retmeye devam eder. Bir pil durduu zaman harcanan elektrii yeniden doldurmak iin uzun ve zor bir zaman olmas gerekir.[12]

7. YAKIT PLLERNN KULLANILMASIYLA OLUAN SYAS ve EKONOMK GELMLER

xxiv

7.1 Genel Tarif Yakt pilleri 160 yllk gemie sahiptir. 1830larda Sir William Robert Grove adndaki galli avukat o zamana kadar bilinen elektrolizi tersine dndrerek elektrii meydana getirdi. O zamanlarda toplumun ok az teknolojik potansiyeli vard ve yakt pilleriyle ilgilenmiyordu. ten yanmal makine Almanyada gelitirildii zamanlarda ok byk ve sonsuz grnen petrol dnyann her tarafnda kefediliyordu. Bu fosil yaktn yaam balangcyd ve halkn byk bir blm makinelerini altrmada ucuz enerji kullanmn benimsemilerdir. Yanc fosil yaktnn zararlarnn grlememesi ve tketim kaynaklarnn azalmas bugnk yakt telana sebep olmutur. Groveun buluu ,o dnemde yaayan insanlarn iten yanmal makine ve petrolden daha ok memnun etmitir. Fosil yaktlar ve iten yanmal makineler Grovun zamanndan bugne kadar bu kritik durumu srdrd ve muhtemelen gelecekte de bunu srdrecek. Fosil yaktlarnn tkenmesi Groveun buluunun nemini arttracaktr. Akademisyenler,bilginler ve uzmanlar doal kaynaklarn kesin olarak bitecei gnn belirlenmesi zerinde tartyorlar. Btn tartmalarn ortak konusu tketim oranlarnn art ve fosil yaktlarnn snrl bir kaynak olduudur. Bu demek oluyor ki bu kaynaklar tkendiinde sonsuza kadar kaybolacaktr. Bu nedenle aratrmaclar yaktlarn tamamen yok olaca gn hesaplamaya almaktadrlar. Ancak son zamanlardaki tketim oranlarndaki belirsizlik bunu imkansz klmaktadr. Bu belirsizlik gelimekte olan lkelerin yksek hayat standartlarna ulamak isteiyle doru orantda artmaktadr ve bunun doal bir sonucu olarak ta tketim artmaktadr. Fakat genel kanlar gsteriyor ki insanlar istese de istemese de 5 ila 50 yl iinde bu kaynaklar bitmi olacaktr. Bu olay enerji fiyatlarna ve enerji gvenliini tehdit etmektedir. Aslnda bir dier sorunda talep edilen yksek yakt fiyatlarnn tm dnyaya yaylmasnn douraca karklktan nasl kanlacadr. Bunu cevab hidrojen ve yakt pillerinin hidrojen tabanl bir ekonomiye geiinde uygun bir balang olduudur. 7.2 evresel Kayglar Hidrojen ve yakt pili son zamanlarda basnda byk ilgi gryor. evresel kayglar halkn enerji kullanmn dikkate alarak, fosil yaktlarnn neden olduu kresel snma ve kentsel hava kirlilii farkl endstriler aranmasn zorunlu hale getiriyor. Yakt pilleri ve onlarn azaltlm veya tamamen yok edilmi atklar enerji kullanmna bal hava kirliliini aza indiriyor. Hav kirliliinin azalmas sonucu balca metropolitan ehirlerdeki kirlilie bal xxv

salk artlarnn gelimesi ve orada bulunan insanlarn yaam kalitesinin artmas salanmtr. Bir ok devlet yneticileri evresel retimi ve kentsel hava kirliliine nem verdiler. Californiada ,Massachusettste,New York ta ve Delawerede ,ahsi blgelerinde sk boyutlarda hava kirliliini azaltma karar aldlar. Bu alanda baarl olabilmek iin araba fabrikalarn kendi mandalar altna aldlar. Kendi blgelerindeki toplam araba sat yzdesini en aza yada sfra indirgeyeceklerdir. Piyasa son yllarda bu kanuna gre 4 ila 5 milyon aras ara retti. Araba reticileri iin bu piyasa fazla kazanl ve dier benzer evresel yasalar kabul etmek iin fazla genitir. 7.3 Yerli Enerji Gvenlii Birleik Devletler yakt ihtiyacn tedarik etmek iin dier politikalar istikrarsz ve politik olarak yakn olmayan lkelere son derece bamldr. Birleik Devletler Enerji Odasnn raporlarna gre, Birleik Devletler ihtiyac olan petroln %50 sinden ounu ithal etmekte ve bu grn 2020 ylyla % 65 lere ykselmesi bekleniyor. Dnya baznda yakta olan arz her yl % 2 artmakta 20202de bu arzn % 65 e kmas beklenmektedir.yakt hcrelerinin kendinden var olan esneklii ve yine kendiliinden hidrojen retebilme zellii yabanc enerji kaynaklara olan bamllkta bir de neden olmutur. Daha byk ulusal enerji gvenlii askeri kuvvetlerin bir blm u an Basra Krfezindeki ve yabanc ticaret borcundaki d beklemektedirler. ou insann petrol denilince aklna benzin ve dier yaktlar gelir. Petrol ve onun hidrokarbon oranlarnn bir ok eyle birbirine bal olmas bugn bizim olduu gibi kabul ettiimiz eylerdir.plastikler, kimyasallar , gbreler ve dier ok gerekli rnler petrole ve onun yan rnlerine dayanr. Kstl ve srekli azalan bir kaynaktan yararlanlrken soru u kekli alr : Bu kaynaktan nasl en iyi ekilde yararlanlr? akla gelen cevap ise; baka alternatifi olmayan yerler iin kullanmaktr. Kimyasallarn evrelerinde, gbreler ve dierleri iin petrol yerine kullanabilecek baka bir ham madde yoktur. Enerji konusunda alternatifler vardr. Bu alternatifler iinde yenilenebilenleri kapsar. Bunlar hidrojen bir enerji tayc olarak orta dzeyde enerji depo eder ve doal gazlarda dahili olarak elde edilen hidrojen veya ok kullanlmayan zamandaki ok ilek elektriktir. Hidrojen iin en geni engel paralarn bahane xxvi gz nnde bulundurarak enerji hisselerini korumak iin tetikte

olmadan yenilenme ile baa kmaktr. Bu problem endstri ve devletin gerekli yatrm yapmad taktirde hi bir ekilde baa klabilecek bir program deildir. 7.4 Elektrik Endstrisindeki Yeniden Dzenleme Birlemi Milletlerdeki yarar endstrisi radikal bir deiim geiriyor. Tek elden ynetilen bir endstrinin , imdi mteri seimine ve yarmaya izin vermek iin ekli deitiriliyor. Bu yeni dzenleme tketicilere elektriklerinin nasl retildiini ve bireylere olarak enerji kullanmlarnn evrede nasl bir darbeye neden olacan semelerine izin verir. Yakt pili emisyonlar ve etkideki art byk oranda azaltmak iin fosil yaktlarnn hidrojen retimi yada sfr emisyon ve hidrojen reterek yenilebilir bir enerji sistemi ile , birletirilen tamamen yenilebilir enerji kaynana frsat sunuyor. Yeniden dzenleme ve yakt pilleri retilen tesislerin yaylmas iin frsat yaratyor.

retimdeki datm elektriin kullanlaca yerdeki elektrik retimi iin endstri dnemidir.retimdeki datm byk sermaye masraflarn , fabrika karlarndan yararlanmay ve yararl ebeke iin geerli model olan datm sistemindeki merkezletirme ile iletimdeki kayplar birletirmeyi engeller.Yakt pilleri durgundurlar , kirlilii en alt seviyeye indirirler ve geleneksel retim metotlarna zarar verilmesine izin vermezler. Bir enerji hizmetleri irketi iin bir yakt pili g tesisi gerekli olduu yerde etkili ve evresel kapasitesi ile kullanl bir metottur. Uluslar aras olarak enerji talebini gelecek on yl sresince % 50 orannda artmas bekleniyor. Yararl ebekelerin yapmnda yakt pilleri ve retilenlerin datmlar hcresel fonamene gitme altnda gelimekte olan milletlere izin verilecektir. Gelimekte olan bir ok lkede ounlukla telefon hatlar yoktur. Yerine hcresel kuleler dikilmi ve insanlar bu hcresel telefonlar yoluyla iletiim kurmaktadr. Buda telefon teknisyenlerinin her yere ve yapta telefon hatlar ekmekten saknmalarn salamaktadr. Yakt pilleri, gelimekte olan lkelere daha kk toplum ve endstriyel retim sitelerini kurmak iin ans tanma konusunda ayn etkiye sahip olabilirdi. Bu byk apl kamu dzenlemelerinden , verici sistemlerinin birlemelerindeki maliyetten ve de fosil yakt enerji tesislerinin kirliliinden kanlmasn salar. ( Hidrojen ayrml petrol hattnn sadece1/4 kadar harcama gerektiriyor ayn zamanda eit enerji dalmn gerekletiriyor.) 7.5 Borsa

xxvii

Finansal danmanlarn tavsiyeleri zerine yada gece haber programlarndaki aklamalara bal kalarak yakt pili irketleri son zamanlarda yatrmclar tarafndan byk ilgi gryor. Geleneksel olarak enerji sektr gemite fazla dikkat ekmedii iin olduka sabittir. imdi ve gelecekte 1930lardan beri teknoloji ve endstri yaplarnda grlemeyen byklkte nemli gelimeler yakt pili irketleri tarafndan sunulan rnlerce tamamiyle dzenlenecektir. Mevcut gelimeler ve kamu endstrilerinin son anonslar ile birlikte btn byk otomobil fabrikas sahipleri yakt pillerinin iten yanmal motorlarn yerini alabilecei dncesi ile yakt pilleri adna borsadaki yatrmlarn ykselttiler. 7.6 Ekonomik Geliim Halkn hidrojen ekonomisine geiiyle yakt pilleri ve hidrojenin bir ok yeni meslek

yaratmada byk rol olur. Fabrikatrlerin yakt pillerinin imalat, dizayn ve tahlili iin iilere, elemanlara ve dier ilgili ekipmanlara duyaca gereksinim yeni hizmet frsatlarn bollatracaktr. Dier hidrojen rnlerine devredilen alanlarda , depolama ve baka ilgili yan dallar ekstra meslekler douracaktr. Bir Enerji ubesi almas yalnzca California da yakt pili retim endstrisinde, sfr emisyonlu yakt pilli otomobillerin 700.000 den fazla kiiye i olana salayabilecei sonucuna varld. Wisconsin Energy yaktlarnn yaratt koymutur. 7.7 Sonu Yakt pilleri ve hidrojen arasndaki ba gl tarihi gemie sahiptir. Tarih iinde insan olunun enerji kullanm yaktlarn kimyasal dzenlemelerindeki yksek hidrojen oranlarna ve dier rakiplerinin azalmasna doru bir hareketlilik gsterir.(Odunun sonra kmrn ve petrolle doal gazn kullanm halkn yakt kullanmnda izledii basit bir hidro karbon zinciridir. Yakt trnn deimesi ile, fosil yaktlarn meydana getirdii kirlilikte byk orana sahip olan karbonun ou ayrtrlm oldu.Yakt pillerinin ve hidrojenin yaratt evresel uyan, fosil yakt stoklarnn kanlmaz bir ekilde yok olmas ve ekonomik ynetimdeki sesi ile borsadaki iyimserlii sayesinde hzlanmtr.[12] brosu tarafndan ynetilen bir alma ise yenilenebilir bir enerjinin bulunuu ile meslek kapasitesinin, fosil mevcut meslek kapasitesinden kat daha fazla olacan ortaya

8. SON YILLARDA RETLEN YAKIT HCREL TAITLAR xxviii

* "Gator" yakt hcresiyle glendirilmi ara 1996 da tamamland. 10 kW'lk PEM yakt hcresi yeni yakt hcresi teknolojileri iin hidrojen hava ile glendirilmitir. Enerji ortaklar ve Inc. Deere & company birlikte bu konuyu gelitirmeye almlardr.(Tablo 8.1)

G yakt sistemi Ara Menzili Ara yk Snr Motor Gc

PEM Yakt Hcresi

Yakt Hcresi G k

10kw

Max. Ara Hz
Motor tipi

15 mph

80 mil

Doldurma 5 dakkika zaman

Ara arl

40 VDC

1200 Ibs

1325 Ibs

letim

5 vites

11lbs

Hidrojen Depolam a

800 scf asi 3000psig reticisi

JOHN DEERE

Tablo 8.1 Gator Yakt Pilli Ara zellikleri * "Genesis" sfr emisyonla tayc , Enerji Ortaklar ve Western Golf Gar tarafndan tasarlanan prototip gelitirilmektedir. Bu PEM yakt hcreli glendirilmi ara 1995' te tamamland. 16 mph hzla, 8 yolcuyu 3 saatten fazla konforlu bir ekilde tayabiliyor. Hidrojen yakt deposunu yeniden doldurmak iin 15 dakikaya ihtiya duyuyor. Sistem hidrojen ve oksijenle alan 7.5 kW lk seri bal PEM yakt hcrelerini ierir.(Tablo 8.2)

xxix

G sistemi

PEM yakt hcresi

Yakt hcresi G k

7.5k W

Max. Ara hz

15 mph

Ara menzili Ara yk snr

45 mil

Doldurm 15 a dakkika zaman Motor Max. Hz

Motor tipi

VDC

1200 Ibs

4000 rpm

iletim

Direkt Sr

Motor gc

Hidrojen 250 scf asi 10 hp depolam 3000ps reticisi ig a

E-z-Go

Tablo 8.2 Genesis yakt pilli aracn zellikleri

* Green Car Enerji ortaklarn tarafndan tamamen gelitirilen hidrojen yakt hcresi hibrid g sistemi ile teknolojik gsteri aracdr. Bu otomobil dncesi, dnya kirliliini etkileyen ve bir ksm Enerji Ortaklar tarafndan 1993'te gelitirlen projeyle ortaya kt. Tamamlanan g kayna, consulier asinin gelimi karma paralarndan kurulmutur.(Tablo 8.3)
G sistemi Yakt Hcresi G k Mas. Ara Hz

Hibrid F/C Pil

15kW

60 mph

Ara menzili

60 mil

Doldurma 15 dakkika zaman

Motor gc

35 hp

Motor tipi

DC srtnmesi

Motor hz

4000 rpm

iletim

5 vites

Ara arl

3000 Ibs

413 scf Hidrojen asi Depolama @3000psig reticisi

consulier

Tablo 8.3 Green Car irketinin rettii ara * Honda, FCX-V3'te yakt hcresiyle kontrol sistemlerini birbirine entegre etmeyi baarmtr. Daha kompakt yapl bir motorla donatlan FCX-V3'te drt kii rahatlkla xxx

seyahat edebiliyor. nceki prototiplere gre sata sunulmaya daha uygun yapda olan FCX- V3'te gelitirilmi bir ilk altrma sistemi kullanlm. Ayrca motorun daha sessiz almas salanm. Saf 250 hidrojenle atmosfer alan basnla Honda FCX-V3'n Yakt 100 litrelik iin deposu, ok

dolduruluyor.

dolumu

zel bir pompa sistemi gerekli . FCX-V3, yeni gelitirilen ultra-kapasitr ve yksek basnla depolanan hidrojenle alan, Ballard Power Systems tarafndan retilen yakt hcresiyle hareket ediyor.Yakt hcresi yapsnn, mkemmel dzeydeki devaml elektrik retimiyle, ultra-kapasitrn gl ve ani elektrik boaltma kapasitesi birletirilerek kalk ve hzlanma performans gelitirilmi. Kendi kendine enerji retebilen sistem, dearj srasndaki kayplarn azaltlmas ve dier veriler birletirilerek, dk yakt tketimi ve verimli bir enerji ynetim sistemine ulamaya katkda bulunmu. FCX-V3. Honda'nn evre korumaya ynelik dk emisyonlu otomobil zerindeki almalarnn son rn. Ancak FCX-V3 tek bana gelitirilmi bir ara deil. Honda'nn uzun yllardr gelitirdii bamsz teknolojilerin bir araya getirilmesinden oluuyor. rnein motor ve yryen aksam teknolojisi EV Plus adl elektrikli otomobilden tanm. Motor ynetim sistemi hibrid otomobil Insight'tan, yksek basnl yakt deposuysa doal gazla alan ivic GX prototipinden alnm zellikleri : Maksimum hz: 130 km/s , Maksimum tork: 238 Nm , Arlk: 1.750 kg,

Motor tipi: Srekli manyetik senkron A , Maksimum g: 60 kw

Nissan,

California

yakt

hcresi

programnn

katklaryla, 50 adet binek otomobil ve otobsten oluan ara filosunu yollara karmaya hazrlanyor. Nissan'n yakt hcreli otomobili methanol sistemiyle alyor. Bunun retilebilmesi. xxxi nedeniyse methanoln pratik ve kolay

* GM bnyesindeki Opel'in rettii yakt hcreli Zafira saf hidrojenle alyor.Yarnn otomobili olan yakt hcreli Zafira, 75 HP gcnde seviyeli elektrik motoruna sahip.5 kiilik oturma alanna sahip olan ara 140 km/s son srate ulayor. Bir depoyla

menziliyse 400 km.

* BMW, hidrojenle alan otomobil projesini hayata geirebilmek iin dier otomobil reticileriyle ortaklk grmeleri balatt. BMW Ynetim Kurulu yesi Burkhard Goesched, BMW'nin alternatif yaktlarla alan otomobil konusuna gsterdii hassasiyeti belirterek, bu konuda ortak alabilecekleri bir otomotiv . reticisi aradklarn belirtti. Testler California'da sryor: BMW daha nce test amacyla California'ya hem benzinle, hem de hidrojenle alan 10 adet ara gndermiti. Bunun nedeniyse, California'da halen dnyann en zorlu emisyon kurallarnn uygulanyor olmas. BMW'nin test amacyla gnderdii aralarn arka koltuklarnn altnda; sfrn altnda scaklkta depolanan ve 140 litrelik hidrojen ieren tanklar bulunuyor. Fakat aralar bu yaktla ancak 350 km yol kat edebiliyorlar. Gnmz teknolojisi ile hidrojenle alan otomobilleri seri retime dahil edebilmek sanld kadar kolay deil. Bunun pek ok nedeni var. Bunlarn banda gelen sorun ise hidrojen retiminin benzine gre ok daha masrafl olmas. Ayrca hidrojenin otomobillerde kullanlabilmesi iin -250 derecede depolanmas gerekiyor. Dier byk bir skntysa hidrojen motorlarnn ya yakma nedeniyle, atk olarak nitrojen oksit ve karbon monoksit gaz retiyor olmalar. Bu nedenlerden dolay otomotiv reticilerinin daha uzunca bir sre hidrojen motorlar zerinde almas gerekiyor.

xxxii

* Toyota rn gamnn en evreci modeli olacak olan elektrikli RAV4 ubat 2002'de Amerika'da sata sunuyor. lk olarak Kaliforniyallarn huzura kacak olan modelin ksa srede tm Amerika'ya yaylaca tahmin ediliyor. Aslnda elektrikli RAV4'n hikayesi yeni deil. Toyota, RAV4-EV isimli evreci otomobilini 1997 ylndan beri zel amalar iin kullanlyordu. Fakat rnn kusursuz olarak tketici nezrine sunulabilmesi iin gerekli alt yapnn olumas beklendi. Bugn Amerika genelinde tam 900 servis elektrikli otomobillere her trl destei verebilecek ekilde yaplandrlm durumda... Toyota'nn artk tek hedef kalyor o da Amerikal tketicinin yabanc olmad bu pazarda liderlik mcadelesi verebilmek. Gelecek yl ubat aynda sata sunulacak olan RAV4-EV'nin en nemli zellii egzoz emisyon oran gibi bir ekipmana sahip olmamas! Toyota Amerika Pazarlama Mdr Ernest Bastien, piyasadaki ilk elektrikli otomobil olacak olan RAV4-EV ile Toyota'nn evreye olan duyarlln bir kez daha kantladn belirtiyor. Bastien, 'RAV4-EV yzde yz temiz bir otomobil ile SUV'un pratikliliini birletiren bir ara olacak' diyor. RAV4-EV'de 67 HP g reten bir elektrikli motor grev yapacak. Otomobili maksimum 78 mil hza ulatrabilecek olan bu motor ile RAV4-EV'nin 80 ile 100 mil arasnda deien bir menzile sahip olmas bekleniyor. Balangta 42.000$'lk yksek bir fiyata sahip olmas beklenen RAV4-EV'n evreyi kirletmemesinden tr baz vergi indirimlerine tabii tutulaca ve bu nedenle sat fiyatnn ksa srede 30.000$'a kadar decei tahmin ediliyor. Bu fiyata ev arj nitesi de dahil olacak.

* GM, 60'l yllardan beri yakt hcresi teknolojisi zerine alyor. lk nce Amerikan Uzay Projesi'nde grev alan retici, 1964 ylnda ilk yakt hcresinin tasarmn tamamlam. Uzay mekiklerinde kullanlmas ngrlen bu teknoloji, 1968 ylnda otomobillere de uygulanm ve bu ekilde otomotiv sektrnde ilk yakt hcreleriyle alan otomobil tasarlanm. Bugn Precept modelinde kullanlan yakt hcreleriyse devam eden teknolojinin 10'uncu nesil yakt hcreleri, kullanlan yakt elektrokimyasal reaksiyonlarla srekli olarak elektrik enerjisine evire bilme zelliine sahip. Birok farkl yaktla alabilen bu hcrelerde benzin gibi yaktlar da kullanlabiliyor. Bu yaktlardan, ierisinde xxxiii

bulunan hidrojen gaz ayrtrlarak dardaki havadan alnan oksijen gazyla reaksiyona sokularak enerji retilebiliyor. GM'un 10. nesil hcrelerindeyse yakt olarak direkt hidrojen kullanlyor. Ayrca yaplan dzenlemelerle aracn yakt ikmali 5 dakikada yaplabiliyor. Precept'te kullanlan yakt hcreleri 400 hcreden oluuyor ve 260340 volt arasnda gerilim retiyor. Elde edilen gse daha etkileyici: lt yakt bana 1kW. Tasarlanan yakt hcreleri dk basnlarda oksijen ve hidrojen gazlaryla alabiliyor. Bu sayede gaz basncn artran kompresr daha sessiz ve daha az enerji harcayarak alabiliyor. Yakt hcreleriyle alan Precept'in performans verileri de olduka gze arpyor. Aracn benzinli bir araca gre karlatrmal verilerine gre Precept, 100 km'de 2.35 it yakt tken bir ara kadar yakt tketiyor ve bir depo yaktla 805 km'lik bir menzile sahip oluyor. Otomobilin 0-100 km/s hzlanmasysa 9 saniyenin biraz zerinde gerekleiyor. GM'in yllardr devam eden aratrmalarnda byk ilerlemeler kaydedilmi. Buna rnek olarak yakt hcrelerinin -20 derece santigrat scaklkta bile alabilmesi salanm. Bunun yannda bir stma sistemi tasarlanarak aracn ok daha abuk olarak yksek performansta alabilmesine olanak tannm. Ayrca otomotiv sektrne hizmet veren baka reticilerle ibirlii yap larak yakt hcreleri teknolojisinin uyumluluk sorunlar byk lde zlm. Bu irketlerin arasnda Toyota, Exxon/Mobil ve BP/Amoco bulunuyor. Toyota'yla imzalanan 5 yllk anlama erevesinde de bu teknolojinin kullanma uygun hale getirilmesi sreci hzlandrlm. Ne var ki hidrojenle alan yakt hcreleri hala tam olarak yaygn kullanma hazr deil. Eskiden hidrojenin depolanmas gibi birok sorunun alm olmasna ramen bu nun gvenli ve ucuz bir ekilde yaplmas iin srdrlen aratrmalar hala devam ediyor. te yandan direkt hidrojenle alacak otomobiller iin hala yakt ikmal sorunu bulunuyor. Ancak GM, Precept modelini sata sunmak iin arata ilk aamada direkt hidrojenle deil, benzinden ayrtrlan hidrojenle alan yakt hcreleri kullanan bir g kayna sunacak. Bu ekilde hem ara cin piyasaya sunulmas salanacak hem de hidrojen kullanmnn sek trde daha ciddi bir yer edinmesi iin zaman kazanlacak. Bu uygulamalarn yansra, Precept modelinin paralel hibrid motor lu bir versiyonu da sata sunulacak. Bu arata 54 HP g reten 1.3 lt'lik common-rail dizel motorun yannda, lityum

xxxiv

polimer teknolojisiyle retilmi aklerden g alacak 3 zamanl 35 kW g reten bir elektrik motoru bulunuyor.

* Daimler-Benz'in gelitirdii yakt hcreli ara NECARIII (NewElectriCar) hidrojenle alyor. Mercedes-Benz A snf baz alnarak gelitirilen arata, hidrojen retimi iin en uygun yaktn . methanol olduuna karar verilmi. [15]

9. SONU

xxxv

Balangta uzay aralarn glendirmek iin gelitirilen yakt pilleri, temiz, grltsz ve yksek verimli bir g kayna olarak, gelecekteki otomotiv kullanm iin mit vermektedir. Yakt pili sistemlerinin geleneksel sistemlerle rekabet edebilmesi iin; Dk fiyatl sistem elemanlarnn gelitirilmesi iin imalat teknolojisinin

gelitirilmesi, Hafif, derli toplu ve ekonomik yakt (gaz yaktlar iin) depolama sistem

teknolojilerinin gelitirilmesi, gibi zlmesi gereken problemleri bulunmakta, hidrokarbon yaktlar kullanan, ucuz ve verimli yakt pillerinin yapm iin aratrmalar devam etmektedir [l-4],[10]. Halen snrl baz alanlardaki g ihtiyacn karlamakta olan yakt pilleri, hidrokarbon yaktlar ve oksitleyici olarak da havay kullanan tiplerinin gelitirilmesiyle, yakn bir gelecekte otomotiv alannda gnmzn geleneksel g kaynaklarna ciddi bir rakip olabilecektir. Yakt pillerinin temiz tat teknolojisinde devrim yapaca iddia

edilmektedir [3].

xxxvi