H.

ESKSRMEL 2007

T.C. NDE NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TARH ANABLM YAKINA BLM DALI

YKSEK LSANS TEZ

XIX. YZYIL ORTALARINDA ADANA VLAYETNN DEMOGRAFK YAPISI ve SKAN SYASET

HDAYET ESKSRMEL
NDE NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS

NDE-2007

T. C. NDE NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TARH ANABLM DALI YAKINA TARH BLM DALI

XIX. YZYIL ORTALARINDA ADANA VLAYETNN DEMOGRAFK YAPISI ve SKAN SYASET

Yksek Lisans Tezi Hazrlayan Hidayet ESKSRMEL Danman Yrd. Do. Dr. Mehmet KAYA

NDE-2007

ZET Bu almada; XIX. yzyln ikinci yarsndan Osmanl Devletinin sona eriine kadar Adana ehrinin demografik yaps ve iskan siyaseti incelenmitir. alma Giri ksm, blm ve sonutan olumaktadr. Giri blmnde Adanann corafi yeri, isminin menei, ehrin kuruluu ve ksa tarihesi verilmitir. Birinci blmde, XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren Adanann idari taksimat, devlet salnameleri ile incelenmitir. Vilayet tekilatnn kurulma sebepleri ve Osmanl devletinde uygulanmaya konulmas anlatlmtr. kinci blmde; ayn tarihlerde ehrin demografik durumu ele alnmtr. Mslman ve gayrimslim nfus ariv belgelerinden elde edilen bilgiler ile birlikte ortaya konulmaya allmtr. nc blmde iskan siyaseti anlatlm ve bu iskan siyaseti ile birlikte devlet ile iskan edilen airetler ve gmenler arasndaki problemlere deinilmitir. Ayrca o dnemde ukurova evresinde bulunan ayanlardan da bahsedilmitir. Sonu ksmnda ise; tezde ele alnan bu konular balamnda airetlerin ve muhacirlerin iskannda bir ok skntlarla karlald aka grlmektedir. Bu skntlarn airet ve muhacirlerin kard problemlerden kaynakland ve devletin bu problemleri zmekte yetersiz kald anlalmaktadr. Bunun yan sra btn almann genel bir deerlendirmesi de yaplmtr. Anahtar Kelimeler: Adana Vilayeti, Demografik Yap, skan Siyaseti.

ABSTRACT In this study, the demographic structure and the settlement policy of Adana from the second half of the 19th century till the fall of the Otoman Empire are examined. The study consists of an introduction section, three sections and a conclusion section. In the introduction section, the geographic location of Adana, the origin of the citys name and a concise history of the city are given. In the first section, administrative seperation of Adana from the second half of the 19th century is examined through (salnameler). The reasons of the establishment of the city organization and its practise in Otoman Empire are explained. In the second section, demographic structure of the city in the same years is examined and put forward along with the information obtained from the muslim and non-muslim population archive documents. In the third section, the settlement policy is explained and the problems between the tribes, refugees,nand other immigrants who are settled by the state are mentioned. Besides, the dynasties around ukurova in that period are also mentioned. In the conclusion section, it is clearly seen that, according to the issues which are mentioned in the thesis, many settlement difficulties are encountered by the tribes and immigrants. It is explained that these difficulties are caused by the problems tribes and immigrants caused, and that the state in insufficient in solving these problems. Besides, a general evaluation of the whole city is done. Key Words: Adana Province, Demographic Structure, Settlement Policy.

II

NSZ Gemi ile gnmz arasnda bir kpr grevi stelenen tarih alannn somut iaretlerinden biri de ehir tarihi aratrmalarnda ortaya kmaktadr. Osmanl dnemi ehir yapsnn XIX. Yzylda nemli deimeler ierisinde yer ald grlmektedir. Bu anlamda ukurovann nemli kenti olan Adana bu deiimin somut bir gstergesi olarak yer almaktadr. Airetlerin ve muhacir iskannn nemli bir dzeyde olmas Adanann demografik yapsndaki deimelerin rahatlkla grnmesine imkan salamaktadr. XIX. yzyl ikinci yarsnda Adanann demografik yaps ve iskan siyaseti hakknda klasik dneme gre daha az alma bulunduundan ve ariv vesikalarnn eitliliinin ileride yaplacak aratrmalarda nemli katk salayaca dncesiyle tez konusu olarak Adana vilayetinin allmas uygun bulunmutur. almann temel kaynaklarn Osmanl ariv vesikalar, devlet salnameleri

oluturmutur. Cengiz Orhonlu ve Ylmaz Kurtun eserleri ele aldmz dnem ncesi tarihsel geliim hakknda pekitirici eserler olarak yer almaktadr. alma; giri ksm ve blmden olumaktadr. Giri ksmnda ehrin corafi konumu, isminin menei ve ksaca kurulu tarihesi ele alnmtr. Birinci blmde; XIX. yzyln ikinci yarsndan XX. yzyln balarna kadar Adanann dari Taksimat hakknda bilgi verilmitir. kinci blmde; XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren ehrin demografik yaps hakknda bilgi verilmitir. nc blmde; Osmanl Devletinin iskan siyaseti anlatlm, o dnemde blgeye yerletirilen airetler ve gmenler hakknda geni bir bilgi verilmitir. almann sonuna baz ariv belgeleri kaynaklarnn eklenmesiyle grsel anlamda bir btnlk salanmaya allmtr. almamn her aamasnda, destek ve yardmlarn esirgemeyen deerli hocam Yrd. Do. Dr. Mehmet KAYAya tecrbeleri ile srekli desteini grdm btn Tarih blm hocalarna ve bugne kadar maddi manevi hibir desteini esirgemeyen kymetli aileme en iten duygularmla teekkr bir bor bilirim. Hidayet ESKSRMEL 2007 III

NDEKLER ZET.... ABSTRACT..... NSZ. NDEKLER .. EKLER LSTES KISALTMALAR GR... 1. Corafi Yeri....................................................................................................... 2. Adana sminin Menei .............. 3. Adanann Ksa Tarihesi............... 3.1 Trklerden nceki Devirler... 3.2 Adanada Trk Hakimiyetinin Kurulmas...... I. BLM ADANA VLAYETNN DAR TAKSMATI..... 1.1 XIX. YZYILA KADAR ADANA VLAYETNN DAR TAKSMATI 1.2 VLAYET TEKLATININ KURULMASININ SEBEPLER ...... 1.2.1 Vilayet Tekilat Ve zellikleri ..... 1.2.2 Vilayet Tekilatnn Osmanl mparatorluunda Uygulanmaya Konulmas........................................................................................ II. BLM ADANA VLAYETNN DEMOGRAFK YAPISI... 2.1 XIX. YZYILA KADAR ADANA VLAYETNN NFUSU....... 2.2 XIX. YZYILDA ADANA VLAYETNN NFUSU. 2.2.1 1831 Nfus Saym... 2.2.2 1881/82-1893 Osmanl Nfus Saym. 2.2.3 XX. Yzyln Dier Kaytlar.. III.BLM ADANA VLAYETNDE SKN SYASET ... 3.1 XIX. YZYILA KADAR ADANA VLAYETNDE SKAN... 3.1.1 Airetlerin Durumu .... 3.1.2 Blgedeki Mevcut Airetler ...... 3.1.3 XIX. Yzylda Airetlerin skan.... 3.2 ADANA VLAYETNE GLER....... IV 7 15 15 16 16 19 22 25 25 25 25 26 30 iii iv v vi viii ix 1 1 1 2 2 3 5 5 6 7

3.2.1 Muhacirlerin Durumu ... 3.2.1.1 Nogay Muhacirleri ........ 3.2.2 Adana Vilayetinde Bulunan Ayanlar... .. 3.2.2.1 Ayanlarn Durumu ve Oluturduklar Problemler............ 3.2.2.1.1 Kozanoullar ...... 3.2.2.1.2 Kkalioullar ...................... 3.2.2.1.3 Menemencioullar....................................................... 3.2.2.1.4 Hasanpaazadeler......................................................... 3.2.2.1.5 Gkvelioullar (Kkloullar)................................ 3.2.2.1.6 Yabasanllar............................................................... 3.2.2.1.7 Kerimoullar............................................................. 3.3 ARETLERN VE MUHACRLERN SEBEP OLDUU PROBLEMLER VE YAANAN SORUNLAR .............................................................. SONU..... BBLYOGRAFYA EKLER.

31 35 38 38 38 41 43 44 45 45 45 45 50 52 58

EKLER LSTES Ek 1: BOA. A. MKT. UM (Adana Vilayetine skan Edilen Muhacirler) Ek 2: BOA.RADE MECLS- VAL (Adana Vilayetine Yerletirilen Tacirl Aireti) Ek 3: BOA. A. MKT. UM. (Adana Vilayetine Yerletirilen Nogay Muhacirleri).. Ek 4: BOA. RADE MECLS- VAL. (Nogay Muhacirlerine Yaplan Yardm) . Ek 5: BOA. A. MKT. UM. (Muhacirlere Yaplan Yardm). 58 59 60 61 62

VI

KISALTMALAR A. MKT. MHM. A. MKT. MVL. A. MKT. UM. a.g.e. a.g.m. b.k.z. BOA. BTD. C. Dahiliye ev. Der. DA ADTCF Ed. Haz. . Dahiliye . M. Vala . M. Mahsus A. Nr. OTAM. s/ss. TAD. TD. TDAD. TDD. TED. TM. Trc. TTK. vb. Sadaret Mektubi Muhimme Sadaret Mektubi Meclis-i Vala Sadaret Mektubi Umum Vilayet Ad Geen Eser Ad Geen Makale Baknz Babakanlk Osmanl Arivi Belgeler ile Trk Tarihi Dergisi Cevdet Dahiliye eviren Derleyen Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Editr Hazrlayan rade Dahiliye rade Meclis-i Vala rade Meclis-i Mahsus Milli Eitim Bakanl slam Ansiklopedisi Numara Ankara niversitesi Osmanl Tarihi Aratrma Merkezi Sayfa/Sayfalar Tarih Aratrmalar Dergisi Tarih Dergisi Trk Dnya Aratrmalar Dergisi Trk Dnyas ncelemeleri Dergisi Trk Tarih Enstits Dergisi Trkiyat Mecmuas Tercme Trk Tarih Kurumu Ve Benzeri VII

VD. Yay. Yay. Haz.

Vakflar Dergisi Yaynlar Yaynlayan Hazrlayan

VIII

GR 1. Corafi Yeri Adana; Trkiyenin gneyinde, Akdeniz blgesinin birinci, Trkiyenin drdnc byk ehridir. Seyhan nehrinin Toroslardan ukurovaya indii yerde deniz seviyesinden 23 m. ykseklikte kurulmutur1. ukurovann toprak yzlm 38.413 km olup btn Trkiye topraklarnn %5 ini kapsamaktadr. Adana ili 17.253 km lik alan ile ukurovann %44.9 unu Trkiyenin de %2.2 sini kaplamaktadr. l topraklar 36 32 ve 38 23 kuzey enlemleri ile 34 42 ve 36 42 dou boylamlar arasnda yer alr. Adanann Akdenize yaklak 160 km lik kys bulunmaktadr. Adana, eski alardan beri Avrupay Asyaya balayan ulam yollar zerinde bulunmaktadr. Bugn de Trkiyenin Ortadou ile kara ve demiryolu balants Adana zerinden gemektedir. Bu balant geii snrlayan Toroslar da Glek Boazndan salanmaktadr2. 2. Adana sminin Menei Adanann tarihine, zellikle Hitit Krallndan kalma tabletler ve ukurovada yaplan kazlar k tutmaktadr. Hitit Krallnn merkezi Boazky de (Hattua) bulunan tabletler ve blgede yaplan kazlar ukurovann yazl tarih ncesinden beri eitli toplumlarn yerletii bir blge olduunu gstermektedir3. Charles Texere gre, Adana ehrinin tarihi bir masal ile karktr. Bizansl Etienin ilettii bir sylentiye gre Uranasun oullar Adanos ve Saros Tarsusta savaarak buray ele geirmilerdir. Bunlardan Adanos kente (Adana ), Saros da rmaa (Seyhan ) adn vermitir4. Adanann bulunduu ukurovann tarihteki ad Kilikyadr. Heredotos Kilikya adnn Fenike Kral Aganorun olu Kilikten geldiini sylemektedir. Bu ada ..IX. yzylda Hemorosun lyada destannda da rastlanmaktadr.

1 2

Sargon Erdem. (1988). Adana TDA. c.I, s. 348. Yurt Ansiklopedisi. (1981). Adana , c. I, stanbul s. 8-9. 3 Yurt Ansiklopedisi. (1981). Adana , c. I, stanbul s. 20. 4 Charles Texer. (2000). Kk Asya Corafyas, Tarihi ve Arkeolojisi, (ev.) Ali Suat; Latin Harflerine Aktaran Kazm Yaar Kopraman; Sadeletiren Musa Yldz, I-III, Ankara s. 486.

Hititler dneminde Uru Adaniya (Adaniya lkesi) adyla anlan Adana eski yazmalarda ve fermanlarda Erdene, Edene, Ezene ve Azana adlaryla gemektedir5. 3. Adanann Ksa Tarihesi 3.1 Trklerden nceki Devirler Adanann bilinen ilk sahipleri M.. XV. yzylda Hitit federasyonu olup, bunlardan sonra da Asur hakimiyetine girdii anlalmaktadr. Blge M..333 ten itibaren de Byk skenderin eline gemi, lmyle Selefkilerin hakimiyetine girmi, neticede bu hanedan ile Msr Batlamyos hanedan arasndaki mcadele sonucunda Msrn hakimiyetine girmitir6. M.. XII. yzylda Pompe tarafndan Roma mparatorluu topraklarna katlmtr. Adanaya Mslmanlarn ilk aknlar Halife mer zamannda balamtr. Ancak geici olan bu aknlar Muaviye zamanndada devam etmekle birlikte bir netice vermemitir. Buna karlk blgenin slam kuvvetlerine fethi asl Emevi Halifesi Abdlmelik zamannda gereklemitir. Trk-slam gruplar tarafndan iskana almas; Abbasiler zamannda Halife Harun Reit dneminde Horosanl kumandan Sleyman et-Trki tarafndan olmutur. Adana X. yzylda Rumlarn, XI. yzyl sonlarnda Byk Seluklu Devletinin ve bir mddet Hallarn eline gemi, XII. yzylda ksa bir sre Anadolu Seluklular idaresine girmi ve bunlardan tekrar Bizans mparatorluu ile Kilikya Ermeni Prenslikleri arasnda el deitirmitir. Adana XIV. yzyl ortalarndan itibaren Memlklerin ve bunlara bal olarak 780-970 (1378-1562) yllar arasnda Bozok Trkmenlerinden Yreir Boyu Beyi Ramazan Bey ve ailesine intikal etmitir. Adana ukurova blgesiyle Yavuz Sultan Selimin Msr seferinde Osmanl topraklarna katlmakla birlikte, uzun bir mddet daha Ramazanoullar vastasyla idare edilmitir. Osmanl hakimiyetindeki Adana zaman zaman Halep eyaletine tabi bir sancak, bazen de mstakil bir eyalet halinde Osmanl idari tekilatnda yer almtr7.

Yurt Ansiklobedisi. (1981). Adana c. I, stanbul. s. 20. emseddin Sami. (1306). Kamusl-Alm. c. I, s. 220. 7 Yusuf Halaolu. (2000). Adana Tarihesi, Efsaneden Tarihe, Tarihten Bugne Adana Haz. Erman Artun-M. Sabri Koz. Yap Kredi Yay. , stanbul. s. 10-17.
6

3.2 Adanada Trk Hakimiyetinin Kurulmas 1071 Malazgirt zaferinden sonra Horosan Trkmenleri kitleler halinde Anadoluya gelmeye baladlar. Bizansn Ortodokslatrma ve Rumlatrma siyaseti Ermeni Sryanileri ve memnun olmayan dier yerli halk Seluklulara yaklatryor, bu da Anadolunun hzla Trklemesine katk salyordu8. Bizansa kar Trkleri destekleyen Ermeniler Doudan Batya ve Gneydouya kayarak buralarda belirli bir nfus younluuna ulatlar. 1077de Urfay, 1079 ylnda Antakyay ele geiren Filaret isimli Ermeni komutan; Harput, Malatya, Mara, Tarsus, Misis, Anazarba ehirlerini iine alan byk bir beylik kurmutur. Ermenilerin bu hareketleri ile Anadolu Seluklularnn dou ve gneydeki Trk slam lkeleri ile irtibatlar glemitir9. Kutalmolu Sleyman ah Bizans ile sulh antlamasnn imzalanmasndan sonra, bu tehlikeli durumu ortadan kaldrmak iin 1082 ylnda ukurovaya yneldi. Tarsus ele geirildi, 1083 ylnda ise, Adana, Misis, Kozan yaknlarnda nemli bir merkez olan Anazarba ve btn ukurova Trk egemenliine katld10. Bu srada gerekleen Hal seferleri Ermeniler iin frsat oldu. I. Klarslan stn Hal ordular karsnda geri ekildi. znik, Eskiehir, Ereli, Konya Hallarn eline geti. 1097 tarihinde Hal ordular Trkleri bu topraklardan ayrlmaya mecbur ettiinden Ermeniler Ermeni Kralln kurdular11. 1176 ylnda Miryakefalon zaferinden sonra, Trkler Anadoludaki hakimiyetlerini salamlatrmlardr. 1184 tarihinde Trkmen topluluu ukurovaya girerek Sise kadar ilerledi12. 1190 ylnda III. Hal seferi balad zaman Seluklularn Sultan II. Klarslan lkesini oullar arasnda paylatrd. 1243 ylnda Kseda savan kazanan Mool ordular13, 1277 tarihinde Anadolunun idaresini fiilen ellerine aldlar14. Anadoludaki bu yeni gten faydalanan Ermenilerin faaliyetleri zerine II. Keyhsrev

Osman Turan. (1979). Sleyman ah I , A. , c. XI, s. 207. Osman Turan. a.g.m. , s. 213 10 Ylmaz Kurt. (2005). ukurova Tarihinin Kaynaklar III. 1572 Tarihli Adana Sanca Mufasal Tahrir Defteri, TTK. Yay. , Ankara, s. 16. 11 Osman Turan. (1977). Klarslan I A. , c. VI, s. 685. 12 brahim Kafesolu. (1967). Seluklular A. , c. X, s. 381. 13 Osman Turan. (1977). Klarslan II A. , c. VI, s. 696. 14 Ylmaz Kurt. (2005). ukurova Tarihinin Kaynaklar III. 1572 Tarihli Adana Sanca Mufasal Tahrir Defteri, TTK. Yay. , Ankara, s. 16-17.
9

ukurovaya kuvvet gnderdi. Ancak, kendisinin lm zerine kuvvetler geri arldklarndan baarlar snrl kald15. Mool istilasndan kaan Trkmen oymaklar kitleler halinde Anadoluya

geldiklerinden Anadolu da Trk varl younlamtr. lhanl hkmdar Hlagu (1256-1265) Anadolu da Trkmenlerin tenkil edilmesi iin emir verince, bu katliamdan kaan Trkmenlerden bir ksm gneye inerek Memluk topraklarna sndlar. Memluk hkmdar (1260-1277) saylar 40.000 evden fazla olan bu Trkmenleri Gazzeden Antakya ve Sise (Kozan) yerletirdi. Bunlar yaz gelince Sivas ve Uzunyayla taraflarna kadar kp, kn tekrar Suriye ye inmekteydiler. ukurovaya yerleen ve oray Trk yurdu yapan bu Trkmenler olmutur16. Ramazanoullar Beyi Halil Bey ldkten sonra yerine kardei Mahmut Bey geti. Mahmut Bey 920 ylnn Rebil evvel aynda (1514 Haziran) Msr Sultan tarafndan grevden alnnca, yerine Selim Bey tayin edildi17. Osmanl-Memluk snrnda olan Dulkadiroullar Beyliinden ehsvarolu Ali Bey Osmanllarn hizmetine girmi, kendisine Bozok ve Kayseri sancakbeylii verilmiti. Ramazanolu Beyi Mahmut Bey gibi Dulkadirli Beyi ehsuvarolu Ali Bey de Osmanl Devletinin desteiyle Beylik makamna ykselmek iin uramaktayd. Yavuz ise byk bir savaa karken arkasnda problem istemediinden, Kayseriye geldiinde Sinan Paay Elbistan zerine gnderdi. Dulkadirli Beyi Aladdevle Bey Turna Dana snd ise de yenilerek ldrld. Dulkadirolu Beyliine ehsvarolu Ali Bey tayin edildi18. O srada Adanada Memluk sancakbeyi olarak Selim Beyin itaatnn kabul edilmesiyle Osmanl sancakbeyi olarak eski grevinde brakld19. 24 Austos 1516 tarihinde toplanan divanda Ramazanolu Mahmut Beye kendi vilayeti olan Adana verildi20.

15 16

Osman Turan. (1977). Keyhsrev II A. , c. VI, s. 627-628. Faruk Smer. (1980). Ouzlar, stanbul, s. 159. 17 bni yas. (1931). Bedyi z-Zuhur, c. IV, stanbul, s. 378. 18 Ylmaz Kurt. (2005). ukurova Tarihnin Kaynaklar III. 1572 Tarihli Adana Sanca Mufasal Tahrir Defteri, TTK. Yay. , Ankara, s. 24-25. 19 Faruk Smer. (1963). ukur-Ova Tarihine Dair Aratrmalar , TAD I/1, s. 55. 20 Ylmaz Kurt. (2005).ukurova Tarihnin Kaynaklar III. 1572 Tarihli Adana Sanca Mufasal Tahrir Defteri, TTK. Yay, Ankara, s. 24-25.

I. BLM ADANA VLAYETNN DAR TAKSMATI 1.1 XIX. YZYILA KADAR ADANA VLAYETNN DAR TAKSMATI lhanl Devletinin yklmasndan sonra, Frat boylarna hkmederek gelimeye balayan Trkmen Beylikleri birbirleriyle mcadelelerini srdrrken, ularda gayrimslimlere (Rumlar ve Ermeniler) kar cihat politikas erevesinde hareket etmilerdir21. XII. yzylda Seluklu Devletinin gney snrn Kk Ermenistan, Antalya ve Alaiye limanlarn kapsayan Akdeniz kylar olutururken, dou snr; znik mparatorluu ile evriliydi22. Anadolu Seluklular dneminde ularda yaayan Trk airet beyleri eklen Selukluya bal olmakla birlikte, srekli huzursuzluk karmaktaydlar. Vergilerini merkezi otoritenin basks ile demekteydiler. Ular yalnzca gebe Trkmen airetlerine mahsus yaylalar ve klaklardan ibaret deildi. Her airetin kendisine ait klak ve yaylas olup, kyler, kasabalar ve hatta nemli noktalarda kk ehirler vard. Bunlar Bizansllardan alnm ehirler olup u beyliklerine merkez grevini yrtmekteydiler23. Osmanl Beyliinin ilk idari tekilatnda; Osman Gazi zamanndan itibaren fethedilen yerler mlk topraklar olarak zapteden beylere verilmeye balanmtr. Sancak ve daha kk alan kapsayan kazalarn askeri ksmlar hari idari, adli ileri kadlara braklmtr24. Osmanl ehzadeleri nemli yerlerde ve Anadolu Beyliklerinden alnm sancaklarda valilik yapmlardr. Bu idari tekilat Fatih zamanndan XVI. yzyl sonlarna kadar devam etmitir25. H. 937/1530 tarihli Muhasebe-i Vilayet defterine gre Adana vilayeti Adana, Karaisalu, Ayas, Berendi ve Knk kazalar olmak zere 5 kazaya sahipti26. XVI. yzyln ikinci yarsndan sonra ve XVII. yzylda baz deiiklikler anlamnda eyalet saysnda art olmutur. Daha nce snrl bir ekilde Beylerbeyilerine tevcih

21 22

Osman Turan. (1996). Seluklular Zamannda Trkiye , Boazii Yaynlar, stanbul, s. 651. M. Fuat Kprl. (1972). Osmanl mparatorluunun Kuruluu , Ankara, s. 131. 23 M. Fuat Kprl. a.g.e. , s. 137. 24 smail Hakk Uzunarl. (1977). Osmanl Tarihi, Ankara, c. I, s. 127. 25 . Hakk Uzunarl. a. g. e. , c.II, s. 526. 26 988 numaral Muhsebe-i Vilyet-i Diyr-i Bekr Ve Arab Ve Zl-Kadiriyye Defteri (937/1530)II Ankara 1999 s. 41-42.

edilen eyaletler vezirlere de verilmeye balanmtr27. ldr, Kars, Batum ve Trabzon birletirilerek Trabzon ve Batum eyaleti oluturulmutur. Kefe, Musul ve Bosna da eyalet sistemi iinde yer almtr. Adana, Sayda, Varad, Kbrs da eyaletler ihdas edilmitir. XIX. yzyln ikinci eyrei ierisinde, idari taksimat alannda nemli deiiklikler yer almaya balad grlmektedir. Glhane Hatt- Hmayunu ncesinde Bablinin eyalet idaresindeki etkili bir gc olduunu sylemek zordur. Eyaletler iltizam usulyle tevcih edilmekte olup valilerin merkezi otorite adna geni yetkileri vard. Eyaletlerdeki askeri kuvvetlerin yneticisi olmas ve vergi toplamada grlen keyfi uygulamalar valinin gcnn etkinlii konusunda bir fikir verebilmektedir28. Mlki idarede vilayet ve kaza ynetimine ait grevler eitli memuriyetler arasnda taksim edilerek mlki idarenin yneticisi valilerin yetkileri bir lde snrlandrlmaya alld. Vilayet ve kazalarda oluturulan vilayet ve kaza meclisleri blgelerindeki eitli konular hakknda gr belirterek mahalli ynetimde etkinlik kazandlar. Merkezi otoritenin glendirilmesi ynndeki bu abalar mahalli ynetimlerde bir g oda olan ayan ve erafn etkisinin snrlanmas bakmndan da dikkate deer bir nitelik tamaktadr29. 1.2 VLAYET TEKLATININ KURULMASININ SEBEPLER 1839 Tanzimat Ferman idari taksimat alanndaki yeniliklerin balangcn

oluturmaktadr. Mustafa Reit Paann yenileme abalar sreklilik gsterememitir. Osmanl Devletinin dalma srecinin hzlanmasyla batl lkeler 1856 Islahat Fermannn etkisiyle Osmanl Devletine srekli bask yapmaktaydlar. Gayrimslimlerin merkez ve idaresinde daha etkili katlmlarn istemekteydiler30. Merkez ve tara tekilatndaki deiiklikler anlamnda 1864te bir Vilayet Nizamnamesi yaynlanmtr. Bu nizamnamenin iki yllk bir deneme sresinden sonra katk salamak iin bir ek dzenleme getirilmitir. Buna gre; a) Brokrasinin her blm bir merkeze balanacak ve yrtme gc sratle ilerlik kazanacakt.
27 28

. Hakk Uzunarl. a.g.e. , c. III, s. 289. Enver Ziya Karal. (1983). Osmanl Tarihi, c. VI, Ankara. s. 129. 29 Enver Ziya Karal. a.g.e. , c. VI, s. 133. 30 Enver Ziya Karal. a. g. e. , c. VI, s. 128.

b) Aznlklarn daha iyi temsil edilmesi iin mahkemelerde onlarn temsilcilerinin de bulunmas anlamnda yargnn dzenlenmesi yaplacakt. c) Memleket meclislerindeki yelerin halk tarafndan seilmesi ve memleketin ynetimine, imarna ve dier ilerine ait sorunlarn her Vilayet Umumi Meclislerinde zm salanacakt31. 1.2.1 Vilayet Tekilat ve zellikleri 1864 Vilayet Nizamnamesinde eski eyalet, sancak ve dier mlki blmler yerine, yenileri kabul edilmitir32. 1864 Vilayet Nizamnamesi byk lde Fransz tara ynetim sisteminden esinlenerek hazrlanmtr33. Sancak veya livann yneticisi; Mutasarrf, kazalarn; Kaymakamlar, kylerinde muhtarlardr. Vilayet idaresi u blmlere ayrlmaktadr34. Mlkiye ve maliye ileri Defterdar unvanl maliye memuruna braklmtr. Defterdar valinin gzetiminde dorudan Maliye Nezaretine kar sorumludur. Grevlerde uzmanlama ile memuriyetlerin eitlilii ve memurlarn says artmtr35. Vilayet merkezinde valinin bakanlnda gerekli zamanlarda toplanan bir Vilayet dare Meclisi, livalarda Liva dare Meclisi, kazalarda da Kaza dare Meclisleri kurulmutur. Vilayet dare Meclisi Hakim, Defterdar, Hariciye Memuru ve bunlardan baka halk tarafndan seilen ikisi Mslman, ikisi gayrimslim drt yeden olumaktayd36. 1.2.2 Vilayet Tekilatnn Osmanl mparatorluunda Uygulanmaya Konulmas Vilayet Nizamnamesinin yrrle girmesiyle birlikte Edirne, Trablusgarp, Bosna, Erzurum, Halep de uygulanmaya konmutur ve sonular itibariyle olumlu bir zellik gstermitir. Tuna Vilayetinde rnek bir uygulama yrrle konulmutur. Tuna Vilayeti valiliine atanan Mithat Paa imar ilerini dzenleyerek ie balamtr. Yeni bir zabta kuvveti kurarak asayii salamaya alm, kylerde yardma ihtiyac olanlar

lber Ortayl. (2000). Tanzimat Devrinde Osmanl Mahalli dareleri (1840-1880), TTK. Yay. , Ankara, s. 55. 32 Mehmet Ali Talayhan. (2001). 19.Yzyl Sonras ve 20. Yzyl Balarnda Osmanl Devleti dari Taksimat, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Nide niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Nide, s. 16. 33 lber Ortayl. a.g.e. , s. 54. 34 Joseph Hammer. (1986). Osmanl DevletiTarihi , Tasvir Yay. , c.9, s. 541. 35 Enver Ziya Karal. a.g.e. , c.VII, s. 154. 36 lber Ortayl. a.g.e. , s. 61-62.

31

iin kredi sandklar kurmutur37. Ancak Bablinin yeniliklere kapal ve paann uygulamalarn ekemeyen yakn evresi Mithat Paann Tunadaki ynetimini serbest muhtariyet hevesi olarak nitelemilerdir. Tuna Vilayetindeki kalknmas ve huzuru salamaya ynelik abalar dier devletler gibi, Balkan topraklar zerindeki nfuzlarnn sarsldn dnen Rusya ile Avusturya-Macaristan tarafndan dikkatle izlenmeye balanmtr. Basklar sonucunda Babli tarafndan Mithat Paa merkeze arlp ura-y Devlet reisliine tayin edilmitir38. 1867 ylnda yeniden Vilayet-i Umumiye Nizamnamesi ilan edildi. Bu nizamname yeni bir metin deildi. Rumelide 10 vilayet ve 44 sancak; Anadoluda 16 vilayet ve 74 sancak; Afrikada ise 1 vilayet ve 5 sancak yeni dzene gre rgtlenmitir. 1871 ylnda da genel uygulama iin bir nizamname daha hazrlanmtr39. Bu deiiklikler anlamnda devletin idari yaps ekilleniini tamamlam oldu. dari taksimat alannda H. 1268 (1851-1852) ylnda Adana vilayeti Nide, -il, Tarsus, Feke ( Bilan), Karaisal, Mara sancaklarndan olumaktayd. H.1269 ve 1270 yllarnda idari taksimatta bir deime olmamtr40. H. 1271 (1854-1855) ylnda ise Nide -il ve Mara Adana vilayeti idari taksimatndan karlm, yerine Nefs-i Adana ilave edilmitir. Bu ylda Adanaya ait olan kazalar; Nefs-i Adana, Tarsus, Bilan, Azir, Karaisal, Karametlu, Saram, Cerid, Tacirl, Ula, Metin, Yukar Dndarl, skenderun, Karsl, Aa Dndarl, Nahiye-i Memalidir41. H. 1272 (1855-1856) yl salnamesine gre Adanadan ayrlan Mara bu yl tekrar balanmtr. Tarsus, Azir, Bilan, Karaisal, Mara Adanann idari taksimatnda yer alan kazalardr 42. H. 1273 (1856-1857) ylnda Adana vilayeti idari taksimatnda, vilayet ad eyalete dntrlmtr. Karaisal kaza statsnden karlarak, Adanaya bal bir airet Kaymakaml haline getirilmi, yeni bir yazm olarak nahiyeler de ilave edilmitir. Adana ve Yreir, Nahiye-yi Dndarl-y Kebir, Nahiye-yi Aa Dndarl, Saram,
smail Hakk Uzunarl. a.g.e. , c.VII, s. 156. lber Ortayl. a.g.e. , s. 57-58. 39 lber Ortayl. a.g.e. , s. 60-65. 40 Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. stanbul, 1268. s. 73; Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. stanbul, 1269. s. 73; Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. stanbul, 1270. s. 80. 41 Salna me-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye, stanbul, 1271. s. 67. 42 Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. stanbul, 1272. s. 66-67.
38 37

Karakla, Karacalar, Sis, Airet-i Hacl, Misis, Ayas ile Miredi, Karaisal Kaymakaml ve Airet-i Menemenci, Karsl vilayetin nahiyeleri arasnda gsterilmektedir. Vilayetin bu durumu H. 1274(1857-1858) ylnda da korunmutur43. H. 1275 (1858-1859) ylnda Adana Eyaleti ad kullanlmaya devam edilmitir. Tarsus, Azir, Bilan, Karaisal kaymakamla, Mara ise mutasarrfla dntrlmtr. H. 1278 (1861-1862) ylna kadar idari taksimat bu durumda kalmtr44. H. 1278 (1861-1862) ylnda Bilan kazas kaldrlmtr. Adana, Yreir, Saram, Airet-i Hacl, Airet-i Krkkeili Airet-i Kabasakal, Airet-i Akakoyunlar, Airet-i ambayad, Airet-i Boztan, Aireti Safular, Misis ve Ayas ile Berendi Adana vilayetinin idari taksimatnda yer almtr.H. 1288 ylna kadar Adana vilayetinin idari taksimatnda bir deime grlmemektedir45. H. 1288 (1871-1872) yl kaydnda Adana vilayeti Adana, Karaisal, Mersin ve Tarsus sancaklarndan olumaktayd46. H. 1289 (1872-1873) ylnda Adana vilayeti Adana, Payas (Drtyol), Kozan ve -il sancaklarna ayrlmtr. Bu sancaklar ierisinde Karaisal, Mersin ve Tarsus kazalar yer almaktadr. Vilayetin idari yaps 1293 ylna kadar deimemitir47. H. 1293 (1876-1877) ylnda Adana, Payas, Kozan ve -il sancaklar Tarsus, Mersin, Karaisal kazalar nceki yllardaki gibi yer almtr. -il Sanca Sinanl, Sarkavak, Kselerli, Mut, Zeyre, Glnar, Ermenek, Anamur; Kozan Sanca Bilay- ky, Kars, Hain; Payas Sanca ise Osmaniye kazasn kapsamaktayd48. H.1294 (1877-1878) ylna ait bilgilerde mlki idarede eitli grevlerin ihdas edildii grlmektedir. Bu grevler arasnda Defterdarlk, Naiblik, Evkaf Muhasebecilii saylabilir. Adana Sancana Mersin, Karaisal ve Tarsus balyd. Bilay- ky, Hain (Saimbeyli), Kars ve Sis Kozan sancana bal kazalard. Ermenek, Anamur, Sinanl,

Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. stanbul, 1273. s. 97; Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. stanbul, 1274. s. 105. 44 Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. stanbul, 1275. s. 120; Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. stanbul, 1276. s. 70-71; Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. stanbul, 1277. s. 164. 45 Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. stanbul, 1278. s. 141; Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. stanbul, 1279. s. 148 46 Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. stanbul, 1288. s. 250. 47 Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. stanbul, 1289. s. 253; Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. stanbul, 1290. s. 252; Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. stanbul, 1291. s. 254; Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. stanbul, 1292. s. 252 48 Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. stanbul, 1293. s. 249.

43

Sarkavak, Kselerli kazalar da -il (Silifke) sancan oluturmaktayd49. Bilan sanca ierisinde sadece Osmaniye kazas yer almaktayd50. H. 1295 (1878) yl salnamesinde Adana vilayetinde oluturulan eitli grevler ve grevliler hakknda ayrntl bilgilere yer verilmitir. Adana Sanca kazalar dnda nahiyelere de yer verilmitir. Yumurtalk, Karata, Misis, Ayas, Karsl, Muhacirin nahiyeleri, Tarsus kazasnda ise Tekirli, Glek ile Ula, Namrun nahiyeleri, Mersin kazasnda Kelkeli, Elvanl nahiyeleri, Kozanda Sarknt ve Saram nahiyeleri, Hain, Relyak, Babayan, Kurle, Banuk, Perbendi, Dum, Kurttepe nahiyeleri, Bilay- ky, Gezeli Rum nahiyesi, Kars- Zlkadriye (Kadirli), Yukar Bozdoan nahiyesi. -il sanca; Ermenek (nevahi nahiyesi) Anamur (seteni nahiyesi) Glnar, Mut, Sarkavak nahiyesi, Silifke Bulaceli nahiyesi. Cebel-i Bereket sancanda; Payas kazasnda Duek, Ula nahiyeleri, Osmaniye kazas ierisinde Eyar, Tacirl (Tecirl), Hendolu nahiyelerine yer almaktayd. Vilayetin idari taksimatnda bir sonraki yl iin bir deiiklik grlmemektedir51. H. 1297 (1879-1880) ylnda Adana vilayeti ierisinde Kozan, -il, Cebel-i Bereket, sancaklar vardr. Sancak, kaza ve nahiye saymnda bir deiiklik olmamtr52. H.1298 (1880-1881) ylnda Adana vilayeti ierisinde 4 sancaa, buna bal kaza ve nahiyelere sahipti. Adana sancana bal Tarsus kazasnda Serkant (Srknt) nahiyesi, Karaisal kazasnda Karsand nahiyesi, Mersin kazasnda Karata, Misis ile Tekeli, Glek, Yukar Namrun ile Kelkeli, Elvanl, Muhacirin nahiyelerine sahiptir. Bu ylda -il sancanda; Ermenek, Anamur, Glnar, Mut kazalar ve bunlara bal Ayas, Bade, Bulaceli, Tavas, Senti, Sarkavak nahiyeleri bulunmaktadr. Cebel-i Bereket sancanda slahiye, Bulank, Payas, Hasa, Osmaniye kazalarndan ve bunlara bal; Tacirl, etinolu, Cerid, Karayiit, Kyak, Yumurtalk nahiyeleri olumaktadr. Kozan sancanda bu ylda kaza says 3 olup, Hain, Feke, Kars- Zlkadriyedir. Hain kazasna Azdogan, Feke kazasna Rum nahiyesi baldr. Zlkadriye kazasna ise;
Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. stanbul, 1294. s. 493-494. Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. stanbul, 1294. s. 494. 51 Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. stanbul, 1295.s. 249-250-251; Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. stanbul, 1296. s. 249-251. 52 Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. stanbul, 1297. s. 249.
50 49

10

Serkand, Bilay- ky nahiyeleri kaytldr. H. 1299-1307 yllar arasnda idari taksimatta bir deiiklik grlmemektedir53. H. 1307 (1889-1890) ylnda ise Adana vilayetinin idari taksimatnda Adana kazasnda 211 ky bal olup, Misis nahiyesinde 14 ky, Serkand nahiyesinde 12 ky, Karsand nahiyesi 39 ky, Muhacirinde 43 ky, Karatata 72 ky kaytlyd. Tarsus kazas; Nefs-i Tarsusta 98 ky, Gerunda 46 ky, Glekte 36 ky, Mersin kazas; Nefs-i Mersin 65 ky, Elvanlda 22 ky., Karaisalda 88 ky, Cebel-i bereket sanca; Kyak nahiyesinde 3 ky, Karayiit nahiyesinde 5 karye bulunmaktadr54. Payas kazas; Nefs-i Payas 23 ky, Yumurtalk nahiyesi 26 kye sahiptir. Osmaniye kazas; Tacirl nahiyesinin 10 ky, Ky nahiyesinin 11 ky, Cerid nahiyesinin 14 ky kaytldr. Hasa kazasnda 38 ky, Bulank kazasnda 40 ky gsterilmektedir. Kozan sancana bal Kozan kazasnda 94 ky, Kars- Zlkadriye kazasnda 60 ky, Hain kazasnda 84 ky, Feke kazasnda Nefs-i Fekede 70 ky, Rum nahiyesinde 6.ky bulunmaktadr55. -il sanca; Silifke kazasnda Badede 17 ky, Ayasta 13 ky, Bulaceli 6 ky; Ermenek kazasnda; Nefs-i Ermenekte 63 ky, Mut kazasnda 74 ky. Glnar kazasnda 52 ky, Anamur kazas; Nefs-i Anamurda 52 ky, Selenti nahiyesinde 44 ky yazlmtr. Vilayetin genelindeki 4 sancakta 15 kaza ve 1329 ky bulunmaktadr. H. 1311 ylna kadar idari taksimatta bir deiiklik gzlenmemektedir56. H. 1311 (1893-1894) ylnda Cebel-i Bereket Sancana bal Payas kazasnda ky adedi 48den 46ya dmtr. Osmaniye kazasnda da 35 olan ky says 41e ulamtr.

Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. stanbul, 1298. s. 85; Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. stanbul, 1299. s. 62; Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. stanbul, 1300. s. 318-321; Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. stanbul, 1301. s. 40-41; Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. stanbul, 1302. s. 43-44; Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. stanbul, 1303. s. 48; Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. stanbul, 1304. s. 48; Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. stanbul, 1305. s. 46; Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. stanbul, 1306. s. 50 54 Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. stanbul, 1307. s. 584; Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. stanbul, 1307. s. 584; Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. stanbul, 1307. s. 585; Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. stanbul, 1307. s. 585; Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. stanbul, 1307. s. 586; Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. stanbul, 1307. s. 587. 55 Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. stanbul, 1307. s. 587-590 56 Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. stanbul,1308. s. 582-583; Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. stanbul, 1309. s. 604-611; Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. stanbul 1310 s. 612619

53

11

Kozan sancana bal Kozan kazasnda bir deiiklik olmamtr. Kars- Zlkadriye kazasnda uvak nahiyesi ad altnda 50 ky kaydedilmitir. Hain kazasnda ky says 84 den 66ya dmtr. Feke kazasnda ise bir nceki yl 76 ky varken, bu ylda 91e ykselmitir. Bu ylda i-il sanca Ermenek kazasnda ky says. 63 ten 47 ye dmtr. Mut kazasnda 74 iken ky says 65 olmutur. Anamur kazasnda bir nceki yl ky says 96 iken bu yl 77 olmutur57. H. 1312 (1894-1895) ylnda Adana sancanda Muhacirin nahiye olmaktan karlarak kaza haline getirilmitir. Muhacirin kazasna 44 ky balanmtr. Adana sancana bal ky says bu durumda 391 iken 347 olmutur. Karaisal kazas deimemitir. Mersin sancann 1 karyesi artmtr. Nefs-i Mersine bal ky says 65den 66ya, Tarsus kazasnn Glek nahiyesinin ky saysnda da ayn art sz konusu olup 36dan 37e ykselmitir. Cebel-i Bereket sancanda slahiye kazas ky saysnda 68den 67ye dme grlmektedir58. H. 1313 (1895-1896) ylnda Adana vilayeti 5 sancaa sahip olmaya devam etmitir. Muhacirin kazas yerine Hamidiye (Ceyhan) kazas tekil edilmitir. sim farkll dnda baka bir deiiklik yer almamaktadr59. H. 1314 (1896-1897) ylnda Adana vilayeti Adana, Mersin, Cebel-i Bereket, Kozan, il sancaklarna sahip olmaya devam etmitir. Bu yldaki bilgiler dier yllara gre ayrntl olarak verilmitir. Adana sanca; Nefs-i Adana 211 ky, Misis 14 ky, Serkant 12 ky, Karsant 39 ky, Karata 73 ky olmak zere 4 nahiyede 349 ky yer almaktadr. Karata nahiyesinin bir ky artmtr. Karaisal kazas 88 ky. Hamidiye kazas Nefs-i Hamidiye de 44 ky, yazlmtr. Osmaniye kazasna bal olan Cerid nahiyesi Hamidiye kazas ierisinde gsterilmitir60.

57 58

Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. stanbul, 1311. s. 648-653. Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. stanbul, 1312. s. 664-672. 59 Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. stanbul, 1313 s. 696-701. 60 Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. stanbul, 1314 s. 707.

12

Mersin sanca Tarsus kazas Nefs-i Tarsusda 98 ky, Namrunda 46 ky, Glekde 33 ky kaytldr. Gerun nahiyesi Namrun adn almtr. Cebel-i Bereket sanca 5 kaza, 6 nahiye, 238 ky olarak toplu bir ekilde yazlmtr61. H. 1315 (1897-1898) ylnda Adana vilayetine bal Adana sanca nahiyesi olan Karsant bu yl Karhandes, Cebel-i Bereket sancann Bulank kazas da Bahe kazas adyla kaydedilmitir62. H.1315-1317 yllarnda bir deiiklik olmamtr63. H. 1318 (1900-1901) yl bilgilerinde deiiklik olmamasna karn, ky saylarn yanl yazld grlmektedir64. H. 1319 (1901-1902) ylnda mevcut yap korunmutur65. Yazm yanllarnn H. 1320 (1902-1903) ylnda da devam ettii grlmektedir. 1320 ylnda Adana kazasna bal Nefs-i Adana ky says 311 gsterilmitir. Salnamede bilgilere gre Adana kazasnn toplam ky says 349 gsterilmitir. Halbuki Nefs-i Adana 311 ky, Misis 14 ky, Serkant 12 ky, Karhandes 39 ky, Karata 73 ky olarak verildiinden toplamnda 449 olmaldr66. Takip eden drt yl ( H. 1321-1324) idari taksimatta bir deime kaydedilmemitir67. H. 1325 (1907-1908) ylnda il sancana bal olan Ermenek kazas Konya vilayetine balanmtr68. Sonraki ylda deiiklik Osmaniye kazas yerine mraniye kazasnn kaydedilmesidir69. H. 1327 (1909-1910) ylnda Kozan sancanda bir deiiklik grlmemektedir. -il sancanda ise Silifke sancak merkezi olmutur70. H. 1328 (1910-1911) ylnda Nefs-i Adanann 311 olan ky says bu yl 97, Karatan 73 iken 51, Karsantnn 39 iken 33 olmutur. Misis nahiyesinde 14 den 21e, Serkantda da 12 den 14e ykselmitir71. dari taksimatnda Cebel-i Bereket sanca

Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. stanbul, 1314 s. 708-714. Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. stanbul, 1315 s. 438-443. 63 Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. stanbul, 1316 s. 518-524; Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. stanbul, 1317 s. 498-503. 64 Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. stanbul, 1318 s. 544-549. 65 Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. stanbul, 1319 s. 594-597. 66 Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. stanbul, 1320. s. 614-619. 67 Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. stanbul, 1321. s. 666-671; Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. stanbul, 1322. s. 680-685; Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. stanbul, 1323. s. 752-758; Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. stanbul, 1324. s. 816-82. 68 Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. stanbul. 1325 s. 816-821. 69 Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. stanbul. 1326 s. 527-531. 70 Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. stanbul. 1327 s. 526-532. 71 Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. stanbul, 1328 s. 545.
62

61

13

ierisinde daha nce yer almayan Drtyol kazas yer almaktadr. Kaza merkezi Erzin gsterilmitir. Devletin sona eriine kadar idari taksimatta belirgin bir deiiklik gze arpmayp, mevcut yap korunmutur.

14

II. BLM ADANA VLAYETNN DEMOGRAFK YAPISI 2.1 XIX. YZYILA KADAR ADANA VLAYETNN NFUSU Osmanl Devleti ncesine ait nfusla ilgili somut bilgiler elimizde mevcut deildir. Adanaya ait ilk nfus kaytlar 1525 ylna aittir. 1525 ylnda Adana Sancanda toplam nfus 17783 olup bunlarn 17528i Mslman, 255i gayrimslimdir. Mslman nfusun ounluunun -Ok ve Boz-Ok Trkmenlerinden, gayrimslim nfusun ise daha ok Ermenilerden olutuu anlalmaktadr72. Bu kayttan on yl sonraya ait baka bir bilgide ehrin nfusu 1070 olarak gsterilmektedir. 937/1530 tarihli Muhasebe-i Vilayet defterine gre Adana vilayetine bal Adana kazasnda 9923 nefer, 6867 hane, 2560 mcerred , 496 avarz vergisinden muaf kii saylmtr. Karaisalu kazasnda 2731 nefer, 1956 hane, 1844 mslim, 112 gebran, 663 mcerred ve 112 avarz vergisinden muaf kii saylmtr. Kaza-y Ayasda 474 Nefer, 300 hane, 148 mcerred, 26 avarzdan muaf kaydedilmitir. Berendi kazasnda 948 Nefer, 452 hane, 215 mcerred, 262 tuzcu, 19 avarzdan muaf yazlmtr. Kaza-y Knkda 1527 nefer, 950 hane, 504 mcerred, 73 avarzdan muaf belirtilmitir. Adana vilayetinde toplam nfus 15992 nefer, 10525 hane, 4090 hane, 4090 mcerred, avarz vergisinden muaf 723 kii saylmtr. Defterlerdeki bu bilgiler erkek nfusu ihtiva ettiinden ve yaplan tahrirlerin sre olarak da uzun bir zaman almasndan dolay bir lde pheyle yaklalsa bile, yine de tatminkar kabul edilmelidir73. Yzyln ilk yarsna yakn (1547) baka bir bilgide, Nefs-i Adanada 25 mahalle ve bu mahallelerde 917 nefer vergi mkellefinden sz edilmektedir. Bu neferlerden 758i Mslman, 157si gayrimslimdir. 1547 ylnda; Adana ehir merkezinde 25 mahallede 917 nefer vergi nfusunun yaad tespit edilmitir. Bunlardan 758 i Mslman; 157 si gayrimslimdir. 1536 ylna gre vergi mkellefi nfusunda azalma grlmektedir. Adana kazasna bal Nefs-i Ayasda 230 vergi mkellefi mevcuttur. Nefs-i Knkta 284 vergi nfusu grlmektedir. Nahiyenin toplamnda ise Ayas 466, Knk ise 520 vergi mkellefi kaydedilmitir. Berendi nahiyesinde mkellef says ise 657 dir. Bu
Ylmaz Kurt. (2004). ukurova Tarihinin Kaynaklar I : 1525 Tarihli Adana Sanca Mufasal Tahrir Defteri, TTK. Yay. , Ankara, s. 25. 73 988 Numaral Muhsebe-i Vilyet-i Diyr-i Bekr Ve Arab Ve Zl-Kadiriyye Defteri (937/1530) II, Ankara, 1999 s. 41-42.
72

saymlarda gzden uzak tutulmamas gereken bir konuda nahiye ve kaza tabirlerinin anlamlardr. Tahrirlerde bazen nahiye kaza terimleri birbirleriyle kartrlmakta, kazalar nahiye diye kaydedilmektedir74. XVI. Yzylda Adana Sancann nfusunun ounluunu konar-ger Trkmen cemaatleri oluturmaktayd. 1572 ylnda Adana Sancanda 21110 vergi nfusu kaytlyd. Bunlardan 20669u Mslman, 441i gayrimslim olarak kaydedilmitir. XVI. Yzylda ukurovada yaayan gayrimslimlerin ounun doudan gelip yerleen Ermeniler olduu anlalmaktadr75. Evliya elebi bu dnemde ehirde Rum, Ermeni, Yahudi, Tat, Fellah ve Araplarn varlndan bahsetmitir76.

2.2 XIX. YZYILDA ADANA VLAYETNN NFUSU Osmanl Devletinde modernleme abalar ierisinde devletin idari taksimat ve nfus alannda yenilikler de gze arpmaktadr. XIX. yzyla kadar yaplan saymlar vergi mkelleflerini tespit etmeye ynelikti. Yeterli grlmese de ilk nfus saym 1831 ylnda gereklemitir. Bu saymda yaanan baz aksaklklar (saymn uzun srmesi, sadece erkek nfusun yazlmas) bulunsa da genel anlamda devlet iindeki nfusu belirlemeye ynelik olduu iin dikkate deer bir nitelii vardr. 2.2.1 1831 Nfus Saym 1831 Osmanl nfus saymna gre Adana Eyaleti ierisinde Adana, Bilan, Azir, Tarsus, el, Alaiye sancaklar vard. Adana sancana bal Adana kasabasnda 4050 Mslman, 236 reaya, 2215 Ermeni olmak zere toplam 6501 nfus bulunmaktadr. Yreire bal kylerde 1000 Mslman, Yreir nahiyesinde 677 Mslman, 168 Ermeni bulunmaktadr. Akakoyunlu (airet) da 245 Mslman, Sam Bayat (cemaat) da 113 Mslman yazlmtr. Dindarlu (airet) nahiyesinde 107 Mslman, Saram (airet) nahiyesinde 550 Mslman, Aa Dindarlu nahiyesinde 552 Mslman

Ylmaz Kurt. (2005). ukurova Tarihinin Kaynaklar II : 1547 Tarihli Adana Sanca Mufasal Tahrir Defteri, TTK. Yay. , Ankara, s. 18-19. 75 Ylmaz Kurt. (2005). ukurova Tarihinin Kaynaklar III: 1572 Tarihli Adana Sanca Mufasal Tahrir Defteri, TTK. Yay. , Ankara, s. 50-51. 76 Evliya elebi. (1935). Seyahatname, c. IX, stanbul, s. 338.

74

16

bulunmaktadr. Karaisal kazasnda 1182 (Rumlar ve Ermeniler birlikte saylmlardr) Mslman saylmtr. Bilan sancanda 2288 Mslman, 481 reaya toplam 2769 kii saylmtr. Adana ve Bilan sancaklarnn toplam 10764 Mslman, 717 reaya, 2383 Ermenidir. Azir sancana bal Azirde (Nefs-i Azir ile birlikte Payas ihtiva etmektedir) 527 Mslman, 679 reaya olmak zere toplam nfus 1206 dr. Azr sancana bal Perbendi Misis kynde 247 Mslman, 147 Ermeni saylmtr. Toplamda Azr sancanda ise 774 Mslman, 679 reaya, 147 Ermeni olmak zere 1600 kii saylmtr77. Tarsusa bal Tarsus kasabasnda 2891 Mslman, 493 reaya toplamda 3384 nfus saylmtr. Kusunda 2032 Mslman bulunmaktadr. Sancaa bal Yrk topluluklar arasnda ise 569 Mslman, Elvanl nahiyesinde 995 Mslman, Ula nahiyesinde 1140 Mslman, Ku-timur nahiyesinde 1.307 Mslman, 111 reaya, Namrun nahiyesinde 2007 Mslman (79 Tahtac, 335 Dikili ve 245 toprak ileyen dahildir; bu kiiler Aleviler, Ortodoks olmayan Mslmanlar ve toprak ticaretiyle uraanlardr) 197 Ermeni nfus belirtilmitir Karabal airetinde 1710 Mslman, Gkel nahiyesinde ise 2157 Mslman (1083 Yrk), 99 reaya yazlmtr. Tarsus sanca genelinde 14808 Mslman, 705 Reaya, 197 Ermeni vardr. el sancana tabi 12 kazada toplam 20567 Mslman, 270 Reaya, 481 ingene olmak zere toplam nfusu 21318dr. Bundan baka 10076 Mslman Yrk saylmtr. el sancanda toplam Mslman nfus 30643, reaya 270, ingene 481 olmak zere 31394 kii olarak gsterilmitir. Alaiye sancana bal Alaiye de 10398 Mslman, 490 Reaya saylmtr. Skerde (Denbih dahil) 3492 Mslman, Manavgatta 3210 Mslman, bradide 3680 Mslman, Nevai Ataiyede 8012 Mslman kaytldr. Alaiye sancanda Mslman nfusun toplam 28792, reayann ise 490 kiiden olumaktadr. Adana eyaletinin toplamnda Mslman nfus 85781, reaya 2361, ingene 481, Ermeni 2727 olmak zere nfus 91850 dr78.

Enver Ziya Karal. (1943). Osmanl mparatorluunda lk Nfus Says 1831, Ankara, s. 16. ; Kemal H. Karpat. (2003). Osmanl Nfusu (1830-1914) Demografik ve Sosyal zellikleri, stanbul, s. 153. 78 Enver Ziya Karal. (1943). Osmanl mparatorluunda lk Nfus Saym 1831, Ankara, s. 16.

77

17

lk saymdan sonra dier bir nfus saym 1872-74 saymdr. Bu saym ayrntl olmayp sadece Adana eyaletinin toplamn vermektedir. Bu saymda Adana eyaleti 282466 Mslman, 41596 gayrimslim olmak zere nfusu 324062 dr79. Bir baka belgeye gre; 1865 yl Hasa kazasna tabi Tiyek, Ekbaz ve Haclar nahiyelerinin nfus ve hane miktar u ekildedir; Tiyek nahiyesi; 208 Mslman hane ve 556 nfus; 21 gayrimslim hane ve 65 nfus, Ekbaz nahiyesi; 188 hanede 476 Mslman nfus; 29 hanede 96 gayrimslim nfus , Haclar nahiyesi; 540 hanede 1177 Mslman nfus; 31 hanede 109 gayrimslim nfus kaydedilmitir. Haruniyede iskan olunan Tacirli aireti aramba nam mahalde Halime ky 70 hane; Boyal nam mahalde Abidin ky 100 hane; Peenek (?) nam mahalde Selamiye ky 31 hane; Karacaolan nam mahalde ahinolu ky 48 hane; Ellekolu Ekiciolu obas Ulviye nam mahalde lolu ky 47 haneye sahiptir. Osmaniye kazasnda kurulan kyler ve hane miktarlar; zzeddin ky 47 hane; Derviiye ky 123 hane; Cevdetiye ky 81 hane; Rzaiye ky 48 hane; Yvariye ky 46 hane; Tevfikiye ky 40 hane; kriye ky 43 hane; Azizli ky 43 haneye sahiptir80. 1866 ylnda Sis, Mara ve Islahiye sancaklarnda toplam 3454 hane yerletirilmitir. Sis kazas dahilinde skan olunan airetlerin hane mikdarlar u ekildedir; Hac-Mirzal aireti 52; Candk aireti 34; Msrl aireti 13; Yeniky ve Yrkler kynde 109; Kabasakal aireti 101; Srknt aireti 515; Eydem (idem/iydem) aireti 46; Grn aireti 94; Tacirl aireti 50; Cerid aireti 211; Bozdoan aireti 256 hanedir81. Islahiye kazas merkezinde ve kuralarnda ina olunan hanelerin miktar; Islahiye kasabasnda 213; elikanl aireti 117; Delikanlu aireti 58 haneden ibarettir82. Dier bir saymda 1877-1878 saymdr. Eyalete bal Adana, Kozan, el, Payas sancaklarnda toplam nfus 204372 olarak tespit edilmitir. Bu sancaklardaki nfusun kendi aralarnda kazalara dalm u ekildedir;

79 80

Kemal H.Karpat. a.g.e. , s. 157. BOA. . M. Val 24169. 81 BOA. . M. Val 25130. 82 BOA. . M. Val 25130.

18

Adana sancana bal Tarsus, Karaisal, Mersin kazalarnn toplam nfusu 102551dr. Kozan sancanda Bilayky, Hain, Karhi, Sis kazalarnda toplam nfus 33622 dr. el sancanda Ermenek, Anamur, Sinanl, Sarikvan, Kseler kazalarnda nfus 45107dr. Payas sancana bal Osmaniye kazasnda ise 23092 nfus gsterilmitir83. 2.2.2 1881/82-1893 Osmanl Nfus Saym 1881/82-1893 saymnda dier saymlardan farkl olarak ayrntl bilgiler verilmitir. Adana sancana bal Adana kazasnda 26709 kadn Mslman, 31340 erkek Mslman; 712 kadn Rum, 893 erkek Rum; 4336 kadn Ermeni, 5276 erkek ermeni; 306 kadn Katolik, 342 erkek Katolik; 304 kadn Protestan, 332 erkek Protestan; 39 kadn monofizit (Sryani), 76 erkek monofizit (Sryani) olmak zere kadn nfus 32406, erkek nfus 38259, belirtilmitir. Tarsus kazasnda; 19023 kadn Mslman, 20839 erkek Mslman; 281 kadn Rum, 365 erkek Rum, 470 kadn Ermeni, 704 erkek Ermeni; 139 kadn Katolik, 196 erkek Katolik, 94 kadn Protestan, 88 erkek Protestan olmak zere Tarsus kazasnda toplam kadn nfus 20007, erkek nfus 38259dur. Mersin kazasnda; 9707 kadn Mslman, 10030 erkek Mslman; 505 kadn Rum, 697 erkek Rum; 121 kadn Ermeni, 309 erkek Ermeni; 131 kadn Katolik, 166 erkek Katolik saylmtr. Toplam kadn 10464, erkek 11202dir. Karaisal kazasnda; kadn Mslman 10090, erkek Mslman 11505; kadn Ermeni 20, erkek Ermeni 19; toplam kadn 10110, toplam erkek 11524 idi. Adana sancann genelinde 65529 kadn Mslman, 73714 erkek Mslman; 1498 kadn Rum, 1955 erkek Rum; 4947 kadn Ermeni, 6308 erkek Ermeni; 576 kadn Katolik, 704 erkek Katolik; 398 kadn Protestan, 420 erkek Protestan; 39 kadn Sryani, 76 erkek Sryani olmak zere kadn nfus 72987, erkek nfus 83177 dr84. Kozan sanca Sis (Kozan) kazasnda 8679 kadn Mslman, 9659 erkek Mslman; 6645 kadn Ermeni, 7381 erkek Ermeni; 27 kadn Katolik, 29 erkek Katolik; 42 kadn Protestan, 45 erkek Protestan olmak zere toplam kadn nfus 15393, erkek nfus 17114dr

83 84

Kemal H. Karpat. a.g.e. , s. 160-161. Kemal H.Karpat. a.g.e. , s.164-165.

19

Kadirli kazasnda 6665 kadn Mslman, 7444 erkek Mslman; 351 kadn Ermeni, 369 erkek Ermeni olmak zere toplam kadn 7016, erkek 7813dr. Saimbeyli (Hain) kazasnda 6141 kadn Mslman, 6885 erkek Mslman; 4907 kadn Ermeni, 5297 erkek Ermeni, 73 kadn Katolik, 72 erkek Katolik; 331 kadn Protestan, 351 erkek Protestan olmak zere toplam kadn says 11452, erkek says 12605dir. Feke kazasnda ise; 4497 kadn Mslman, 5299 erkek Mslman; 544 kadn Rum, 600 erkek Rum; 821 kadn Ermeni, 1015 erkek Ermeni; 59 kadn Protestan, 84 erkek Protestan tespit edilmitir. Toplam kadn says 5921, erkek says 6998dir. Sancan genelinde 25982 kadn Mslman, 29287 erkek Mslman; 544 kadn Rum, 600 erkek Rum; 12724 kadn Ermeni, 14062 erkek Ermeni; 100 kadn Katolik, 101 erkek Katolik; 432 kadn Protestan, 480 erkek Protestan, toplam kadn says 39782, erkek says 44530dr. Adana eyaletine tabi el sancann Silifke kazasnda; 12058 kadn Mslman, 11770 erkek Mslman; 378 kadn Rum, 523 erkek Rum; 45 kadn Ermeni, 68 erkek Ermeni; 5 kadn Katolik, 13 erkek Katolik olmak zere toplam kadn says 12486 , toplam erkek says 12374dr Mut kazasnda 5979 kadn Mslman, 5993 erkek Mslman; 7 kadn Rum, 24 erkek Rum saylmtr. Toplam nfus 12003dr85. Ermenek kazasnda 12309 kadn Mslman, 11723 erkek Mslman; 3 erkek Rum, 21 kadn Ermeni, 35 erkek Ermeni olmak zere toplam kadn says 12330, erkek says 11761dir Glnar kazasnda 8128 kadn Mslman, 8175 erkek Mslman; 114 kadn Rum, 136 erkek Rum; 9 kadn Ermeni, 9 erkek Ermeni; 4 erkek Katolik toplam kadn nfus 8251, erkek nfus 8324dr. el sancann son kazas olan Anamurda; 10674 kadn Mslman, 11883 erkek Mslman; 145 kadn Rum, 185 erkek Rum; toplam nfus ise 22887dr.

85

Ayn yer

20

el sancann genel nfusu 49148 kadn Mslman, 49544 erkek Mslman; 644 kadn Rum, 871 erkek Rum; 75 kadn Ermeni, 112 erkek Ermeni; 5 kadn Katolik, 17 erkek Katolik olmak zere el sancann nfusu 100416dr. Adana eyaletine bal Cebel-i Bereket (Osmaniye) sancanda Yarpuz kazas; 1432 kadn Mslman, 1588 erkek Mslman; 147 kadn Ermeni, 210 erkek Ermeni; toplam kadn says 1579, erkek says 1798dir. Hasa kazas 2923 kadn Mslman, 4157 erkek Mslman; 14 kadn Rum, 11 erkek Rum; 136 kadn Ermeni, 154 erkek Ermeni, 69 kadn Katolik olmak zere toplam kadn says 3200, erkek says 4475dir. slahiye kazas 3819 kadn Mslman, 4536 erkek Mslman; 118 kadn Ermeni, 175 erkek Ermeni toplam kadn says 3937, erkek says 4711dir Bulank (Bahe) kazas 4251 kadn Mslman, 4496 erkek Mslman; 911 kadn Ermeni, 1122 erkek Ermeni; 140 kadn Protestan, 144 erkek Protestan; toplam kadn says 5302 , erkek says 5762 kaydedilmitir. Osmaniye kazas 3634 kadn Mslman, 4129 erkek Mslman; 39 kadn Ermeni, 61 erkek Ermeni olmak zere toplam kadn nfus 3673 , erkek nfus 4190dr. Payas kazasnda 6266 kadn Mslman, 6941 erkek Mslman; 55 kadn Rum, 70 erkek Rum; 1655 kadn Ermeni, 1843 erkek Ermeni; 198 kadn Protestan, 216 erkek Protestan olmak zere toplam kadn says 7976, erkek says 8854 olarak yazlmtr. Cebel-i Bereket sancann toplamnda toplam kadn Mslman nfus 22325, toplam erkek Mslman nfus 25847; 69 kadn Rum, 81 erkek Rum; 3006 kadn Ermeni, 3565 erkek Ermeni; 69 kadn Katolik, 81 erkek Katolik olmak zere toplam kadn says 25667, erkek says 29790dr. 1881/ 82 1893 Osmanl Devleti genel nfus saymnda Adana eyaletine umumi bir bak yapacak olursak; 162984 kadn Mslman, 17392 erkek Mslman; 2755 kadn Rum, 3507 erkek Rum; 20752 kadn Ermeni, 24047 erkek Ermeni; 750 kadn Katolik, 903 erkek Katolik; 1028 kadn Protestan, 1116 erkek Protestan; 39 kadn Monofizit (Sryani), 76 erkek Monofizit (Sryani) toplam kadn nfus 188308, toplam erkek nfus 208041 olmak zere toplam nfus says 396349 olarak tespit edilmitir86.

86

Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. stanbul, 1308. s. 86.

21

2.2.3 XX. Yzyln Dier Kaytlar 1882-93 saymn takiben H.1309 tarihli salname bilgilerinde Mersin kazasnda; 2770 Mslman hanede, kadn 3707, erkek Mslman 10030 dur. 464 Rum hanede, 505 kadn, 697 erkek Rum; 220 Ermeni hanede 121 kadn, 306 erkek Ermeni; 94 Katolik hanede 131 kadn, 166 erkek Katolik; 3 Yahudi hanede 3 erkek Yahudi kaydedilmitir. -il Sancana tabi Silifke Kazasnda; 25042 Mslman, 1160 gayrimslim; Ermenek kazasnda 25657 Mslman, 7 gayrimslim; Anamur kazasnda; 23246 Mslman, 362 gayrimslim, Mut kazasnda 12512 Mslman, 31 gayrimslim, Glnar kazasnda; 17623 Mslman, 277 gayrimslim nfus kaydedilmitir. Kozan Sancana bal Kozan kazasnda 18225 Mslman, 2085 gayrimslim; Hain kazasnda 13026 Mslman, 10927 gayrimslim; Feke kazasnda 9796 Mslman, 3123 gayrimslim; Kars- Zlkadriye kazasnda 14109 Mslman, 720 gayrimslim nfus kaydedilmitir. Cebel-i Bereket Sancana tabi Cebel-i Bereket kazasnda 3025 Mslman, 355 gayrimslim, slahiye kazas; 8355 Mslman, 293 gayrimslim; Hasa kazas 7080 Mslman, 597 gayrimslim; Bulank kazas; 8447 Mslman, 2317 gayrimslim; Osmaniye kazas 7794 Mslman, 100 gayrimslim; Payas kazas 13207 Mslman, 3623 gayrimslim nfusa sahiptir87. H. 1312(1894-1895) tarihli bilgilerde Adana Sanca 87363 nfustan ibaret olup Nefs-i Adana Kasabas 5265 hanedir. Karaisal kazas 22130 nfus kaydedilmitir. Hamidiye kazas 13 mahalle, 2407 hane olduu belirtilmekte, ancak bundan baka bir kayta rastlamamaktadr. -il sancana bal olan ve merkez liva olarak kaydedilen Silifke kazasnda 26497 nfus olup, bunun 25005i Mslman, 992si gayrimslimdir. Ermenek kazas 26306 nfus olup, nfusun 26247u Mslman, 59u gayrimslimdir. Anamur kazas 24412 toplam nfusu olup, bunun 24079u Mslman, 412si gayrimslimdir. Mut kazas 13199 toplam nfusa sahip olup, 13168i Mslman, 31i gayrimslimdir Glnar kazasnda17665 Mslman, 268 gayrimslim yazlmtr. Kozan Sancann merkezi olan Sis Kazasnda 16946 Mslman, 2126 Ermeni, 54 Katolik, 116 Protestan kaydedilmitir. Hain kazasnda 24713 nfus olup, bunun 13217 si Mslman, 9518 Ermeni, 1179 Katolik, 825 Protestan olarak gsterilmitir. Feke
87

Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. stanbul, 1309. s. 92, 121,147,167.

22

kazas 13135 nfusa sahip olup bunun 10000 Mslman, 1188 Rum, 1900 Ermeni, 130 Protestandr. Kars- Zlkadriye kazasndaki 14601 nfustan 13842si Mslman, 759u gayrimslimdir. Cebel-i Bereket Sancanda Kasaba 3724 nfusa sahip olup, bunun 3451i Mslman, 383 gayrimslimdir. slahiye kazasndaki 8326 toplam nfusun 9071i Mslman, 195i gayrimslimdir. Hasa kazas nfusunun 6571i Mslman, 671i gayrimslimdir. Bulank kazasnda 9113 Mslman, 2169 gayrimslim kaytldr. Payasta 13909 Mslman, 4047 gayrimslim yazlmtr. Osmaniyede 6714 Mslman, 102 gayrimslimdir88. Bundan drt yl sonraki bilgide H. 1316 (1898-1899) Adana vilayetine tabi Cebel-i Bereket Sanca kaza merkezinde 1211 hanede 4166 Mslman, 92 hanede 423 gayrimslim vard. slahiye kazasnda 2120 Mslman hanede, 4190 erkek, 4415 kadn, 15 gayrimslim hane olup, 150 erkek, 129 kadn gayrimslim kaydedilmitir. Payas kaza merkezi ve Yumurtalk nahiyesinde toplam nfus 19500 olarak yazlmtr. Osmaniye kazas merkezinde 5602 Mslman, 5015 gayrimslim kaytldr. Bahe kazasnda 2361 Mslman, 1610 gayrimslim hanede, 4754 erkek, 4737 kadn; 869 erkek, 936 kadn Ermeni; 53 erkek Protestan, 168 kadn Protestan belirtilmitir. Hasa kazasnda 1276 Mslman hanede, 3338 erkek, 2986 kadn; 6 Rum hanede 16 erkek, 14 kadn; 64 Ermeni hanede 198 erkek, 290 kadn; 25 Katolik hanede 60 erkek, 79 kadn; 20 Protestan hanede, 99 erkek, 80 kadn; 1 hanede 6 nfus Fransz tebaas kaydedilmitir. Kozan Sancana bal Sis kazasnda 8677 erkek, 8290 kadn Mslman; 1128 erkek, 1094 kadn gayrimslim saylmtr. Kars- Zlkadriye kazasnda; 7011 erkek, 6990 kadn Mslman; 349 erkek, 347 kadn gayrimslim nfusa sahiptir. Feke Kazasnda 10487 Mslman; 1450 Rum; 2161 Ermeni ve 155 Protestan nfus kaytldr. Mersin Sancana bal Nefs-i Mersinde 1584 hane, kylerde ise; 3400 hane tespit edilmi, ancak nfusu hakknda bir kayt tutulmamtr 89. H. 1318 (1900-1901) ylnda Adana vilayetine bal Tarsus kazasnda 25502 erkek, 4808 kadn Mslman; 7329 erkek, 1229 kadn gayrimslim nfus vardr.

88 89

Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. stanbul, 1312. s. 47-48,50-51,61,64-65,67-71,74-88. Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. stanbul 1316 s. 136-168.

23

-il Sanca Silifke kazasnda 28183 nfus olup, bunun 13442si erkek, 3568i kadn Mslman; 520i erkek, 489u kadn Rum; 76s erkek, 77si kadn Ermenidir. Anamur kazasnda nfusunda 13506 erkek, 13815 kadn Mslman; 665 de gayrimslim kaydedilmitir. Ermenek kazasnda 26964 toplam nfusun, 12862si erkek, 14102 kadn Mslmandr. Glnar kazasnda 18408 nfus olup, bunun 18099u kadn ve erkek Mslman; 316s erkek ve kadn Rumdur. Mut kazasnda 12647 Mslman ve 12 bekar gayrimslim kaydedilmitir90. H. 1319 (1901-1902) yl salnamesinde Adana vilayeti Cebel-i Bereket (Osmaniye) Sancana bal Kars- Zlkadriye kazasnda 7011 erkek, 6990 kadn Mslman; 349 erkek, 437 kadn gayrimslim kaydedilmitir. Mersin kazasnn Mslman ve gayrimslim erkek nfus 11800, kadn nfus ise 11643 saylmtr. Silifke kazas 13442 erkek, 3568 kadn Mslman; 520 erkek, 489 kadn Rum; 76 erkek, 88 kadn Ermeni kaydedilmitir. Ermenek kazasnda 12862 erkek, 14103 kadn Mslman belirtilmitir. Glnar kazasnda 18090 erkek ve kadn Mslman; 16 erkek ve kadn Rum yazlmtr91.

90 91

Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. stanbul 1318 s. 220. Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. stanbul 1319. s. 145.

24

III. BLM ADANA VLAYETNDE SKN SYASET

3.1 XIX YZYILA KADAR ADANA VLAYETNDE SKAN 3.1.1 Airetlerin Durumu Osmanl Devletini uratran unsurlardan birisi, airetler ve konar-ger halktr92. Bozkr kltrnn en belirleyici zellii olan konar-ger hayat tarz tamamyla bir gebelikten ziyade, genel olarak snrlar belli olan bir mekan da mevsimlik yaplan glerdir. Yaz mevsiminin balamasyla yaylak denilen daha yksek ve serin alanlara, k mevsimiyle de klak denilen lman iklime sahip dzlklere yaplan yer deitirmelerdir93. Konumlar itibariyle hayvanclkla uraan airetler srlerine otlak bulmak endiesiyle zamanlarnn byk bir ksmn deiik yerlerde geirmek zorunda kalmlardr. 3.1.2 Blgedeki Mevcut Airetler

Anadoluda bo ve harap yerlerin enlendirilmesinde en ok konar-ger unsurlardan yararlanlmtr. Devletin sahip olduu bo topraklarda, yerlememi byk bir nfus potansiyeli olarak konar-ger topluluklar bulunmaktadr. Bu topluluklardan bazlar aada belirtilmitir94. Knklar; XIII. yzyl da Memluk ordusunun desteiyle ukurovaya gelmiler. Ceyhan nehri ile Gavurda arasna yerlemilerdir95. Yreirliler; Yreir boyu XIV. yzyl balarnda Memluklularn yannda

ukurovann fethine katlmlar, bu fetihle beraber Seyhan nehri ile Ceyhan nehri arasn yurt edinmilerdir. 1354 ylnda Ramazan Beyin idaresinde yrede Ramazanl Trkmen Beyliini kurmulardr.

92

Cengiz Orhonlu. (1987). Osmanl mparatorluunda Airetlerin skan, Eren Yay. stanbul, s. 12. brahim Kafesolu. (1999). Trk Milli Kltr, Aka Yay. stanbul, s. 204-215; Mehmet Erz. (1991). Yrkler, stanbul, s. 72, 85-86. 94 Orhunlu. a.g.e. , s. 15. 95 Cezmi Yurtsever. (1983). Ermeni Terr Merkezi Kilikya Kilisesi, Bayrak Yay. stanbul, s. 76.
93

Eymrler; XVI yzyl da Kars- Zlkadriye (Kadirli) ile Karaisal arasnda yaamaktaydlar. 3.1.3 XIX. Yzylda Airetlerin skan

skan geni anlamyla; mevsimlerin seyrine uyarak yer deiiklii yapan, yazn yaylaya kan kn kla inen yar gebe topluluklarn bir sreliine yerlemeleri; meskun insanlarn oturduklar mnferit mesken, iftlik, ky, kasaba, ehirlerde, geici veya devaml, toplu veya dank, btn yerlemeler iskan olarak tanmlanmaktadr96. ukurova ve evresinin Trkler tarafndan fethinden XIX. yzyla kadar ukurova ve Kozan danda; Afar, Bozok, Cerid, Tacirl, Srkntl, Yabasan, Varsak, Krntl, Ovulu, Karacalar, Lek, Klaclar, Gavurdanda; Karafakl, Ulal, Kayrl, Amik ovasnda; Reyhanl, Dumdum ovas, Krt danda; Delikanl, elikanl, hlar (eyhl), Oku, zzeddnl, Amiki airetleri bulunmaktadr97. Afarlar; Anadolu da var olan en byk Trkmen airetlerinden biri olup Halep tarafnda klayp, yazn Uzunyaylaya kmaktaydlar98. Ancak Celali isyanlarndan sonra ukurovann terk edilmesiyle, Afarlar, Adana ve Kozan arasnda klamaya balamlardr99. 1852 ylnda ukurovada bulunan Afarlarn 3000 kadar haneye sahip olduklar ifade edilmektedir100. XVIII. yzyl sonlarna doru kitle halinde Zamant ve Binboada yaylaya kmaya, kn da Sunbas suyu ve Anavarza kalesi civarnda klamaya balamlardr101. Varsaklar; ukurovann fethinden sonra Tarsus tarafna yerlemi olan Kutimur, Esenl, Elvanl, Kusun, Ula gibi Trkmen teekkllerine genel olarak verilen isimdir102. Bu blgeden dalan Varsaklardan bir ksm Kozan dana, bir ksm

Yusuf Halaolu. (1997). XVII Yzylda Osmanl mparatorluunun skan Siyaseti ve Airetlerin Yerletirilmesi, TTK Yay. Ankara, s. 20. 97 Yusuf Halaolu. (1973). Frka-i slahiye ve Yapm Olduu skan, . Tarih Enstits Dergisi, 27, s. 3. 98 M.Fuat Kprl. (1997). Avarlar, A; c. II., Eskiehir, s. 36; Cevdet Trkay. (1979). Babakanlk Ariv Belgelerine Gre Osmanl mparatorluunda Oymak, Airet ve Cemaatler, stanbul, s. 22, 46, 179. 99 Faruk Smer. (1963). ukur-Ova Tarihine Dair Aratrmalar, A..D.T.C.F. Tarih Aratrmalar Dergisi, I/1, s. 31. 100 Yurtsever. a.g.e. , s. 111. 101 Ahmed Cevdet Paa. (1991). Tezakir, c. III. , Yay. Haz. Cavit Boysun, Ankara, s. 108. 102 Ali Sinan Bilgili. (1999). Osmanlya Kar Bir Trkmen Boyu Tarsus Varsaklar , Osmanl, c. IV. , Ankara, s. 170-175; F. Smer, ukur-Ova Tarihine Dair Aratrmalar, s. 70-80.

96

26

Kadirli- Mara arasna yerlemilerdir. Kozan Varsaklar XVIII. yzyl da Sis ve Kadirli evresinde bo arazilere iskan edilmilerdir103. Kozan Varsaklar XIX. yzyl da 800 adr sayda gsterilmektedir104. Bugn ise Kozan, Saimbeyli, Tufanbeyli, Feke, Haruniyede yaamaktadrlar105. Tacirl; Tacirl (Tecirl) aireti nce Dulkadir ilinin Akakoyunlu boyuna bal bir oymak iken, XVII. yzyl da Ceyhan nehri kys ve bilhasa Haruniye ovasnda klamaya balamlardr106. Ayn dnemde Aya, Berendi ve Knk kazalarn enlendirmek iin iskan edilmiler, ancak gebelie devam ettiklerinden Rakkaya srlm olsalar da tekrar ukurovaya dnmlerdir107. Ancak Adana vilayetine yerletirilecek olan Tacirl airetinin silahszlandrlmas ve bunlarn iae, barnma gibi ihtiyalarnn karlanmas gerektii 7 Safer 1267 (12 Aralk 1850) tarihli arza ile Dahiliye Vekaletine iletilmitir108. Ayrca Meclisi Valadan 12 Recep 1267 (13 Mays 1851) tarihli kararnda Tacirl airetinin Adanaya iskan srasnda iae ve tohumluk ihtiyalarnn karlanmas amacyla Anadolu Ordusu Mrinin grevli olduu belirtilmitir109. Tacirl airetinin Adana vilayeti ierisinde uygun yerlere iskan edilmeleri ve bunun iin de gerekli tedbirlerin alnmas Sadarette (1 eyll 1851) 5 recep 1267 tarihinde Adana vilayetine bildirilmitir110. Ceridler; Ceridlerin esas ana kitlesi Ceyhan nehri kysnda Tacirl aireti ile ayn yerde klayp yazn Elbistan, Zamant ve Uzunyayla taraflarna kmaktaydlar111. 1526 ylnda ukurovada Zlkadriye Yrklerine bal 54 cemaat Cerid bulunmaktayd112. Adana eyaleti dahilinde Tacirl ve Cerid airetlerinin Payas Sancanda iskanlar iin Halep Vilayetine evler inas ve kyler teekkl anlamnda 15 austos 1866 da tezkire gnderilmiti113. Ceyhan nehrinin dousu, Tacirl ve Cerid airetinin hakimiyetindeydi. Nehrin bat tarafndaki Afar ve Bozdoan airetleri birbirleriyle mcadele iindeydiler.
Halaolu. a.g.m. , s. 3. Smer. (1963). ukur-Ova Tarihine Dair Aratrmalar , s. 84; Cevdet Paa ise; Kozan dann ekserisinin Varsaklardan meydana geldiini belirmektedir. (A.C. Paa, Tezakir, c. III. , s. 108) 105 Ahmet Gkbel. (1998). Anadolu Varsaklarnda nan ve Adetler, AKM Yay. Ankara, s. 50-62. 106 Faruk Smer. Ceridler ,TDAD, 24, s. 6-8; Trkay. Tecirl airetinin bozuluu Trkmen airetine bal konar ger Trkmen taifesinde olduunu belirtmektedir. (Trkay, a.g.e. , s. 156) 107 Halaolu. (1930). a.g.e. , s. 137; Ahmet Refik. Anadoluda Trk Airetleri, stanbul, s. 134-135. 108 BOA. rade Meclis-i Val No. 6288. 109 BOA. rade Meclis-i Val No. 7126. 110 BOA. Meclis-i Val. No. 1267. 111 Smer. Ceridler , s. 6. ; Faruk Smer. (1587). XIX yzyl da ukurovada tima-i Hayat , TDA 48, s. 9-10, Cerid aireti konar ger Trkmen taifesindendir; (Trkay, a.g.e. , s. 68-273) 112 Yurtsever. a.g.e. , s. 103. 113 BOA. A. } MKT. MHM. 1283.
104 103

27

XIX. yzyl da 1200 adr civarnda olan Ceridler bir nahiye olarak idare edilmekteydiler114. Bozdoan aireti; nceleri Silifke115 tarafnda iken XVII. yzyl sonlarnda Adana ve Tarsus evresine g etmiler, daha sonra Bozdoanlardan kalabalk bir grup Kadirlinin gneyine, Ceyhan Nehrinin sa tarafna yerlemilerdir. XIX. yzyl ortalarnda 2500 adr olarak gsterilmilerdir. Yreir Ovasnda kalan Ktk Bozdoanlar ise 1400 adr olarak belirtilmilerdir116. Ktk Bozdoan obalarndan en nemlileri Menemenci, Tekeli, Kasabacl ve Krkl olup, bunlardan Menemenci aireti Karaisal tarafna yerletirilmidir117. Ahmet Cevdet Paa XIX. yzyl ortalarnda Bozdoan airetinin klk yurdunun Kadirli (Pazaryeri) ile Ceyhan nehri arasnda olduunu belirtmektedir. XX. yzyl balarnda ise, 4 blk halinde yaamaktaydlar. Birinci blk Yreir ve Karata civarnda, ikinci blk Kadirlinin gneyinde, nc blk Ceyhan kazas dolaylarnda, drdnc blk de gebe olarak ukurovada bulunmaktayd118. Srknt(l); Srkntl aireti Adana ile Kozan arasnda klayp, yazn nderesi yaylasna karlard119. Yabasan; Yabasan aireti XVII. yzyl da ukurovaya g eden Turil Yrklerinin banda Kozan ve Kadirli civarna yerletirilmitir. Bir grubu ise Saimbeyli (Han) taraflarnda olup bunlara yayla denilmektedir120. Cevdet Paa bu airet bahsinde kulland Varsak Yabasan nahiyesi kethdas Genolan-olu Ahmet aa ifadesi Faruk Smer tarafndan airetin Varsaklara mensup olduuna delil olarak gsterilmitir121. Bu airetlerden baka Krntl airetinin de varlna dikkat
ukurova Ceridleri 14 obadan meydana gelmektedir. Bunlar; Tatarl, Altgz, Bekirli, Azizli, Veysiye, mran, Hadili, Deirmendere, seli, Hrua, Ceyhan Bekirlisi, Almagll, Yalak, Mustafa Beyli ceridleridir. Bunlardan baka Krehir ve Keskin kazasnda Silspr, Marata; Kucu Ceridi ve alayan Ceridi bulunmaktadr. (Smer, Ceridler , s. 8) ; Smer. (1587). XIX. yzyl da ukurovada tima-i Hayat , s. 9-12. 115 Konar-ger; Yrkan taifesinden olup -il, Adana ve Mara civarnda yayorlard. (Trkay. a.g.e. , s. 253) 116 Smer. (1587). XIX. yzyl da ukurovada tima-i Hayat , s. 9; Yurtsever, a.g.e. , s. 98-100. 117 Smer. (1587). XIX. yzyl da ukurovada tima-i Hayat , s. 9 118 Burcu Buzpnar. (2006). ukurova Trkmen Airetleri, Baslmam Ykseklisans Tezi, Nide niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Nide. s. 23. 119 Halaolu. a.g.m. , s. 4; A. C. Paa, Tezakir, c. III, s. 117. ; Smer. XIX. yzyl da ukurovada tima-i Hayat , s. 9; Smer. ukur-Ova Tarihine Dair Aratrmalar , s. 85; Trkay. Sarkntl airetini Bozdoan Yrkleri taifesinden olarak gsteriyor. (Trkay. a.g.e. , s. 43-144). 120 Yurtsever. a.g.e. , s. 97; Y. Halaolu. a.g.m. , s. 4. 121 Smer. ukur-Ova Tarihine Dair Aratrmalar , s. 85, Ahmed Cevdet Paa. (1984). Maruzat, (Yay.Haz.Yusuf Halaolu) stanbul, s. 128.
114

28

ekilmektedir. Adanaya bal Cebel-i Kozan Sancanda gebe olarak bulunan Krntl airetinin bir ksmnn iskan edildii, bir ksmnn da iskan edilmemi olduundan bunlarn bir an evvel iskanlarnn salanmas istei 13 mart 1860 tarihli Adana vilayetine gnderilen yazdan anlalmaktadr122. Ayrca bu airetlerden baka Levronik, Haclar airetleri fazla nfusa sahip olmamakla birlikte Ekrad airetleri olarak isimleri gemektedir123. Bu airetler XVIII yzyl ierisinde Anavarza kalesi ile Kadirli ve Kozan Dalar arasnda yaamaktaydlar. Bundan baka Kozan danda Orulu124 Karacalar125 gibi baz kk airetlerde bulunmaktadr. Adana ile Mara sancaklarna yerletirilecek airetlerin iskanlar iin artlarnn uygun olup olmad aratrldktan sonra iskan iin daha elverili olduu grlen Mara sancana 25000 nfusa sahip Kozan airetinin yerletirilmesi kararlatrlmtr126. Bir baka belgede ise Adana vilayetindeki iskan alanlarndan biri olan Canl karyesinin ehzade Ahmet Efendiye ismine nispetle Ahmediye olarak deitirilmesi 6 ubat 1900 tarihli tezkireyle kararlatrlmtr. Karardan Canl karyesine XX. yzyl balarnda iskan edildii anlalmaktadr127. Adana vilayetinin Glnar kazasnn Ovack kynde iskan edilen Ikl airetinden 15 hanenin Mut kazas Bellibel yaylasnda yerletiinden, Bellibel olarak adlandrlmas sadaretten Dahiliye Nezaretine gnderilen 18 eyll 1911 tarihli yazyla uygun bulunmutur128. Ulal; bu airet hakknda Faruk Smer bir makalesinde Halep Trkmenlerine bal Beydilli soyunun 40 oyma olup, 22. srada gsterilen Ulal oymann XIX. yzyl da Gavur dalarnda yaayan Ulallar olma ihtimalini ileri srmektedir129. Ulallar Ali Bekirolu, Kelemenolu, Karayiitolu, Kaypakolu, endolu olmak zere 5 nahiyeye ayrlmlardr130.

122 123

BOA. rade Meclis-i Val 18906. Yurtsever. a.g.e. , s. 102; Halaolu. a.g.m. , s. 5. 124 Varsaklardan olan Orulu aireti 150 kadar bir haneye sahipti. A. C. Paa. Tezakir, c. III, s. 116. 125 Gksun nehrin iki yannda 470 haneye sahip bir airetti. ( Halaolu. a.g.m. , s. 4) 126 BOA. A. } MKT. 160/108 1264. 127 BOA. rade Dahiliye 1315 tarih ve 14 nolu vesika. 128 BOA. rade Dahiliye 1327 tarih ve 20 nolu vesika. 129 Smer. Ceridler , s. 6. 130 A. C. Paa. Tezakir, c.III, s. 127; BOA. . M. Val; 1282 tarih ve 45 numaral arza.

29

Gnmzde Osmaniye ile evre kylerinde bu cemaatlerin ismini yaatan kalabalk bir Ulal nfusu yaamaktadr131. Ulallardan baka Gavurdalarn da Karafakl, Kapulu132 gibi kk oymaklarda bulunmaktadr. Reyhanl; gneyin en byk airetlerinden biri olup, XVII. yzyl da Sivasta iskan edilmilerse de, klklarna gidip gelmeye devam ettiklerinden dolay Amik ovasnda iskanlarna karar verilmitir. XIX. yzyl ortalarnda yine Amik Ovasna iskan edilerek Reyhaniye kazas tekil edilmitir. Airet beyi olan Ahmet Paann lmnden sonra tekrar gebelie dnmlerdir. Bu yllarda 5000 adr nfusa sahip olduklar ifade edilmektedir133. Krt airetleri Dumdum ovasndaki elikanl134, Delikanl135 airetleri ile Krt danda bulunan Oku, zzeddnl136, hlar137 (eyhl), Amik138 airetleri Krt airetleri olarak gsterilmektedir. 3.2 ADANA VLAYETNE GLER ukurovaya yerleen airetlerden baka, Krm savanda Kafkasyadan g etmek zorunda kalan Nogay muhacirleri de yerlemitir. 1859 ylnda gelen ilk Nogay muhacirleri Mersin iskelesine karldktan sonra Misis ve Kurtkula evresinde, Ceyhan nehrinin iki tarafna iskan olundular. Bu ilk muhacirlerin 8755 kii olduklar tespit edilmitir139.

Smer. Ceridler , s. 6. Kapulu aireti Ulal airetine bal kk bir oymakt. (Halaolu. a.g.m. , s. 4) 133 emseddin Mursalolu. a.g.e. , s. 69; BOA.. . M. Val 24169. 134 XIX yzyl ortalarnda iskana tabi tutulmularsa da baarl olamamlardr. XIX yzyl ortalarnda 8 oymakta 600 hane kadar bir nfusa sahiptirler. (A. C. Paa. Tezakir, c. III. , s. 148; Halaolu. a.g.m. , s. 4; Trkay. a.g.e. , s. 25; BOA.. . M. Val 24169) 135 372 haneye sahip kk bir airetti. (Halaolu. a.g.m. , s. 4); 400 kadar haneden oluan bu airet Delkanl airetinde daha fazla etrafa zarar vermekteydi. (A. C. Paa. Tezakir, c.III. , s. 158; Trkay. a.g.e. , s. 74) 136 Trkmen ekrad taifesindendir. (Trkay. a.g.e. , s. 133); Kurdandan baka Kerktl ve erili nahiyesinde de airet ahalisi bulunmaktadr. (Halaolu. a.g.m. , s. 5) 137 Gavurda tarafnda Elhamaml ve erili nahiyelerinde de airete mensup haneler bulunuyordu. (Halaolu. a.g.m. , s. 4; Trkay. a.g.e. , s. 155) 138 Halaolu. a.g.m. , s. 5;Trkay. a.g.e. , s. 74. 139 Abdullah Saydam. (1997). Krm ve Kafkasya Gleri, TTK. , Ankara, s. 124-125; 1861 ylnda bu Nogay Muhacirleri Adana sancana muhacirin nahiyesi olarak balanmlardr. Daha sonra Yarsuvat kazasnn kurulmasna sebep oldular. Kaza daha sonra Ceyhan ilesine dnmtr. Yurtsever. a.g.e. , s. 106.
132

131

30

1861 yl ortalarnda Adana eyaletine yerletirilen muhacir says 1769 hane, toplam 19918 kiidir. Bu yln son eyreinde hzl bir art olmu, bu say 4000 haneyi gemitir140. 3.2.1 Muhacirlerin Durumu Krm savandan sonra Krmdan ve Kafkasyadan eitli blgelerden Adana vilayetine iskanlar gereklemitir. Bu gmenlerden olan Nogay muhacirleri 1859 ylnda Mersin iskelesine karldktan sonra Ceyhan nehrinin iki tarafna iskan olundular141. Muhacirler iskan edilmeden nce iskan alanlar belirlenmitir142. Muhacirlerin iskan edilebilmesi iin Adana vilayetinde bo arazilerin belirlenmesinde tapu memurlar grevlendirilip uygun yerlerin tespit edildii ve buna yerli halktan bir mdahale olmad 18 aralk 1861 tarihli tezkirede belirtilmitir143. Trablusgarp ve Bingazi de iskan edilmeleri dnlen baz muhacirlerin tarma elverili olmayan arazilerde kalmayacaklar dnldnden Adana, Aydn, Hdavendigar gibi eitli vilayetlere iskan edilmeleri Dahiliye Nezaretince 13 Terinisani 1304 (25 Kasm 1888) tarihli yaz ile uygun bulunmutur144. Muhacirlerin iskan iin uygun yerlerin tespitinde, Dahiliye Nezaretinden sadarete gnderilen 20 Kanunuevvel 1304 (1 Ocak 1889) tarihli yazda muhacirlerin iskan iin Dou Anadoludan ziyade, Adana ve Konya vilayetlerinin daha uygun olduu ve buralardaki bo arazilerin incelendikten sonra, iskann gerekleebilecei belirtilmektedir145. Muhacirin Komisyonundan 25 Kanunusani 1305 (6 ubat 1890) tarihinde sadarete gnderilen yazda Kafkasyann eitli blgelerinden yaklak 120 bin nfusun g ettii, bu g esnasnda Rusya tarafndan kafileler iin memurlar gnderildii, Ankara, Konya ve Adana vilayetlerine iskan iin uygun alanlar olduu belirtilmektedir146. Bu arada bir yandan Muhacirlerin iskan iin yer aranrken, bir yandan da Muhacirini slamiye Komisyonu vastasyla Adana vilayetinde iskan edilecek

Saydam, a.g.e. , s. 131; Bir aratrmac 1854-1860 arasnda 4100 hanedandan oluan Nogay muhacirleri Ceyhan nehrinin iki yakasna yerletirildiini belirtirken; (Yurtsever, a.g.e. , s. 106) ; dier bir aratrmac ise bu Nogaylarn 2500 hane olduklarn belirtmektedir. (A. C. Paa, Tezakir, c. III, s. 124) 141 Saydam. a.g.e. , s. 124-125. 142 BOA. A. } MKT. MHM. 30/28. 143 BOA. A. } MKT. UM. 517/18. 144 BOA. DH. MKT. 1570/7. 145 BOA. DH. MKT. 1580/105. 146 BOA. Y. MTVO. 42/14.

140

31

muhacirinin gnderildii 29 Nisan 1320 (12 Mays 1904) tarihli tezkirede belirtilmektedir147. Muhacirlerin uyum salayamadklarndan baka yerlerde yerletirilme istekleri ska gndeme gelmekteydi. Bu anlamda Adana vilayetine bal Hamidiye kazasnda baz kylere yerletirilen muhacirlerin blgenin havasyla uyum salayamadklarndan daha uygun bir yere iskanlarn istedikleri konusu 25 Nisan 1323 (8 Mays 1907) tarihinde ura-y Devletde ele alnp gerekenin yaplmas Dahiliye Nezaretine bildirilmitir148. Muhacirlerin yerletirilmesinde eitli yardmlarda bulunulmaktayd. Bu anlamda Tacirl airetinin iskannda Anadolu Ordusu Miri Ahmet Paann muhacirler iin gerekli ihtiyalarn karlanmas 25 Recep 1267 (26 Mays 1851) tarihli tezkireden anlalmaktadr149. Muhacirlerin Adanaya iskannda Hicri 1277 (1860-1861) ylnda Mart ayndan Haziran sonuna kadar yevmiye, tohumluk ve zahire bedelleri olan 5 yk 92162,5 kuruun hazineden karlanmas konusunda, Dahiliye Nezareti vastasyla Maliye Nezaretine istekte bulunulmutur150. Adana vilayetine gnderilen Muhacirlerin konaklama ve iae ihtiyalar iin 1 yk 1590 kuruun muhacirler ve halk tarafndan salanmas, gayretli olanlarn takdir edilmeleri emri Adana Mutasarrf Ahmet Paaya 5 Aralk 1860 tarihinde bildirilmitir151. Adanaya yerletirilen muhacirler iin hazineden 61332,5 kuru gnderilmitir152. Adana vilayeti dahilinde muhacir iskanna ayrlan arazinin taksim ve tahriri iin erkan- harp zabitlerinden binba Tevfik Efendinin yol masraf olarak 18571,5 kurutan 9804 kuruunun vilayet btesinden, kalan 8767,5 kuruunda hazineden karlanmasna Dahiliye Nezaretince 30 Ocak 1861 tarihli yazyla onay verilmitir153. Konaklama ve nakliye cretlerinin de hazineden karland bilinmektedir. Hicri 1276 (1859-1860) ylnda konaklama ve nakliye cretleri iin 3 yk 8831 kuruun dendii, bundan baka ayn yla ait nisan ay yevmiyelerinin (Nisan 1860) bir yk 61242 kuru tuttuu, bunun denmesi iin Dahiliye Nezareti vastasyla konunun hazineye iletildii ve 1 ubat 1861 tarihinde Dahiliye Nezaretine gnderilen yazda parann en ksa zamanda denecei

147 148

BOA. A. } MKT. MHM. 524/30. BOA. rade Dahiliye Vesika. No/4. 149 BOA. rade Meclisi Val 19670. 150 BOA. rade Dahiliye 320. 151 BOA. A. } MKT. MHM. 760/16. 152 BOA. rade Dahiliye 31228. 153 BOA. rade Dahiliye 32/382.

32

belirtilmektedir154. Adana vilayetine iskan etmi 67 kii iin birer hane inas ve ziraat aletlerinin temini hakknda Adana Mutasarrf Ahmet Paaya 30 kasm 1861 tarihinde ifre gnderilmitir155. Muhacirlerin davalar iin eyhlislamlk tarafndan naib gnderilmesinin uygun bulunduu da 11 Ocak 1862 tarihli tezkire ile Adana vilayetine bildirilmitir156. Adana vilayetince muhacirlerin kayplarnn karlanmas iin talepte bulunulmutur. 1884 ylnn Austos aynda Osmaniyenin Cerid nahiyesine bal Kstekli kynde kan yangnda 12 harmanlk yanm, 12000 iniklik buday telef olmutur. Adana vilayeti bu durum karsnda muhacirler iin taynat bedeli gnderilmesini Dahiliye Nezaretine tarihi tam belli olmayan 1884 tarihli yazyla iletmitir157. Adanaya bal Muhacirin nahiyesi Grhan kynn ve dier baz kylerin harmanlarnn ksmen yand belirtildikten sonra, 103 haneli Grhan kynde yaayan 264 kii iin mevcut 85 hane zerinden her hane iin 5er kile hesabyla 425 stanbul kilesi budaya ihtiya olduu, bunlarn gerekten muhta durumda olduklarndan biran nce tedariki isteiyle 21 Austos 1884 tarihli yazyla Dahiliye Nezaretine bildirilmitir158. Adanaya iskan olunacak Muhacir reislerinden Abdullah Aann beyannda ise; 50 hanenin 2er 3er hanelik gruplar halinde eitli yerlere yerletirildii belirtmekteydi, ancak bunlar muhta durumda olduklarndan gerekli nlemlerin alnmasn arz eden mektubunu Adana vilayetine iletmiti159. Adana vilayetinde muhacir iskn iin yaplan yardmlarn tarm alannda da kullanabilmeleri hakknda kanunlarn uygun grd ekilde hareket edilmesi, bunun dna klmamas istenmekteydi160. Adana vilayetinden 1900 ylnda muhacirlere ait evler ve zraat aletleri iin 40000 lira Dahiliye Nezareti kararyla Sadaretten istenmitir. 18 ocak 1900 tarihli Meclis-i Vkela toplantsnda alnan karara gre, bu parann merkezden gnderilmesinin imkansz olduu, para bulmak amacyla vilayetin, merkeze gnderecei vergilere dokunulmamas istenmektedir. Bu vergilerden arta kalan ksmnn ancak kullanlabilecei belirtilmektedir. Daha nceden de 100000 lirann gnderilmi olduuna dikkat ekilerek, muhacir iskan iin yaplacak harcamalarda azami derecede
154 155

BOA. rade Dahiliye 31256. BOA. A. } MKT. UM. 521/17. 156 BOA. A. } MKT. UM. 531/57. 157 BOA. rade Dahiliye 73479. 158 BOA. rade Dahiliye 73479. 159 BOA. DH. MKT. 1478/117. 160 BOA. A. } MKT. MHM. 518/9.

33

tasarrufa riayet edilmesi istenmekteydi161. Muhacirin iskan iin Adana vilayeti tarafndan gerekli hasasiyet de gsterilmitir. Mart 1900 de Muhacirin Komisyonu ile Adana vilayetinin birlikte gnderdikleri tezkirede muhacirin iskan iin gereken 35000 lirann Hicri Mart 1316 (Mart 1900) btesinden harcama yaplabilmesi iin Meclis-i Vukelaya bavurulmutur. Meclis kararnda bu harcamann yaplabilecei ve biran nce muhacirlerin evlerine yerletirilmeleri iin gereken hasasiyetin gsterilmesi ve iskan edilenlerin hava artlarndan mmkn olduka az etkilenmeleri amacyla Adana vilayetine tembihte bulunulmas kararlatrlmtr162. Adana vilayetine muhacirlerin iskannda yaplan yardm ve ihtiyalarn hazineden karlanmasnn istei yannda halkn da yardmlarna bavurulmas istenmitir. Adana vilayetine tahminen 200000 muhacirinin iskannn dnld, Taynat ve ina bedellerinin bir ksmnn hazineden karlanlabilecei ifade edildikten sonra, blge halknn da yardmlarndan istifade edilebilecei dile getirilmekteydi163. 1905 ylnn Kasm aynda skenderuna muhacir sevki iin 200 lirann gnderildii Dahiliye Nezaretinden Maliye Nezaretine bildirilmitir164. Adanaya bal Srknt nahiyesinde Krdili ky 3 saat mesafede iskan edilmi olan 63 nfus muhacirin kye geli gidileri zor olduundan burada ky oluturulmas ve muhtar tayin edilmesi 6 Eyll 1907 tarihinde deitirilmitir165. Muhacirin tahsisat iin 1908-1909 btesinde Adana vilayetine sarf olmak zere 178000, 18 kuru 30 parann ayrld Adana vilayetine 26 Austos 1909 tarihli tezkireyle bildirilmitir166. XX. yzyln balarnda, 1908-1909 yllar btesinde, muhacirin tahsisatna ilave olarak 168000, 18 kuru ilave edildii ve bununla ilgili makbuzun Maliye Nezaretine gnderildii 19 Austos 1325 (1 Eyll 1909 ) yazdan anlalmaktadr167. Dahiliye Nezaretinden Adana vilayetine gnderilen 14 eyll 1911 tarihli yazda baz muhacirlerin tohumluk ihtiyalarnn henz karlanmadndan, bunun biran nce salanmas ve gerekli nlemlerin alnmas istenmekteydi168.

161 162

BOA. M. V. 99/25. BOA. M. V. 99/25. 163 BOA. A. } MKT. MHM. 251. 164 BOA. A. } MKT. MHM. 527/34. 165 BOA. DH. TMK. S. 62/50. 166 BOA. DH. MU. 2/2 33. 167 BOA. DH. MU. 2/2 33. 168 BOA. rade Dahiliye 1329 No/26.

34

3.2.1.1 Nogay Muhacirleri Krm savandan sonra Kafkasyadan g etmek zorunda kalan Nogay muhacirlerinin bir ksm Adana vilayetine yerletirilmitir. 1859 ylnda Adanaya ilk gelen Nogay muhacirleri Mersin iskelesine karldktan sonra Misis ve Kurtkula evresinde Ceyhan nehrinin iki tarafna iskan olundular169. Nogay muhacirlerinden 4072 neferinin vapur tedarik edilerek Adanaya gnderildikleri, 1800 kiinin hazine tarafndan salanacak dier bir vapurla gnderilecei, geriye kalan 1600 kiinin de yakn zamanda Mersin iskelesine gnderilecei 5 Rebilahir 1276 (1 Kasm 1859) tarihli tahrirattan anlalmaktadr170. Mersindeki Nogay muhacirleri reislerinden daha nce Adanaya yerletirilmi olan Timur Bey ve Hac Musa Efendilerin Mersine aile fertleriyle birlikte iskan isteklerinin uygun olduu bundan baka 80-100 kiinin de Mersine sevk istekleri 18 ubat 1861 tarihinde Dahiliye Nezaretine bildirilmitir171. Adana vilayetine gnderilen Nogay muhacirleri hakknda nfuslar, hane miktarlar ve harcanan masrafn gnderilmesi hususu 5 Nisan 1861 tarihinde Muhacirin Komisyonuna iletilmitir172. Nogay muhacir ailelerinden bir ksm Adana vilayetine yerletirilmiti. Bunu takiben gelen e ve akrabalarnn da buraya yerletirilme istekleri ancak kendi paralaryla Edirneden Adanaya gidebilecekleri Dahiliye Nezareti tarafndan 22 Nisan 1861 tarihinde vilayete bildirilmitir173. Adana, Mersin, Karaisal sancaklarna iskan edilmi olan 4790 kiinin tayn bedellerinin karlanmas, evlerinin inas iin gerekli para ve yk hayvanlarnn temin edilmesinde Adana vilayeti tahsisatnn bunu karlayamadndan stanbuldan yardm edilmesi 27 Mart 1860 tarihli tezkireyle bildirilmitir174. Nogay muhacirlerinden bir ksmnn Samsuna geldii ve Adanaya sevkleri uygun grlenlerin posta vapuruyla stanbula gnderilmeleri, bunlarn yevmiyelerinin ise 15

169 170

Saydam. a.g.e. s. 124-125. BOA. A. } MKT. NZD. 294/22. 171 BOA. A. } MKT. UM. 449/77. 172 BOA. A. } MKT. NZD. 348/2. 173 BOA. A. } MKT. NZD. 349/47. 174 BOA. A. } MKT. UM. 401/97.

35

gnde bir olmak zere Canik Mal Sandndan salanaca 18 Nisan 1276 (30 Nisan 1860) tarihli tezkire ile Sadarete bildirilmitir175. Adana vilayetine bal Cebeli Kozana yerletirilen Nogay muhacirleri iin Mara sancandan yardm gnderildii ve bunun 2922 lira 491,5 kuru olduu, gerektiinde hazine tarafndan tekrar yardm edilecei 10 haziran 1860 tarihli tezkire ile Adana vilayetine iletilmitir176. Nogay muhacirlerinin iskan iin kendilerine verilecek budayn tahsisinde grevli memura aylk 400 kuru maa verilecei, bundan baka ambarc ve kantarc adlar altnda gerekirse bir memur tahsis edilecei ve bunun maann da uygun bir ekilde belirlenmesi gerektii Dahiliye Nezaretince 15 Recep 1277 (27 Ocak 1861) tarihinde Adana vilayetine bildirilmitir177. XIX. yzyln son yllarna ait bir belgede Adanaya yerletirilen 4031 Nogay muhacirlinden 1836snn yerletirildii, kalann da iskan edilmek zere olduu, iskan aamasndaki bu muhacirlerin yevmiyelerinin salanmas gerektiinden, gerekli parann gelecek yl hesabndan karlanmas istei Sadaret tarafndan uygun bulunmu olup Adana valisine bu ynde emir verilmitir178. Nogay muhacirleri yannda Girit muhacirler de Adanaya iskan edenler arasndadr. Adanaya iskan edilen Girit muhacirleri iin ncelikli olarak 35000 lirann saland ve geri kalan miktar iin ise anam resmi gibi baz vergilerden ksa sreli borlanma yoluna gidilebileceine dair alnan karar Dahiliye Nezareti tarafndan Adana vilayetine iletilmiti179. Taucuna yerletirilen Girit muhacirlerinin iskannda istihkak iin gerekli miktarn hazine ve vilayet mal sandndan karlanmas lzumu 15 Aralk 1899 tarihinde Sadaretten Dahiliye Nezaretine bildirilmitir180. Adana, Tarsus, Mersinde iskan edilen bir ksm Girit muhacirlerinin eitli ihtiyalarnn karlanmas amacyla vilayet mal sand yetersiz kaldndan, hazineden de yardm edilmesi gerektii 18 Aralk 1899 tarihinde Sadarete iletilmitir. 1899 yl sonu itibariyle vilayete bal Karaisal ve Hamidiye kazalarnda muhacir nfusu ile ilgili elimizde baz bilgiler bulunmaktadr. Buna gre Karaisalya iskan edilen 6 hanede 17 erkek 11 kadn 11 ocuk, Hamidiye kazasna 51 hanede 92 erkek, 80
175 176

BOA. A. } MKT. UM. 399/71. BOA. A. } MKT. UM. 413/97. 177 BOA. rade Meclisi Val 19674. 178 BOA. A. } MKT. NZD. 296/105. 179 BOA. M. V. 99/75. 180 BOA. A. } MKT. MHM. 508/7.

36

kadn, 76 ocuk, Cebel-i Bereket Sancana 253 hanede 338 erkek, 345 kadn, 325 ocuk iskan edildii anlalmaktadr. Bu muhacirlerden Karaisalya yerletirilenler 1889-1900, Hamidiye kazasna yerletirilenler 1888-1900, Cebel-i bereket sancana da 1898-1900 yllarnda iskan edildikleri anlalmaktadr181. Adana vilayetine bal Rahimiye adl nahiyede iskan edilen 80 hane Girit muhacirinin cami ve iktida-i mektep istediklerine ilikin dileklerine Maarif Nezareti kararyla okul inas iin 24000 kuru 30 para ayrlm olup, ina edilecek caminin alt kat ibtidai mektep olarak planlanmtr. 7 Austos 1904 tarihinde Sadaretten Maarif Nezaretine konuya ait tezkire gnderilmitir182. Younluk bakmndan Nogay ve Girit muhacirlerinden sonra erkez muhacirleri gelmektedir. 70 hane erkez muhacirinin Adana vilayetinde uygun yerlerde iskan meselesi 14 Receb 1276 (6 ubat 1860) tarihinde vilayete bildirilmitir183. Adana vilayeti meclisinden Dahiliye Nezareti gnderilen yazda, iskan edilecek Kstence muhacirleri iin iae, ev inas iin yaklak 7000-8000 liraya ihtiya olduu ve bunun hazinece karlanmas istei karsnda Meclisi Vkela 17 Aralk 1906 tarihli toplantsnda muhacir iskan edilen yerlerin ve muhacir miktarnn bildirilmesi, gerekli parann vilayet btesinden ve halkn balarndan salanmas karar alnmt184. skenderun evresinde iskan olunan baz Krm muhacirlerinin de yerlerinden memnun olmayp akrabalarnn bulunduu Hdavendigar, Adana, Konya vilayetine yerleme isteklerinin bu blgelerde yeterli sayda muhacir bulunduundan uygun grlmedii Sadaretin 20 ubat 1319 (4 Mart 1904) tarihli tezkiresinden anlalmaktadr185.

181 182

BOA. A. } MKT. MHM. 508/7. BOA. A. } MKT. MHM. 525/21. 183 BOA. rade Dahiliye 29979. 184 BOA. M. V. 114-67. 185 BOA. rade Dahiliye 29982.

37

3.2.2

Adana Vilayetinde Bulunan Ayanlar

XVIII. Yzyl da Osmanl merkeziyeti karakteri yerini ayanlara brakmtr186. Tarsus dan Halep e kadar olan bu sahada bu ayan veya byk aileler devlet otoritesinin yerini aldlar. XVIII. Yzyl sonlar XIX. yzyl ortalarna kadar ukurova blgesindeki ayanlar; Kozanoanoullar, Kkalioullar, Menemencioullar, Hasanpaazadeler, Gkvelioullar, Yabasanlar, Kerimoullardr. 3.2.2.1 Adana Vilayetinde Bulunan Ayanlarn Durumu ve Oluturduklar Problemler 3.2.2.1.1 Kozanoullar Kozan havalisinde bir derebeylik haline gelen Kozanoullar187 Arkl cemaati kethdasndan olup blgenin ismi olan Kozan-Kuzan tabirini kullanm olduklar akla yatkn grnmektedir188. Kozanoullar adna Osmanl vesikalarnda ilk olarak 1690 ylnda rastlanmakta ve bu srada aalarnn Kara Hasann olu olduu anlalmaktadr189. XVIII. Yzyl ortalarnda airet Hac beyin biraderi Topal Aann idaresindedir. Hac Beyin olu Osman Aa amcasn ldrerek Kozanoullarnn bana gemitir190. Yusuf Aa Sis hakimi olan Divanoullarn ortadan kaldrp, Varsak (Farsak) Afar, Bozdoan, Srkntl gibi airetleri kontrol altna alarak Kozanda bir beylik haline geldi191. 1817 ylnda Yusuf aa Kozanoullarnn hakimiyetinde bulunan blgeyi iki olu arasnda taksim ederek Belenky merkezli Bat Kozan olu Sar Aliye, Dou

Ayanlk hakknda geni bilgi iin bkz. ; Mustafa Akda. (1974). Osmanl Tarihinde Ayanlk Dzeni Devri , TAD 19-23, s. 51-61. Ycel zkaya. (1978 ). XVIII yzyln lk Yarsnda Anadoluda Yerli Ailelerin Ayanlklar ele Geirileri ve Byk Hanedanlklarn Ortaya k , Belleten, XLII/168, Ankara, s. 667-723. 187 XIX. Yzyln en byk Hanedanlarndan biri olan Kozanoullar hakknda geni bir alma yaplmamtr. A. C. Paann Tezakirde verdii bilgiler yannda (A. C. Paa, Tezakir, c.III, zellikle 27. Tezkire); Abdurrahman Mnir Kozanolu. (1983). Kozanoullar, stanbul, adndaki kk bir aile tarihi ve 2000 ylnda yaynlanan Mustafa Onar Kozanoullar, Adana Kprba, Yap Kredi yaynlar; stanbul 2000. bu boluu birazda olsa kapatmaktadr. 188 Buzpnar. a. g. t, s. 35. 189 Ahmet Refik Paa (Altnay). (1930). Anadoluda Trk Airetleri, Trkiyat Enstits, stanbul, s. 88, 136., Kozanolu. a.g.e. , s. 9; Mustafa Onar. a.g.m. , s. 368. 190 A. C. Paa. Tezakir, c.III, s. 109. 191 A. C. Paa. Tezakir, c. III, s. 109-112; Kozanolu. a.g.e. , s. 19-21.

186

38

Kozan ise kk olu Samur Aaya verdi192. Sar Ali Aa Belenky merkezli tekil edilen sancaa kaymakam, Samur Aa da Hain merkezli kazaya mdr olarak tayin edildi. 1844 ylnda Samur aa, 1846 ylnda da adrc Mehmet aa lnce Bat Kozana Samur aann olu Mehmet, adrcnn yerine ise kardei mer aa geti. Kozanoullar kendilerine gre bir sistem kurarak hkmetmeye devam ettiler. Devlet tarafndan resmi unvanlar verilmekle birlikte, daima kendi bildikleri gibi hareket etmeyi srdrdler. Osmanl Devleti 1865 ylna kadar XIX. yzyl boyunca Kozan dalarnda hakimiyetini gsteremedi, fakat burann slah iinde areler aramay srdrd. Son olarak 1851 ylnda Kbrsl Mehmet Paa Kozan dan hakimiyet altna aldysa da Kozanolu Yusuf aa tarafndan yenilgiye uratld193. Krm savanda asker vermeyen Kozanoullar meselesine ngilizler de karnca blgenin slah ve iskan zorunlu hale geldi194. 1863 ylnda Yusuf aann tedib edilerek baka bir mahalle gnderilmesi dnlmekteydi195. 1864 yl sonlarnda ise Kozana en yakn merkez olan Aziziye sanca nemli gelimelere sahne olmutur. Kozanoullarndan Haslaazade Ali aann oullar Halil ve Hac beyler Aziziyeye gelerek hkmete dahil olmulardr. fadelerinde bat Kozan aas Ahmet aann birka sene nce babalar Ali aa ve Yusuf aaya sndklarna, sonradan Kozan taraflarnn slah haberlerini iittiklerinden Devlete hizmet etmek amacyla geldiklerine yer vermilerdi. Bunun zerine Hac ve Halil beylerin dier da merasna rnek olmas da dnlerek ehriye 350 kuru maa ile Aziziyede kalmalar kararlatrlmt196. Aziziye kaymakamnn sadarete gnderdii 1 Mays 1865 tarihli raporda Kozana ait iki yllk almasndan nemli bilgiler toplad anlalmaktadr197. Kaymakam Kozanoullarndan ounun aala gz dikerek frsat kolladklar, fakat g yetiremedikleri iin tabi olduklar, bunlarn arasna tefrika drlp, ilerinden birka hkmet tarafna alnr ise iin daha kolay halledilebileceini belirtmekteydi. Ayrca Hain ahalisinin Daire-i Tanzimata girmek arzusunu kendisine ilettiklerini dile getirmekteydi. Hac aa tekrar aala geebilmek iin Aziziye kaymakaml ile irtibata geerek hkmet memurlarnn Devlet tayinine
Kozanolu. a.g.e. , s. 23; A. C. Paa. Tezakir, c.III. , s. 112; Mustafa Onar. a.g.m. , s. 370. Poul Dumont; Kbrsl Mehmet Paa y malup edenin adrc Mehmet Aa olduunu sylemektedr. 1865 Tarihinde Gney-Dou Anadolunun Islah . TED X-XI, 1931 s. 375; Kozanolu. a.g.e. , s. 3031. 194 A. C. Paa. Tezakir, c.III, s. 108-115; Yurtsever. a.g.e. , s. 85. 195 BOA. . M. Mahsus. 1256. 196 BOA. . M. Mahsus. 1256. 197 BOA. . M. Val. 23861.
193 192

39

mahsus olduunu gz nnde bulundurmadndan, Kozan mdrlnn kendisine verilmesi durumunda askersiz ve kavgasz Kozan yneteceini bir ok kez ifade etmiti. Aziziye kaymakam ise Hac beye temkinli davranmakla birlikte raporda Hain reayasnn Yusuf aadan bktn, bu yerlerin merkezi ynetime dahil edilmek istediklerini ve ahalinin byk bir ksmnn Hac aa tarafnda olduklarn, Hac beyin daha nce de aalk etmi olduu belirtildikten sonra, Hac aa konusunda ne yapmas gerektiini sormaktayd198. Raporda belirtilen bir dier husus da Afar aireti ile ilgiliydi. Kozann imdiye kadar ele geirilememesinin dalarn sarplndan ve Kozanolunun etrafnda bulunan airetlerden kaynaklandn, bunlarn en byk kolu olan Afar airetinin czi bir miktarnn haricinde slah edildiklerinden, airetlerin babo braklmamas gerektii belirtilmitir199. Kozanoullar hakknda ayn yl meydana gelen ikinci nemli gelime Hain Ermenilerinin ikayetleri oldu. mer Bey ve Yusuf aann ve biraderi Hac beyin ittifak ile dairesinde bulunan airetleri Nide, Kayseri ve Adana havalisinde kat-i nfus ve gasp- emval gibi baiyane hareketlerden geri durmamakta idiler, zira Adanada bulunan Ermeni ve Kozan da gayrimslimleri hazrladklar 15 Mart 1865 tarihinde Mgrd adl Ermeniyi stanbula gndermilerdi. Buna gre dahil-i cebelde kain Hain ve Sis kasabalar Hristiyanlar haklarnda mer bey ve Yusuf aa ve biraderi Hac beyin vuku bulan cevr ve tadilat keyfiyetini ikayet etmilerdi. Ayrca Ermeni Patrikhanesi Meclisi de hazrlad mazbata ile durumu sadarete bildirmiti. Ermenilerin ikayetlerine gre Kozan da ahalisinin vergisi 35000 kurutan ibaret iken on seneden beri bunlara 3 yk 50000 kuruu mtecaviz ake ahzm ictizar eylediklerinden baka cebel-i mezkurun kaffe-i tekalifi 15 yk kuru raddesinde olduu halde bu meblan tamam Kozanoullarnn yed-i menkullerinde kaldndan zikrolunan Hain kasabas ahalisinde yzden fazla Adanaya nakletmi ve elli kadar ahs ailelerini brakp firar eylemi olduundan bunlarn tedip ve terbiyelerine baklmad takdirde terk-i vatana mecbur olacaklarn beyan etmilerdir200. 1864 ylnda Kozan danda bu gelimeler olurken, Dersaadet de Bereket dalar ve Zeytun taraflarnn iskan ve slahata ilikin ne gibi tedbirler alnabileceini dnmekteydi.
198 199

Buzpnar. (2006). a.g.t, s. 37. BOA. . M. Val. 23861. 200 BOA. Y. EE. 35/16.

40

3.2.2.1.2 Kkalioullar XVIII. Yzyl ikinci yarsnda zeyir sancanda hakimiyet kuran ve bir asr boyunca Payas merkez olmak zere blgenin idaresini ellerine geiren Kkalioullarnn tarihesi hakknda pek bir bilgi bulunmamaktadr. Adna vesikalarda ilk olarak 1760 ylnda rastlanan kk Ali Payas taraflarnda meydana gelen ekyalk olaylarna katlanlardan biriydi. Rakiplerine kar g kazanarak, Payastan geen kervanlar soyarak bu yolu kapatmt201. Kk Alinin olu Halil bey ise uzun yllar devletin bana bela oldu. defa zerine kuvvet gnderilmi, birka defa rtbe verilerek (mirmiranlk) Payas muhafzl verilmi ise de, Halil beyin ekyal engellenememiti. Halil beyin lmnden sonra Hkmet Payas sanca muhafzlna olu Dede beyin getirilmesinde bir saknca grmedi. Dede beyin ilk faaliyetleri babasnn mallarn tespit ederek borlarn demek olmutu. 1816 ylnda Hasan Paazadelerden Mehmet beye yardm etmesi sebebiyle ordu gnderilmise de, kaarak Bulank ayan Fettaholu Aaca beyin yanna snmt. Payas tekrar ele geirmek iin abaladysa da baarl olamam, bu srada Adana valisi olan Beyhanl Mustafa Paa tarafndan yakalanarak idam edilmiti202. Dede beyin kk kardei Mustafa bey Adana tarafna giderek Hasan Paazadelere snd. Bu aileden Hac Alinin 1829 ylnda Adana hakimi Menemencioullarna kar saldrsna katld. Kkalioullarndan bahseden vesikalarda Mustafa ve Msdk bey olarak iki isim gemektedir. Baz bilgilerden Dede beyin idamndan sonra Mustafa beyin Payas hakimi olduunu anlalmaktadr203. Ylmaz Kurt ise Mustafa ve Msdk beyin ayr kiiler olduunu Dede beyin 1819 ylnda idamndan sonra terine Mustafa beyin getiini belirtse de Msdk beyin faaliyetlerinden bahsetmemektedir204. 1885 ylnda Payas kaymakam olarak Kkaliolu Msdk bey grnmektedir. 1864 ylna gelindiinde zeyir sanca kaymakamnn bu defa Kkaliolu Mustafa Paa olduu grlmektedir. 1855 ylnda Msdk beyin kaymakamlktan azledilerek hapse atlmas ve zimmetine geirdii, mal ve parann tahsil edilerek defterinin tanzim edilmesi iin
201

Mahmut akirolu. (1991). ukurova Tarihinden Sayfalar I Payas Ayan Kkalioullar , TAD. XV/26, s. 105-108. 202 akirolu. a.g.m. , s. 130-133. 203 akirolu. a.g.m. , s. 136. 204 Buzpnar. (2006). a.g.t, s. 39.

41

zeyir kaymakamlna iil kaymakam akir beyin atanmas uygun grlmtr205. Adana ve Halep valilerine gnderilen bu emirde, aralarnda haberleerek Msdk beyin zimmetine geirdii mallar tahsil olunduktan sonra, Edirnede ikamet ettirilmek zere stanbula gnderilmesine karar verilmiti. 1860 ylnda Msdk Paann Payastan uzaklatrlmas ile Payasn emniyetinin salanaca ynnde hazrlanan rapor Sadrazam Fuat paaya sunulduunda imdi bir Payas meselesi karmann zaman deildir. diyerek olay ertelemiti206. 1863-1864 ylnda 5. Ordu dairesinde grev yapan Hsn paann icraatlarndan biri de zeyir sancanda kaymakamlk grevini yrten Mustafa paa ve ailesini yakalayarak stanbula gndermek oldu. Hsn paa yannda kura memuru Yaver bey olduu halde kura iini yerine getirmek bahanesiyle, Mustafa paann ikamet ettii Krtil (?) karyesine gelmiti. Mustafa paa ile amcazadesi Yusuf bey, kethdas Dede aa oullarndan Hamdi ve Ahmet beyler yakalanarak 28 Kasm 1863 ylnda skenderuna sevk olundular207. Bu gelime zerine zeyir sancana tayin edilmi olan Ahmet Paa Adanadan hareketle Krtile gelerek grevine balad. Mustafa Paa ve onunla birlikte ele geirilenler birka gn sonra skenderun iskelesinden vapura bindirilerek Dersaadete gnderildiler. Paann oullarndan yirmi yalarndaki Dede bey on on drt yalarndaki Seydi bey ile skender ve Kadri beyler Ulal dana firar ettiklerinden ele geirilemedi208. Mustafa Paann celbinden sonra zeyir sancanda gerekli slahatn yaplmasna balanm ise de, bu ilerin tamamlanmas ancak Mustafa paann ailesinin datlmas ile mmkn olacakt209. Dede Bey ve refikasndan bazs tedip olunacaklarn anlaynca zeyir kaymakam ile Payas kasabasnda grerek affn istemi, hilaf- rza halde bulunmayacana dair senet vermesi zerine Bereket dana giderek Payasta rahatszlk karmaya baladndan blgenin slah konusu Meclis-i Valda ele alnd210. Dede bey Gavur dana firar ettikten sonra babas Mustafa paann zeyir sanca havalisinde bekasna lzum gstermek iin evreye zarar vermeye balayarak Payas taraflarnn emniyetini tamamen ortadan kaldrmtr211. Dede Beyin ekyalna son vermek iin zeyir meclisinden 100 nefer piyade ve 100 nefer svari askeri talep
205 206

BOA. A. } MKT. UM. 77/50. Vahit abuk. (1976). Frka-i Islahiye, skenderun-Payas, TKD. XIV/161, s. 35-42. 207 BOA. . M. Mahsus 1256; A. C. Paa, Tezakir, c. III, s. 132. 208 BOA. . M. Mahsus 1256; A. C. Paa, Tezakir, c. III, s. 133. 209 BOA. Y. EE. 35/16. 210 BOA. Y. EE. 35/16. 211 BOA. . M. Mahsus 1256; A. C. Paa, Tezakir, c. III, s. 132.

42

edilmi ayrca evrede bulunan Tacirl ve Cerid airetleri ile Ulal aalarnn da Dede beye katlmalarna mani olmaya allmidr212. Neticede Hsn paann Adana tarafndan tertip edilen 200 nefer piyade ve svari birlikleri ile Payas tarafna gnderilmesi kararlatrld213. Payas ve evresinin Gavurdann dibinde olmas ve Dede bey takmnn balar sktnda daa kamalar nedeniyle ele geirilmesi mmkn olamyordu. Dede bey Adana valisi Rza Paann emri ve Payas kaymakam Yiit aann daveti zerine, kaymakam ile grm ve hatta iskan etmesi iin gsterilen Payas yaknlarndaki Guzludere (?) nam mevkiye yerleeceine ve yannda bulunanlar datarak ekyalk yapmamalar iin nasihat edeceine, hkmetten firar edip yanlarna gelenleri barndrmayacana dair senet vermiti214. Fakat bu senetten yaklak bir ay sonra Hsn Paann blgede yapmas gereken iin en bata Dede beyin yaptklar zarar ve ziyan tamamen ortadan kaldrarak emniyeti salamak, Dede bey ve dier ekyalarn derdest edilmesi olarak belirlenmitir. Kkalioullarnn Payas taraflarndaki hakimiyetleri ekavetleri Mustafa Paann srgn edilmesinden sonra da devam etmi olu dede beyin isyan alnan btn tedbirlere ramen nlenememitir215. 3.2.2.1.3 Menemencioullar Menemencioullarnn mensup olduu Menemenci airetinin nereden geldii ve Menemenci (Melemenci) kelimesinin anlam konusunda farkl grler ortaya atlmtr. Ancak aile tarihini yazan Ahmet Bey (Menemenciolu) XVIII. yzyl balarnda Menemenden ukurovaya geldikleri iin bu isim verildiini belirtmektedir216. Bozdoan airetinden ana kitle Ktk Bozdoann bir oyma olan Menemenciler Karaisalu yresine yerlemilerdir217. XVIII. Yzyl ilk eyreinde ise Menemencioullar Adana ve Tarsus gibi merkezlerde mtesellimlik yapmaya baladlar. Tarsusa hakim olduklar dnemde yabanclara sattklar mallar ile byk servet sahibi olmulardr218. Bu dnemde Adana ve evresinde dier hanedan aileler, Hasanpaazadeler ile Menemencioullar, iktidar mcadeleleri ile

212 213

BOA. . M. Mahsus 1256; 23 aban 1280 (2 ubat 1864 ) Tarihli Adana Meclisi Mazbatas Ayn Belgeler. 214 BOA. . M. Mahsus 1256; 17 Rebiylahir 1281 (18 Eyll 1864 ) Tarihli Adana Meclisi Mazbatas. 215 Ayn yer. 216 Menemenci Ahmet Bey. (1997). Menemencioullar Tarihi, Yay. Haz. Ylmaz Kurt. Ankara, s. 4. 217 Ylmaz Kurt. (2001). Menemencioullar ile ilgili Ariv Belgeleri I , Belgeler, XX1/25, s. 85. 218 Menemenci Ahmet Bey. a.g.e. , s. 37-38.

43

devlet otoritesini ortadan kaldrmtr219. 1813 ylnda Beyhanl Mustafa Paann Adana valiliine atanmasndan sonra blgede ksa bir sre hakimiyet tesis edilerek Menemencioullar zerine askeri harekat dzenlenmi ise de, Hac Habib bey Milvan kalesinde savunmaya geerek aylarca direnmitir. Buna ramen Menemencioullar kaleden kmak zorunda kalmlar, Hac Habib Bey de Msra firar etmitir220. Bu fazla srmedi. Hac Habib Bey yedi sekiz yl sonra ihtiaml bir ekilde Adanaya dnd ve hemen ardndan da Adana ayan oldu221. brahim Paann Belende Osmanl kuvvetlerini yenerek, Adanay ele geirmesinden sonra, Menemenci Ahmet Bey Msrllar yannda yer alarak nemli hizmetlerde bulundu. Aabeyi Hac Habib Bey ise Osmanl tarafnda yer almtr222. Msr ordusunun ekilmesinden sonra Menemencioullar tekrar eski glerini devam ettirme frsat bulsalar da, Tanzimat reformlarnn uygulanmaya balanmas ile eski glerinden uzaklamlardr. Bu byk aile dnda baka nemli hanedan aileler bulunmaktadr223. 3.2.2.1.4 Hasanpaazadeler Kars- Zlkadriye sancandan Adanaya geldiler ve zamanla glenerek 1770 ylnda Hasan Paa adnda birini Adana valisi olarak kardlar ve bundan sonra onun adyla anlan byk bir hanedan oldu224. 1829 ylnda Hasanpaazadelerden Hac Ali Adanay basarak valinin kamasna sebep olmu ve kendisine dier derebeyler ve airet reisleri de katlmtr225.

219 220

Kurt. a.g.m. , s. 88-89; Menemenci Ahmet Bey. a.g.e. , s. 13-18. Menemenci Ahmet Bey. a.g.e. , s. 74 -75. 221 Menemenci Ahmet Bey. a.g.e. , s. 82. 222 Menemenci Ahmet Bey. a.g.e. , s. 100-143. 223 Menemenci Ahmet Bey.a.g.e. , s. 145. 224 Bu dnemde 19 bin asker ile 300 kadar bir haneye sahip bir hanedan olduklarn belirtilmektedir. (Yurtsever, a.g.e. , s. 96) 225 Yurtsever. a.g.e. , s. 133-134.

44

3.2.2.1.5

Gkvelioullar (Kkloullar)

XVIII Yzyl balarndan itibaren Sunbas taraflarna hakim olmular, XIX. yzyln ikinci yarsnn ilk yllarna kadar hakimiyetlerini devam ettirmilerdir. Kozanoullarna kar gelmekle birlikte devlete karda isyan halindeydiler226. 3.2.2.1.6 Yabasanllar Sunbas nahiyesi dalarnda yaayan bir airet olmakla birlikte, kethdalarndan Genolanolu ailesinden Ahmet Aa kendi bana bir idare tesis etmiti. Kozanolu Yusuf Aaya muhalif olan beylerdendi227. 3.2.2.1.7 Kerimoullar

Kerimoullar Bozdoan airetinin bir kolu olduundan, XVIII. yzyldan itibaren ukurovada gl bir hanedan olmulardr228. XIX. Yzyln ilk yarsnda Hasan Paazadeler ile Menemencioullar arasnda Adana hakimi olma mcadelesi nedeniyle tam bir karklk yaanm, Adana valileri de bu ailelerin glgesinde kalarak etkinliklerini kaybetmilerdir. 1865 ylnda btn bu hanedanlardan Kozanoullar ve Kkalioullarnn devlete kar isyan halinde olduu, dierlerinin ise kendi blgelerinde hakimiyetlerini devam ettirdii grlmektedir. Bu durum Tanzimatn merkezileme politikasna aykr olduundan, Frka-i Islahiyenin hazrlanmasnda, bu hanedan ailelerin tasfiye edilmesi zorunluluu nemli bir etken olarak yer almaktadr229. 3.3 ARETLERN VE MUHACRLERN PROBLEMLER VE YAANAN SORUNLAR SEBEB OLDUU

XIX. Yzyl balarndan itibaren Gney Anadoluda ve zellikle ukurovada klayan ve yaz mevsimi ile birlikte Sivas, Kayseri, Mara taraflarna yaylaya kan airetlerin asayi bozukluu nemli bir sorun oluturmaktayd. Airetlerin iskannn temel sebepleri vergilerini dememeleri, askerlik hizmetlerini yerine getirmemeleri, yaylaya

A. C. Paa. Tezakir, III, s. 118; Yurtsever, a.g.e. , s. 96. A. C. Paa. Tezakir, III, s. 118; Yurtsever, a.g.e. , s. 97. 228 Yurtsever. a.g.e. , s. 99. 229 Ylmaz Kurt. (2000). Menemencioullar Tarihi ve ukurovada Airetler, stanbul, s. 357-364; Kasm Ener. (1964). Tarih Boyunca Adana Ovasna Bir Bak, Adana, s. 280-282.
227

226

45

gidip gelirken yerli halka verdikleri zarar ve ziyanlar, birbirleri ile mcadeleleri iskanlar zorunlu hale getirmiti. Ceyhan nehrinin dousunda Afar ve Bozdoan airetleri, batsnda Tacirl ve Cerid airetleri ile srekli mcadele ediyorlard230. Airetlerin sebep olduu asayisizliin nlenmesi iin alnan tedbirlerde pek ie yaramyordu. 11 Ekim 1855 (29 Muharrem 1272) tarihinde Halep valisinin sadarete gnderdii arzada231 Reyhanl aireti tarafndan ecnebi memur ve tccarlarndan gasp ve garet olunan eya ve mallarn geri alnmas hakknda airetten bu ilere karan otuz kadarnn ele geirildii belirtilmekteydi. Ayn konu iin 4 Kasm 1855 (23 Safer 1272) tarihinde gnderilen Adana Meclis mazbatasnda Adana eyaletinin baz mahallelerinde emniyetin salanmasna itina gsterilerek, oymak ve Krt ekyasna meydan verilmeyerek bir gn bile kt bir olay vuku bulmamakta ve ikayetlerin ok olduu Bereket da ve zeyir sancanda Ula, Ky ve Tacirl ekiyasnn uygunsuz davransa da eskisi gibi hareket edemediklerini bildiriyordu232. 1856 yl yaznda ahalinin zulmden kurtarlmas ve zarar gren eya ve hayvanlarnn tazmini iin Mara sanca dahilinde bulunan Gksun nam mahalle asker sevk edilmi idi233. Mara eyaletinin Adana ile birletirilerek bir eyalete dntrlmesi, airetlerin Mara eyaleti ierisinde geilerinde yerli halk zarara urattklar bunun nlenmesi ve ayn zamanda Karaisal kazasna Osman Beyin kaymakam tayin edildii 20 Eyll 1848 tarihli Adana valisine gnderilen yazdan anlalmaktadr234. Tacirl airetinin iskan iin Anadolu Ordusu Kumandanlna gnderilen 29 Kasm 1859 tarihli yazda, airetin sahip olduu silahlarn alnmamas, bunun yannda herhangi bir asayi bozukluuna meydan verilmemesi de nemle belirtilmekteydi235. Ayrca Tacirl airetinin Adanaya iskannda grevlendirilen Kethda Rstemin mdrlk grevine atand ve airetin elindeki adr, hayvan, silah gibi fazla eyalarn satlmasnn uygun olduu ve bununda deerine gre yaplmas gerektii hususunda Meclis-i Valann 19 Mays 1852 kararnda vurgulanmaktayd236. 1861 ylnda Tacirl
230 231

BOA. A. } MKT. MVL. 119/28. BOA. A. } MKT. UM. 235/25. 232 BOA. A. } MKT. UM. 235/25. 233 BOA. A. } MKT. UM. 261/26. 234 BOA. A. } MKT. 149/57. 235 BOA. A. } MKT. NZD. 39/92. 236 BOA. rade Meclisi Val. 1268.

46

airetinin babozukluundan dolay gerekli tedbirlerin alnmas gerekmekteydi. Mara havalisindeki yaylalara gelip gittikleri esnada rast gelen ekinleri hayvanlarna yedirmek, ahaliyi soymak, arlklarn yaylada brakarak Sivas, Bozok, Mara sancaklarnda kasaba ve kyleri basarak ahali ve neferatn canlarn yakmak gibi hareketleri adet edindiklerinden mevcut zaptiyeden baka kuvvetler de sevk edilmitir237. 3 Kasm 1863 tarihinde Mara sanca meclisinden sadarete gnderilen mazbatada Tacirl aireti hakknda ak bilgiler verilmekteydi. Bu airetin Elbistan ve Gksun havalisinde olan yaylaklarnda bulunduklar esnada blge halk yolcular ve muhacirlerin hayvanat ve mezruatn gasp ve telef etmi olduklarndan gereinin yaplmas amacyla airet mdrlne emirler verilmi, ayrca memur-u mahsusun mahiyetinde lzumu kadar asker ile bir aydan beri oralarda dolamakta olduu halde airetin gasp ve itlaf ettii emvali iade etmedii dile getirilmitir238. Frka-y Islahiyenin blgeye gelmesinden nce zlmesi gereken acil problemlerden biri Tacirl airetinin iskan sorunu olmutur. Bu anlamda 14 Mart 1864 tarihli Adana valisinin arzasndan, Tacirl airetinin Adanadan harice salverilmemesi iin gerekli askeri tedbirler alnd anlalmaktadr. Tacirl ve Cerid airetinin klaklarndan ayrlmamas svari mirlivas Hsn Paa kumandasnda Adanada bulunan bir tabur talia ve iki blk svari ve takm topu ve askeri ile Marataki talia taburu ilave olunmutur. Marataki bu talia taburunun bu havalide ve airetin gei gzargah olan Andrn ve Bulank taraflarnda ikamet olunmas, Adanadaki kuvvetlerin ise mnasip mevkiye hareket ettirilmesi halinde silah kullanmadan Tacirl ve dier airetlerin yerlerinden harekete mecalsiz kalaca belirtilmitir239. Ayn gnlerde gerek sadaret gerekse serasker ile Adana ve Mara idarecileri bu mesele zerinde hayli mesai sarf etmilerdir. 25 Mart 1864 tarihinde Sadaretten Maraa cevaben yazlan emirnamede airetin durumu ve askeri tedbirler alnmasna ilikin bilgi olsa da bu tedbirler hakknda malumat verilmemitir240. Buna gre airetin genelde ukurovada bulunduu ve 300400 kadar haneleri Lece241 nam mahalde klamakta olduklarndan ukurovada bulunanlar etrafa salverilmedii gibi, Lece de olan hanelerin kamamalar iin 4-5 blk asker, 300 kadar svari ve piyade bulundurulmas gerektii ve Andrn, Bulank
237 238

BOA. A. } MKT. UM. 515/53 BOA. . M. Mahsus 1256. 239 BOA. . M. Mahsus 1256. 240 BOA. . M. Mahsus 1256. 241 Bu yer hakknda kesin bir bilgiye sahip deiliz.

47

taraflarnda 500er svari ve piyade askerden mrekkep iki ayr kuvvetin klak mevsimi gelinceye kadar buralarda bulundurulmasnn lazm geldii ifade edilmekteydi242. 1864 yl balarnda askeri tedbirler sonucunda Tacirl ve Cerid airetlerinin yaylaya kmalar engellenmi, bunlardan bir ksm ukurovada iskan ve bir ksm henz gebe bulunduundan, adetleri olduu zere yaylaya karak eski kt davranlarna devam edeceklerinden gelecek senede bu ekilde tedbir alnr ise tamamnn iskan olunacaklar belirtilmiti243. Afar airetinin kard sorunlar ise; 3 Eyll 1861 tarihinde Adana vilayetine gnderilen tahrirde, Afar airetinin asayiinin salanmas iin 2 blk askerin grevlendirilmesi istenmekteydi244. Konyada iskan edilen Afar airetinin asayii bozan hareketleri karsnda Kayseriden 2 blk asker gnderilmesi karsnda, bunlarn Adanaya ve Nideye saldrabilecekleri dnldnden bu askerlerin Nideye gnderilmesinin uygun olduu Konya vilayetine gnderilen 11 Mart 1860 tarihli tezkireden anlalmaktadr245. Kayseri ve Adana Mutasarrflna gnderilen 30 Ekim 1861 tarihli tezkirede, Cebel-i Kozanda meskun Afar airetinden baz kimselerin Lek Krdi airetinin 15 hanesini basp bir ksmn yaraladklar, buna mukabil olmak zere Lek Krdi airetinden baz kiilerinde Afarlar zerine saldrd, len ve yaralananlarn olduu belirtildikten sonra, gerekli tedbirlerin alnmas ve airetlerin bir dzen altnda tutulabilmesi gerektii vurgulanmaktayd246. XIX. Yzyl da ukurova ve evresinde Trkmen airetleri ovann verimli fakat terkedilmi topraklarnda dolamakta ve devlet otoritesine kar her trl harekete cesaret etmekteydiler. Bu nedenle ovann tarma alarak blgenin ilenir hale getirilmesi iin airetlerin iskan edilmesi gerekmekteydi. Airetlerin yaylak ve klaklar arasnda g ederken yerli halka zararlarnn nne geilmesi iin Sadaretten Anadolu Ordusu Kumandanlna 13 Kasm 1909 tarihinde iletilmiti. Emir gereince airetlerin dzen altna alnabilmesi ve yerli halka zararlarnn nlenmesi iin mevcut asker saysnn arttrlmas, olaylarn meydana gelii halinde ise sert tedbirlerin alnmas sadaret yazsnda aka belirtilmitir. Olaylarn nlenmesine bir katk olmak
242 243

BOA. . M. Mahsus 1256. BOA. . M. Mahsus 1256. 244 BOA. A. } MKT. UM. 367/63. 245 BOA. A. } MKT. UM. 378/82. 246 BOA A. } MKT. UM. 502/60.

48

dncesiyle, Tacirl aireti bata olmak zere, dier baz airetlerin yaylalara kmasna baz seneler engel olunmas alnabilecek nlemler arasnda yer almaktayd247. Krm ve Kafkasyadan gelen ve Kayseri, Mara, Adana taraflarna yerletirilen muhacirler ile airetler arasnda huzursuzluklar eksik olmuyordu. 1860 ylnda ukurovada iskan edilen Nogay muhacirlerinden bir grubu Bozdoan airetinden sr satn alm, fakat bu hayvanlar Afarlar tarafndan alnm ve bu esnada bir Nogay muhaciri de Afarlar tarafndan ldrlmtr248. Bu anlamazlklarda grevlendirilen naibin yetkili olduu Ekim-Kasm 1858 tarihli tezkireyle belirtilmekteydi249. Adana vilayetine bal Tarsus kazasyla, skenderundaki baz muhacirlerin iskan edilmediklerinden ve yevmiyeleri verilmediinden hkmet konaklarna saldrarak kargaalk kardklar Adana Fevkalade Kumandanlnn beyanndan anlalmaktadr. Sorunun giderilmesi istei 20 Mart 1901 tarihli Dahiliye Vekaleti tezkiresiyle sadarete bildirilmitir250. Ayrca Adanada eitli yerlere iskan edilen muhacirlere kar yerli halkn saldrda bulunduu ve arada atmalarn yaand 25 Ocak 1906 tarihli 20. Kolordunun yazsndan anlalmaktadr251.

247 248

BOA. A. } MKT. 324/4. BOA. A. } MKT. MVL. 119/28. 249 BOA. A. } MKT. UM. 571/57. 250 BOA. rade Hususi 1318-Za 29. 251 BOA. DH. EUM. AY. 1338 RA 25.

49

SONU Adana tarih boyunca eitli medeniyetlerin gei noktasnda bulunduundan nemli bir yere sahiptir. Osmanl Devletinde de bu nemini korumasndan dolay youn g alan blgeler arasnda yer almtr. almamzda XIX. yzyln ikinci yars Adana vilayetinin demografik yaps ve iskan siyaseti konusunda somut bilgilere ulalmr. Birinci blmde; XIX. yzyln ikinci yarsndan XX. yzyln balarna kadar Adanann mlki taksimat birinci elden kaynak olan devlet salnameleri ile incelenmeye ellmtr. Vilayet nizamnamelerinin yaynlanmasnn idari taksimata etkisi zerinde durulmutur. kinci blmde; almamzn dnemlerini kapsayan tarihler arasnda Adanann demografik yaps zerinde durulmutur. Demografik yapsnn ekillenmesinde yerli nfus ile birlikte Kafkasya, Krm ve Balkanlardan youn g hareketlerinin blgede ar nfus artna sebep olduu ve yzyl sonlarna doru gmenlere yer tedarik etmede skntlar yaand aka grlmektedir. nc blmde; Adanaya iskan edilen airetler ve muhacirler hakknda bilgi verilmitir. skan srasnda ya da yerlemeden sonra devlet ile iskan edilenler arasnda bir ok sorun yaanmtr. Bu sorunlara ve devletin getirdii zm yollarna deinilmitir. Mali skntlarn gittike artmas ve gmenlerin kalabalk gruplar halinde gelmeleri bunlarn iskan edilmelerini ve ihtiyalarnn karlanmasn zorlatrmtr. Gmenlerin kendi hemehrilerinin yanlarnda iskan edilmeleri istei, memnuniyetsizlik ve kargaalklara neden olmutur. ae ve barnma konusunda da zorluklar yaanmtr. Elverisiz hava koullar devletin yaptraca evlerin teslim zamannda geciktirmitir. Muhacirlerle yerli halk arasnda toprak taksimi konusunda ska anlamazlklarn yaand belgelerle yansmtr. Yerli halk toprak datmnda kendilerine daha fazla verilmesi gerektii ve bazende kendi arazilerinin verildii konusunda ikayeti olmulardr. Bu durum iki taraf arasnda istenmeyen huzursuzluklara yol amtr. Airetlerinde yerleik dzene geirilmesi konularnda yerli halk ve devletle anlamazlklar ierisine girmilerdir. Yerli halkn arazi ve meralarna tecavzleri vesikalarda ska grlmektedir. Devletin kendilerine tahsis ettii arazileri beenmeyip, ayrlarak babozuk duruma dmeleri, blgedeki asayii bozan nemli noktalar arasnda yer almaktadr.

Mali skntlar ve yerel ynetimin etkili nlemler alamamas, ele aldmz dzen ierisinde var olan sorunlarn zmn salayamamtr. Devletin sona eriine kadar bu sorunlar daha da artarak devam etmitir.

51

BBLYOGRAFYA 1. ARV BELGELER Babakanlk Osmanl Arivi 1- radeler. a- rade Dahiliye. b- rade Meclisi Val. c- rade Meclis-i Mahsus. d- rade Hususi. 2- Yldz Tasnifi. 3- Cevdet Tasnifi Dahiliye. 4- Sadaret Tasnifi. a- Sadaret Mektub-i Umumi A. MKT. UM. b- Sadaret Mektubi Mhime A. MKT. MHM. c- Sadaret Mektubi Meclis-i Val A. MKT. MVL. 2.KAYNAK ESERLER. Ahmet Cevdet Paa. (1991). Tezakir, Haz. Cavid Baysun. Ankara. Ahmet Cevdet Paa. (1980). Maruzat, Haz. Yusuf Halaolu. stanbul. Ahmet Refik. (1930). Anadoluda Trk Airetleri, Trkiyat Enstits, stanbul. BAYKARA, Tuncer. (1988). Anadolunun Tarihi Corafyasna Giri I. Anadolunun dari Taksimat. Ankara. BUZPINAR, Burcu. (2006). ukurova Trkmen Airetleri. Baslmam Ykseklisans Tezi, Nide niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Nide. ADIRCI, Musa. (1991). Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yaplar. Ankara. ENER, Kasm. (1964). Tarih Boyunca Adana Ovasna Bir Bak. Adana. ERZ, Mehmet. (1991). Yrkler. Trk Dnyas Aratrmalar Vakf Yay. stanbul. GKBEL, Ahmet. (1998). Anadolu Varsaklarnda nan ve Adetler. Ankara. GRAN, Tevfik. (1897). Osmanl Devletinin lk statistik Yll. stanbul. HALAOLU, Yusuf. (1987). XVIII. Yzylda Osmanl mparatorluunun skan Siyaseti ve Airetlerin Yerletirilmesi. TTK. Yay. Ankara. HAMMER, Joseph. (1986). Osmanl Devleti Tarihi. Tasvir Yay. stanbul. KAFESOLU, brahim. ( 1995). Trk Milli Kltr. stanbul. KARAL, E. Ziya. (1943). Osmanl mparatorluunda lk Nfus Saym 1831, Devlet statistikleri Enstits. Ankara. KARPAT, Kemal. H.(2003). Osmanl Nfusu (1830-1914) Demografik Ve Sosyal zellikleri, stanbul.

KILI, Orhan. (1997). 18.Yzyln lk Yarsnda Osmanl Devletinin dari Taksimat- Eyalet ve Sancak Tevcihat. Elaz. KOZANOLU, A. Mnir. (1983). Kozanoullar. stanbul. KURT, Ylmaz. (2004). ukurova Tarihinin Kaynaklar I: 1525 Tarihli Adana Sanca Mufasal Tahrir Defteri. TTK. Yay. Ankara. KURT, Ylmaz. (2005). ukurova Tarihinin Kaynaklar II: 1547 Tarihli Adana Sanca Mufasal Tahrir Defteri. TTK. Yay. Ankara. KURT, Ylmaz. (2005). ukurova Tarihinin Kaynaklar III: 1572 Tarihli Adana Sanca Mufasal Tahrir Defteri. TTK. Yay. Ankara. MENEMENCOLU, Ahmet. (1997). Menemencioullar Tarihi, Yay. Haz. Ylmaz Kurt. Ankara. MURSALOLU, emseddin. (1984). Byk Reyhanl Trkmen Aireti. zmir. ORHONLU, Cengiz. (1987). Osmanl mparatorluunda Airetlerin skan Teebbs. Eren Yay. stanbul. ORTAYLI, lber. (2000). Tanzimat Devrinde Osmanl Mahalli dareleri (18401880). TTK. Yay. Ankara. Salname-yi Devlet-i Aliye-yi Osmaniye. (1268). stanbul. Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1269). stanbul. Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1270). stanbul. Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1271). stanbul. Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1272). stanbul. Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1273). stanbul. Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1274). stanbul. Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1275). stanbul. Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1276). stanbul. Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1277). stanbul. Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1278). stanbul. Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1279). stanbul. Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1280). stanbul. Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1281). stanbul. Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye.(1282). stanbul. Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1283). stanbul. Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1284). stanbul. 53

Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1285). stanbul. Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye.(1286). stanbul. Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1287). stanbul. Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1288). stanbul. Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1289). stanbul. Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1290). stanbul. Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1291). stanbul. Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1292). stanbul. Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1293). stanbul. Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1294). stanbul. Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1295). stanbul. Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1296). stanbul. Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1297). stanbul. Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1298). stanbul. Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1299). stanbul. Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1300). stanbul. Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1301). stanbul. Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1302). stanbul. Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1303). stanbul. Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1304). stanbul. Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1305). stanbul. Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1306). stanbul. Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1307). stanbul. Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1308). stanbul. Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1309). stanbul. Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1310). stanbul. Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1311). stanbul. Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1312). stanbul. Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1313). stanbul. Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1314). stanbul. Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1315). stanbul. Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1316). stanbul. Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1317). stanbul. 54

Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1318). stanbul. Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1319). stanbul. Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1320). stanbul. Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1321). stanbul. Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1322). stanbul. Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1323). stanbul. Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1324). stanbul. Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1325). stanbul. Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1326). stanbul. Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1327). stanbul. Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1328). stanbul. Salname-yi Vilayet-i Adana. (1287). Adana. Salname-yi Vilayet-i Adana. (1309). Adana. Salname-yi Vilayet-i Adana. (1319). Adana. SAKN, Orhan. (2006). Anadoluda Trkmenler ve Yrkler. Doan Toplumsal Dnm Yay. stanbul. SAM, emseddin. (1316). Kamusl-Alam, stanbul. SAYDAM, Abdullah. (1997). Krm ve Kafkas Gleri. TTK. Yay. Ankara. SMER, Faruk. (1980). Ouzlar (Trkmenler) , Tarihleri- Boy TekilatDestanlar. Ankara. UZUNARILI, . Hakk. (1995). Osmanl Tarihi I-IV. TTK. Yay. Ankara. YURTSEVER, Cezmi. (1983). Ermeni Terr Merkezi Kilikya Kilisesi. stanbul. ZLLOLU, Mehmet. (1996). Evliya elebi Seyahatnamesi, dal Yay. stanbul. TALAYHAN, A. Mehmet. (2001). 19. Yzyl Sonras ve 20. Yzyl Balarnda Osmanl Devleti dari Taksimat. Baslmam Yksek Lisans Tezi, Nide niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Nide. TEXIER, Charles. (2002). Kk Asya, Corafyas, Tarihi ve Arkeolojisi I-III. , Suat Ali. (ev.) , Sadeletiren Musa Yldz. TRKAY, Cevdet. (1979). Babakanlk Ariv Belgelerine Gre Osmanl mparatorluunda Oymak, Airet ve Cemaatler, stanbul. Yurt Ansiklopedisi. (1981). Adana , c. I, stanbul. Adana l Yll. (1967). Adana Valilii.

55

3. MAKALELER. AKBAL, Fazla.(1951). 1831 Tarihinde Osmanl mparatorluunda dari Taksimat ve Nfus Belleten XV/60. s. 617-628. AKDA, Mustafa. (1974). Osmanl Tarihinde ynlk Dzeni Devri (1730-1839). TAD. 19-23. s. 51-61. BLGL, A.Sinan. (1999). Osmanlya Kar Bir Trkmen Boyu Tarsus Varsaklar Osmanl, c.4 Ed. Gler Eren. Ankara s. 175-176. ABUK, Vahit. (1976). Frka-i Islahiye, skenderun Payas TKD. XIV/161. s. 35-42. DARKOT, Besim. (1997). Adana A. I. MEB. Yay. s. 127-129. DUMONT, Poul. (1981). 1865 Tarihinde Gney-Dou Anadolunun Islah Yediyldz, Bahaeddin. (ev.) TED. X-XI. stanbul, s. 369-394. ERDEM, Sargon. (1988). Adana TDA. c.I. stanbul. s. 348-349. HALAOLU, Yusuf. (1973). Frka-i Islahiye ve Yapm Olduu skan TD. 27. s. 1-20. HALAOLU, Yusuf. (2000). Adana Tarihesi Efsaneden Tarihe, Tarihten Bugne Adana. Haz. Erman Artun- M. Sabri Kaz. Yap Kredi Yay. stanbul. s. 10-17. KAFESOLU brahim. (1967). Seluklular A. c. X. s. 381. KARA, Hamdi. (1989) Cumhuriyete Kadar ukurova Nfusu Corafya Aratrmalar Dergisi, I/1 s.115-121. KPRL. M. Fuat. (1979). Avarlar A. II. s. 28-38. KURT, Ylmaz. (2000). Menemencioullar Tarihi ve ukurovada Airetler Yap Kredi Yaynlar. stanbul. s. 357-365. KURT, Ylmaz. (1990). 1572 Tarihli Adana Mufasal Tahrir Defterlerine Gre Adanann Sosyo-Ekonomik Tarihi zerine Belleten LIX/209. s. 5-17. KURT, Ylmaz. (2001). Menemencioullar le lgili Ariv Belgeleri I. , Belgeler XXI/25. s.85-151. ONAR, Mustafa. (2000). Kozanoullar Yap Kredi Yay. stanbul. s. 367-375. ZKAYA, Ycel. (1978). XVII. Yzyln lk Yarsnda Anadoluda Yerli Ailelerin Ayanlklar Ele Geirileri ve Byk Hanedanlklarn Ortaya k Belleten XLII/168. s. 667-723. SAYDAM, Abdullah. (1991). 19. Yzylda Adanann Sosyo-Ekonomik Yaps Hakknda Bir Rapor , BTTD 71. s. 27-33. SMER, Faruk. (1963). ukur-Ova Tarihine Dair Aratrmalar TAD. I/1. s. 1-113. 56

SMER, Faruk. (1987). XIX. Yzylda ukurovada tima-i Hayat TDAD. 48. s. 912. SMER, Faruk. (1987). Ceridler TDAD. 24. s. 3-9. SOYSAL, Mustafa. (1988). Onaltnc Yzylda Adana linin Mufasal Defterine Gre Sosyal ve Ekonomik Yaps zerinde Bir Aratrma Belleten LIII/202. s. 170180. AHN, lhan. (1999). Gebeler Osmanl c. 4 Eren Gler. (Ed.) Yeni Trkiye Yay. Ankara s. 136-142. AKROLU, Mahmut. (1992). ukurova Tarihinden Sayfalar I. Payas Ayan Kkalioullar TAD. XL/26. s. 103-139. TURAN, Osman. (1977). Keyhsrev II. A. c. VI. s. 627-628. TURAN, Osman. (1977). Klarslan II. A. c. VI. s.696. TURAN, Osman. (1979). Sleyman ah I. A. c. XI. s.201-209. TURAN, Osman. (1979). Sleyman ah II. A. c. XI. s.219-231. 4. MRACAT ESERLER Osmanl Tarihi Deyimleri ve Terimleri Szl, M.Zeki PAKALIN, stanbul 1993. Osmanl Yer Adlar Szl, Nuri Akbayar, stanbul 2001. Osmanlca-Trke Lgat, Ferit Deviliolu, Ankara 1997. Kms- Trk, emseddin Smi, stanbul 2006. mla Klavuzu, Ankara 2000. Yer simleri Klavuzu, BOA. Yay. , stanbul 1991.

57