K TOPYADA KT DAR PRAT KLER OLKAN SENEMO LU

ki topyada 1 ki topyada iktidar analizi

indekiler
Giri ............................................................................................................................... 3 topyalar m z Tan yal m .............................................................................................. 3 Kuramsal A dan Bak nca topyalar m zdaki iktidar Pratikleri ...................................... 8 Sonsz ......................................................................................................................... 17 Kaynaka ..................................................................................................................... 19

Giri
Julian Symonsa yazd bir mektupta, Yeni kitab m, roman biiminde bir topya bir uyar diyordu, George Orwell. Her eyin tmyle devletin denetiminde oldu u; bellekten yoksun b rak lm , her trl muhalefetin yok edildi i bir toplum tehlikesine kar
1

niteli indeydi Orwellin 1984. smi Shakespearein F rt na isimli eserinden, perde V, sahne I'deki Miranda'n n konu mas ndan al nm
2

olan Aldous Huxleyin Cesur Yeni

Dnyas yla birlikte Bin Dokuz Yz Seksen Drt en genel anlam yla bir topyad r. Ama bu yap tlar kar topyac birer roman olarak nitelendirmek do ru olacakt r. Di er birok topya (Platonun Devleti, Thomas Moreun topyas gibi) ekonomik, felsefi veya dinsel a dan kusursuz bir dzen betimlemektedirler. Oysa Bin Dokuz Yz Seksen Drt ile Cesur Yeni Dnya, topyalarda sunulan gzel d lerin aksine karabasand rlar. Bu iki karabasanda kurgulanan iktidarlar nas l bir iktidard rlar, imkanlar nelerdir? ktidar-modernite, iktidar-beden ve iktidar-birey tart malar iinden bak l nca bu iki karabasan nas l grlmektedir? Ne s radan n ula abilece i ne de ola anstde bulunsa bile istenir olan, bir kendi kendine yeterlilik idealini tarif eden bu karabasanlar n izdi i zerk, mutlak, de i mez aktr olarak iktidar resmi bize neyi sergilemektedir? Ba ta Foucault olmak zere birka d nrden yararlanarak sorular m za yan t arayaca z. Yaz m z boyunca e itli resimlerden destek al nacakt r. (Resimler Stuart Mcmillenin Amusing Ourselves to Death isimli al mas n n Trkele tirilmi halidir.)

topyalar m z Tan yal m

1948, spanya Sava s ras ndaki uygulamalar n grd Stalin totalitarizminden tiksinen George Orwellin, yazd att y l n 4 ile 8inin yerlerini de i tirerek 1984 ba l n ve 1949da yay nlanacak roman na son noktay koydu u y ld r. Byk Birader Sizi

zliyor! Zamyatin3, Taylor taraf ndan esinlenmi ya am organizasyonu modelini ele tirerek parti ile alay etmi ti. Huxley de Ford yanl s organizasyonla dalga geer Cesur Yeni Dnyada. XX. Yzy l n kar bakanl topyalar lemesinin son yazar olan Orwellda i babalar ndan hibir iz yoktur. Parti bizzat kendisi kar s nda plak ve tektir. Hakikat , d nce polisi, tele ekranlar n srekli taramas alt ndaki bir topluma yeni dili

G. Orwell, Bin Dokuzyz Seksen Drt, ev. Celal ster, stanbul:Can Yay nlar , 2011 Aldous Huxley, Cesur Yeni Dnya, ev. mit Tosun, stanbul: thaki, May s 2011 3 Yevgeni vanovi Zamyatin (1884 - 1937), Rus yazar. Orwell ve Huxley gibi, "Biz" (Rusa: roman yla distopya kurmu tur.
2

) isimli

(yeni sylem veya yeni dil Okyanusyan n -Orwellin roman n n geti i lke- resmi dilidir) empoze ederler. Onun kelime haznesi yle bir ekilde olu turulmu tur ki partinin her yesi mitralyz mermileri gibi otomatik bir ekilde do ru d nceler yaymaya muktedirdir. Seim ne kadar azsa d nce e ilimi de o kadar azd r. Anlam do ru yolda olmayan szckleri ortadan kald rma iste inin d nda, kelime haznesinin k s rla mas kendi ba na bir ama olarak ele al nm t ve kullan lmayan hibir szck var olmayacakt . Yenisylemin amac sad k izleyicilerin dnya gr ve d nsel al kanl klar na uygun d ecek bir anlat m ortam sa lamak de il ayn zamanda btn teki d nce biimlerini olanaks z k lmakta. Yenisylem tmden benimsendi inde ve eski sylem, tmden unutuldu u zaman her trl sapk n d ncenin olanaks zla mas amalan yordu nk insanlar szcklerle d nyorlard . Yenisylemde szckler, istenmeyen szckler ay klanarak yada bu tr szcklerin sapk n anlamlar ve her trl ikincil anlam n elden geldi ince ar nd rarak yap lm t . rnek vermek gerekirse zgr szc Yenisylemden kar lm de ildi ama ancak soka a kmakta zgrsn ya da ormanda zgrce gezebilirsin gibi deyi lerde kullan labiliyordu. Eskiden oldu u gibi siyasal zgrlk ya da d nsel zgrlk anlam nda kullan lam yordu. nk siyasal ve d nsel zgrlk birer kavram olarak bile kay plara kar m dolay s yla da adland r lmas na gerek kalmam t . Yeni dil, d nce alan n yaymaya de il eksiltmeye ynelmi ti ve szcklerin azalmas dolayl olarak bu amaca ula maya yard m ediyordu. Bylece say s z szck yok oldu: onur, adalet, ahlakl l k, bilim, din 4 Zaten st rtl kelimeler onlar da kapsamaktayd . Bylece zgrlk ve e itlik kavramlar d nsua (Eskisylemdeki anlam d nce suu) dahil edildi. Szcklerin byke bir k sm rtmeceye dn t: Sevin kamplar (zorunlu al ma kamp ) ya da Barbak (bar yani sava bakanl ). K saltmalar o ald ve szc n anlam kendisine ba lanan yan anlamlardan ar nd r larak ustaca de i tirildi. tek dil olarak yeni sylemi renerek yeti mi biri, e it szc nn bir zamanlar siyasal bak mdan e it gibi ikincil bir anlam oldu unu ya da zgr szc n bir zamanlar d nsel bak mdan zgr anlam na da geldi ini art k bilmeyecekti; t pk satran nedir bilmeyen birinin vezir ve kale szcklerine yak t r lan ikincil anlamlar n ay rt nda olmamas gibi. Birok su ve hatay i lemeye olanak bulamayacakt nk o su ve hatalar n bir ad olmad ndan onlar d nmek bile mmkn olmayacakt . Zamanla yeni sylemin belirleyici zelliklerinin daha da belirginle ece ini szcklerin giderek daha da azalaca n anlamlar n n her geen gn biraz daha daralaca n ve onlar uygunsuz biimde
4

G. Orwell, Bin Dokuz Yz Seksen Drt, ev. Celal ster, stanbul:Can Yay nlar , 2011, s. 336

kullanma olana n n gittike azalaca n kestirmek zor olmasa gerek5 Ama konu may zellikle ideolojik bak mdan yans z olmayan konu may elden geldi ince bilinten ba ms z k lmakt .6

Zamyetinin distopyas Biz bir tr yarat r, 1923de Aldous Huxley onun kurallar n takip eder ve yneticilerin Cesur Yeni Dnyas n kt bir ekilde taklit ederek Voltairein yle dedirtti i Candidei aptall ktan kurtar r: Her ey olas en iyi dnya iin. Huxleyin topyas n n giri sayfas nda yer alan bu zdeyi kitab n Frans zca bask s n n Le Meilleur des Mondes ba l yla yay nlanmas na yol aar. Art k gnah keisi Taylor de il Henry Forddur. Fordizmin yarat c s yla dalga geer. Sentetik mzi i, kokan filmleri, televizyonu ve her e it sesli kay t cihaz n tan yan bir dnyada hareket eder bu roman. Roman gl ba lar ve ba lang sanki bu seri retim dnyalar n n en iyisini anlatmak ister. Byk harflerle Londra Kuluka ve artland rma Merkezi bir levha stnde dnyasal devletin slogan topluluk, kimlik, istikrar yazar. FS(Forddan Sonra) 632 y l nday z orada dllenme salonlar nda en yetenekli olan Alfalardan, renme kapasiteleri en d k olan Epsilonlara kadar zekalar na gre s n fland r lm , insan klonlanmas na dayanan retim sistemi faaliyet halindedir. Bokanovsky ad verilen -tomurcuklan p o alarak blnen- bir yntemle toplumsal istikrar n en nemli aralar ndan biri olan kitle retim prensibinin biyolojiye uygulanmas problemi zerlr. 96 ikiz ift ayn ekilde 96 benzer makineyi al t rabilir. Normal tip Gamalar de i mez Deltalar tek tip Epsilonlar
5 6

Orwell, 348 Orwell, 345

i eleme odas ndan pek ok ki ili in u veya bu nicelikte seimini yapt donanm

her ey

kaydedilir ve fi lenir. Elektronik sars nt lar sayesinde bir elektrikli kumanda tablosuyla neo-pavlovcu artland rma salonlar nda alt ayl k delta bebekler, de i mez refleksler -rne in kitaplardan ve ieklerden igdsel bir nefret gibi- edinirler. Kolonile ilir lkeye en iyi biimde uyan kategoriye gre yeniden kolonile ilir ve bu, bu ekilde devam eder.

Aldous Huxley'nin Cesur Yeni Dnya roman n n giri blmnde betimlenen Dnya Devleti'nin, standartla t r lm iki milyar yurtta sadece on bin soyad n payla maktad r ve bunlar da dnyaya do arak gelmemi lerdir. nceden belirlenmi rollere ve ihtiyaca gre "kuluka"dan kar lm , edilgen itaatin, maddi tketimin ve cinsel hazz n erdemleri zerine vurmaktad r. artland r lm olan bu bireyler, devletin cretsiz olarak da tt soma 7lar ve yine devlet kontrolndeki baz sakinle tirici haplarla sefahat aleminin dibine Elbette i zaman "i ", a k zaman da "a k"t r. Bu yzden Dnya Devleti'nde hayat n her a amas toplumsal yarar gzetilerek dzenlenmi , hatta cesetlerden bile kullan l fosfor kaynaklar olarak yararlan lmaktad r. Ya lanma neredeyse yoktur;

7 Soma; Romanda bir e it uyu turu, haz verici ya da ayn zamanda- sakinle tirici bir ila oldu u anla lmaktad r. Bu ilac ien bireyler daha sakin ve yat m oluyorlar.

lm ise s radan bir olgudur. Tm insani de erlerden ve duygulardan ar nm toplumun tek bir amac vard r, devleti iin yararl bireyler olmak.

olan bu

On ynetim blgesine ayr lm

olan Dnya Devleti'nin, Londra merkezli Bat

Avrupa blgesinin denetisi Mustafa Mond, hemen alt ndaki bir Alfa-Art entelektel kast yla fabrika benzeri bir firman n ba n ekmektedir. Bu entelektel grubun daha da alt ndaysa, yine yeteneklerine gre hiyerar ik olarak dzenlenmi kastlar, hepsinin en alt nda da ayak i leri iin dllenmi Epsilon-Eksi Yar Moronlar Entelektel grup iinde, Mustafa Mond'un iki gzdesi olan Bernard Marx ve Helmholtz Watson ise toplumun hkim de erlerine ters d en baz e ilimler iindedir. Yaln z kalmaktan ho lanan ve rastgele cinsellikten sak nan, sapk n hazlardan tiksinen bu iki entelektelin yazg s , tabii ki ka n lmaz olarak, Alfa-Art uyumsuzlar iin bir s nak grevi gren adalardan birine srlmektir. Ancak olaylar bu a amaya gelmeden nce Bernard Marx, bir gn New Mekxico'daki Ayr blge'yi ziyareti s ras nda, John isimli bir vah iye rastlar ve onu Londra'ya getirir. te yandan, Dnya Devleti'nin s n rlar d nda ya amalar na izin verilenler, salg n hastal klar ve al kla bo u makta, erken ya lanmakta ve o unlukla zamans z lmektedir. Fordgil cehennemden elektrikli tellerle ayr lm elveri siz iklim ko ullar alt nda, do al kaynaklar n yetersiz olmas nedeniyle uygarla t r lmaya de meyecek alanlarda, vah i bir ya am srmekte; hl evlenip, sevi ip, normal yollardan remekte olan bu insanlar, asl nda uygar dnyan n da yz karas d r Elbette ki Fordgil erdemlerle ku at lm , somalarla beyni uyu turulmu Dnya Devleti'nin vatanda lar na gre. Uygar dnyaya ilk ad m n atan John, grdkleri kar s nda ilk nce

byk bir co kuya kap l r, Londra evresinden de byk bir ilgi grr Ancak sonras tam bir hayal k r kl d r.

Kuramsal A dan Bak nca topyalardaki iktidar Pratikleri

Foucaultun tespitine gre, 18. yzy lla birlikte gittike yayg nla an ak l hastanesi, hapishane, ordu, okul, fabrika gibi kurumsal yap larda etkili, bireylerin bedenlerini ve eylemlerini merkeze alan disiplinci iktidard r. Foucault, Hapishanenin Do u u adl eserinde modern iktidar(lar) sisteminin tarihini yazar. Bu kitapta 18. yzy lla birlikte, iktidar n bask c ve iddete dayal i leyi inin Bat toplumlar nda gittike azald n, iktidar n bask c olmaktan ziyade disipline edici, dzenleyici ve normalle tirici biimde i ledi ini ortaya koyar. Foucaulta gre disiplinci iktidar i leyi prensipleri a s ndan 18. yzy la kadarki egemen iktidardan tamam yla farkl la m t r. Egemen iktidar, etkinli ini i leyi ini- grnr olmakla kazan rken, disiplinci -modern- iktidar grnmezlikle al r. Egemen iktidar, bedenlere ac vererek insanlar cezaland r rken, disiplinci iktidar ruhlar ve zihinleri- terbiye ederek bedenleri rasyonel bir biimde kullanarak onlar retici -ve i levsel- bir hale getirir. Foucaulta gre disiplinci iktidar Zihnin iktidar iin hayat yzeyi olmas ; fikirlerin denetimi yoluyla bedenlerin tabi k l nmas d r. 8 Disiplinci iktidar ile birlikte ruhun bedenin hapishanesi oldu unu, disiplinci iktidar n zihinleri kontrol alt na alarak bedenleri kontrol etti ini, bedenleri i levsel bir ekilde kulland n vurgular. Egemen iktidar n amac , kendisine ynelen tehditleri ortadan kald rmak iken; disiplinci iktidar tehditleri nceden saptay p onlar dn trmeye ve slah etme yoluyla sistemle btnle tirmeye al maktad r. Gerek Orwellin, Gerek Huxleyin Distopyalar tamda bedeni e iterek, zihni kontrol alt na almakta, zihni kontrol alt na ald ktan sonrada bedeni yeniden retmektedir. Orwell daki iktidar daha ok egemen iktidard r. Her yerde izlenir gzetlenirsiniz, bylece bedeniniz kontrol alt na al n r. Bu bedeni kontrol alt na alma sadece bedeni kontrol alt na alma de ildir, nk srekli gzetlendi iniz tele ekranlarda yznze d en bir ifade duygular n z ele verdi i iin, duygular n z da kontrol etmeniz gerekmektedir, dolay s yla bedenle birlikte ve ayn zamanda duygular n z n da yeniden retimini sa lamaktad r. yle bir hale gelmi tirki Foucaultun bahsetti i ac vererek kontrol alt na almak art k, ac dan korktu u iin bireyin kontrol alt na girmesine yol am t r. Huxley de ise iktidar disiplinci iktidard r. Daha alt ayl kken bedenleri terbiye

M. Foucault, Hapishanenin Do u u, ev. :M. Ali K l bay, Ankara: mge Yay nlar , 2006, s.156

edilir. Bir tr Neo-Pavlovcu artland rmayla insanlar n zihinleri daha ocukluktan kontrol alt na al n r.

Foucaultya gre disiplinci -modern iktidar-, byk bir hapishane yarat r. Ona gre dnya, yneticileri psikologlar ve halk da hastalar olan byk bir t marhanedir. Geen her gnle birlikte, kriminologlar, psikiyatrlar ve insan n zihinsel davran n inceleyen herkesin oynad etmekten anlad rol bymektedir. Bu nedenle siyasi iktidar yeni bir i lev kendi iste i edinmek zeredir. Bu i lev de tedavi ediliciliktir 9 Modern iktidar, tedavi eder. Tedavi m z, insanlar n zihinlerini kontrol ederek onlar do rultusunda olu turmak ve ya atmakt r. Modern iktidar, bireyi kategorize ederek, bireyselli iyle belirleyerek, kimli ine ba layarak, ona hem kendisinin hem de ba kalar n n onda tan mak zorunda oldu u bir hakikat yasas dayatarak do rudan gndelik ya ama mdahale eder. Bu, bireyleri zne yapan bir iktidar biimidir. znenin, znelli ini kuran var eden bir iktidar. Bu anlamda iktidar, Lacanc psikiyatrinin ayna evresi dedi i znelli in kurulum srecinin bir yeni ayna evresidir. zne szc nn iki anlam vard r: Denetim ve ba ml l k yoluyla ba kas na tabi olan zne ile vicdan ya da zbilgi yoluyla kendi kimli ine ba lanm olan zne (italikler bana ait). 10 Szc n her iki anlam da boyun e diren ve tabi k lan bir iktidar biimini nitelemektedir. Orwellin Okyanusyas n n Ba kald rma e ilimli vatanda Winston Smith, Byk biraderden nefret eti i iin gz-etim- alt na al n r ve oradan bu hastal kl fikrinden s yr larak hatta bu
9 M. Foucault, Byk Kapat lma Seme Yaz lar 3, ev.: I. Ergden ve F. Keskin), stanbul: Ayr nt Yay nlar , 2005, s.131 10 M. Foucault, zne ve ktidar, ev.: I. Ergden ve Osman Ak nhay, stanbul: Ayr nt Yay nlar , 2000, s.64

duygusundan kurtularak ve hatta daha nceden byk biradere byle bir duygu besledi ini bile unutarak, tedavi edilip ayr l r. Huxleyci kurguyu biraz daha ileri gtrrsek asl nda gittike iktidar iinde, hat rlamay reddetmedi imiz gibi, hat rlamay tamamen yarars z buluyor da de iliz. Onun yerine hat rlamaya uygun varl klar olmaktan kar l yoruz.

...iktidar ili kilerini ve gene bunlar n o ul etkilerini harekete geiren karma k, ola anst ko ullar (toplumsal, ekonomik, demografik) sz konusudur. Geleneksel felsefi ve siyasal analizin geleneksel iktidar alan olarak grd eyin d nda da retilen o ul etkiler: Ya am zerinde, bilme alanlar zerinde, dil zerinde, beden zerinde.
11

Foucaultnun iktidar ili kileri zerine olan gr lerinde iktidara ili kin hem en iyi bilinen, hem de en ok tart lan d ncesi, bilgi ve iktidar n hep bir arada oldu u d ncesidir. Ona gre modern iktidar toplumsal hayata nfuz edebilmek iin ve ya am kontrol edebilmek iin bilgiye, zellikle insan bilimlerine, ihtiya duymaktad r; ayn bilgilerin de toplumsal hayattaki varl yan nda bir de gemi e kar ekilde beraberinde iktidar ili kilerini olu turur. Yeni

Cesur Dnyada, Dnya denetilerinden birisi, gelen mdrlerden birisine, bunlar n bir kampanya ba lat ld ; mzeler kapat ld , tarihi an tlar tm kitaplar yasakland 12 havaya uuruldu ve F.S. 150 y l ndan nce yay nlanm

11 12

J. Revel, M. Foucault, Gncelli in Bir Ontolojisi, ev.:K. Atakay, stanbul: Otonom, 2006, s.s. 128-129 A. Huxley, Cesur Yeni Dnya, ev. mit Tosun, stanbul: thaki, May s 2011, s.81

10

demektedir. Bylece iktidar Bireyin srekli bir haf za sa lamas n n nne gemektedir. Btn kurgu kendi gereklikleri zerinedir.

Ayd nlanma felsefesinin, do ru bilgiyi iktidar ili kilerinden ba ms z, nesnel bir ereveye yerle tirmesine kar n Foucault bilgiyi, hem iktidarla ayakta duran sylemlere gereksinimi nedeniyle; hem de bilginin kullan m n n stratejik olmas nedeniyle bir iktidar olgusu olarak ele al r.13

13

C. Deveci, Foucault nun ktidar Kavramsalla t r lmas nda Siyasal Boyutun Ayr t r lmazl Dergisi ( .), Ankara: Do u Bat Yay nlar , 1999, Say :9. s.30

, Do u Bat

11

Orwellin Bin Dokuz Yz Seksen Drdnde Okyanusya tarihinden ba ka hi bir ey yoktur. Btn tarih silinmi btn icatlar Partiye mal edilmi ve tek do ru tele ekranlardan anlat ld gibidir. Bir Okyanusya devletinin yurtta na verilen ve istenen, tekileri ahlak yneltilmi barbarca sald r lar olarak lanetlemesidir. Bir toplum, bir niter bir gvde de ildir; bir toplum, ve sa duyuya

iktidar n, sadece tek bir iktidar n uyguland

gerekte, farkl ama yine de spesifiklerini muhafaza eden iktidarlar n yan yana gelmesi, ili kisi, koordinasyonu ve hiyerar isidir Toplum, farkl iktidarlardan bir tak madad r.14

Orwellin Roman nda, bilgi iktidar taraf ndan retilmekle birlikte, iktidar n retti i kavramlar n d nda bir szckle konu mak mmknde de ildir. Huxleyde de hem bilgi hem de duygular n kontrol sz konusudur. Hatta o kadar bunun bilincindedir ki Propaganda Brolar ve Duygu Mhendisli i niversitesi bile vard r.

14

Foucault, M.. zne ve ktidar, (ev.: I. Ergden ve Osman Ak nhay), stanbul: Ayr nt Yay nlar , 2005, s.145

12

ktidar, Beden ve topyalar Beden; politik, sosyal, kltrel ve ekonomik yap lar ve ili kiler ierisinde anahtar bir kavram olarak kar m za kmaktad r. Bu a dan beden, srekli mcadelelere sahne olan, bir kontrol ve direnme oda dzenlenmesi ve bedenin
17

konumunda yer almaktad r.15 Modern bilgi ve iktidar, ynetsel yordamlar yoluyla retilmesi zerinde

ya am konusu etraf nda abalay p durmaktad r. Bundan dolay , as l vurgu bedenin ekillenmektedir 16 Modern dnemde beden, iktidar ili kilerinin simgesel odak noktas haline gelmektedir. Bu a dan bakt m zda bedenin ynetilmesi, ayn zamanda toplumun da ynetilmesinin temelini olu turmakta, bylece modern iktidar ve beden ili kisi her a dan daha da nem kazanmaktad r. nk modern dnemde iktidar, insanlar n bedenlerini dzenleyerek ve kontrol ederek, onlar n davran lar n n ve eylemlerinin iine s zarak ya amlar n n her alan na ula abilmektedir. Btn bu iki topya boyunca iktidar n bedenin zerindeki denetiminin izini srebiliriz. Cesur Yeni Dnyada bireyler anne ve baba bile olamamaktad rlar. Bunlar mstehcen iki kelimedir. Tiksin ve yz k zart c iki anlam olmayan kelimedir. Biyolojik beden do urmak iin de il, bir arzu nesnesi olarak ekillenmi tir. Beden bir ok ynden kontrol alt na al nm t r. Roman n kahramanlar ndan birisi olan Lenina18 ynetmelikler do rultusunda gebelik nleyici ilalar almaktad r. Orwellda hapishane kap lar geilmez, denetim ayn lde s k ve simgelere tap nma hastal kl bir ekilde yayg nd r. Huxleyin bize retti i ise ileri teknoloji a nda bedensel k s tlamalar ya da ruhsal tahribatlar nefreti ve srekli gzetimi yans tan bir iktidardan ziyade gler yzl bir d mandan kaynaklanmaktad r. Huxleyci kehanette byk birader bizi kendi iste i ile gzlemez; biz onu kendimiz izleriz. Huxleyci topyada gardiyanlara, kap lara ya da hakikat bakanl klar na gerek yoktur. Bir halk sama sapan eylerle e lendi i, kltrel ya am aral ks z e lence turlar eklinde yeniden tan mland , ciddi kamusal konu malar bebeklerin kard klar seslere benzedi i ve halk n kendisi bir izleyici kitlesi, halk n kendisi de bir vodvil temsiline dnd zaman art k ulus riskle yz yze gelmi ve kltrn lm a k bir olas l k halini alm demektir.

15 Hancock, P. 2000. The Body, Culture and Society, Firs Published, Open University Pres, Buckingham Philadelphia s.1 16 G. Stauth, B. S. Turner, Nietzsche nin Dans , ev.: M. Kk, I. B., Ark Yay nlar , Ankara, 1997, s.263 17 N. Gle, Modern Mahrem, VIII. B., Metis Yay nlar , stanbul, 2004, s.175 18 Lenina Crowne: Cesur Yeni Dnyadaki k s rla t r lmam (baz kad nlar k s rla t r lmadan ya amaya devam ederlerdi) Beta-Art Embriyo al an , sar n ve etine dolgun, John n sevdi i k z.

13

Modern znenin, birey olarak kurulmas n analiz eden Foucault, klasik d ncenin zne nas l olu tu? sorusuna u iki ampirik soruyu eklemektedir: lki, bu zne nas l formel bilginin bir problemi haline geldi? sorusudur. Bu hkmetme zihniyetinin sorusudur. kincisi ise nas l modernite ncesi ki ileri modernitenin toplumsal znelerine dn trldler? sorusudur. Bu da bireyle menin sorusudur. 19 Bizim burada sormam z gereken soru ise udur Nas l oldu da Cesur Yeni Dnya ncesinin insanlar ve Okyanusya devletinin vatanda lar bu iktidar n zneleri haline geldi? Foucault, ya anan bu de i imin izini, siyasal kuramlar dzeyinde de il de iktidar mekanizmalar , teknikleri ve teknolojilerinden hareketle zmlemektedir. ncelikle de bu iktidar mekanizmalar n ke fetmekte ve iktidar aralar n n i leyi ini analiz etmektedir. Yarat lan bu bireyle meznele me kavram ayn zamanda bir paradoks ta maktad r; nk hem zne olmay , hem de tabiyet srecini gstermektedir. Ki i, zerk olma durumunu ancak iktidara tabi olmakla ya ar ve bu tabiyet bir ba ml l ima etmektedir. Foucaultya gre bu znele me sreci esas olarak beden yoluyla meydana gelmektedir.20 znele me srecinin ilk hedefi bireylerin bedenleridir. Bu srete ncelikle bedenler ele geirilmek durumundad r. Foucault ya 21 gre iktidar n kullan m bireylere yneliktir. Ba ka bir ifadeyle iktidar, bireyler zerinden yrtlmekte ve i letilmektedir. Ayr ca iktidar n al ma alan zellikle znelle tirme yolu ile bedenler olmaktad r. Beden do rudan siyasal alanla ilgilidir. ktidar ili kileri bedeni donatmakta, s ralamakta, e itmekte ve bir tak m sorumluklar yerine getirmesi iin zorlamaktad r. Bunu gerekle tiren ise XVII. ve XVIII. Yzy llarda beden

O. Tekelio lu, Moderniteye S k an zgrlk: Foucault nun Kendilik Teknolojileri ne Bir Bak , Do u Bat , III. B., Do u Bat Yay nlar , Ankara, 2005, s.51 20 J.Butler, ktidar n Psi ik Ya am , ev.: F. Ttnc, I. B., Ayr nt Yay nlar , stanbul, 2005, s.82 21 M.Foucault, Toplumu Savunmak Gerekir, ev.: . Akta , II. B., Yap Kredi Yay nlar , stanbul, 2003, s.247

19

14

zerine, bireyin bedeni zerine odaklanm

iktidar tekniklerinin ortaya kmas d r. Bu

tekniklerle birlikte bireysel bedenlerin uzamsal da l m ve btn grnrlk alanlar dzenlenmeye ba lanmaktad r. Foucaultya gre bireyleri ve bedenlerini belirli kategorilere ve kimliklere ay rma, modern iktidar n i lev grme biimidir. 22 Toplumsal n modern sylemi asl nda ikili bir odakta ekillenmektedir. Bunlardan ilki, toplumsal beden ve bu bedenin kontrol zerindeki odak; ikincisi ise, toplumsal dzen ve kontrol arac l yla bireyin bedeni zerinde olu turulan odakt r. 23 Bu nedenle de ya am iktidar taraf ndan gz nne al nmaktad r. Bunun anlam biyolojik olan n bedensel ve zihinsel olarak denetim alt na al nmas d r. Geli tirilen yeni teknikler sayesinde modern toplumlarda bireylerin her trl eylemleri, pratikleri belirlenmekte ve gzetim alt nda tutulmaktad r. Modern iktidar, insan bedenini giderek bilim ve seklarizasyon emberine sokmakta, bedeni estetik ve sa l k denetimlerinin alt nda biimlendirmektedir. 24 Orwellda parti d ndaki herkes belirli bir dzen iinde ve direktifler do rultusunda ya amaktad rlar. Yine Cesur Yeni Dnyada ynetmelikler kad nlar n bedenlerini nas l korumalar gerekti ini bildirmektedir. Kitaplar n ikisinde de, bireysel ya am n dzenleni inin bu andan itibaren devletin bir grevi haline geldi i grlmektedir. Bu iktidarlar, bedeni bir iktidar nesnesi ve hedefi olarak ke fetmi bulunmaktad r. Ke fetmekle kalmam ayn zamanda da dzenleme pratiklerini i letmeye ba latmaktad r. ktidar, yiyeceklerden, konut tiplerine kadar uzanan farkl alanlarda top yekun bir beden kltr olu turmaktad r. Ka tane insna retilece i ve bunarl n nas l artland r laca bile denetlenmektedir. Bylece bireylerin ya am tarzlar n belirlemektedir. Bireylerin ya amlar n n tm detaylar , iktidar n bir sorunudur art k ve bir dzene konulmas gerekmektedir. Foucault, Bat toplumunun ya ad iktidar serveninin nihai amac n n bedenin ele geirilmesi oldu unu ifade etmektedir. Ona gre tarihiler bedeni, bir nfus veya tarihsel bir patoloji alan nda incelemi lerdir; bedeni ihtiyalar n ve i tahlar n makam , fizyolojik srelerin yeri olarak ele alm lard r. Oysa bu yakla m, Foucaultya gre eksiktir. Beden ayn zamanda siyasal bir alan n iine de do rudan girmi durumdad r; iktidar ili kileri beden zerinde do rudan bir mdahalede bulunmaktad r. Tamda Foucaultu do rular nitelikte Bu iki Karabasan Romanda da siyasal iktidar bedenleri terbiye etmekte, bu terbiyenin s n rlar n geni letip daraltmaktad r. ktidar ili kileri bedeni ku atmakta, damgalamakta, terbiye etmekte, ona
S.Newman, Bakunin den Lacan a Anti-Otoriteryanizm ve ktidar n Altst Olu u, ev.: K. K z ltu , I. B., Ayr nt Yay nlar , stanbul, 2006, s.147 23 O. Tekelio lu, Michel Foucault ve Sosyolojisi: Toplumsal znenin Yokolu u ve Ben in Kurulu u, I. B., Ba lam Yay nlar , stanbul, 1999, s.17 24 N. Gle, Modern Mahrem, VIII. B., Metis Yay nlar , stanbul, 2004, s.114
22

15

azap ektirmekte, onu i e ko makta, trenlere zorlamakta, ondan i aretler talep etmektedir.25

K sacas beden etraf nda siyasal bir ku at lm l k sz konusudur. Bedenin zellikle modern iktidar taraf ndan ku at lmas n n nedeni ise, bedenin retim gc -i gc olarak ekonomik kullan m ndan ileri gelmektedir. Temel k noktas buradad r. nk bedenin i gc olarak olu mas , olu turulmas , onun bir ba ml l k ili kisi iine al nmas halinde mmkn olmaktad r. Beden ancak hem retken beden, hem de ba ml k l nm , organize edilmi beden oldu unda yararl bir g haline gelebilmektedir. Modern zamanlarda iktidar, bedeni en ince ayr nt s na kadar belirlemekte, denetimi alt nda tutmakta ve bylece ondan en verimli ekilde yararlanmaktad r. Orwellin Bin Dokuz Yz Seksen Drdnde de Huxleyin Cesur Yeni Dnyas nda da bedenlerin -hatta arzular n- kontrol alt nda tutulmas istikrar ve karde lik iindir. Benhabibin de belirtti i gibi Anlam n yitimi yabanc la m birey gittike zerk anlam dnya anlam na gelir. Bununla birlikte, toplumsal yasam n rasyonelle mesindeki art la birlikte modern tan yamaz hale geldi. Yabanc la m -dnya dnyevi ve konformizme dn trld. Kolektif yasam n tm alanlar nda, toplumsal rasyonelle me, uzmanlar n rasyonelle tirilmi hiyerar ik ayg t na benzer biimde yetkilerin k s tland itaatin renildi i bir rgt modelini yeniden retti. 26 evresi ve kendisi aras ndaki
25

26

M. Foucault,. Hapishanenin Do u u, ev.: M. A. K l bay, II. B., mge Kitabevi, Ankara, 2000, s, 63 S.Benhabib, Modernlik ve Elestirel Kuram n kmazlar , ev.: S. Akkanat, Frankfurt Okulu, Derleyen: H. Emre Ba ce, Ankara: Do ubat Yay. 2006,

16

anlamsal ba

yitirmi olan birey, modern dnyan n i levsel bir paras haline gelmi tir. Bu

durum, modernizmin ka n lmaz sonucu olarak toplumsal ya am biimlendirmi tir. Bauman n da belitti i gibi, modernlik bir yapay dzenin ve byk toplumsal tasar lar n a ; toplumu uzmanca tasarlanacak, sonra yeti tirilecek ve tasarlanm biimin korunmas iin doktorluk yap lacak bakir bir toprak paras gibi gren planc lar n, hayalcilerin ve -daha genel olarak- bah vanlar n dnemidir.27 Postmodernist d ncenin ele tirerek zerinde durdu u nokta olan, modernizmin, toplumsal dzeni sa lama ad na, toplumsal ya ama istedi i gibi yn verebildi i, kurulu bir dzen olmas d r. Bu dzen toplumsal hayatta yle yer etmi tir ki, Berman, bu durumu syle ifade eder: Modern hayat n bask ve adaletsizliklerine direnmeye al man n faydas yoktur; nk zgrlk d lerimiz bile zincirlerimize yeni kilit takmaktan ba ka ise yaramaz. Ne var ki bunun tmden yarars z oldu unu bir kez anlad k m , hi olmazsa rahatlayabiliriz. 28 Orwellin Okyanusyas tamda byle bir lkedir. Propagandalarla kendisini yeniden kuran bedenler, ocuklar n n casusluk yapmas ndan memnun olan ve k van duyan insanlarla doludur. kence etti i ki iye OBrien bireyin lmnn lm olmad lmszdr demektedir.29 n anlayam yorsun Parti

Sonsz
Toplumun artan rasyonalizasyonu, bu rasyonalizasyon ile insan akl aras ndaki eli ki, ak l ile zgrlk aras nda olaca san lan uyumun gerekle meyi i; sonunda rasyonelli i olan fakat ki isel ak l ve d nce yetene i olmayan, gitgide daha ok kendi kendini rasyonalize eden, fakat ayn anda gitgide daha ok huzursuzla an bir insan yaratm t r. a m z n zgrlk sorununun da, en iyi biimde, bu insan tipinin zellikleri ve ko ullar a s ndan ifade edilece i a kt r. 30 Ondan isteneni d nmeye ba lam t r art k. Rasyonalizm ve pozitivizm erevesi iinde, mevcut dzenin devam na hizmet edecek bilgiler retmesi ko uluyla birey d nebilir ve zgrdr. Birok iktidar ister karabasan bir topyan n iinde olsun, ister zgr insan ili kilerinin iinde byle bireyler yaratm t r.

27 28

Z. Bauman, Modernite ve Holocaust, ev.: S. Sertabibo lu, stanbul, Versus Kitap, 2007, s.154

M. Berman, Kat Olan Her Sey Buharlas yor, ev.: . Altu ve B. Peker, stanbul: letisim Yay nlar , 2006, s,57 29 G. Orwell, Bin Dokuzyz Seksen Drt, ev. Celal ster, stanbul:Can Yay nlar , 2011, s. 304 30 Mills, C. W. Toplumbilimsel D n, ev.: . Oskay, stanbul: Der Yay nlar , 2000, s.277

17

Bir ironiyle adland r labilecek ekilde iktidar n bir hakikati olabilece i fikri, tam da tutarl insan ili kileri normlar n n matrisi zerinden iktidar pratikleri retir. Orwellin bu iktidar n yerine kendi iktidar n n kuracak kahraman tamda byle bir yan lsama iindedir. Orwellc bir dnyay tan mak Orwellc bir iktidar analiz etmek birok ynden Huxleyci bir dnyaya k yasla ok daha kolayd r. Drt duvar aras nda s k t kap lar stmze kapand hapishaneye kar m zdan zaman bugne kadar rendi imiz btn bilgiler bizi bu

direnmeye ve tan maya gre ayarlam t r. Ve gerekirse byle bir kim silaha sar lmaya

durumda silahlara sar labiliriz. Peki ya Huxleyin kurdu u sonsuz bir haz lkesinde ac l klar yoksa? Sonsuz bir e lenceyle kapl bir dnyaya kar sebeple kalk r? En iyi sylemler hazz n glmeleri aras nda kayboluyorsa kime, nas l ve ne ikayette bulunabiliriz? Bir dnyan n kahkahadan ve hazdan bo ulmas n n panzehiri nedir? Orwell tarhin y k laca n n grm t, ama bunu devletin yapaca na, Hakkat Bakanl trnde bir kurumun sistemli biimde i e yaramayan olgular yasaklay p gemi in kay tlar n silece ine inan yordu. Ancak Huxleyin daha do ru ngrsyle, hibir eyin kaba yolla uygulanmas na ihtiya duyulmayacakt r. Halka bir imaj, ivedilik ve terapi politikas sunmay ama edinmi , grn te hay rl gibi gelen teknolojiler, tarihi ayn derecede ba ar l biimde, belki daha kal c olarak ve hibir itirazla kar la madan yok edebilir.31 ktidar bize ak l tutulmas ya att rabilir Huxleyci uyar y , postmodern dnemde srekli ak l tutmakta fayda var, insanlar n ba na gelen belalar n, bu insanlar n d nmek yerine glmelerinden de il, neye gldklerini ve d nmeyi niin b rakt klar n bilmemelerinden kaynakland n da unutmamak gerekir.

31

N. Postman, Televizyon ldren E lence, ev. Osman Ak nhay, stanbul: Ayr nt Yay nlar , 2010, s.154

18

Kaynaka Bauman, Z. (2007). Modernite ve Holocaust, (ev.: S. Sertabibo lu), stanbul: Versus Kitap. Benhabib, S. (2006). Modernlik ve Elestirel Kuram n kmazlar , (ev.: S. Akkanat), Frankfurt Okulu, Derleyen: H. Emre Ba ce, Ankara: Do ubat Yay. Berman, M. (2006). Kat Olan Her Sey Buharlas yor, (ev.: . Altu stanbul: letisim Yay. ve B. Peker),

Butler J, (2005) ktidar n Psi ik Ya am , ev.: F. Ttnc, I. B., Ayr nt Yay nlar , stanbul, Deveci, C. (1999). Foucaultnun ktidar Kavramsalla t r lmas nda Siyasal Boyutun Ayr t r lmazl , Do u Bat Dergisi ( .), Ankara: Do u Bat Yay., Say :9. Foucault, M. (2005). zne ve ktidar, (ev.: I. Ergden ve Osman Ak nhay), stanbul: Ayr nt Yay. Foucault, M. (2000). Byk Kapat lma Seme Yaz lar 3, (ev.: I. Ergden ve F. Keskin), stanbul: Ayr nt Yay. Foucault, M. (2006). Hapishanenin Do u u, (ev.: M. Ali K l bay), Ankara: mge Yay. Foucault, M. (2003) Toplumu Savunmak Gerekir, ev.: . Akta , II. B., Yap Kredi Yay nlar , stanbul, Gle, N. (2004). Modern Mahrem, VIII. B., Metis Yay nlar , stanbul Hancock, P. (2000). The Body, Culture and Society, Firs Published, Open University Pres, Buckingham Philadelphia Huxley, A. (2011) Cesur Yeni Dnya, (ev. mit Tosun), stanbul: thaki, May s Orwell G., Bin Dokuzyz Seksen Drt, ev. Celal ster, stanbul:Can Yay nlar , 2011 Revel, J. (2006). Michel Foucault, Gncelli in Bir Ontolojisi, (ev.:K. Atakay), stanbul: Stauth, G., Turner, (1997).B. S. Nietzschenin Dans , ev.: (M. Kk) Ark Yay nlar , Ankara Mills, C. W. (2000). Toplumbilimsel Dsn, (ev.: . Oskay), stanbul: Der Yay. Newman S, (2006) Bakuninden Lacana Anti-Otoriteryanizm ve ktidar n Altst Olu u, (ev.: K. K z ltu ), I. B., Ayr nt Yay nlar , stanbul, Tekelio lu O. (2005) Moderniteye S k an zgrlk: Foucaultnun Kendilik Teknolojilerine Bir Bak , Do u Bat , III. B., Do u Bat Yay nlar , Ankara, Tekelio lu, O. (1999) Michel Foucault ve Sosyolojisi: Toplumsal znenin Yokolu u ve Benin Kurulu u, I. B., Ba lam Yay nlar , stanbul,

19