T.C.

MMAR SNAN GZEL SANATLAR NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS
TARH ANABLM DALI
ORTAAG TARH PROGRAMI
RANDAK TRK BOYLARI
ve BOY MENSUBU K$LER
(SAFEV DNEM I. $AH TAHMASB HKMYETNN
SONUNA KADAR / 1576)
(Doktora Tezi)
Hazrlayan:
20016089 Babak JAVANSHIR
Danyman:
Prof. Dr. Ahmet TA$AGIL
STANBUL - 2007
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
I
NSZ
Trk tarihinde basat rol olan Trk boylarinin, geleneksel siyasi ve sosyal yapilari
geregi bir boy baskani etrafinda birlestiklerini ve olusan bu ilgin hiyerarsik yapida, boyun
tepesindeki kisiye duyulan gl bagin sayesinde, boyun daha da glendigini grmekteyiz.
Bu aidan gebe Trk boylari kendi iinde, siyasi ve sosyal yapilarinin sonucu olarak, Trk
devletlerinin kurucu ekirdegini olusturmuslardir. Trk devletlerinin kurulmasinda bu ekirdek
yapinin rol nemli olmasina ragmen, birden fazla Trk boyu bir araya geldiginde ise bu
ekirdek yapilar rekabete ve atismaya neden olmuslardir. nk; bir devlet iinde yer alan
boylar, ayni zamanda kendi rgtsel yapilarini yasatmis, merkezi devlete hkim olma yarisina
girmis, adeta devlet iinde kk devletikler olusturmuslardir. Dolayisiyla disardan
bakildiginda bir btnms gibi grnen Trk devletleri, aslinda boylarin ilan edilmemis
birlesik federal yapisinin zelliklerini tasidigi gzlemlenmektedir. Yerlesik nfuslara gre daha
dzenli, nfusa kalabalik ve askeri rgtlenmeye sahip olan gebe Trk boylari, merkezi
devlet otoritesini sarsan bir gce sahiptiler. Oysa yerlesik toplumlar, gebe topluluklarin bu
zelliklerine sahip olmadiklari iin, merkezi idare zerinde baski gleri yoktur.
Trk devletleri kurulus asamasindan sonra, kendi kurucu gebe boylarinin merkez
ka egilimleri ve birbiriyle olan rekabetlerinden dolayi, ciddi sikintilarla karsilasmislardir. Trk
devletlerinde denetimi zor olan gebe Trk boylarinin yerine, etnik baglarindan koparilarak
Trklestirilmis devsirmelerin devlet hizmetine alinmasi yeglenmistir. Bu uygulamanin en tipik
rnekleri; Osmanlida Balkan kkenlilerden devsirilen yenieriler, Safevde ise I. Sah
Tahmasb dneminden baslayan ve I. Sah Abbas dneminde doruga ulasan, Kafkasya
kkenlilerin devsirilerek orduya alinmalaridir. Bati tarihilik anlayisi, devsirmecilik egilimini
Trklkten uzaklasma ve yerli unsurlara ncelik tanimak gibi yorumlama egilimi iinde olsa
dahi, gerek durumun farkli oldugunu gzlemlemekteyiz. Zira gerek Osmanlida, gerekse
Safevlerde devsirilerek orduya alinan kesimler, yerli unsurlar degil, yerli olmayan ve lke
sinirlarinin u kesimlerinde yasayan, az nfuslu gayri Mslimlerdi.
'Irandaki Trk Boylari Ve Boy Mensubu Kisiler (Safev Dnemi 1. Sah Tahmasb
Hkimiyetinin Sonuna Kadar / 1576) konulu tezimizde, yukarida anlatilmaya alisilan
gerekeleri gz nnde bulundurarak, gebe Trklerin etkisi ile yeni yapilanmalara itilen
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
II
Trk devletlerinde, Safev rnegini ele alarak, Trk boylari ve boy mensubu kisilerin tam bir
dkm hazirlamaya alisilmistir. zellikle sunu belirtmeliyiz ki, Trk boylari konusunda
belli lde alismalar yapilmis olsa dahi, boy mensubu lider kisilerin oynadiklari roller
ayrintili olarak incelenmemistir. Safev dnemi de, Trk boylari ve bu boylara mensup olan
nemli kisilerin rolleri konusunda arastirmalarin yetersizligi ile dikkati ekmektedir.
Gereklestirdigimiz bu alismanin benzeri arastirma konularina nderlik edecegi ve yeni bir
yol ailacagini umut etmekteyiz.
Arastirma sresi boyunca yardimlarini esirgemeyen Prof. Dr. Ahmet TASAGILa,
Blm Baskanimiz Sayin Prof. Dr. Glin ANDARLIOGLUna, son olarak alismam
boyunca bir sekilde katkida bulunan btn arkadaslarima da sonsuz tesekkrlerimi bildirmegi
kendime bor bilirim.
Babak Javanshir
Istanbul 2007
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
III
ZET
Bu tez giris ve 6 blmden olusturulmus, Safevler dneminde, I. Sah Tahmasb
hkimiyetinin sonuna kadar (1576) olan zaman kesitinde Trk boylari ve boy mensubu
kisilerin degisik olaylardaki rollerini ele almaktadir. alismada kaynaklar genellikle Farsa
olmakla beraber, diger dillerde olan kaynaklara ve arastirma eserlerine de basvurulmustur. Bu
kaynaklar; alismamizin basinda sirasi ile tanitilmis bulunmaktadir. alismamizda ayrica
Safevlerin basindan beri genel hatlariyla tarihleri I. Sah Tahmasb dneminin sonuna kadar ele
alinmistir. Bunun yani sira Safevlerin kkeniyle ilgili tartismalarin zerinde durularak, kendi
kanaatimizi de ortaya koymaya alistik. Tezde aydinliga ikarilmaya alisilan bir diger konu
ise, Safevlerin mezhep mensubiyetidir. alismada konular objektiflik ller gz nnde
bulundurularak, olabildigince gerekler yansitilmaya alisilmistir.
Anahtar Kelimeler: Safev; I.Sah Tahmasb, Trk Boylari
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
IV
SUMMARY
This thesis consists of an introduction, 6 sections and a conclusion and covers the
influence and roles of the Turkish tribes and their members during the Safavid period of Iran
till the end of the reign of Shah Tahmasp (till 1576). The resources used are mainly in Persian
but also in other languages such as Turkish (Turkey), Turkish (Azerbaijan), Russian, English
and German.
The parts of the thesis can be described as follows: The reasons for choosing this
subject and the methods used are explained in the introduction part. The first section involves
the chronological list of the resources that contain the eastern, western and modern researches
on Safavid history.
The second section briefly introduces the genealogy and the forefathers (back to seven
generations earlier) before Safavi order and the explanation of the history of the pre-state
period via the important figures of the period. After them it be given the history of Shah I
Ismail I (1501-1524) and Shah Tahmasp I mainly.
The third section is about the analyses of the descendants of the Safavids.
The fourth section examines the problems on the area of the Safavid memberships of
the religious sects.
The fifth section studies the Kizilbas subject from different angles (the emergence,
political, religious and tribal unity).
In the sixth section involve the different Turkish tribes and the biographies and the
roles of the important figures of these. This section contains the follow parts (the parentheses
contain the number of the people that had a role in the Safavid history): Shamlu (21 people),
Rumlu (12 people), Khinislu (2 people), Ustajlu (43 people), Chavushlu, Kangarlu (2 people),
Bayramlu (2 people), Ekrami, Ordaklu, Karachorlu, Dulkadir (33 people), Evoglu, Afshar (22
people), Kachar (21 people), Karabaglu (2 people), Sari Kamis, Talish (8 people), Takalu (26
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
V
people), Karamanlu (2 people), Sheyhavand (6 people), Kipchak, Begdili, Hamidlu, Halach,
Hazara, Turks of Khorasan, Adil-shahlar, Bozoklu, Kara Isali, Chigini (1 people), Kobiklu /
Kopeklu, Dunbuli (1 people), Asayishoglu / Asayishlu, Turgutlu, Uzbek, Karakoyunlu /
Baranlu, Chakirlu (1 people), Sadlu (4 people), Hacilu (3 people), Baharlu (3 people),
Bayburtlu (1 people), Varsak (6 people), Karajadaglu (4 people), Akkoyunlu / Bayindir,
Musullu (12 people), Purnak (4 people), Chepni (3 people), Bayat (3 people), Arabgirlu (1
people), Chagatay Turkman, Turkman and Yaka Turkman / Turkmans of Sayin Khani.
The conclusion gives the analyses of the main parts of the subject and concludes the
thesis.
Key Words: Safavi, Shah I. Tahmasb, Turkish Tribes
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
VI
KISALTMALAR
a.g.e : Adi geen eser
a.g.m : Adi geen makale
ASE : Azerbaycan Sovet Ensiklopediyasi
b. : Bin, Ibn
bkz. : Bakiniz
c. : Cilt
ev. : eviren
ed. : Editr
EI : Encyclopaedia of Islam (New Edition, Leiden)
h. : Hicri Kameri
h.k. : Hicri Kameri
h.s. : Hicri Semsi
haz. : Hazirlayan
AD : Islam Ansiklopedisi (Trkiye Diyanet Vakfi)
AM : Islam Ansiklopedisi ( Mill Egitim Bakanligi)
ISAR : Islam Tarih, Sanat ve Kltrn Arastirma Vakfi
m. : Miladi
MEB : Milli Egitim Basimevi
n. : Dipnot Numarasi
No: : Numara
. : lm tarihi
s. : Sayfa
ss. : Bu Sayfadan Bu Sayfaya
sy. : Sayi
TA : Trk Ansiklopedisi
TDAD : Trk Dnyasi Arastirmalari Dergisi
TDK : Trk Dil Kurumu
thk. : Tahkik
TMA : Topkapi Sarayi Mzesi Arsivi
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
VII
trc. : Tercme
tsh. : Tashih
TTK : Trk Tarih Kurumu
v. : Varak
vb. : Ve baskalari
yay. haz : Yayina Hazirlayan
Yay. : Yayinlayan, Yayinlari, Yayinevi, Yayincilik
yy. : Yzyil
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
VIII

XV. ve XVI y.y.da Orta Doguda egemen olan devletlerin hepsini Trkler
olusturmustur. Kimi tarihiler degisik gerekelere dayanarak ve zellikle cografi tanimlari n
plana ikararak sz konusu devletleri Trklkten uzak tutma egiliminde olmuslardir. Oysaki
yukarida da belirttigimiz gibi gerek Osmanli, gerek Safev, gerek Grkni, gerekse de Siban
devletleri birer Trk devletiydiler. Bazi arastirmacilar Osmanli kaynaklarinda Savfevlere
Acem denmesinden yola ikmalari nedeniyle sz konusu devletin Iran, hatta abartili bir
biimde Fars sanilmasina neden olmuslardir. Ancak bilindigi gibi Acem kavrami; aslinda eski
Araplarin ilk olarak temasta bulunduklari Sasan Iranleri iin kullandiklari bir kavramdir.
Zamanla bu kavram, Arap dnyasiyla ok yakin iliskide bulunan Osmanlilarca benimsenerek
Trk asilli Safevler iin de kullanilmistir. Bu yanilginin temelinde cografi Iran kavramiyla eski
Sasan-Acem kimliginin hatali bir biimde zdeslestirilmesi yatmaktadir.
Acem kavrami Safev literatrnde de kullanilmaktadir. Ancak bu kavram Safevlerde
Sasanlerin devami olduklarini iddia eden kesim ve yerel ynetimler iin kullanmaktaydi
(rnegin Sirvansahlar ve Sistan ynetici siniIi gibi). Buna gre Safevlerde Acem kavrami
bir cografya tanimi olan Iran / Iranli kavramindan ayri tutulmakta ve hatta bu kavrama
asagilayici anlamlar yklenmektedir. Bunu en aik biimde Sah Ismail Hatanin asagidaki
dizelerinde grmekteyiz:
Sirvan halaiki kamu Tebriz tasina,
Acem mlk sorar ki kiyamet kaan kopar.
Tkenir Arabin kuy u meskeni,
Bagdad ire nice kim Trkman kopar.
evirisi:
Sirvan halkinin tm Tebrize baglanirsa, Acem lkesi kiyametin ne zaman
kopacagini sorar. Bagdatta Trkmanlarin ortaya ikmasiyla da Araplarin yerlesim yerleri
ellerinden ikar.
Osmanlilarin Safevlere Acem demelerine karsin, Safevlerin de Osmanlilar iin Rum
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
IX
kavramini kullandiklari bilinmektedir. Oysaki Osmanlilarin Rum ya da Yunan olmadiklari
gayet aiktir.
Gnmz tarihiliginde genellikle son iki yz yilda egemen olan ynetim ve yapilarin
etkisiyle sz konusu blgelerin tarihinin de tmyle bu yeni olusumlara mal edildigini
grmekteyiz. rnegin; gnmz Iran Fars merkezli bir anlayisla ynetildigi iin sz konusu bu
cografyanin tarihini de yine bu anlayisa uydurarak yorumlanmaya alisilmaktadir. zellikle
son iki yz yillik Iran tarihinde, bir zamanlar bu cografyanin asil egemen gcn olusturan
gebe Trklerin yerini, yerlesik ynetimler almistir. Bu durum, yerlesik yasamin tercih
edilmesi ve gebe Trkn siyasi ve sosyal yapisinin artik deger yitirmesi biiminde
aiklanabilmektedir.
Trk gebeliginin siyasi ve sosyal yapisinin etkisiyle biimlenen Trk
ynetim anlayisi eski zamanlardan beri basarili bir biimde Trk ve dnya tarihinde
rol oynamistir. Safev dnemindeki Trk boylari bu aidan tarihimizin en gzel
rneklerden biridir. Bu gereke ile var olan boylari ve boy mensubu kisilerin
tespitine alisarak Safev tarihindeki rollerini gn isigina ikarmaya alistik.
Basligindan da anlasildigi gibi I. Blmde Safev tarihinin kaynaklari
tanitilmaya alisilmistir. Kaynaklarin tanitiminda I. Dogu kaynaklari, II. Bati
kaynaklari ve III. Modern Arastirmalar tasnifine gidilerek tarihi adlari esas alinmak
suretiyle kronolojik bir izgide konu ile ilgili eserler verilmistir. Bu baglamda Dou
Kaynaklar basligi altinda 85, Bat Kaynaklar kisminda ise 37 tarihi ve eserleri
tanitildiktan sonra modern arastirmalar da Modern Ararmalar basligi altinda
tanitilmistir.
Tezin Ikinci Blmnde ise Safev tarikatinin kurulusundan nceki soy
ktg ve dedeleri yedi kusak ncesine degin kisaca tanitildiktan sonra, Safevlerin
devlet kurmadan nceki tarihi sahislar baz alinarak ana izgileri ile sunulmaya
alisilmistir. Ele alinan kisiler ve dnemleri sirasi ile syledir: I. Seyh Safiyed-din
Erdebili (650735 / 12521334), II. Sadred-din (704794 / 13051392), III. Hace
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
X
Ali (772830 / 13711427), IV. Seyh Ibrahim (?852 / ?1448), V. Sultan Cneyd
(850864 / 14471460), VI. Sultan Haydar (865893 / 14601488), VII. Sultan-ali
(893900 / 14881495) ve VIII. Ismail Mirza (900907 / 14951501). Bu blmn
devaminda iki alt baslik altinda I. Sah Ismail (907930 / 15011524) ve I. Sah Tahmasb
(930984 / 15241576) dnemlerinin ana izgileri ile tarihi de verilmistir.
nc Blmde Safevlerin ciddi tartismalara sebep olan kkenleri konusunda ileri
srlms, degisik grsler tanitilip degerlendirildikten sonra, kendi grsmz kanitlariyla
sunulmustur. Ileri srdgmz grs, tarihsel verilerin yani sira, Safev Devletinin kurucusu
sayilan Sah Ismail Hatainin eserlerindeki dilbilimsel veriler ve yansitilan dnya grs
aisindan da pekistirilmesine alisilmistir.
Drdnc Blmde ise Safevlerin mezhep mensubiyeti sorunu medrese ve Trk
halk Islami isiginda aydinlatilmaya alisilmis, konuyla ilgili olarak kendi z grsmz de
belirtilmistir. Bu blmde ayrica; I. Sah Ismail ve I. Sah Tahmasb dnemi Safev-Kizilbaslik
inan anlayisi, inanlarindaki reformlar ve kitab mezhep egilimlerinin olup olmadigi da
irdelenmistir.
Besinci Blmde lbak olgusunun zerinde durularak ortaya ikisi, kavramin
siyasi, inansal ve boy birligi ailarindan incelenmesi ve konuyla ilgili degisik grsler de
irdelenmeye tabi tutulmustur. Bu blmde ayrica; Kizilbas boybirligi terkibinde yer alan
boylarin siyasi ve sosyal yapidaki konumlarina deginilmistir.
Altinci Blmde ise, basliktan da anlasildigi gibi I. Sah Tahmasbin hkimiyetinin
sonuna kadar (1576) olan srede, Safevlerde etkin role sahip boylarin tarihsel kimlikleri,
olaylara katilimlari ve aldiklari siyasi tavirlar, arastirmaya tabi tutulmustur. Bunun disinda; bu
blmde adi geen srete tespit ettigimiz kadariyla her boya mensup kisilerin Safev
tarihindeki rolleri ayrintili olarak aydinlatilmaya alisilmistir. Sz konusu kisiler degisik sosyal
tabaka ve statlere sahiptirler. Onlarin iinde boy baskanlari oldugu gibi, eyalet hkimleri, eli
ve degisik grevlerde bulunan kisiler de mevcuttur. Bu blmde ele alinan boylar sunlardir
(Parantez iinde her boya mensup ka kisinin hayat hikyesinin ele alindigi belirtilmistir.) :
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
XI
Samlu (21 kisi), Rumlu (12 kisi), Hinislu (2 kisi), Ustaclu (43 kisi), avuslu, Kengerl
(2 kisi), Bayramlu (2 kisi), Ekremi, rdekl, Karaorlu, Dulkadir (33 kisi), Evoglu, Afsar (22
kisi), Kaar (21 kisi), Karabaglu (2 kisi), Sari Kamis, Talis (8 kisi), Tekel (26 kisi),
Karamanlu (2 kisi), Seyhavend (6 kisi), Kipak, Beydili, Hamidlu, Hala, Hazara, Horasan
Trkleri, Adil-sahlar, Bozok / Bozoklu, Kara Isali, igini (1 kisi), Kbikl / Kpekl, Dnbli
(1 kisi), Asayis-oglu / Asayislu, Turgutlu, zbek, Karakoyunlu / Baranlu, akirlu (1 kisi),
Sadlu (4 kisi), Hacilu (3 kisi), Baharlu (3 kisi), Bayburtlu (1 kisi), Varsak (6 kisi), Karacadaglu
(4 kisi), Akkoyunlu / Bayindir, Musullu (12 kisi), Prnak (4 kisi), epni (3 kisi), Bahyat (3
kisi), Arabgirl (1 kisi), agatay Trkmen, Trkman ve Yaka Trkmen / Sayin Hani
Trkmenleri.
Sonu blmnde ise yukarida degisik blmler adi altinda ele alinan konularin
degerlendirilmesi yapildiktan sonra elde edilmis sonular kaleme alinmistir.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
I
NDEKLER
NSZ.....I
ZET.III
SUMMARY...........IV
KISALTMALAR..........VI
GR$......VIII
BRNC BLM
SAFEV TARHNN KAYNAKLARI
1.1. DOGU KAYNAKLARI...................................................................................................... 1
1.1.1. Ibn-i Bezzaz .....................................................................................................................................1
1.1.2. Haydar Bey Evoglu.........................................................................................................................3
1.1.3. Dervis Ahmed veya sik Pasa-zade (. 889 / 1484)......................................................................4
1.1.4. Ebu Bekr Tehrani el-Isfahani ..........................................................................................................4
1.1.5. Lahici................................................................................................................................................5
1.1.6. Abdl-Hseyin Nasiri ....................................................................................................................5
1.1.7. Handemir .........................................................................................................................................5
1.1.8. Ruzbihan Hunci (. 927 / 1521)......................................................................................................7
1.1.9. Hatifi (. h. 927929 / 15201523).................................................................................................8
1.1.10. Molla Muhammed Rafi Vaiz Kazvini.........................................................................................9
1.1.11. Tarih-i Cihan-gsa-yi Hakan ya Tarih-i Sah Ismail..............................................................9
1.1.12. lem-ara-yi Sah Ismail................................................................................................................10
1.1.13. Mevlana Muslihed-din Lari Ensari............................................................................................10
1.1.14. Hekimed-din Idris b. Husamed-din Ali Bidlisi (850926 / 14461520)................................11
1.1.15. Koca Nisanci (Mustafa b. Celal).................................................................................................12
1.1.16. Kasimi..........................................................................................................................................13
1.1.17. Emir Mahmud Handemir............................................................................................................13
1.1.18. Emir Seyyid Yahya b. Abdul-latif el-Hseyni Kazvini ............................................................13
1.1.19. Ebl-Fazl Allami.......................................................................................................................14
1.1.20. Sam Mirza....................................................................................................................................14
1.1.21. Lutfi Pasa .....................................................................................................................................14
1.1.22. Sah Tahmasb................................................................................................................................15
1.1.23. Molla Ahmed Tetevi ...................................................................................................................15
1.1.24. Hur-sah b. Kubad el-Hseyni......................................................................................................16
1.1.25. Kadi Ahmed Muhammed el-Gaffari ..........................................................................................17
1.1.26. Emir Mahmud Herevi .................................................................................................................17
1.1.27. Emin Ahmed Razi.......................................................................................................................18
1.1.28. Hasan Bey Rumlu (. 985 / 157778)........................................................................................19
1.1.29. Behisti Meskuki...........................................................................................................................20
1.1.30. Serefed-Din Bitlisi (Seref Han)..................................................................................................20
1.1.31. Ibrahim Pasa.................................................................................................................................21
1.1.32. Kara elebi ..................................................................................................................................21
1.1.33. Budak Kazvini.............................................................................................................................22
1.1.34. Selaniki.........................................................................................................................................22
1.1.35. Mahmud b. Hidayetullah El-Natanzi..........................................................................................22
1.1.36. Sadik Bey.....................................................................................................................................22
1.1.37. Muhammed Tahir Sebzevari.......................................................................................................23
1.1.38. Firidun Ahmed Bey (. 991 / 1583)............................................................................................23
1.1.39. Ibn Kemal (873940 / 14681534).............................................................................................23
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
II
1.1.40. Topkapi Sarayi Mzesi Arsivi.....................................................................................................24
1.1.41. Tarih-i Kizilbasan........................................................................................................................24
1.1.42. Firiste............................................................................................................................................26
1.1.43. Mirza Muhammed Sadik ............................................................................................................26
1.1.44. Yagma..........................................................................................................................................27
1.1.45. Iskender Bey Mnsi Trkman (h. 9681043 / 15601634) ......................................................27
1.1.46. Molla Celaled-din Muhammed Mneccim Yezdi....................................................................29
1.1.47. Nizam Siyaki ...............................................................................................................................29
1.1.48. Kadri.............................................................................................................................................30
1.1.49. Abdul-Fettah Fumeni .................................................................................................................30
1.1.50. Muhammed Yusuf Grci............................................................................................................30
1.1.51. Seyyid Hasan b. Seyyid Murtaza el-Hseyni .............................................................................30
1.1.52. Mir Mnsi ....................................................................................................................................31
1.1.53. Molla Kemal................................................................................................................................31
1.1.54. Kadi Nurullah..............................................................................................................................31
1.1.55. Veli Kuli Bey Samlu ...................................................................................................................32
1.1.56. Muhammed Tahir Vahid Kazvini...............................................................................................32
1.1.57. Muhammed Yusuf Kazvini (Isfahani)........................................................................................33
1.1.58. Mirza Bey b. Hasan Hseyni Cnabadi (Gnabadi)..................................................................33
1.1.59. Muhammed Masum...................................................................................................................34
1.1.60. Hseyin Seyh Abdal....................................................................................................................34
1.1.61. Muhammed b. Ibrahim................................................................................................................35
1.1.62. Seyh Muhammed Ali Hazin (h. 11031180 / 16911701) .......................................................35
1.1.63. Muhammed Hasim Hseyni.......................................................................................................35
1.1.64. Abul-Hasan b. Ibrahim Kazvini.................................................................................................36
1.1.65. Ebu Talib el-Hindi el-Isfahani.....................................................................................................36
1.1.66. Mir Seyyid Serif (Rakim)............................................................................................................37
1.1.67. Tezkiretl-Mluk........................................................................................................................37
1.1.68. Mirza Mehdi Han Ester-abadi.....................................................................................................38
1.1.69. Muhammed Kazim Mervi ..........................................................................................................39
1.1.70. Muhammed Muhsin Mustavfi....................................................................................................41
1.1.71. Ltf-ali Bey Azer Beydili (h. 11341195 / 17221783)............................................................41
1.1.72. Ebul-Hasan b. Muhammed b. Emin Glistane.........................................................................41
1.1.73. Muhammed Arif Mtercim (Ispanaki) .....................................................................................42
1.1.74. Esay Hasan (lm h. 1141 / 1727)..............................................................................................43
1.1.75. Riza-kuli Han Hidayet (h. 12181288 / 18041884).................................................................44
1.1.76. Mirza Muhammed Taki Han......................................................................................................44
1.1.77. Fesai (h. 12371316 / 18221899) .............................................................................................45
1.1.78. Muhammed Hasan Han (. h. 1313 / 1896)...............................................................................46
1.1.79. Abbas-kuli Sipihr.........................................................................................................................47
1.1.80. Mnsaat-i Farsi ve Trk............................................................................................................48
1.1.81. Abdul-Hseyin Nasiri Tusi........................................................................................................48
1.1.82. Ermenistan Matenadarana Arsivi................................................................................................48
1.1.83. zbekistan Bilimler Akademisi Tarih Enstits Yazmalari......................................................48
1.1.84. Safev Tarihine Iliskin Azerbaycan Basilmis Belgeler Toplusu................................................49
1.1.85. Grcistan Arsivlerinde Bulunan Belgeler...................................................................................49
1.2. BATI KAYNAKLARI.......................................................................................................49
1.2.1. Caterinozeno..................................................................................................................................50
1.2.2. Josaphat Barbaro............................................................................................................................51
1.2.3. M. Ambrosio Contarini .................................................................................................................52
1.2.4. Giovan Maria Angolello................................................................................................................52
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
III
1.2.5. XVI. Yzyilda Yazilmis Greke Anonim Osmanli Tarihi ..........................................................52
1.2.6. Venedikli Tccarin Sefer-namesi ................................................................................................53
1.2.7. Vincentio DAlessandri.................................................................................................................54
1.2.8. Sir Antoni Jenkinson......................................................................................................................55
1.2.9. Techtender......................................................................................................................................55
1.2.10. Sherley Kardesleri (Sir Anthony Sherley, Sir Robert Sherley)..................................................55
1.2.11. Dongarcla De Silvaf Igureoa.......................................................................................................56
1.2.12. Oruc Bey Bayat (Iranli Don Juan) Alfonsoremon...................................................................56
1.2.13. Pietro Della Valle (15861652) ..................................................................................................57
1.2.14. Adam Olearius.............................................................................................................................57
1.2.15. J. B. Tavernier..............................................................................................................................58
1.2.16. Per Raphael Du Mans..................................................................................................................58
1.2.17. Jean Charain (16431713) ..........................................................................................................58
1.2.18. Thevento......................................................................................................................................59
1.2.19. Sekhnia Tchkeidze.......................................................................................................................60
1.2.20. Papouna Orbelian ........................................................................................................................60
1.2.21. Petrosdisarkis Gilamentz.............................................................................................................60
1.2.22. Sanson..........................................................................................................................................61
1.2.23. Engelbert Kaempfer.....................................................................................................................61
1.2.24. Gergurioprira................................................................................................................................61
1.2.25. Krusinsky (16751756)...............................................................................................................61
1.2.26. A. P. Volinski...............................................................................................................................62
1.2.27. F. A. Suymanof............................................................................................................................62
1.2.28. Katoffedot Afanas Yevic.............................................................................................................62
1.2.29. Per Jen Thadee.............................................................................................................................63
1.2.30. E. G. Gerbert................................................................................................................................63
1.2.31. Padri Bazen..................................................................................................................................63
1.2.32. Iohan Yakub Lereh......................................................................................................................64
1.2.33. Achop Shemakhetci.....................................................................................................................64
1.2.34. Jean Otter .....................................................................................................................................64
1.2.35. Jonas Hanway..............................................................................................................................65
1.2.36. Abra dem Kertaksi....................................................................................................................65
1.2.37. James Baillie Fraser (17831856)...............................................................................................66
1.3. MODERN ARA$TIRMALAR........................................................................................66
KNC BLM
SAFEVLERN TARHNE GENEL BR BAKI$
2.1. $EYH SAFYED-DNN SOYKTG...................................................................74
2.1.1. Firuz-sah Zerrin-klah (Kizil-brk)...............................................................................................75
2.1.2. Ivazl-Hss...................................................................................................................................76
2.1.3. Muhammed Hafiz..........................................................................................................................76
2.1.4. Salahed-din Resid.........................................................................................................................77
2.1.5. Kutbed-din Ahmed.......................................................................................................................77
2.1.6. Seyh Salih.......................................................................................................................................78
2.1.7. Emined-din Cebrail.....................................................................................................................78
2.2. $EYH SAFYED-DN (650735 / 12521334)..............................................................78
2.2.1. ocukluk Yillari.............................................................................................................................78
2.2.2. Seyh Zahid Gilani ile Grs........................................................................................................80
2.2.3. Safev Tarikatinin Kurulusu.........................................................................................................84
2.3. SADRED-DN (h. 704794 / 13051392)........................................................................92
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
IV
2.3.1. Tarikat Basina Gemesi.................................................................................................................92
2.3.2. Degisik Devlet Adamlari ile Olan Iliskileri...................................................................................93
2.3.3. Seyhin Halife Faaliyetleri.............................................................................................................95
2.3.4. Mekke Ziyareti...............................................................................................................................97
2.4. HACE AL (h. 772830 / 13711427)...............................................................................97
2.4.1. Dezfula Gitmesi............................................................................................................................97
2.4.2. Emir Timur ile Grs..................................................................................................................98
2.4.3. Faaliyetleri ve Mekke Ziyaretine Gitmesi...................................................................................101
2.5. $EYH BRAHM (h. ?852 / ?1448)............................................................................102
2.5.1. Safev Tarikatinin Basina Gemesi............................................................................................103
2.5.2. Faaliyetleri....................................................................................................................................103
2.6. SULTAN CNEYD (h. 850864 / 14471460).............................................................104
2.6.1. Tarikatin Basina Gemesi ve Amcasi ile Ihtilaflari...................................................................104
2.6.2. Cihan-sah ile Olan Anlasmazliklari ............................................................................................105
2.6.3. Erdebilden ikisindan Sonraki Dnemi....................................................................................107
2.6.4. Karaman ve Konyada.................................................................................................................109
2.6.5. Cneyd Suriyede........................................................................................................................110
2.6.6. Cneyd Karadenizde..................................................................................................................111
2.6.7. Cneyd Diyarbakirda.................................................................................................................112
2.6.8. Irana Dns...............................................................................................................................113
2.6.9. Safev Tarikatinin Evrimi...........................................................................................................114
2.6.10. erkeslere Karsi Yaptigi Sefer ve lm ................................................................................116
2.7. SULTAN HAYDAR (865893 / 14601488).................................................................118
2.7.1. Tarikatin Basina Gemesi ..........................................................................................................118
2.7.2. lem Beygim ile Evlenmesi .......................................................................................................119
2.7.3. Safev Tarikatinin Dnyevilesmesi............................................................................................120
2.7.4. erkes ve Kafkasya Seferleri ......................................................................................................121
2.7.5. Sirvan Seferi.................................................................................................................................123
2.7.6. Haydarin lm.........................................................................................................................125
2.8. SULTAN-AL (h. 893900 / 14881495) .......................................................................128
2.8.1. Tarikatin Basina Gemesi ve Hapis Dnemi ............................................................................128
2.8.2. Istahr Kalesinden ikmalari.......................................................................................................129
2.8.3. Sultan-alinin ldrlmesi ..........................................................................................................133
2.8.4. Sultan-alinin lmnden Sonra Ismail Mirza...........................................................................134
2.9. SMALN TAHTA IKI$INA DEGN SAFEVLER...........................................136
2.9.1. Hicret veya Kayip Dnemi ..................................................................................................136
2.9.2. Ismail ve Yandaslari Lahicanda.................................................................................................139
2.9.3. Lahicani Terk Etmesi .................................................................................................................144
2.9.4. Anadoluya Gelisi........................................................................................................................150
2.9.5. Sirvana Dogru Ordu ekmesi....................................................................................................152
2.9.6. Serur Savasi..................................................................................................................................158
2.10. I. $AH SMAL (h. 907930 / 15011524) DNEM................................................161
2.10.1. Safev Devletinin Kurulmasi.....................................................................................................161
2.10.2. Iran Iindeki Fetihler..................................................................................................................164
2.10.3. Dulkadirogullariyla Olan atismalari.......................................................................................167
2.10.4. Bagdat ve Huzistani Ele Geirmesi .........................................................................................168
2.10.5. Sirvana Ikinci Sefer ..................................................................................................................170
2.10.6. Emir Necmin lm................................................................................................................170
2.10.7. Sibek Hanin Ilk Saldirisi...........................................................................................................171
2.10.8. Merv Savasi...............................................................................................................................171
2.10.9. Kizilbaslarin Babre Yardimi ..................................................................................................174
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
V
2.10.10. Gicduvan Yenilgisi..................................................................................................................174
2.10.11. zbeklerin h. 918 / 1512-13teki Saldirilari ...........................................................................175
2.10.12. Osmanlidaki Kizilbas Isyanlari..............................................................................................176
2.10.13. Akkoyunlularin Ortadan Kaldirilmasi ....................................................................................177
2.10.14. Kemah Kalesinin Osmanlilarin Eline Gemesi ....................................................................177
2.10.15. aldiran Savasi........................................................................................................................179
2.10.16. Osmanlilarin Tebrizi Terk Etmesi .........................................................................................181
2.10.17. Sah Ismailin Tebrize Dns ...............................................................................................184
2.10.18. Osmanliya Gnderdigi Ilk Elilik Heyeti..............................................................................185
2.10.19. Misir Sultani ile Iliskileri .........................................................................................................186
2.10.20. Osmanliya Gnderdigi Ikinci Elilik Heyeti.........................................................................186
2.10.21. Diyarbakir Mcadelesi ............................................................................................................187
2.10.22. Misir Sultanina Gnderdigi Ikinci Elilik Heyeti..................................................................188
2.10.23. zbeklerin h. 921 / 1516daki Saldirilari................................................................................188
2.10.24. Safevlerin Grcistan Siyaseti..................................................................................................189
2.10.25. Giyased-din Muhammedin Egitmen Olmasi.......................................................................191
2.10.26. Sirvan-sahlar ve Osmanli-Safev atismasi ...........................................................................191
2.10.27. Osmanlinin Emire Debbac ile Ilgili Siyaseti .........................................................................193
2.10.28. Osmanlinin Mazenderan Hkimi ile Ilgili Siyaseti ...............................................................194
2.10.29. Sah Ismail ve Mazenderan Valileri.........................................................................................194
2.10.30. Osmanliya Gnderdigi nc Elilik Heyeti .....................................................................195
2.10.31. Emire Debbaca Karsi Askeri Sevkiyati.................................................................................195
2.10.32. Sultan Selimin Safevlere Son Saldirisi .................................................................................196
2.10.33. Mazenderan Hkimlerine Karsi Tutumu................................................................................197
2.10.34. Grcistana Olan Drdnc Ordu Sevkiyati ..........................................................................198
2.10.35. zbeklerin h. 927 / 1521deki Saldirisi...................................................................................198
2.10.36. Emir Hannin Geri agirilmasi...............................................................................................199
2.10.37. Avrupa Hristiyan Devletleri ile Iliskileri.................................................................................200
2.10.38. Portekiz Elilik Heyeti.............................................................................................................201
2.10.39. Sultan Sleymana Gnderdigi Elilik Heyeti .......................................................................203
2.10.40. Macaristan Kralligi Elisi........................................................................................................203
2.10.41. Sultan Sleymanin Gilan Hkimine Mektubu......................................................................205
2.10.42. Sah Ismailin Psikolojisindeki Degisimler..............................................................................205
2.10.43. Adil-sahi ve Kutb-sahilerle Olan Iliskileri ..............................................................................206
2.10.44. Sah Ismailin Vefati.................................................................................................................208
2.10.45. Sah Ismailin Evlatlari .............................................................................................................209
2.11. $AH I. TAHMASB (930984 / 15241576) DNEM..............................................211
2.11.1. Tahta ikisi................................................................................................................................211
2.11.2. Div Sultan ile Kpek Sultanin Rekabetleri..............................................................................212
2.11.3. zbeklerin Horasana Ilk Saldirisi............................................................................................212
2.11.4. Kpek Sultanin Baskaldirisi.....................................................................................................212
2.11.5. Div Sultanin Azli ve ldrlmesi............................................................................................213
2.11.6. zbeklerin Horasana Ikinci Saldirisi .......................................................................................214
2.11.7. Cam Savasi ................................................................................................................................215
2.11.8. Bagdat Isyaninin Bastirilmasi....................................................................................................216
2.11.9. zbeklerin Horasana Drdnc Saldirisi................................................................................217
2.11.10. Tekel Fitnesi...........................................................................................................................218
2.11.11. zbeklerin Horasana Besinci Saldirisi ..................................................................................220
2.11.12. Ulamanin Osmanliya Siginmasi...........................................................................................221
2.11.13. Osmanlilarin Bitlise Saldirisi .................................................................................................222
2.11.14. zbeklerin Horasana Altinci Saldirisi ...................................................................................222
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
VI
2.11.15. Osmanlilarin h. 940 / 1533teki Saldirisi ................................................................................223
2.11.16. Kizilbaslara Ynelik Yeni Uygulamalar.................................................................................225
2.11.17. Bagdatin Osmanlilarca Alinmasi...........................................................................................227
2.11.18. zbeklerin h. 942 / 1535teki Horasana Saldirisi..................................................................228
2.11.19. Sam Mirza Isyaninin Bastirilmasi...........................................................................................229
2.11.20. Behram Mirzanin Gilan Hkimiyeti......................................................................................230
2.11.21. Sirvan Sorunu..........................................................................................................................230
2.11.22. Muhammed Salih Bitikinin Isyani.......................................................................................231
2.11.23. Krtlere Karsi Ordu Sevkiyati.................................................................................................231
2.11.24. Horasan Iin Kutsal Mcadele................................................................................................231
2.11.25. Kafkasyalilarin Orduya Alinmasi ...........................................................................................232
2.11.26. Alaud-devle Ranasinin Isyani .............................................................................................233
2.11.27. Din Muhammed Hanin Saldirilari.........................................................................................233
2.11.28. Safevler ve Grkanli Hmayun Sah......................................................................................234
2.11.29. Elkas Mirzanin Osmanilya Siginmasi ...................................................................................235
2.11.30. Osmanli Ordusunda Elkas Mirza............................................................................................236
2.11.31. Van Kalesinin Osmanlilarca Alinmasi..................................................................................237
2.11.32. h. 955 / 154849 Yili Osmanliya Yapilan Saldirilar.............................................................238
2.11.33. Elkas Mirzanin Teslim Olmasi ..............................................................................................239
2.11.34. zbeklerin h. 955 / 154849dakiteki Saldirilari ..................................................................240
2.11.35. Burhanin Sirvandaki Isyani ..................................................................................................240
2.11.36. Kazvinin Baskent Yapilmasi .................................................................................................241
2.11.37. Kazvinin Baskent Yapilmasinin Gerekeleri ........................................................................243
2.11.38. Safev-Osmanli Savaslarinin Yeniden Baslanmasi................................................................245
2.11.39. zbeklerin h. 957 / 1550 Yili Saldirilari.................................................................................245
2.11.40. Sekinin Alinmasi ve Grc Seferi .........................................................................................246
2.11.41. Pehlivan Kulu Sultan ve Hacim Sultanin Saldirilari.............................................................247
2.11.42. Osmanlilara Ynelik Yagma Saldirlari...................................................................................248
2.11.43. Ercis Kalesinin Safevlerce Alinmasi ....................................................................................249
2.11.44. Mektuplasmalar.......................................................................................................................249
2.11.45. h. 960 / 155354 ve h. 961 / 155455 Yilarindaki Saldirilar .................................................250
2.11.46. Osmanlilarin h. 961 / 155455 Yilindaki Saldirilari...............................................................251
2.11.47. Amasya Baris Anlasmasi ........................................................................................................252
2.11.48. Sah Tahmasbin Grcistana Drdnc Seferi.......................................................................253
2.11.49. Yaka Trkmenlerinin Isyani ...................................................................................................256
2.11.50. Grcistana Besinci Sefer ........................................................................................................256
2.11.51. Ismail Mirzanin Tutuklanmasi...............................................................................................257
2.11.52. Grcistana Yapilan h. 964 / 155657 Yili Saldirisi...............................................................258
2.11.53. Abanin h. 965 / 155758teki Isyani......................................................................................258
2.11.54. Osmanli Sehzadesi Bayezid....................................................................................................258
2.11.55. Pir Muhammed Hanin Horasana Saldirisi ...........................................................................261
2.11.56. Kazak Hanin Baskaldirisi.......................................................................................................261
2.11.57. zbeklerin h. 974 / 1566 Yili Saldirlari..................................................................................262
2.11.58. Han Ahmedin Boyun Egdirilmesi.........................................................................................263
2.11.59. Lahicanlilarin Baskaldirisi.......................................................................................................264
2.11.60. Seyhavendlerin lddrlmesi.................................................................................................265
2.11.61. Simonun Hapsedilmesi ..........................................................................................................266
2.11.62. zbek Sultanin Saldirisi.........................................................................................................266
2.11.63. Sah Tahmasb ve Hristiyan Avrupasi ......................................................................................266
2.11.64. Tebriz Isyani ............................................................................................................................267
2.11.65. Hacim Sultan ile Iliskilerin Gelistirilmesi...............................................................................268
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
VII
2.11.66. Kakhetyali Aleksandrin Safevlere Baglanmasi....................................................................268
2.11.67. Sah Tahmasbin Vefati............................................................................................................269
NC BLM
SAFEVLERN KKEN
3.1. SAFEVLERN KRT KKENL OLDUGU TEZ...............................................270
3.2. YEZD KRT KKENL OLDUGU TEZ.............................................................273
3.3. TALI$ VEYA GLEK OLDUKLARI TEZ...............................................................274
3.4. AZER OLDUGU TEZ .................................................................................................275
3.5. ARAP OLDUGU TEZ...................................................................................................276
3.6. SAFEVLERN TRK OLDUGU TEZ.....................................................................282
3.6.1. Sah Ismailin Eserlerinde Horasan Trkesi zellikleri ............................................................295
3.6.2. Hataide Trklgne Yapilan Gndermeler...............................................................................299
DRDNC BLM
SAFEVLERN MEZHEB
4.1. TRK HALK ve MEDRESE SLAMI........................................................................304
4.2. TANRISAL (LAH) $AH ANLAYI$I........................................................................308
4.3. SAFEV $LG VE MEDRESE $LG..................................................................310
4.4. I. $AH TAHMASB DNEMNDE TAHRF ABALARI......................................311
4.5. I. $AH TAHMASBIN REFORMLARI......................................................................312
4.6. ARAP $ DN ADMALARININ RANA GELMES.............................................318
4.7. BR TRK MEDRESE $KG DN ADAMI MUKADDES EEDEBL......321
BE$NC BLM
KIZILBA$LIK
5.1. KIZILBA$LIK OLGUSUNUN ORTAYA IKI$I...................................................322
5.2. BA$LIGIN ORTAYA IKI$ ZAMANINA L$KN GR$LER.....................323
5.3. KIZILBA$ BA$LIGININ BM...............................................................................326
5.4. KIZILBA$ KAVRAMININ ERG.........................................................................326
5.5. KIZILBA$LIK HALK SLAMI..................................................................................327
5.6. BOYBRLG OLARAK KIZILBA$ KAVRAMI....................................................328
ALTINCI BLM
TRK BOYLARI ve BOY MENSUBU K$LER
6.1. $AMLU BOYU.................................................................................................................332
6.1.1. Kkeni ve Konumu .....................................................................................................................332
6.1.2. Sultan Haydar Dneminde..........................................................................................................334
6.1.3. Sultan-ali Dneminde Samlular ..................................................................................................334
6.1.4. Ismail Mirza Dneminde.............................................................................................................335
6.1.5. Samlulara Verilen Mansiplar.......................................................................................................337
6.1.6. Isfahan ve Yezd Hkimiyetin Samlulara Verilmesi ...................................................................337
6.1.7. h. 912 / 15067 ve 913 / 15078de Samlular............................................................................338
6.1.8. Vekillik Mansibinin Samlulardan Alinmasi ...............................................................................338
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
VIII
6.1.9. Emirl-meralik Mansibinin Samlulardan Alinmasi................................................................338
6.1.10. Herat Hkimiyetinin Samlulara Verilmesi ...............................................................................339
6.1.11. Samlular ve Gicduvan Savasi....................................................................................................340
6.1.12. aldiran Savasi ve Samlular......................................................................................................341
6.1.13. Akkoyunlularin Ortadan Kaldirilmasi ......................................................................................341
6.1.14. Herat Samlularinin zbeklerce Kusatmaya Alinmasi .............................................................341
6.1.15. Mazenderan Valilerine Karsi Samlulari Grevlendirmesi.......................................................342
6.1.16. Emire Debbaca Karsi Samlulari Grevlendirmesi..................................................................342
6.1.17. h. 925 / 1519da Samlular..........................................................................................................343
6.1.18. zbeklerin h. 927 / 152122 Saldirisinda Samlular.................................................................343
6.1.19. Tekrar Horasan Hkimiyetine Getirilmeleri.............................................................................344
6.1.20. zbeklerin h. 930 / 152324deki Saldirisinda Samlular.........................................................344
6.1.21. Hace Habibullah Savecinin ldrlmesi ................................................................................345
6.1.22. Ubeyd Hanin Ikinci Saldirisinda Samlular..............................................................................345
6.1.23. Samlular ve Cam Savasi............................................................................................................346
6.1.24. Ubeyd Hanin nc Saldirisinda Samlular ..........................................................................347
6.1.25. h. 936 / 152930da Samlular ...................................................................................................348
6.1.26. Herat Hkimiyetinin Samlulardan Alinmasi ............................................................................348
6.1.27. Tekel Fitnesi ve Samlular........................................................................................................348
6.1.28. h. 937 / 153031de Nisabur Samlulari ....................................................................................349
6.1.29. Heratin Kurtarilmasinda Samlularin Rol...............................................................................350
6.1.30. Samlularin Dislanmasi...............................................................................................................351
6.1.31. Horasan Ynetiminin Tekrar Samlulara Verilmesi..................................................................351
6.1.32. Behram Mirzanin Samlu Boyunun Basina Getirilmesi..........................................................351
6.1.33. Vekil Masibinin Tat veya Taciklere Verilmesi.........................................................................353
6.1.34. Sam Mirza ve Herat Samlularinin Isyani..................................................................................353
6.1.35. zbeklerin h. 941 / 1535teki Saldirisinda Herat Samlulari.....................................................355
6.1.36. Muzaffer Sultanin Samlularca Yakalanmasi...........................................................................355
6.1.37. Hmayun Iran Sigindigi Sirada Samlular.................................................................................356
6.1.38. h. 959 / 155152de Esferayin Samlulari..................................................................................357
6.1.39. Sistan Eyaletinin Samlulara Verilmesi ....................................................................................357
6.1.40. Han Ahmed Isyaninin Yatistirilmasinda Samlular .................................................................357
6.1.41. zbek Sultanin Saldirisinda Cam Samlulari...........................................................................358
6.1.42. Samlulara Mensup Kisiler.........................................................................................................358
6.1.42.1. Hseyin Bey Lala................................................................................................................359
6.1.42.2. eyh Kasm..........................................................................................................................364
6.1.42.3. Abidin Bey (Abdi Bey) ........................................................................................................365
6.1.42.4. Durm Han amlu.............................................................................................................366
6.1.42.5. Hseyin Han.......................................................................................................................375
6.1.42.6. Zeynel Han..........................................................................................................................384
6.1.42.7. Demri Sultan.......................................................................................................................387
6.1.42.8. Avar Han........................................................................................................................388
6.1.42.9. Zeyned-din Sultan..............................................................................................................391
6.1.42.10. Veli Halife.........................................................................................................................391
6.1.42.11. Ali Kulu Han.....................................................................................................................392
6.1.42.12. Kara Eik (Muhammed Bey Kor-ba).........................................................................392
6.1.42.13. Sultan Ahmed amlu........................................................................................................393
6.1.42.14. Hseyin-kulu Sultan..........................................................................................................395
6.1.42.15. Badan Kara.....................................................................................................................395
6.1.42.16. Olan Halife amlu Koru-ba ......................................................................................396
6.1.42.17. Halife Sultan amlu Mir-ahur..........................................................................................396
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
IX
6.1.42.18. Bayezid Sultan amlu.......................................................................................................397
6.1.42.19. Mecnun Sultan amlu.......................................................................................................397
6.1.42.20. Mikayl Bey Yzbaamlu..............................................................................................398
6.1.42.21. Hseyin-kulu Bey Yasavul Koru amlu.........................................................................398
6.2. RUMLU.............................................................................................................................398
6.2.1. Cografi ikis Blgesi...................................................................................................................398
6.2.2. Irana Yerlesmeleri ......................................................................................................................399
6.2.3. Ismail Mirzaya Katilmalari ........................................................................................................400
6.2.4. Sah Ismaile Katilan Rumlular....................................................................................................400
6.2.5. Belh ve Sibirgan Hkmetinin Rumlulara Verilmesi ................................................................401
6.2.6. Osmanlidaki Rumlularin Isyani.................................................................................................401
6.2.7. emisgezekin Alinmasi .............................................................................................................402
6.2.8. aldiran Savasinda Rumlularin Rol ........................................................................................403
6.2.9. Osmanlilarin Erzincani Almalari ve Rumlular..........................................................................403
6.2.10. Grcistandaki Sorunlarla Ilgili Rumlular.................................................................................404
6.2.11. Emirl-meralik Makaminin Rumlulara Verilmesi................................................................405
6.2.12. Rumlu-Ustaclu atismasi..........................................................................................................406
6.2.13. Rumlularin Egemenligine Son Verilmesi.................................................................................406
6.2.14. h. 939 / 153233te Rumlular....................................................................................................407
6.2.15. h. 941 / 153435 ve h. 942 / 153536da Rumlular.................................................................407
6.2.16. Melik Cihan-girin Baskaldirisi.................................................................................................408
6.2.17. h. 955 / 154849da Rumlular...................................................................................................408
6.2.18. Bege Erdelana Karsi Grevlendirilen Rumlular .....................................................................409
6.2.19. Han Ahmede Karsi Grevlendirilen Rumlular .......................................................................409
6.2.20. Sah Tahmasbin Hastaliginda Rumlular...................................................................................409
6.2.21. Rumlulara Mensup Kisiler ........................................................................................................410
6.2.21.1. Karaca lyas........................................................................................................................410
6.2.21.2. Ali Bey Rumlu (Div Sultan) ................................................................................................411
6.2.21.3. Muhammed Bey Rumlu......................................................................................................417
6.2.21.4. Badmcan (Badncan) Sultan.............................................................................................418
6.2.21.5. Halil Aga Sufi......................................................................................................................418
6.2.21.6. Nur Ali Halife......................................................................................................................418
6.2.21.7. Sufiyan Halife Rumlu..........................................................................................................421
6.2.21.8. Emir Sultan Rumlu.............................................................................................................424
6.2.21.9. Pir Sultan Halife Rumlu.....................................................................................................425
6.2.21.10. Hseyin-can Sultan Rumlu...............................................................................................426
6.2.21.11. Hasan Bey Rumlu.............................................................................................................426
6.2.21.12. ah-kulu Bey Rumlu.........................................................................................................428
6.3. HINISLU (HENSL veya HUNUSLU)......................................................................429
6.3.1. Hseyin Bey Aykut-oglu.............................................................................................................429
6.3.2. Zayif Yusuf..................................................................................................................................429
6.4. USTACLU.........................................................................................................................429
6.4.1. Ismail Mirzaya Katilmalari ........................................................................................................430
6.4.2. Diyarbakir Hkimiyetinin Ustaclulara Verilmesi.......................................................................431
6.4.3. Emirl-meralik Mansibinin Ustaclulara Verilmesi.................................................................432
6.4.4. h. 916 / 151011de Ustaclularin Aldigi Grevler .....................................................................432
6.4.5. Bitlis Kalesinin Ustaclularin Eline Gemesi..............................................................................433
6.4.6. Sultan Selimin Ilk Seferi Sirasinda Ustaclular...........................................................................433
6.4.7. aldiran Savasinda Ustaclularin Rol.......................................................................................434
6.4.8. Diyabakirin Ustaclulardan Alinmasi .........................................................................................434
6.4.9. Ustaclu-Rumlu atismalari.........................................................................................................435
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
X
6.4.10. h. 932 / 152526 ve h. 939 / 153233 Yillari Arasinda Ustaclular..........................................436
6.4.11. Van ve Ercis Hkimiyetinin Ustaclulara Verilmesi..................................................................437
6.4.12. Sahruh Sirvan-sahin Yatistirilmasinda Ustaclular...................................................................438
6.4.13. Muhammed Salih Bitikinin Yakalanmasinda Ustaclular......................................................439
6.4.14. Haci Seyh Krde Karsi Grevlenrilen Ustaclular...................................................................439
6.4.15. h. 950 / 154344te Grevlendirilen Ustaclular........................................................................440
6.4.16. h. 951 / 154445 ve 952 / 154546 Yillari Arasinda Ustaclular..............................................440
6.4.17. h. 955 / 15489da Ustaclular....................................................................................................441
6.4.18. Sirvan Hkmetinin Ustaclulara Verilmesi..............................................................................441
6.4.19. h. 955 / 154849 ve h. 956 / 154950 Yillari Arasinda............................................................441
6.4.20. Ester-abad Hkimiyetinin Ustaclulara Verilmesi .....................................................................442
6.4.21. Kasim Bey Sirvani Isyaninin Yatistirilmasi..............................................................................442
6.4.22. h. 965 / 15578de Yaka Trkmenleri ile atismalari .............................................................442
6.4.23. Bayezidin Siginmasi Sirasinda Ustaclular...............................................................................443
6.4.24. Horasan Emirl-meraliginin Ustaclulara Verilmesi..............................................................443
6.4.25. Ustaclularin Lahican Ynetimine Getirilmesi ..........................................................................444
6.4.26. Tebriz Isyani ve Ustaclular........................................................................................................446
6.4.27. Sah Tahmasbin Hastaligi Sirasinda Ustaclular........................................................................446
6.4.28. Ustaclu Boyuna Mensup Kisiler ...............................................................................................446
6.4.28.1. Hamza Bey K(K)-olu Ustaclu..................................................................................447
6.4.28.2. Olan mmet avulu.......................................................................................................447
6.4.28.3. Han Muhammed.................................................................................................................448
6.4.28.4. Saru Pire Ustaclu...............................................................................................................453
6.4.28.5. lyas Aygut-olu Ustaclu....................................................................................................453
6.4.28.6. Kara Han............................................................................................................................453
6.4.28.7. ayan Sultan (Muhammed Bey)........................................................................................456
6.4.28.8. Mustafa Bey (Kpek Sultan)...............................................................................................457
6.4.28.9. Abdullah Han......................................................................................................................460
6.4.28.10. Mentee Sultan..................................................................................................................462
6.4.28.11. Bedr-han...........................................................................................................................465
6.4.28.12. ah Kulu Sultan................................................................................................................468
6.4.28.13. Muhammedi Han (Tohmak Han) ....................................................................................472
6.4.28.14. ah Ali Sultan....................................................................................................................473
6.4.28.15. Sadred-din Han...............................................................................................................474
6.4.28.16. Ahmed Sultan Sufi-olu....................................................................................................476
6.4.28.17. ah Kulu Sultan Yegen.....................................................................................................478
6.4.28.18. Murad Han.......................................................................................................................479
6.4.28.19. Piri Bey.............................................................................................................................479
6.4.28.20. Muhammed Sultan...........................................................................................................480
6.4.28.21. Temr (Temir) Han............................................................................................................480
6.4.28.22. Veli Bey.............................................................................................................................480
6.4.28.23. Hseyin Bey Yzba ........................................................................................................480
6.4.28.24. Allah-kulu Sultan..............................................................................................................481
6.4.28.25. brahim Bey......................................................................................................................484
6.4.28.26. Pir Kulu Bey.....................................................................................................................484
6.4.28.27. Mahmud Bey.....................................................................................................................484
6.4.28.28. ra Han.........................................................................................................................484
6.4.28.29. Mustafa Bey......................................................................................................................485
6.4.28.30. Hayzar (Hr) Aka Ustaclu.............................................................................................485
6.4.28.31. Bayezid Sultan..................................................................................................................485
6.4.28.32. Karanca Bey Ustaclu.......................................................................................................486
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
XI
6.4.28.33. Hamza Sultan....................................................................................................................486
6.4.28.34. Keel ah-verdi Ustaclu...................................................................................................486
6.4.28.35. atr Bey............................................................................................................................487
6.4.28.36. Emir Gayb Bey Ustaclu....................................................................................................487
6.4.28.37. Hasan Bey Yzba Ustaclu.............................................................................................489
6.4.28.38. Cafer Bey Kengerl Ustaclu...........................................................................................491
6.4.28.39. Habib Bey Ustaclu............................................................................................................491
6.4.28.40. eref Han Kengerl..........................................................................................................492
6.4.28.41. Pir Muhammed Ustaclu...................................................................................................492
6.4.28.42. Nazar Bey Ustaclu............................................................................................................493
6.4.28.43. Bekta Bey.........................................................................................................................493
6.5. AVU$LU.........................................................................................................................494
6.6. KENGERL.....................................................................................................................494
6.6.1. Safev ncesinde Kengerller.....................................................................................................494
6.6.2. Safev Dneminde Kengerller...................................................................................................495
6.6.3. Kengerllere Mensup Kisiler ......................................................................................................495
6.6.3.1. brahim Han Kengerl.........................................................................................................495
6.6.3.2. Cafer Bey Kengerl.............................................................................................................496
6.6.3.3. eref Han Kengerl..............................................................................................................497
6.7. BAYRAMLU....................................................................................................................498
6.7.1. Sah Ali Bey..................................................................................................................................498
6.7.2. Seh-svar Bey..............................................................................................................................498
6.8. EKREM BOYU...............................................................................................................498
6.9. RDEKL........................................................................................................................498
6.10. KARAORLU...............................................................................................................499
6.11. DULKADIR....................................................................................................................499
6.11.1. Safevlere Katilimalari...............................................................................................................499
6.11.2. Koru-basilik Mansibinin Dulkadirlara Verilmesi...................................................................500
6.11.3. Siraz Hkmetinin Dulkadirlara Verilmesi ..............................................................................501
6.11.4. Dulkadirogullarina Karsi Sefer..................................................................................................501
6.11.5. Dulakdirogullari ile Ustaclularinin Savaslari............................................................................503
6.11.6. h. 919 / 1513 Yilinda Dulkadirlilar ...........................................................................................503
6.11.7. aldiran Savasindan nce Dulkadirlilar .................................................................................504
6.11.8. aldiran Savasi Sirasinda Dulkadirlilar ....................................................................................504
6.11.9. Dulkadirogullarinin Ortadan Kaldirilmasi................................................................................505
6.11.10. Dulakdirlarin Paylastirilmasi...................................................................................................506
6.11.11. Sultan Selime Yardim Eden Dulkadirlar...............................................................................507
6.11.12. Kalender elebi Isyani ve Dulkadirlar....................................................................................507
6.11.13. Cam Savasinda Siraz Dulkadirlilarinin Katilimi...................................................................507
6.11.14. h. 936 / 152930 ve 939 / 1533 Yillari Arasinda Dulkadirlar................................................508
6.11.15. h. 943 / 153637 Yilinda Dulkadirlilar...................................................................................509
6.11.16. h. 953 / 154647 ve h. 954 / 154748 Yillari Arasinda..........................................................509
6.11.17. h. 959 / 155051de Dulkadirlar .............................................................................................509
6.11.18. h. 961 / 155354 Yilinda Dulkadirlar .....................................................................................510
6.11.19. Yaka Trkmenlerinin Isyani ve Dulkadirlar...........................................................................510
6.11.20. Biyepisin Bir Blmnn Hkimiyetine Getirilmeleri.........................................................510
6.11.21. Lahican Isyani ve Dulkadirlar .................................................................................................511
6.11.22. Dulkadir Boyuna Mensup Kisiler...........................................................................................511
6.11.22.1. Aba Cerrahe.....................................................................................................................511
6.11.22.2. Celil Sultan Dulkadr........................................................................................................512
6.11.22.3. Halil Sultan.......................................................................................................................512
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
XII
6.11.22.4. Ali Bey Dulkadr...............................................................................................................514
6.11.22.5. Abdal Bey Dulkadr..........................................................................................................515
6.11.22.6. Saru Kaplan......................................................................................................................515
6.11.22.7. Alaud-devle Paa Dulkadr...........................................................................................515
6.11.22.8. Dede Bey Dulkadr...........................................................................................................520
6.11.22.9. lyas Bey Dulkadr............................................................................................................520
6.11.22.10. Kasm Bey.......................................................................................................................520
6.11.22.11. Erdevane Bey..................................................................................................................520
6.11.22.12. Ali Bey eh-svar-olu...................................................................................................521
6.11.22.13. Hamza Sultan.................................................................................................................522
6.11.22.14. brahim Han...................................................................................................................523
6.11.22.15. Ali Sultan Tal-olu.........................................................................................................524
6.11.22.16. Muhammed Can Sultan.................................................................................................525
6.11.22.17. Kr ahruh.....................................................................................................................526
6.11.22.18. Ahmed Bey......................................................................................................................526
6.11.22.19. Kr Sleyman.................................................................................................................526
6.11.22.20. Sleyman Bey Yasavul Dulkadr....................................................................................527
6.11.22.21. Muhammed Han.............................................................................................................527
6.11.22.22. ah-kulu Halife...............................................................................................................529
6.11.22.23. Kya Sultan Dulkadr......................................................................................................531
6.11.22.24. Sultan Dulkadr...............................................................................................................532
6.11.22.25. ahruh Bey Dulkadr Sfrei-ba .................................................................................532
6.11.22.26. Hac Bey Dulkadr..........................................................................................................533
6.11.22.27. Muhammed Can Bey Dulkadr......................................................................................533
6.11.22.28. Ereti Aga Dulkadr........................................................................................................533
6.11.22.29. Ali Paa Dulkadr...........................................................................................................533
6.11.22.30. Yol-kulu Bey Dulkadr....................................................................................................534
6.11.22.31. ah-kulu Evolu Dulkadr..............................................................................................534
6.11.22.32. Zeynel Bey Dulkadr.......................................................................................................535
6.11.22.33. Ko Halife Dulkadr Mhrdar.....................................................................................535
6.12. EVOGLU.........................................................................................................................536
6.13. AF$AR.............................................................................................................................536
6.13.1. Safev ncesi Afsarlar...............................................................................................................536
6.13.2. Ismail Mirza Dneminde Afsarlar ............................................................................................537
6.13.3. h. 916 / 15101 ve h. 917 / 15112 Yillari Arasinda................................................................538
6.13.4. h. 927 / 1521de Afsarlar...........................................................................................................538
6.13.5. h. 936 / 152930 ve h. 937 / 153031 Yillari Arasinda............................................................539
6.13.6. h. 941 / 1534 Yili Saldirisinda Afsarlar.....................................................................................539
6.13.7. Hace Kelanin Yakalanmasinda Afsarlar .................................................................................540
6.13.8. Sahruhun Yatistrirlmasinda Afsarlar .......................................................................................541
6.13.9. Sster Afsarlarinin Isyani ..........................................................................................................541
6.13.10. Dezful Hkmetinin Afsarlara Verilmesi...............................................................................542
6.13.11. Hmayuna Destek iin Gnderilen Afsarlar.........................................................................542
6.13.12. Tebrizde Afsar-Dulkadir atismasi.......................................................................................542
6.13.13. h. 955 / 15489 Yilinda Afsarlar.............................................................................................543
6.13.14. h. 957 / 155051 Yilinda Afsarlar...........................................................................................544
6.13.15. Osmanli Krtlerini Yagmalamalari.........................................................................................544
6.13.16. Afsarlarin Heratta Egemen Olmasi........................................................................................544
6.13.17. Biyepisin Bir Blmnn Afsarlara Verilmesi.....................................................................545
6.13.18. Afsar Boyuna Mensup Kisiler ................................................................................................546
6.13.18.1. ahruh Han.......................................................................................................................546
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
XIII
6.13.18.2. Sultan-ali Mirza Afar......................................................................................................546
6.13.18.3. Elvend Han.......................................................................................................................547
6.13.18.4. Mahmud Han....................................................................................................................548
6.13.18.5. Halil Han..........................................................................................................................548
6.13.18.6. Dana Bey..........................................................................................................................549
6.13.18.7. ah-kulu Sultan b. Mustafa Sultan...................................................................................549
6.13.18.8. Sevindik Bey Koruba....................................................................................................551
6.13.18.9. Kulu Sultan.......................................................................................................................554
6.13.18.10. Hseyin Sultan................................................................................................................554
6.13.18.11. Hsrev Bey......................................................................................................................555
6.13.18.12. ah Ali Bey......................................................................................................................555
6.13.18.13. Ali Yar Bey......................................................................................................................555
6.13.18.14. Hamza Bey......................................................................................................................555
6.13.18.15. Muhammed Bey..............................................................................................................555
6.13.18.16. Emir Han Afar ..............................................................................................................556
6.13.18.17. skender Han..................................................................................................................556
6.13.18.18. Ahmed Sultan Afar........................................................................................................556
6.13.18.19. Mehdi-kulu Sultan Afar.................................................................................................557
6.13.18.20. Haydar-kulu Sultan Afar ..............................................................................................555
6.13.18.21. Sincab Sultan Afar........................................................................................................558
6.13.18.22. Allah-kulu Sultan............................................................................................................559
6.14. KAAR............................................................................................................................559
6.14.1. Safev ncesi Kaarlar..............................................................................................................559
6.14.2. Safev Slalesi Hizmetinde Kaarlar.........................................................................................560
6.14.3. Haydar Dneminde Kaarlar ....................................................................................................560
6.14.4. Sultan-ali Dneminde Kaarlar.................................................................................................561
6.14.5. Ismail Mira Dneminde Kaarlar .............................................................................................561
6.14.6. Murad Bey Akkoyunlunun Kaarlarca ldrlmesi..............................................................562
6.14.7. Div Sultan Rumlu ile Ustaclu Buyu atismalarinda Kaarlar.................................................562
6.14.8. h. 932 / 152526 ve h. 936 / 152930 Yillari Arasinda............................................................563
6.14.9. Herat Kaarlarinin Kamran Mirzaya Yenilmesi.......................................................................563
6.14.10. Hmayuna Yardim iin Grevlendirilen Kaarlar................................................................564
6.14.11. Kaarlarin Sirvanda Egemen Olmasi ....................................................................................565
6.14.12. h. 955 / 154849da Kaarlar..................................................................................................565
6.14.13. Kaarlarin Seki Hkimiyetine Getirilmesi..............................................................................566
6.14.14. Kaarlarin Pasin, Davayli ve Bitlise Karsi Gnderilmesi.....................................................566
6.14.15. h. 960 / 155253 ve h. 962 / 155455 Yillari Arasinda..........................................................567
6.14.16. Kaarlarin Grcistan Harekti.................................................................................................567
6.14.17. Han Ahmede Karsi Grevlendirilmeleri ...............................................................................568
6.14.18. Kaar Boyuna Mensup Kisiler................................................................................................568
6.14.18.1. Kara Piri Bey (Toz-koparan)...........................................................................................569
6.14.18.2. lyas Bey Helva-olu Kaar..........................................................................................571
6.14.18.3. Aa Sultan Kaar (Mi Sultan) ........................................................................................572
6.14.18.4. Derace Sultan veya Kudurm Han.................................................................................572
6.14.18.5. ah-verdi Sultan Ziyad-olu (Musahip) ..........................................................................572
6.14.18.6. Buda Han........................................................................................................................575
6.14.18.7. Gke (Gke) Sultan.......................................................................................................578
6.14.18.8. Halil Sultan b. ah-verdi Sultan Ziyad-olu....................................................................580
6.14.18.9. brahim Bey......................................................................................................................580
6.14.18.10. Yusuf Halife ....................................................................................................................580
6.14.18.11. Kubad Bey......................................................................................................................581
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
XIV
6.14.18.12. Mirza Ali Sultan..............................................................................................................581
6.14.18.13. Hseyin Bey....................................................................................................................581
6.14.18.14. Sleyman Bey .................................................................................................................581
6.14.18.15. Narn Bey Kaar.............................................................................................................582
6.14.18.16. Kyaba Bey Kaar..........................................................................................................582
6.14.18.17. Yakub Sultan Kaar........................................................................................................583
6.14.18.18. Toygun Bey Kaar..........................................................................................................583
6.14.18.19. Bayram Bey Kaar.........................................................................................................584
6.14.18.20. ah-kulu Bey Kaar........................................................................................................584
6.14.18.21. Ali Aga Yzba Kaar...................................................................................................586
6.15. KARABAG....................................................................................................................587
6.15.1. Karabaglu Boyuna Mensup Kisiler...........................................................................................587
6.15.1.1. ah Muhammed Karabai.................................................................................................587
6.15.1.2. Gulam-ali Karabai (Ho Haber Han).............................................................................588
6.16. SARI KAMI$ BOYU.....................................................................................................588
6.17. TALI$...............................................................................................................................589
6.17.1. Talislarin Kkeni .......................................................................................................................589
6.17.2. Haydar Dneminde Talislar......................................................................................................590
6.17.3. Sultan-ali Dneminde................................................................................................................590
6.17.4. Ismail Mirza Dneminde...........................................................................................................591
6.17.5. Merv Hkmetinin Talislara Verilmesi....................................................................................592
6.17.6. Gicduvan Savasinda Talislar.....................................................................................................592
6.17.7. Muhammed Zamanin Isyani ve Ester-abad Talislari..............................................................592
6.17.8. aldiran Savasinda Talislar.......................................................................................................593
6.17.9. h. 955 / 154849da Talislar......................................................................................................593
6.17.10. Han Ahmede Karsi Grevlendirilen Talislar.........................................................................593
6.17.11. Talis Boyuna Mensup Kisiler..................................................................................................594
6.17.11.1. Dede Bey Tal..................................................................................................................594
6.17.11.2. Hadm Bey Halife Tal....................................................................................................596
6.17.11.3. Mirza Muhammed Tal...................................................................................................597
6.17.11.4. Nuirvan (Nuir) Bey Tal...............................................................................................598
6.17.11.5. Muhammed Tal..............................................................................................................599
6.17.11.6. Pir Gayb Bey Tal...........................................................................................................599
6.17.11.7. Bayndr Han Tal...........................................................................................................599
6.17.11.8. Hamza Halife Tal...........................................................................................................600
6.18. TEKEL (TEKE L) ...................................................................................................601
6.18.1. Tekellerin Asli ve Konumu.....................................................................................................601
6.18.2. Cneyd ve Haydar Dneminde Teleller.................................................................................602
6.18.3. Ismail Mirza Dneminde Tekeller..........................................................................................602
6.18.4. h. 912 / 15067e Kadar Tekeller............................................................................................603
6.18.5. h. 916 / 151011de Tekeller ..................................................................................................603
6.18.6. Osmanlida Tekel Isyani .........................................................................................................603
6.18.7. Tekellerin Irana Gelisi............................................................................................................604
6.18.8. Nur Ali Halife Isyaninda Tekeller...........................................................................................606
6.18.9. Muhammed Zaman Mirzanin Yatistirilmasi...........................................................................606
6.18.10. h. 925 / 1519da Kelhor Tekelleri .........................................................................................606
6.18.11. Aga Muhammed Ruz-efzuna Karsi Grevlendirilmleri.......................................................606
6.18.12. Div Sultan ile Ustaclu Ihtilafinda Tekeller............................................................................607
6.18.13. Ubeyd Hanin h. 932 / 152526 Saldirisinda Tekeller.........................................................607
6.18.14. Bagdat Hkmetinin Tekellere Verilmesi............................................................................607
6.18.15. Cam Savasi Sirasinda Tekeller..............................................................................................608
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
XV
6.18.16. h. 936 / 152930da Tekellerin Konumu..............................................................................608
6.18.17. Herat Hkmetinin Tekellere Verilmesi ..............................................................................608
6.18.18. Tekel Bozgunu (Afet-i Tekel).............................................................................................608
6.18.19. h. 938 / 1532de Harat Tekelleri............................................................................................611
6.18.20. Azerbaycan Tekellerinin Isyani ............................................................................................612
6.18.21. h. 939 / 1532 ve h. 940 / 1534 Yillari Arasinda......................................................................612
6.18.22. Tekellerin Horasan ve Herat Hkimiyetinden Ayrilmasi.....................................................613
6.18.23. Azerbaycan Hkmetinin Tekrar Tekellere Verilmesi........................................................613
6.18.24. h. 941 / 1534te Tekeller........................................................................................................614
6.18.25. Azerbaycan ve Horasan Tekellerinin Osmanliya Siginmasi..............................................614
6.18.26. Bagdat Tekellerinin Bir Kisminin Sah Tahmasba Katilmasi .............................................615
6.18.27. Bagdatin Osmanlilarca Alinmasinda Tekellerin Rol........................................................615
6.18.28. Tekellerin Horasan Emirl-meraligina Atanmasi.............................................................616
6.18.29. Baban Blgesi Krtlerini Bastirmak iin Grevlendirilmleri ................................................616
6.18.30. Hmayun Irana Geldigi Sirada Tekeller..............................................................................617
6.18.31. h. 955 / 154849da Tekeller ................................................................................................617
6.18.32. h. 955 / 154849da Horasan Tekelleri.................................................................................618
6.18.33. h. 957 / 155051de Herat Tekelleri .....................................................................................618
6.18.34. h. 963 / 1556 Yilinda Tekeller...............................................................................................619
6.18.35. Horasan Tekellerinin Isyani ..................................................................................................619
6.18.36. Han Ahmede Karsi Grevlendirilen Tekeller .....................................................................620
6.18.37. Tekel Boyuna Mensup Kisiler ..............................................................................................620
6.18.37.1. Hasan Halife (Hasan Baba).............................................................................................620
6.18.37.2. Kara Bk-olu (ah-kuku) .............................................................................................621
6.18.37.3. Halife Baba.......................................................................................................................623
6.18.37.4. Yegen Bey..........................................................................................................................623
6.18.37.5. Saru Ali Mhrdar...........................................................................................................623
6.18.37.6. uha Sultan......................................................................................................................624
6.18.37.7. Burun Sultan Tekel.........................................................................................................628
6.18.37.8. Hseyin Sultan..................................................................................................................629
6.18.37.9. ah Kubad........................................................................................................................629
6.18.37.10. Muhammed Han erefed-din-olu...............................................................................630
6.18.37.11. Kazak Han......................................................................................................................640
6.18.37.12. Ulama.............................................................................................................................642
6.18.37.13. irkin Hasan..................................................................................................................649
6.18.37.14. Gazi Han.........................................................................................................................650
6.18.37.15. Ali Sultan.........................................................................................................................654
6.18.37.16. Karaca Sultan Tekel.....................................................................................................656
6.18.37.17. Kuduz Sultan Teva Tekel...........................................................................................656
6.18.37.18. Pervane Bey koru-ba .................................................................................................657
6.18.37.19. brahim Halife Mhr-dar.............................................................................................657
6.18.37.20. Kemaled-din ah-kulu...................................................................................................657
6.18.37.21. Ahi Sultan Tekel............................................................................................................658
6.18.37.22. Tatar Sultan....................................................................................................................658
6.18.37.23. Ali Bey.............................................................................................................................658
6.18.37.24. Allah-kulu Sultan Tekel................................................................................................659
6.18.37.25. Ko Halife Mhrdar.....................................................................................................659
6.18.37.26. Burun Sultan Tekelnn olu.......................................................................................659
6.19. KARAMANLU...............................................................................................................659
6.19.1. Karamanlularin Kkeni ve Konumu ........................................................................................660
6.19.2. Sultan-ali Dneminde Karamanlular ........................................................................................660
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
XVI
6.19.3. Ismail Mirza Dneminde Karamanlular...................................................................................660
6.19.4. h. 912 / 15067 ve h. 914 / 15089 Yillari Arasinda..............................................................661
6.19.5. Belh, Endhud, Sibirgan, Faryab ve Garcistan Hkmeti .........................................................661
6.19.6. Nur Ali Halife Isyaninda Karamanlular....................................................................................662
6.19.7. Belh Kramanlularinin Babre Yardim Etmesi........................................................................662
6.19.8. Gicduvan Savasi ve Karamanlular............................................................................................662
6.19.9. h. 961 / 1554te Karamanlular...................................................................................................663
6.19.10. Eskur Hkimiyetinin Karamanlulara Tahsis Edilmesi...........................................................663
6.19.11. Karamanlu Boyuna Mensup Kisiler .......................................................................................664
6.19.11.1. Rstem Bey Karamanlu....................................................................................................664
6.19.11.2. Bayram Bey Karamanlu..................................................................................................664
6.20. $EYHAVEND.................................................................................................................667
6.20.1. Seyhavendlerin Kkeni .............................................................................................................667
6.20.2. Biyepeste Egemen Olan Seyhavendler ...................................................................................667
6.20.3. Hmayun Irana Geldiginde Seyhavendler ..............................................................................668
6.20.4. Seyhavendler ile Sam Mirzanin Ihtilafi ...................................................................................668
6.20.5. h. 959 / 155152 ve h. 960 / 155253 Yillari Arasinda...........................................................669
6.20.6. Seyhavendlerin Ismailin Hapsedilmesindeki Rol .................................................................670
6.20.7. Kazah Hani Bastirmalari iin Gnderilmeleri.........................................................................670
6.20.8. Han Ahmede Karsi Grevlendirilen Seyhavendler.................................................................671
6.20.9. Seyhavendlerin Mekke Ziyaretinde Kiyimi .............................................................................671
6.20.10. Seyhavend Boyuna Mensup Kisiler .......................................................................................672
6.20.10.1. Masum Bey Safev...........................................................................................................672
6.20.10.2. Han Mirza.........................................................................................................................679
6.20.10.3. Zeynl-abidin Bey...........................................................................................................680
6.20.10.4. Sadred-din Bey Safev .....................................................................................................680
6.20.10.5. Dadar Bey Safev ............................................................................................................681
6.20.10.6. Hace Bey Mirza................................................................................................................683
6.21. KIPAK...........................................................................................................................683
6.21.1. Safev ncesi Kipaklar............................................................................................................683
6.21.2. Ismail Mirza Dneminde Mansur Bey Kipaki .......................................................................684
6.22. BEYDL..........................................................................................................................684
6.22.1. Safev Dneminde Iki Ayri Beydili Grubu...............................................................................684
6.22.2. Kasan Beydilileri .......................................................................................................................685
6.23. HAMDL......................................................................................................................685
6.24. HALA............................................................................................................................686
6.25. HAZARE.........................................................................................................................686
6.25.1. Sii Hazareler...............................................................................................................................686
6.25.2. h. 916 / 151011de Hazareler ve Sibek Han..........................................................................687
6.25.3. Sah Tahmasb Dneminde Hazare Blgesi...............................................................................687
6.26. HORASANLI TRKLER............................................................................................687
6.26.1. h. 915 / 150910da Horasanli Trkler.....................................................................................687
6.26.2. h. 917 / 151112de Horasanli Trkler.....................................................................................688
6.27. ADL-$AHLER............................................................................................................688
6.28. BOZOK (BOZOKLU)...................................................................................................690
6.29. KARA SALU.................................................................................................................691
6.30. GN.............................................................................................................................691
6.30.1. igini Boyunun Kkeni ............................................................................................................691
6.30.2. h. 936 / 152930da iginilerin Konumu.................................................................................692
6.30.3. Van Hkimi Sah-kulu Sultan igini .........................................................................................692
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
XVII
6.30.4. Sah-kulu Sultan igininin ldrlmesi...................................................................................693
6.31. KBKL (KPEKL?)............................................................................................693
6.32. DNBL........................................................................................................................694
6.32.1. Dnblilerin Kkeni..................................................................................................................694
6.32.2. Haci Bey Dnbli......................................................................................................................694
6.33. ASAY$-OGLU..............................................................................................................695
6.34. TURGUTLU...................................................................................................................695
6.35. ZBEK............................................................................................................................696
6.36. TRKMANLAR............................................................................................................696
6.36.1. Trkmen Kavraminin Anlamlari ..............................................................................................696
6.37. KARAKOYUNLU (BARAN).....................................................................................696
6.37.1. Karakoyunlularin Kkeni..........................................................................................................697
6.37.2. Karakoyunlulara Mensup nl Kisiler.....................................................................................697
6.37.3. Karakoyunlu Boylari .................................................................................................................697
6.38. CAKIRLU (AKIRLU)................................................................................................697
6.38.1. akirlularin Kkeni ...................................................................................................................697
6.38.2. h. 792 / 138990da akirlular..................................................................................................698
6.38.3. Sultan-ali Dneminde akirlular ..............................................................................................698
6.38.4. akirlulara Mensup Kisiler .......................................................................................................698
6.38.4.1. Ali Han Sultan akrlu.......................................................................................................699
6.39. SADLU............................................................................................................................699
6.39.1. h. 961 / 1554te Sadlular...........................................................................................................699
6.39.1.1. Sadlu Boyuna Mensup Kiiler..........................................................................................700
6.40. HACILU...........................................................................................................................701
6.40.1. Hacilu Boyuna Mensup Kisiler.................................................................................................701
6.40.1.1. ah Ali Bey..........................................................................................................................701
6.40.1.2. Kr Seyid.............................................................................................................................701
6.40.1.3. Hamza Bey Haclu..............................................................................................................701
6.41. BAHARLU......................................................................................................................702
6.41.1. Baharlular Hemedan ve Dekende............................................................................................702
6.41.2. Baharlu Boyuna Mensup Kisiler...............................................................................................702
6.41.2.1. Sultan-kulu..........................................................................................................................702
6.41.2.2. Bayram Han.......................................................................................................................703
6.41.2.3. Muhammedi Mirza.............................................................................................................716
6.42. BAYBURTLU.................................................................................................................716
6.42.1. Bayburtlularin Kkeni...............................................................................................................716
6.42.2. Karaca Ilyas................................................................................................................................717
6.42.2.1. ah smail Dneminde Karaca lyas.................................................................................717
6.43. VARSAK.........................................................................................................................718
6.43.1. Varsaklarin Kkeni....................................................................................................................718
6.43.2. Seyh Cneyd Dneminde Varsaklar ........................................................................................718
6.43.3. Sah Ismail Dneminde..............................................................................................................718
6.43.4. Kemah Kalesinin Alinmasi......................................................................................................719
6.43.5. aldiran Savasi ve Sah Tahmasb Dneminde..........................................................................719
6.43.6. Varsak Boyuna Mensup Kisiler................................................................................................720
6.43.6.1. Yusuf Bey Varsak................................................................................................................720
6.43.6.2. Muhammed Bey Varsak.....................................................................................................720
6.43.6.3. Musa Bey............................................................................................................................721
6.43.6.4. Hasan Halife.......................................................................................................................721
6.43.6.5. Mustafa Bey........................................................................................................................721
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
XVIII
6.43.6.6. Dr Hasan Bey...................................................................................................................721
6.44. KARACADAGLU.........................................................................................................722
6.44.1. Karacadaglu Boyunun Kkeni..................................................................................................722
6.44.2. Haydar Dneminde Karacadaglular .........................................................................................722
6.44.3. Ismail Mirza Dneminde...........................................................................................................722
6.44.4. Han Ahmedi Bastirmalari iin Grevlendirilmeleri................................................................722
6.44.5. Tebriz Isyani ve Karacadaglular................................................................................................723
6.44.6. Karacadaglu Boyuna Mensup Kisiler.......................................................................................723
6.44.6.1. avu Mirza........................................................................................................................723
6.44.6.2. Ferruh-zad Bey Karadalu Eik-agas..............................................................................723
6.44.6.3. Halife Ensar........................................................................................................................725
6.44.6.4. Sohrab Bey..........................................................................................................................725
6.45. AKKOYUNLU (BAYINDIR)......................................................................................726
6.46. MUSULLU......................................................................................................................727
6.46.1. Safev ncesi Musullularin Rekabetleri ...................................................................................727
6.46.2. Musullularin Safevlerdeki Konumu.........................................................................................728
6.46.3. Musullularin Sah Ismaile Katilmasi.........................................................................................728
6.46.4. Sibek Hanin Yenilmesinde Rolleri ..........................................................................................728
6.46.5. Horasan Emirl-meraliginin Musullulara Verilmesi...........................................................729
6.46.6. h. 927 / 1521de Musullular ......................................................................................................729
6.46.7. Div Sultan Rumlu ile Ustaclu Ihtilaflarinda Tarafsizliklari......................................................730
6.46.8. Bagdat Isyani ve Musullular......................................................................................................730
6.46.9. h. 936 / 152930da Musullularin Konumu.............................................................................731
6.46.10. Azerbaycan Hkmetinin Musullulara Verilmesi .................................................................731
6.46.11. Han Ahmede Karsi Grevlendirilen Musullular...................................................................731
6.46.12. Musullu Boyuna Mensup Kisiler............................................................................................731
6.46.12.1. Emir Bey Musullu.............................................................................................................732
6.46.12.2. Taclu (Tacl) Hanm.........................................................................................................737
6.46.12.3. brahim Sultan..................................................................................................................741
6.46.12.4. ah-kulu Koru.................................................................................................................742
6.46.12.5. Nohud Sultan....................................................................................................................742
6.46.12.6. Zl-fikar Bey....................................................................................................................742
6.46.12.7. Haydar Sultan...................................................................................................................744
6.46.12.8. brahim Han.....................................................................................................................744
6.46.12.9. Ali Bey...............................................................................................................................745
6.46.12.10. Ahmed Bey......................................................................................................................745
6.46.12.11. sa Bey.............................................................................................................................745
6.46.12.12. Musa Bey Musullu..........................................................................................................746
6.47. PRNAK.........................................................................................................................746
6.47.1. Akkoyunlularin Taht Kavgasinda Prnaklar............................................................................746
6.47.2. Sah Ismailin Bagdati Prnaklardan Almasi ...........................................................................746
6.47.3. Prnak Boyuna Mensup Kisiler................................................................................................747
6.47.3.1. Cagir Bey Prnak...............................................................................................................747
6.47.3.2. Barik Bey Prnak...............................................................................................................748
6.47.3.3. Hasan Bey eker-olu........................................................................................................749
6.47.3.4. sfahan Sultan.....................................................................................................................749
6.48. EPN ..............................................................................................................................750
6.48.1. epnilerin Kkeni......................................................................................................................750
6.48.2. h. 936 / 152930da epnilerin Konumu.................................................................................750
6.48.3. Urmiye epnileri ve Sah-kulu Sultan Belilan ..........................................................................750
6.48.4. epni Boyuna Mensup Kisiler..................................................................................................751
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
XIX
6.48.4.1. ah Ali Sultan......................................................................................................................751
6.48.4.2. Sleyman Bey epni...........................................................................................................751
6.48.4.3. Muhammed Bey Celal-olu...............................................................................................751
6.49. BAYAT.............................................................................................................................752
6.49.1. Bayat Boyunun Kkeni ve Konumu ........................................................................................752
6.49.2. Sah Tahmasb Dneminde Bayatlar ..........................................................................................752
6.49.3. Bayat ve Bayat-Bozalu Boyuna Mensup Kisiler....................................................................753
6.49.3.1. smail Bayat Tavkii.............................................................................................................753
6.49.3.2. Sleyman Bey......................................................................................................................754
6.49.3.3. Seyf Bey...............................................................................................................................754
6.50. ARABGRL.................................................................................................................755
6.50.1. I. Sah Ismail ve Sah Tahmasb Dneminde...............................................................................755
6.50.2. Mihter Sah-kulu Arabgirl........................................................................................................755
6.51. AGATAY TRKMEN...............................................................................................756
6.52. TRKMAN.....................................................................................................................757
6.53. YAKA (SAYIN HAN) TRKMENLER ................................................................757
6.53.1. h. 945 / 153839da Yaka Trkmenleri....................................................................................758
6.53.2. Keel Sah-verdiye Karsi Isyanlari ...........................................................................................758
6.53.3. Sultan Sleyman ile Iliskileri.....................................................................................................759
6.53.4. h. 962 / 155455teki Isyanlari..................................................................................................759
6.53.5. h. 965 / 155758de Ester-abada Saldirmalari ........................................................................759
6.53.6. Abayin lddrlmesi...............................................................................................................760
6.53.7. Sehzade Bayezid ile Iliskileri ....................................................................................................761
SONU......................................................................................................................................763
EK: TARH- KIZILBA$ANIN FARSA ORJNALI...............................................820
BBLYOGRAFYA................................................................................................................848
ZEM$896
RESMLER... 897
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
1
BRNC BLM
SAFEV TARHNN KAYNAKLARI
1.1. DOGU KAYNAKLARI
Safevlerin tarihiyle ilgili dogrudan veya dolayli biimde kaynaklarin basinda
Dogu kaynaklari yer almaktadir. Dogu kaynaklariyla, Safev tarihilerinin yani sira
komsu Babrl, Osmanli, Sibanli ve Trkistan hanliklari dnemi tarihilerince
yazilmis eserler kastedilmektedir. Bu eserlerin byk bir ogunlugunun ana
konusunu Safevler olusturmasa da komsuluk iliskileri ve Safevlerle yapilan savaslar
nedeni ile (zellikle Osmanli ve Sibani kaynaklari) konuya iliskin nemli bilgiler
bulunmaktadir. Burada alti izilmesi gereken diger bir husus ise az sayida Grabarca
(Eski Ermenice) ve Grcce yazili kaynaklarin da bu kapsamda degerlendirildigidir.
Bilindigi gibi Kafkasya cografyasi Safevlerin egemenligi altinda yer aldigindan sz
konusu kaynaklar da Dogu Kaynaklari iinde irdelenmistir.
Bu kaynaklari kronolojik olarak asagidaki gibi siralayabiliriz.
1
Kaynak
degerlendirmeleri sirasinda nce yazarin kimligi, kisa hayat hikyesi, yazmis oldugu
eserin adi ve ierigi belirli izgileri ile aiklanmistir.
1.1.1. bn-i Bezzaz
Erdebil dogumlu Dervis Tevekkl b. Ismail b. Hac Muhammed el-Erdebili (.
759 / 135758), Seyh Safinin oglu Seyh Sadred-dinin agdasidir. O, Seyh
Emind-din Cebrailin oglu Seyh Safiyed-Dinin hayati, ahlak gretisi, dsnce ve
grsleri zerine Seyh Sadered-dinin istegi dogrultusunda h. 750759 / 13491358
yillari arasinda Farsa Saffets-Safa adli eseri kaleme almistir. Eser mukaddime ve
12 babdan, her blm de birka fasildan ve bir hatimeden olusmaktadir. Eserin
sonraki yazmalarinda Safevlerin Siiligini kanitlamak amaciyla istinsah mellifleri
tarafindan kimi degistirmelere yol verilmistir. Safvets-safnin mellif nshasi
simdilik kayip kabul edilmektedir. Bundan dolayi Safevlerin erken dnemi
1
Burada kaynaklari herhangi bir tasnife (Safev, Osmanli, Sibanli gibi) tabi tutmadan tamami ayni
baslik altinda tanitilmistir.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
2
zerindeki karanlik varligini korumaktadir. Safevlerin kkeni hakkinda birinci elden
kaynak durumunda olan Safvets-safnin en eski nshasi ise 759 / 135758 tarihini
tasimaktadir.
2
Ibn-i Bezzazin yapiti daha sonralar I. Sah Tahmasbin (h. 930985 / 1523
1578) buyrugu zerine Mir Ebul-Feth Hseyni adli biri tarafindan gzden geirilmis
ve esere I. Sah Tahmasbin zamanina degin Safev hanedan yelerinin yasam
hikyeleri eklenmistir. Mir Ebul-Feth Hseyninin de aika belirttigi gibi, kendisi
bu eseri I. Sah Tahmasbin istegi dogrultusunda dzenlemis, daha net bir ifadeyle
tahrif etmekle grevlendirilmistir.
3
O, ekledigi yeni bilgilerle eseri 12 blme ve
bir hatimeye ayirmistir. Her iki metni karsilastirdigimiz zaman tahriflerin boyutu
ortaya ikmaktadir. Tahriflerin ncelikle ideolojik zellikler tasidigi
grlmektedir. rnegin, Safev hanedaninin kkenini Hulafa-yi Rasidinin (ilk 4
halife) drdnc halifesi Hz. Aliye baglanmasi, buna uygun olarak hanedan
seceresinin yeniden hazirlanmasi, hanedanin ilk Safii seyhlerinin Sii mezhepli olarak
gsterilmesi ve eserin orijinalinde yer alan bilgilerin ortadan kaldirilmasi tahrifatin
boyutunu ele vermektedir.
4
Saffets-Safa eserinin Meshed Hz. Imam Riza Ktphanesi No: 4251
5
,
Sleymaniye Ktphanesi Ayasofya Blm 896 / 1490 istinsah tarihli No: 0,3099
(Nshanin adi: Mevhib-seniyye fil-menkibis-Safevyye), Sleymaniye
Ktphanesi Ayasofya Blm 914 / 1508 istnisah tarihli No: K. 2123 (Nshanin
adi: Mevhibs-seniyye fil-menkibis-Safevyye), Sleymaniye Ktphanesi
Hekimoglu 947 / 154041 istinsah tarihli Blm No: 775 (Nsha adi: Safvets-
2
Mirza Abbasli, Safevlerin Kkenine Dair (Bundan sonra: Mirza Abbasli, Safevlerin Kkenine
Dair), Belleten, XL, sy. 158, 1976, s. 289301; Ahmed Kesrev, Seyh Saf ve Tebre, Durug Buden-i
Siyadet-i Safevyan (Bundan sonra: Ahmed Kesrevi, Seyh Safi ve Tabare), Intisarat-i Firdevs, Tahran,
1379.
3
Ahmed Kesrevi, Seyh Safi ve Tabare, s. 33; Ibn Bezzaz Erdebili, Safvets-safa, Der Tercme-yi
Ehval-i ve Akval ve Keramat-i Seyh Safiyed-din Ishak Erdebili, (Bundan sonra: Safvets-safa,
Tabatabayi Mecd), thk. Gulam-riza Tabatabayi Mecd, Tebriz, Nasir Musahhih, Tabistan 1373, s. 22.
4
Ahmed Kesrevi, Seyh Safi ve Tabare, s. 31.
5
Doktor Muhammed Kerim Yusuf Cemali, Ustad-yar-i Danis-gah-i Azad-i Islami-yi Vahid-i Necef-
abad, Isfahan Necef-abad, Gruh-i Tarih, Tekil-i Devlet-i Safev ve Tamim-i Mezheb-i Teeyy-i
Devarzdeh Imami be Unvan-i Tenha Mezheb-i Resmi, (Bundan sonra: Yusuf Cemali) Messese-yi
Intisarat-i Emir Kebir Sube-yi Isfahan, ap-i Evvel, Isfahan, Mihr Mah, 1372, s. 19-20.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
3
saf), Istanbul Belediyesi Atatrk Kitapligi, M. Cevdet Yazmalari, No: MC. Yz.
O.000001 ve Britanya Mzesi, No: 11,745 ve No: 4251 yazma nshalari
bulunmaktadir.
Eserin Trke yazmalari ise Manchester niversitesi Conrad Ktphanesi,
No: 71
6
ve Istanbul Belediyesi Atatrk Kitapligi N0: OE. Yz. 000642/01 (Nsha adi:
el-Mevhibs-seniyye fil-menkibis-Safevyye Tercmesi) numaralariyla
korunmaktadir. Eser h. 949 / 154243 yilinda Nisati Sirazi tarafindan Trkeye
evrilmistir.
7
Saffets-Safada Safevyye tarikatinin ortaya ikis sreci ele alinmis
ve bu kapsamda blge halkinin sosyal ve etik anlayislari ile ilgili degerli bilgilere de
yer verilmistir. Saffets-safanin Iranda Katib Ahmed istinsahi nshai Sirazda
8
,
diger bir elestirel baskisi ise Gulam-riza Tabatabayi Mecd tarafindan Tebrizde
9
yayinlanmistir. Bunlar disinda eserin bir de 1987 tarihli Berlin baskisi
bulunmaktadir.
10
1.1.2. Haydar Bey Evoglu
Sah Safi dneminin eik-agasi-bai olan Haydar Bey Evoglu, h. 1099 /
168788 yilinda, Isfahan sehrinde, Mecmel-Ina adli eserini yazmistir. Bu
Mecmuada, arsiv belgeleri, sah fermanlari ile divan yazisma rnekleri vb. nemli
bilgiler de yer verilmistir. Sz konusu mecmuada yer alan belgeler iki blme
ayrilmaktadir. Birinci blmde, Hicri V. yy.dan X. yy.a dek, Iran sultanlarinin
fermanlari, verdikleri maas ve fakli belgelere; Ikinci blmde ise, Safev Slalesi ile
6
Yusuf Cemali, s. 19-20.
7
Edward Browne, Tarih-i Edebiyat-i Iran ez Agaz Ahd-i Safevye ta Zaman-i Hazir, c. IV, (Bundan
sonra: Browne, Tarih, Yasemi), trc. Resid Yasemi, Tahran, 1316, s. 42-43; Doktor Azizullah Bayat,
Senasai-yi Manabi ve Maahiz-i Tarih-i Iran, Ez Agaz-i Silsile-yi Safevyye ta Merutiyyet, c. II,
(Bundan sonra: Azizullah Bayat) Messise-yi Intisarat-i Emir Kebir, Tahran 1374, s. 2-3.
8
Ibn Bezzaz, Tevekkli b. Ismail b. Haci Erdebili, Safvets-safa, Halat ve Makalat ve Keramat-i
Seyh Safiyed-din, Katib Ahmed Piser-i Kerim Tebrizi, (Bundan sonra: Safvets-safa, Ahmedi),
Kitab-hane-yi Ahmedi, Siraz, 1351.
9
Ibn Bezzaz Erdebili, Safvets-safa, Der Tercme-yi Ehval-i ve Akval ve Keramat-i Seyh Safiyed-
din Ishak Erdebili, (Bundan sonra: Safvets-safa, Tabatabayi Mecd), thk. Gulam-riza Tabatabayi
Mecd, Tebriz, Nasir Musahhih, Tabistan 1373.
10
Heidi Zikre, Ein hagiographisches Zeugnis zur persischen Geschichte aus der Mitte des 14.
Jahrhunderts, Das achte Kapitel des Safwat as-safa in kritischer Bearbeitung, Herausgegeben von
Klaus Schwartz, Berlin 1987.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
4
ilgili belge ve mensurlara yer verilmistir.
11
1.1.3. Derviy Ahmed veya yk Paya-zade (. 889 / 1484)
Tevarih-i Al-i Osman adli nl eserin yazaridir. Osmanli sultanlarindan II.
Murad ve II. Mehmed dnemlerinin grg tanigi olan sik Pasa-zadenin yazdiklari
birinci elden kaynak niteligindedir. Eserde yer alan 166. babdan sonraki konular daha
sonra kitaba eklenmistir. Kitap bablar ve soru / yanit biiminde kaleme alinmistir.
Asik Pasazade Tarihinin, ilk yayininda 908 / 15023 tarihine kadar olan blm
Istanbulda 1332 / 1915-16da Ali Bey diye biri tarafindan islenmistir. Friedrich
Giese yayininda da (Leipzig 1929) olaylar 897 / 149293 yilina degin verilmistir.
Atsizin yaptigi yayin ise 161 babini ve yalnizca Ali Bey yayinin sonunda yer alan
fasil adli blm iermektedir.
12
Kisacasi yapittaki bir babda Erdebil sufileri
konusunda nemli bilgiler bulunmaktadir.
1.1.4. Ebu Bekr Tehrani el-sfahani
Ebu Bekr Tehrani el-Isfahani, Tarih-i Ahval-i Seltin-i Trkman ya Kitab-i
Diyarbekriye adli kitabin mellifidir.
13
I. Sah Ismailin agdasi olan Handemir
Tarih-i Habibs-Siyer adli eserinde sz konusu kitabi syle tanimlar: Mevlana
Ebu Bekr Tehrani, Emir Hasan Beyin agdasiydi. O, bu sahin hayati ve zamaninda
gereklesmis olaylari eserinde kaleme almaktadir.
14
Eser, Ak-koyunlu ve rakipleri
Kara-koyunlularin hkimiyeti dnemini kapsamakta, ayrica Safev hanedaninin ilk
icraatlarini ele almaktadir. Eser bu bakimdan ciddi bir kaynak konumundadir.
Eserde, Cihan-sah Kara-koyunlu ve Hasan Bey Ak-koyunlunun hkimiyet
yillarindaki olaylar da yer almaktadir. Bunun disinda kitapta Timur Grkani ve
varislerine dair olaylar da aydinlatilmistir. Mellif eserinde kendinden ve
11
Nasrullah Felsefi, Zindegani-yi Sah Abbas-i Evvel, c. II, (Bundan sonra: Felsefi, Sah Abbas, c. II),
Tahran, Intisarat-i Ilmi, h. s. Payiz 1364, s. 416, n. 3.
12
Abdulkadir zcan, sikpasazde, IAD, c. IV, Istanbul 1991, s. 7.
13
Abu Bakr-i Tihrani el-Isfahani, Kitab-i Diyarbakriyya, Ak-koyunlular Tarihi, c. I-II, Yay. Necati
Lugal - Faruk Smer, TTK, Ankara, 1993.
14
Giyased-din Handemir, Habibs-siyer fi Ahbar-i Efrad-i Beer, c. III, (Bundan sonra: Habibs-
siyer), Yay. Celaled-din Humayi, Zir-i Nazar-i: Doktor Muhammed Debir Siyaki, Kitab-hane-yi
Hayyam, Tahran, 1362/1983, s. 430.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
5
mesleginden aika sz etmese de, kitabinin ieriginden kendisinin Hasan Beyin
sarayinin divan ktibi oldugu anlasilmaktadir.
15
1.1.5. Lahici
Ali b. Semsed-din Haci Hseyin Lahici Tarih-i Hani adini tasiyan eserinde,
h. 885920 / 14801515 yillari arasinda Gilanin 35 yillik tarihini ele almaktadir.
Eserin yazimina Gilan Kiya sultanlarindan Sultan Ahmed Hanin emri zerine
Muharrem 921 / Subat-Mart 1516da baslanmis, Sefer 922 / Mart-Nisan 1516da
tamamlanmistir. Eser, sz konusu dnemde Gilan etnografyasi ve toplumsal yapisi
konusundaki degerli bilgilerinin yani sira Safev tarihine iliskin, zellikle de I. Sah
Ismailin hkimiyeti ncesi Gilandaki faaliyetlerine dair diger kaynaklarda
rastlanamayan daha ayrintili ve sahih bilgiler sunmaktadir.
16
1.1.6. Abdl-Hseyin Nasiri
Abdl-Hseyin Nasiri Tusi, h. 1043 / 163334 yilinda Sah Safi adina,
Evoglu tarafindan yazilmis olan Mecmel-Ina adli eserine bir zeyl yazmistir.
Onun bu eseri, mnseat, mektuplar, dibaeler ve ayni zamanda Habibs-Siyerden
semeler iermektedir. Kitapta ayni zamanda Hlag Han zamanindan baslayarak, I.
Sah Ismail zamanina dek olan zaman kesitinde yasamis olan vezir, lim, seyh, seyit
ve sairler hakkinda biyografik bilgiler aktarilmaktadir.
17
1.1.7. Handemir
Handemir (Hondmir) lakabiyla nl Hace Humamud-din Muhammed b.
Hace Celaled-din b. Burhanud-din Muhammed Sirazi ( h. 941 veya 942 / 1535
37) ierik bakimindan h. 930 / 152324 yilina degin bir genel dnya tarihini olan
Habibs-siyer der Ahbar-i Efrad-i Beer adli kitabin mellifidir. Eser yaratilistan
15
Yusuf Cemali, s. 20-22.
16
Ali b. Semsed-din b. Haci Hseyin Lahici, Tarih-i Hani, Mukabile, tsh. ve Tahsiye-yi: Doktor
Menuehr Sutude, Tahran h. s. 1353.
17
Ahmed, Glin Maani, Tarih-i Tezkireha-yi Farsi, c. II, Danis-gah-i Tahran, Tahran, 1969.
(Bundan sonra: Ahmed Glin, c. II), s. 798.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
6
Sah Ismailin lmne (. 930 / 152324) degin olan zaman kesitini iermektedir. O,
I. Sah Ismail dneminin taninmis tarihi ve vakanvislerindendi. Sz konusu kitabin
disinda Handemir, Desturul-Vzera, Hulasetul-Ahbar, Ahbarul-Ahyar,
Mntehb-i Tarih-i Vassaf, Mekarimul-Ahlak ve Maasirl-Mluk adli
eserlerin de mellifidir. Babasi Hace Humamud-din Muhammed, Maverannehir
hkmdari ve hkimi Sultan Ebu Saidin oglu Mirza Sultan Muhammede (lm: h.
900 / 149495) vezirlik yapmis birisidir.
18
Handemir, Hseyin Baykara (. 911 /
15056) ve ogullari, I. Sah Ismail, Babr (. 937 / 153031)
19
ve zbek Sibek Han
(. 916 / 151011) dnemlerinde gereklesen olaylarin bizzat grg tanigi oldugu
iin eserleri nem tasimaktadir.
Kendi deyimiyle annesi Ravzets-Safa
20
nin mellifi Mirhandin kizidir.
21
Handemir hicri 880 / 147576 yilinda Heratta dogmustur. O, dedesi Mirhandin
esliginde Sultan Hseyin Baykaranin sarayinda sair ve sanatilara hamilik yapan
vezir Emir Alisir Nevai tarafindan egitilmistir. Sultan Hseyin Baykaranin lm
ardindan, h. 911 / 15056 yilinda Herat mderrisligine atanan Handemir, I. Sah
Ismail dneminde Herat ve Horasan kadiligina getirilmistir. Handemir h. 942 / 1535
36 yili sonlarinda Hindistanda vefat etmis ve sair Emir Hsrev Dehlevinin
trbesine gmlmstr. Habibs-Siyer kitabini Heratin ileri gelenlerinden Mir
Giyased-din Muhammed b. Yusuf el-Hseyninin istegi zerine yazmistir. Eserin 4.
cildi I. Sah Ismail ve Trkmen Ak-koyunlu hanedaninin tarihine ayrilmistir. Eserin
yazilisi h. 930 / 152324de I. Sah Ismailin lmnden birka ay nce sona ermistir.
Eser Timurlu dnemi sonlari ve Safevlerin ortaya ikis dnemine iliskin nemli
18
Habibs-siyer, Mukaddime, s. 7.
19
Zahired-din Babr (14831530), Emir Timurun altinci kusaktan torunu, Fergane hkimi mer
Seyh Mirzanin oglu, Hindistanda Trk-Babrller (Trk-Grkniler) Devletinin kurucusu ve ilk
hkmdari (15261530). Kandahar, Byk Trk-Babrl Devletine dhil idi. Babrn gnmze
kadar Trke bir divani ve nl hatirati Babur-namesi gelmistir bkz. The Babar-nama, Kitab-i
Babr-name bi Zeban-i Trk, E. J. W. Gibb Momerial Series, Vol. I, By Annette S. Beveridge,
Punlished by Messrs, London, 1971). Agzivar Han birka ay sehri kusatmis, sonra Babrun oglu
Kamran Mirza byk kuvvet ile sehri savunanlarin yardimina gelmis ve kusatmaya son vermistir.
20
Mir Muhammed b. Seyid Burhaned-in Havend-sah Mirhand, Tarih-i Ravzets-safa, c. V, (Bundan
sonra: Tarih-i Ravzets-safa, c. V), Intisarat-i Kitab-furusi-yi Merkezi ve Intisarat-i Kitab-furusi-yi
Hayyam, Ordibehest 1339 & c. VI-VII Murdad 1339.
21
Habibs-siyer, Mukaddime, s. 5.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
7
bilgiler iermektedir.
22
Habibs-Siyerin Trkiye
23
, Azerbaycan
24
, Rusya
25
vb.
lkelerin ktphanelerinde elyazmasi nshalari bulunmaktadir. Eser Damad Ibrahim
Pasanin (. 1143 / 173031) abalariyla ve sekiz kisilik bir evirmen heyetince
Trkeye evrilmesinin
26
disinda Kemal Ahmed Dede adli biri tarafindan da
evrilmistir.
27
1.1.8. Ruzbihan Hunci (. 927 / 1521)
Adi Emin, mahlasi ve kendisine n kazandiran ismi ise Hace Molla Isfahani
olan Ebl-Hayr Fazlullah b. Ruzbihan b. Fazlullah b. Muhammed el-Hunci (Hanci)
el-Isfahani, I. Sah Ismailin dneminde yasamis ve Snni ulema kesimini temsil
ettiginden diger Snni din adamlari gibi Orta Asyaya hicret etmek zorunda kalmisti.
Eldeki bilgiler onun h. 918 / 151213 yilina dek Heratta oturdugunu ve Mihman-
name-yi Buhara adli eserini burada yazdigini gstermektedir. Bundan hemen sonra
da Semerkanta gitmistir.
28
Eserin yazilisi 11 Sefer 896 / 24 Aralik 1490 yilinda
baslamis, Timurlu Bay-sungur Teymurinin hkimiyeti zamaninda ise sona
ermistir.
29
Ruzbihan Hunci, kimi nedenlerden dolayi bir sre Sultan Yakub Kara-
koyunlunun sarayinda ikamet etmis ve orada Saban 892 / TemmuzAgustos
1487de tamamladigi Bediz-Zaman adli eserini ona ithaf etmistir. h. 892 / 1486
87 yilindan sonra Hunci, Sultan Yakub sarayinda resmi olarak tarihilik ve
22
Muhammed Ali Taberi (Imaded-din Azerman), Zbdetl-asar, (Bundan sonra: Zbdetl-asar),
Messise-yi Intisarat-i Emir Kebir, Tahran, 1372, s. 171.
23
Sleymaniye Ktphanesindeki nshalar sunlardir: 1. Hekimoglu Blm, No: 738/1; 2.
Hekimoglu Blm, No: 739/1; 3. Damad Ibrhim Pasa Blm, No: 901; 4. Damad Ibrhim Pasa
Blm, No: 900; 5. Yeni Cami Blm, No: 842843; 6. Reislkttaplik Blm, No: 638; 7.
Hamidiye Blm, No: 897; 8. Esad Efendi Blm, No: 2111 ve 9. Ayasofya Blm, No: 0.3175.
24
Azerbaycan Bilimler Akademisi Yazma Eserleri Enstits Ktphanesindeki nshalar ile ilgili
ayrintili bilgiler iin bkz. Azerbaycan SSR Elmler Akademiyasi Respublika Elyazmalari Fondu
Elyazmalar Katalogu, c. I, haz. M. A. Sultanov, ed. Aralsi, Baki: Azerbaycan SSR Elmler
Akademiyasi Nesriyyati, 1963, s. 2325.
25
Rusya Ktphanelerindeki degisik nshalar ile ilgili ayrintili bilgler iin bkz. O. F. Akimuskin vb.,
Persidskie i Tadjikskie Rukopisi Instituta Narodov Azii AN SSSR, I, Moskva 1964, s. 151-152.
26
Giyased-din Mahmud b. Mirhand Muhammed el-Herev Handemir, Habibs-siyer fi Ahbari
Efradil-beer Tercmesi, Nuruosmaniye Ktphanesi, No: 3158.
27
Sleymaniye Ktphanesi Antalya-Tekelioglu Blm, No. 758.
28
Fazlullah b. Ruzbihan Hunci, Mihman-name-yi Buhara (Tarih-i Padiah-yi Muhammed Sibani),
(Bundan sonra: Mihman-name-yi Buhara), Be Ihtimam-i: Doktor Menuehr Stude, Bungah-i
Tercme ve Nesr-i Kitab, Tahran h. 1341; Fazlullah b. Ruzbihan Hunci, Mihman-name-yi Buhara,
haz. Rana Celilova, Moskova 1976.
29
Fazlullah b. Ruzbihan Hunci Isfahani, Tarih-i lem-ara-yi Emini, ed. John E. Woods, (Bundan
sonra: lem-ara-yi Emini, Woods), trc. V. F. Minorsky, London: The Royal Asiatic Society, 1992.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
8
vakanvislik yapmistir. O, eserini h. 896 / 149091 yilindan (Sultan Yakubun lm
yili ile ayni zamanda) sonra bitirmistir.
30
Ruzbihan Hunci kitabinda, Horasan
Timurileri, Ak-koyunlu hkmranlari ve Sibek Han hkmetinin son yillarinda
gereklesmis olaylarin tarihini yazmistir. Onun aktardigi bilgiler diger melliflerin
eserlerine gre kimi fakliliklar arz eder.
Mellif son olarak I. Sultan Selimin sarayina siginarak, onu Sah Ismaile karsi
tahrik etmistir. O, Sah Ismaili Rafizi ve Mehdurud-dem olarak
degerlendirmekteydi. Bu nedenle de I. Sultan Selimi, I. Sah Ismaile karsi
savasmasini ven nl kasidesini yazarak ona gndermistir. Onun Tarih-i lem-
ara-yi Emini
31
kitabi, taassuplu bakis aisina ragmen, olduka degerli bilgiler ieren
bir eserdir. Bu eser Akkoyunlu Sultan Yakub (883896 / 14781490) dnemini ele
almaktadir. Eserde Seyh Cneyd ve Seyh Haydarin hkimiyete gelmek iin sarf
ettikleri abalari anlatilmaktadir. Mellif eserinde Seyh Cneyd ile Seyh Haydarin
Erdebildeki Seyh Safi tekkesinde mritleri ile birlikte yrttkleri savaslara genise
yer verilmektedir. Kitap ayni zamanda Seyh Haydarin ocuklari olan Sultan-ali,
Ibrahim ve Ismail hakkinda da birinci elden kaynak niteligindedir. Eserin yegne
yazma nshasi Paris Milli Ktphanesinde bulunmaktadir.
32
Eser, V. F. Minorsky
tarafindan Ingilizceye tercme edilmis ve John Woods tarafindan yeniden gzden
geirilerek 1992 yilinda Londrada yayinlanmistir.
33
1.1.9. Hatifi (. h. 927929 / 15201523)
Mevlana Abdullah Hatifi Harcerdi Horasani, nl sair Caminin yegenidir. O
da birok sair gibi, Nizaminin Hamsesine nazire olarak Leyli ve Mecnun ve
Sirin ve Hsrev mesnevilerini yazmistir. Hatifi, I. Sah Ismail dneminin basindan
olaylari ele alan, Sehname tarzi ve ls ile Sah-name-yi Hazret-i Sah Ismail adi
30
Hasan Bey Rumlu, Ahsent-tavarih, (Bundan sonra: Ahsent-tavarih), Be tsh. Abdul-hseyin
Nevai, Tahran, Intisarat-i Babek, h. s. 1357.
31
lem-ara-yi Emini, s. 15.
32
Zbdetl-asar, s. 127.
33
Fazlullah b. Ruzbihan Hunci Isfahani, Tarih-i lem-ara-yi Emini, ed. John E. Woods, (Bundan
sonra: lem-ara-yi Emini Woods), trc. V. F. Minorsky, London: The Royal Asiatic Society, 1992.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
9
altinda bir mesneviyi yazmaya baslamis ise de bu eserini bitirememistir.
34
O, bu
eserinde Sah Ismailin h. 919920 / 151415 yilinda zbeklere karsi elde ettigi
zaferini vmektedir. Bu zamanda dnemin iki byk tarihisi Mirhand ve Handemir
de hayattaydi.
35
1.1.10. Molla Muhammed Rafi Vaiz Kazvini
Molla Muhammed Rafi Vaiz Kazvini, Sah Ismail ile Sibek Hanin savaslarini
ieren 670 beyitlik kisa bir Rezm-name yazmistir.
36
1.1.11. Tarih-i Cihan-gya-y Hakan ya Tarih-i $ah smail
Safev devletinin ortaya ikisi ve I. Sah Ismailin hkimiyeti dnemindeki
olaylari ayrintili ve mkemmel bir biimde ele alan tarih eserleri iersinde sz
konusu eser en basta gelenlerdendir. Bu degerli kitap I. Sah Tahmasb zamaninda
veya onun lmnden sonra (h. 948955 / 15411549), kaleme alinmistir. Mellifi
bilinmeyen bu eserde, h. 947 / 154041 yilindan bahsedilirken sz konusu yili yy.in
en ok olaylar yasanan bir yil olarak degerlendirilmektedir. Kitapta geen yegne
tarih de yukarida verilen tarihtir. Kitabin yazarina iliskin herhangi bir bilgiye ise
rastlanilmamaktadir. Kitaptaki bir takim bilgilere dayanarak eserin yazilmasinda
mellif, Ibn-i Bezzazin Saffets-Safasi, Handemirin Habibs-Siyeri ve
Ftuhat-i Sahiden
37
yararlanmissa da sz konusu eserlerin adini vermemektedir.
Eser olduka degerli ve kapsayici olarak I. Sah Ismail dnemi tarihini canli, sanatsal
ve gz oksayici bir biimde aktarmaktadir. Ne yazaik ki eserin Britanya
34
Habibs-siyer, s. 354-355; Muhammed Ali b. Muhammed Tahir Tebrizi Mderris, Reyhanetl-
Edeb fi Teraciml-marufin bil-knye evil-lakab, c. VI, (Bundan sonra: Reyhanetl-Edeb, c. VI.),
Tebriz, ap-hane-yi Safak, s. 346-347; Sam Mirza Safev, Tuhfe-yi Sami, Mtemel ber Esami ve
Asar-i Karib-i Heft-sed Sair ez Suara-yi Nam-dar ve Gm-nam, (Bundan sonra: Tuhfe-yi Sami), Ba
Tashih ve Mukabile-yi Ustad-i Fakid Vahid Destgirdi, Zamime-yi Sal-i Sanuzdehm-i Armagan,
Tahran, 1314, s. 95-97; Molla Abdun-nebi Fahruz-zamani Kazvini, Tezkire-yi Meyhane, tsh. Ahmed
Glin Maani, Tahran, Ikbal, 1363, s. 112-119.
35
Josaphat Barbaro, M. Ambrosio Contarini, Caterinozeno, Giovan Maria Angolello, Vincentio
DAlessandri, Sefer-nameha-yi Veniziyan der Iran, Se Sefer-name, Sefer-nameha-yi Veniziyani ke
der Zaman-i Uzun Hasan Ak-Koyunlu be Iran Amediend, (Bundan sonra: Se Sefer-name), trc. Doktor
Menuehr Emiri, Sirket-i Sahami-yi Intisarat-i Harezm, Tahran, Mihr h. s. 1381, s. 215, d: 4.
36
Zebihullah Safa, Tarih-i Edebiyyat der Iran, c. V, (Bundan sonra: Zebihullah Safa), Tahran, Sirket-i
Muellifan ve Mterciman-i Iran, h. s. Hurdad 1362, s. 583.
37
Ibrahim Emini, Futuhat-i Sahi, Tahran niversitesi Merkezi ktphanesi Nshasi, No: 1103.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
10
Mzesindeki nshanin bazi sayfalarinda kimi okunamayan yerler, silinmis kisimlar
bulunmaktadir. Ghulam Sarwar, History of Shah Ismail adli eserinde aktardigina
gre, sz konusu nsha Bicen (Bijen) adli bir kisi tarafindan istinsah edilmistir.
38
1.1.12. lem-ara-y $ah smail
Bu, eserin yazari, kaleme aldigi kitabin hibir yerinde kendini tanitmamis ve
taninma imknina da herhangi bir sans tanimamistir. Mellif, I. Sah Ismailin zel
hayatinin perde arkasini aiklamakla eserine ayrica bir nem kazandirmistir. Kitabin
ieriginden de anlasilan mellif, Iranin kuzey veya kuzey bati kismindan olmalidir.
lem-ara-yi Safev
39
adini tasiyan baska bir nsha da ierik bakimindan hemen
hemen yukarida adi geen eser ile aynidir. Eserin Cambridge niversitesindeki
nsha No: Add 200dur. Mellif eserini yazarken dnemin nemli eserlerinden
Tarih-i Cihan-ga-yi Hakan vb. nemli eserlerden yaralanmis fakat bu eserlerin
adlarini vermemistir.
1.1.13. Mevlana Muslihed-din Lari Ensari
Muslihed-din Lari, genel tarih konulu Miratl-Edvar ve Mikatul-Ahbar
adli eserin mellifi olarak n kazanmistir. Eserin nemli bir kismini Osmanli tarihi
olustursa da Safev slalesinin ilk dnemindeki olaylari anlatmasi bakimindan kayda
deger bir kaynaktir.
40
Eserin nadir elyazmasi nshalarindan biri Britanya Mzesi No:
Or. Add 7650da bulunmaktadir. O, Fars eyaletinin Lar blgesinde (Sirazin gneyi)
dogmustur. O, I. Sah Ismail zamaninda Irani terk etmek zorunda kalan Snni
limlerdendir. Muslihed-din, I Sultan Selim sarayinda ikamet etmekteydi. O, I.
Sultan Selim tarafindan Diyarbakir blgesinin merkezi Amide gnderilmistir.
Mevlana Mekkeye yaptigi bir deniz yolculugu sirasinda geminin batmasi yznden
yaninda gtrdg 400 ciltlik ktphanesi dalgalarca yutulmustu. Canini zor
kurtaran Mevlana ise Istanbula dnmst. Mevlana Lari, Emir Giyased-din Mansur
38
Ghulam Sarwar, History of Shah Ismail, (Bundan sonra: Sarwar, History of Shah Ismail), Muslim
University Press, 1939, Aligarh, s. 9-10.
39
Anonim, lem-ara-yi Safev, (Bundan sonra: lem-ara-yi Safev), tsh. Yedullah Skri, Intisarat-i
Ittilaat, Tahran, 1363.
40
Browne, Tarih, Yasemi, s. 83; Abdul-Hseyin Zerrin-kub, Tarih-i Iran Bad ez Islam, (Bundan
sonra: Zerrin-kub), s. 30.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
11
Sirazinin grencisiydi. Lari gezisinden kisa sre sonra Hindistana giderek, Trk-
Grkani padisahinin Reisl-vzera-yi Hmayun (Vezirler veziri) olarak atanmistir.
Mevlana en sonunda h. 980 / 157273 yilinda Diyarbakira gelerek burada 90
yasinda hayata gzlerini yummustu. Eserinin nemli bir kismi Ak-koyunlu ve Kara-
koyunlulara, son kismi ise I. Sah Ismaile ayrilmistir.
41
1.1.14. Hekimed-din dris b. Husamed-din Ali Bidlisi (850926 / 14461520)
I. Sah Ismailin agdasi olan Bidlisi, Osmanli sultani I. Selimin sarayinda
vakanvislik yapmis ve birok savasa taniklik etmistir. Sylentilere gre o, I. Sah
Ismailin mezhebinin reddinde bir kitap yazmis ve Osmanli hudutlari iinde bulunan
25 Krt kabilesini I. Sah Ismaile karsi ayaklandirmistir.
42
Mutaassip bir Snni olan
Bidlisi kendisinin de belirttigi gibi I. Sultan Selimi, I. Sah Ismaile karsi ikmaya
tesvik etmistir.
43
O, Selim-name ya Kitabus-Suffanul-Osmaniyye fi Ahbarul-
Kayasiretl-Osmaniyye
44
adli eserin mellifidir. Oglu Ebul-fazl Muhammed b.
Hekimed-din Edrisin sz konusu kitabin mukaddime blmnde yazdigina gre,
babasi h. 926 / 151920de lmstr. O (babasi) sz konusu kitapta aktarilan olaylari
(biroguna taniklik ederek) toplamistir. Ebul-fazl da babasinin yazi ve notlarini II
Sultan Selim zamaninda dzenleyerek h. 974 / 156667 yilinda bitirmistir.
Eserde I. Selim dnemi olaylari siir ve dzyazi biiminde anlatilmistir.
Dzyazi kisimlarinda anlatilan konular siir kisimda zet olarak bir daha
verilmektedir. Eserde kuru bir taassup egemen olmakla bir takim konular aisindan
nem arz etmektedir. O, bu kitabinda Safevler, Siilik, I. Sah Ismail ve mritlerini ise
Rafizi olarak sulamaktadir. Eserde baska benzeri tarih kitaplarinda pek
bulunmayan, I. Sultan Selim ve I. Sah Ismailin hkimiyetleri konusunda nemli ve
41
Yusuf Cemali, s. 33.
42
Muhammed Arif Mtercim (Arif Erzurumi Ispanaki), Tarih-i Inkilab-i Islam Beynel-Hass vel-
Amm, (Bundan sonra: Ispnaki), Tahran Milli Ktphanesi Nshasi, No: 1634, Tahran, h.k. 1307, v.
57-58.
43
Doktor Hseyin Mir Caferi, Mnazaat-i Haydari ve Nimati der Iran, (Bundan sonra: Mnazaat-i
Haydari ve Nimati), Neriyye-yi Dani-kede-yi Edebiyat ve Ulum-i Insani-yi Dani-gah-i Isfahan,
Devre-yi Dvvm, Isfahan Mihr ve Isfend, 1361.
44
Idris Bidlisi, Selim-name ya Kitabus-Suffanul-Osmaniyye fi Ahbarul-Kayasiretl-Osmaniyye,
Britanya Yazma Nshasi, Numara: 248.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
12
degerli bilgiler de yer almaktadir. Farsa yazilmis olan bu eser ile ilgili Hicabi
Kirlangi tarafindan doktora tezi yapilmistir. 2001 yilinda tezinin inceleme ve eviri
kismi yayinlanmistir.
45
Eserde dneme iliskin Anadoluda gereklesen Safev yanlisi
baskaldirilar ve erken dnem Osmanli-Safev iliskiler konusunda zgn bilgiler yer
almaktadir.
I. Sah Ismailin, bir eli gndererek Bidlisiyi Irana agirmasi zerine, o, bunu
kabul etmeyerek, Sii mezhebi ve Haydariyye (Seyh Haydara mensup din anlayisi)
reddi niteliginde bir kitap yazmistir. O ayrica II. Bayezidin emri zerine sekiz
Osmanli padisahi dneminin olaylarini anlatan Het Behit adli bir tarih eserini de
yazmistir. Bidlisi bununla da yetinmeyerek, Irana bagli olan 25 Krt kabilesini
Irandan ayirarak Osmanli tebaasi yapmistir. O, Sultan Selimi Sah Ismaile karsi
tahrik edenlerin basinda gelenlerden olmustur. Bidlisi, h. 926 / 151920da
Istanbulda lms ve Eyp Ensari Trbesine gmlmstr. Serde II Bayezide degin
sekiz Osmanli sultani dnemi tarihi ele alinmistir.
46
1.1.15. Koca Niyanc (Mustafa b. Celal)
Celal-zade Mustafa (. 975 / 1567) diye de bilinen Koca Nisanci, Osmanli
melliflerinden idi. O, Sultan Selim ile Safev savaslarini konusunda degerli bilgiler
ieren Maasir-i Selim Hani adli eserin mellifidir.
47
Eser Kanuni dneminde
yazilmistir. Bu eser, diger Selim-namelere gre daha genistir. I. Selimin (918926 /
15121520) dogumuyla baslar ve hibir olayi atlamadan, onun lmyle sona erer.
Mellifin sz konusu eseri, I. Selim devrinde Osmanli-Safev iliskileri ve aldiran
Savasi hakkinda birinci elden kaynak olup, degerli bilgiler iermektedir. Eser
1990da Ahmet Ugur ve Mustafa uhadar tarafindan hazirlanarak Ankarada
yayinlanmistir.
48
45
Idris Bidlisi, Selim Sah-nme, (Bundan sonra: Bidlisi, Selim Sah-nme) haz. Dr. Hicabi Kirlangi,
Kltr Bakanligi Yay., Ankara, 2001.
46
Zbdetl-asar, s. 427.
47
Azizullah Bayat, s. 77.
48
Mustafa Celal-zade, Selim-nme, (Bundan sonra: Celal-zade, Selim-nme), Hazrlayanlar: Ahmet
Ugur, Mustafa uhadar, Ankara: Kltr Bakanligi Yay., 1990.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
13
1.1.16. Kasimi
Timurlu ve Safev dneminin sairlerinden olan Mirza Muhammed Kasim
Gnabadi (. h. 979 / 157172), Gnabadin saygin seyit slalelerindendir. O, iki
ciltten olusan bir Sehname yazmistir. Sah-namenin birinci cildinde, I. Sah Ismailin
fetihleri, ikinci cildinde ise, Sah Tahmasb dneminin olaylari anlatilmistir.
49
1.1.17. Emir Mahmud Handemir
Emir Mahmud Handemir, Tarih-i Sah Ismail ve Sah Tahmasb Safev veya
Zeyl-i Tarih-i Habibs-Siyer
50
adli eserin yazaridir. Kitap tarihi Handemirin
nl eseri Habibs-siyer der Ahbar-i Efrad-i Beere zeyl olarak yazilmistir.
Eserde I. Sah Ismail ve I. Sah Tahmasb dnemlerinde gereklesmis olaylarin tarihi
aktarilmaktadir.
1.1.18. Emir Seyyid Yahya b. Abdul-latif el-Hseyni Kazvini
Yahya Kazvini, h. 948 / 154142de dnya, zellikle dogu ile Iran tarihi ve
baslangitan h. 948 / 154142 yilina degin dnya tarihini ieren, Lbbt-tavarih
51
adli eserin mellifidir. O eserini, I. Sah Ismailin oglu veliaht Ebul-feth Behram
Mirzaya sunmustur. Eserin Latince bir evirisi de mevcuttur. Sylendigi kadariyla o,
I. Sah Tahmasbin siki taassubu yznden hapse atilmis ve anlasilan orada 77
yasinda iken h. 962 / 155455de lmstr. Bu kitabinin besinci blm Kara-
koyunlu ve rakibleri olan Ak-koyunlu boylarina ayrilmistir. Sz konusu kitabin son
iki fasili - veya drdnc kismi Safev slalesine hasredilmistir. O, I. Sah Ismailin
yaptigi savaslarin birogunda zellikle Mazenderan ve Kiyailerden ilavinin
ortadan kaldirilmasinda yasanan olaylara taniklik etmistir. Eser zet bilgiler sunsa da
bunlar dnemle ilgili nemli bilgilerdir.
52
49
Zebihullah Safa, c. V, s. 715.
50
Emir Mahmud Handemir, Tarih-i Sah Ismail ve Sah Tahmasb Safev, Zeyl-i Tarih-i Habibs-Siyer,
Be tsh. ve Tecdid-i: Doktor Muhammed Ali Cerrahi, Tahran, 1370.
51
Emir Seyyid Yahya b. Abdul-latif el-Hseyni Kazvini, Lubbut-tavarih, Bombay h. 1314; Emir
Seyyid Yahya b. Abdul-latif el-Hseyni Kazvini, Lubbutevarih, (Bundan sonra: Lubbut-tevarih)
Intisarat-i Bnyad ve Guya, Ofset, h. 1363.
52
Zbdetl-asar, s. 337.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
14
1.1.19. Ebl-Fazl Allami
Farsa yazilmis olan Ayin-name-yi Ekberi adli eserin yazari Ebl-fazl bin
Mbarek Allami Naguri (h. 9571011 / 15501603), eserinde tarih, bilim, edebiyat
ve baska konulari ele almaktadir. Bes defterden olusan bu eser cilt halinde
basilmistir. Eserin nc cildinde ogunlugu Iranlilardan olusan taninmis kimi
sahsiyetlerin hayat hikyesine yer verilmistir. Eserin I. ve III. ciltleri 1855te Delhi
(Delhi), tm ise Lukno ve Kalktada basilmistir.
53
1.1.20. Sam Mirza
Sairlik ve siirle de ilgilenen ve konu ile ilgili h. 957 / 155051 yilinda, Tuhfe-
yi Sami adini tasiyan bir tezkire yazan Sam Mirza, Safev devletinin kurucusu olan
Sah Ismailin ogludur. Eser bir mukaddime ve 7 sahifa blmnden olusmakta,
zamanin toplumsal yapisi ile ilgili olarak da degerli bilgiler sunmaktadir. Tuhfe-yi
Sami
54
, Ali-kuli Han Valih Dagistaninin, Riyaz-Suara ve Azer Beydilinin
Ate-kede
55
ve Riza-kuli Han Hidayetin Mecmeul-Fusaha adli tezkire eserleri
iin de temel basvuru eserlerden biri olmustur.
1.1.21. Lutfi Paya
Tevarih-i Al-i Osman. Adli eserin yazaridir. Lutfi Pasa I. Selim ve Kanun
Sultan Sleyman dnemlerinde yasamis ve nemli devlet hizmetlerinde bulunmustur.
Bir ara ikinci vezirlik ve sadrazamlik vazifelerine kadar ykselmistir. Tevarih-i Al-i
Osmanda baslangitan h. 960 / 155253 yilina kadarki Osmanli tarihini konu
edinmistir. XVI. yy.in baslarindan h. 960 / 155253 tarihine kadar yaklasik yarim
asirlik dnem onun bizzat yasadigi, gzlemledigi, grg tanigi oldugu olaylari
53
Ahmed Glin, c. II, s. 437; Gulam-hseyin Msahib, Dayiretl-maarif-i Farsi, c. I, (Bundan
sonra: Msahib),Tahran, h. s. 1345, s. 654.
54
Sam Mirza Safev, Tuhfe-yi Sami, Mtemel ber Esami ve Asar-i Karib-i Heft-sed Sair ez Suara-yi
Nam-dar ve Gm-nam, (Bundan sonra: Tuhfe-yi Sami), Ba Teshih ve Mukabile-yi Ustad-i Fakid
Vahid Destgirdi, Zamime-yi Sal-i Sanuzdehm-i Armagan, Tahran, 1314.
55
Ltf-ali Bey Azer Beydili, Tezkire-yi Ate-kede, (Bundan sonra: Ate-kede), Be Ihtimam-i: Sadat
Nasiri, Tahran h. s. 1336.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
15
iermesinden dolayi birinci elden kaynak niteligi tasimaktadir. Eserde, I. Selim
dnemindeki Osmanli-Iran iliskileri konusunda nemli bilgiler bulunmaktadir.
1.1.22. $ah Tahmasb
Sah Ismailin byk oglu, Tahmasb Mirza, 10 yasindan baslayarak 54 yil Iran
tahtinda oturmustur. O kendi hayat hikyesi, yasadigi zamani ve bilgilerini Tezkire-
yi Sah Tahmasb
56
adli eserinde yalin ve anlasilir bir nesir dil ile kaleme almistir.
Grnste o bu eserini yazarken Babr-name tarzini temel almistir. Sz konusu
eserin Beyaz-i Mkalime-yi Sah Tahmasb ba Iliyan adini tasiyan bir baska
versiyonunda Iran sarayina siginan, Sehzade Bayezidi geri gtrmeye gelen
Osmanli elileri ile Sah Tahmasb arasindaki konusmalar da bir araya getirilmistir.
57
Bazi Tarihilere gre o bu eserini Bayezid olayinin sonlandigindan sonra 22
Zilkade 969 / 24 Temmuz 1562 yaziya almistir.
58
1.1.23. Molla Ahmed Tetevi
Imamiye tarikati tarihilerinden olan Ahmed b. Nasrullah Dibli Tetevi1, Tete
sehri kadisinin ogludur. O, 22 yasinda iken hikmet ve tip egitimi almak iin
Hindistandan Irana gitmis ve bir sre de, I. Sah Tahmasbin sarayinda bulunmustur.
h. 984 / 157677de Sah Tahmasbin lm zerine o tekrar Ekber Sahin sarayina
dnms ve onun emri zerine Ekber Sahin saray limleri tarafindan yazilmasi daha
nceleri baslatilmis olan Tarih-i Elfi adli eserin devaminin yazilmasi iin
grevlendirilmistir. Tetevinin h. 996 / 158788de Lahurda ldrlmesi zerine sz
konusu eser tamamlanamadi. Ekber Sah bu eserin tamamlanmasi iin
komutanlarindan Asef Han lakabi ile nl Mirza Kavamud-din Cafer Bey ve birka
kisiyi daha grevlendirmistir. Eserdeki ilk 35 yillik olaylarin tarihi Nakib Han b.
56
Sah Tahmasb, Tezkire-yi Sah Tahmasb, Be Ihtimam-i: Adus-sekur, Berlin, h. 1343.; Sah Tahmasb,
Tezkire-yi Sah Tahmasb, (Tezkire-yi Sah Tahmasb, Saferi), tsh. Emrullah Saferi, Tahran, Intisarat-i
Sark, 1363.; Sah Tahmasb-i Safev, Tezkire, ev. Hicabi Kirlangi, (Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi),
Istanbul: Anka Yay., 2001.
57
Browne, Tarih, Yasemi, s. 83; Pigolevskaya vb., Tarih-i Iran ez Devran-i Bastan ta Payan-i Sade-yi
Hicdehm, c. I, Tecme: Kerim Kisaverz, Tahran, h. s. 1346, s. 492; Msahib, c. I, s. 620.
58
Menuehr Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, (Bundan sonra: Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel),
Tahran, Sirket-i Sehami-yi Intisar, Tahran, 1381, s. 626.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
16
Abdl-latif Hseyin tarafindan yazilmistir. Eserin yazilmasinda katkisi olan bir
diger yazar da Abdul-kadir Bedaunidir. O ayni zamanda h. 1000 / 159192 yilinda
sz konusu eseri kapsamli bir biimde gzden geirerek eseri 2 cilt haline getirmistir.
Tarih-i Elfi, Ahmed b. Ebl-feth Serif Isfahani tarafindan h. 1248 / 183233
yilinda Ahsenl-Kisas ve Dafiul-Gisas adi altinda zetlenmistir.
59
1.1.24. Hur-yah b. Kubad el-Hseyni
Iran veya Irakta dogdugu sanilan Hur-sah mrnn bir kismini Hindistanda
geirmistir. O, Hindistanda Ahmed Negerde egemen olan Nizam Sah sultanlarinin
hizmetinde bulunmus ve h. 953 / 154647da Nizam Sah Behmenin emri zerine
eli olarak I. Sah Tahmasbin Kazvindeki sarayina giderek 19 yil sreyle (h. 971 /
156364 yilina dek) orada bulunmustur. O, uzun sre I. Sah Tahmasbin sarayinda
bulundugundan birok tarihi olaylara grg tanikligi etmis ve olaylarla ilgili bilgileri
birinci el kaynaklardan edinmistir. Hur-sah eli grevi ile h. 952 / 154546 yilinda I.
Tahmasb hkimiyetinin 22. yilinda Rey sehrine gelmistir. Bu eser mstensihin
dstg nota gre h. 972 / 156465 yilinda istinsah edilmistir. Hur-sah Hindistana
dndkten sonra h. 973 / 156566da lmstr. Iranda bulundugu srede genel tarih
tarzinda Tarih-i Ili-yi Nizam Sah
60
adinda bir mukaddime ve 7 makaleden olusan
hacimli eserini yaziya almistir. Bu eser Safev ve Sia yanlisi bir tutum sergilemesine
ragmen, ilimli bir dil slupta ele alinmistir. Eserde Safev sultanlari zellikle I. Sah
Ismail, I. Sah Tahmasb dnemleri konusunda degerli bilgiler bulunmaktadir. Eserde
diger herhangi bir kaynakta rastlanmayan olduka fazla bilgi bulunmaktadir.
61
Eser
Britanya Mzesindeki nsha No: Add. 125, Or. 153, Or. Add 231513 numaralariyla
kaydedilmistir.
59
Herman Ethe, Tarih-i Edebiyat-i Farsi, trc. Doktor Riza-zade Safak, Bungah-i Tercme ve Nesr-i
Kitab, Tahran, 1977, s. 283; Sadik Riza-zade Safak, Tarih-i Edebiyat-i Iran, Bera-yi Debir-istanha,
(Bundan sonra: Riza-zade Safak), Vizaret-i Ferheng, Tahran, 1329, s. 56; Muhammed Muin,
Ferheng-i Muin (Elam), c. VI, (Bundan sonra: Muhammed Muin), Tahran h. s. 1342-1352, s. 1331.
60
Zbdetl-asar, s. 116-117.
61
Pigolevskaya vb., c. II, s. 493; Han-baba Musar, Fihrist-i Kitabha-yi api-yi Farsi (Mellifin-i
Ktb-i api), c. VI, (Bundan sonra: Han-baba), Tahran h. s. 1340-1344, s. 302.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
17
1.1.25. Kad Ahmed Muhammed el-Gaffari
Fakih, tarihi, sair, yazar, usturlapi ve Kazvin kadisi olan Ahmed Muhammed
el-Gaffarinin (h. 900975 / 14951568) ailesi nce Savede oturmus, sonralari ise
Kazvine yerlesmistir. Ahmed Gaffari, el-Haviyel-Sagir eserinin mellifi olan
nl lim Abdul-Gaffar Kazvini yani Kasan Gaffarileri (. h. 665 / 126667)
soyundandir. Onun soy ktg 40 kusak ncesi Peygamberin sahabelerinden olan
Ebuzer Gaffariye dayanmaktaydi. Onun sair babasi Visali mahlasli Rey sehrinin
kadisi idi ve h. 933 / 152627de lmstr.
62
Siir divani disinda, tarih konusunda da, Tarih-i Nigaristan
63
ve Tarih-i
Cihan-ara adinda iki eser de yazmistir. O, her zaman Safev sehzadeleri ve
emirlerinin hizmetinde olmustur. Onun Tarih-i Cihan-ara, adli eseri Fars dilinde
ve Sah Tahmasb Safev adina yazilmistir. Onun bu eseri Iran tarihini Islamdan nce
ve sonra olmak zere h. 972 / 156465 yilina dek geen srede ele almaktadir. Eserin
yazilisi h. 973 / 156566 yilindan sonra I. Sah Ismailin byk oglu I. Sah
Tahmasbin hkimiyeti dneminde son bulmustur. Eserde zellikle Iranin farkli
blgelerinin de tarihi konusunda degerli bilgiler bulunmaktadir. Eser 3 blme
ayrilmaktadir. Eserin 3. blm Safev tarihine ayrilmistir. Sz konusu eserin
dnyanin esitli ktphanelerinde 10 nshasinin bulundugu belirtilmistir. Ahmed
Muhammed el-Gaffari Hindistana yapmis oldugu bir gezi sirasinda, Send
eyaletinde h. 975 / 1568 yilinda lmstr.
64
1.1.26. Emir Mahmud Herevi
Emir Mahmud Herevi, Tarih-i Sah Tahmasb veya Zeyl-i Habib Esir
kitaplarinin mellifidir. O, Mirin evlatligidir. O, bu eserinde, I. Sah Tahmasb
62
Kadi Ahmed Gaffari, Tarih-i Cihan-ara, (Bundan sonra: Gaffari, Tarih-i Cihan-ara), Intisarat-i
Hafiz, Tahran h. s. 1344, Mukaddime: b, s. 270.
63
Kadi Ahmed Gaffari, Tarih-i Nigaristan, (Bundan sonra: Tarih-i Nigaristan), Bi tsh. ve Mukaddime
ve Tazyil: Murtaza Mderrissi Gilani, Kitab-furusi-yi Hafiz, Tahran.
64
Mirza Muhammed Han Muhammed b. Abdul-vahhab Kazvini, Yaddatha-yi Kazvini, c. II, Be
Kusis-i: Irac Afsar, Intisarat-i Ilmi, Tahran, 1368/1949, s. 14; Ate-kede, s. 228; Said Nefisi, Tarih-i
Nazm ve Nesr der Iran ve der Zeban-i Farsi, c. I, (Bundan sonra: Nefisi),Kitab-furusi-yi Frurugi,
Tahran, 1984, s. 354; Riza-zade Safak, s. 606.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
18
dnemi olaylarini yazmadan nce, kitabin mukaddime blmnde Safev sahlari
ecdadinin hayat hikyelerini aktarmaktadir. Bu eser birka ynden nem arz
etmektedir:
I. Yazarin yasadigi zamana iliskin verdigi bilgiler en eski veriler oldugundan
kendinden sonra Iskender Bey Trkmenin yazdigi lem-ara-yi Abbasi eseri ve
baska tarih yazicilari iin kaynak olusturmustur. Iskender Beyin bu kitaptan
aktardigi tarihsel bilgilerin kaynagini belirtmemesi de dikkati eken bir husustur.
II. Zamaninda yasamis olan emir, sanati, edip ve nllerin yasamina iliskin
sundugu bilgiler sz konusu kimi kisilerin hayatindaki sphe perdelerini
kaldirabilecek trdendir.
III. Yazar aktardigi bilgilerin kaynagini belirtme konusunda olduka titiz
davranmistir.
65
1.1.27. Emin Ahmed Razi
Razi, h. X. / XVXVI yy. ediplerindendir. Onun babasi Sah Tahmasbin emri
zerine Rey sehrinin kelanterligine atanmistir. Emin Ahmed bu sehirde dogmus,
amcasi oglu Hace Kiyased-dinin yardimlari ile Hindistana giderek Celaled-din
Ekberin sarayinda yerlesmistir. O, burada, tarihsel ve cografi siniflandirmayi da esas
alarak Heft Iklim adli nl tezkeresini yazmistir. Onun bu eserinde 1560 sair, edip
ve sultanin genelde zet, bazen ise ayrintili olarak hayat hikyeleri ele alinmistir.
Kitap 6 yil zerinde alisildiktan sonra h. 1002 / 159394 yilinda bitmistir. Bu eserin
elyazmasi nshalari Iranda bulunan Medrese-yi Sehid Mutahhari (Sipehsalar)
ktphanesinde ve Paris Milli Ktphanesindeki numara 357de bulunmaktadir.
66
65
Ahmed Glin, c. II, s. 541-544; Azizullah Bayat, s. 9-10.
66
Ahmed Glin, c. II, s. 410, 439; Browne, Tarih, Yasemi, s. 227; Edward Granwille Browne, Ez
Sadi ta Cami, Tarih-i Edebi-yi Iran-i Asr-i Istila-yi Mogol ve Tatar, trc. Ali Asgar Hikmet, ap-hane-
yi Danis-gah, Tahran, 1960, s. 746; Emin Ahmed Razi, Heft Iklim, Ba tsh. ve Talikat-i Cevad Fazil,
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
19
1.1.28. Hasan Bey Rumlu (. 985 / 157778)
Kizilbas Rumlu boyunun nl emiri olan Div Sultan Rumlunun torunudur.
aginin nl kltr adami ve tarihilerindendir. mrnn bir sresini Sah
Tahmasbin yaninda ve hizmetinde geirmistir. Sah Tahmasbin yapmis oldugu
savaslarin birogunda yaninda yer almistir. Sah Tahmasbin lmnden sonra o
Muhammed Hudabendenin hizmetine girmistir. 12 ciltten olusmus olan fakat
simdilik 11. ve 12. ciltleri bilinen Farsa Ahsent-Tevarih adli nl eserin
yazaridir. Eserin dili sade ve yer yer siirlerle sslenmistir. Yazar eserinin yazimina I.
Sah Ismail zamanindan baslasa da eserini II. Sah Ismail adina sunmustur. Eserdeki
tarihi olaylar kronolojik olarak yillara gre ayrintili bir biimde verilmistir. Her yila
iliskin tarihi bilgilerin verilmesinden sonra ayni yil iinde lms olan fakih, lim,
sair ve siyaset adamlarinin hayatlarina iliskin ana izgileriyle degerli bilgiler
sunmaktadir. Kitabin 11. cildinde h. 807899 / 14051494 yillari arasindaki olaylar
anlatilmaktadir. 12. ciltte ise I. Sah Ismail (907930 / 15011524), Sah Tahmasb
(930984 / 15241576), II. Sah Ismail (985986 / 15771578) zamanlarindaki
olaylar Sultan Mahammed Hudabendenin tahta ikisina kadar ele alinmistir. Bu
eserde ayni zamanda Iranin degisik blgelerinin tarihi, komsu lkelerdeki Rum
sultanlari, agatay ve zbek hanlari ve oradaki agdasi olan nl lim, vezir ve
sairler hakkinda bilgiler verilmektedir. Eserin yazilisi h. 985 / 157778 yilinda sona
ermistir. Hasan Bey Rumlu zamaninin ordu komutanlarindan oldugundan yazdigi
eserinde ordu ve savaslarinin tarihine olduka duyarli davranmistir.
67
O, kitabinin ilk
sayfasinda kendini Emir Hasan Rumlunun torunu olarak tanitmakta ve eserini Ismail
Mirzaya ithaf ettigini aktarmaktadir.
Kitab-furusi-yi Ali Ekber Ilmi; Fihrist-i Kitab-hane-yi Medrese-yi Ali-yi Sipehsalar, Ibn Yusuf Sirazi
Ziyaed-din Hadaik, c. II, (Bundan sonra: Sipehsalar), Meclis-i Sura-yi Milli, Tahran, h. s. 1316-1318,
s. 412, 482; Atabay Bedri, Fihrist-i Kitab-hane-yi Saltanati, (Bundan sonra: Atabay), s. 261;
Muhammed Taki Bahar (Meliks-suara), Sebk-inasi ya Tarih-i Tatavvur-i Nesr-i Farsi, c. III,
(Bundan sonra: Bahar), Intisarat-i Emir Kebir, Tahran, 1991, s. 261; Riza-zade Safak, s. 606;
Msahib, c. I, s. 61.
67
Hasan-i Rumi, Ahsent-tavarih, ev. Mrsel ztrk, TTK, Ankara, 2006; Atabay, s. 261; Browne,
Ez Sadi, s. 746; Bahar, c. III, s. 261; Riza-zade Safak, s. 606; Ahmed Glin, c. II, s. 439; Msahib,
c. I, s. 61; Sipehsalar, c. II, s. 412.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
20
Yazimi bittigi sirada Ahsent-tevrh 12 cildi buluyormus. Ancak bazilarina
gre ise eserin tm 10 cilt imis. Ancak bu eserin ok az bir kismi, yani son iki cildi
gnmze ulasmistir (h. 900985 / 14941578 yillari arasindaki olaylari ieren
kisimlar).
68
Basta Iskender Bey Mnsi olmak zere daha sonraki birok Safev
dnemi tarihileri iin Ahsent-tevrh eserini kaynak olarak kullanmistir. Eserin
elyazmasi nshalari Iran, Azerbaycan
69
, Trkiye, Rusya
70
, Hindistan vb. lkelerdeki
ktphanelerde bulunmaktadir. Eserin Gln, Mazendaran ve Talisa ait olan kismi B.
Dorn tarafindan 1858de yayinlanmistir. C. N. Seddon, bu eserin esitli nshalari
zerinde alisarak sz konusu son iki cildini A Chronicle of the early Safavs Being
the Ahsanut-tawrkh of Hasan-i Rml adiyla Ingilizceye evirerek 1931de
yayinlamistir.
71
Iranli tarihi Abdlhseyin Neva de Nuruosmaniye Ktphanesinde
ve Iran Meclisi Ktphanesinde bulunan yazma nshalariyla C. N. Seddon
yayinlarini esas alarak 1980 yilinda eserin yeni bir yayini yapmistir.
72
Sz konusu
yayin Cevat Cevan tarafindan Trkeye evrilerek 2004te Ardin Yayinlarindan
Trkiyede yayinlanmisti.
73
1.1.29. Behiyti Meykuki
Mevlana Behisti Meskuki, III. Sultan Murad (h. 9821003 / 15741595) ile
Sultan Muhammed Hudabendenin savaslarini ele alan ve Osmanli komutani Sinan
Pasaya medhdiye olarak bir eser yazmistir.
74
1.1.30. $erefed-Din Bitlisi ($eref Han)
Bitlisin Ruzeki asiretinden olan Bitlisinin ecdadi Osmanlilarin baskisi
yznden Irana g ederek I. Sah Tahmasba siginmislardir. Bitlisi egitimini
68
Zbdetl-asar, s. 5-6.
69
Azerbaycan Bilimler Akademisi Yazma Eserleri Enstitsnn Ktphanesi, No: B1696/11455.
70
St. Petersburg Devlet Ktphanesi (Rusya), No: 287.
71
Hasan-i Rumlu, Ahsent-tevarih, c. XII, (Bundan sonra: Ahsent-tevarih, Seddon), tsh. Charles
Norman Seddon, Kitab-hane-yi Sadr, Tahran, 1342, s. 26.
72
Hasan Bey Rumlu, Ahsent-tavarih, (Bundan sonra: Ahsent-tavarih), Be tsh. Abdul-hseyin
Nevai, Tahran, Intisarat-i Babek, h. s. 1357.
73
Hasan Rumlu, Sah Ismail Tarihi (Ahsent-tevrih), (Bundan sonra: Sah Ismail Tarihi), ev. Cevat
Cevan, Ankara, Ardi Yay., 2004.
74
Azizullah Bayat, s. 58.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
21
Tahmasb sarayinda tamamladi. O, II. Sah Ismail zamaninda Nahivan ve Sirvan
Emirl-meraligina getirilmistir. Osmanlilarin h. 986 / 157879da sz konusu
blgelere saldirilari sonucunda Hsrev Pasanin birlikleri Safevleri yenince, o
Osmanli birlikleri tarafina gemis ve Istanbul sarayinda hizmete alinmistir. Buna
karsilik ona Bitlis yeniden tahsis edilmistir. O, h. 1005 / 159697de oglu Semsed-
dinin hayrina isinden ayrilarak Krtlerin tarihini ieren Farsa Seref-name
75
adli
eserini yazmistir. Onun bu eseri mukaddime, 4 sahife ve 1 hatime blmlerinden
olusmaktadir. Eserin hatime blmnde agdasi olan Osmanli, Iran ve Turan
padisahlarinin tarihi verilmektedir. Onun bu kitabinda sz konusu yy.in olaylari
daha ayrintili bir biimde verilmistir. O, eserini yazarken birok tarihi belgeye
gndermelerde bulunmustur. zellikle onun Iranin i isleriyle ile ilgili verdigi
bilgileri baska herhangi bir kaynakta bulamamaktayiz. Eser birok dilin yaninda
Trkeye de evrilmistir.
76
1.1.31. brahim Paya
Osmanli tebaasi olan Ibrahim Pasa, Sleymanin tahta ikisindan IV. Sultan
Muradin lmne dek geen srede Osmanli Slalesinin tarihi olaylarini ele alan
Tarih-i Peevi adli eserin mellifidir.
77
1.1.32. Kara elebi
Kara elebi, Osmanli sultani Sleymanin hkimiyeti dnemi olaylarini
anlatan Sleyman-name adli eser mellifidir.
78
75
Seref Han Emir Seref Bidlisi, Seref-name, Tarih-i Mufassal-i Krdistan, c. I-II, (Bundan sonra:
Seref-name), Ba Mukaddime ve Talikat ve Feharis bi Klem-i Muhammed Abbasi, Messise-yi
Matbuati-yi Ilmi, Tahran, 1343; Serefed-din Bitlisi, Seref-name, c. I-II, Ya. Velyamisov, Jirnov,
SPb. 1860-1862; Serefed-din Bitlisi, Seref-name, c. I-II cilt, haz. Yahya Hisab, Darul-ihyaul-kutub-
i Arabiyye; Serefed-din Bitlisi, Seref-name, Krt Tarihi, ev. Mehmet Emin Bozarslan, Ant Yay.,
Istanbul, 1971.; Serefed-din Bitlisi, Seref-name, Osmanli-Iran Tarihi, ev. Mehmet Emin Bozarslan,
Ant Yay., Istanbul, 1971.
76
Pigolevskaya vb., c. II, s. 496; Msahib, c. II, s. 1465.
77
Ibrahim, Peevi (Peuylu Ibrahim), Tarih-i Peevi, c. I-II, (Bundan sonra: Tarih-i Peevi), Matbaa-
yi Amire, Istanbul, h. k. 1283.
78
Azizullah Bayat, s. 77.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
22
1.1.33. Budak Kazvini
II. Sah Ismailin saray tarihilerinden olan Budak, genel tarih zellikli
Cevahirl-Ahbar
79
adli eserin yazaridir. Kitabin yazilisi h. 984 / 157677de
tamamlanmistir. Eserin son iki blmnde iki Safev padisahi dnemindeki tarihi
olaylar ele alinmistir.
80
1.1.34. Selaniki
Selaniki, Sleymanin hkmeti dnemini de ieren ve h. 1000 / 1591 92
yilina dek olan srede bas vermis olan olaylari Tarih-i Selaniki adli eserinde
kaleme almistir.
81
1.1.35. Mahmud b. Hidayetullah El-Natanzi
Natanzinin hayatina iliskin fazla bilgiye sahip degiliz. O, h. 988 / 158081
yilinda Safev tarihi konusunda iki ciltten olusan Nkavetl-Asar fi Zikrl-Ahyar
adli eserin yazaridir. Eserin birinci cildinde Sah Tahmasb, II. Sah Ismail, Sah
Muhammed Hudabende ve I Sah Abbasin tahta ikisina dek olan sreteki olaylar
ele almaktadir. Ikinci ciltte ise, Sah Abbasin ilk 10 yillik sahlik dneminin olaylari
verilmektedir. Kitap kronolojik siraya gre olaylari anlatmakta ve h. 1007 / 159899
yilina dek yasanan olaylarin anlatimiyla sona ermektedir.
82
1.1.36. Sadk Bey
I. Sah Abbas dneminin nl ressam ve sairlerinden olan, Sadik Bey Afsar,
siirde Sadiki mahlasini kullaniyordu. Sadiki, II. Sah Abbas zamaninda saltanat
ktphanesi yeligi, Sah Muhammed Hudabende dneminde ise Sadiki Kitab-dar
79
Budak Mnsi Kazvini, Cevahirl-ahbar, Bahs-i Tarih-i Iran der Kara-koyunlu ta Sal-i 984,
(Bundan sonra: Cevahirl-ahbar), tsh. ve Talikat: Muhsin Behram-nejad, Merkez-i Nesr-i Miras-i
Mektub, Tahran, 1378/2000.
80
Nefisi, c. I, s. 357.
81
Mustafa Efendi Selaniki, Tarih-i Selaniki, c. I-II, haz. Mehmet Ipsirli, Istanbul niversitesi Edebiyat
Fakltesi, Istanbul, 1989.
82
Mahmud b. Hidayetullah Natanzi Efvesteyi, Nkavetl-Asar fi Zikrl-Ahyar der Tarih-i Safevye,
(Bundan sonra: Nkavetl-Asar), Be Ihtimam-i: Ihsan Israki, Sirket-i Intisarat-i Ilmi ve Ferhenfi,
Tahran, 1373.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
23
adi ile bu ktphanenin baskanligina getirildi. O, I. Sah Abbasin hkimiyet
dneminin baslarina degin bu makaminda kaldiysa da sahin emri ile emekliye
ayrildi. Onun maasi emekliliginden sonra da devam etmistir. Ceng-name ya
Ftuhat-i Sah Abbas-i Namdar ve Tezkire-yi Mecmel-Havas, onun yazdigi
eserlerdendir. O, Tezkire-yi Mecmel-Havas adli eserini agatay Trkesi ile
yazmis, eserde dnemin sairlerinin hayatini da ele almaktadir.
83
1.1.37. Muhammed Tahir Sebzevari
Hindistanda Ekber Sahin saray asilzadelerinden Hace Imaded-Din Hasan
oglu Muhammed Tahir Sebzevari, h. 981 / 157374 yilinda Hindistanin bir
blgesinin yneticiligine getirilmistir. h. 1013 / 16045te Ekber onu Agra ve
Burhanpura gnderdi. O, h. 1015 / 16067de, daha sonra Sah Sultan adiyla tahta
ikan Sultan Hrrem ile birlikte Agraden Lahurdaki Cihangir sarayina gitmek iin
yola iktilar. Bundan sonra ise Muhammed Tahir Sebzevari hakkinda herhangi bir
bilgiye rastlanilmamaktadir. O eski dnemlerden baslayarak h. 1014 / 16056 yilina
de olan olaylari ieren genel tarih konulu Ravzetl-Tahirin adli eserin yazaridir.
Bu kitapta Safev tarihine iliskin degerli ve yararli bilgiler yer almaktadir.
84
1.1.38. Firidun Ahmed Bey (. 991 / 1583)
Firidun Ahmed Bey, Mnets-seltin adli eserin mellifidir. Eserin
yazilisinin bitim tarihi 982 / 1574dir. Eserde Osmanli padisahlarindan III. Murad
dnemine (9821003 / 15741595) degin hkmdarlar arasi mektuplari bir araya
getirmistir. Eser ilk defa 1264 / 1848de Istanbulda Matbaa-i mirede iki cilt
hlinde yayinlanmistir. Ikinci kez 12741275 / 18581859da yayinlanmistir.
85
1.1.39. bn Kemal (873940 / 14681534)
Kemal Pasa, II. Bayezid, I. Sultan Selim ve Sultan Sleymanin agdasi olmus
83
Zbdetl-asar, s. 145.
84
Nefisi, c. I, s. 357.
85
Firidun Bey, Mnaatus-selatin, c. I-II, (Bundan sonra: Mnaatus-selatin), Darut-tabaatil-
amire, Istanbul, Ahir-i Cemaziylahir h.k. 1264 (c. I), 1274-1275 (c. II).
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
24
ve devlet hizmetinde bulunmustur. Osmanli slalesinin tarihine iliskin on defterden
(ciltten) Tevarih-i Al-i Osman adli bir eseri bulunmaktadir.
86
O, II. Bayezidin zel
istegi dogrultusunda yazmaga basladigi kitabin her bir defterini bir Osmanli
padisahina tahsis etmistir. Eserin VIII. Defterinde II. Byezd devrinin olaylari
anlatilmaktadir. VIII. Defterin transkripsiyon metni, Prof. Dr. Ahmet Ugur
tarafindan yayina hazirlanmis ve Trk Tarih Kurumu tarafindan 1997de
basilmistir.
87
Eser, Osmanli Devletine komsu olan devletlerin tarihi iin de ok
nemli bir kaynak olup, zellikle, Sah Ismailin ortaya ikisi ve erken devir
faaliyetleri hakkinda degerli bilgileri ihtiva etmektedir.
1.1.40. Topkap Saray Mzesi Aryivi
Topkapi Sarayi Mzesi Arsivinde de Safev tarihini ilgilendiren Osmanli-
Safev siyasi iliskilerine, Anadoludaki Safevlerin propagandasi ve Kizilbas
isyanlari gibi konulara isik tutabilecek arsiv belgeleri mevcuttur.
88
1.1.41. Tarih-i Kzlbayan
Kizilbaslara iliskin simdiye degin XI. / XVII. yy.dan sonra yazilmis olan
degisik tarih kitaplarinda daginik bilgilere deginilmis, ancak onlari bagimsiz olarak
ele alan seyreke bir risale veya kitaba rastlanilmaktadir. Anonim Tarih-i
Ki:ilbaan eserinde Kizilbas boylari, ilgili emirleri ve her birinin zamaninda
gereklesen nemli olaylara iliskin kisa tarihsel bilgiler verilmistir. Kitap hacmi
sayfa bakimindan az olsa da ierdigi bilgiler ve konulara iliskin kapsayici ve yararli
bir dzeydedir. Eserin yazari, kitabin hibir yerinde kendi adini ekmemesine
ragmen eserin sonlarinda bu hakirin Esehht-tervarihinde de belirtildigi gibi
demektedir. Yapilan arastirmalara karsin bu gne degin mellif ve diger eseri
olan Esehht-tervarih konusunda herhangi bir bilgiye rastlanilmamistir.
86
Azizullah Bayat, s. 77.
87
Ibn Kemal, Tevrh-i l-i Osmn: VIII. Defter (Transkripsiyon), haz. Prof. Dr. Ahmet Ugur, TTK,
Ankara, 1997.
88
Topkapi Sarayi Mzesi Arsivi, (Bundan sonra: TA), No: 1021, 2829, 3147, 5035, 5451, 5460,
5469/2, 5822/2, 5960, 6401, 6627/2, 12077.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
25
Tarih-i Kizilbasan asagidaki nedenlere gre kesin olarak h. XI. / XVII. yy.in
birinci yarisinda yazilmistir:
1. Mellif, eserin bir yerinde syle demektedir: 1007 / 15981599 yilinda
yce hazretleri I. Sah Abbas Horasani zbeklerden kurtardiginda Hseyin Sultan
Afsarin tiyulu
89
olan Ferah ve Isfiraz hkmeti
90
2. Nshanin istinsah tarihi 1013 / 16045tir. Bylece kitabin telifi 1007 /
1598/ XVII. 99dan sonra ve 1013 / 16045ten nce olmalidir.
3. Mellif eserinin bir diger yerinde ise syle yazmaktadir: Onun (Ferhad
Hanin) kardesi Zl-fikar Han simdi byk hanlardan biridir. Simdi ise Erdebil
darul-irsadi eyaleti ona emanet edilmistir.
91
Bu Zl-fikar Han, Sadlu boyundandir. Bir rivayete gre Sah Abbasin tahta
ikisinin besinci yilinda h. 1001 / 159293 yili- Erdebil hkmetine getirilmistir.
Sz konusu sahin saltanatinin 24. yilinda h. 1020 / 161112 yili- onun emri ile
ldrlmstr. Diger bir bilgiye gre ise h. 1000 yilindan baslayarak Azerbaycan
emirl-meraligina atanmis ve onun hkmet yeri Erdebil sehri idi. Onun
ldrlmesi 1018 / 160910 yilinda gereklesmistir.
92
Yukaridaki kanitlar ve kitabin
satir aralarinda geen diger delillere dayanarak sz konusu eserin yazilis tarihini h.
1007 / 159899 ile 1013 / 16045 yillari arasinda tahmin edebiliriz.
Kitabin bircik nshasi Melik Milli Ktphanesinde bulunmaktadir. Kitabin
89
Tiyul: maas karsiliginda bir blgenin veya arazinin vergisinin o sahsa tahsis edilmesi. Trkede ikta
temrinin karsiligidir.
90
Tarih-i Ki:ilbaan, Bi Ihtimam: Mir Hasim Mheddis, (Bundan sonra: Tarih-i Ki:ilbaan),
Intisarat-i Behnam, Tahran, Hurdad h. s. 1361, s. 55.; Qi:ilbalarin Tarixi (Tarix-i Qi:ilbaan),
(Bundan sonra: Qi:ilbalarin Tarixi), ev. M. E. Muhammedi, Azerbaycan Nesriyyati, Baki, 1993, s.
35.
91
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 39.; Qi:ilbalarin Tarixi, s. 25.
92
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 5, n. 3.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
26
yazilis tarih belirtildigi gibi h. 1013 / 16045dir. Eserin yazildigi hat tr ise gzel
nesteliktir. Yazmanin varak sayisi 155, her sayfadaki satir sayisi ise 9dur. Sz
konusu nsha ok gzel ve okunakli bir hat ile yazilmistir. Yanlis ve hatalarin
azligini nshanin bir ayricaligi sayabiliriz. Yazar kitabini hibir emir ve iktidar
sahibine sunmasa da yalnizca bir yerde -kitabin baslarinda- birka satirda Sah
Ismaili yceltmistir. Tarih-i Kizilbasan 1982de Tahranda ilk kez Mir Hasim
Mheddis
93
, Trke evirisi ise Bakde 1993te
94
M. E. Muhammedi tarafindan
yayinlanmistir.
1.1.42. Firiyte
Firiste lakabiyla nl Mahmud Kasim b. Gulam-ali Hindu-sah Ester-abadi,
genel tarih ve Hindistanin daha ayrintili bir tarihini ieren Tarih-i Firite
95
adli
eserin yazaridir. O eserini Murtaza Nizam Sahin adina yazsa da, onun h. 996 / 1587
88de lmnden sonra, Dilaver Hanin daveti zere Kanpura gitmis eserini de
Adil-sahin adina, Glsen-i Ibrahimi olarak adlandirmistir. Eserin yazilisinin bitimi
h. 1015 / 16067 yilidir. Sz konusu kitabin bir diger biraz farkli versiyonu Tarih-i
Nevres-name adi altinda h. 1018 / 160910 yilinda kaleme alinmistir.
96
1.1.43. Mirza Muhammed Sadk
Mirza Muhammed Sadik b. Muhammed Salih Zbeyri Isfahani Azadeni,
Tazkire-yi Nasr-abadi eseri yazarinin amcasidir. O aslinda Sah Cihan sarayinin
vakanvisi idi. O, 4 ciltten olusan Farsa Subh-i Sadik adli eserin mellifidir. Sz
konusu eserde Safev slalesi ile Hint Mogol sarayi arasindaki iliskiler konusunda da
degerli bilgiler bulunmaktir. Kitabin yazilisi h. 1041 / 163132 yilinda baslamis, h.
93
Tarih-i Ki:ilbaan, Bi Ihtimam: Mir Hasim Mheddis, (Bundan sonra: Tarih-i Ki:ilbaan),
Intisarat-i Behnam, Tahran, Hurdad h. s. 1361.
94
Qi:ilbalarin Tarixi (Tarix-i Qi:ilbaan), ev. M. E. Muhammedi, Azerbaycan Nesriyyati, Baki,
1993.
95
Muhammed Kasim Firiste, Tarih-i Firite, c. I-II, (Bundan sonra: Tarih-i Firite), Kitab-hane-yi
Messise-yi Mutaliat-i Ulum-i Insani ve Pejuhesha-yi Ferhengi, No: 1211/F7-461-DSR.
96
Han-baba, c. II, s. 1313.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
27
1048 / 163839 yilinda ise sona ermistir.
97
1.1.44. Yagma
Yagma, III. Sultan Muradin hkimiyeti ve ondan sonraki fitrat dnemindeki
olaylari ieren bir eserin mellifidir.
98
Eserde Safevlere iliskin bilgiler
bulunmaktadir.
1.1.45. skender Bey Mnyi Trkman (h. 9681043 / 15601634)
nl Safev tarihisi Iskender Bey ilk nce matematik tahsili almis ve
muhasebe islerinde alismistir. Onun ceddi Emir Han Rumlu, I. Sah Ismail ve I. Sah
Tahmasb sarayinda mnsilik yapmistir. O daha sonralar insa ve siyasi mektuplar
yazma konusunda da egitim almistir. O, ilk nce sahlik muhafizligina alinmis, h.
1001 / 159293 yilinda ise Sah Abbas sarayinda mnsi grevinde alismis ve sahin
gvenini kazanmistir. Devlet belgeleri arsivi Iskender Beyin ulasiminda
bulundugundan ve onun sz konusu dnemin olaylarinin grg tanigi olmasindan
dolayi, o, h. 1038 / 162829 yilinda III cilt, bir mukaddime ve iki blmden olusan,
Sah Abbas dneminin olaylarini ieren Tarih-i lem-ara-yi Abbasi
99
adli eserini
kolaylikla yazmasina sebep olmustur.
100
Bu eser bir mukaddime, 2 sahife ve bir de
hatime blmnden olusmaktadir. J. R. Walsha gre Tarif-i lemara-yi Abbasi
eseri, Islam dnyasinin en byk tarihi eserlerinden biridir.
Mukaddimede o, diger kaynaklar ve Hasan Rumlunun Ahsent-Tavarih
adli eserinden edindigi bilgileri bir araya getirmistir. Bu blmde, Safevlerin ilk
sultanlari dnemindeki Iran tarihi, h. 978 / 157071 yilina degin ele alinmistir.
Mukaddimede Safevlerin kkeninden bahsettikten sonra I. Sah Ismail, I. Tahmasib,
II. Sah Ismail ve Muhammed Hudbende (986995 / 15781587) devirlerini hlasa
97
Han-baba, c. II, s. 1313; Msahib, c. I, s. 597.
98
Azizullah Bayat, s. 77.
99
Iskender Bey Trkman, Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I-II, (Bundan sonra: Tarih-i lem-ara-yi
Abbasi), Zir-i Nazar Ba Tanzim-i Fihristha ve Mukaddime-yi: Irec Afsar, Messise-yi Intisarat-i Emir
Kebir, Tahran, 1382.
100
Tahsin Yazici, Iskender Bey Mns, IAD, c. XXII, Istanbul, 2000, s. 563.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
28
eden mellif eserin I. sahifesi blmnde, yazar, h. 979996 / 15711588 yillari
arasinda, yani I. Sah Abbasin dogumundan, tahta ikisina dek olan sredeki, Iran
tarihini, ayrintili bir biimde vermektedir. II. sahife ise, baslica olarak iki alt blme
ayrilmaktadir. Bunlardan maksad denilen ilk kisminda I. Sah Abbasin tahta
ikisindan sonraki ilk 30 yilin tarihi (h. 9961025 / 15871616), ikinci blm
(maksadda) ise h. 1025 / 161617 yili ile I. Sah Abbasin lm tarihi, h. 1039 /
162930 yillari arasindaki tarihin anlatimindan olusmaktadir.
O, kendinden nceki tarih yazicilari gibi, askeri olaylarin anlatimina daha fazla
nem vermistir. Eserde zamanin taninmis isimleri, vergi esitleri, mlkiyet trleri,
gebe boylar ve boy beyleri hakkinda ayrintili bilgiler sunulmaktadir. Bu nedenle
de eser birok konuda nemli ve degerli bir kaynak konumundadir. Eser yazarin
kendi zamaninda bile ilgi odagi olmus, yazarin kendisine eserine zeyl yazmasi iin
neride bulunmasina sebep olmustur. Iskender Bey alismasini srdrms ve Sam
Mirza (Sah Safi)nin ilk 5 yillik hkmranligi dnemine degin olan sreyi yazmissa
da h. 1043 / 163334 yilina rastlayan lm nedeniyle tamamlayamamistir. Tarih-i
lem-ara-yi Abbasi tam olarak h. 1313 / 189596da, daha sonra ise h. s. 1334
1335 / 19561957 yilinda Tahranda basilmistir.
101
Iskender Bey, bu eserini h. 1025 /
161617 yilinda, I. Sah Abbas adina yazmistir. Tarih-i lem-ara-yi Abbasiye
Muhammed Hseyin b. Kerem Ali Isfahani tarafindan bir tekmile (Tekmile-yi lem-
ara) de yazilmistir. Bu tekmilenin elyazmasi nshasi Britanya Mzesinde numara
Add. 7654te bulunmaktadir. Tekmile-yi lem-ara-yi Abbaside, beydullah Han
zbekin dilinden, I. Sah Ismail ile I. Sah Tahmasbin Imami Sii ve seyit oldugu
tekzip edilmistir.
102
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, Nevsehirli Damad Ibrahim Pasanin (. 1143 /
1730) sadrazamligi devrinde teskil edilen tercme heyeti tarafindan Osmanli
101
Iskender Bey Trkman, Tarih-i Alam-ara-yi Abbasi, c. I-II (Bundan sonra: Tarih-i lem-ara-yi
Abbasi), Zir-i Nazar Ba Tanzim-i Fihristha ve Mukaddime-yi: Irec Afsar, Messese-yi Intisarat-i Emir
Kebir, Tahran 1382; Bahar, c. III, s. 287-288; Pigolevskaya vb., c. II, s. 531-533; Browne, Tarih,
Yasemi, s. 79, 87, 294; Riza-zade Safak, s. 375; Muhammed Muin, c. V, s. 145.
102
Yusuf Cemali, s. 38-40.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
29
Trkesine tercme edilmistir. Bu tercmenin Istanbul Topkapi Sarayi
Ktphanesi
103
, Nuruosmaniye Ktphanesi
104
ve Istanbul Belediyesi Atatrk
Kitapliginda
105
esitli nshalari vardir. Eserin Rusyada
106
, Azerbaycanda
107
ve
Trkiyenin Sleymaniye Ktphanesinde
108
birka eski yazma nshasi muhafaza
edilmektedir. Eserin tasbasmasindan baska Irec Afsarin nesre hazirladigi baskisi h.
s. 1335 / 195556da yayinlanmistir. Ayrica R. M. Savory bu eseri History of Shah
Abbas The Great (Boulder 1979) adiyla Ingilizceye tercme etmistir.
1.1.46. Molla Celaled-din Muhammed Mneccim Yezdi
Mevlana Celaled-din Muhammed Mneccim Yezdi, I. Sah Abbasin zel
mneccimi idi. Sah Abbasin ona olan ilgi ve gveni sayesinde kimilerine gre o,
bazi saray entrikalarina da katilmistir. O, h. 9791020 / 15881612 yillari arsindaki
olaylari ieren Tarih-i Abbasi veya Ruz-name-yi Mevla Celal adli eserin
yazaridir.
109
Eserde, II Sah Ismail ve Sultan Muhammed Hudabende zamanina iliskin
degerli bilgiler sunulmaktadir.
1.1.47. Nizam Siyaki
Nizam Siyaki, I. Sah Abbas dnemi tarihilerindendir. O, h. 1007 / 159899
yilinda Futuhat-i Hmayun adli eserini yazmistir. Sz konusu eser Sah Abbasin
ilk 12 yillik sahlik dnemindeki olaylarin anlatimini iermektedir. Grnrde eserin
tam olarak herhangi bir nshasi bulunmamaktadir.
110
103
Revan Ksk, N0: 1426.
104
Nuruosmaniye Ktphanesi, No: 3144.
105
M. Cevdet Yazmalari, No: O.000057.
106
Ayrintili bilgi iin bkz. Akimuskin vb., Rukopisi, I, s. 95.
107
Eserin Azerbaycan Bilimler Akademisi Yazma Eserleri Enstits Ktphanesinde iki nshasi
bulunmaktadir. Bu nshalar hakkinda ayrintili bilgi iin bkz. Elyazmalar Katalogu, c. I, s. 23-25.
108
Esad Efendi Blm, No: 2088.
109
Molla Celaled-din Mneccim, Tarih-i Abbasi ya Ruz-name-yi Molla Celal, Samil-i Vakayi-i
Derbar-i Sah Abbas-i Safev, (Bundan sonra: Molla Celal, Tarih-i Abbasi), Be Kuses: Seyfullah
Vehid-niya, Intisarat-i Vehid, Tahran, 1366.
110
Nefisi, c. I, s. 358.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
30
1.1.48. Kadri
Kadri, Ceng-name-yi Kem ve Cerun-name adinda eserlerin mellifidir.
263 beyitten olusan, Ceng-name-yi Kemn yazimi, h. 1032 / 162223 yilinda sona
ermistir. Sair, Cerun-name adli eserini, I. Sah Abbas adina ve onun vgsne
sunmustur. Eserde, Imam-kuli Han, Kesm ve Cerun fatihi olan, Fars beylerbeyi,
Allah-verdi Han da vlmektedir. Bu fetih sirsinda yasananlar kk aiklamalar ile
birlikte, bu Ceng-namede verilmistir.
111
1.1.49. Abdul-Fettah Fumeni
O, h. 1018 / 160910 veya 1019 / 161011 yilinda I. Sah Abbasin emri
zerine Biyepesin 14 yillik muhasibe islerini islah etmek iin grevlendirilmistir.
Fumeni, h. 9221039 / 15161630 yillari arasinda, Gilan tarihini ieren Tarih-i
Gilan adli eserini yazmistir. Eser 2 fasil ve 4 makaleden olusmaktadir. Fumeninin
bu kitabi blgesel tarih konulu eserler ierisinde sz konusu yy.in en basarili
rnegidir. Eserde Gilan tarihi ve oradaki kyllerin durumu konusunda ayrintili
bilgiler bulunmaktadir. Eser h. s. 1315 / 1937 yilinda Restte basilmistir.
112
1.1.50. Muhammed Yusuf Grci
Muhammed Yusuf Grci, Iskender Bey Mnsinin yazmis oldugu Tarih-i
lem-ara-yi Abbasi adli eserine bir zeyl yazmistir. Zeyl Zeyl-i Tarih-i lem-ara-yi
Abbasi
113
adini tasimaktadir.
1.1.51. Seyyid Hasan b. Seyyid Murtaza el-Hseyni
Seyyid Hasan b. Seyyid Murtaza el-Hseyni, Tarih-i Sultani adli eserini
Sultan Hseyin Safev adina h. 1115 / 17034 yilinda yazmistir. Bu kitap, genel dogu
111
Zebihullah Safa, c. V, s. 579.
112
Abdul-fettah Fumeni, Tarih-i Gilan, (Bundan sonra: Tarih-i Gilan), Ba Mukaddime ve tsh.
Ataullah Tedeyyn, Kitab-furusi-yi Furugi, Tahran, Dey 1353, s. 52; Riza-zade Safak, s. 375;
Muhammed Muin, c. V, s. 145; Ahmed Glin, c. II, s. 606.
113
Muhammed Yusuf Grci, Zeyl-i Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, Be tsh. Sheyli Hansari, Tahran, h.
1317.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
31
ve Safev tarihini iermekle 3 blmden olusmaktadir. Eserin nc blm Safev
hanedanina hasredilmistir. Kitapta tarihi olaylar en eskiden baslayarak Sah Safinin
hkimiyetine kadar olan srede ele alinmaktadir. Sz konusu eserin yazma nshasi
Cambridge niversitesi (U.L.), Profesr Edward Browne adina olan yazma nshalari
blmnde numara 16da bulunmaktadir.
114
Tarih-i Sultani eseri h. s. 1364 / 1986
yilinda, Doktor Ihsan Israki tarafindan Ez Seyh Safi ta Sah Safi
115
adi altinda
yayinlanmistir.
1.1.52. Mir Mnyi
Mir Mnsi Kumi adiyla da nl olan, Mir Ahmed b. Serefed-din Hseyin
Hseyni, 5 ciltten olusan Hulasett-Tavarih adli eserin yazaridir. Bu eserin
yalnizca 5. cildi zamanimiza ulasmistir. Sz konusu 5. ciltte Safev sultanlarinin soy
ktg, hayat hikyeleri ve slalenin 93 yillik tarihi baslangitan I. Sah Abbasin
ikinci saltanat yilina dek (h. 998 / 158990) olan srede ele alinmaktadir. Yazar
eserinin dibae (nsz) blmnde kullandigi kaynak ve belgeleri tanitmaktadir.
Onun Safev slalesi ile ilgili sundugu bilgiler olduka degerli ve ilgi ekicidir.
116
1.1.53. Molla Kemal
Molla Kemal, Molla Celaled-din Muhammed Mneccim Basinin ogludur.
Molla Kemal, tarihsel olaylari h. 1063 / 165253 yilina dek ieren Zbdett-
Tevarih adli eserin mellifidir. Eserin yazma nshasi Said Nefisinin zel
ktphanesinde bulunmaktadir.
117
1.1.54. Kad Nurullah
Kadi Nurullah b. Seyyid Serifed-din Ssteri Merasi (h. 9561019 / 1549
1611), dnemin en byk Sia din adamlari arasinda yer almaktadir. O, h. 956 / 1549
114
Yusuf Cemali, s. 42-43.
115
Seyyid Hasan b. Seyyid Murtaza el-Hseyni, Ez Seyh Safi ta Sah Safi, Tavassut-i: Doktor Ihsan
Israki, Intisarat-i Ilmi, Tahran, 1364.
116
Kadi Ahmed b. Serefed-din Hseyni Kumi, Hulasett-tevarih, c. I-II, (Bundan sonra: Hulasett-
tevarih, c. I) Bi tsh. Ihsan Israki, Tahran niversitesi, Tahran, Mihr 1359; Ahmed Glin, c. II, s. 606.
117
Azizullah Bayat, s. 19.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
32
50de Ssterde dogmus, orada da egitimini almistir. O, kimi Sia gruplari tarafindan
III. Sehid lakabiyla nldr. Ssteri, Safev dneminde, Hindistana giderek,
Lahurda ikamet etmis ve Sultan Ekberin emri zerine sz konusu sehrin Kadul-
kudati (Kadilar kadisi) olarak atanmistir. O, Ihkakul-Hakk adli eserini yazdiktan
sonra, Snni ulema tarafindan ldrlme fetvasi ile karsi karsiya kalmistir.
Cihangirin emri zerine onu dikenli kirbala kirbalamislardir. Onun birok eseri
bulunmaktadir. O, h. 1010 / 16012 yilinda Mecalisl-Muminin adli eserini
tamamlamistir. Onun bu eseri bir mukaddime ile 12 meclisten olusmakta ve Safev
dneminin lim, fakih, sultan ve mutasavvif Sia sairlerinin hayat hikyelerini
iermektedir.
118
1.1.55. Veli Kuli Bey $amlu
Veli Kuli Bey b. Davud Kuli Samlu, h. 1035 / 162526 yilinda Heratta
dogmustur. Genliginde, Herat ve Sistan emirlerine bagli olan Mustavfi ve
grevlilerdendi. O, Kisasul-Hakani adini tasiyan kitabin mellifidir. Eser, bir
mukaddime, 3 fasil ve hatimeden olusmaktadir. Mukaddime blmnde, II. Sah
Abbasin soy ktg verilmektedir. Birinci fasilda, Safevlerin ecdadinin hayat
hikyeleri Sultan Firuz-sahdan I. Sah Ismailin tahta ikisina degin olan dnemde
ele alinmaktadir. Ikinci fasilda, I. Sah Ismail, I. Sah Tahmasb, II. Sah Ismail, Sah
Muhammed Hudabende, I. Sah Abbas ve Sah Safinin sahlik dnemlerindeki olaylar
anlatilmaktadir. nc fasilda II. Sah Abbasin sahlik dnemi ele alinmistir. Eserin
hatime blm ise h. 1076 / 166566 yilinda yazilmistir.
119
1.1.56. Muhammed Tahir Vahid Kazvini
Imadd-Devle lakapli, Mirza Muhammed Tahir Vahid Kazvini, Safev
dneminin nl isimlerinden olmustur. O, II Sah Abbasin meclis yaziciligi ile
grevli idi. Kazvini, Sah Sleyman Safev dneminde ve Sah Sultan Hseyinin ilk
118
Browne, Tarih, Yasemi, s. 252.
119
Veli Kuli b. Davud Kuli Samlu, Kisasul-Hakani, c. I, (Bundan sonra: Kisasul-Hakani), tsh. ve
Pavereki: Merhum Doktor Seyyed Hasan Sadat Nasiri, Saziman-i ap ve Intisarat-i Vizaret-i Ferheng
ve Irsad-i Islami, Tahran, Bahar 1371.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
33
sahlik dneminde Vezir-i Azamlik (Bas Vezir) grevini icra etmistir. O, saraya
yakinligi ve nemli makamlarda alistigi iin, II. Sah Abbasin sahlik dneminin h.
1067 / 165657 yilina dek olan kismini Abbas-name yahut Tarih-i Tahir Vahid
adi altinda yaziya almistir. O, eserinde, II. Sah Abbasin 25 yillik sahlik dneminden
ilk 22 yilinda bas vermis olaylari ayrintili bir biimde, 3 bab ve 6 fasilda ele
almaktadir. Birinci babda, Safevlerin ecdadinin hayat hikyeleri ele alinmistir.
Ikinci babda I. Sah Ismail zamanindaki olaylar verilmistir. nc babda ise,
Safev hanedanina bagli sekin kisilerinin hayati konu edinilmistir.
120
1.1.57. Muhammed Yusuf Kazvini (sfahani)
Tezkerelerde verilen bilgilere gre, Valih mahlasli, Muhammed Yusuf
Kazvini, II. Sah Abbas dneminin nl tarih yazicisi, Muhammed Tahir Kazvininin
kardesidir. O, Safev Sultanlarinin, defterdarligi ile grevli idi. Valih, dini ilimler,
hattatlik ve siir sanati konusunda bilgi sahibi idi. O, Sah Sleyman zamaninda,
ayrintili bir genel tarih kitabi olan Huld-i Berin
121
adli eserini yazmaya baslamistir.
8 revza, her revza da hadikalar ve her hadika da meclislerden olusmus olan bu
eserde, Safev sultani olan, Sah Safi, II. Sah Abbas ve Sah Sleymanin
hkimiyeti dnemindeki olaylari iermektedir. O eserini yazarken kendinden nce
yazilmis olan, eserlere rnegin lem-ara-yi Abbasiye de basvursa da kullandigi
kaynaklarin adini belirtmemistir. Sheyli Hansari, kitabin 8. cildinden bir kismini,
lem-ara-yi Abbasiyi de ekleyerek 1928de yayimlamistir. Bu yayinda, Sah Safi
hkimiyetinin sonuna dek olan blm aktarilmaktadir.
122
1.1.58. Mirza Bey b. Hasan Hseyni Cnabadi (Gnabadi)
Mirza Bey ya Emir Bey b. Hasan ya Hseyni Cnabadi, Sah Abbas Safev
sarayinin nl simalarindandir. O, Safev slalesinin tarihini, basindan Sah Safinin
(h. 9071039 / 15011630) hkimiyete gelisine dek olan srede Ravzets-
120
Pigolevskaya vb., c. II, s. 534.
121
Muhammed Yusuf Valih Isfahani, Huld-i Berin (Iran der Ruzigar-i Safevyyan), (Bundan sonra:
Huld-i Berin), Be Kusis: Mir Hasim Muhaddis, Mecmua-yi Intisarat-i Edebi ve Tarihi, Mevkufat-i
Doktor Mahmud Afsar Yezdi, Tahran, 1372.
122
Atabay, s. 153.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
34
Safevyye adli eserinde yazmistir. O, bu eserini h. 10231035 / 16141626 yillari
arasinda yazmistir. Cnabadi, ilk nce felsefe ve siir ile ilgilenmis ancak sonra
vakanvislige yz getirmistir. Cnabadi yazdigi eserinde Ravzets-Safa ve
Habibs-Siyer ve baska eserlerden de yaralanmistir. O, eserinde h. 973 / 156566
yilindan sonraki olaylari anlatirken, sz konusu olaylarda bizzat kendisi taniklik
etmis veya bilgisi gvenilir olan birinden olaylari aktarmistir.
123
Eserin asil nshasi
Tahranin Saniud-devle Ktphanesinde bulunmaktadir. Bunun disinda Britanya
Mzesi Elyazmasi Nshasi, No: Or. 3388, ayrica yazmalardan biri de zbekistan
Bilimler Akademisi Ktphanesinde korunmaktadir.
124
1.1.59. Muhammed Masum
Muhammed Masum b. Hacegi, Sah Safi dneminin olaylarini ieren
Hulasets-Seyir adli eserin mellifidir. Kitaptan iki yazma nsha, biri Leyden
digeri ise Leningradda bulunmaktadir.
125
Eser Doktor Nevainin girisimleri ile
basilmistir.
126
1.1.60. Hseyin $eyh Abdal
Seyh Hseyin b. Seyh Abdal Zahidi (lm h. 700 / 13001), Seyh Safied-din
Erdebilinin hocasi Seyh Zahid Gileninin soyundandir. O, ihtiyarliginda, Sah
Sleymanin hkimiyette oldugu sirada (h. 10771105 / 16661694), Safevlerin soy
ktgn olan Silsiletn-neseb-i Safevye
127
adli eserini yazdi. Yararlandigi
kaynaklarin basinda Ibn-i Bezzazin yazmis oldugu Saffets-Safa eseri
gelmektedir. Kitapta Seyh Safiyed-dininin hayat hikyesinin yani sira, diger nemli
aiklamalara da yer verilmistir. Kitapta yer alan nemli bilgilerden biri de, h. 894
123
Zbdetl-asar, s. 213-214; Yusuf Cemali, s. 36-37.
124
Mirza Bey Hasan b. Hseyni Cnabadi, Ravzets-safeviyye, Be Kusis-i: Gulam-riza Tabatabayi
Mecd, Mecmua-yi Intisarat-i Edebi ve Tarihi, Mevkufat-i Doktor Mahmud Afsar Yezdi, Tahran,
1378; Pigolevskaya vb., c. II, s. 532; Paul Horn, Tarih-i Muhtasar-i Iran Bad ez Islam ta Ahir-i
Zendiyye, (Bundan sonra: Paul Horn), trc. Doktor Sadik Riza-zade Safak, Bungah-i Tercme ve Besr-i
Kitab, Tahran, h. s. 1349, s. 97.
125
Pigolevskaya vb., c. II, s. 533.
126
Azizullah Bayat, s. 22.
127
Pir-zade Zahidi, Seyh Hseyin, Silsiletn-neseb-i Safevye, (Bundan Sonra: Silsiletn-neseb-i
Safevye) Intisarat-i Iransehr, Berlin, 1343.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
35
1009 / 14881601 yillari arasinda toprak mlkiyeti, vergilerin denmesi hususu ve
Erdebilde Seyh Safied-din mescidi vakfinin mtevellisi olan mellifin babasi Seyh
Abdal Zahidinin iktisadi faaliyetlerine iliskin fermanlarin grlms metinlerinin
de verilmesidir. Bu eserin birok elyazmasi nshalari bulunmaktadir.
128
1.1.61. Muhammed b. brahim
Muhammed b. Ibrahim Nasiri, Sah Sultan Hseyin Safev dneminin olaylarini
ieren Destur-i Sehriyaran adli eserin mellifidir.
129
1.1.62. $eyh Muhammed Ali Hazin (h. 11031180 / 16911701)
Kendi soy ktgn, Seyh Zahid Gilaniye dayandiran, Hazin mahlasli, Seyh
Muhammed Ali b. Ebi Talib, Isfahanda dogmustur. O, genliginde, Isfahanin
Gilzailer tarafindan kusatilip alinmasindan nce, birka arkadasi ile birlikte oradan
gizlice kaabilmisti. O, bu olaydan sonra, 10 yil sre ile Iran sehirlerini dolasmistir.
Nadir Sah, II. Tahmasbi tahttan indirip yerine kk oglunu ikardiginda, Hazin
Hindistana giderek 44 yil sre ile orada bulunmustur. O, h. 1193 / 177980 yilinda
Benareste lmstr. O, divani yani sira, Farsa Tarih-i Hazin adinda bir eser de
yazmistir. Bu eserde, Safev slalesinin son yillari, Gilzai saldirilari, Nadir Sahin
hkimiyeti ve sz konusu dnemin ileri gelenlerinin hayatlari ele alinmis
bulunmaktadir. Yazar olaylarin biroguna tanikligi ettigi iin, olaylari titiz ve
eksiksiz bir biimde anlatabilmistir. Eser, bu bakimdan sz konusu dnem Iran tarihi
(h. 11321153 / 17191741) ile ilgili olan degerli kaynaklardan sayilmaktadir.
Kitabin Farsa metni ile evirisi 1830 yilinda Belfor tarafindan yayimlanmistir.
130
1.1.63. Muhammed Hayim Hseyni
Rstemt-Tavarih adli eserin yazari, Muhammed Hasim Hseyni,
Isfahanlidir. O, eserinde, Sah Sultan Hseyin Safevnin sarayi, Gilzai saldirilari ve
128
Paul Horn, s. 96.
129
Zerrin-kub, s. 55.
130
Browne, Tarih, Yasemi, s. 111-112; Bahar, c. III, s. 311; Atekede, s. 371.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
36
diger olaylar konusunda h. 1199 / 178485 yilina degin bilgiler sunmaktadir.
131
1.1.64. Abul-Hasan b. brahim Kazvini
Ebul-Hasan b. Ibrahim Kazvini, Kaar dneminde yasamis ve Favaids-
Safevyye
132
adli eserini yazmistir. Kitapta Safev hanedaninin tarihi, I. Sah
Ismailden baslayarak Luknoya srlen Sultan Ebul-feth Muhammed Mirza
Bahadir Safevnin zamanina degin ele alinmistir. Eser Safev devletinin ks ve
Gilzailerin Irana egemen olmalarindan sonra yazilmistir. Bu dnemde Safev
sehzadesi Britanya Dogu Hindistan Sirketinden maas almaktaydi. Eserinde
Gilzailerin saldirisi, Nadir Sah, Zend ve Kaar slalelerine iliskin yararli bilgiler
bulunmaktadir. Ebul-Hasan b. Ibrahim Kazvini, kitabini h. 1211 / 179697 yilinda
Sultan Ebul-feth Muhammed Mirza Safevye sunmustur. Yazarin verdigi bilgiye
gre sz konusu eser, 10 zel nsha halinde hazirlanarak zamanin ileri gelenleri ve
byklerine hediye edilmistir. Bu nshalarin bir kismi simdi de Tahran Melik, Berlin
Prusya ve Britanya kitapliklarinda korunmaktadir. Eserin yazma nshalarindan biri
de Edinburg ve Iskoya niversitesi kitapliklarinda ve Britanya Dogu Hindistan
Sirketi Ktphanesinde 567 Noda korunmaktadir.
133
1.1.65. Ebu Talib el-Hindi el-sfahani
Ebu Talib el-Hindi el-Isfahani, Miracut-Tevhid veya Zhuriyye-yi
Safevyye adli eserin mellifidir. Bu eser Safev hanedani mensuplarinin zet hayat
hikyelerini ierse de esasinda Irak Vahabilerinin inanlarini anlatmaktadir. Eserin
h. 1222 / 18078 yilinda tamamlanmistir. Eserin yazma nshasi Edinburgh
niversitesi yazmalar blmnde No: 87de bulunmaktadir. Yazar eserinin birok
yerinde Safev hanedanina olan bagliligini bildirerek onlarin kkenini Imam
Zamana baglama egilimi tasimistir.
134
131
Riza-zade Safak, s. 607.
132
Abul-hasan Kazvini, Favaids-safeviyye (Tarih-i Selatin ve Umara-yi Safev Pes ez Sukut-i
Devlet-i Safevyye), (Bundan sonra: Favaids-safeviyye) tsh., Mukaddime ve Havasi: Doktor Meryem
Mir Ahmedi, Messese-yi Mutalaat ve Tahkikat-i Ferhengi, Tahran, 1367; Zerrin-kub, s. 55.
133
E. Ethe, Catalogue of Persian Mss. In the Library of India Office, Oxford, 1903.
134
Yusuf Cemali, s. 45.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
37
1.1.66. Mir Seyyid $erif (Rakim)
Rakim mahlasli Mir Seyyid Serif, Tavarih-i Mir Seyyid Serif Rakim adli
eserin mellifidir. Sz konusu eser sal-name (yillik) tarzinda dzenlenmis ve h. 736
1045 / 13361636 yillari arasinda Mogol ve Safev dneminde Orta Asya, Iran ve
Hindistanda yasamis hkmdarlarin, bilgin ve din adamlarinin hayat hikyelerini
kaleme almistir.
135
Eserin yazma nshasi Edinburgh niversitesi Yazmalar
blmnde No: 246da bulunmaktadir (Miscellaneous Collection, Edinburgh U.L.
MSS. No. 240). Sz konusu nsha h. 1145 / 173233 yilinda Sah Cihan-abad
(Dehli)da, Mir Sihabed-din b. Hace Bzrg Sah el-Mahdumi Harezm tarafindan
istinsah edilmistir.
136
1.1.67. Tezkiretl-Mluk
Mellifi bilinmeyen bu eser, h. 1138 / 172526 yilina degin, Safevlerin idari
yapisi konusunda ayrintili bilgiler sunmaktadir. Anlasilan eserin mellifi, st dzey
Safev memurlarindan biri olmustur. Eser, 5 bab ve bir hatime blmnden
olusmaktadir. Birinci babda, dini makamlar ele alinmistir. Ikinci babda, byk
emirlerin hayati anlatilmaktadir. nc, babda mukarriban-i dergh (dergh
yakinlari) hakkinda sz edilmektedir. Eserin yazari, dergh yakinlarini ikiye
ayirmaktadir. Birincisi, Mukarribanl-Hakan (hakan yakinlari) grubudur. Bu
grupta, saray haceleri ve yksek rtbeli makam sahiplerinden ise sekiz kisi yer
almaktadir. Ikincisi ise Mukaribul-Hazret grubudur. Bu grupta da drt tesrifat
reisi (baskani) ve saray idarecilerinden (yneticiler) 18 kisi yer almaktadir.
Drdnc, babda idari (ynetim) yapilar ve mali memurlar konusunda bilgiler
verilmistir. Besinci babda ise, baskent idareleri ve onlarin yetki alani tanitilmaktadir.
Kitabin hatime blmnde, enam ve bagis sistemi, yksek rtbeli
makamlardan 30 kisinin enami, eyalet hkimlerinin listesi ve onlara bagli olan
135
Zbdetl-asar, s. 123.
136
Yusuf Cemali, s. 44.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
38
sipahilerin maas ve sayilari konusunda bilgiler sunulmaktadir. Bu blmde ayni
zamanda, Safev devletinin mali btesi de bahis konusu edilmektedir. Sz konusu
eser, Safev dneminin devlet teskilati ve yapisini aiklamasi bakimindan nemli bir
kaynaktir. Eseri yazarken mellif, belgeler ve kanitlarin yani sira devlet arsivindeki
belgeler ve kendi kisisel anilarina basvurmustur. Eserin elyazmasi nshasi Istanbul
Ktphanesinde iken, I. Dnya Savasindan sonra Ingiliz makamlarinca ganimet
olarak Britanya Mzesine gtrlmstr. Kitap 1942te Leydende V. Minorskii
tarafindan yayimlanmistir.
137
1.1.68. Mirza Mehdi Han Ester-abadi
Muhammed Nasir Ester-abadinin oglu olan, Mirza Mehdi Han, Mniyl-
Memalik lakabiyla, Nadir Sah Afsarin mnsisi olmustur. Kimi arastirmacilara gre,
onun kkeni Safev hanedanina dayanmaktadir. Ester-abadi, lgat ilminde, zellikle
de Trk dil ve leheleri hakkinda ayrintili bilgiye sahip olmustur. O, Nadir Sahin
gvendigi isimlerin basinda gelmekteydi. Bu sebeple de o, Mustafa Han Samlu ile
birlikte Osmanlilarla yapilacak anlasma heyeti arasinda yer almistir.
Onun eserlerinden biri de Cihan-ga-yi Nadiri adini almaktadir.
138
Burada,
Gilzai ayaklanmasi, h. 1129 / 171617 yili Herat olaylari, fitne ve kargasalarin ortaya
ikisi, Kandahardan Isfahana dek tavaif-i mlkler (derebeylikler), h. 1148 / 1735
36 yilinda Azerbaycan ve Esterabadda yasanan kargasalar, Mugan kurultayi,
Nadirin tahta ikisi ve h. 1160 / 17045 yilina dek gereklesen olaylarin tarihi
yazilmistir. Kitabin hatime blmnde Ali-sahin hkimiyeti dnemi kisaca ve sz
konusu dnemde bas veren diger nemli olaylara da dikkat ekilmistir. Onun bir
diger eseri, Drre-yi Nadiri
139
adli tasimaktadir. Byk bir olasilikla, o bu eserini
yazarken, slubu bakimindan nl Tarih-i Vassaf adli esere zenmistir. Her seye
137
Mirza Samia, Tezkiretl-Mluk, Be Kusis: Doktor Seyid Muhammed Debir Siyaki & Saziman-i
Idari-yi Hkmet-i Safev ya Talikat-i Minorskii ber Tezkiretl-mluk, trc. Mesud Receb-niya,
(Bundan sonra: Tezkiretl-Mluk & Minorskii, Saziman-i Idari); Messese-yi Intisarat-i Emir Kebir,
Tahran, 1378; Pigolevskaya vb., c. II, s. 536; Atabay, s. 597.
138
Mirza Mehdi Han Ester-abadi, Tarih-i Nadiri, Bombay, 1849; Mirza Mehdi Han Ester-abadi,
Tarih-i Nadiri, Tahran, h. 1296.
139
Mirza Mehdi Han Ester-abadi, Drre-yi Nadiri, Be tsh. Cafer Sehidi, Tahran, h. s. 1341.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
39
ragmen bu kitapta, Gilzai istilasi, Nadirin lmnden sonraki olaylar, onun akraba
ve halefleri hakkinda da degerli bilgiler verilmektedir. Mirza Mehdi Han, Nadir Sah
dneminde (17361747) gnlk yasam tarzini anlatan bir baska esere daha imzasini
atmistir. Ancak gnmze kadar byle bir nshaya rastlanmamistir.
140
1.1.69. Muhammed Kazm Mervi
Merv Kizilbaslarindan olan Muhammed Kazimin atalari, aslen Tebriz evresi
Kaarlarindandir. Mervinin atalari I. Sah Abbasin emri zerine Tebrizden Merve
g etmistir. Kazim, h. 1133 / 172021 yilinda Mervde dogmus ve genliginde 6 yil
sre ile Meshed sehrinde bulunmustur. Ardindan babasi ile birlikte Tebrize dnerek,
Ibrahim Han Zahird-devlenin yanina gitmislerdir. Muhammed Kazim, Ibrahim
Hanin, Dagistan ve Arazin tesine yaptigi askeri yryslerine eslik etmistir. Nadir
Sahin emri zerine h. 1151 / 173839 yilinda, btn Mervliler, oranin bayindir hale
getirilmesi iin tekrar Merve dnmeleri istenmistir. Bu sebeple Muhammed Kazim
tekrar bu beldeye yerlesmistir. O, Meshede vardiginda Riza Kuli Mirzaya ugrar ve
onun tarafindan saygi ile karsilanir. Kazim, oradan da Merve giderek, Merv
beylerbeyi olan Kasib-Alinin hizmetine girmisti. O, beylerbeyi ile birlikte, h. 1153 /
174041 yilinda Hindistanin fethinden dnen Nadir karsilamak amaciyla Herata
gitmis ve sahla yakindan tanismistir.
Nadirin h. 1153 / 174041 ve 1158 / 174546 yillarinda Trkistana yaptigi
seferlerine ordu yazicisi olarak grevlendirilen Mervi, yine h. 1158/ 1748 yilinda
Nadir, yegeni Ali-kuli Hani Harezm Yomutlarini yatistirmak iin seferber ettigi
orduya tophane, cephane ve korhane vezirligi yapmistir. O, h. 1159 / 174647 yili
Nevruzundan sonra, Nadirin Kelat Nadiriye yaptigi son seferinde, onun
hizmetinde olmustur. Kazim, mustavfilerin Kelat harcamalarini denetleme ve kontrol
alismalarinda, orada bulunarak, duymus oldugu rakamlari kitabina kaydetmistir.
140
Atabay, s. 99-100; Bahar, c. III, s. 311-316; Riza-zade Safak, s. 396; Zerrin-kub, s. 49; Kerim
Kesiverz, Hezar Sal Nesr-i Parsi, c. IV, Tahran, Saziman-i Kitabha-yi Habibi, 1345, s. 1253;
Muhammed Muin, c. VI, s. 2055; Fihrist-i Nsahha-yi Hatti-yi Kitab-hane-yi Milli-yi Iran, c. V,
(Bundan sonra: Kitab-hane-yi Milli), Seyyid Abdullah Envar, Kitab-hane-yi Milli-yi Iran, Tahran,
1986, s. 653.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
40
h. 1160 / 174748 yilinda Nadirin lm haberi sylentileri Buharaya
ulastiginda, Buhara hkimi Rahim Han, Iran ordusunu ortadan kaldirmak istedigini
ve bu amala kendisinden yararlanmak istedigini grenen Muhammed Kazim,
durumu gizlice Iran ordusuna bildirdi. Nadirin lm kesinlestiginde, o, diger
topu-basilari ile birlikte, top-hane tutanaklarini vermek amaciyla Meshede gitmek
zorunda kaldi. Bu sirada, yeni padisah Ali-kuli Han, Meshedde Nadirin hazinelerini
yagmalamaktaydi. Byle kritik bir ortamda, ordu harcamalari hesaplarini
denetleyecek biri olmadigindan ve gerekli belgeleri Muhammed Kazimdan alan bir
kisinin olmayisindan dolayi, Muhammed Kazim, Merve gitmek zorunda kalmistir.
Bu olaydan sonra, Muhammed Kazim hakkinda herhangi bir bilgi elde
edilememistir.
Muhammed Kazim, lem-ara-yi Nadiri eserinin mellifidir. O, Nadirin
ynetiminde hizmete girdigi tarihten itibaren zamanla tuttugu notlarla kitabini
hazirlamis, ancak, kitabini dzenleyip son hale getirmesi Nadirin lmnden sonra
ve tahmini olarak h. 1166 / 175253 yilinda gereklesmistir. Yazar, genliginden
baslayarak, Nadirin hizmetinde bulundugundan, kolaylikla devlet arsivindeki resmi
kayitlari ve zellikle vergi tutanaklarina ulasma firsatini yakalamistir. Onun baslica
ilgi alani askeri ve siyasi tarih olsa da, kitabi, sz konusu dnem Iranin iktisadi ve
toplumsal tarihi bakimindan da nem arz etmektedir. Eser bu zelligi bakimindan,
dnemin diger Iran kaynaklari arasinda seilmektedir. Kitaptan, yalnizca, mellifin
kendi yazisi veya siparisi ile yazilmis, 3 ciltten olusan bir yazma nshasi
bulunmaktadir. Sz konusu yazma, Leningrad Bilimler Akademisi Dogu Yazmalari
Blmnde korunmaktadir. Eserin birinci cildinde, Nadirin tahta ikisina dek olan
sre Iran Tarihi ele alinmaktadir. Eserin ikinci cildi, h. 11491156 / 17361744
yillari arasinda gereklesen olaylarin anlatimini iermektedir. nc cilt ise, h.
11561160 / 17431748 yillari arasindaki olaylar yaziya aktarmistir.
141
141
Muhammed Kazim Mervi, lem-ara-yi Nadiri, c. I-II-III, Be tsh. Doktor Emin Riyahi, Nesr-i Ilm,
1988; Pigolevskaya vb., c. II, s. 603.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
41
1.1.70. Muhammed Muhsin Mustavfi
Muhammed Muhsin Mustavfi, Gilzailerin Isfahana saldirdiklari sirada, yani h.
1134 / 1722 yilinda Isfahanda ve grg tanigi idi.
142
Muhammed Hasan Mustavfi,
Nadir Sahin hazinedari idi. O, h. 1154 / 174142 yilinda Nadir Sahin emri ile
sehzade Riza-kuli Mirzanin okumasi iin Zbdett-Tavarih adli eserini yazmistir.
Bu eser genel tarih eseri olmakla, Safev slalesinin dssn ve Nadirin basa
gemesini ayrintili bir biimde ele almaktadir.
143
Eserin yazma nshasi, Cambridge
niversitesi Ktphanesinde (U.L), Edward Browne yazma nshalari blmnn
No: C-14inde korunmaktadir.
144
1.1.71. Ltf-ali Bey Azer Beydili (h. 11341195 / 17221783)
Azer mahlasli, Ltf-ali Bey Azer Beydili, Isfahanda dogmus, egitimini de
Kumda bitirdikten sonra, 14 yil Kumda ikamet etmis ve gezilerde bulunmustur. O,
Nadir Sahin agdasi olmus, sahin Hindistandan dndg sirada, Meshedde
bulunmaktaydi. O, Tezkire-yi Ate-kede eserini 40 yasinda yazmis ve Kerim Han
Zende ithaf etmistir. Bu, eserde, iklimler siniflandirilmasina dayanarak, 842 sairin
yasami verilmistir. Eserde, sz konusu dnemin Iran tarihiyle ilgili degerli bilgiler de
yer almaktadir.
145
1.1.72. Ebul-Hasan b. Muhammed b. Emin Glistane
Muhammed Eminin oglu Ebul-Hasan, Isfahan evresinde bulunan
Glistandandir. Ancak Emir Han Kuh-mereyi tarafindan Mcmelt-Tevarihin
kenar kisimlarindaki aiklamalara gre, o, Kirman-sahin Glistanesinden imis.
Anlasilan, o ve amcasi Muhammed Taki bir sre Kirman-sahta bulunmuslardir.
Onun akrabalarindan kimileri, Nadir Sah dneminde nemli grevlerde
bulunmuslardir. Amcasi, Mirza Muhammed Taki, Ibrahim Sah tarafindan, Vekilr-
142
Zbdetl-asar, s. 219.
143
Pigolevskaya vb., c. II, s. 598; Azizullah Bayat, s. 30.
144
R. A. Nicholson, A Descriptive Catalogue of the Oriental MSS, No. G.15 and E.G. Browne, Zubdat
al-Tawarikh, in J.R.A.S (1917), s. 667.
145
Muhammed Kelanter, Ruz-name-yi Mirza Muhammed Kelanter-i Fars, Be Ihtimam-i: Abbas Ikbal,
Mecelle-yi Yadigr, Tahran, h. 1335; Riza-zade Safak, s. 612; Msahib, c. I, s. 80.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
42
Raaya makamina getirildiginde, o da, Kirman vezirligine atanmistir. O, burada bir
sre grevde kalmistir. Daha sonra Kerim Han Zendin hizmetine girse de, kisa sre
sonra hanin kendisine duydugu gvensizligini anlayinca ldrlmekten korkarak
Gilana siginmistir. O, amcasinin lmnden sonra, Rum lkesine gitmek amaci ile
Bagdada dogru yola ikmistir. Ancak orada Rum lkesine gitmekten vazgemis ve
iki kardesi ile birlikte Hindistana ynelmistir. h. 1196 / 178182de kk kardesi
Mir Seyyid Muhammed Hanin istegi zerine, Mcmelt-tavarih adli eserini
yazmistir. Halil Mirzanin, Mecmet-tavarih eseri ile bu eser arasinda birok
bezerlikler bulunmaktadir. Anlasilan eserlerinden biri digerinden aktarmalarda
bulunmustur. Ancak kronolojik olarak Halil Mirzanin eseri bu eserden daha sonra
yazilmistir. Halil Mirza, kullandigi eserler arasinda bu eserin adini vermemesi, sz
konusu eserin o dnemde nsha azligindan veya her iki eserin de daha eski bir esere
dayandirilmasindan kaynaklaniyor da olabilir.
Halil Mirza eserinde, olaylarin anlatimini Sah Sleymanin gzlerine mil
ekilmesine dek ele alir. Bundan sonra, kisaca Horasan olaylari anlatilmistir.
Glistane de onun verdigi bilgileri ayni ayrinti ile aktardiktan sonra, Horasan
olaylarini ve Ahmed Sah Abdalinin saldirisi ve Gilzailerin Horasan ile Hindistana
yaptiklari seferleri anlatmaktadir. O, Hindistan olaylari konusunda, grg
taniklarinin sylediklerini temel almistir. Horasan tarihinin diger olaylarini da
anlatmak iin o, baskalarinin dediklerini temel almak zorunda kalmistir. Glistane,
eserinde, Nadir Sah sonrasi, Bati Iranda yasanan olaylara iliskin degerli bilgiler
bulunmaktadir. Bu blm daha ekici kilan kendisinin de tanigi oldugu olaylara yer
verilmesidir. Eserinde yer alan bilgilere gre, o, bazi olaylari mektuplar araciligi ile
grenmistir. Mcmelt-tavarih eserinin yegne yazma nshasi, Bay Muayyidin
sahsi ktphanesinde bulunmaktadir.
146
1.1.73. Muhammed Arif Mtercim (spanak)
Ispanaki, Nasired-din Sah Kaarin sarayinda darut-tercme baskanligini
146
Abul-Hasan b. Muhammed Emin Glistane, Mcmelt-tavarih, Be Say ve Ihtimam-i: Mderris
Razevi, Tahran, h. s. 1356; Riza-zade Safak, s. 608; Muhammed Muin, c. VI, s. 195.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
43
yapmistir. O, Tarih-i Inkilab-i Islam beynel-Hass vel-Amm
147
adli eserinin
yazilisini h. 1037 / 162728 yilinda baslamis, h. 1038 / 162829 yilinda ise
bitirmistir. Bu degerli nsha 647 sayfadan olusmaktadir. Bu eserde Safev dnemi
tarihini ele alinmistir. Ispanaki kullandigi kaynaklari sylece aiklamaktadir:
Razets-Safevyye, Celaled-Din Mirzanin Tarih-i Hsrevani, Hace Saded-
Dinin Tacut-Tavarihi, Ismail Bey Tevkiinin Hakikatut-Tavarihi, Vehbi
Efendinin Meahirul-Islami, Zihni Efendinin Meahirun-Nisasi, Safi Beyin
Kamusul-Alami, Ahmed Raet Efendinin Lugat-i Tarihiyesi, Mustafa
Efendinin (Katib elebi) Cihan-nmasi, Ibrahim Efendinin Misbahus-Sarisi,
Ahmed Firidun Beyin Mneat-i Selatini, Muhammed Fuzulinin Hadikatus-
Suadasi ve Attar Nisaburinin Esrar-namesi. Eserin temel zelliklerinden biri
onun tarafsiz olarak I. Sah Ismail ve I. Selim ile ilgili tarihi bilgileri verdikten sonra
onlarin ikisini de elestirerek Mslmanlara yaptiklari haksizliklari ifsa etmesidir.
148
Ondaki bu egilimi Kaar ve Osmanli slaleleri arasindaki yaklasma istegi ile
aiklayabiliriz. Nitekim Kaarlarin sonlarina dogru her iki slale birlesme
egilimlerini evlilik yolu ile de pekistirmislerdir.
1.1.74. Esay Hasan (lm h. 1141 / 1727)
Alban (Seki) piskoposu olan, Esay Hasan Celalyan, Tarih-i Aguan (Alban
Tarihi) adli eserin mellifidir. Bu kitabin Iran tarihine iliskin bilgileri faydalidir.
Eserde Sah Sultan Hseyin Safevnin vergi siyaseti konusunda ayrintili ve yararli
bilgiler bulunmaktadir. Kitabin yazildigi dil Ermenice olsa da eserin zamanimiza
ulasmis olan bir Fransizca evirisi de mevcuttur.
149
Bu eserde 17021722 yillarinin
tarihini ele alinmistir.
147
Muhammed Arif Mtercim (Ispanaki), Tarih-i Inkilab-i Islam beynel-Hass vel-Amm kitabi h. s.
1352de Tahran Milli Ktphanesi Fihristinde (c. IV) bulunan nshaya esasen, Seyyid Abdullah
Envar tarafindan incelenmistir. Ayrica h. s. 1371 yilinda, Sehid Bihisti niversitesinde Hanim
Skuhus-Sadat Irabi tarafindan yksek lisans tezi olarak alisilmistir. Tezin adi ise Inkilab-i Islam
beynel-Hass vel-Amm (Tarih-i Sah Ismail)dir.
148
Kitab-hane-yi Milli, c. IV, s. 170.
149
Hasan Djalalyan, Istoriya Alban, Per. i red. Z. M. Bunyadov, Baki, 1993.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
44
1.1.75. Rza-kuli Han Hidayet (h. 12181288 / 18041884)
Hidayet mahlasli ve Lor-basi lakapli, Riza Kuli Han Taberistani,
Muhammed Hadi Hanin oglu idi. O, Tahranda dogmus, egitimini Sirazda
tamamlamistir. O, sonra, Muhammed Sah ve Nasired-din Sahin sarayina yol
bularak, Nasired-din Sah tarafindan Darl-Fnun Mektebi baskanligina
getirilmistir. Birok eseri gnmze ulasmistir. Eserlerinin en nemlileri Riyazl-
Arifin
150
ve Mecmel-Fusahadir.
151
Riyazl-Arifin, Farsa yazilmis bir
tezkiredir. Eser bir mukaddime ve 6 glbnden olusmaktadir. Eserde, son zaman
mutasavvif ve ariflerin hayati, tasavvufun hakikati ve tasavvufi terimler yer
almaktadir. Sz konusu eser, h. 1305 / 1888 yilinda tas baskisi ile Tahranda
yayimlanmistir.
Iki ciltten olusan, Mecmel-Fusaha kitabini da, h. 1288 / 187172de
tamamlamistir. Kendisinin dedigine gre, 30 yil bu eser zerinde alismistir. Bu
eserde sultan, sehzade, emirler ile nl ve orta dzeyli son Iran sairlerinin hayati
aktarilmistir. O, bu eserinde, kendi hayat hikyesini de ayrintili bir biimde vermistir.
Mecmel-Fusahanin ilk yayini mellifin lmnden sonra, h. 1291 / 187475de
Tahranda yapilmistir. Onun diger eserinden Tekmile-yi Ravzets-Safa ve Nat-i
Encmen-ara kitaplarinin adini verebiliriz. Riza Kuli Han Hidayet, Ravzets-
Safa-yi Nasiri
152
ve Tetimme-yi Ravzets-Safa adli eserlerini, 3 cilt olarak,
Ravzets-Safaya zeyl mahiyetinde yazmistir. Onun, bu iki eserinde, Safev,
Zendiyye ve Kaar dnemi tarihleri ele alinmistir.
153
1.1.76. Mirza Muhammed Taki Han
Sair ve tarihi olan, Lisanul-Mlk lakapli, Mirza Muhammed Taki Han
150
Riza-kuli Han Hidayet, Riyazl-Arifin, Tahran, h. 1305.
151
Riza-kuli Han Hidayet, Mecmel-Fusaha, c. I-II-III-IV-V-VI, (Bundan sonra: Mecmel-Fusaha),
Be Ihtimam-i: Doktor Mezahir Musaffa, Intisarat-i Emir Kebir, Tahran, h. s. 1336 (c. I).
152
Riza-kuli Han Hidayet, Mutlakat-i Tarih-i Ravzets-Safa-yi Nasiri, c. VII, (Bundan sonra:
Ravzets-Safa-yi Nasiri), Messise-yi Hayyam & Intisarat-i Piruz, Tahran, 1339, s. 42.
153
Browne, Tarih, Yasemi, s. 219; Bahar, c. III, s. 367-369; Riza-zade Safak, s. 373; Ahmed Glin,
c. II, s. 146; Muhammed Muin, c. VI, s. 2262.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
45
Kasani (lm h. 1297 / 187980), klasik ilimler alaninda tahsilinin hazirlik kismini
tamamladiktan sonra siir, aruz ve kafiye konularinda egitim aldi. O genlik
yillarinda, Kasandan Tahrana giderek, Feth-ali Sah Kaarin Melik-Suarasi
olan Feth-Ali Sabanin hizmetine girdi. Sabanin lmnden sonra, o, Kasana dnd
ve orada Feth-Ali Sah Kaarin oglu Muhammed Mirzanin nedimligine atanarak,
Sipihr mahlasini aldi. ok gemeden, Feth-Ali Sahin emri zerine Tahrana
agrilip, divan yeligine seildi. O, Muhammed Sah dneminde mnsi, divan
mustavfisi ve sahin zel meddahligini yapmis, bu sirada Nasiht-Tavarih adli
eserini yazmak iin grevlendirilmisti. Ona Lisanl-Mlk lakabini takan,
Nasired-din Sah olmustur. Nasiht-Tavarih yaklasik 15 ciltten olusmaktadir.
Yazar eserin yazimina Muhammed Sah Kaar zamanindan baslamis, Nasired-din
Sah zamaninda ise eserin 11. cildine dek olan kismini tamamlamistir. Onun bu
alismasi, oglu Abbas-kuli Han Sipihr tarafindan srdrlerek, Sii imamlarin hayati
ve Nasired-din Sahin dnemi ile ilgili eski blmlere ilaveler dslerek yazilmissa
da eser yine de tamamlanamamistir.
Nasiht-Tavarih ayrintili ve kapsamli bir tarih eseridir. Eserde dem
peygamber ve yaratilistan baslayarak milletlerin tarihi, yedi iklim devletleri ve
sonunda Muhammed Sah ve Nasired-din Sah Kaar zamanindaki olaylari
iermektedir. Onun eserinde Kaarlar tarihiyle ilgili aktarmalari olduka kapsayici ve
nemli oldugundan zamanin birok olaylarini anlamamiz aisindan olduka
degerlidir.
154
1.1.77. Fesai (h. 12371316 / 18221899)
Yazar ve hekim olan Hac Mirza Hasan Tabib Fesai Sirazi, Seyyid Ali Han
Medeni Sirazinin torunlarindandir. Fesai, gerek tip, gerekse de Fars blgesinin tarih
ve cografyasi hakkinda genis bilgiye sahip olan bir kisidir. Onun yazdigi eserlerin en
nls, Fars-name-yi Nasiri
155
kitabidir. O, Zills-Sultanin tesvikleri ile h. 1289
154
Riza-zade Safak, s. 371; Msahib, c. I, s. 1262.
155
Hac Mirza Hasan Hseyni Fesai, Fars-name-yi Nasiri, ap-i Sengi, Tahran h. 1312-1313; Hac
Mirza Hasan Hseyni Fesai, Fars-name-yi Nasiri, c. I-II, (Bundan sonra: Fars-name-yi Nasiri), tsh. ve
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
46
/ 187273 yilinda Fars blgesinin haritasini hazirlamaya baslamis, yine, h. 1293 /
187677 yilinda, Fars Fermanfermasi olan Hac Mutemidd-devle Ferhad Mirzanin
tesvikleri ile sz konusu haritadaki tm cografi alanlari da belirtip tamamladiktan
sonra, haritayi Nasired-din Saha sunmustur. h. 1296 / 187879 yilinda Nasired-din
Sah, Hac Mirza Hasana, harita alismasi disinda, Fars blgesi cografyasini ve her
yrenin tarihini aiklayan bir eser yazmasi iin emir vermistir. Buna gre, o,
hazirladigi esere Fars-name-yi Nasiri adini takmistir. Sz konusu eser, h. 1312 /
189495 yili ile 1313 / 189696 yili baslarinda kaleme alinmistir.
Eser, iki blmden olusmaktadir: Birinci blmde, mer b. Hitabin halifeligi
zamanindan baslayarak Nasired-din Sahin hkimiyeti sonuna degin, Fars blgesi
hkim ve padisahlari konusunda bilgiler verilmektedir. Eserde kendi zamani ile ilgili
verdigi bilgilerin disinda, diger bilgiler eski Islam tarihilerinden alinmistir. Eserin
ikinci blmnde ise, Fars blgesinin cografyasi ele alinmaktadir. Bu blmde
ayrica, Fars blgesinin bilgin, sair, tccar ve yneticilerinin de hayat hikyeleri
verilmistir. Sz konusu blm diger blme gre daha greticidir. Mellif eserini
yazarken, eski tarih, cografya ve tezkire kitaplarindan yararlansa da, bunlarin adlarini
vermeyi ihmal etmistir.
156
1.1.78. Muhammed Hasan Han (. h. 1313 / 1896)
Daha sonralari Itimadud-devle lakabiyla nlenen, Muhammed Hasan Han
Sanid-devle, Haci Ali Han Maragayinin ogludur. O, Nasired-din Sah dneminin
nde gelen kisilerinden olarak daha sonra devlet danismanligina atanmis ve
Vizaretet-tabaat makamina ykselmistir. mrnn sonuna kadar bu makamda
kalarak, kitap ve gazetelerin yazim, eviri ve yayini ile ilgilendi. Muhammed Hasan
Hanin birok eseri vardir. Eserlerinden, Miratul-Buldan, El-Maasir vel-Asar,
Matlau-Sems, Muntazam-i Nasiri ve Hayrat-i Hisanin adini verebiliriz.
Tahsiye ez: Doktor, Mensur, Restigar Fesai, Ustad-i Danis-gah-i Siraz, Messese-yi Intisarat-i Emir
Kebir, Tahran, 1378.
156
Kerim Kesaverz, Hezar Sal Nesr-e Parsi, c. V, Saziman-i Kitabha-yi Cibi, Tahran, 1345, s. 1354.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
47
Miratul-Buldan kitabi, Nasired-din Sah zamaninda yazilmis en iyi ve en
basarili eserlerden birdir. Mellif eserini yazarken temelini, Yakut Hamevinin
Mceml-Buldan adli eserine dayandirmaktadir. Bu eser agdas Iranda tarihsel
cografya ile ilgili yazilmis ilk alismadir. Eserde sehir adlari iki grupta ele alinmistir.
Birinci grupta, mevcut bayindir sehirler ve Iran sinirlari ierisinde yer almis fakat
bugn unutulmus olan sehirler anlatilmaktadir. Ikinci grupta ise Iran ve komsu
lkelerin tarih kitaplarinda adlari geen sehirler yer almaktadir. El-Maasir vel-
Asar, h. 1306 / 188889 yilinda yazilmistir. Eser 16 babdan olusmakla, Nasired-din
Sahin 40 yillik sahlik dneminin tarihini ele almaktadir. Matlaus-Sems eserinde,
Horasanin kimi belde ve meknlarinin tarihi ele alinmistir. Bu eser 3 cilt halinde sira
ile h. 1301 / 188384, h. 1302 / 188485 ve h. 1303 / 188586 yillarinda basilarak
yayinlanmistir. Eserin nc cildinde Meshed sehrinin sair, hattat ve nde gelen
kisileri tanitilmaktadir. Muntazam-i Nasiri, eserinde 5 ana karanin olay ve tarihleri
hicri ve miladi yillar siralamalarina gre verilmistir. Hayrat-i Hisan kitabi da
Farsa yazilmis 3 ciltlik bir tezkeredir. Eserin esas amaci, nl Mslman kadinlari
ve onlarin hayat hikyelerini aktarmaktir. Bu kitabin 3 cildi sira ile h. 1304 / 1886
87, 1305 / 188788 ve 1307 / 188990 yillarinda tasbaski usul ile Tahranda
yayimlanmistir.
157
1.1.79. Abbas-kuli Sipihr
Hicri XIV. / XIX. yy.in nl tarihisi ve bilgini Abbas-kul Sipihr Saninin
birok eseri mevcuttur. Onun eserlerinin birinde, Ebul-Muzaffer Celaled-Din Ekber
Sah Gurkaninin dedeleri ve Babrller devletinin kurucusu olan, Zehired-din
Muhammed Babrn hayat hikyeleri ele alinmistir. Bu eserde Ekber Sahin 24
yillik hkimiyet dneminde bas vermis olaylar da kaleme alinmistir. Muzaffered-din
Sah Kaarin emri zerine, Sipihr 40.000 beyti bulan eserinden, 10.000 beyitligi
alinarak Tarih-i Muzafferi eseri olusturulmustur. Onun bir diger eseri Samilt-
Tavarih-i Muzafferi adini tasimaktadir. Bu eserde, Kaar boyunun soy ktg,
Tatar-Mogol boylarinin adlari ve Ibnl-Esirin yazdigi Mogol ordusunun
157
Muhammed Hasan Itimadd-Devle, Miratul-Buldan, c. IV, Be Kusis-i: Mir Hasim Mheddis &
Abdul-hseyin Nevai, Danis-gah-i Tahran, 1989; Riza-zade Safak, s. 371; Ahmed Glin, c. II, s.
756; Atabay, s. 479.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
48
saldirilarini ieren aiklamalar da eklenerek bir kitap olusturulmustur. Bunlara ek
olarak eserde, Islami devletlerin ilk kuruluslarindan baslayarak mellifin zamanina
degin olan nl sultan ve emirlerin hayat hikyeleri ayrintili bir biimde ele
alinmistir.
158
1.1.80. Mnyaat- Farsi ve Trk
Bu mecmuada Safev ve Osmanli sultanlarinin birbirilerine gnderdigi
mektuplar yer almaktadir. Mecmuanin yazma nshasi Paris Millet Kitapliginda
muhafaza edilmektedir.
159
1.1.81. Abdul-Hseyin Nasri Tusi
Abdul-Hseyin Nasiri Tusi, h. 1042 / 163233 yilinda Mnaat adli bir
mecmuayi hazirlamistir. Bu mecmuanin yazma nshasi Paris Millet Kitapliginda yer
almaktadir.
160
1.1.82. Ermenistan Matenadarana Aryivi
Ermenistan baskenti Erivanda bulunan Matenadarana arsivinde Fars dilinde
yazilmis sahlik, maas dagitimi ve kiyas fermanlarini ieren mecmualar
bulunmaktadir.
161
1.1.83. zbekistan Bilimler Akademisi Tarih Enstits Yazmalar
zbekistanin baskenti Taskentte bulunan Bilimler Akademisi Tarih Enstits
Yazmalari arsivinde de Farsa yazilmis sahlik, maas izelgesi ve kiyas fermanlarini
158
Atabay, s. 336.
159
Azizullah Bayat, s. 78.
160
a.g.e, s. 78.
161
A. D. Papazyan, Pesidskie Dokumenti Matenadarana, I Ukazi, Vipusk Perviy (XV-XVI vv.),
Izdatelstvo Akademii Nauk Armiyanskoy SSR, Erevan, 1956; A. D. Papazyan, Pesidskie Dokumenti
Matenadarana, I Ukazi, Vipusk Perviy (1601-1650 gg.), Izdatelstvo Akademii Nauk Armiyanskoy
SSR, Erevan, 1959.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
49
ieren birok mecmualar korunmaktadir.
162
1.1.84. Safev Tarihine liykin Azerbaycan Baslmy Belgeler Toplusu
Safev tarihine iliskin XVI-XVIII. yy.lar arasi kimi belgeler de 1977de
Bakde T. M. Musevice bir araya getirilerek bir kitap halinde basilmistir.
163
1.1.85. Grcistan Aryivlerinde Bulunan Belgeler
Safev tarihi konusunda Tifliste yer alan Grcistan arsivlerinde degerli
belgeler mevcuttur. Bu belgeler Rus ve Grc tarihileri tarafindan toplanip
basilmissa da, Tifliste yer alan Grcistan Yazmalari Fonunda Safev dnemine ait
onlarca eserin yazmalarinin korundugu bilgimiz dhilindedir.
1.2. BATI KAYNAKLARI
Bati kaynaklari toplusu kapsaminda Safev cografyasina degisik gerekeler
dolayisiyla esitli dnemlerde blgeyi ziyaret etmis Avrupali gezgin, eli, tccar,
misyoner ve devlet adamlari (resmi grevliler, zellikle de Roma Papaligi ve
Venedikli memurlar) tarafindan yazilmis hatira ve sefer-namelere yer verilmistir.
Avrupali bu kisiler sirasiyla Venedik, Portekiz, Lehistan, Rusya, Ingiltere ve
Fransadan gelmislerdir. Bu eserler bir bakimdan daha sonra Avrupalilar tarafindan
bir bilim gibi gelistirilen Iranistikanin ncleri durumunda olmuslar.
Bu kaynaklari da herhangi bir i tasnife tabi tutmadan kronolojik sira ile
verdik. Eserlerin tanitiminda daha nceki grupta da oldugu gibi nce yazarin adi,
kisaca hayat hikyesi, yazmis oldugu eserin adi ve ierdigi konularla ilgili ana
izgileri ile bilgiler sunduk.
162
Azizullah Bayat, s. 78.
163
T. M. Musevi, Orta Esr Azerbaycan Tarixine Dair Fars Dilli Senedler (XVI-XVIII. Esrler), Elm
Nesriyyati, Baki, 1977.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
50
1.2.1. Caterinozeno
Caterinozeno, m. 1471 yilinda Venedik Cumhuriyeti tarafindan Uzun Hasanin
sarayina gnderilmis ilk elidir. Venedik Cumhuriyetinin onu gndermekteki amaci
Uzun Hasani Osmanlilarla savasmak iin tahrik etmekti. Bilindigi gibi Uzun
Hasanin esi Despina Hatun, Trabzon Imparatoru Calojohannesin kiziydi. O
kizlarindan Valenzayi da Archipelago (Fransizca: Archipel) dk olan Lord Nicolo
Crespoya vermistir. Valenzain dkten drt kiz ve bir oglu olmustur. Bu kizlardan
drdncs olan Violante ise Caterinozeno ile evlendirilmistir. Caterinozeno yol
buyunca birok zorluklara katlanarak sonunda Tebrizde Uzun Hasan ve hatunun
huzuruna ikmistir. Despina Hatun kendi yegeninin kocasi olan Caterinozenoyu
tanimis ve onu saygi ile karsilamistir. Caterinozeno kitabinda da belirttigi gibi,
Despina Hatunun sah zerindeki nfuzundan yaralanarak Venedik Cumhuriyeti iin
grevleri yaninda yararli baska faaliyetlerde de bulunmustur.
164
Uzun Hasan, ona duydugu gvenden dolayi Caterinozenoyu kendi sarayinin
Avrupa elisi olarak semistir. Uzun Hasanin amaci, Macaristan ve Lehistan
padisahlarini Osmanlilarla savasa ikna etmekti. Ancak Caterinozeno onlara
ulastiginda onlari savas halinde buldu. Bu nedenle de o amacini gereklestirmek iin
baska padisahlara yneldi. Bundan haberdar olan Venedik Cumhuriyeti ise, onun
yerine Josaphat Barbaro ve M. Ambrosio Contariniyi eli olarak atamislarsa da,
bunlardan hi biri Iran sahini Osmanlilarla savasa girmek iin ikna
edememislerdir.
165
Onun sefer-namesi, sz konusu dneme iliskin, diger ayri
Italyan sefer-namesi ile birlikte Ramusionun mecmuasinda yayinlanmistir.
Caterinozenonun sefer-namesi Venedik ile Osmanlilarin savas dnemlerinde, onun
Irandaki grdklerini yansitmaktadir. Sefer-namenin nsz (sunus) blmn
Ramusio yazmistir. Sefer-namenin metin blmn de yine Ramusio,
Caterinozenonun mektuplarina dayanarak hazirlamistir.
166
164
Se Sefer-name, s. 287-289.
165
a.g.e, s. 203, 289.
166
a.g.e, 203, 214.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
51
Ramusionun aktardigina gre, Caterinozeno, Uzun Hasan sarayina eli olarak
gittikten sonra, kendisine birka mektup yazmis ve o, bu mektuplara dayanarak
Caterinozenonun zet bir biimde sefer-namesini hazirlamistir. Ramusioya gre,
Safevler ve Iran konusunda diger baska kaynaklarda bulunmayan ilk bilgiler bu
sefer-namede yer almaktadir. Caterinozeno, Venedik tarafindan Irana eli
gnderilmis olan Josaphat Barbaro ve M. Ambrosio Contariniden nce Irana
gitmistir. Onun sefer-namesi elime gemis olsaydi konu ile ilgili daha kapsamli
bilgileri de sunabilirdim. Tm aramalarima ragmen bu sefer-nameyi bulmakta
basarili olmadim ve bu eser konusunda baska birisinin de bilgisinin olmadigini
saniyorum.
167
Bylece, bu sefer-namede diger sefer-namelere gre cografi
aiklamalar daha sig durumdadir. Bu nedenle de Ramusio kendi mecmuasinda sz
konusu sefer-nameyi digerlerine gre daha eski olmasina ragmen birka sefer-
nameden sonra yerlestirmistir. Caterinozenonun sefer-namesi disinda, onun Iran
tarihi konusunda diger kaynaklardan da edindigi bir ilaveyi de yaninda
bulundurmaktadir. Ekte Caterinozenonun Irana gedisinden sonraki bas vermis olan
olaylar yer almaktadir.
168
1.2.2. Josaphat Barbaro
Josaphat Barbaro, Caterinozenodan sonra Venedik tarafindan Irana
gnderilmis ikinci elidir. Onun sefer-namesinde yapmis oldugu iki gezi; Tuna ve
Iran gezileri yer almaktadir. Onun yazdigi sefer-namede Sah Ismail Safev zamanina
iliskin bilgiler bulunmaktadir. Bu sefer-namenin yayinlamasini, Sir Henry Rawlinson
ve Lord Strangford stelenmislerdi. Ancak birinci kisi firsat yakalayamadi. Ikinci
kisi ise bu ise baslamadan ld. Eserin iki evirisi mevcuttur. Ilk eviri Britanya
Mzesi yesi Roy, ikinci eviri ise 16. yy. yazarlarindan olan William Thomas
tarafindan yapilmistir. William Thomas, 1544te Italyaya gitmis, 1549da da
Londraya geri dnmst. 1553de ise ldrlmstr.
169
167
a.g.e, s. 217.
168
a.g.e, s. 203.
169
Azizullah Bayat, s. 66; Se Sefer-name, s. 19-21.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
52
1.2.3. M. Ambrosio Contarini
Caterinozeno ve Josaphat Barbarodan sonra Venedik tarafindan Irana
gnderilmis olan nc eli M. Ambrosio Contarinidir. Messer Benedettonun oglu
olan Venedik hkmdari tarafindan Pregadi devlet danisma kurulunda Uzun
Hasanin sarayina gnderilmek zere eli olarak seilmistir. O maksada ulasincaya
kadar birok zorluklara ggs germistir. Contarini gezisini 23 Subat 1473 yilinda
baslamis, 10 Nisan 1477 yilinda ise bitirmistir. Sefer-namesinde getigi sehir ve
vilayetleri ve burada yasayan halklarin gelenek-greneklerini anlatmistir. Eserde
Safevlerin baslangi dnem tarihine de yer verilmistir.
170
1.2.4. Giovan Maria Angolello
Sefer-namesine nsz yazan Venedikli Giovan Battista Ramusionun da
belirttigi gibi, Angolello, Uzun Hasanin hayatindan sz eden ilk melliftir. O, Firat
nehri kiyisinda II. Sultan Muhammedin Uzun Hasan ile yaptigi savas ve diger
savaslarda grg tanigi idi. Angolello, II. Sultan Muhammedin hizmetinde
alismaktaydi. Ramusionun mecmuasinda yer alan ikinci sefer-name ona aitti.
Sefer-namesinde, Uzun Hasanin ynetime gelmesini zetle anlatmakla,
Osmanlilarin Irana karsi yaptiklari savas ve seferlerini ayrintili bir biimde
aydinlatmaktadir.
171
Ayrica o, Ak-koyunlu slalesinin yerine gelen Safev devleti
hakkinda da bilgiler sunmakla, zellikle Uzun Hasanin damadi olan Seyh Haydar ve
daha sonra onun oglu olan Sah Ismail tarafindan gereklestirilmis baskaldirilari
eserinde vermektedir. Sah Ismailin Sibanbi Han ile yandaslari olan zbeklere karsi
zaferleri ve Osmanli sultani I. Selim ile yaptigi savas da bu eserde yansimasini
bulmustur.
172
1.2.5. XVI. yy.da Yazlmy Greke Anonim Osmanl Tarihi
Vatikanin Barberina Ktphanesi Yunanca yazmalari arasinda bulunan 111
sayili Greke Anonim Osmanli Tarihi, Yunan limi G. Th. Zoras tarafindan
170
Se Sefer-name, s. 125.
171
Azizullah Bayat, s. 66; Se Sefer-name, s. 203, 287.
172
Se Sefer-name, s. 204-205.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
53
Ghronikon peri ton Turkon Sultanion adi ile 1958de yayinlanmistir. Serif Bastav
tarafindan 1973te kaynak elestirisi ve aiklamalarla birlikte Trkeye evrilerek
yayinlanmistir. Eserin Trkesinde II. Bayezid (h. 886918 / 14811512) dnemi
olaylarini ieren blmn 178180. sayfalarinda Sah Ismailin ortaya ikisi ve
Anadoluda sebep oldugu olaylari anlatan bir kismi bulunmamaktadir. Burada
sunulan tarihsel bilgiler, az olmakla birlikte Osmanli Trkesinde olan kaynaklarda
rastlanmayan bazi olaylari ahtarmasi bakimindan ilgi ekicidir.
1.2.6. Venedikli Tccarn Sefer-namesi
Venedikli bu tccarin adi bilinmemektedir. Onun eseri Ramusio mecmuasinin
nc sefer-namesini olusturmaktadir. Eserde verilen bilgilere gre o, Dimisk,
Halep ve Iran arasinda tccarlik etmis, m. 15111520 / h. 916925 yillari arasinda
sekiz yil, sekiz ay sre ile Iranda bulunarak Sah Ismail dnemi gelismelerinin tanigi
olmustur. Eserin slubu karmasik olmasina ragmen, tarihi aidan daha gereki ve
yazarin grms oldugu sehir ve kylere iliskin bilgiler olduka ayrintili bir
biimdedir. Anlasilan o, zeki biri olarak kendi meslegi geregi tm Irani iyice
dolasmistir. Bu nedenle de eser, zamanin cografya bilgisini grenmemiz bakimdan
degeri inkr edilemezdir.
173
Eserde yer alan diger bilgilere gre, m. 1507 yilinda Sah Ismail, Alaud-devle
ile savas iin Karamana geldiginde, rastlanti sonucu o da Ismailin ordusu ile
birlikte 40 gn Erzincanda sonra ise Tchimish Gazak (emisgezek)te kalmistir.
Sonra Firat nehrini geerek Alaud-devlenin lkesine gitmistir. O, Sah Ismailin
Samahi ve Sirvan savaslarina da taniklik etmistir. Sah Ismail ordusu ile birlikte
Tebrize dndgnde de sz konusu tccar orada imis. Kendisinin eserinde verdigi
bilgilere gre, Sah Ismailin Diyarbakir yakinlarindaki savas ve zaferlerinde orada
olmasa da, o, olaylarin grg taniklarindan edindigi bilgilere de sefer-namesinde yer
ayirmistir. O, bu konuda Acem, Trk ve Arap dillerini bildigi iin herhangi bir sorun
yasamadigini da eserinde belirtmekte ve bu isin onun iin kolay oldugunu
173
a.g.e, s. 205-206, 287.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
54
vurgulamaktadir.
174
1.2.7. Vincentio DAlessandri
Vincentio DAlessandri
175
m. 1571de Venedik elisi olarak Sah Tahmasbin
sarayina gnderilmistir. Venedik Cumhuriyetinin onu gndermekteki amaci, Sah
Tahmasbi Osmanlilarla savasa tahrik etmek idi. O, Venedik devletinin vezirlerinden
olarak Osmanlilar tarafindan esir alinmissa da daha sonra kamayi basararak
Venedike geri dnmst. Trkeyi iyi bildiginden onu bu grev iin en uygun kisi
olarak setiler. DAlessandri Venedik meclis yetkililerinin mektup ile emirlerinin
yani sira gezisi iin gereken malzeme ve donanimi da temin ederek Almanya,
Lehistan ve Maesia ormanlarindan geerek Osmanli Trklerine has kiyafetleri ile
Karadeniz kiyisinda, Byk Boristhenes nehrinin agzinda yer alan Moneastron
Limanina varmistir. Oradan da gemiye binerek Trabzona gitmek istedi. Ancak
onun bulundugu gemi rzgar nedeni ile nemli ticaret sehirlerinden olan Sinope
(Sinop)a ynelmisti. O, oradan, Cutay (Ktahya), sonra ise Erzuruma gitmistir.
Oradan da Osmanli sinir blgelerinden geerek, Grcistana dogru gitmek istedi.
DAlessandri, Tebrize ulastiginda, baskentin Kazvin oldugunu anladi. O ayni
yil m. 1571 (h. 978) Agustos ayinin 14nde Kazvine ulasti. Orada, rastlanti sonucu,
daha nceden tanidigi Ingiliz tccarlarindan birkaini grd. Onlarin da yardimi ile
hemen Tahmasbin nc oglu olan Haydar Tahmasb (Ayder Tamas) ile konustu.
Bir sonraki gece o sahin huzuruna ikarak kendi itibar-namesini sundu. O, Venedik
meclis yetkilileri adina Osmanli Imparatoru Sleymanin Kibrisi Venedik devletinin
elinden almak istedigini, bundan sonra ise byk bir olasilikla Irana saldiracaklarini
saha beyan etti. O, btn abalarina ragmen bu grevde basarili olamadi.
176
174
a.g.e, s. 377-378.
175
Azizullah Bayat, s. 66.
176
Se Sefer-name, s. 206, 208-210.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
55
1.2.8. Sir Antoni Jenkinson
Ingiliz tccari Sir Antoni Jenkinson (lm 1611), kendisi ile birlikte Ingiltere
kraliesi I. Elizabethin mektubunu getirmisti. O, Rusya ari Korkun Ivan ile
dostluk iliskileri kurmakla, Volga (Idil) yolu ile Hazar Denizine gelip, Bak
zerinden Samahiya gitti. Sonra Erdebil yolu ile Irana giderek Kazvinde sahin
huzuruna ikti. Sah Tahmasb onu saygi ile karsiladi. Ancak onun Hiristiyan
oldugunu anlayinca Jenkinsonnun hemen lkeyi terk etmesine emir verdi. Jenkinson
da herhangi bir sonu almaksizin 1563 yilinda Moskovaya geri dnmstr. Onun
raporlari Safev tarihini anlamamiz aisindan yarali bilgiler iermektedir.
177
1.2.9. Techtender
Almanyanin Saksonyasindan olan Techtender, Alman kayseri II. Rudolf
tarafindan bir heyet ile birlikte Irana gnderilmisse de yolda arkadaslari lmslerdir.
Tectender kendisi ise m. 1603 yilinda Tebrizde Sah Abbasin huzuruna ikti. Onun
sundugu raporda Azerbaycan ve Gilan sehirleri konusunda degerli bilgiler
bulunmaktadir.
178
1.2.10. Sherley Kardeyleri (Sir Anthony Sherley, Sir Robert Sherley)
h. 1007 / 159899 yilinda iki Ingiliz servenci kardes olan Sir Anthony
Sherley
179
ve Sir Robert Sherley diger 26 Avrupali ile birlikte Eerlof Essexin gayri
resmi mesajini ulastirmak iin Sah Abbasin hizmetine ulastilar. Onlarin gelisindeki
ama Safev sahi ile Osmanlilara karsi Avrupa Devletleri ile birlikte dostluk
anlasmalarini kurma, ayrica Ingiltere ile Iran arsinda da ticaret iliskilerini
baslatmakti. h. 1007 / 159899 yilinin sonlarina dogru Sah Abbas da ipek satisini ve
Osmanlilara karsi sz konusu devletler ile anlasma yapmalari iin Anthony
Sherleyyi Hseyin-ali Bey Bayat ile birlikte Avrupa saraylarina gnderdi. Sherley
177
Azizullah Bayat, s. 67.
178
a.g.e, s. 67.
179
Sir Anthony Sherley, Sefer-name-yi Beraderan-i Sherley, trc. Doktor Muhabbet Ayin, Tahran, h.
1357; Sir Anthony Sherley, Sefer-name-yi Beraderan-i Sherley der Zaman-i Sah Abbas-i Kebir, trc.
Ali Deh-basi, Tahran, h. 1362; Sir Anthony Sherley, Sefer-name-yi Beraderan-i Sherley, trc. Avanes
Han Musaidus-saltana, Tahran, h. 1330.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
56
ile Hseyin-ali Bey Bayatin arasi yolda ailinca, Sherley ondan ayrilarak Ispanyaya
gitti ve bir daha geri dnmedi. Onun sefer-namesinin asli yazma nshasi Sir
Anthony Sherleynin Iran gezilerinin raporu adi altinda Oxfordun Badliyan
Ktphanesinde bulunmaktadir.
180
1.2.11. Dongarcla De Silvaf Igureoa
Soylu Feria ailesinden olan Dongarcla De Silvaf Igureoa, Ispanya krali III.
Philippein emri zerine m. 1614 yilinda ipek ticareti amaciyla Sah Abbasin
sarayina gnderilmistir. Onun Iran ve Hindistana olan gezisi 10 yil srmstr. Bu
sreden iki yildan fazla bir sreyi ise o Iranda bulunmustur. Dongarcla, Iranda
bulundugu srede Lar, Siraz, Isfahan, Kasan, Kum, Kazvin sehirleri ve onlarca
kasaba ve ky gezi sirasinda grmstr. Onun sefer-namesinde I. Sah Abbas
dnemindeki Iranin byk bir blmnn cografi, siyasi ve toplumsal konulari ile
ilgili ayrintili ve degerli bilgiler verilerek irdelenmistir.
181
1.2.12. Oruc Bey Bayat (ranl Don Juan) Alfonsoremon
Kizilbas komutanlarindan ve Sultan-ali Beyin oglu olan Oruc Bey, Bayat
boyundandir. Sah Abbasin emri zerine Hseyin-ali Bey Bayatin Anthony Sherley
ile birlikte Ispanya gnderildiginde, Oruc Bey eliligin (sefirligin) birinci mnsisi
grevinde idi. O, Ispanyada Hiristiyan olmus ve Iran Don Juani adi ile nlenmistir.
Oruc Bey, Muharrem ayi h. 10121013 / 16041605 yilinda yapmis oldugu kendi
gezi yazisini 3 babdan olusmakla yazmistir.
Birinci babda Iranin eyalet ve vilayetleri zet olarak tanitilmaktadir. Safev
dnemi lke ynetim biimi, halkin gelenek grenekleri, her vilayette yasayan byk
boylar ve Nemruttan I. Sah Abbasa dek Iranda hkm srms olan sultanlar
anlatilmaktadir. Ikinci babda, Safev sultanlarinin hayat hikyeleri ile onlarin
180
Muhammed Muin, c. V, s. 899; Msahib, c. II, s. 1468.
181
Dongarcla De Silvaf Igureoa, Sefer-name-yi Dongarcla De Silvaf Igureoa, trc. Gulam-riza Samii,
Tahran, h. s. 1363.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
57
Osmanli ve zbek sultanlari ile yaptiklari savaslar ele alinmistir. nc babda
Anthony Sherleynin Iran sarayina gelisi ve eli Hseyin-ali Bey Bayatin
yanindakiler ile birlikte Isfahandan Lizbona kadar olan sredeki gezisi rapor
olunmaktadir. Kitap Farsa yazilmistir. Ancak Oruc Bey, Ispanyol bir yazar olan
Alfonsoremonun da yardimi ile eserini Ispanyolcaya evirmistir. Eser 1926 yilinda
Ingiliz dogubilimcisi L Strange tarafindan Ingilizceye de evrilerek basilmistir.
182
1.2.13. Pietro Della Valle (15861652)
Italyan gezgin Pietro Della Vale
183
, Misir, Sam ve Hindistana geziler
yapmistir. O, h. 1026 / 161718 yilinda Irana gitmis ve Sah Abbasin kimi
seferlerinde yaninda yer almistir. Pietro Dellavalle Sirazda ikamet ettigi sirada Taht-
i Cemsid harabelerini grms ve kendi sefer-namesinde bu konuda degerli
aiklamalarda bulunmustur. Onun sefer-namesi gezi sirasinda bir arkadasina yazdigi
mektuplardan olusmaktadir. Mektuplarin yarisindan ogu sz konusu dnemde
Iranin siyasi, toplumsal ve ahlaki durumunu iermektedir. Bu aidan eserde Safev
tarihine iliskin degerli bilgiler bulunmaktadir. O, Safev dnemi Iranini Osmanli
lkesi ile karsilastirmis ve Iranin Osmanlidan stn oldugunu sylemistir.
184
1.2.14. Adam Olearius
Adam Olearius, Friedrich Dk Halstein, tarafindan Iran ve Rusyaya
gnderilmis (Cemaziyelhir 1046 Ramazan 1047 / Kasim 1636dan Subat 1638)
elinin mnsisi idi. O zaman, Safi Mirzanin oglu ve I. Sah Abbasin torunu Sah
Safi, Iranda sultan idi. Olearius, Trke ve Farsayi iyi grendiginden, kendi
gzlemlerini titiz bir biimde yaziya alarak onlari dikkatlice analiz etmektedir. Onun
sefer-namesi Latince yazilmistir. Ilk kez Fransizcaya daha sonra ise John Davids
tarafindan Ingilizceye evrilmistir.
185
182
Nasrullah Felsefi, Siyaset-i Harici-yi Iran der Devreyi Safev, (Bundan sonra: Felsefi, Siyaset-i
Harici) Tahran, Kitabha-yi Cibi, 1342, s. 42-43.
183
Pietro Della Valle, Sefer-name-yi Pietro Della Valle, trc. Serh ve Havasi: Suaud-din Sefa, Sirket-i
Intisarat-i Ilmi ve Ferhengi, Tahran, 1381.
184
Felsefi, Siyaset-i Harici, s. 86-89.
185
Azizullah Bayat, s. 70.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
58
1.2.15. J. B. Tavernier
J. B. Tavernierin hayati ile ilgili fazla bilgimiz bulunmamaktadir. O,
Charainden 30 yil nce 16311668 yillari arasinda en azindan 6 ay sre ile Irana
bir gezi dzenlemistir. Onun ilk gezisi, Sah Safi egemenligi dnemi (h. 10381052 /
16281642), diger seferleri ise II. Sah Abbas (h. 10521077 / 16421666) ve Sah
Sleyman zamaninda gereklesmistir. Onun sefer-namesinde sz konusu dnem Iran
konusunda degerli bilgiler yer almaktadir. Bu yn ile onun eseri kendinden sonraki
dogu lkeleri ve zellikle Iran tarihini arastirmak iin kilavuz ve yol gsterici bir
grevde olmustur. Tavernierin sefer-namesinde Safev dnemi Iraninin siyasi,
iktisadi ve toplumsal durumu ve konumuna iliskin farkli bilgiler yer almaktadir. O
kendi sahsi gezilerini aiklamanin yani sira, kendisinin grmedigi yollar ve sehirler
konusunda gvenilir kisilerden edindigi bilgileri de aktarmaktadir.
186
1.2.16. Per Raphael Du Mans
Fransiz kesis ve Isfahanda ikamet eden Capuchin misyoneri Per Raphael Du
Mans, m. 1644, zamaninda Irana gelmis ve 50 yila yakin bir sreyi Iranda
geirmistir. O, 1660 Yilinda Iranin Durumu adini tasiyan raporunu XIV. Luisnin
veziri olan Colberte sunmustur. Bu raporda, sz konusu dnemde Iranin toplumsal,
siyasi ve iktisadi durumunu yansitan bilgilere yer verilmistir.
187
1.2.17. Jean Charain (16431713)
Parisli nl gezgin Jean Charainin babasi bir kuyumcuydu. Charain, 1665
yilinda 22 yasinda iken, mcevherat almak iin Dogu Hinte gitmistir. O, Irani
geerek Hindistana ulasmis ve h. 10751088 / 16641677 yillari arasinda iki kez
186
Jean Baptista Tavernier, Sefer-name-ye Tavernier, trc. Ebu Turab Han Nazmud-devle Nuri, Ba
Tecdid-i Nazar-i Klli ve tsh. Doktor Hamid Sirani, Isfahan, h. s. 1336; Jean Baptista Tavernier, XVII.
Asir Ortalarinda Trkiye zerinden Irana Seyahat, ev. Ertugrul Gltekin, Tercman Gazetesi,
Istanbul, 1980; Jean Baptiste Tavernier, The Six Voyages of Jean Baptista Tavernier Baron of
Auobonne through Turkey into Persia and the East Indies fort he Sapace of Forthy Years, Robert
Littlebury, London, 1678.; Jean Baptista Tavernier, Tavernier Seyahatnamesi, Stefanos Yerasimosun
Anisina, ev. Teoman Tundogan, Kitap Yay., Istanbul, 2006.
187
Browne, Tarih, Yasemi, s. 111.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
59
Irana sefer etmis ve her defasinda 6 ay Iranda ikamet etmistir. O, bu sre iinde
Farsayi da grenmistir. O, II. Sah Abbas tarafindan desteklenmistir. Jean Charain,
Iranda bulundugu sirada Iranin siyasi, toplumsal ve askeri durumunu titizce
incelemis ve yaninda olan Grelo adli bir ressamin da yardimi ile sz konusu dnemin
tarihi binalari ile yerel elbiselerle ilgili olarak nefis resimler ortaya koymuslardir.
Bunun sonucunda o, m. 1670 yilinda olduka degerli bir mecmua ile Fransaya
dnerek Pariste Sah Sleyman Safevnin Tac Koyma Treni adini tasiyan eserini
yayinlamistir. O, bir daha, m. 1673 yilinda Isfahana geri dnms 4 yil Iranda
bulunduktan sonra, Hindistana gitmis, sonra da Umut Burnu yolu ile Avrupaya
gitmistir. Bu dnemde 14. Luisnin Protestanlara karsi yrttg baskilardan dolayi
Charain Fransayi terk ederek Ingiltereye siginmis ve yasamini burada
tamamlamistir. O, bu sre de kendi gezi yazilarini dzenleyerek m. 1686 yilinda
eserinin I. cildini Londrada yayinlamistir. Onun sefer-namesinin tm ilk kez
Charainin Iran ve Dogu Hintte Gezi Yazisi adi altinda Amsterdamda
yayinlanmistir.
Irana gelmis olan gezginler ierisinde, hi kuskusuz lkenin toplumsal ve
siyasi durumunu Charain gibi kapsamli aiklayan biri olmamistir. Avrupali gezginler
ierisinde bati halklarini Iran uygarligi ve kltr ile ilgili en fazla bildi sunan
Charain olmustur. Charainin sefer-namesi 10 cildi bulmaktadir. Bu sefer-name en
kapsamli ve en iyi gezi yazilarindan olmakla Safev tarihi ile ilgili de en yararli
kaynaklardan sayilmaktadir.
188
1.2.18. Thevento
Fransiz gezginlerinden olan Thevento, Iranda bulunmus ve Iranda az bir sre
ikametine ragmen yazmis oldugu raporunda Safev dnemi tarihine iliskin ciddi
denilecek kadar nemli bilgilere yer vermistir.
189
188
Jean Charain, Sefer-name-yi Jean Charain, trc. Hseyin Arizi, Isfahan, h. 1330; Msahib, c. II, s.
1431.
189
Azizullah Bayat, s. 73.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
60
1.2.19. Sekhnia Tchkeidze
Sekhnia Tchkeidze, yazilisi XVIII. yy.in ortalarinda muhtemel olan Vakayi-
name-yi Grcistan adli eserin mellifidir. Bu eserin evrisi, Fransiz Dogubilimci
Brosset tarafindan Grcistan Tarihi adli kitabinin iinde verilmistir.
190
Bu eserde,
olduka nemli siyasi ve toplumsal bilgiler yer almaktadir. Eserde I. Sah Abbas ile
haleflerinin hayat hikyeleri, Safev Sultanlari ile Grc emirleri arasindaki iliskiler,
Sah Sleyman ile Sah Sultan Hseyin dnemlerindeki Grcistan kargasalari, Safev
devlet adamlari ile emirlerin grevleri ve Nadir Sahin savaslarina iliskin bilgiler yer
almaktadir. Kitap Nadir Sahin Hindistan fethini anlatmakla son bulmaktadir.
191
1.2.20. Papouna Orbelian
Papouna Orbelian, Sekhnia Tchkeidzenin eserine zeyl mahiyetinde bir vaki-
name yazarak onun eserini tamamlamistir. Bu kitabin ierigi Nadir Sah dnemi
olaylarini anlamamiz bakimindan ok nemlidir. Eserde zellikle Grcistan hakkinda
yer alan bilgiler olduka nemli ve Farsa kaynaklarda rastlanilmayan trden
bilgilerdirler.
192
1.2.21. Petrosdisarkis Gilamentz
Petrosdisarkis Gilamentz, Gilzailerin ayaklanmalari ve Safev slalesinin
ks sirasinda Restte ikamet etmekteydi. O, sz konusu dnemim olaylarini
degisik blgelerden kaarak Gilana gelmis olan kisilerden duymus ve yaziya
almistir. Bu rapor Haci Tahranda bulunan ve Rusya arligi ile baglantili olan
Piskopos (Bas Papaz)a sunuldugu iin dini taassup ve abartilardan yoksun degildir.
Buna ragmen sz konusu dnem olaylarini kavramamiz bakimindan nemsiz
sayilamaz. Bu rapor Profesr Patkanov tarafindan Rusaya evrilerek
yayimlanmistir.
193
190
G. Brosset, Grcistan Tarihi, ev. F. Kirzioglu, TTK Yay., Ankara, 2002.
191
Azizullah Bayat, s. 73.
192
a.g.e, s. 73.
193
a.g.e, s. 73-74.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
61
1.2.22. Sanson
Fransiz asilli kesis ve misyoner Sanson, Sah Sleyman Safev dneminde
Hiristiyanligi yayma amaci ile Irana gelmistir. O, uzun yillar Iranda bulunmakla
Iranlilarin gelenek grenekleri ve saray ile hkmet yapisi isleyisinin tanigi olarak
dogru bilgiler elde etmistir. O, bu bilgilerini Iranin Mevcut Durumu adli kitabinda
bir araya getirmistir.
194
1.2.23. Engelbert Kaempfer
Alman asilli hekim, gezgin ve arastirmaci E. Kaempfer, m. 1684 yilinda Isve
elisi ile birlikte Irana gelmis ve bir sre Iranin degisik sehirlerinde ikamet etmistir.
Onun bu gezi raporunda Iranin cografi ve siyasi durumuna iliskin degerli bilgiler
bulunmaktadir. Anlasilan, bu raporun bir kismi Raphael Du Mans rivayetlerine
dayandirilmistir.
195
1.2.24. Gergurioprira
Gergurioprira, Portekizin elisi olarak Hindistandaki Goa hkmetinde
grevli idi. O, Basra Krfezi ve evresine gezilerde bulunmustur. Onun Irana
yaptigi gezisi Safev slalesi dnemi ve Portekiz Deniz Kuvvetlerinin zayifladigi
zamanina denk gelmektedir. Bu rapor edebi bir deger tasimamakla birlikte, tarafsiz
olarak da yazilmamistir. Eserde dini taassup da bulunmaktadir. Buna ragmen bu
raporda sz konusu dnemin idari yapisi ve durumu ile ilgili degerli bilgiler vardir.
196
1.2.25. Krusinsky (16751756)
Lehistan Hiristiyan misyonerlerinden olan, Tadeusz Juda St. J. Krusinsky, iki
kez Irana gitmis ve yaklasik 20 yil Safev dneminde Iranda bulunmustur. Bu sre
de dini faaliyetler disinda siyasi faaliyetlere de katilmis ve Iran tarihine iliskin
194
Sanson, Sefer-name-yi Sanson, Be Ihtimam ve trc. Taki Tafezzli, Ibn Sina, Tahran, h. s. 1346.
195
Engelbert Kaempfer, Sefer-name-yi Engelbert Kaempfer be Iran (1684-85), (Bundan sonra: Sefer-
name-yi Engelbert Kaempfer), trc. Keykavus Cihan-dari, Sirket-i Sehami-yi Intisarat-i Harezmi,
Tahran, Isfend h. s. 1363.
196
Azizullah Bayat, s. 74-75.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
62
Latince birok kitap yazmistir. Onun kitaplarindan, Tarih-i Ingilab-i Iran (Iran
Inkilbinin Tarihi) adli eserinde, Safev slalesinin ks ve Gilzailerin Isfahana
olan saldirilari ele alinmaktadir. Yazar, Isfahanin isgali sirasinda, halkin durumu ve
kiyimina grg tanikligindan da kaynaklanarak, etkili bir anlatimla acinacak olan bu
olaylari aiklayabilmistir.
197
1.2.26. A. P. Volinski
A. P. Volinski, 18151817 yillari arasinda Rusyanin Irandaki zel elisi
olmustur. O, tarihi arastirmalarini bir kitapikta not ederek XVIII. yy.in nc on
yilliginda Safev slalesinin toplumsal, siyasi ve iktisadi durumunu ayrintili olarak
ele almaktadir. Bu aidan sz konusu eser, Safev tarihi konusunda en nemli
kaynaklardan sayilmaktadir. Eski Sovyetler Birligi tarihilerinden S. Djvakin bu
eserden kimi blmlerini yayimlamistir.
198
1.2.27. F. A. Suymanof
F. A. Suymanof, Safev slalesine iliskin yararli bilgiler ieren Serh-i Derya-
vi Hazar (Hazar Denizi Aiklamasi) adli bir eserin mellifidir.
199
1.2.28. Katoffedot Afanas Yevic
Rus asilli tccar, Katoffedot Afanas Yevic, Moskovadan Isfahana dek, 1623
1624 yillari arsinda gereklestirdigi gezilerini yazmis oldugu bir eserinde olduka
dakik ve titiz biimde bir araya getirmistir. Onun sefer-namesi sz konusu dnem
Iraninin toplumsal, siyasi ve iktisadi durumuna iliskin degerli bilgiler
iermektedir.
200
197
Krusinsky, Sefer-name-yi Krusinsky, Yaddatha-yi Kei-i Lehistani-yi Asr-i Safev (1707-1725),
trc. Abdul-razzak Dnbli Meftun, Ba Mukaddime, tsh. ve Havasi-yi: Doktor Meryem Mir Ahmedi,
Intisarat-i Tus, Tahran, 1363; Browne, Tarih, Yasemi, s. 112.
198
K. Z. Israkiyan, Hanim Orunova, Devlet-i Nadir Sah Afar, (Bundan sonra: Israkiyan, Devlet-i
Nadir Sah), trc. Hamid Emin, Tahran, 1356, s. 17.
199
Azizullah Bayat, s. 76.
200
Katoffedot Afanas Yevic, Sefer-name-yi Katoffedot Afanas Yevic, trc. Muhammed Sadik Hmayun-
fer, Kitab-hane-yi Milli, Tahran, h. 1356.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
63
1.2.29. Per Jen Thadee
iplak Ayak Kremlit (Carmilit)in byk halifesi olan Per Jen Thadee,
Isfahanda ikamet etmekteydi. Papa ile Avrupa lkeleri sultan ve yneticilerinin I.
Sah Abbasa gnderdikleri mektuplari bu kesis tarafindan Farsaya evrilir,
gnderilecek olan yanitlar da yene onun tarafindan yazilirdi. nemli bilgiler ieren
ve sayilari yaklasik 60 kadar olan bu mektup ile raporlarin yazma nshalari Nepal
Sehir Milli Ktphanesinde bulunmaktadir.
201
1.2.30. E. G. Gerbert
E. G. Gerbert, I. Petronun, Safevlerle yaptigi savasta Rusya arligi
komutanlarindan idi. O, m. 1727 yilinda Osmanli ile Rusyanin sinirlarini belirleyen
komisyonda komiser grevinde idi. Onun, Rus dilinde yazmis oldugu bir eserinde
Hazar Denizinin bati kisminda yer alan, Hester-han (Astrahan) ile Kr nehri
arasindaki blgelerdeki cografi ve toplumsal durum hakkinda degerli bilgiler
bulunmaktadir.
202
1.2.31. Padri Bazen
Nadir Sah hkimiyetinin son dnemindeki olaylara iliskin bilgi veren
kaynaklar arasinda kesis Bazen tarafindan m. 1741 / ve m. 1747 yillarinda yazilmis
olan iki mektup son derece nemlidirler. Bazen, Nadirin btn seferlerinde onun
yaninda idi. Burada deginilmesi gereken bir husus da, mektuplarda birok yerde kisi,
kavim ve beldelerin adlarinin yanlis olarak yazilmasidir. Buna neden olan onun
kelimelerin asil yazilisini bilmemesi ve halktan duydugu biimi ile yazmasidir.
203
201
Azizullah Bayat, s. 78-79.
202
a.g.e, s. 78-79.
203
Padri Bazen, Nameha-yi Tabib-i Nadir Sah, trc. Ali Asgar Hariri, B Ihtimam-i: Habib Yagmai,
Encmen-i Asar-i Milli, Tahran, h. s. 1340.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
64
1.2.32. Iohan Yakub Lereh
Petesdamli olan Iuhan Yakub Lereh, 1731 yilinda Rusya arligi hizmetine
girerek 50 yil sre ile Rusyada ikamet etmistir. O, h. 11461148/ 7331735, h.
11581160/ 17451747 yillari arasinda Rusya elisi hekimi olarak iki kez Irana
gitmistir. Onun yazdigi gnlgnde, yerel bitkiler, dogal zenginlikler, etnoloji, eski
tarihi eserler ve Nadir Sahin vergi siyaseti konusunda esitli ve yararli bilgiler
bulunmaktadir.
204
1.2.33. Achop Shemakhetci
Achop Shemakhetci, m. 1759 yilindan nce, Somka (Emiyadzin) Kilisesinde
egitmenlik yapmistir. O, Ermenice, Tahmasb-kulu Hanin Seferleri ve Onun Sah
Olarak Seilmesi adinda bir eser yazmistir. Bu eser, eski Sovyetler Birligindeki
1743 tarihli yazmalar mecmuasinda korunmaktadir. Eser m. 17211736 yillari
arasindaki olaylarin tarihini iermektedir. Yazar sz konusu dnemin olaylarini
aiklarken diger melliflere gre daha yansiz davrandigindan yazdigi eser daha ok
nem arz etmektedir. Bu kitap, 1763 yilinda Ter-Avetesyan tarafindan Rusaya
evrilmistir.
205
1.2.34. Jean Otter
Pariste Arapa hocasi ve XV. Luisnin sarayi tarafindan zel olarak Osmanli
ve Irana gnderilen Jean Otter, yaklasik 9 yil (17341743) boyunca sz konusu
lkelerde bulunmustur. Onun sefer-namesinde, Nadir Sahin hkimiyet dnemi ve
Iranin sz konusu dnemdeki toplumsal, siyasi ve iktisadi durumuna iliskin faydali
bilgiler yer almaktadir.
206
204
Israkiyan, Devlet-i Nadir Sah, s. 28.
205
Azizullah Bayat, s. 80.
206
Jean Otter, Sefer-name-yi Jean Otter, Asr-i Nadir Sah, trc. Ali Ikbali, Saziman-i Intisarat-i Cavidan,
Tahran, Zimistan 1363.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
65
1.2.35. Jonas Hanway
Ingiliz tccari olan, Jonas Hanway, Nadir Sahin hkimiyeti dneminde
Rusyanin gl rekabetleri ve Iranin kuzey eyaletlerinin baskaldirilarina ragmen,
Rusya yolu ile mallarini Irana gtrmstr. Ancak Esterabadda onun mal varligi
Trkmenler tarafindan yagmalandi ve o, kendi canini zor kurtarabildi. O
yagmalanmis malini geri almak amaci ile Nadir Saha sikyette bulundu. Nadir Sah
onun zararlarini karsiladi. Jonas Hanway, gezisi sirasinda Iran konusunda degerli
bilgiler elde etti ve sonunda m. 1753 yilinda o eserinin ilk baskisini drt cilt halinde
Londrada yayinladi. Mellif eserinde Ingilterenin ticaret alismalarini aiklamak
yaninda, Gilzailerin saldirisindan Nadir Sahin lmne dek olan srede Iran ve
komsu lkelerinde bas vermis olaylara ve baska degerli bilgilere de yer vermektedir.
Hanvay, Krusinskyden birok bilgiler alarak aktarmistir. O, 17271751 / h. 1140
1164 yillari arasinda bas vermis olan olaylara grg tanigi oldugundan kitabi bu
konuda en yararli ve gvenilir kaynaklardan sayilmaktadir.
207
1.2.36. Abra dem Kertaksi
Nadir Sah, Ermeni din adamlarinin yukari tabakada yer alanlari ve zengin
tccari destekleme egilimi iinde olmus ve bu grup Ermenilere ilgi gstermistir. Bu
Ermenilerden biri Emiyadzin ( Kilise) piskoposu Abra dem Kertaksi olmustur.
O, Nadir Sah tarafindan ilgi duyulan ve sayilan biri olmustur. Kertakski, Nadirin
Mugan kurultayinda sahliga seilmesi treninde de hazir bulunmustur. Abra dem
Kertaksi, sz konusu Mugan kurultayina kendi gnlk ve anlarinda deginmektedir.
Onun kitabinin Ermenice evirisi Tarih-i Men ve Nayter (Nadir) Sah-i Iran adi
altinda iki kez basilmis ve Fransizcaya da evrilmistir. Bu kitapta, Hicri XII. /
XVIII. yy.in drdnc on yilligindaki zamanda Ermenistan ve Azerbaycanin
iktisadi durumu, Nadire bagli askeri birliklerin niteligi, Mugan kurultayi ve bu
kurultaya Iranin degisik eyaletlerinden davet edilmis olan eyalet yneticilerinin
adlari rapor edilmektedir.
208
207
Janos Hanway, Zindegi-yi Nadir Sah, trc. Ismail Devlet-sahi, Sirket-i Intisarat-i Ilmi ve Ferhengi,
Tahran, 1383. Browne, Tarih, Yasemi, s. 112; Pigolevskaya vb., c. II, s. 606; Paul Horn, s. 101.
208
Israkiyan, Devlet-i Nadir Sah, s. 18.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
66
1.2.37. James Baillie Fraser (17831856)
Iskoyali gezgin ve yazar James Baillie Fraser, Nadir Sahin agdasi idi. O,
Dogu ve zellikle Iran ile ilgili sefer-name ve masallar yazmistir. Onun eserlerinden
biri Tarih-i Nadir Sah adini tasimaktadir. Adi geen eserde Hicri XII. / XVIII.
yy.da Iranda bas vermis olan olaylarin bir kismi ve Hindistan Mogol sultanlari
tarihinin de bir zeti yer almaktadir. Bu kitap, Nasired-din Sahin emri zerine
Krdistan valisi olan Ebul-Kasim Nasirul-Mlk tarafindan Farsaya evrilmistir.
h. 1321 / 19034de Ali Muhammed Mcirud-devle sz konusu evirinin metni
zerinde bazi degisiklikler yaparak Tahranda bu eseri yeniden yayinlamistir. Sz
konusu bu eser zamanin Ruz-name-yi Iran adli gazetede de yayinlanmistir.
209
1.3. MODERN ARA$TIRMALAR
Safevler dnemi agras tarihilerce gerek bagimsiz, gerekse de dolayli
biimde alismalara konu edilmistir. Genel Iran tarihi iinde batili tarih anlayisina
gre Safevleri ilk degerlendiren Sir John Malcolm, Sir Persy Molesvorth Sykes,
Edward Browne ve Paul Horn gibi tarihiler olmuslardir. Ingiliz asilli diplomat ve
tarihi olan Sir John Malcolm, Feth-ali Sah Kaar zamaninda Hindistanin Ingiliz
yanli hkmetinin Iran elisi olmustur. O, yazilisini h. 1229 / 1814 yilinda bitirdigi
Tarih-i Iran (Iran Tarihi) veya Tarih-i Sir John Malcolm (Sir John Malcolm
Tarihi) adli eserin yazaridir. Eser Ingilizce yazilmistir. Bu kitap Mirza Ismail b.
Hayret tarafindan Farsaya evrilmistir. Hayret, Nadir Sah dnemi olaylarini ieren
blm eviriden ayirarak Hilat-i Nadir Sah adi altinda 1929 yilinda Allah-
abadda yayinlamistir. Malcolmun genel Iran tarihi zerine yazdigi kitabi, 26
babdan olusmakta, Iran tarihini Pisdadilerden baslayarak Feth-Ali Sah Kaarin
hkimiyeti dnemine dek ele almaktadir. Eserde Iranin sz konusu dnemdeki siyasi
ve toplumsal durumu ile ilgili bilgiler de yer almaktadir. Daha sonralari, Seyh
Muhammed Isfahani, Mirza Hayretin yaptigi eviri yeniden dzenleyerek bir kez
daha yayinlamistir. Kitapta Safevler de ele alinmis olsa da Afsar, Zendiye ve Kaar
209
James Baillie Fraser, Sefer-name-yi James Baillie Fraser, Maruf bi Sefer-i Zimistani, trc.
Menuehr Emiri, Tahran, 1364/1985.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
67
slalesinin ilk dnemlerine iliskin verilen bilgiler olduka nemli ve yararlidirlar.
Fransiz Luis Dubeux, Iran kltr ve uygarligina iliskin edindigi bilgilerinin nemli
bir kismini Sir Jan Malcolmun kitabindan almistir. Sir John Malcolmun eseri, ilk
kez 1815te Londrada daha sonralari ise 18721873 yilinda Bombay ve
Hindistanda defalarca basilmistir. Kitap Iranda da basilmistir.
210
Iran kltr ve uygarliginin Avrupada tanitilmasinda nemli bir rol olan
Ingiliz dogubilimcisi ve Cambridge niversitesi hocalarindan Edward Browne
(18621926) de 19201924 yillari arasinda Tarih-i Edebiyat-i Iran (Iran Edebiyati
Tarihi) adli eserinde Safev dnemi edebiyati ve belirli lde tarihini de ele
almaktadir. Fars, Trk ve Arap dillerine tamamen hkim olan Brownenin bu kitabi
Farsaya evrilmistir.
211
Onun Yek Sal der Miyan-i Iraniyan (Iranlilar Arasinda
Bir Yil) adli eserinde ise Mesrutiyet Devrimi sirasindaki Iranlilarin sosyal, ahlaki ve
kltrel durumu ve niteliklerine iliskin yararli bilgileri iermektedir. O, ahar
Makale-yi Nizami Aruzi
212
ve Ibn-i Isfendiyarin yazdigi Tarih-i Taberistan adli
eserlerini de Ingilizceye evirmistir. Browne, Feridud-din Attarin Tezkiretl-
Evliyasi, Devlet-sah Semerkandinin Tezkiretl-Suarasi
213
ve Lubab-i Ufi
eserlerinin de tenkitli metinini tashih ederek hazirlamistir.
214
Ingiliz dogubilimcisi ve ordu mensubu Sir Persy Molesvorth Sykes (1867
1945) de Hindistanda alistigi sirada Farsayi grenerek h. 1311 / 189394
yilindan baslayarak, Muzaffared-din Sah Kaarin hkimiyeti dnemi ve ondan
sonra Iranin dogu, gney ve gney bati vilayetlerinde degisik grevlerde bulunmus,
210
Sir John Malcolm, History of Persia, (Bundan sonra: Malcolm, History of Persia), 2 vols, London,
1815; Sir John Malcolm, Tarih-i Iran, trc. Mirza Ismail b. Hayret, Dnya-yi Kitab, Tahran, 1337.
211
Edward Browne, Persian Literature, c. I-II-III-IV, (Bundan sonra: Browne, Persian Literature),
Cambridge, 1920-1924; Edward Browne, A Literary History of Persia: Modern Times (1500-1924),
(Bundan sonra: Browne, A Literary History of Persia), Cambridge University Press, Cambridge,
1930; Edward Browne, Tarih-i Edebiyat-i Iran ez Agaz Ahd-i Safevye ta Zaman-i Hazir, trc. Resid
Yasemi, Tahran; Edward Granwille Browne, Ez Sadi ta Cami, Tarih-i Edebi-yi Iran-i Asr-i Istila-yi
Mogol ve Tatar, trc. Ali Asgar Hikmet, ap-hane-yi Danis-gah, Tahran, 1960.
212
Ahmed Aruzi, ahar Makale, tsh. Muhammed Kazvini, Bi Ihtimam-i: Doktor Muhammed Muin,
ap-i Taban, Tahran, h. s. 1333.
213
Devlet-sah Semerkandi, Tezkiret-uara, tsh. Muhammed Abbasi, Kitab-furusi-yi Barani, Tahran,
1337; Devlet-sah Semerkandi, Tezkiret-uara, Bombay, h. 1305.
214
Muhammed Muin, c. V, s. 250.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
68
Iran tarihi ile cografyasina iliskin kitaplar ve birok makaleler yazmistir. Onun
eserlerinden Tarih-i Iran (Iran Tarihi), Tarih-i Kirman (Kirman Tarihi) ve Deh
Hezar Mil der Iran (Iranda 10.000 Mil) adli eserlerinin adlarini verebiliriz. Tarih-
i Iran kitabi, genel Iran tarihini Islamdan baslayarak 1930 yilina dek iki cilt halinde
ele almaktadir. Eserin birinci cildinde, Iran tarihindeki bas vermis olan olaylar en
eski dnemlerden h. 170 / 785 yilina degin olan srede anlatilmaktadir. Eserin ikinci
cildinde ise, m. 785 yilindan 1930 yilina dek olan zaman kesiti ele alinmaktadir.
Onun Safev tarihine iliskin yazdiklari da sz konusu kitabinin ikinci cildinde yer
almaktadir. Sykes, kitapta Iranin i olaylari ile ilgili basardigi kadariyla kisa bilgi
vermekte ve kimi durumlarda da sessiz kalmayi yeglemektedir. Btn bunlara
ragmen, mellifin Kaar dnemindeki kimi olaylara iliskin grg tanigi konumunda
olmasi esere ayri bir nem kazandirmaktadir.
Sykesin bir diger eseri, Tarih-i Kirmandir. O, bu kitabinda Kirman tarihini
en eski dnemlerden baslatarak h. 1322 / 1905 yilina degin yazmaktadir. Bu eser,
Ebu Turab b. Musa Kaar Kirmani tarafindan, Nasrullah Han Nevvab Sirazinin
yardimlari ve Efzell-Mlk Kirmaninin tashihi ile h. 1332 / 1915 yilinda Farsaya
evrilerek Kirmanda yayinlanmistir. Bu kitaptaki bilgiler Sayksin bir diger eseri
olan Deh Hezar Mil der Iran adli eserinde de yer almaktadir.
215
Genel Iran tarihi iinde Safevlere de yer ayiran tarihilerden biri de Paul Horn
olmustur. O, Almanca yazilmis Tarih-i Muhtasar-i Iran Bad az Islam ta Ahir-i
Zendiyye adli eserin mellifidir.
216
Onun, bu eseri, Esas-i Fikhul-Luga-yi Irani
adli eserinin iinde de yer alarak basilmistir. Bu eser sonra Iran Maarif Komisyonu
tarafindan, Doktor Riza-zade Safakin Farsa evirisi ile h. s. 1314 / 1936 yilinda
Tahranda basilarak yayinlanmistir. Bu kitapta Iran tarihi zet olarak Islamdan
Zendiyyenin ksne degin olan srede ele alinmistir. Eserin asil metninde tarihi
215
Sir Persy Molesvorth Sykes, Tarih-i Iran, c. I-II, (Bundan sonra: Sykes, Tarih-i Iran), trc. Seyid
Muhammed Taki Fahr Dai Gilani, Dnya-yi Kitab, Intisarat-i Ilmi, Tahran, 1987; Sir Persy Sykes,
History of Persia, With Maps and Illustrantions. Two Volumes. (Bundan sonra: Sykes, History of
Persia), Macmillan and Co. Limited. London, 1930.
216
Paul Horn, Tarih-i Muhtasar-i Iran Bad ez Islam ta Ahir-i Zendiyye, trc. Doktor Sadik Riza-zade
Safak, Bungah-i Tercme ve Besr-i Kitab, Tahran, h. s. 1349.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
69
olaylar, Muzaffered-din Sah Kaarin hkimiyetinin ilk yillarina degin rapor
edilmektedir. Ancak, evirmenin dedigine gre, Kaar dnemi olaylarinin tarihi bu
kitapta yeterli yansitilmadigi iin, Maarif Komisyonunun emri zerine Kaar
slalesine iliskin kisimlar eviri disi birakilmistir. Yazar her blmn sonunda,
kullandigi kaynak ve belgeleri tanitmakla adeta Iran tarihi arastirmacilari iin nemli
bir basvuru kilavuz olmustur.
217
Modern bati tarihiliginde Safevler tarihi zerine ilk arastirmalar ise 1880
yilina aittir. Bu alismalardan biri 1890 yilinda Veselovskiy tarafindan yapilmistir.
218
Veselovskiynin eserinde Rusya ile Safevler arasinda yapilmis ticari, siyasi ve diger
konulardaki anlasmalari, iliskileri, zellikle de Osmanlilar Safevlerin Avrupaya
ikisini engelleyince, Safevlerin Hazar zerinden Rusya topraklarindan geip Bati
ile iliskilerine yer vermektedir. Safev dervisleri ve kizilbaslik gretisinin ilk modern
arastirmasi ise Rusyada A. Krimskiy tarafindan 1914-1917de yayinldigi ciltlik
eserinde ele alinmistir.
219
Safev tarihiliginde Ahmed Kesrevinin h. 1299 / 1920 yilinda Safevlerin
kkeni ve eski mezheplerine iliskin yaptigi arastirmalari
220
da nemli bir dns
noktasi idi. Ancak onun bu grsleri zamaninda pek ilgi grmedi. Ancak h. 1310 /
1930 ve h. 1320 / 1940li yillarinda Walter Hinz h. 1315 / 1936, Gulam Server
(Ghulam Sarwar)
221
h. 1310 / 1939 ve Vladimir Minorsky h. 1322/ 1943 gibi ncler
tarafindan Safev dnemi modern arastirmalarinin da temeli atilmis oldu. Bunlara
ragmen Safev dneminin tarihi siralamasi (kronolojisi) henz saglam esaslar
zerinde oturmamisti. Mslman slalelerin kronolojisine iliskin ilk eserler h. 1311 /
217
Azizullah Bayat, s. 92-93.
218
Veselovskiy, Pamyatniki diplomatieskih i torgovih snoeniy Moskovskoy Rusi s Persiey, Pod red.
N. I. Veselovskogo, SPb. 1890.
219
A. Krimskiy, Istoriya Persii, ee literaturi derviskoy teosofii, I-III, Moskva 1914-1917.
220
Ahmed Kesrevi, Seyh Safi ve Tabare, 1379.
221
Sarwar, Tarih-i Sah Ismail-i Safev, (Bundan sonra: Tarih-i Sah Ismail-i Safev), trc. Abbas-kuli
Gaffari-ferd & Muhammed Bakir Aram, Merkez-i Nesr-i Danisgahi, Tahran; Sarwar, History of Shah
Ismail Safawi, (Bundan sonra: Sarwar, History of Shah Ismail), Muslim University Press, Aligarh,
1939.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
70
1893 yilinda S. Lane Poole tarafindan yazilmis Mohammadan Dynasties
222
ve h.
1306 / 1927 yilinda Zambaur tarafindan yazilmis Lhistoire de LIslam Manuel de
gnalogie et de Chronologie Pour
223
adli alismalara konu edinilmistir. Bu kitaplar
zamaninda nemli eserler olmalarina ragmen, birok yanlislari da iermekteydi. Bu
duruma h. 1346 / 1967 yilinda, son arastirma ve buluslara dayanarak Mslman
slalelerin kronolojisini dzenleyen C. E. Bosworthun, Mslman Slaleler
224
adli eseri ile son verilmistir. 1936 yilinda Walther. Hinz, h. s. 1315 / 1936 yilinda
Irans Aufstieg zum National Stat
225
adli eseri ile ilk kez aik ve sistematik bir
biimde Safev tarikatinin gelismesi ve Sah Ismailin ortaya ikisina iliskin tarihi
etkenleri aiklamistir.
Modern Safev arastirmaciliginda nemli bir yeri olan nl Rus bilgin ve
dogubilimcilerden Vladimir Fedorovich Minorsky (18771966), I. Dnya
Savasindan nce, Rusya Devleti tarafindan Iranda siyasi makama getirilmis ve Iran
ile Osmanli arasindaki sinir belirleme komisyonunda da grevli yelerdendi. O, Iran
tarih ve cografyasi konusunda ok bilgili biri idi. Sz konusu konulara iliskin onun
birok kitap ve yazilari vardir. Minorsky, Hududul-lem adli esere m. 1937
yilinda Ingilizce aiklamalar yazmistir. Minorsky, Tezkiretl-Mluk
226
adli eseri
ise h. s. 1322 / 1944te evirmis ve aiklamalar esliginde yayinlanmistir. Bu kitap
simdiye kadar Safev idari sistemi ve yapisi konusunda yazilmis yegne eserdir.
Minorsky bu temel alismasiyla Safev idari yapisinin isleyisi, Kizilbas boylari ve
222
Bu kitap Farsaya da evrilmistir. bkz. S. Lane Poole, Tabakat-i Salatin-i Islam, trc. Abbas Ikbal,
Kitab-hane-yi Mihr, Tahran, h. s. 1312.
223
Zambaur, Risale-yi der Neseb-name-yi Hulefa ve Sehriyaran ve Seyr-i Tarihi-yi Havadis-i Islam,
trc. Doktor Cevad Meskr, Kitab-furusi-yi Hayyam, Tharan, h. s. 1356.
224
Clifford Edmund Bosworth, Silsileha-yi Islami, trc. Feridun Bedreyi, Messese-yi Mutaliat ve
Pejuhisha-yi Ferhengi, Bunyad-i Ferheng-i Iran, Tahran, 1349.; Clifford Edmund Bosworth, Islam
Devletleri Tarihi, (Bundan sonra: Bosworth, Islm Devletleri Tarihi), ev. E. Meril, M. Ispirli, Oguz
Yay., Istanbul, 1980, s. 213.
225
Walter Hinz, Irans Aufstieg zum National Statt, (Bundan sonra: Hinz, Irans Aufstieg zum National
Statt), Berlin und Leipzing, Germany 1936; Walter Hinz, Uzun Hasan ve Seyh Cneyd, XV. Yzyilda
Iranin Milli Bir Devlet Haline Ykselii, (Bundan sonra: Hinz, Uzun Hasan ve Seyh Cneyd), ev.
Tevfik Biyiklioglu, TTK Basimevi, Ankara, 1948, 1992; Walter Hinz, Tekil-i Devlet-i Milli der Iran,
trc. Keykavus Cihandari, Sirket-i Sehami-yi Intisarat-i Harezm, Tahran, 1362.
226
Mirza Samia, Tezkiretl-Mluk, Be Kusis: Doktor Seyid Muhammed Debir Siyaki & Saziman-i
Idari-yi Hkmet-i Safev ya Talikat-i Minorskii ber Tezkiretl-mluk, trc. Mesud Receb-niya,
(Bundan sonra: Tezkiretl-Mluk & Saziman-i Idari); Messese-yi Intisarat-i Emir Kebir, Tahran,
1378.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
71
boylarin alt blmeleri konusunda faydali buluslar ve yeterince bilgiler sunmasinin
yani sira Safev ideolojisi ve bu harekti devindiren i etkenler konusunda da ciddi
tartismalar yrtmst. Onun Tarihe-yi Nadir Sah adli kitabi da Resid Yasemi
tarafindan Farsaya evrilmistir. Minorskynin Islam Ansiklopedisindeki yazmis
oldugu makaleleri en ok belgelendirilmis yazilardan sayilmaktadir. O, Iran ve Islam
tarihine iliskin degisik dillerle yazilmis, asagi yukari 200 makale ve kitabi
yayinlamistir.
227
1950, 1960, 1970 yillarinda J. Aubin, A. Banani, H. Braun, H. Busse, M.
Dickson, N. Falsafi (Nasrullah Felsefi)
228
, H. F. Farmayan, H. Horst, A. K. S.
Lambton, L. Lockhart, M. Mazzaoui, H. Mller, J. R. Perry, H. R. Roemer, Adel
Allouche
229
, F. Smer ve Roger Mervyn Savory gibi arastirmacilar, temeli W. Hinz,
Server ve Minorsky tarafindan atilmis bu binanin tamamlanmasina her biri ayrica
katkida bulundular. Safev dnemi edebiyati ve metafizik felsefe anlayisina iliskin H.
Corbin, S. H. Nasr ve E. Yarshater kapsamli makaleler yazdilar.
230
Sovyet dnemi Safev tarihiliginde ise bu alanda alismalariyla n kazanmis
isimler arasinda V. V. Barthold
231
, P. I. Petrusevkiy
232
, Ermeni arastirmaci A. D.
Papazyan
233
, O. Efendiyev
234
, Safevlerin Avrupa lkeleriyle diplomatik iliskileri
konusunda ise Y. Mahmudov
235
, P. P. Busev
236
gelmektedir. Bunlardan V. V.
227
Muhammed Muin, c. VI, s. 2082.
228
Nasrullah Felsefi, Zindegani-yi Sah Abbas-i Evvel, c. I-II-III-IV, Intisarat-i Ilmi, Tahran, h. s. 1364.
229
Adel Allouche, Osmanli-Safev Ilikileri: Kkenleri ve Geliimi, (Bundan sonra: Allouche,
Osmanli-Safev Iliskileri), ev. Ahmet Emin Dag, Anka Yay., Istanbul, 2001.
230
Roger Savory, Tahkikati der Tarih-i Iran-i Asr-i Safev (Mecmua-yi Makalat), (Bundan sonra:
Savory, Makalat), trc. Abbas-kuli Gaffari-ferd & Muhammed Bakir Aram, Messise-yi Intisarat-i
Emir Kebir, Tahran, 1382, s. 19-22.
231
V. V. Bartold, Mesto prikaspiyskih oblastey v istorii musulmanskogo mira, Soineniya, tom II, . I,
Nauka, Moskova 1963; V. V. Bartold, Persidskaya nadpis na stene aniyskoy meeti Manue,
Soineniya, tom IV, Nauka, Moskova 1966.
232
I. P. Petrusevskiy, Gosudarstva Azerbaydjana XV v., SSIA, vip. I, Baku, Izd-vo AN SSR, 1969;
I. P. Petrusevskiy, Azerbaydjan v XVI-XVII vv., SSIA, Vip. I, Baku, Izd-vo AN AzSSR, 1949.
233
A. D. Papazyan, Persidskie, arabskie i trutskie ofitsialnie dokumenti Matenadarana XIV-XIX vekov
i ih zbaenie dlya izueniya sotsialno-ekonomieskoy jizni strani Blijnego Vostoka, Izd-vo vos. Lit-ri,
Moskova 1960.
234
Oqtay Efendiyev, Azerbaycan Sefeviler devleti, (Efendiyev, Azerbaycan Sefeviler Dvleti),
Azerbaycan Dvlet Nesriyyati Azernesr, Baki, 1993.
235
Yakub Mahmudov, Azerbaycanin Avropa lkeleriyle Elageleri, Baki 1986.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
72
Barthold, Rus tarihiliginde Safevlerin Trk kkenli bir hanedan oldugunu ortaya
koyan ilk tarihi olmustur. Bunlar disinda Safevler dnemi hakkinda bazi yerel tarih
arastirmalari da nemlidir. Bu arastirmalarin mellifleri arasinda Sara Asurbeyli
237
,
S. M. Onullahi
238
, S. A. Mamedovun
239
adlarini da ekmek gerekir. Yine Musevi
adli bir tarihi Safev dnemi belgelerini derleyerek yayinlamistir. Genel anlamda
Sovyet tarih arastirmalari arasinda Safev dnemi zerine irili ufakli bir yigin
makale, teblig ve eser bulunmaktadir. 1984te ise Rus bilim adamlarinin olusturdugu
bir komisyon tarafindan Safevlerin XV-XVI. yy.larda Avrupa ile diplomatik
iliskilerini konu edinen Trke evirisi ile Osmanli imparatorlugu ve Merkezi,
Dogu ve Gney-Dogu Arvupa lkeleri XV-XVI. yy.larda bir eser
yayinlanmistir.
240
Riazul Islam (Riyazul-Islam) sekin eseri Indo Persian Relationsda
241
,
Safev-Babrl tarihi iliskilerini irdelemistir. Son yillarda Safevler konusundaki
arastirmalar R. W. Frerrier, B. Fragner, E. Classen, K. M. Rhrborn ve baskalari
tarafindan srdrlmektedir. Safevlerin iktisadi ve toplumsal tarihine iliskin
verilerin az olmasina ragmen R. W. Frerrier ve B. Fragnerin genisletilmis buluslari
nemli bilgileri bize sunmaktadir. Buna ragmen 1983 yilinda J. J. Reid gibi
arastirmacilar tarafindan Safevlerin toplumsal, iktisadi ve kltrel konumuna
iliskin hemen hemen hibir arastirma yapilmadigi ynnde tespitler de yok degildir.
Safevlerin yargi sistemi de Willem Flor tarafindan incelenmistir.
242
Trk-Safev ve
236
Busev P. P, Istoriya posolstva i diplomatieskih otnoeniy russkogo i iranskogo gosudarstv v1586-
1612 gg., Moskva 1976.
237
Sara Asurbeyli, Sirvanahlar Dvleti, (Bundan sonra: Asurbeyli, Sirvanahlar Dvleti), ev. Azer
Bagirov, Azerbaycan Dvlet Nesriyyati, Baki, 1997, s. 297.
238
M. S. Onullahi, XIII-XVII eserlerde Tebriz Sehrinin Tarihi, Elm, Baki, 1982.
239
S. A. Mamedov, Azerbaydjan po istonikam XV pervoy polovini XVIII vv., Elm, Bak 1992.
240
Osmanskaya imperiya i strani Tsentralnoy, Vostonoy i Yugo-Vostonoy Evropi v XV-XVI vv.,
Moskva, 1984.
241
Riazul Islam, Indo-Persian Relations, A Study of the political and Diplomatic Relations between
the Mughul Empire and Iran, (Bundan sonra: Indo-Persian Relations), Bnyad-i Niku-kari-yi
Nuryani, Lahor, 1970, s. 86; Riazul Islam, A Calendar of Documents on Indo-persian Relations
(1500-1750), Two Volumes, Iranian Culture Foundation, Tehran, and Institute of Central, West Asian
Studies, Karachi 1979; Riyazul-Islam, Tarih-i Revabit-i Iran ve Hind, (Der Devfre-yi Safevye ve
Afariye), m. 1510-1745 / h. k. 916-1158, (Bundan sonra: Riyazul-Islam), trc. Muhammed Bakir
Aram & Abbas-kuli Gaffari-ferd, Messise-yi Intisarat-i Emir Kebir, Tahran, 1373, s. 49.
242
Willem Floor, Nizam-i Kazai-yi Asr-i Safev, trc. Hasan Zendiyye, Pejuhes-ked-yi Havza ve
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
73
Trk-Sibanilerin iliskiler de Iranli arastirmaci Abbas-kulu Gaffari-ferdin bir
eserinde ayrintili olarak ele alinmistir.
243
1890da Iskoyada dogmus olan Britanyali Dogubilimci Larens Lakhart da
Safevlerin ksne iliskin arastirmalari ile nldr. Egitimini Cambridge
niversitesinde Edward Brownenin yaninda bitirmistir. I. Dnya Savasi sirasinda
bir sre Britanya Disisleri Bakanliginda alisan Lakhart, daha sonra Eski Iran-
Britanya Petrol Sirketinde ise alinarak birka yillik Iranda bulunmustur. II. Dnya
Savasi sirasinda o, Britanya Deniz Kuvvetlerinde hizmet etmis ve yildan fazla bir
sreyi Ortadogunun degisik blgelerinde ikamet ederek bir daha Iran-Britanya
Petrol Sirketinde alismaya baslamistir. Lakhart, Iran tarihine iliskin birka eserin
mellifidir. Onun kitaplarindan Inkiraz-i Silsile-yi Safevyye (Safev Slalesinin
Ortadan Kalkmasi), adli eseri Gilzailerin Irani isgal ettiklerini ele almaktadir. Onun
Nadir Sahin hayatini ele alan bir kitabi, Iran sehirleri konusunda ise iki kitabi ve
Iran-sehr dergisinde de yazdigi birka makalesi vardir.
244
Danis-gah, Kum, Zimistan 1381
243
Abbas-kulu Gaffari-ferd, Ravabit-i Safevye ve zbekan (h. k. 913-1013), Defter-i Mutaliat-i
Siyasi ve Beynulmileli, Messise-yi ap ve Intisarat-i Vizaret-i Umur-i Harice, Tahran, 1376.
244
Larens Lockhart, Inkiraz-i Silsile-yi Safevyye, (Bundan sonra: Lakhart, Inkiraz-i Safevyye), trc.
Ismail Devlet-sahi, Sirket-i Intisarat-i Ilmi ve Ferhengi, Tahran, 1383.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
74
KNC BLM
SAFEVLERN TARHNE GENEL BR BAKI$
Safev Trk tarihinin, devlet, uygarlik ve tarih ailardan kendine zg slup
ve terminolojisi bulunmaktadir. Bu terimler, yerel Safev kaynaklari ve
alismalarinda yansitilmis durumdadir. Buna ragmen sz konusu terminoloji ve
Safev kaynaklarinin slup zellikleri gzardi edilerek, szde gncel yaklasimlar ve
modern Bati tarihilerinin yaklasimi ile Safev tarihi, kltr, devlet yapisi ve
brokrasisi degerlendirilmektedir. Sz konusu kavimler, topluluklar arasi iliski ve
bunlarin devletteki rolleri olunca durum daha da karmasik bir hal almaktadir. Ileride
anlatilacagi gibi Safev devletinin etnik konusu da modern tarihilikten onarilmaz
yaralar almistir. Safev literatrnde etnik tanimlamalarin, kendi sosyal
btnlgnden ve toplumsal gerekliklerinden soyutlanarak, szde modern bir
sunum ierisinde irdelenmesi de modern Safev tarihiliginin tuhaf ve tutarsiz
taraflarindan biridir.
2.1. $EYH SAFYED-DNN SOYKTG
Kisa adiyla Seyh Safi olarak bilinen Seyh Safiyed-din Erdebilinin
soyagacindan sz edildiginde karsimiza ikacak ilk gerek kimlik Firuz-sah Zerrin-
klah olacaktir. Firuz-sahtan tesi ise tarihsel aidan tartismali olup ve olduka
kisitli bilgileri iermektedir. rnegin kaynaklarda adi geen isimlerden biri olan Ebu
Muhammed Kasim b. Ebil-Kasimin, Abbas halifesi Mutasimin zamaninda,
ondan kaarak Isfahan blgesine sigindigi ve h. 255 / 86869da Isfahanin Ostorcan
kynde ldrldg bilinmektedir.
245
Yine Safev ecdadindan olan Ismail b. Ebi
Alinin ise Herat blgesinde n kazandigi aktarilmaktadir.
Sah Tahmasb dneminden baslayarak slalenin seyitligini kanitlama ve
kkenlerini peygambere dayandirmak iin bir dizi ugraslara ragmen bugn
245
Eli Ekber Vilayeti, Sah Ismayil Sefevi Dvrnde Iranin Xarici Elaqeler Tarixi, (Bundan sonra:
Vilayeti, Sah Ismayil Sefevi), Elhuda Nesriyyati, Baki, 1998, s. 29.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
75
geldigimiz noktada slalenin peygamber ve Arap soyundan gelmedigi kesinlesmis
bulunmaktadir. Sz konusu bu tahrifler sonucunda hanedanin kkeni, dip babasi
yedinci Sii imami Musa el-Kazima (. h.183 / 799) dayandirilmistir. Bu sebeple de
Firuz-sah, dolayisi ile Safev slalesi ilgili kaynaklarca seyit kkenli kabul
edilmistir. Iste, Sah Tahmasb dneminde tahrif edilmis sz konusu bilgilere gre,
Firuz-saha kadar eskilere indigimizde hanedanin soyagaci en eski kisiden en yeni
kisiye kadar syle bir grnm arzetmektedir: 1. Yedinci imam Musa el-Kazim, 2.
Ebl-Kasim Hamza, 3. Ebu Muhammed Kasim 4. Ahmedl-Arab, 5. Muhammed,
6. Ismail, 7. Muhammed, 8. Cafer, 9. Ibrahim, 10. Muhammed, 11. Hasan, 12. Seref
Han, 13. Muhammed
246
. Ancak bu dzmece soyagacinda yer alan yedinci imam
Musa el-Kazim disindaki diger isimler de karanlik birakilmistir. Buradan da,
Tahmasb dneminde hanedan iin zorlama bir secere olusturuldugu ortaya
ikmaktadir. Dolayisiyla, Safev hanedaninin ktgnde gerekliginden kusku
duymadigimiz ilk isim Firuz-sah Zerrin-klahtir.
2.1.1. Firuz-yah Zerrin-klah (Kzl-brk)
Safev slalesinden Erdebil blgesinde ilk yerlesen kisi Zerrin Klh (Ki:il-
brk) lakapli Firuz-sah olmustur.
247
Onun, Imam Rizanin Mesheddeki trbesinin
bekisi oldugu bilinmektedir. Ibrahim Edhemin
248
torunlarindan olan Sultan
Ahmedin, Horasanin Sencn (Sencr) blgesinden ikip, Mugan ve Arrni ele
geirmek istemesi ile Firuz-sahi da yanina aldigi aktarilmaktadir. Bylece Firuz-sah
da sz konusu Erdebil blgesinde yerlesmistir.
249
Firuz-sah, yaklasik on iki yil
246
Mirza Zeynel-bidn Sirvan, Riyzs-siyha, (Bundan sonra: Sirvan, Riyzs-siyha), tsh. Asgar
Hmid Rabbn, Intisarat-i Sadi, Tahran, 1982, s. 35; Ibrahim Aslanoglu, Sah Ismail Hatay, Der
Yay., Istanbul, 1992, s. 3.
247
Tarih-i Cihan-ara, s. 258; Hamd Vehb, Mehr-i Islm, (Bundan sonra: Vehbi, Mehr-i Islm),
c. II/15, Mihran Matbaasi, Istanbul, 1301/1884, II/15, s. 450.
248
lem-ara-yi Safev, s. 3; Roger Savory, Iran under the Safavids, (Bundan sonra: Savory, Iran),
Cambridge University Press, Cambridge, 1980, s. 3-4; Browne, A Literary History of Persia, c. IV,
(Bundan sonra: Browne, A Literary History of Persia), Modewrn Times, (1500-1924), The University
Pres, Cambridge, 1930, s. 36; Sah Ismail Hat Klliyati, (Bundan sonra: Hat Klliyati), Giris ve
Eklerle yay. haz. Babek Cavansir, Ekber N. Necef, Kakns Yay., Istanbul, 2006, s. 95-98.
249
Ibn Bezzz, Sleymaniye Ktphanesi Ayasofya Blm, No: K2123, (Bundan sonra: Ibn Bezzz,
No: K2123), v. 7a; Ibn Bezzaz, Sleymaniye Ktphanesi Hekimoglu Blm, No: 775, (Bundan
sonra: Ibn Bezzz, No: 775), v. 15a; Ibn Bezzaz, Sleymaniye Ktphanesi Ayasofya Blm, No:
03090, (Bundan sonra: Ibn Bezzz, No: 03090), v. 24b.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
76
Erdebilde kalip yandas topladiktan sonra hayvan srleri iin elverisli bir blge
olan
250
Gilanin genis otlakli Rengin yresine g etmistir.
251
Ancak kendisinden
sonrakilerin gebe hayvanciligin yani sira iftilik de yaptiklari bilinmektedir.
252
Firuz-sah burada da kisa srede kendine yeni yandaslar topladigindan
253
onun Trk-
Halk Islami deyimi ile dede oldugu anlasilmaktadir. Onun Rengin blgesinde vefat
ettigi bilinmektedir.
254
Safevlerin Gilan blgesine olan ilgilerinin birinci nedeni hanedanin burada
akrabalarinin bulundugu ynndedir. Nitekim Seyh Safiyi kendisine mrit yapan
Seyh Zahidin de kkleri Safevler gibi ayni yurda, yani Horasanin Sencn (Sencr)
blgesine dayandigi bilgilerimiz kapsamindadir.
2.1.2. vazl-Hss
Firuz-sahin oglu olan Ivazl-Hss lakapli
255
Ismail ile ilgili biligilerimiz yok
denecek kadar azdir. O, ailesi ile birlikte Rengini terk ederek Erdebil yakinlarindaki
Isferancn kyne gelerek,
256
mrnn sonuna degin orada kalmistir.
257
Bylece,
Safev slalesinin Horasan gnden sonra Erdebil ve Gilan olmak zere iki yerde
yerlestikleri bilinmektedir.
2.1.3. Muhammed Hafz
Ivazl-Hssin yerine aile basina Muhammed Hafiz gemistir. Onunla ilgili
Saman ierikte birka menkibevi bilgi bulunmaktadir. Bu bilgilere gre o yedi
250
Sarwar, History of Shah Ismail, s. 18; Roger Savory, Iran, s. 4.
251
Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 10; Sarwar, History of Shah Ismail, s. 18; Roger Savory, Iran, s.
4.
252
Iysa Ade Bello, The Safavid Episode: Transition from Spiritual to Temporal Leaders., (Bundan
sonra: Bello, Safavid Episode), Islamic Studies, XXIII/1, s. 2-3.
253
Savory, Iran, s. 4.
254
Dede Ahmed Efendi Mneccimbasi, Sahifl-ahbr, c. III, (Bundan sonra: Mneccimbasi,
Sahifl-ahbr), Matbaa-i mire, 1868, s. 179; Browne, History of Persia, c. IV, s. 36.
255
Sarwar, History of Shah Ismail, s. 18.
256
Ibn Bezzz, No: 03090, v. 7a; Tarih-i Cihan-ara, s. 258; Mneccimbasi, Sahifl-ahbr, c. III, s.
179.
257
Ibn Bezzz, No: 03090, v. 7a; Mneccimbasi, Sahifl-ahbr, c. III, s. 179; Vehb, Mehr-i
Islm, c. II/15, s. 451.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
77
yasinda kaybolduktan yedi yil sonra 14 yasinda iken geri dnmstr. Ona bu sre
iinde nerelerde oldugu sorulunca cinlerin eline dsp
258
onlarin arasinda Kuran
hifz ettigini sylemistir. Iste bu nedenle de ona daha sonra Hafiz lakabi
takilmistir.
259
Bu rivayetin kendisi tarafindan uyduruldugu da bazi tarihilerce ileri
srlmstr.
260
Bu rivayet Trklerdeki Saman kltr ve inancin bir uzantisi olarak
halk arasinda ona zel bir konum kazandirmistir.
261
2.1.4. Salahed-din Reyid
Muhammed Hafizin en byk oglu olan Salahed-din, dervis mesrep biri
olarak mal varligi ve mlklerini yoksul insanlara dagitip dervis kilik kiyafetiyle
Erdebilin Kelhuran kyne yerleserek
262
mr boyunca orada iftilikle ilgilenmis
ve ibadetlerde bulunmustur
263
. O, Kelhuran halkinca zel ilgi ve saygi ile karsilanmis
ve ona mrit olarak baglanmislardir
264
. Kimilerine gre o yetmis,
265
bazilarina gre
ise seksen iki yasinda iken dnyasini degistirmistir.
266
2.1.5. Kutbed-din Ahmed
Salahed-din Residin lmnden sonra oglu Kutbed-din Ahmed onun yerine
aile basina gemistir. Onun dneminde Safev slalesi Kelhuran kynden Erdebile
g etmistir.
267
Onlarin Erdebile g etmelerinin nedeni byk bir olasilikla
600/1204de Grclerin Erdebile olan saldirilari ile ilgili olsa gerek. Onlarin Grc
krali Bagrat ve ordusunun Erdebili kusatmasi yznden sehri savunmaya gittikleri
258
lem-ara-yi Safev, s. 6.
259
Mneccimbasi, Sahifl-ahbr, c. III, s. 179; Sarwar, History of Shah Ismail, s. 18; Browne,
History of Persia, IV, s. 36; Savory, Iran, s. 4.
260
Vehb, Mehr-i Islm, c. II/15, s. 451.
261
Savory, Iran, s. 4; Michel Mazzoui, The Origins of the Safawids: Siism, Sufism, and the Gulat,
(Bundan sonra: Mazzoui, Origins of the Safawids), Franz Steiner Verlag GMBH, Wiesbaden, 1972, s.
51.
262
Habibs-siyer, s. 411.
263
Ibn Bezzz, No: 03090, v. 7a; Ibn Bezzz, No: K2123, v. 15b; Mazzoui, Origins of the Safawids, s.
51-52; Savory, Iran, s. 4.
264
Mneccimbasi, Sahifl-ahbr, c. III, s. 179.
265
Sarwar, History of Shah Ismail, s. 18.
266
Vilayeti, Sah Ismayil Sefevi, s. 30.
267
Habibs-siyer, s. 411.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
78
ve ilk karsilasmada yenildikleri
268
ve Kutbedinin de yara aldigi bilinmektedir.
Grcler geri ekildikten sonra agir yarali olan Kutbed-din bulunarak yogun bakima
alinmistir. Sagligina kavusmasina ragmen kisa sre sonra vefat etmistir.
269
2.1.6. $eyh Salih
Kutbed-din Ahmed ldkten sonra onun yerine oglu Salih, slalenin basina
gemistir. O, halkin ilgi ve inansal odagi olarak mtevazi bir yasam srerek
Kelhuran kynde dnyasini degistirmistir. Oglu Emined-din ise onu orada
gmmstr.
270
2.1.7. Emined-din Cebrail
Yasamini Kelhuranda iftilik yapmakla geiren Emined-din Cebrail Hoca,
Kemaled-din Arab-sahin mritligini yapmistir.
271
O, Erdebilin Baruk kynde
ikamet eden mer Barukinin Devleti adindaki kizi ile evlenmistir. Safiyed-din
Islak ise bu evlilikten h. 650 / 1252 yilinda dogmustur.
272
Safiyed-din alti yasinda
iken babasi Emined-din Cebrail lms ve Kelhuranda gmlmstr. Emined-din
Cebrailin Muhammed, Salahed-din Resid, Ismail, Safiyed-din Ishak, Yakub ve
Fahred-din Yusuf adlarinda alti oglu ve Safiyed-dinden byk bir de kizi
olmustur.
273
2.2. $EYH SAFYED-DN (650735 / 12521334)
2.2.1. ocukluk Yllar
Safev tarikatinin adi Ilhanli dneminde yasamis olan kurucusu Seyh Safiyed-
268
Vehb, Mehr-i Islm, c. II/15, s. 452.
269
Browne, History of Persia, IV, s. 37; Savory, Iran, s. 4-5; Sarwar, History of Shah Ismail, s. 18-19;
Vilayeti, Sah Ismayil Sefevi, s. 30-31.
270
Sarwar, History of Shah Ismail, s. 19.
271
Browne, History of Persia, IV, s. 37; Sarwar, History of Shah Ismail, s. 19; Savory, Iran, s. 5.
272
Mirza Abbasli, Safevlerin Kkenine Dair, s. 297.
273
Sarwar, History of Shah Ismail, s. 20.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
79
din Ishak (h. 650735 / 12521334) ile baglidir. Seyh Safiyed-din Ishak Erdebili, h.
650 / 125253de Erdebilin Kelhuran kynde dogmustur.
274
Babasi Emined-din
Cebrailin 6 erkek ve bir kiz ocugu vardi. Safi onun besinci evladi idi.
275
Onun
Muhammed, Salahed-din Resid ve Ismail adli byk erkek kardesi, Yakub ve
Fahred-din Yusuf adinda da iki kk kardesi vardi. Kardeslerden Muhammedin
Sirazda, Selahed-dinin ise Lbnanda vefat ettikleri rivayet edilmektedir. Yakub
ve Fahred-din Yusufun mezarlari ise Erdebilde Seyh Safi trbesindedir.
276
Bir de
ablasinin oldugundan bahsedilmektedir.
277
Safiyed-dinin dogum tarihi kaynaklarda
net olarak gsterilmese de h. 650 / 1252de dogmus oldugu muhtemeldir. Safiyed-
din Erdebili, dogdugunda Semsed-din Tebrizi (. h. 645 / 1247) bes, Seyh Muhyed-
din Ibnel-Arab (. h. 638 / 1240) on iki, Seyh Necmed-din Kubra ise (. h. 618 /
1220) otuz iki yil idi ki vefat etmislerdi. Hlag Hanin Irani fethi sirasinda
Safiyed-din Erdebilnin bes yasinda oldugu sylenmektedir. Celaled-din Rumi (.
h. 672 / 1273) vefat ettiginde otuz iki, Sadi Sirazi (. h. 693 / 1293) vefat ettiginde
ise kirk bir yasinda idi.
278
O, babasinin tersine bir kseye ekilip ibadetle mesgul
olan ve halkla iliski kurmaktan kainan biri idi.
279
Bunun sebebini bazi arastirmacilar
onun henz alti yasinda iken babasini kaybetmesine baglamaktadirlar. Bu aci olayin
onu derinden etkilemesi ile Safiyed-din ocuklugu sosyal yasamdan yoksun ve
arkadassiz gemistir.
280
ocukluk yillarinda hayaletler grdg ve grnmez
varliklarla diyaloga getigini belirtilmektedir.
281
Safeiyed-din, ocukken zamaninin ogunu Ebl-kasim Cneyd Bagdadinin
mritlerinden olan Seyh Ferec (Ferruh) Erdebilinin Erdebil civarinda olan
trbesinde veya Seyh Sihabed-din Suhreverdinin mritlerinden olan Muhiyed-din
274
lem-ara-yi Emini, Woods, s. 54.
275
Silsiletn-neseb-i Safevye, s. 16; Hinz, Uzun Hasan ve Seyh Cneyd, s. 5; Browne, History of
Persia, IV, s. 19, 23.
276
Safevler, TA, c. XXVIII, Ankara, 1980, , s. 31.
277
Browne, History of Persia, IV, s. 3738.
278
Sarwar, History of Shah Ismail, s. 20; Browne, History of Persia, IV, s. 37.
279
Safvets-safa, Ahmedi, s. 13; Safvets-safa, Tabatabayi Mecd, s. 76; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi,
c. I, s. 11.
280
Vilayeti, Sah Ismayil Sefevi, s. 31.
281
Savory, Iran, s. 5; Browne, History of Persia, IV, s. 41.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
80
Erdebilinin mezari
282
ayni zamanda Seyh Ebu Saidin ve Seyh Sihabed-din
Mahmud Aharinin trbelerinde geirmekte ve dualar etmekteydi.
283
2.2.2. $eyh Zahid Gilani ile Gry
Safiyed-dinin, Erdebilde iken, mrsit arayisinda Savalan dagina iktigi
aradigini orada bulamayinca da tekrar Erdebile dndg bilinmektedir.
284
Rivayete
gre Safiyed-din bir gece ryasinda gge uzanan yesil bir bayrak grr, kendisine
yardimci olacak kisiyi bulmak iin
285
, Sirazda oturan zengin kardesini grmek
bahanesi ile annesinden izin alarak, aslinda Seyh Necibed-din Buzgusun (. h. 678
/ 1279) yanina gitmek zere yolluk bile almaksizin yaya
286
olarak Siraza yollanir.
287
O, bu siralarda kimi kaynaklara gre 14,
288
kimlerine gre de 20
289
yaslarindaydi.
Ancak onun Sirazda Sufi bykleri ve Sair Sadi (. h. 693 / 1293) ile grstg
bilindiginden
290
20 yaslarinda olmasi gerege daha yakin gzkyor.
Safi, Sirazin Allahu-ekber gedigine ulastiginda Seyh Necibed-dinin cesedini
mezarliga gtryorlardi. O, Sirazda zengin olan kardesinin israrlarina ragmen onun
evine gitmedi ve Seyh Abdullah Hafifin tekkesinde ileye oturdu.
291
Seyh Safi,
Sirazda tasavvuf bykleri ile grsmesine ragmen istedigini bulamamisti. O Seyh
282
Safvets-safa, Ahmedi, s. 17.
283
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 11; Sarwar, History of Shah Ismail, s. 20.
284
Menuehr Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, (Bundan sonra: Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel), Sirket-i
Sehami-yi Intisar, Tahran, 1381, 115.
285
lem-ara-yi Emini, Woods, s. 54.
286
Handemir, Mahmud, Iran der Ruzigar-i Sah Ismail ve Sah Tahmasb-i Safev, (Zeyl-i Tarih-i
Habibs-siyer), (Bundan sonra: Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb), Be Kusis: Gulam-riza
Tabatabayi, Mecmua-yi Intisarat-i Edebi ve Tarihi, Mevkufat-i Doktor Mahmud Afsar Yezdi, Tahran,
1370, s. 36.
287
Anonim, Cihan-ga-yi Hakan ya Tarih-i Sah Ismail (Telif der: h. 948-955), (Bundan sonra:
Cihan-ga-yi Hakan), Mukaddime ve Peyvestha: Doktor Allah Deta Muztar, Merkez-i Tahkikat-i
Farsi-yi Iran ve Pakistan, Islam-abad, Rawlpendi, h. 1406, h. s. 1364, m. 1986, s. 13; Safvets-safa,
Ahmedi, s. 18; Anonim, lem-ara-yi Sah Ismail, (Bundan sonra: lem-ara-yi Sah Ismail), Be Kusis-i:
Ali Asgar Mntezir Sahib, Bungah-i Tercme ve Nesr-i kitab, Tahran, h. s. 1349, s. 17; Silsiletn-
neseb-i Safevye, s. 18.
288
Cihan-ga-yi Hakan, s. 13; Safvets-safa, Ahmedi, s. 18; lem-ara-yi Sah Ismail, s. 17.
289
Silsiletn-neseb-i Safevye, s. 18.
290
lem-ara-yi Emini, Woods, s. 54; Sarwar, History of Shah Ismail, s. 20.
291
Safvets-safa, Ahmedi, s. 19.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
81
Sadi ile de arada sirada
292
grsyordu. Kimi kaynaklara gre o, Sadi ile sohbetten
zevk almadigi iin
293
onunla yalnizca iki saat gibi kisa bir zaman grsmstr.
294
Zira kendi mertebesini ondan yksek gryordu.
295
Ancak bir tek Hunciye gre o
Sadi ile grstgnde onun ilahi ve gzel szlerinden faydalar edindi.
296
Sufilerin
yol gstericiligi ile o Emir Abdullah Farsinin yanina gitti. Safiyi dinleyen Emir
Abdullah onun sorunlarini zemeyecegini
297
ve bu konuda yalniz Seyh Zahid
Gilaniden yardim alabilecegini ona syledi.
298
O, Safiyed-dine, Seyh Zahid
Gilaninin Erdebile yakin Gilanda deniz kiyisinda ikamet ettigini bildirdi.
299
Bir
diger bilgiye gre onun, Sirazda Seyh Rukned-din Beydav ve Emir Abdullah gibi
dervislerle belli bir sre sohbeti olmus ve Emir Abdullah, ona aradigi kisinin Hazar
Denizi kiyilarinda oturan Seyh Zahid (. h. 700 / 1301), yani Gilanli Taced-din
Ibrahim b. Ravsan Emir b. Babil b. Seyh Bundar es-Sencn oldugunu syler.
300
Bunun zerine Seyh de Erdebile dogru tekrar yola ikar. Bir bilgiye gre Seyh
Safi, Sirazi terk etmeden nce vedalasmak iin Sadinin yanina gitmistir. Sadi de
yanindaki dervislere, Sefere ikacak Erdebilli gen iin her biriniz bir sey versin
diye seslenmistir. Ancak Seyh Safi bunlari kabul etmemistir. Bunun zerine Sadi,
kendi hatti ile yazdigi Bustan kitabini ona vermek istemistir. Ancak Safi bu divan ile
Tanriya ulasilamayacagindan Bustani da kabul etmemistir.
301
Seyh Safi ayni
zamanda kardesinin verdigi esyayi da kabul etmeyerek yaya olarak sirtinda kee ve
yndan bir gmlekle yola ikmistir.
302
292
Safvets-safa, Ahmedi, s. 21; Silsiletn-neseb-i Safevye, s. 116.
293
Cihan-ga-yi Hakan, s. 14; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 12; Ibrahim Emini, Futuhat-i Sahi,
(Bundan sonra: Futuhat-i Sahi), Nsha-yi Hatti-yi Kita-han e-yi Merkezi-yi Danis-gh-i Tahran, No:
1103, Edebiyat B105/1, v. 120nin arkasi; Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 13; Hulasett-
tevarih, c. I, s. 13.
294
lem-ara-yi Sah Ismail, s. 8; Cihan-ga-yi Hakan, s. 14.
295
Hulasett-tevarih, c. I, s. 13.
296
lem-ara-yi Emini, Woods, s. 262, 263.
297
Safvets-safa, Ahmedi, s. 21.
298
Safvets-safa, Ahmedi, s. 21; Silsiletn-neseb-i Safevye, s. 20.
299
Silsiletn-neseb-i Safevye, s. 20.
300
F. B. Babinger, Safi al-Din Ardabili , EI, c. VIII, (Bundan sonra: Babinger, Safi al-Din
Ardabili), Leiden 1995, s. 801.
301
Safvets-safa, Ahmedi, s. 22.
302
a.g.e, s. 22.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
82
Seyh Safi Erdebilde drt yil kalmistir.
303
O, Gilana pirin ticareti iin giden
bir akrabasi (Muhammed Ibrahimiyan) ki o da Seyh Zahidin mritlerinden idi.
araciligi ile Seyh Zahidin yerini grenmistir.
304
Sonunda ise annesinin engellemeleri
ve israrlarina ragmen Seyh Zahid Gilaniyi grmek iin kisin Erdebil ile Gilan
arasindaki daglik ve kar dolu blgelerden yaya olarak geip, Ramazan 675 / Subat
Mart 1277de Helyekeran ( veya Hilya Kiran) kyne gelerek Seyh Zahid Gilaninin
tekkesinde ikamet etti. Seyh tekkeye girdigi zaman 25, Seyh Zahid ise 60 yaslarinda
idi.
305
Buna binaen Seyh Zahidin de dogum tarihi h. 615 / 1219 olarak saptanabilir.
Seyh Zahid, Seyh Ravsen Emirin oglu, o da Babilin oglu idi. Babil de Seyh
Bundar Krdi Sencaninin oglu idi.
306
O, Gilanin Siyavrud kynde dogmustu.
307
O
tarikat piri ve dervislerin kutbu idi.
308
Seyh Zahid, Seyyid Cemaled-din Gilaninin
mridi idi. Seyyid Cemaled-din Gilaninin de seyhlik zincirinde ise Kutbud-din
Ebu-bekr el-Ebheri, Seyh Ebu Necib Suhreverdi ve Muhammed Bagdadinin oglu
Ebl-kasim Seyh Cneyd bulunmaktaydi.
309
Seyh Safinin mrsidi Seyh Zahid adi
ile de nl olan Taced-din Ibrahim Gilani (h. 615700 / m. 12181301), Islam
tarikatlari tarihinde bilinen bir kisi idi.
Seyh Zahidin Sirvan-sahlar tarafindan iyi karsilanmamasina ragmen onun
Trk-Mogol Ilhanlilarca sevilip sayilan birisi oldugu bilinmektedir. Bilindigi gibi
303
Safvets-safa, Ahmedi, s. 23; Silsiletn-neseb-i Safevye, s. 22; Giyased-din b. Humamed-din
el-Hseyni Handemir, Tarih-i Habibs-siyer fi Ahbar-i Efrad-i Beer, c. III, (Bundan sonra:
Habibs-siyer), Ba Mukaddime-yi: Celaled-din Humayi, Kitab-hane-yi Hayyam, Tahran, 1362 /
1983, s. 45.
304
Safvets-safa, Ahmedi, s. 23.
305
Silsiletn-neseb-i Safevye, s. 22; Hinz, Uzun Hasan ve Seyh Cneyd, s. 6; R. M. Savory, Safavid
Persia, The Cambridge History of Islam, I, (ed. P. M. Holt vb.), Cambridge: At The University Press,
1930, s. 395; Mustafa Ekinci, Erdebil Tekkesinin Kuruluu, Gelimesi ve Anadoludaki Dini ve
Siyasi Faaliyetleri, (Bundan sonra: Ekinci, Erdebil Tekkesinin Kuruluu), Yayinlanmamis
Doktora Tezi, Harran niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Temel Islami Bilimleri Anabilim Dali
Islam Mezhepleri Tarihi Bilim Dali, 1997, s. 43.
306
Safvets-safa, Tabatabayi Mecd, s. 184; Habibs-siyer, s. 415; Handemir, Sah Ismail ve Sah
Tahmasb, s. 36.
307
Safvets-safa, Tabatabayi Mecd, s. 185; Muhammed Ali Gilek, Seyh Zahid Gilani, (Bundan sonra:
Seyh Zahid Gilani), s. 33.
308
Safvets-safa, Ahmedi, s. 8; Habibs-siyer, s. 415.
309
Hulasett-tevarih, c. I, s. 13.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
83
Gazan Hanin (h. 694703 / 12941304) ona karsi olan ilgi ve saygisi olduka gl
idi. Rivayete gre o Gazan Hanin dsncelerini okuyabilmisti.
310
Sirvan-sah II.
Ahistan, kendi tabiiyetinde olan birok kylnn Seyh Zahidin mridi olup iftiligi
biraktiklarini grnce sehi, tekkesini yikmakla ve mritlerini suda bogmakla tehdit
etti.
311
Sirvan-sahin oglu Siyamek de seyhin tekkesini yakmakla onu tehdit etse de
Argun-sah (h. 683690 / 12841291) onu ldrtmstr.
312
Safvevi literatrnde
Sirvan-sahlarla karsitligin Trk-Acem katsitligi olarak da tanimlandigina
rastlanilmaktadir. Bu durumda Trk-Mogol Ilhanlilarin da Acem (Sirvan-sah)
kimligine karsi Seyh Zahid ve Safevlerin yer aldigi Trk kimligi kapsaminda yer
aldiklarini grmekteyiz. Daha sonra grecegimiz gibi Safev slalesi ile Sirvan-
sahlarin arasindaki karsitlik Sirvan-sahlarin veya Safevlerin deyisi ile Acemlerin
tam olarak tarih sahnesinden silinmesine dek devam etmistir.
Sylenildigine gre Seyh Zahid, Safi ile ilk grsnde, onun olaganst bir
yetenege sahip oldugunu kavramis ve onunla ilgili bir takim ngrlerde
bulunmustur. Seyh, Safinin yetistirilmesi iin elinden geleni esirgememistir.
Kaynaklardan Seyh Safinin onunla grsmeden nce vejeteryen oldugu ve sonra
Seyh Zahidin etkisi ile et yemege basladigi anlasilmaktadir.
313
Seyh Zahid
kizlarindan birini (Bibi Fatime) onunla evlendirerek, Safiyi kendinden sonra tarikat
seyhi olarak semistir.
314
Safinin diger esi ise Erdebilin Kelhuranindan olan Ehi
(Ahi) Sultanin kizi idi.
315
Bunun karsiliginda ise Seyh Safi diger esinden olan kizini
Seyh Zahidin oglu Semsed-din Muhammede verdi. Bu nedenle de Silsiletn-
neseb-i Safev kitabinin yazari olan Seyh Hseyin Pir-zade Zahidi, Sah Sleymanin
sarayinda mreffeh bir yasam srmekte ve saygi grmekteydi.
316
Sey Safiyi
kiskanan diger mritler ise adet geregi seyhin byk oglu Seyh Cemaled-din Alinin
310
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 117.
311
Safvets-safa, Ahmedi, s. 58; Safvets-safa, Tabatabayi Mecd, s. 198.
312
Safvets-safa, Ahmedi, s. 56; Safvets-safa, Tabatabayi Mecd, s. 197-198.
313
Safvets-safa, Tabatabayi Mecd, s. 123; Futuhat-i Sahi, v. 121; Handemir, Sah Ismail ve Sah
Tahmasb, s. 38.
314
lem-ara-yi Safev, s. 14-16; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 13; Mneccimbasi, Sahifl-
ahbr, c. III, s. 180; Sarwar, History of Shah Ismail, s. 21.
315
Yusuf Cemali, s. 57.
316
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 118, 159.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
84
onun yerine oturmasi gerektigini vurgulasalar da o bunu red etmistir.
317
Seyh Safi h.
699 / 1300 yili siralarinda henz mrsidi hayatta iken Erdebilde Safev tarikatinin
temellerini atti. O, Erdebile dndkten sonra da defalarca seyhini grmek iin
Gilana gitmis, seyhi de onu grmek iin Erdebile gelmisti.
Seyh Zahid 85 yasinda, h. 700 / 1301de Seyh Safi yaninda iken dnyasini
degismistir.
318
Onun mezari o zamanda Hazar Denizinin kenarinda idi. Simdi ise
onun mezari kiyidan 20 kilometre uzaklikta olan, Lahican-Lengrud yolunun saginda
bulunan Seyhaver kyndeki bir dagin etegindedir.
319
Seyh Safi de Seyh Zahidin
dogdugu ve yasadigi yerin Gilan oldugu iin mezarinin da burada olmasini uygun
bulmustur.
320
Kimi kaynaklara gre Seyh Zahid, Siyaverd
321
kynde defn edilmistir.
Kimi arastirmacilara gre ise onun mezari bunlarin hi birinde degil, Gilanin
batisindaki bir yerdedir.
322
Bir grse gre ise, Seyh Zahid Gilaninin kabri,
Azerbaycan Cumhuriyetinin Lenkeran blgesinde yerlesen Siharklen kyndedir.
323
2.2.3. Safev Tarikatnn Kuruluyu
Seyh Zahid ldkten sonra Zahidiyye Tarikati postuna oturan Safiyed-din,
Zahidiyyenin temelleri zerinde kendi tarikatini, yani Safevyye Tarikatini tesis
etmis ve tarikat artik Safev adi ile aninmaya baslayarak Gilan ve Azerbaycanin
disinda zellikle Anadolu, Sam (Suriye) ve Diyarbakirda da propagandalar araciligi
ile yayilmistir. Nitekim ay zarfinda Meraga ve Tebriz yolu ile Seyhin ziyaretine
yaklasik on bin kisi akin etmisti.
324
Kimilerine gre Seyh Safi, Ahilik,
Mevleviyye, Kbreviyye gibi kitlevi, itikadi ve irfani akimlara da dikkat etmis ve
onlarin potansiyelinden yararlanarak kendisine byk miktarda taraftar edinmistir.
325
317
Safvets-safa, Ahmedi, s. 47.
318
Sadiq Firudun oglu Nagiyev, Qi:ilbaliq Haqqinda, (Bundan sonra: Nagiyev, Qi:ilbaliq
Haqqinda), Baki: Ebilov, Zeynalov Nesriyyati, 1997, s. 24.
319
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 118.
320
Hulasett-tevarih, c. I, s. 17.
321
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 42; Safvets-safa, Tabatabayi Mecd, s. 245.
322
Seyh Zahid Gilani, s. 100-109.
323
Nagiyev, Qi:ilbaliq Haqqinda, s. 24.
324
Savory, Iran, s. 11.
325
Mirza Abbasli, Safevlerin Kkenine Dair, s. 296.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
85
Ancak her seye ragmen Petrosefskiye gre, tarikatin gerek kurucusu olarak Seyh
Safiyi degil, Seyah Taced-din Zahid Gilaniyi saymaliyiz.
326
Bylece Seyh Safi,
Erdebile dnmeyerek bu sehri tarikatin merkezi haline getirmistir
327
. Seyh Safiyed-
dinin mritleri arasinda Ilhanli Gazan Hanin veziri Residd-din ve Siilik egilimi
328
ile dikkatleri zerine eken Ilhanli Olcaytu Han (h. 704717 / 1304317) da vardi.
329
Seyh Safiyi genellikle toplumun alt katmanlarindan gelen seyhlerden ayiran temel
nitelik onun Erdebilin saygin ve soylu bir ailesinden gelmesi idi. Safev hanedani
Gilan, Rest evresi ve zellikle Lahicanda egemen olan Al-i Kiya (Kiya Cemal
Ahmedin soyundan) tarafindan da desteklenmekteydi. Gilan Kiya seyitlerinin ceddi
ise h. 773 / 1275te Gilanin Melat (Malat*) kynden ikmistir.
330
Safev Tarikatinin merkezi Erdebil olmakla birlikte ilkin cografi alani Hazar
Denizinin gneybati kiyi blgelerini kapsamaktaydi. Tarikatin gelisme sreci ve
tarihsel evreleri olduka mrekkep olaylar zincirinin bir birini izlemesinden ibarettir.
Tarihilerin birogu Safevlerin zafer ve basarisini sadece Seyh Safinin
yandaslarinca tutulmasi ve yetki sahibi bir kisi olmasi ile aiklamasi yeterli bir
aiklama degildir. Bu konuda dnemin Ilhanli devlet adamlarinin da destegi inkr
edilmeyecek kadar gl bir etken olarak karsimiza ikar.
Kimilerine gre Seyh Zhid, Bedriyye vasitasiyla sonradan Halvetiyye adi ile
ortaya ikacak tarikatin ananelerine bagli olup
331
, Snni grs benimsemisti.
Bundan dolayi da Seyh Safiyed-dinin de, Snni grse bagli oldugu
dsnlmektedir. Dolayisiyla, Snni egilimli bir tarikatin temelleri zerinde
326
Petrusevskiy, Islam der Iran, Ez Hicret ta Payan-i Karn-i Nhm, (Bundan Sonra: Petrusevskiy,
Islam der Iran), trc. Kerim Kesaverz, Intisarat-i Peyam, Tahran, 1363, s. 384.
327
Savory, Safavid Persia, c. I, s. 395.
328
Olcaytu Hanin Siligi hakkinda ayrintili bilgi iin bkz. Abbas Ikbal Astiyani, Tarih Iran badel-
Islam, Dars-Sakafe, Kahire, 1989, s. 47680.
329
Savory, Iran, s. 10.
330
Yusuf Cemali, s. 16, 18.
* Melat (Malat) ky, Lahican ilesinin Leng-rud blgesinde yer almaktadir. (Ferheng-i Muin, c. VI,
s. 2013)
331
J. S. Trimingham, The Sufi Orders in Islam, Oxford: The Clarendon Press, 1971, s. 99100.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
86
kurulmus olan Safevyye Tarikati da baslangita Snni bir izgi tasimaktaydi.
332
Yukaridaki bakista Islamin medrese versiyonu grs egemen oldugundan Trk
Halk Islamiinin tezahrlerinden biri olan Safevye akimi konusunda dogru
saptamalarda bulunmaktan acizdir. Mogollarin egemen oldugu blgelerde temel drt
Snni mezhep arasindaki fark ile genel anlamda Islam dnyasi egemenligini
paylasamayan siddetli Snni-Sii ihtilaflari, Mogollarin zaferleri sebebi ile kendi
siyasal nemini kaybetmisti. Resmi (medrese) din anlayisi bireyciliginden dolayi
kitleler arasinda pek etki ve nfuza sahip degildi. Bu zaman kesitinde (Ilhanli
dnemi) kkeni daha eskilere dayanan, fakat resmi din anlayisinca hep sikistirilan ve
kabul grmeyen halk Islam anlayisi kitleler iinde yayilma, gelisme ve belirme
olanagini yakalamisti. Bu bakimdan Seyh Safi de halk Islam anlayisinin temsilcisi
olarak resmi Islam anlayisindan olduka farkli bir izgide yer almaktaydi.
Safev tarikatina mensup olan sufilerin rgtsel bir yapilanmalari vardi. Her
Sufi hakikati tanimada belirli bir derece ve lye ulastiktan sonra halife
makamina ykseliyordu. Her halifenin sorumlulugunda birka sufi, bir ky veya
blgedeki sufiler bulunmaktaydi. O, seyhin emirlerini sufilere ulastiriyor ve kendisi
de sz konusu gretinin yayilmasinda katkida bulunarak zikr-i celi (yksek sesle
yapilan zikir) ve semahlarin yapilmasina nayak oluyordu.
333
Seyh Zahid Gilani de
kendisine halifeler semekteydi. O, Selahed-din Halil adli mridine Yemen ve
Samin halifeligini vermisti.
334
Tarikata giren kisi ilk nce gnahlarindan tvbe etmeli ve bir daha gnaha
yaklasmamaliydi. Safev tarikatinin mritleri, bazi dervislerin tersine dilencilik
yapmaktan ekinir ve kendi meslekleri ile geimlerini saglarlardi.
335
Mride daha
sonra zikr-i celi (yksek sesle zikir) olan La ilahe illallah gretilirdi. Bu sirada
mridin basi tiras edilerek ayak ve ellerinin tirnaklari kesilir ve temizlenirdi. Sonra
332
Resat ngren, Snni Bir Tarikattan Sii Bir Devlete: Safevyye Tarikati ve Iran Safev Devleti,
(Bundan sonra: ngren, Snni Bir Tarikattan Sii Bir Devlete), Bilgi ve Hikmet, sy. 11, 1999, s. 82.
333
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 107.
334
Safvets-safa, Tabatabayi Mecd, s. 140.
335
a.g.e, s. 882.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
87
mrit halvette ileyle otururdu. 40 gn sren ilede her gn oru tutulmali, ruhi ve i
degisimleri mrsit veya halifeye bildirilerek anlamlari grenilirdi. Kemala ermek iin
bazen bir kisinin birka kez ilehaneye girmesi gerekirdi. Sonra mritler seyh veya
halifenin rizasi ile oradan ikarak son derslerini alir ve seyhinden izin alarak istedigi
veya seyhinin belirledigi blgeye propaganda ve hidayet amaci ile gidiyorlardi. Zikr-
i celi ve semah Safev tarikatinin temel ritelleri idi. Zikr-i celiden sonra cezbeye
gelen mritler kavvallarin hos sesleri ve okuduklari nefeslerin esliginde vecde
gelerek semah yaparlardi. Seyh Safinin kendisi de bazen semaha katilarak
mritlerini sevklendirirdi.
336
Diger bazi tarikatlarin tersine Safev tarikatinda Islam dininin hkmleri ve
farizelerinin yere getirilmesi ile zahire uyum saglanilirdi. Bu nedenle de ulema
kesiminin Seyh Safi ve mritlerinin tekfir etme bahaneleri engellenmis oluyordu.
Nitekim ulemadan olan Mevlana Nesired-din Eedebili, Seyh Safiyi rahatsiz etmek
amaciyla onda seriat karsiti eylemleri yakalamalari iin 6 ay sre ile onun
hanegahina bir casus gnderdi. Ancak casusun raporunda seriata karsi her hangi bir
eyleme rastlanmadigi belirtilmistir.
337
Seyh Safi, ilk zamanlar zengin degildi. Onun bir ift bogalik (67 Hektar)
ektigi bir arazisi vardi.
338
Ancak o zamanla mritlerinin artmasi ile zengin bir
konuma geldi. Onun mrit yelpazesi, kyl ve iftilerin disinda kimi devlet
adamlarini da kapsamaktaydi.
339
O, mritlerinden edindigi hediyeler ile mrnn
sonunda 20 kye ki hanegah iin vakfetti sahip olmustu.
340
O, tarikat mrsitligi ile
siyasi liderleri aratmayacak kadar siyasal gc ile olaganst bir basari saglamisti.
Seyh Safinin derghi halk kitlesinin odaklandigi bir inan merkezi idi. Safi,
336
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 120.
337
Safvets-safa, Tabatabayi Mecd, s. 883.
338
a.g.e, s. 126.
339
Petrusevskiy, Islam der Iran, s. 384.
340
a.g.e, s. 384.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
88
siyasete katilmasa da zamanin gl hkmdarlari ile dosta iliskiler gelistirmisti.
341
Onlar tarafindan saygi ve sevgi ile karsilanmaktaydi. Bunun baslica nedenini seyhin
halk arasindaki nfuzu ve mritlerinin sayisinin kabarik olmasi ile aiklamak dogru
bir yaklasim olsa gerek. nl devlet adami Hace Resid Fazlullah Hemedaninin (.
h. 718 / 1318) ona karsi olan ilgisi o denli gl idi ki hangah, sofrasinin
harcamalarini yilik olarak Erdebile gnderir ve devlet memurlarini ona saygili
davranmalari konusunda uyarirdi.
342
Fazlullah, Erdebil hkimi olan kendi oglu
Ahmede de Seyh Safinin hizmetinde kusur etmemesi konusunda zel emir
vermisti.
343
Fazlullahin istegi zerine hediyeleri
344
alan Safi bir semah meclisi
dzenleyerek hediyeleri mritleri arasinda paylastirdi.
345
Ona ilgi duyan ve mridi
olan diger devlet adamlari arasinda Resided-dinin ogullari, vezir Giyased-din
Muhammed Residi, Emir Ahmed Residi, Sulduz boyunun baskani Emir Ulus Emir
oban ve Ilhan Ebu Said Bahadir Hanin (h. 716735 / 13161335) adlarini
verebiliriz.
346
Seyh Safi ve tarikatinin Mogollar nezdindeki nemi o denli gl
347
idi ki
Irakta kiyim yapmalarina ragmen onlar Sirvandan iktilar ve Talis ile Erdebile
ayak basmadilar.
348
Mogollarin Seyh Safiye olan saygisi yznden pek ok insan
baski ve kiyimdan kurtulmustur.
349
Sultan Muhammed Hudabende Ulcaytu,
Sultaniye sehrinin yapimini bitirdikten
350
sonra ailis iin zamanin ileri gelenlerinin
341
Yusuf Cemali, s. 56; Savory, Iran, s. 10.
342
Browne, A Literary History of Persia, c. IV, s. 33; Saleh Muhammedoglu Aliyev, Erdebil, IAD,
c. XI, 1995, Istanbul, s. 276277.
343
Hace Resided-din Fazlullah Tabib, Eberguhi, Mukatibat-i Reidi, (Bundan sonra: Mukatibat-i
Reidi) Mevlana Muhammed Eberguhi, Be Say ve Ihtimam ve tsh. Muhammed Safi, Be Izafe-yi
Hevasi ve Feharis, Lahur (Pencab), h. k. 1364/m. 1945, s. 309-311.
344
Browne, History of Persia, IV, s. 33; O. A. Efendiev, Timur i Sefevidskiy Seykh Khadje Ali,
Azerbaycan Elmler Akademiyasinin Xeberleri (Tarix, Felsefe ve Huquq Seriyasi), sy. 14, 1997, s. 98;
John Andrew Boyle, The Evolution of Iran as a National State, ev. Berin U. Yurdadag, Belleten,
XXXIX, sy. 156 (1975), s. 653; Ekinci, Erdebil Tekkesinin Kuruluu, s. 43.
345
Mukatibat-i Reidi, 265-73; Tarih-i Cihan-ara, 1343, s. 260; Muhammed Ali Terbiyet,
Danimendan-i Azerbaycan, Matbaa-yi Meclis, Tahran, 1335, s. 231-235.
346
Petrusevskiy, Islam der Iran, 384.
347
Huld-i Berin, s. 32; Lubbut-tevarih, s. 384.
348
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 123.
349
Hamdullah Mustavfi, Tarih-i Gzide, (Bundan sonra: Tarih-i Gzide), Be Zamime-yi Feharis ve
Hevasi, bi Ihtimam-i: Abdul-hseyin Nevai, Intisarat-i Emir Kebir, Tahran, 1381, s. 675; Tarih-i
Cihan-ara, s. 259.
350
Seyyid Hemidedin Muhammed b. Burhaned-din Havend-sah b. Kemaled-din Mirhand,
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
89
arasinda Seyh Safiyi de davet etmisti. Fakat trene katilmak istemeyen Seyh Safiyi
ikna etmek iin Ulcaytu, birka kez memurlarini Erdebile gndermistir. Sonunda ise
Seyh Safi yasliligini bahane ederek kendi yerine temsilcisi olarak oglu Sadred-dini
ve nl hizmetkri Seyh Izzed-dini
351
Sultaniyeye gndermistir.
352
Seyh Safi
zamaninda Talis vilayetinin emirleri de ona gelirlerdi. Rum (Osmanli) lkesi
bykleri de onun hizmetine aba harcamaktaydilar.
353
Onun huzuruna gelen sultan
ve emirler hacenin yaninda kullar gibi otururlardi.
354
Onun taraftarlari arasinda Talis,
Azerbaycan, Mugan, Anadolu ve Sam blgelerinden olan mridler ogunlugu
olusturmaktaydilar.
355
Seyh Safi dneminde de oldugu gibi daha sonralari da Safev
hanedani siyasal ve mezhebi amalarini gelistirmek iin Gilan ve Mazenderan
seyitleri ile evlilik iliskilerinde bulundular. Hatta slalenin ynetilmesi belli ve geici
bir sre Gilandan gereklestirilmistir. Bu dogrultuda gen Safev devleti,
Mazenderan ve Gilandan olan bir takim seyitler grubunu destekledi ve diger bir
kismini ise bastirdi. Seyyid Ali Kiya, Gilanda Safev gmenlerini destekleyerek
onlari korumasi altina almisti. I. Sah Ismail de Gilan Kiya slalesinin yaninda
saklanmis belli bir sre onlarin himayesine girmistir.
Safinin derghi ayni zamanda yoksul ve mazlum insanlarin siginagi idi.
Kabaca seyhin nfuz ile sayginligi onun kutsal ve dini bir kisilige sahip olmasinin
yani sira, siyasi g ve zenginligi ile yandaslari tarafindan gnderilen hediye ve
bahsislerin de etkisi ile daha da pekismekteydi. Mevlana Semsed-din Pernikinin
oglu Mevlana Abdul-melikin aktardigina gre ay iinde Meraga ve Tebriz
yolundan gelerek seyhin yaninda tvbe eden mritlerin sayisi 13.000e kadar
ulasmaktaydi.
356
Seyh Safinin yakinlarindan biri olan Hace Muhiyed-din ki
Ravzets-sefa fi Siretil-enbiya vel-muluk vel-hulefa, c. V, (Bundan sonra: Ravzets-sefa),
Messise-yi Hayyam & Intisarat-i Piruz, Tahran, Isfend 1339, s. 427.
351
Fazlullah b. Ruzbihan Hunci Isfahani, lem-ara-yi Emini, (Bundan sonra: lem-ara-yi Emini,
Minevi), Kitab-hane-yi Merkezi-yi Danis-gh-i Tahran, c. I, No: 264, c. II, No: 265, Intisar-i: Muctaba
Minevi, Tahran niversitesi Merkezi Ktphanesi, s. 264.
352
lem-ara-yi Emini, Woods, s. 54.
353
lem-ara-yi Emini, Minevi, s. 264.
354
Safvets-safa, Tabatabayi Mecd, s. 912.
355
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 123.
356
Safvets-safa, Ahmedi, s. 333; Silsiletn-neseb-i Safevye, s. 38; Handemir, Sah Ismail ve Sah
Tahmasb, 43; Hulasett-tevarih, c. I, s. 19.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
90
halvette oturup zikr edenlere ekmek dagitmakla grevli idi.- gnde her bir kisiye bir
ekmek verilmek suretiyle toplam gnlk dagitilan ekmek sayisi 5.000 kadardi.
357
Kimi kaynaklar Seyh Sadred-dine dayandirarak bir gn halvette bulunanlara verilen
ekmek saysinin 3000 kadar oldugunu yazarlar. Bu nedenle de ona Acem Halili
denmekteydi.
358
Emir oban, Sulduzda Seyh Safiye ...bizim askerimiz mi oktur,
yoksa sizin mridleriniz mi? sorusuna karsilik seyh Yalniz Iranda sizin her
askerinize karsilik bizim 100 mridimiz vardir.
359
ve sizin askeriniz dahi
cmlesiyle mridimizdir... yanitini vermistir.
360
Seyh Safinin kendi soyundan olan Trkmanlar veya Trkler arasindaki nfuz
ve saygisinin st dzeyde oldugunun alti nemle izilmelidir. Bu dogrultuda ona
tarihi kayitlarda Trk genci ve Trk piri gibi tanimlamalarla hitap edilmesi ilgi
ekicidir. Onun fakihlerin taassubu, bidatilarin tartismalarinin stnde ve Islamda
reformcu-yeniliki bir akim gelistirme pesinde olmasina iliskin grs temelsiz ve
dayanaksiz degildir. Kendisi hayatta iken bunlari gereklestiremediyse de bu anlayis
daha sonra basariya ulasacakti. Erdebil seyhinin devamcilarina iliskin belirsiz bilgiler
ve az sayida belgenin bulunmasina ragmen zellikle Osmanli sultanlari tarafindan
saygi ile karsilandiklari bilinmektedir.
Seyh Safinin halife ve mritlerinin yayilma alaninin Seyhun-Ceyhundan
Basra krfezi, Kafkaslardan Misira degin olan genis bir cografyayi kapsamaktaydi.
Hatta Seylanda olan halifelerinden birinin orada yksek bir mevkiye geldigi
sylenilmektedir. Togan eserinin bir yerinde Azerbaycandan Erdebil seyhi
Safiyed-din Erdebil kendi mritleri ile birlikte Dest-i Kipak ve Kirima gidip
irsatta bulundu aiklamasini yapmistir.
361
Bu grsn ne derecede dogru oldugunu
357
Safvets-safa, Ahmedi, s. 332; Habibs-siyer, s. 418; Hulasett-tevarih, c. I, s. 18.
358
Silsiletn-neseb-i Safevye, s. 38.
359
a.g.e, s. 19.
360
Mneccimbasi, Sahifl-ahbr, c. III, s. 180; Vehbi, Mehr-i Islm, c. II/15, s. 453; Seref Han,
Serefname: Osmanli-Iran Tarihi, (Bundan sonra: Seref Han, Serefname), ev. Mehmed Emin
Bozarslan, Ant Yay., Istanbul, 1971, s. 135.
361
Zeki Velidi Togan, Umum Trk Tarihinr Giris, En Eski Devirlerden 16. Asra Kadar, c. I, (Bundan
sonra: Togan, Umum), Edebiyat Fakltesi Basimevi, Istanbul, 1970, s. 268.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
91
bilemiyoruz.
Seyh Safi, ihtiyarlik aginda Mekkeye hac ziyaretine gitmis hacdan dndkten
sonra rahatsizlanmis, Pazartesi gn 12 Muharrem 735 / 12 Eyll 1334te sabah
vakti 85 yasinda iken Erdebilde dnyasini degistirmistir.
362
Onun mezari Seyh Safi
trbesinde bulunmaktadir. Esi Fatime de onun lmnden 18 gn sonra vefat
etmistir.
363
Diger bir bilgiye gre ise o Seyh Safinin lmnden 15 gn sonra
hastalanmis ve hastaligin 12. gnnde ise vefat etmistir.
364
Walter Hinze gre ise
Fatime esinden 10 yil nce lmstr.
365
Oysaki bu grs destekleyecek her hangi
bir veri veya kanit bulunmamaktadir.
Seyh Safinin Bibi Ftima ile evliliginden Sadred-din Musa (. h. 794 / 1392),
Ebu Said ve Muhyed-din (. h. 724 / 1324) adli ocuklari dogmustur. Seyhin
ikinci evliligi Ahi Sleyman Kelhuraninin kizi ile olmus
366
bu evlilikten ise Alud-
din ve Serefed-din adli iki erkek ve ismini bilmedigimiz bir kiz ocugu dogmustur.
367
Seyh Safinin siir de soyledigi bilinmektedir.
368
Onun Trk, bilinmeyen bir Irani dil
(Belki Gilekenin bir diyalekti) ve Fars dillerinde siirleri vardir.
369
362
Safvets-safa, Tabatabayi Mecd, s. 983; Silsiletn-neseb-i Safevye, s. 20; Habibs-siyer, s. 419;
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 46; Hulasett-tevarih, c. I, s. 20; Futuhat-i Sahi, v. 123;
Cihan-ga-yi Hakan, s. 23; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 14; Browne, History of Persia, IV, s.
19; Muhammed Hseyin el-Alam el-Hir, Safiyed-in el-Erdebil, Diretl-Maarifi-Siyyetil-
Amme, c. XI, Mensarati Messesetil-al lil-metbt, Beyrut, 1413/1993, s. 284.
363
Safvets-safa, Tabatabayi Mecd, s. 985; Silsiletn-neseb-i Safevye, s. 21; Hulasett-tevarih, c. I,
s. 21; Futuhat-i Sahi, v. 123.
364
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 46.
365
Walter Hinz, Tekil-i Devlet-i Milli der Iran, Hkmet-i Ak-koyunlu ve Zuhur-i Devlet-i Safev, trc.
Keykavus Cihan-dari, (Tekil-i Devlet-i Milli der Iran), Intisarat-i Harezm, Tahran, Dey 1361, s. 11,
s. 13.
366
Yilamaz ztuna, Byk Trkiye Tarihi, c. II, (Bundan sonra: ztuna, Trkiye Tarihi), Istanbul:
tken Yay., 1977, s. 193.
367
Sarwar, History of Shah Ismail, s. 21.
368
Seyh Safiyed-din Erdebili, Kara Mecmua (Seyh Safiyed-din Erdebilinin Siirler, Szler, gtler
ve Mankibeleri), Tedvin Knende: Doktor Hseyin Muhammed-zade Sadik, Musahhih, Tahran, 1380;
Ibrahim Refref, Gft-g-yi Mhendis Ibrahim Refref ba Doktor Hseyin Muhammed-zade Sadik,
Derbare-yi Kara Mecmua (Ear, Kelimat, Nasayih ve Manakib-i Seyh Safiyed-din Erdebili),
Zamime-yi Rayigan-i Kitab-i Kara Mecmua - Kelimat, Nasayih ve Esar-i Trki-yi Seyh Safi),
Tahran, Azer 1380.
369
Silsiletn-neseb-i Safevye, s. 29, 33-35; Safvets-safa, Tabatabayi Mecd, s. 229.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
92
2.3. SADRED-DN (h. 704794 / 13051392)
2.3.1. Tarikat Bayna Gemesi
Sadred-din, Seyh Zahid Gilaninin kizi olan Bibi Fatma ile Seyh Safinin
evlenmesinden 1 Sevval 704 / 27 Nisan 1305te dogmustur.
370
Diger bir ifade ile
Seyh Sadred-din, Seyh Zahidin lmnden drt yil sonra 704 Fitir bayraminda / 27
Nisan 1305te dogmus
371
ve 31 yasinda iken babasinin yerine gemisti. Seyh Safi
lmnden nce ikinci oglu olan Sadred-dini kendi yerine seyhlige semistir. O,
byle bir seim ile Seyh Zahidin tersine davranarak tarikat liderligini kendi ailesinin
tekeline geirmekle tarikatin tarihinde nemli bir degisikligin de temelini atmis oldu.
Sadred-dinin tarikat seyhligine geisi ok kolay gereklesmistir. O dnemde
ona bu grevi stlenmekte rakip olabilecek hibir kardesi bulunmuyordu.
Kendisinden kk kardesi babalarinin lmnden sonra muammali bir sekilde
lmslerdi.
372
Byk kardesi Muhyed-din ise h. 724 / 1324 yilinda vefat etmisti.
373
Bu nedenle de o sessiz ve sakin bir ortamda tarikat postuna oturmustu. Ancak daha
sonraki yillarda Seyh Sadred-din birtakim sorunlarla ugrasmak zorunda kalmistir.
Nitekim Seyh Sadred-dinin sosyal ve siyasi faaliyetlerine karsi olan bazi halifeler
merkezden ayrilip mstakil olabilmek iin harekete gemislerdi. Bu ve buna benzer
olaylardan dolayi Seyh Sadred-dinin bu yillari olduka gergin ve atismali gemis
ve birtakim tatsiz olaylar meydana gelmistir.
374
Btn bunlara ragmen o sorunlarin
stesinden gelerek az bir sre de yandaslarinin sayisini artirabilmistir.
375
O,
babasinin mezarinin yaninda 10 yil sre iinde byk bir trbe yaptirdi.
376
370
Babinger, Safiy-ed-Din, IAM, c. X, (Bundan sonra: Babinger, Safiy-ed-Din), Istanbul 1996, s.
65; J. Calmard, Sadr-al-Din Ms, EI, c. VIII, (Bundan sonra: Calmard, Sadr-al-Din), 1995,
Leiden, s. 755; R. M. Savory, Sadr-al-Din Ardabl, EI, c. VIII, (Bundan sonra: Savory, Sadr-al-
Din Ardabl), 1995, Leiden, s. 752.
371
Silsiletn-neseb-i Safevye, s. 39.
372
Savory, Iran, s. 9.
373
Calmard, Sadr-al-Din, s. 755.
374
Abbasl i Mirza, Safevlerin Kkenine Dair, s. 294.
375
Savory, Iran, s. 9.
376
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 124.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
93
2.3.2. Degiyik Devlet Adamlar ile Olan liykileri
Sadred-din de babasi gibi halk ve devlet adamlari tarafindan saygi ile
karsilanirdi. Melik Esref (h. 745757 / 13441356) disinda tm Azerbaycandaki
devlet adamlari ona ilgi ile yaklasiyorlardi.
377
Ahmed Celayirin de Sadred-din
Musaya saygi ile davrandigi bilinmektedir.
378
Babasi Sultan veys tarafindan
Erdebil hkmeti ile grevlendirilen Sultan Ahmed Celayir, Erdebil vilayetindeki
tm yerel hkim ve vergi memurlarina Seyh Sadred-din ile ilgili h. 773 / 1372te
ikardigi bir emir ile
379
o ve mritlerine karsi saygili davranmalari, divandan ikan
kararname geregi trbeye ait mlklerden bazisi eskiden oldugu gibi hccet olarak
kabul edilmesi, memurlarin oraya ugramamasi ve onlari rahatsiz etmemeleri, ayrica
onlarin tahilina dokunmamalari ve hayvanlarini ulak olarak kullanmamalari
konusunda onlari uyarmistir.
380
Buradan da anlasilan Seyh Safi mlk ve vakiflarinin
bazisinin sz konusu emirden nce de vergiden muaf imisler. Seyhin byle
ayricaliklara tabi tutulmasi birok kyl ve siradan halkin da onlara katilarak
kendilerini gvenceye aldiklari mantikli gzkmektedir. Bu ise yavas yavas tarikatin
toplumsal bir olgudan siyasi bir harekete dnsmesinin de adeta habercisi idi.
Sadred-din bir sre obanilerin hkimi Melik Esref ile anlasmazliklar ve
srtsmeler yasadiktan sonra Gilana kamak zorunda kalmistir.
381
Sadred-dinin
mritlerinin sayisinin artmasi Melik Esref obaniyi rahatsiz ve tedirgin etmekteydi.
Kardesi Hasan Kuikten sonra Azerbaycan, Mugan ve Aranda hkmet eden Melik
Esref obani onunla muhalifet etmeye basladi.
382
Bunun zerine o, Sadred-dini
Tebrize davet ederek yemegine zehir kattirdi.
383
Bunu anlayan seyh ise yemegi
yemekten kaindi ve Melik Esref obani de onu 3 ay sre ile Residiye imaretinde
384
hapsetti. Ancak grdg bir rya etkisi ile ekinerek seyhi serbest birakti ve o da
Erdebile geri dnd.
385
377
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 15.
378
Yusuf Cemali, s. 61.
379
Kaim-makami, Cihangir, Yek-sed Pencah Sened-i Tarihi ez Celayiriyan ta Pehlevi, (Bundan
sonra: Yek-sed Pencah Sened-i Tarihi) Setad-i Buzurg-i Ertestaran, Tahran, Sehriver 1348, s. 13-15.
380
Ann Lambton, Malik ve Zari, trc. Menuehr Emiri, Tahran, 1339, s. 786.
381
lem-ara-yi Safev, s. 18.
382
Sarwar, History of Shah Ismail, s. 22; Mirza Abbasli, Safevlerin Kkenine Dair, s. 294.
383
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 51; Habibs-siyer, s. 422.
384
Silsiletn-neseb-i Safevye, s. 42.
385
Browne, History of Persia, IV, s. 45.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
94
Seyhin glenmesinden ekinen Melik Esref obani, onu yine yakalatmak
istese
386
de durumu grenen Sadred-dinin Erdebili terk ederek Gilana kati.
387
Safevlerin Gilana olan zel ilgilerinin temelinde komsuluk ve iki blge arasindaki
genis ticari iliskilerinin yani sira Seyh Zahid Gilani ile ayni kkenden Horasanin
Sincardan gelmelerinin de basarili bir rol oynadigi varsayilabilir. Melik Esref
obaninin baski ve zlmleri yznden bir grup
388
can korkusundan dolayi
Azerbaycani terk etmek zorunda kalarak bir kismi Kafkas daglarini geip Kipak
baskenti olan Saray sehrine Cani Beyin yanina gittiler. Kipak Hani Cani Bey (h.
742758 / 13411357) de Seyh Sadred-dinin mritlerinden idi.
389
Cani Bey,
engizin oglu olan Cucinin oglu zbek Hanin oglu idi. Ona siginanlarin biri Kadi
Muhiyed-din Berdei, Melik Esrefin yaptigi zlum ve baskilari anlatinca, Cani Bey
de kalabalik ve gl bir ordu ile h. 758 / 1357de Azerbaycana saldirarak Melik
Esrefi yakalattirip ldrtt.
390
Bylece onun Azerbaycandaki 14 yillik hkimiyeti
de son bulmus oldu.
391
Tebriz halki da Melik Esref getirilirken evlerinin atisindan
onun basina kl atiyorlardi.
392
Seyh Sadred-dine saygisi olan Cani Bey ise onu Azerbaycana davet etti.
Seyh de Gilandan hareket ederek Bostan-abada yakin Ucanda Kipak hkimi Cani
Bey ile grst. Cani Bey tarafindan iyi agirlandiktan sonra seyh tekrar Erdebile
geri dnd.
393
Cani Bey Safevlere ait tm nceki haklari tanimis
394
ve tm Sfev
386
Hinz, Uzun Hasan ve Seyh Cneyd, s. 14; Savory, Iran, s. 1112; Sarwar, History of Shah Ismail, s.
22; Vilayeti, Sah Ismayil Sefevi, s. 33.
387
Abdullah b. Lutfullah Hafiz Ebru, Zeyl-i Camit-tevarih-i Reidi, (Zeyl-i Camit-tevarih-i
Reidi), Be Ihtimam-i: Hanbaba Beyani, Intisarat-i Encmen-i Asar-i Milli, Tahran, 1350, s. 232;
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 53; Hulasett-tevarih, c. I, s. 25; Mirza Abbasli,
Safevlerin Kkenine Dair, s. 294.
388
Savory, Iran, s. 11; Tarih-i Cihan-ara, s. 218.
389
Tarih-i Cihan-ara, s. 260-261; Sirvan, Riyzs-siyha, s. 36; Mneccimbasi, Sahif l-ahbr, c.
III, s. 180; Roger M. Savory, Studies on the History of Saf avid Iran, (Bundan sonra: Savory, Studies on
the History of Saf avid Iran), Variourum Reprints, London, 1987, s. 189-197.
390
Tarih-i Cihan-ara, s. 218; Browne, History of Persia, IV, s. 45; Sarwar, History of Shah Ismail, s.
22; Savory, Iran, s. 12.
391
Tarih-i Ravzets-safa, c. V, s. 562.
392
Kemaled-din Abdul-rezzak Semerkandi, Matla-i Sadeyn ve Mecma-i Bahreyn, (Bundan sonra:
Matla-i Sadeyn), Bi Ihtimam: Abdul-hseyin Nevai, Kitabhane-yi Tehuri, Tahran, 1974.
393
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 126.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
95
mlklerini siyurgal olarak Seyh Sadrddine tahsis etmisti. Bir adirda tutulan Melik
Esref, adirin yanindan geen Ibn-i Bezzaza Seyh Sadred-dine sefaatte
bulunmasini istese de seyhin evresindekiler seyhi, onu bagislamaktan
ekindirmislerdi.
395
Seyh de onunla ilgili Cani Beye bir sey sylemedi ve Melik
Esref, Cuma gn Recep ayinda ldrlmstr.
396
Seyh Sadred-dinden bahseden bazi eserlerde Safevyye seyhi ile dneminin
hkmdarlarindan Emir Timurun (h. 772808 / 13701405) grsms
olabileceklerine iliskin yari efsanevi rivayetler de yer almaktadir
397
. Bu rivayetleri
tarihi bir hata olarak kabul etmek gerekir. Zira sz konusu olay Timurun Ankara
Savasindan dns sirasinda meydana gelmistir ki bu dnemde Safevyye
Tarikatinin basinda Seyh Sadred-din degil, onun halefi olan Hace Ali durmaktaydi.
Nitekim ortaag tarihilerinden Iskender b. Trkman de halk agzinda Seyh Sadred-
din ile Timur arasinda grsme gereklestigine iliskin rivayetler oldugunu belirtip,
bu yndeki rivayetleri hatali kabul etmektedir. Bu tarihi sz konusu grsmenin
Hce Ali ile Timur arasinda gerlesmis oldugunu ifade eder.
398
Zira bu tarihi
verilerden de anlasilacagi zere Timur ile Seyh Sadred-dinin grsms
olabilecegine dair rivayetler Ortaagdan beri bilinmekte olup, bir tarihi yanilgiyi ifade
etmektedir.
2.3.3. $eyhin Halife Faaliyetleri
Sadred-din zamaninda Ilhanlarin zayiflamasindan dogan bosluktan
yararlanarak Iran ve komsu cografyalarda Ermenistan, Azerbaycan ve Arasin
kuzeyinde, obaniler (Kurucusu: Seyh Hasan Kuik), Krdistan, Azerbaycan, Irak-i
Acem, Irak-i Arap, Tebriz ve Bagdatta Celayirliler (Kurucusu: Seyh Hasan Bzrg),
394
Browne, History of Persia, IV, s. 45.
395
Safvets-safa, Ahmedi, s. 328.
396
Tarih-i Cihan-ara, s. 218; Browne, History of Persia, IV, s. 45; Sarwar, History of Shah Ismail, s.
22; Savory, Iran, s. 12.
397
Riyzs-siyha, s. 36-37; Namik Keml, Osmanli Trhi, c. II, Hrriyet Yay., Istanbul, 1972, s.
264; Mahmud Makdis, Nzhetl-anzr f Acibil-ahbr, c. II, (Bundan sonra: Nzhetl-anzr), thk.
Al Zuvad, Muhammed Mahfz, Drl-Garbil-Islm, Beyrut, 1988, s. 35.
398
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 15-16.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
96
Farsta Incuiler
399
, Sebzivarda Serbedariler, Heratta Kertler (veya Kortler), Ester-
abadda Tuga Timuriler, Isfahan, Yezd, Fars, Kirman ve Sirazda Muzafferiler,
Loristanda Etabekler, Mazenderanda Marasailer, Rstem-dar (Har, Simnan ve
Firuzkuh)da Bisitunun oglu Kiyumers ve Gilanin dogusu ile Lahican (Biyepis)da
Kiyailer gibi birok yerel ve bagimsiz hkimiyetler ortaya ikmisti. Onlar genellike
birbiriyle ile atisiyor, komsu topraklarina saldiriyorlardi. Bu siralarda Dogu
Anadoluda da iki Trkman boyu olan Kara-koyunlu ve Ak-koyunlular sirasi ile
birincisi Erzincan ile Sivas, ikincisi de Diyarbakirda hkim idiler. Onlar da birbirleri
ve komsulari ile sreki atisma iinde idiler. Kara Yusuf Kara-koyunlu, h. 792 /
1390da, Sultan Ahmed Celayiri yenerek Tebrizi ele geirdi ve Seyh Sadred-dinin
g merkezi ve kararghi konumunda olan Erdebili Kara-koyunlu Trkmanlarindan
olan akirlu emirlerine siyurgal
400
olarak verildi.
401
Seyh Sadred-din de mrit sayisini artirmak amaci ile Anadolu, Sam ve
Diyarbakira halifeler gndermisti. Bylece onun zamaninda Safev mritlerinin
sayisi daha da artmis oldu.
402
Ona gnderilen hediye ve adaklar olduka fazla idi.
403
Sadred-din de elde ettigi bu zenginligi kullanarak Talis basilari ve Rum (Osmanli)
halkini kendine dogru ekiyordu.
404
Onun nl mritlerinden biri Heratta
propagandisti
405
olan Sah Kasim adi ile nl olan Sair Emir Kasim Envar Tebrizi
olmustur.
406
O, oradan Sahruh tarafindan ldrlmekten ekinerek Semerkanda
gitmek zorunda kalmisti.
407
Mir Kasim Envar h. 873 / 1469te ise Horasanin
Caminda vefat etmistir.
408
Seyh Sadred-dinin bir diger nl mridi ise Seyh
399
Petrusevskiy, Islam der Iran, s. 384.
400
Heribert Busse, Pejuhei der Tekilat-i Divan-i Islami, Ber Mebna-yi Esnad-i Devran-i Ak-koyunlu
ve Kara-koyunlu ve Safev, (Bundan sonra: Busse, Tekilat-i Divan-i Islami), trc. Gulam-riza
Verheram, Messise-yi Mutaliat ve Tahkikat-i Ferhengi, Tahran 1367; s. 161.
401
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 127.
402
Safvets-safa, Tabatabayi Mecd, s. 140.
403
lem-ara-yi Emini, s. 264-265.
404
a.g.e, s. 264-265.
405
Savory, Studies, s. 197; Allouche, Osmanli-Safev Ilikileri, s. 44.
406
Alisir Nevai, Mecalisn-nefayis, (Bundan sonra: Mecalisn-nefayis), trc. Muhammed b. Mbarek
Kazvini, Be Say ve Ihtimam: Ali Asgar Hikmet, ap-hane-yi Bank-i Milli-yi Iran, Tahran,
1323/1944, s. 183; Tarih-i Cihan-ara, s. 260-261; Riyzs-siyha, s. 36; Mneccimbasi, Sahif l-
ahbr, c. III, s. 180; Savory, Studies on the History of Saf avid Iran, s. 189-197.
407
Matla-i Sadeyn, c. II, s. 316; Mecalisn-nefayis, s. 184.
408
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 162.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
97
Safinin yasami ve gretisi konusunda Safvets-sefa kitabini yazan Ibn Bezzaz
Eedebili idi.
409
2.3.4. Mekke Ziyareti
Seyh Sadred-din de babasi Seyh Safiyed-din gibi mrnn sonlarina dogru
Mekkeye hac ziyaretine gitmis, Mekke dnsnden kisa bir sre sonra ise Safev
tarikatini 59 yil ynettikten sonra 90 yasindayken h. 794 / 1392de lmstr.
410
O,
Erdebilde Hazine-yi Safevyye denilen trbeye defnedilmistir.
411
O da babasi gibi
siirler sylyordu.
412
Sadred-dinin evladi olmustur: Hace Ali, Sihabed-din ve
Cemaled-din.
413
Cemaled-dinin kizi Hanzade Pasa, amcasinin oglu Seyh Ibrahim
ile evlenmis ve bu evlilikten tarikatin besinci seyhi olan Cneyd dogmustur.
414
Sadred-din, lmeden nce kendi yerine oglu Hace Aliyi semistir.
2.4. HACE AL (h. 772830 / 13711427)
2.4.1. Dezfula Gitmesi
Hace Ali h. 772 / 1371 dolaylarinda Erdebilde dogmustur.
415
Sadred-dinin
lmeden nce yerine Safev tarikatinin basina Hace Aliyi getirmistir.
416
Safevlerdeki Sii sylemlerin ilk izleri Hace Ali zamanina rastlar.
417
Rivayete gre o
ryasinda IX. Sii imami, Muhammed Taki tarafindan Dezful halkini dogru yola
hidayet etmesi iin grevlendirilmistir. Bunun zerine Hace Ali ise Dezfula giderek
mucize ile Dezful nehrinin akisini 11 gece gndz durdurur ve bylece bu kerameti
gren oradaki yerli halk da Sii mezhebine girmis olurlar. Hace Ali de nehrin su
409
Silsiletn-neseb-i Safevye, s. 39-40.
410
a.g.e, s. 39.
411
Abdlbaki Glpinarli, Tarih Boyunca Islm Mezhepleri ve Siilik, (Bundan sonra: Glpinarli, Islm
Mezhepleri), Der Yay., Istanbul, 1979, s. 173; Calmard, Sadr-al-Din, s. 756.
412
Silsiletn-neseb-i Safevye, s. 39-40.
413
Savory, Sadr-al-Din Ardabl, s. 753; ztuna, Trkiye Tarihi, c. II, s. 193-194.
414
ztuna, Trkiye Tarihi, c. II, s. 194.
415
Nihat Azamat, Erdebl Aleddin, IAD, c. XI, (Bundan sonra: Azamat, Erdebl Aleddin),
Istanbul, 1995, s. 279.
416
Savory, Iran, s. 13.
417
Molla Celal, Tarih-i Abbasi, s. 19.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
98
akisini tekrar eski haline getirir.
418
2.4.2. Emir Timur ile Gry
Kimi kaynaklarda Hace Ali ile Emir Timurun grstgne dair bazi kayitlar
bulunsa da Hace Ali ile Emir Timurun iliski ve bulusmalarina iliskin bilim leminde
ortak bir grs bulunmamaktadir.
419
Bu tartisma, Emir Timurun zel saray
tarihileri olan Serefed-din Yezdi ve Nizamed-din Saminin kitaplarina sz konusu
bulusmayi onaylayan her hangi bir kayit dsmemelerinden kaynaklanmaktadir. Bu
bulusmaya iliskin en eski ve dolgun kaynak, Tarih-i lem-ara-yi Safev adiyla
bilinen anonim bir eserdir. Bu eserde Timur ve Hace Alinin grsmesi hakkinda
zel bir blm vardir.
420
Genelikle bu kaynaga dayanarak, Emir Timurla Hace
Alinin grsms olabilecegi varsayilmaktadir. Nitekim kimi tarihiler Timur-
ogullarindaki din adamlarina olan ilginin gl oldugunu gz nnde bulundurarak
Timurun Erdebile ugrayip Hace Ali ile grsmemesi imknsiz idi.
421
Timurun Hace Ali ile yapmis oldugu efsanevi grs onun ne denli siyasi gce
sahip oldugunun bir gstergesidir. Timur yaklasik h. 806 / 14034 yili ilkbaharinda
Osmanli padisahi Yildirim Bayezidi (h. 792805 / 13891402) savasta yendikten (h.
805 / 14023) sonra Anadoludan dndgnde Hace Ali ile yaptigi grsmede onu
zehirlemek istemesine ragmen bir mucize sonucu tuzak ortaya ikip Hace Alinin
zehri imeyisi
422
ve kerametlerinden etkilenerek
423
onun istegi zerine
424
418
Molla Celal, Tarih-i Abbasi, s. 46; Browne, Tarih, Yasemi, s. 36.
419
Oqtay Efendiev, Timur i Sefevidskiy Seykh Khadje Ali, (Bundan sonra: Efendiev, Timur i
Sefevidskiy Seykh Khadje Ali), Azerbaycan Elmler Akademiyasinin Xeberleri (Tarix, Felsefe ve
Huquq Seriyasi), sy. 1-4, 1997, s. 98102.
Yusuf Cemali, s. 5960.
420
lem-ara-yi Safev, s. 23-25.
421
Efendiev, Timur i Sefevidskiy Seykh Khadje Ali, s. 100101.
422
Cefer Ibrahimov, Sefevilerin Erdebil Hakimiyyeti Tarixine Dair, (Bundan sonra: Ibrahimov,
Sefevilerin Erdebil Hkimiyeti), Azerbaycan Dvlet Pedagoji Institutu Nesriyyati, Baki, 1960, s. 8.
423
Silsiletn-neseb-i Safevye, s. 47-48.
424
Esirlerin sayisinin otuz binin zerinde oldugu ifade edilmektedir. bkz. M. Fahrettin Kirzioglu,
Osmanlilarin Kafkas Ellerini Fethi (14511590), TTK Basimevi, Ankara, 1998, s. 23; Abbas
Ismail Sabbag, Taihl-alakatil-Osmaniyyel-Iraniyye: el-Harb ves-selam beynel-Osmaniyyine
ves-Safevyyin, Darn-nefais, Beyrut, 1420/1999, s. 40; Remzi Kili, Knun Devri Osmanli-Iran
Mnsebetleri (1520-1566), (Bundan sonra: Kili, Kanun Devri), Istanbul: IQ Kltr Sanat Yay.,
2006, s. 28; Nilgn Dalkesen, 15. ve 16. Yzyillarda Safev Propogandasi ve Etkileri, Yksek
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
99
Anadoludan esir aldigi 30.000 kisilik Trkmani serbest birakmisti.
425
Timur, Rum
ve evredeki hkimlere de emirler gndererek Trkmanlarin seyhe ulasmasinda
engeller ikarmamalari ve onlara saygili davranmalari istemistir. Emir Timur, ayrica
Erdebil evresindeki iyi ky ve tarlalardan alarak Seyh Safi mezarina vakfetti.
426
Sz
konusu blgelerin haracini da Safev slalesine bagladi.
427
Bylece Safev yanlilarina
bir trl dokunulmazlik da saglanmis oldu.
428
Timur ile Hace Alinin grsmesinde o
Timurdan Muaviye yanlisi olarak dsndg Yezidi Krtleri
429
cezalandirmasini da
istedigi bildirilmistir.
430
Sz konusu Trkmanlarin daha sonra Safev
imparatorlugunun kurulmasinda etkin rol oynayan Trkmanlarin ecdadi olduklari
sylenmekteyse
431
de bunun bir efsaneden baska bir sey olmadigina iliskin grsler
de yok degildir. Bir grse gre Timurun Anadoludan getirdigi topluluk Kara-
tatarlar idi. Kara-tatarlar ise Iranda degil sonunda Mavernnehirde
yerlestirilmislerdi. Sonra ise Sultan Halil Bahadirin hkimiyeti zamaninda onlardan
bazisi Harezme dogru kamislardi.
432
Alman arastirmaci Roemere gre ise onlar
Kafkas tesinde yerlestirilmislerdir.
433
Bylece yukarida anlatilan sylenti
Safevlerin imparatorluklarinin kurulmasinda Trkmanlarin etkin rol oynadigini
kanitlamak iin uydurduklari bir efsane olabilir. Bu da Safevlerin Trkman kkeni
Lisans Tezi, (Bundan sonra: Dalkesen, Safev Propagandasi), Hacettepe niversitesi Sosyal
Bilimler Enstits 1999, s. 33.
425
lem-ara-yi Safev, s. 26; Hinz, Uzun Hasan ve Seyh Cneyd, s. 9; Hseyin Mr Cafer, Safevler
Devrinde Iran Kltr ve Medeniyeti, Yayinlanmamis Doktora Tezi, (Bundan sonra: Mr Cafer,
Safevler Devrinde Iran), Istanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blm, 1972, s. 22;
Laurence Lockhart, Persian Cities, (Bundan sonra: Lockhart, Persian Cities), London: Luzac and
Company LTD, 1960, s. 53; Mahmud Ismayil, Azerbaycan Tarixi, (Bundan sonra: Mahmud Ismayil,
Azerbaycan Tarixi), Azernesr, Baki, 1997, s. 153; Selhettin Tansel, Sultan II. Byezitin Siys
Hayti, (Bundan sonra: Tansel, Sultan II. Byezitin Siys Hayti), MEB, Istanbul, 1966, s. 231.
426
Timurun Safevlere bahsetmis oldugu vakifname, 1000/1602-03de Sah Abbas tarafindan Belhe
gnderilmis olan Kizilbas ordusu tarafindan o civarda bulunmus ve Sah Abbasa gnderilmistir.
Mevzubahis vakifname hakkinda ayrintili bilgi iin bkz. Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 16;
Efendiyev, Azerbaycan Sefeviler Dvleti, s. 186187.
427
Cihan-ga-yi Hakan, s. 33; Minorskii, Saziman-i Idari, s. 242.
428
Carl Brockelmann, Islm Uluslari ve Devletleri Tarihi, (Bundan sonra: Brockelmann, Islam
Uluslari), Tercmre: Neset agatay, TTK Basimevi, Ankara, 1992, s. 261; Kili, Knun Devri, s. 28;
Tahsin Yazici, Safevler, IAM, c. X, (Bundan sonra: Yazici, Safevler), Istanbul, 1963, s. 53; Hinz,
Uzun Hasan ve Seyh Cneyd, s. 8; Ekinci, Erdebil Tekkesinin Kurulusu, s. 55; Mr Cafer,
Safevler Devrinde Iran, s. 21.
429
Muhammed Emin Riyahi, Tarih-i Hoy, Ser-gzet-i Se Hezar Sale-yi Mintaka-yi Pr Hadise-yi
Sumal-i Garb-i Iran ve Revabit-i Siyasi ve Tarihi-yi Iran ba Akvam-i Hem-saye, (Tarih-i Hoy),
Intisarat-i Tus, Tahran 1372, s. 114.
430
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 129.
431
Sefer-name-yi Engelbert Kaempfer, s. 23.
432
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 130.
433
Roemer, The Safavid Period, (Bundan sonra: Roemer), London, New York, 1980, s. 205-206.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
100
ve kken baglarina iliskin olan bilinlerinin st dzeyde oldugunun aik bir
belirtisidir.
Eger yukaridaki efsane dogru ise Hace Ali Siyahpusun Anadoludan gelen
Trkman kesimini kurtarmasi daha sonra ona ve Safevlere karsi Anadoluda da
uzantisi olan Trkmanlar arasinda da gl bir ilgi ve egilime neden oldugunu
syleyebiliriz. Nitekim sz konusu topluluktan olan degisik Trkman boylari daha
sonra Safev tarikatinin basinda yer alan Seyh Haydar ve Sah Ismaili desteklemesi
Safevlerin asiri lde glenmesine neden olacaktir. Her seye ragmen sz konusu
Trkmanlarin bir kismi Osmanli topraklarina dnerek orada propagandalarda
bulunsalar
434
da diger bir kismi da Erdebilde kalarak Hace Alinin mritleri oldular.
Hace Ali de onlari Erdebilde bulunan Gence Bekul mezarinin yakininda yerlestirdi.
Onlarin yasadigi mahalle daha sonra ise Rumiyan adi ile nl oldu. Onlar da daha
sonralari Rum (Anadolu) sufileri olarak n kazandilar.
435
Hace Ali, sii imamlarin yasini tuttugu iin genelde siyah giyindigi iin Hace
Ali, Siyah-pus (Siyah giyimli) lakabini almisti.
436
Btn bunlara ragmen, Timurun
ona ve Safev hanedanina olan saygi ve ilgisini belgeleyen kayitlar da yok degildir.
Ann S. Lambtonun da belirttigi gibi I. Sah Abbas dneminde h. 1011 / 1602de
Belhte bulunmus bir vakif-namede de Isfahan, Hemedan, Talis ve Tarumda Timur
tarafindan seri olarak alinan birok mlk Safev hanedanina vakf edildigi kayda
alinmistir. Vakif-namenin tarihi h. 806 / 14034 yilina aittir.
437
Timurun oglu
Sahruh (h. 808851 / 14051447) da Safev hanedani ve Hace Aliye saygida kusur
etmiyordu.
438
O, h. 823 / 142021de Kara Yusuf ile savas iin Azerbaycan hareket
etti. Ancak Kara Yusuf, Sahruh ulasmadan ld ve Sahruh da 28 Zilkade 823 / 4
434
Yazici, Safevler, s. 53; Azamat, Erdebl Aleddin, s. 279; Bello, Safavid Episode, s. 5;
Kerim Yans, IV. Murad Devrinde Osmanli-Safev Mnasebetleri, Yayinlanmamis Doktora Tezi,
Istanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Osmanli Messeseleri ve Medeniyeti Tarihi Krss, 1977, s.
2.
435
Silsiletn-neseb-i Safevye, s. 48.
436
Molla Celal, Tarih-i Abbasi, s. 19.
437
Ann. S. Lambton, The Grouwh of Absolutism, Oxford Press, London, 1953, s. 112, n. 1.
438
Nzhetl-anzr, II, s. 35.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
101
Aralik, 1420de Erdebile giderek orada Hace Aliyi ziyaret ettikten
439
sonra Mugan
yolu ile Aran Karabag`ina yneldi.
440
Kimi arastirmacilara gre ise bu mlakat
Zilkade 814 / Mart 1412de gereklesmistir.
441
2.4.3. Faaliyetleri ve Mekke Ziyaretine Gitmesi
Hace Ali de atalari gibi degisik blgelere halifeler gndererek onlari srekli
gidis gelis yapmalari iin tesvik ediyordu.
442
Bazi arastirmacilar, Hace Ali
dneminde Safevyye Tarikatinin asiri Siilige dayali bir siyasi akima dnstgnden
bahsetmektedirler.
443
Ancak bu iddianin kaynaklara dayali kanitlanmasi olduka
zordur. Zira Hace Alinin gretilerinde Sii egilim var olsaydi, devrin tarihilerinin
bundan bahsetmemesi imknsiz idi. Bundan baska, Kuds halifesi Semsed-din
Muhammed b. Ahmed, Hace Alinin meshur bir Hanef fakihi oldugunu da
belirtmektedir.
444
Dolayisiyla ayni dnemde Safevyye seyhinin Sii temayl
tasidigini sylenemez. Esasen yukarida da degindigimiz gibi Safev tarikatini resmi
medrese Islaminda degil de Trk halk Islami kapsaminda degerlendirilmesi dogru
bir yaklasim olsa gerek.
Hace Alinin mrnn sonlarina dogru bir grup yandasi ile birlikte h. 830 /
1427de Suriyeden geerek Mekke ziyaretine gittikleri bilinmektedir. Hace Ali,
nc oglu Ibrahimi ise kendi yerine seerek onu Erdebilde birakti. Ancak
Ibrahim de babasina eslik etme konusunda istekli oldugu iin onun pesinden hareket
439
Ismail Aka, Mirza Sahruh ve Zamani (14051447), TTK Basimevi, Ankara, 1994, s. 119; Savory,
Iran, s. 15; Azamat, Erdebili Alaeddin, s. 279.
440
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 130.
441
Tekil-i Devlet-i Milli der Iran, s. 15, 16.
442
Cihan-ga-yi Hakan, s. 33; Minorskii, Saziman-i Idari, s. 242.
443
Browne, History of Persia, IV, s. 46; Savory, Iran, s. 13; Ahmet Ugur, Yavuz Sultan Selim,
(Bundan sonra: Ugur, Yavuz Sultan Selim), Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Mdrlg
Yay., Kayseri, 1992, s. 46; Alessandro Bausani, The Persians from the Earliest days to the Twentieth
Century, (Bundan sonra: Bausani, The Persians), Translated: J. B. Donne, London, 1971, s. 136;
Bekir Ktkoglu, Osmanli-Iran Siyas Mnasebetleri (15781612), (Bundan sonra: Ktkoglu,
Osmanli-Iran Siyas Mnasebetleri), Istanbul Fetih Cemiyeti, Istanbul, 1993, s. 1; Bello, Safavid
Episode, s. 5.
444
Azamat, Erdebl Aleddin, s. 279.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
102
etti.
445
Onlar hac treninden sonra Beytl-Mukaddese gittiler. Hace Ali ise 18
Recep 830 / 15 Mayis 1427de Beytl-Mukaddeste ld. O oglu ve mritleri
tarafindan sz konusu sehirde gmlmstr.
446
Daha sonralari ise seyhin kabri
zerinde byk kubbeli bir trbe yapilmistir.
447
Onun mezari orada Seyh Ali Acemi
adi ile nldr.
448
Hace Alinin hac ziyaretinden sonra Kudse yerlesme karari
tarikat iin yepyeni bir ufuk amistir. Burada Safevye seyhi Suriyeden ve Iraktan
olan din limleri ile tanismis ve onlar arasinda fikihi ve sf lider olarak n
kazanmistir.
449
Hace Alinin Ibrahim Cafer ve Abdr-rahman adlarinda erkek ocugu
olmustur.
450
Onlardan zellikle Ibrahim ve Cafer, tarikat faaliyetlerinin
srdrlmesinde nemli mevkilerde bulunmuslardir. Hace Alinin, Anadoluda
ortaya ikan tarikatlardan bazilarinin mrsidlerini yetistirdigi de sylenmektedir.
Syle ki; Bayramiyye ve Celvetiyye tarikatlarinin silsileleri Haci Bayram Veli ve
Somuncu Baba, Hace Ali tarikiyla Safevyye silsilesine baglanmaktadir.
451
Bilindigi
gibi Somuncu Baba adiyla tanidigimiz Ebu Hamided-din Aksarayi, bir sre Hace
Alinin yaninda bulunmus ve onun mridi olmustur. O sonralar Anadoluya dnerek
orada irfan ve irsat faaliyetlerinde bulunmustur.
452
Hace Ali de dedesi ve babasi gibi
sairdi ve divani vardi.
453
2.5. $EYH BRAHM (h. ?852 / ?1448)
445
Mneccimbasi, Sahifl-ahbr, c. III, s. 180.
446
Vilayeti, Sah Ismayil Sefevi, s. 34.
447
Ayni trbe gnmzde Seyyid Al Acem Trbesi olarak bilinmektedir. bkz. Browne, History of
Persia, IV, s. 45.
448
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 131.
449
Allouche, Osmanli-Safev Ilikileri, s. 46.
450
Sarwar, History of Shah Ismail, s. 23.
451
Azamat, Erdebili Aleddin, s. 279.
452
Ahmed Akgndz, Ariv Belgeleri Iiginda Somuncu Baba Seyh Hmid-i Vel ve Neseb-i lsi, es-
Seyyid Osman Hulsi Efendi Vakfi Yay., Istanbul, 1992, s. 201-204; Ekinci, Erdebil Tekkesinin
Kurulusu, s. 58-59, 101.
453
Silsiletn-neseb-i Safevye, s. 50-64.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
103
2.5.1. Safev Tarikatnn Bayna Gemesi
Rivayetlere gre Beytl-Mukaddeste rahatsizlanan ve lecegini anlayan Hace
Ali, tarikat seyhligi iin oglu Ibrahimi semistir.
454
Bylece Hace Ali ldkten sonra
Seyh Sah adi ile de nl olan oglu Seyh Ibrahim, Beytl-Mukaddesten Erdebile
gelmis h. 830 / 142627de Safev tarikatinin basina gemis
455
ve yaklasik yirmi yil
bu grevi yrtmstr. Onunla ilgili kaynaklarda kisitli bilgiler bulunmaktadir. O,
Safevlerde eskiden oldugu gibi degisik blgelere halifeler gndererek mritlerinin
sayisini yle artirdi ki adeta Erdebilin fermanfermasi (hkmdari) haline geldi.
456
Cihan-sahin Grcistan seferinde Hiristiyan bir tanigin, Ibrahimi Erdebilin Zalim
Hkmdari olarak tanimlamasi
457
ayni zamanda onun siyasi gcne de yapilmis bir
gndermedir.
2.5.2. Faaliyetleri
Seyh Ibrahimin girisimleri ile Safev tarikatinin mrit ve cografi yelpazesi
yalniz Iran degil, Trkiye, Samat ve Berberistanin tm de kapsayarak oralarda zel
bir ilgi ile anilmaktaydi.
458
Seyh Ibrahim, halk arasinda Seyh Sah lakabi ile meshur
olmustur.
459
Muhtemelen byle bir adlandirma Erdebil Tekkesinin faaliyet alaninin
ve nfuzunun genislemesi ve manevi tarikattan asker tarikata geis yolunda asama
kaydetmesiyle ile yakindan ilgisi olmustur. Safevlerin n Bursadaki Osmanli
sarayina da ulasmisti. Osmanli Padisahlari her yil irag Akesi adi ile bilinen
hediye ve sikkelerle dolu keselerini Erdebile gnderiyorlardi.
460
Erdebil derghina
en fazla n kazandiran Hace Ali ve oglu Ibrahim olmuslardir. Baba-ogul bu iki
454
Allouche, Osmanli-Safev Ilikileri, s. 47.
455
Glpinarli, Islm Mezhepleri, s. 174.
456
Petrusevskiy, Islam der Iran, s. 385.
457
Yusuf Cemali, s. 61.
458
Tekil-i Devlet-i Milli der Iran, s. 11.
459
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 17; Tarih-i Cihan-ara, s. 261; Browne, History of Persia, IV, s.
47; Sarwar, History of Shah Ismail, s. 23.
460
Ahmed Asikpasa-zade, Tevarih-i Al-i Osmandan Aikpaazade Tarihi, (Bundan sonra:
Aikpaazade Tarihi), Matbaa-yi Amire, Istanbul, 1332, s. 264; Tekil-i Devlet-i Milli der Iran, s. 4,
18, 137, 647; Seyfettin Ersahin, Akkoyunlular: Siyasal, Kltrel, Ekonomik ve Sosyal Tarih, (Bundan
sonra: Ersahin, Akkoyunlular), Bizim Bro Basimevi, Ankara, 2002, 164; Nejat Birdogan, Sah Ismail
Hatai, Yaami ve Yapitlari, (Bundan sonra: Birdogan, Sah Ismail Hatai), Kaynak Yay., Istanbul, Ocak
2001, s. 13; Hatai Klliyati, s. 106; mer Niyazi UYSAL, Sah Ismail ve Safev Devletinin
Teekkl, (Bundan sonra: UYSAL, Sah Ismail), Bitirme Tezi. Erciyes niversitesi Ilahiyat
Fakltesi, 1995, s. 9.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
104
seyh zamaninda Erdebil derghi (darl-Irad)nin etkisi Anadoludan ine, Misir-
Arabistandan Kafkasyaya kadar genis bir sahaya yayilmistir
461
.
Seyh Ibrahimin Cneyd, Ebu Said, Seyyid Ahmed, Bayezid, Hace Can Mirza
ve Hacegi adli alti erkek ocugu olmustur.
462
Seyh Ibrahim h. 851 / 144748de
rahatsizlanmis ve vefat etmistir.
463
Hastaligi esnasinda lecegini hissederek,
yakinlarini toplamis, onlara vaaz ve nasihatlarda bulunmus ve kendi yerine oglu
Cneydi halefi olarak semistir.
464
2.6. SULTAN CNEYD (h. 850864 / 14471460)
2.6.1. Tarikatn Bayna Gemesi ve Amcas ile htilaflar
Seyh Ibrahim lmeden nce kendi yerine kk oglu Seyh Cneydi seti.
Seyh Cneyd h. 851 / 144748 yilinda Safev tarikatinin basina geti ise de
kklgnden dolayi belli bir dnem amcasini kayyumlugunda bulundu.
465
Sonunda ise bu mevkiini birakmak zorunda kalmistir. O, Seyh Ibrahimin 6 oglundan
en kg idi. O Erdebilden hep uzakta oldugundan tarikatin basiligi amcasi Seyh
Caferce stlenilmistir.
466
Kimi kaynaklara gre Seyh Cafer, Safev slalesi iinde
mezhebi bilgiler konusunda en stn ve mkemmel kisi idi.
467
Caferin hep
Erdebilde bulunmasi ve uzaklardaki siyasi olaylara katilmadigi dikkati ekmektedir.
Cihan-sah Karakoyunlu Seyh Cafere zel bir ilgi ve saygi duymaktaydi. Caferin
ikinci oglu Kasimin esinin Cihan-sah Kara-koyunlunun kizi olmasi
468
onu
Cneyde karsi tavir almasina neden olmustur.
469
Cafer, Ebu Said Timuri ile de
461
etinkaya, Ki:ilba Trkler, (Tarihi Oluumu ve Geliimi), (Bundan sonra: etinkaya, Ki:ilba
Trkler), Kum Saati Yay., Istanbul, Ekim 2004, s. 377.
462
ztuna, Trkiye Tarihi, c. II, s. 194; Sarwar, History of Shah Ismail, s. 23.
463
Silsiletn-neseb-i Safevye, s. 65.
464
Vilayeti, Sah Ismayil Sefevi, s. 34.
465
Tekil-i Devlet-i Milli der Iran, s. 261.
466
ngren, Snni Bir Tarikattan Sii Bir Devlete, s. 83.
467
Silsiletn-neseb-i Safevye, s. 50, 94.
468
M. H. Yinan, Cneyd, IAM, c. III, (Bundan sonra: Yinan, Cneyd), Istanbul 1993, s. 244;
Tahsin Yazici, Cneyd-i Safev mad, IAD, c. VIII, (Bundan sonra: Yazici, Cneyd), s. 123.
469
Savory, Roger, The Struggle for Supremacy in Persia after the Death of Timur, in der Islam, Band
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
105
iliski kurmus, onun h. 874 / 146970 yilindaki Sultaniyeden Mugan Bozgirina
yaptigi ordu sevkinde onu karsilamaya ikmistir. Bunun disinda Caferin kardesi
oglu Cneyde karsi Sirvan-sah Halilullah ile mektuplastigi da bilinmektedir.
Anlasilan Seyh Cafer ile Cneyd arasindaki ciddi ihtilaf veya ayrilik Seyh
Ibrahimin h. 852 / 144849 yili siralarinda lm ile baslamistir. Bu sorun
Cneydin lmne dek srmstr. Bunun nedenini Caferin eski gelenege sadik
kalmasi yaninda Cneydin Sii egilimlere ynelmesi ile baglamak olasidir. Nitekim
Fazlullah Huncice Cneydin, dedelerinin hayat biiminden vazgetigi bildirilmistir.
Cneydin askeri girisim ve seferleri ile ilgili tarihi kayitlarda ayrintili bilgiler
mevcuttur.
470
2.6.2. Cihan-yah ile Olan Anlaymazlklar
Huncinin de bildirdigine gre Cneyd dnyevi iktidari elde etmeye pek
egilimli biri idi. Bu dogrultuda yabanci lkelere giderek, Anadoluda eyalet
hkmdarlarina karsi bir takim saldiri ve ayaklanmalar ikarmisti. Onun yandaslari
Erdebili bir askeri karargha dnstrmslerdi. Onun gizli girisimleri ve Safev
hanedanina bagdasmayan siyasi ve askeri tavirlarda bulunmasi Cihan-sahin (h. 842
872 / 14381467) ona karsi tavir almasinin bas nedenlerinden sayilmaktaydi.
471
O,
sayisi 10.00020.000 dolaylarinda olan mritlerini dzenli bir askeri g haline
getirdi.
472
Cneyd, Safev tarikatinin basina getigi siralarda Timurun oglu Sahruh, Iran
ve Maverannehirde hkm srmekteydi. Cihan-sah Kara-koyunlu ise ona tabi
olarak Azerbaycanda hkm srmekteydi. h. 851 / 144748de Sahruhun lmesi ile
Cihan-sahin bagimsizlasmasi iin elverisli ortam beliriverdi. Nitekim bunun bir
belirtisi olarak Cihan-sah h. 852 / 1448-9da cesaret bularak Cneydi Erdebilden
40, Toronto, 1965, s. 49; Tekil-i Devlet-i Milli der Iran, s. 18.
470
Hinz, Uzun Hasan ve Seyh Cneyd, s. 15.
471
Tarih-i Cihan-ara, s. 261.
472
lem-ara-yi Sah Ismail, s. 14; Tarih-i Cihan-ara, s. 261.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
106
gitmesi iin uyardi. Anlasilan o bagimsizligini tehlikeye dsren her hangi bir
rakibin var olmasina tahamml etmemekteydi.
Seyh Cneydin bu denli genis mrit kitlesine sahip olmasi Cihan-sah
Karakoyunluyu tedirgin etti.
473
Aralarindaki inan birligi bir lde bunu engellese
de sonunda o, Cneyde bir mektup yazarak memleketin yalnizca bir sahi oldugunu,
bu kisinin de kendisi oldugunu seyhe bildirdi.
474
Muhtemel bir grse gre, Cihan-
sahi bu faaliyete Seyh Cafer tesvik etmistir.
475
Cihan-sah ayrica Cafere de bir
mektup yazarak kardesinin oglununa gt vermesi ve onu servencilikten
vazgeirmesini istedi.
476
Cihan-sahin Seyh Cneydi ldrmekten ekinmesinin bir
diger sebebi Safev slalesine siradan halk ve devlet adamlarinca duyulan saygi ve
ilginin byklg idi. Ayrica Cneydin ldrlmesi isyanlara da neden olabilirdi.
Mektubu alan Cneyd mritlerini toplayarak danisti ve Cihan-sahin endiselerini
giderecek bir mektup yazarak Tebrize gnderdi.
477
Onun bu akilli davranisi her ne
kadar Cihan-sahi rahatlattiysa da iki yil sonra Cneydin faaliyetleri ve askeri bir
birlik olusturmasi haberi sahi tekrar nlem almaya itti.
Cihan-sahin gnderdigi casuslarin bildirdigine gre Seyh Cneydin
mritlerinin sayisi Erdebilde 20.000 dolaylarina ulasmis ve lkenin en u dogu ve
bati ynlerinde, zellikle Belh, Buhara ve Anadoluda odaklanan bir kesimin
hkmeti ele geirmek iin firsat kolladiklari bildirilmistir. Bunun zerine Cihan-sah
yine Cneyde tehdit dolu bir mektup yazarak derhal lkeyi terk etmesini istedi. Aks
takdirde ise kiyima maruz kalacaklarini bildirdi.
478
Kimi kaynakra gre ise o
Caferden Cneydi Erdebilden ikarmasini istemistir.
479
Cneyd ise mritlerinden
ok az bir sayi ile h. 852 / 1448de Erdebili birakalark Anadoluya Diyarbakira
473
Tarih-i Cihan-ara, s. 261.
474
lem-ara-yi Sah Ismail, s. 22-23.
475
Brockelmann, Islam Uluslari, s. 261.
476
lem-ara-yi Safev, s. 28.
477
lem-ara-yi Sah Ismail, s. 23.
478
lem-ara-yi Sah Ismail, s. 23; lem-ara-yi Safev, s. 2728.
479
Efendiyev, Azerbaycan Sefeviler Dvleti, s. 36, 264, n. 20.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
107
dogru yollandi.
480
Onun gitmesi iin setigi Anadolu blgesi dikkat ekici bir
husustur. Bilindigi gibi Safevlerin yandaslarinin yogun olarak bulundugu Talis ve
Rum blgeleri vardi. Onun ise Talis`i birakip Anadoluya gitmesinin sebebi Talis
blgesinin Cihan-sahin hkimiyeti altinda bulunmasi idi. Ayrica Anadolu da Sii
egilimli ve Safev yanlilarin kimi kaynaklara gre toplam Trk nfusun 4/5 olmasi
Seyh Cneyd aisindan gl bir potansiyel anlamina gelmekteydi.
481
2.6.3. Erdebilden kyndan Sonraki Dnemi
Cneyd Erdebilden uzaklastirildiginda, 7 yil sre ile Azerbaycan, Anadolu ve
kuzey Suriyede muhtemelen bir dervis kiliginda dolasiyordu. Cneydin Anadoluya
ulasmak iin getigi yollar muhtemelen Karabag ve Ermenistan zerinden olmustur.
Tebriz yolu ile gitmesi ise olanak disi gzkmektedir. Cneyd, Anadolunun
Karaman Iline gitti.
482
O sirada Anadoludaki Heterodoks Trk toplumu iki farkli
gruplasma srecine girmis bulunuyordu. Birinci grup tekkelerde yerlesik bir yasam
sren Bektasilerdi. Bunlarin etkisiyle ciddi bir Trk toplulugu hizla yerlesik hayati
benimsemeye baslamislardir. Bunlar Anadoludaki geleneksel Alevi/Bektasi kesimin
tabanini olusturacaklardir. Ama bunun disinda ciddi bir gebe ve yari yerlesik bir
kesim bulunmaktaydi. Bunlar ikinci grubu olustursalar da henz adlari konulmamisti.
Iste Kizilbas semsiyesi altina girecek olan Trkler bunlardi. Cneyd dolastigi
Karaman Ili, Maras, Antakya, Kilis blgelerinde ve siki irtibatta bulundugu Varsak,
Dulkadir boylari arasinda Babailigin izlerinin silinmedigini ve halkin bir kurtariciya
duydugu zlemi yakindan kavramis olmalidir.
483
Muhtemelen, Cneyd gebe
480
lem-ara-yi Sah Ismail, s. 23.
481
Pigolevskaya vb., c. II, s. 475.
482
Ahmet Asikpasazade, Aikpaaoglu Tarihi, haz. Hseyin Nihal Atsiz, Kltr ve Turizm Bakanligi,
Ankara, 1985, s. 250.
483
Faruk Smer, Safev Devletinin Kuruluu, s. 10da syle der: Anadoluya gelen Seyh Cneyd bu
lkede kendi maksadi iin belki de mit etmedigi derecede, elverisli bir zemin buldu. Dolastigi kyler
ve gebeler arasinda Sii ve Siilige mtemayil ve msait pek ok zmreler ile karsilasti. Simdi burada
su suali sormak yerindedir: Cneyd Anadoluya geldiginde Sii miydi? Bu soruyu cevaplandirmak
kolay olmamakla beraber, onun bu lkeye geldikten sonra Siiligi kabul etmesi de mmkn, hatta belki
muhtemeldir. Cneydin Anadoluda, yalniz nl bir tarikatin seyh ailesine mensup olarak degil, ayni
zamanda bir seyyid olarak dolastigi da muhakkaktir. Cezbeli, telkin kabiliyetine sahip ve ayni
zamanda faal bir insan oldugu anlasilan Safev seyhi dolastigi kyl ve gebe Trkler arasinda sayisi
hi de az olmayan bir toplulugu kendisine mrit yapti. Hatta Cneyd bunlardan bes-on bin kisilik
silahli bir kuvvet de meydana getirmege muvaffak oldu. Kendisinin Hz. Ali evladindan indigini ifade
etmesi, faaliyetlerinin siyas bir gayesinin oldugunu gizlememesi, kyl ve gebe Trklerin iktisadi
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
108
anlayisinda yer edinmis olan kurtarici Mesih/Mehdi anlayisini kitabi (fikhi) bir
syleme sahip Sii gretisine gre yorumlamayi tercih etmis olmalidir. Zira bunun iin
kendisi gereken dini bilgi ve gretiye sahip birisiydi.
484
Cneyd Osmanli topraklarina girer girmez bir mridi araciligi ile II. Murata
(h. 824855 / 14211451) hediyeler gndererek
485
Kartabli blgesini ibadet yapmasi
iin vakfetmesini rica ondan etti.
486
Bilindigi gibi Osmanli sultanlari Safev
seyhlerine muntazam olarak her yil erag akesi ismiyle bilinen bahsisler
gndererek, onlara olan saygilarini gsteriyorlardi.
487
Bu bahsisler devamli
gnderilmek suretiyle bir sreklilik arz etmistir. Hatta bir defasinda gnderilmeyince,
Seyh Cneyd, II. Murada sikyette bulunmustu.
488
Bu bagislarin gnderilmesi Sultan
Yavuzun tahta gemesine kadar devam etmistir.
489
Osmanli sultanina ulasan Seyh
Cneydin mridi, Halil Pasa tarafindan sahin huzuruna ikarildi. Sultan ile vezir
danisarak ve onun glenip sultana rakip olmasindan ekinerek gnderilen kisiye
200 altun doka ve yanindaki dervislere de bin ake
490
dagitarak bu konuda olumsuz
yanit verip
491
Cneydin elisine yedi dervis bir posta oturabildikleri halde, bir tahta
iki padisah sigmaz gerekesiyle onun teklifi reddedilmistir.
492
Bylece Cneydin
elisi ise geri dnmstr.
493
durumlarinin her halde iyi olmamasi ve bilhassa siyasi bakimlardan tatmin edilmemis bulunmalari
Cneydin basarilarinin diger mhim sebeplerini teskil ederler.
484
etinkaya, Ki:ilba Trkler, s. 380-381.
485
Tekil-i Devlet-i Milli der Iran, s. 20.
486
Aikpaazade Tarihi, s. 264; Saim Savas, XVI. Asirda Anadoluda Alevlik, (Bundan sonra: Savas,
Anadoluda Alevlik), Vadi Yay., Ankara, 2002, s. 17; Ekinci, Erdebil Tekkesinin Kuruluu, s. 13.
487
Tansel, Sultan II. Byezitin Siys Hayti, s. 234; Kili, Kanun Devri, s. 27; Birdogan, Sah Ismail
Hatai, s. 13; Hatai Klliyati, s. 106; Uysal, Sah Ismail, s. 9.
488
Ktkoglu, Osmanli-Iran Siyas Mnasebetleri, s. 2; Franz Babinger, Anadoluda Islmiyet, ev.
Ragip Hulusi, yay. haz. Mehmet Kanar, Insan Yay., Istanbul, 1996, s. 19.
489
Efendiyev, Azerbaycan Sefeviler Dvleti, s. 35; etinkaya, Ki:ilba Trkler, s. 374, 377.
490
Seref-name, c. I, s. 564-565.
491
Aikpaazade Tarihi, s. 264.
492
a.g.e, s. 264.
493
Aikpaazade Tarihi, s. 264; Hinz, Uzun Hasan ve Seyh Cneyd, s. 17; Ersahin, Akkoyunlular, s.
166; Savas, Anadoluda Alevlik, s. 17; Uysal, Sah Ismail, s. 13.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
109
2.6.4. Karaman ve Konyada
Sultan Muradin destegini alamayan h. 853 / 144950da Cneyd Karaman
494
ve Konyaya giderek bir sre orada ikamet etti. O dnemde sz konusu blge
Osmanlilarin elinde degildi ve bagimsiz bir hkmete sahip idi. Onun sz konusu
blgelerdeki ikamet nedeni oradaki halkin Siilige olan egilimleri ile ilgili olsa gerek.
O blge ve evresinde bulunan diger iki Tekke ve Hamid blgesinde ok sayida Sii
(Alevi) yasamaktaydi.
495
Onun oralarda birok yandas topladigi bilinmektedir.
Muhtemelen bu basarinin sirri, Olcaytu dneminde uygulanmis olan Siiligi devlet
dini yapma ve evrede yayma propagandasindan arda kalan unsurlarlarla yakindan
bagliydi.
496
Osmanli Devletiinin merkezlesme ve iskn politikasina karsi duyulan
tepki de bu egilime katkida bulunmustur.
497
Bundan baska Cneyd bu zmreler
arasinda sadece nl bir seyh ailesine mensup biri olarak dolasmamistir. Faruk
Smere gre onun seyyid unvanini da kullanarak dolastigi muhakkaktir.
498
Ancak
bu seyidi Trk halk Ialamindaki dede olarak anlamamiz daha dogru olsa gerek. Onun
bu unvan sayesinde de konarger Trk asiretleri arasindan ok sayida taraftar
topladigi dsnlebilir. Karaman ahalisinin tasavvuf ve sfilere olan ilgisi onun
baskent Konyaya yerlesmesine kolaylik saglamistir. Onun Konyaya giris tarihi h.
854 olarak bilinmektedir.
499
Konyada bulundugu gnlerde Seyh Cneyd, Sadred-
din Konevye (. h. 673 / 1274) ait XIII. yy.da yapilmis olan bir tekkede ikamet
etmistir. Cneydin Konyaya ok kalmadigi bilinmektedir. Sonunda onunla Konya
trbelerinin bir seyhi olan Seyh Abdul-latif el-Kuds (. h. 856 / 1452) ile arasinda
bas gsteren bir takim tartisma ve mnakasalar yznden Konyayi terk etmek
zorunda kaldi.
500
Tartismalar sirasinda Seyh Cneydin gerek kimligi ortaya ikinca,
Seyh Abdl-latif, misafirini siddetli bir dille muaheze etmis ve ona bu itikatla sen
kfir oldun, bu itikatta olanlar da kfir olurlar diye sylemistir.
494
Yusuf Cemali, s. 66.
495
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 134.
496
Faruk Smer, Safev Tarihi Ile Ilgili Incelemeler, I. Ve II. Abbas Devirleri, TDAD, sy. 69, 1990,
s. 9.
497
Gustave Edmund Von Grunebaum, Islmiyet (Osmanli Devletinin Kuruluundan Gnmze
Kadar), c. II, ev. Esat Mermi Erendor, Bilgi Yay., 1993, Ankara, s. 138.
498
Faruk Smer, Safev Devletinin Kuruluu, s. 10.
499
Hinz, Irans Aufstieg zum National Statt, s. 21.
500
Aikpaazade Tarihi, s. 264-265; Ekinci, Erdebil Tekkesinin Kurulusu, s. 69-70.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
110
Cneyd, Konyadan da Kilikiyadaki Toros daglarinda yasayan Varsak
boyunun yanina gitti. Ancak Seyh Abdl-latif, Cneydi kolayca elden kairmak
istemiyordu; bundan dolayi din islerinden ziyade dnya islerine ehemmiyet veren
Karaman beyi Ibrahimi Seyh Cneydin faaliyetlerinden haberdar etmistir. Bu
maksatla ona mektup yazmis ve Cneydin amacinin sfilik degil, bir emirlik kurmak
oldugunu bildirmistir.
501
Bu ikaz zerine Ibrahim Bey, Seyh Cneydin yakalanip ona
gnderilmesini Varsak boy beyine emretmistir.
502
Bylece o oradan da sapik
dsncelerde oldugu ve mritlerini savasa tahrik etmesi sulamasi ile zorunlu olarak
kaip Sam (Suriye)a gitti.
503
2.6.5. Cneyd Suriyede
Cneydin Halebe geisin sebebi, muhtemelen o civarda bulunan
Trkmenleri ekmek olmustur. Suriyede o Misir Memluk sultani olan Sultan
akmakin (. h. 857 / 145354) himayesine girerek Iskenderun krfezinde Ursuz
Daginda yerlesen ve hali savaslarina ait eski bir kaleyi kiralayip tekkeye
dnstrd. O, burasini kullanark etkin ve genis bir propaganda faaliyetine
baslamistir. Ayni gnlerde Osmanli topraklarindan ve Irak taraflarindan ok sayida
mrid Cneyde gelmis ve Safevyye Tarikati etrafinda toplanmistir. Onlarin en
bilineni ve nls Seyh Bedred-din idi. Bilindigi gibi bastan beri mlhitlik ile
sulanan
504
Seyh Bedred-din h. 824 / 142122de Sultan Mehmet elebinin emri
zerine asilmis, mritlerinden de birogu ldrlmst. Onlarin Kizilbaslarla
mttefik olduguna iliskin bir takim tarihi bilgiler bulunmakta ve firsat kolladiklari
bilinmektedir.
505
501
Aikpaazade Tarihi, s. 265-266.
502
Hinz, Uzun Hasan ve Seyh Cneyd, s. 18.
503
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 134.
504
Ahmed Refik, Sieyan ve Bektasiyan der Karn-i Dehm-i Hicri, (Bundan sonra: Ahmed Refik,
Sieyan ve Bektasiyan), trc. ve Tevzih: Tevfik H. Subhani, Mecelle-yi Maarif, No: Ferverdin-Tir
1372, s. 64.
505
Ahmed Refik, Sieyan ve Bektasiyan, s. 65.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
111
Onun etrafinda toplananlar arasinda Samavna kadisinin oglu da vardi. Halebin
nde gelenelerinden Ahmed Bekri, Abdl-kerim Halife ve Zeyned-din Hafinin de
onun mridleri arasinda oldugu sylenmektedir.
506
Sayilari gittike artan Safevye
mensuplarinin faaliyetleri Halepteki birok tasavvuf ehlini rahatsiz etmistir. Bu
rahatsizliktan dolayi Memluk Sultani akmaka bir dileke gnderilerek lkesinde
yalanci ve fesati birinin dolastigi ihbar edilmistir. Bunun zerine Sultan akmak da
Halep naibine Seyh Cneydin yakalanmasi emrini gndermistir. Halep naibi
hastaligi sebebiyle kendi vekilini Seyh Cneyd zerine gndermistir. Taraflar
arasinda meydana gelen savasta ise Seyh Cneyd yetmis mridini kaybetmistir.
507
2.6.6. Cneyd Karadenizde
Halep naibi ile savastan sonra Halepte tutunamayacagini anlayan Seyh
Cneyd, kuzey taraflarina kamistir. Yolda Trk ve Krt asiretlerinin saldirisina
ugramis ve etrafindaki mritler de dagilmistir. Kendisi ise tamamen yalniz denilecek
bir halde h. 857 / 145354te Osmanlilara bagli Karadeniz kiyisindaki Canike
(Samsun) ulasmistir.
508
O katigi sirada isteyen, beni Canikte bulsun diye
sylemistir. O, buranin hkimi Muhammed Bey katina siginmistir. Kisa bir sre
sonra burada da propaganda faaliyetlerine baslamistir. Canikte etrafina ok sayida
mrid toplayan Seyh Cneyd, Trabzona saldiri dzenlemeyi ve sehri ele geirmeyi
hedeflemistir. Diger olaylardan farkli olarak bu tesebbs, Hiristiyan bir devlete karsi
ailan savas olmasi sebebiyle, savasin karakteri de degisik olmus ve Safevyeye
bagli topluluk tarafindan cihat olarak algilanmistir. Bizzat bu sebeple Seyh Cneyd
Osmanlilara bagli Canikte, kalabalik bir grup hararetle onun bu faaliyetlerini
desteklemistir. evredeki diger Mslman emirler de Seyhin bu ama ve
faaliyetlerine baslangita hibir tepki gstermemislerdir.
Trebizond Rum Imparatorlugunun basinda ayni gnlerde Komenni slalesi
506
Aikpaazade Tarihi, s. 266.
507
Aikpaazade Tarihi, s. 266; Hasim Hicazi-fer, Sah Ismail-i evvel ve Ceng-i aldiran, (Bundan
sonra: Sah Ismail-i evvel ve Ceng-i aldiran), Ba Mukaddime-yi: Doktor Ismail Rizvani, Intisarat-i
Saziman-i Esnad-i Milli-yi Iran, Tahran, 1374/1995, s. 26.
508
Yusuf Cemali, s. 66.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
112
krali Kalo Ioannes (h. 851 863 / 14461458) durmaktaydi. Gereklesen ilk
arpismada Seyh Cneydin ordusu onlarin nl komutani Alexander ve oglunu
ldrdrerek ordusunu da geri pskrtebilmis ve baskent Trabzona dogru byk bir
ilerleme kaydetmistir. Aik meydan savasinda yenilen Trebizond Rum Imparatoru,
gemi ile kaarak hayatini tehlikeden kurtarabilmis ve Trabzon kalesine siginmistir.
Trabzon nlerine kadar gelen Cneydin hizini bu kez Trabzon surlari kesmistir.
Ayni gnlerde Trabzonu alabilmek iin birka tesebbs daha yapilmistir; fakat sehir
alinamamistir. Bylece o uzun sre Trabzonu kusatmada tuttu.
Sonunda sehzade Bayezide tabi olan ve sultan II. Mehmetten (h. 855886 /
14511481) Trabzona saldirmasi emrini alan Amasya hkimi Hizir Beyin
yaklastigini grenince
509
Cneyd, h. 861 / 145657de Ak-koyunlularin egemen
oldugu Mezopotamyanin kuzeyine dogru Diyarbakira geri ekildi.
510
2.6.7. Cneyd Diyarbakrda
Diyarbakir blgesi Cneydin mritlerinin bulundugu nemli bir blge idi. O
orada Hasan Keyfde ikamet etti. Cneydin kisiligi, kendisi ile srekli grsen
maceraci Trkman boylarini derinden etkiledi. Diger taraftan o kendi basarisinin
Kara-koyunlu ve Ak-koyunlular arasindaki rekabette sakli oldugunu fark etmisti.
Cihan-sahin ona karsi besledigi dsmanca tavir karsisinda Cneyd de onun
Amedde bulunan rakibine ynelmesine neden oldu. Cneyd h. 861 / 145657
yilinda Uzun Hasan (h. 856883 / 14521478) ile grsebildi.
511
O, Ak-kuyunlu
Trkmanlarinin en gl kisisi idi. Kaynaklarda onun soyktg uzun bir biimde
anlatilarak sonunda Hz. deme baglanmaktadir.
512
Cneydin Trabzondan ekilip, Hisni Keyf etraflarina yneldigi esnada Uzun
509
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 136.
510
Hinz, Irans Aufstieg zum National Statt, s. 24-29.
511
Aikpaazade Tarihi, s. 266-267; Ersahin, Akkoyunlular, s. 166.
512
Tarih-i Cihan-ara, s. 251; Abu Bakr-i Tihrani, Kirab-i Diyarbakriyya, Ak-koyunlular Tarihi, c. I,
(Bundan sonra: Kirab-i Diyarbakriyya), Yay.: Necati Lugal & Faruk Smer, Giris ve Notlar: Faruk
Smer, TTK Yay., Ankara, 1993, s. 11-30,
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
113
Hasan ona bir mektup yazmis, dostluk ve saygi mesajlarini ona iletmistir.
513
Dostluk
mesajini kabul eden Seyh Cneyd, Hisni Keyften mide hareket etmis ve burada
Uzun Hasan tarafindan saygiyla karsilanmisti. Hasan Bey, dervis ve tekke kltrne
olduka egilimli idi. Bu dogrultuda o egemen oldugu blgelerde 400 kadar tekke ve
zaviye atigi kaynaklarca belirtilmistir. Onun bu egilimi daha sonra grecegimiz gibi
Cneyde destek ikmasinda nemli rol oynayacaktir.
514
Cneyd, Uzun Hasanin
rizasini da alarak Akkoyunlu lkesinin her tarafina yeni mridler kazanmak iin
halifeler gndermistir.
515
Uzun Hasan onu iyi karsiladi
516
ve 3 yil boyunca yaninda
agirladi.
517
O kendi kiz kardesi Hadice Beygim Aga ile Cneydi yaklasik h. 862 /
145859
518
veya bir yil sonrasinda Diyarbakirda evlendirdi. Bu evlilik Cneydin
konumunu daha da glendirdi. Ak-koyunlu hkmdarinin bu tavirlari altindaki
yatan amaci Cneydin yandaslari ve askeri gcn kendine dogru ekmek de olsa
gerek.
2.6.8. rana Dny
Amedde bulunan Cneyd Iranin i kargasalarindan yararlanarak gnderdigi
casus ve mritlerinin araciligi ile bilgiler edinmeye basladi. Sonunda ise bu
durumdan yararlanarak h. 864 Rebiylevvelinden sonra tekrar Irana dnmeyi
basardi.
519
Onun Hadice Beygim ile evlendigi tarih belli degilse de h. 861 / 1457
58de Diyarbakiraa gitmesi ve h. 863 / 145859 yili sonunda oraryi Erdebile
gitmek iin terk ettiginden sz konusu evliligin byk bir olasilikla h. 862 / 145758
veya h. 863 / 145869 baslarinda olmalidir. Seyh Cneyd Erdebile gittigi zaman
Cihan-sah ve amcasi Caferin ona karsi gelmeleri olasiligindan yola ikrak esi
513
Sz konusu teminat mektubu birtakim kaynaklar tarafindan teyit edilmemektedir. rnegin,
sikpasazdeye gre, Uzun Hasan ilk baslarda Seyh Cneyde dsmanca davranmis, hatta onu hapse
atmistir. Seyh Cneyd msterek dsmanlari Cihan-saha karsi bir mttefik olabilecegini ima ettikten
sonradir ki Uzun Hasan ona gvenebilmis ve serbest birakmistir. bkz. Aikpaazade Tarihi, s. 267.
514
lem-ara-yi Emini, Woods, s. 34.
515
Hinz, Uzun Hasan ve Seyh Cneyd, s. 27.
516
lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 15-16.
517
lem-ara-yi Sah Ismail, s. 24.
518
Mneccimbasi, Sahifl-ahbr, c. III, s. 180; Dalkesen, Safev Propagandasi, s. 5.
519
Yusuf Cemali, s. 68.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
114
Hadice Beygimi Hasan Beyin yaninda birakmak zorunda kaldi.
520
2.6.9. Safev Tarikatnn Evrimi
Cneyd dneminde Safev tarikatinda nemli gelisme ve yenilikler ortaya ikti.
O aslinda Seyh Safiden sonra Safev hanedani iinde mezhebi nn yani sira siyasi
gce ve refaha da sahip olan ilk kisi idi.
521
O, Erdebilden uzaklastirildiktan sonra da
Hasan Bey Ak-koyunlu ile siyasi ierikli bir evlilik ilskisi kurmakla gcne g katti
ve Kk Asya ile Irani etkisi altina alabildi. Onun Ak-koyunlarla akrabalik ve iliski
kurmasinin etkileri Safev slalesinde I. Sah Ismail zamanina degin srd. Sz
konusu siyasi ve mezhebi dsncelerin belirmesinde Ilhanli hkimlerinin de destegi
grmezden gelinemez. Cneydten nce de Safev seyhleri zamanin hkmranlarinca
saygi ve zel ilgi ile karsilandiklarindan dnyevi egilimler iinde degillerdi. Bu
dnemde eskiden Mslman Arif anlamina gelen sufi kavraminin ierigi
Mslman Mcahit anlamina evrildigini grmekteyiz. Bu durum sz konusu
dnemde Erdebilde biraraya gelen kitlenin halk Islam anlayisi ile ve gebelik
yasam biimi ile de rtsmektedir.
Kaynaklar onun tasavvufi egilimlerden ziyade kfirlere karsi gaza ve cihada
ilgi duydugunu kanitlamaktadir.
522
O, Safev slalesi iinde sultan lakabini alan ve
kullanan ilk kisi idi. Onun siyasi yndeki bu alismalari Safev slalesinde gzken
ilk padisah olma girisimleri idi. Cneyde kadar Safevlerin savastan va kan
dkmekten ekindikleri bilinmektedir. Onun 11 yil gibi uzun bir sre ile dedelerinin
diyarindan uzak ve avare dolasmasi onda intikam duygusunu ve savas ruhunu
canlandirdi. Kimilerine gre Cneydin mritlerince Allah olarak addedilmesi
onlardaki gulat-i Sia (medrese Siiligi degil), egilimlerinin var olmasi ile aiklanabilir
bir olgudur. Cneydin mritleri zerindeki etki ve karizmasi o kadar gl idi ki
onlar mrsitlerinin ugruna kolaylikla canlarindan vazgeiyorlardi. Safevlerdeki
520
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 143.
521
Bu tasvirler, Osmanli tarihilerinden Mneccimbasi`inin verdigi bilgilerle rtsmektedir.
Mneccimbasi da Cneydin babalarinin yolundan saparak, aba ve kiyafeti birakip, padisahlara zg
giyim kusamlar giydigini belirtmektedir. bkz. Mneccimbasi, Sahifl-ahbr, c. III, s. 180.
522
lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 17; Ez Seyh Safi ta Sah Safi, s. 24-25; Lubbut-tevarih, s. 388.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
115
byle bir mrsit mritlik iliskisinin olmasi Safev devletinin ksne kadar
canliligini koruyabilmistir.
Cneyd Diyarbakirda iken Hasan Bey h. 862 / 145859de Grcistana
saldirarak ganimet ve esirler ile geri dnmesi onda kfirlere karsi cihat etme
egilimini daha da glendirdi.
523
Cneyd Anadolu ve kuzey Suriyede ikamet ettigi
siralarda Erdebil tarikatinin yandaslarini propagandaci olarak kullandi. Onlarin bir
kismi ok ncelerden oralarda faaliyete baslamislardi. Cneydin bu cografi alandaki
iliski agini daha da glendirdigi ve gelistirdigi sylenebilir. Onun yandaslarinin
sayisi Amed sarayinda bulundugu siralarda daha da artmis oldu. Orada yeni halifeler
atamakla ve faaliyetlerini genisletmekle yeni yandaslar toplamayi basarabildi. Buna
karsin o kendi ana yurduna olan zlemini 11 yil sonra h. 863 / 145859 yilinda
Erdebile geri dnmekle giderebildi.
524
Cneydin geri dnmesi Cihan-sahin
fkelenmesine neden oldugundan o ikinci kez dede diyari olan Erdebili terk etmek
zorunda kaldi.
525
Onun yandaslarina askeri egitim verdigi ve onlardan askeri
harektta yararlandigi kusku gtrmez bir gerektir. Sufi ve gazi kavramlarinin
Safev literatrne girisi de bu dnemde baslar. Cneydin askeri harektinda gaza
amacinin disinda, yagma gibi amalarin da oldugu inkr edilemez.
Bylece Cneyd tarikat tarihinde radikal bir degisiklik gereklestirmis ve
inansal ve savasi olgularin sentezinden olusan bir anlayisi uygulamaya koymus,
tarikatin manev gcne siyasi gc de ilave etmistir. Dolayisiyla, Seyh Cneyd
Safevye Tarikati tarihinde siyas isteklerini net olarak aiga vuran ilk seyhtir. Onun
propgandalari sonucu Anadoludaki asiri inanli oymaklarin Cneyde bagliligi o
kadar ilerlemisti ki, onun lmnden sonra, Haydar drt veya bes yasinda bulundugu
gnlerde, Tokat taraflarinda gerek ismi Cell olan birisi Seyh Cneyd adi ile
ortaya ikmis ve etrafina yaklasik yirmi bin kisi toplayarak isyan etmisti. Isyan
yatirildiktan sonra, ayni sahis II. Mehmede getirilmis ve Cneydi taniyan kisiler
523
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 18.
524
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 138.
525
Hinz, Uzun Hasan ve Seyh Cneyd, s. 34; Ekinci, Erdebil Tekkesinin Kurulusu, s. 76-77.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
116
tarafindan Cneyd olmadigi kanitlaninca saliverilmistir.
526
Cneydin Anadolu Trkman nfusunun nemli bir kisminin Irana dogru
yayilmasinda ve Safev devletinin alt yapisini hazirlamasindaki rol ilk alismalar
olsa da pek nemli idi. Onun ve oglu Haydarin Safev tarikatina ilk kez askeri bir
karakter kazandirdigi alti izilmesi gereken bir husustur. Nitekim onlarin abalari
sayesinde ve yaptiklari siyasi reformlar ve gelistirdikleri siyasi teskilatin etkisi uzun
srd. Bu etki ve canlilik Sah Ismailin Muharrem 905 / Agustos 1499da tarih
sahnesine girisinde nemli ve basat bir etken oldu. Cneydin seyh lakabini
birakarak sultan lakabini kullanmasi onun ve Safev tarikatinin siyasalastiginin bir
gstergesi idi. O, aslinda Safev seyhleri ierisinde din ile siyaseti bir arada
sentezleyen ilk kisi idi. Bu dogrultuda o her iki olguyu amalari dogrultusunda
degerlendirip ve kullanmisti. Bu aidan onu Safev slalesinin kurucusu sayabiliriz.
O amalarini gereklestirme konusunda tam basarili olmasa da Safev devletiligin
temellerini adeta hazirlamis oldu.
2.6.10. erkezlere Kary Yaptg Sefer ve lm
Cneydin gaza amaciyla saldirilarin en son rnegi onun h. 863 / 1459 yilinda
Tabarsaran erkeslerine karsi yaptigi seferdi. O, bu konuda Sirvan-sah Halile
mektup yazarak ondan erkeslere karsi cihat yapmasi iin topraklarindan ve
zellikle Derbend blgesinden geme iznini istedi. Ancak Sirvan-sah onu tasavvufla
ilgilenmekle yetinmesinin iyi olacagini yazdi.
527
Bunun zerine o, halifeleri araciligi
ile 10.000
528
bir diger kaynaga greise 20.000
529
civarinda topladigi silahli mritleri
ile Sirvan-sahin tavsiyelerine aldiris etmeden sonbahar h. 864 / 145960da
erkeslere karsi cihat bahanesi ile Sirvana dogru hareket etti.
530
Safev slalesi
526
Aikpaazade Tarihi, s. 267.
527
Ali Muayyid Sabiti, Esnad ve Nameha-yi Tarihi ez Evayil-i Devreha-yi Islami ta Evahir-i Ahd-i
Sah Ismail Safev, (Bundan sonra: Esnad ve Nameha-yi Tarihi), Kitab-hane-yi Tehuri, Tahran, Aban
1346, s. 374, 376.
528
Cihan-ga-yi Hakan, s. 39; Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 61; Hulasett-tevarih, c. I,
s. 35; Futuhat-i Sahi, v. 127; lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 18; Habibs-siyer, s. 425.
529
lem-ara-yi Sah Ismail, s. 25.
530
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 18.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
117
iinde din ugruna yapilmis ilk savas bu savas idi.
531
Bazi arastirmacilar, Cneydin amcasi Seyh Caferin Sirvan-saha gndermis
oldugu bir mektuptan sz etmektedirler. Bu mektupta Seyh Cafer, yegeninin
'seyhlik makaminda bulunmadigini ve asi sifatiyla hemen ortadan kaldirilmasi
gerektigini talep etmisti.
532
sikpsazde ise Sirvan-sah Halilin, Cneyde sefer
yapacagi blge halkinin kendi tebaasi oldugunu ve ona hara verdiklerini bildirdigini
kaydetmistir.
533
Cneydin tuttugu yoldan dnmeyecegini anlayan Sirvan-sah, ittifak
arayisinda bulunmus ve Karakoyunlu Cihan-sahla birlesmistir.
534
Cneydin
kuvvetleri ile birlesik Sirvan-Karakoyunlu ordusu arasindaki esas savas, Samur
nehrinin sol sahilinde Kipak Ky yakinliginda gereklesmistir.
535
O, bu saldirida basarili olduysa de dnste Sirvan-sah Halilullah ve Cihan-
sahin gnderdigi yardimci ordu ile sonbahar 21 Cemziylevvel 864 / 4 Mart 1460
tarihinde Tabarsaranda bas gsteren bir savasta ldrld.
536
Giysed-din Handemir
ve ogluna gre o esir dstkten sonra Sirvan-sah tarafindan ldrlmstr.
537
Diger
bir grse gre ise Cneyd h. 860 / 145556 tarihinde lmstr.
538
Fakat
Petrosefskiye gre son arastirmalar Cneydin h. 864 / 145960da henz
yasadigini gstermektedir. Handemir ve digerleri tarafindan belirtilen h. 860 / 1455
56 lm tarihi ise dogru degildir. Onun lm tarihi bilinmemektedir.
539
Onun
cesedi ise Tabarsarandaki sufilerce Tabarsaranda bulunan gvenilir bir yerde -
Kudyal veya Kayral*- gmld.
540
Bir diger grse gre o Erdebilde
531
Tarih-i Cihan-ara, s. 36.
532
Ersahin, Akkoyunlular, s. 167; Hinz, Uzun Hasan ve Seyh Cneyd, s. 35; Yinan, Cneyd, s. 244.
533
Aikpaazade Tarihi, s. 267.
534
Mahmud Ismayil, Azerbaycan Tarixi, s. 147.
535
Asurbeyli, Sirvanahlar Dvleti, s. 297.
536
lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 18; lem-ara-yi Sah Ismail, s. 25.
537
Habibs-siyer, s. 426; Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 61; Hulasett-tevarih, c. I, s. 36.
538
Tarih-i Cihan-ara, s. 262.
539
Pigolevskaya vb., c. II, s. 473.
* Sz konusu blge Kurbal veya Kurnal biimlerinde de gemektedir.
540
lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 18; Cihan-ga-yi Hakan, s. 40; Tarih-i Cihan-ara, s. 262;
Mneccimbasi, Sahifl-ahbr, c. III, s. 180181; Hinz, Uzun Hasan ve Seyh Cneyd, s. 35.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
118
gmlmstr.
541
Kaynaklarda mritlerinin onun lmne bile inanmadigi ve ona
tanrisal bir dokunulmazlik atfettikleri gzkmektedir.
542
2.7. SULTAN HAYDAR (865893 / 14601488)
2.7.1. Tarikatn Bayna Gemesi
Seyh Cneydin vefatindan sonra geriye iki oglu kalmistir. Onlardan birisi
erkes kizindan
543
dogmus olan Hce Muhammed idi. Digeri ise Seyh Cneydin
Uzun Hasanin kizkardesi Hadice Beymle evliliginden dogan Haydar isimli
ocuk idi.
544
Cneyd ldkten sonra yerine oglu Haydar, tarikatin basina geti. Onun
dogum tarihi konusunda kesin bir bilgimiz olmasa da babasi Cneydin lm
sirasinda Amed (Diyarbakir)da dogdugu pek muhtemeldir. Walther Hinze gre
Haydar, babasi Cneydin lmnden bir ay sonra 1460da dogmustur.
545
Onun
egitimi ile bundan sonra yigit ve becerikli bir ynetici olan dayisi Hasan Bey
ilgilendi. Hasan Bey, h. 872 / 146768de Cihan-sah Kara-koyunluyu yenerek
ldrd. O, h. 873 ilkbaharinda / 146869
546
ise Tebrizi baskent yapti.
Haydar 9 veya 10 yasinda iken h. 875 / 147071 yilinda dayisi Uzun Hasan (.
h. 883 / 147879) tarafindan Amedden Erdebile gnderildi
547
ve kklgne
ragmen illehanede seyhlik seccadesi almis bulundu.
548
Uzun Hasanin amaci
eskiden Cihan-sah Kara-koyunlu ve Ebu Said Timuri tarafindan gl himaye alan
Seyh Caferin alismalarini engellemekti. Seyh Cafer himayecisi Cihan-sahi
kaybettikten sonra kardes oglunu kabul ederek onun egitimi ile ilgilenmek zorunda
541
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 140.
542
lem-ara-yi Emini, Minevi, s. 272.
543
Browne, Persian Literature, s. 41.
544
Aikpaazade Tarihi, s. 267; Efendiyev, Azerbaycan Sefeviler Dvleti, s. 36, n. 264, 20.
545
Tekil-i Devlet-i Milli der Iran, s. 90.
546
Ismail Hasan-zade, Hkmet-i Trkmanan-i Kara-koyunlu ve Ak-koyunlu der Iran, (Bundan sonra:
Hkmet-i Trkmanan), Saziman-i Mutalia ve Tedvin-i Kutub-i Ulum-i Insani-yi Danis-gahha
(Semt), Tahran, 1379, s. 55.
547
lem-ara-yi Emini, Woods, s. 57; Hinz, Uzun Hasan ve Seyh Cneyd, s. 3536; Brockelmann,
Islam Uluslari, s. 261
548
lem-ara-yi Emini, Minevi, s. 272.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
119
birakildi.
549
Hasan Bey de tarikat pirlerine duydugu saygidan dolayi ona kasrsi
acimasiz davranmadi.
550
O, kiz kardesinin oglu Haydari ok seviyordu ve mrnn
sonuna (h. 882 / 147778) degin ondan destegini ekmedi. Uzun Hasanin Seyh
Caferi de desteklemesi onun tahminen h. 880 / 147576te
551
lmne kadar
srmstr.
2.7.2. lem Beygim ile Evlenmesi
Hasan Bey, dsmanlarina karsi stnlk kazanmasi iin Safev ailesi ile ikinci
siyasi evliligi yaptirarak kizi Martayi Haydara verdi.
552
Marta ile Haydar yaklasik
ayni yaslarda idiler. Evlilik, resmi olarak Uzun Hasan hkimiyetinin sonlarina dogru
Erdebilde gereklestirilmistir. Uzun Hasanin hkimiyetinin h. 882 / 147778de
son bulduguna gre sz konusu evliligin, bu tarihten az nce yapildigi varsayilabilir.
Bu sirada Haydar yaklasik olarak 18 yasinda idi.
553
Ancak diger dogru olmayan bir
bilgiye gre ise evlilik Sali gn 25 Recep 892 / 17 Temmuz 1487de
gereklesmistir.
554
Anlasilan bu grs ileri sren Hseyni Ester-abadi, Sah Ismailin
dogum tarihi ile Haydarin evlilik tarihini karistirmis bulunmaktadir. Martanin diger
isimleri lem-Beygim, Elem-Beygim
555
ve Mehd Ulya Helime Beygim Aga idi.
556
Haydarin Despina Katerina
557
ve Uzun Hasanin kizi Marta ile evlenmesi
558
Iranda,
Osmanlilarin dsmani olan Venediklilere kapilarin daha fazla ailmasi anlamina
549
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 143.
550
S. A. Memmedov, Azerbaycan Sefeviler Dvleti, Azerbaycan Tarixi, (Bundan sonra:
Memmedov, Azerbaycan Sefeviler Dvleti), ed. Z. M. Bnyadov, Y. B. Yusifov, Azerbaycan
Dvlet Nesriyyati, Baki, 1994, s. 395.
551
ztuna, Trkiye Tarihi, c. II, s. 194.
552
lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 19.
553
Yusuf Cemali, s. 76.
554
Ez Seyh Safi ta Sah Safi, s. 26.
555
Asurbeyli, Sirvanahlar Dvleti, s. 302; Browne, History of Persia, IV, s. 47; Sah Ismail-i evvel ve
Ceng-i aldiran, s. 36; Ekinci, Erdebil Tekkesinin Kurulusu, s. 82.
556
Habibs-siyer, s. 427.
557
Despina Hatun (Katerina) Trebizond Rum Imparatoru Calo Johannesin kizi olup, 1458 yilinda
Akkoyunlu beyi Uzun Hasanla nikhlanmisti. Bu evlilikten Uzun Hasanin kizi ve bir oglu
olmustur. Katerina mrnn sonuna kadar Hiristiyan olarak yasamis ve Hiristiyan olarak da lmstr.
Mezari Diyarbakirdaki Aya Yorgi Kilisesinin bahesindedir. bkz. Ekinci, Erdebil Tekkesinin
Kurulusu, s. 75.
558
Tarih-i Cihan-ara, s. 262; Solakzde Mehmed Hemdem elebi, Tarih, (Bundan sonra: Solakzde,
Tarih), Mahmd Bey Matbaasi, 1298, Istanbul, s. 315; Savory, Iran, s. 18; Faruk Smer, Safev
Devletinin Kuruluu, s. 12; Ersahin, Akkoyunlular, s. 168; Sah Ismail-i evvel ve Ceng-i aldiran, s.
36; Dalkesen, Safev Propagandasi, s. 7.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
120
gelirdi.
2.7.3. Safev Tarikatnn Dnyevileymesi
Uzun Hasanin Timurilerden olan Ebu Said (h. 855874 / 14511470) ile
savasinda (h. 874 / 146970) Haydarin mritleri Akkoyunlu safinda yer almislardi.
Haydarin islerinde tam bir basari elde etmesi halk iinde onunla ilgili Allah evliyasi
veya tanrisal bir varlik olarak algilanmasina neden oldu.
559
Onun cesur bir kisilige
sahip oldugu, savas ile ilgili bulunan kili ve ok yay, sng, kement kullaniminda
olduka becerikli ve srekli pehlivanlik antramanlari ile ilgilendigi bilinmektedir.
560
Onun ayrica hayvanlardan yilana ilgi duydugu, yilan tutma da becerikli oldugu ve
sandiklarda yilanlar tuttugu onun maceraci bir kisilige sahip oldugunu
aiklamaktadir.
561
Haydarin dayisinin yaninda edindigi askeri huy ve tavirlar onu
ders ve tasavvufi risaleler okumaktan alikoyuyordu. Onun bu zelligi daha sonralar
tarikatin daha da dnyevilesmesi ve askeri bir nitelik kazanmasina neden olacaktir.
O, Hasan Beyin lmne kadar Erdebilde ikamet ettigi yaklasik 10 yil boyunca
kendi siyasi ve mezhebi konumunu olduka glendirdi. Ona dogru gelen mrit
sayisi ve ilgisi o denli gl ve ok idi
562
ki onlari Snni komsularinin tavsiyeleri ve
engellemeleri bile ikna edemiyordu.
563
Seyh Haydara babasindan su miras kalmisti: 1. Tarikatin ruhan liderligi. 2.
Gazi sfilerden olusan ordu komutanligi. 3. Akkoyunlu ynetici ailesinin ona ve
tekkeye gsterdigi itibar ve ihtimam.
564
Haydara Erdebilde iken ok sayida mrit
gelip katilmistir. Bu mritler, ogunlukla Karaman, Tekke, Hamid blgelerinden,
Suriyenin Sam evresinden, Gilan ve Talis, yani Hazar Denizinin gneybati
taraflarindan geliyorlardi.
565
Mritler Erdebile ugrayip seyhlerini ziyaret ediyorlardi.
Hatta bu kadar zahmete katlanip Erdebile giden mritlerine, Medineye gidip, Hz.
559
Se Sefer-name, s. 204.
560
lem-ara-yi Emini, Minevi, s. 275.
561
a.g.e, s. 274.
562
Mneccimbasi, Sahifl-ahbr, c. III, s. 181.
563
Faruk Smer, Safev Devletinin Kuruluu, s. 12.
564
Allouche, Osmanli-Safev Ilikileri, s. 57; ngren, Snni Bir Tarikattan Sii Bir Devlete, s. 85.
565
Hinz, Uzun Hasan ve Seyh Cneyd, s. 63; Dalkesen, Safev Propagandasi, s. 7.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
121
Peygamberin trbesini ziyaret etmelerini tavsiye edilince onlar da Snni
komsularina: - Biz diriye variriz, lye degil. diye yanit veriyorlardi.
566
Seyh
Haydar burada mritlerini zel bir denemeye tabi tutuyor ve onlardan yetenekli
olanlari bir sreligine tarikat merkezinde tutuyordu. Burada onlari zel bir egitime
tbi tutup yetistiriyor ve sonra halife unvaniyla memleketlerine gnderiyordu.
Halifeler kendi memleketlerine dndkten sonra, oralarda tarikat lehinde
propagandalar yapiyorlardi. Bu propagandalar tarikata maddi ve manev yardim
toplama amaci gdyordu. Iranda pek az mensubu bulunan tarikatin basi
Azerbaycanin Erdebil sehrinde, gvdesi ise Anadoluda bulunuyordu.
567
Hadar kendi elleri ile yaptigi silahlarini
568
kor-hanesinden ikararak mritlerine
dagitip antremanlar yaptirip h. 874 / 146970den sonra ise silahli savaslarini
baslatmis bulundu.
569
Bu aidan o Safev hanedaninda babasi Cneydten sonra
mezhebi gcn yaninda siyasi gc de kendinde bir arada tutan ikinci kisi olmasi sz
konusu tavrin artik Safevlerce benimsenip gelistirildiginin ve srdrldgnn bir
gstergesi idi. Nitekim o da amalari dogrultusunda tipki babasi gibi seyhligi
birakarak kendini Sultan Haydar olarak adlandirmisti.
570
O, daha ok kahramanlik
destanlari okuyor
571
batinda sufi, zahirde ise sultan grnmnde idi.
572
2.7.4. erkez ve Kafkasya Seferleri
h. 888 / 148384de Maku blgesinde Ak-koyunlu Devletine karsi bir isyan
ikmis ve Seyh Haydar da bu isyani basindan beri desteklemisti. O bu amala Topal
Ahmede kendi adamini gndermis ve isbirligi teklifinde bulunmustu.
573
Bu ve
566
Aikpaazade Tarihi, s. 268; Sahin Fazil Ferzelibeyli, Azerbaycan ve Osmanli Imperiyasi, (Bundan
sonra: Azerbaycan ve Osmanli Imperiyasi), Kr Nesriyyati, Baki, 1999, s. 125; Faruk Smer, Safev
Devletinin Kuruluu, s. 12; Kili, Kanun Devri, s. 27-28.
567
Kili, Kanun Devri, s. 32; Faruk Smer, Safev Devletinin Kuruluu, s. 12; ngren, Snni Bir
Tarikattan Sii Bir Devlete, s. 85.
568
lem-ara-yi Emini, Woods, s. 5859; Ekinci, Erdebil Tekkesinin Kurulusu, s. 83.
569
Yusuf Cemali, s. 77.
570
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 18.
571
lem-ara-yi Emini, Minevi, s. 273.
572
lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 19.
573
Ibrahimov, Sefevilerin Erdebil Hkimiyeti, s. 16; Memmedov, Azerbaycanin Feodal Dvletleri,
s. 391.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
122
benzeri tesebbslerin dogurdugu olumsuz havaya ragmen, Sultan Yakub bu defa
yegenine karsi msamahali davranmis, ondan mutlak itaat ve sadakat yemini
istemistir. Akkoyunlu sultaninin istegi zerine bir Kuran getirilerek Kadi Safiyed-
din Isa huzurunda Seyh Haydari yemin ettirilmistir.
226
Yalniz bundan sonra Haydar
serbest birakilmis ve huzur iinde Erdebile geri dnmstr.
227
Ancak o ettigi yemine
sadik kalmadi.
Haydar da babasi gibi erkeslere karsi cihat ve gazalarda bulunmustur. O,
henz 22 yasinda iken asker toplama ve kfir Grcleri yagmalama bahanesi ile ilk
kez h. 888 / 148384de sefere ikti.
574
O bundan sonra Erdebile geri dnp esi
Martadan 25 Recep 892 / 17 Temmuz 1487de ikinci oglu olan Ismail Mirza
dogdu.
575
O, h. 892 / 148687de yine sz konusu blgeye dogru askerlerini
sevketti.
576
Haydar bu saldirisinda 6.000 esir alarak Erdebile geri dnd
577
ve elde
ettigi ganimetleri oradaki halka dagitti.
578
O elde ettigi ganimetlerin bir kismini da
Yakub Beye gnderdi.
579
Haydarin pes pese kazandigi bu iki savas onun nnn yayilmasina ve
mritlerinin ogalmasina neden oldu. Bundan tedirgin ve rahatsiz olan Yakub Bey
onu h. 892 / 1486-7de Tebrize davet etti. Haydar da onu kuskulandirmamak iin
olasi tehlikeyi gz nnde bulundurarak birka mridi ile birlikte
580
basinda
Trkman basiligi ve dervis kiliginda
581
oraya gitti. O, oraya ulastiktan sonra kendini
seyh ve tehlikesiz gstermek iin saraya degil de Sah Hseyin tekkesine gitti.
582
Burada zerinde durulmasi gereken husus Tebrize giderken Haydarin Trkman
574
lem-ara-yi Emini, Woods, s. 53, 59.
575
Yusuf Cemali, s. 101.
576
lem-ara-yi Emini, Woods, s. 60; Asurbeyli, Sirvanahlar Dvleti, s. 303; Ekinci, Erdebil
Tekkesinin Kurulusu, s. 88.
577
lem-ara-yi Emini, Minevi, s. 278; Mazzaoui, Michel M. The Origins of the Safavids Shiism,
Suffism and Gulat, (Bundan sonra: The Origins of the Safavids), Franz Steiner Verlag GMBH.
Wiesbaden, 1972, s. 76; lem-ara-yi Emini, Woods, s. 60; Asurbeyli, Sirvanahlar Dvleti, s. 303;
Ekinci, Erdebil Tekkesinin Kurulusu, s. 88.
578
Se Sefer-name, s. 428.
579
Hinz, Uzun Hasan ve Seyh Cneyd, s. 6970; Tekil-i Devlet-i Milli der Iran, s. 99.
580
lem-ara-yi Emini, Minevi, s. 278.
581
a.g.e, s. 278.
582
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 149.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
123
basligi kullandigindan onun Kizilbas basligini ikinci saldiridan (h. 892 / 148687)
sonra ve erkes topraklarina olan nc saldirisindan (h. 893/ 148788) nce
yaparak yayginlastirmistir.
Haydar h. 892 / 148687de yle bir toplumsal konum ve genel saygi
kazanmisti ki, yalniz Ak-koyunlu devletinin bykleri degil, Yakub Bey bile onu
ziyaret etmege gitti.
583
Haydar da ertesi gn saraya giderek Yakubun ziyaretine
karsilik verdi. Haydara orada Kuran zerine yemin ettirilerek, sehir ve vilayetlere
asker sevketmemesi, etrafa halifeler gndermemesi
584
ve Yakuba itaat etmesi
konusunda ondan sz aldilar.
585
Bylece o, Tebrizden ayrilarak bir daha Erdebile
geri dnd.
2.7.5. $irvan Seferi
Haydar srekli Sirvani ele geirmeyi dsnyordu.
586
Bu yzden h. 893 /
148788 yili baslarinda o Sultan Yakubun Kumda kislakta ve uzakta oldugunu
Iirsat bildi ve annesi Hadice Beygimi, kardesinin oglu Sultan Yakubun yanina
gndererek Grcistan kfirlerine karsi cihatta bulunmasi iin ondan izin istedi.
Hadice Beygim sahin ilgisizligi ve devlet basinda bulunanlarin sorun ikarmalarina
ragmen ondan gereken izni alabildi. Yakub gnderdigi mektupta ayni zamanda
isbirligi ve Haydarin gereksinimlerini karsilamalari iin memurlarina buyrukta
bulundu.
587
Bylece Sultan Haydar da, Sultan Yakub baskente dogru hareket
etmeden hemen, 893 / 148788de Kafkasyaya (Dagistana) dogru hareket etti.
588
Hadar, Kr irmaginin kiyisinda 2 ay durdu. Ona orada Talis, Karacadag ve
583
lem-ara-yi Emini, Minevi, s. 278.
584
lem-ara-yi Emini, Woods, s. 60; Dilaver Akkoyunlu, Akkoyunlular ve Bayburt, (Bundan sonra:
Akkoyunlu, Akkoyunlular ve Bayburt), Ankara, 1992, s. 126.
585
lem-ara-yi Emini, Minevi, 279; Hinz, Uzun Hasan ve Seyh Cneyd, s. 70.
586
lem-ara-yi Emini, Minevi, s. 274.
587
lem-ara-yi Emini, Woods, s. 61; Asurbeyli, Sirvanahlar Dvleti, s. 303; Sah Ismail-i evvel ve
Ceng-i aldiran, s. 37.
588
lem-ara-yi Emini, Woods, s. 71-72.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
124
Samlulardan da kalabalik bir topluluk katildi.
589
Haydar 6.000 atlisi ile birlikte Kr
irmagini geebildi.
590
O, bu saldirisinda Berdeye bagli Jalpert (Calpert) blgesini
basari ile yagmayip oradaki Zimmleri esir alip
591
galebe aldiktan sonra Mahmud-
abadin evresine gelerek oradaki halki kilitan geirdi.
592
O, h. 864 / 1459-60da
ldrlms olan babasi Sultan Cneydin intikamini almak ve orayi tekrar
yagmalamak iin Sirvana casuslar gnderdi.
593
Sirvan-sahin zafiyetini grenen
Haydar, oraya ordusunu sevketti.
594
Semahiya yaptigi saldirida Sirvan-sah
Halilullahin yerine tahta ikan Ferruh Yesarla (h. 867 / 146263 yilinda) ve h. 874 /
146970den itibaren baslayarak
595
savasa giristi.
Saldiriya ansizin yakalanan
596
ve Safev taci yerine Gur-Fehlevi basligi
giyen
597
(dsmani kandirmak iin) Kizilbaslar tarafindan kusatmaya alinan Sirvan-
sah Ferruh Yesar (h. 869906 / 146415001) nl sarayi ve kalesi olan Glistanda
kendini hapsetti.
598
O, Haydarin kusatmadan
599
sikilip geri ekilmesini beklerken
sufiler tam tersine Semahiyi yakip
600
silahsiz ve savunmasiz olan din adamlari ve
halki kiyim etmeye basladi ve Glistani kusatmaya aldi.
601
Bunun zerine Ferruh
Yesar da, Yakub Beye eli gndererek ondan yardim talep ettti. Yakub Bey, Ferruh
Yesar ile akrabalik (onun oglu Baysungur, Ferruh Yesarin kizi ile evli idi.) ilskisine
sahip oldugu iin onu hep kolluyordu. Ferruh Yesarin elisi Sultaniye yaylalarindan
olan Gzel-derede Yakub Beye ulasti.
602
589
lem-ara-yi Emini, Minevi, s. 280.
590
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 152.
591
Asurbeyli, Sirvanahlar Dvleti, s. 303.
592
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 152.
593
lem-ara-yi Emini, Woods, s. 62; Hinz, Uzun Hasan ve Seyh Cneyd, s. 7172.
594
lem-ara-yi Emini, Woods, s. 62; Hinz, Uzun Hasan ve Seyh Cneyd, s. 7172.
595
Yusuf Cemali, s. 77.
596
lem-ara-yi Emini, Woods, s. 62.
597
lem-ara-yi Emini, Minevi, s. 283.
598
Hinz, Uzun Hasan ve Seyh Cneyd, s. 72; Akkoyunlu, Akkoyunlular ve Bayburt, s. 126127.
599
Ibn Ruzbihn, Glistan muhasarasinda Seyh Haydarin toplardan istifade ettigini kaydetmektedir.
lem-ara-yi Emini, Woods, s. 63.
600
lem-ara-yi Emini, Woods, s. 63.
601
lem-ara-yi Emini, Woods, s. 78; lem-ara-yi Emini, Minevi, s. 248.
602
Tarih-i Cihan-ara, s. 262; Mneccimbasi, Sahifl-ahbr, c. III, s. 177; Ismail Hakki Uzunarsili,
Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, (Bundan sonra: Uzunarsili, Anadolu
Beylikleri), TTK Basimevi, Ankara, 1969, s. 195; Sah Ismail-i evvel ve Ceng-i aldiran, s. 37.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
125
Glistan kalesinin disinda olan Ferruh Yesarin bazi emirleri Kii Beyin
komutasinda kalabalik ve gl bir lesker topladilar. Onlar Ferreh Yesara bir eli
gndererek kendilerinin saldirdigi gnde onun da kaleden ikip askerleri ile
saldirmasini istediler. Ancak eli sufilerin eline geti ve Haydar da durumu
grenince erken davranarak ansizin sz konusu emirlere saldirarak onlari darmadagin
edip onlardan 10.000 kisisini ldrdler.
603
Ferruh Yesar da onun geri ekildigini
dsnerek disari ikti. Ancak Haydar tekrar saldirmasindan ekinerek bu kez daha
gvenilir olan Selvet (Selut) kalesine sigindi.
604
2.7.6. Haydarn lm
Haydar Derbend yolu ile Kafkasyaya geri dnme kararini aldigi sirada
Derbend halki h. 892 / 148687de akrabalarinin onun tarafindan ldrldgne
karsilik yolunu kestiler. O, Kara Piri Kaar tarafindan Ak-koyunlu ve Sirvan-sah
ordusunun haberini aldi.
605
Sonuta Sultan Yakubun gnderdigi destek (yardimci)
g ile karsilasmaktan baska bir aresi kalmadi.
606
Sucaud-devle Sleyman Bey
(Sleyman Bicen) komutasinda olan Ak-koyunlu ordusu
607
Tabarsaranda arkalari
daglarla kapanmis bir yerde Ferruh Yesari (Sultan Yakubun esinin babasi
608
)
kurtarmak iin Haydarin birliklerini kusattilar.
609
arsamba, 29 Recep 893 / 9
Temmuz 1488de sicak bir yaz gnnde babasi Cneydin ldg yere yakin
Tabarsarandaki Dartanat Ky yakinlarinda savas basladi.
610
Haydar ordusunun
kalbinde yer alarak Kara Piri Kaari sag, Hseyin Bey Samluyu ise sol kanatta
yerlestirdi.
611
Kizilbaslar dsmanin ordusunun dzenini kirdilar ve Sleyman Beyi de
603
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 152-153.
604
lem-ara-yi Emini, Woods, s. 78.
605
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 20.
606
Se Sefer-name, s. 261, 325; Sarwar, History of Shah Ismail, s. 25.
607
lem-ara-yi Emini, Woods, s. 64.
608
I. Sah Ismail daha sonra Sultan Yakubun sz konusu Sirvanli esinden olan kizi Taclu Beygim ile
evlenecektir.
609
lem-ara-yi Emini, Woods, s. 78-79.
610
lem-ara-yi Emini, Woods, s. 67; Uysal, Sah Ismail, s. 27.
611
Cihan-ga-yi Hakan, s. 45.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
126
yaraladilar.
612
Kimi kaynaklara gre Haydar, sng ile Sleyman Bey Biceni
atindan dsrd ise de onu ldrmedi.
613
Ancak Hunciye gre Sleyman Bey,
Haydari sngs ile attan dsrmstr.
614
Haydar savasta yigitlikler sergileyerek
birok nl pehlivani ldrmstr.
615
Kizilbaslar tam da galebeyi yakalamisken
savas sirasinda bir okun Haydarin bogazina saplanmasi ile o ld.
616
Bu olay
gereklesmedigi takdirde galibiyetin Haydara ait olacagi ve Sirvanin fethedecegi
kesindi. Durum byle olsaydi tarih onu Safev devletinin kurucusu olarak grecekti.
Haydarin lm tarihine iliskin degisik grsler bulunmaktadir. Bu konuda belirtilen
zamanlar sunlardir: h. 893 / 148788
617
, Saban h. 893
618
/ TemmuzAgustos 1488,
29 Recep 893
619
/ 21 Temmuz 1487, 20 Recep 893
620
/ 12 Temmuz 1487, 28 Recep
893 / 8 Temmuz 1488
621
, 894
622
/ 148889, 895
623
/ 148990 ve her hangi bir tarih
belirtmeyenler.
624
Onun lm Kizilbaslari daha da kizdirarak tarihte ender grnr
bir savas ve yigitlik sergilemelerine neden oldu.
625
Sonunda ise Kizilbaslar yenilerek
savas meydanini terk etmek zorunda kaldilar.
626
Diger bir kismi da katledildiler.
Onun kafasi Ali Aga Kapui (Yakub Beyin kapicisi) tarafindan kesildi.
627
Onun kesik basi Ervane-kuh Yurdunda bulunan Sultan Yakuba getirildi.
628
Durum saha anlatildiktan sonra Haydarin basi ibret iin Tebriz caddelerinde
dolastirdiktan sonra sehrin giris kapisinda iki gn asili birakildi. Sonra da annesine
612
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 153.
613
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 71; Habibs-siyer, s. 434; Hulasett-tevarih, c. I, s. 39.
614
lem-ara-yi Emini, Minevi, s. 300.
615
a.g.e, s. 299.
616
lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 20.
617
a.g.e, c. I, s. 21.
618
Hulasett-tevarih, c. I, s. 40.
619
lem-ara-yi Emini, Minevi, s. 255, 297.
620
Silsiletn-neseb-i Safevye, s. 68.
621
Tekil-i Devlet-i Milli der Iran, s. 108.
622
Petrusevskiy, Islam der Iran, s. 389.
623
Huld-i Berin, s. 57; Cihan-ga-yi Hakan, s. 47.
624
lem-ara-yi Safev, s. 31, 33; Habibs-siyer, s. 432-433; Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb,
s. 71.
625
lem-ara-yi Emini, Minevi, s. 304.
626
Mneccimbasi, Sahifl-ahbr, c. III, s. 181; Uzunarsili, Anadolu Beylikleri, s. 195.
627
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 154.
628
lem-ara-yi Emini, Woods, s. 69; Sah Ismail-i evvel ve Ceng-i aldiran, s. 38; Ekinci, Erdebil
Tekkesinin Kurulusu, s. 90.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
127
verildi.
629
Bir diger bilgiye gre ise, mritlerden birisi onun kafasini alarak h. 907 /
15012de I. Sah Ismailin Tebrizde tahta iktigi sirada, ona vererek dl aldi.
630
Ancak diger bir kaynaga gre kafa dolastirildiktan sonra kpeklere atilmistir.
631
Bu
nedenle de daha sonralari Safevlerin kpeklerden nefret ettikleri ve nerede kpek
grrlerse ldryorlardi.
632
Haydarin cesedi ise Kizilbaslarca Tabarsaranin Deh-
kendi Kazasinin Elfendiyar Kynde topraga verildi. Bazi arastirmalara gre Seyh
Haydarin cesedi, Azerbaycan Cumhuriyetinin Abseron blgesinin Tihli Kynde
topraga verilmistir.
633
22 yil sonra (h. 915 / 150910) Sah Ismail, Sirvani ikinci
seferinde
634
fethedince Haydarin kemiklerini Erdebile tasittirip ecdadinin
kabirlerine yakin bir yerde, Kiyavda muhtesem kubbeli bir trbeye defnetmistir.
635
Sultan Yakub, Haydar ldkten sonra zamanin gelenegine uyarak bu nemli
basarisini Osmanli sultani II. Bayezide yazdigi bir mektupta bildirdi.
636
O
mektubunda seyhin bir intikam pesinden kosarak Sirvana saldirdigini belirtip
Sirvan-sahin yardim talebi zerine ise bu ser toplulugunun defi iin Sleyman Bey
komutanliginda bir ordu gnderdigini, harp sirasinda ise seyhin ldrldgn ve bu
isin tm Islm mmetine fayda saglayacagini bildirmistir.
637
II. Bayezid de
Bayindirilerin (Ak-koyunlular) bu basarisini yazdigi bir mektup ile kutlayip, Haydar
taraftarlarini sapik bir gruh olarak nitelendirmis ve onlara beddua etmistir.
638
Seyh Haydarin lem-sah Beygim ile olan evliliginden Sultan-ali, Ibrahim ve
Ismail isimli erkek ocuk dogmustur.
639
Bu evlilikten ayni zamanda kiz ocuk
629
Yusuf Cemali, s. 103.
630
lem-ara-yi Emini, Woods, s. 69; Akkoyunlu, Akkoyunlular ve Bayburt, s. 127.
631
Se Sefer-name, s. 261.
632
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 154.
633
Nagiyev, Qi:ilbaliq Haqqinda, s. 24; 'Seyx Heyder, ASE, c. X, Baki, 1987, s. 488.
634
Savory, Makalat, s. 87.
635
Hinz, Uzun Hasan ve Seyh Cneyd, s. 76; Browne, History of Persia, IV, s. 4849; R. M. Savory,
Haydar, EI, c. III, Leiden, 1971, s. 316.
636
Mnaatus-selatin, c. I, s. 310-311; Abdl-hseyin Nevai, Esnad ve Mukatibat-i Tarihi-yi Iran ez
Teymur ta Sah Ismail, (Bundan sonra: Esnad ve Mukatibat-i Tarihi), Intisarat-i Ilmi ve Ferhengi,
Tahran, 1370/1991, s. 615-619.
637
Mnaatus-selatin, c. I, s. 312; Allouche, Osmanli-Safev Ilikileri, s. 64.
638
Mnaatus-selatin, c. I, s. 312; Esnad ve Mukatibat-i Tarihi, s. 620-623.
639
Mneccimbasi, Sahifl-ahbr, c. III, s. 181; Vehb, Mehr-i Islm, c. II/15, s. 457; Sah Ismail-i
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
128
da dogmustur.
253
agdas Safev arastirmacilarindan Ghulam Sarwar ise yukarida
isimleri zikredilen ocuklardan baska, Seyh Haydarin baska bir evlilikten
Muhammed Mirza, Sleyman Mirza, Hasan Mirza ve Davud Mirza adli drt oglunun
da oldugunu belirtmektedir.
640
Kisacasi Seyh Haydar ayaklanmasi Safev ailesinin
siyasi g olarak oartaya ikip olusma yolundaki ikinci abasi idi. Bu aba da bir
nceki aba gibi basarisizlikla sonulansa da gelecekteki Safev hareketinin
temelinin saglam atilmasina neden olmustur. Trkmanlar ise onun lmnden 10 yil
geinceye kadar her hangi bir savasa girmeden gebe hayatlarini srdrerek daha
sonra ikacak yeni firsatlari beklediler.
2.8. SULTAN-AL (h. 893900 / 14881495)
2.8.1. Tarikatn Bayna Gemesi ve Hapis Dnemi
Sultan Haydar h. 893 / 148788 yilinda ldrldkten sonra, oglu Sultan-ali
tarikatin basina geti.
641
Sultan Yakub (. h. 896 / 149091) onun ogullarini anneleri
lem-sah Beygim ile birlikte h. 893 / 1488-9de Farsa -Siraza- srer
642
Walter
Hinze gre Onlar sonbahar h. 893 / 148788de hapsedildiler.
643
Onlarin Istahra
giris tarihi konusunda diger grsler sunlardir: h. 894
644
/ 148889, h. 896
645
/ 1490
91. Siraz hkimi Mansur Bey Prnak ise Istahr kalesinin
646
nl hapishanesinde
onlari hapsettirdi.
647
Hseyni Ester-abadiye gre onlar h. 899 / 149394de
evvel ve Ceng-i aldiran, s. 36.
640
Browne, History of Persia, IV, s. 48.
641
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 74.
642
Kisasul-Hakani, s. 32.
643
Tekil-i Devlet-i Milli der Iran, s. 111.
644
Fars-name-yi Nasiri, c. I, s. 354.
645
Huld-i Berin, s. 59; Ez Seyh Safi ta Sah Safi, s. 28.
646
Istahr Kalesi hakkinda ayrintili bilgi iin bkz. M. Strek, Istahr, IAM, c. V/2, Istanbul, 1967, s.
1133.
647
Tarih-i Cihan-ara, s. 262; Riyzs-siyha, s. 36, s. 40; Mneccimbasi, Sahifl-ahbr, c. III, s.
181; Ismail Hakki Uzunarsili, Osmanli Tarihi: Istanbulun Fethinden Kanun Sultan Sleymanin
lmne Kadar, c. II, (Bundan Sonra: Uzunarsili), TTK, Ankara, 1983, s. 227; Faruk Smer, Safev
Devletinin Kuruluu, s. 14; Ismail Hikmet Ertaylan, Azerbaycan Edebiyati Tarihi: Islamiyetin
Zuhurundan Miladin On Sekizinci Asrina Kadar, c. II, Azernesr Matbaasi, Bak, 1928, s. 13; Faruk
Smer, Akkoyunlular, IAD, c. II, Istanbul, 1989, s. 273; Tahsin Yazici, Sah Ismail, IAM, c. XI,
(Bundan sonra Yazici, Sah Ismail), Istanbul, 1970, s. 275.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
129
birakilmislardir.
648
Seref Han Bitlisi, ocuklarin kk olmasindan dolayi, Sultan
Yakubun onlari ldrmedigini ve nce Ahtamar Kalesine, sonra ise Sirazdaki
Istahr Kalesine hapsettigini belirtmektedir.
649
Laurance Lockhart
650
, S. A.
Memmedov
651
, S. Asurbeyli
652
ve Sleyman Eliyarli
653
basta olmak zere bazi son
dnem Safev arastirmacilari da Haydarin ocuklarinin, ilk baslarda Van Glndeki
Ahtamr kalesine hapsedilmeleri fikrini desteklemektedirler. Kaydetmekte yarar
vardir ki Seyh Haydarin sadece Akkoyunlu prensesi lem-sah Begm ile
evliliginden dogan ocuklari hapse atilmislardi. Diger evlilikten olan ocuklar ise
serbest kalmislardir.
654
2.8.2. stahr Kalesinden kmalar
Sultan Yakub, oglu Yusuf Mirza ile birlikte h. 896 veya 897
655
/ 149091 veya
149192de esi tarafindan zehirlenerek ldrldler. Bu olaydan sonra Sufi Halil ve
Sultan Yakubun Musullu boyundan olan emirleri firsati degerlendirerek yalnizca bir
yil sekiz ay sre ile hkimiyette kalabilen Baysunguru tahta ikardilar.
656
Bundan
sonra ise Mesih Mirzayi tahta ikarmak isteyen Bayindiri ve Prnak boylari ile
Maksud Bey (Despinadan olan)in oglu Rstem Beyi
657
destekleyen diger emir ve
boylar arasinda atismalar yasandi. Bunun sonucunda Mesih Mirza ve Sultan Halilin
(. h. 883 / 147879) oglu Ali Mirza, Rstem Mirzanin entrikasi ile ldrldler.
658
Bayindiri sehzadelerinden olan Dana Halil ve Ayba Sultanin oglu eli ile
648
Ez Seyh Safi ta Sah Safi, s. 29.
649
Seref Han, Serefname, s. 135-136.
650
Lockhart, Persian Cities, s. 53.
651
Memmedov, Azerbaycan Sefeviler Dvleti, s. 396.
652
Asurbeyli, Sirvanahlar Dvleti, s. 307.
653
Sleyman Eliyarli, Qurtulus Herekati Feodal Dvletleri, Azerbaycan Tarixi, (Bundan sonra:
Eliyarli, Qurtulus Herekati), ed. Sleyman Eliyarli, Azerbaycan Nesriyyati, Baki, 1996, s. 325.
654
Seyh Haydar iki evlilikten toplam yedi erkek ocugu dogmustur. Uzun Hasanin kizi lemsah
Beygm ile evliliginden Ali, Ibrahim ve Ismail isimli erkek ocuk, Circassian isimli cariyeden ise
Hasan, Sleyman, Dvd ve Mahmd isimli drt erkek ocugu olmustur. Ayrintili bilgi iin bkz.
Allouche, Osmanli-Safev Ilikileri, s. 64.
655
Yusuf Cemali, s. 105-106.
656
Tarih-i Cihan-ara, s. 255.
657
Ersahin, Akkoyunlular, s. 120.
658
Tarih-i Cihan-ara, s. 254.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
130
serbest birakilan Rstem Mirza
659
Recep 897 / Nisan-Mayis 1492de Tebrizde tahta
ikti.
660
Onun kendi hkimiyetinin devamini saglamak iin yaptigi ilk is Seyh
Haydarin oglullarini serbest birakip onlari babalarinin intikamini almak iin Ak-
koyunlu sehzadelerine Ugurlu Muhammedin
661
oglu Gde Ahmed, Muhammed
Mirza b. Yasuf Bey b. Hasan Bey Elvend Bey b. Yusuf Bey ve Yakub Beyin oglu
Sultan Murad) karsi tahrik etmek olmustur. O, h. 897
662
/ 149192 veya 898 / 1492
93 yilinda halasi ve sz konusu oglu Ali, Ibrahim ve Ismaili Farsin Istahr
kalesinden serbest biraktirarak onlari Tebrize getirtti.
663
Onun bu isten amaci rakiplerini Haydarin ogullari araciligi ki onlarlarin da
dsmani sayilmaktaydilar.- ile bertaraf etmek olmustur. zerinde titizlikle dsnlen
bu plan, Akkoyunlu Rstem Saha iki nemli firsat taniyordu: 1. Savasa aliskin
Safev mridleri Baysunguru ortadan kaldiracak ve nemli bir tehlikeyi bertaraf
etmis olacaklardi. Muhakkak ki onlarin kendileri de bu savasta zayif dsms
olacaklardi. Zayif dsms olan Safev mridlerini bertaraf etmek ise Rstem Sahi
pek zorlamayacakti. 2. Baysungurla yapacaklari savasta Safevler mahvolacaklardi.
Tm gcn Safevlere karsi kullanan Baysungur ise Rstem Sahla savasacak
durumda olmayacakti. Bundan dolayi kolayca bertaraf edilecek bir rakip olacakti.
Her iki ihtimal, Rstem Sahin isine geliyordu. Ismail ve ailesinin Istahrda
hapsedilme sreleri konusunda degisik bilgiler mevcuttur. Kimilerine gre bu sre 4
buuk
664
, kimilerine gre ise 4 yil
665
srmstr.
XV. yy.in son on yilinda Akkoyunlu sllesinden sekiz kisi Akkoyunlu tahti
659
a.g.e, s. 255.
660
Memmedov, Azerbaycanin Feodal Dvletleri, s. 383.
661
Hoca Sadeddin Efendi, Tct-tevrh, c. III, (Bundan sonra: Hoca Sadeddin, Tct-tevrh), haz.
Ismet Parmaksizoglu, Kltr Bakanligi Yay., Ankara, 1979, s. 330-332; Hadd, Tevrh-i l-i Osmn,
haz. Necdet ztrk, Edebiyat Fakltesi Basimevi, Istanbul, 1991, s. 344-346; Cefer Ibrahimov,
Sefevilerin Erdebil Hakimiyeti Tarixine Dair, (Ibrahimov, Sefevilerin Erdebil Hakimiyeti),
Azerbaycan Dvlet Pedagoji Institutu Nesriyyati, Baki, 1960, s. 2729.
662
lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 22-23.
663
Fars-name-yi Nasiri, c. I, s. 355-356; Tarih-i Cihan-ara, 263.
664
lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 23; Hulasett-tevarih, c. I, s. 41; Tarih-i Cihan-ara, s. 262.
665
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 219.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
131
iin mcadeleye girismisti
666
. Rstem Bey, Ismailin byk kardesi Ali ile ki
Rstem Beyce Saltan Ali Padisah
667
lakabini da almisti.- saygi ve sevkat ile
davraniyordu. Rstem Bey, ona hilatlar ve hediyeler vererek
668
tm mlklerinin geri
verilmesine emir verdi. Rstem Sah, Sultan-aliye vaatlerde bulunmustur.
669
Seyh
Haydarin ogullarinin Tebrize gelmesi ile mritlerden kalabalik bir grup Alinin
etrafinda bir araya geldiler. Rstem Bey, Aliyi Ayba Sultan ile birlikte Baysungura
karsi gnderdi. Iki ordu Kr irmagi kiyisinda birka gn savastiktan sonra taraflarin
hi biri basari elde edemeden geri ekildiler. Bylece Baysungur, Sirvana akrabalik
baglari bulunan Sirvansah Ferruh Yesara
670
Ali ile Ayba Sultan da Tebrize (h. 897 /
149192) geri dndler. Bu sirada Yezd hkimi Kse Haci Bayindiri, Baysunguru
padisah olarak kabul etti. Baysungur da tahta ikmak iin Sirvandan Tebrize dogru
hareket etti. Bu zor durum karsisinda Rstem Bey, Sufi nderlerinden ve Sultan-
alinin mridi olan Kara Piri Kaari kalabalik bir sufi grubu ile Kse Haci
Bayindiriye gnderdi. Diger taratan Sultan-ali ve Ayba Sultanda
671
Baysunguru
nlemek iin yola iktilar. Taraflar Gence ve Berde evresinde birbirleriyle
karsilastilar.
672
Bir diger bilgiye gre savas Meskinin Eherinde olmustur.
673
Ali,
ordunun sag kanadinin basina Hseyin Bey Samlu Lala ile Rstem Bey
Karamanluyu, sol kanada ise Abdal Bey adi ile de nl olan Dede Bey Talis ve
Hadim Bey Halifeyi yerlestirdi,
674
kendisi de Ayba Sultan ile birlikte ordunun
kalbinde yer aldi. Alinin taktikleri ve yigitligi ile Baysungur yenik dserek h. 898
675
/ 149293te ldrld. Baysungurun lm tarihine iliskin kimileri ise Zilkade h.
898
676
/ AgustosEyll 1493te tarihini vermislerdir. Kara Piri Kaar ise Hemedana
yakin Dergezin evresinde Kse Haci Bayindiri ile yaptigi savasta onu ldrd.
666
Sleyman Memmedov, Azerbaycan XV-XVII Esrin Birinci Yarisinda, API-nin Nesri, Baki, 1981, s.
22.
667
Cihan-ga-yi Hakan, s. 52.
668
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 78; Hulasett-tevarih, c. I, s. 42.
669
Savory, Iran, s. 21.
670
Baysungur Mirza, Sirvansah Ferruh Yesrin kizi ile evlenmisti.
671
Tarih-i Cihan-ara, s. 255; lem-ara-yi Safev, s. 3639.
672
Abdi Bey Sirazi Nevidi, Tekmiletl-ahbar, Tarihi Safevye ez Agaz ta 978-i Hicri, (Bundan
sonra: Tekmiletl-ahbar), Ba Mukaddime, tsh. ve Talikat: Doktor Abdul-hseyin Nevai, Nesr-i Ney,
Tahran, 1399, s. 570.
673
Cihan-ga-yi Hakan, s. 53.
674
a.g.e, s. 53.
675
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 220.
676
Tekmiletl-ahbar, s. 570.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
132
Bununla da Safevyye birlikleri, ilk kez amalari disina ikmis ve baska bir devletin
bekasini saglamak iin savasa girmislerdi. Isfahan valisinin isyanini bastirmak da
Sultan-aliye havale edilmisti. Gen Safevyye Seyhi, bu grevi de basariyla
tamamlamis ve isyani bastirabilmistir.
677
Muzaffer olarak Tebrize dnen Sultan-
aliyi burada Rstem Sah zel bir trenle karsilamistir.
678
Bylece Akkoyunlu
Hanedani, dolayli olsa da kendi iinde kk bir devletin varligini kabul etmek
zorunda kalmisti
679
. Sultan-aliye kaynaklarda padisah lakabi ile hitap edilmesi
Safevlerin artik yavas yavas bir devlet grnm almasi ile ilgilidir. Baska bir ifade
ile Safevlerin bu dnemi tarikat devlet dnemi olarak degerlendirilebilir. Yalniz
bu devletin hukuk zeminde Akkoyunlulara bagli olup, fiil olarak bagimsiz
oldugunu belirtmekte yarar vardir. Sz konusu durum, Safev ailesinin Akkoyunlu
Devleti zerindeki nfuzunun artmasina vesile olmus
680
ve merkezden ka
meyillerini de kuvvetlendirmisti.
Safev ailesi ve yandaslarinin destegi ile sorunlarini yenebilmeyi basaran
Rstem Bey, karsilik olarak Haydarin ogullari ve halasinin Tebrizden tasinarak
Erdebile yerlesmeleri iin izin verdi. Haydarin ogullarinin Erdebile geri gitmesi
haberini alan Safev mritleri ve yandaslari akin akin oraya giderek yandaslarin
sayisini daha da kalabaliklastiriyorlardi. Bundan korkmaya baslayan Rstem Bey
sonbahar h. 898 / 149293te onlari yine Tebrize getirtti.
681
Rstem Bey, nceden
tasarlanmis plani geregince, onun mridleriyle bulusmasini nlemis ve evresini
casuslarla evirmis ve denetime almisti.
682
O, Safev mritlerinin onlara yaklasmasini
engellemek iin bir takim kisileri de grevlendirdi. Mritler ise her seye ragmen gizli
ve sakli bir biimde Aliye para, hediye ve adaklarini gtryor
683
ve kendi
blgelerine geri dnyorlardi.
677
Ekinci, Erdebil Tekkesinin Kurulusu, s. 93.
678
Yazici, Sah Ismail, s. 275.
679
Memmedov, Azerbaycan Sefeviler Dvleti, s. 396.
680
Yazici, Safevler, s. 54.
681
Rumlu, Sah Ismail Tarihi, s. 3.
682
Hinz, Uzun Hasan ve Seyh Cneyd, s. 81.
683
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 80; Hulasett-tevarih, c. I, s. 43; Cihan-ga-yi Hakan,
s. 55.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
133
2.8.3. Sultan-alinin ldrlmesi
Safev hanedaninin yardimlari ile dsmanlari ve rakiplerini yendikten sonra
Rstem Mirza, derhal Ismailin gnden gne glenen kardesi ve Safev sufilerinin
mrsidi olan Sultan-ali Mirzayi gizlice ortadan kaldirma karari aldi. Bunun iin h.
900 / 149495 yilinda Hoy yaylagina gittigi sirada ertesi gn Ali ve sufi nderlerini
ziyafete davet ederek onlari ldrmek istedi.
684
Onun bu planini bir Trkman mridi
araciligi ile grenen Sultan-ali derhal bir toplanti agirarak konuyu tartismaya ati.
Hseyin Bey Lala, Dede Bey Talis, Kara Piri Bey Kaar ve Ilyas Bey geceleyin
Erdebile kamayi nerdiler.
685
Ali, kardesleri ve yandaslari ile birlikte geceleyin
Tebrizi Erdebile gitmek zere terk ettiler. Sabahleyin bunu grenen Rstem Bey,
Ayba Sultani 4000
686
veya 5000
687
kisilik Trkman askerlerini onlarin pesinden
gnderdi.
688
Rstem Sah: Eger, Allah gstermesin, Sultan-ali, bir defa Erdebile
varirsa ona karsi gnderilecek on bin Trkmen bile bir sey yapamaz! diyordu.
689
Sz konusu ordu ise yolda Samesbi blgesinde onlarla karsilastilar. Kimi
kaynaklara gre onlarin savas yeri Erdebilin Samesbi
690
diger bir grse gre ise
Baruk
691
veya Baduk
692
kydr. Ali asker saysinin azligina ragmen savasa girmek
zorunda kaldi. Bu savasta Sultan-alinin yalnizca 200
693
veya 300
694
, diger bilgilere
gre ise 400
695
veya 700den az
696
yandasinin yaninda bulundugu bildirilmistir.
Sultan-ali kardeslerine bugn ldrlecegini bildirerek iki kardes arasindan
Ibrahimin (o sirada 8 yasinda idi.) kg olan Ismaili kendi yerine seti.
697
O
Sultan Haydarin tacini kendi basindan alarak Ismailin basina koyup kendi kemerini
684
Akkoyunlu, Akkoyunlular ve Bayburt, s. 133.
685
Cihan-ga-yi Hakan, s. 56.
686
lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 23.
687
lem-ara-yi Safev, s. 37.
688
Habibs-siyer, s. 441; Ahsent-tevarih, Seddon, s. 2.
689
Hinz, Uzun Hasan ve Seyh Cneyd, s. 8182; Savory, Iran, s. 21.
690
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 23.
691
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 221.
692
Tarih-i Cihan-ara, s. 263.
693
Tarih-i Nigaristan, s. 361-362.
694
Rumlu, Sah Ismail Tarihi, s. 4.
695
lem-ara-yi Safev, s. 36.
696
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 23.
697
a.g.e, c. I, s. 23.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
134
de onun beline bagladi
698
ve ondan babasi ve dedesinin intikaminin alinmasini istedi.
Ali, yedi kisiyi seerek onlarin Ismail Mirza ve Ibrahim Mirza ile birlikte Erdebile
dogru oradan da Gilana Lahican padisahinin hizmetine gitmeleri ve firsat uygun
dsmeyince oradan ikmamalarini emretti.
699
Bu yedi kisi sunlardi: Hseyin Bey
Lala, Kara Piri Bey, Abdal Bey, Dede Bey Talis vb.
700
Savas bazi grslere gre h.
898
701
/ 149293, digerlerine gre h. 899
702
/ 149394 veya h. 900
703
/ 149495te
gereklesti ve Ali meydandan galip ikarak dsmanin kaan askerlerini takipte ati ile
birlikte bir dereye dst ve boynundan yaralanarak ld.
704
Bu olaydan sonra lem-
sah Beygimim emri zerine oglunun cesedi Erdebile getirtilip, ceddinin de gml
oldugu trbeye gmld. (h. 900 / 149495).
705
2.8.4. Sultan-alinin lmnden Sonra smail Mirza
Sultan-alinin lmnden sonra Rstem Bey, Trkman emirlerinden biri olan
Ali Han Sultan akirluyu Erdebil hkmetine atadi. Rstem Bey, ondan Erdebile
giderek seyh Haydarin ogullarini yakalamasini istedi. Ancak o btn aramalara
ragmen onlari bulamadi ve Safev mritlerinden birogunu ldrp mal varliklarini
da yagmaladi.
706
Ayni gnlerde, Seyh Haydarin Erdebildeki evinin bile
yaglamalandigi rivayet edilmektedir.
707
Sufiler onlari Erdebile getirdiler. Ismail ve kardesi Ibrahim orada 40 gn
saklandiktan sonra
708
sonunda gizli yollarla 80
709
veya 200
710
kisilik sufi mritleri ile
698
lem-ara-yi Safev, s. 37; Rumlu, Sah Ismail Tarihi, s. 4.
699
lem-ara-yi Safev, s. 37.
700
Cihan-ga-yi Hakan, s. 57.
701
Lubbut-tevarih, s. 391; Hulasett-tevarih, c. I, s. 44; Habibs-siyer, s. 441; Tarih-i Cihan-ara, s.
263; Tarih-i Nigaristan, s. 361-2.
702
Fars-name-yi Nasiri, c. I, s. 357; Rumlu, Sah Ismail Tarihi, s. 4.
703
Cihan-ga-yi Hakan, s. 58; Huld-i Berin, s. 63.
704
Lubbut-tevarih, s. 391; Hulasett-tevarih, c. I, s. 44; Habibs-siyer, s. 441; Tarih-i Cihan-ara, s.
263; Fars-name-yi Nasiri, c. I, s. 357.
705
Rumlu, Sah Ismail Tarihi, s. 5; Ahsent-tevarih, s. 13; Ekinci, Erdebil Tekkesinin Kurulusu, s.
94.
706
lem-ara-yi Safev, s. 39.
707
a.g.e, s. 39.
708
Kisasul-hakani, s. 33.
709
Minorskii, Saziman-i Idari, s. 245.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
135
birlikte h. 899
711
/ 149394 veya h. 900 / 149495te Reste
712
gtrdler. O siralada
Ismail, kimi kaynaklara gre 6
713
, kimilerine gre 6 buuk
714
, digerlerine gre 7
715
veya 8
716
yasinda idi. Bu kararin alinmasinda Pasa Hatunun esi ve ayni zamanda
kardesi Ahmedi Bey ki Rest hkimi Emire Ishak ile eski dostluklari vardi.
717
- etkili
olmuslardi.
718
Bir bilgiye gre ise sufi ileri gelenleri Ismailin annesi ile grserek,
onun Gilana gitmesinin en iyi seenek oldugunu bildirdiler.
719
Seyh Haydar
zamanindan baslayarak takiye yapan sufiler, Ismailin son gvencesi sayilirdi. Bu
yzden de tipki Cneyd ile Haydara yaptiklari gibi ona bir takim tanrisal nitelikler
(Ferre-yi Izedi) atfetmislerdi.
720
Sah Ismailin bundan hoslanmadigi da kaynaklarca
bilinmekte
721
ve dedeleri ile birlikte ondaki egilimin de kendilerinin cisimlesmis
Tanri ve Tanri tecellisi olduklaridir.
722
Sultan-alinin lmyle birlikte Erdebil Tarikat Devletinin de sona erdigi
sylenebilir. Sultan Alin devrinde Safevler ylesine glenmislerdi ki, artik onlar
Akkoyunlu Devletinin devamliligini saglayacak bir ge sahiptiler. Dolayisiyla
Seyh Haydarin asker faaliyetleri ve Sultan-ali devrindeki kisa sreli devletilik
deneyimi Safev Devletinin ekirdegini olusturmus ve erken devir Safev ynetici
siniIinin da omurga stununu olusturmustur.
710
Habibs-siyer, s. 441; lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 25; Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s.
83; Hulasett-tevarih, c. I, s. 45.
711
Fars-name-yi Nasiri, c. I, s. 357.
712
Ahsent-tevarih, s. 16.
713
Fars-name-yi Nasiri, c. I, s. 357.
714
Hulasett-tevarih, c. I, s. 47.
715
Cihan-ga-yi Hakan, s. 75; Ebul-hasan Kazvini, Favaids-safeviye, Tarih-i Seltin ve Umera-yi
Safev Pes ez Sukut-i Devlet-i Safevye, (Bundan sonra: Favaids-safeviye), tsh., Mukaddime ve
Havasi: Doktor Meryem Mir Cevadi, Messise-yi Mutaliat ve Tahkikat-i Ferhengi, Tahran, 1367, s.
6; Ez Seyh Safi ta Sah Safi, s. 32.
716
Petrusevskiy, Islam der Iran, s. 391.
717
Ahsent-tevarih, s. 16; Cihan-ga-yi Hakan, s. 62.
718
Cihan-ga-yi Hakan, s. 62; Ahsent-tevarih, s. 16.
719
lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 25.
720
Se Sefer-name, s. 204, 344; Abdul-hseyin Nevai, Iran ve Cihan, Ez Mogol ta Kacariye, c. I,
(Bundan sonra: Iran ve Cihan), Messise-yi Nesr-i Huma, Tahran, 1377, s. 149-150; Ebul-kasim
Tahiri, Tarih-i Siyasi ve Ictimaiyi Iran ez Merg-i Teymur ta Merg-i Sah Abbas, (Bundan sonra: Tarih-
i Siyasi ve Ictimaiyi Iran), Sirket-i Intisarat-i Ilmi ve Ferhengi, Tahran, 1383, s. 167; Cihan-ga-yi
Hakan, s. 75; lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 25.
721
Iran ve Cihan, s. 149-150; Se Sefer-name, s. 344.
722
Minorsky, The Poetry of Shah Ismail I, Quoted by Michel Mazzaoui, in Bulletin of the School of
Oriental and African Studies, (Bundan sonra: Minorsky, The Poetry of Shah Ismail), University of
London, Vol. X. 1940-42, s. 37.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
136
2.9. SMALN TAHTA IKI$INA DEGN SAFEVLER
2.9.1. Hicret veya Kayp Dnemi
Seyh Alinin ldrlmesi ile, Ismailin hicret veya kayip dnemi baslamis
oldu. Ismail Mirza, kardesi Sultan-ali Mirza ldrlmeden nce birka yandasi ile
birlikte Erdebile dogru gitti. Erdebilde Seyh Safi trbesinin yaninda kisa bir sre
kaldiktan sonra Ayba Sultanin, evlerde tek tek arama yapmasindan ekinerek, eski
sufilerden ve Safev yandaslarindan olan Kadi Ahmed Kaklinin evinde gn
kaldiktan sonra ise Han-can adli bir kadinin evine tasindilar. Seyh Haydarin
ogullari, bir ay burada kaldiktan sonra Dulkadir boyundan olan Aba Cerrahe adli bir
kadinin evine yerlestiler. Aba Cerrahe Safev mritlerinin yaralarini da tedavi etti.
723
Zaten adindan da anlasildigi gibi sz konusu kadin, Trklerde yaygin olarak gzken
halk tebabeti ile ilgilenmekteydi.
Btn bu aktarma ve yer degistirmeler Ismail Mirzanin halasi ve Muhammed
Bey Trkmanin esi olan Pasa Hatunca nerilmekteydi. Sah Ismailin ilk dadisi olan
ve Rumiyan mahallesinde oturan Aba Cerrahenin nerisi ile Seyhin ogullari Allah-
vermis Aka camisinin atisinda sakladilar. Baska bir kaynaga gre ise onlar sz
konusu caminin mezarlik binalarinin birinde saklanmislardi.
724
O camide Ali ile
Ayba Sultan savasinda yara almis sufilerin biri kalmaktaydi. Aba Cerrahe Ismaili
ona gsterdi. O da Erdebil evresindeki Bagru Dag`inda saklanan Rstem Bey
Karamanlu ve sufileri bu konudan haberdar etti.
725
Onlarin saklandigi yer bilinmeyen
sebeplerden dolayi anneleri lem-sah Beygime de birdirilmedi. Belki de lem-sah
Beygimin, Rstem Mirza ile akraba olmasi bu kararin alinmasinda etkili olmustur.
Seyh Cneydin esi Hadice Beygim de onun Safevlere karsi olan inan ve akide
zaafindan haberdar idi. Ayrica Ayba Sultan tarafindan iskence grdg takdirde
zayif bir kisilige sahip olan Martanin dayanamayip itiraf edebileceginden
723
Yusuf Cemali, s. 110-111.
724
Cihan-ga-yi Hakan, s. 60.
725
Ahsent-tevarih, s. 15.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
137
ekindikleri iin byle karar aldiklari dsnlebilir.
726
Ismailin yerini grenen Rstem Bey Karamanlu ise onu camiden alip gtrd.
Daha sonra Erdebilden ayrilan Ismail ve yandaslari Bagru Dagi yaninda bulunan
Kergan
727
kyndeki diger yandaslarin da daha nceki savastan beri sigindiklari
Hatib Ferruh-zade Kerganinin evine gittiler.
728
Burada gn kaldilar. Onlarin
burada kisa sre kalmalarinin sebebi takip edilmeleri idi. Ismaile burada dokuz kisi
eslik etmekteydi: 1. Rstem Bey Karamanlu, 2. Bayram Bey Trkman, 3. Hseyin
Bey Lala, 4. Mansur Bey Kibaki, 5. Koruk Seyid Ali, 6. Gulam Bey, 7. Hadim Bey
Halife
729
, 8. Dede Bey Talis, 9. Gk Ali Bey.
730
Ismail Mirza, Ibrahim Mirza ve sofularinin, Kergani terk edip Gilana
gitmeleri, Muhammed Beyin esi Pasa Hatun ve kardesi Ahmed Bey tarafindan
uygun grlmstr. Bunun sebebi Hz. Ali sevenlerini hep destekleyen ve onlara
saygida kusur etmeyen Rest hkimi Emire Ishakin Pasa Hatunun akrabasi olmasi
idi.
731
Ismail ve yandaslari Gilanda ilk nce birka gnlgne Tulda Emir
Muzafferin evinde ikamet ettikten sonra Tul hkimi (valisi) Emire Mzeffere
Rstem Mirzaca gnderilen bir mektup yznden orasini Kesgere dogru terk ettiler.
Diger taraftan onlarin saklandigi yeri grenen Halhal ve Tul hkimi Cagir Bey
Prnak ve Ayba Sultan tarafindan, Tul, Halhal ve evresine ve Emir Mzefferee
yine bir mektup gnderilerek, onlarin teslim edilmesi istenmistir. Sofular Kesgerde
Emire Siyavusun evine inip Reste gidinceye dek onun korumasi altindaki Dinaar
726
Denison Ross, The Early Years of Shah Ismail, Founder of The Safavi Dynasty, (Bundan sonra:
Denison Ross), in Journal of the Royal Asiatic Society, April 1896, s. 266.
727
Ferheng-i Cografiyai-yi Iran, c. IV; s. 414; Tarih-i Sah Ismail-i Safev, s. 31.
728
Cihan-ga-yi Hakan, s. 61.
729
Burada ilgiyi zerinde toplayan bir kavram ise aslinda Safev propagandistlerine grevlerinden
dolayi veilen Halife adidir. Fakat daha sonra onlarin soyundan gelenlerin yavas yavas bir boy kiliIi
giyindikleri gzkmektedir. Bunun en belirgin gstergesi bugn Mugan Sah-sevenleri iinde yer alan
Halifeli boyudur. Ayrica zamanla sz konusu nemini yitiren Halifelik messesei gnmzde de
Azerbaycan Cumhuriyetinin gney kismlarinda yine de folkorik bir izi bulunmaktadir. Sz konusu
blgede ev yapimi gibi islerde temel atilirken halife adini tasiyan bir takim zel kisilerin dualar
okuyarak ilgili isin hayra vesile olmasini adeta sagliyorlar. Safev propagadistlerinin de alismalsari
bu aidan devletin n hazirligi ve temelleri saglamlastirma niteliginde olmakla agdas uzantisi ile de
pek benzemektedir.
730
Habibsiyer, s. 441; Denison Ross, s. 267.
731
Yusuf Cemali, s. 112.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
138
adli bir blgede (veya kyde) 3 gn kaldilar.
732
Ahmedi Bey ve Muhammedi Bey de, Kesgere degin onlara eslik ettikten sonra
dostane iliskilerinin oldugu Rest valisi Emire Ishaka mektuplar yazarak Tuldan
Erdebile geri dndler.
733
Emire Siyavus de onlarla birlikte Reste kadar gitti.
734
Kimi tarihilere gre Ismail Mirzanin diger kardesleri Hasan Mirza, Sleyman
Mirza, Davud Mirza, Muhammed Mirza ve Ibrahim Mirza- onunla birlikte Lahicana
geldiler. Bir baska kaynaga gre ise teki kardesler, Restte Ismaile katildilar. Bir
bilgiye gre ise Ismail Mirza, Ak-dag yolu ile Masuleye, oradan da eektye
(iek Dagi? veya iekl) ve en sonunda ise Reste gittiler.
735
Onlar Restte kendilerini evine davet eden Emire Ishakin ricasi ve israrlarina
ragmen gvenlik nedeni ile ve Ismailin ok gnl aici buldugu Mescik-i Sifid
camiinde yaklasik bir ay sre ile ikamet ettiler.
736
Ismail o siralarda 8 yasinda idi.
737
Ismail Restteki ikamet sresi tam belli olmasa da
738
kimlerine gre 7 gn, bazilarina
gre 20 gn ve digerlerine gre ise bir ay kadar olmustur.
739
Ismail Mescid-i Sifidde
ki simdiki adi Safi Mescididir.
740
- ikamet ettigi zaman, komsulugunda Mir Necm
Zegerin kuyumcu dkkni bulunmaktaydi. Mir Necm de onun mritlerinden oldu ve
Ismailin padisah parmagina yakisir bir yzk hazirlayarak ona hediye etti.
741
O
Ismailin srekli hem sohbeti olarak zamanini daha ok onunla geirmekteydi.
742
Emir Necm Sah Ismail, Lahicandan ayrildiktan sonra Emire Ishak tarafindan Rest
sipehsalari olarak atanmis olan Kse Abbasin Snni egiliminden dolayi
743
Emir
Necmi ldrmek istedi. Bunun zerine ise Emir Necm gizlice Restten kaarak
732
Ahsent-tevarih, s. 17; Denison Ross, s. 269; Rumlu, Sah Ismail Tarihi, s. 9.
733
Cihan-ga-yi Hakan, s. 62.
734
Ahsent-tevarih, s. 17.
735
Ahsent-tevarih, s. 18; Tarih-i Sah Ismail-i Safev, s. 65.
736
Ahsent-tevarih, s. 18; Cihan-ga-yi Hakan, s. 63; Denison Ross, s. 269.
737
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 245.
738
lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 25.
739
Ahsent-tevarih, s. 18; Cihan-ga-yi Hakan, s. 63.
740
Rabino, H. L., Vilayet-i Darul-merz-i Iran, Gilan, (Bundan sonra: Rabino, Gilan), trc. Cafer
Khemmami-zade, Bunyd-i Ferheng-i Iran, Tahran, 1350, s. 81.
741
Habibs-siyer, s. 491.
742
Cihan-ga-yi Hakan, s. 63; Ahsent-tevarih, s. 18.
743
Habibs-siyer, s. 491.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
139
Sirvanda Sah Ismaile katildi. Ismailin ona olan gveni o kadar gl idi ki Mir
Necm Restiyi daha sonraki yillarda bas danismanlarindan biri yapti. Sah Ismail h.
914 / 15089da onu kendi vekili olarak atadi.
744
Sah Ismail h. 914 / 15089da
Bagdati almaya gittiginde onu ordunun baskanligina getirdi.
745
Onun emri zerine
Emir Necmin mhr davan-i alada tm emirlerin zerinde basilmaktaydi.
746
Bu ise
Kizilbaslarin yetkilerinin kisitlamasi anlamina gelirdi.
747
O, saha en yakin ve en
gvenilir kisi sayilmaktaydi.
748
O isleri iyi bir dzene soktu.
749
Sah Ismailin ona
olan ilgi ve gveni yle bir dzeydeydi ki o ldkten sonra yerine atadigi Yar
Ahmed Huzani Isfahaniyi de sirf Necm adi dilinden dsmesin diye onu Necm-i Sani
(Ikinci Necm) lakabi ile adlandirmaya devam etti.
750
2.9.2. smail ve Yandaylar Lahicanda
Bu sirada gvenlik sorunu oldugundan dolayi Emire Ishak, Restte Lahican
(Biyepis) hkimi Karkiya Mirza Ali ile grs alis verisinde bulunarak, Ismail Mirza
ve yanindakileri Lahicana yerlestirme kararini aldilar.
751
Bunun zerine Karkiya
Mirza Ali onlari Lahicana davet etti.
752
Lahican, bir zamanlar Seyh Zahid Gilani ve
Seyh Safinin de ikameti oldugundan sufilerin ilgi odagi olan bir sehirdi. Ismail
Mirza ve yandaslari 5 yil sre ile Lahicanda Karkira Mirza Ali tarafindan
korunmuslardi. Sofular, Ismailin maiyetindekiler ve Restte ona hizmet eden Emir
Necm Zergerin esligi ile Lahicana giderek, Karkiya medresesinde yerlestiler.
753
Diger bir bilgiye gre ise Karkiya Mirza Ali, sakli olmasi iin Ismaili hareminin
arkasinda bulunan bir evde, sufileri (7 kisi) de onun yaninda bir yerde yerlestirdi.
754
Baska bir grse gre ise o onlari Kiya Firidun medresesinin karsisindaki iyi
744
Habibs-siyer, s. 491; Tarih-i Cihan-ara, s. 271.
745
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 604.
746
Tarih-i Cihan-ara, s. 271; Tekmiletl-ahbar, s. 587.
747
Tekmiletl-ahbar, s. 587; Tarih-i Cihan-ara, s. 271; Hulasett-tevarih, c. I, s. 96.
748
Habibs-siyer, s. 491.
749
Tarih-i Cihan-ara, s. 271; Tekmiletl-ahbar, s. 587.
750
Lubbut-tevarih, s. 408.
751
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 25.
752
Hinz, Uzun Hasan ve Seyh Cneyd, s. 84.
753
lem-ara-yi Safev, s. 39; Habibs-siyer, s. 441.
754
lem-ara-yi Safev, s. 43; Cihan-ga-yi Hakan, 71-72.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
140
evlerde yerlestirerek ihtiyalarini da karsiladi.
755
Diger taraftan Ayba Sultan da arayislari ile onlarin daha nceki saklandigi yeri
bularak Obba Cerraheyi yakalayip kendisi ile birlikte Tebrize gtrd. Rstem
Mirza da onu iskence yaptirip muhtemelen ona Haydarin ogullarinin saklandigi yeri
itiraf ettirdikten sonra Cerraheyi Tebriz meydanlarindan birinde astirdi.
756
Rstem
Mirza, Karkiya Aliyi kandirmak istedi. Bu dogrultuda o Muhammed Bey ve kardesi
Ahmed Beyi korkutmak iin onlarin mal varligini yagmalatti. Sonra Karkiya Mirza
Aliye mektup yazarak ondan Seyh Haydarin ogullarinin geri gnderilmesini istedi.
Karkiya Mirza da cevabinda konuyla ilgili bilgisi olmadigini her hangi bir bilgi alirsa
ona da bildirecegini yazdi. Bylece Rstem Mirzanin da Lahicana gnderdigi
memurlar her hangi bir sonu elde edemeden Tebrize dndler. Rstem Mirza da bu
defa yerli kilik kiyafet ile blgeye casuslar gndererek konuyu takip etmeye alisti.
Sz konusu casuslar kendilerini Kizilbas ve Safev yanlisi gstererek Lahican
kyllerinin sadeligi ve konuk severligini kullanarak onlardan Haydarin ogullarinin
saklandigi yeri tam olarak grenip sonra ise Tebrize geri dndler.
757
Rstem de bu
kez Karkiya Mirza Aliye bir mektup yazarak Haydarin ogullarina karsi yrtms
oldugu eski tavir ve davranislarindan dolayi pismanlik duydugunu belirterek bunu
telafi etmek istedigini bildirdi.
758
Rstem Mirzanin yalanlarina kanmayan Karkiya Mirza Ali ise Ismailin
danismanlari olan sofular ile mesverette bulunarak Rstem Mirzanin gnderdigi
kisiyi Gilana zg kimi hediyeler ile tekrar Tebrize gndertti. Buna karsilik Rstem
Mirza ise Karkiya Mirza Aliye tehdit dolu bir mektup yazarak Haydarin ogullarini
ilgili memurlara teslim etmedigi takdirde Lahicana saldirip kiyimlarda bulunacagini
bildirdi.
759
Bu tehditten korkuya dsen Karkiya Mirza Ali ise onlari vermeyi dsnse
de daha sonra ryasinda grdg Hz. Alinin uyarilarina binaen onlari gndermekten
755
Cihan-ga-yi Hakan, s. 64.
756
Denison Ross, s. 270-271; Tarih-i Sah Ismail-i Safev, s. 32; Ahsent-tevarih, s. 19; Habibsiyer,
s. 441.
757
lem-ara-yi Sah Ismail, s. 35.
758
Denison Ross, s. 276; lem-ara-yi Sah Ismail, s. 35.
759
Denison Ross, s. 277-280; lem-ara-yi Sah Ismail, s. 38.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
141
vaz geti.
760
Bu duruma ok sinirlenen Rstem Mirza, son uyari mektubunu 300
kisilik korulari ile birlikte Karkiya Mirza Aliye gnderdi. O mektubunda
ocuklarin Lahicanda olduklarini bildigini ve bu bilgileri Karkiyanin yakinlarindan
edindigini ona bildirdi.
761
O tekrar Karkiyayi tehdit ederek verdigi buyruguna
uymadigi takdirde gnderdigi korularin Lahicanda kalacagi, sonra da kendisinin de
byk bir ordu ile oraya saldiracagini sert bir dil ile vurguladi.
762
Bunun zerine korkuya kapilan Karkiya Mirza Ali, geregi memurlara bildirme
karari aldi ise de yine de ryasina gire Hz. Ali tarafindan ne yapacagi ile ilgili
bilgilendirildi.
763
Bu ynlendirmeye esasen o Seyhin ocuklarini bir zenbile
koydurarak bir agaca astirdiktan sonra Kuran-i Kerime el basarak Haydar
ogullarinin ayaginin Lahican topraklari zerinde olmadigi zerine ant iti.
764
Bu
yntem ile o korularin reisini ikna ederek onlari Tebrize gndermeyi basardi.
Bundan sonra ise korular Lahicani birakarak onlari arayip bulmak iin baska
blgelere yneldiler.
765
Bylece Ismail ve yandaslari da gnl rahatligi ile orada
ikamet ederek uygun firsati beklediler.
766
Yukaridaki efsanelerin Sah Ismail ve
Safevlerin kutsalligini ve dokunulmazligini pekistirmek iin sylendigi asikrdir.
Ismail Mirza, Karkiya Mirza Alinin ynlendirmesi ile gretmeni Mevlana
Semsed-din Lahiciden ki daha sonra onun hkimiyeti dneminde sadr makamina
atandi.
767
- Kuran, Arap ve Fars dillerini grendi.
768
Ismailin askeri ve inansal
egitimi ile ilgilenen diger nl kisiler Lahican Sufileri veya Ihtisas Ehli (zel
760
Yusuf Cemali, s. 115.
761
lem-ara-yi Sah Ismail, s. 38.
762
Yusuf Cemali, s. 116.
763
Denison Ross, s. 281-28; lem-ara-yi Sah Ismail, s. 38-39.
764
Ersahin, Akkoyunlular, s. 169; . Uluay, Sah Hatayi ve Alevlik: Inan, Tre, ge ve Ahlak,
(Bundan sonra: Uluay, Sah Hatayi ve Alevlik), Adana, 1993, s. 28; lem-ara-yi Safev, s. 44;
Ezizaga Memmedov, Sah Ismayil Xetayi, Baki: Yazii, 1988, s. 15.
765
lem-ara-yi Sah Ismail, s. 38-39.
766
Cihan-ga-yi Hakan, s. 74; lem-ara-yi Safev, s. 45.
767
Mazlum Uyar, Immiye Siasinda Dnce Ekolleri Ahbrlik, Istanbul: Ayisigi Kitaplari, 2000, s.
145.
768
Rumlu, Sah Ismail Tarihi, s. 11; Sah Ismail-i evvel ve Ceng-i aldiran, s. 48; Sleyman Eliyarli,
Sefevilerin Hakimiyyete Gelmesinde Sosial-Siyasi Bidetiliyin Yeri Qizilbas Telimi,
Azerbaycan Tarixi, (Bundan sonra: Eliyarli, Sefevilerin Hakimiyyete Gelmesi), ed. Sleyman
Eliyarli, Azerbaycan Nesriyyati, Baki, 1996, s. 364.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
142
Kisiler)
769
olarak bilinen nl yedi Kizilbas komutani idiler. Onlarin adlari syledir:
1. Hseyin Bey Lala, 2. Abdal Ali Bey Dede Dulkadir, 3. Hadim Bey Halife Talis, 4.
Rstem Bey Karamanlu, 5. Bayram Bey Karamanlu, 6. Ilyas Bey Aygut-ogli
(Hinislu), 7. Kaka Piri Bey Kaar. Onlar Seyh Haydar ve oglu Ali dneminde birok
savasta bulunan olduka deneyimli komutanlardi. Ismail onlardan kili, ok ve sng
kullanmayi grendi. Onlarin telkinleri Ismailin padisah olma istegini
pekistirmekteydi.
770
Ismailin kendisini tanrisal kral olarak addetmesinin de sz
konusu Trkmanlarca telkin edildigini varsayabiliriz. Bilindigi zere Trklerde ta
eskiden beri var olan hakanlarina atfettikleri Tanri kut anlayisi vardi. Sz konusu
anlayisin Trkman nderlerince Ismaile da kazandirilmasi pek muhtemeldir.
Trkmanlar (Kizilbaslar) Sah Ismaili taparcasina tuttuklarindan savaslarda onun
ugruna inanilmaz biimde yigitlikler sergiliyorlardi.
Ismail Lahicanda iken degisik vilayetler, Osmanli, Sam ve Diyarbakirdan
hediye ve adaklari ile onu grmeye gelen mritler islerini gizlice yrtmek zorunda
kalmislardi. Rstem Beyin Temmuz 1497de ldrlmesi Ak-koyunlu hanedani
arasindaki hkimiyet kavgalarinin orta ikardigi bosluktan yararlanan mritlerin
Lahicana gitmelerinde sayi ve kolaylik bakimindan nemli bir evre baslamis oldu.
Ismail evrede bas gsteren olaylarla ilgili olarak sz konusu yedi Ihtisas ehli
araciligi ile srekli bilgilendirilerek uygun firsati beklemekteydiler. Ismailin sik sik
grstg sz konusu yedi Kizilbas komutani disinda Karkiya Mirza Ali, Semsed-
din Lahici, Emir Necm Zerger ve Karkiya Mirza Alinin kardesleri Karkiya Sultan
Hasan ile Emir Hasimle de grsyordu.
771
Bu siralarda Emir Necm Zerger Resti
de, bol hediyelerle Karaca-dag, Eher ve Rumun ucra blgelerinden olan Safev
mritleri ile Lahicana gelip, kisa sre kalip, gvenlik nedeni ile hemen kendi
blgelerine dnyorlardi.
772
769
Habibs-siyer, s. 447-448.
770
lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 25.
771
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 248-249.
772
Denison Ross, s. 271; lem-ara-yi Abbasi, s. 19; Ahsent-tevarih, s. 20; Habibsiyer, s. 490-491;
The Origins of the Safavids, s. 80.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
143
Ismailin ocuk iken sevip begendigi eglencelerin basinda avcilik gelmekteydi.
Ama, kaz, rdek, tavuk, horoz vb. ev kuslarini avlamayla ilgileniyordu. Bu yzden
kk Ismail, Mirza Ali Karkiyaya sikyet edildiginde o Ismailin av ugrasini
engellememelerini istemisti.
773
Ismail, daha sonralari Lahicanda zellikle Bildircin
avina merak sardi.
774
Onun ava olan ilgisi daha sonralari geliserek devam etti.
775
Nitekim Merv ve aldiran savaslari sirasinda da bu meraki ortaya ikti.. O henz 13
yasinda iken byk bir ayiyi ok ile ldrmst.
776
Onun zeki, yakisikli ve ayni
zamanda padisah olacagini Ak-koyunlu Hasan Beyin sarayina gelen Venedikli eli
de sezinlemisti.
777
O erken olgunlasmis bir kisilige sahip idi.
778
Kaynaklardaki
bilgilere gre onun sa rengi kizila yakin
779
, orta boylu, genis omuzlu, olduka
cesur
780
ve emirlerinin hepsinden daha gl idi. Aticilikta da maharetli olan Sah
Ismail, yarislarda attigi 10 oktan 7si ile elmalari vurabilirdi.
781
Ismail ve yandaslarinin Lahicana yerlesmelerden birka ay
782
ve diger bir
grse gre drt yil
783
getikten sonra kardesi Ibrahim Mirza annelerini ziyaret
etmek iin Erdebile gitmek istedigini bildirdi
784
ancak Ismail ona karsi ikti. Buna
karsilik o Ismaile sorunlarla karsilasmamak iin Kizilbas basliginin yerine Trkman
basligi (Takiye-yi Trkmani) takacagini bildirdi.
785
Bunun zerine sehzadelerin
gretmeni olan Molla Zeynel-abidin Resti de istihareye yatarak onun Erdebile
gitmesinin iyi olacagini syledi.
786
Bylece Ibrahim Lahicandan Erdebile dogru
ikti. Bazi kaynaklara gre ise Ibrahim Mirza, kardesi Sleyman Mirza (Haydarin
773
Hulasett-tevarih, c. I, s. 47.
774
Cihan-ga-yi Hakan, s. 75; lem-ara-yi Abbasi, c. I, s: 26.
775
Favaids-safeviye, s. 15; Hulasett-tevarih, c. I, s. 47; Se Sefer-name, s. 404.
776
Ahsent-tevarih, s. 54.
777
Se Sefer-name, s. 262; Tarih-i Siyasi ve Ictimaiyi Iran, s. 175.
778
Tekil-i Devlet-i Milli der Iran, s. 126.
779
Cihan-ga-yi Hakan, s. 87.
780
Cihan-ga-yi Hakan, s. 609; Hulasett-tevarih, c. I, s. 154; Ravzets-Safa-yi Nasiri, s. 42.
781
Se Sefer-name, s. 339; Browne, Tarih, Yasemi, s. 65.
782
Habibs-siyer, s. 442; Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 83; Hulasett-tevarih, c. I, s. 45.
783
lem-ara-yi Safev, s. 42.
784
lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 25.
785
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 83; Hulasett-tevarih, c. I, s. 45; lem-ara-yi Abbasi, c.
I, s. 25; Hinz, Uzun Hasan ve Seyh Cneyd, s. 85.
786
Tarih-i Sah Ismail-i Safev, s. 32; Habibsiyer, s. 442; Malcolm, History of Persia, c. I. S. 499;
Sykes, History of Persia, c. II, s. 241; The Origins of the Safavids, s. 80.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
144
diger bir oglu) ile birlikte Erdebile geri dnmslerdi.
787
Ibrahimin kardesine gre daha dervis egilimli biri oldugu bilinmektedir.
788
Ibrahimin lmne iliskin degisik grsler bulunmaktadir. Kimi kaynaklara gre o
Erdebile geldikten sonra tabii lm ile dnyasini degistirmistir.
789
Ancak Ebul-
hasan Kazviniye gre Ibrahim Erdebile geri dnerken dsmanlarca esir alindiktan
sonra ldrlmstr.
790
Ibrahim Mirza, Erdebile dogru hareket ettikten sonra Ismail
Mirza bir yil boyunca hasta oldu. Mevlana Nimetullah Tabib, onun tedavisi iin
elinden geleni esirgemedi.
791
Bu siralarda o, halasi Pasa Hatuna bir mektup yazarak
Erdebil darul-irsadinin ekmek kirintilarini zledigini yazdi. Halasi da onun bu
istegini yerine getirdi ve ekmekleri yiyen Ismail tamamen sagligina kavustu. Ismail
ise karsiliginda halasina Lahicandan hediyeler gnderdi.
792
Gilandan gelen zel hediyeleri alan Pasa Hatun, Rstem Mirzayi
yumusatmak ve ayni zamanda zaptedilmis mal varligini serbest biraktirmak iin
gelen hediyelerin bir kismini Mirzaya gnderdi. Pasa Hatun, bylece mal varliginin
bir kismina yine sahiplenebildi. Bunu zerine Rstem Mirza yine Haydarin
ogullarini bulmak iin harekete geti ancak Ismail, onlarin Leste-nesada
saklanmalarini sagladi. Bylece bu hareket basarisiz kaldi.
793
2.9.3. Lahican Terk Etmesi
Iranin degisik blgelerinde Trkmanlarin baskaldiri haberini alan
794
yasi
13ten az (12 yas, 6 ay)
795
olan Ismail, artik Lahicandan ikarak Erdebile gitme
zamaninin geldigi anladi. Bunun zerine o, zel gazilerine danisarak, onlardan birini,
787
Cihan-ga-yi Hakan, s. 65.
788
lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 25.
789
Hulasett-tevarih, c. I, s. 45; Fars-name-yi Nasiri, c. I, s. 357.
790
Favaids-safeviye, s. 6.
791
Cihan-ga-yi Hakan, s. 65.
792
Tarih-i Sah Ismail-i Safev, s. 32; Habibsiyer, s. 442; Sykes, History of Persia, c. II, s. 241; The
Origins of the Safavids, s. 80.
793
Yusuf Cemali, s. 117.
794
Solakzde, Tarih, s. 316
795
Silsiletn-neseb-i Safevye, s. 68.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
145
himayecisi Karkiya Aliye gndererek,
796
ondan yola ikmasi iin izin istedi. Ancak
Karkiya Ali, Ismailin yasinin kklgn bahane ederek onu her defasinda
engelledi.. Bunun zerine Ismail, kendisi ondan izin almaya gitti.
797
Kimi tarihilere
gre Ismailin gitmesini engelleyemeyen Karkiya Mirza Ali, sonunda onun seferi
iin hazirliklari yapmak zorunda kaldi. Bir baska bilgiye gre ise Karkiya Mirza Ali,
Rstemin lm haberini alinca 13
798
yasli Ismaile artik Erdebile ikmanin
zamaninin geldigini syledi.
799
Diger bilgiye gre o bu siralarda 12
800
veya 14
801
yasinda idi. Ismail de meydana gelen siyasi bosluktan da yararlanarak Muharrem ayi
ortalari 905/ Agustos 1499 yili yazinda
802
siginacagi Lahicani terk ederek
dedelerinin yolunu srdrmeye karar vererek Safev tarikatinin merkezi olan
Erdebile dogru hareket etti. Kimilerine gre h. 904
803
/ 149899, digerlerine gre ise
h. 906da
804
/ 1500-1de Lahicani terk etmistir.
Ismailin Lahicandaki ikamet sresine iliskin degisik grsler bulunmaktadir.
Kimilerine gre o 4 buuk
805
veya 5
806
, bir baska kaynaga gre ise 6
807
veya 6
buuk
808
, diger bir kaynaga gre 7
809
ya da 8
810
yil orada kalmistir. Ismail oradan
ayrilirken Karkiya Mirza Ali elinden geldigince maddi destekte bulunarak birka
796
Habibs-siyer, s. 447; Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 85; Hulasett-tevarih, c. I, s. 47.
797
Tekmiletl-ahbar, s. 577.
798
Tekmiletl-ahbar, s. 577; Ahsent-tevarih, s. 40; Jan Rypka, Tarih-i Edebiyat-i Iran, trc.
Keyhsrev Kisaverzi, Intisarat-i Gutenberg ve Cavidan-i Hired, Tahran, 1370, s. 422.
799
lem-ara-yi Sah Ismail, s. 41-42.
800
Petrusevskiy, Islam der Iran, s. 391; Hulasett-tevarih, c. I, s. 48; Fars-name-yi Nasiri, c. I, s.
365; Roger Savory, Iran-i Asr-i Safev, (Bundan sonra: Iran-i Asr-i Safev), trc. Kambiz Azizi, Nesr-i
Merkez, Tahran, 1372, s. 21.
801
lem-ara-yi Safev, s. 45; Ahmed Kesrevi, Seyh Safi ve Tabare, s. 84.
802
Tuhfe-yi Sami, s. 7; Tekmiletl-ahbar, s. 577; Hulasett-tevarih, c. I, s. 48; Molla Kemal, Tarih-i
Safevyan, (Bundan sonra: Tarih-i Safevyan), tsh. Ibrahim Dehgan, Erak, 1334, s. 3; Fars-name-yi
Nasiri, c. I, s. 365; Lubbut-tevarih, s. 392; Tarih-i Cihan-ara, s. 264; lem-ara-yi Safev, s. 25-26;
Silsiletn-neseb-i Safevye, s. 68; Iran-i Asr-i Safev, s. 21.
803
Safa, Hulasa-yi Tarih-i Siyasi, s. 239.
804
lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 26; Iran ve Cihan, s. 147.
805
Iran-i Asr-i Safev, s. 21, 35; Petrusevskiy, Islam der Iran, s. 390-391.
806
Tarih-i Siyasi ve Ictimaiyi Iran, s. 177; Ez Seyh Safi ta Sah Safi, s. 32.
807
Abbas Ikbal Astiyani, Tarih-i Mufassal-i Iran, Ez Sadr-i Islam ta Inkiraz-i Kacariyye, (Bundan
sonra: Tarih-i Mufassal-i Iran), Ba Havasi ve Tecdidi-i Nazar ve Feharis, Bi Kusis: Muhammed Debir
Siyaki, Kitab-hane-yi Hayyam, Tahran, 1347, s. 662; Futuhat-i Sahi, v. 133; Fars-name-yi Nasiri, c. I,
s. 365.
808
lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 25; Huld-i Berin, s. 78.
809
Ez Seyh Safi ta Sah Safi, s. 32.
810
Ahmed Kesrevi, Seyh Safi ve Tabare, s. 87.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
146
fersah uzakliga kadar onlari ugurlamistir.
811
Ismail ve yandaslari Karkiya Mirza Ali
ile Astaranin Ercuvan
812
blgesi, diger bir grse gre ise Deylemana bagli
Saman
813
adindaki bir yerde vedalasarak
814
yedi sofunun esliginde
815
Erdebile
gitmek iin
816
Deylemana dogru hareket ettiler. Sz konusu yedi sofu sunlardi: 1.
Hseyin Bey Lala, 2. Abdal Ali Bey Dede Dulkadir, 3. Dede Bey Talisi, 4. Hadim
Bey Halife, 5. Rstem Bey Karamanlu, 6. Bayram Bey Karamanlu, 7. Kara Piri Bey
Kaar.
817
Burada alti nemle izilmesi gereken bir husus sz konusu yedi kisinin
Ismaili ynlendirme konusundaki ayricaliklari ve Ismailin gebe Trkman kitleye
daha ok dayandigidir. Onlarin sayisinin yedi olmasi da bizce bir kutsallik egilimi
olarak gzkmektedir.
Ismail Mirza ve yandaslari nce Deylemde sonra ise Tarumda konuslandilar.
Msavirlerin propagandasi sonucu onlara Rum ve Samdan gelerek onlara katilan
818
mritler, yaklasik 120
819
, diger bir bilgiye gre 300
820
ve baska bir grse gre ise
1500e
821
kadar kisiydi.
822
Mritlerin onlara katiliminin arkasinda ciddi bir
haberlesme ve organizasyonun oldugunu varsaymamiza her hangi bir engel
bulunmamaktadir. Tarum hkimi Hseyin Sultan Trkman bu haberi alinca 700
kisisi ile birlikte Tarumun drt fersahligina gelerek onlarla savasmaya hazir oldular.
Ismailin bundan haberi olmasa
823
da sonunda oradan kaarak Halhala dogru gittiler.
Orada Berendik
824
kynde geceledikten sonra ertesi gn Ismail, kavun yemek
811
lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 26; Habibs-siyer, s. 448; Ahsent-tevarih, s. 41; Handemir, Sah
Ismail ve Sah Tahmasb, s. 86; Hulasett-tevarih, c. I, s. 48; Tarih-i Cihan-ara, s. 264.
812
Ahsent-tevarih, s. 41.
813
Lubbut-tevarih, s. 392; Tarih-i Cihan-ara, s. 264.
814
Xace Zeynelabidin Eli Ebdi Bey Sirazi, Tekmiletl-exbar, (Bundan sonra: Tekmiletl-exbar), ev.
Eblfez Hasim oglu Rehimli, Elm, Baki, 1996, s. 30; Rumlu, Sah Ismail Tarihi, s. 33.
815
lem-ara-yi Safev, s. 49.
816
Cihan-ga-yi Hakan, s. 89; lem-ara-yi Safev, s. 47; Safa, Hulasa-yi Tarih-i Siyasi, s. 239;
Minorskii, Saziman-i Idari, s. 245; lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 26; Ahsent-tevarih, s. 41; Hulasett-
tevarih, c. I, s. 48.
817
lem-ara-yi Safev, s. 49., s. 26.
818
Cihan-ga-yi Hakan, s. 89; Ahsent-tevarih, s. 41.
819
lem-ara-yi Sah Ismail, s. 44.
820
Habibsiyer, s. 448.
821
Cihan-ga-yi Hakan, s. 9; Ahsent-tevarih, s. 41; Minorskii, Saziman-i Idari, s. 246; Huld-i
Berin, s. 79.
822
Cihan-ga-yi Hakan, s. 9; Ahsent-tevarih, s. 41.
823
lem-ara-yi Sah Ismail, s. 44.
824
Ferheng-i cografiyai-yi Iran, c. IV, s. 88; Yusuf Cemali, s. 127.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
147
bahanesi ile Kizil zen Sami adi ile de nl olan Samlu mezrasina giderek
hanedanin Samlu mritlerini toplamaya alisti. Mezranin sahibi Seyh Kasim
konuklarini agirlamak iin 40 koyun kurban etti.
825
Birka gn sonra Ismail Halhala
bagli bulunan Neysaz (Nesaz) kyne giderek orada ikamet etti. Oradan da Ismail
Mirza, Halhala bagli Kyi veya Kri (Kivi) kyne giderek Hulafa Beryg adi ile de
nl olan Melik Muzaffer Tokainin evine indi. Melik Muzaffer Ismailin kardesi
Sultan-ali Mirzanin mridi ve tokaisi idi. Ismail ile yandaslari orada bir ay
kaldiktan sonra Erdebil yakinindaki Ses-abad
826
(belki Hefez-abad
827
) kyne
geldiler. Ismailin yolu agzindaki kylere basvurmasinin sebebi onun yolunu
bekleyen mrit ve sofulari toplamak idi.
Ismail ve yanindaki sofulari Erdebil yakininda bulunan Alaruk kyne
geldiklerinde Ismail annesi ve Seyh Safi darul-irsadini ziyaret etmek gelecegini iin
annesine haber verdi. Ancak annesi eli gndererek onu Erdebile gelmekten
menetti. Buna alinan Ismail yine gitmeye israr ettikte annesi henz zamanin
gelmedigini, mritlerin yaylaya gitmek iin sehri bosalttigi haberini ona iletti. Bu
nedenle de 6 ay sonra mritlerin sehre dnsnden sonra gelmenin uygun oldugunu
bildirdi. Bu konuda lala ve sofular da Ismailin annesi Beygime hak verdiler. Bunun
zerine de Ismail ve 500 yanlisi ile Taruma dogru geri dndler.
828
Ismail Erdebile
dndkten sonra Erdebil hkimi Ali Bey akirlu Trkmanin tehditleri karsisinda
tekrar orayi terk etmek zorunda kaldi.
829
O yedi sufi nderinin nerileri zerine mrit
sayisini artirmak iin evreye halifeler gnderdi. Erdebildeki sufiler, aileleri ile
birlikte orada ikamet ettiklerinden Ismaile katilmalari sz konusu olamazdi.
830
h. 906 / 1501 yili ilkbaharinda Muhammedi Beyi yenen Murad Bey, Ak-
koyunlu baskentini elinde tutan kendi amcasinin oglu Elvend Beye karsi oraya
825
Cihan-ga-yi Hakan, s. 90; Huld-i Berin, s. 79.
826
Ahsent-tevarih, s. 42.
827
Ferheng-i cografiyai-yi Iran, c. IV, s. 178.
828
Yusuf Cemali, s. 127-128.
829
Rumlu, Sah Ismail Tarihi, s. 35; Ahsent-tevarih, s. 43; Allouche, Osmanli-Safev Ilikileri, s. 69,
80.
830
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, 87; Hulasett-tevarih, c. I, s. 49.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
148
ordusunu sevketti. Iki ordu Sultaniye ve Ebher arasindaki Geydar evresinde
karsilastilar.
831
Ancak aralarinda savas baslamadan nce Ak-koyunlu Trkmanlarinin
kendisine inandiklari Baba Hayrullah adli bir dervis
832
onlari baristirabildi. Bunun
sebebini nc bir rakip olarak Ismailin gn gnden glenmesi ile alinan tehlike
anlari olsa gerek. Anlasma uyarinca iki Ak-koyunlu nderi arasindaki sinirlar, Kizil
zen irmagi olarak belirlendi. Bylece Mugan, Aran, Azerbaycan ve Diyarbakir
Elvend Beye, Fars, Isfahan ve Kirman ise Sultan Murada birakildi.
833
Sonra ise
Elvend Bey Tebrize, Murad Bey de Siraza gitti. Bu siralarda Safev hanedani
mritleri, Hasan Beyin yerine tahta ikmak iin atisan kisilerin ortaya ikardigi
kargasadan yararlanarak, yavas yavas mrsitleri Ismailin etrafinda toplanabildiler.
Mritler, bu firsati degerlendirip, Ismaili, Lahicandan yola ikarak, Elvend
Mirzaya bas kaldirip, tahti ele geirmesi iin tahrik ettiler.
834
Buna ragmen Hadim
Bey, Elvend Beye mektup yazarak ondan Erdebile gitmeleri iin izin istedi. Elvend
Mirzada sizlere Tanrinin kendisi izin vermistir diyerek, onlarin artik ikip dnyayi
almalarinin zamaninin geldigini bildirdi. Elvend, ayrica Ismaile hediye olarak bir
kili ve bir de yay gndererek, bu harekt iin daha da tesvik etti.
835
Elvendin onlara byle bir izni gnlden verdigi uzak gzkse de bunun
nedenini Safevlerin destegi ile rakiplerini bertaraf etmek olarak dsnebiliriz. Zira
sz konusu dnemde lke birok degisik blgeye ayrilmis durumda idi. Bu blgeler
sunlardi: 1. Sah Ismail Azerbaycanda, 2. Krt emirleri Krdistanda, 3. Musasa
hanedani Huzistanda, 4. Merasi seyitleri Mazenderanda, 5. Kiyailer Gilanda, 6.
Iraki Acemin birok yerlerinde ise Sultan Murat, 7. Yezdde Murad Bey Bayindir,
8. Sultan Elvend Bey, Azerbaycan ve Ermenistanda 9. Eberguda da Loristandan
olan Reis Muhammed Kerhi, 10. ilaviler, Rstem-dar (Simnan, Har ve Firuz-
kuh)ta, 11. Barik Bey Prnak Iraki Arapta, 12. Kasim Bey b. Cihan-gir Bey
831
Tarih-i Cihan-ara, s. 257.
832
Habibs-siyer, s. 446.
833
Habibs-siyer, s. 446; Rumlu, Sah Ismail Tarihi, s. 32; Faruk Smer, Safev Devletinin Kuruluu,
s. 16; Ersahin, Akkoyunlular, s. 131; Memmedov, Azerbaycanin Feodal Dvletleri, s. 385.-386.
834
Lubbut-tevarih, s. 391-392.
835
Kerbelayi, Hafiz Hseyin, Ravzatl-cinan ve Cennatul-cinan, , c. II, (Bundan sonra: Ravzatl-
cinan ve Cennatul-cinan), Be tsh. Cafer Sultan el-Karayi, Intisarat-i Bungah-i Tercme ve Nesr-i
Kitab, Tahran, 1349, s. 160; Habibsiyer, s. 449.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
149
Diyarbakirda, 13. Kadi Muhammed Kasi ile Mesud Beydili ise Kasanda, 14. Herat
ve Meverannehirde ki byk Horasan sayilmaktaydi.- Sultan Hseyin Baykara,
15. Emir Zn-nun Kandeharda, 16. Bediz-zaman Mirza Belhte, 17. Ebul-feth
Bayindir ise Kirmanda, 18. Timurlu emiri Zn-nun Kandeharda, 19. Timurlu
sehzafdesi Bediz-zaman Mirza Belhte,
836
20. Sirvan-sah Sirvanda.
Btn bunlara ragmen ortami uygun bulmayan Ismail geri ekilerek
danismanlarinin nerisi ile atalari gibi erkes ve Sirvanlilarla savasa gider.
837
Bu
paralanmisligin yani sira yoksullukta had safhalarda idi. Yoksulluk yznden
kyllerin kendi ocuklarini sattiklari da kaynaklara yansimis bulunmaktadir.
838
Ismail, Erdebilden Talis blgesindeki Astaranin Ercuvan (Ercevan) kyne
gitti.
839
O orada bulundugu srece zamaninin ogunu balik tutarak geiriyordu.
840
Orada onu ve yandaslarini Mirza Muhammed Talis agirladi.
841
Ismail kis mevsimini
orada geirdi. Vaktini daha ok balik avlama ile geiriyordu. Diger bilgiye gre ise
Muhammed Bey, Talis Erdebil hkimi Ali Bey akirlunun yanlisi idi.
842
Ancak
diger bilgilere gre Ali Bey akirlu, Muhammed Beyin annesi araciligi ile Ismaili
ldrtmek istemisse de bunu anlayan Muhammed Bey, annesini azarlamistir. Ayrica
Ferruh Yesarda mektup yazarak Ismaili ona teslim ettigi takdirde kendisine 1000
tmen verecegini bildirmistir. Ancak Muhammed Bey, Ferruh Yesarin mektubunu
Ismaile vererek onu yine de korumustur.
843
Daha sonra grenecegimiz gibi
Minorkinin de de belirttigine gre Sah Ismailin Mukammed Han Sibani ile yaptigi
Merv savasinda onun komutanlarindan biri sz konusu Muhammed Bey idi.
844
Bu da
836
Ispanaki, v. 52.
837
Yusuf Cemali, s. 131.
838
Ispanaki, v. 53.
839
Habibs-siyer, s. 448-449; Tekmiletl-ahbar, s. 577; Tarih-i Cihan-ara, s. 264; Handemir, Sah
Ismail ve Sah Tahmasb, s. 86; Hulasett-tevarih, c. I, s. 48; lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 26; Ahsent-
tevarih, s. 43; Cihan-ga-yi Hakan, s. 89-90; Minorskii, Saziman-i Idari, s. 246; Browne, Tarih,
Yasemi, c. IV, s. 57.
840
Ahsent-tevarih, s. 43.
841
Cihan-ga-yi Hakan, s. 92; Huld-i Berin, s. 81; Minorskii, Saziman-i Idari, s. 246.
842
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 87; Hulasett-tevarih, c. I, s. 49.
843
Cihan-ga-yi Hakan, s. 92-93.
844
Minorskii, Saziman-i Idari, s. 247.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
150
onun Ismaile sadik oldugunun bir belirtisi olarak karsimiza ikarak yukaridaki
iddianin yanlis oldugunu ortaya koymaya yeter.
Ismail sonra Mugana giderek oranin hkimi olan Nusirvan Bey Talis`in
konugu oldu.
845
O, oradan da Karabaga giderek Gke Deniz gl evresinde durdu.
Ancak bir istisna olarak bir kaynakta belitildigibe gre o Mugandan tekrar Erdebile
dndkten sonra Karabaga gitmistir.
846
Ancak bu grs diger kaynaklarda
yansitilmadigindan dogrulugu kusku grecek trdendir.
2.9.4. Anadoluya Geliyi
Ismail Gke Denizde Cihan-sah Kara-koyunlunun emirlerinden olan Sultan
Hseyin Barani ile karsilasti.
847
Cihan-sahin tahtina gzn diken Sultan Hseyn
Barani, ilk nce Ak-koyunlulara karsi onlari kullanmak iin Ismailin yanina giderek
onu kendi ordusuna davet etti. Ancak Ismail ihtiyat iin onun ordusundan uzakta bir
yerde konuslandi. Ismail orada birka gn kaldi ve halifeleri araciligi ile etraftan
gelen mritler ona katildilar. Amalari dogrultusunda onlardan yararlanmayan
Hseyin Barani onlari yakalamayi planladi. O hileler yaparak onlari ziyafete agirsa
da Sofu danismanlar Ismailin hastaligini bahane ederek geri evirdiler ve Ismail
Hseyin Bey Lala ile orada kaldi. Onlar yerine de Hseyin Baraniyi
kuskulandirmamak iin Abdi Bey ile Hulafa Beyi temsilci olarak ziyafete
gnderdiler. Temsilciler geri dndkten sonra tehlikeyi sezinleyen sofular geceleyin
degisik blgelerde ates zerine kazanlar koyarak yemek yaptiklari ssn vererek,
deve ve katirlarini abucak ykleyip ve adirlarini toplayarak gizlice Sultan
Hseyinin kararghindan ikarak uhur Sada g ettiler.
848
Sabah olunca bunu
anlayan Hseyin Barani onlari bir sre takip ettikten sonra geri dnd. Buradan da
anlasilan sofular Sultan Hseyine karsi koyacak g, donanim ve sayiya sahip
845
Cihan-ga-yi Hakan, s. 99; Minorskii, Saziman-i Idari, s. 246.
846
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 27.
847
Ahsent-tevarih, s. 40.
848
lem-ara-yi Sah Ismail, s. 51-52; Ahsent-tevarih, s. 52; Tekmiletl-exbar, s. 31; Nazim Ceferli,
Sefeviler Dvleti: Hakimiyyet ve Idareilik Orqanlari, (Bundan sonra: Ceferli, Sefeviler Dvleti),
Hquq Edebiyati Nesriyyati, Baki, 2000, s. 41; Eliyarli, Sefevilerin Hakimiyyete Gelmesi, s. 365.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
151
olmadiklarindan dolayi orayi abucak terk etmek zorunda kalmislardir.
Ismail Mirza uhur Saddan da kaarak Dokuz Elem blgesine dogru giderek
orada konuslandi.
849
Bu kyde Karaca Ilyas ve sofulardan bir grup, Ismailin yanina
gelerek Mntes Sultan Krdu ona sikyet ettiler. Zira onlar ziyafet bahanesi ile
Mntes Sultan Krdn askerlerince yagmalanmislardi. Karaa Ilyas ve
maiyetindekilerden bir kismi ile zorluklara ragmen kamayi basarmislardi.
850
Bunun
zerine Ismail de Mntesin bulundugu Soregele dogru saldirarak onun sarayini
kusatti ve Krtlerden bir grubu ldrdkten sonra digerlerini de tarumar etti. Ancak
Mntesin kendisi kaaip kurtarabildi. Ismail ise buradan Kagizman yolu ile
Ustaclularin olan Min-gl yaylasina gitti.
851
Hamza Bey Ki (Kiyi) Ogli
Ustaclunun abalari ile Ustaclu boyundan olan Oglan mmet avuslu da Ismaie
katildi. Ismail buradaki Ustaclu mritlerini toplamak iin birka ay
852
blgede kaldi.
Bundan sonra Ismail Tercan, evresindeki Sari Kaya yaylasina ava ikti. O orada
henz 13 yasinda olmasina ragmen bir
853
veya iki ok ile bir ayiyi da
avlayabilmisti.
854
Burada 2 ay kaldiktan sonra h. 906 / 1501 yazinda Erzincana
dogru hareket etti. Erzincanda onun Anadolulu mrit ve sofularindan ok sayida kisi
ona katildilar.
855
Ismaile burada, Samlu, Ustaclu, Rumlu, Tekell, Dulkadir, Afsar,
Kaar, Varsak ve Karacadag boylarindan yaklasik 7000
856
kimilerine gre ise gre
ise 12.000
857
savasi katildi. Bunlarin arasinda 200 Ustaclu askeri ile Muhammed
Bey Ustaclu Trkman ve 300 Samlu savasisi ile Abidin Bey (Abdi Bey) Samlu da
bulunmaktaydi.
858
Ismail Safevnin Anadoluya gelisi, mritleri arasinda byk bir
sevin ve heyecan yaratti. Hatta yle ki, Seyhin geldigini haber alan Dulkadirli bir
849
lem-ara-yi Sah Ismail, s. 52.
850
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 254.
851
Tekmiletl-ahbar, s. 578; Tarih-i Cihan-ara, s. 264.
852
Tarih-i Cihan-ara, s. 264.
853
Cihan-ga-yi Hakan, 107; Ahsent-tevarih, s. 54.
854
Habibs-siyer, s. 452-453; Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 96; Hulasett-tevarih, c. I,
s. 55; Cihan-ga-yi Hakan, s. 107; Rumlu, Sah Ismail Tarihi, s. 44-45; Sarwar, History of Shah
Ismail, s. 100; Birdogan, Sah Ismail Hatai, s. 22.
855
Ahsent-tevarih, s. 61.
856
Hulasett-tevarih, c. I, s. 56; Huld-i Berin, s. 95.
857
Tekmiletl-ahbar, s. 578.
858
Kisasul-hakani, s. 35.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
152
gen, dgn gnnn aksami gerdege bile girmeden Erzincana kosmustur.
859
Ismail
Trkmanlarca kurtarici veya Mehdi olarak sayilmistir. Nitekim Ustaclu Trkman
boyunun yaylasina geldiginde boyun tm insanlari aksakallarinin basiligi ile onu
Trkler esliginde saygi ile karsilamislardir. Trkman destanlarinda onun konumu
sahip zamanlik ile es degerdir.
Cneyd ve Haydarin Trkmanlar zerindeki alismalari bir bakima onlari
Ismail iin hazir bir g haline getirmisti. Ismailin Lahicandan ikisinda, kendisi ile
birlikte Trkman savasilarinin da hareket ettigi bilinmektedir. Trkmanlardan bir
kismi da Ismailin Hazar denizi kiyisinda yer alan Ercuvandaki ilk kislaginda ona
katildilar. Saban 905/ Subat-Mart 1500 yilinda bas gstermis Erzincan seferinde de
onun amaci daha ok askeri g edinmekti. Nitekim bunun sonucunda cihat ve gaza
iin Anadolu ve Azerbaycandan edindigi ve topladigi savasilarinin sayisi 7000e
ulasmistir. Ona katilanlarin ierisinde Hamidl ve Tekkel boylari gibi Osmanli
sultanlarinin zlmunden kaip hrriyete ulasmak amaci ile gelenler de vardi.
860
Bu
sefer sirasinda Ustaclu, Samlu, Rumlu, Tekelu, Dulkadirli ve Avsar gibi Trk
oymaklari onun etrafinda toplanmislardir. Bu Trk boylari, ogunlukla Orta ve
Gney Anadoludan idi.
861
2.9.5. $irvana Dogru Ordu ekmesi
Ismail Mirza, Erzincana geldikten sonra emrindeki boylarin baskanlari ile
danisarak siradaki hareket blgesini belirlemeye alisti. Kizilbas komutanlarindan
kimisi Erzincanda ikamet edip diger mritler grubunu da toplamayi, digerleri ise
Karkara kfirleri ile savasmayi ve bir baska grup ise uhar Sadda kalmayi
nerdiler. Sonunda Ismail Kurandan istihareye yatarak h. 906 / 1500 yilinin
859
Tarih-i Cihan-ara, s. 264; Mirze Abbasli, Sah Ismayil Xetainin mr Yoilu Miniatrlerde,
(Bundan sonra, Abbasli, Sah Ismayil), Isiq Nesriyyati, Baki, 1981, s. 12; Ekinci, Erdebil Tekkesinin
Kurulusu, s. 111.
860
Toynbee, A. J., A Study of History, vol. I, (Bundan sonra: Toynbee, A Study of History), London,
1934, s. 368.
861
Remzi Kili, XVI ve XVII. Yzyillarda Osmali-Iran Siys Antlamalari, (Bundan sonra: Kili,
Osmali-Iran Siyas Antlamalari), Tez Yay., Istanbul, 2001, s. 13.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
153
ilkbahar baslarinda ordusu ile birlikte Sirvana dogru hareket etti.
862
Onu bu karari
almaya iten temel yaralari yedi danismani syle aiklamislardir:
I. Kardesi ve atalarinin vasiyetini yerine getirerek onlarin cn almis olursun.
II. Ilk cihadi yaparak, kendi mezhebi-dini itibarini pekistirmis olursun.
III. Muhaliflerine yle gsterirsin ki, kfr ve mlhitligi kaldirmaktan baska
amacimiz yoktu.
IV. Babanizin Tabarsarandaki trbesini ziyaret etmis olursun.
V. Galebe elde edilirse ganimet pesinde olan sofu ve mritlerin eline oklu
ganimetler geecektir. Bu ise bir propaganda araci olarak kullanilarak sonraki
hareketlerde birok mridin yine katilmasini saglar.
Ismail Mirza gnmz Ermenistanda bulunan Pasin
863
blgesine geldikten
sonra Grc kfirlerine karsi cihat iin Hulafa Bey Trkmani grevlendirdi. Hulafa
Bey de birok ganimetler ve keskin silahlar elde ederek Ismail Mirzanin hizmetine
girip, bu is iin ondan dller aldi.
864
Ayni yilda Ilyas Beyk Aygut oglu da Krt
Mntesi yatistirmak iin ilgili blgeye gitti. Bozguna ugrayan Krtler affedildikten
sonra, Mntesin kendisi de Ismail Mirzanin hizmetinde bulunarak, onun tarafindan
affedildi
865
ve sz konusu kalenin kutualligi ona birakildi.
866
862
Ahsent-tevarih, s. 62.
863
Ahsent-tevarih, s. 62; Tarih-i Sah Ismail-i Safev, s. 35.
864
Ahsent-tevarih, s. 62.
865
a.g.e, s. 62.
866
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 258.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
154
Sirvana dogru harekette
867
Ismail Mirza ordusunun Kr irmagindan gemesine
uygun bir geit bulmalari iin Bayram Bey Trkmani Dulkadirlilerden bir grubu ve
Tekkel boyunu gnderdi. Ancak onlar nehrin derinliginden dolayi bu iste basarisiz
kalinca, Koyun lmi
868
diye anilan bir yerde Ismail Mirza ve ordusnu beklemek
zorunda kaldilar. Sirvan seferi sirasinda Ismail Safevnin etrafina Ustaclu, Samlu,
Rumlu, Tekel, Dulkadirli, Avsar, Kaar, Varsak ve Karadag boylarindan yaklasik
yedi bin asker toplanmistir.
869
Ismail Mirza gelince suyun derinligi ve gl
akintisina ragmen aldiris etmeden atin sirtinda kendini suya atti ve karsi tarafi geti.
Onun bu hareketinden heyecan ve cesaret kazanan Kizilbas emirler ve ordu da her
hangi bir kayip vermeden karsiya geebildiler.
870
Cemaziylevvel h. 906 / Kasim-
Aralik 1500de Ismail ve ordusu Kr nehrini getikten sonra abucak Semahiya
dogru hareket ettiler.
871
Semahidaki halk daglara katilar.
Semahida Sirvan padisahi Ferruh Yesar ise 27.000 yaya ve atli askerleri ile
birlikte onlara karsi koymaya hazirlansalar da Ismail Mirzanin 21 Saban 906/ 12
Mart 1501de oraya hareket etmesi ile
872
korkuya kapilarak Semahiyi bosaltip,
Bugrut civarina gidip
873
oradan da Glistan Kalesi ve Beykurd arasindaki bir orman
sigindilar.
874
Ferruh Yesar Glistan Kalesine ekilmeyi ve savunma yapmayi
planliyordu.
875
Ancak Sirvansah bu plani gereklestiremedi.
Cemaziylevvel 906 / Kasim-Aralik 1500 yili sonbaharinda Glistan ky
yaninda babasini 12 yil ncesinde yenen Sirvan-sah Ferruh Yesarin ordusu ile
karsilasti. Ferruh Yesar savasi sayisinin stnlg ve ilk bastaki basarilarina ragmen
bu savasi kaybederek sonbahar h. 906 / 1500de Glistan kalesine yakin
867
Rumlu, Sah Ismail Tarihi, s. 5152; Ahsent-tevarih, s. 62; Ceferli, Sefeviler Dvleti, s. 41.
868
Ahsent-tevarih, s. 63.
869
Rumlu, Sah Ismail Tarihi, s. 53; Mneccimbasi, Sahifl-ahbr, c. III, s. 182.
870
Habibs-siyer, s. 455; Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 102; Hulasett-tevarih, c. I, s.
57; Tekmiletl-ahbar, s. 579; Ahsent-tevarih, s. 63.
871
Tarih-i Sah Ismail-i Safev, s. 35.
872
Hulasett-tevarih, c. I, s. 59.
873
Asurbeyli, Sirvanahlar Dvleti, s. 309.
874
Ahsent-tevarih, s. 63.
875
Asurbeyli, Sirvanahlar Dvleti, s. 309.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
155
Cebbanide ldrld.
876
Savasta Ismailin savasi sayisinin 7000 olmasina karsilik
Ferruh Yesarinki 20,000 atli ve 6000 yaya askerdi.
877
Bylece Ismail babasi ve
dedesinin intikamini alarak Sirvan-sahlar
878
blgesini de fethetti. Bunu Sirvan-sah
saraylilari ve ileri gelenlerin birogunun ldrlmesi de takip etti.
879
Glistan Kalesi
yakinlarinda Hseyin Bey Lalanin mehteri olan Sahgeldi adli bir Kizilbas, Ferruh
Yesri yakalayip katletmis ve kafasini Ismail Safevye takdim etmistir.
880
Sirvanlilarin yenilgisinin sebebi ordunun yaya askerlerinin atli savasilarin ayaklari
altinda kalmalari olmustur. Bunu degerlendiren Ismail ve Kizilbaslar da hassas ve
uygun anlarda saldirarak dsmana dize getirmeyi basardilar.
881
Ismail orada 3 gn
kaldi.
882
Savastan sonra Ismail Safev, atlar ve katirlar da dhil olmak zere, Sirvan
ordusundan ele geirilen btn ganimetin suya atilmasini emretmistir.
883
Bununla beraber esitli blgelerde kk apta direnisler devam etmekteydi.
Bu direnislerden birisini Ferruh Yesarin savastan sag kurtulan ogullarindan Ibrahim
(Seyhsah) ynetiyordu.
884
Ibrahim Seyhsah, Hazar Denizi kiyisinda yerlesen
Sehrinova gitmis ve burada babasinin askerlerinden arda kalan kuvvetleri toplamaya
baslamistir. Bundan dolayi Ismail Safev, komutanlarindan Hadim Beyi onun
zerine gndermistir. Hadim Beyin sefer haberini duyan Seyhsah ise savasa girmeyi
gze alamayip, gemi ile blgeyi terk etmis ve Gln taraflarina firar etmistir.
885
Sah Ismail, Ferruh Yesara galebe aldiktan sonra II. Bayezid, Osmanli
876
Habibs-siyer, s. 459; Cihan-ga-yi Hakan, s. 119; Ahsent-tevarih, s. 65.
877
Habibs-siyer, s. 457; Ahsent-tevarih, s. 54;, s. 63; Rumlu, Sah Ismail Tarihi, s. 53; Seref Han,
Serefname, s. 136.
878
Mneccimbasi, Sahifl-ahbr, c. III, s. 177-179; Sara Asurbeyli, Baki Seheri Tarixi, ev. Azer
Bagirov, Azerbaycan Dvlet Nesriyyati, Baki, 1998; W. Barthold, Sirvan, IAM, c. XI, s. 572; W.
Barthold, Sirvansah, IAM, c. XI, s. 573; Sirvan, ASE, c. X, s. 540; Sirvansahlar, ASE, c. X, Baki,
1987, s. 542; Sirvan, ASE, c. X, Baki, 1987, s. 540.
879
Ahsent-tevarih, s. 65.
880
Efendiyev, Azerbaycan Sefeviler Dvleti, s. 41; Memmedov, Azerbaycan Sefeviler Dvleti, s.
400.
881
Tarih-i Siyasi ve Ictimaiyi Iran, s. 150.
882
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 259.
883
Faruk Smer, Safev Devletinin Kuruluu, s. 20; Ekinci, Erdebil Tekkesinin Kurulusu, s. 113.
884
Asurbeyli, Sirvanahlar Dvleti, s. 312.
885
Rumlu, Sah Ismail Tarihi, s. 55; Tarih-i Cihan-ara, s. 265; Tekmiletl-exbar, s. 32; Faruk Smer,
Safev Devletinin Kuruluu, s. 21.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
156
dogusunda huzur istedigi iin Mahmud avus-oglu ile birlikte Elvend Beye bir
mektup gndererek Ak-koyunlu sehzadelerinin, ihtilafi bir araya birakarak Ismail ve
Kizilbaslara karsi birlesmelerini istemistir.
886
Elvend Bey ise ona yazdigi mektupta
Kasim Bey ile Murad Beyin Kizlbaslara karsi ittifak olusturmayacaklari takdirde
bile, kendisin Sultan II. Bayezidin yardimi ile tek basina onlara karsi koyacagini
bildirdi.
887
II. Bayezid tekrar Elvend Beye yazdigi mektupta onu Kizilbaslarla
savasa tesvik ederken Ak-koyunlu emirlerinin birlesme gerekliligini vurgulayarak
onlara destek verecegine de sz verdi.
888
Sz konusu dnemde kimi kaynaklara gre
kk Asyadaki nfusun 4/5inin Alevi olmasinin, onun tedirginligini daha da
artirdigini syleyebiliriz.
889
II. Bayezidin oglu sehzade Selim ki Trabzonun
hkimi idi. de elisi Pervane Aga araciligi ile Elvend Beye dostluk mektubu
gnderdi. Onun cevabinda Elvend Bey de Mevlana Mecded-din Abid araciligi ile
gnderdigi mektubunda dostluk iliskilerinin gelistirilmesine egilimli oldugunu
bildirdi.
890
Bundan sonra Ismail Mirza, Bak kalesine dogru ordusunu sevketti. XV. yy.in
bu son devresinde Bak, Sirvansahlar Devletinin ikinci byk sehri idi. Sehir
taraftan denizle ihata olunup, karadan ise surlarin nne su dolu bir hendek
ekilmisti.
891
Semahida Ferruh Yesarin Seyh Sah adi ile nl olan oglu Seyh
Ibrahim Ismaile karsi bir grubu, Sehr-i Nevde toplamisti. Ancak korkarak gemi ile
Gilana kati. Ismailin emri zerine Hualafa Bey ve askerleri kale evresindeki
nehirleri alilarla doldurarak oraya girdiler ve Sirvan-sahlarin hazine ve
mcevherlerini disari ikararak
892
Hulafa Bey araciligi ile Ismail Mirzaya getirdiler.
Ertesi gn Ismail, Sehr-i Neve girerek Seyh-sahin evine indi.
893
Ganimetleri
sofulari arasinda paylastiran Ismail, daha sonra h. 892de Tabarsaranda ldrlen
babasinin intikamini almak iin aralarinda Sirvan-sah Halil Sultanin da bulundugu
886
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 357.
887
Mnaatus-selatin, c. I, s. 351-352.
888
a.g.e, s. 352-353.
889
Pigolevskaya vb., c. II, s. 475; Petrusevskiy, Islam der Iran, s. 387.
890
Mnaatus-selatin, c. I, s. 371-372.
891
Asurbeyli, Baki Seheri, s. 90; Abbasli, Sah Ismayil, s. 13.
892
Yusuf Cemali, s. 138.
893
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 260.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
157
Sirvan sahlari ve byklerinin kemiklerini mezarlarindan ikarip yaktirdi.
894
Bylece
Ismail, Mirza Sirvan tahtina ikarak kendini padisah ilan etti. Hulafa Bey de yapmis
oldugu hizmetleri ve basarilarindan dolayi onun tarafindan degerli dllerle taltif
edildi.
895
Ismail oradan kisini geirmek iin Muganin Mahmud-abadina gitti.
896
Orada iken yilarca Ak-koyunlularin vezirligini yapmis olan ve Azerbaycan blgesini
avcunun ii gibi bilen Emir Semsed-din Zekeriya Tebrizi Kci Ismailin yanina
geldi. Emir Zekeriyayi iyi karsilayan Ismail ona Azerbaycanin anahtari (kilidi)
lakabini verdi.
897
Ismail Mahmud-abadda Muhammed Bey Ustaclu ve Ilyas Aygut
Ogli Ustacluyu Bak kalesini ve oradaki Sirvan-sahlarin hazinesini ele geirmeleri
iin grevlendirdi.
898
Onlar da kaleyi kusattilar. Kis mevsimi bittikten sonra oraya
gelen Ismail, hendegin bir yerini belirleyerek ordusundaki askerlerden orayi
doldurmalarina emretti. Bylece kale duvarina ikacak biimde bir tepe olusmus
oldu. Bunu gren kale korumalari aman dileyerek kaleyi teslim ettiler. Hadim Bey
Halife kaleye girerek oradaki Sirvan-sahlar hazinesi, ganimetleri ve Bak halkinin
hediyelerini Ismaile gtrd.
899
Ismail ise onlari el aikligiyla askerlerine dagitti.
Ferruh Yesarin kaan ogullari daha sonralar h. 906 / 15001 yilinda Safevlere
baglanarak blgede hkm srebildiler.
Bak kalesi ele geirildikten sonra
900
1501 yilinda Ismail, Sirvani tam olarak
ele geirmek iin, kislagi Mahmud-abadi terk ederek harekete geti. Ismail Mirza
fetihlerini tamamlamak iin Glistan kalesinin kusatilmasini emretti. Kusatmada olan
sehrin savunmasini Ferruh Yesrin oglu Kd Beyin esi stlenmisti.
901
Ismail, bunun
iin Baykurd
902
ve Surhab kalelerini isgal eden Kadi Beyin ogluna mektup yazarak,
ondan sz konusu kaleleri teslim etmesini istedi. Talebe yanit olarak, Ismail
894
Yusuf Cemali, s. 138.
895
lem-ara-yi Sah Ismail, s. 53-4; Ahsent-tevarih, s. 62; Tarih-i Sah Ismail-i Safev, s. 37.
896
Memmedov, Azerbaycan Sefeviler Dvleti, s. 400; Eliyarli, Sefevilerin Hkimiyete Gelmesi,
s. 366.
897
Tekmiletl-ahbar, s. 580; Hulasett-tevarih, c. I, s. 63; Lubbut-tevarih, s. 394.
898
Efendiyev, Azerbaycan Sefeviler Dvleti, s. 41.
899
Habibs-siyer, s. 462; Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 109; Hulasett-tevarih, c. I, s.
67.
900
lem-ara-yi Sah Ismail, s. 53; Ahsent-tevarih, s. 67.
901
Rumlu, Sah Ismail Tarihi, s. 56; Ahsent-tevarih, s. 67.
902
lem-ara-yi Sah Ismail, s. 53; Ahsent-tevarih, s. 68.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
158
Safevnin elisi idam edildi..
903
Sehrin teslim edilmesi taraftari olup, bu ynde fikir
bildiren Bak kadisi Ebl-Fetth da ayni cezaya arptirilmistir.
904
Bu istek onun
tarafindan reddedilince Ismail Mirzada Glistan kalesini almayi kararlastirdi. Bunun
iin o kalenin dayanikli, sert ve tastan olan stunlarini kazdirarak ieri girmek iin
yollar aradi.
905
Kusatmayi kirmayi basaramayan sofular eski denyimlerini dayanarak
ve Sirvan-sahlara Tebrizden destek gelemesi olasiligindan ekinerek sahi geri
ekilmeye ikna ettiler. Buna ragmen Ismail bu geri ekilmesine bir kilif uydurarak
Glistan halkinin kusurunu grmezden gelip Tebrizi fethetmenin zamaninin
geldigini bildirdi.
906
Diger bir grse gre onun Glistan kalesini almaktan vaz
geirten Emir Zekeriya Kici olmustur. Buna gre Kici Tebrize saldirip, orayi
almanin daha yararli oldugunu ileri srmstr.
907
2.9.6. $erur Savay
Ak-koyunlu Elvend, bu zaferi hazmetmeyerek, Ismail Mirzaya karsi
savasilari ile hareket etti. Ismaili byle davranmaya iten etkenin Sirvanlilari
kurtarmaya gelen Elvend Mirza ve ordusunun yaklastigi haberini casuslari vasitasi
ile almasi idi.
908
rnegin Seyh Muhammed, Halifenin Karabaga bilgi almasi iin
gnderdigi bir casus, Elvendin gl bir ordu ile Nahivanda konuslandigini ve
grevlendirdigi Muhammed Karaca ve Azerbaycandan olan askerlerinin Genceye
dogru hareket edip Koyun lmiinden geerek Sirvana gitmek istediklerini
bildirdi. O ayrica Hasan Seker-oglunun da Germa-ruda gnderilerek sz konusu
blgeye hareket etmeyi emraldigini da Seyh Muhammed Halifeye bildirmisti.
909
Alinan bu istihbarat bilgileri dogrultusunda Ismail Mirzada geri ekilme karari
almak zorunda kalmisti.
903
Rumlu, Sah Ismail Tarihi, s. 56; Ahsent-tevarih, s. 67; Efendiyev, Azerbaycan Sefeviler Dvleti,
s. 42.
904
Rumlu, Sah Ismail Tarihi, s. 56; Asurbeyli, Baki Seheri, s. 90; Asurbeyli, Sirvanahlar Dvleti, s.
314.
905
Tarih-i Sah Ismail-i Safev, s. 36-37.
906
Yusuf Cemali, s. 139-140.
907
Tekmiletl-ahbar, s. 580.
908
Rumlu, Sah Ismail Tarihi, s. 57-58; Abbasli, Sah Ismayil, s. 18; Ceferli, Sefeviler Dvleti, s. 42;
Oktay Efendizade, Safev Devletinin Kuruluunda Azeri Trklerinin Rl, (XI. Trk Tarih
Kongresinden ayribasim), TTK Basimevi, Ankara, 1994, s. 815; Memmedov, Azerbaycan Sefeviler
Dvleti, s. 401.
909
Yusuf Cemali, s. 140.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
159
Ismail, Hseyin Bey Lala, Abdal Bey Dede, Muhammed Bey Ustaclu, Abdi
Bey Samlu ve Hadim Bey Halife gibi emirlerle grserek
910
Glistan kalesini
kusatmaktan vaz geip
911
Nahivana dogru hareket etti. Bu toplantida ilgin bir
diyalog yasanmistir. Ismail Safev onlara: Sizin iin Azerbaycan tahti mi , yoksa
Glistan kalesi mi nemli? diye sormustur. Toplantida bulunanlarin hepsi bir
agizdan: Azerbaycan tahti daha nemli! diye yanit vermislerdir. Onun emri
zerine Kr irmaginin zerinde mritleri bir kpr yaparak karsiya getiler.
912
Cumartesi, 2 Ramazan 907 / 11 Mart 1502 Nevruzunda
913
Ismail Mirza, Hasan
Seker-ogluyu engellemesi iin ordusunun bir kismini Kara Piri Bey Kaarin
komutanliginda ilgili blgeye gnderdi. Piri Bey Kaar ile karsilasan bu Ak-koyunlu
komutani ise, atisma yasanmadan korkuya kapilip, Elvendin ordusunun bulundugu
Nahivana dogru ekildi. Geri ekilen Ak-koyunlulari takip eden Piri Bey Kaar da
onlarin bir kismini katlettikten sonra emrindeki Kizilbaslarla birlikte Ismailin yanina
geri dnd.
914
Bu olaylardan sonra Ismail Mirza ordusu ile birlikte Nahivana dogru harekete
geti Yolda onunla karsilasan Karagay Bey ve diger Ak-koyunlu Trkmanlari
kaarak Elvend ordusunun bulundugu Nahivana dogru geri ekildiler. Ismail,
Nahivana yakin bir yerde, Kara Piri Bey Kaari ordusunun basina getirdi. Bu
siralarda Elvend Beyin komutani olan Osman Bey Musullunun de Kizilbaslarca
bozguna ugratilip esir alindiktan sonra Ismaile getirilerek ldrlmesi Elvendi ok
korkuttu. Elvend, uhur Sada dogru ekilip, Serur adli yerde onlari beklemeye
koyuldu. Elvend Mirza, Ismaile, Sirvana dnmeyi ve oranin hkmetiyle yetinmeyi
telkin etmistir.
915
Ismail Mirzaya mektup yazan Elvend Mirza, akraba olduklarini
vurgulayarak ondan baris istedi.
916
Kimilerine gre onun bundan amaci Ismaili
910
Hulasett-tevarih, c. I, s. 69; Habibs-siyer, s. 463; lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 27.
911
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 114-116
912
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 261.
913
Hulasett-tevarih, c. I, s. 69.
914
Yusuf Cemali, s. 141-142.
915
Vilayeti, Sah Ismayil Sefevi, s. 100; Efendiyev, Azerbaycan Sefeviler Dvleti, s. 101.
916
Tarih-i Cihan-ara, s. 68; lem-ara-yi Sah Ismail, s. 57-58.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
160
adirina davet ederek orada katletmekti.
917
Ismail Mirzada Elvende yazdigi
cevapta, kendisinin amacinin tahti ele geirmek olmadigini, atalarinin dinini yaymayi
hedefledigini bildirdi ve bunu kabullenmek istemiyorsa savasa hazir olabilecegini
ilan etti.
918
Ismail Mirzanin istegini reddeden Elvend Mirzada yazdigi mektubunda
savasa hazir oldugunu ona bildirince
919
Ismail de Sirvan seferini ve Grcistan planini
durdurarak ordusunun basina Toz-koparan adi ile de nl olan Kara Piri Kaar ve av
emiri olan Ilyas Bey Helvai oglu Kaari getirerek dsmana dogru hareket etti.
920
Bylece Ismail, Aras deresinde yer alan Serurda, Elvendin ordusu ile Temmuz veya
Agustos 1501 yilinda yaptigi savasta
921
galip gelerek Trkmanlarin baskenti
Tebrizin devralinmasinin kapilarini da amis oldu. Bu savasta Elvend Beyin
30.000
922
svarisine karsilik Ismailin 7.000 yoksul atlisi bulunmaktaydi.
923
Bu
savasta ayrica Abdal Ali Bey Dede, Hseyin Bey Lala, Hadim Bey Halife,
Muhammed Bey Ustaclu, Bayram Bey Karamanlu, Abdi Bey Samlu, Karaca Ilyas
Bey Bayburdlu, mhrdar Sari Ali Bey Tekkel ve Div Sultan adi ile de bilinen Ali
Bey Rumlu gibi nl emirler de katilmislardi.
924
Savas sirasinda saldiriya geen
Kizilbaslar, yksek sesle Kurban oldigim, sedege oldigim, pirim, mrsidim
demekle kendilerini aska getiriyorlardi..
925
Ismail Mirzanin bu savas ve diger
savaslarda kendisinin bizzat ordusunun basinda yer alarak savasa katilmasi, Kizilbas
askerlerini daha da cesaretlendirirerek, onun adini anarak saldirmalarina sebep oldu..
Bu savas, Ismailin yararina bitti. Elvend Mirzanin yanlislarindan biri de
ordusunun geri ekilip kamasini engellemek iin arkada yk develerini birbirbirine
917
Tarih-i Cihan-ara, s. 68; lem-ara-yi Sah Ismail, s. 57-58.
918
lem-ara-yi Sah Ismail, s. 58.
919
a.g.e, s. 58.
920
Yusuf Cemali, s. 143.
921
Tarih-i Cihan-ara, s. 256257.
922
Habibs-siyer, s. 464; Ahsent-tevarih, s. 82; Hulasett-tevarih, c. I, s. 70.
923
Ahsent-tevarih, s. 82.
924
Yusuf Cemali, s. 143.
925
Cihan-ga-yi Hakan, s. 138.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
161
zincirlemesiydi.
926
Bylece savasta Elvendin 8.000 kadar askeri ldrlerek kendisi
de Erzincana dogru kati.
927
Bu olaydan bir gn sonra ise Ismail, Tebrize dogru
giderek zafer ve basari ile h. 907 / 1502 ilkbaharinda Tebrize girdi.
928
Ancak kimi
yanlis bilgilere gre o Tebrize h. 906 / 15001 yilinda girmistir.
929
Bylece Safev
devleti de kurulmus oldu.
930
Bu mnasebetle Hoca Sadeddin syle diyordu:
Basina tc aldi, ikti ol pelid
Etdi bi-idrak Etrki mrid.
931
2.10. I. $AH SMAL (h. 907930 / 15011524) DNEM
2.10.1. Safev Devletinin Kurulmas
Ismail, 25 Recep 892 / 17 Temmuz 1487 Sali gnnde Erdebilde dogdu.
932
Kimi kaynaklara gre, Ismail Mirza, tipki ingiz ve Timurda da oldugu gibi
cihangirligin belirtisi olarak avcunda kan pihtisiyla dnyaya gelmistir.
933
Ismailin
annesi Mehd Ulya adiyla nl olan lem-sah Beygim (Hiristiyan adi Marta) idi. O,
Hasan Bey Ak-koyunlunun Mslman olan Hiristiyan esi Despina Hatunun
926
Rumlu, Sah Ismail Tarihi, s. 71; Ahsent-tevarih, s. 83.
927
Tarih-i Cihan-ara, s. 266; Rumlu, Sah Ismail Tarihi, s. 77-78; Ahsent-tevarih, s. 54; Sarwar,
History of Shah Ismail, s. 43-44; Faruk Smer, Safev Devletinin Kuruluu, s. 2223; Zabil Bayramli,
I Ismayil ve Imperatorlugun Yaradilmasi Sirvan ve Sekinin Tabe Edilmesi, Azerbaycan Tarixi,
(Bundan sonra: Bayramli, I Ismayil), ed. Sleyman Eliyarli, Azerbaycan Nesriyyati, Baki, 1996,
s.371; Uysal, Sah Ismail, s. 36.
928
Hulasett-tevarih, c. I, s. 72; Tekmiletl-ahbar, s. 580; lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 28; Handemir,
Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 125.
929
Habibs-siyer, s. 467; Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 125.
930
E. Isayev, Agqoyunlu Evlendin Serur dzndeki meglubiyyeti, Azerbaycanin Dvletilik
Tarixinde Sefeviler Dvletinin Yeri (elmi-nezeri konfransin materiallari), ed. Shret Selimbeyli,
Serbest Dsnce, Baki, 2001, s. 22; Efendiyev, Azerbaycan Sefeviler Dvleti Agqoyunlu
Dvletinin Varisidir, (Bundan sonra: Efendiyev, Sefeviler Dvleti Agqoyunlu Dvletinin
Varisidir), Azerbaycanin Dvletilik Tarixinde Sefeviler Dvletinin Yeri (elmi-nezeri konfransin
materiallari), ed. Shret Selimbeyli, Serbest Dsnce, Baki, 2001, s. 117-119; Efendiyev,
Azerbaycan XIII-XVII Esirlerde, Azerbaycan Tarixi, ed. Igrar Eliyev, Elm, 1993, s. 162; Oqtay
Efendiyev, Sah Ismayil Xetainin Sexsiyyetine Dair, Sah Ismayil ve Onun Dvr (beynelxalq
konfrans), ed. Hamlet Isaxanli, Khazar University Press, Baki, s. 4142.
931
Faruk Smer, Safev Devletinin Kuruluu, s. 22.
932
Hulasett-tevarih, c. I, s. 46; Habibs-siyer, s. 428; Huld-i Berin, s. 74; Ez Seyh Safi ta Sah Safi,
s. 32; Favaids-safeviye, s. 4-5; Tarih-i Cihan-ara, s. 263.
933
Favaids-safeviye, s. 5.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
162
kiziydi.
934
Onun diger adlari ise sunlardi: 1. Hekime Beyi Aga, 2. lem-sah Hatun.
Onun diger iki oglu ise Ali Mirza ve Ibrahim Mirza idi. lem-sah Beygimin lm
ve gmldg yere iliskin sarih bilgilere sahip degiliz. Safev kaynaklari onu
yalnizca h. 905 / 1499-1500de Ismail Mirzanin dns sirasinda yasli ve yipranmis
bir kadin olarak anmaktadir.
935
Ismail bir yasindayken kardesleri ve annesi ile birlikte Istahrda hapsedimistir.
Yakub Bey (h. 883 896 / 14781490) mrnn sonuna kadar onlari hapiste
tutmustur. Ismail kardesi Sultan-alinin h. 899 / 149394 yilindaki lmnden sonra
Safev tarikatinin basina geti. h. 906 / 15001 yazinda Ak-koyunlulara karsi
kazandigi zaferden sonra h. 907 / 15012de Ak-koyunlu Trkmanlarinin baskenti
olan Tebrizi ele geirerek tahta ikti ve sahlik tacini takti.
936
O orada kendi adina
937
ve Hz. Ali adina
938
sikkeler bastirdi.
939
h. 911 / 15056den itibaren Sah Ismailin
yayinladigi bir fermanla kendi adinin da sikkelerde ve hutbelerde kullandigina dair
bir takim grsler varsa da
940
Sah Ismaile ait simdiye kadar ele geen en eski
sikkenin h. 910 / 15045de Tebrizde ikartilmis olmasi
941
bu grsn yanlis
oldugunu gstermektedir. Onun mhrlerinde genelde Trke szimiz ibaresi
yazilmaktaydi.
942
Sah Ismail verdigi buyruklarinin basinda Trke Ebul-muzaffer
Ismail Bahadir, Szimiz ibaresini kullanmaktaydi.
943
Bazi grslere gre Sah Ismail, Tebrizi ele geirmesinin ardindan devletin
934
Habibs-siyer, s. 430; Tarih-i Cihan-ara, s. 263; Lubbut-tevarih, s. 239; Silsiletn-neseb-i
Safevye, s. 412.
935
Yusuf Cemali, s. 159-160.
936
Habibs-siyer, s. 150; Lubbut-tevarih, s. 241; Pigolevskaya vb., c. II, s. 473; Tarih-i Alem-ara-yi
Abbasi, c. I, s. 28;
937
Ez Seyh Safi ta Sah Safi, s. 33.
938
Alem-ara-yi Safev, s. 64.
939
Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 47; Ekinci, Erdebil Tekkesinin Kurulusu, s. 115.
940
Mazlum Uyar, Si Ulemnin Otoritesinin Temelleri, (Bundan sonra: Uyar, Si Ulem), Kakns
Yay., Istanbul, Mayis 2004, s. 108.
941
H. L. Rabino, Album of Coins, Medals and Seals of the Shahs of Iran, (Bundan sonra: Rabino,
Album of Coins), Oxford, 1951, s. 1-4.
942
Muhammed Msiri, Sikkeha-yi Sah Ismail-i Evvel, (Bundan sonra: Sikkeha-yi Sah Ismail-i Evvel),
Tahran, 1351, s. 17.
943
Abdl-hseyin Nevai, Sah Ismail-i Safev, Mecmua-yi Esnad ve Mukatibat-i Tarihi, Hem-rah ba
Yad-datha-yi Tafsili, (Nevai, Sah Ismail), Intisarat-i Erguvan, Tahran, 1362, s. 97, 107.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
163
nde gelen ulema ve saray kesimiyle bir toplanti yapip, Cuma gn Tebriz Camii
mescidinde Tebrizlilerin 2/3sinin Snni olmasina ragmen o zamana kadar aikca
ilan etmedigi Siiligi devletin resmi mezhebi olarak ilan edecegini duyurdu.
944
Ancak
Kizilbas danismanlari bunun sakincali olacagini dsnyorlardi.
945
Bu siralarda 15
yasinda olan Ismail, her hangi bir sakinca ve tereddte kapilmadan
946
istegini
uygulatti. Bu konuda Ispanakida Hakikatut-tevarihe dayanarak, devletin dini
anlayisina iliskin sufiler tarafindan ileri srlen Haydariye-yi Celali tarikatina,
ulemanin sert biimde karsi iktigini aktarmaktadir. Tartismalar sonucunda 12
imamli Siilikte karar kilindigini belirtir. Safevler, bununla Islam dnyasindaki diger
Siilerin de nderligini gzetmis olabilirler. Sz konusu dnemde Sii din adamlarinin
olmayisi veya sinirli sayida olmasi, Sah Ismailin kurdugu devletin resmi mezhebini,
medrese Siiligi olarak ilan ettigi bazi arastirmacilar tarafindan ne srlse de sz
konusu dnemde sii din adamlarinin olmayisi bu grsn dayanaksiz oldugunu
ortaya koymaktadir. Belki de bu Trk halk Islam anlayisinda Sii unsurlarin
olmasindan dolayi kabaca Siilik semsiyesi altinda tasnifinden kaynaklanmaktadir.
Bununla da Sah Ismail lkenin hem din, hem de dnyev ynetiminin basinda yer
aldi.
947
Sah Ismail ayrica halka Vahhac
948
yahut Kizilbas tacini kullanmaya
emretti. O tarihten sonra Iranda btn erkekler Kizilbas basligini kullandilar ve lke
Kizilbas lkesi adi ile de anilmaya basladi. Bunun sonucunda Snni kesim ve
muhaliflerden zellikle ulema ve dsnrlerden ok sayida kisi vatanlarini terk
etmek zorunda kaldilar.
949
Sah Ismail h. 907 / 15012 kisini Tebrizde geirerek yeni kurdugu devletin
temellerini atmaya ve saglamlastirmaya alisti. O bu dogrultuda Hseyin Bey Lala
Samluyu kendi vekili
950
ve emirl-mera mansibina atadi.
951
Ayrica Dede Bey
944
Alem-ara-yi Sah Ismail, s. 59; Habibs-siyer, s. 468.
945
Alem-ara-yi Safev, s. 64; Cihan-ga-yi Hakan, s. 147.
946
Alem-ara-yi Safev, s. 64; Cihan-ga-yi Hakan, s. 147; Ez Seyh Safi ta Sah Safi, s. 31-32.
947
Ceferli, Sefeviler Dvleti, s. 13.
948
Lubbut-tevarih, s. 242.
949
Habibs-siyer, s. 468.
950
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 126; Cihan-ga-yi Hakan, s. 151; Habibs-siyer, s.
468.
951
Tekmiletl-ahbar, s. 39.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
164
Dulkadiri kori-basi, Abdi Bey Samluyu Tevai-basi ve Saru Ali Bey Tekely ise
Safev devletinin mhrdari yapti. O, vekil mansibindan asagi olan vezirlik
mansibina da Ak-koyunlu vezirligini de yapmis olan Emir Zekeriya Kiciyi, Sadr
makamina ise Kadi Semsed-din Lahicaniyi atadi.
952
Ancak bir diger grse gre
908 / 15023 yilinda vezirlik mansibini Mahmud Han Deylemi ile Emir Zekeriya
arasinda paylasmistir. Mahmud Han Deylemi de tipki Emir Zekeriya gibi yillarca
Safevlerden nceki Trkmanlarin vezirligini yapanlardan idi.
953
Bu ise Sah Ismailin
Ak-koyunlu devlet yapisini da belirli bir lde srdrdgn gstermektedir.
Bylece h. 1148 / 173536 yilina dek devam eden Trk-Safev hkimiyetini
kurulmus oldu. Bununla birlikte Ortadogu ve zellikle Iranda Abbasi halifesi
Mutasim dneminden baslayarak sregelen Trk askeri varligi ve slaleleri
egemenligi tarihinde, Trk uygarligi, kltr ve siyasal egemenligi aisindan
karakteristik olan yeni bir Trk egemenligi dnemine girilmis oldu.
2.10.2. ran indeki Fetihler
Elvend Beyin yenildigi haberini alan Murad Bey de byk bir ordu toplayarak
Hemedanin Alma Bulagi`inda konuslandi. Iki taraf 24 Zilhicce 908 / 19 Haziran
1503te Alma Bulag`inda savasa giristiler
954
ve Kizilbas tarafi Murad Beyi
yenebildiler.
955
Murad Bey Siraza kati
956
ve mal varligi Kizilbaslarca yagmalandi.
Sah Ismail ise Hemedandan Isfahana gelerek orada birok kisiyi ldrtt.
957
O
Isfahan hkmeti iin Durmis Han Samluyu atadi. O da eskiden mimar olan Mirza-
sah Hseyin Isfahaniyi kendi vezirligine seerek sehri de onun ellerine birakip,
sahin ordusuna katildi. Sah Ismail, 2 Rebiylahir 909 / 24 Eyll 1503te galibiyet ile
Siraza girdi.
958
Sah Ismail Sirazda iken Lar ve Basra valileri yanina gelerek ona
952
Habibs-siyer, s. s. 468.
953
Hulasett-tevarih, c. I, s. 80.
954
Tarih-i Cihan-ara, s. 267; Tekmiletl-ahbar, s. 41-42; Hulasett-tevarih, c. I, s. 77; Tarih-i lem-
ara-yi Abbasi, c. I, s. 28; Cevahirl-ahbar, s. 120.
955
J. E. Woods, 300 Yillik Trk Imparatorlugu Akkoyunlular, (Bundan sonra: Woods, Akkoyunlular),
ev. S. zbudun, Istanbul, 1993, s. 264; Ersahin, Akkoyunlular, s. 129; Faruk Smer, Akkoyunlular,
IAD, c. II, (Bundan sonra: Smer, Akkoyunlular, IAD), s. 3031.
956
Rumlu, Sah Ismail Tarihi, s. 83; Mneccimbasi, Sahifl-ahbr, c. III, s. 182; Seref Han,
Serefname, s. 138.
957
Ispnaki, v. 61.
958
Hulasett-tevarih, c. I, s. 80; Fars-name-yi Nasiri, c. I, s. 370; Tarih-i Cihan-ara, s. 268; Ez Seyh
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
165
itaatlerini bildirdiler. Sah da onlara hilat vererek onlari kendi vilayetlerinin
hkmetine atadi. Kirman fethi iin gnderilen Kizilbaslar ise zafer ile Siraza geri
dnd. Yezd valisi Ahmed Bey de sehri Sah Ismaile teslim etti. Sah Yezdin
hkumetini ise Hseyin Bey, Lalaya verdi. Hseyin Bey ise srekli sahin ordusunda
harekette oldugu iin kendi hizmetkrlarindan, Sueyb Agayi oranin hkmetine
getirtti. Sah Ismail, Siraz hkmetini de Ilyas Bey Dulkadire vererek oradan
Kazeruna gitti. Orada halktan birok kisiyi, zellikle Kazerunlu hatipleri ki ok
zenginlerdi.- ldrtt.
959
Sah Ismail, Farsi ele geirdikten sonra Kasana gitti. Halk
tarafindan ok iyi karsilandi. Kasan halki genelde Sii idi ve Sah Ismaili karsilamak
iin arsiyi da sslemislerdi. Ilk kez byle sicak karsilanan Sah Ismail ise, Kasanin
Fin bahesinde ok tantanali bir kutlama treni yapilmasi iin emir verdi.
960
O,
Kasanda, hkmeti ortaklasa yneten Mevlana Mesud Beydili ile Kadi Muhammed
Kasiyi Kadi Semsed-din Lahicani ile birlikte h. 909 / 15034da lkenin ba sadri
yapti.
961
Sah Ismail, Kasandan da Kuma gitti. Kum halki da ogunlukla Sii idi ve yz
yillarca takiye yapmaktaydilar.
962
Onlar da Kasanlilar gibi Sah Ismaili sevin ve
tantana ile karsiladilar. Sah Ismail, Har, Simnan ve Firuzkuhta Hseyin Kiya
ilavinin isyan ikararak Ilyas Bey adindaki komutanini ldrdgnn haberini
alinca, Ramazan 909 / SubatMart 1504te Gl-handan kalesine dogru hareket
ederek orayi kusatti. Kizilbaslarin araliksiz saldirilari sonucunda kale, Fitir bayrami
gn fethedildi.
963
Sah Ismail oradan da Firuz-kuh kalesine dogru hareket etti. Sah
Ismail Firuz-kuh kalesini Sevval 909 / Nisan 1504te kusatti. Kale surlarinin birinin
Kizilbaslarin eline gemesi ile kale kutuali aman diledi ve Emir Necm Zerger
Restinin sefaati ile o ve kaledekiler ldrlmekten kurtuldular. Sah Ismail sonra
Hseyin Kiya ilavinin sigindigi Osta kalesine saldirip orayi kusatti. Kaledekiler ise
Safi ta Sah Safi, s. 37.
959
Hulasett-tevarih, c. I, s. 80; Tarih-i Cihan-ara, s. 268.
960
Habibs-siyer, s. 473-474.
961
Tarih-i Cihan-ara, s. 268.
962
Hulasett-tevarih, c. I, s. 80.
963
Habibs-siyer, s. 476; Cihan-ga-yi Hakan, s. 198; Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 30.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
166
27 Zilkade 909 / 12 Mayis 1504te teslim oldular.
964
Ebergu hkimi Reis Muhammed Kerenin Yezde saldirarak Safevlere tabi
Ahmed Beyi ldrp blgeyi tekrar ele geirmesi yznden Sah Ismail de h. 910 /
15045te Muhammed Kereyi bastirmak iin Yezde dogru hareket etti. Muhammed
Kere bir sre direndikten sonra Yezddeki Narin Kaleye sigindi. Sah Ismail, kaleyi
kusatarak orayi da fethetti.
965
910 / 15045de Horasan ve Maverannehir hkmdari
Sah Ismaili kutlamak iin, Emir Kemaled-din Hseyin Sadri, yazdigi mektup ile
oraya gnderdi. Mektupta Sah Ismail, dogu ve batinin hakanini
966
vc lakaplarla
anmadigini ve yakisir hediyeler gndermedigini bahane ederek
967
arsamba gn 2
Saban 910 / 8 Ocak 1505 yilinda Kevir sahrasi yolu ile Sultan Hseyin Mirza
hkimiyetine bagli Tebese saldirdi.
968
Tebes valisi sipahileri ile birlikte kaleye
sigindi.
969
Sah Ismail, Tebeste bir hafta
970
veya birka gn
971
kalarak orada av ve
eglencelerde bulundu.
972
Ancak Herata saldirip Sultan Hseyin Baykara ile savasa
gitmeden h. 910 / 15045te Yezde geri dnd.
973
Onun Sultan Hseyin Baykaraya
karsi byle bir tutum sergilemesinin nedeni bilinmemektedir. Belki de Sah Ismail, Sii
egilimleri olan
974
Sultan Hseyin Baykarayi kendine rakip grdgnden onu ortadan
kaldirmak istemistir.
Sah Ismail, Yezde geri dndkten sonra Isfahana dogru yola ikti. O siralarda
Isfahanda kitlik ve alik bas gstermisti.
975
Sah Ismail Isfahanda iken, Osmanli
sultani II. Bayezidin elisi hediyeler ile onun fetihlerini kutlamak iin oraya geldi.
976
O, Tebes katliamindan sonra Hemedandan Taht-i Sleymana degin gnn
964
Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 30; Habibs-siyer, s. 478; Cihan-ga-yi Hakan, s. 209.
965
Ahsent-tevarih, s. 112.
966
Hulasett-tevarih, c. I, s. 86; Ahsent-tevarih, s. 113.
967
Habibs-siyer, s. 480.
968
Ahsent-tevarih, s. 114; Fars-name-yi Nasiri, c. I, s. 371.
969
Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 31; Habibs-siyer, s. 480.
970
Lubbut-tevarih, s. 246.
971
Cihan-ga-yi Hakan, s. 220.
972
a.g.e, s. 220.
973
Fars-name-yi Nasiri, c. I, s. 371.
974
Browne, Tarih, Yasemi, s. 67.
975
Ahsent-tevarih, s. 114.
976
Habibs-siyer, s. 481-482.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
167
eglenceler ile geirdi.
977
Sah Ismail, h. 911 / 15056da nl korsi-basi Abdal Ali
Beye Tabarsaran savasinda babasi Haydara karsi tm savasanlarin bulunup
ldrlmesi emrini verdi. Kori-basi da asiri aba harcayarak Trkman, Tabarsaran
ve Sirvan ahalisinden birogunu ldrd.
978
h. 911 / 15056da Rest ve Fumen (Biyepes) hkimi Emir Husamed-din
belirlenmis haracini demede kusurlu davrandigi iin Sah Ismail, Kizilbaslardan bir
grubu ona dogru gndererek kendisi de harekete geti. Tehlikeyi kavrayan
Husamed-din, pahali hediyeler gndererek Emir Necm Restiyi de araci yaparak
Restlileri affettirmeyi basardi.
979
Sah Ismail ise Restten Taruma gitti. O tekrar
Biyepes hkmetini Emire Husamed-dine verdi. Emire Husamed-dinden sonra
oglu Emire Debbac Biyepesin hkimi oldu.
h. 912 / 15067de Sah Ismail, Mekri blgesinin hkimi Seyfed-din Mikrinin
oglu Saremi bastirip blgesini ele geirmeleri iin bir birligi ona karsi gnderdi.
Sarem ilk nce daglara sigindi. Kizilbaslar ise Mekri blgesini yagmalayip, Krtlerin
birogunu da ldrdler.
980
Bunun zerine Sarem dagdan inerek Kizilbaslar ile
savasa giristi ve Kizilbaslar geri ekilerek Sah Ismailin ordusuna katildilar.
981
O
savasta Abdi Bey Samlu ve Saru Ali mhrdar da ldrldler.
982
2.10.3. Dulkadirogullaryla Olan atymalar
Yukarida anlatildigi gibi Murad Bey Kara-koyunlu Hemedanda Sah Ismaile
yenilince Bagdata gitti. O, Barik Bey tarafindan iyi karsilansa da orada kalmadi ve
Halebe gitti. Misir Memluk sahi Kansu Guriye sigindi. Ancak Murad Bey burada
da kalmayarak Alaud-devle Dulkadirin yanina gitti. Alaud-devle, Murad Bey
977
Lubbut-tevarih, s. 246.
978
Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 31; Cihan-ga-yi Hakan, s. 238; Lubbut-tevarih, s. 247;
Hulasett-tevarih, c. I, s. 88.
979
Habibs-siyer, s. 484-568; Lubbut-tevarih, s. 248; Hulasett-tevarih, c. I, s. 87; Rumlu, Hasan,
s. 87.
980
Ahsent-tevarih, s. 121.
981
Tarih-i Cihan-ara, s. 270; Hulasett-tevarih, c. I, s. 80.
982
Ahsent-tevarih, s. 121; Tarih-i Cihan-ara, s. 270; Hulasett-tevarih, c. I, s. 80.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
168
gelince onu iyi karsiladi ve kendi kizini da ona verdi. Bunu grenen Sah Ismail, sz
konusu ittifaki kendi aisindan sakincali bularak her hangi saldiri olasiligini nceden
engellemek maksadi ile Alaud-devleye saldiri kararini aldi. Bu dogrultuda o ilk
nce elisini Alud-devleye gnderip onu boyun egmeye agirdi. Ancak Alud-
devle buna aldiris etmeden onun elisini hapsettirdi.
983
Sah Ismail de yazin h. 913 /
15078de Elbistana dogru hareket etti. O Alaud-devleye ansizin saldirma
amaciyla ilk nce onun blgesine degil de, Osmanli arazisi olan Kayseriye gitti.
984
Sah Ismail, Kayseriden Alaud-devlenin topraklarindan olan Elbistana girdi.
Alaud-devlenin cesur oglu Saru Kaplan, Hseyin Bey Lala ve Abdal Ali Dede Bey
komutasinda olan Kizilbaslarin nc birliklerine saldirarak onlari bozguna ugratti.
Ancak Alaud-devlenin kendisi ise kati.
985
Kizilbaslar da blgeyi yikip
yagmaladiktan sonra Diyarbakira gitiler. Diyarbakir valisi Emir Bey Musullu ise
kendi ailesi ve boyunu toplayarak degerli hediyelerle Sah Ismailin huzuruna ikti.
Sah da ona mhrdarlik mansibini verdi.
986
O, sonra Harput kalesine saldirarak bir
hafta sre ile orayi ele geirdi. Sonra ise Ahlat ve Bidlise dogru gitti. Bidlis hkimi
Emir Serefed-din itaatini bildirince sah da ona hilatlar vererek ona tekrar Bidlisin
idaresini verdi.
987
2.10.4. Bagdat ve Huzistan Ele Geirmesi
Sah Ismail, Han Muhammed Ustacluyu da Diyarbakirin hkimi yaptiktan
sonra ise Bidlis, Ahlat ve Erciste dolasip, avlanarak Hoya geri dnd. Ismail,
Azerbaycan ve Dogu Anadoluyu fethettikten sonra Mezopotamyaya yneldi.
Bagdat, Ak-koyunlu devletinden arta kalan son vilayet idi. Bagdatin hkimi Murad
Bey tarafindan grevlendirilen Barik Bey Purnak idi.
988
Sah Ismail, 25
Cemaziylahir 914 / 20 Ekim 1508de savassiz Bagdata girdi.
989
Sah Ismail, Bagdat
hkmetini Hadim Bey Halifeye vererek onu Halifetl-hulafa yapti. Bu
983
Cihan-ga-yi Hakan, s. 247-248.
984
Cihan-ga-yi Hakan, s. 249; Hulasett-tevarih, c. I, s. 89; Habibs-siyer, s. 478.
985
Cihan-ga-yi Hakan, s. 250; Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 32; Habibs-siyer, s. 486-488.
986
Lubbut-tevarih, s. 248; Cihan-ga-yi Hakan, s. 258.
987
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 299.
988
Cihan-ga-yi Hakan, s. 280; Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 34.
989
Habibs-siyer, s. 494.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
169
messesenin basinda duran sahis, Safev seyhlerinin Anadolu ve diger blgelerdeki
temsilcilerinin reisi mevkiinde idi.
990
Halfetl-hulef, tarikat iinde Mrsid-i
Kmilden (yani Sah Ismailden) sonra ikinci sahis sayilmaktaydi. Onlarin verdikleri
emir ve fermanlar sah adina gemekte ve bu emirlere kayitsiz sartsiz
uyulmaktaydi.
991
Bagdatin alinmasindan sonra bir bakima Huzistanin ele geirilmesinin de n
alismalari yapilmis oldu. Safevler dneminde Huzistan, bati ve dogu kisimlari
olmak zere iki nemli blgeye ayrilmaktaydi. Bati kismi Musasailer, dogu kismi
ise Ranasi
992
hanedani elinde idi. Ismail kendine rakip olarak grdg Musasa
Araplarini yenerek Huveyze hkimiyetine son verdi.
993
Sah Ismail Huzistandan
Sirzaa geri dndkten sonra Huzistana dnp tekrar Musasailerin hkmet
merkezi olan Hveyzeyi ele geirdi. O Sah Ismailden ekindigi iin ona hediyeler
gndererek bati Huzistani kendisine vermesini istedi. Sah Ismail de onun bu istegini
olumlu yanitladi.
994
Bylece Seyyid Fettahin baskanlik yaptigi bu yeni Musasa
hkimiyeti, artik Safevlere bagimli bir ynetimdi. Sah Ismail ise, Hveyzeyi
fethettikten sonra Dezful ve Sstere gitti. Her iki sehrin hkimi savasmadan teslim
olup ona hediyeler sundular.
995
Sah, Dezful ve Sster hkimlerini boyun egdirdikten sonra Emir Necm Rest
komutasinda bir askeri gc Loristan hkimi Melik Rstemi bastirmalari iin
gnderdi. Melik Rstem bir kaleye sigindi. Ancak bu sirada bilinmeyen bir neden ile
Sah Ismailin hkm ile Emri Necm sahin ordusuna geri dnd. Daha sonra Melik
Rstem de aman dileyerek teslim oldu ve Sster de Sah Ismailin huzuruna ikti. O
tatli ve hos sohbet biri oldugundan Sah Ismailin ilgisini ekti. Sah, ona hilat vererek
990
Ceferli, Sefeviler Dvleti, s. 92.
991
Ekinci, Erdebil Tekkesinin Kuruluu, s. 102-105.
992
Ahmed Kesrevi, Tarih-i Pansed Sale-yi Huzistan, (Bundan sonra: Tarih-i Pansed Sale-yi
Huzistan), Intisarat-i Hacu, Zimistan 1362, s. 50.
993
Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 34.
994
Ahsent-tevarih, s. 138.
995
a.g.e, s. 138.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
170
tekrar Loristan hkmetine atadi.
996
Sah Ismail, Huzistani tamamen fethettikten
sonra Siraza giderek h. 914 / 15089 yili kisini orada geirdi. Lar ve Hrmz
valilerinin elileri hediyelerle onun yanina geldiler. Onlar kendi vilayetlerinde Sah
Ismail adina hutbe okutarak sikkeler darbettiler.
997
2.10.5. $irvana kinci Sefer
Sah h. 915 / 1509 ilkbaharinda Hemedan yolu ile Tebrize geldi. Ayni yilin
kisinda ikinci kez olarak Sirvana ordu ekti. Onun buyrugu ile Derbnedin
Tabarsaraninda gml olan babasi Seyh Haydarin kemiklerini, 22 yil sonra
Erdebile getirterek aile mezarliginda defnettirdi.
998
Sah Ismail, Sirvan hkmetini
Hseyin Bey Lalaya vermisti. O, ayni yilda (h. 915 / 150910) byk bir olasilikla
Emir Necmin yol gstericiligi ile Hseyin Bey Lalayi ordu emirl-meraligindan
alarak
999
yerine sahin sofracisi olan Muhammed Bey Ustacluyu getirdi. Sah Ismail
ayni zamanda Lahican sufilerinden ve Kazvin, Rey ve Savuc Bulag`in hkimi olan
Dede Bey gibi nemli bir Kizilbas nderini de azlederek yerine, han lakabini da
taktigi Zeynel Bey Samluyu getirdi.
1000
Bylece iki nemli Kizilbas nderinin
azledilmesi ile onlarin Kizilbaslar zerindeki etkinlikleri zayiflamis oldu.
2.10.6. Emir Necmin lm
h. 915 / 150910 yilinda Sah Ismail, Tebrizden Hoya gittigi sirada yolda
Emir Necm Resti ansizin hastalanarak, Tebrizin 8 fersahliginda bulunan Hamene
kynde hayata gzlerini yumdu.
1001
Emir Necm Restiyi ok seven Sah Ismail
1002
ise, onun cesedini Necef Esrefe gtrerek tantanali bir biimde defnettirdi.
1003
Emir
Necmin byk oglu olmadigindan
1004
lmnden sonra Sah Ismail, Emir Yar
Ahmed Huzaniyi vezirlik mansibina getirdi ve dilinin alistigi Emir Necmi
996
Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 35.
997
Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 35; Habibs-siyer, s. 499.
998
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 304.
999
Huld-i Berin, s. 177.
1000
a.g.e, s. 177.
1001
Tarih-i Cihan-ara, s. 272; Hulasett-tevarih, c. I, s. 100.
1002
Cihan-ga-yi Hakan, s. 305.
1003
Alem-ara-yi Safev, s. 305.
1004
a.g.e, s. 305.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
171
unutmamamak iin ona Necm-i Sani (II. Necm) lakabini takti.
1005
Sah Ismail, onu
da tipki Emir Necm gibi gl bir devlet yetkilisi haline getirdi.
2.10.7. $ibek Hann lk Saldrs
h. 914 / 15089da Sibek Han da Grgandan Bediz-zaman Mirzayi
ikarmak iin oraya saldirdi. Saldiriya dayanamayan Bediz-zaman, Sah Ismaile
sigindi.
1006
Sibek Han da Grgani isgal ettikten sonra Damgana ordu ekti.
Damganda hkm sren Muhammed Zaman Mirza ve Firidun Hseyin Mirza teslim
oldular ve Damgan da Sibek Hanin eline geti. Bylece Sibek Han, h. 914 / 1508
9te Maverannehir, Horasan, Herat, Grgan, Damgan ve Afganistanin nemli bir
kismini ele geirerek Safev devleti ile komsu oldu. Bayhkaranin oglu Bediz-
zaman da Safevlere siginmakla Sah Ismailin dogu seferinin baslatmasina neden
oldu. h. 915 / 150910da Sibek Han Irani ele geirmek iin Kirmana bir askeri
birlik daha gnderdi. zbek askerleri o vilayeti yagmalayip Kirman kelanteri olan
Hace Seyh Muhammedi ldrdkten sonra Horasana geri dndler. Sibek Han h.
915 / 150910da Sah Ismaile bir mektup yazarak yalniz Irak degil Mekke ve
Medineyi de alacagini ona bildirdi. Sah Ismail ise onun mektubuna karsilik vererek
bunu yapamayacagini syledi.
1007
2.10.8. Merv Savay
Sah Ismail, Sibek Hana gnderdigi ilk eliden sonu alamayinca h. 916 /
151011 ilkbaharinda Seyh-zade Lahici adi ile de nl olan Sey Muhiyed-din
Ahmedi bir mektup ile Sibek Hanin yanina gnderdi.
1008
Sah Ismailin elisi, Sibek
Hani, Horasani terk edip Maverannehir ile yetinmesi konusunda ikna edemedi.
1009
Sibek Han, buna karsilik asagilayici bir mektup yazarak Sah Ismaile,Daruge
Ismail olarak hitap etti. Bu mektubu elisi Emir Kemaled-din Hseyin Ebiverdi ile
1005
Alem-ara-yi Safev, s. 305; Habibs-siyer, s. 501; Lubbut-tevarih, s. 408; Hulasett-tevarih, c. I,
s. 101; Cihan-ga-yi Hakan, s. 422.
1006
Tarih-i Cihan-ara, s. 236; Ravzets-sefa, s. 352; Rumlu, Sah Ismail Tarihi, s. 131.
1007
Hulasett-tevarih, c. I, s. 102-108; Nevai, Sah Ismail, s. 48-52.
1008
Hulasett-tevarih, c. I, s. 102-108; Nevai, Sah Ismail, s. 43-52.
1009
Hulasett-tevarih, c. I, s. 101.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
172
Sah Ismaile gnderdi.
1010
Sah Ismail ise karsiliginda Nevruzdan sonra Sekizinci Sii
imami Rizanin trbesini ziyarete gelecegini ona bildirerek grs yerini de
kararlastirmis oldu.
1011
Sah Ismail 916 / 151011de Sultaniyeden Reye sonra ise
Damgana dogru gitti. Damganin hkimi Ahmed Sultan ki Sibek Hanin damadi
idi.- Herata kaarak Ismailin Horasana saldirisini Sibek Hana haber verdi. Sah
Ismailin yaklastigini grenen Ester-abad hkimi Hace Ahmed Konkrat da Harezme
kati. Ester-abad evresinde -ki sz konusu vilayetin reisi ve ncs onun dedelerine
ait idi.
1012
- Seyfed-din Muzaffer Bitiki hediyelerle Sah Ismailin huzuruna ikti.
Sah da ltufkr davranarak ona sahin kendi (hassa) mlk ve mali islerinin ynetimini
verdi.
1013
Bu tarihten sonra ise Hace Muzaffer Bitiki, Safev sarayi ve Sah Ismail
yaninda zel bir konuma sahip oldu.
Sah Ismail ise, onu kandirmak amaciyla 28 Saban 916 / 30 Kasim 1510da
kaleyi kusatmadan vazgeip
1014
Mervin 3 fersahliginda olan Mahmud-abada
hareket etti. Sah Ismail, Sibek Hana mektup yazarak sen bize Irak ve
Azerbaycanda grsecegimize sz vermistin. Ancak bu szne vefasiz iktin. Biz
ise Horasana gelecegimize sz vermistik ve bunu yerine de getirdik. Ancak sen
burada da bizimle karsilasmaya gelmedin. Simdilik Azerbaycanda bazi olaylar bas
gsterdiginden biz geri dnmeliyiz. diye seslendi.
1015
Bunun zerine Sibek de 29
Saban 916 / 1 Aralik 1510da ordusu ile kaleden ikti.
1016
Sibek Han Mahmud-abad
kprsnden getikten sonra esas Kizilbas ordusu ile karsilasarak tuzaga
dsrldgn anladi. Iki ordu Mervin Mahmud-abadinda
1017
savasa giristiler.
Sibek Han ise, kaarak yanindaki 500 kisi ile birlikte n drt duvar ile kapali bir
ikmaza sigindi. h. 916 / 1510 kisinin baslarinda Sibek ve zbeklerin birogu burada
sikisip ldler. Her hangi bir yara almadan
1018
ezilmek sureti ile len Sibek Hanin
1010
Cihan-ga-yi Hakan, s. 355-357; Nevai, Sah Ismail, s. 79-84.
1011
Nevai, Sah Ismail, s. 7173; Vilayeti, Sah Ismayil Sefevi, s. 6466.
1012
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 68.
1013
Habibs-siyer, s. 507.
1014
Hulasett-tevarih, c. I, s. 110; Cihan-ga-yi Hakan, s. 368; Habibs-siyer, s. 510; Handemir,
Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 68.
1015
Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 37; Habibs-siyer, s. 511; Nevai, Sah Ismail, s. 87-88.
1016
Rumlu, Sah Ismail Tarihi, s. 146.
1017
Habibs-siyer, s. 115; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 37; Hulasett-tevarih, c. I, s. 111.
1018
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 71.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
173
basi kesilerek Sah Ismaile gtrld.
1019
Sibek Hana alinan galebe ile Horasanin
kuzeydogusundaki Amu Derya Ceyhun- nehri, Trk Safev devleti ile Trk-Sibani
devleti arasindaki sinir blgesi oldu. Sah Ismail ayrica Mervde bulunan Babrn
kizkardesi Han-zade Beygimi de saygin bir biimde Zahired-din Babrn sarayina
gndermekle
1020
iki Trk devleti arasindaki dostluk iliskileri ve Trk-Sibanilere karsi
olan ittifaklarinin da temellerini atmis oldu. I. Sah Ismail, h. 916 / 151011 yilinda
Sibek Han zbeke Mervde yenip Herati ele geirdikten sonra Sistan hkimi Melik
Mahmud ki kkeni Acem (Sasani) sahlarina dayanmaktaydi.
1021
Sah Ismailin
huzuruna ikarak itaatini bildirdi. Sah Ismail de onu sicak karsilayarak Sistan
hkmetini ona verdi. Melik Mahmud da mrnn sonuna degin Sah Ismaile bagli
kalarak onunla iliskilerini saglam tuttu.
1022
Sah Ismail, Merv fethinden sonra Irak, Fars, Azerbaycan, Kirman, Bagdat,
Huzistan, Diyarbakir, Sirvan, Hindistan, Taberistan, Sam ve Rum (Osmanli) vali ve
hkmdarlarina
1023
fetihnameler gnderdi. O, Hamza Halife araciligi ile Misir
Memluk Kansu Guriye, bir fetihname gndererek, Cuma gn 6 Saban 916 / 8
Kasim 1510da Sibek Sibani ile savasip onu ldrdgn Guriye bildirdi.
1024
Sah
Ismail, Mervin hkmetini Dede Beye vererek kendisi Horasanin baskenti Herata
dogru gitti. Bylece baskilar ve kiyimlar karsisinda halk zorunlu olarak her yeri
ssleyerek hediyeler ile sahi karsilamaya iktilar.
1025
Bylece Timurlularin eski
baskenti Herat da Ismailin eline geti ve o emirlerinden biri Hseyin Bey Lalayi
oranin hkimiyetine getirdi. O, 917 ilkbaharinda / 1511de Nevruz bayramini
kutlayip Kizilbas bykleri, vilayet hkimleri ve Emir Necm Saninin hediyelerini
1019
Cihan-ga-yi Hakan, s. 380; Habibs-siyer, s. 513; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 38;
Hulasett-tevarih, c. I, s. 112; Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 71; Tekmiletl-exbar, s. 43.
1020
Tarih-i Firite, c. I, s. 373; Riyazul-Islam, s. 26; Sarwar, History of Shah Ismail, s. 63; Bayramli,
I Ismayil, s. 373; Uysal, Sah Ismail, s. 40.
1021
Hseyin b. Sah Sistani Melik Sah, Ihyaul-muluk, Samil-i Tarih-i Sistan ez Edvar-i Bastani ta
Mahmud 1028-i Hicri Kameri, (Bundan sonra: Ihyaul-muluk), Bi Ihtimam: Menuehr Sutude,
Bungah-i Tercme ve Nesr-i Kitab, Tahran, 1344, s. 115-116.
1022
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 381.
1023
Lubbut-tevarih, s. 252; Cihan-ga-yi Hakan, s. 387; Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 39.
1024
Nevai, Sah Ismail, s. 93-96.
1025
Habibs-siyer, s. 73.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
174
kabul ettikten sonra Buhara ve Semerkandi ele geirmek iin Herati terk etti.
1026
Sah Ismail, Meymene ve Faryaba geldiginde Ubeyd Han ve Timur Sultanin elileri
mektup ve hediyeler ile onun huzuruna gelerek itaatlarini bildirdiler. Ismail sonra ise
Belh, Endhud, Sibirgan, Faryab ve Garcistan hkmetini Bayram Bey Karamaniye
vererek oradan Kuma dogru hareket etti.
1027
Sah Ismail byk bir olasillik ile
Osmanlidaki Sah-kulu isyanini gz nnde bulundurarak Amu Deryayi gemeyi
yeglemedi.
2.10.9. Kzlbaylarn Babre Yardm
h. 918 / 1512 ilkbaharinda zbek emirlerinden olan Ubeyd Han, Timur Sultan
ve Cani Bey Sultan, Babre saldirdilar. Babr yenilerek Buhara ve Samerkandi
kaybetti ve Hisar Sadimana geri dnd. Ubeyd ve diger zbek hanlari Hisar
Sadimani kusattilar. Babr ise, Belh valisi Bayram Bey Karamaniye bir eli
gndererek ondan yardim istedi. O da Emir Muhammed Sirazyi bir grup sipahi ile
birlikte ona gnderdi. Ubeyd Han ve digerleri ise Kizilbaslarin yaklastigini grenince
kusatmayi kirarak kendi blgelerine geri dndler.
1028
Sah Ismail, zbeklerin
ikardigi kargasa ve Maverannehirdeki sorunlar yznden baslarina Emir Necm
Saniyi yerlestirerek kalabalik bir ordu toplayip Horasana dogru gnderdi.
1029
2.10.10. Gicduvan Yenilgisi
Kimi tarihilerin verdigi bilgilere gre sayilari 80.000i bulan Kizilbas
askerleri Rebiylevvel 918 / MayisHaziran 1512de Amuye suyundan getiler.
1030
Emir Necm Sani ilk nce Hezar kalesini kusatti ve ele geirdi. Emir Necm, Hezar
kalesini fethettikten sonra Karsi kalesine gitti. Kizilbaslar agir savaslardan sonra
Karsi kalesini ele geirdiler ve Emir Necm Sani katliama emir verdi.
1031
Emir Necm,
Karsiyi fethettikten sonra Buhara ve Samerkandi ele geirmek iin Buharaya
1026
Lubbut-tevarih, s. 383.
1027
Ahsent-tevarih, s. 163-164.
1028
a.g.e, s. 169-170.
1029
Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 40; Habibs-siyer, s. 522-523.
1030
Zeyned-din Mahmudi Vasifi, Bedayil-vakayi, c. I, (Bundan sonra: Bedayil-vakayi), tsh.
Aleksandr N. Boldyref, Enstit-yi Milel-i Asiya, Moskova, 1961, s. 112-113.
1031
Cihan-ga-yi Hakan, s. 430; Alem-ara-yi Safev, s. 371-372.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
175
dogru hareket etti.
1032
Emir Necm ise Gicduvan kalesini kusatti. Yerlesik Isfahanli
bir aileden gelen Emir Necm Sannin gebe Kizilbaslarin basinda durmasi onlari
rahatsiz ettiginden kaleye yapilan saldirilarda onlar tarafindan gereken ciddiyet
saglanmiyordu. Kizilbaslarin yenilgisi ile zbeklerin eline ok miktarda ganimet
geerek hepsi adeta zengin oldular.
1033
Kizilbaslar ile zbekler 3 Ramazan 918 /12
Kasim 1512de karsi karsiya geldiler.
1034
Emir Necm ile sorunlari olan Kizilbas
emirleri savasmadan kamaya basladilar.
1035
Emir Necm Sani ise yakalanarak
Ubeydin emri ile ldrld. Gicduvan yenilgisi Sah Ismailin Lahicandan iktigi
zamandan beri ilk maglubiyetleri idi.
2.10.11. zbeklerin h. 918 / 1512-13teki Saldrlar
zbekler h. 918 / 151213te Horasana saldirdilar. Hseyin Bey Lala, zbek
hanlarinin Herati alma isteklerinden haberdar olunca zbekler oraya dogru hareket
etmeden adamlari ile birlikte sehri terk ederek Sistan ve Tebes sahrasi yolu ile sahin
ordusuna dogru gittiler. Timur Sultan ise Kizilbaslarin katigi haberini alinca ani bir
saldiri ile Herati ele geirdi. Ubeyd Han da Meshedi isgal etti. Timur Sultan
Heratta, Ubeyd Han da Meshed de kendi adlarina hutbe okutup sikke
darbettirdiler.
1036
Kizilbaslarin 3 Ramazan 918 / 12 Kasim 1512deki agir yenilgi
haberi Sah Ismailin h. 918 / 1512 kisini geirdigi Isfahandan Saveye geldi. O da
bir ordu toplayarak h. 919 / 1513 yili ilkbaharinda Horasana dogru hareket etti.
Firuz-kuhta durduklarinda, Maverannehire hareket etmeden, daha nceden Emir
Necm Sani tarafindan kendi yerine tayin edilen vezir Emir Nizamed-din Abdul-
bakiyi (. h. 920 / 151415)
1037
vekil, Emir Necm Sani zamaninda sadrliktan ekilen
Seyid Serifed-din Aliyi tekrar ayni mansiba getirtti ve Meshede dogru hareket etti.
Meshedde ikamet eden Ubeyd Han, haberi alinca sehri terk ederek Buharaya gitti.
Timur sultan da Herata gitmekten vaz geerek Samerkande dogru gitti. Sah Ismail
ise savasa gerek kalmadan Meshed ve Herati yine ele geirdi. Emir Necm Saninin
1032
Bedayil-vakayi, s. 112.
1033
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 80.
1034
Ahsent-tevarih, s. 173; Habibs-siyer, s. 528.
1035
Cihan-ga-yi Hakan, s. 433.
1036
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 335.
1037
Tekmiletl-exbar, s. 44-45; Uyar, Si Ulem, s. 115.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
176
Gicduvan savasindaki lmnden sonra Sah Ismail h. 919 / 151314de onun yerine
Mir Abdul-bakiyi vekil yapti
1038
ve onu esitli yetkilerle donatti.
2.10.12. Osmanldaki Kzlbay syanlar
II. Bayezid hkimiyetinin sonlarina dogru h. 917 / 151112de Sah Ismail ile
savasmak istese de i sorunlar, evlatlari ile olan savaslar ve Sah-kulu Tekel isyani
nedeni ile bunu gereklestiremedi. Sah Ismail Tekellerin isyan nedenini grenmek
iin uha Sultan Tekely onlara gnderdi.
1039
Diger olasiliga gre onun Irana
dns sebebinin altinda casuslari vasitasi ile Osmanlidaki Sah-kulu ve Tekel
isyanindan haberdar olmasi yatabilir. Anlasilan Sah Ismail sz konusu isyandan
yararlanmak istese de geciktigi iin bunu basaramadi. Zira Sah-kulu 19 Rebiylahir
917 / 16 Temmuz 1511de ldgnde, Sah Ismail Osmanli topraklarindan ok
uzaktaydi.
Osmanli Devleti, Selim tahta iktigi sirada, Ismailin daha nce h. 905 / 1499
1500de Erzincan ve h. 913 / 15078de Elbistana yaptigi harektlari gz nnde
bulundurarak, Safevlerin yeni saldirisini adeta beklemekteydi. Nitekim byle de
oldu. Ismail ve Erzincana atadigi Nur Ali Halife Rumlu, Osmanli topraklarina
saldirarak Rum eyaleti isyancilarina
1040
yardim etmek istiyordu. Sah Ismail, Nur Ali
Halife Rumludan, Osmanlidaki mritlerini toplayarak Irana g etmesini
istemisti.
1041
Nur Ali Halife ise Erzincana dogru hareket ederken Kar ayiri adli
yerde Irana gitmek isteyen Selimin kardesi sehzade Murad, yanindaki 10.000
kisilik ordusu ile ona katildi.
1042
Nur Ali, Muradi iyi karsiladi. Birlikte Tokata
geldiler. O, Nur Ali Halife ile birlikte Tokat sehrini yakip, Irana geerek Sah
Ismaile sigindi. Sah Ismail ise Durmis Han Samluyu onun mihmandarligi ile
1038
Habibs-siyer, s. 524; Cihan-ga-yi Hakan, s. 452.
1039
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 374-375.
1040
Hulasett-tevarih, c. I, s. 124.
1041
Cihan-ga-yi Hakan, s. 475; Mneccimbasi, Sahifl-ahbr, c. III, s. 440-441; Ahsent-tevarih,
s. 175; Huld-i Berin, s. 223; Tarih-i Iran (Devre-yi Safevyan), (Bundan Sonra: Tarih-i Iran,
Cambridge), Pejuhes ez Danis-gah-i Cambridge, trc. Doktor Yakub Ajend, Intisarat-i Cami, Tahran,
1380, s. 40.
1042
Ahsent-tevarih, s. 175; Hulasett-tevarih, c. I, s. 124.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
177
grevlendirdi.
1043
Sah daha sonra ona Fars vilayetinin bir kisminin hkmetini
verdi.
1044
Ancak Murad, atandigi blgeye giderken Kasanda hastalandi ve
Isfahanda ld.
1045
2.10.13. Akkoyunlularn Ortadan Kaldrlmas
Sah Ismail, Diyarbakir, Musul ve Sencari aldiktan sonra Bagdatin
kuzeyindeki Cizire vilayetini ele geirmek iin askerlerinden bir grubu oraya
gnderdi. Onlar da sz konusu blgeyi yagmalayip Krtlerden birogunu ldrdler.
Emir Serefin kardesi Sah Ali Bey, Kara Bey ile savasarak onu Cizireden ikartarak,
buranin da idaresini eline aldi. O da Kizilbas saldirilarindan korunmak amaciyla
Sultan Selimin tabiiyetine girerek Osmanli sultanini Diyarbakir, Azerbaycan ve
Ermen (Ermenistan)i ele geirip fethetmesi iin tesvik ve tahrik etti.
1046
Murad Bey
Ak-koyunlu, Alaud-devle ve ogullarinin Sah Ismail ile Han Muhammede
yenildigini grnce Sultan Selime sigindi. Sultan Selim de onu destekledi. Sultan
Selim kalabalik bir ordu ile Irana dogru hareket ettiginde Murad Bey de ordusu ile
onun yaninda yer aldi. O, Iran topraklarina girmeden nce Han Muhammed
Ustaclunun Diyarbakiri terk edip Sah Ismailin ordusuna katildigini grenince
Diyarbakiri ele geirmek iin oraya saldirdi. Sah Ismail tarafindan oranin
ynetimine atanmis olan Aa Sultan Kaar, Urfa sehrine yakin bir yerde onunla
savasa giristi. Murad Bey savasta yenildi ve Aa Sultan da onun basini keserek,
basini ve yzgn
1047
Sah Ismaile 12 Sevval 920 / 30 Kasim 1514te Tebrize
gnderdi.
1048
Murad Beyin h. 920 / 151415te ldrlmesi ile Ak-koyunlu slalesi
de tmden yok oldu.
2.10.14. Kemah Kalesinin Osmanllarn Eline Gemesi
Sultan Selim, Irana yaptigi saldiri sirasinda, zamanini harcamamak iin
1043
Cihan-ga-yi Hakan, s. 486.
1044
Vilayeti, Sah Ismayil Sefevi, s. 114.
1045
Cihan-ga-yi Hakan, s. 487; Habibs-siyer, s. 530-531; Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 41;
Hulasett-tevarih, c. I, s. 124.
1046
Seref-name, c. I, s. 169.
1047
Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 33.
1048
Hulasett-tevarih, c. I, s. 133; Huld-i Berin, s. 252-253.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
178
yanindan getigi Sivas ve Erzincan arasindaki Kemah kalesini
1049
ele geirmek iin 5
Rebiylevvel 921 / 19 Nisan 1515te
1050
Amasyadan kaleye dogru hareket etti.
Ayrica Sultan Selim kaleyi kusatmasi iin daha nceden Muhammed Pasa Biyigli-
ogluyu gndermisti. Kalenin asil kutuali Yusuf Bey Varsak olsa da o aldiran
savasina katilmak iin gittiginde kendi yerine komutanlarindan biri olan Muhammed
Bey Varsaki 300 bekisi ile birakti. Sultan Selim casuslari araciligi ile onlarin
sayilarinin azligini grenince Muhammed Bey Varsakin teslim olmasini istedi.
Ancak Kizilbaslar onun bu istegini reddedip direnince, kusatmaya alinan kale, toplar
araciligi ile surlari yikilarak 5 Rebiylevvel 921 / 19 Nisan 1515te ele geirildi.
Bylece Anadolunun anahtari niteliginde olan kale, Yavuz Sultan Selimin eline
getikten sonra Muhammed Bey ve 300 kale bekisi ldrldler.
1051
Sz konusu
kalenin o tarihe kadar her hangi biri tarafindan alindigi grlmemisti.
1052
Sah Ismail
ise Tebrize geri dndkten sonra kisin orada kaldi ve 921 / Mart 1515te Nevruz
bayramini orada kutladiktan
1053
sonra ilkbahar baslarinda (Kemah kalesine
saldirildigi siralarda) Ucan sahrasina oradan da Erdebile dogru gitti. Daha sonra
Sehend yaylasina giderek yaz ve sonbaharini hos geirip eglendi. Kis olunca yine
Tebrize kislaga geldi.
1054
Sultan Selim, Kemah kalesini ele geirdikten sonra Erzincani almak istedi. O
Muhammed Pasa Biyiglu avusu (Safev tarihileri ona Mustafa Pasa
demektedirler.
1055
) bunun iin grevlendirdi. Nur Ali Halife ise askerlerinin sayisinin
az olmasina karsin onunla savasarak ld
1056
ve Erzincanda, Cemaziylevvel 921 /
HaziranTemmuz 1515te Biyiglu Muhammedin Tunceliye bagli Urciktaki Taker
yaylasinda Nur Ali Halifeye karsi kazandigi galibiyet ile Osmanlilarin eline
1049
Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 41.
1050
Rahim-zade Safev, Serh-i Cengha ve Tarih-i Zindegani-yi Sah Ismail Safev, (Bundan sonra:
Serh-i Cengha-yi Sah Ismail), htk: Yusuf Pur-safevi, Tahran, Kitab-furusi-yi Hayyam, Sehriver 1341,
s. 319; Mnaatus-selatin, c. I, s. 412.
1051
Faruk Smer, Safev Devletinin Kuruluu, s. 39; Serh-i Cengha-yi Sah Ismail, s. 319.
1052
Serh-i Cengha-yi Sah Ismail, s. 319.
1053
Hulasett-tevarih, c. I, s. 134.
1054
Habibs-siyer, s. 550.
1055
Cihan-ga-yi Hakan, s. 519; Ahsent-tevarih, s. 190.
1056
Cihan-ga-yi Hakan, s. 519-520.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
179
geti.
1057
2.10.15. aldran Savay
Selimin Kizilbaslara ynelik alismalari lke iindeki uygulamalarla sinirli
kalmadi. O 1514 yilinda Safevlere karsi yapilacak ordu sevkinin n alismalarini da
hazirladi. Onu bu konuda tesvik edenlerin basinda kendisine siginan nl Snni din
adami Ruzbihan Hunci olmustur. Ruzbihan, I. Selime yazdigi nl kasidesinde
ondan Irani Osmanli topraklarina katmasi isteginde bulunmustur.
1058
Sultan Selim,
Osmanli-Safev siniri olan ay Suyu Nehrinden 20 Cemaziylevvel 920 / 13
Temmuz 1514te geerek Safev topraklarina girdi. Osmanli ordusu yolda harabe
haline gelmis kylerle karsilasti. Tarihilere gre Sah Ismailin emri zerine Han
Muhammed Ustaclu vilayet hkimlerinin destegi ile de Iran siniri olan Firat
Irmaginin dogu kiyisindan Tebrize degin tm sehir ve kyleri harap etmis, tarla,
kerhiz ve kprleri dagitmislardi. Ayni zamanda sz konusu blgenin insanlari de
baska uzak yerlere g ettirilmislerdi.
1059
Selim, Ismailin savasa katilmamasindan
ok ekinirdi. Kimi Yenieri sipahileri arasinda yol uzunlugu ve yorgunluk bahanesi
ile savasa katilmama egilimi gstermeleri
1060
ayrica Safevlere bagli Diyarbakir
hkiminin de dsmanin gelisi ile kaarak arkasindaki topraklari atese vermesi onu bir
kat daha tedirgin etti.
Sah Ismail, 919 / 151314de Herati tekrar ele geirdikten sonra o vilayetin
idaresini Zeynel Han Samluyu verip Isfahana geri dnd. O ayni yilin kisi ve
Nevruzu 24 Muharrem 920 / 21 Mart 1514 Isfahanda geirdi.
1061
O orada iken
Sultan Selimin Irana saldiri haberini aldi.
1062
Sah Ismail, Sultan Selimin nc
mektubunu aldiginda Isfahan evresinde av partsi ile mesguldu. Bunun zrine o
Diyarbakir valisi Han Muhammed Ustacluya bir haberci gndererek ondan askerleri
1057
a.g.e, s. 519-520.
1058
Mnaatus-selatin, c. I, s. 367-369; Browne, Persian Literature, c. IV. s. 42-43.
1059
Ispanaki, v. 168.
1060
Celal-zade, Selim-nme, s.146; Hoca Sadeddin, Tct-tevrh, IV, s. 189.
1061
Hulasett-tevarih, c. I, s. 129.
1062
Tarih-i Cihan-ara, s. 277; Lubbut-tevarih, s. 255; Hulasett-tevarih, c. I, s. 129.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
180
ile birlikte Azerbaycana gelip kendisine katilmasini istedi. Bundan sonra ise sah,
Hemedan yaylasina giderek
1063
buradan yanindaki askerleri ile birlikte Tebrize
dogru hareket etti. Sah Ismail Tevailari ordu toplamalari iin grevlendirdi.
1064
1
Recep 920 / 22 Agustos 1514te ise Sultam Selim ve olduka kalabalik olan ordusu
aldiran ovasina girdiler. arsamba sabahi 2 Recep 920/ 23 Agustos 1514te
1065
,
Sultan Selim ordusunu aldiranda savas dzenini kurdu.
1066
Bu savasta Kizilbaslar
agir bir yenilgi aldilar.
aldiran savasinda yenilen ve kaarken batakliga dsen Sah Ismail, Sultan Ali
Mirza Afsar ve Hizir Aga Ustaclu, mehterin zverili yardimlari sayesinde batakliktan
kurtulup kamayi srdrebilmistir.
1067
Sah Ismail ise at sirtinda Tebrize dogru gitti.
aldiran ovasi, Safevlerin yenilgisine tanik oldugu iin bazi kaynaklarda Sufi
Kiran ovasi olarak da anilmaktadir.
1068
aldiran savasini her seye ragmen
Ortadogudaki birbirinin uzantisi olan Iran ve Anadolu Trklerinin tarihinde bir kopus
ve baslayacak olan 400 yillik savaslarin miladi olarak degerlendirebiliriz. Sah Ismail,
aldirandan Tebrize dogru hareket ederek, yolda durmaksizin, geceleyin Tebrizin
kenarindan geerek Hemedana yakin Dergezine dogru atini kosturttu.
1069
Sah
Ismail Tebrize girmekten ekinmekteydi. Anlasilan Sah Ismail, Tebrizlilerin, ondan
ldrdg yakinlari ve mezheplerini zorlamalarina karsilik intikam almalarindan da
ekinmekteydi. aldiran yenilgisinin ertesi gn, haberi alan Tebriz kabadayilari,
Kizilbaslarin evlerini basarak onlari ldrd. Diger bir bilgiye gre ise Sah Ismail,
Tebrize, sonra ise Dergezine gitti.
1070
Sz konusu bilginin dogruluk olasiligi
olduka dsktr. Bir baska kaynaga gre ise Sah Ismail aldirandan Aziz
Kendiye oradan da Deregezine gitti.
1071
1063
Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 41.
1064
Lubbut-tevarih, s. 255-256.
1065
Mnaatus-selatin, c. I, s. 390; Serh-i Cengha-yi Sah Ismail, s. 315; Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi,
c. I, s. 42; Habibs-siyer, s. 545.
1066
Ispanaki, v. 186.
1067
Mnaatus-selatin, c. I, s. 402-405.
1068
Solakzde, Trh, s. 369.
1069
Cihan-ga-yi Hakan, s. 506; Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 87; Tarih-i Alem-ara-yi
Abbasi, c. I, s. 43.
1070
Habibs-siyer, s. 548.
1071
Hulasett-tevarih, c. I, s. 132.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
181
aldiran savasi ardindan Sultan Selim, evredeki hkmranlara fetihnameler
gnderdi.
1072
Onun fetihnameleri, Murad Bey Ak-koyunlu,
1073
Haci Rstem Krd,
1074
diger dogu emirleri,
1075
Melik Rstem Lor,
1076
Tebriz beldesi bykleri ile Semsed-
din Kadi Ahmed,
1077
kendi oglu Sleyman,
1078
Misir sultani, Venedik Cumhuriyeti
ve Kirim hkimi Mengli Giraya
1079
da gnderildi. Sultan Selim, sz konusu
mektuplardan sonra Hoydan Recep baslari 920 / Agustos sonlari 1514te Tebriz
byklerine, ileri gelenlerine, esrafa ve Semsed-din Kadiya yazdigi
mektuplarda,
1080
savasi anlattiktan sonra yakin zamanda Tebrize gelecegini ve
emirlerine uymayanlarin kanini akitip boyunlarini vurduracagini bildirdi. Onun
mektubuna karsilik Tebrizliler olumlu bir cevap yazdilar. Sultan Selim de onlara bir
mektup daha gndererek, iyi davranacagina sz verdi. O, Zahid Beyi, Tebrizlileri
rahatsiz etmemeleri konusunda uyararak yakin zamanda onlara saray gulamlarindan
bir daruge de gnderecegini bildirdi.
1081
Sultan Selim, 2 Recep 920 / 23 Agustos
1514te Tebriz bykleri ile esrafi ve Fahrus-sadat Mir Abdul-vahaba hitaben
yazdigi mektubunda onlari Sah Ismail zulmnden kurtardigi iin Tanriya skr
iinde olmalarini, Ahmed Pasayi da Tebrize gnderecegini, Tebrizlilerin onu
karsilamasini ve emirlerine uymasini istedi.
1082
2.10.16. Osmanllarn Tebrizi Terk Etmesi
Sultan Selim, aldiran savasinin ertesi gn 24 Agutosta askerlerini
dinlendirdikten sonra 25 Agustosta Tebrize dogru hareket etti. Osmanli ordusu
ilerleyerek Tebrizi ele geirdi. Sultan Selim aldiran savasindan 18 gn getikten
1072
Celal-zade, Selim-nme, s.153.
1073
Mnaatus-selatin, c. I, s. 383.
1074
a.g.e, s. 393.
1075
Mnaatus-selatin, c. I, s. 390; Serh-i Cengha-yi Sah Ismail, s. 369.
1076
Mnaatus-selatin, c. I, s. 383.
1077
a.g.e, s. 390-391.
1078
a.g.e, s. 386-387.
1079
Ispanaki, v. 205-209.
1080
Mnaatus-selatin, c. I, s. 390-391.
1081
a.g.e, s. 391.
1082
a.g.e, s. 391.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
182
sonra Cuma gn Tebrizdeki Hasan Pasa Cami mescidine girdi (gitti).
1083
Sultan
Selim, ordu ileri gelenleri ve sipahileri ile birlikte 16 Recep 920 / 6 Eyll 1514te
Tebrize girdi.
1084
Bir diger kaynaga gre Sultan Selim 17 Recep / 7 Eyllde
1085
Tebrize girmistir.
1086
Sultan Selim, kisin Tebrizde geirip Azerbaycani aldiktan
sonra ilkbaharda Iranin ilerine dogru hareket etmek istiyordu. Ancak o
galibiyetinden yararlanamadan savasilarini kisin orada kalmaya ikna edemeyip 8
gn sonra 13 EylldeTebrizi terk etmek zorunda kaldi.
1087
Degisik grslere gre
ise Sultan Selim Tebrizde 6,
1088
bazilarina gre ise 2 hafta veya ok daha az bir
sre
1089
kalmistir. Bir diger grse gre Sultan Selim kisi Karabagda geirmek
istemekteydi. Fakat Yenieri isyanlari nedeni ile Irani terk etmek zorunda kaldi.
1090
Yukarida da degindigimiz gibi Osmanlilarin Tebrizi terk etmesinin altinda
Yenierilerin ayaklanmasi yatmaktaydi. Bu bakimdan Yenierilerin Sultan Selime
isyanlari ile ilgili yazdiklari mektup olduka nemli bir geregi yze ikarmaktadir.
Yeneriler Bektasi idiler ve Trk halk Islaminin Orta Asya kolu Yesevilik ve
Ortadogu kir kesimi iin geerli olan Kizilbaslik gibi anlayislarla ayni ritel ve
temellerden beslenmekteydiler. Yenierilerin fark ettikleri bu benzerlikler ile ayniyet
ve medrese Islamina karsi olan tepkilerini Sultan Selime yazdiklari mektuplarda
kisaca syle dile getirmekteydiler. Bizim memlekette yaklasik 45.000, Iran
arazisinde ise yaklasik 20.000 kisi Rafizi ve mlhitlik sulamasi ile kilitan
geirildiler. Bizim mutaassip lemamiz [ne yazik ki] Rafizilik ve mlhitligin anlami
konusunda bizi iyi bilgilendirmediler ve sultan hazretlerini gaflete dsrp bu kadar
susuz insanin lmne sebep olup bizi de Mslmanlari ldrmeye tahrik ettiler.
1083
a.g.e, s. 463.
1084
Vladimir Minorski, Tarih-i Tebriz (Makale-yi Dayiretl-maarif-i Islami), (Bundan sonra:
Minorski, Tarih-i Tebriz), trc. ve Havasi: Abdul-ali Kareng, Tebriz, 1337, s. 50; Roemer, s. 225.
1085
Ispanaki, v. 212.
1086
Muhammed Ferid Bey, Ahsent-tevarih, (Bundan sonra: Ferid Bey), trc. Mirza Ali Mustavfi, Bi
Ihtimam: Sultan Muhammed Han Serdar Esce Bahtiyari, Tahran, 1332, s. 63; Serh-i Cengha-yi Sah
Ismail, s. 317.
1087
Cihan-ga-yi Hakan, s. 507; Ferid Bey, s. 63; Habibs-siyer, s. 548; Hulasett-tevarih, c. I, s.
132.
1088
Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 43.
1089
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 87.
1090
Alexsander Hidden, The Otoman Dynasty, (Bundan sonra: The Otoman Dynasty), Revised
Edition, Nicholas W. Hidden, New York, 1912, s. 123.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
183
Ehl-i Snnette oldugu gibi bes vakitte Muhammedi ezan okunan, abdest alarak
namazi cemaat olarak kilan, oru tutan, Kuran okuyan, hacca giden ve La ilahe
illallah, Muhammed Resulullah keleme-yi teyyibesini dile getiren bir memleketin
halki hangi seri esaslara gre ldrlebilir? Eli aik namaz kilmak ve ezan ile ikame
de Eshed enne Eliyyen veliyullah ve hayye ala hayrul-amel demek seriata karsi
ise, neden Safiiler bazen eli aik, bazen de eli kapali namaz kiliyorlar. Eshed enne
Eliyyen veliyullah sylemek bidat ise neden camiilere minare yapmak iyi bir bidat
sayilmaktadir. Hepimiz Alinin Tanrinin velisi olduguna itiraf ve ikrar etmekteyiz.
Bizim mezzinlerimiz de sabah ezanlarinda hayye ala hayrul-amel
denmektedirler. Szn dogrusu su ki biz Iranlilar ile din adina savasmayacagiz.
Savasin mlk iin yapildigi buyurulsa da, harabe kalmis bu memleketin alinmasi bu
kadar kana degmez.
1091
Mektupta anlasildigi gibi Safiilige gizliden aiktan bir elestiri ve saldiri sz
konusudur. Bilindigi gibi Osmanlida Kizilbaslara karsi fetva ikaran ulemalarin bir
kismi Safiilerdi. Anlasilan Bektasiler kendileri ile inan ayniyeti iinde olan
Kizilbaslarin ldrlp dislanmalarina karsin bazi Safii kavimlerin desteklenmelerini
hazmedemediklerinden karsilastirma objesi iin hep Safiiligi semektedirler.
Yenierilerin bu uyarisi adeta onlarin Osmanlida inandaslari yerine heterojen etnik
yapiya sahip olan Kurmanlarin zellikle Anadolunun dogu kesimlerde
gleneceklerinin bir ngrs ve uyariciligi niteligindeydi. Sultan Selim de,
Yenieri isyanini yatistirmak ve onlari ikna etmek iin ulemayi toplayarak Sah
Ismailin mezhebinin hak mi batil mi olduguna iliskin grslerine basvurdu. Onlarda
ikardiklari fetva
1092
da sz konusu mezhep anlayisinin Kuran, snnet ve cemaata
karsi oldugunu belirterek onun batil ve Islama karsi oldugunu yazdilar. Onlara gre
Kizilbaslar ve Sah Ismail irtidat iindeydiler. Sz konusu fetvayi imzalamaktan
yalnizca bir din adami kaindi.
1093
Sz konusu fetvayi aldiktan sonra Yavuz Sultan
Selim onu Yenierilere gnderdi. Bu fetva da Yenierileri ikna edemedi ve onlar
yine muhalefet ettiler. Yenieriler kendi itirazlarini daha da sert bir biimde
1091
Ispanaki, v. 216-217.
1092
a.g.e, v. 218-219.
1093
a.g.e, v. 219.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
184
gstermek iin geceleyin sultanin adirini, attiklari ok ile deldiler. Bu durumdan
rahatsizlik duyan sultan Selim ise 23 Receb 920 / 13 Eyll 1514te geri dnmek
zorunda kaldi.
1094
Bunlari yaptiktan sonra o Tebrize her hangi bir hkim ve Osmanli
askeri yerlestirmeden tm ordusu ile birlikte 24 Recep 920 / 14 Eyll 1514te
1095
Tebrizden ikti.
Anlasilan onun, Tebriz iin aday olarak grdg ve hemen gelmesini istedigi
Murad Bey Ak-koyunlunun, Diyarbakirin Safev hkimi Aa Sultan Kaar ile
yaptigi savas sonucu lmesi ile Tebrize kendine bagli bir hkimi yerlestirme istegi
bosa ikmistir. Onun Tebrize baska birini hkim olarak atamamasinin altinda kendi
zaferine olan inancinin tam olmamasi da yatmaktaydi. Btn bunlara ragmen ilk kez
Osmanlilarca ele geirilip tilsimi kirilan Tebrizin alinmasi istegi gelecekteki
Osmanli padisahlarinda da hep canli kaldi. Nitekim Sultan Selimin oglu Sleyman
da Tahmasb zamaninda Safev lkesine yaptigi drt seferin nde Tebrizi ele
geirdi. Safevlerin bu yenilgileri onlarin daha sonraki savaslarinda dsmani, zor
daglik blgelere ekerek yipratma taktigini (eski Turan taktigi) uygulamaya sevk
edecektir.
2.10.17. $ah smailin Tebrize Dny
Ismail, Selimin dnsnden az sonra Saban 920de Dergezinden Tebrize
geri dnd.
1096
Ismail, Tebrizde bulunmayisindan dolayi ikan sorunlari gidermeye
basladi.
1097
Ancak, Erzincan ve Diyarbakir eyaletlerinin Osmanlilar tarafindan
alinmasini engelleyemedi. Sz konusu eyaletler h. 922 / 151617 yilindan sonra
Safevlerce bir daha geri alinamadi. Bu durum sz konusu blgelerde daha sonralar
heterojen bir etnik yapi arz eden Snni-Safii heterojen Kurman ve benzeri etnik
gruplarin nfusunun artmasinda nemli bir etken oldu.
1094
Bitlisi, Skr Bitlisi, Selim-nme, (Bundan sonra: Skr, Selim-nme), haz. Mustafa Argunsah,
Kayseri: Erciyes niversitesi Yay., 1997, s. 202; Ugur, Yavuz Sultan Selim, s. 8182.
1095
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 491-492.
1096
Cihan-ga-yi Hakan, s. 508; Habibs-siyer, s. 548; Hulasett-tevarih, c. I, s. 132.
1097
Cihan-ga-yi Hakan, s. 502, 548.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
185
Sah Ismail h. 920 / 151415 yili kisinda Tebrizde ikamet ettigi sirada, Mirza-
sah Hseyin Isfahaniyi vekil olarak seti.
1098
O, Mirza-sah Hseyine eski vekillerle
gre daha da genis yetkiler tanidi.
1099
Zira Sah Ismail, aldiran yenilgisinden sonra
saray ve ynetim merkezinin eyaletler arasi aktarilmasi ile yayla-kislak gelenegini
uyguladiysa da de devlet islerinden uzak durarak, gnlerini eglence, av partileri ve
ikiyle geirdi.
1100
Bu 10 yillik sre iinde o yemek yerine daha ok sarap
tketmekte idi. Mirza Sah-hseyin, diger vekillere gre daha uzun sre grev yapti, 9
yil boyunca grevini tam bir iktidar ile srdrd, kimseye taviz vermedi.
1101
Sah
Ismail, h. 920 / 151415te aldiran savasinda len sadr Emir Serif Sirazinin yerine
ilk nce Emir Abdullahi sadr olarak atadi. Ancak o isleri yrtmede basarisiz
kalinca sadr makami Emir Celaled-din Muhammed Tebriziyi verildi. Ayni yilda
ayan Sultan Ustaclu da ordu emirl-merasi yapildi.
2.10.18. Osmanlya Gnderdigi lk Elilik Heyeti
Sah Ismail, aldiran savasindan sonra Mir Abdul-vahab baskanligindaki st
dzey bir heyeti, degerli hediyeler ile birlikte Sultan Selime gnderdi. Sah Ismailin
Mir Abdul-vahabi semesinin sebebi, Sultan Selimin ona saygi duymasindan
dolayi onun baris istegini kabul etmesi idi. O, Osmanli vezirazamina da hediyeler
gndermisti.
1102
Bilindigi gibi Sultan Selimin Tebriz halkina yazdigi mektupta da
sahis olarak yalnizca Mir Abdul-vahabin adi gemekteydi. Mir Abdul-vahab, 6
Sevval 920 / 24 Kasim 1514te Amasyada Sultan Selimin huzuruna ikip
1103
ona
mektup ve hediyelerini sundu. Ancak Sultan Selim, Sah Ismailin gnderdigi eliyi
hapse attirip, mektubu da cevaplamayarak, Safevlerin baris istegini olumsuz
yanitladi. Mir Abdul-vahab ise, Selimin lmne kadar hapiste kaldi.
1104
Sultan
Selimin 8 Sevval 926 / 21 Eyll 1520de lmnden sonra 17 Sevval 926
1105
/ 30
1098
Cihan-ga-yi Hakan, s. 601; Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 88.
1099
Habibs-siyer, s. 549; Hulasett-tevarih, c. I, s. 132; Lubbut-tevarih, s. 257.
1100
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 120; Habibs-siyer, s. 554, 565, 572, 594, 602; Tuhfe-
yi Sami, s. 8; Ispanaki, v. 202, 599; Cihan-ga-yi Hakan, s. 302, 396, 398, 627.
1101
Cihan-ga-yi Hakan, s. 602; Hulasett-tevarih, c. I, s. 152.
1102
Ispanaki, v. 225-226.
1103
Mnaatus-selatin, c. I, s. 464; Ispanaki, v. 225.
1104
Serh-i Cengha-yi Sah Ismail, s. 319.
1105
Tarih-i Cihan-ara, s. 247.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
186
Eyll 1520de yerine tahta ikan 26 yasindaki
1106
Sleyman, Mir Abdul-vahabi 7
yil sonra hapisten ikarttirdi. Ancak hapishanelerde uzun sre kaldigindan dolayi
gsz dsmst. Kisa bir sre sonra Istanbulda vefat etti ve Eyp mezarliginda
defnedildi.
2.10.19. Msr Sultan ile liykileri
Sah Ismail aldiran savasindan sonra Misir sultani ile gelistirdigi dostluk
iliskileri ile Alaud-devleye de yaklasmak amaci ile Saban 920 / Eyll-Ekim 1514te
degerli hediyeler gnderdi.
1107
Bu siralarda Sultan Selim de Safevlere bir baska
saldirinin n hazirliklarini yapmak amaciyla Alud-devlenin blgesine yakin bir
yerde azik ve zahirelerini depoladi. Alaud-devle ise Sah Ismaile yakinligini
bildirmek iin saldirarak tm depoyu yagmaladi.
1108
Bunun zerine Sultan Selim de
nl komutani Sinan Pasayi 22 Rebiylahir 921 / 5 Haziran 1515te 40.000 atli ile
birlikte Alaud-devleye karsi savasmasi iin grevlendirdi. 4 Cemaziylevvel 921 /
16 Haziran 1515te iki taraf arasindaki Gvek Suda yapilan savasta yasli Alaud-
devle ldrld
1109
ve Elbistan ile Maras`in tm Osmanlilarca alindi. Bu siralarda
Sah Ismail Osmanlilarla yapilacak muhtemel barisi tehlikeye dsrmemek iin
Alaud-devleye yardim etmedi.
2.10.20. Osmanlya Gnderdigi kinci Elilik Heyeti
Sah Ismail, Osmanliya gnderdigi ilk elisi Mir Abdul-vahab ile bir sonuca
ulasamadigi iin yine baris adina Kemaled-din Hseyin Bey ve Bayram Agayi
yazdigi mektup ile Sultan Selime gnderdi. Bu mektupta, Sultan II. Bayezid ile olan
iyi iliskilerinden sz ederek Sultan Selim tarafindan her hangi bir saldiriyi
beklemedigini ve ihtilafin sebebinin garazli insanlarin sultana kt seyler
anlatmasina bagladi. Ancak o yine de dostluk iliskilerinin kurulmasi, Islam ahalisinin
ittifaki ve maslahatlari iin baris teklifi ileri srerek elilerin gelip gitmesine izin
1106
Ferid Bey, s. 69.
1107
Ispanaki, s. 321.
1108
Cihan-ga-yi Hakan, s. 523; Hulasett-tevarih, c. I, s. 134.
1109
Serh-i Cengha-yi Sah Ismail, s. 320.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
187
vermesini istedi.
1110
Sultan Selim ise bu defa da baris teklifini reddederek eli ve
yanindakileri hapsettirdi.
1111
Bylece Yavuz Sultan Selimin barismaz tutumlari ile
Osmanli ve Iran Trkleri arasindaki dsmanlik derecesi daha da artmis oldu.
2.10.21. Diyarbakr Mcadelesi
aldiran savasindan sonra Sah Ismail, Diyarbakir valisi Han Muhammed
Ustaclunun savasta lmesi nedeni ile onu yerine kardesi Kara Beyi getirtti. O, Kara
Beyin gsterdigi yigitliklerden dolayi ona han lakabi vererek, kiz kardesini de
onunla evlendirdi. Kara Han ise Diyabakira gitti. Sultan Selim ise Diyarbakiri
almasi iin Biyiglu Muhammedi bir birlik ile grevlendirdi. O, Ali Bey Seh-svar-
ogluyu da ona yardim etmesi iin emir verdi. Krt emirlerinden Idris Krd de bir
grup Krt ile sz konusu blgeye yardim iin gitti.
1112
Diyarbakirin genelikle Snni
olan halki ki Kizilbaslar ve Kara Hanin mezhebi baskilarindan rahatsizlardi.-
Osmanli komutanlarini iyi karsiladilar.
1113
Bunun zerine Kara Han, Amede
saldirdi. Oradaki halk Osmanlilara destek ikarak Kizilbaslar ile savastilar.
1114
Ancak
Kara Han Osmanli ordusu ve mttefiklerini yendi. Muhammed Pasa kaleye siginarak
sehir halkinin yardimlari ile direnmeye basladi. Kara Hanin galibiyet haberi Sultan
Selime ulasti. Buna sinirlenen Sultan Selim, veziriazam Hersek-zade ve musaviri
Piri Pasayi 50 kisilik korumalari ile birlikte hapsettirdi.
1115
Sultan Selim, Hersek-
zadenin yerine Yunus Pasayi vezirazam yapti ve Sinan Pasayi bir askeri birlik ile
birlikte Diyarbakira gnderdi. O Rum, Anadolu, Karaman beylerbeylerini, Aga
Yenieriyi 3000 Yenieri tfekisi
1116
ile, bir baska grupla birlikte Sinan Pasaya
katilmalarina emir verdi.
Amed kalesini alamayan Kara Han, Mardine geri dnd. Muhammed Pasa ise
Sinan Pasa ile yardimci gler ulastiktan sonra Ali Bey Seh-svar-ogli ve Krtlerin
1110
Mnaatus-selatin, c. I, s. 413-414; Nevai, Sah Ismail, s. 237.
1111
Cihan-ga-yi Hakan, s. 519.
1112
Seref-name, c. I, s. 539.
1113
Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 43; Ahsent-tevarih, s. 156.
1114
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 43.
1115
Serh-i Cengha-yi Sah Ismail, s. 326.
1116
a.g.e, s. 326-327.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
188
de destegi ile Mardine dogru hareket etti. Sah Ismail, Kara Hana bir korisini
gndererek yardimci kuvvetlerin gelmedigi srece Osmanlilar ile savasmaktan
ekinmesini istedi. Ancak cesur kisilige sahip olan Kara Han, Mardinden disari
ikarak Durmis Han Kaar ile birlikte
1117
Osmanlilara karsi hareket etti. Iki taraf
Rebiylevvel 922 / MayisNisan 1516da Nusaybin evresindeki Kohisarinda
karsilastilar. Kara Han ve atlilari Osmanli ordusunun dzenini dagitarak zafere
yaklastilar. Ancak bu sirada Kara Han bir tfek kursunu ile ldrld.
1118
Komutanlarinin ldgn gren Kizilbaslar ise katilar ve Diyabakir Osmanlilarin
eline geti. Kara Hanin lm haberi ilkbahar baslari 922 / 1516da Sah Ismail,
Surlik yaylasina gitmek istediginde ona ulasti.
1119
Diyarbakirin alinmasina sevinen
Sultan Selim ise, Ali Bey Seh-svar Ogliyi 100.000 altun sikke ile dllendirdi.
1120
2.10.22. Msr Sultanna Gnderdigi kinci Elilik Heyeti
Bilindigi gibi Sah Ismail ta basindan beri Misir sultani ile iyi iliskiler kurma
pesinde idi. Sah Ismail, aldiran savasindan sonra da Ramazan 920 / EkimKasim
1514te Misira gnderdigi eli Zilkade 920 / Aralik 1514da oraya ulasti ve iki
devlet arasinda askeri anlasma imzalandi. Sultan Selim btn bunlari casuslari
araciligi ile grendi. Casuslarin verdigi bilgilere gre Sah Ismail, Misrlilarin
Osmanlilara kendi arazilerinden yol vermemeleri karsiliginda her yil belli bir meblag
Misir hazinesine deyeceklerdi.
1121
Bylece Misir sultani Sah Ismail yanlisi birisi
olarak tanindi.
1122
2.10.23. zbeklerin h. 921 / 1516daki Saldrlar
zbeklerin Horasan sehir ve kylerine olan saldirilari sonucu sz konusu
blgedeki kitlik va alik had safhaya ulasmisti. Bu durum h. 921 sonlari / 1516
baslari Tebrizde Sah Ismaile rapor edildi. Sah Ismail de Horasan halkina olan zel
1117
Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 43.
1118
Faruk Smer, Safev Devletinin Kuruluu, s. 40.
1119
Cihan-ga-yi Hakan, s. 529.
1120
Serh-i Cengha-yi Sah Ismail, s. 323.
1121
Ispanaki, v. 347.
1122
Ferid Bey, s. 61, 63.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
189
ilgisini belirtmek ve onlarin moralini ykseltmek amaciyla byk oglu sehzade
Tahmasb Mirzayi Herata gnderecegini aikladi Sah Ismailin buyrugu zerine
Siman ve Damgan sinirindan Amuye suyu kiyisina degin
1123
olan Horasan
hkmetini Tahmasb Mirzaya verdi. Tahmasb Mirzanin kk (2 yasinda)
oldugundan Sah Ismail, Emir Han Musulluyu, Horasan emirl-merasi ve Mirzaya
lala yapti. Sah Ismail ayni zamanda Sibek Hanin da zamaninda deger verdigi Emir
Yusufun oglu Giyased-din Muhammedi Horasan sadri yapti.
1124
Tahmasb Mirza ve Emir Han Musullu, Rebiylevvel 922 / MayisNisan
1516te Herata geldiler.
1125
Emir Han, Horasanin vezirligini Mecded-din
Muhammed Kirmaniyi getirdi. Sz konusu vezir uyguladigi dzenlemelerle
Horasani bayindir duruma getirerek dagilmis halkin yerlerine geri dnp ziraat
yapmalarina neden oldu.
1126
Emir Han iki yil sonra kendi basarili vezirini azlederek
onun mal varligini musadere etti. O, eski vezirinin yerine Mevlana Emir
Semerkandiyi seti. O iki yil getikten sonra Mevlanayi da isten alarak katletti.
Emir Han onun da yerine Hace Ali-can Kere-rudiyi Horasan veziri olarak seti.
1127
2.10.24. Safevlerin Grcistan Siyaseti
XVI. yy.da Grcistan cografyasi gnmzde de oldugu gibi mozaik bir etnik
yapiya sahip oldugundan ayri ayri blgeler biiminde farkli ynetimlerce idare
edilmekteydi. Grcistandaki blgeler gneyden kuzeybatiya dogru sunlardi:
1. Kakhetia (Kahetya): Dogu Grcistanda.
2. Kartlia (Kartli): Dogu Grcistanda.
1123
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 89.
1124
Habibs-siyer, s. 554.
1125
a.g.e, s. 554.
1126
a.g.e, s. 575.
1127
Cihan-ga-yi Hakan, s. 583.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
190
3. Samtskhe (Samahetya): Safevlerin Grcistana nfuz ettkleri en bati blge.
4. Imeretia (Imaretya): Bati Grcistanda Karadeniz kiyisinda
5. Mingrelia (Megreli veya Megrelya): Bati Grcistanda Karadeniz kiyisinda
Grcistandaki bu paralanmisliktan yararlanan Safev ve Osmanli devletleri de
bu topluluklarin iinden kendilerine yandas bularak rekabet ediyorlardi.
h. 922 / 151617 yilinda Grcistanin batisindaki Imeretia (Basi Acuk
1128
)
eyaleti valisi Menuehr ile Grcistanin dogusundaki Kakhetia eyaleti hkimi
Gerguvar (Karkara veya II. Qwarqware) arasinda savas gereklesti.
1129
Savasin
sonucunda Gerguvar yenilerek Sah Ismaile sigindi.
1130
O siralarda Sultan Selim,
Rusya ve Fireng (Avrupa)da gaza ve cihat yapmaktaydi.
1131
Sah Ismail de Kizilbas
basilarinin tahriki ve kfirlere karsi cihat
1132
bahanesi ile bie Kizilbas birligini
Gerguvara (h. 922942 / 15161535) yardim etmeleri iin grevlendirdi.
Gereklesen savasta Menuehr yenilerek kaip Sultan Selime sigindi.
1133
Kizilbaslar
ise Menuehrin blgesini yagmalayip oradan birok ganimet elde ettikten sonra
sahin ordusuna geri dnd. Bylece Gerguvar da Sah Ismaile itaat ederek Kaht
eyaletinde egemen oldu. Bu olaydan sonra Safev ve Osmanli devletleri arasinda
Grcistan stne yapilan rekabetler siddetlendi. Sah Ismail, lmne degin (h. 930 /
152324) geen 8 yillik kisa srede 4 kez askerlerini Grcistana sevkettirdi.
h. 923 / 151718de Menuehr, Sultan Selimin Mirza Bey komutasinda bir
askeri birlik destegi ile Grcistana saldirdi. Gerguvar bu kez de Sah Ismailden
yardim diledi. Sah Ismail ise yine bir Kizilbas birligini ona yardim iin gnderdi.
1128
a.g.e, s. 542.
1129
Tekil-i Devlet-i Milli der Iran, s. 58.
1130
Bayramli, I Ismayil, s. 379.
1131
Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 43.
1132
a.g.e, c. I, s. 43.
1133
Hulasett-tevarih, c. I, s. 137.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
191
Gereklesen savasata ise yine Osmanlilar ile Grclerin mttefik kuvvetleri
yenildiler. Mirza Bey ile Menuehr ise ldrldler
1134
ve galip gelen Kizilbaslar,
Nahivan kislaginda Sah Ismaile geri dndler. Diger bir bilgiye gre o uhur
Sada (Irevan) geri dnmstr.
1135
h. 924 / 151819da Grcler, Gerguvara karsi
ayaklandilar. Gerguvar, eskiden oldugu gibi tekrar Sah Ismaile sigindi. Sah Ismail
bir birlik grevlendirerek onunla birlikte Grcistana gnderdi. Kizilbaslar
Grcistanin nemli merkezi Goriyi fethettikten sonra orayi Gerguvara devredip
geri dndler.
1136
2.10.25. Gyased-din Muhammedin Egitmen Olmas
Sah Ismail, Emir Hana, Giyased-din Muhammedi, Tahmasb Mirzanin
gretmeni yapmasini emretti. Sah ayrica ona Horasan ile ilgili tm islerde Emir
Hanin Giyased-dinin grslerine basvurmasini istemisti. Giyased-din, Ramazan
sonlarina dogru 924 / Ekim 1518de Herata geri dnd. Emir Han, sahin Giyased-
dine karsi artan ilgisinden rahatsiz oldu. O, Horasan islerini kendi grsleri
dogrultusunda ve Giyased-dini dinlemeden yrtmeye devam etti.
1137
2.10.26. $irvan-yahlar ve Osmanl-Safev atymas
Sultan Selim, Kahireyi ele geirdikten sonra 12 Cemaziylahir 923 / 1
Temmuz 1517de oradan Seyh-sah Sirvan-saha ayrintili ve olduka uzun bir
fetihname gnderdi. O mektubunda kendisini halife olarak tanittiktan sonra
Misirlilarla yaptigi savasi anlatarak ondan Sah Ismail ile savasa girmesini istedi. O
ayrica Seyhten her gn Sah Ismail ile ilgili kendisine bilgiler gndermesini de
istedi.
1138
Sirvan-sah ise Sultan Selime gnderdigi yanit mektubunda
1139
onu iyi
lakaplarla ve halife olarak andiktan sonra sultani Irana saldirmaktan vazgeirmeye
alisti. nce onu Mekke ve Medineyi alan ilk Osmanli sultani oldugu iin kutladi.
1134
Ahsent-tevarih, s. 218; Hulasett-tevarih, c. I, s. 139.
1135
Ahsent-tevarih, s. 218.
1136
Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 89.
1137
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 108.
1138
Mnaatus-selatin, c. I, s. 437-444.
1139
a.g.e, s. 444-445.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
192
Sonra da Sah Ismailin, Sultanin yazdigi bu mektuptan haberdar oldugunu,
kendisinden Sultanla, Safevler arasinda baris yapmak iin araci olmasini istedigini
bildirdi. Bu nedenle de biz size baris elisi gndermek istiyoruz, diyerek mektubunu
bitirdi. Seyh-sah mektubun yani sira elisi Hace Mahmus Bakuyiye de szl olarak
birka sipariste bulundu.
1140
Anlasilan h. 923 / 151718 yilinda Sah Ismail ile Seyh-
sah arasindaki iliskiler iyi dzeydeydi.
Safev tarihilerine gre, Sirvan-sahlarla Safevlerin iliskilerinin iyilesmesinde
Seyh-sah nayak olmus ve bu dogrultuda elisini Sah Ismaile gndermistir.
1141
Sah
Ismail de onun gvenini saglamak ve ittifak anlasmasi yapmak maksadiyla vekils-
saltana Mirza-sah Hseyin Isfahani ve Mir Cemaled-din Muhammed Sadri Seyh-
saha gnderdi.
1142
Bu bilgiler dogru olmasa da Sah Ismailin gl rakibi
Osmanliya karsi denge politikasi gderek aile dsmani Sirvan-sahlara yaklastigini
syleyebiliriz. Seyh-sah, Safev devletinin sz konusu iki devlet ileri gelenini iyi
karsiladi. Seyh-sah da gelen elilerin esliginde hediyelerle birlikte kendi elisini Sah
Ismaile gnderdi. Bu olaydan sonra ise Seyh-sah eski dsmanligi unutarak dostluk
iliskilerini srdrd. Seyh-sah, h. 923 / 151718de Sah Ismail ile dostlugunu
pekistirmek amaciyla h. 926 / 151819da byk oglu Sultan Halili hediyeler ile
Tebrize gnderdi. Diger bilgilere gre ise Sultan Halil h. 927 / 152021de
Maraganin Binabi
1143
veya h. 928 / 152122de Tebrize gitmistir.
1144
Iki slale,
aralarindaki dostlugu, evlilikler araciligi ile de pekistirdi. O, Sultan Halile degerli
hilatlar verdikten sonra, onun Sirvana geri dnmesine msaade etti. Seyh-sah, Sah
Ismailin kizini ogluna istedi. Sah Ismail kendi kizini Seyh-sahin oglu Ibrahime,
Seyh-sahin kizini da kendi nikhina 25 Zilhicce 929 / 5 Kasim 1523te almistir.
1145
Bundan sonra Seyh-sahin h. 930 / 152324da lmne degin, Sah Ismail ile
iliskileri hep iyi olmustur. Safevlerin bylece bir zamanlar Acem diye nitelendirip
1140
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 547.
1141
Cihan-ga-yi Hakan, s. 541; Habibs-siyer, s. 557; Tarih-i Cihan-ara, s. 278; Hulasett-
tevarih, c. I, s. 139.
1142
Habibs-siyer, s. 556-557.
1143
Cihan-ga-yi Hakan, s. 576.
1144
Tarih-i Cihan-ara, s. 280.
1145
Habibs-siyer, s. 599-600; Asurbeyli, Sirvanahlar Dvleti, s. 320; Cihangir Zeynel oglu,
Sirvanahlar Yurdu, Sebat Matbaasi, Istanbul, 1931, s. 146.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
193
asagiladiklari Sirvan-sah kimligi, yavas yavas Trk Safev kimligi iinde erimeye
basladi.
Sultan Selim, Sirvan-saha cevap olarak gnderdigi ikinci mektubunda,
Kizilbaslarin zaten srekli baris talebi ile yanina geldiklerini, ancak onlarin ortadan
kaldirilmasi gerektigini, bu amala da onlara saldiracagini yazdi. Seyh-sahtan onlari
ortadan kaldirmasi iin yardim etmesini ve Sah Ismail ile ilgili istihbaratini ona
gndermesini istedi.
1146
Seyh-sah da Sultan Selime yazdigi yanit mektubunda, onun
Hace Mahmud Bakuyiye kendisine iletilmek zere verdigi bilgileri aldigini, Sultan
Sleymana yardimlarini esirgemeyecegini yazdi. Ancak azik konusunda kendisinin
de sikintili oldugunu belirtti. O ayni zamanda adini belirtmeden Sah Ismailin korku
ve ikircikli bir tavir iinde oldugunu yazdi. O, Biyepes ile Biyepis (Gilanda),
Mazenderan, Gahistan, Secistan (Sistan), Krt ve Grcistan hkimlerinin emirlerine
uyduklarni bildirerek Sultan Selimin dikkatini dogu Iran vilayetlerine ekmeye
alisti ve onun saldirisinin doguracagi felaketlerden sz ederek dolayli olarak onu
caydirmak istedi. Seyh-sah ayrica ona 3 adet sslenmis kalkan da gnderdi.
1147
Sultan Selim ise ona yazdigi mektubunda
1148
Kizilbaslarin, adini belirtmeden srekli
onlarla ilgili haberler gndermesini istedi. Bu da Sirvanin konumunun Sultan
Selimin yaninda ne denli yksek oldugunu gstermektedir.
2.10.27. Osmanlnn Emire Debbac ile lgili Siyaseti
Sultan Selim, Misir fethinden sonra 27 Cemaziylahir 923 / 16 Temmuz
1517de Gilan hkiminin adini ekmeden Emire Debbaca bir mektup yazdi. O
mektubunda Gilan hkimini iyi lakaplarla anarak Misirlilar ile yaptigi savasi anlatti.
O onlarin Sah Ismaili ortadan kaldirmaya simdiden hazir olmalarini ve Kizilbaslarla
ilgili edindikleri bilgileri kendisine gndermesini istedi.
1149
Sah Ismail dneminde
Gilan Biyepes ve Biyepis olmak zere iki kisma ayrilmaktaydi. Her iki kisim Sefid-
1146
Mnaatus-selatin, c. I, s. 445-446.
1147
a.g.e, s. 446-447.
1148
a.g.e, s. 447.
1149
a.g.e, s. 436-437.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
194
rudun iki kiyisinda bulunmaktaydi. Sefid-rudun batsindaki baskenti nce Fumen (h.
980 / 1572e degin) sonra ise Rest
1150
olan Biyepis
1151
, dogusunda da baskenti
Lahican olan Biyepes
1152
yer almakytaydi. Bazi kaynaklarda Biyepis adi yerine
Rupis adi ile da gemektedir.
1153
h. 923 / 151718 yilinda Biyepisin hkimi Emire
Debbac, Biyepesin hkimi ise Karkailerden olan Sultan Ahmed idi. Anlasilan Sultan
Selim, Karkiailerle Sah Ismailin iyi iliskilerinden ve Emire Debbacin onlarla olan
srtsme ve anlasmazliklarindan haberdar oldugu iin mektubunu Emire Debbaca
yazmistir.
1154
2.10.28. Osmanlnn Mazenderan Hkimi ile lgili Siyaseti
Sultan Selim, Iranin Kizilbas olmayan hkimleri ile yaklasma egilimleri
dogrultusunda 15 Zilhicce 923 / 29 Aralik 1517de adini vermeden Mazenderan
hkimine de bir mektup yazdi. Mazendereanin bir kisminin sz konusu dnemdeki
hkimi Rstem Ruz-efzunun oglu Aga Muhammed Ruz-efzun idi. Sultan Selim,
yazdigi mektubunda onu iyi lakaplarla andiktan sonra esas amacinin Sah Ismaili
ortadan kaldirmak olmasina ragmen mecburen Misira ncelik tanidigini ve
gereklesen savaslari anlatti. O, Mazenderan hkiminden simdiden onun ordusu iin
arpa, ot, un, bal, yag, koyun vb. gerekli olan gida maddelerinden depolamasini istedi.
O ayrica Sah Ismail ve Kizilbaslarla ilgili edindigi bilgilerin ona srekli
gndermesini istedi.
1155
2.10.29. $ah smail ve Mazenderan Valileri
Sah Ismail, 924te Nahivanda Nevruz bayramini kutladiktan sonra Surlik
yaylasina oradan da Telvar irmagina gitti. Orada bir ay sre ile balik avi yaptiktan
1156
sonra sre avi yaparak Kuma gitti. O Kumda Mazenderan valilerinin yillik
1150
Tarih-i Gilan, s. 66.
1151
Seyid Zahired-din Marasi, Tarih-i Gilan ve Deylemistan, (Bundan sonra: Tarih-i Gilan ve
Deylemistan), thk. Menuehr Sutude, Intisarat-i Bunyad-i Ferheng-i Iran, Dey 1347, s. 95-97, 101-
269.
1152
Tarih-i Gilan ve Deylemistan, s. 81-82, 95, 103, 127, 170, 194, 198, 209, 269, 299, 366, 399-400.
1153
a.g.e, s. 10, 45, 91-92, 101-102, 119, 275, 403.
1154
Nevai, Sah Ismail, s. 310.
1155
Mnaatus-selatin, c. I, s. 435.
1156
Cihan-ga-yi Hakan, s. 556; Habibs-siyer, 558; Hulasett-tevarih, c. I, s. 140.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
195
haralarini deme de kusur ettiklerini grenince kendi oraya yakin olmasina ragmen
bir Kizilbas birligini onlara karsi gnderdi.
1157
2.10.30. Osmanlya Gnderdigi nc Elilik Heyeti
Sultan Selim, Misira sefer dzenledigi zaman casuslari araciligi ile srekli Sah
Ismailin ikamet yerine ve neler ile ugrastigina iliskin bilgiler edinmekteydi.
1158
Bu
sirada Sah Ismail baris iin gnderdigi iki elisi ile sonu alamadigindan nc
elisi olan Saru Seyhi Sama Sultan Selimin huzuruna gnderdi. 3 Sefer 924 / 14
Subat 1518de Sultan Selime, Sah Ismail tarafindan gnderilen bir elinin gelecegi
bildirildi. Sultan bu kez beklenmedik bir tavir sergileyerek elinin saygi ile
karsilanmasi iin emir verdi.
1159
Belki de bunun nedeni Sah Ismailin elisi Saru
Seyhin Sirvan hkiminin elisi Hseyin Bey ile birlikte gelmesi idi. Nitekim bunu
Sultan Sleymanin Seyh-saha yazdigi bir mektup da kanitlamaktadir.
1160
Sah
Ismail, elisi ile gnderdigi mektupta Sultanin Misir fethini kutladiktan sonra baris
teklifinde bulundu. O, Sultan Selime de nefis hediyeler, essiz firuzeler, lal, degerli
kitaplar ve lacivert gnderdi.
1161
Btn bunlara ragmen Sultan Selim, Sah Ismailin
elisi Saru Seyhi hapsettirdi ve Sah Ismailin mektuplarina da yanit vermedi.
2.10.31. Emire Debbaca Kary Askeri Sevkyat
Sah Ismail, 925 Nevruz bayramini / Mart 1518de Kumda kutladi. Bayram
treninde tre geregi emirler ve devlet ileri gelenleri zellikle Mirza Kemaled-din
Sah Hseyin Isfahani tarafindan saha hediyeler sunuldu.
1162
Sah bayramdan sonra ise
Save oradan da le Hergana gitti. Orada ona Gilandaki Biyepes (Rest ve Fumen)
hkimi Emir Husamed-dinin oglu Emire Debbacin itaatten iktigina iliskin
haberler ulasti. Sah Ismail yine bir birligi grevlendirerek blgeye gnderdi.
1157
Tekmiletl-ahbar, s. 56-57.
1158
Serh-i Cengha-yi Sah Ismail, s. 330, 333-336.
1159
a.g.e, s. 335.
1160
Esnad ve Nameha-yi Tarihi, s. 430-431.
1161
Serh-i Cengha-yi Sah Ismail, s. 335.
1162
Habibs-siyer, s. 563.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
196
h. 926 / 151920de Emire Debbac, Hemedanda Sah Ismailin huzuruna
ikarak hara olarak ona hediyeleri ile birlikte yarisi kizil altun diger yarisi ise beyaz
gms olmak zere bin tuman nakit verdi.
1163
Sah Ismail ise siyaset geregi vilayet
hkimleri ile dostluk iliskilerine ihtiyaci oldugundan kendi kizi Hanis Hanim
1164
veya diger bir iddiaya gre Hayrun-nisa Beygimi
1165
Emire Debbacin nikhina
geirerek ona Muzaffer Sultan lakabini takti.
1166
Bazi kaynaklarda onun Sah
Ismailin kizi Hanis Hanim ile kisin h. 928 / 152122de evlendigi bildirilmistir.
1167
Sah onu konukluklar ve av partilerine gtrd. Sah Ismail, Kizil zende iken ona
Reste dns iznini verdi. Ancak bir diger bilgiye gre Emire Debbac, Karkiya Han
Ahmed ile birlikte h. 925/ 151819da Sah Ismailin huzuruna ikmistir.
1168
Bylece,
Sah Ismail lmne kadar damadi Emire Debbac ile iyi ilisikileri oldu.
2.10.32. Sultan Selimin Safevlere Son Saldrs
Sultan Selim, 925 baslari / 1519da Musula dogru askeri kuvvetler
gnderdiginde Sah Ismail de Osmanlilarin olasi Bagdat saldirisini gz nnde
bulundurarak bir Kizilbas birligini oraya gnderdi. O ayni zamanda Kelhur hkimi
uha Sultan Tekely Bagdat valisi Avez Sultana destek iin gnderdi. Sah
Ismailin kendisi de abucak Bisituna giderek Osmanlilarin Tebriz veya Bagdata
olan saldiri tercihlerine gre tavir almayi bekledi. Sultan Selim ise Saban 926 /
TemmuzAgustos 1520de lke ve ordu ileri gelenleri ile Istanbulda yaptigi
toplantida
1169
konuyu tartismaya aarak Irana yapacagi seferini onaylatti. Bylece
Osmanli ordusunun nc kesimi doguya dogru hareket ettirildi. Ancak bir sre sonra
Osmanli ordusu Safev sinirlarindan uzaklasarak Osmanli topraklarina geri dnnce
Sah Ismail de Bisitundan Kum ve daha sonra Saveye geldi. Kizlibaslar da orada
ona katildilar. Bu siralarda zbeklerin Horasana saldirmak istedikleri haberini alan
Sah Ismail, Kizilbaslari Firuz-kuha gndererek zbeklerin saldirmasi takdirde
1163
a.g.e, s. 568.
1164
Hulasett-tevarih, c. I, s. 150.
1165
Tarih-i Gilan, s. 34.
1166
Habibs-siyer, s. 568; Cihan-ga-yi Hakan, s. 575; Hulasett-tevarih, c. I, s. 149.
1167
Hulasett-tevarih, c. I, s. 150.
1168
Lubbut-tevarih, s. 258.
1169
Mnaatus-selatin, c. I, s. 499.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
197
Tahmasb Mirza ve Herat valisi Emir Han Musulluya yardim etmeleri iin
grevlendirdi. Ancak Osmanli ordusunun tekrar dogu ynnde hareket ettigini
grenen Sah Ismail, ordularini yeniden Firuz-kuhtan Maragaya ekti.
1170
Sultan
Selim de 21 Saban 926 / 6 Agustos 1520de Safevlere karsi sefere ikmak iin
Edirneye gidip askeri hazirliklari teftis etti. Ancak sultan Edirneye varmadan orli
denilen bir yerde rahatsizlandi. O, hastaligin siddetinden seferi durdurdu. Sonunda
ise 9 Sevval 926 / 23 Eyll 1520de orada vefat etti.
1171
2.10.33. Mazenderan Hkimlerine Kary Tutumu
Mazenderanin degisik blgelerinin hkimiyeti konusunda Aga Muhammed
Ruz-efzun ve Mir Abdul-kerim arasinda ihtilaflarin mevcut olmasi iin Sah Ismail
h. 926/ 1519-20de Nahivan yaylasinda bulundugu sirada Safev sarayinin ileri
gelenlerinden Hace Muzaffer Bitikinin araciligi ile Mazenderan belderinin 4
dangini Mir Abdul-kerim iki dangini ise Aga Muhammed
1172
verilmesini emr
etti. O ayrica yillik hara miktarini Mir Abdul-kerime 4.000 tuman, Aga
Muhammede 3.000 tuman ve Mir Hseyin Hezar Ceribiye ise 1.000 tuman olarak
belirledi. Bunun zerine Aga Muhammed haraci toplamasi iin birka kisiyi
Mazenderana gnderdi. Ancak o belirlenmis parayi demeden h. 927 / 152021de
sahin ordusundan kaarak Mazenderana gitti. O orada Mir Abdul-kerim ile
savasarak ona galip geldi. Bunun zerine ise Sah Ismail, bir birligi
1173
Aga
Muhammedi bastirmasi iin gnderdi. Bylece o yakalanarak sahin huzuruna
getirtildi. Sah Ismail onu affedip cezalandirmasa da onun Mazenderana dnsne
izin vermedi. Sah Ismail, Aga Muhammedin hkmet blgesini de Mir Abdul-
kerime verdi. Mir Abdul-kerim ise yillik olarak Mazenderanin iki blgesinin
karsiligi olarak 7.000 tuman hara vermeyi taahht etti. Sah Ismail mrnn sonuna
degin Aga Muhammedi kendi ordusunda tuttu. Mir Abdul-kerim de Mazenderanin
1170
Cihan-ga-yi Hakan, s. 576-577.
1171
Ferid Bey, s. 69; Mnaatus-selatin, c. I, s. 499-500; Tarih-i Cihan-ara, s. 279; Ez Seyh Safi ta
Sah Safi, s. 50.
1172
Habibs-siyer, s. 572.
1173
a.g.e, s. 573.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
198
iki blgesinin de hkimi idi.
1174
2.10.34. Grcistana Olan Drdnc Ordu Sevkyat
h. 927 / 152021de Grcistan valilerinden Levend Han, Seki vilayetine
saldirdi. Sah Ismail ise drdnc kez olarak bir Kizilbas birligini grevlendirip
Grcistana gnderdi. Levend Han ise itaatini bildirdikten sonra Sah Ismailin
ordusuna geri dnd.
1175
Diger bir bilgiye gre Kizilbaslar, Levend Han, Melik
Karkara, Davud Bey, Melun Bey ve Menuehr Beyi Nahivanda Sah Ismailin
huzuruna ikardi. Sah ise hepsine hilat vererek onlari vilayetlerine geri gnderdi.
Grcistan valileri de yillik haralarini deme konusunda sz verdiler.
1176
2.10.35. zbeklerin h. 927 / 1521deki Saldrs
Ubeyd Han, Sultan Selimin h. 926 / 151920daki lmnden sonra h. 927 /
1521in ilkbaharinda 30.000 atli ve yaya askerleri ile birlikte baskenti Buharadan
hareket edip Amu Deryadan geerek Horasana dogru ilerledi.
1177
Serahstan
gnderilen bir ulak ise Persembe gn 16 Cemaziylahir 927 / 24 Mayis 1521de
Herata ulasip durumu Emir Han Musulluya bildirdi. Ubeyd Hanin Horasana
saldiri haberi Sah Ismaile ulasinca o da Emir Hana destek iin bir birligi acele
Horasana gnderdi. Ubeyd Han ise yoldaki sehir ve kyleri yagmaladiktan sonra
Herati kusatmaya aldi. Emir Han Musullu, Emir Giyased-din Sadr ve diger Kizilbas
emirlerinin de destegi ile direnise basladi. Herat kalesi bekileri zbeklerin
kusatmasina karsi siddetli bir biimde dayanarak onlarin saldirilarini geri
pskrttler. Ancak burada alti izilmesi gereken nemli bir husus Giyased-dinin,
Emir Handan savunmada destek istemesine ragmen Emir Han onu kendine rakip
olarak grdgnden ona yardim etmemesidir. Ubeyd Han 12 gn kusatmadan sonra
kaleyi ele geirmekten vaz geerek 2 Recep 927 / 8 Haziran 1521de kusatmayi
birakarak
1178
kyler ve tarlalari yakip yagmaladiktan sonra Buharaya dogru geri
1174
a.g.e, s. 574.
1175
Hulasett-tevarih, c. I, s. 149.
1176
Cihan-ga-yi Hakan, s. 577-578.
1177
Habibs-siyer, s. 579; Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 103.
1178
Habibs-siyer, s. 581; Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 106; Hulasett-tevarih, c. I,
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
199
dnd. Onun geri dns sebebi, Kizilbaslarin yaklastigi haberini almasi da olabilir.
Sah Ismailin gnderdigi birlik ise Herkan Sultaniyeye kadar ilerledikten sonra
Herat kusatmasinin kirildigi haberini alip Sah Ismailin siradaki buyrugunu
beklediler. Bu saldiridan sonra Ubeyd Han, Sah Ismail hayatta iken bir daha
Horasana saldirmadi.
2.10.36. Emir Hannn Geri agrlmas
Giyased-din, Emir Han Musulluya karsi oldugundan Herat kusatmasi
kirildiktan sonra Tebrize giderek onu Sah Ismaile sikyet etmek kararini almisti.
Bunu grenen Emir Han Musullu ise Sali gn 5 Recep 927 / 12 Haziran 1521de
onu yakalayarak Ihtiyared-din kalesinde hapsettirdi. O, Giyased-dinin ve ona
mensup olan yardimci ve hizmetilerin tm mal varligini da zaptetti.
1179
Ertesi gn
(10 Recep 927 / 16 Haziran 1521) ise onu ldrtt. Sah Ismailin Giyased-din
Muhammedi sevdigini iyi bilen Emri Han Musullu, Sah-kulu Koru adli bir
adamini, sahin yanina gnderdi. Emir Han Musullu, Sah-kulu araciligi ile zbeklerle
olan savas ve Herat kusatmasini Sah Ismaile rapor etti. Rapora gre Emir Giyased-
din, Herat kusatmasi sirasinda, Zahired-din Babre adam gndererek, Herati ona
teslim edecegine sz vermisti. Bylece Emir Han, Giyased-dinin ldrlmesi
nedenini de buna bagladi. Ancak Giyased-din Muhammedi iyi taniyan Sah Ismail,
Horasan sadrinin ldrlmesine fkelendi ve durumun arastirilmasina emir verdi.
Sah-kulu Kori ise Herata geri dnerek Sah Ismailin duruma kizdigini Emir
Han Musulluya bildirdi. Bundan tedirgin olan Emir Han, o siralarda Kandeharin
Zahired-din Babrn kusatmasinda oldugu gerekesi ile kusatmayi kirmak
bahanesi ile Sebzivara gitti. O sehzade Tahmasb Mirzayi da yaninda gtrd.
Bunun zerine Sah Ismail onu isten almayi kararlastirdi. O, Tahmasb Mirza ve Emir
Hani Tebrize agirarak, diger oglu Sam Mirzayi Horasan hkmetine atadi. O,
Sam Mirzanin oculuk dnemi lalasi olan Durmis Hani yine grevinde tutarak ayni
zamanda Horasan emirl-merasi da yapti. O sirada daha nceden Emir Hana
148.
1179
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 109.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
200
yardim etmesi iin grevlendirilen Kizilbaslar Herkan Sultaniyede idiler. Sah,
Samlulardan acilen Herata gidip Tahmasb Mirza ile Emir Hani Tebrize
gndermelerini istedi.
1180
Kizilbaslar ise 3 Sefer 928 / 2 Ocak 1522 Persembe gn Tahmasb Mirza ile
Emir Han Musulluyu Herattan Sah Ismailin sarayina gnderdiler.
1181
Emir Han
yolda hastalandi. Onlar Tebrize ulastiktan sonra sah konunun arastirilmasi iin bir
komisyon olusturarak bizzat kendisi Emir Giyased-dinin akrabalarinin sikyetini
dinledi. Ancak Emir Hanin hastaligi daha da siddetlenerek arastirma komisyonu
sona ermeden vefat etti.
1182
Bir diger grse gre Emir Hanin yarasina zehirli bir
merhem konularak bilerekten ldrld.
1183
Sah Ismail Emir Giyased-dinin
akrabalarinin mal varligini onlara iade ettirerek Herata dnmelerine musaade etti.
Emir Han Musullu ldkten sonra Trkman Musullu boyu onun kk kardesi
Ibrahim Hana devredilerek Bagdat hkmeti de ona verildi. Ibrahim Han da
Bagdata gidip orada hkmet srd.
2.10.37. Avrupa Hristiyan Devletleri ile liykileri
aldiran savasinin nemli sonularindan biri de Sah Ismail ve Safev devletinin
Osmanliya karsi Avrupa Hiristiyan lkeleri ile olan yaklasmalari idi. Bu dogrultuda
Sah Ismail, Osmanlilara karsi, Ispanya Imparatoru V. Charles ve Basra krfezine
saldiran Portekizli denizci Alphonso de Albuquerque ile ittifak anlasmalari yapti.
Safevlerde Sah Ismail dneminde beliren bu Avrupaya yaklasma egilimi I Abbas
dneminde duruguna ulasti. Avrupa devletleri de onlardaki bu egilimden
yaralanmaya basladilar. Bu durumdan Hiristiyan misiyonerleri de olduka
yararlandilar. Sah Ismail, Sultan Selimin olasi saldirilari nlemek amaciyla Miguel
Ferreira ile birlikte bir elisini Alfonso de Albuquerqueye gnderdi.
1184
Yapilan
1180
a.g.e, s. 112.
1181
Habibs-siyer, s. 588; Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 114.
1182
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 587.
1183
Lubbut-tevarih, s. 420.
1184
Sir Arnold Wilson, sw. Persia, A Political Officers Diary, (Bundan sonra: Wilson), Oxford
University Pres, London, New York, Toronto, 1941, s. 133.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
201
mzakere ve anlasma sonucunda su kararlar alindi:
I. Portekiz deniz kuvvetleri Safevlerin Bahreyn ve Katife olacak ordu
sevkiyatinda onlara yarim edecektir.
II. Portekiz deniz kuvvetleri Mekran kiyisindaki isyanlarin bastirilmasinda
Safev sahina yardim edeceklerdir.
III. Safev ve Potekiz devletleri birleserek Osmanlilara karsi
savasacaklardir.
1185
Diger bir kaynaga gre Sah Ismail Basra krfezinin bati kiyilarinda (byk
olasilikla Bahreyn) gezi hizmetlerinde bulunmalarini da Portekizklilerden istemistir.
O ayrica Hint kiyilarindaki Iran ticari messeselerinin gvenliginin de saglanmasi
ve garantisini Portekizlilerden istedi.
1186
Sah Ismail aldiran savasindan sonra Osmanlilara karsi Venedik devleti ile
ittifak anlasmasi girisimleri, Venediklilerce siyasi ortam gz nnde bulundurularak
geri evrildi.
1187
Bildigimiz gibi Sultan Selim, Safev ve Misir devletine saldirmadan
nce Venedik Cumhuriyeti ve Avrupa devletleri ile baris anlasmasi imzalayarak
akillica bir politika izlemisti. Venedikliler Sah Ismail zamanindan baslayarak
Safevlerle ticari iliskilerini gelistirdiler.
2.10.38. Portekiz Elilik Heyeti
Alfonso de Albuquerqueten sonra Hindistan yneticiligine Lopo Soarezin
1185
Wilson, s. 135.
1186
Hasan Cavadi, Iran ez Dide-yi Veniziyan, Ez Ruzigar-i Uzun Hasan ta Devran-i Sah Tahmasb,
(Bundan sonra: Cavadi, Veniziyan), Mecelle-yi Berresiha-yi Tarihi, Sal: 7-8, Tahran, 1352, s. 82-83.
1187
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 644-645.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
202
atanmasiyla Portekizliler krfezin tmn kontrollari altina aldilar. Onlar Safevlerle
yaptiklari anlasma geregi Bahreyni alsalar da orayi onlara vermediler. Onlar
Bahreynin baskenti Mennamede bir kale yaptilar. Portekizlilerin sert uygulamalari
yerli halki asiri derecede yipratti. Nitekim onlarin h. 928 / 152122de Hrmz
gmrgn ele geirmelerinin sonucu olarak Hrmz, Bahreyn ve Maskat siddetli
isyanlar patlak verdi. Poetekiz kaleleri bekilerinin birogu ldrldler. Hrmz
emiri de ikan firsati degerlendirerek Hrmz kalesini kusatti. Ancak yardimci
kuvvetlerin gelmesi ile o Hrmz sehrini yakarak kati. Sehir 4 gece gndz
yanmaya devam etti.
1188
Gereklesen savasta len Hrmz emirinin yerine 13 yasli
oglu Muhammed Sah Hrmz emiri oldu. Portekizliler bu gen emir ile yeni bir
anlasma yaparak onu kendilerine tabi kildilar. Anlasma geregi o Potekizlilere yillik
hara vermek zorundaydi.
1189
Dom Duarte de Menzes, Sah Ismailin Portekizlilerin Hrmz, Bahreyn ve
Maskattaki egemenliklerinden rahatsiz oldugu bilse de Zilkade 929 / EyllEkim
1523te Balthazar de Pessoa baskanliginda bir heyeti dostluk iliskilerini kurmalari
iin Sah Ismaile gnderdi. Heyette bulunan Antonio Tenrreironun yazdiklarina
gre Portekizliler Hindistandaki Gova limanindan Gembrun (Sah Abbas
zamanindan Abbas limani) limanina geldiler. Onlar oradan da Lar, Siraz, Isfahan,
Kasan, Kum ve Sultaniye yollari yolu ile Tebrize geldiler. O siralarda Sah Ismail
Hazar denizi kiyilarinda oldugu iin Portekizliler de orada onun huzuruna iktilar.
Sah bu siralarda diger Avrupali devletler ile iliski kurdugu iin bu kez Portekizlileri
daha ncekiler gibi iyi karsilamadi ve onlari Erdebile gtrd. Tenrreironun
bildirdigine gre onlar Erdebilde iken bir gn onlara tanimadiklari biri sahin siddetli
biimde hasta oldugunu ve sah ldg takdirde kargasa ikacagini bildirerek onlarin
tez bir zamanda lkeyi terk etmelerini nerdi.
1190
Bylece Portekizliler Erdebilden
ayrilarak Tebrize dogru gittiler. Onlar Tebrizde iken Sah Ismailin lm haberini
1188
Wilson, s. 135.
1189
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 651.
1190
Hasan Cavadi, Sefer-nameha-yi Portakali ve Espaniyoli Der-bare-yi Iran der Devre-yi Safevye,
Kitab-i Elifba, c. VI, (Bundan sonra: Cavadi, Sefer-nameha), Emir Kebir, Tahran, 1356, s. 41.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
203
aldilar. Tenrreiro Tebrizde Portekiz heyetinden ayrildi.
1191
Bundan sonra ise
Portekiz heyeti konusunda her hangi bir bilgiye rastlanilmamaktadir. Bylece Sah
Ismailin Osmanlilara karsi Portekizlilerle olusturacagi ittifak politikasi da sonusuz
kaldi.
Antonio Tenrreiro, Diyarbakirda Osmanlilarca yakalandi. Onlar onun
Safevlere top yapimini greten bir Portekizli oldugundan kuskulanarak Halep yolu
ile Dimask ve sonra Kahireye gtrdler. Sonunda serbest birakildi ve
Iskenderiyeden Kibris, Halep, Basra ve sonunda Hrmze geldi. Orada 5 veya 6 yil
kaldiktan sonra Hindistanin Portekiz yneticisi tarafindan bir grev iin Portekize
gnderildi. O, birok zorluklara ragmen sonunda Portekize ulasarak sefer-namesi
1192
de yazdi.
2.10.39. Sultan Sleymana Gnderdigi Elilik Heyeti
Sah Ismail, Sultan Sleymanin tahta ikisinda eli gndermese de Rodos
fethinden sonra Osmanlilarla iyi iliskiler gelistirmek iin 500 kisilik bir heyet ile
birlikte Taced-din Hasan Halife araciligi ile yazdigi mektubunu ona gnderdi.
1193
Osmanlilar onlardan yalniz 20 kisiye Istanbula girmeleri iin izin verdi. Geri
kalanini ise skdarda durdurdular. Sah Ismail, mektubunda Osmanli sultanini iyi
lakaplarla andiktan sonra Sultan Sleymani tahta ikmasi ve Rodos fethi iin
kutladi. Babasinin lmnde de bassagligi diledi.
1194
O mektubunda Islam ordusunun
kfirlere karsi kazandigi zaferlerden ok mutlu oldugunu bildirdi.
1195
2.10.40. Macaristan Krallg Elisi
VI. Waladislawin oglu olan Macaristan krali II. Ludwick, Osmanlilarin Rodos
ve daha sonra Macaristani almalarindan korkarak 928 sonlari / 1522de Lbnanin
1191
Cavadi, Sefer-nameha, s. 41.
1192
a.g.e, s. 41.
1193
Mnaatus-selatin, c. I, s. 525-526.
1194
a.g.e, s. 527-528.
1195
a.g.e, s. 527-528.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
204
Cebelinden olan Petrus de Monts Libano adli bir kesisi mektubu ile birlikte Sah
Ismaile gnderdi. O, Sah Ismailin dogudan, kendisinin de batidan saldirarak
Osmanlilari ortadan kaldirmalarini Safev sahina nermekteydi. Sah Ismail de
Petrusu iyi agirlayarak Macaristan kralinin nerisini de iyi karsiladi. Petrus
Macaristan kralinin gcnn anlatmanin yani sira Sah Ismaili Ispanya imparatoru
Sharl Ken (V. Sharl) ve Almanya kralinin da gcnden haberdar etti. Sah Ismail
onun tavsiyesi ile sz konusu krallara Latince iki mektup yazdi. Anlasilan sz
konusu mektuplarin yazimini Petrus kendisi stlenmistir.
1196
Sah Ismail, Sevval 929 / AgustosEyll 1523te Philippenin oglu Karla
yazdigi mektubunda kesis Petrusun ona Macaristan krali tarafindan bir mektup
getirdigini bildirerek Nisan ayinda h. 930 / 1524 ilbaharda iki taraftan Osmanlilara
saldirmalarini nerdi. O ayrica Avrupanin Hiristian krallarinin bir biri ile
savasmalarindan hayret ettigini ve bunun sonucunda Osmanlilarin daha da
cesaretlendigini de yazdi. Sah Ismail, Sharl Kene de yazdigi mektupta onun bir an
nce askeri hazirliklar yapmasini istedi. O mesafenin uzakligi ve elilerinin gelis
gidis zorluklarini ileri srerek nerilerinin karsi taraftan da kabul grlecegini mit
ediyordu. Sah Ismail sz konusu kirali da Osmanlilarla dostluk ve yakinlasmaktan
ekindirdi.
1197
Sz konusu dnemde elilerin gidis gelis sresi genellikle bir yildan
fazla srmekteydi. Sah Ismail sz konusu mektubunda Avrupa ve Latin dillerini
bilen elilerinin de olmadigini ona bildirmisti. O, Sharl Kene yanina gelen Luzitani
(Portekiz) elisi ile de daha nce bir mektup gnderdigini ancak henz cevabini
almadigini da yazmisti.
1198
II. Ludwickin Sah Ismaile yazdigi yanit mektubu konusunda her hangi bir
bilgiye rastanilmasa da Petrusun, Sah Ismailin Sharl Kene yazdigi mektubu
zorluklara katlanarak ona teslim ettigi bilinmektedir. Ispanya krali ona yanit olarak 6
Zilkade 931 / 25 Agustos 1525te Sah Ismailin lmnden bir yil sonra ve oglu
1196
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 652-653.
1197
Felsefi, Siyaset-i Harici, s. 288-289.
1198
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 654-655.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
205
Tahmasbin sah oldugunda Ispanyanin eski baskenti Toledodan yazildi. O,
mektubunu yine kesis Petrus araciligi ile Safev sarayina gnderdi.
1199
Petrusun
Irana olan ikinci gelisine ilsikin her hangi bir bilgiye rastlanilmamaktadir. Bilinen su
ki o Sharl Kenin sarayina geri dnmedi. Bu nedenle de Sharl Ken, Sah Ismailin
lmnden habersizdi ve 6 Cemaziylahir 935 / 15 Subat 1529te Toledodan Johann
Balbi adinda bir elisi araciligi ile diger bir mektubunu Sah Ismaile gnderdi.
1200
Balbinin Sah Tahmasbin hzuruna ikip ikmamasi konusunda her hangi bir bilgi
bulunmamaktadir.
2.10.41. Sultan Sleymann Gilan Hkimine Mektubu
Sultan Sleyman, Ramazan 930 / Temmuz 1524de Gilan hkimine
gnderdigine mektubunda Sah Ismaile karsi nefretini bildirerek Kizilbaslari ortadan
kaldirmak amaciyla Irana saldiracagini bildirdi. O, Gilan hkiminin Osmanlilarla
olan yakin iliskilerine deginerek ondan Kizilbaslar ile savasmasini istedi. O ayrica
Kizilbasalrla ilgili haberlerin srekli olarak ona gnderilmesini istedi.
1201
2.10.42. $ah smailin Psikolojisindeki Degiyimler
Sah Ismail, aldiran yenilgisinden sonra genellikle kederli idi ve yz
glmyordu.
1202
O bu yenilgi yasinda Kizilbas tacini basindan alarak yerine siyah
sarik koydu. Artik siyah renkli elbiseler giymekteydi. O, siyah bayraklari siyah renkli
kumaslar ile degistirerek zerlerinde beyaz renk ile E-kisas yazdirdi. Sah Ismail h.
921 / 1515 kisinda dogan oglunua da kisasi agristiran Elkas adini takti. Bu
savasin en nemli sonularindan biri de Safev baskentinin lkedeki merkezi
konumunu kaybederek Osmanli sinirlarina yakin bir blgede yer almasi idi. Bundan
sonraki dnemlerde Safev devleti baskentini lkenin daha ilerine tasimasinin da
biricik nedeni Osmanli sinirindan uzakta olmakla gveni saglamakti. Bu ayni
zamanda Safev siyasetinin artik batidan daha ok dogu ynl egilimlere kapildiginin
1199
Felsefi, Siyaset-i Harici, s. 290-291.
1200
Sarwar, History of Shah Ismail, s. 89.
1201
Mnaatus-selatin, c. I, s. 540-541.
1202
Tarih-i Safevyan, s. 31; Sefa, Hulasa-yi Tarih-i Siyasi, s. 241.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
206
da gstergesi idi. aldiran yenilgisi ile Sah Ismaile atfedilen yenilmezlik olgusu
ciddi bir biimde sarsildi. Artik Ismail byleyici zelligine (karizma) eskisi kadar
sahip degildi.
1203
Nitekim aldiran yenilgisinden sonra Sah Ismail geri kalan 10
yillik mrn genellikle eglence, av partileri, iki tketimi ve sknet iinde
geirerek
1204
i ve dis dsmanlarina karsi her hangi bir ordu sevkine basvuramadi. O
srede askeri harekta duyulan gereksinimi ise Sah Ismail degil de grevlendirdigi
komutanlar stlendiler. Sam Mirzanin da belirttigine gre o h. 921den 930a
(15151524) degin zamanini eglencelerle geirmekteydi.
1205
Bir nemli bilgiye gre
Sah Ismaili mrnn son on yilinda eglenip iki tketmeye tesvik eden kisi Mirza
Sah-hseyin Isfahani olmustur.
1206
Bylece o eskisi gibi savasi ve aktifligini
kaybederek uysal biri oluverdi. O artik mezhebi konulsarda da baskici tavrini bir
kenara itmisti. Sah Ismail genellikle aldiran savasindan sonra halka iyi
davranmakta ve onlarin sorunlarini zmeye egilimli idi. Onun buyrugu
dogrultusunda iftilerden alinan rn haraci 1/6 oraninda azaltilmisti.
1207
Bunun
yansimasi olarak da ziraat ve iftilik olduka gelisti. Yerel hkmdarlar da
genellikle Sah Ismailden ekindikleri iin baris ortamini yeglemekteydiler.
1208
Bunun sebebi olarak da halkin refah dzeyi eskisine gre daha iyilesmisti. Bylece
halkin da ona ilgi ve saygisi da artmakta idi. aldiran savasindan sonra Sah Ismailin
emri ile lkedeki Snni kesimin zerinde olan baski kalkarak tm vilayetlerdeki
hkimlerine de kimseyi mezhep degistirmesine zorlamamalari konusunda uyardi ve
lkedeki tm tebaaya karsi divan ve seri mahkemelerde esit davranilmasini istedi.
1209
2.10.43. Adil-yahi ve Kutb-yahilerle Olan liykileri
Sah Ismailin Hindistan Dekenindeki Adil-sahi ile Kutb-sahi slaleleri ve
devletleri ile iliskileri dostaa idi. Safev mritlerinden olan Yusuf daha sonra,
Deken padisahlarindan Nizam-sah Behmeninin sarayina yol bularak yksek rtbeli
1203
Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 43.
1204
Habibs-siyer, s. 550, 554, 556, 558, 561, 563, 572; Cihan-ga-yi Hakan, s. 546; Tarih-i Alem-
ara-yi Abbasi, c. I, s. 44.
1205
Tuhfe-yi Sami, s. 8.
1206
Hulasett-tevarih, c. I, s. 154-155.
1207
Pigolevskaya vb., c. II, s. 481.
1208
Habibs-siyer, s. 602.
1209
Ispanaki, v. 321.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
207
bir devlet adami oldu. Yusuf h. 895 / 148990 veya h. 896 / 149091de Bicapurda
kendi adina hutbe okutarak kebdini Adil-sah olarak adlandirdi. O Savede
yetistirildigi iin Yusuf Adil-sah Saveyi adiyla nlendi.
1210
Bylece o Deken Adil-
sahlilar slalesinin temelini atti. Adil-sah, Sii oldugu iin dsmanlarina galebe
aldigi takdirde Siiligi yaymayi kendine adak yapmisti. O siralarda Sah Ismail Sii
mezhebini resmi ilan ettigi iin o da Zilhicce 908 / MayisHaziran 1503de Sii
imamlar adina hutbe okuttu. Hindistanda ilk Siiligi remi ilan edip ve yayan sah o
olmustur. Ancak o Siiligi yaymasina ragmen 3 halifeye de saygi ile davranilmasini
istemisti. Byle oldukta asiri Sii kesim
1211
Snnilere karsi kfrl ve asagilayici
ifadeleri kullanamaz hale geldiler. Onun uyguladigi bu akillica siyasetin sonucu
olarak da Snni ve Siiler arasindaki uzlasmaz taassuplu yaklasimlar tamamiyla
ortadan kalkti. Bylece gerek Sii, Hanefi gerekse Safii olsun kolaylikla birbiri ile
tartisma zemini buldular. Birbirlerine saygili davrandilar.
1212
Adil-sah tm
mezhepleri ibadet kurallarini uygulamada serbest birakarak imrenilecek dzeyde bir
hosgr ortami yaratmisti. Yusuf Adil-sah, Sah Ismaili ok sevmekte ve ona ilgi
duymaktaydi. O muhaliflerinin isyanlarini bastirdiktan sonra Seyid Ahmed Hereviyi
hediyeler ve bir mektup ile Sah Ismaile gnderdi. Yusuf Adil-sahin h. 916 / 1510
11de Bicapurda vefat ettigi sirada bir oglu ve kizi vardi. O Sah Ismaile olan
ilgisi ve saygisi yznden biricik oglunun da adini Ismail koymustu.
1213
Ismail Adil-sah da babasinin yolunu tutarak Sii mezhebini yaymada aba
harcadi. Onun da tipki babasi gibi Sah Ismaile zel bir ilgisi vardi. Mahmud-sah
Behmeni Sudurda Sah Ismailin elisinin geri dnmesine izin vermede geciktigi iin
o araci olarak elinin geri dnmesini sagladi.
1214
Bunun karsiliginda ise Sah Ismail
dostluk ilsikilerinin pekistirilmesi iin Ibrahim Bey Trkmani kemer, sslemeli kili
gibi degerli hediyelerle Ismail Adil-saha gnderdi. O, Safev elisini anlatilmasi zor
ve olduka tantanali bir agirlama
1215
ile baskent Bicapurda karsiladi. Ismail Adil-
1210
Tarih-i Firite, c. II, s. 5.
1211
a.g.e, s. 18.
1212
a.g.e, s. 18.
1213
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 657.
1214
a.g.e, s. 657.
1215
Tarih-i Firite, c. II, s. 33.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
208
sah, Sah Ismaile olan saygisini gstermek iin tm ordu askerlerine Kizilbas basligi
takmalarina emretti. Basligi kullanmayanlarin ise cezalandirilmasini istedi. Ayrica
Ismail Adil-sahin emri zerine, Cuma gnleri, Islami bayramlar ve kutsal gnlerde
minberlerde Sah Ismailin sagligina dua edilmekteydi. Bu hkm yaklasik 70 yil
sre ile Ali Adil-sahin hkimiyetinin sonuna degin devam etti.
1216
Dekenin bir diger blm olan Telenkte egemen olan Kutb-sahi slalesi de
Sah Ismaile ilgiliydi. Sultan-kulu, Hemdanin Baharli boyundan idi. O, Dekende
Sultan Muhammed Sah Behmeninin gulami idi. o ordu baskani olduktan sonra h.
918 / 151213te Dekenin Kelenkedesinde bagimsizligini ilan ederek kendini
Kutub-sah olarak adlandirdi. Kutb-sahi devletinin kurucusu olan Sultan-kulu da
Safev hanedaninin mritlerinden idi. O da Siiligi yaymada ok alisti. Onun emri
zerine Sii imamlarin adina hutbeler okunurken Sah Ismailin adi kendi adindan nce
sylenmekteydi. Kutb-sahlilar ondan sonra da Safevlere karsi ayni tutum iinde
idiler. Nitekim Sah Abbas zamaninda da Sii imamlarin adlari hutbelerde getikten
sonra Safev sahinin da sagligina dualar edilirdi. Kutb-sahi sahlari Safevlere karsi
hep zel bir saygi beslemekteydiler.
1217
2.10.44. $ah smailin Vefat
Sah Ismail, Cemaziylevvel 930 / Mart 1524te Nevruz bayramindan sonra
Seyh-sah Sirvan-sahi grmek amaciyla Nahivandan onun yanina gitmek istese de
onun lm nedeni ile Sirvana gitmekten vaz geip Sekiye gitti.
1218
Orada birok at
ve hayvan avladiktan sonra Erdebile gitti. O orada Safeni trbesini de ziyaret etti. O
oradan da Tebrize geri dnerken Serapa yakin Sayin Gedgiinde hastalandi.
1219
Sah Ismail saglikli, dayanikli ve gl bir vcuda sahip idi. lmcl hastaligindan
nce yalnizca h. 924 / 1518 kisini geirdikten sonra Kumdan Reye geldikten sonra
hastalanmisti. Bu sirada Mevlana Alaed-din Muhammed Hekim, onu 10 gn sreyle
1216
a.g.e, s. 33.
1217
a.g.e, s. 329-330.
1218
Ahsent-tevarih, s. 236.
1219
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 608; Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 44; Ez Seyh
Safi ta Sah Safi, s. 33; Ispanaki, v. 597; Zebihullah Safa, c. V, s. 11.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
209
tedavi etti.
1220
Sah Ismail aldiran savasindan sonra kendini ikiye vermis, istahi da
azalmisti.
1221
Bu durum yavas yavas bnyesinin zayiflamasina neden oldu. Yukarida
da degindigimiz gibi o Tebrize dnerken, Sayin Gedgiinde hasba hastaligina
yakalandi. Yemek yememesi hastaligin siddetini daha da artirinca, Pazartesi gn 19
Recep 930 / 24 Mayis 1524te dnyasini degistirdi.
1222
Erdebildeki dedelerine ait
Safev trbesine gtrlerek defnedildi.
1223
O ldg sirada 38 yasina yalnizca 6
gn vardi. Onun sahlik dnemi toplam 23 yil srmst. Diger bir grse gre ise
Sah Ismail h. 930 / 152324 yili ilkbaharinda Grcistanda bir av gezisinde
1224
iken
hastaliga yakalandiysa da Erdebile dndgnde iyileserek gezisine devam etti. Fakat
yolda siddetli ates sebebi ile Mayis / Recep ayinda Tebrizde ld. Sah Ismailin
lm sebebine iliskin degisik rivayetler ileri srlmstr. Bunlar hasba hastaligi
1225
,
ishal (ishal-i kebedi)
1226
ve sill hastaligi
1227
olasiliklari zerinde durulmaktadir.
Sah Ismail siyasi, dini kisiliginin yani sira, sairligi ile de seilmekteydi. Sah
Ismailin Trke divaninin yani sira birka Farsa siiri de vardir. Onun siirlerinde
kullandigi mahlas Hataiidi.
1228
2.10.45. $ah smailin Evlatlar
Sah Ismailin 5i erkek ve 5i kiz olmak zere 10 ocugu vardi.
1229
O, btn
1220
Habibs-siyer, s. 559.
1221
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 120.
1222
Cihan-ga-yi Hakan, s. 608-609; Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 44; Ez Seyh Safi ta Sah Safi,
s. 33; Ispanaki, v. 597; Hulasett-tevarih, c. I, s. 154; Mirza Muhammed Masum, Tarih-i Selatin-i
Safevye, (Bundan sonra: Tarih-i Selatin-i Safevye), Bi Say ve Ihtimam-i Seyid Emir Hasan Abidi,
Bunyad-i Ferheng-i Iran, Tahran, 1351, s. 10-11. c.
1223
Mneccimbasi, Sahifl-ahbr, c. III, s. 187; Sarwar, History of Shah Ismail, s. 94; Yusuf Bey
Vezirof, Azerbaycan Edebiyatina Bir Nazar, Matbaa-i mire, Istanbul, 1337, s. 28.
1224
Rumlu, Sah Ismail Tarihi, s. 225.
1225
Zebihullah Safa, c. V, s. 11.
1226
Cihan-ga-yi Hakan, s. 609; Hulasett-tevarih, c. I, s. 154; Tarih-i Selatin-i Safevye, s. 10-11.
1227
Ispanaki, v. 597.
1228
Tuhfe-yi Sami, s. 9; Cihan-ga-yi Hakan, s. 609; Favaids-safeviye, s. 16; Tarih-i Alem-ara-yi
Abbasi, c. I, s. 44; Silsiletn-neseb-i Safevye, s. 68.
1229
Habibs-siyer, s. 555-556; Hulasett-tevarih, c. I, s. 155.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
210
ocuklarinin dogumunu ikili ve trkl trenlerle (toy) kutlamistir.
1230
Ogullari:
I. Tahmasb Mirza: 26 Zilhicce 919 / 22 Subat 1514te dogmustur.
II. Elkas (Elkasb) Mirza: h. 921 kisi
1231
/ 151516 veya 10 Sefer 922
1232
/ 15
Mart 1516da dogmustu.
III. Sam Mirza: 21 Saban 923 / 8 Eyll 1517de dogmustur.
1233
IV. Rstem Mirza: Dogum tarihi 26 Saban 923 (13 Eyll 1517) idi.
1234
Ancak
o babasindan nce vefat etti.
V. Behram Mirza: Rstem Mirzadan drt gn sonra 30 Saban 923 / 17 Eyll
1517de dogmustur.
1235
Bir diger bilgiye gre Sah Ismailin Hseyin Mirza adinda bir oglu daha
vardi.
1236
Sah Ismailin ogullarindan Tahmasb Mirza ve Behram Mirzanin anneleri
Musullu emirlerinden birinin kizkardesi idi. Elkas Mirza ve Sam Mirza da farkli
eslerindendir.
1237
Sah Ismailin kizlari ise sunlardi: I. Hanis Hanim, II. Peri-han
Hanim, III. Mehin Banu Sultanim
1238
, IV. Firengis Hanim ve V. Sah Zeyneb Hanim.
1230
Habibs-siyer, s. 555-556.
1231
a.g.e, s. 555.
1232
Hulasett-tevarih, c. I, s. 344; Tarih-i Cihan-ara, s. 300.
1233
Habibs-siyer, s. 555.
1234
a.g.e, s. 555.
1235
Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 44; Habibs-siyer, s. 555.
1236
Ez Seyh Safi ta Sah Safi, s. 33.
1237
Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 44.
1238
Hulasett-tevarih, c. I, s. 429.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
211
Diger bir grse gre ise Sah Ismailin kizlarinin sayisinin toplami 16 olup, ancak
sz konusu besinin adi disinda digerlerinin adi bilinmemektedir.
1239
2.11. $AH I. TAHMASB (930984 / 15241576) DNEM
2.11.1. Tahta ky
Sah Ismailin byk oglu olan Tahmasb Mirza hicri 26 Zilhicce 919 / 22 Subat
1514 yili arsamba sabahi Isfahanin Sah-abad kynde dogmustur.
1240
Ancak
Tahmasbin dogumuna iliskin verilen bu tarih tarihlerden sadece biridir. Kaynaklarda
bu konuda esitli grsler mevcuttur.
1241
Sah Ismailin 19 Recep 930 / 23 Mayis 1524 Pazartesi lm
1242
ardindan
saray ve harem zerinde yetki ve g sahibi Taclu Hanim,
1243
Kizilbas boybeylerinin
de destegini arkasina alip ayni gnn (Pazartesi) glen sularinda 19 Recep 930
1244
(23 Mayis 1524) yilinda Tahmasb Mirzayi tahta oturttular.
1245
O siralarda Tahmasb
Mirza henz 10 yasinda
1246
bulunuyordu.
1239
Ez Seyh Safi ta Sah Safi, s. 33.
1240
Lubbut-tevarih, s. 255; Tarih-i Cihan-ara, s. 281; Hulasett-tevarih, c. I, s. 127; Tarih-i Alem-
ara-yi Abbasi, c. I, s. 45; Tarih-i Selatin-i Safevye, s. 12; Favaids-safeviye, s. 18; Habibs-siyer,
s. 83; Ez Seyh Safi ta Sah Safi, s. 53.
1241
Nkavetl-Asar, s. 12de sadece hicri 918 (1512/13) yili gsterilmistir. Cihan-ga-yi Hakan, s.
437de ise 26 Zilhicce 918 yili arsamba (4 Mart 1512); Habibs-siyer (s. 531) ve Handemirde (Sah
Ismail ve Sah Tahmasb, s. 83) 24 Receb 919 (24 Eyll 1513); Tarih-i Mufassal-i Iran, s. 668de hicri
920 (1514/15) ve Roemerde (s. 240) ise 26 Zilhicce 920 (10 Subat 1515) tarihleri belirtilmistir.
1242
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 25.
1243
Hulasett-tevarih, c. I, s. 155.
1244
Sah Tahmasb, Tezkire-yi Sah Tahmasb, Bi Say ve Ihtimam: Abdul-sekur, (Bundan sonra:
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Abdul-sekur), ap-hane-yi Kaviyani ve Aftab, Berlin, 25 Muharrem h. k.
1334, s. 8; Tekzire-yi Sah Tahmasb, Saferi, s. 2; Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 226;
Hulasett-tevarih, c. I, s. 155-156; Cihan-ga-yi Hakan, s. 611; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s.
45; Tarih-i Selatin-i Safevye, s. 12; Huld-i Berin, s. 227; Fars-name-yi Nasiri, c. I, s. 386-387; Tarih-i
Cihan-ara, s. 281.
1245
Huld-i Berin, s. 227; Tarih-i Cihan-ara, s. 270, 281; Cevahirl-ahbar, s. 143; Nkavetl-Asar, s.
12; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 45; Huld-i Berin, s. 327; Hulasett-tevarih, c. I, s. 157.
1246
Huld-i Berin, s. 326; Cihan-ga-yi Hakan, s. 611.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
212
2.11.2. Div Sultan ile Kpek Sultann Rekabetleri
Hicri 930 / 152324te Sah Ismail tarafindan ordunun emirl-meraligina
atanan Div Sultan Rumlu, Tahmaspin lalaligini da stlendi. O, Tahmasbin kk
yasta olmasindan rakiplerini ortadan kaldirmak iin yararlandi.
1247
Sz konusu
dnemde vekil makami zerinde onunla bir diger Kizilbas boybeylerinden Kpek
Sultan Ustaclu arasinda kiyasiya bir mcadele srmekteydi. Kizilbas boylarinin bir
birine karsi duyduklari husumet merkezi otoriteyi zayiflatmaktaydi. Merkezi
otoritenin gcnn bu rekabetten ikacak dengeye dayanmasi devlet adina sakincali
bir durumdu. Tahmasb, durumu kendi lehinde dengelemek iin Div Sultan Rumlu ve
Kpek Sultani ikisini ayni greve, emirl-meraliga atamissa da
1248
bu onlardaki
dsmanlik hissini kreltmemistir.
2.11.3. zbeklerin Horasana lk Saldrs
Sah Ismailin lm ve iki Kizilbas boyunun (Rumlu ve Ustaclu) rekabeti
sonucunda kan kaybeden merkezi otoritenin zayiflamasini firsat bilen Ubeyd Han, h.
930 / 152324 yilinda Amuye suyunu (Ceyhun) geerek Horasana ilk saldirsini
dzenledi. Horasan emirl-merasi olan Sam Mirza (Horasan valisi)nin lalasi
Durmis Han Samlu, yapilan saldiriya karsi can siperane bir direnis sergiledi.
atismalar birka ay
1249
srmesine karsilik zbekler yaptiklari btn hamlelerde
yenik dserek agir kayiplar verdiler. Kizilbas askerleri karsi ataga geerek
zbeklerin direncini kirip onlarin yenilmesine
1250
ve kamasina neden oldular.
2.11.4. Kpek Sultann Baykaldrs
Div Sultanin rakiplerini saf disi etmek iin bir dizi girisimlerde bulunmasi h.
932 (1526) ilkbaharindan sonra baslayacak i atismalarin yeni safhasini hazirladi.
atismalar zamanla boylararasi savaslara dnst. Savaslar baslangita lkenin
kuzeybatisi ile sinirli iken, sonralar Safev cografyasinin diger eyaletlerine, zellikle
1247
Hulasett-tevarih, c. I, s. 156; Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 160.
1248
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Abdul-sekur, s. 9; Tezkire-yi Sah Tahmasb, Saferi, s. 2-3.
1249
Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 50; Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 128-131;
Hulasett-tevarih, c. I, s. 157-159.
1250
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 131.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
213
de Horasana siradi.
Div Sultan Rumlunun Ustaclulari sikistirmasi yznden ayaklanan
Ustaclular
1251
Kpek Sultan baskanliginda 14 Saban 932 / 26 Mayis 1526de
Sultaniye evresindeki Seksencikte
1252
merkezi otoriteye bagli birliklerle savasa
tutustu. Ancak savasta Ustaclular yenildiler.
1253
Ardindan Mencilin Herzuyel
denilen beldesinde bir kez daha karsilastilar. Kpek Sultan yine yenilgiden
kurtulamayip Reste sigindi. Kpek Sultan, buradan saldiriyla Erdebili ele geirdi.
Div Sultan da uha Sultan Tekel ile birlikte ona karsi hareket ettiler. Ramazan 933 /
Haziran 1527de Nahivanin Arpa ayinda
1254
gereklesen savasta Kpek Sultan
tfek kursunu isabeti etmesiyle ld. Bunun zerine Mentesa Sultan ve diger Kizlbas
emirleri de Gilana katilar.
1255
2.11.5. Div Sultann Azli ve ldrlmesi
Kpek Sultanin bertaraf edilmesiyle Kizilbas boylari arasi atismalar
durulmadi. Bu kez Isfahan hkimi uha Sultan Tekel, Div Sultan Rumluyu ortadan
kaldirip vekil mansini elde etmek istiyordu. Div Sultanin devletin btn gcn
tekeline geirmesi 14 yasli Sah Tahmasbi da rahatsiz etmekteydi. Bunu gz nne
alan uha Sultan Tekel, sahin destegini alip onu Div Sultana karsi kiskirtmaga
alisti. 933 / 152728 yilinda sah bir tren sirasinda lalasi Div Sultana dogru bir ok
atarak simgesel olarak onu grevden aldi.
1256
Bylece Rumlu boyunun egemenligine
son verilirken dengeler Tekel boyundan yana degisti. Sah Tahmasb, Kpek
Sultanin lm ardindan Gzel Dere yaylasina gittiginde sah orada uha Sultanin
tahrikleriyle 25 Sevval 933 / 25 Temmuz 1572de
1257
Div Sultan Rumluyu
1251
Tarih-i Cihan-ara, s. 283; Huld-i Berin, s. 334.
1252
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Saferi, s. 6; Tarih-i Cihan-ara, s. 283; Hulasett-tevarih, c. I, s. 162;
Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 47.
1253
Tarih-i Cihan-ara, s. 282.
1254
Tarih-i Cihan-ara, s. 283; Tekmiletl-ahbar, s. 63; Hulasett-tevarih, c. I, s. 170; Sah Tahmasb,
Tezkire, Kirlangi, s. 23.
1255
Tarih-i Cihan-ara, s. 285-296; Hulasett-tevarih, c. I, s. 315.
1256
Tarih-i Iran, Cambridge, s. 51.
1257
Tarih-i Cihan-ara, s. 283; Iran-i Asr-i Safev, s. 51.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
214
ldrtt.
1258
Iki Kizilbas vekilin pes pese ldrlmeleriyle vekil mansibi uha
Sultanin eline geti.
2.11.6. zbeklerin Horasana kinci Saldrs
Ubeyd Han, h. 932 / 152526da ikinci kez Horasana saldirdi. Bu defa
Meshedi kusatmaya aldi.
1259
Kusatma birka ay srdgnden iase konusunda
sehirdekiler sikintiya girdiler. Onlar eski gnlerini pisirip yiyorlar ve atlari olanlar ise
alartin ayak damalarini yararak kanini iiyorlardi.
1260
Kusatmadakiler, Safev
sarayindan mitlerini kesince Horasan sehir hkimlerine eliler gndererek yardim
istedier. Ancak aradiklari destegi alamadilar.
1261
Sonunda kusatmadakiler sehri
teslim etmek zorunda kaldilar ve Meshet Ubeyd Hanin ele geti.
Ubeyd Han Meshedi aldiktan sonra Ester-abada yneldi. Zeynel Han onlara
karsi koysa da gereklesen savasta zbekler galip geldiler. Ubeyd Han Estedr-abadi
alarak oglu Abdul-azizi oraya hakim olarak atadi. Kendisi ise Balhe gitti. Zeynel
Han yedek birlikleriyle Ester-abada saldirdi. Ancak bir sre sonra Abdul-aziz Han
da Ester-abadi terk edip Belhe yneldi. Ubeyd Han yeniden Ester-abada saldirdi.
imen Betamda gereklesen savasta Kizilbaslarin btn abalarina karsilik
zbekler sayi stnlklerinden yararlanip bir kez daha muzaffer oldular. Iki tarafin
asker sayina ilskin bilgiler zbeklerin 20.000,
1262
Kizilbaslarin ise 2.500
1263
veya
3.000
1264
oldigu ynndedir. Ubeyd Han, Ester-abadin idaresini komutanlarindan
Zeynes Bahadira birakarak Herata dogru gitti. O, h. 933 kisini Guriyanda
geirdikten sonra h. 934 / 1527 ilkbaharinda Herati kusatti. Hseyin Han Samlu
direnis sergilemeye basladi. Ubeyd Han kaleye giden yardim yollarini tutarak
1258
Tarih-i Cihan-ara, s. 283; Ravzets-Safa-yi Nasiri, s. 46; Cevahirl-ahbar, s. 153; Iran-i Asr-i
Safev, s. 51.
1259
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s.140; Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 51; Ahsent-
tevarih (s. 318) ve Huld-i Berin mellifleri (s. 342) zbeklerin kusatmaya aldiklari sehrin Meshet
degil Tus oldugunu aktarmaktadir.
1260
Ahsent-tevarih, 318; Hulasett-tevarih, c. I, s. 221.
1261
Ahsent-tevarih, 318; Huld-i Berin, s. 342; Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 51.
1262
Hulasett-tevarih, c. I, s. 172; Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 52.
1263
Hulasett-tevarih, c. I, s. 172.
1264
Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 52.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
215
saldirilarini hizlandirdi. Ancak kaledekiler yapilan btn saldirilari bosa ikardilar.
Heratin kusatmasinin yedinci ayinda Sah Tahmasb ile uha Sultan h. 934
/152728te zbekleri durdurmak iin Horasana geldiler. nc kuvvetleri komutani
uha Sultan, bu sirada Damganda bulunan Ester-abad hkimi Zeynes Bahadira
saldirarak onu ldrd. Sah Tahmasbin yaklastigi ve Zeynes Bahadirin lm
haberini alan Ubeyd Han, Herat kusatmasini birakarak Maverannehire kati. Sah
Tahmasb Herat islerini dzene soktuktan sonra geri dnd.
1265
2.11.7. Cam Savay
h. 934 / 152728de zbekler bu defa daha kalabalik bir orduyla Horasana
saldirdilar. Safev kaynaklarina gre ingiz dneminden beri Amuyeden bu denli
kalabalik ve gl bir ordu gememistir.
1266
zbekler ordularinin sayisi hakkinda
verilen bilgiler, onlarin 300.000 ila 80.000 arasinda degisemktedir.
1267
Buna karsilik
Kizilbaslarin sayisi 24.000
1268
olarak gsterilse de bu rakam bazen 50.000e kadar
ikmaktadir
1269
.
Iki ordu Camin Zur-abadi,
1270
diger grslere gre Camin Saru Kamis`i
1271
veya Cam ve Harcerd evresinde bulunan Kasim Envarin mezarinin yakinlarinda
1272
1265
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 67.
1266
Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 53; Hulasett-tevarih, c. I, s. 180.
1267
Babur, The Baburnama, Memoirs of Babur, prince and Empreror, Translated, Edited and
Annotated by Wheeler, M Thackston, Smithsonian Institution, Washington DC, 1996, s. 418; Nevai,
Sah Tahmasb (s. 210-212) ve Hulasett-tevarihte (c. I, s. 180, 184) 250.000; Yine Hulasett-
tevarihin bir yerinde (c. I, s. 185) 150.000; Baburnamanin bir baska yerinde (s. 418) 105.000;
Lubbut-tevarihte (s. 427) 120.00 ve Tarih-i Alem-ara-yi Abbaside (c. I, s. 54) 80.000 askerden sz
edilmektedir. Diger kaynaklarin ayni anda birden fazla farkli rakamlar vermeleri onlarin bilgisini
kusku altina dsrmektedir. Bundan dolayi Tarih-i Alem-ara-yi Abbasinin verdgi bilgi daha
gvenilirdir.
1268
Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 54.
1269
Baburnama, s. 411de 40.000, s. 418de ise 50.000 gsterilmistir.
1270
Lubbut-tevarih, s. 427-428; Cevahirl-ahbar, s. 154; Hulasett-tevarih, c. I, s. 180, 187; Tarih-i
lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 54; Tarih-i Cihan-ara, s. 284; Abdl-hseyin Nevai, Sah Tahmasb Safev,
Mecmua-yi Esnad ve Mukatibat-i Tarihi, Hem-rah ba Yad-datha-yi Tafsili, (Nevai, Sah Tahmasb),
Intisarat-i Erguvan, Tahran, 1368, s. 210.
1271
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 261.
1272
Baburnama, s. 418.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
216
10 Muharrem 935 / 24 Eyll 1528de
1273
savasa tutustular.
1274
Ilk arpismada
Kizilbas komutanlardan birogu savas alanindan katilar.
1275
Ancak o sirada henz
on alti yasinda olan Sah Tahmasb emrindeki 3.000 kisilik svariyle savas
meydaninda kalarak mcadeleye devam etti. 11 Muharrem 935 / 25 Eyll 1528 yili
sabahi gereklesen ikinci Cam savasininda
1276
Kizilbaslar zafer kazanirken zbekler
kamaga basladilar.
1277
2.11.8. Bagdat syannn Bastrlmas
14 Ramazan 934 / 2 Haziran 1528de Kelhur hkimi Zl-fikar Bey, Bagdat
hkimi olan Ibrahim Hani ldrdkten
1278
sonra Bagdati eline geirip Irakin
tamamina sahip oldu. O siralar Heratin kusatmasiyla ilgilenen Sah Tahmasp, Ubeyd
Hani nlemeyi simdilik erteledi.
1279
Zl-fikar Bey, Sultan Sleymana bir bir eli
gndererek onun tbiligine getigini aktardi. Bu amala Bagdat sehrinin anahtarlarini
da Osmanli sultanina gnderdi.
1280
Ayrica, Kizilbaslara ve Kizilbasliga karsi
muhalifetinin simgesi olarak Musullu yandaslarinin sakal, biyik ve kaslarini tiras
etmeleri emrini verdi
1281
ve Sultan Sleyman adina sikke darebedip hutbe okuttu.
Ancak Sleyman Kanuni, Avrupa cephesinde mesgul oldugu iin onunla ilgilenme
Iirsati bulamadi.
1282
Sah Tahmasb Bagdatta isyan iktigi iin Horasandan direkt Tebrize
dnmedi. Kum ve Kazvin yoluyla 935 / 1528 yazinda
1283
Zl-fikari nlemek iin
1273
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 54; Roemer, s. 236; Baburnama, s. 418; Hulasett-tevarih, c.
I, s. 188; Nevai, Sah Tahmasb, s. 210-211.
1274
Ravzets-Safa-yi Nasiri, s. 48; Hulasett-tevarih, c. I, s. 180; Nevai, Sah Tahmasb, s. 211; Tarih-
i Cihan-ara, s. 284.
1275
Cevahirl-ahbar, s. 155; Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 25.
1276
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 56.
1277
a.g.e, s. 56.
1278
Tarih-i Cihan-ara, 284; Hulasett-tevarih, c. I, s. 176; Huld-i Berin, s. 351.
1279
Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 25.
1280
Uzunarsili, c. II, s. 349.
1281
Hulasett-tevarih, c. I, s. 176.
1282
Uzunarsili, c. II, s. 349.
1283
Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 26; Tarih-i Cihan-ara, s. 284; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c.
I, s. 95; Hulasett-tevarih, c. I, s. 189; Roemer, s. 241.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
217
Bagdata dogru hareket etti.
1284
Sehrin kusatmasi birka gn,
1285
bir baska bilgiye
gre ise daha uzun
1286
srd. Musullular
1287
direnmenin anlamsiz olduguna
inandiklari iin Zl-fikar Bey uykuda iken ldrp
1288
Bagdati Sah Tahmaspa
teslim ettiler.
2.11.9. zbeklerin Horasana Drdnc Saldrs
Ubeyd Han casuslari araciligiyla Horasandaki durumu teyit ettirdikten sonra h.
935 / 152829 yilinda buraya yeni bir saldiri zenledi. O, ordu komutani oglu
Abdul-aziz Sultan ve Taskent emiri Sevincek Muhammed Sultani Meshedi
almalari iin sevketti. Meshed savunma surlarinin yapimi bitmediginden Kizilbaslar
sehir iinde barikatlar
1289
hazirlanarak karsi koymaga alistilar. zbekler 2 aylik
ugraslarina karsilik direnisi kiramadilar. Ubeyd Hanla beraber gelen ilave gcle
saldirilar daha da hizlandirildi. Bunun zerine Kizilbaslar daha fazla
direnemeyeceklerini anlayip geceleyin Meshedi bosalttilar.
1290
Ubeyd Han
Meshede girdi ve esir dsen 300 kadar Kizilbas`i da idam ettirdi.
1291
O emirlerinden
birini orada biraktiktan sonra kendisi abucak Herata dogru hareket etti. Heratta
Hseyin Han Samlu araliksiz olarak gerekelesen saldirilar yznden sehrin iase ve
savunmasinda byk sikintilar yasamaktaydi.
1292
Bundan dolayi zbekler Herati
zorlanmadan ele geirdiler. Bylece, Herat ilk defa h. 935 / 152728 yilinda Ubeyd
Hanin eline geti. Ubeyd Han, 11 Saban 936 / 10 Nisan 1530da Horasanin
Ferahini saiplenmek iin blgeye bir hamle yapti. Ferah hkimi Ahmed Sultan Afsar
direnmeye alisti. zbekler Ferah kalesini bir sre kusatmlarinda tuttuktan sonra
kalenin almanin zor oldugunu fark edip Herata geri dndler.
1293
1284
Cevahirl-ahbar, s. 158.
1285
Ahsent-tevarih, 292; Tarih-i Cihan-ara, s. 284; Roemer, s. 237.
1286
Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 26.
1287
Cevahirl-ahbar, s. 158; Faruk Smer, Safev Devletinin Kuruluu, s. 102.
1288
Hulasett-tevarih, c. I, s. 189; Cevahirl-ahbar, s. 158; Tarih-i Ki:ilbaan, s. 22.
1289
Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 57.
1290
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 154; Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 57.
1291
Ahsent-tevarih, s. 290.
1292
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 152; Hulasett-tevarih, c. I, s. 191.
1293
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 76.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
218
te yandan Bagdat isyanini bastiran Sah Tahmasb Horasana ynnde hareket
etti. Sah Tahmasbin Horasana dogru geldigini haber alan Ubeyd Han 21 Zilkade
936 / 17.7 1530da Herati terk edip Merv Sah-cana dogru ekildi.
1294
Horasan
yeniden Kizilbaslarin eline geti. Sah Tahmasb Herata gelince Hseyin Han
Samluyu Ubeyd Hanin nleyemedigi iin grevinden azletti. Ardindan da Tahmasb
kardesi Behram Mirzayi Herat hkimi olarak atadi. O, Gazi Han Tekely de
Horasan emirl-merasi ve Behram Mirzanin lalasi yapti. Sah, Hace Emir Beye de
Horasanin vezirligini verdi. Vilayetin islerini dzene koyduktan sonra 16
Rebiylevvel 937 / 7 Kasim 1530 yilinda
1295
Herattan ayrildi.
1296
2.11.10. Tekel Fitnesi
Sah Tahmasb, Cam zaferi ve Bagdat ayaklanmasini bastirdiktan sonra otoriteni
kendi tekeline almak iin uha Sultana karsi bir rakip aramaya basladi. Aranan
rakip ise kendiliginden ortaya ikti. h. 937 / 153031de Hseyin Han Samluyu
kendine rakip olarak belleyen uha Sultan onu ortadan kaldirmagi planliyordu.
1297
Bunun iin Hseyin Hani misafir ederek ldrmeyi kararlastirmisti. Sahin
yardimcilarinin Hseyin Hani bu durumdan haberdar etmesi
1298
zerin o, dah hizli
davranarak 3 Zilkade 937 / 18 Haziran 1531 Pazartesi gn kendi askerleri ile uha
Sultanin adirinda basti.
1299
Ansizin yakalanan uha Sultan devlethaneye (sultanlik
otagi) giderek Sah Tahmasba sigindi. Ancak Tahmasbdan istedigi destegi
gremedi. te yandan Hseyin Han devlethaneye saldirip sahin huzurunda Samlular
ile Tekeller birbirine girdiler.
1300
atisma sirasinda Sah Tahmasbin tacina iki ok
isabet etti.
1301
Sonuta uha Sultan ldrld. Intikam amaciyla Tekeller sabaha
kadar devlethaneye ok yagdirdilar.
1302
Gereklesen savasta Samlular sayilari
1294
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 155; Hulasett-tevarih, c. I, s. 196.
1295
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 156.
1296
Hulasett-tevarih, c. I, s. 213; Tarih-i Cihan-ara, s. 285.
1297
Ahsent-tevarih, s. 308.
1298
a.g.e, s. 308.
1299
Cevahirl-ahbar, s. 161; Tarih-i Cihan-ara, s. 285; Ravzets-Safa-yi Nasiri, s. 53.
1300
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 48; Ahsent-tevarih, s. 308; Tekmiletl-ahbar, s. 69;
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 286.
1301
Ahsent-tevarih, s. 309; Ravzets-Safa-yi Nasiri, s. 53; Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb,
s. 286.
1302
Cevahirl-ahbar, s. 161.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
219
kendilerinden daha kalabalik olan Tekellere yenilerek Isfahanin Gendman
yaylasina oradan da Farsa ekildiler. atismanin ardindan yakalanan Samlu
genlerinden 300 ldrld.
1303
Tekeller, Azerbaycan emirl-merasi olan Ulama Tekelye eli gnderdiler.
Ancak mesafenin uzakligi dolayisiyla o, Isfahana ulasamadi.
1304
Onlar vekil
mansibinin kendi boylarinda kalmasi iin saha danismadan uha Sultanin byk
oglu Kubadi verdiler.
1305
Tekellerin glenmesi Sah Tahmasb ve diger Kizilbas
boylarinca hos karsilanmadi. Tekeller ise Samlu, Ustaclu, Dulkadir ve Afsar
boylariyla ters dserek almak pesindeydiler.
1306
Tekeller Sah Tahmasbi
kendilerine karsi olumsuz bakisina gre onu kairmak kararini aldilar. Bu amala
Tekellerden biri devlethaneye gidince Sah Tahmasbin emri zerine korular
tarafindan ldrld. Sah Tahmasb diger Kizilbas boylarinin Tekellere kin
duydugunu bildiginden onlarin emretmisti. Sah Tahmasbin bu emri vermesinin
gerekelerinden biri de uha Sultan ogullarinin ona danismadan Ustaclu, Dulkadir
ve Afsarlardan birka kisini ldrp silahli birlikleriyle devlet-haneyi ellerine
geirmeleriydi. Emr geregi Tekellerin nl emirlerinden birkai ldrldler.
Gendman yaylasinda bulunan Imam Sehl Ali evresinde cereyan savasta Tekeller
yenildiler. Onlar Bagdata gittiler. Amalari Bagdatin hkimi Muhammed Han
Serefed-din-ogli Tekelye siginmakti. Bu olay Safev tarihinde Tekel Afeti
1307

adiyla nldr.
Sah, 937 sonlarina dogru (1531) Samlulari glendirmek amaciyla Siraza eli
gnderip Hseyin Han Samluyu saraya davet etti.
1308
O, Kizlbaslar arasi dengeyi
saglamak iin Hseyin Han Samlu ile Abdullah Han Ustacluyu ki ikisi de sahin
1303
Ahsent-tevarih, s. 309.
1304
Cevahirl-ahbar, s. 161.
1305
Ahsent-tevarih, 310; Cevahirl-ahbar, s. 161; Tarih-i Cihan-ara, s. 286; Tarih-i lem-ara-yi
Abbasi, c. I, s. 49; Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 28.
1306
Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 49.
1307
Tarih-i Cihan-ara, s. 286; Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 49.
1308
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Abdul-sekur, s. 18; Tezkire-yi Sah Tahmasb, Saferi, s. 15; Tarih-i
Cihan-ara, s. 286.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
220
halasi oglu hesap ediliyordu ortak emirl-mera yapti.
1309
Bylece, Tahmasbin
idarede n aildi.
1310
Sah Tahmasb, bunun ardndan g dengelerini paylasarak,
devlet grevlerini esit olarak dagitti.
2.11.11. zbeklerin Horasana Beyinci Saldrs
27 Ramzan 938 / 6 Mayis 1532 yilinda
1311
Ubeyd Han kalabalik bir orduyla
Amuye suyundan geerek Herati yeniden kusatti.
1312
Gazi Han Tekel kale surlarini
saglama alarak direnmeye basladi. Ubeyd Han ise kusatmaya devam etti.
1313
Kusatmansin uzamasi basta iase olmakla sikintilari artirdi.
1314
Sipahiler atlarini arka
ayak damarlarini hafiften kesip imek suretiyle aliklarini gidermeye alisiyorlardi.
Ardindan at eti, at postu, eski deriler haslanarak yenilmeye baslandi.
1315
Sehirde
yenilecek kedi ve kpek kalmadi. Sehirdeki aligin sinirlarini anlatan bir rivayete
gre, yiyecek konusunda bir takim kavgalar belirdiginde taraflar Behram Mirzaya
basvurmus, o da avlanan kpegi ikiye blerek ihtilafi gidermis, kpegin kasini ise bir
baskasina vermistir.
1316
Sehirde esek kani 1000 dinar, esek, at ve inek kafasi 2000
dinar, kedi ise 1000 dinara
1317
satilmaktaydi. Durumun vahametini aktarmak
amaciyla Behram Mirza saraya eliler gndererek halkin aliktan kedi ve kpek
yediklerini haber vermistir.
1318
Bu sirada Ubeyd Han, komutanlarini Horasanin diger sehirlerini ele
geirmekle grevlendirmistir. Bu amala oglu Abdul-aziz Sultani Meshed, Kamis
Oglani Ester-abad, Han-geldi Bahadiri Sebzivar ve Nisabura, diger bir grubu da
Bestama yollamistir. Kamis Sultan 937 / 153031de Meshede saldirdi. Ancak o,
Meshed hkimi ve ona yardim iin gelen Nisabur hkimine yenilerek
1309
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Saferi, s. 15.
1310
Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 49.
1311
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 158; Hulasett-tevarih, c. I, s. 219.
1312
Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 59.
1313
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 160; Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 59.
1314
Tarih-i Cihan-ara, s. 286.
1315
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 159; Hulasett-tevarih, c. I, s. 221.
1316
Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 59-60.
1317
Cevahirl-ahbar, s. 163.
1318
Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 33.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
221
Maverannehire geri dnd. Ancak zbeklerin daha genis saldirilaryla Kizilbaslar
sz konusu sehirlerinin tamamini bosalttilar ve oralar zbeklerin eline geti.
zbeklere karsi yanlizca Damgan hkimi savasip galip gelerek blgesini
koruyabildi.
1319
2.11.12. Ulamann Osmanlya Sgnmas
Samlu ve Tekel boylarinin ihtilaflari, uha Sultan Tekelnn ldrlmesi ve
Safev tarihinde Tekel Afeti ile bildigimiz 937 yilinin son ayindaki / Agustos
1531deki Telkelllerin kiyimi dogal olarak Ulama Tekelnn de tedirgin etmis ve
fkelenmesine neden olmustur. Ulama Tekel zellikle uha Sultanin yerine vekil
olmak istese
1320
de Sah Tahmasb kendisine vekil semeseyisi onun bu istegini
engelledi. Ulama Tekel ayrica uha Sultani ldren Hseyin Han Samlunun
sarayda glenmesini iyi karsilanmadigindan Ulama Tekel 937 / 153031de
ayaklandi. O, ordusunu donatmak iin Sah Tahmasbin hazineleri, adiri, sahsi
atlarini ve Tebriz asilzadelerinin mal varligina el koydu.
1321
Ulama Tekel 7.000
atlisi ile Sah Tahmasba karsi hareket etti.
1322
Sah Tahmasb 938 / 153132de
Azerbaycan emirl-merasi Ulama Tekelnn isyani ile ugrasmak zorunda kaldi.
Sah, Keydar Peygamber evresinde ona saldirdi. Saldiriya dayanamayan Ulama
Tekel vekil makamina gelme midi ile onunla savastan vazgeip Van kalesine
kati. Bu sirada Osmanli sultani Sleymandan ona altun sslemeli bir elbise
gndermis ve o, bu hilati giyerek Osmanliya siginmistir. O, srekli olarak Osmanli
sultani ve vezirazam Ibrahim Pasayi Safevlere saldirmalari iin tesvik ve tahrik
ediyordu. Ulama Tekel, Osmanli sultani Sleymana siginmasi zerine Sah
Tahmasb ncelligi Osmanlilarin muhtemel saldirisina taniyarak Azerbaycanda
ikamet etmek zorunda kaldi.
1319
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 90.
1320
Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 66; Tarih-i Cihan-ara, s. 286.
1321
Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 29.
1322
Tarih-i Cihan-ara, s. 286; Hulasett-tevarih, c. I, s. 215.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
222
2.11.13. Osmanllarn Bitlise Saldrs
938 / 153132de Bitlis hkimi Seref Han Krd, Osmanli tabeiyetindcen
ikarak Sah Tahmasbin denetimine girdi. Buna fkelenen Sultan Sleyman,
Ferdinandla savasta oldugundan Ulamayi Bitlis hkimi yaparak beldeyi almakla
grevlendirdi. O, Diyarbakir, Dulkadir ve Karaman valileri ve Diyabakir Mirmirani
(Emiremiran) Fil Pasayi da kuvvetleriyle birlikte Ulama ile Bitlise gnderdi. Ulama
ve Fil Pasa 938 /153132de Bitlisi kusattilar. Diger bir bilgiye gre, Bitlise ilk
orak Fil Pasa saldirip Seref Hani oradan disari ikartti.
1323
Seref Han ise kale
surlarini saglama aldiktan sonra oglu Semsed-dini
1324
orada yerlestirerek kendisi
Sah Tahmasba
1325
siginarak ondan yardim istedi.
1326
Kale 3 ay dayandi.
1327
Sah
Tahmasb da onlara karsi 939 / 153233de Bitlise dogru hareket edince durumdan
haberdar olan Ulama ve Fil Pasa kusatmayi kaldirip Osmanliya katilar. Sah,
Bitlise girdi ve Seref Han tarafindan tantanali bir biimde agirlandi. Sah Tahmasb
ise Seref Hana altun sslemeli kili ve kaftan
1328
hediye edip, Sefer 939 / Eyll
1532de tevai-bai mansibi ve Krdistan emirl-meraligini
1329
verdi. Ayni
buyruga gre, Bitlis, Ahlat, Mus, Hunus ve tabi blgerde ona verildi.
1330
2.11.14. zbeklerin Horasana Altnc Saldrs
h. 939 / 1532 ilkbaharinda Sibaniler ilk defa Reye kadar ilerleyerek Kr
Sahruhun oglu ve Ester-abad hkimi Muhammed Han Dulkadir-oglunun
1331
ordusunu yagmalayip Ester-abada geri dnd. Sah Tahmasb 939 / 153233
yilinda
1332
Ulama Tekel konusundaki endiseleri azaldigi iin kalabalik bir ordu ile
Horasana yneldi.
1333
Sah Tahmasbin grevlendirigi Elkas Mirza birlikleriyle
Ester-abada geldi. Sah Tahmasbin talimatlandirdigi bir diger birlik ise Meshedi ele
1323
Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 66.
1324
Hulasett-tevarih, c. I, s. 216 .
1325
Tarih-i Cihan-ara, s. 286.
1326
Seref-name, c. I, s. 546; Seref-name, c. II, s. 179.
1327
a.g.e, s. 548.
1328
a.g.e, s. 548.
1329
a.g.e, s. 551.
1330
a.g.e, s. 551-553.
1331
Ahsent-tevarih, s. 320; Tekmiletl-ahbar, s. 74.
1332
Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 60.
1333
Tarih-i Cihan-ara, s. 287; Ahsent-tevarih, s. 323; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 60.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
223
geirdi. Ubeyd Han ise Sah Tahmasbin Horasana geldigi haberini alinca onunla
karsilasmaktan kainarak 14 Rebiylevvel 939 / 14 Ekim 1532de
1334
Herat
kusatmasini kaldirarak uzaklasti. Sah Tahmasb ise ondan kisa sre sonra 22
Cemaziylevvel 939 / 20 Aralik 1532de
1335
Herata girdi.
1336
O, Heratta bulundugu
srece Herat halki ile adaletli ve iyi davranmaya zen gsterdi.
1337
Sah Tahmsb
bundan sonra savunma politikasindan vaz geerek zbeklere karsi saldiriya karar
verecektir. Bu amala Elkas Mirzayi kalabalik bir orduyla Mervi, diger bir birligi
ise Gercistani almalari iin gnderdi. Birlikler grevlerinde basarili biimde
tamamlayip sahin ordusuna katildilar.
1338
Sah Tahmasbin kendisi ise Zilhicce 940 /
HaziranTemmuz 1533te Belhi almak zere hareket etti.
1339
Ancak bir sira
kaynaklarda sahin Samerkand ve Buhara esas olmakla Maverannehiri
1340
saldirdigini sylerler. O, ordunun askeri hazirliklarini tamamlamak zere 40 gn
le-nisinde bekledi.
2.11.15. Osmanllarn h. 940 / 1533teki Saldrs
Muharrem 940 / 14 Temmuz 1533te Ferdinand, Osmanli sultani Sleyman ile
baris ve ateskes anlasmasi imzaladi. Sz konusu baris anlasmasi ile Sultan Sleyman
Avrupa cephesinde rahat nefes alip yzn doguya evirdi ve Safevlerin varligina
son vermegi dsnd. Bunun sonucunda asamali Osmanli-Safev savaslari
basladi. Bu dogrultuda Osmanlinin nc birligi 8 Cemaziylevvel 940 / 25 Kasim
1533te Bitlisi yeniden ele geirdiler. Gnderilen Ulama ve birligi ise savasmadan
940 / 1533 Kurban bayraminda Tebrizi ele geirdi.
1341
Ulamanin pesinden Osmanli
sadirazami Ibrahim Pasa da 25
1342
Muharrem 941 / 6 Agustos 1534te
1343
Tebrize
ulasti.
1344
O, Azerbaycan hkmetini Ulamaya, Irak hkmetini de Ak-
1334
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 160, s. 160; Hulasett-tevarih, c. I, s. 223.
1335
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 160; Hulasett-tevarih, c. I, s. 225.
1336
Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 61; Roemer, s. 238.
1337
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 161.
1338
Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 61; Tarih-i Cihan-ara, s. 287; Hulasett-tevarih, c. I, s. 225.
1339
Tarih-i Cihan-ara, s. 287; Hulasett-tevarih, c. I, s. 226.
1340
Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 61.
1341
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 155.
1342
Nevai, Sah Tahmasb, s. 160.
1343
Ferid Bey, s. 86; Roemer, s. 241.
1344
Minorski, Tarih-i Tebriz, s. 51.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
224
koyunlulardan Murad Beye verdi. Bylece, Osmanlilar Azerbaycanin birok
sehirlerini sahiplendiler.
1345
Ibrahim Pasanin Tebrize girisinden 2 ay sonra 18
Rebiylevvel 941 / 27 Eyll 1534de
1346
Tebrizin dogusunda Seydavada
konuslandi. Osmanlilar bir hamlede Ercis, Adil-cevaz, Ahlat ve Vani da ele
geirdiler.
Sah Tahmasb, Horasanin le-nisininde Osmanlilarin Azerbaycana
saldirdigi haberini aldi.
1347
Bunun zerine sah Herata dnd. Sah Tahmasb 7 Sefer
941 / 18 Agustos 1534te apartopar Herattan ayrilip Azerbaycana ynnde hareket
etti.
1348
Sah Tahmasb casulari araciligi ile Osmanli sultaninin geecegi gzergahlari
Zencana kadar yakip yikarak ordunun hareketini engellemek amaciyla btn iase
olanaklarinin imha edilmesini emretti. Sah, sz konusu blge cemaatini de lkenin i
kisimlarina g ettirerek bosaltilan btn arazini yaktirdi. Taraflarin karsilasmasi
sirasinda Kizilbas emirleri
1349
Osmanlilarin sayisinin oklugunu gereke
gstererek
1350
savasta tam tesekkl yer almadilar. Bir kismi da Osmanli safina
getiler.
1351
Ancak Osmanli ordusunda iase sikintisi basgsterince
1352
Sultan
Sleymanin emriyle, Dercezine geri ekilerek
1353
Hemedan yolu ile Bagdata dogru
hareket ettiler.
Sah Tahmasbin emri zerine Bagdati terk edip kendisine katilan Muhammed
Han Serefed-din-oglu sorunun temelini Ulamada grdg iin onun ortadan
kaldirilmasini savunurdu.
1354
Sah Tahmasb da bunun zerine Osmanlilari takip
etmekten vazgeip Tebrize dogru hareket etme kararini aldi. Ancak eskiden Horasan
emirl-merasi olan Gazi Han Tekel, sahi Tekel kiyimindan sorumlu tuttugu ve
1345
Mnaatus-selatin, c. I, s. 584.
1346
a.g.e, s. 588.
1347
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Abdul-sekur, s. 26; Tezkire-yi Sah Tahmasb, Saferi, s. 25.
1348
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 161.
1349
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Saferi, s. 31.
1350
a.g.e, s. 31.
1351
Mnaatus-selatin, c. I, s. 589.
1352
Mnaatus-selatin, c. I, s. 589; Tezkire-yi Sah Tahmasb, Saferi, s. 32.
1353
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Saferi, s. 32.
1354
a.g.e, s. 33.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
225
boydasi Ulamaya karsi gelmemek iin hemen Safev ordusundan ayrilarak Tebrize
yneldi. O, Sah Tahmasbdan bir gn nce Tebrize ulasarak Ulamayi yaklasan
tehlikeden haberdar etti. Ulama ve Gazi Han Tekel ise birlikte Tebrizde ayrilarak
Van kalesine sigindilar. Sah Tahmasb ise savassiz Tebrizi ele geirdi. Sah Tebrizde
20 gn kaldi.
1355
2.11.16. Kzlbaylara Ynelik Yeni Uygulamalar
941 / 153435 yilinda Herat hkimi Sam Mirzanin ayaklandigi ve Sultan
Sleymanla saha karsi temasa geigi ve sultanin kendisine oglum diye hitap ettigi
haberleri Tahmasba ulasti. Sah Tahmasb, Sam Mirza ile dostluk iliskilerinden
dolayi
1356
Hseyin Han Samluyu 941 / 153435de ldrdkten
1357
sonra Van
kalesini saldirdi ve kaleni kusatti. Tahmasb, 941 / 1535 kisini kale kusatmasiyla
geirdi.
Hseyin Han Samlunun ldrlmesi Tahmaspin ynetimi de bir dizi
degisiklikler yapmasinin nn ati. Sah, Kizilbas boybeylerine karsi yeni politika
izlemekte kakarliyid. Sah Tahmasp, Hseyin Han Samlunun ldrlmesinden sonra
vekil veya divan-i ala vezirligi iin her hangi bir Kizilbas emirini atamadi. Bununla
o, Kizilbas emirlerinin etkisini belirli lde kirmayi basarsa
1358
da Kizilbaslari tam
denetim altimak torunlarindan I. Sah Abbas nasip olmustur.
1359
Sah Tahmasp sz
konusu mansiplari ve vilayet hkmetini direkt Safev hanedan soyundan gelen
Seyhavend boyuna devretmekle merkezi otoriteden kainmak egilimi tasiyan
kalabalik Kizilbas boylari arasindaki akrabalik baglarindan yararlanmaya alisti.
Sah, emirl-meralik mansibini da Samlulardan alarak kardesi Behram
1355
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Abdul-sekur, s. 35; Tarih-i Cihan-ara, s. 289.
1356
Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 68.
1357
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 162; Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 68.
1358
Roemer, s. 246.
1359
Klaus Michael Rhrborn, Nizam-i Eyalat der Devre-yi Safevye, (Bundan sonra: Rhrborn), trc.
Keykavus Cihan-dari, Bungah-i Tercme ve Nesr-i Kitab, Tahran, 1349, s. 48.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
226
Mirzaya, vekillik makamini yerlesik yasami benimsediginden Safev kaynaklarinda
Tat veya Tacik diye tanimlanan Kazi Kadi Cihan Kazvin adli birisine verdi.
Bylece, Safev ynetimi devletin kurucusu Kizilbas boylarinin tekelinden ikarilidi.
Devletlesme ynnde atilan bu adim Safev tarihinde bir dnm noktasi olmakla
birlikte merkezi otoriteden kainan gleri zerinde idari otoritenin glenmesine
neden oldu
Bu yeni uygulama, Bati Dogubilimcilerinin zannettikleri gibi, Trk-Irani
rekabet veya devletin zamanla Iranileserek anti-Trk bir konuma gelmesi ile
aiklamak zorlayici ve yanlis bir yorumdur. nk Iranilik diye tanimlanan bu olgu
(Tat-Tacik) kendi iinde hibir zaman btnlk iermeyip, arasinda yerlesik Trkleri
de barindiran az nfuslu heterojen gruplar ve eski dihkanlar siniIi denilen yari-soylu
toprak agalari siniIinfan olusmaktaydi.
1360
te yandan bu gayri-Trk unsur da
egemen Safev Trk ynetiminde ancak kademeli divan memurlugu ve mali
grevlerle yetinmekteydiler. ok daha nemlisi, Sah Tahmasp dneminde onlarin
hibir siyasi ve askeri gc olmayip grev alanlari sinirliydi. Daha ilginci ise bizzat
sahin kendisi zellikle onlarin idari alanlarda yapilanmasini istememistir.
1361
Kimi
tarihiler ise Safev devlet sistemini etnik bazda yorumlamanin yanlisligi zerinde
diretmislerdir. Zira devlet memurlari ve hizmetlileri arasinda zamanla evlilik baglari
da gelismisti.
1362
Sayet byle bir seyden sz edilecekse egemen Trk unsurunun
devsirme usulyle diger kavimlerin Trklestirmekle aiklanabilir. Bu kesim
arasindaki iletisim dilinin (lingua franca) Trke oldugu da unutulmamalidir. Safev
aristokrasisindeki Farsanin kullanim alani yalnizca sarayin, burada da mali
brokrasinin sinirlari disina ikmamistir. Farsa sadece edebi muhitte revata olmus
ki bu da anlasilmasi g bir konu degildir. Dolayisiyla Safev toplumunu olduka dar
bir alana hapsetmek, onlarin dillerini ve kltrlerini kendi ilerinde dahi btnlk
arzetmeyen heterojen gruplara dayatmak iinden ikilmasi g bir dizi yanlis
sosyolojik, etnolojik, dilbilimsel ve tarihsel bakisin rndr. Daha ilginci Safev
1360
Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 62, 117, 122.
1361
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 637.
1362
David Morgan, Medieval Persia 10401797, (Bundan sonra: David Morgan), Longman, London
& New York, 1988, s. 172.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
227
dnemi kaynaklarinda etnik bir unsur gibi Fars kimliginden hi sz edilmez.
Aikasi btn bu girisimlerler sonraki dnem Iranistilkerin gemise dnk
dayatmalarini yansitmaktadir. Bu amala Safev tarihinde aksi ynde yer alan btn
bilgileri bir araya getirmekle bir sonuca baglanmak istemislerdir. Nitekim
Tahmasbin, daha sonra Sah Abbasin uygulamalari da bu ama dogrultusunda
sunulmaga alisilmistir. Oysa sadece Tahmasb ve Sah Abbasa kadar degil,
Safevlerin sonuna kadar hatta ondan sonraki Afsar ve Kaarlar devletlerinin Trk
kkenli oldugu, egemen unsurun Trke konustugu ve yogunluklu olarak da Trk
Halk Islam inanlarindan beslendikleri inkar edilmesi olanaksiz bir gerektir.
Tahmaspin zorunlu olarak basvurdugu bu uygulamalariyla Kizilbas boylari
belirli oranda etkisiz hale getirilmek ve devletilik gelenegine sadik kalinmak
istenmistir. Yine de Kizilbaslar arasindaki rekabet gizli veya aik biimde de olsa
bundan sonraki Safev tarihinin biimlenmesinde nemli bir etken olmaga devam
etmistir. Btn bunlara ragmen Tahmasp 940 / 153334 yilindan sonraki 40 yil
boyunca onlar zerinde kendi denetimini kurmayi basarmistir.
2.11.17. Bagdatn Osmanllarca Alnmas
Sultan Sleyman 24 Cemaziylevvel 941 / 1 Aralik 1534te
1363
Bagdata
geldi.
1364
Sultan Sleyman, Bagdatta kaldigi 4 ay boyunca sehrin islerini dzene
konulmasiyla ilgilendi. Sultan Sleyman, Sah Tahmasbin Tebrize girisi, Ulamanin
Vana kamasi ve orada Sah Tahmasb tarafindan kusatildigini grenince 28
Ramazan 941 / 2 Nisan 1535te Bagdattan ayrilip tekrar Safev lkesinin ilerine
hareket etti. Bu sirada Sah Tahmasbin Osmanlilarin saldirisi dolayisiyla batida
olmasinda yararlanan zbekler 14 Muharrem 942de / 15 Temmuz 1535de
1365
Herati ele geirdiler.
1363
Mnaatus-selatin, c. I, s. 590; Mnaatus-selatin, c. II, s. 2-6; Nevai, Sah Tahmasb, s. 158-
164.
1364
Nevai, Sah Tahmasb, s. 163; Ferid Bey, s. 87.
1365
Hulasett-tevarih, c. I, s. 246; Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 166.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
228
Ayni tarihlerde ise Safevler, nce Van kalesini, 20 Rebiylevvel / 15 Temmuz
1535de sonra Ercisi ele geirdiler.
1366
Tahmasb ele geirilen blgelerin ynetimini
Ahmed Sultan Sufi-ogluya verdi.
1367
Safev ordusu, Osmanlilari Erzincana kadar
takip ettikten sonra oradan geri dndler.
1368
Osmanli sultani 1535te Istanbula
dndgnde Safev topraklarindan Bagdatin disinda ele geirilmis btn topraklar
Safevlerce tekrar geri kazandirilmistir. Bagdat daha sonra ancak h. XI. / XVII.
yy.da kisa sreligine Safevlerin eline geecektir. 22 Ramazan 942 / 17 Mart
1536da Ibrahim Pasanin Osmanli sultaninin emriyle ldrlmesinden sonra
Osmanlilarin Safevlere karsi politikasinin degismesiyle Sah Tahmasb rahatladi.
1369
Iki lke arasindaki huzur ve baris ortami yaklasik 13 yil sre ile 955 / 154849e
degin devam etti.
2.11.18. zbeklerin h. 942 / 1535teki Horasana Saldrs
942 / 153536te Ubeyd Han kalabalik bir ordu ile Amuye nehrinden geerek
Meshedi kusatti.
1370
Oradan da Herati almak zere hareket etti. O, 13 Ramazan 942
/ 6 Mart 1536da Herati kusatti.
1371
27 Sefer 943 / 15 Agustos 1536da ise Herat
zbeklerin eline geti.
1372
Sah Tahmasb, Sultan Selimin ikinci saldirisi ve geri dnsnden sonra 943 /
153637de ordu hazirliklarini tamamlayip Herata yneldi. Diger taraftan Ubeyd
Han yaklasik 34 ay
1373
Herati elinde bulundurduktan sonra Meshedi almak iin
yola ikti. O, Bahezere vardiktan sonra Sah Tahmasbin Horasana geldigi haberini
aldi. Bunun zerine apar topar Herata dnd. Daha sonra da zbekler Herati
bosaltmak zorunda kaldilar.
1374
1366
Hulasett-tevarih, c. I, s. 243.
1367
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 172.
1368
Cevahirl-ahbar, s. 181.
1369
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 175.
1370
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 167; Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 63.
1371
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 301; Hulasett-tevarih, c. I, s. 258.
1372
Tarih-i Cihan-ara, s. 293; Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 179.
1373
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 182; Hulasett-tevarih, c. I, s. 264.
1374
Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 64-65; Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 183.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
229
Sah Tahmasb, oglu Muhammed Mirzayi Herat hkimi, Muhammed Han
Serefed-din-oglu Tekely de Horasan emirl-merasi ve onun lalasi yapti. Sah
Tahmasb da Nisa, Ebiverd ve Mervi aldiktan sonra 7 Sevval 943 / 19 Mart 1537te
Herata geldi.
1375
Sah Tahmasb Herat islerlini dzene soktuktan sonra 10 Zilkade 943
/ 20 Nisan 1537de
1376
Kandahara dogru hareket edip burasini aldi.
1377
Sah Tahmasp
sehrin ileri gelenlerinin degerli hediyelerini kabul ettikten
1378
sonra 944 / 153738de
Budak Han Kaari Kendeharin hkimi atadi.
1379
Kandaharin ele gemesi ile
Zemin-daver de Safev idaresine girdi.
1380
Sah Tahmasp, Kandahari dzene
soktuktan sonra 23 Muharrem 944 / 1 Temmuz 1537de Herata geri dnd. O,
Kandahari fethettikten sonra Horasan, Irak ve Azerbaycana fetihnameler
gnderdi.
1381
Sah Tahmasb Herata geri dndkten sonra 944 / 153738te Kamran Mirza
kalabalik bir ordu ile Kandahara saldirdi. O, gnderilen bir Kizilbas birligini
yenerek Kandahari ele geirdi.
1382
Diger taraftan Sah Tahmasb Heratta 6 ay ikamet
ettikten sonra 9 Rebiylahir 944 / 15 Agustos 1537de Tebrize gitmek zere oradan
ayrildi. Bu basarilarin sonucu olarak Sibanilerin Sah Tahmasba karsi harekete
gemesi pek sz konusu olmadigindan Tahmaspin bundan sonraki 23 yillik
hkimiyetini farkli bir dnem olarak ele alinmasini gerektirmektedir. Bu dneme I.
Tahmasp tam egemenligi damgasini vuracaktir.
2.11.19. Sam Mirza syannn Bastrlmas
Sah Tahmasp, Sultan Sleymanin ikinci seferinden sonra 943 / 153637
yilinda Ubeyd Hanin Horasan saldirisini nlemek amaciyla blgeye gittiginde Sam
1375
Hulasett-tevarih, c. I, s. 267.
1376
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 192.
1377
a.g.e, s. 193.
1378
a.g.e, s. 193.
1379
Tekmiletl-ahbar, s. 94; Tarih-i Cihan-ara, s. 292.
1380
Indo-Persian Relations, s. 52.
1381
Hulasett-tevarih, c. I, s. 271.
1382
Ahsent-tevarih, s. 367.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
230
Mirzaya mektup yazarak ona zarar vermeyecegine yemin etti.
1383
O, bir heyetyle
Tebeste bulunan Sam Mirzaya bir mektup gnderdi.
1384
Sam Mirza da Kizilbas
emirleri ile birlikte Sah Tahmaspin huzuruna gelip
1385
onun tarafindan affedildi.
1386
2.11.20. Behram Mirzann Gilan Hkimiyeti
h. 943 / 153637de Sah Tahmasp kardesi Behram Mirzayi Gilana hkim
atadi. O, Behram Mirzayi bir grup Kizilbas emiri ve yeterli askeri birlikle Gilana
gnderdi. Ancak Behram, Gilan halkiyla kt davrandi. Behram Mirza Gilan,
zellikle Biyepis halkinin sevdigi Horkiyay Talikaniyi hapsettirdi. Byle olunca
Gilan halki da kendisine karsi yaklandi. Ortaya ikan savasta Behram Mirza
yenilerek Kizilbaslarla birlikte bin bir mesakkatle hi durmaksizin Kazvinin
Deryavekine degin
1387
katilar. Bylece Behram Mirzanin yenilmesi ile Sah
Tahmasp, Han Ahmedin Biyepisteki hkimiyetine gz yummak zorunda kaldi.
2.11.21. $irvan Sorunu
h. 944 / 153738de Sirvanda beliren bir dizi anlasmazliklar yznden Sah
Tahmasb, Elkas Mirzayi bir birlikle 945 / 153839 yilinda Sirvani alinmasina
memur etti.
1388
Kizilbaslar 4 ay sonra Sahruhun emirleri ile birlikte 27 Rebiylahir
945 / 22 Eyll 1538de birok hediyele Baykurd kalesinden disari ikip hazine ve
definelerinin anahtarini Sah Tahmaspa teslim etti.
1389
Ancak Sahruhun beklentisine
ragmen Sah Tahmasp Sirvan hkmetine kardesi Elkas Mirzayi vererek Sahruhu da
kendisi ile birlikte Tebrize getirdi. Sahruh 946 / 153940da Sah Tahmaspin emri
zerine ldrld.
1390
Onun ldrlmesi ile de Sirvan-sahlar slalesinin Sirvandaki
hkimiyetine de son verildi. e tamamen tarih sahnesinden silinmis oldu. Elkas Mirza
ise 952 / 154546ye kadar sz konusu vilayette Sah Tahmasba tam itaat iindeydi
1383
Hulasett-tevarih, c. I, s. 550.
1384
a.g.e, s. 266.
1385
Tarih-i Cihan-ara, s. 292.
1386
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 175.
1387
Tarih-i Cihan-ara, s. 292; Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 110.
1388
Hulasett-tevarih, c. I, s. 280; Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 80; Tarih-i Cihan-ara, s. 293.
1389
Tarih-i Cihan-ara, s. 293.
1390
Hulasett-tevarih, c. I, s. 293.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
231
ve onun emirlerini uygulamaktaydi.
2.11.22. Muhammed Salih Bitikinin syan
h. 946 / 154647 yilinda Hace Bitikinin torunu Muhammed Salih Bitiki,
Ester-abadda baskaldirip
1391
Ester-abadi ele geirdi. Ancak o, Ester-abaddaki
konumunu saglama almak yerine gnn eglence ile geirmeye basladi.
1392
Bundan
yararlanan Kizilbaslar firsati kollyip aniden Ester-abada saldirarak blgeyi tekrar ele
geirdiler. Yakalanan Muhammed Salih ise Sah Tahmaspin emriyle bir sarap
Iiisina yerlestirilerek Tebrizin Sahib-abad mahallesinde bulunan Nasiriye Camisi
minaresinden asagi firlatilmak suretiyle ldrdld.
1393
2.11.23. Krtlere Kary Ordu Sevkyat
Sultan Sleymanin Irana yaptigi ilk iki seferinden sonra Sah Tahmasp,
Osmanli yandasligi yapan Krtlere karsi sert nlemlere basvurdu. O, 946da kardesi
Behram Mirzayi Sultan-ali Krd bastirmasi iin gnderdi.
1394
Bu siralarda ise
Haci Seyh, diger Krt emirleri ile savasarak Baban vilayetinin tmn istila ettikten
sonra Sah Tahmaspa karsi koymaya basladi. Sah Tahmasp da onu bastirmalari iin
kez ordu sevketmesine ragmen basari elde edemedi.
1395
Bunun zerine Sah
Tahmasp 947 / 154647de nc kez bir birligi Baban blgesine gnderdi. Ancak
gereklesen savaslarda Kizilbaslar birok kayiplar vererek geri ekildiler.
1396
2.11.24. Horasan in Kutsal Mcadele
Horasan motifi Trk halk Islam anlayisinda ecdat diyari, ana vatan, erenlerin
yurdu Trklerce kutsal bir mekn zelligi tasimaktadir. Onlarin kendilerini Horasan
Erenleri olarak grmeleri dsndrc bir zellikti. Bu baglamda Tahmasp dnemi
1391
Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 106.
1392
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 203.
1393
Tarih-i Cihan-ara, s. 294; Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 206.
1394
Hulasett-tevarih, c. I, s. 289.
1395
Seref-name, c. I, s. 370.
1396
Seref-name, c. I, s. 370; Hulasett-tevarih, c. I, s. 293.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
232
Safevleri ile ayni Trk Halk Islam anlayisinin Yesevilik kolunun egemen oldugu
Sibanilerin 930947 (15241540) yillari arasindaki savasi tarihi Diksonun da
belirttigi gibi Horasan zere Mcadele olarak grmemize dogru olacaktir. Burada
eklenecek bir szck konunun inansal boyutunu da aiklamasi bakimindan
nemlidir: Horasan Iin /Kutsal/ Mcadele. Horasan konusunu mezhepsel
bahanelerle daha nce Ubeyd Hanin, Tahmasba yazdigi bir mektubunda da
gndeme gelmistir. O, Tahmasbi dedelerinin mezhepsel anlayisindan kopmakla
sulayarak Kizilbaslarin Horasan ve Heratta kutsal meknlara olan saygisizligini
dile getirmektedir.
1397
Burada da grldg gibi Horasan ve merkezi olan Herata bir
kutsallik atfedilerek sorumlulugu stlenme egilimleri inansal bir kilifta
sunulmaktadir.
2.11.25. Kafkasyallarn Orduya Alnmas
h. 947 / 154748de Sah Tahmasp Grcistanin Tiflisine saldirdi.
1398
Cebeldidkur kalesi ele geirilerek Grclerin birogu ldrld.
1399
Nermis
kalesinde ise Grc erkeklerinden Islami kabul edenlerin disindakiler
katledildiler.
1400
Sah Tahmasp dneminin en karakteristik zelligi Kizilbas boylari arasindaki
rekabet ve atismalardan dogan lke iindeki kaostu. Bu karisiklik ve kargasalar
Safev devletini Osmanli ve Sibaniler gibi dis gler yaninda zayif duruma
dsrmekteydi. Onun h. 930940 (15241533) yillari arasindaki hkimiyeti sresini
bir fetret dnemi olarak tanimlayabilirz. Sz konusu dnemde ynetimde Kizilbas
emirlerinin sz geiyordu.
Gebe Trkmenlerin rekabet ve atismalarinin Safev devletini zor duruma
soktuguna yukarida deginmistik. Bu durum Safevlerin yerlesik heterojen soylu aile
1397
Yusuf Cemali, s. 40.
1398
Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 85; Hulasett-tevarih, c. I, s. 294.
1399
Hulasett-tevarih, c. I, s. 294.
1400
Hulasett-tevarih, c. I, s. 294; Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 84.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
233
gruplarini (Tat-Tacik) greve almaya zorladi. Bu dogrultuda Grcler ve erkeslerin
(Derbent tesindeki degisik etnik yapilardan gelen halklar) de devlete greve
alindigi sreci de baslamis bulundu. zellikle Kafkas kkenli olanlarin koru
makami ile askeri grevlere alindigi yaygindi. Sah Tahmasp ynetiminin ikinci
yarisinda korubasilarin (saltanat korumalari baskanlari) olaganst bir biimde
glendigi karsisinda emirel-meralarin g kaybettigine tanik olmaktayiz. Bu sre
onlarca yil srd. Sah Tahmaspin bu uygulamalara egilimli olmadigi ve zorunluluk
karsisinda buna el attiklari ortadir. Kizilbaslarin srekli isyan ve kargasa ikarmalari
I. Sah Abbas zamanina dek devam etti ve sonunda onun girisimleri ile Kizilbaslarin
bu tavirlari tamamen denetim altina alindi.
2.11.26. Alaud-devle Ranayinin syan
Sah I. Tahmasp zamaninda Alaud-devle Ranasi, isyan etti. Bir sylentiye
gre o Osmanlilarla temastaydi.
1401
Sah Tahmasp da 948 / 154142de onu bastirmak
iin Dezfula dogru hareket etti. Alaud-devle de saha karsi koyamayinca Bagdata
kaarak bir daha Dezfula geri dnmedi. Sah Tahmasp da oranin ynetimini Haydar-
kulu Sultan Afsara verdi. Sah Tahmaspin Dezfula yaptigi ordu sevkiyatinda
Hveyze hkimi Seyid Bedran da hediyelerle onun huzuruna ikti. Sah da ona iyi
davranarak hkmetini ona verdi.
1402
2.11.27. Din Muhammed Hann Saldrlar
Sah Tahmasb, 950 / 154344 yilinda Nihavendde bulunurken hastalandi.
1403
Onun hastalandigi haberini alan Din Muhammed Han, Amuye nehrinden geip Ester-
abada yneldi. Ester-abaddaki Kizilbaslar ise sehirdeki kaleye sigindilar. Behram
Mirza acele ile Ester-abada dogru ikti. Ancak Din Muhammed Ester-abadi
kusatmadan Harezme geri dnd.
1404
Behram Mirza da bunu grenince geri dnd.
Ancak 952 / 154546te Din Muhammed Han zbek, bir daha Horasana saldirdi. O,
1401
Tarih-i Pansed Sale-yi Huzistan, s. 51-52.
1402
Hulasett-tevarih, c. I, s. 295.
1403
a.g.e, 299.
1404
a.g.e, s. 300.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
234
Meshedde saldirip sonra Nisabura dogru gitti. Din Muhammed, Nisaburun evre
kylerini yagmaladiktan sonra Harezme geri dnd.
1405
2.11.28. Safevler ve Grkanl Hmayun $ah
h. 950 sonlari / 1544te Hmayun ve yardimcisi Bayram Han Hindistandaki i
sorunlar yznden Hirmend irmagindan geerek Sistana gelip
1406
Irana sigindilar.
Hmayunun Sah Tahmaspa siginmasi ve onun yardimiyla Babrl tahtini ele
geirmesi iki devlet arasindaki iliskilerin canlanmasina neden oldu.
1407
Hmayun Sah
ve Sah Tahmasp, kimi tarihilere gre imen Ebherde
1408
, kimilerine gre ise Ebher
ile Sultaniye arasinda bir yerde
1409
grstler. Hmayun Sah daha sonra Sah
Tahmasbin israrlari karsisinda alacagi askeri destegin karsiliginda Siiligi
kabullenmek zorunda kaldi.
1410
O ayni zamanda Kandahari aldiktan sonra sehri ve
tm hazinelerini de Sah Tahmaspa teslim edecegine sz verdi. Sah Tahmasp,
Hmayuna yapacagi savaslarda yardimci olmalari iin kalabalik bir Kizilbas birligi
tahsis etti.
1411
Sah Tahmasp, onlara nce Kandahar ve Zemin-daveri sonra ise Kabl
ve Gazneyni alarak Hmayuna teslim etmelerini emretti.
1412
Bylece Hmayun
Sah, sz konusu Kizilbas birligi ile birlikte Kandahara dogru hareket etti. Hmayun,
7 Muharrem 952 / 21 Mart 1545 yilinda Kandahara ulasip orayi kusatti.
1413
Anlasma
uyarinca, Budak Han, Murad Mirzanin temsilcisi olarak Kandahari ele geirdi.
1414
Hmayun kendisi ise adamlariyla birlikte Kandaharin disinda Ergendabdaki ahar-
bag Babrde konuslandi.
1415
1405
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 102-103.
1406
Hulasett-tevarih, c. I, s. 301, 407; Sukumar Ray, Humayun in Persia, (Bundan sonra: Humayun
in Persia), The Royal Asiatic Society of Bengal, Calcutta, 1948, s. 6.
1407
Sukumar Ray, Bairam Khan, (Bundan sonra: Bairam Khan), edited by M.H.A. BEG. University
of Karachi, Institute of Central and West Asian Studies, Karachi, 1992, s. 71.
1408
Tarih-i Cihan-ara, s. 295; Hulasett-tevarih, c. I, s. 307.
1409
Ebul-fazl Mbarek, Ekber-name, Tarih-i Grkaniyan-i Hind, c. I, (Bundan sonra: Ekber-name),
Be Kuses: Gulam-riza Tabatabai Mecd, Pejuhes-gah-i Mutaliat ve Tahkikat-i Ferhengi, Tahran, 1372,
s. 321; Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 98.
1410
Riyazul-Islam, s. 62-63; Humayun in Persia, s. 29-30.
1411
Favaids-safeviye, s. 27; Ekber-name, s. 324; Riyazul-Islam, s. 71, 74; Tarih-i Alem-ara-yi
Abbasi, c. I, s. 99; Seref-name, c. II, s. 197; Humayun in Persia, s. 48.
1412
Hulasett-tevarih, c. I, s. 309; Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 217.
1413
Bairam Khan, s. 81.
1414
Humayun in Persia, s. 60; Tarih-i Firite, c. II, s. 237; Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 92.
1415
Bairam Khan, s. 89; Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 219.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
235
Sah Tahmasp, Kizilbas emirlerine Kbl ve Gazneyni de fethetmelerine
emretmesine ragmen onlarin byk bir ogunlugu 4 gn sonra kendi baslarina ve
Hmayun Sahtan izin almaksizin Kandahari terk ederek geri dndler.
1416
Ancak
Budak Han Kaar yanindaki az sayida askeri ile birlikte Kandaharda hkim olarak
kaldi. Bu olaydan sonra ise Hmayun geri kalan Kizilbaslari Kandahardan
ikratmayi ve orayi ele geirmeyi karalastirdi.
1417
Hmayun, atlilarindan bir kismini
ot ve odun saticisi adi ile Kandahara soktu. O, emirlerini evre ormanlarda saklayip
gereken zamanda saldirmalarini istedi. Bylece o, Kandahari ele geirdi.
1418
Budak
Han da savunmayi bos grerek sehri Hmayun Saha teslim etti.
1419
Hmayunda
Budak Hana zarar vermeden Irana atlilari ile birlikte geri dnmesine izin verdi.
1420
Bylece o, Safevlere karsi ihanette bulundu.
1421
Bunun karsisinda ise Sah Tahmasp
her hangi sert tepkiden kainarak Hmayun ile dostluk iliskilerini srdrmeyi
yegledi. O, Hmayun Sahin Sibanilere yaklasmasi olsiligindan ekiniyordu.
Tahmasp, ayrica Kandahar hkmetine kendisinin gvendigi biri olan Bayram
Hanin ki Sii idi
1422
getirilmesine sevindi.
1423
2.11.29. Elkas Mirzann Osmanlya Sgnmas
Sirvan hkimi Elkas Mirza 952 / 154546 yilinda isyan etti. Sah Tahmasb
durumu Kazvin Kislaginda iken haberini aldi.
1424
O st dzey bir Kizilbas heyetini
Elkasa gndererek
1425
onu Kurana yemin ettirdi. Bylece Elkas da Kurana yemin
ederek her yil sahlik hazinesine 1000 Tebrizi tmeni gndermesi ve gereken
zamanlarda sahin ordusuna 1000 asker gnderecegini taahht etti.
1426
Bundan sonra
ise Sah Tahmasb, Grcistanin bir blmnn hkimi olan Levend Hani uygunsuz
1416
Riyazul-Islam, s. 295.
1417
Humayun in Persia, s. 54-55; Bairam Khan, s. 91; Riyazul-Islam, s. 77.
1418
Humayun in Persia, s. 57; Riyazul-Islam, s. 76; Bairam Khan, s. 22, 166.
1419
Tarih-i Siyasi ve Ictimaiyi Iran, s. 208; Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 91.
1420
Hulasett-tevarih, c. I, s. 312; Bairam Khan, s. 22.
1421
Bairam Khan, s. 93; Riyazul-Islam, s. 78; Humayun in Persia, s. 61.
1422
Tarih-i Firite, c. II, s. 233.
1423
Bairam Khan, s. 94.
1424
Tarih-i Cihan-ara, s. 296; Hulasett-tevarih, c. I, s. 313.
1425
Hulasett-tevarih, c. I, s. 316; Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 70.
1426
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 177.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
236
davranislaridan
1427
dolayi cezalandirmak istedi. Bu amala, 953 / 1547 kisinda
Grcistana
1428
ordu gnderdi. Sz konusu bu saldirida ok sayida koyun ve inek
srlerine el koyan Tahmasb, onlarin evlerini de yaktirdi.
1429
Sonunda ise Kakhetia
hkimi Levend Han ve Basi Acukun
1430
hkimi Bagrati, Sah Tahmaspin huzruna
iktilar. Sah ise onlara hilatlarla dllendirdi ve kendi lkelerine yilu etti.
1431
Sirvandan Safev ileri gelenlerinin dnsnden sonra Elkas yine yeminini
unutarak aik bir biimde istiklalini ilan edip kendi adina hutbe okutup sikkeler
bastirdi. Bunu zerine Sah Tahmasb, Elkas Mirzanin bu baskaldirisini bastirmalari
iin 953te ona karsi bir birlik gnderdi. Elkas Mirza ve Tahmasbin gnderdigi
birlik arasinda gereklesen savasta Elkas Mirza bozguna ugrayarak 954 / 154748de
sahlik tacini basindan atarak gemiyle Kirimin Kefesine kaip Istanbula geldi ve
Sultan Sleymana sigindi.
1432
Sah Tahmasb ise Sirvani aldiktan sonra oglu Ismail
Mirzayi Sirvanin hkimi olarak atadi.
2.11.30. Osmanl Ordusunda Elkas Mirza
Elkas Mirza, Osmanliya sigindiktan sonra Sultan Sleymani Irana saldirmak
iin ikna girisiminde bulundu. Sultan Sleyman hareket etmeden nce Elkas
Mirzayi 955 / 154849da
1433
yeterli askerle Irana gnderdi. Sultan o siralarda
Bosna hkimi olan Ulamayi da Erzurumun hkmetine atayarak Elkas Mirza ile
birlikte gnderdi. Sah Tahmasb casuslari araciligi ile durumu grenince Osmanli
ordusunun geecegi gzerghlarin yakilmasini, bosaltilmasini, harap edilmesini ve
halkinin g ettirilmesini emretti. Sahin memurlari bu konuda asiri dercede titiz
davrandilar.
1434
Harap edilmis blgelerin uzunlugu 800 km, genisligi ise 200250
1427
Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 54.
1428
Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 84.
1429
a.g.e, s. 85.
1430
Cihan-ga-yi Hakan, s. 542; Rhrborn, s. 116.
1431
Hulasett-tevarih, c. I, s. 317; Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 85.
1432
Tekmiletl-ahbar, s. 96; Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 54-55.
1433
Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 71; Hulasett-tevarih, c. I, s. 323.
1434
Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 71; Ez Seyh Safi ta Sah Safi, s. 72.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
237
kmi buluyordu.
1435
Sultan Sleyman, Ulamayi yeterli kadar askeri kuvvet ile Van kalesini
kusatmasi iin grevlendirerek kendisi Tebrize dogru hareket etti. Sultan Sleyman,
Persembe gn 20 Cemaziylahir 955 / 27 Temmuz 1548de Tebrize girip
erendabda ikamet etti.
1436
Kizilbaslarin siddetli ve srekli saldirilari Sultan
Sleymani ciddi bir biimde tederdgin etti. O, bir gece sabaha kadar Kizilbaslarin
gece baskini olasiligi yznden atinin sirtinda geirmek zorunda kaldi.
1437
Zaman
ilerledike Osmanlilarin iase sikintilari daha da artti. stelik Elkas Mirzanin
dediklerinin tersine Kizilbaslardan hi kimse onlara katilmadi. Sonunda Osmanlilar
Tebrizi terk etmek zorunda kaldilar.
2.11.31. Van Kalesinin Osmanllarca Alnmas
Sultan Sleyman, Tebirzden geri ekilerek Van kalesini kusatti.
1438
Sah
Tahmasb ise emirleri ile danisarak araliksiz saldirilarla onlarin pesinden
ilerlemekteydi. O, bunula yetinmeyerek Osmanli arazisine de girip oralari da harap
ederek le dnstrd.
1439
Sultan Sleyman, Osman elebi Kullar-agasiyi 4.000
atli ile Kars kalesini onarmalari iin oraya gnderdi. Sah Tahmasb ise oglu Ismail
Mirza ile birlikte 7.000 atliyi Kars kalesini almalari ve harap etmelerini, ardindan da
Erzuruma saldirmalari iin gnderdi.
1440
Ancak Ismail Mirza, Erzuruma dogru
hareket etmeden Sultan Sleyman 9 gn sonra Recep baslari 955 / Agustos
1548de
1441
Van kalesini ele geirdi. O, Van hkimi olarak Iskender Pasa erkesi
atadi. Ismail Mirza ise Kars kalesini viran edip evre kyleri yaktiktan sonra Sah
Tahmasbin ordusuna geri dnd. Van kalesinin Osmanlilarin eline gemesi Sah
1435
Tarih-i Siyasi ve Ictimaiyi Iran, s. 190; Hanbaba Beyani, Tarih-i Nizami-yi Iran, Devre-yi
Safevye, (Bundan sonra: Tarih-i Nizami-yi Iran), Intisarat-i Sitad-i Bzrg-i Ertestaran, Tahran, 1353,
s. 235.
1436
Hulasett-tevarih, c. I, s. 327; Tarih-i Cihan-ara, s. 297.
1437
Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 72.
1438
Tarih-i Cihan-ara, s. 297; Hulasett-tevarih, c. I, s. 329; Nevai, Sah Tahmasb, s. 235.
1439
Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 84-85.
1440
Hulasett-tevarih, c. I, s. 330.
1441
Nevai, Sah Tahmasb, s. 190.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
238
Tahmasbi ok rahatsiz etti.
1442
2.11.32. h. 955 / 154849 Yl Osmanlya Yaplan Saldrlar
Iskender Pasa erkes, 955 / 154849da Hoya saldirarak Hoy halkindan
birogunu katledip Vana geri dnd.
1443
955 / 154849da Sah Tahmasb,
askerlerinden birka grubunu Osmanli topraklarina yagma ve viran etmeleri iin
gnderdi. Sah kendisi ise Musa saldirarak orayi aldi. Sah Tahmasb, bundan sonra ise
Pasine gitti ve orayi da ele geirdi.
1444
Sahin gnderdigi birlikler Van gl evresini
yagmaladilar. Ismail Mirza ise Sah Tahmasbin emri zerine Saban 955 / Eyll
Ekim 1548de Erzincana saldirdi. O, sehri yagmaladiktan sonra yakti ve tekrar sah
ordusuna katildi.
1445
Tahmasbin gnderdigi diger birlik ise Ahlat evresindeki
kyleri yakarak 5.000 at, 100.000 koyun ve 50.000 inek
1446
ile sahin ordusuna geri
dndler. Bundan sonra ise Sah Tahmasb, Ismail Mirzayi Bayburda gnderdi.
Ismail Mirza ise yaklasik 7.000 ev olan Bayburd sehrini yagmalayip orayi da ele
geirdi. Sah Tahmasb, Behram Mirzayi da bir grup emileri ile birlikte Erzurum
blgesini viran etmeleri iin gnderdi ve kendisi de Erzincana dogru gidip bu sehri
yakti. Sah Tahmasb, 955 / 154849da kisin ortasinda Ahlati kusatarak ele
geirdikten sonra kalesini bir saat iinde harap ettirdi.
1447
Sah Tahmasb, Osmanli
arazisinden Safev sinirina dek 10 gnlk bir mesafeyi viran etmekle Osmanlilarin
olasi bir sonraki saldirilarini nlemek istiyorlardi. Safevlerin Osmanlilara karsi
kazandigi zaferlerin Avrupada yankilari Toroslarin daglik blgesinin Kizilbaslarin
eline gemesi gibi sylentilerin yayilmasina neden oldu.
1448
Bu aidan Avrupalilar
Safevlere kurtarici gz ile bakiyorlardi.
1449
1442
a.g.e, s. 215, 233.
1443
Ahsent-tevarih, s. 338.
1444
Nevai, Sah Tahmasb, s. 181.
1445
Ahsent-tevarih, s. 333.
1446
Hulasett-tevarih, c. I, s. 330; Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 73.
1447
Seref-namne, c. I, s. 461.
1448
Lord Kinross, The Otoman Centuries: The Rise and Fall of the Turkish Empire, William Morrow,
New York, 1977, s. 235.
1449
Browne, Tarih, Yasemi, s. 24.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
239
2.11.33. Elkas Mirzann Teslim Olmas
Sah Tahmasb, Erzincani yakip yagmaladiginda diger blgelere gnderdigi
kuvvetler Erzincanda ona katildilar. Sultan Sleyman ise Vani ele geirdikten sonra
Elkas Mirzayi Sah Tahmasbin Osmanli arazisine olan taarruzlarini nlemesi
amaciyla Bagdata gnderip Irana saldirmasi iin grevlendirdi.
1450
Bunu grenen
Sah Tahmasb 14 Ramazan 955 / 17 Ekim 1548de
1451
Erzincani terk ederek
Buyburta geldi. Sah Tahmasb oradan da Erzuruma ve Sevval baslari 955 / Eyll
baslari 1548de ise uhur Sada (Irevan) gitti. Sah Tahmasb, iase sikintilarini
gidermek iin bir grup Kizilbasi Sekini yagmalamalari iin gnderdi. Onlar da
Sekiyi yagmalayarak 200.000 koyun, 50.000 inek, 5.000 at, 30.000 bugday, pirin
ve diger gida maddeleri ile sahin ordusuna geldiler.
1452
Sah Tahmasb oglu Ismail
Mirzayi bir birlik ile birlikte Sirvani fethetmeleri iin gnderdi. Onlar da Sirvani
ele geirdiler. Sah bu defa ise Sirvanin hkimiyetine Abdullah Han Ustacluyu atadi.
Sah Tahmasb, uhur Saddan Karabaga dogru hereket etti. Onun amaci Berdede
kislamak idi.
1453
Diger bir bilgiye gre ise Tahmasb, onu uhur Sada gnderdi.
1454
Elkas Mirza, Ssterde iken Sah Tahmasba yazdigi mektubunda baris talebinde
bulunarak
1455
tekrar Sirvan hkimiyetinin kendisine verilmesini istedi. Kizilbas
emirleri de Sirvanin Elkas verimesini nerdiler.
1456
Sah Tahmasb bunun zerine
zntden aglayarak
1457
Sirvan hkimiyetinin Elkas Mirzaya verilmesini kabul
etti.
1458
Sah Nimetullah ise Elkas Mirzayi Sali gn 9 Ramazan 955 / 12 Ekim
1548de
1459
Sah Tahmasbin huzuruna getirdi.
1460
Sah yazili olarak onu Sirvan
hkimiyetine atamasi iin sz verse de bunu yapmadan birka gn
1461
sonra Elkas
Mirzayi ogullari Ahmed Mirza
1462
ve Muhammed Hseyin Mirza
1463
ile birlikte
1450
Roemer, s. 243.
1451
Hulasett-tevarih, c. I, s. 332.
1452
Nevai, Sah Tahmasb, s. 184.
1453
Nevai, Sah Tahmasb, s. 184; Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 73.
1454
Tarih-i Cihan-ara, s. 299.
1455
Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 70.
1456
a.g.e, s. 70.
1457
a.g.e, s. 70.
1458
Hulasett-tevarih, c. I, s. 337.
1459
Tekmiletl-ahbar, s. 102.
1460
Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 74; Seref, Seref-name, c. I, s. 121; Ez Seyh Safi ta Sah Safi, s.
75.
1461
Tarih-i Cihan-ara, s. 229; Hulasett-tevarih, c. I, s. 339; Nevai, Sah Tahmasb, s. 63.
1462
Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 75.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
240
Kahkaha kalesine
1464
gnderdi.
2.11.34. zbeklerin h. 955 / 154849daki Saldrlar
955 / 154849da Sultan Sleyman, Elkas Mirza esliginde kalabalik bir ordu
ile nc kez Azerbaycana saldirdiginda Din Muhammed Hanin kardesi Ali
Sultan zbek de Ester-abada hareket etti. Ester-abaddaki Kizilbaslar ise sayilarinin
azligina ragmen onlarla savasa giristiler. Ali Sultan yenilerek Harezme geri
dnd.
1465
955 / 154849 yilinda Bayram Oglan, kalabalik bir ordu toplayarak Herat-
ruda saldirdi. Bunu grenen Kizilbaslar ise onlari bastirmaya gittiler. Iki taraf Ak
Gnbed yaylasinda savastilar. Bayram Oglan yenilip Esbar kalesine sigindi.
Kizilbaslar ise kaleyi almanin zor oldugunu grnce Herata geri dndler. 955
sonbaharinda / 1548de bir Kizilbas birligi Hak Nazar Oglan komutasindaki bir
zbek birliginin Amuye nehrinden geerek Bahezer vilayetinie dogru hareket
ettiklerini grenince Serahs evresinde bulunan Pol Hatunda onlarin nne
iktilar.
1466
Agir bir savasin adindan zbekleri bozguna ugrattilar. Hak Nazar Oglan
ise kamagi basardi.
2.11.35. Burhann $irvandaki syan
Elkas Mirzanin tahrikleri ile 955 / 154849da Sultan Sleyman Irana
saldirdiginda Sirvanin Ismail Mirzaca Sah Tahmasba yardim etmeye gitmesi iin
bosaltildigini firsat bilen Sirvan-sah Burhan, Sirvanin merkezi Samahiyi ele
geirdi.
1467
Sah Tahmasb ise 955da Abdullah Han Ustacluyu Sirvana hkim olarak
atayarak orayi fethetmesi iin grevlendirdi.
1468
Burhan ise ldrld.
1469
Ayaklanan
1463
Hulasett-tevarih, c. I, s. 344.
1464
Tarih-i Cihan-ara, s. 299; Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 226; Ez Seyh Safi ta Sah Safi,
s. 75.
1465
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 103.
1466
Hulasett-tevarih, c. I, s. 336.
1467
a.g.e, s. 323.
1468
Tarih-i Cihan-ara, s. 299-300.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
241
Sirvan halki ise gereklesen savasta yenik dstler.
2.11.36. Kazvinin Baykent Yaplmas
1470
Baskent Tebrizin srekli Osmanlilarin eline gemesi Tahmasbi bundan sonra
baskentin lkenin daha ilerine dogru tasimasi dsncesine itti. Bu dogrultuda 955 /
154849 yilinda baskent Kazvine tasindi.
1471
Kazvinin tam olarak baskent
konumuna gelmesi ise uzun bir srecin rndr. Nitekim Sah Tahmasb 940 / 1533
34te Kazvin devlet-hanesi tabirini belirsiz bir biimde ilk kez kullanmaktadir.
1472
Bir kaynaga gre ise Sah Tahmasb 950 / 154344de Kazvinde kisladiginda
Kazvinin bahe ve devlet-hanesinin yapilmasini kararlastirarak sz konusu isi
tamamlatmisti.
1473
Bir diger bilgiye gre ise Kazvin 951 / 154445de baskent
olmustu.
1474
Kazvinde devlet-hanenin yerinin bulundugu Saadet-abad bahesinin
yapimi 953 / 154445te Sah Tahmasbin emri zerine baslatilmistir.
1475
Saadet-abad
Bahesinin duvarlarinin ekilmesi, agalandirilmasi ve onarimi ise 954 / 1545
46da gereklesmistir.
1476
Bir diger kaynaga gre ise Sah Tahmasbin emri ile Mirza
Seref Cihandan 1 Zihicce 951 / 13 Subat 1545de Zengi-abad adindaki bir araziyi
alip orada lke mhendislerine Saadet-abad adiyla meshur olan baheyi
yaptirilmasina baslatmis
1477
962 / 155455de Ismail Mirzayi Tebrizde
evlendirdikten ve dgnn yaptiktan sonra Kazvine gelerek orayi baskent yapti.
Bunun zerine ise Cafer-abad da bulunan devlet-hane ve babl-cennetin yapimi
bitmediginden eskiden Kadi Cihan Hseyininin bazi menzillerinin bulundugu eski
devlet-hanede Zilhicce 962 / EkimKasim 1555te yerlesip o blgeyi bayindir hale
getirilmesine emir verdi.
1478
965 / 155758de ise Saadet-abad bahesindeki
1469
Hulasett-tevarih, c. I, 341.
1470
Muhammed Sabani, Ferazha-yi ez Tarih-i Trkha, Debiran-i Kalem, Tahran, 1381, s. 247.
1471
Lakhart, Inkiraz-i Safevyye, s. 295; Pigolevskaya vb., c. II, s. 489; Tarih-i Hoy, s. 109; Tarih-i
Nizami-yi Iran, s. 14; Hseyin-kulu Sutude, Tarihe-yi Kazvin, Mecelle-ye Berresiha-yi Tarihi, No: 4,
Yil: 4, Mehr ve Aban 1348, s. 98.
1472
Tezkire-yi Sah Tahmasb, s. 22.
1473
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 717, n. 19, Tekmiletl-ahbar, s. 635.
1474
Ekber-name, s. 320.
1475
Cevahirl-ahbar, s. 324.
1476
a.g.e, s. 324.
1477
Hulasett-tevarih, c. I, s. 312-313.
1478
a.g.e, c. I, s. 379.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
242
imaretlein ii ve disi, caddeler ve devlethane imaretinin yapimi sona ertdi.
1479
Anlasilan Sah Tahmasb, Saadet-bad bahesinin yapimini 951 / 154445de baslatmis
ve 14 yil getikten sonra 965 / 155758de tm yapim islerini bitirmistir.
Emirler, saray adamlari ve korular da Kazvinin kuzey semtinde
1480
essiz
imaret ve evler yaptirmislardi. Sah Tahmasb da sz konusu blgeye Bab-i Cennet
lakabini ve adini da Sii imami Cafer Sadikin anisina Cafer-abad yapti
1481
.
Anlasilan sz konusu blgenin Bab-i Cennet (Cennet Kapisi) olarak lakap
almasinda Peygambere atfedilen Kazvin ile ilgili hadisler
1482
ve ayni zamanda
Abbasi dneminde blgeye aileli asker olarak yerlestirilen Trk-Mevali kimligi
temel alinmistir. Bu ise Safev Trklerinde gl bir Trk tarih bilnicinin oldugunu
aika gstermektedir. Bazi kaynaklara gre Saadet-abad saraylarinin yapiminin
bitimi 969 olmutur.
1483
Sah Tahmasbin Kazvine yerleserek orayi baskent
yapmasina ilsikin kaynaklarda su tarihler de gemektedir: 962 / 155455
1484
,
arsamba gn 17 Rebiylevvel 964 / 18 Ocak 1557
1485
ve arsamba gn 17
Rebiylevvel 965 / 7 Ocak 1558.
1486
Sah Tahmasb Kazvini baskent yaptiktan sonra emirler, devlet ileri gelenleri
saha hediye olarak altin ve mcevherler verdiler. Ayrica bunu kutlamak iin btn
belde ve lke memleketlerinden saraya saiklar
1487
gnderildi.
1488
Sah Tahmasb
Kazvine yerlestikten sonra 950 sonrasindan lmne degin 20 yil sre ile sehirden
1479
a.g.e, s. 399.
1480
a.g.e, s. 400.
1481
a.g.e, s. 400.
1482
Hamdullah Mustavfi, Nzhetl-kulub, (Bundan sonra: Nzhetl-kulub), Bi Ihtimam: Guy Le.
Strange, Dnya-yi Kitab, Tahran 1362, s. 56; Ahmed Kesrevi, Sehriyaran-i Gm-nam, (Bundan sonra:
Sehriyaran-i Gm-nam), Emir Kebir, Tahran, 1353, s. 22.
1483
Hulasett-tevarih, c. I, s. 401.
1484
Hulasett-tevarih, c. I, s. 379; Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 96, 105; Rhrborn, s. 10.
1485
Tarih-i Safevyan, s. 40.
1486
Tarih-i Cihan-ara, s. 304; Ahsent-tavarih, s. 405; Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 108.
1487
Saik Trke bir szck olup samak eyleminden Kipaka veya eskicil bir -Ik ekinden
tretilmis ve dgn ncesi damat tarafindan gelin iin gnderilen degisik hediyelerin toplamina
verilen bir addir. Anlasilan Safev dneminde hediye ve armagan anlaminda Trke saik szcg
de kullanilmistir.
1488
Hulasett-tevarih, c. I, s. 401; Tarih-i Safevyan, s. 40.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
243
ikmadi.
1489
2.11.37. Kazvinin Baykent Yaplmasnn Gerekeleri
Kazvinin baskent yapilmasnin bir takim gerekeleri bulunmaktadir. Bunlari
asagidaki gibi sirlayabiliriz:
1. Kazvin, mesafe olarak Osmanlilara Tebrizden daha uzak oldugundan Sah
Tahmasb gereken askeri mdaheleyi en uygun buradan ynledirebiliyordu. te
yandan Osmanlilar da Tebrize ulastiklari gibi kolaylikla Kazvine varamazlardi.
2. Kazvin sehri Sibanilerin srekli saldirilarina maruz kalan Horasan eyaletine
de Tebrize gre daha yakin oldugu iin Sah Tahmasb onlara karsi ordu sevkiyatinda
daha az bir zaman harcayacakti.
1490
3. Kazvin cografi konumu geregi daglik ve zor ulasilan blgeler olan
Taberistan ve Gilana da daha yakin oldugundan Safevler oradaki sz konusu
dnemde pek yayginlik arzeden merkezden ka ve bagimsizca davranma egilimlerini
denetimini kolaylastiracakti. Bu yntem Kazvinin en azindan asker merkez olmasi-
Hazar denizinin gney kiyilarini denetim altinda tutmasini kolaylastirmasi aisindan
Abbasi halifetinin de dikkatini ekmisti. Bu dogrultuda Abbasiler Kazvinde
askerlerin yerlesmelerini de desteklemislerdi.
1491
Burada dikkati eken nemli bir
husus Abbasi hilafetinin Mutasim ve Mutasim sonrasi ordusunun genellikle
Trklerden olmasi idi. Bu ise Abbasi dneminden Kazvin ve evresinde Trklerin
yerlestigi anlamina gelmektedir. Abbasi dneminde Kazvinde yerlesme egilimini
glendirme ynnde Peygambere ait oldugu iddia edilen bir takim hadislere
1492
de
1489
Hulasett-tevarih, c. I, s. 599.
1490
a.g.e, s. 378.
1491
Ahmed Kitabi, Ser-zemin-i Mirza Kuek Han, Pejuhei Der-bare-yi Gilan ve Tarih-i Ictimai ve
Iktisadi-yi An, (Bundan sonra: Ser-zemin-i Mirza Kuek Han), Intisarat-i Masumi, Tahran, Azer 1362,
s. 92.
1492
Sehriyaran-i Gm-nam, s. 22.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
244
basvuruldu. zellikle sz konusu hadislerde Kazvine Babul-cennet (Cennetin
kapisi)
1493
denmesi dikkat ekicidir. Pek muhtemeldir ki Safev dneminde de sz
konusu tarihi bilgiye basvurularak ve zellikle Kazvindeki Trk-Mevalilige de
gnderme yapilarak orayi merkez edinme yoluna gidilmistir. Bilindigi gibi Safev
literatr ve zellikle Sah Ismail Hatainin siirlerinde Mevali kimligine sahip
ikma ve kendilerini de onlarin bir uzantisi sayma egilimine had sayfada
rastlanilmaktadir.
4. Kazvin sehrinin dnemin irtibati nemli yollarin birlestigi bir blge olmasi
iin Safevlere birok aidan ciddi avantajlar saglamaktaydi. Bilindigi gibi Kazvin,
Gilan ve Mazenderan basta olmak zere Horasandan, Azerbaycandan gneyden
Isfahan ile Saveden gneybatidan ise Kirman-sah-Hemedandan gelen yollarin
kavsaginda yer almataydi. Kazvinin bu konumu ise sehre ve blgeye zel bir
stratejik, iletisim ve ticari bir nem ve ayricalik katmaktaydi.
5. Bilindigi gibi Kazvin sehrinde halkin ogunlugu Safevler dneminde bile
Safii, az bir kismi ise Hanefi ve Sii idi.
1494
Sah Tahmasb, Kazvindeki Snni
egemenligini kirmak ve blgeyi Siilestirmek iin orayi merkez edinmede kendini
garantiye almaktaydi. Nitekim, Sah Tahmasb Kazvinini baskent yaptiktan sonra
sehirdeki cami divarlarinda Siiligini propaganda eden tabir ve Hz. Aliyi ven siirler
yazdirilmasina emretti.
1495
Kazvinin anlattigimiz nedene gre merkez edilisini Kadi
Muhammed Razide siirlerinde de dile getirilmistir.
1496
6. Safev kaynaklarinda bunun disinda Sah Tahmasbin zellikle kisini
Kazvinde geirmeyi ok sevdigine deginilmistir.
1497
Sah Tahmasb, Kazvinin
baskent edilmesi iin sik sik basvurdugu bir yntem olan kutsal ryalara burada da
basvurdu. Bu dogrultuda o, Cuma gecesi 27 Recep 957 / 11 Agustos 1550de
1493
Nzhetl-kulub, s. 56.
1494
a.g.e, s. 58.
1495
Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 215.
1496
Hulasett-tevarih, c. I, s. 399-400.
1497
Tezkire-yi Sah Tahmasb, s. Saferi, 9-10, 12.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
245
dsncesini destekleyecek bir rya grdgn iddia etmisti.
1498
Btn bunlara ragmen bazi Iranli ve bati tarihilerince Kazvinin baskent
edilmesi sz Safev devletinin Iranilige ilgi duymasi ile aiklamak
1499
olanaksiz
gzkmektedir. Zira Sah Tahmasbin ordusu yine Trk-Kizilbaslar, merci olarak
grdg Sii ulemalar ise birinin disinda Trk kkenli Mukaddes Erdebili- tamami
Arap kkenliydi.
1500
Yani gerek askeri, gerekse de dini-mezhebi dzlemde olsun
yerlesik Irani ve Trk unsuruna nem verilmemekteydi. Kazvin yarim asir sre ile
baskentligini korudu ve ardindan bu statn Isfahan eline geirdi. Baskentin lkenin
ilerine ekilmesi Sovyet ve bazen Bati tarihiliginde devletin Iranlilastigi
(Farslastigi) gibi yorumlamak dnemin zellikle Isfahan blgesinin etnik ve kltr
yapisini bilmemekten veya bilmezden gelinmesinden kaynaklanmaktadir. Bu
grsn yanlis oldugunun kimi ynleri Turhan Gencei ve Faruk Smerce
elestirilmistir.
2.11.38. Safev-Osmanl Savaylarnn Yeniden Baylanmas
h. 956 / 154950de Iskender Pasa erkes, uhur Sada (Irevan) saldirdi. O,
Kizilbaslari yendikten sonra Irevan Pazarini yakti ve Vana geri dnd. Sultan
Sleyman ise onu dllendirerek Erzurum hkimiyetini ona verdi. Bylece Iskender
Pasa erkes, Osmanlilarla Safevler arasinda yeniden ihtilaflarin alevlenmesine
neden oldu. Kizilbas emirleri onu dsmanliktan vazgeirtmek iin ona mektuplar
gnderseler
1501
de Iskender Pasa karsiliginda onlara tehdit dolu mektuplar
gnderdi.
1502
2.11.39. zbeklerin h. 957 / 1550 Yl Saldrlar
957 / 155051de Taskent hkimi Burak Han, Semarkend hkimi Abdul-latif
1498
a.g.e, s. 67.
1499
Roemer, s. 243; David Morgan, s. 171.
1500
Hulasett-tevarih, c. I, s. 378.
1501
Tezkire-yi Sah Tahmasb, s. Saferi, s. 65.
1502
a.g.e, s. 65.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
246
Han ve bir grup zbek emirleri ile birlikte Horasana saldirmak iin Herata dogru
hareket edip 5 Cemaziyevvel / 22 . 5. 1550de sehri kusattilar.
1503
zbekler Herat
kusatirken te yandan da Sistan ve Feraha da saldirip yagmalarda bulundular.
1504
Sah Muhammed Sultan esir aldiklarni ganimetlerle birlikte getirerek Herata dogru
gtrd. O, 25 Cemaziylevvel / 11 Haziran (1550)de Sah Zend barigadina
saldirarak Kizilbaslarin geriye ekilmesine neden oldu. Bu sirada kalenin stnden
bir Kizilbasin firlattigi tas Sah Muhammed Sultanin lmne neden oldu. Ayni
zamanda savas sirasinda Buhara hkimi Abdul-aziz de ld. Buharaya
sahiplenmeyi dsnen Burak Sultan ise 24 gn Herat kalesini kusatmasinda tuttuktan
sonra basari saglayamayip 29 Cemaziylevvel 957 / 15 Haziran 1550de Buharaya
dnd. Burak Han, Herati terk ettikten sonra Kizilbaslar Garcistan valisi Bayram
Oglani bastirmak iin harekete getiler. Bayram Oglan, Esbar kalesine sigindi. Bir
sre sonra Bayram Oglan aman diledi.
1505
Bylece Bayram Oglan ailesi ve yakinlari
ile Esbar kalesinden disari ikip kaleyi teslim ettiler. Ancak o ldrldkten sonra
Garcistan da isgal edildi.
2.11.40. $ekinin Alnmas ve Grc Seferi
h. 958 / 155152 yilinda Sah Tahmasb Sekiyi
1506
fethetmek iin oraya dogru
hareket etti. Sah Tahmasbin Sekiye sevkettigi orduda Kaht hkimi Levend Han
(Levend Bey)
1507
da katilmaktaydi. Bylece Cumartesi gn 9 Cemaziylevvel 958 /
15 Mayis 1551de Seki fethedilmis oldu.
1508
Seki vilayeti bu tarihten itibaren bir
daha ayrilmamak zere Safevlerin egemenligine girmis bulundu.
1509
Sah Tahmasb,
Sekiyi aldiktan sonra ona tabi olan Karkara oglu Keyhsrevin Luarsab
1510
ve Grc
emirlerinin saldirisina maruz kaldigi ve ayni zamanda Erzurum valisi Iskender
1503
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 234; Hulasett-tevarih, c. I, s. 345.
1504
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 235.
1505
Hulasett-tevarih, c. I, s. 346.
1506
Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 82.
1507
Hulasett-tevarih, c. I, s. 347; Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 83.
1508
Ez Seyh Safi ta Sah Safi, s. 76; Roemer, s. 245.
1509
Ez Seyh Safi ta Sah Safi, s. 76; Roemer, s. 245.
1510
Hulasett-tevarih, c. I, s. 370; Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 87; Ronald Grigor Suny, The
Making of the Georgian Nation, (Bundan sonra: The Making of the Georgian Nation), I. B. Tauris,
London, 1989, s. 48; Nodar Lomouri, A History of Georgia, (Bundan sonra: A History of Georgia),
Translated by G. Daushveli, Rustaveli Society, Sarangi Publishers, Tbilis, 1993, s. 25.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
247
Pasanin Grcistana hcum edip bazi kaleleri ele geirdigi iin o da Keyhsreve
yardim ykmllgn yerine getirmek zere Sekiden nc kez olarak
Grcistana saldirdi. Bylece Luarsabin hkim oldugu Kartli blgesine yapilan
saldirida birok Grcy esir alarak blgeyi de yagmaladilar.
1511
Kizilbaslarin
saldirisindan aileleri ile birlikte bazi Grcler daglar, ormanlar, kaleler, kiliseler ve
magaralara kaip sigindilar. Kizilbaslar ise onlarin birogunu ve esir dsmekten
kaan birok kisiyi bulup kilitan geirdiler. Kizilbaslar Derzebad kalesine siginan
birok kisiyi de ele geirdikten sonra erkeleri ldrp kadin ve ocuklari ise esir
aldilar.
1512
Grc emirlerinden Aman Bey, Sirferan-oglu ve Ahves Bey, Sah Tahmasbin
huzuruna ikarak teslimiyetlerini bildirdiler. Aman Bey Mslman oldu ve lmden
kurtardi. Diger iki kisi ise ldrldler. Bundan sonra ise Sah Tahmasb sz konusu
toplulugun Islamlastirilmasina aba harcadi.
1513
Bu yzden de Grclerden birogu
ldrlmekten kurtarmalari iin Islam getirmek zorunda kaldilar. Mesk hkimi de
958 / 155152 yilinda Sah Tahmasba muti oldu.
1514
Sah Tahmasb Aman Beyin
kizkardesi Sultan-zade Hanim ile evlendi.
1515
O, Grcistani ele geirip birok esir ve
bol yagmalar ile Karabaga geri dnp kisin orada ikamet etti.
2.11.41. Pehlivan Kulu Sultan ve Hacm Sultann Saldrlar
959 / 155253 yilinda ise Harezm emirlerinden Pehlivan Kulu Sultan ve
Hacem Sultan, Esferayin evresine geldiler. Blgedeki Kizilbaslar ise onlarla
savasarak birogu ldrldler. Onlar da sz konusu blgeyi yagmaladiktan sonra
Harezme geri dndler.
1516
1511
Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 86-87; Hulasett-tevarih, c. I, s. 352.
1512
Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 86.
1513
Hulasett-tevarih, c. I, s. 352.
1514
Rhrborn, s. 112.
1515
Hulasett-tevarih, c. I, s. 352.
1516
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 105.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
248
2.11.42. Osmanllara Ynelik Yagma Saldrlar
Sultan Sleymanin Irana yaptigi nc saldiridan sonra Sah Tahmasb, 957 /
155051de Masum Bey Safevyi divan emiri yapip onu bazi Krt emirlerini
bastirmasi iin gnderdi. O da birok Krt ldrdp mlklerini yagmaladiktan
sonra sahlik ordusuna geri dnd.
1517
Safevlerin Osmanli sarayina gnderdigi mektuplar ve ticaret kervanlari
Osmanlinin Erzurum hkimi olan Iskender Pasa erkes tarafindan srekli
geislerinin engellenip yagmalanmasi zerine Sah Tahmasb da Iskender Pasayi
ortadan kaldirmalari ve Safevlere yakin Osmanli arazisini yakip yikmalari iin 959 /
155253de drt Kizilbas birligini Osmanli arazisine gnderdi. O, gruplardan biri
Ercis, Bargiri ve Bend-mahiye, digeri Pasine, bir baskasi ise Mezopotamiyaya,
sonuncusu ise Grcistandaki Davayliyi almalari iin gnderildi. Iskender Pasa ise
Sah Tahmasbin Grcistana gnderdigi kuvvetlerinden bir kismina saldirarak
onlardan birogunu ldrp ve baslarini Istanbula gnderdi. Tahmasbin gnderdigi
diger 3 grup ise grevlerini basari ile yerine getirdiler. Birinci grup
1518
Ahlat
kylerini yakip yaklasik 30.000 koyun, 10.000 inek ile manda ve 3.000 ati
1519
ganimet olarak getirdiler. Adil-cevaza saldimalari iin gnderilen diger grup 2 veya
birka harvar altun, bir harvar nefis kumas ve birka gmsten piyale ve srahi
1520
ile sahin ordusuna geldiler. Pasine gnderilen grup ise Osmanli askerlerini yenerek
sehri de yaktilar. Sah Tahmasb sonra ordusunun ogunlugu ile Ahlata saldirarip
Ramazan 959 / AgustosEyll 1552de Ahlati aldi.
1521
O, Ahlat kalesini harap etti.
O, Ahlata hareket etmeden nce bir grubu da Vana gndermisti. Kizilbaslar
Osmanli ordusunu Vanda yenebildiler ve o blgeyi yakip viran ettiler.
1522
Sah
Tahmasb, bir birligi de Birlise gderdi. Onlar da sz konusu blgenin tmn, Ahlat
ve Gzel Deyeyi de yaktilar.
1517
a.g.e, s. 537.
1518
Seref-name, s. 563-575.
1519
Hulasett-tevarih, c. I, s. 354.
1520
a.g.e, s. 353.
1521
Tarih-i Cihan-ara, s. 301; Hulasett-tevarih, c. I, s. 354.
1522
Hulasett-tevarih, c. I, s. 355.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
249
2.11.43. Erciy Kalesinin Safevlerce Alnmas
Sah Tahmasb, Erzurum valisi Iskender Pasa erkesi de bastirmasi iin 16
yasindaki oglu Ismail Mirzayi gnderdi. Ismail Mirza da Osmanlilardan bir grubunu
Pasin ve Erzurum etrafinda dagittiktan sonra Erzurumun yarim fersahliginda
Iskender Pasa erkesin esas kuvvetleri ile karsilasti. Gereklesen savasta Iskender
Pasa yenilerek Erzurum kalesine zor ulasti. Ismail Mirza, onun pesinden kapisi aik
kalan kaleye girmek istedi ise de Kizilbaslar onun kaleye girmesini engellediler.
Ismail Mirza ise Erzurum vilayetini yagmalayip yaktiktan sonra sahin ordusuna geri
dnd. Sah Tahmasb, Ahlati aldiktan sonra Ercise dogru giderek kaleyi kusatti.
Kale bekileri direnis sergilediler. Kizilbaslar top ve tfek kullanmalarina ragmen
kalenin kusatmasi uzun srd.
1523
Kaledekiler yardimci glerin gelmeyisinden
dolayi direnisin anlamsizligina karar verdiler. Sonunda kale bekileri 500600 kisilik
Kizilbas
1524
askerine kapiyi aarak onlarin kaleye girmesini sagladilar. Bylece kale
teslim alindi.
1525
Ercis kalesi ise viran edildi. Sah Tahmasb Ercisi aldiktan sonra
Bargiri kalesini de ele geirdi. Sah Tahmasb, ayrica bir birligi Krt emiri Sah-kulu
Sultan Belilani bastirmasi ve bir diger birligi de Mahmudi Krtlerini yagmalamalari
iin gnderdi. Ismail Mirza ve Kizilbas emirleri ise Krtlerden birogunu
ldrdkten sonra bol ganimetlerle geri dndler.
1526
2.11.44. Mektuplaymalar
Ismail Mirza elde ettigi parlak zaferlerden sonra Rebiylahir 960 / MartNisan
1553te Nahivana geri dnd.
1527
O, sz konusu saldirilarinda Ercis, Adil-cevaz,
Bargiri ve Ahlat kalelerini alabildi. Tahmasb Nahivana ulastiginda Sultan
Sleymana gnderdigi
1528
mektubunda Erzurum savasi ve Ismail Mirzanin
galibiyetlerini ona anlatti. O, Mslmanlar arasi savaslara son verilmesini ve baris
talebinde bulundu.
1529
O, sz konusu mektubu Erzurum savasinda Safevlere esir
1523
Seref-name, c. I, s. 195.
1524
a.g.e I, s. 195.
1525
a.g.e, s. 195.
1526
Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 77.
1527
Tarih-i Cihan-ara, s. 301; Hulasett-tevarih, c. I, s. 362.
1528
Tezkire-yi Sah Tahmasb, s. Saferi, s. 66.
1529
Nevai, Sah Tahmasb, s. 294.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
250
dsen Mahmud Bey Ilga araciligi ile sultana gnderdi. O, Sultan Sleymana
gnderdigi dosta bir diger mektubunda da Elkas Mirzanin lmnden sonra
Mslmanlar arasi savasa son verilmesini istedigini ona aktardi ve bunun iin
kendisine eli gnderdigini aikladi. O, bu konuda Iskender Pasa erkesi
suladi.
1530
Burada dikkati eken bir husus onun erkesleri de kfir olarak
tanimlamasi ve Osmanli sulatninin muhafazakr konumundan yararlanarak onu
Iskender Pasaya karsi kfir muamelesi yapmasina aba harcamasidir.
Sah Tahmasbin yanitinda Osmanli tarafinin gnderdigi mektupta Tahmasba
baris iin eli gndermesini gerektigi belirtilmisti.
1531
Bunun zerine ise Sah
Tahmasb, 960 / 155354te Emir Semsed-din Dilcaniyi baris mzakerelerini
yapmasi iin eli olarak Istanbula gnderdi.
1532
Sah Tahmasb, onun yaninda
Osmanli sultanina da bir mektup gnderdi. O, mektupta Osmanli sultanini iyi
lakaplarla anlarak baris istedigini bir daha tekrarladi.
1533
Sah, ayni zamanda ima ile
Osmanlilar tarafindan alinmis Safev arzilerinin de geri verilmesini istedi.
2.11.45. h. 960 / 155354 ve h. 961 / 155455 Ylarndaki Saldrlar
Ismail Mirzanin Erzurum valisi Iskender Pasaya aldigi 960 / 155354
yilindaki galebeden sonra Sah Tahmasb onu bir birlik ile birlikte Osmanlilara tabi
olan Krt emirlerini bastirmasi iin gnderdi. O da Krtlerin birogunu ldrerek
onlari yagmaladi.
1534
Ayni yilda (960 / 155354) Sah Tahmasb, Sultan Sleymanin
drdnc kez Safevlere saldiracagi olasiligini gz nnde bulundurarak Behram
Mirzanin oglu Hseyin Mirzayi da bir birlik ile birlikte Osmanli yanlisi Krtleri
bastirmalari iin grevlendirip gnderdi. O da sahin dedigini yerine getirdi.
1535
Sultan Sleyman, mezhep kini ve yayilmaci politikasindan dolayi drdnc kez
Safevlere dogru saldirdi. Onun sz konusu saldiriya iten etkenlerin basinda Erzurum
1530
Tezkire-yi Sah Tahmasb, s. Saferi, s. 66.
1531
Nevai, Sah Tahmasb, s. 295.
1532
Tezkire-yi Sah Tahmasb, s. Saferi, s. 66; Tarih-i Cihan-ara, s. 301; Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c.
I, s. 75, 115; ; Nevai, Sah Tahmasb, s. 288-297.
1533
Nevai, Sah Tahmasb, s. 288-297.
1534
Tarih-i Cihan-ara, s. 301; Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 77.
1535
Hulasett-tevarih, c. I, s. 368.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
251
hkimi Iskender Pasanin da tahrikleri vardi.
1536
Osmanli ordusu 17 Cemaziylevvel
960 / 1 Mayis 1553te Kizilbaslara karsi hareket etti. Sultan Sleyman 961 / 1554
55de asiri kalabalik bir ordu
1537
ile Halepten Irana dogru yneldi.
Sah Tahmasb, Osmanli ordusunun hareket haberini alinca Nahivani birakip 6
Recep 961 / 7 Haziran 1554te
1538
Bazar ahi yaylasina geldi.
1539
Onun daha nce
Osmanli arazisine saldirmalari iin grevlendirdigi iki ayri grup ise orada ona
katildilar. Safev ordusunun asker sayisi 40.000 atli idi.
1540
25 Saban 961 / 26
Temmuz 1554te Aras irmagi kiyisinda bulunan Karahisarda Osmanlilara bagli
Karamanli atlilari ile Safevler arasinda gereklesen savasta Osmanli tarafi yenik
dst.
1541
2.11.46. Osmanllarn h. 961 / 155455 Ylndaki Saldrlar
Sultan Sleyman, Karabag, Irevan ve Nahivana saldirarak oralari yagmalayip
yakti. Irevanda saraylar ve sahlik baglari da tmnden imha edildi.
1542
Sultan
Sleyman, bu kez daha nceki denyimlerine dayanarak ilerlemeyi durdurarak
Nahivanda 2 gn konakldi. O, oradan da Saban veya Ramazan baslari 961 / 31
Temmuz 1554te Erzuruma geri dnd. Osmanlilarin geri ekilmesinden sonra
Ismail Mirza sahtan izin alarak onlari takip etmesini istese de Tahmasb ona izin
vermedi.
1543
Ancak Sah Tahmasb, Sah-verdi Sultan Ziyad-oglunun Pasini
yagmalama istegine izin vererek ona 5.000 atli tahsis etti. O, Pasini yagmalayip
yaktiktan sonra geri dnd.
1544
Sah, Osmanli sultaninin isgalinda olan Bati
Grcistani da yagmalamalari iin bir birlik gnderdi. Onlarda oklu ganimet ile geri
dndler.
1545
Tahmasb, Osmanli sehirlerini de yagmalanmalari iin bir diger Kizilbas
1536
Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 49.
1537
a.g.e, s. 78.
1538
Hulasett-tevarih, c. I, s. 368.
1539
Tezkire-yi Sah Tahmasb, s. Saferi, s. 70.
1540
Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 78; Ez Seyh Safi ta Sah Safi, s. 78.
1541
Hulasett-tevarih, c. I, s. 368-369.
1542
Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 78.
1543
Nevai, Sah Tahmasb, s. 205-206.
1544
Tezkire-yi Sah Tahmasb, s. Saferi, s. 72.
1545
Hulasett-tevarih, c. I, s. 369.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
252
birligi de gnderdi. Onlar da galebe ile geri dndler.
1546
Kizilbaslarla Osmanlilardan
bir grubu arasinda gereklesen savasta ise Osmanli sarayinin nemli kisilerinden biri
olan Sinan Bey, Safevlere Kanlu imeniinde esir dsp sonra hapsedildi.
1547
Sinan
Beyin yakalandigi yeri bir diger kaynak Grcistan olarak vermektedir.
1548
961 /
155354te Sultan Sleyman drdnc kez Irana saldirdiginda kendisine tabi olan
Kasim Bey Sirvaniyi de yeteri kadar asker ile birlikte Sirvana gnderdi.
Kizilbaslarin baski ve zlmnden bikan Sirvanlilar ise grup grup
1549
ona katildilar.
Kizilbaslar ile Kasim Bey arasinda gereklesen savasta Kizilbaslar galip iktilar.
Bylece Sah Tahmasbin Sirvandaki egemenligi korunmus oldu.
2.11.47. Amasya Bary Anlaymas
Sonunda her iki taraf 20 yil sren savasin ardindan barisa karar vediler.
Savasain sona ermesinde Sinan Pasain da Safevlere esir dsmesi etkili idi. Osmanli
sultani onu ok seviyordu. Sah Tahmasb 961 / 155354te Sah-kulu Bey Kaari
1550
bir mektup ile baris yapmasi iin Osmanli sarayina gnderdi. O, niyetinin iyi
oldugunu belli etmesi iin Sinan Pasayi da elisi ile birlikte Osmanliya gnderdi.
Onlar, Sultan Sleyman Erzurumda iken 28 Sevval 961 / 26 Eyll 1554te ona
ulastilar.
1551
Bir diger bilgiye gre ise Sah Tahmasb, Osmanli sadirazami ve diger
Osmanli sarayi byklerinin baris iin gnderdigi mektuplarina karsilik olarak Emir
Sems Dilcaniyi Osmanliya eli olarak gndermistir.
1552
Sultan Sleymanin istegi zerine Sah Tahmasb da baris mzakerelerini
yrtmesi iin yksek makama sahip olan Ferruh-zad Bey Karadaglu Esik-agasiyi
bunun iin grevlendirdi. O, Ferruh-zad Bey Karadaglu Esik-agasiyi degerli
hediyelerle o cmleden Grcistan armagani
1553
adi ile bilinen degerli mcevher ile
1546
Tezkire-yi Sah Tahmasb, s. Saferi, s. 72; Hulasett-tevarih, c. I, s. 72.
1547
Tezkire-yi Sah Tahmasb, s. Saferi, s. 72; Hulasett-tevarih, c. I, s. 396, 404, Tarih-i Alem-ara-yi
Abbasi, c. I, s. 115.
1548
Tarih-i Cihan-ara, s. 304.
1549
Hulasett-tevarih, c. I, s. 372.
1550
Tarih-i Cihan-ara, s. 302; Ez Seyh Safi ta Sah Safi, s. 78; Nevai, Sah Tahmasb, s. 206.
1551
Roemer, s. 244.
1552
Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 115.
1553
Tezkire-yi Sah Tahmasb, s. Saferi, s. 74; A History of Georgia; s. 24.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
253
Rebiylahir 962 / Mart 1555te
1554
Sultan Sleymana gnderdi. Bylece baris
mzkireleri srdrlerek 8 Recep 962 / 29 Mayis 1555te Amasya baris anlasmasi
imzalandi. Bu anlasma uyarinca Azerbaycan ve dogu Ermenistan vilayetleri
Safevlere birakildi. Bati Ermenistan, Bagdat, Mezopotamyanin tm, Van gl
evresindeki Van, Ercis, Adil-cevaz ve Ahlat gibi sehirler ve Osmanlilarin isgal edip
kisla yaptirdiklari yerler Osmanlilara verildi. Kars sehri ise tarafsiz blge olarak ilan
edildi her iki taraf orada askeri kale yapmayi karlastirdilar.
1555
Grcistan konusunda
ise Mesk, Kartil ve Kaht Safevlere, Basi Auk, Daviyan ve Koriyan (Mingrel)
Trabzon sinirina degin Osmanlilara verildi.
1556
Bununla da Grcistan pratikte
Safevlerle Osmanlilar arasinda iki ayri blgeye ayrilmis oldu.
1557
Bylece iki Trk
devleti arasindaki sinir Arpa ayinin kuzey kismi olarak tayin edildi.
1558
Sultan
Sleyman Kanuni, Sah Tahmasbin Safev tebaalarinin Kerbela, Necef, Mekke ve
Medine gibi kutsal meknlara ziyarete gitmeleri iin izin verildi ve onlar engel
ikarilmamasi konusunda zel emirler verdi.
1559
Bu ise Osmanli ulema kesimi iin
byk bir darbe anlamina geliyordu. Amasya anlasmasinin bir diger nemli yn iki
Trk lkesi Safev ve Osmanlilar arasinda yapilmis olan ilk baris anlasmasi
olmasidir. Bu anlasma 986 / 157879 yilina dek srd. Sz konusu anlasma uyarica
Trk Safev devletinin bekasini da garantilemis oldu. Bu da Sah Tahmasbin
yeterince becerikli siyaseti oldugunu kanitlamaktadi.
1560
Sah Tahmasb ayrica
bundan sonra Snni mezhep esaslari ve kisilerine kfr edilmeyecegine de sz
verdi.
1561
2.11.48. $ah Tahmasbn Grcistana Drdnc Seferi
Baris mzakerelerinin baslamasi ile Sah Tahmasb Osmanli tarafindan
rahatlayarak Grclere karsi drdnc kez Kartliaya ordu sevketti. Luarsab ise
onunla karsi karsiya gelip savasmaktan ekindi. Grcler yene daglara ve ormanlara
1554
Hulasett-tevarih, c. I, s. 369; Roemer, s. 244.
1555
Minorskii, Saziman-i Idari, s. 187.
1556
Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 87; Tarih-i Nizami-yi Iran, s. 19.
1557
The Making of the Georgian Nation, s. 48.
1558
Faruk Smer, Safev Devletinin Kuruluu, s. 68.
1559
Ferid, Bey, s. 111; Sykes, Tarih-i Iran, s. 257.
1560
Smer, Faruk, s. 85.
1561
Mnaatus-selatin, c. I, s. 620; Mnaatus-selatin, c. II, s. 66.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
254
sigindilar. Kizilbaslarda saldirip onlari orada erkeklerini ldrp
1562
kadin ve
ocuklari esir ederek mal varligi ve hayvanlarini da ganimet olarak ele geirdiler.
Sah Tahmasb sonra Goriye saldirarak orayi alip blgeyi dsnamlardan arindirdi.
1563
Bu saldiri da Kizilbaslar oklu ganimet ele geirdiler.
1564
Sah Tahmasb, daha sonra
Grciyan kalesine saldirdi. Eznaveran halkindan bir kismi ve Luarsbin annesi
Amedin kalesine sigindilar. Kizilbaslar da o kaleye saldirip ve Luarsbin annesini
esir alip
1565
Grclerin birogunu ldrdler. Ancak diger bir kaynaga gre ise Sah
Tahmasb, Luarsbin annesini ldrmstr.
1566
Sah Tahmasbin Grcistana olan
drdnc seferinde 30.000den fazla
1567
esir Safevlerin eline gemisti. Ancak o,
siradan esirlerden vaz geerek soylu Eznaveran ileri gelenlerinin kadin, kiz ve
ocuklari ile yetindi.
1568
961 / 155354 tarihinden baslayarak Safev toplumunda ve
zellikle sarayda farkli etnik kkenlerden gelen Kafkasyalilar gzkmeye basladilar.
Sz konusu topluluklar Grc ve erkez adi ile bilinseler de onlarin homojen bir
etnik yapidan geldigini sylemek zor hatta olanaksiz gibidir. Zamanla Safev
sarayinda sz konusu topluluklardan gelen kadinlarla evlilikler de yogunluk
kazanmaya basladi. Nitekim Sah Tahmasbin 9 oglundan 7sinin annesi
Kafkasyaliydi. Onun ogullarindan Haydar Mirza, Mustafa Mirza
1569
ve Imam-kulu
Mirza anneleri Kafkasya kkenlilerdi. Nitekim Sah Abbas dneminde de Isfahan
valiligine Grc devsirmeler atanmislardi.
1570
Kafkasya kkenlilerin kle olarak da alinmasi sz konusu tarihten sonra
baslamis bulunmaktadir. Sz konusu Hiristiyan topluluklarin Safev toplumunda yer
edinmelerinin n kosulu Mslmanlasmak-Trklesmek idi. Safev devletinin
olanaklarindan yararlanmak ve bazen de baskilarindan kurtarmak iin onlar da
1562
Hulasett-tevarih, c. I, s. 370; Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 87.
1563
Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 87.
1564
Hulasett-tevarih, c. I, s. 370.
1565
a.g.e, s. 371.
1566
Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 87.
1567
Hulasett-tevarih, c. I, s. 372.
1568
Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 88.
1569
Huld-i Berin, s. 401.
1570
Hasim Agaceri, Kne-i Din ve Devlet der Iran-i Asr-i Safev, Ez Mecmua-yi Suhan-raniha,
Merkez-i Baz-sinasi-yi Islam ve Iran, Intisarat-i Baz, Tahran, 1380, s. 41.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
255
(binlerce kisi tarafindan) Islamlasma belirtileri de sik sik gzkmekteydi.
1571
Sah
Tahmasb, arkasinda kalabalik bir nfus bulundiran Kizilbas boylarini dengelemek
iin makamlarin dagitiminda sz konusu heterejen kkenlerden gelen bu nedenle de
pek yaptirim gc olmayan Islamlastirilmis-Trklestirilmis Kafkasyali gruplardan da
yararlandi. Nitekim Sah Tahmasbin hkimiyetinin sonlarina dogru sz konusu
topluluklar daha Tahmasbin uyguladigi yeni politika ile glenmislerdi.
1572
Bu
dogrultuda Sah Tahmasb, Kizilbaslarin merkezden ka egilimlerine karsi kk
koru birligini olusturdu.
1573
Koru birligine alinanalar saha sadik Kizilbaslardan ki
kendi boylari ile ilskilerine son verilmisti.
1574
- ve heterojen etnik gruplardan gelen
topluluklar idi.
1575
Koru birligi dogrudan saha bagli olmakla maaslarlini da ondan
almaktaydilar. Korular zel egitim
1576
ile asiri gl askeri konumuna geliyorlardi.
Korular arasindan emir mansibina atananlar olmasa da onlar kazandiklari
konumlarina gre 5den 50 kisiye kadar kle edinebiliyorlardi.
1577
Koru birliginin
basina gl askeri yetkilerle donatilmis olan korubasi getirilmekteydi.
1578
Korubasilarin glenmesi ile yavas yavas Kizilbaslarin tekelinde olan emirl-
mera mansibinin gc kirilmaya basladi.
1579
Anlasilan Sah Tahmasb koru birligini
olustururken Osmanlilardaki Yenieri sistemini model almisti. Buna ragmen koru
birliginin tam olusmasi ve evrilmesi I. Sah Abbasin adi ile bagladir.
1580
Sah
Tahmasb ldg sirada korularin sayisi 4.500 bulmaktaydi.
1581
Ayrica Sah
Tahmasbin toplam 20.000 civarinda olan hizmetilerinden
1582
1500 kadari dergh
hizmetisi olarak das (dis) korulari, yasavul ve bukavulardan
1583
(sahin yemegini
hazirlanmasinda danisman olan kisiler.) idiler. Bir diger kaynaga gre ise Sah
1571
Hulasett-tevarih, c. II, s. 599.
1572
Richard Frye, Persia, (Bundan sonra: Richard Frye, Persia), Schocken Books, Mew York, 1969,
s. 14.
1573
David Morgan, s. 173.
1574
Rhrborn, s. 49.
1575
Roemer, s. 246.
1576
Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 142.
1577
a.g.e, s. 142.
1578
Hulasett-tevarih, c. I, s. 203; Gulam-riza Verheram, Nizam-i Hkmet-i Iran der Devran-i
Islami, Pejuhei der Tekilat-i Idari, Kiveri ve Lekeri-yi Iran ez Asr-i Mogol ta Payan-i Kacar,
(Bundan sonra: Nizam-i Hkmet-i Iran), Pejuhes-gah-i Mutaliat ve Tahkikat-i Ferhengi, Tahran,
1368, s. 202.
1579
Roemer, s. 246.
1580
David Morgan, s. 173.
1581
Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 141.
1582
a.g.e, s. 142.
1583
a.g.e, s. 141.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
256
Tahmasbin koru sayisi 5.000 kadardi.
1584
Sah Tahmasbin ordusunda toplam
114.000
1585
diger bir bilgiye gre de 200.000
1586
asker bulunmaktaydi. Diger
kaynaklara gre ise ordudaki asker sayisi 60.000 idi.
1587
2.11.49. Yaka Trkmenlerinin syan
957 / 155051de Kizilbaslarla Ester-abaddaki Yaka Trkmanlari arasinda
ihtilaflar ikarak
1588
onlarin isyanina neden oldu.
1589
Bu durum Sah Tahmasba da
bildirildi. Yaka Trkmanlarinin Ester-abaddaki baskaldirilarini grenen Sah
Tahmasb gecikme ile 962 / 155455te Abaya karsi bir orduyu Ester-abada
gnderdi. Bilindigi gibi Ester-abaddaki Yaka Trkmenleri ile Harezm hkmranlari
arasinda dosta iliskier bulunmaktydi. Kizilbaslarla Aba arasinda gereklesen
savaslarda, Kizilbaslarin nc kesiminin komutani olan Seyf Bey Bayat, Aba
tarafindan yakanarak Harezm hkimi Ali Sultan zbekin yanina gitti. Ali Sultan
zbek de Abaya yardim etmek amaciyla ordusu ile birlikte Ester-abada saldirdi.
Ancak o Kizilbaslarla savastan kainarak mzakire ve hediyeler gndermekle
Kizilbas emirlerini Abaya zarar vermeyecekleri konusunda ikna etmeyi basardi.
Bunun zerine de Ali Sultan, Harezme geri dnd. Kizilbas ordusu ise Sah
Tahmasbin ordusuna geri dnd.
1590
2.11.50. Grcistana Beyinci Sefer
Sah Tahmasb, daha nce Grcistana olan 4 saldirisindan
1591
sonra oraya
birka kez daha ordu sevketti.
1592
Grc emirlerinden Luarsab digerlerinden
seilerek
1593
srekli Sah Tahmasb ve Kizilbaslarla savasmaktaydi. Sah Tahmasb,
drdnc saldirisindan ve 30.000 Grcy esir aldiktan sonra Sefer 962 / 1554
1584
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 634.
1585
Rhrborn, s. 73; Mecmel-Fusaha, c. I, s. 78.
1586
Hulasett-tevarih, c. II, s. 600.
1587
Tarih-i Nizami-yi Iran, s. 59.
1588
Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 107.
1589
a.g.e, s. 107.
1590
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 519.
1591
Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 84; Favaids-safeviye, s. 21; Roemer, s. 245.
1592
a.g.e, s. 84.
1593
a.g.e, s. 84.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
257
55de Berde ve Karabaga gitti. Luarsab da hkim oldugu blgenin merkezi Goriye
geri dnd. O, yine ordu toplayarak 963te Kizilbaslarin isgalinde olan Korese
saldirdi. Kizilbaslar ise ona karsi abucak hareket ettiler. Gereklesen savasta
Kizilbaslar yenilip katilar. Luarsab ise onlari takip ederek onlarin bir kismini
ldrd. Kizilbaslar yenilip kasalar da Luarsab savas sirasinda atindan dserek bir
Kizilbas tarafindan yaralandi. Sz konusu kisi ve Kizilbaslarin birogu lmesine
ragmen Luarsab da aldigi yaradan dolayi vefat etti.
1594
2.11.51. smail Mirzann Tutuklanmas
Sah Tahmsp da 964 / 155657de yine Muhammed Mirzayi Herat hkmetine
atayip onu Herata gnderdi. Ismail Mirza da Heratta 1 yil 5 gn kaldiktan sonra 27
Cemaziylevvel 964 / 28 Mart 1557de Herati terk etti. Ismail Mirzayi Tebes-Yezd
yolu ile Kasan, Kum ve Saveye getirildi. Sah Tahmasbin emri zerine vekil
Masum Bey Safev
1595
Kazvinden Saveye giderek Ismail Mirzayi devraldi ve
Kahkaha kalesine dogru gtrd.
1596
Onlar Saban sonlari 964 / Haziran sonlari
1557de Kahkaha kalesine geldiler. Bylece Sah Tahmasb mrnn sonuna degin
Ismail Mirzayi 19 yil boyunca hapiste tuttu.
1597
Ismail Mirzanin Kizilbaslar
tarafindan da tutulmasi onu adeta Sah Tahmasba potansiyel bir rakip haline
getirmisti. Bu durum da Sah Tahmasbin tedirginligi ve paranoyasini artirmaya
yeterdi. Sah Tahmasb bu dogrultuda Ismail Mirza ile kader birligi yapan birka kisiyi
de hapsetti veya ldrtt.
1598
Nitekim bazi Avrupali gezginlerin de belirttigi gibi
onun hatirasi Kizilbaslar arasinda hep canli kalmistir.
1599
Sah Tahmasb, Ismail
Mirzayi hapsettikten sonra yaklasik lmne kadar olan 20 yillik bir sre de
Kazvinden disari ikmadi ve bu nedenle ata bile binmez oldu. O artik savastan uzak
bir politika izleyerek huzur pesinde idi.
1600
1594
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 394.
1595
Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 133; Tarih-i Cihan-ara, s. 303; Hulasett-tevarih, c. II, s. 344.
1596
Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 133; Tarih-i Cihan-ara, s. 303; Hulasett-tevarih, c. II, s. 388;
Huld-i Berin, s. 510.
1597
Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 125.
1598
Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 223; Hulasett-tevarih, c. II, s. 389.
1599
Iran ve Cihan, s. 116; Tarih-i Siyasi ve Ictimaiyi Iran, s. 188.
1600
Iran ve Cihan, s. 116; Tarih-i Siyasi ve Ictimaiyi Iran, s. 188.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
258
2.11.52. Grcistana Yaplan h. 964 / 155657 Yl Saldrs
Grcistan hkmdarlarindan olan Luarsab ldkten sonra yerine oglu Simon
(Svimon, Semaon, Simaon, Soymon)
1601
, onun yerine geti. Kizilbaslar ise Luarsaba
olan yenilgilerini telafi etmek iin 964 / 155657de Grcistana ordu ektiler.
Simon daglara ve ormanlara sigindi. Kizilbaslar da onun blgesini yagmalayip tahrip
de bulundular. Onlar ziraat ve meyve agalarini da imha ettiler.
1602
Sonra ise geri
dndler.
2.11.53. Abann h. 965 / 155758teki syan
965 / 155758de Yaka Trkmenlerinden olan Aba yine Ester-abada saldirip
evre kyleri yagmaladi. Ester-abaddaki Kizilbaslar onlarla bas edemeyeceklerini
anlayinca Sah Tahmasbtan yardim istediler. Sah Tahmasb da bir birligi yardima
gnderdi. 2 gn savastan sonra Kizilbaslar Abayi yendiler ve o Etrek irmagindan
geip yine de Harezm hkimi Ali Sultana sigindi. Ali Sultan zbek, bu defa da
Abaya yardim eli uzatarak askerleri ile birlikte Ester-abada saldirdi. Iki ordu 21
Sevval 965 / 6 Agustos 1558de savasa tutustular. Savasin sonucunda ise Kizilbaslar
yenilerek katilar.
1603
2.11.54. Osmanl $ehzadesi Bayezid
h. 966 sonlarinda / Ekim 1559da Sehzade Bayezid, Safev topraklarina
girerek
1604
Safevlerin Irevan hkimi Sah-kulu Sultan Ustacluya sigindi.
1605
Osmanlilarin gnderdigi Sinan Pasa ve Turak Aga, Bayezid Kazvine ulasmadan 966
/ 155859 yilinda Kazvine geldiler.
1606
Sah Tahmasb mektuplari okuduktan sonra
Bayezidin Kazvine gelecegine kadar onlarin beklemesini ve maslahat ne olursa
yerine geirilecegini syledi.
1607
Bayezid zel ve tantanali bir biimde arsamba
1601
Hulasett-tevarih, c. II, s. 392; Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 89.
1602
Hulasett-tevarih, c. II, 392.
1603
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 520.
1604
Hulasett-tevarih, c. II, s. 403; Tarih-i Cihan-ara, s. 304.
1605
Sykes, Tarih-i Iran, s. 257.
1606
Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 115.
1607
Tezkire-yi Sah Tahmasb, s. Saferi, s. 76.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
259
gn 21 Muharrem 967 / 23 Ekim 1559da Kazvine gtrld.
1608
Sah Tahmasb,
Bayezidin 10.000 kadar olan sipahilerinin baskent Kazvinde bir arada
bulunmasinindan endise ederek onlarin yarisini kp gruplara ayirarak degisik
vilayetlere gnderdi.
1609
Sah Tahmasb, Bayezidin yakin adamlari araciligi ile onun kamak istedigi
grenince Behram Mirzanin ogullarinin dgn bahanesi ile Bayezid ve yakin
adamlarini Cennet-abad bahesine davet ederek orada sakladigi savasilar
1610
araciligi ile Cuma gn 22 Recep 967 / 18 Nisan 1560da Bayezid ve drt oglunu
yakalatarak hapsettirdi.
1611
Bayezidin hepsedilme tarihine iliskin kaynaklarda su
tarihler de gemektedir: Cuma gn 29 Recep 967 / 25 Nisan 1560
1612
, Saban 967 /
NisanMayis 1560
1613
ve 23 Recep 968 / 09 Nisan 1561.
1614
Sah Tahmasb, Bayezidi
devlet-hanenin bahesinde hapsettirdi. O, Bayezid ile arada sira da hem sohbetlik
etmesi iin Mir Gnes Kumiyi de Bayezidin lmne kadar grevlendirdi.
1615
O
Osmanlilarca alinmis Safev arzileri ve Bayezid ile yandasalrina harcadigi yksek
harcama rakamlarini Osmanlidan alma niyetini tasimaktaydi.
Sultan Sleyman Rebiylevvel 968 / KasimAralik 1560da Sah Tahmasba
yazdigi mektubunu 706 kisilik byk bir heyet ile gnderdi. Osmanli elileri ve
yanindakiler 22 Recep 968 / 8 Nisan 1561de Kazvine geldiler.
1616
Osmanli
temsilcileri 5 gn sonra 27 Recep / 13 Nisan (1561)de Sah Tahmasbin huzuruna
ikip Sultan Sleymanin muktubunu ona taktim ettiler. Sultan Sleyman, elilerle
1608
Tarih-i Cihan-ara, s. 304; Hulasett-tevarih, c. II, s. 406, 417; Ez Seyh Safi ta Sah Safi, s. 84;
Tarih-i Safevyan, s. 41.
1609
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 308.
1610
Tarih-i Cihan-ara, s. 306.
1611
Tarih-i Cihan-ara, s. 306; Hulasett-tevarih, c. II, s. 409.
1612
Tarih-i Safevyan, s. 41.
1613
Serefed-din Turan, Ser-gzet-i Sah-zade Bayezid, c. II, (Bundan sonra: Serefed-din Turan), trc.
ve Tahlis: Ali Seyf, Muallim-i Zeban ve Edebiyat-i Farsi-yi Danis-gah-i Ankara, Bahs-i Zebanha-yi
Sarki-yi Danis-gah-i Ankara, No: 1, Ankara, s. 213.
1614
Mnazaat-i Haydari ve Nimati, s. 30.
1615
Hulasett-tevarih, c. II, s. 409.
1616
Tarih-i Cihan-ara, s. 306; Hulasett-tevarih, c. II, s. 417; Ez Seyh Safi ta Sah Safi, s. 86.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
260
birlikte degerli hediyerler de Tahmasba gndermisti.
1617
Sultan Sleyman, Sah
Tahmasba verilecek dl ve karsilik meblagini vezir Pertev Pasaya ile birlikte
Erzuruma gnderdi.
1618
O, Bayezid ve ogullarinin geri verilmesinden sonra dl ve
karsiligi Tahmasba verilmesini emretti. O, Sah Tahmasba yazdigi mektupta
Erzuruma kendisi tarafindan 400.000 altin sikke, sehzade Sari Selim tarafindan da
100.000 altin sikke gnderdigini bildirdi.
1619
Diger bir bilgiye gre Sultan
Sleymanin gnderdigi dl miktari 900.000, sehzade Seliminki ise 300.000 altin
sikke idi.
1620
Bylece 969 / 156162de Sultan Sleyman, Sah Tahmasba ona
siginan oglu Bayezidi vermesi iin yksek miktarda nakit para ve nefis esyalar
gndermis oldu.
Bir sonraki Osmanli elileri ise Persembe gn 14 Zilkade 969 / 16 Temmuz
1562de Kazvine geldiler.
1621
Sah Tahmasb, onlari 17 Zilkade / 19 Temmuz 1562de
kabul etti. O, Persembe gn 21 Zilkade / 23 Temmuz 1562de
1622
Bayzidi sakali ve
kafasini kazitilmis bir biimde ogullari ile birlikte asagilarcasina sehzade Selimin
gnderdigi kisilere verdi.
1623
Osmanlinin gnderdigi kisiler ise Cuma gn 22
Zilkade 969 / 24 Temmuz 1562de sehzade Bayezidin son kez olarak ogullarini
pmek istemesine izin vermeden
1624
Kazvinin at meydaninda yay kirisi ile
bogdurmak suretiyle ldrdler.
1625
Osmanlidan gelen grevliler 8 gn Kazvinde
kaldiktan sonra yol yorgunluguna ragmen ayni yilin 30 Zilkadesinde / 1 Agustos
1562de naaslarla birlikte Osmanliya gitmek zorunda kaldilar.
1626
Osmanli heyeti
naslarla birlikte Osmanli topraklarina girdikten
1627
sonra Karahisar valisi Ilyas Bey
ve Mahmud Aga Kapui-basi dl ve karsilak ile birlikte Irana dogru hareket
1617
Tarih-i Cihan-ara, s. 306; Hulasett-tevarih, c. II, s. 417; Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 115.
1618
Serefed-din Turan, s. 222; Seref-name, c. II, s. 218.
1619
Hulasett-tevarih, c. II, s. 432; Mnaatus-selatin, c. II, s. 43.
1620
Nevai, Sah Tahmasb, s. 446.
1621
Tarih-i Cihan-ara, s. 308; Hulasett-tevarih, c. II, s. 431.
1622
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 336, 340.
1623
Ez Seyh Safi ta Sah Safi, s. 86.
1624
Tarih-i Siyasi ve Ictimaiyi Iran, s. 197.
1625
Tarih-i Cihan-ara, s. 308; Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 79, 104; Hulasett-tevarih, c. II, s.
247, 433.
1626
Mnazaat-i Haydari ve Nimati, s. 35; Hulasett-tevarih, c. II, s. 433.
1627
Ferid Bey, s. 112; Mnazaat-i Haydari ve Nimati, s. 35.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
261
ettiler.
1628
Onlar 19 Sefer 970 / 18 Ekim 1562de Kazvine ulastilar. Onlar Sultan
Sleymanin kendi hattiyla yazdigi 2 satirlik yazisini da ona verdiler. O, bu yazisinda
Tahmasba oglum diye hitap etti.
1629
Sz konusu hediye ve dl Kazvinin ehil
stun eyvaninda Sah Tahmasba teslim edildi.
2.11.55. Pir Muhammed Hann Horasana Saldrs
h. 971 / 156364te Belh valisi Pir Muhammed Han, Horasana saldirarak
Meshed evresine degin ilerledi. Sah Tahmasb, Osmanli sultani Sleymanin oglu
Bayezid ve ailesini geri vermesi iin gnderdigi nefis hediyelerden bir kismini Pir
Muhammed Han ve zbek emirleri Buhara padisahi Abdullah Han, Semerkand valisi
Ebu Sultan Said, Ebul-Muhammed Han ve Uergen hani Haceme
1630
gndermesi
ile Pir Muhammed Han, Meshede saldirmaktan vaz geti. Ayni ylda Ali Sultan
zbek de Meshede saldirdi. Kizilbaslar onunla da savastilar. O basarili olmayinca
Harezme geri dnd.
2.11.56. Kazak Hann Baykaldrs
Tahmasbin oglu Muhammed Mirzain 21 yil Heratta lalasi olan Muhammed
Han Serefed-din-oglu Tekel Zilhicce sonlari 964 / Ekim 1557de ld. Bunun
zerine Sah Tahmasb onun yerine Muhammed Hanin oglu Kazak Hani ki
zbeklerle savasta yigitlikler gstermisti.- Muhammed Mirzaya lala ve Horsan
emirl-merasi yapti. Kazak Han, sevkatli saraya sahip olmakla taklasik 12.000
adami ve 10.000 tfeki gulami vardi.
1631
Kazak Han gcne gvenerek Horasanda
adeta bagimsizca davranmaya basladi. O Sah Tahmasbin eyalet isleri ile
ilgilenmedigini grnce sonunda isyan bayragini ati. Sah Tahmasb ise 972 / 1564
65 yilinda bir birligi Kazak Hani bastirmalari iin gnderdi.
1632
Iki taraf arasinda
Guriyanda gereklesen savasta Kazak Han yenilerek Muhammed Mirza ile birlikte
Heratin Ihtiyared-din kalesinde direnmeye basladilar. Sonunda ise Kazak Han
1628
Hulasett-tevarih, c. II, s. 436.
1629
a.g.e, s. 437.
1630
Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 116.
1631
Ravzets-Safa-yi Nasiri, 119.
1632
Hulasett-tevarih, c. II, s. 448; Tarih-i Cihan-ara, s. 310.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
262
direnmeyi bos grerek kendisini 16 Cemaziylahir 972 / 19 Ocak 1565te
Kizilbaslara teslim etti.
1633
O siralarda hasta da olan Kazak Han vefat etti.
1634
Onun lmnden 3 gn
sonraya dek Masum Bey, Ihtiyared-din suru iinde Kazak Hanin halktan alarak
biriktirdigi mal varligini zaptetmekteydi.
1635
Kizilbas emirleri de onun kafasini
saman ile doldurarak Sah Tahmasba gnderdiler. Sah Tahmasb da Kazak Han
baskaldirisini yatistiran Kizilbasalarin hepsine hilatlar gnderdi. Sah sehzadeler ve
Kizilbas emirleine Mir Mnsi Kumiye yazdirdigi
1636
emirde 28 yil nceden beri
halki tedirgin eden Muhammed Han Tekel ve Kazak Hanin fitnelerinin sona
erdiginden mutlu oldugunu blge halkina olan ilgisizligin telafi edilecegini mit etti.
O, Herat halkini kutlamalara tesvik ediyorydu. Onun emri zerine her mahalledeki
Kizilbas emirleri de halki kutlama ve semeni pisirmeye tesvik ettiler. Sah Tahmasb
mahallelerde pisirilen semenilerden rnek olarak kendisine gnderilmeleri takdirde
mahalle temsilcisine hilat ve hediyeler gnderecegini bildirdi.
1637
Sah Tahmasb,
Kazak Han baskaldirisini nledikten sonra kardesi oglu Ibrahim Mirza, Kandahar
valisi Sultan Hseyin Mirza, Sistan valisi Bediz-zaman Mirza, Masum Bey Safev
ve bir grup Kizilbas emirini Ebiverd ve Nisayi almalari iin gnderdi. Onlar, Din
Muhammed Han zbekin oglu Ebul-hanin sigindigi Ebiverd kalesini kusattilar.
Gereklesen savasta zbekler yenilince Ebul-han bir daha Horasana
saldirmayacagi konusunda yemin ederek ve her yil Sah Tahmasb sarayina hediyeler
gndermeye sz verip aman diledi. Ibrahim Mirza ise kardesleri ve Kizilbas emirleri
ile danisarak bunu kabul edip hkmet merkezi olan Meshede gitti.
1638
2.11.57. zbeklerin h. 974 / 1566 Yl Saldrlar
h. 974 / 156667de, Sah Tahmasb, yine byk oglu Muhammed Mirzayi
1633
Hulasett-tevarih, c. II, s. 449; Tarih-i Cihan-ara, s. 310.
1634
Hulasett-tevarih, c. II, s. 449; Ravzets-sefa-yi Nasiri, s. 121; Seref-name, c. II, s. 225.
1635
Seref-name, c. II, s. 225.
1636
Hulasett-tevarih, c. II, s. 452-452.
1637
Hulasett-tevarih, c. II, s. 451.
1638
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 106-107.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
263
Horasan valisi, yapti. Onlar az sayida asker ile Horasana dogru hareket ettiler. Bu
haberi alan Buhara hkimi Iskender Han, oglu Abdullah Hani Hsrev Han ve bazi
zbek hanlari ile birlikte Horasana gnderdi. Onlar Muhammed Mirzayi
yakalamak istiyorlardi. Sehzade korumasindaki az sayida atliyi komuta eden Sah-
kulu adli komutani bunu grenince Muhammed Mirza ve yanindakiler ile birlikte 4
Cemaziylevvel 974 / 17 Kasim 1566da Trbet Haydariye kalesine sigindilar.
zbekler kaleyi kusattilar. Sah Tahmasb onlara yardim etmeleri iin Suca Bey
Varsaki kendi yardimcisi ve 20 kisilik Kizilbas
1639
ile birlikte oraya gnderdi. Diger
bir bilgiye gre Kizilbaslarin sayisi 18
1640
, bir baska bilgiye gre ise onlarin sayisi
22
1641
idi. O, Sah-kulu Sultana yenilginin kesin oldugu takdirde zbeklere esir
dsmesinler diye Muhammed Mirza ve tm aile adamlarini katletmlerini emretti.
Kizilbaslar oraya ulastiktan sonra zbeklere saldirdilar. Kalenin basindan onlari
gzlemleyen Sah-kulu Sultan, Kizilbaslari Sah Thamasb ordusunun ncs sanarak
kale kapisini atirdi. Kizilbaslardan 8 kisi ld. Geri kalanlar yarali olsalar da sahin
mesajini Ustaclu hanina usatirdilar. zbekler de onlari Sah Tahmasb ordusunun
ncs sanarak ekinip kusatmayi kirarak diyarlarina geri dndler. Bylece
Muhammed Mirza da ldrlmekten kurtarmis oldu. Sah Tahmasb da onlara hilatlar
siyurgallar dagitti ve blge hkimiyetleri ile onlari taltif etti.
1642
2.11.58. Han Ahmedin Boyun Egdirilmesi
Sah Tahmasb Han Ahmedin kendisine olan sadakatina inanmadigindan dolayi
Biyepes hkmeti tekrar Ishaki hanedanina verilmesini uygun bulmaktaydi. Bylece
o, oglum diye hitap ettigi Cemsid Hani kizi Hadice Beygim ile evlendirip Biyepes
hkmetine atadi. O, yine de barisi bir yntem ile 1 Muharrem 974 / 19 Temmuz
1566dan
1643
baslayarak Cemaziylevvel 975 / KasimAralik 1566ya dek
1644
ona
1639
Ahsent-tevarih, s. 553.
1640
Ravzets-Safa-yi Nasiri, s. 130.
1641
Hulasett-tevarih, c. II, s. 458.
1642
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 108.
1643
Tarih-i Gilan, s. 52; Firidun Nevzad, Nameha-yi Han Ahmed Gilani, Nimeha-yi Han Ahmed Han
Gilani, Nime-yi Dvvm-i Sede-yi Dehm-i Hicri, (Bundan sonra: Nameha-yi Han Ahmed Gilani),
Intisarat-i Mevkufat-i Mahmud Afsar Yezdi, Tahran, 1373, s. 279.
1644
Hulasett-tevarih, c. II, s. 462; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 112.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
264
karsi gnderdigi
1645
birka askeri birligi blgeye sevketti.
1646
Gnderilen birlikler ise
22 Cemaziylahir 975 / 24 Aralik 1567de onun yakalanmasina
1647
kadar yaklasik
3
1648
veya 4 ay
1649
sre sonra basariyi saglayabildi. Han Ahmed ise mal varligi ve
hazineleri ile birlikte Sali gn 6 Recep 975 / 6 Ocak 1568de
1650
Sah Tahmasbin
huzuruna getirildi. Sah Tahmasb ise onu kinasa
1651
da ldrmedi ve yaklasik 23
1652
ay sre ile onu Kahkaha kalesinde hapsettirdi. Bazi kaynaklara gre Han Ahmed,
Pazar gn 20 Rebiylevvel 975 / 24 Eyll 1567de Mikayil Bey Yzbasi Samlu
tarafindan Kazvinden Kahkaha hapihanesine gtrlmstr.
1653
2.11.59. Lahicanllarn Baykaldrs
Sah Tahmasb, Gilani ele geirdikten
1654
sonra, Biyepisin btn iin bir
hkim atamak yerine maslahat geregi her blge iin ayri ayri hkimler tayin etti. O,
Biyepisin degisik blgeleri iin farkli Kizilbas emirleri atadi. Sah Tahmsasp 977 /
156768de ise oglu Mahmud Mirzayi Lahican hkimi, Allah-kulu Sultan Iek-oglu
Ustacluyu ise onun lalasi yapti.
1655
Ancak Allah-kulu Lahican halkina agir vergiler
tayin ederek halki ciddi sikintulara soktu. O, Lahicandan yaylaya gidince Lahican
halki firsat bularak ayaklandilar. Onlar Emire Debbac adli birinin basina
toplandilar.
1656
O, Lahican kalesinde konuslanmis olan Kizilbaslara saldirdi. O,
kaledeki Kizilbasalri kadinlar ve ocuklar ile birlikte ldrd.
1657
Emire Debbac
sonra Allah-kulu Sultanin oglu Bektas Beye saldirdi. O da savasa girmeden
1658
Lahicandan kati. Emire Debac ise onun atlilarindan birogunu ldrd. Bunun
zerine Sah Tahmasba tabi olan Gesker hkimi Emire Sasan, isyancilari bastirmak
iin Lahicana dogru hareket etti. Iki ordu Hazar denizi kiyisinda Hasan Kiyade adli
1645
Hulasett-tevarih, c. II, s. 471; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 112; Tarih-i Gilan, s. 50-51.
1646
Nkavetl-Asar, s. 68; Hulasett-tevarih, c. II, s. 475; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 476.
1647
Hulasett-tevarih, c. II, s. 476-477; Tarih-i Gilan, s. 53-54.
1648
Huld-i Berin, s. 354; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 112.
1649
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 112.
1650
Hulasett-tevarih, c. II, s. 477; Huld-i Berin, s. 354.
1651
Tarih-i Gilan, s. 54.
1652
Hulasett-tevarih, c. II, s. 477; Huld-i Berin, s. 354; Tarih-i Gilan, s. 57.
1653
Tarih-i Gilan, s. 57.
1654
Nevai, Sah Tahmasb, s. 301-303.
1655
Ahsent-tevarih, s. 578.
1656
Hulasett-tevarih, c. II, s. 570; Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 113; Tarih-i Gilan, s. 60-61.
1657
Hulasett-tevarih, c. II, s. 570; Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 113; Huld-i Berin, s. 364.
1658
Hulasett-tevarih, c. II, s. 570; Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 113; Huld-i Berin, s. 364.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
265
bir yerde karsilastilar. Gereklesen agir savasta ise Emire Sasan yenilerek kati.
Lahicani yitimekten ve isyanin yayilmasindan endise eden Sah Tahmasb ise
979 / 157172da kalabalik bir orduyu Lahicana gnderdi.
1659
Gereklesen savas
sirasinda Emire Debbac bir tfek kursunu isbati ile ld.
1660
Bylece Lahicanlilarin
ayaklanmasi da agir kayiplarla yatistirilmis oldu.
1661
Bu olaydan sonra ise Sah
Tahmasb, baskilari ile ayaklanmaya neden olan ve isyani yatistirmakta basarili
olamayan Allah-kulu Sultan Ustacluyu Lahican hkmetinden azlederek
1662
oglu
Imam-kulu Mirzayi 979 / 157172de sz konusu blgenin hkimi yapti. Sah onu
lalsi Pire Muhammed Han Ustaclu ile birlikte Lahicana gnderdi.
2.11.60. $eyhavendlerin lddrlmesi
h. 976 / 156869da Masum Bey Safev, Sah Tahmasbtan izin alarak oglu
Han Mirza ve maiyetindeki 48 kisi ile Mekke ziyaretine gitti. O ihram yaparkan
Fatima vadisinde Persembe gn 6 Zilhicce 976 / 22 Mayis 1565te Osmanlilarin
saldirisina ugrayarak kendisi ve yanindakilerin hepsi ldrldler.
1663
Osmanlilarin
yaydigi sylentiye gre ise onlari Arap soygunculari ldrmslerdi. Seyhavend
boyundan olan Masum Bey Safev, Sah Tahmasb tarafindan 957 / 155051 yilinda
divan emiri olarak tanmisti. Sah Tahmasb onu 960 / 155253 yilinda ise vekillik
makamina getirtti.
1664
Masum Bey ve adamlarinin ldrlmesi Kizilbaslar iinde
rahatsiliga neden oldu. Osmanli vezirleri Masum Bey Safevnin esas amacinin hac
ziyareti degil de Anadolu Alevilerini Osmanlilara karsi tahrik etmek oldugunu II.
Selime bildirince o da Sam beylerbeyi Dervis Pasaya Masum Beyi bir trl
ortadan kaldirmasina emretti. O da 200 kisilik atlisi ile birlikte Arap kilik kiyafetinde
Masum Bey ve adamlarina silahsiz olduklari bir vakitte ihramda iken saldirip
hepsini ldrdler.
1665
II. Sultan Selim durumu dzeltmek amaciyla Ali Aga avus-
1659
Hulasett-tevarih, c. II, s. 571; Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 114.
1660
Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 113; Huld-i Berin, s. 365.
1661
Hulasett-tevarih, c. II, s. 571.
1662
Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 114; Ravzets-sefa-yi Nasiri, s. 143.
1663
Hulasett-tevarih, c. II, s. 560-561; Tarih-i Alem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 161; Huld-i Berin, s. 357.
1664
Hulasett-tevarih, c. II, s. 344, 367, 559.
1665
Muhammed Emin Riyahi, Sefaret-nameha-yi Iran, Gzariha-yi Musafiret ve Memuriyet-i
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
266
basiyi zr dilemesi iin Sah Tahmasba gnderdi. Sah Tahmasb da gerkleri
bilmesine ragmen barisin kalici olmasini gz nnde bulundurarak Osmanli tarafinin
zrn kabul edip
1666
eliyi sicak karsiladi ve bir sre sonra onuin geri dnmesine
musaada etti.
2.11.61. Simonun Hapsedilmesi
976 / 156869da Sah Tahmasbin emri zerine Seki hkimi Semhal Han
erkes, Davud Han ile birlikte Simonun egemen oldugu blgenin merkezi olan
Goriye saldirdilar. Sz konusu saldirida Simon yakalanip Sah Tahmasba getirildi.
Sah, ona Islam getirmesini teklif etti ise de o bunu kabul etmedi. Bu nedenle de Sah
Tahmasbin buyrugu zere Alemut kalesinde hapsedildi. Simon, Sah Tahmapin
mrnn sonuna degin hapiste kaldi. Simon, II. Sah Ismail zamaninda hapisten
ikarildi.
1667
2.11.62. zbek Sultann Saldrs
h. 977 / 156970de Rstem Sultanin oglu zbek Sultan Horasana saldirarak
Cama kadar ilerledi. Cam valisi Zeynel Bey onunla savasarak ldrld. zbek
Sultan ise Serahs, Cam ve kylerini yagmalayarak kendi blgesine geri dnd.
zbek Sultan da 978 / 157071 yilinda Haci Sultan Kutual ile savastigi Kumda
ldrld.
1668
2.11.63. $ah Tahmasb ve Hrstiyan Avrupas
Tahmaspin Hiristiyan bati Avrupa devletleri ile iliski gelistirme ve anlasma
yapmaya egilmedigi bir gerektir. Bunun tam nedeni bilinmese de genelde durumun
Tahmaspin dini duygulara dayanarak davrandigi ile aiklanmaktadir. Benzeri bir
egilim 1541de sarayina siginan Babrl Hmayunu Siilestirme iin harcadigi
Sefiran-i Osmani der Iran, (Bundan sonra: Sefaret-nameha-yi Iran), Intisarat-i Tus, Tahran 1368, s.
37; Faruk Smer, Safev Devletinin Kuruluu, s. 108; Cevahirl-ahbar, s. 232.
1666
Faruk Smer, Safev Devletinin Kuruluu, s. 109.
1667
Hulasett-tevarih, c. II, s. 622.
1668
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 108.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
267
abalarda da gzkmektedir.
Bu hususn en nl rnegi ise Hiristiyan Venedik Cumhuriyetidir. Bilindigi
gibi Osmanlilar karsisinda dayanamayn Venedik Cumhuriyeti, Vincenito
dAlessandri adli bir elisini Sah Tahmasba gndermisti. Onlarin amaci Safevlerle
Osmanlilara karsi askeri ittifak olusturmakti. Venedik elisi 14 Agustos 1571 / 20
Rebiylevvel 972de Kazvine ulasti. O, Osmanlilara anlasmalara uymamakla
sulayarak Vendiklilerle Avrupa hkmdarlari ve Papanin Osmanlilara karsi askeri
ittifak anlasmasi imzaladiklarini bildirerek Safevlerin sz konusu ittifaka
girmelerini talep etti. O, bylece Osmanlilarin isgal ettigi Safev arazileri zellikle
Diyarbakir ve Bagdati tekrar ele geirebileceklerini onlara bildirdi. Ancak
Mslman asabiyeti konusunda gayet duyarli olan Sah Tahmasb, Hristiyanlar
tarafindan gelen bu teklifi geri evirdi. Vincenito dAlessandrinin Kazvinde
ikametinden 64 gn getikten sonra Arnavutluk kiyisinda Lepante krfezinde
Papanin da bizzat katildigi savasta Avrupa Hiristiyanlari 7 Ekim 1571 / 17
Cemaziylevvel 979da Osmanlilarin deniz kuvvetlerini agir yenilgiye ugrattilar.
1669
Bu zafer Papa tarafindan 7 Ekim dini bayram olarak ilan edildi. Avrupalilarin
Osamanlilara aldigi galebeden haberdar olan Sah Tahmasb yine de onlarla
isbirligine gitmeyerek Mslman Osmanlilarla yaptigi baris anlasmasina sadik kaldi.
2.11.64. Tebriz syan
h. 981 / 157374te Tebriz 2 seneden (979 / 157172) beri devam edegeln
isyanini bastiramayan
1670
Yusuf Bey avus
1671
sehrin ileri gelenleri ve zenginlerinin
Kazvine gelip sikyette bulunmalari zerine Sah Tahmasb, isyancilara karsi blgeye
ordu yrtmek kararini aldi.
1672
Sahin emri zerine bir birligi ayaklanmayi
yatisirmada Yusuf Beye yardim etmesi iin Tebrize gittiler. Bununla da isyancilar
Kizilbaslara karsi ikmaktan ekinerek ve aralarindaki ittifaki koruyamadiklarindan
1669
a.g.e, s. 366.
1670
Hulasett-tevarih, c. II, s. 585; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 118.
1671
Ravzets-sefa-yi Nasiri, s. 143; Hulasett-tevarih, c. II, s. 571; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I,
s. 114.
1672
Tarih-i Safevyan, s. 43.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
268
dagilistilar. Isyan rehberleri ise saklandilar. Kizilbaslar nderlerin birogunu ele
geirip ibret olsun diye onlari astilar.
1673
Bunula da Tebrizin sz konusu byk apli
isyani 2 yil sonra yatistirilmis oldu. Sah Tahmasb da halkin bir daha isyan etmesi
bahanesini ortadan kaldirmak iin meslek erbabina zg olan czi
1674
miktardaki
muhterefe vergisi ve Tebriz hakindan alinacak vergilerin birogunu da kaldirdi.
1675
2.11.65. Hacm Sultan ile liykilerin Geliytirilmesi
Ali Sultan zbek, ldkten sonra Hacem Sultan adi ile nl olan Haci
Muhammed Han tm Harezm vilayetini istila etti. Hacem Sultan, Ali Sultan
zbekin tersine Sah Tahmasb ile iyi ilsikiler kurdu.
1676
O, bunun iin Safev
sarayina eliler gnderdi. O, dostluk iliskilerini daha da pekistirmek iin 983 / 1575
76de kk oglu Muhammed Kuli Sultani Safev sarayina gnderdi.
1677
O, kizini da
Haydar Mirza ile nisanladi.
1678
Sah Tahmasb ise Haydar Mirzanin disinda tm
sehzade ve bazi Kizilbas emirlerini onu karsilamaya gnderdi. O Kizilbaslar arsinda
byd. Muhammed Kuli Sultan 1001 yilina degin I. Sah Abbas zamaninda Bestam
imeninde sahtan izin almaksizin Harezme gitti.
2.11.66. Kakhetyal Aleksandrn Safevlere Baglanmas
h. 982 / 157475te Gorginin oglu Levend ki babasinin ldrlmesinden
sonra Kakhetya emiri olmustu.- ld. Yerine ise oglu Keyhsrev oturdu. Ancak
kardesi Aleksandr onunla savasarak onu ldrd. Aleksandr, Sah Tahmasb ile
yakinlasma siyasetini gtt. O, birka elisini hediyelerle birlikte Safev sahinin
sarayina gnderdi. Sah Tahmasb da bir elisini ta, hilat, kemer ve altin egerli
at
1679
ile ona gndererek Kakhetya hkmetini ona verdi.
1673
Hulasett-tevarih, c. I, s. 586.
1674
Petrusevskiy, Islam der Iran, s. 494.
1675
Nevai, Sah Tahmasb, s. 19-20; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 114.
1676
Ravzets-Safa-yi Nasiri, 142.
1677
Ahsent-tevarih, s. 598.
1678
Ravzets-Safa-yi Nasiri, 142.
1679
The Making of the Georgian Nation, s. 46.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
269
2.11.67. $ah Tahmasbn Vefat
Sah Tahmasb, 982 / 157475 yilinda hastalandiginda, kendisinden sonra
velihat tayin etmediginden Kizilbaslar onun halefinin kim olacagi konusunda ikiye
ayrildilar. Hastalik sresince onlar defalarca atismaya girdiler.
1680
Kizilbas boylari
zellikle Ustaclu emirleri ve Grcler sahliga aday olarak Haydari dsnerek grme
sorunu bulunan Muhammed Hudabendeyi gzden kairmislardi. te yandan Rumlu
emirleri, Trkman boylari ve zellikle Haydarin gl yetkilere sahip kiz kardesi
Peri-han Hanimin adayi ise Haydarin muhalif kardesi sehzade Ismail idi. Btn
bunlara ragmen Tahmasb hastalik yatagindan kalkar kalkmaz tekrar denetimi eline
almasi ile ihtilaf atesleri bir anda sndyse de henz alttan alttan ihtilaflar
yrtlmekteydi. Sah Tahmasb hastaligi iyilestikten sonra atisan iki tarafi
sorgulattirma konusunda sesesiz kilamyai yegledi.
1681
Anlasilan o ihtilaflarin
bymesinden ekinmekteydi. I. Tahmasb, 15 Sefer 984 / 14 Mayis 1576 yilinda
zehirlenme nedeni vefat etti.
1680
Seref-name, c. II, s. 245.
1681
Seref-name, c. II, s. 246.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
270
NC BLM
SAFEVLERN KKEN
Safevlerin kkenine iliskin temel bes grs bulunmaktadir. Bunlar sirasiyla
sunlardir:
3.1. SAFEVLERN KRT KKENL OLDUGU TEZ
Safevlerin Krt oldugu grs genelde Ahmed Kesreviye dayandirilmakta ise
de Kesrevide bu konuda aik bir ifadeye rastlanilmamaktadir. Kesrevi Safevlerin
kkenine iliskin yayinladigi Seyh Safi ve Tebare adli arastirmasinda Safvets-
safnin elde olan eski nshalarindan birinde Firuz-sah, el-Kurdi es-Sebhani (veya
Sbhani) Piruz Sah Zerrin Klah lakabiyla tanitilmistir. Kesreviye gre Sebhani
veya Sbhani Sencani veya Sencari kelimesinin degistirilmis biimidir ve Seyh
Safinin atalari Krdistan Sencari veya evresinden gelmis olduklari
anlasilmaktadir.
1682
Burada ncelikle el-Kurd ibaresi dikkati zerine ekmekte ve
Safevlerin Krt kkenli olmalarina adeta bir kanit olusturmustur. Hemen belirtelim
ki el-Krdi ibaresi Safvets-safnin kimi nshalarinda kullanilmakta iken
bazilarinda ise kullanilmamaktadir. rnegin Sleymaniye Ktphanesindeki 1490
ve 1508 nshalarinda Firuz-sahtan bahsedilirken el-Kurd nisbeti kullanilmis
1683
1540 yilina ait nshada ise bu nispet kullanilmamis ve yalnizca Firuz-sah Zerrin
Klah denmistir.
1684
Safvets-safnin baslarinda Seyh Safinin atalarinin, Ibrahim Edhem
soyundan bir hkmdarla birlikte Sencar (veya Sencan)dan Azerbaycana
gelerek
1685
, Mugan ve Arrani ele geirip sonra ise blge halkini
1682
Ahmed Kesrevi, Seyh Safi ve Tabare, s. 68-69.
1683
Ibn Bezzz, No: 03090, v. 6b; Ibn Bezzz, No: K2123, v. 15a.
1684
Ibn Bezzz, No: 775, v. 13a.
1685
lem-ara-yi Safev, s. 3; Savory, Iran, s. 3-4; Browne, History of Persia, IV, s. 36; Hatai
Klliyati, s. 95-98.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
271
Mslmanlastirmasina
1686
deginilmektedir. Kizil Brk Firuzun da sz konusu
dnemde Erdebile yerlestigi bilinmektedir.
1687
Mirza Abbasli ise, kelimenin
Sencar syleyisini dogru saymaktadir.
1688
Bizce gerek Sencan gerekse de Sencar
yer adlari birbirine yakin sylenislerinden dolayi Safvets-safnin mstensihlerince
karistirilmistir. Nitekim Sencar ile Sencan yer adlari ayni eserde bile birbirinin yerine
kullanilmistir.
1689
Kimi kaynaklarda Sencan adli bir yer adinin Merv yakinlarinda
1690
kimilerinde ise Horasanin Nisapur evresinde yer aldigi belirtilmektedir.
1691
Ibrahim
Edhemin Horasanin Belhinden oldugunu gz nnde bulundurursak Safevlerin
dedelerinin de onun soyundan gelen bir hkmdar esliginde Horasandaki
Sencanlarin birinden geldikleri pek muhtemeldir.
Tarihilerin Horasanli Ibrahim Edhemi grmezden gelmeleri Safevlerin Krt
blgesinden geldikleri grsn ileri srmelerine neden olmustur. Anlasilan bu
grs Firuz-sahin lakabinin sonunda geen el-Krdi ibaresi de kuvvetlendirmistir.
Oysaki kaynaklarda geen Krt kavrami gebe ve hayvanci anlamini tasimistir.
Eski Taberilerin bir devami olan ve gnmz Iranda yasayan Mazenilerin dilinde
bugn bile krt kelimesi oban anlaminda kullanilmaktadir. krt kavrami Islam
tarihi kaynaklarinda genis bir cografi yelpaze iin kullanilmistir. Btn bu krt
kelimelerini etnik Krt anlaminda yorumlamak olanaksizdir. rnegin Horasan ile
ilgili tarihi kayitlarda Krt kavramina sik sik rastlanilmaktadir. Oysaki Horasanda
sz konusu kavram yukarida belirttigimiz gibi sosyal yasam biimini yansitmakta ve
etnik bir anlam iermemektedir. Esasen etnik Krtlerin Horasana yerlesmesi ise I.
Sah Abbas Safev ve Nadir Sah Afsar dnemi XVII. yy.da asker olarak alinmalari
ile ilintilidir. Sz konusu Trk devletleri etnik Krtlerden de bir grubu dogudan gelen
saldirilara karsi ordulari terkibinde Horasana gtrmslerdir. Bu tarihten nce ise
1686
Ibn Bezzz, No: 03090, v. 7a; Ibn Bezzz, No: K2123, v. 15a.
1687
Ibn Bezzz, No: 03090, v. 7a; Ibn Bezzz, No: K2123, v. 15a; Ahmed Kesrevi, Seyh Safi ve
Tabare, s. 66-69.
1688
Mirza Abbasli, Safevlerin Kkenine Dair, s. 328329.
1689
Ibn Bezzz, No: 03090, v. 6b-7a; Ibn Bezzz, No: K2123, v. 14b-15a; Ibn Bezzz, No: 775, v.
14a.
1690
Sihbed-din Eb Abdullah Yakut b. Abdullah el-Hamev er-Rm el-Bagdd, Kitb mucamil-
buldn, c. III, Tahran, 1956, s. 140.
1691
Hatai Klliyati, s. 101.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
272
Horasanda etnik anlamda Krt varligindan sz etmek yanlistir. XVII. yy. ncesi
Horasan blgesi ile ilgili kullanilan Krt kavrami ise gebe ve tasrali anlaminda
kullanilmistir. Nitekim Chiz de gebe Trkler ile yerlesik Trkler yani
Horasanlilar arasindaki farki aiklarken syle der: Hzeyl kabilesi Araplarin
Krdleri oldugu gibi [Trkler de Horasanlilarin gebeleridir]
1692
Diger bir ihtimala gre Horasandaki Kertlerin adi kaynaklarda -
biiminde yazildigina gre mstensihlerce yanlis olarak sonundaki - nsz -,
- yani Krd biiminde istinsah edilmesiyle yanlislarin ortaya ikmasina neden
olmustur. Ayrica sz konusu - kelimesi de yanlis harekelenme ile zerine
gelen zamme ( ) harekesi gelmesi ile ile Krt biiminde de okunabilir. Zannimizca
bu yanlislarin ayiklanmasi ciddi bir arastirmanin konusudur.
Krt kavraminda dikkati eken bir diger husus ise gnmzde bile i
adlandirma olarak hibir toplulugun kendisine Krt demeyisidir. Bilindigi gibi
heterojen etnik yapiya sahip olan Kurman, Sorani ve benzeri topluluklar iin bu ad
dis adlandirmadan teye gitmemektedir. Benzeri bir rnek Ermeni etnonimi iin de
geerlidir. Zira Ermenilerin dis adlandirilmasi Ermeni iken i adlandirmalari Hay,
bu dogrultuda ise Ermenistan cografi adi da Hayastan biimindedir. Diger bir
rnek ise Finlerin kendilerine dis adlandirmada oldugu gibi Fin degil de Soumi
(Suomi) demeleridir.
1693
Krt kavraminin etnik bir anlam kazanmasinin altinda bizce
zellikle Safev-Osmanli karsitliginin ciddi etkisi bulunmaktadir. Osmanli iin Krt
tasrali Snni iken, Safevler iin Krt ilk basta Snni gebe anlaminda
kullanilmistir. Osmanli belgelerinde (basbakanlik arsivi belgeleri) de Trkmn
Ekrdi, Ekrd Trkmni birlesik tanimlamalarin gemesi sz konusu Krt
kavraminin etnik degil de sosyal yasam biimini birdirmek iin kullanildigi aika
gstermektedir.
1694
Her ne kadar bazi Trk gebelerine Krt yakistirilmasi yapilsa
1692
Ebu Osman Amr b. Bahr el-Chiz, el-Cahiz ve Trklerin Faziletleri, ev. Ramazan Sesen, ISAR,
Istanbul, 2002, s. 56; Hatai Klliyati, s. 101.
1693
Talat Tekin, Trkoloji Eletirileri, Simurg Yay., Ankara, 1997, s. 199.
1694
Cevdet Trkay, Babakanlik Arivi Belgelerine Gre Osmanli Imparatorlugunda Oymak, Airet
ve Cemaatlar, Isaret Yay., Eyll 2005, s. 13 (Hccet-i zahriyye, D-BSM-1144 ve Mhime Defter No:
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
273
da sonunda bu ad bir dis adlandirma olarak heterojen etnik yapiya sahip Snni
Kurman ve Soraniler iin kullanilmis ve dis adlandirma olarak adeta etnik bir anlam
kazanmistir. rnegin XVII. yy. Safev kaynagi Tarih-i Ki:ilbaan eserinde Krt
kavrami etnik anlamda kullanilmakta ve bu yaklasim XVII. yy. ncesi kaynaklarda
geen Krt kavrami iin de genellestirilmistir.
1695
Ahmet Kesreviye mal edilen sz konusu grs batili bilim adamlarindan
Allouche
1696
, David Morgan
1697
, Bello
1698
, R. M. Savory
1699
ve Bosworth
1700
tarafindan da genellikle ayni biimde kabul grmstr. Bu grs Z. V. Togan
1701
ve
F. Smer
1702
gibi iki nl Trk tarihilerince de ayni cografi gerekeye
dayandirilarak kabul grlse de sz konusu grs bilimsel anlamda dogrulanmasi
yukarida aikladigimiz nedenlerden dolayi olanaksiz gzkmektedir. mer Niyazi
Uysal
1703
ve . Uluay
1704
da ayni grs tekrarlamistir.
3.2. YEZD KRT KKENL OLDUGU TEZ
Safevlerin kkenine iliskin tuhaf bir iddia da Muhammed Emin Riyahiye
aittir. Ona gre Safevlerin kkeni Musulun Sencar blgesinden olan Yezidi
Krtlerdendi.
1705
Bu iddia kesinlikle dogru olamaz. Safev slalesindeki Krt ve
Yezidilik karsitligi bunu rtmektedir. Nitekim Timur ile Hace Alinin
grsmesinde o Timurdan Muaviye yanlisi olarak dsndg Yezidi Krtlerin
cezalandirmasini istemistir.
1706
Esasen bu iddianin yanlisligini Yezidilik ve
124, s. 51).
1695
Tarih-iKi:ilbaan, s. 40-43.
1696
Allouche, Osmanli-Safev Ilikileri, s. 173181.
1697
David Morgan, s. 107.
1698
Bello, Safavid Episode, s. 2.
1699
R. M. Savory, Safawids, EI, c. VIII, Leiden, 1995, s. 766; R. M. Savory, Safavid Persia, c. I,
s. 394. c.
1700
Bosworth, Islm Devletleri Tarihi, s. 213.
1701
Zeki Velidi Togan, Sur lorigine des Safavides, Mlanges Louis Massignon, Damascus: Institut
Frnais de Damas, c. III, s. 347-357.
1702
Faruk Smer, Safev Devletinin Kuruluu, s. 1
1703
Uysal, Sah Ismail, s. 8
1704
Uluay, Sah Hatayi ve Alevlik, s. 27.
1705
Tarih-i Hoy, s. 114-116.
1706
Silsiletn-neseb-i Safevye, s. 48.; Sefer-name-yi Engelbert Kaempfer, s. 20-23.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
274
Kizilbaslik arasindaki inansal farkliliklar da aik bir biimde gstermektedir.
Gnmz Yezidilerin etnik adi olarak kendilerine Yezidi dedikleri ve Krt
kelimesini Snni anlaminda kullanmaktadirlar.
3.3. TALI$ VEYA GLEK OLDUKLARI TEZ
Bu anlayis daha ok Safevlerin ilk dnemlerinde siki irtibat halinde
bulunduklari cografya ile olan baglantilarini temel almaktaysa da gerek anlamda
hibir ciddi arastirmacinin ilgisini ekmemistir.
1707
Bu grsn temelinde Ortaag
melliflerinden Fazlullah Ruzbihanin Talis emirleri onun (Seyh Safiyed-din)
menzilini kendilerine barinak yapmislardi ve Rumun bykleri onu ziyarete
gelirlerdi
1708
szleri yer almaktadir. Bu grs savunanlar ayrica Sah Ismailin
mahlasi olan Hatai kelimesinin etimolojisini gnmz Talis dili ile aiklamaya
alismaktadirlar.
1709
Burada Talislarla ilgili belirtecegimiz bir husus Belikali Ernest Orsel ve bazi
diger arastirmacilara gre onlarin Trk kkenli oldugu grsdr. Bunlar Talislarin,
engiz Hanin Talis adinda bir komutani tarafindan buraya getirildiklerine
inanirlar.
1710
nl dogubilimci Minorsky de gnmz Talislarin Iran bir dil
konusmalarina ragmen Mogol kkenli olmalari ihtimali zerinde durmustur. O bu
grsn desteklemek amaciyla Sah-sevenler arasinda Talis Mikeyli (Talis
Mikeyilli veya Talmiskeyilli) adinda bir Trk boyunun gnmzde de var olduguna
deginmektedir.
1711
1707
Hatai Klliyati, s. 93.
1708
lem-ara-yi Emini, Woods, s. 6263.
1709
Giyas Skrov, Safev Devletinin Kuruluu ve I. Sah Ismail Devri, (907930 / 15011524),
Yksek Lisans Tezi, (Bundan sonra: Skrov, I. Sah Ismail Devri), Marmara niversitesi, Sosyal
Bilimler Enstits, Ilahiyat Anabilim Dli, Islam Tarihi ve Sanatlari Bilim Dali, Istanbul, 2006, s. 43-
44.
1710
Rafael Blaga, Iran Halklari Elkitabi, (Bundan sonra: Rafael Blaga), 1997, s. 142.; Irec Afsar
Sistani, Mukaddeme-yi ber Senaht-i Ilha, adur-niinan ve Tavaif-i Aairiyi Iran, c. I, (Bundan
sonra: Irec Afsar, Ilha, adur-niinan ve Tavaif), Messe-yi Amuzesi ve Intisarati-yi Nesl-i Danis,
Tahran, Zimistan 1368, s. 128.
1711
Minorskii, Saziman-i Idari, s. 21, n. 2.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
275
Bizce gnmz Talislari Trk kkenli olmasalar da zamaninda onlarin Trk
dilli Talislara baglanmasinin ve tabi olmalarinin sonucu olarak sz konusu adi etnik
ad olarak benimsedikleri pek muhtemeldir. Bu tr ad almanin tarihte rnekleri pek
oktur. rnegin gnmz Slav Bulgarlarinin adi eski ynetici Trk Bolgarlardan
kaldigi bilinmektedir. Bunun karakteristik bir diger rnegi ise Sarmat veya Alan
kkenli Serb
1712
ve Khorvatlarin
1713
Slavlari ynettkleri iin sirasiyla adlari iki Slav
dilli halkin yani Sirp ve Hirvatlarin etnik adi olarak kalmasidir. Bizce Safev
dnemindeki Talilar muhtemelen Trk asilli olmus ve kkenleri de eski Trklerde
mevcut olan Tles
1714
veya baska olasi syleyis ile Toli adindaki Trk boyuna
dayanmaktadir. Gnmz Talislarin da Talis szcgn Toli biiminde
syledikleri szcgn orijinal biiminin zamaninda Trk dilli Talis yneticilerden
alindiginin bir diger kanitidir.
3.4. AZER OLDUGU TEZ
Iran ve bazi Sovyet tarihilerince savunulan bu grse gre, Safevler, Trkler
tarafindan zorla Trklestirilen Azerbaycanin ana etnik unsuru olan Irani kkenli
Azeri gruplarina menesupturlar. Bu grs de ilk kez Ahmet Kesrevi tarafindan ileri
srlmstr.
1715
Kesrevinin bu grs dneminde bazi bilim evrelerinde yanki
uyandirmis ve esitli tartismalara sebep olmustur. Onun bu kitaplarda yer alan
grslerini Rahim Riza-zade Melik
1716
, Gulam-riza Insaf-pur
1717
, Nasrullh Felsef
1718
ve Menuehr Parsadust
1719
gibi birok Iranli bilim adami da desteklemislerdir.
1712
Tadeusz Sulimirski, Sarmatha, (Bundan sonra: Sulimirski, Sarmatha), trc. Dr. Rukayya Behzadi,
Nesr-i Mitra, Tahran, Tabistan, 1374, s. 182-184.
1713
Sulimirski, Sarmatha, s. 184.
1714
Ahmet Tasagil, 552-627 Yillari Arasinda Tles Boylarinin Cografi Dagilimina bir Bakis,
(Ahmet Tasagil, Tles Boylari), Mimar Sinan niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi Dergisi, I,
Istanbul, 1992; Ahmet Tasagil, in Kaynaklarina Gre Eski Trk Boylari, (Bundan sonra: Ahmet
Tasagil, in Kaynaklarina Gre), TTK, Ankara, 2004, s. 116.
1715
Ahmed Kesrev, Azeri ya Zeban-i Bastan-i Azerbaycan, 1304, 1317, 1325.
1716
Rahim Riza-zade Melik, Azeri, Guyi-i Dirin-i Merdm-i Azerbaycan, Silsile-yi Intisarat-i
Encmen-i Asar ve Mafahir-i Ferhengi, Tahran, 1377.
1717
Gulam-riza Insaf-pur, Tarih, Tabar ve Zeban-i Merdm-i Azerbaycan, Intisarat-i Fikr-i Ruz,
Tahran, 1377.
1718
Felsefi, Sah Abbas, c. I, s. 19.
1719
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 191.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
276
Kesrevi, Seyh Safi ve atalarinin Azerbaycanin yerli halkinin soyundan
olduklarini ve Azer dilini konustuklarini ileri srmektedir.
1720
Felsef ise Seyh
Safiyed-dinin atalarindan Zerrin Klahin h. 569 / 117374 yilinda Krdistan
taraflarindan Azerbaycana geldigini bildirmektedir. Bundan baska o, Safiyed-dinin
atalarinin Iran soydan olduklarini belirtip, Azer Dilini yani Azerbaycanin yerli
halkinin dilini konustuklarini ileri srmektedir.
1721
Hemen belirtelim ki tarihi
kaynaklarda Azeri adli dil ve etnonime rastlanilmamaktadir. Ayrica Trkler ncesi
Iranda asiri bir etnik heterojenlik ve mozaiklik sz konusu oldugundan bunlari
homojen imis gibi sunmak da yanlistir.
Yukarida belirttigimiz gibi Iran asilli Azerilerin, Trklerin baskisi sonucu
Trklestigi tezini ilk ortaya atan kisinin Ahmed Kesrevi olmasina ragmen hemen
hemen birok arastirmaci onun daha sonra bu grsne kendisinin karsi iktigini
bilmezler. Ahmed Kesrevi 1922-1923te Suriyede El-Irfan adli bir dergide
yayinladigi drt blmden olusan El-Lugatut-Trkiye fil-Iran (Iranda Trk Dili)
adli Arapa bir makalesinde eski grsn elestirerek yeni grsn ortaya
koymustur. Bu makale de kisaca o, Iranda yasayanlarin ogunlugunun Trk oldugu,
Iran Trklerinin eski Trklerin devami ve Trklesmis Farslar olmadigi, tam tersine
Farslarin bir kisminin Farslasmis Trkler oldugu, Trkenin de Iranda yerel ve
blgesel bir dil degil de lke genelini kapsayan bir dil oldugu, Trkenin Farsadan
stn bir dil oldugu ve bunun inkr edilmez bir gerek oldugunu ayrica Trkenin
Iranin geneline yayildiginin az kisi tarafindan bilindigini
1722
ileri srerek kendisine
ait olan eski grsn rtms bulunmaktadir.
3.5. ARAP OLDUGU TEZ
Safevlerin Arapligi ve seyit oldugu iddiasina gelince bunlarin gerek ile bir
alakasi bulunmamaktadir. Nitekim eseri Safets-sefani Seyh Safinin lmnden 24
yil sonra ve Seyh Sadred-din zamaninda yazan Ibn-i Bezzaz Erdebili de Safevlerin
1720
Ahmed Kesrevi, Seyh Safi ve Tabare, s. 11.
1721
Felsefi, Sah Abbas, c. I, s. 19.
1722
Ahmed Kesrevi, El-Lugatut-Trkiye fil-Iran, El-Irfan, c. VIII, No: 2, 3, 4, 5, Suriye, 1922-1923;
Evan J. Siegel, The Journal of Azerbaijani Studies, Vol: 1, No: 2, 1998.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
277
seyitligine iliskin en ufak bir atifta bile bulunmamistir.
1723
Kesrevinin de belirttigi gibi, herhangi bir ensab kitabinda Seyh Safinin
seyitligi ile ilgili bilgi bulunmamaktadir. rnegin, 93 yil Seyh Safinin lmnden
sonra h. 828 / 142425te Seyhin torunu Hace Aliinin agdasi olan es-Seyyid
Cemaled-din Ahmed b. Ali b. el-Hseyin ki Irakta yasayip Kirmanda ld.-
ensaba ilskin yazdigi Umdett-talib fi Ensab-i Al-i Ebu Talib adli kitabibda tanittigi
seyit aileler iinde Sey Safi ve hatta sz konusu dnemde ne sahip olan Hace
Alinin adinin gemeyisi
1724
Safevlerin seyit ve Arap kkenli olma olasiligini
ortadan kaldirmaktadir. Bilindigi gibi Hace Ali de sz konusu kitabin yazilisindan iki
yil sonra h. 830 / 142627de lmstr.
1725
Ayni kanaat dnemin en nl
kaynaklarindan ve Seyh Sefyi bizzat tanidigi anlasilan Hamdullah Mustavfide de
bulunmaktadir. Mellif eserinin bir yerinde syle demektedir: Seyh Safiyed-din
Erdebili, hayattadir. Zaman sahibidir. Muazzam bir biimde saygi grmektedir.
Mogollarin ona byk saygisi var ve bu nedenle de o onlarin halka zarar vermesini
engellerdi.
1726
Kesreviye gre seyyidlik meselesi ortaya ikinca Firuz-ah, Muhammed b.
Seref Sahin oglu yapilmis ve dogal olarak da onun soyu Musa Kazima kadar
uzatilmistir. Ancak Ibn Bezzazin istinsahilari bu lakaplarin seyitlikle elistigini
grdklerinden bu isimleri kullanmamislardir. Bazilari da durumu
anlayamadiklarindan oldugu gibi birakmislardir.
1727
Bizce Sefvevilerin Tahmasbdan
baslayarak kendilerine seyit saymasinin gerekesi Osmanli-Safev iliskilerinin
gerisinde oynanan diplomatik oyunlarda aranmalidir. Bu hususta da ilk akla gelen,
Sultan Yavuzun Misiri ve Arap dnyasini fethinde Memluklarla birlikte Abbasi
Halifeligini de kaldirmasi ve dolayisiyla Islam leminin hamisi konumuna
ykselmesi Safevlerin dikkatinden kamamis ve seyyidlik iddiasi ortaya atarak
1723
Safvets-safa, Ahmedi, s. 47.
1724
Ahmed Kesrevi, Seyh Safi ve Tabare, s. 6465.
1725
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 181.
1726
Tarih-i Gzide, s. 675
1727
Ahmed Kesrevi, Seyh Safi ve Tabare, s. 40, 49.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
278
Osmanlilarin fetih yoluyla elde ettikleri siyasi mesruluk karsisina dinsel bir
mesrulugu ikarmis olmalilar. Ayrica Seyh Safinin normal yollardan sufi izgisinde
abalari sonucunda seyhlik nvanini almasi da onun seyyidlikle hibir ilgisi
olmadigini gstermektedir.
I. Tahmasb h. 975 / 156768de Zeynel-abidin Abdiye emir vererek Seyh
Safi, Seyh Sadred-din ve Safev hangahinin birok vakifnamelerini bir kitapta
toplattirdi. Sz konusu vakifnamelerinin de hi birinde seyit kavrami gememekte ve
Safev mrsitlerine seyh lakabi ile hitap edilmektedir.
1728
Seyh Safi dnemine ait ele geen tomar ve tapularin da hi birinde seyit unvani
kullanilmamaktadir.
1729
Hace Resided-dinin de Seyh Safi ve oglu Ahmede
gnderdigi mektuplarinda ona hitaben seyit kavrami yerine seyh kavramini
kullanmaktadir.
1730
Sultan Ahmed Celayir de h. 773 / 137172de Seyh Safi ile ilgili
ikardigi bir buyrukta Safiye seyh olarak hitap etmektedir.
1731
Saffets-sefanin degisik nshalarinda da Safevlerin ecdat sayisi ve onlarin
adlari konusunda ihtilaflar bulunmaktadir.
1732
Safvets-safanin h. 896 / 149091
yilina ait nshasinin ilk varagindaki secere syledir: Neseb-name-yi Hazret-i Sultan
Seyyid Seyh Safiyed-din. es-Sultan Seyyid Seyh Safiyed-din b. Seyyid Seyh Baba
Cibreil b. Seyyid Kutbed-din b. Seyyid Salahed-din b. Seyyid Muhammed b.
Seyyid Ivaz Sah b. Seyyid Firuz-sah b. Seyyid Muhyed-din b. Seyyid Ali b. Seyyid
Hasan b. Seyyid Ebl-Kasim b. Seyyid Sabit b. Seyyid Hseyin b. Seyyid Davud b.
Seyyid Lad b. Imam Musa Kazim ibnil-imam Caferis-Sdik ibnil-imam
Muhammedil-Bakir ibnil-imam Zeynel-abidin ibnil-imamis-seyyidis-sehid
1728
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 180 (Sarihl-mlk, Mecmue-yi Vakf-nameha, Gerd-averende:
Zenel-abidin Abdi, Kitab-hane-yi Milli-yi Tahran, Nsha No: 2734/f, v. 15, 19, 28, 32, 389).
1729
Ahmed Kesrevi, Seyh Safi ve Tabare, s. 57-59.
1730
Mukatibat-i Reidi, s. 266, 309; Tarih-i Siyasi ve Ictimaiyi Iran; s. 143.
1731
Yek-sed Pencah Sened-i Tarihi, s. 13-15.
1732
Ibn Bezzz, No: 03090, v. 1a; Ibn Bezzz, No: 775, v. 13a.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
279
Imam Hseyin sehid-i Kerbela ibnil-imam Aliyel-Mrtaza
1733
Bundan baska
Safvets-safnin esitli nshalarinin birinci babinin der zikr-i neseb-i kuddese
sirrahu isimli birinci faslinda ve farkli sayfalarinda Seyh Safiyed-dinin atalarinin
adlari kaydedilmistir. Bu sayfalarda Safiyed-din Ishakin atalarindan biri, Imam
Musa Kazimin (. h. 183 / 799800) evladindan biri olarak gsterilmekte ve bylece
Safevlerin nesebi birinci imam Ali b. Ebi Talibe kadar gtrlmektedir.
1734
Bu
nesep zincirinin ardindan secereyi dogrulama amaci gden birka hikye
verilmektedir. Bu hikyelerde Safevlerin peygamber soyundan olduklari
sylenmektedir.
1735
Safvets-safdan baska, Safevler devrini genise aksettiren
sonraki dnem tarihi kaynaklar ve son dnem arastirmalarinin birogunda da
Safevlerin soyu, yaklasik yirmi bes kusaktan ibaret nesep zinciri ile yedinci imam
Musa Kazima, sonra da birinci imam Ali b. Ebi Talibe ve ondan da Hz.
Muhammede kadar ikartilmaktadir.
1736
Secerenamelerde bazi isim degisiklikleri ile
Firuz-sahin seyyid, yani peygamber soyundan oldugu belirtilmektedir. Bu
secerenamelerde Firuz-sahtan nceki dnemlere dogru sirasiyla ismi geen
sahislarin, Muhammed, Seref Han, Muhammed, Hasan, Muhammed, Ibrahim,
Cafer, Muhammed, Ismail, Muhammed, Ahmedl-Arab, Ebu Muhammed Kasim,
Ebl-Kasim Hamza ve yedinci imam Musa Kazim olduklari sylenmektedir.
1737
Buna benzer, fakat biraz farklilik arz eden baska secereler de mevcuttur. rnegin,
Walter Hinzin ortaya ikardigi Safev seceresi yukaridaki secerelerden biraz
farklilik arz etmektedir: Ali b. Ebu Talib, Imam Hseyin, Imam Zeyne-abidin,
Imam Muhammed Bakir, Imam Cafer Sadik, Imam Musa Kazim, Seyyid Ebul-
Kasim Hamza, Seyyid Ebul-Kasim Muhammed, Seyyid Muhammed Arab, Seyyid
Ahmed, Seyyid Ismail, Seyyid Muhammed, Seyyid Cafer, Seyyid Ibrahim, Seyyid
Muhammed, Hasan, Muhammed, Seref-sah, Muhammed, Firuz-sah Zerrin Klah,
Ivadl-Hass (el-Havvas), Muhammed (el-Hafiz), Seyh Salhddin Resid, Kutbed-
1733
Ibn Bezzz, No: 03090, v. 1a.
1734
Ibn Bezzz, No: 03090, v. 6b-7b; Ibn Bezzz, No: K2123, v. 14b-17b; Ibn Bezzz, No: 775, v.
13a-16a.
1735
Mirza Abbasli, Safevlerin Kkenine Dair, s. 291296.
1736
Gaffari, Tarih-i Cihan-ara, s. 258.
1737
Sirvan, Riyzs-siyaha, s. 3536; Tekmiletl-exbar, s. 29; Mneccimbasi, Sahifl-ahbr, c.
III, s. 179; Aslanoglu, Sah Ismail, s. 3.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
280
din, Seyyid Salih, Seyh Emined-din Cibrail, Seyh Safiyed-din.
1738
Bu farkli
secereler baska bir rivayetle de desteklenmektedir. Bu rivayette verilen bilgilere gre
Sadred-din Musa hac ziyaretinde oldugu gnlerde (h. 770 / 136970) Medine
sehrine gitmis ve burada seyyidlerin byklerinden Sihabed-din Ahmed b. Hseyin
ile grsmstr. Grsme sirasinda babalarindan Zerrin Klah Firuz-sahin soy
ktgnn Imam Musa Kazima ulastigini ona tasdik ettirmistir.
1739
Safvets-safnin farkli nshalarindaki secerelerde geen adlardaki
uyusmazliklar eserin birinci babindaki birinci faslin baslangicinda verilen secerenin
dzenlenmesine yeterince dikkat ve ihtimam sarf edilmedigini gstermektedir.
rnegin Seyh Safinin dedelerinden olan Kutbed-din Ebu Bekr adi Safvets-
safnin sonraki dnemlere ait kimi nshalarinda sadece Kutbed-din, bazen de
Kutbed-din Ahmed biiminde verilmistir.
1740
Bu durum, Safvets-safda yer
alan secerenamelerin tutarsiz oldugu ve degisiklige maruz kaldigini ortya
ikarmaktadir. Safevlerin kendilerini seyitlige baglamasi h. X. / m. XVI. yy.
ortalarindan sonra baslar.
1741
h. IX. / m. XV.) yy.a ait kaynak ve belgelerin hi
birinde Seyh Safiye seyit dendigine rastlanimamaktadir.
1742
I. Tahmasbdan nce
Sah Ismail zamaninda yazilmis eserlerde de onlarin seyit olduguna dair her hangi bir
bilgi bulunmamaktadir.
1743
Sah Ismailin kendisinde de seyitlik iddiasi bulunmamakta ve kaynaklarda
'Seyh oglu diye de anildigi dikkat ekmektedir.
1744
Safev sahlarinin soyadi olarak
'seyh lakabini kullanmalari Sah Ismail zamanindan sonra 200 yildan fazla bir
zaman kesitinde yine de kullanilmistir.
1745
Nitekim 10 Rebiylevvel 1133 / 29 Aralik
1720de Osmanli sultani III. Ahmed tarafindan Safevlere eli olarak gnderilen
1738
Hinz, Uzun Hasan ve Seyh Cneyd, s. 110.
1739
Glpinarli, Islm Mezhepleri, s. 173; Calmard, Sadr-al-Din, s. 756.
1740
Ibn Bezzz, No: 03090, v. 6b; Ibn Bezzz, No: K2123, v. 14b, 16a; Ibn Bezzz, No: 775, v.
13ada Kutbed-din Eb Bekr yerine Kutbed-din Ahmed yazilmaktadir.
1741
Petrusevskiy, Islam der Iran, s. 383.
1742
a.g.e, s. 383.
1743
Tarih-i Mufassal-i Iran, s. 662.
1744
lem-ara-yi Safev, s. 49, 63, 82, 109, 111.
1745
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 183.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
281
Drri Efendi de, Sultan Hseyin Safevye komutanlari tarafindan seyh zade
dendigini belirtmektedir.
1746
lem-ara-yi Safev eserinde Seyh Oglu tabirinin
getigi sayfa sayisi 101e ulasmaktadir.
1747
Sah Ismail dizelerinin birinde kendisini
Hz. Ali ve soyunun kulu olarak tanittigindan Hz. Aliye bazen baba demesinin
sebibinin asiri saygi ve bagliliktan kaynaklandigini aiga vurmakatadir.
Hataidr Gulam-i Al-i Haydar,
Mrid aker lala-yi Kanber.
1748
Sah Ismail sikke ve mhrlerinde de kendisini Gulam-i Sah-i Merdan b.
Haydar olarak tanitir.
1749
h. 924 / m. 151819da Savede yapilmis bir caminin
kapisinda da Sah Ismailin adi gemesine ragmen seyitlik kavrami
belirtilmemistir.
1750
O, Sevval 929 / AgustosEyll 152223de Ispanya ve Almanya
imparatoru V. Sharla yazdigi mektubunda kendisi ve babasini da seyh olarak
tanitmaktadir.
1751
Safevlerin Tahmasb dneminden baslahyarak kendilerinin soyktgn
peygambere dayandirmalari ve bu dogrultuda kaynaklarda tahriflerin yapilmasina
izin vermeleri
1752
Mirza Abbaslinin da belirttigi zere, zamanlarinin toplumsal
ve siyasi hayatinda byk rol oynamaya alisan, ok gl bir egemenlik kurmak
ugruna yy.lar boyu arpisan Safevler, soy sop konusundaki ortaagin inan ve
ahlakina kayitsiz kalamazlardi
1753
Bunun bir diger sebebi Safevlerin nesep
konusundaki tartismalara son vermesi egilimi olabilir. rnek olarak rakip veya
dsman kaynaklarinda Sah Ismail ve dedeleri asagilarcasina sik sik sufi-bee,
1746
Sefaret-nameha-yi Iran, s. 98.
1747
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 194.
1748
Silsiletn-neseb-i Safevye, s. 72.
1749
Ez Seyh Safi ta Sah Safi, s. 33.
1750
Ahmed Kesrevi, Seyh Safi ve Tabare, s. 60-61.
1751
Felsefi, Siyaset-i Harici, s. 289.
1752
Savory, Safavid Persia, c. I, s. 394.
1753
Mirza Abbasli, Safevlerin Kkenine Dair, s. 309.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
282
sufi-dervis, seyhoglu ve sufi-nesep olarak anilmakta
1754
dolayisi ile hkmdar
soyundan gelmedikleri
1755
elestirel ve sert bir dil ile vurgulanmistir.
1756
Mektubun
yaninda, Sah Ismaile hirka, misvak ve seyhlere mahsus bir kusak da gnderen I.
Selim, dolayi yolla da olsa Sah Ismailin hkmdar ve peygamber soyundan
olmayip, tarikat seyhlerinin soyundan olduguna isaret etmek istemistir.
1757
Tm
siraladigimiz bu veriler Safevlerde Araplik veya seyitligin olmasi ynndeki
iddialari kknden rtmektedir.
3.6. SAFEVLERN TRK OLDUGU TEZ
Belirtilen grsler arasinda en fazla ciddiye alinacak olan bu grs Safev
hanedaninin kkenini belirlemede tam olarak aikliga kavusturulmamistir.
Safevlerin bir Trk devleti oldugu tartismasizdir. Ancak, hanedanin kkeni zerine
bir sira tartismali iddialar bulunmaktadir. Bu iddialar en son Mirza Abbasli adli bir
arastirmaci tarafindan enine boyuna tartisilarak aikliga kavusturulmustur. Ona gre
Seyh Safiyed-din ile mridlerinin konusma dili Trke olmustur.
1758
Safev hanedanliginin kkenine iliskin tartismanin kaynaginda Safvets-Sefa
adli eserde yer alan aiklamalar yatmaktadir. Bu eserin orijinali elimize gemedigi
gibi mellifi de bilinmiyor. Eserin elimizdeki ilk kopyasi h. 73738 / 1337 yilinda
Tevekkl b. Ismail b. Bezzaz tarafindan yapilmistir. Ama Mirza Abbaslinin hakli
olarak belirttigi gibi, Safevlerin kkeni hakkinda grs belirten tarihiler nedense bu
yazmayi grmemezlikten gelerek, eserin sonradan sahtelestirilmis h. 94849 /
1542 tarihli Trke tercmesini esas almislardir. Iki metin arasindaki farklari M.
Abbasli genis ve degerli makalesinde aik biimde ortaya koydugundan burada bu
1754
Mnaatus-seltin, I, s. 309310.
1755
Mnaatus-selatin, c. I, s. 385389; Abdsselam Bilgen, Ad-yi Srz ve Selim-nmesi,
Arastirma, Metin ve eviri, (Bundan sonra: Bilgen, Ad-yi Srz), Doktora Tezi, Ankara
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dogu Dilleri ve Edebiyatlari Blm, 1987, s. 56-57.
1756
rnek olarak bkz. Gelibolulu Al Mustaf Efendi, Kunhl-ahbr, c. III/3, Takvmhne-i mire,
Istanbul, 1277, s. 6.
1757
Selhettin Tansel, Yavuz Sultan Selim, MEB, Ankara, 1969, s. 44; Kili, Kanun Devri, s. 82;
Ekinci, Erdebil Tekkesinin Kurulusu, s. 150.
1758
Mirza Abbasli, Safevlerin Kkenine Dair, s. 318.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
283
konuya deginmeyecegiz.
1759
Tartismanin odaginda Safevlerin ilk atasi Firuzun kisiligi ve kimligi yer
almaktadir. Zerrin-klah, Trke Kizilbrk unvanini
1760
tasiyan Firuzun Sencar
(Sancar) veya Sincar blgesinden oldugu, burasinin Diyarbakir sinirlarinda yer
aldigi ve dolayisiyla Firuzun Krtlgne karar verilmektedir. Ancak, Abbaslinin
dikkat ektigi bu husus ne kendisi, ne de diger mellifler tarafindan pek aikliga
kavusturulmamistir. Oysaki bu konunun pf noktasini olusturacak bir husustur.
Safvets-Sefanin baslarinda Seyh Sefiyed-dinin atalarindan sz edilirken
Kizilbrk Firuz ile Sencar vilayeti tarafindan Azerbaycana g etmis Seyh-i
erbabut-tarik Ibrahim Ethem evladindan bir hkmdar arasindaki yakin ilgiye
deginilir.
1761
Ama ne Abbasli, ne de diger mellifler bu hususun altini
kazimamislardir. Ibrahim-i Ethem kimligi olduka dikkate alinmasi gereken bir
kisiliktir. Belhli olan bu mutasavvif h. 777 / 137576 yilinda lms ve ilk Melam
olarak bilinmektedir.
1762
Nitekim A. Y. Ocak da ondan bu sufilerin ilklerinden
biri, Belh sehrinde yasamis olup tasavvufa giris menkibesi Budaninki ile byk
benzerlik arzeden meshur Ibrahim-i Ethem (777 / 137576)dir seklinde sz
etmektedir.
1763
Bizzat Kuseyri ve diger mellifler, her trl dnya
gereksinimlerinden siyrilmak olan fakr ve dis dnya olaylarindan kendini uzak
tutmak olan tecerrt anlayisi gibi sufiligin en belirgin iki byk zelliginin Ibrahim
Ethemle sekillendigini sylemekteler.
1764
Ibrahim-i Ethemin Islam, Hint
mistisizmi ve Horasandaki dini inan yapisini sentez ettigi ve buradan sufiyane bir
anlayisa vardigi grlmektedir. Melmeti anlayisi ilk klasik yapisini onun
1759
Mirza Abbasli, Safevlerin Kkenine Dair, s. 287329; etinkaya, Ki:ilba Trkler, s. 359376.
1760
Tekmiletl-Exbar, s. 29.
1761
M. Abbasliya gre bu bilgi Safvets-Sefanin gsterilen yazma nshasinin v. 8a disinda,
Silsiletn-Neseb-i Safevyyede, Handemirin Habibs-siyerinde, Iskender Bey Mnsinin lem-
ara-yi Abbasisinde de belirtilmektedir. bkz. Mirza Abbasli, Safevlerin Kkenine Dair, n. 137.
1762
Bu sahis hakkinda Abdl-Kerim Kuseyri ve Hcviride ciddi bilgiler bulunmaktadir. Nitekim
Feridd-din Atar ve Lamiide bu sahsin Melamligini dogrulamaktadir. Genis bilgi iin bkz.
Abdlkerim b. Hevazin el-Kuseyri, Kueyri Risalesi, (Bundan sonra: Kueyri Risalesi), ev. Hoca
Sadeddin Efendi, haz. Mehmet Gnyzl, Yasin Yay., Istanbul, 2003, s. 7980; Ebl-hasan Data
Gencbahs Ali b. Osman b. Ali Hcviri, Hakikat Bilgisi, Kefl-Mahcub, ev. Sleyman Uludag,
Istanbul, 1982, s. 200 vb.
1763
Ahmet Yasar Ocak, Osmanli Imparatolugunda Mirjinal Sufilik: Kalenderiler: XIV-XVII
yzyillar, (Bundan sonra: Ocak, Kalenderiler), TTK, Ankara, 1922, s. 12.
1764
Kueyri Risalesi, s. 90 vb.; Ocak, Kalenderiler, s. 12, n. 27.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
284
kimliginde aiga vurmaktadir. Onun Belhli olmasi da ok manidardir. Belh,
Toharistanin merkezi sehirlerinden olup, burasi Islamin blgede ilerleme
kaydettigi dnemlerde Teginler hanedani adli Trk hkmdarlarca
ynetilmekteydi. Ibrahim-i Ethemin bulundugu mekn geregi Trk inansal
yapisindan da etkilendigi gz nnde bulundurulmalidir. Bu da Melamligin
sekillendigi dnemlerde dahi Trk inan yapisina yabanci olmadigini ortaya
koymaktadir. Iste, Safevlerin ilk atalarinin bu evreden beslendigi ve bizzat bu
inan ortamindan iktigi netlik kazanmaktadir. Kaynaklar, Kizilbrk Firuzun
'Ibrahim Ethem evladindan bir hkmdar ile Sencarden Azerbaycana g
ettiginden sz etmekteler.
1765
Ayrica Kesrevi, Ibn Bezzazi yorumlayarak Firuzun
Ibrahim Ethem soyundan oldugunu ileri srmektedir. Ona gre, bunu esas alirsak
Seyhin seyitligi sonradan ortaya atilmis bir iddiadan teye gitmemektedir.
1766
Kesrevi Safevler hanedaninin isim babasi Seyh Safinin yedinci atasi Kizilbrk
Firuzun Ibrahim Ethem soyundan geldigi iddiasini Saffets-Sefaya
dayandirmaktadir.
1767
Sayet bu iddia dogruysa Safevlerin Ibrahim Ethem soyundan
geldigini kabul etmek pek olasidir. Bu durumda Ibrahim Ethemin kimligi Safevler
hanedaninin kkeni sorununda merkeze oturmaktadir. Ibrahim b. Ethem b. Mansur b.
Yezid b. Cabir el-Tamimi el-Icli Belhte dogmus ve h. 777 / 137576 (bir diger
tarihe gre h. 783 / 137677 yilinda) tarihinde lmstr.
1768
Ibrahim Ethemin kkeni
hakkinda kesin bir bilgimiz bulunmaktadir. Onunla ilgili dillere destan nl sufilige
giris menkibesinde Belhli bir sehzade iken (bazilarinda da hkmdar iken) bir av
sirasinda duydugu bir sese kulak verdigi ve saltanati birakip babasinin obanlarindan
birinin yn abasini giyerek sofiyane yasami setigi bilinmektedir. Buna dayanarak
onun Belhin nl sehzadelerinden olduguna karar verebiliriz.
1769
te yandan
1765
Ahmed Kesrevi, Seyh Safi ve Tabare, s. 66.
1766
a.g.e, s. 51.
1767
Muhtemelen Kesrev bu iddiasini Saffets-Sefada yer alan, Kizilbrk Firuzun Ibrahim Ethem
evladindan bir hkmdarla birlikte Sencarden Azerbaycana g ettigi aiklamasina
dayandirmaktadir. Herhalde Firuzun Ibrahim Ethem evladindan bir hkmdarla arasindaki yakinlik
Kesrevnin dikkatini ekmis olmali ki byle net bir aiklamada bulunmustur. bkz. Ahmed Kesrevi,
Seyh Safi ve Tabare, s. 51.
1768
Hilyatl-Evliya adli esere gre, Bizanslilara karsi ailan bir deniz seferine katildigi sirada vefat
etmistir. bkz. Nicholson, Ibrahim, IAM, c. V/2, s. 886.
1769
Favatl-Vefayat, c. I, Bulak, 1283, s. 3.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
285
Ibrahim Ethem menkibesinin Budanin yasam hikyesiyle zdeslestirilmesi
1770
, onun
Belhin yerel hanedanlarindan bir hkmdar ailesine mensup oldugunu
gstermektedir. Belhte en nemli Islami hanedanlik olan Davudlerin is basina gelisi
h. 848 / 144445 yili olduguna gre, Ibrahimin bu hanedanlikla bir baglantisi sz
konusu bile olamaz.
1771
Islamiyet ncesi Belhin tarihi ve etnik yapisi hakkinda
elimizde net bilgiler bulunmamaktadir. Mslman melliflerin mml-bilad, yani
'sehirler anasi adini verdikleri Belhin en eski tarihi efsanevi Belh Padisahligi
dneminden baslamaktadir. Daha sonra burasini Hahamenisiler ellerine geirmis ve
Belhi Baktria Satrapliginin merkezi yapmislardir. Makedonyali Iskenderin
fetihlerinden sonra burada Grek-Baktrian Devleti kurulmustur. Bu dnemde blge
dogudan gelen glerin etkisi altina girmistir. Kusanlar, Toharistan blgesine adini
verecek olan Toharlar ve Yeilerin ardi arkasi kesilmeyen gleri ile buraya daha
nceden gelip yerlesmis Saklar kaynasmis Islam ncesi blgenin etnik yapisini
sekillendirmislerdir. Sasaniler dneminde blge Akhunlar ile Sasaniler elinde yer
degistirmis olmalidir. Sasaniler zamaninda Belh Horasanin drt merzbanindan
birinin baskentiydi. O sirada Belhte ok sayida kk yerli hanedanliklar
bulunmaktaydi. Bu mahalli idarecilerin VIII. yy. baslarinda dahi ispehbez unvanini
tasimalari onlarin geleneksel idari ve dini anlayislarini koruduklarini gstermektedir.
Belhte, zellikle de Toharistan blgesinde ok sayida Trk toplulugu
bulunmaktaydi. Burada Toharistan Trkleri oturmaktaydi ki bunlar Teginler adli bir
hanedanlik da kurmuslardi. Kabul-sahlarin da bir Trk hanedanligi oldugu
bilinmektedir. Taberi, h. 737 / 133637 yili olaylarini anlatirken Trk hakaninin
(Trgislerin) Toharistandaki varligindan sz etmektedir.
1772
Bazi Arap mellifleri
Guz lkesi ve Guz lnn Belhten basladigini sylerler.
1773
1770
Kueyr Risalesi, s. 112.
1771
Davudler, Belh sehri hkimi Hasim b. Mahcurun torunu Davud b. Abbas tarafindan Haziran 848
yilinda kurulmustur. Davud kken olarak Trktr. Dedesi Hasim b. Bancur (Mahcur) Vahs ile
Halvend hkmdari olmustur. Adindaki Mahcur veya Bancur nispetine bakarak onun babasinin
gerek adinin Bayur oldugu anlasilmaktadir. bkz. Vasilij Vladimirovic Barthold, Mogol Istilasina
Kadar Trkistan, (Bundan sonra: Barthold, Mogol Istilasina Kadar), haz. Hakki Dursun Yildiz, TTK,
Ankara, 1990, s. 77 (d. 77), 81, 250251.
1772
Ebu Cafer Muhammed b. Cerir Taberi, Tarih el-rusul vel-mluk, c. II, M. De. Goeje, Leyden-
Brill, 1878-1898, s. 1596; Diger bilgiler iin bkz. Barthold, Mogol Istilasina Kadar, s. 80.
1773
Ramazan Sesen, Islm Cografyacilarina Gre Trkler ve Trk lkeleri, TTK, 2001, s. 59.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
286
Belhin inan anlayisi da dikkat ekicidir. nl inli gezgin Hiuen-tsiang,
Belhe bagli eyaletlerde Budist manastirlarinin varligindan haber vermektedir.
Benzer bilgiler Islam cografyacisi Ibnl-Fakihte de bulunmaktadir. O, Belhte
putperestligin hkim oldugunu heykellerin en bygne saygi sunuldugunu
anlatmaktadir. Ona gre Belhlilerin din anlayisi Kabul-sahlar ve inlilerinki
gibidir.
1774
Ibrahim Ethemin Temim adina bakarak onun Kufeli Arap Temim
kabilesinden oldugu ynndeki aiklamalar pek inandirici degildir.
1775
Kaynaklarda
geen Belh padisahi ve Belh padisahinin oglu gibi aiklamalara bakarsak
Belhin kkl ailelerinden oldugu anlasilmaktadir. Bazi aiklamalara gre, Ibrahim
Ethem Taberinin h. 708 / 13089 yilinda belirttigi Belhli bir sipehbudun oglu olsa
gerek.
1776
Sipehbud, Eski Iran dillerinde ordu komutani, Trke sbasi
demektir. Sasaniler dneminde dogu ve kuzey sinir blge komutanlarinin
Trklerden veya diger gebelerden teskil edildigi ve sinir karakollarina onlarin
yerlestirildigi bilinmektedir. Btn bu sylenenleri dikkate alirsak bizce E. Esin ve
R. Uslunun da belirttigi gibi, Ibrahim Ethemin Trk yabgularindan birinin oglu
veya Belh sbasilarindan birinin ahfadi olmalidir.
1777
Eger, Kesrevinin de belirttigi
gibi Kizilbrk Firuz, Ibrahim Ethem soyundan geliyorsa, onun kken olarak Trk
oldugu ihtimali ok yksektir. Kesrevinin en byk yanilgisi, Firuzun Horasan
Sencarinden degil de, Diyarbakir Sencarinden geldigini iddia etmesidir.
Saffets-Sefada Firuzun nesebi hakkinda rivayet anlatilir ki bunlar daha
sonra kitaba ilave edilmis olmalidir. Bu rivayetlerin birinde Firuz, Ibrahim Ethem
evladi ve Krt askeri birlikleriyle Sencar tarafindan ikarak Azerbaycana gelmis ve
burasini fethederek belde halkini Mslman yapmistir. Bu fethin ardindan Erdebil ve
evresi Firuza verilmistir. Basta Kesrevi olmak zere bir sira arastirmacilar bu
1774
Barthold, Mogol Istilasina Kadar, s. 81.
1775
Bu iddia onun kizkardesinin Kufeli bir sair Muhammed b. Kunasanin (l. 822) annesi olmasi
dolayisiyla ileri srlms ve muhtemelen bu bilgi bir kabile arasi akrabaliga yorumlanmistir.
1776
Ancak Taber burada Ibrahim Ethemden sz etmez. Sadece bu tarihte Belhin yerel hkimlerinin
sipehbud adini tasidiklarini syler.
1777
Emel Esin, Islamiyetten nceki Trk Kltr Tarihi ve Islama Giri, Edebiyat Fkltesi Matbaasi,
Istanbul, 1978, s. 149150; Recep Uslu, Hicri I-II yzyillarda Horasan Tarihi, (Bundan sonra: Recep
Uslu, Horasan Tarihi), Doktora Tezi, Uludag niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Islam Tarihi ve
Sanatlari Anabilim Dali, Islam Tarihi Bilim Dali, 1997, s. 201.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
287
iddianin inandirici olmadigini sylerler. Kesreviye gre, Firuz, Seyh Safinin 7.
atasidir. Benim hesaplarima gre her yy.a 3 kisi dsnrsek onun Hicri V. / XI. yy.
sonlarinda yasamasi ortaya ikmaktadir. O sirada Azerbaycanda Seluklularin
hkim oldugu bilinmektedir. Buradan da Krtlerin bu blgeye gelip lkeyi
fethettikleri ve Mslman ettikleri iddiasinin temelsiz oldugu anlasilmaktadir.
1778
Bylece, iddia edildigi gibi, Kesrevi, Safevlerin ve Firuzun Krtlg en ufak bir
iddiada bulunmamis, sadece Firuzun Diyarbakirin Sencar blgesinden Krt askeri
birliklerle Azerbaycana geldigini sylemistir. Buna karsilik ise o, israrla Firuzun
Ibrahim Ethem soyundan oldugunu belirtmistir.
1779
Belki de, Krtlk ve
Sencarden Azerbaycanin Erdebil blgesine g olayi, Saciler Devletinin sonlarinda
beraberindeki Krt askeri birliklerle Deysem b. Ibrahimin batidan gelerek Erdebili
isgal etmesi olayi ile karistirilmis olabilir. Bilindigi gibi Krtlerin Azerbaycanda
etkin olduklari tek siyasi gelisme X. yy.in ikinci eyreginde blgede bir dizi olaylara
sebep olan Deysem b. Ibrahim dnemidir. Nitekim bazi tarihiler de Firuzun
Azerbaycana gelisini X. yy. olarak gstermektedirler.
1780
Bu farkli iki olayin
birbirine karismis olmasi Firuzun mensei hakkinda iinden ikilmasi g sorunlara
neden olmustur. Rivayetteki Firuzun Krt birliklerle Azerbaycani fethi ve
Mslmanlastirmasi aiklamalari Deysem b. Ibrahim dneminin (h. 937941 /
15301535, h. 951952 / 15441546) olaylariyla karistirilmistir.
Mslmanlastirma olayina gelince o dnemde Ruslarin sika Hazara ikartma
yapmasi, Azerbaycan, Mazandaran, Gilan kiyilarini yagmalamasi ve hatta o
dnemde Aranin baskenti Berdeyi isgal ederek bir sre ellerinde bulundurmalari ile
baglantili olsa gerek. Iste bir sekilde Firuz bu olaylarin iine ekilerek tartisilir bir
kisilik haline gelmistir.
Safvets-Sefaya gre, Firuz zengin birisiydi. O, hayvanlarinin oklugu
dolayisiyla Gilan ormanlari eteklerinde bulunan Rengin adli blgeye yerlesmisti.
1778
Ahmet Kesrev, Seyh Safi ve Tebare, s. 6768.
1779
Kesrev, Ibrahim Ethem hakkinda da bir takim aiklamalarda bulunarak syle der: Ethem
sufilerin nde gelenlerinden olup ve sufiler onu padisahlardan kabul ederlerdi ki tacini birakarak
sufilige baslamistir. bkz. Ahmed Kesrevi, Seyh Safi ve Tabare, s. 68.
1780
Faruk Smer, Safev Devletinin Kuruluu, s. 1. Smerin bu tarihi nereden aldigini bilmiyoruz.
Kesrevde verilen tarih hicri V. yy.dir. Bu miladi XI. yy.a denk gelmektedir.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
288
Burasi bol otlaklariyla gz doyurmaktaydi.
1781
Buradan anlasilan Firuz gebeydi
ve byk hayvan srlerine sahipti. Onu Horasandan koparan seyin hayvan srleri
iin yeni otlaklar aramasi olabilir. Firuz, Seyh Safnin yedinci atasi oldugundan
Kesreviye gre, her yy.a kisi dsnecek olursak
1782
Firuzun 1046 ile 1053
yillari arasinda, yani XI. yy.in ortalarinda (h. V. yy.da) Horasandan Azerbaycana
gms olmalidir.
1783
Bu g, Seluklu Oguzlarinin Horasandan batiya dogru g
ile ayni dneme denk gelmektedir. Nitekim Tugrul Bey (10381063) 1040
Dandanakan zaferinden sonra 1045de Hemedani, 1050de Isfahani, 1050
sonrasinda Azerbaycani, 1054 yilinda da Bagdati eline geirmistir.
1784
Bu dnemde
Diyarbakir taraflarindan Azerbaycan blgesine genis apli ve Saffets-Safanin
aktardigi gibi bir fetih girisimi olmamistir. Aksine btn gler dogudan bati
ynnde, yani Horasan ve Azerbaycan zerinden Anadolu istikametinde
gereklesmistir. Btn bunlar, Firuz genis hayvan srlerine sahip Ibrahim Ethem
soyundan veya yakin evresinden gebe birisi olmus, Horasanin Merv veya
Nisabur Sencarinden Seluklu gleri sirasinda Azerbaycana g ederek ve
muhtemelen Seluklularin Azerbaycan fethine katilarak Erdebile gelmis,
basarilarindan dolayi da Erdebil ve evresindeki otlaklar kendisine tahsis edilmistir
grsnde bulunmamiza olanak saglamaktadir. Bunun zerine Firuz otlaklarinin
verimliligi dolayisiyla Gilanin Rengin adli bol otlakli blgelerine yerlesmistir.
Kendisi muhtemelen Belhin eski Trk yerlilerinden olmus ve sufi bir evreden
ikmasi dolayisiyla Seluklular nezdinde byk saygi grms olmalidir. Firuz ve
evresinin Belhten Horasana gnn neden ve ne zaman oldugunu sylemek
olanaksizdir. Bu g belki de Gazneliler zamaninda olmustur.
1785
Abbasli, Firuzun Krdistan Sincar veya Sencarinden degil Horasandan
geldigini syler. Genel anlamda Sencarin Diyarbakirda bir blge oldugu kabul
1781
Ahmed Kesrevi, Seyh Safi ve Tabare, s. 68.
1782
a.g.e, s. 67.
1783
Bir rivayete gre, Firuz-sah adinda birisi 1174 yilinda sirma takke ile Gney Arabistandan
Azerbaycana g etmistir. W. Hinz bu kaynagin gvenilmez oldugunu ve muhtemelen bunun
Safevlerin seyitligi iddiasiyla uyduruldugunu syler. bkz. Hinz, Uzun Hasan ve Seyh Cneyd, s. 5.
1784
Ziya Bunyadov vb., Azerbaycan Tarihi, Baki, 1993, s. 290.
1785
Gazneliler dneminde Belh sika Karahanlilarin saldirisina ugramaktaydi. Bu da Belhten glerin
oldugu anlamina gelmektedir.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
289
edilmektedir. Kesreviye gre, Ibn Bezzazda geen bilgi syle olmaliydi: Firuz,
Ibrahim Ethem soyundandi ve beraberindeki Krt askeri birlikleriyle Sancardan
hareketle Azerbaycana gelmislerdir. Eserin eski nshalarinin birinde syle
gemektedir: el-Krdi es-sbhani Piruz sah Zerrin klah. Buradaki es-sbhani
es-sencani veya es-sencariden bozma olmalidir. Nitekim Ibn Bezzaz da bu
lakaplarla anilmaktadir.
1786
Abbasli, buradaki el-Krdi adinin Seyh Safinin
stadi ve kayinpederi, ayni zamanda postuna oturacak hocasi Seyh Taced-din
Ibrahim Zahit Gilaniye (. 1300) duydugu saygidan ileri geldigini belirtmektedir.
1787
Ancak Abbaslinin bu aiklamasi pek mantikli gzkmemektedir. Buradaki el-
Krdi tanimlamasi bizce etnik bir anlam iermese gerek. Nitekim olaylarin sonraki
safhasi aydinlatildiginda bu durum kendiliginden ortaya ikacaktir. Bizce, kaynakta
geen el-Krdi el-Sencari Piruz-sah Zerrin Klah su anlama gelmektedir: Sencarli
gebe Firuz-sah Kizilbrk. Adi geen Sencar blgesinin de Horasanda olmasi
gerekmektedir. nk Firuzun Azerbaycana Ibrahim-i Ethem evladindan bir
hkmdarla geldigi gz nne alinirsa ve Ibrahim-i Ethemin Belhli oldugu hesaba
katilirsa bu g Horasandan olmalidir. Nitekim Abbasli, Sencar blge adinin Diyarbakir
evresine mahsus bir yerlesim biriminin adi olmadigini ortaya koymaktadir. O,
kaynaklarda Sencar adinda Merv, Nisabur, Derbent, Hemedan ve Halhal blgelerinde
yerlesim alanlarinin oldugundan sz etmektedir. Bizce, burada Horasanin Merv veya
Nisabur Sencari sz konusudur. Nitekim sufiligi benimsedikten sonra Ibrahim Ethem
Mervde bir sre yasadiktan sonra, Nisabura giderek bir magarada sene
geirmistir. Burada topladigi odunlari satarak geimini saglamistir. Ardindan 14
yilini llerde geirerek Mekkeye gitmistir.
1788
Bundan sonra, gerek anlamda Firuzun dini kimligi ve Safevlerin hangi inan
anlayisindan beslendikleri hususuna deginebiliriz. Hi kusku yok ki Ibrahim-i Ethem
bir halk Islam anlayisina sahipti. Kaynaklarin verdigi bilgiler bunu net biimde
dogrulamaktadir. Onun soyundan gelen birinin de bu halk Islami kimliginden
beslendigi bilinmektedir. Safevlerin ilk atasi Firuzun da halk Islami bir inan
1786
Ahmed Kesrevi, Seyh Safi ve Tabare, s. 68.
1787
Mirza Abbasli, Safevlerin Kkenine Dair, s. 328.
1788
Recep Uslu, Horasan Tarihi, s. 201202, n. 1284.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
290
anlayisina sahip oldugunu tahmin etmek zor degildir. Nitekim Safevlik basindan
beri bu zelliklerini aiga vurmaktadir. Seyh Sefinin izledigi tarikat yolu bunu
sylemeye fazlasiyla olanak tanimaktadir. Ancak, bilindigi gibi, Seyh Safi tarikat
postunu atalarindan degil de, Seyh Zahidi Gilaniden devralmistir. Bu bize, Seyh
Safiye kadar Safevligin bir tarikat yapisi gstermedigini ortaya koymaktadir. Yani
Firuz ve ondan sonra gelen Safev temsilcileri sadece halk Islamna mensup bir
zmrenin uzantilari olmuslardir. te yandan zerinde durulmasi gereken bir diger
nokta ise ilk Safevlerin Snniligi meselesidir. Bilindigi gibi genel kaniya gre Seyh
Safi ve muhtemelen ondan nceki Safev temsilcileri de Snni olmus ve Snniligin
Safi mezhebine bagli sayilmislardir. Bilindigi gibi, basta Hamdullah Kazvini olmak
zere birok kaynak Seyh Safiyed-dinin Safiligi zerinde durmaktadir. Bunun
belgeli bir kaniti da bulunmaktadir. Bu hususta Hinz syle der: zerinde
Mogollarin damgasi ve Emir Timurun mhr bulunan ve eski harflerle yazilmis
bulunan tomarlarda Hoca Alinin Timurla bulusmasi ve hocanin kerametleri ve bu
gibi hadiseler kaydolunmustur. Bu vesika Belh zerine yapilan seferde Andehut
kalesinin zaptinda (1602) Iranlilarin eline gemis ve Saha gsterilmistir (Sah
Abbasa)
1789
Z. V. Togan da, Cihan Sahin vakif belgelerinde Seyh Safinin Snni
oldugu kaydinin bulundugunu haber vermektedir.
1790
Oysaki daha sonra
deginecegimiz gibi halk Islam anlayisinin medrese Islami tasniflerince
degerlendirilmesi yanlis bir yntemin sonucudur. Bizce Safii olgusunun Safevler
zerinde agir basmasi, Horasan Seluklulari Hanefi, Irak Seluklulari ise Safi
mezhebini resmi anlamda kabul etmelerinden kaynaklanmalidir. Muhtemelen, daha
Firuzdan beri Safevlerin Mevalilere byk bir saygisi vardi. Ilgintir, Timur
tarafindan haklari onaylanan Safev tarikatinin vesikasi Belhte bulunmustur. Bu belge
1602 yilinda Sah Abbasin Andehutu ele geirmesi sirasinda bulunmus ve saray
arsivine alinmistir.
1791
Vesikanin Belhte bulunmasi ok ilgintir.
Burada yanitlanmasi en zor olay, Firuzun kimligidir. Firuz ve onun atalarinin
seyitligi, yani bir anlamda Arapligi ve Krtlg pek inandirici degildir.
1789
Hinz, Uzun Hasan ve Seyh Cneyd, s. 8.
1790
Togan, Umum, s. 367.
1791
Hinz, Uzun Hasan ve Seyh Cneyd, s. 8; etinkaya, Ki:ilba Trkler, s. 375.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
291
Nitekim seyitlik ve Araplik iddiasinin pek bir gereklik tasimadigi ortada iken,
Safevlerin Krtlgne iliskin de sadece birka iddia bulunurken, bizzat bu
iddialarin kaynagi olarak gsterilen Safvets-Sefada Seyh Safinin Trk olduguna
iliskin daha fazla gnderme bulunmaktadir. Kaynagimiz Seyh Sefiyed-din iin sika
Pir-i Trk, ey Trkn piri, cevan-i Trk ve Trk Oglu
1792
tanimlamalari
kullanmaktadir
1793
. Yine bizzat Safvets-Sefada seyhin deh-i Trk (Trk
kynde) oturdugundan sz ediliyor ki, O. Efendiyeve gre, bu Erdebilde Trklerin
varligina da bir isarettir.
1794
Bu durumda Safevler soyunun Trklg diger iddialara
gre daha agir basmaktadir. Ancak, bu onlarin hangi Trk grubuna bagli bulundugu
grsn aiklamak iin yeterli degildir. Mevali kimligi Safevler iin gerek etnik,
gerekse de dinsel bazda hep belirleyici olmustur. Sah Ismailin siirlerinde de
Mevalilige sika gndermeler vardir. Bu unsur gerek etnik, gerekse de dinsel
anlamda Horasanli kimligine yapilan en ciddi atiftir. Bunu l edinirsek Safevlerin
ve onlarin ilk isimlerinden Firuzun Horasan Trklerinden oldugunu syleyebiliriz.
Muhtemelen onlar Sencara yerlesmis Belh Trklerinden olmuslardir. Gebelige
iliskin yukaridaki gnderme de onlarin baslarda gebe oldugunu varsaymamiza
neden olmaktadir.
Burada tarafimizca ilk defa olarak tartismaya ailan nemli bir husus da Seyh
Zahid Gilaninin kimligi ve Safevlerle olan soybirligi konusudur. Bilindigi gibi Seyh
Zahidin seceresi kendisinden bilinen en eski dedesine kadar kaynaklarda syle
verilmektedir: Seyh Zahit, Ravsan Emir, Babil, Seyh Bundar* Krdi Sencani.
1795
Grndg gibi burada dikkati zerine eken Seyh Zahidin dedelerinde de tipki
Safevlerin dedesi Firuz gibi el-Krdi el-Sencani veya el-Krdi el-Sencari
1796

soyadini tasimasidir. Soyadlarinin ayniligi Seyh Zahid ile Safevler arasinda en

azindan uzak bir akrabalik veya ayni blgesel kkenden geldiklerini varsaymamiza
olanak tanimaktadir. Safev slalesinde Gilan blgesine olan zel ilginin temelinde
1792
lem-ara-yi Safev, s. 11.
1793
Mirza Abbasli, Safevlerin Kkenine Dair, s. 316317; etinkaya, Ki:ilba Trkler, s. 369370.
1794
Efendiyev, Azerbaycan Sefeviler Dvleti, s. 263263.
* Kadi Ahmed Kumide Bundar degil de Bidar olarak verilmistir. bkz. Hulasett-tevarih, c. I, s. 13.
1795
Safvets-safa, Tabatabayi Mecd, s. 184; Habibs-siyer, s. 415, Handemir, Sah Ismail ve Sah
Tahmasb, s. 13; Seyh Zahid Gilani, s. 33; Hulasett-tevarih, c. I, s. 13.
1796
Kesrevinin de belirttigi gibi Sincar veya Sencara Sincan da denmistir.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
292
de bizce cografi yakinlik ve ticaret aginin olmasindan ziyade kken ve inan
zdesligi yatmaktadir. Durum byle ise Seyh Zahidin de Horasan kkenli bir Trk
aileden geldigi ortaya ikmis bulunur. Onun, Gilani lakabini almasi ise sz konusu
cografyada yasadigindan dolayi aldigi anlasilmaktadir. Seyh Zahidin ana vatanina
ilskin nemli bir grs de arastirmaci Muhammed Ali Gilek tarafindan ileri
srlmstr. Ona gre Sincan ky Horasanin Hafinda bulunmaktadir.
1797
Sz
konusu ky bizim ileri srdgmz ky ile ayni olmasa da seyhin de tipki Safevler
gibi Horasanli oldugunu yine de kanitlamaktadir.
Safevlerin Seyh Zahid Gilaniye de zamaninda rahatsizliklar ve tehditler
savuran Sirvan-sahlara
1798
karsitligin srdrlmesinin temelinde inansal olgunun
disinda gizli veya aik Trk-Acem karsitligi da sezilmektedir. Bilindigi gibi Sirvan-
sahlar kendilerini kken olarak Sasanilere baglamaktaydilar.
1799
Bu aidan onlarin
kendilerini adlandirdigi isimlerinin bile Sirvan-sah olmasi adeta nl Sasani krali
Enu-sirvana yapilacak bir atif ve gndermedir. Onlardaki Trk karsitliginin kkeni
ise ok eskilere gider. Nitekim nl Sair Nizami Gencevinin Leyli ve Mecnun adli
eserinde de Sirvan-sahlarin Trk karsitligi yansimis bulunmaktadir. Sirvan-sah I.
Ahstanin, Nizaminin eserlerini Trke
1800
yazmasina karsi ikisini nl sair onun
dilinden syle dile getirmektedir.
Der zver-e Prs yu Tz,
In tze ers r terz,
Tork Sefet vef-ye m nst,
Torkne sohen sez-ye m nst.
An kez neseb-e bolend zyed,
1797
Seyh Zahid Gilani, s. 33.
1798
Safvets-safa, Tabatabayi Mecd, s. 56, 58.
1799
Ahsent-tevarih, s. 77; Tarih-i Cihan-ara, s. 193.
1800
Z. M. Bnyadov, Azerbaycan Atabeyleri Dvleti, 11361225, (Bundan sonra: Bnyadov,
Azerbaycan Atabeyleri Dvleti), Baki, 1985, s. 226.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
293
r sohen-e bolend byed.
1801
evirisi:
Pars ve Tazi (Arap) sslemeleri ile,
Bu yeni gelini sslemelisin.
Trk sifatlilik bize vefadan degil,
Trke sylemek de bize yakisir degil.
Yce nespten dogan birisine,
Yce szler de gerektir.
Kanimizca Sirvan-sahlara karsi Safevlerde ve zellikle Sah Ismailde olan
dsmanca tavrin temelinde Sirvan-sahlardaki Trk ve kken olarak Horasanli Seyh
Zahide olan karsitligi yatmaktadir. Nitekim Sah Ismailin asagida verdigimiz siir
parasinda Acerm-Sirvansah kimligine olan nefret ve asagilamalarini syle dile
getirmektedir:
Sirvan haliki kamu Tebrize dasina,
Mlk-i Acem sorar ki, kiyamet kaan kopar?
Yetdkce tkenr Arabun ky u meskeni,
Bagdd iinde her nece kim Trkman kopar.
1802
Gnmz Trkesi ile:
Sirvan halkinin hepsi Tebrize baglanirsa,
Acem mlk kiyametin ne zaman kopacagini anlar.
1801
Cevad Heyet, Seyri der Tarih-i Zeban ve Lahceha-yi Trki, Nesr-i Peykan, Tahran, 1380, s. 175.
1802
Hatai Klliyati, s. 311-312.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
294
Araplarin yerlesim yeri tkenmektedir,
nk Bagdatta Trkmanlar ortaya ikmaktadirlar.
Buradan ikarilacak nemli bir sonu Hatainin Sirvan ahalisine sahip iktigi
ama Acem-Sirvan-sah kimligine karsi iktigidir. Anlasilan Sirvandaki Trk
kitlenin oralarda baski grdg onun tarafindan bilinen bir seydi. Nitekim Sirvan-sah
II. Ahstan, Sirvanli kyllerinin iftiliklerini birakip da Seyh Zahide gidip mrit
olmalarini grnce, seyhe karsi tehditlerde bulunmustur. Benzeri tehdit Sirvan-sahin
oglu Siyamek tarafindan da seyhe karsi yrtlmstr. Ancak o Argun Han
tarafindan kara keeye sardirilarak tekmelerle ldrlr.
1803
Trk-Ilhanlilarinin da
Seyh Zahide karsi olan Sirvan-sahli Siyameki byle ldrmesinin temelinde de sz
konusu Trk-Acem karsitliginin bulundugunu sylemek uzak bir olasilik degildir.
Bati ve Iran tarihiliginde Safev devletinin adeta Sasani kimliginin uzantisi
oldugu anlayisi yukarida verdigimiz kanitlara gre yanlis ve anlamsiz bir grstr.
Tam tersine Sasani kimligi Safevlerce Acem nitelendirilerek yerilmekte hatta
asagilanmaktadir. Safev literatrnde kullanilan Iran adi ise yalnizca cografi bir
anlam ifade etmekte ve kesinlikle Pers-Sasani anlamina gelmedigi gibi tuhaf bir
biimde Modern Fars lkesinin prototipi de asla sayilamaz. Iran adinin Modern
Fars lkesi anlaminda kullanilmasi ise 1925 sonrasi Pehlevi rejiminin kurulmasi ile
baslar. Osmanlilarin Safevleri eski Arap-Islam tarihiligi terminolojisine gre Acem
demelerine
1804
ragmen Safevlerin kesinlikle kendilerini Acem saymadigini
grmekteyiz. Nitekeim Safevler de Osmanliya Rum demelerine ragmen Osmanli da
kendisini Rum olarak tanimlamaktan kainmistir.
Burada dikkati eken bir husus Sah Ismailin Gilanin yerel Gilek dili ile siir
yazmamasi, Gilandaki destekleyicilerine yazdigi ve Gilan cografi adini kullandigi
bir gazelinin Trke oldugudur. Bu da onun Seyh Zahid Gilaninin torunlari ile
1803
Safvets-safa, Tabatabayi Mecd, s. 197-198.
1804
Hoca Sadeddin, Tct-tevrh, c. IV, s. 177.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
295
onlarin da ana dili olan Trke ile anlastigini gstermektedir.
Mana ol dst bolsa dst ancak,
gam ger cmle lem dsmen oldi.
oh eglendn Glnda ey Hatai,
Meger sana bu yerler mesken oldi?
1805
Gnmz Trkesi ile:
Bana o dost, dost olursa eger,
Tm dnya bile dsmanim olsa gam degil.
Ey Hatai Gilanda ok duraksadin (eglendin),
Yoksa bu yerler sana mesken mi oldu?
Safevlerin Horasan kkenli oldugunu gsteren bir diger kayit Seyh Safinin
Seyh Zahid ile grsmeden nce Horasandaki Hint mistiziszmine agristiran
vejeteryen olusudur.
1806
Ondaki bu adet veya aliskanligin Horasandaki Hint
mistisizmi ile yogrulan Islam anlayisinin bir uzantisi oldugunu sylemek dogru bir
grs olsa gerek. Bilidigi gibi Seyh Zahid onu bu adetten menederek et de yemesine
sebep olmustur. Bu da Horasan halk Islam anlayisinin zamanla kimi degisimlere de
maruz kaldigini gstermektedir.
3.6.1. $ah smailin Eserlerinde Horasan Trkesi zellikleri
Safevlerin Trklgn kanitlayacak elimizde saglam bir bilgi daha
1805
Hatai Klliyati, 2006, s. 226.
1806
Safvets-safa, Ahmedi, s. 47; Safvets-safa, Tabatabayi Mecd, s. 123.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
296
bulunmaktadir. Bu, Sah Ismail Divaninin dilinde grlen Horasan ve Dogu Trkesi
zellikleridir. Sah Ismail Divaninda grlen Horasan Trkesine iliskin zellikler
Safev hanedaninin konustugu dili ve bagli bulundugu evreyi aydinlatilmasi
bakimindan dikkat ekicidir.
Horasan Trkesi olusum srecini Belh ve evresindeki blgelerde geirmis
olmalidir. Yukarida da belirttigimiz gibi Trklerin Belh ve Toharistan gelisi epey
eskilere dayanmaktadir. Akhunlar zamaninda burada Trk kmelenmelerinin oldugu
bilinmektedir. Ancak kesin bilgilere gre m. VII. yy.dan itibaren blge yogun
biimde Oguz ve Karluk gleri almaya baslamistir. Horasan Trkesini olusturan
bize gre, Seluklu ve Belh ayaklanmasina katilan Oguzlar ncesi bu blgeye gelip
yerlesmis ve yine byk bir kismini Oguzlarin teskil ettigi Trkler olmalidir. Ancak
Horasan Trkesinde grlen Karahanli ve Harezm Trkesi zellikle bize bu
Trkler arasinda Karluklarin ve Harezm yresi Oguzlarin oldugunu da sylemeye
olanak tanimaktadir. Bir diger husus ise Toharistan kltrel bakimdan Orta Asya ve
zellikle de Karanlilarin hemen yani basinda oldugundan yakin bir etkilesme de gz
ardi edilmemelidir. Yani Horasan Trkesi 1153 yilinda ayaklanan Belh Oguzlarinin
degil onlardan nce blgeye gelip yerlesen ve byk lde de yerellesen Oguz-
Karluk karisimi Trklerin dilidir. Eger Horasan Trkesini kullanan Mevlananin
Belhli oldugu ve buranin yerlesik kltr iinden iktigi gz nne alinirsa bu
grsmzn dogrulanmasi bakimindan nemlidir. Sah Ismailin atalari da bu
Horasan Trkesini kullanan Belh blgesi yari-yerlesik Trkleri arasindan
ikmislardir. Bagli bulunduklari dedelik klt dillerini korumalarinda byk nem
tasisa gerek. Nitekim Sah Ismailden sonra Safev sahlarinin artik tarikat seyhi
grntsnden siyrilarak dnyevi hkmdar kimligi kazanmalari dolayisiyla bu yerel
dilsel zelliklerini de kaybetmeye baslamislardir.
Bilindigi gibi, Sah Ismail Hat kullandigi dil bakimindan Azerbaycan
Trkesi kapsaminda degerlendirilmektedir. Azerbaycan evresi Trkleri de gerek
siyasal, gerekse de edebi bir kisilik olarak Sah Ismail mirasina en fazla sahip
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
297
iktiklarindan Sah Ismailin kullandigi dili de Azerbaycan Trkesi olarak zerine
basarak vurgulamaktalar. Bu dnya literatrnde de bu sekilde kabul edilmektedir.
Ancak yazmalar zerinde alistigimiz zaman bir nemli husus dikkatimizi ekti. Bu
zellik, Sah Ismail siirlerinin dilinin Horasan Trkesi zellikleri de tasidigini
gstermektedir. Horasan Trkesi tabiri, ilk kez Alman Trkolog G. Doerfer
tarafindan 1969 yilinda Trkmence, Azerbaycan ve Trkiye Trkeleri arasinda
Oguz dilinin drdnc bir es deger grubu olarak tasarlanmistir.
1807
Arastirmacilar
Horasan Trkesini uzun sre Azerbaycan Trkesinin bir diyalektigi olarak
grmslerdir. Ama Doerferin alismalarindan sonra Horasan Trkesi Oguzcada
ayri bir grubu olarak degerlendirilmeye baslanmistir.
1808
Ancak bu konuda yapilan
arastirmalar
1809
, Horasan Trkesinin genel Trk dilleri ve zellikle de Oguzca
iindeki konumunu belirlemek iin yeterli olmadigi bir gerektir. Horasan Trkesi
hakkinda ilk bilgilerimiz Mevlananin bilinen Trke siirlerine dayanmaktadir. Bu
siirlerde yer alan lermen, sorarmen, tilermen, gezermen, yazarmen gibi fiil
ekimleri Oguz dillerinde sadece Horasan Trkesinde korunmustur.
1810
Mevlananin aslen Horasanli (Belhli) olmasi bu bakimdan da ilgintir.
1811
Sah Ismail
siirleri Horasan Trkesi zellikleri yansitmasi bakimindan nemli bir kaynak
zelligi tasimaktadir.
Hatai Divaninda
1812
grlen Horasan Trkesi zellikleri sunlardir:
1807
Gerhard Doerfer, Irandaki Trk Dilleri, Trk Dili Arastirmalari Belleteni, 1969, s. 8.
1808
Nurettin Demir, Emine Yilmaz, Trk Dili El Kitabi, Grafiker Yay., Ankara, 2003, s. 116.
1809
Konuyla ilgili kayda deger birka alisma yapilmistir. Bu konuda bkz. Fuat Bozkurt,
Untersuchungen zum Bojnurd-Dialekt des Chorasan-trkischen, Gttingen, 1975; Saadet agatay,
Trk Leheleri rnekleri, Yaayan agiz ve leheler, c. II, Ankara niversitesi Dil ve Tarih, Cografya
Fakltesi, Ankara, 1972. Horasan Trkesi kismi G. Doerfer ve S. Tezcana aittir; Sultan Tulu,
Horasan Trkesinde Iki Hikye, Trk Dilleri Arastirmalari, 1992, s. 131153.
1810
Gerhard Doerfer, Das Chorasantrkische, 1. Einleitung, 2. Vokalismus, Trk Dilleri Arastirmalari
Yilligi Belleten 1977, hrsg. Von M. Canpolat u. Semih Tezcan, TDK 1978, yay no. 444, s. 127147.
1811
Serafeddin M, Mevlnada Trke Kelimeler ve Trke Siirler, Trkiyat Mecmuasi, c. IV, 1934,
s. 111168.
1812
Hatai Sah Ismail Safev, Klliyat-i Divan, Nasihet-name, Dehname, Komalar, Farsa Siiler, haz.
Mirza Resul Ismail-zade, Intisarat-i Beynel-mileli-yi El-huda, Tahran; Hatai, Divan-i Sah Ismail
Safev (Hatai), Trki ve Farsi, tsh. Mir Salih Hseyni, Nesr-i Azerbaycan, Tebriz, 1380; Sah Ismail
Xetayi, Keme Namerd Kprsnden (Eserleri), Serler ve Poemalar, Yazii, Baki, 1988; Sah
Ismail Safev, Hatai Trke Divani, Edebi Hayati ve Nefesleri, haz. Sadedin Nzhet Ergn, Istanbul
Maarif Kitaphanesi, Istanbul, 1956; Hatai, Divan-i Sah Ismail Hatai (Il Canzoniere di Sah Ismail
Hatai), haz. Tourkhan Gandjei, Istituto Universitario Orientale, Napoli, 1959; Hatai, Sah Ismail
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
298
1. Sah Ismail Divaninda sika geen olurmen, ohurmen, ekermen, bilrmen,
yaturmen, dermen ve benzeri onlarca szck tipik bir Horasan Trkesi zelligidir.
2. Hatainin dilinde kullanilan es anlamli ol- / bol- fiillerinin kullanilmasi
Safevlerin Horasan kkenli olmalarina bir kanit olusturmasi yaninda, bol- fiilinin
Azerbaycanli dilciler tarafindan pek ok yerde yanlis olarak bul- biiminde
okunmasinin da altini zellikle izelim.
3. Metinin Azerbaycan Cumhuriyeti dilcilerince yayinlanmis rneklerinde
nek szcgnn yanlis olarak nn, nyn ve niin biiminde okunduguna
sika karsilasilmaktadir. Oysa sz konusu szck Dogu Trkesi metinlerinde
kullanilmis olan nek szcgnden baska bir sey degildir. Bu durum Safevlerin
Horasan kkenli olmalari grsn bizce daha da pekistirmektedir. Nitekim sz
konusu szcge, Eski Anadolu, Osmanlica ve belirli bir lde Acem Trkesi
1813
szcklerini kapsayan Tarama Szlgnde de rastlanilmamaktadir.
4. Safevlerin Horasan kkenli olduklarini destekleyen bir diger husus, Hat
Divaninida belirtme (accusativus) durumu eki olarak kullanilan -I ekinin yani sira
sik sik Dogu Trkesinde de mevcut olan -nI belirtme (accusativus) durum ekinin
de kullanilmasidir.
Horasan Trkesi ile Azerbaycan ve Iranda konusulan Trke arasindaki
Hatai Eserleri, c. II, Elmi Tenqidi Metnin Tertibi ve Mqeddime: Ezir Aga Mehemmedov, red.
Profesor Hamid Arasli, Azerbaycan SSR Elmler Akademiyasi Respublika Elyazmalar Fondu, Elm
Nesriyyati, Baki, 1973; Hatai, Sah Ismail Hatai, yay. haz. Hamid Arasli, Azerbaycanin Iran ile
Medeni Elaqeleri, Baki, 1946; Sah Ismail Hatai, Divan, Dehname, Nasihet-name, Yay. Ibrahim
Arslanoglu, Der Yay., Istanbul, 1992.
1813
Oguz Trkesinin Irandaki koluna Avrupali ve Osmanli kaynaklarinca Acem Trkesi adi da
verilmistir. Bu tabire ilk kez Fransiz R. du Mansin 1684 yilinda yazdigi Iran Trkesinin dilbilgisini
ieren Turcicha Agemica adli Latince eserinde kullanmistir. Bu Batida Iran Trkesi zerine yazilmis
ilk gramer kitabidir.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
299
farklar kk apli oldugundan Sah Ismailin dili iin tam bir belirginlikten sz
etmek dogru olmadigindan, yazmalarda grlen Horasan Trkesine iliskin zellikler
daha genis apli alismalarin konusunu olusturacaktir. Ancak bir husus ok
nemlidir. Yukarida da belirttigimiz gibi Sah Ismail yazmalarinda grlen bir takim
Horasan Trkesi zellikleri Safevlerin Horasan evresinden iktiklarinin da bir
gstergesidir. Trk Halk Islam geleneginde dede klt nemli oldugundan Sah Ismail
ve atalarinin ortaya iktiklari Horasan evresinin Trkesini korumalari zerinde
durulmasi gereken bir husustur. Bunun, Sah Ismail yazmalarinin dil zelliklerinin
belirlenmesi aisindan arastirmacilarin dikkat etmesi gereken bir konu oldugu
dsncesindeyiz. Buradan ikan sonu, Sah Ismailin kltrel, ideolojik ve dil olarak
yogun bir Horasan evresinin etkilerini yansittigidir.
3.6.2. Hataide Trklgne Yaplan Gndermeler
Safevlerin kkeni konusuna isik tutan kanitlardan biri de Sah Ismailin
eserlerinde kendini ve dnya grsn sunmasidir. yle saniyoruz ki bugne kadar
Sah Ismaili kendi grsleri ile degerlendiren bir arastirmaci veya bir alisma daha
ortaya ikmamistir. Oysa Sah Ismail Divani, Trk tarihi aisindan yazarinin
grslerini ve anlayisini rahata ve net biimde ifade eden bir veya birka divandan
biri olarak grlmektedir. Sah Ismail kendi divaninda kendi yasaminin, dnyasinin,
anlayisinin tam bir ifadesini sunmaktadir. Sah Ismail siirlerinde nemle zerinde
durdugu temel konulardan biri onun kendi soyu ve kkenidir. Sah Ismail eserlerinde
de kendisini bir Trk veya Trkmen olarak grmektedir. Bu kimlik anlayisi o denli
asiri ve keskin bir vurguyla tanimlanir ki onun sahsinda sasilacak biimde milli bir
hissin Ortaag anlayisinin disina ikan savunucusunu grmekteyiz. Kopar redifli bir
gazelinde bu duygularin en st dzeye iktigini grlmektedir:
Yetdkce tkenr Arabun ky u meskeni,
Bagdd iinde her nece kim Trkman kopar.
1814
1814
Hatai Klliyati, s. 311-312.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
300
Gnmz Trkesi ile:
Araplarin yerlesim yeri trkenmektedir,
nk Bagdatta Trkmanlar ortaya ikmaktadirlar.
Grndg gibi Trk veya Trkmenlige yapilan gndermeler siirsel bir slupla
hep olumlu ve vg dolu hitaplarla sslenmistir.
Sah Ismailde sika vurgulanan ve savunulan kimliklerden biri de
Mevalilik
1815
olmustur. Mevalilige yapilan bu gndermeler ve Arap kimligine karsi
sergilenen tepki onun iin ne srlen Araplik iddiasini tmden kendi dilinden
rtmektedir.
Hataiyem, Mevali, ehl-i tevhd,
Alinin kenberinn kenberiyz.
1816
Veya
Hseyni mezhebem men din iinde,
Mevali olanun men reh-beriyem.
1817
Veya
Mnezzeh her gruhun mezhebinden,
Mevali mezhebem, hak Caferyem.
1818
1815
Zekerriya Kitapi, Ortadoguda Trk Askeri Varliginin Ilk Zuhuru, Trk Dnyasi Arastirmalari
Vakfi, Istanbul, 1987, s. 22-25 vb.
1816
Hatai Klliyati, s. 399.
1817
a.g.e, s. 274.
1818
a.g.e, s. 274.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
301
Veya
Mevali mezhebem, shun yolinda,
Mselmnam deyana reh-berem men.
1819
Veya
Ey Mevaliler biln shib zamnun devrdr,
alaram kilinci men shib zamnun askina.
1820
Veya
Aldr evliyalar sirri ire,
Mevalilere ol, iman degl mi?
1821
Veya
Men Mevali mezhebem, rhim Aldr,
1822
Veya
Saha bir bendeyem sadik Mevali,
Didara sik hem l-ubl.
1823
Divanda yerilen bir diger unsur ise Trk kimligi karsisinda Arap ve Acem
kimliginin kmsenmesidir. Sah Ismail, bu kmseyisini bir meydan okuma
biiminde dile getirmekte, hatta onlari haksizlikla sulayacak kadar teye
gitmektedir.
1819
a.g.e, s. 290.
1820
a.g.e, s. 201.
1821
a.g.e, s. 234.
1822
a.g.e, s. 452.
1823
a.g.e, s. 662.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
302
Sirvan haliki kamu Tebrize dasina,
Mlk-i Acem sorar ki, kiyamet kaan kopar?
Yetdkce tkenr Arabun ky u meskeni,
Bagdd iinde her nece kim Trkman kopar.
1824
Gnmz Trkesi ile:
Sirvan halki hepsi Tebrize baglanirsa,
Acem mlk kiyametin ne zaman kopacagini anlar.
Araplarin yerlesim yeri tkenmektedir,
nk Bagdatta Trkmanlar ortaya ikmaktadirlar.
Kazvinin baskent edilmesi de Safevlerdeki Trklk bilinci ve Trk tarih
bilinci ile de ilgili olsa gerek. I. Sah Tahmasb dneminde Kazvinin baskent olarak
seilmesinin sebeplerinden biri de yine Mevalilik anlayisinin tarihsel anisini
canlandirmak idi. Bilindigi gibi Kazvinin en azindan harbi merkez olmasi ve Hazar
denizinin gney kiyilarini denetim altinda tutmasini kolaylastirmasi aisindan Abbasi
halifesinin de dikkatini ekmisti. Bu dogrultuda Abbasiler Kazvinde aileli askerlerin
yerlesmelerini de desteklemislerdi.
1825
Burada dikkati eken nemli bir husus Abbasi
hilafetinin Mutasim ve Mutasim sonrasi ordusunun genellikle Trklerden olmasi idi.
Bu ise Abbasi dneminden Kazvin ve evresinde Trklerin yerlestigi anlamina
gelmektedir. Abbasi dneminde Kazvinde yerlesme egilimini glendirme ynnde
Peygambere ait oldugu iddia edilen bir takim hadislere
1826
de basvuruldu. zellikle
sz konusu hadislerde Kazvine Babul-cennet (Cennetin kapisi)
1827
denmesi
dikkat ekicidir. Pek muhtemeldir ki Safev dneminde de sz konusu tarihi bilgiye
1824
a.g.e, s. 311-312.
1825
Ser-zemin-i Mirza Kuek Han, s. 92.
1826
Sehriyaran-i Gm-nam, s. 22.
1827
Nzhetl-kulub, s. 56.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
303
basvurularak ve zellikle Kazvindeki Trk-Mevalilige de gnderme yapilarak orayi
merkez edinme yoluna gidilmistir. Yukarida da degindigimiz gibi Safev literatr ve
zellikle Sah Ismail Hatainin siirlerinde Mevali kimligine sahip ikma ve
kendilerini de onlarin bir uzantisi sayma egilimine had sayfada rastlanilmaktadir.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
304
DRDNC BLM
SAFEVLERN MEZHEB
4.1. TRK HALK ve MEDRESE SLAMI
Safev tarikati genellikle resmi medrese Islamina dayandirilarak
yorumlanmistir. Oysa bunun tam tersi sz konusudur. Horasan kkenli Trk halk
Islaminin tarihsel bir tezahr olan Safev ailesi inancinin bu tarzda
yorumlanmasina bir takim Sii ve Snni dinsel geler neden olsa
1828
da bu yalnizca
sorunun grnsn yansitmaktan teye gitmemekte ve inansal yapinin esasini
aiklayamamaktadir. Bu aidan sz konusu inan anlayisini gerek Sii gerekse de
Snni medrese anlayisindan siyirarak Trk Halk Islam Anlayisi erevesinde ele
alimamiz gerekecedir. Nitekim Ali ve on iki imama sunulan baglilik I. Melikoffun
da belirttigi gibi Sii bir Islamlik degil, daha ok Safev propagandasiyla
Siilestirilmis ve sufilestirilmis Trkmen bir din
1829
anlayisinin Sah Ismail
tasavvurundaki anlamini ifade etmektedir. Hz. Ali kimligi, belki de I. Melikoffun
belirttigi gibi Safevlerin de bagli kaldiklari eski Trk inancinda Gnes-Tanri
kapsaminda, karmasik problemin blmlerinden biri olmustur.
1830
Trk Halk Islaminin bilinen uzantilari olan Yesevilik, Bektasilik ve
Kizilbasliki da Ismaililik ve Karmetiye gibi Iran Halklarin Islam Anlayisi
ve Nusayrilik gibi Arap Halk Islam Anlayisidan da ayri tutmamiz
gerekmektedir. Sz konusu Yesevilik, Bektasilik ve Kizilbaslik Trk halk
Islamlari anlayislari gerek dini riteller gerkse de inan esaslari aisindan biri biri ile
tam rtsmektedirler. Her Trk halk Islami anlayisinda tenash inanci, saz
klt ve dede klt ve semah ayinleri yapilmasina ragmen Trklerdeki trden
ritel ve inan esaslarina Irani Halklar ve Arap Halk Islam Anlayisinda
rastlanilmamaktadir. Kiscasi Trk halk Islam anlayisinin degisik tezahrleri olan
Yesevilik, Bektasilik ve Kizilbasliki bir birinden farkli gsteren ve bizi
1828
Mazlum Uyar, Safevler ncesi Iranda Tasavvuf ve Safev Devletinin Ortaya ikisi, Akademik
Aratirmalar Dergisi, Sayi: 78, 20002001, s. 85.
1829
Irene Melikof, Uyur Idik Uyardilar: Alevilik, Bektailik Aratirmalari, ev. Turan Alptekin, Cem
Yayievi, Istanbul, 1993, s. 55.
1830
Irene Melikoff, Haci Bekta: Efsaneden Gerege, Cumhuriyet Kitap Kulb, Istanbul, 1998, s. 54.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
305
yanilgiya dsren etken her anlayistaki bir takim tarihsel ve sosyal sebeplerden
kaynaklanan yzeysel Sii ve Snni gelerdir. Hemen belirtelim ki sz konusu bu
geler bile medrese Islamindaki biiminden olduka farkli ve hatta tam tamina ters
biimde yorumlanmaktadir. Bu aidan Safev tarikatinin da ilk zamanlar yzeysel
Snni geleri tasimasi sonra ise Sii geleri n plana ikarmasi bir takim siyasal ve
sosyal sebeplere dayandirilmali ve Trk halk Islam inacinin esasini
olusturmamaktadir. Benzeri bir durum Beltasilik iin de geerlidir. Ilk zamanlar
yzeysel Snni geleri de barindiran bu anlayis daha sonra yzeysel Sii gelere
brndg gzkmektedir.
Safev slalesinde ilk kez Sii etkilerinin grnmesi tartisila gelen bir konudur.
Halk Islami anlayisinin egemen oldugu topluluklarda mezhep sorununu aiga
ikarmak olduka zor bir ugras hatta ontolojik bir yanlistir denebilir. Mogollarin
Ortadogu ve zellikle Iran topraklarini ele geirmesi ile tarihte ile kez daha nce
grlmedik bir biimde Sii ve Snni inanlarinin da karismasi yasanmistir. Ilhanli
devletinin ksnden sonra h. VIII. ve IX. / XIV. ve XV. yy.larda byle bir dnya
bakisi kitlelerin inan yapisini biimlenmesi ileri srlse de bu inan yapisinin
kkenleri Islam ncesi Trklere dayandigini belirtmemiz gerekir. Bu dnemde eski
ve aik dini tanimlamalarla Ismailin dedelerinin inancini titizlikle belirleme olanagi
mevcut degildir.
Seyh Safi dneminde Hamdullah Mustavfinin (. h. 740 / 133940) de
belirttigine gre Azerbaycanda ahalinin ogunlukta Snni, Eredbil halkinin da
ekseriyeti Safii ve Seyh Safinin mridi olduklari bilinmektedir.
1831
Ayrica Salmas
ile Serab halkinin Snni, Urmiye
1832
ve Tebriz
1833
ahalisinin ogunlugu,
Dehharganin hepsinin Snni-Safii, Meraga hakinin ogunlugu ise Snni-Hanefi
1831
Hamdullah Mstevf Kazvn, Kitb Nzhetil-kulb: el-Maklets-slise, (Bundan sonra:
Nzhetil-kulb, Strange, Sezgin), ed. Guy Le. Strange, Fuat Sezgin, Institut fr Geschichte der
Arabisch-Islamischen Wissenschaften, Frankfurt, 1993, s. 81.
1832
Nzhetil-kulb, Strange, Sezgin, s. 85-86.
1833
a.g.e, s. 77.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
306
mezhebinde
1834
idiler. agdas arastirmacilardan Franz Babinger de bu grs
savunmaktadir.
1835
Bazi arastirmacilara gre Seyh Safinin mensubu oldugu Safiilik
mezhebi diger mezheplere gre Siiligine daha yakin idi.
1836
Bu nedenle de Safii
mezhebi her mezhepten daha kolay bir biimde Siilige dnsebilecek bir yapisi
vardi. Grndg gibi Seyh Safinin de tarihi belgelere gre szde Snni-Safii
oldugu gzkmektedir. Safev ailesinin mezhebi ynden Si egilimli olduguna iliskin
grs, Safvets-safda yer alan birtakim rivayetlere daha dogrusu nemli
kissasina dayandirilmaktadir. Kitabin birinci babinin birinci faslinda yer alan bir
rivayete gre Seyh Sadred-din buyurdu ki, Seyh (Safiyed-din) belirtmis ki,
nesebimiz seyyittir. Ancak Alev mi, yoksa Serif mi oldugumuzu sylemedi
1837
.
Kimilerine gre Seyh Hace Alinin (. h. 832 / 14289) adinin Ali oldugu, Hz.
Aliyi ryasinda grdg ve gnmze ulasan bir siirinde Hz. Aliyi vdg iin Sii
sayabiliriz. Arastirmaci Tahsin Yazici, Siligin Hce Ali devrinden itibaren
Safevyye Tarikatina nfuz ettigini ve tarikat mntesipleri arasinda genise
yayildigini belirtmektedir.
1838
Bu grse destek mahiyetli farkli bir delil de vardir.
Bilindigi zere Emir Timur, Ankara savasindan dns sirasinda (h. 805 / 14023)
kendi beraberinde belli sayida Trkmen esir de gtrmst. Bu esirler zerinde halk
Islm anlayisi ve Silik temaylnn messir oldugu veya en azindan Hz. Ali
sevgisinin st dzey oldugu sylenmektedir. Bu toplulugun tarikata baglanmasindan
sonra, tarikat mensuplari arasinda kendi yol ve dsncelerini yaydiklari kabul gren
bir grstr. Bu grs birtakim dogubilimciler tarafindan da desteklenmektedir.
rnegin, Rus dogubilimcilerinden Petrusevski de bu gebe Trklerin Safevyye
Tarikatinin asil karakterini degistirdigini iddia etmektedir.
1839
Snni mellifler Cneyde hep sphe ile yaklasmaktaydilar. Rivayete gre o,
1450 yili siralarinda kendini nl fakih Seyh Abdul-latif kisvesinde zahir etmistir.
1834
a.g.e, s. 87.
1835
Babinger, Safi al-Din Ardabili , s. 801.
1836
Roemer, s. 195.
1837
Ibn Bezzz, No: 03090, v. 6b; Ibn Bezzz, No: 775, v. 13b.
1838
Yazici, Safevler, s. 53.
1839
Petrusevskiy, Islam der Iran, s. 388.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
307
Bu bilgiler Seyhin dostu ve nl Osmanli tarihisi sik Pasa-zade gibi Sii sever bir
zatin yazisi araciligiyla bize ulasmistir. Cneydin lmnden sonra, yandaslari
tarafindan ona mabut, oglu Haydara ise mabudun oglu dendigi bilinmektedir. Bu
szler Safevlerin dsmani Sultan Yakub Akkoyunlunun tarihisi Fazlaullah b.
Ruzbihan Hunciye aittir. Hunci daha sonralari Ismailin takibinden kaarak
Maverannehire gitmistir. Haydarin da ryasinda bir kez Hz. Aliyi grdg
sylenilmektedir. Buna gre Kizilbaslarin 12 dilimli kirmizi Haydari Klahinin da
kkeni buradandir. 12 dilim 12 Sia imamini simgelemektedir.
1840
Tarihilerin hi biri Safev karsiti olanlar bile Ismailin dedelerini Sii olarak
vermemislerdir. Haydar h. 864 / 145960 yili babasinin lmnden birka hafta
getikten sonra dogmus ve sonralari ise dayisi Uzun Hasanin Ameddeki sarayina
gitmistir. Bilindigi gibi sz konusu ortam her hangi bir Sii inancindan yoksundu.
Haydar 9 yasinda iken Erdebile geri dnd. Bilindigi gibi Ismail, babasinin
lmnden bir yil nce 25 Recep 892 / 17 Temmuz 1487 yilinda dogmustur. Bu
durumda Haydar Siiligi benimsemis olsa bile oglu Ismaile aktarmak iin herhangi
bir firsati bulunamazdi. Byk oglu Sultan-alinin de kk bir ocuk oldugunu gz
nnde tutarsak her hangi bir dolayli yoldan da sz edemeyiz. Bundan sonraki 7 yil
sresince de Seyh Haydarin ogullari Akkoyunlularin denetiminde tutulmaktaydi. Bu
dnemde onlarin Sii korumalarin etkisinde olma ihtimalleri de dsnlmelidir.
Bu sorunun zm bizce halk Islam anlayisinin bilinsiz ve belirgin olmayan
Sii egiliminde aranmalidir. Halk Islam anlayisinda hep var olan Sii gelerin orani
tamamiyla zamansal ve cografi etkenlere baglidir. Sah Ismailin siirlerinde
dalgalanan Sii sylemli dsnce ve duygulari da gen Ismailin resmi Islam (medrese
Islami) anlayisina degil de halk Islam anlayisina baglamak mantikli bir grs olsa
gerek.
Ismailin geirdigi mezhep egitimi ve bunun ierigini de bu aidan iyice
1840
Tarih-i Iran, Cambridge, s. 13.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
308
bilmemiz gerekmektedir. Bilindigi gibi Ismail Sultan Rstem Akkoyunlunun
takibinden kaarak h. 899 / 149394 yilindan baslayarak Lahicana ikamet ettigi 5 yil
boyunca kendisi de bir Sii olan ve Hz. Ali soyundan oldugunu iddia eden Karkiya
Mirza Alinin himayesinde kaldi. O, Ismailin egitimi iin din limlerinden olan
Semsed-din Lahiciyi grevlendirdi. Ismail Mirza, Lahiciden Sii fikhi yaninda Arap
ve Fars dillerini de grendi.
1841
Lahicinin Ismail zerindeki bu etkisi daha sonra
onun Safevlerin ilk Sadr makamina getirilmesine neden oldu. Sadr makami
Safevlerde dini makamlar arasinda en yksek olani idi. Lahicinin bir Sii olduguna
kusku yoktur. O, nl Sii fakihi Ahmed b. Fehd el-Hillinin grencisi ve mridi olan
Seyyid Muhammed Nur Bahs`in
1842
mritlerindendi. Bu sre iinde Ismailin Sii
gelerle tanis olmasi ve hatta etkilenmesi pek muhtemeldir. Sah Ismail ogullarinin
egitimi iin de Lahiciyi grevlendirmistir.
1843
4.2. TANRISAL (LAH) $AH ANLAYI$I
Sah Ismailin divaninda Sii geler ve egilimin var oldugu inkr edilemez bir
gerektir. Fakat divanda canlandirilan Sii duygu ve sylemlerin gerek anlamiyla Sii
teolojisi ile bagdasmadigi ve daha ok halk Islami zelliklerini tasidigini
gzkmektedir. Hatainin divaninin en eski nshalarinda bu trden Siiligin var
oldugu daha belirgin ise de daha sonraki divan grmelerinde bunlarin azaldigini
gzlemlemekteyiz. Bunun nedeni Safevlerde daha sonra ortaya ikan Sii din
adamlarinin mdahalesi olabilir.
1844
Anlasilan onun siirlerinde propaganda edilen
Siilik kendisini Tanrisal (Ilahi) Sah
1845
olarak tanimlamakla, bilinen resmi Sii
Islamindan olduka farkli izgilerde idi. Tanrisal Sah
1846
grsne gelince ortaya
ikisini Sah Ismail ile baglamak dogru sayilamaz. Bu tanim ta eskinden beri Trk
inanci ve devlet yapisinda siyasi iktidara
1847
es deger olan Tanri Kut
1848
1841
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 607.
1842
el-Hillinin bir diger nl mridi Muhammed b. Fellah Mehdi idi.
1843
Tarih-i Iran, Cambridge, s. 15.
1844
a.g.e, s. 16.
1845
Bosworth, Islm Devletleri Tarihi, s. 214.
1846
Mazzoui, Origins of the Safawids, s. 73; Allouche, Osmanli-Safev Ilikileri, s. 169-170; Mr
Cafer, Safevler Devrinde Iran, s. 43
1847
Ibrahim Kafesoglu, Trk Milli Kltr, (Bundan sonra: Kafesoglu), tken Nesriyat, Istanbul,
Eyll 2004, s. 133, 249; Sadri Maksudi Arsal, Trk Tarihi ve Hukuk, Islamiyetten nceki Devir,
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
309
kavraminin uzantisindan baska bir sey degildir. Anlasilan Tanri Kut anlayisi Trk
halk Islaminda bir temel ge olarak hep var olmus ve elverisli ortam bulunca tipki
Ismail dneminde oldugu gibi Sii inancindaki kurtarici Mehdi
1849
anlayisi ile de
rtsr bir yapida ortaya ikivermistir. Trkmen mritlerinin Ismaili taparcasina
sevdikleri batili kaynaklarca da teyit olunmaktadir.
1850
Dnemin batililarinca da
Trkmenlerden etkilenerek ona sah olmanin disinda bir kutsallik ve yenilmezlik de
atfedilirdi.
1851
Onlara gre Osmanlilar karsisinda da Sah Ismail nerede ise bir
kurtarici idi.
1852
Sah Ismailin kendisinin de bu anlayisa karsi ikmayisi
1853
bunu
Trk kltr erevesinde normal karsiladigini
1854
grmekteyiz.
Sah Ismaille taraftarlari arasindaki seyh-mrid iliskisinin, bazi durumlarda
sinirlari astigi kesindir. rnegin, mritler, birbirileriyle karsilastiklarinda selmun
aleykum yerine ah derlerdi. Hasta ziyaretinde dua etmek yerine ah sylemekle
yetinirlerdi. Kendilerine: - Bunca zahmete katlanarak Erdebile gideceginize,
Kbeye gitseniz, Resulullahin kabrini ziyaret etseniz daha iyi olmaz mi? denilince,
onlar da: -Biz diriye variriz, lye degil. diye cevap verirlerdi.
1855
Tanri Kut veya Safev dnemindeki ifadesi ile Tanrisal Sah anlayisinin bir
tezahrde Safev literatrnde kullanilan Sahi Seven (Sahi Sevenlik) kavrami idi.
Bu baglamda Anadolu ozanlarinca Saha gidelim ierikte yazilan siirlerin de Sahi
Sevenlik veya eski Trklerde varolan Tanri kutun bir uzantisi saymamiz
(Bundan sonra: Arsal, Trk Tarihi ve Hukuk), Istanbul niversitesi Hukuk Fakltesi, Istanbul, 1947, s.
120-255.
1848
Kafesoglu, s. 133, 249; Arsal, Trk Tarihi ve Hukuk, s. 214.
1849
Glpinarli, Islm Mezhepleri, s. 178; Dalkesen, Safev Propagandasi, s. 15.
1850
Browne, History of Persia, IV, s. 23, 50-51, 61, Ceferli, Sefeviler Dvleti, s. 3233; Sarwar,
History of Shah Ismail, s. 101; Mr Cafer, Safevler Devrinde Iran, s. 43.
1851
Allouche, Osmanli-Safev Ilikileri, s. 91.
1852
Palmira Brummet, The Myth of Shah Ismail Safavi: Political Rhetoric and Dvine Kingship,
Medieval Christian Perceptions of Islam: A Book of Essays, ed. John Victor Tolan, Garland Publishing,
New York, 1996, s. 340.
1853
Woods, Akkoyunlular, s. 302.
1854
16. Asirda Yazilmi Greke Anonim Osmanli Tarihi (Giri ve Metin, 13731512), (Bundan sonra:
Greke Anonim Osmanli Tarihi), haz. Seref Bastav, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Cografya
Fakltesi Yay., Ankara, 1973, s. 178.
1855
Aikpaazade Tarihi, s. 268; Azerbaycan ve Osmanli Imperiyasi, s. 125; Kili, Kanun Devri, s.
27-28; Ekinci, Erdebil Tekkesinin Kurulusu, s. 24.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
310
gerekmektedir. Aika Anadolu basta olmak zere Irandaki Trk boylari da sahi
seven kitleler idiler. Bu kavramin Kizilbaslarin saha ve merkezi devlete sadakatini
sorgularcasina XVII. yy. yani I. Sah Abbas dneminde boylardan toplanan saha sadik
kisilerin bir araya getirilmesiyle yapay Sah-seven boybirliginin olusmasina da
neden oldugunu gzlemlemekteyiz.
4.3. SAFEV $LG VE MEDRESE $LG
Halk Islaminda yazili basvuru kaynaklari olmadigindan bu bosluk resmi Sii
anlayisinin din adamlarinca doldurulmasi hatta bu dogrultuda daha sonralar
Safevlerin kkeninin Sii imamlarina (Seyh Safinin soyu 12 kusak ncesinde
yedinci Sii imami Musa Kazima dayandirilmasi iddiasi) baglama iin ciddi
mdahalelere el atilmasina neden olmustur. Bu durumun kendi zamaninda bile
elestirilmesi burada Safevlerin inanlarini anlamayan din adamlarina ynelik bir
elestiri oldugunu da unutmayalim. Osmanlilarin taninmis tarihisi Alinin
bildirdigine gre Sah Ismail sz konusu secerenin sahte oldugunu biliyor fakat buna
ragmen yine de itiraz etmemistir.
1856
Ismailden nce Safevlerde Siiligin var oldugunu gsteren bazi ilgin bilgiler
de vardir. Sirvan-sah Halilullah bir mektubunda Cneydi seyitlerden saydigi, ayrica
Osmanli sultani II. Beyazidin Seyh Haydara bir takim Hz. Ali soyundan gelenlere
kullanilabilen kavram ve hitaplari kullanmasi Ismailin dedelerinde Siilik gelerinin
oldugunu kanitlamaktadir.
1857
Bunun sebebi bizce Trk halk Islamindaki dede
konumunu medrese Islami ve Siilikteki seyitlik kavramina benzettikleri olabilir.
Bunun yani sira Sah Ismailin divaninda kendi soyunu yedinci Sii imami Musa
Kazima dayandirmasi iddiasinin olmayisi ayrica Acem ve Arap karsiti sylemlerinin
yani sira kendini israrla Trkman
1858
(Trk) ve Mevali
1859
saymasi sz konusu
iddianin daha sonradan Sii din adamlarinca uyduruldugunu veya yanlis
yorumlandiginin aika kanitidir.
1856
Tarih-i Iran, Cambridge, s. 17
1857
a.g.e, s. 17
1858
Hatai Klliyati, s. 311-312.
1859
a.g.e, s. 125-126, 201, 225, 234, 274, 290, 299, 328, 381, 399, 422, 452, 654-655, 662.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
311
4.4. I. $AH TAHMASB DNEMNDE TAHRF ABALARI
Safevlerin szde Snniligini kanitlayacak veri ve bilgilerin tahrifi Sah
Tahmasb zamaninda baslamistir. Bunun sebebi rakip Snni anlayisina sahip Trk-
Osmanli ve Trk-Sibani devletleri olmustur. Anlasilan Safevler kendi fakliliklari Sii
gelere dayandirarak n plana ikarmislardir. Oysaki Osmanli ordusundaki
Bektasilik ve Sibanilerdeki Yesevilik ile Safevlerdeki Kizilbaslik adeta ayni
sikkenin iki yz niteliginde olup ve gerek medrese Snniligi, gerekse de medrese
Siiligi bakimindan ele alinmalari ontolojik aidan dogru degildir.
Yukarida da belirttigimiz gibi Tahmasb szde Snnilik geler ieren kimi
olgulari rtbas etmesi iin Mir Ebl-feth adli birisini grevlendirmistir. O bu
dogrultuda Ibn-i Bezzazin eserini tashih veya daha dogru tahrif etmeye alismis ve
bu niyetini hazirlamis oldugu eserinin nsznde syle dile getirmektedir: Muhalif
ve mnafiklerden biri [Ibn-i Bezzaz] ki hilaf yolda [Snni mezhebi] idi ve [Safev]
hanedanina ilgi duyup itikat ettigi iddiasinda idi, efendinin [Seyh Safi] kerametleri
konusunda bir kitap dzenledi. O, kendisi mezhep ve itikatta Snnilere tabi idi.
. Hak imami (Siilik) mezhebine muhalif, batil Snni [mezhebine] muvafik bazi
kelimeler zikretmisti. . Hazret-i [Sah Tahmasb] ben hakiki duaci olan Ebl-
feth Hseyniyi mezkur kitabin tashihi iin grevlendirdi. Ebl-feth Hseyni, Seyh
Safi ve yandaslarinin sz konusu dnemde takiye yaparak kendilerini Snni
gsterdigini belirtmektedir.
1860
Onun belirttigine gre Seyh Safi takiye yaparken
daha ok drt mezhepte Sia Caferi hkmlerine en yakin olan hkmleri
uyguluyordu.
1861
Ubeydullah Han da h. 936 / 1529-30da Sah Tahmasba yazdigi bir
mektubunda onun dedelerinin mezhebi olan Snnilikten ikarak hakiki yoldan
1860
Ahmed Kesrevi, Seyh Safi ve Tabare, s. 31-34.
1861
Safvets-safa, Ahmedi, s. 284.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
312
saptigini vurgulamaktadir.
1862
Tahmasb ise ona birisinin dedelerinin batil bir inata
olmasi onun da hak yoldan dndgn kanitlamaz trnden bir karsilik
vermistir.
1863
4.5. I. $AH TAHMASBIN REFORMLARI
Bilindigi gibi Sah Tahmasb, 2 yasinda iken babasindan ayrilarak lalasi Emir
Han Musullu Trkman ile birlikte Herata gnderilmisti. O, orada Rebiylevvel
922den baslayarak Sefer sonlari 928e degin / Nisan 1516denOcak 1522ye degin
toplam 6 yil boyunca kalmisti. Tahmasb Mirza Horasan sadri Emir Giyased-din
Muhammedden dini egitim almasina ragmen kaynaklara gre Sah Tahmasb 16
yasindan baslayarak 20 yasina degin sarap imistir.
1864
Nitekim o h. 935 / 152829
yilinda Herekan yaylasinda iken her gn
1865
, Ubeyd Han Herati terk ettikten sonra h.
936 / 152930da oraya geldiginde birka gnlgne Horasan vilayetinde eglence ve
iki meclisleri dzenlemistir.
1866
O, ayrica h. 939 / 153233de Horasanin
Cacerminde de eglence ve sarap meclisi dzenlemisti.
1867
Sah Tahmasbin zellikle sarap imeyi terk etmesi Safev kaynaklarinda
zellikle dini (medrse Siiligi) sebeplere baglansa da bu sorunun gzken yzn
olusturmaktadir. Safev tarih yaziciliginin zellikle yerlesik kesimce yazilmasi,
durumun medrese Islami aisindan yorumlanmasi iin adeta davetiye ikarmistir.
Medrese Islamina mensup sehirli kesimin tarih yaziciliginda Sah Tahmasbin sarabi
terk etmesi onun grdg bir ryasina ve medrese Siiligince yorumuna
baglanmaktadir. Rivayete gre Saha Tahmasb, Sultan Sleymanin birinci seferinini
engellemek iin Horasandan dnerken ordusu ile Bistama gelince, Muhammed
Cebel Amili ryasinda Hz. Alinin Sah Tahmasba ktlklerden ekindigi takdirde
kendisine fetih kapilarinin ailacagini syledigni grmstr. Ayni gece de Sah
1862
Nevai, Sah Tahmasb, s. 32-33; Ahmed Kesrevi, Seyh Safi ve Tabare, s. 71; Tarih-i Siyasi ve
Ictimaiyi Iran, s. 134-135.
1863
Nevai, Sah Tahmasb, s. 37.
1864
Favaids-safeviyye, s. 27; Ravzets-Safa-yi Nasiri, s. 151.
1865
Ahsent-tevarih, s. 274.
1866
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 156.
1867
Cevahirl-ahbar, s. 164.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
313
Tahmasbin kendisi de benzeri bir rya grmstr. Bundan sonra ise Sah Tahmasb
btn ktlklerden tbe etmistir.
1868
Sah Tahmasbin kendisi de tezkiresinde belirttigi ryasinda ktlklerden
ekinmesi takdirde kendisine fetihler nasip olacagi konusunda haberdar edildigi
bildirilmistir. Sah Tahmasb uyaninca ryasini orada hazir bulunan Kizilbas emirleri
ve vezir Ahmed Beye anlatti. Onlardan bazisi ktlklerden ekinmeyi dogru ve
mantikli bulsalar da sarabin terk edilmesini uygun bulmamis hatta sarabin saltanat
iin gerekli oldugunu vurgulamislar. Bunun zerine ise Sah Tahmasb karar almasi
iin niyet edip ryada grecegine gre karar alacagini syledi. Ertesi gn ise sah
btn ktlkler ve sarap tketiminin de terk edilmesinin istendigini aiklamisti.
1869
Bylece Sah Tahmasb, 20 yasinda iken h. 939 / 153233 yilinda tvbe etmistir.
1870
Onun tbesine iliskin kaynaklarda su yanlis tarihler de gemektedir: h. 934
1871
/
152728 ve 940
1872
/ 153334.
Sah Tahmasb kendisi tvbe ettikten sonra da kt eylemlerin saraphane,
benghane, macunhane, bozahane, kavvalhane, fuhus evi, kumarhane, gvercincilik,
falcilik, oglancilik vb.- tm vilayetlerde yasak edilmesine zel bir emir ikarmisti.
1873
Kizilbas kkenli Hasan Bey Rumlu da bildirdigine gre Sah Tahmasb ayrica
anlamsiz mzigin de yasak edilmesine emir vermistir.
1874
Sehir nfusuna mensup
tarih yazicilarindan Ahmed Kumiye gre ise o sazi kknden yasaklamistir.
1875
Onun ktlklerden ekindirme ve iyiliklere davet etme konusunda asiriliga varildigi
bazi kaynaklarca da belirtilmistir.
1876
Bylece saraphane, macunhane, kumarhane ve
1868
Tekmiletl-ahbar, s. 76-77.
1869
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Abdul-sekur, s. 29-30.
1870
Cevahirl-ahbar, s. 166-167; Tarih-i Cihan-ara, s. 287; Seref-name, c. II, s. 181; Tarih-i lem-
ara-yi Abbasi, c. I, s. 122; Ravzets-Safa-yi Nasiri, s. 151; Tezkire-yi Sah Tahmasb, Abdul-sekur, s.
30; Browne, Tarih, Yasemi, c. IV, s. 85; Favaids-safeviyye, s. 27; Fars-name, c. I, s. 391-392.
1871
Nkavetl-Asar, s. 14.
1872
Tekmiletl-ahbar, s. 77.
1873
Cevahirl-ahbar, s. 166.
1874
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 611, n. 22 (Ahsent-tevarih, s. 246)
1875
Hulasett-tevarih, c. II, s. 599.
1876
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 123; Huld-i Berin, s. 395; Tarih-i Cihan-ara, s. 287;
Cevahirl-ahbar, s. 166.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
314
fuhus evleri iin ayrilmis olan vergi daireleri de kapatilmis oldu.
1877
Sah Tahmasbin
emri zerine 500 tmen degerinde olan tiryak
1878
(afyon) da su da halledildi. Sah
mrnn sonuna degin tvbesini srdrd.
1879
Bunun sonucunda da lkede sarap ve
iki az bulundugundan simya gibi deger kazandi.
1880
Bu konuda ktlklerden
kainmayan birok nl de canindan olmustur. Onlarin arasinda sunlarin adini
verebiliriz: Sah-kulu -Sah Ismail zamanindan beri koularin veziri idi.-, Sohbet
yasavulu Kasim Bey Musullu ve Seker-oglu.
1881
Bilindigi gibi nl ve sekin vezir
Saded-din Inayetullah Huzani de sahin emri ile Baslik Beyin oglu Isaya ahlaksiz
teklifte bulundugu iin hayasindan asilip ve yakilmak suretiyle h. 942 / 153536da
ldrlmstr.
1882
Diger bir kaynaga gre ise Huzani, sahin zel hizmetilerinden
olan Baslik oglu Isaya sarkintilik yaptigi iin Tebrizin Sahib-abad mahallesinde
bulunan Hasan camisinin iki minaresi arasindan asilmistir.
1883
Sah Tahmasb h. 939 / 153233den beri ktlklere karsi zel emir
1884
ve
yasaklar koymasina ve kismen de basarili olmasina ragmen bazi Kizilbas emirleri ve
devlet ileri gelenleri arasindaki sarap tketiminin srdgnden haberdar olacak ki h.
963
1885
/ 155556 yilinda tvbe ile yetinmeyip buna Kurana yemin etmesini de
ekledi.
1886
Onun istedigini yrtmesi iin Kurana yemin ettirmesine ragmen kendisi
birka kez Kurana yemin etse de tersine davranmistir.
Yukarida anlatilanlara gre Kizilbaslarca ktlklerden ekinme iyi karsilansa
da sarap tketimi konusunda onlarin direndigi sezilmektedir.
1887
Anlasilan Sah
1877
Cevahirl-ahbar, s. 166; Hulasett-tevarih, c. II, s. 225.
1878
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 123; Huld-i Berin, s. 395.
1879
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 123.
1880
Lubbut-tevarih, s. 426.
1881
Cevahirl-ahbar, s. 167; Tarih-i Cihan-ara, s. 287; Hulasett-tevarih, c. II, s. 225.
1882
Ahsent-tevarih, s. 356.
1883
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 160.
1884
Nevai, Sah Tahmasb, s. 507, 513-514; Muhammed Ibrahim Bastani Parizi, Siyaset ve Iktisad-i
Asr-i Safev, Intisarat-i Safi Ali-sah, Tahran, 1362, s. 231-232; Felsefi, Sah Abbas, c. II, s. 630, n. 1.
1885
Hulasett-tevarih, c. II, s. 386; Tarih-i Cihan-ara, s. 302; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 122-
123; Tarih-i Selatin-i Safevye, s. 42; Fars-name-yi Nasiri, c. I, s. 404.
1886
Hulasett-tevarih, c. II, s. 386; Tarih-i Cihan-ara, s. 302; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 122;
Tarih-i Selatin-i Safevye, s. 42.
1887
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Abdul-sekur, s. 29-30.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
315
Tahmasbin esas amaci da sarap imesini kaldirmak olmustur. Bilindigi gibi Kizilbas
halk Islami anlayisina gre iki ve sarap tketimi medrese Islaminda oldugu gibi su
olarak degerlendirilmemekte hatta Tanriya yaklasmalari iin bir ara ve dini
trenlerinde ritel dzeyinde bir eylem idi. Peki kendisi de halk Islam anlayisina
mensup olan Tahmasb neden sarap ve iki tketimi ile bu denki zitlasmakta ve ikili
ritelleri kaldirmak pesinde idi? Yukarida da anlattigimiz gibi durumu medrese
Islamina gre aiklamak dnemin kltr ve medrese Islaminin henz
yerlesmemisligi ile aiklamak pek zordur. Bizce Sah Tahmasbi bu denli sarap ve
iki karsiti yapan olgu onun yasami boyunca sarap ve iki ile ilgili bilinaltinda yer
edinen nyargilar ve yasanmis hsranlar olsa gerek. Bunlari kronolojik olarak syle
aiklayabiliriz:
1. aldiran savasi ncesi yapilan kurultaydan sonra Sah Ismail yarin yapilacak
savas iin hazirlanmak ve orduyu dzene sokmadan komutanlari ile birlikte iki
imeye basladilar. Sehzade Tahmasb da sz konusu savasta grg tanigi idi. O drt
kez Sultan Selimin oglu Sultan Sleymanin saldirisina ugradi. Sah Tahmasb daha
sonra tahta iktiktan sonra Osmanli sultanina yazdigi bir mektubunda aldiran
savasina da deginerek babasi Sah Ismail, Durmis Han ve diger emirlerinin sarhos
olduklari ve sabaha kadar sarap itiklerinden yenildiklerini bildirmisti. O, bu tarihten
itibaren savastan sz edilirken babasi Sah Ismaili akil disi bu savasa tesvik ve tahrik
ettigi iin Durmus Han Samluyu beddua ettigini yazmisti. Ona gre bosuna savas
iin ya sarhos ya da deli olunmalidir.
1888
Grndg gibi aldiran yenilgisini Sah
Tahmasb Kizilbas emirleri ve babasi Sah Ismailin sarhosluguna baglamaktadir. Bu
yenilgi ile ocuk ve gen yaslarinda olan Sah Tahmasbin aklinda her seyden nce
iki ve sarap bir bela gibi canlanir ve onun bilinaltinda nemli bir yer edinmistir.
2. Bilindigi gibi Sah Tahmasbin Hseyin Han Samluyu ldrmesi
nedenlerinden biri de onun yakin adamlarindan Basdan Karanin
1889
sahi sarap ile
1888
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Abdul-sekur, s. 29-30; Ispanaki, v. 196.
1889
Ahsent-tevarih, s. 332.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
316
zehirleyerek ldrmek istemesi
1890
idi. Sah kadeh evresindeki siyah izgiyi grnce
sphelenmisti.
1891
Sahin kuskulandigini gren Basdan Kara ise bir bahane ile
meclisten ikrak Maverannehire kamisti. Bu sirada Herat hkimi Sam Mirzanin
isyan ettigi ve Sultan Sleymanin da Sah Tahmasba karsi onunla iliski kurup ona
oglu olarak hitap etmesi haberi de saha ulasti. Bununla da Sah Tahmasbin Samlulara
karsi olan tavri da degismeye basladi. Bilindigi gibi Basdan Kara katiktan sonra
Herata gelip Sam Mirza ile Agivar Han Samluyu Sah Tahmasba karsi isyan
etmeye tesvik etti. Bu durumu degerlendiren Hseyin Han Samluyu sevmeyenler
sahin ldrlmesi emirinin onun tarafindan verildigini iddia ettiler. Diger bir grup ise
Sam Mirzanin lalasi olan Hseyin Han Samlunun amacinin Sam Mirzayi tahta
ikarmak oldugunu ileri srdler.
1892
Bu olay zerine saha iki ve benzeri seyleri terk edilmesinin yararli oldugu
animsatilmistir.
1893
Bu olay ise Sah Tahmasbin aldiran savasindan sonra iki ile
ilgili ikinci kt deneyimi olarak onun eski yarasini bir daha kasimaya yeterdi.
3. Iddiamizin pekistiren bir husus ise Hseyin Han Samlunun Durmis Han
Samlunun kardesi olmasi idi. Iki kardes ve ikisinin de adi sarap ile anilmakta ve
birbirini btnleyen iki kt ani.
4. Sah Tahmasbin tvbe emrinin tarihi de bilindigi gibi Basdan Karanin onu
zehirli sarap ile ldrme denemesi tarihinin hemen ardindan h. 939 / 153233te
verilmesi de olduka anlamlidir.
5. Btn bu bilgilerime dayanarak Sah Tahmasbin tbe emrini medrese Islami
yerine Kizilbas Trk halk Islaminda sahin reform ve dzeltme bir girisimi olarak
1890
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 162; Cevahirl-ahbar, s. 165; Hulasett-tevarih, c. II,
s. 224; Ahsent-tevarih, s. 332.
1891
Cevahirl-ahbar, s. 165; Hulasett-tevarih, c. II, s. 224.
1892
Ahsent-tevarih, s. 332.
1893
Cevahirl-ahbar, s. 165.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
317
degerlendirmenin dogru yaklasim oldugu kanisindayiz. Nitekim Sah Tahmasb
aslinda saraba karsi olarak uydurdugu ryasinda yasaklanacaklari iki ana baslik
iinde sunulmaktadirsar: I. Sarap ve iki ve II. Diger ktlkler. Kizilbas emirlerinin
sarabi kt grmediklerinden buna itiraz etmelerine karsi Sah Tahmasb da durumu
kurtarmak iin yine ikinci bir rya uydurmak zorunda kalmis ve Kizilbasliktaki
istedigi reformu bylece mesrulastirmak istemistir. Onun gereklestirdigi sz konusu
reform belirli lde kendi dneminde basarili olsa
1894
da onun lm ile adeta
sonlandirilmistir.
6. Kizilbas ve diger Trk halk Islam anlayislarinda sazli trenler klt nerede
ise vazgeilmez bir ritel olmustur. Bu nedenle de olsa gerek ki Sah Tahmasb
ikardigi zel emirde anlamsiz mzikleri yasaklamis mzigin anlamli trne ise
itiraz etmemistir. Nitekim Kizilbas kkenli Hasan Bey Rumlu da bildirdigine gre
Sah Tahmasb ayrica anlamsiz mzigin de yasak edilmesine emir vermistir.
1895
Ancak
emirdeki mzik ile ilgili bulunan blmler sehir nfusuna mensup tarih
yazicilarindan Ahmed Kumiye gre ise o sazi kknden yasaklama ve saz alanlarin
ellerinin kirdirilmasi gibi asiri bir biimde yorumlanmistir.
1896
Yorumlar arasindaki
terslikler aslinda yerlesiklik ile gebelik din analyislarinin da bir bakima
gstericisidirler.
Sah Tahmasbin Kizilbas Trk halk Islaminda yaptigi reformlardan biri de
Tanrisal bir olgu olarak algilanan seyh veya daha dogrusu dede makamini kutsalliga
evirmesidir. Bilindigi gibi gerek Seyh Cneyd, Seyh Haydar ve gerekse Sah Ismail,
gebe Trklerce Tanrinin cisimlesmis bir biimi olarak grlmekteydiler. Bylece
Sah Tahmasb ile bu anlayisin kutsal sah anlayisina evrildigi ile ilk kez
karsilasmaktayiz. Sah Ismailin aldiran savasinda yenilmesi ile Tanrisal sah
anlayisinin onarilmaz bir darbe aldigini
1897
gz nnde bulundurursak Sah Tahmasb
da Kizilbaslarin bu psikolojik durumunun Sii medrese Islamini da rnek alip gz
1894
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 122-123.
1895
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 611, n. 22 (Ahsent-tevarih, s. 246)
1896
Hulasett-tevarih, c. II, s. 599.
1897
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 43.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
318
nnde bulundurarak bu biim ile onarmasina gittigini syleyebiliriz. Sah Ismail,
aldiran savasindan sonra her ne kadar da eski karizmasini kaybetse de Kizilbaslarin
ona karsi saygisizca tavirlarda bulunmasi sz konusu degildi. Ancak durum kk
yasli Sah Tahmasb iin farkli idi. Bilindigi gibi iki rakip Kizilbas boyu onun yaninda
birbirleri ile atismaya girmisti ve atisma sirasinda sahin da tacina iki ok isabet
etmisti.
1898
Tanrisal sah anlayisinin kutsal saha evrilmesi ile eski karizmayi
yakalayamadigindan Sah Tahmasb bu kez boslugu kkenini Sii imalarina
dayandirmakla doldurmaya alismasi muhtemeldir.
1899
Bilindigi gibi sz konusu
egilim Tahmasb ncesindeki Safev slalesinde gzkmemistir. Sah Tahmasb bu
dogrultuda Ibn-i Bezzaz adi ile de nl olan Ismail oglu Dervis Tevekklinin h. 759
/ 135758de yazdigi Safevets-safa adli eserinde dzeltmeler yapilmasina emir
verdi. O, bu is iin Mir Ebul-feth Hseyniyi grevlendirmistir.
1900
Bilindigi gini
Ibn-i Bezzaz, Seyh Sadred-dinin mridi idi. Eser Seyh Safinin kerametlerini
iermekteydi. Bylece Sah Tahmasb sz konusu eseri Safevlerin kkenini seyitlige
ve Sii imamlaruina baglama ynnde degistirmistir.
4.6. ARAP $ DN ADMALARININ RANA GELMES
Safev dneminde Sah Ismailden baslayarak Sii Arap din adamlarinin davet
edildigine rastlamaktayiz. Sah Ismail tarafindan ilk davet edilen kisi ise Lbnanin
Cebel Amilinden olan Seyh Ali b. Abdul-li Kereki idi. Bir baska kaynaga gre ise
Kerekiyi davet eden Sah Tahmasb olmustur.
1901
O, ise h. 938 / 153132de Tebrize
gelmistir.
1902
Sununcu grsn dogru olmasi gerekir. Bazi medrese Siiligi
kaynaklarina gre Sah Ismailin srekli din ile devlet islerinde Kerekiye danistigi
yazilsa
1903
da bu pek inadirici gzkmemektedir. Zira bildigimiz gibi Sah Ismail
1898
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 48.
1899
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Abdul-sekur, s. 2, 22; Nevai, Sah Tahmasb, s. 41, 213.
1900
Ahmed Kesrevi, Seyh Safi ve Tabare, s. 33; Safvets-safa, Tabatabayi Mecd, s. 22.
1901
Mahammed Tonekaboni, Kisasul-ulema, (Bundan sonra: Kisasul-ulema), Kitab-furusi-yi Ilmiye-
yi Islamiye, Tahran, s. 347.
1902
Fars-name-yi Nasiri, c. I, s. 390.
1903
Resul Caferiyan, Din ve Siyaset de Devre-yi Safev, (Bundan sonra: Resul Caferiyan), Intisarat-i
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
319
dnemi srekli savaslarin yasandigi bir dnem oldugu iin onun medrese Siiliginin
mmessili olan Kereki ile grsp danismasina pek firsat bulunamamaktaydi.
Nitekim sz konusu kaynagin disinda Sah Ismail ile Kerekinin siki iliskileri
konusunda diger herhangi bir kaynakta da konuya deginilmemesi durumu aiklamasi
bakimindan olduka nemlidir. Bildigimiz gibi Sah Ismailin sadr olarak atadigi
kisiler ierisinde onun adi bulunmamaktadir. Ayrica Sah Ismailin devlet islerini
istiklali ikmak sartiyla
1904
vekil diye tanimlanan kisilere devrettiginden kendisinin
Kereki ile iliski kurmasina pek olanak yoktu.
Sah Tahmasb dneminde ise onun Muhakkik Kerekiye olan ilgisi gl idi. O,
birok seferlerinde bile Kerekiyi yanina almaktaydi.
1905
Sah Tahmasb, sz konusu
dnemde Trk halk Islam anlayisindaki vergi hukuku konusundaki bosluklari da
medrese Siiliginin temsilcisi olan Kerekinin grslerine basvurularak
dzenlenmistir.
1906
Kereki bunun yani sira sehirlerde Cuma namazini devreye
sokarak kurallarini da dzenlemistir.
1907
Onun tavsiyesi ile Sah Tahmasb, sah camisi
iin Cuma imami tayin etti. Sah Tahmasb, Zilhicce 939 / HaziranTemmuz 1533de
ikardigi zel bir emirde Kerekiye zel yetkiler vererek btn seyitler, ileri gelenler
ve emirleri ona saygili davranmasini ve emirlerine uyulmasini istemisti. O, Kerekiye
azil ve atama haklarini da tanidi.
1908
Tahmasb daha sonra bununla da yetinmeyip
ikardigi bir diger emirde de Kerekiyi imam naibi olarak da hitap etti.
1909
O
saltanat iin Kerekinin kendisinden daha stn oldugunu bile syledi.
1910
Sah
Tahmasbin Kerekiye tanidigi bu ayricaliklar ilk bakista medrese Siiliginden yana
bir egilim olarak gzkse de onun ilgi yelpazesinin sirf Kereki ile sinirli oldugunun
hemen altini izelim. Nitekim Arap cografyasindan (Hilleden) gelen Mir Nimetullah
Hilli sadr makamina getirilmesine ragmen Kerekiye karsi geldigi iin sah onu
Ensariyan, Kum, Payiz 1370, s. 265.
1904
Habibs-siyer, s. 491; Safvets-safa, Tabatabayi Mecd, s. 22.
1905
Hulasett-tevarih, c. II, s. 195-196, 237; Tarih-i Cihan-ara, s. 285.
1906
Resul Caferiyan, s. 191, 198.
1907
Resul Caferiyan, s. 141; Kisasul-ulema, s. 349.
1908
Resul Caferiyan, s. 40, 408.
1909
Ravzatl-cinan ve Cennatul-cinan, c. IV, s. 362-363; Resul Caferiyan, s. 96, 411.
1910
Kisasul-ulema, s. 347.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
320
Hilleye srgn ederek Kerekiyi kollamisti.
1911
Sah Tahmasb, yillik olarak Mezopotamya sehirleri ve Muhakik Kereki ile
ogullari iin tahsis ettigi vakiflara 700 tmen ayirmisti.
1912
Kereki 18 Zilhicce 940 /
30 Haziran 1534te sabah vakti Necefte ld.
1913
Sultan Sleymanin Bagdat ve
Mezopotamya seferinde Kerekinin ogullarini da Irana getirdikleri bilinmektedir.
1914
Onun oglu Seyh Abdul-al, Sah Tahmasb tarafindan zel bir ilgi ile
karsilanmaktaydi. Onun Kasanda ders verdigi bilinmektedir.
1915
Bilindigi gibi Kasan
ile Kum Safevlerden nce de medrese Siiliginde idiler. Anlasilan medrese Siiligi din
adamlarinin yegledigi sehirler de kendi din anlayislarina uygun olan Kum ve Kasan
gibi sehir ve blgelerdi.
Sah Tahmasb dneminde Iran disindan zellikle El-hasa, Bahreyn, Cebel Amil
ve Hilleden gelen Sii din adamlari sunlardi: Abdus-samed Harisinin oglu Seyh
Hseyin Amili, Al-ikdul-Tahmasibi eserinin mellifi Seyh Bahanin babasi, Sah
Tahmasb tarafindan Isfahan seyhl-islami olarak atanmis olan Seyh Ali Mensa
1916
ve Sehid-i Sani adiyla da nl olan birka eserin mellifi Seyh Zeyned-din Cebal
Amili
1917
-ki h. 965 / 155758de lmstr.
1918
- Bazi kaynaklara gre Safev
dneminde Arap lkelerinden 1100den fazla din adami gelip lkede
yerlesmislerdir.
1919
Sah Tahmasb da Sefer h. 961 / 155354te Sultan Sleymannin
drdnc seferinden sonra lkede medrese Siiligi din adamlarinin arttigina
deginmektedir.
1920
Bu g akimi Arapanin da bir din dili olarak nemini
artirmisti.
1921
1911
Hulasett-tevarih, c. II, s. 237-238.
1912
Ravzatl-cinan ve Cennatul-cinan, c. I, s. 84; Zebihullah Safa, c. V, s. 178; Tarih-i Cihan-ara, s.
289; Hulasett-tevarih, c. II, s. 236.
1913
Tarih-i Cihan-ara, s. 289; Kisasul-ulema, s. 348.
1914
Hulasett-tevarih, c. II, s. 237; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 154.
1915
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 154.
1916
a.g.e, s. 154.
1917
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 624, n. 89.
1918
Hulasett-tevarih, c. II, s. 398-399.
1919
Zebihullah Safa, c. V, s. 127.
1920
Nevai, Sah Tahmasb, s. 226-227.
1921
Zebihullah Safa, c. V, s. 126; Hulasett-tevarih, c. II, s. 597.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
321
4.7. BR TRK MEDRESE $LGNN DN ADAMI MUKADDES EEDEBL
Sz konusu dnemde medrese Siiligini temsil eden biricik yerli ve Trk din
adami Mukaddes Eedebili adi ile de nl olan Muhammed oglu Ahmed idi. O, h. 993
/ 158586 yilinda Necefte lmstr. Mukaddes Erdebili birka kitabin mellifidir.
Onun eserlerinden ikisi (Akaidl-Islam, Risaletl-ahlak) de Trk dilinde
yazilmistir.
1922
Onun Sah Tahmasb ile mektuplastigi ve onun tarafindan saygi ve ilgi
ile karsilandigi bilinmektedir. O, mektubun birinde Sah Tahmasba kardes diye hitap
etmisti. Bunun zerine de Sah Tahmasb Mukaddes Erdebili lnce kefenine sz
konusu mektubu da koydurarak defnettirmistir.
1923
1922
Molla Ahmed Mukaddes Erdebili, Akaidl-Islam, Trki Dilinde, haz. Mirza Resul Ismail-zade,
Intisarat-i Beynl-mileli-yi El-huda, Tahran, 1380, nsz, s. 10.
1923
Kisasul-ulema, s. 343; Ravzatl-cinan ve Cennatul-cinan, c. I, s. 84; Zebihullah Safa, c. V, s.
178.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
322
BE$NC BLM
KIZILBA$LIK
5.1. KIZILBA$LIK OLGUSUNUN ORTAYA IKI$I
Ilk kez 12 dilimli kirmizi basligini yandaslari tarafindan kullanilmasina
emreden kisi Sultan Haydar olmustur. Bunu yapmaktaki amaci yandaslarini ayirt
edilir bir hale getirmekti. Kendi iddiasina gre onu bu davranisa iten, ordusunun dis
grnsn ayni kilmakti
1924
ve basligi yapmasini kendisine greten ise ryasinda
grdg Hz. Ali olmustu.
1925
Bylece kendi mritlerine yeni basligi dagitarak
1926
eski geleneksel Trkman basliginin yerine sz konusu tacin kullanilmasina neden
oldu.
1927
Bu baslik Haydar ve yandaslarinca Haydari Ta
1928
olarak da
adlandirilsa,
1929
Trkede Kizilbas birlesik szcg sz konusu basligi takan Trk
boylari iin kullanilmistir.
1930
Btn bunlara ragmen XVII-XIX. yy.larda Baskurtlar
arsinda en kalabalik boy diye anilan Tabinlarin dogu blmnde Kizilbas-Katay
altboy adinin gemesi
1931
Kizilbas boy adinin Trk dnyasinin diger blgelerinde de
var olmasi bakimindan dikkat ekicidir. Anlasilan Trk boylarinin yatay ve dikey
geisleri sonucu olduka karmasik bir geisler agi yasanmistir. Bu ise boy adlarinin
zgn ve katiksiz bir boy adi olarak ele alinmasinin yanlisligini gstermektedir.
Bunun ilgin rneklerinden bir digeri Trkoloji literatrnde Kuznetsk ve bir
kisminin da Altay zerk blgesinde yasayan Telet
1932
diye bilinen Trk
toplulugunun Oguz kkenli olmamalarina ragmen kendilerine i adlandirma olarak
Bayat demeleridir.
1924
lem-ara-yi Sah Ismail, s. 26; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 14.
1925
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 19; Cihan-ga-yi Hakan, s. 42; Cl. Huart, Haydar, IAM, c.
V/1, Istanbul, 1964, s. 387; Savory, Kizil-Bash, EI, c. V, Leiden 1979, s. 243.
1926
Habibs-siyer, s. 427; Eliyarli, Qurtulus Herekati, s. 324.
1927
Habibs-siyer, s. 427; Huld-i Berin, s. 53.
1928
Babinger, Safiy-ed-Din, s. 65; Kili, Osmali-Iran Siyas Antlamalari, s. 12; Allouche,
Osmanli-Safev Ilikileri, s. 60; Kerim Yans, IV. Murad Devrinde Osmanli-Safev Mnsebetleri,
Yayinlanmamis Doktora Tezi, Istanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Osmanli Messeseleri ve
Medeniyeti Tarihi Krss, Istanbul, 1977, s. 3.
1929
lem-ara-yi Safev, s. 30; Cihan-ga-yi Hakan, s. 42.
1930
Greke Anonim Osmanli Tarihi, s. 178179.
1931
R. G. Kuzeyev, Itil-Ural Trkleri, ev. Arif Acaloglu, Selenge Yay., Istanbul, 2005, s. 263.
1932
Talat Tekin, Mehmet lmez, Trk Dilleri Giri, Yildiz, Dil Edebiyat 2, Istanbul, 2003, s. 91.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
323
Bu giyimi ilk kusanan kisinin, Haydarin bizzat kendisi oldugu
sylenmektedir.
1933
Bu uygulamanin baslangi tarihi, Haydarin Sirvan zerine
seferinden nceki dneme tesadf etmektedir.
1934
Sirvandan geerek erkeslere
karsi yaptigi ikinci seferden sonra acilen Tebrize agrilan Seyh Haydar, Akkoyunlu
Sultani Yakubun huzuruna da bu kiyafetle ikmistir.
1935
Bu taci giyenler, sakallarini
kesiyor, biyiklari ise uzatiyorlardi. Tiras sirasinda baslarinda bir tutam ty
tutuyorlardi.
1936
Kizilbas basligi ilk basta askeri bir nitelikte kullanilmakta idi.
Nitekim bazen basligin keesi altinda demir yerlestirilerek savas sirasinda askerlerin
kafalarini korumak iin kullaniliyordu. I. Sah Ismail hkimiyetinin sonlari ve
zellikle I. Tahmasb zamaninda zenginligin artmasi ile baslik esitli mcevherler ile
de sslendi. Ondan sonra ise sz konusu baslik resmi tesrifat ve trenlerde hep
kullanildi.
1937
5.2. BA$LIGIN ORTAYA IKI$ ZAMANINA L$KN GR$LER
I. Saman Kken: Altayli Samanlarin da dini ayinleri sirasinda hayvan
derisinden yapilan ve ggslg aik olan cbbe giydikleri ve baslarinin zerinde
dag tavugu ty bulunan kirmizi klah takdiklari bilinmektedir.
1938
II. Bir diger grse gre ise sz konusu lakap veya unvan ilk kez Sah
Ismailin dedelerinden olan Firuz-sah iin kizil brk veya kizil baslik anlamina
gelen Zerrin Klah soyadi veya lakabindan alinmistir.
1939
Firuz-sahin bu lakapla
anilmasinin nedeni onun byle bir baslik giymesi ile yakindan alakali oldugu
muhtemel bir grstr. Bu grs Kizilbas veya diger bir ifade ile Kizil Brk (Zerrin
Klah) basliginin Safevlerin dedelerinin biri tarafindan kullanildigini gsterse de
daha sonra bir siyasal kimlik olarak beliren Kizilbaslik kavramini aiklar nitelikte
1933
lem-ara-yi Emini, Woods, s. 58; Habibs-siyer, s. 426.
1934
Mneccimbasi, Sahifl-ahbr, c. III, s. 181.
1935
Akkoyunlu, Akkoyunlular ve Bayburt, s. 126.
1936
Bausani, The Persians, s. 137.
1937
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 151.
1938
Skrov, I. Sah Ismail Devri, s. 67.
1939
Ibn Bezzz, No: 03090, v. 7a; Tarih-i Cihan-ara, s. 258; Vehb, Mehr-i Islm, c. II/15, s. 450.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
324
degildir. Sz konusu basligin terimlestigi ve siyasal bir egilimi iermesi Haydar
dneminde olmustur.
III. Bazi arastirmacilar Kizilbas basliginin kkenini XIII. ve XIV. yy.larda
Anadoludaki gebe Trk nfusunca takilan kizil brke baglamaktadirlar.
1940
Bu
grs sz konusu basliginin kkenine iliskin dogru saptamada bulunuyorsa da
Haydar ile birlikte ilk kez ortaya ikmis bulunan siyasal bir egilim ve tavrin
gstericisi olan Kizilbas basligini aiklayacak trden degildir.
IV. Bir diger grse gre Emir Timur Yildirim Bayezide galebe aldiktan
sonra Kk Asyadan esir aldigi bir grubu Azerbaycana getirerek oradan da
Trkistana gtrmek istedi. Onlardan bazisi Seyh Sadred-dine
1941
giderek ondan
sefaat talebinde bulundular. Seyh de giydigi gll uhayi paralayip onlara verdi.
Sonra emretti ki her boyun reisi (baskani) paralari klahlarinin tepesine belirti
olarak taksinlar. Onlar da yle yaptilar. Timur geldiginde seyh ona mritlerinin Rum
(Anadolu, Osmanli)dan esir alinarak Irana getirdigini ve Trkistana gtrmek
istedigininden haberdar oldugu ve onlarin din mcahitleri olarak Mslmanlarin
sinirini koruyanlar odugunu syledi. O, onlarin vatanlarindan uzaklastirilmamasini,
Rumileri (Osmanlilari) engelleyebilmeleri ve Rumilerin (Osmanlilarin) serinden
gvende ve rahat uyuyabilmelerini saglamalari iin o blgede sahloya (kisla)
alinmalari gerekmektigini ona syledi. Emir Timur da onun dedigini yapti.
1942
Bu
efsanenin daha sonra uyduruldugu pek muhtemeldir.
V. Kimilerine gre Hasan Bey, Haydarin yaptigi bu klahi grms ve
ogullarina onun taklit edilmesi iin buyruk vermis
1943
ve bylece bu baslik yayginlik
kazanmiltir.
1940
Faruk Smer, Safev Devletinin Kuruluu, nsz, s. III.
1941
Yanlistir. Dogrusu Hace Ali Siyah-pus olmalidir.
1942
Ispanaki, v. 11.
1943
Yusuf Cemali, s. 79.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
325
VI. Digerlerine gre sz konusu klahin ortya ikisi Hasan Beyin lmnden
sonraya rastlar.
1944
VII. Baska bir grse gre ise bu klahin ortaya ikisi I. Sah Ismail dnemi
ve Tebrizin h. 906 / 15001 veya h. 907 / 15012de alinmasi zamanina rastlar. Bu
grse gre klahi tasarlayan ve saha gtren Mir Abdul-vahab adli biri olmustur.
Bu grsn dogru olmadigi ortadadir.
1945
Zira Kizilbaslarin Haydar dnemindeki
varligina birok nemli tarihi kaynak taniklik etmektedir.
VIII. Kimilerine gre ise klahin ortaya ikisinda Sii ve Snni kesimin bir
birinden ayirt edilebilmesi amaci yatmistir.
1946
Hz Ali buyrugunun da sik sik bahane
edildigi bunu gstermektedir. Bu olgunun ortaya ikisindaki etken Iran Trkleri ile
Osmanlilari bir diger ifade ile Iranli Siilerle Osmanli Snnilerini bir birinden
ayristirma istegi bulunamaktadir.
IX. Arastirmaci Mesrura gre zerrin klah ve zerrin kef (ayakkabi)
lakabi Sasaniler dneminde kivan duyulacak bir unvan idi. Ona gre Trkmanlar
daha sonra Zerrin Klahi Trke olararak Kizilbasa evirdiler ve Safev
dneminde siyasi-mezhebi istek ve egilimleri ile hassas tarihsel zaman kesitinde 12
imamligin slogani haline getirerek ondan siyasi-mezhebi biimde faydalandilar.
1947
Safevlerin kendilerini hi de Sasanilerin devami olarak grmedikleri kesindir. Bu
grsn yanlisligini Sah Ismail Hataiin asagida verdigimiz bir dizesinde Sasani
(Acem) kimligine olan karsitligi aika gstermektedir.
Sirvan halaiki hamu Tebrize tasina,
1944
a.g.e, s. 79.
1945
Cihan-ga-yi Hakan, s. 153-154.
1946
Yusuf Cemali, s. 81.
1947
a.g.e, s. 83.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
326
Mlk-i Acem sorar ki, kiyamet haan kopar?
1948
Gnmz Trkesi ile:
Sirvan halki hepsi Tebrize tasindiginda (baglandiginda),
Acem mlk kiyametin ne zaman kopacagini sorar.
5.3. KIZILBA$ BA$LIGININ BM
Kizilbas
1949
taci veya klahi uzun mahruti (konik) ucu bulunan kirmizi yn
keeden yapilmaktaydi. Basligin evrsinde gll kismin ortasinda yer alan 12 imami
temsil eden 12 yarik bulunmaktaydi. Klahin evresi ise ona zel bir gzellik katan
beyaz bir yn sarik ile kaplaniyordu. Bu klaha ayni zamanda tac-i vahhac (parlak
ta, yakici ta), tac-i atein (ates saan ta, ates gibi olan ta), tac-i Haydari
1950
ve tac-i saadet (mutluluk taci) de denilmekteydi.
1951
5.4. KIZILBA$ KAVRAMININ ERG
Kizilbas kavrami ile Safev hanedani (Haydar ve onun soyundan gelen)
yandaslari, Safev hkimiyetini koruyan ve onlara siyasi-mezhebi amalari
dogrultusunda yardim eden gebe Trk boylari kastedilmektedir. h. 907 / 1501
2ye kadar hkmet komutanlarinin buyrugu zerine halk Trkman basligi (takiye-yi
Trkmani) kullanmaktaydi ve Kizilbas taci kullanilmamaktaydi.
1952
Anlasilan sz
konusu dnemde gebe Trklerce geleneksel Trkman basligi kullanilmaktaydi.
Kizilbas ismi tasiyan grubu iki kisima ayirmak mmkndr: 1. Safev
1948
Hatai Klliyati, s. 311-312.
1949
Mirza Bey Gnabadi, Ravzets-safeviye, (Bundan sonra: Ravzets-safeviye), Bi Kusis: Gulam-
riza Tabatabayi Mecd, Mecmua-yi Intisarat-i Edebi ve Tarihi, Mevkufat-i Doktor Mahmud Afsar
Yezdi, Tahran, 1378, s. 7.
1950
Irene Melikoff, Bektailik/Ki:ilbalik: Tarihsel Blnme ve Sonulari, Alevi Kimligi, Haz: T.
Olsson, E. zdalga, C. Raudvere, Tarih Vakfi, Yurt Yay., Istanbul, 1999, s. 9.
1951
Ispanaki, v. 20; Minorsky, The Poetry of Shah Ismail, s. 1037-a; Nevai, Sah Ismail, s. 27.
1952
lem-ara-yi Sah Ismail, s. 37; Habibs-siyer, s. 442.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
327
Devletinin kurulusuna ve gelismesine katkida bulunup, daha sonra bu devletin
seyfiye (kili erbabi) siniIini olusturan Irandaki Kizilbas gebe Trk boylari, 2.
Anadoluda Safevlere manevi olarak yakinlik duyan, ilerinde Hz. Ali ve Sah Ismail
sevgisi tasiyan Safev yanlisi topluluk. Bu toplulugun sayisi zamanla kalabaliklasmis
ve etkileri Rumeliye kadar uzayip, Osmanli Devleti iinde gerek anlamiyla bir
besinci kola dnsmstr.
Sz konusu kizil baslikta bulunan 12 dilim ile 12 imam kastedilse bile halk
Islam anlayisinda oldugu gibi bu onun Caferi Siiligi ile yorumlanmasina neden
olusturmamalidir. Nitekim asiri bir Snni olan Fezlullah Huncinin de 12 imami
ven bir siiri zamanimiza ulasmistir. Huncideki bu egilim belki de Trk halk Islam
anlayisinin Trkistan kolu iin geerli olan Yesevilik inancindan kaynaklanmaktaydi.
Bilindigi gibi Hunci belli bir sre de Sibanilerin hizmetine girmistir.
5.5. KIZILBA$LIK HALK SLAMI
Haydarin mezhebi inancina ilskin Muhammed Mtercimin (Ispanaki)
degerlendirmeleri de ilahiyat bilgisi ve Kaar dnemindeki elestirel siyasi-dini
anlayis aisindan ilgi ekicidir. O, Haydarin mezhepsel akidelerini Anadolu
Celalileri ile ayni saymaktadir. Ona gre Haydarin katline iliskin Sultan Yakub
Akkoyunlu ve Sultan II. Bayezid arasinda yazilmis mektubun ierigi onun Haydari
Mezhep diye nitelendirebilecegimiz yeni bir mezhep ve inancin kurucusu oldugunu
gstermektedir.
1953
Ispanakiya gre havas ve avam iinde bilinmekte olan Sii
Iirkalarin iinde Haydarin inanci hibirine benzemez. Bu mezhebin inanirlari bugn
(kitabin yazildigi yil) de Anadoluda bulunmaktadirlar. Onlar nl Bektasi elbisesini
giymektelerdir; Haydariye, Raziye ve Sabiye adlari ile bilinirler.
1954
Haydar
dsmanlarindan korunmalari iin mritlerine sir saklama konusunda siki
davranmalari ve takiyye yapmalarina zellikle emretmisti. Haydarin Rum
(Anadolu), Talis ve Karacadagdan olan yanlilarinin seri tekliflere uymamasi,
1955
1953
Ispanaki, v. 34.
1954
a.g.e, v. 525-636.
1955
a.g.e, v. 34-35.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
328
Huncinin onlari Abbasi dnemindeki Babek Hrremi inancini yaymakla
sulamasina neden olmustur.
1956
Seyh Safi, mrsidi Seyh Zahid Gilaninin yolu ile
takiye yapip seriat ile tarikati bir arada tutmaya alisarak dini farizelerin yerine
getirilmesi konusunda sorumlu davranarak adeta kendi tarikatinin da devamini
garantilemis oldu. Ancak Haydar konusunda dini farizelere uymadigi
grlmstr.
1957
Seyh Haydarin askeri basarilarindan tedirgin ve rahatsiz olan Yakub Bey onu
h. 892 / 148687de Tebrize davet etti. Haydar da onu kuskulandirmamak iin olasi
tehlikeyi gz nnde bulundurarak birka mridi ile birlikte
1958
basinda Trkman
basligi ve dervis kiliginda
1959
oraya gitti. Oraya ulastiktan sonra kendini seyh ve
tehlikesiz gstermek iin saraya degil de Sah Hseyin tekkesine gitti.
1960
Burada
zerinde durulmasi gereken husus Tebrize giderken Haydarin Trkman basligi
kullandigindan onun Kizilbas basligini Sirvana olan ikinci seferinden (h. 892 /
148687) sonra ve erkes topraklarina olan nc saldirisndan (h. 893 / 152930)
nce giyerek yayginlastirdigidir.
5.6. BOYBRLG OLARAK KIZILBA$ KAVRAMI
Kimilerine gre Kizilbaslar yaklasik 9 byk ve 2 de kk boydan
olusmaktaydilar.
1961
Bu grs Safev tarihinin ilk dnemi iin geerli ise de genel
Safev dnemi iin dogru degildir. Zira Kizilbaslik kken ile ilgili olmaktan ziyade
benimsenmis bir siyasi tavrin -Safev yanlililiginin- adi olarak karsimiza ikar. Bu
nedenle de Iranda bulunan eski Trkman boylarinin hemen hemen hepsi daha sonra
bu kimlige brnerek lke tarihinde nemli roller stlenmislerdir. Buna ragmen
Safev dneminde genel ve zel olmak zere iki Kizilbas kavramindan sz edebiliriz.
Nitekim h. 936 / 1529-30da zbek emirleri ve elilerinin de bulundugu Sah
1956
lem-ara-yi Emini, Woods, s. 247.
1957
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 156.
1958
lem-ara-yi Emini, Woods, s. 278.
1959
a.g.e, s. 278.
1960
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 149.
1961
Yusuf Cemali, s. 85.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
329
Tahmasbin gvde gsterisi iin dzenledigi resmi geiste
1962
Trk boylari sirasiyla
iki grupta ayri ayri yer almislardi. Bunlar: I. zel anlamda Kizilbaslar grubu ve II.
Diger gebe Trk boylari idiler.
I. zel anlamda Kizilbas boylarinin lke siyasetinde oynadiklari role ve sahip
oldugu yetkilere gre geisteki siralari da syle idi: 1. Tekel, 2. Ustaclu, 3. Afsar, 4.
Samlu, 5. Dulkadir ve 6. Musullular.
II. grup olan diger trk boylarinin geisteki siralari ise syle idi: 1. epni, 2.
Trkman, 3. Bayindiriye, 4. egini, 5. Krt ve 6. Arabgirlular.
1963
Kizilbas boylari arasindaki siralama onlarin sergiledigi olumlu ve olumsuz
tavirlara gre zaman iinde degismekteydi. Nitekim sz konusu resmi geiste nl
Kizilbas boylarindan olan Rumlularin adlarinin gemeyisi Rumlu boyunun baskani
Div Sultan Rumlunun h. 933 / 152627de ldrlmesi ile ilgili olan dislanmaktan
kaynaklanmaktaydi. Anlasilan sz konusu tarihte de Rumlulara karsi ciddi bir
kisitlama ve dislanmislik sz konusu idi.
Kizilbaslar Haydarin lmnden 10 yil geinceye kadar herhangi bir savasa
girmeden gebe hayatlarini srdrerek daha sonra ikacak yeni firsatlari beklediler.
Akkoyunlu slalesi de Hemedanda 24 Zilhicce 908 / 20 Haziran 1503te Muradin
yenilgisi ve sonra Mardinin de dsmesi ile tarih sahnesinden silinmis oldu.
1964
Akkoyunlu devletinin dssnden sonra onlara bagli Trkman boylarinin Ismaile
katildiklari bilinmektedir. Trkmanlarin Safev devletinin kurulmasi ve
gelismesindeki rolleri inkr edilmezdir. Ismailin askeri gcnn artmasi
Trkmanlarin katiliminin artmasi ile ilintili oldugundan, Ismail de Safev devletini
kurduktan sonra lke apinda nemli devlet teskilati ile ilgili makamlari ve askeri
1962
Hulasett-tevarih, c. II, s. 198-206.
1963
a.g.e, s. 198-206.
1964
Tarih-i Iran, Cambridge, s. 30.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
330
atamalari Trkmanlarin boy baskanlarina verdi.
Trkmanlar degisik boylar adi altinda gruplasmislardi. Her boy bir baskanin
ynetiminde bulunmaktaydi. Bir eyalet bir boy baskanina verildigi zaman o
kendisine tam baglilik iinde olan boy insanlarini da alarak sz konusu blgeye
gidiyordu. Onlarin boy ii iliskilerinin saglam ve gl olmasi onlari adeta yarim sah
denecek dzeye ulastirirdi. Sz konusu boy bagliligi duygusunun var olmasi daha
sonralari Safev devletinde baslica sorunlarin temelini de olusturacaktir.
Bilindigi gibi sultan II. Beyazit dervis ve sufilere karsi olduka saygili
davranmaktaydi. II. Beyazit, gney Anadoluda bulunan ve Kizilbas nderlerinden
biri olan Hasan Halifeye yillik maas baglamisti.
1965
O, Osmanlilarla Erdebildeki
Safev tarikatinin dosta iliskilerine nem vermekteydi. Trkmanlarin Osmanli
topraklarini terk etmelerinin nemli bir nedeni de onlardaki kavmi bilincin de gl
olmasi idi. Onlarin nderleri Osmanli ordusunda ykselme sansina sahip degildi.
Bunun nedeni sz konusu dnemde Trk-Osmanli askeri teskilatiinin olusumu ve
evrimini tamamlamasi idi. Trkmanlardaki blgesel fetih, siyasi yapi ve eyaletlerdeki
manevra olanaklari Osmanli ordu anlayisi ile bagdasmamaktaydi.
Ilk Kizilbas boylarinin ogunlugu Anadolu kkenli olmakla sunlardir: 1.
Rumlu, 2. Samlu, 3. Ustaclu, 4. Tekel, 5. Dulkadir, 6. Afsar, 7. Kaar 8. Varsak, 9.
Karabag Sufileri, 10. Karacadaglu, 11. Musullu, 12 Karamanlu, 13. Talis ve 14.
Trkman.
Tarih-i Ki:ilbaan eserine gre, Kizilbas boylari sagda ve solda bulunanlar
olmak zere iki kisma ayrilmaktadir.
1966
Kizilbaslarin byle tasnifi eski Trk
gebeliginin siyasal-sosyal ve ikili ynetim yapisinin
1967
I. Sah Abbas dneminde
1965
Uzunarsili, c. II, s. 230.
1966
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 8, 45.
1967
Kafesoglu, s. 271.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
331
bile (eserin yazildigi tarih: h. 10071013 / 15981605) en azindan Trk Boylari
dzeyinde de canli tutuldugunun bir gstergesidir. Bu yapi bir bakima lke
ynetiminde yazilmamis belli tre ve yasalara Kizilbaslarca uyuldugunun da bir
belirtisidir.
I. Sag tarafta olan (boylar): Samlu ve Rumlu. Tarih-i Ki:ilbaanda Agaceri,
Bayramlu, Ekremi, rdekl ve Karaorlulardan
1968
da sz edilse de bunlarin
Rumlularin bir alt grubu olup olmadigi anlasilmamaktadir. Bizce burada sz konusu
topluluklar degisik boylar olarak da sunulmus olabilirler. Anlasilan yazar bunlari
Rumlular kadar nl grmese de yine anilmalarinin yararli oldugu dsncesini
tasimis ve onlarla ilgili de bir takim bilgiler vermistir.
II. Sol tarafta bulunanlar: Ustaclu, Dulkadir, Afsar ve Kaar.
1969
1968
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 8-12.
1969
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 45-57.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
332
ALTINCI BLM
TRK BOYLARI
6.1. $AMLU BOYU
Kizilbas boylarinin sag kolunda yer alan Samlularin kkeni adlarindan da belli
oldugu gibi Halep, Edirne, Tarsus evresi ve Sam (Suriye)nin diger
blgelerindedir.
1970
Onlar Safev hanedaninin en byk mritlerinden olarak I. Sah
Ismail dneminde de oymaklarin en byg sayilmakta ve en nl
boylardandilar.
1971
Samlular Safev hanedanini hizmetine giren ilk Trkmanlardan
idi.
1972
Faruk Smere gre Osmanli zamaninda Halep Trkmanlarinin genel adi
Samlu idi.
1973
Kimi kaynaklar onlarin esmer veya koyu tenli bir fiziyotipe sahip
olduklarini yazar.
1974
Samlularin yaylasi Sivasin gneyindeki Uzun-Yayla, kislaklari
ise Halep-Antep arasinda idi. Samlular Seyh Cneyd zamanindan baslayarak Safev
hanedaninin mritleri arasinda yer almislardi.
1975
Oruc Bey Bayatin verdigi listede
dnemin Ispanyol aristokrasisinde Xamblo veya Shmlu boyunun konumu
mayordomo mayor yani mubairler mubairi unvanina denk gelmekteydi.
1976
6.1.1. Kkeni ve Konumu
Sultan Haydarin h. 893 / 148788de Kafkasya (Dagistan)ya yaptigi
seferinde
1977
, Kr irmaginin kiyisinda 2 ay durdugu zaman iinde orada ona diger
boylarin yani sira Samlulardan da kabalik bir topluluk katilmisti.
1978
Sz konusu tarih
(h. 893 / 148788) Samlularin Safevlere daha aktif ve askeri bir biimde
katilmasinin miladi olarak gzkmektedir. Nitekim Samlular, 29 Recep 893 / 9
Temmuz 1488, arsamba gn Haydar ile Sirvan-sahlar arasinda gereklesen
1970
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 8.
1971
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 138; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. III, s. 1084; Huld-i Berin,
s. 407.
1972
Yusuf Cemali, s. 87.
1973
Faruk Smer, Safev Devletinin Kuruluu, s. 47.
1974
lem-ara-yi Emini, Minevi, s. 143.
1975
Faruk Smer, Safev Devletinin Kuruluu, s. 47.
1976
Minorskii, Saziman-i Idari, s. 249.
1977
lem-ara-yi Emini, Woods, s. 71-72.
1978
lem-ara-yi Emini, Minevi, s. 280.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
333
savasta da yer almislardi. Bu savasta Haydarin ordusunun sol kanadinda yer alan
boylar ierisinde Samlular da bulunmaktaydi.
1979
h. 898 / 149293de
1980
Baysungur
1981
ve Rstem Beyin Akkoyunlu tahti
ugruna
1982
Gence ile Berde
1983
civari veya diger bir grse gre Eherde
1984
yaptiklari
savasta Rstem Beyin tarafinda yer alan Safev seyhi Sultan-alinin ordusunda
Samlular da bulunmnaktaydi. Samlular bu savasta sag kanadi olusturmuslardi.
1985
Bu
savasta ise Baysungur yenildi ve ldrld.
1986
Safev hanedaninin yardimlari ile dsmanlari ve rakiplerini ber taraf eden
Rstem Mirza, onlarin glendigini grnce Sultan-aliye karsi h. 900 / 14945
yilinda tavir almaya basladi. Bunun zerine Sultan-ali de, Samlularin temsilcisinin de
katildigi bir toplanti sonucu Tebrizi terk ederek Erdebile dogru gitmeyi
kararlastirdi. Bu danisma toplantisinda Samlulari da temsilen bir emirin yer
almasi
1987
Samlularin nemli bir konumda oldugunu aik bir biimde gstermektedir.
Erdebilin Samebi
1988
blgesi veya Baduk
1989
diger bir bilgiye gre ise Baruk
1990
ky yaninda gereklesecek savastan
1991
nce Sultan-ali kardesleri Ismail Mirza ve
Ibrahim Mirzanin sorumlulugunu daha nce defalarca denenmis olan ihtisas ehli
(zel kisiler)
1992
olarak bilinen degisik boylardan gelen yedi Kizilbas komutanina
devrettigi
1993
kisiler ierisinde Samlularin da temsilcisi vardi.
1994
Safev devleti
kurulusu ncesi adeta tarikatin merkezi kadrosu veya baska bir ifade ile merkez
1979
Cihan-ga-yi Hakan, s. 45.
1980
lem-ara-yi Emini, Woods, s. 460.
1981
Ersahin, Akkoyunlular, s. 120122.
1982
Tarih-i Cihan-ara, s. 256-258; Ibrahimov, Sefevilerin Erdebil Hakimiyeti, s. 31-32.
1983
Lubbut-tevarih, s. 370.
1984
Cihan-ga-yi Hakan, s. 53.
1985
a.g.e, s. 53.
1986
Lubbut-tevarih, s. 370.
1987
Cihan-ga-yi Hakan, s. 56.
1988
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 23.
1989
Tarih-i Cihan-ara, s. 263.
1990
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 221.
1991
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 23
1992
Habibs-siyer, s. 447-448.
1993
lem-ara-yi Safev, s. 37.
1994
Cihan-ga-yi Hakan, s. 57.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
334
komitesini olusturan bu yedi kisiye kaynaklarda Lahican Sufileri de denmaktaedir.
Bunun sebebi onlarin belli bir sre Ismail ve kardesinin yaninda Lahicanda ikamet
edip tarikat islerini dzenlemeleri idi.
1995
6.1.2. Sultan Haydar Dneminde
Sultan Haydarin h. 893 / 148788de Kafkasya (Dagistan)ya yaptigi
seferinde
1996
, Kr irmaginin kiyisinda 2 ay durdugu zaman iinde orada ona diger
boylarin yani sira Samlulardan da kabalik bir topluluk katilmisti.
1997
Sz konusu tarih
(h. 893 / 148788) Samlularin Safevlere daha aktif ve askeri bir biimde
katilmasinin miladi olarak gzkmektedir. Nitekim Samlular, 29 Recep 893 / 9
Temmuz 1488, arsamba gn Haydar ile Sirvan-sahlar arasinda gereklesen
savasta da yer almislardi. Bu savasta Haydarin ordusunun sol kanadinda yer alan
boylar ierisinde Samlular da bulunmaktaydi.
1998
6.1.3. Sultan-ali Dneminde $amlular
h. 898 / 149293de
1999
Baysungur
2000
ve Rstem Beyin Akkoyunlu tahti
ugruna
2001
Gence ile Berde
2002
civari veya diger bir grse gre Eherde
2003
yaptiklari
savasta Rstem Beyin tarafinda yer alan Safev seyhi Sultan-alinin ordusunda
Samlular da bulunmnaktaydi. Samlular bu savasta sag kanadi olusturmuslardi.
2004
Bu
savasta ise Baysungur yenildi ve ldrld.
2005
Safev hanedaninin yardimlari ile dsmanlari ve rakiplerini ber taraf eden
Rstem Mirza, onlarin glendigini grnce Sultan-aliye karsi h. 900 / 14945
1995
Ahsent-tevarih, Seddon, s. 26.
1996
lem-ara-yi Emini, Woods, s. 71-72.
1997
lem-ara-yi Emini, Minevi, s. 280.
1998
Cihan-ga-yi Hakan, s. 45.
1999
lem-ara-yi Emini, Woods, s. 460.
2000
Ersahin, Akkoyunlular, s. 120122.
2001
Tarih-i Cihan-ara, s. 256-258; Ibrahimov, Sefevilerin Erdebil Hakimiyeti, s. 31-32.
2002
Lubbut-tevarih, s. 370.
2003
Cihan-ga-yi Hakan, s. 53.
2004
a.g.e, s. 53.
2005
Lubbut-tevarih, s. 370.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
335
yilinda tavir almaya basladi. Bunun zerine Sultan-ali de, Samlularin temsilcisinin de
katildigi bir toplanti sonucu Tebrizi terk ederek Erdebile dogru gitmeyi
kararlastirdi. Bu danisma toplantisinda Samlulari da temsilen bir emirin yer
almasi
2006
Samlularin nemli bir konumda oldugunu aik bir biimde gstermektedir.
Erdebilin Samebi
2007
blgesi veya Baduk
2008
diger bir bilgiye gre ise Baruk
2009
ky yaninda gereklesecek savastan
2010
nce Sultan-ali kardesleri Ismail Mirza ve
Ibrahim Mirzanin sorumlulugunu daha nce defalarca denenmis olan ihtisas ehli
(zel kisiler)
2011
olarak bilinen degisik boylardan gelen yedi Kizilbas komutanina
devrettigi
2012
kisiler ierisinde Samlularin da temsilcisi vardi.
2013
Safev devleti
kurulusu ncesi adeta tarikatin merkezi kadrosu veya baska bir ifade ile merkez
komitesini olusturan bu yedi kisiye kaynaklarda Lahican Sufileri de denmaktaedir.
Bunun sebebi onlarin belli bir sre Ismail ve kardesinin yaninda Lahicanda ikamet
edip tarikat islerini dzenlemeleri idi.
2014
6.1.4. smail Mirza Dneminde
Safev hanedaninda oldugu gibi, Sah Ismail ve Safev devletinin ortaya ikisi
dneminde de Samlu boyu emirlerinin katilimi sz konusu idi.
2015
Samlular ve
temsilci boy beyleri Ismailin tm savaslarina katilmislardi. Ismail Erdebilden
iktiktan sonra ise ona dokuz kisi eslik etmekteydi. Sz konusu kisilerin iinde yine
Samlularin da temsilcisi bulunmaktaydi.
2016
Ismail Mirza ile yandaslari Lahicandan
ayrilip Tarumda konuslandiklarinda musavirlerinin propagandasi sonucu onlara
Rum ve Samdan gelen
2017
mritlerinden yaklasik 120
2018
, diger bir bilgiye gre
2006
Cihan-ga-yi Hakan, s. 56.
2007
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 23.
2008
Tarih-i Cihan-ara, s. 263.
2009
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 221.
2010
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 23
2011
Habibs-siyer, s. 447-448.
2012
lem-ara-yi Safev, s. 37.
2013
Cihan-ga-yi Hakan, s. 57.
2014
Ahsent-tevarih, Seddon, s. 26.
2015
lem-ara-yi Sah Ismail, s. 104; Tarih-i Ki:ilbaan, s. 45-47.
2016
Tarih-i Cihan-ara, s. 270; Habibsiyer, s. 441; Denison Ross, s. 267.
2017
Cihan-ga-yi Hakan, s. 89; Ahsent-tevarih, Seddon, s. 26.
2018
lem-ara-yi Sah Ismail, s. 44.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
336
300
2019
ve baska bir grse gre ise 1500
2020
kadar kisi katildi. Bunlarin iinde
Samlularin da olmasi pek muhtemeldir. Bylece Ismailin yaninda yer alan Samlu
boyuna mensup kisilerin de sayisinda zamanla artislar yasanmaktaydi.
Ismail ve yandaslari sonunda oradan da Halhala dogru gittiklerinde Orada
Berendik
2021
kynde gecelemenin ardindan ertesi gn Ismail kavun yemek bahanesi
ile Kizil zen
2022
Sami adi ile de nl olan Samlu mezrasina giderek hanedanin
orada bulunan Samlu mritlerini toplamaya alisti ve orada iyi bir biimde
agirlandi.
2023
Buradan da anlasildigina gre Kizil zende ta eskiden beri
Samlulardan bir grup yerleserek geldikleri yerin ismini yani Sami da oraya
takmislardi. Kizil zen Saminda bulunan sz konusu Samlu kitlesi byk bir
olasilikla gebe degil de iftilikle ugrasan yerlesik veya yari gebe bir hayat
srmekteydi. Ismail burada da yandaslari olan Samlu kitlesine yeni kisiler ekleme
Iirsatini yakalamis oldu.
Ismailin, h. 906 / 15001 yazinda Erzincana dogru hareketi ile Erzincanda
ona yine Samlulardan da olmak zere diger Anadolulu Trkman mrit ve
sofularindan da ok sayida bir nfus katildi.
2024
Ismail, h. 906 / 15001 yilinin
ilkbahar baslarinda topladigi ordusu ile birlikte Sirvana dogru hareket ettiginde
2025
diger savaslarda oldugu gibi Sirvan harektinda da Samlular Ismailin yaninda yer
aldi.
Ismailin Serurda Elvendin ordusu ile h. 907 / 15012 yilinda yaptigi savasta
da Samlular bulunmaktaydi.
2026
Savasta ciddi kayiplar veren Elvend ise Erzincana
2019
Habibsiyer, s. 448.
2020
Cihan-ga-yi Hakan, s. 9; Ahsent-tevarih, Seddon, s. 26; Huld-i Berin, s. 79.
2021
Ferheng-i cografiyai-yi Iran, c. IV, s. 88.
2022
Kimi arastirmacilar zen szcgn yanlis olarak zen biiminde okumaktalar. Oysaki
dogru sylenis irmak anlamina gelen zen olmalidir.
2023
Yusuf Cemali, s. 127.
2024
Ahsent-tevarih, Seddon, s. 27, 35; Huld-i Berin, s. 95; Tekmiletl-ahbar, s. 38.
2025
Ahsent-tevarih, Seddon, s. 41; Habibs-siyer, c. II, s. 453.
2026
Habibs-siyer, s. 464; Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 122; Hulasett-tevarih, c. I, s.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
337
dogru kati.
2027
Bu olaydan bir gn sonra Ismailin Tebrize girisinde
2028
Samlular
onun yaninda yer aldi.
6.1.5. $amlulara Verilen Mansplar
Sah Ismail h. 907 / 15012 kisini Tebrizde geirerek yeni kurdugu devletin
temellerini atmaya ve saglamlastirmaya baslarken vekil
2029
, emirl-mera ve tavai-
basi mansiplarini Samlulara verdi.
2030
Bu ise Samlularin Safev devletinde gl
yetkilerle donatildigi anlamina geliyordu.
6.1.6. sfahan ve Yezd Hkimiyetin $amlulara Verilmesi
Murad Bey ile Sah Ismail arasinda 24 Zilhicce 908 / 20 Haziran 1503te Alma
Bulagi (Alma Kulagi)nda Murad Beyin
2031
yenilgisi ile sonulanan savasta
2032
Samlularin katildigi bilinmektedir. Bir diger yanlis bilgiye gre ise savas h. 909 /
15034te gereklesmistir.
2033
Bu olaydan sonra ise Sah Ismail Hemedandan
Isfahana gelerek
2034
Isfahan hkmetini de Samlulara verdi.
2035
Bununla Safev
devletinin kurulusundan sonra ilk blge olarak Isfahan blgesi Samlulara tahsis
edilmis oldu. Sah Ismailin Yezd valisi Ahmed Beyin sehri teslim etmesi zerine h.
906 / 15034 yilinda
2036
blgeyi ele geirince Yezdin de hkmetini Samlulara tevdi
etti.
2037
Bylece Isfahandan sonra Yezd blgesi de Samlulara birakilmis oldu.
70.
2027
Tarih-i Cihan-ara, s. 266.
2028
Hulasett-tevarih, c. I, s. 72; Tekmiletl-ahbar, s. 39; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 28.
2029
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 126; Cihan-ga-yi Hakan, s. 151; Tekmiletl-ahbar, s.
39; Habibs-siyer, s. 468.
2030
Ahsent-tevarih, Seddon, s. 78; Faruk Smer, Safev Devletinin Kuruluu, s. 47.
2031
Woods, Akkoyunlular, s. 264; Ersahin, Akkoyunlular, s. 129; Smer, Akkoyunlular, IAD, c. II, s.
3031.
2032
Tarih-i Cihan-ara, s. 267; Tekmiletl-ahbar, s. 41-42; Hulasett-tevarih, c. I, s. 77; Tarih-i
lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 28; Cevahirl-ahbar, s. 120.
2033
Tarih-i Selatin-i Safevye, s. 32.
2034
Ispanaki, v. 61.
2035
Cihan-ga-yi Hakan, s. 184.
2036
Tekmiletl-ahbar, s. 43; Hulasett-tevarih, c. I, s. 80; Tarih-i Cihan-ara, s. 268; Ez Seyh Safi ta
Sah Safi, s. 37.
2037
Tekmiletl-ahbar, s. 44.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
338
6.1.7. h. 912 / 15067 ve 913 / 15078de $amlular
h. 912 / 15067de Sah Ismail, Mekri blgesinin hkimi Seyfed-din Mekrinin
oglu Saremi bastirip blgesini ele geirmeleri iin gnderdigi birlik iinde de
Samlular yer almaktaydi.
2038
h. 913 / 15078de gereklesen ilk Safev-Dulkadirli
atismasinda ise Dulkadirli kesif kuvvetleri Samlulardan olusan Safev nc
birliklerini yenebilmislerdi.
2039
6.1.8. Vekillik Mansbnn $amlulardan Alnmas
Sah Ismail Bagdata hatreket etmeden nce h. 914 / 15089da, 6 ay sre ile
sahin vekili ve Safev ordusunun emirl-meraligini yapan Samlu Hseyin Bey
Lalayi devletin en st makami olan vekillikten azlederek yerine Emir Necmi
getirmisti.
2040
Onun bu uygulamasina karsin Samlular tarafindan her hangi bir tepki
sergilenmedigi onlarin Sah Ismaile olan saygilari ve bagliliklarinin gl
oldugundan kaynaklanmaktaydi. Sah Dezful ve Sster hkimlerini boyun egdirdikten
sonra Emir Necm Resti komutasinda ilerinde Samlularin da yer aldigi bir askeri
gc Loristan hkimi Melik Rstemi bastirmalari iin gnderdi. Emir Necm Resti
ise Loristana saldirdi. Melik Rstem bir kaleye sigindi. Sonunda ise Sah Ismaile
adam gndererek affedilmesini sagladi.
2041
6.1.9. Emirl-meralk Mansbnn $amlulardan Alnmas
Sah Ismail, h. 915 / 150910da ikinci kez olarak Sirvana ordu ektiginden
2042
sonra Sirvan hkmetini Samlulara verdi. Bylece Isfahan ve Yezdden sonra Sirvan
blgesi de Samlulara devredilmis oldu. Ancak o, ayni yilda h. 915 / 150910 byk
bir olasilikla Emir Necmin yol gstericiligi ile Hseyin Bey Lalayi ordu emirl-
meraligindan alarak yerine sahin sofracisi olan Muhammed Bey Ustacluyu
getirdi.
2043
Kizilbas ileri gelenlerinden olan Hseyin Bey Lala gibi birinin lkenin en
2038
Tarih-i Cihan-ara, s. 270; Hulasett-tevarih, c. I, s. 80.
2039
Cihan-ga-yi Hakan, s. 250; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 32; Habibs-siyer, s. 486-488.
2040
Tarih-i Cihan-ara, s. 271; Faruk Smer, Safev Devletinin Kuruluu, s. 47.
2041
Huld-i Berin, s. 175.
2042
Savory, Makalat, s. 87.
2043
Huld-i Berin, s. 178.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
339
st askeri mansibindan alinarak yerine sarayin nemsiz bir kisisini yerlestirmek
olduka nemli bir olaydi. Sah Ismail ayni zamanda Lahican sufilerinden Kazvin,
Rey ve Savuc Bulag`in hkimi olan Dede Bey gibi nemli bir Kizilbas nderini de
azlederek yerine han lakabini da taktigi Zeynel Bey Samluyu getirdi.
2044
Bilindigi
gibi Safev devlet sisteminde han nvani bey nvanindan daha stn idi.
Bylece Samlu boyunun da basini artik Hseyin Bey Lala degil de Zeynel Han
Samlu ekmeye basladi. Bununla da Samlular Kazvin, Rey ve Savuc Bulagda da
egemen konuma geldiler.
6.1.10. Herat Hkimiyetinin $amlulara Verilmesi
h. 916 / 151011 yilinda Sibek
2045
Han ile Kizilbaslar arasinda gereklesen
savasta da Samlular yine Safev ordusunda bulunmaktaydilar.
2046
Iki ordu Mervin
Mahmud-abadi
2047
diger bir grse gre ise Merv Tahir-abadinda
2048
savasa
giristiler. Savasin sonucunda ise zbekler yenildi, Sibek Han da ldrld.
2049
Mervden sonra Timurlularin eski baskenti Herat da Ismailin eline geti ve Sah
Ismail ise h. 916 / 151011de Heratin hkimiyetini Samlulara verdi.
2050
Bylece
Herat blgesi de Samlu boyuna tahsis edilmis oldu. Kizilbaslarca Karsi kalesininin
2044
a.g.e, s. 177.
2045
Tarih literatrnde yanlislikla Seybani olarak geen Sibek Han, Cengiz Hanin torunlarindan Batu
ve Berkenin kardesi Sibindan gelmektedirler. Sibin 1241 yilinda Mogollarin Macaristan seferine
katilmistir. Sibin Hana bagli boylar Timurdan sonra Sari-su, Ulu-tag ve Turgay blgelerini ellerine
geirmis, bu tarihten itibaren de tmden Trklesen Sibanli gruplar zbek adini almistir. zbek adinin
bunlarin nasil ve neden aldiklari hl tartismalidir. Bir iddiaya gre, zbek ulusu iinde yer
aldiklarindan dolayidir. Nitekim zbek Hanin Islami kabul ve Sibanlilarin da bu dnemden itibaren
Mslman adlari kullanmalari bu iddiayi kuvvetlendirmektedir. Sibanlilarin ilk kurcusu Ebul-
Hayirdir. O, 1428 yilinda Tura irmagi zerinde kendisini han ilan etmistir. Timurun torunu Ebu
Saidin tahta ikmasinda verdikleri destekle Orta Asyada etkilerini pekistirmislerdir. agaday devleti
Mahmut Han zamaninda Sibanlilarin blgedeki yetkileri iyice artmis, Ebul-Hayirin torunu
Muhammet Sibek, Tarih-i Raid mellifinin belirttigi gibi hkmdar onu hizmete almakla adeta
koynunda yilan beslemistir. 1500 yilinda Sibek Buharayi, ardindan da Samerkandi ele geirmis ve
bylece Sibanlilar devleti Orta Asyanin tamamina sahip olmustur. bkz. Leoauu-Ha+o, cou.
Myxamme Cannxa. Hs. Mennopancxoro, xararacxn rexcr, CH., 1908; Rene Grousset R,
Bozkir Imparatorlugu: Attila Cengiz Han Timur, ev. Mehmet Resat Uzmen, tken Nesriyat,
Istanbul, 1980, s. 442-448.
2046
Hulasett-tevarih, c. I, s. 112.
2047
Habibs-siyer, s. 115; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 37; Hulasett-tevarih, c. I, s. 111.
2048
A Literary History of Persia, s. 65.
2049
Habibs-siyer, s. 71.
2050
Faruk Smer, Safev Devletinin Kuruluu, s. 47.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
340
ele geirilmesinde de Samlular da yer almislardi.
2051
6.1.11. $amlular ve Gicduvan Savay
Kizilbaslarin zbeklere yenildigi Gicduvan savasinda da Samlular yer
almislardi. Savas meydanindan kaan Kizilbaslar Herata gelerek oradaki kaleyi
saglamlastirdilar. Cani Bey Sultan ise Herati Zilkade 918 / Ocak-Subat 1513te
kusatti. Sonuta ise Ubeyd Han ve Timur Sultan Mervden Esferayine kadar
Meshed ve Tus dhil tm sehirleri ele geirdiler. Samlular ise, zbek hanlarinin
Herati alma isteklerinden haberdar olunca zbekler oraya dogru hareket etmeden
askerleri ile birlikte sehri terk ederek Sistan ve Tebes sahrasi yolu ile sahin ordusuna
dogru gittiler. Timur Sultan ise Kizilbaslarin katigi haberini alinca abucak bir
saldiri ile Herati ele geirdi. Ubeyd Han da Meshedi ele geirdi. Bundan sonra ise
Timur Sultan Heratta, Ubeyd Han da Meshedde kendi adlarina hutbe okutup sikke
bastirdi.
2052
Bu savas Kizilbaslar ve zellikle Samlularin karnesine yazilan kt bir
puandi.
Buna ragmen Sah Ismail Gicduvan savasinda kaan Kizilbas emirlerinin hi
birini ldrtmedi. Ancak tekrar Maverannehiri ele geirdikten sonra Hseyin Bey
Samluyu savas meydanindan katigi iin Herat vilayeti hkmetinden alarak yerine
Zeynel Bey Samluyu getirtti.
2053
Grldg gibi Sah Ismail, Samlu boyundan
birinin yetkileri ve makamini elinden aldiginda ayni boydan bir digerininin
makamini ykseltme egilimi iindeydi. Bunun sebebi Samlu boyunu elde tutmasi ve
onlarin kendisine karsi kirilmasini engellemek idi. Genellikle Sah Ismail bir boyu
hedef almaktansa sz konusu boya mensup birini hedef almayi yegmekteydi. Bu ise
olduka saglam bir siyasi tavirdi.
2051
Cihan-ga-yi Hakan, s. 430; lem-ara-yi Safev, s. 371-372.
2052
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 335.
2053
Huld-i Berin, s. 228.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
341
6.1.12. aldran Savay ve $amlular
h. 920 / 151415te gereklesen aldiran savasinda da Samlu boyunun ciddi
katilimi sz konusu idi.
2054
aldiran savasinda Samlular Safev ordusunun sag
kanadinda yer almislardi.
2055
Sah Tahmasb tahta iktiktan sonra Osmanli sultanina
gnderdigi bir mektubunda babasi Ismail ve komutanlarinin o gece sarhos
olduklarini yazmisti. O, o zamandan beri aldiran savasi sz konusu edildikte
Durmis Hana babasini tahrik ettigi iin beddua etmekteydi.
2056
Bu nefret daha
sonralari boya kadar genisleyecek ve Samlulara karsi Tahmasbda ciddi
gvensizliklere neden olacagi grlecektir. Gicduvan savasindan sonra Samlularin
karnesine islenen kt puanlarin biri de aldiran savasi olsa gerek. Ancak aldiran
savasindan sonra Samlularin Isfahanda veziri olan Mirza-sah Hseyin, Sah Ismailin
esi Taclu Hanimi saha getirdigi iin onun dikkatini ekerek Samlularin sahin
yanindaki degerini de artirmis oldu.
2057
6.1.13. Akkoyunlularn Ortadan Kaldrlmas
h. 920 / 151415te, Akkoyunlu Murad Bey, Urfada Samlular ile yaptigi
savasta ldrld ve basi 12 Sevval 920 / 30 Kasim 1514te Tebrize getirildi.
2058
Murad Beyin h. 920 / 514-5te ldrlmesi ile Akkoyunlu slalesi de tmden yok
oldu. Diger bir bilgiye gre ise Aa Sultan Kaar onun basini keserek yzg
2059
ile
birlikte Sah Ismaile gndermistir.
2060
Birinci grs dogru ise Akkoyunlularin tarih
sahnesinden silinmesine neden olan boyun da Samlular oldugu ortaya ikmaktadir.
Ancak kaynaklar daha ok ikinci grs ileri srmektedirler.
6.1.14. Herat $amlularnn zbeklerce Kuyatmaya Alnmas
zbeklerin Horasan sehir ve kylerine olan saldirilari sonucu h. 919 yili
2054
Hulasett-tevarih, c. I, s. 130; lem-ara-yi Safev, s. 484.
2055
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, , s. 42.
2056
Ispanaki, v. 196.
2057
Cihan-ga-yi Hakan, s. 601.
2058
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 335, bkz. n. 47 (Tekmiletl-ahbar, s. 572).
2059
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 33.
2060
Hulasett-tevarih, c. I, s. 133; Huld-i Berin, s. 252-253.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
342
sonlarinda / 1514 Subat sonlari Horasan kentlerinin kimilerinde, zellikle Heratta
agir bir kitlik bas gstermisti.
2061
Herattaki Samlular da zbeklerin yatistirilmasinda
basarli olamadilar. Bu durum ise h. 921 sonlari / 1516 Subat baslari Tebrizde Sah
Ismaile rapor edildi.
2062
6.1.15. Mazenderan Valilerine Kary $amlular Grevlendirmesi
Sah Ismail, h. 924 / 151819da Kumda iken Mazenderan valilerinin yillik
haralarini demeyi aksattiklarini grenince, (kendisi oraya yakin olmasina ragmen)
Samlu boyu ve nderlerini onlara karsi gnderdi.
2063
Samlular da bu grevlerini tam
bir basari ile yerine getirdiler.
2064
6.1.16. Emire Debbaca Kary $amlular Grevlendirmesi
Sah Ismail, h. 925 / 151920de, le
2065
Herganda iken Gilandaki Biyepes
(Rest ve Fumen) hkimi Emire Debbacin itaatten iktigi iin yine Samlulardan bir
birligi grevlendirerek blgeye gnderdi. Sahin emri zerine onlar Mazenderan ve
Rstem-dar hkimlerinin de askeri kuvvetleri ile birlikte Hazar denizi kiyisindan
Lahicana giderek oradan da Lahican hkimi Han Ahmed ile birleserek Reste
gittiler. Sah Ismailin ordu sevkiyatindan haber alan Emire Debbac ise Rest ileri
gelenlerinden birka kisiyi Sah Ismaile gndererek affedilmesini istedi. O, ayni
zamanda Han Ahmede de mektup yazarak onun sefaati olmasini istedi. Emire
Debbacin temsilcileri le Sultaniyede sahin huzuruna iktilar. Onlar getirdikleri
hediyeleri sunup 5.000 tuman da nakit para dedikten sonra yillik hara miktarinin
da zamaninda denecegini taahht ettiler. Sah Ismail de Han Ahmedin sefaati ile
Emire Debbaci cezalandirmaktan vazgeerek yine de eskiden oldugu gibi Rest ile
Fumenin hkmetini ona verdi. Bunun zerine ise Samlular da geri dnerek le
2061
Habibs-siyer, s. 552; Cihan-ga-yi Hakan, s. 517; Hulasett-tevarih, c. I, s. 132.
2062
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 158.
2063
Tekmiletl-ahbar, s. 56-57.
2064
Habibs-siyer, s. 560.
2065
le disindaki tm okunuslar yanlistir. le szcg yesil blge ve ayirlik anlaminda olmus ve
Trke unutulmus l (islak anlaminda) ad kk ile addan ad yapan e ekinden tretilmistir.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
343
Sultaniyede sahin ordusuna katildilar.
2066
6.1.17. h. 925 / 1519da $amlular
Sultan Selim, h. 925 baslari / 1519da Musula dogru askeri kuvvetler
gnderdiginde Sah Ismail de Osmanlilarin olasi Bagdat saldirisini gz nnde
bulundurarak yeterli sayida Samlu askerlerini komutanlari ile birlikte Bagdat valisine
yardima gnderdi.
2067
Ancak bir sre sonra Osmanli ordusu Safev sinirlarindan
uzaklasarak Osmanli topraklarina geri dnnce Sah Ismail de Bisitundan Kum ve
daha sonra Saveye geldi. Samlular da orada ona katildilar. Bu siralarda zbeklerin
Horasana saldirmak istedikleri haberini alan Sah Ismail, Samlulari Firuz-kuha
gndererek zbeklerin saldirmasi halinde Tahmasb Mirza ve Herat valisine yardim
etmeleri iin grevlendirdi. Ancak Osmanli ordusunun tekrar doguya dogru hareket
ettigini grenen Sah Ismail, Samlu birligini Firuz-kuhtan Maraga ordusuna
agirmak zorunda kaldi.
2068
6.1.18. zbeklerin h. 927 / 152122 Saldrsnda $amlular
Ubeyd Han, h. 927 / 152122 ilkbaharinda 30.000 atli ve yaya askerleri ile
birlikte Buharadan hareket edip Amu Deryadan geerek Horasana dogru
ilerledi.
2069
Ubeyd Han her zaman Horasani almayi dslemekteydi. Hatta onun bu
dilegi siirlerine yansimis durumdadir.
2070
Horasan Trk Halk Islaminin kaynak yeri
ve nemli bir merkezi oldugundan hem Trk-Safev, hem de Trk-Sibani devletleri
iin kutsal sayilmaktaydi. Bu haber acele bir haberci araciligi ile 16 Cemaziylahir
927 / 24 Mayis 1521, Persembe gn Herat hkimine ulastirildi. Ubeyd Hanin
Horasana saldiri haberi Sah Ismaile ulasinca o da bir Samlu birligini komutanlari
ile birlikte Herat hkimi Emir Hana destek iin acele Horasana gnderdi.
2071
Ubeyd
Han ise yoldaki sehir ve kyleri yagmaladiktan sonra Herati kusatmaya aldi. Herat
2066
Cihan-ga-yi Hakan, s. 567.
2067
a.g.e, s. 568-569.
2068
a.g.e, s. 576-577.
2069
Habibs-siyer, s. 579; Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 189-190.
2070
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 51.
2071
Tekmiletl-ahbar, s. 56.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
344
kalesi bekileri zbeklerin kusatmasina karsi siddetli bir biimde direnerek, onlarin
saldirilarini geri pskrtt. Ubeyd Han 12 gnlk kusatmadan sonra kaleyi ele
geirmekten vazgeerek 2 Recep 927 / 8 Hazirsan 1521de kusatmayi birakarak
2072
kyler ve tarlalari yakip yagmaladiktan sonra Buharaya dogru geri dnd. Onun geri
dns sebebi, Samlularin yaklasmasi haberini almasi da olabilir. Samlular, Herkan
Sultaniyeye kadar ilerledikten sonra Herat kusatmasinin kirildigi haberini aldilar ve
Sah Ismailin siradaki buyrugunu beklediler.
6.1.19. Tekrar Horasan Hkimiyetine Getirilmeleri
10 Recep 927 / 16 Haziran 1521de Sah Tahmasbin egitmeni ve Horasan sadri
olan Emir Giyased-din Muhammedin, Emir Han Musullu tarafindan
ldrlmesi
2073
zerine, Sah Ismail de Tahmasb Mirza ve Emir Hani Tebrize
agirarak
2074
diger oglu Sam Mirzayi Horasan hkmetine atadi. O, Sam Mirzanin
ocukluk dnemi lalasi olan Durmis Han Samluyu yine grevinde tutrak ayni
zamanda Horasan emirl-merasi da yapti.
2075
Durmis Han Samlu, 3 Sefer 928 / 1
Ocak 1522de Tahmasb Mirza ile Emir Han Musulluyu Herattan Sah Ismailin
sarayina gnderdi.
2076
Durmis Han, Sah Ismailin lmne kadar Horasanda
hkmet etti. Bu ise sz konusu tarihe kadar Horasanin Samlularin egemenliginde
olmasi demek idi.
6.1.20. zbeklerin h. 930 / 152324deki Saldrsnda $amlular
zbekler h. 930 / 152324 yilinda Amuye suyunu (Ceyhun) geerek Horasana
saldirdiklarinda birka ay
2077
sren atismalarda Safev ordusunda Samlular da yer
almaktaydi. zbekler yaptiklari tm saldirilarinda yenik dserek agir kayiplar
verip
2078
sonunda ise geri pskrtlerek Mavrennehire gittiler.
2072
Habibs-siyer, s. 581; Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 196; Hulasett-tevarih, c. I,
148.
2073
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 202.
2074
Lubbut-tevarih, s. 420; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 44.
2075
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 205.
2076
Habibs-siyer, s. 588; Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 213.
2077
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 50; Hulasett-tevarih, c. I, s. 157-159.
2078
Hulasett-tevarih, c. I, s. 157-159.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
345
6.1.21. Hace Habibullah Savecinin ldrlmesi
h. 932 / 152526te
2079
veya diger bir grse gre h. 931 / 152425te Durmis
Hanin lm zerine Hace Habibullah Saveci kendisi Sam Mirzaya lala ve Horasan
emirl-mersai semek zorunda kaldi. O, Kizilbas emirlerinin ve Herattaki devlet
ileri gelenlerin de onayi ile Durmis Hanin kardesi Hseyin Han Samluyu onun
yerine getirdi.
2080
O, diger bazi emirlerin de muhalefetini nlemeye alisti. Ancak
kisa sre sonra bazi Samlular ona karsi ikmaya basladilar. Onlarin muhalefetlerinin
sebebi maaslarinin Esferayine havale edilmesinden dolayi demedeki gecikme idi.
Samlular itirazlarini bildirerek 5 Recep 932 / 14 Nisan 1526da Sam Mirzanin
ikametghinda Hace Habibullah Saveciyi ldrmek iin toplandilar. Hace
Habibullah ise Hace Muzaffer Bitikiyi onlarin yanina gndererek maaslarin
denecegi szn verdi. Ancak Samlular bunu kabul etmediler ve Hace
Habibullahin evine saldirip direnen hizmetileri ldrdkten sonra Hacenin nnde
iki oglunu da ldrdler. Onlar bununla da yetinmeyip Hace Habibulah ve tm
akrabalarini katlettiler. Onlar tarafindan ayni gnde 100den fazla kisi ldrld.
2081
Diger bir kaynaga gre ldrlen kisi sayisi 70i bulmaktaydi.
2082
Samlularin sz
konusu taskinliklarina karsi Hseyin Han Samlunun gz yummasi belki de meydani
tamamiyla kendi tekeline almasi isteginden kaynaklanmaktaydi.
6.1.22. Ubeyd Hann kinci Saldrsnda $amlular
Ubeyd Han, ikinci kez askerlerini toplayarak h. 932 / 152526da Amuye
suyundan geerek Meshedi kusatti.
2083
Bir diger bilgiye gre ise Ubeyd Han, Tus
sehrini kusatmaya almisti.
2084
Meshed sehrinin bekileri direnmeye basladilar.
Kusatma birka ay srdgnden gida maddeleri konusunda sehirdekiler sikintiya
2079
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 234; Hulasett-tevarih, c. I, s. 163.
2080
Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 20.
2081
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s.242.
2082
Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 21.
2083
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 249; Hulasett-tevarih, c. I, s. 170; Tarih-i lem-ara-yi
Abbasi, c. I, s. 51.
2084
Huld-i Berin, s. 342.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
346
girdiler.
2085
Kusatilanlar Safev sarayindan mitlerini kestiler ve Horasan sehirlerinin
hkimlerine adamlar gndererek onlardan yardim istedier. Ancak onlarin yardimina
kimse gelmedi.
2086
Sonunda ise kusatmadakiler mecburen teslim oldu ve Ubeyd Han
da Meshedi ele geirdi. Ubeyd Han Meshedi aldiktan sonra Ester-abada dogru
hareket etti. Oradaki Samlular onlara karsi koysa da gereklesen savasta zbekler
galip geldiler. Ubeyd Han ise Estedr-abadi alarak oglu Abdul-azizi oranin
hkmetine getirdi. Kendisi ise Belhe gitti. Samlularin geri kalani yenilgiden sonra
Reye gelerek saraydan yardim istediler. Div Sultan Rumlu da Sah Tahmasbin rizasi
olmadan onlara yardim etmeleri iin, iinde Samlularin da bulundugu bir gc
blgeye gnderdi.
2087
Onlar da yardimci kuvvetler ile Ester-abada saldirdilar.
Abdul-aziz Han da Ester-abadi terk edip Belhe dogru gitti. Ubeyd Han da tekrar
Ester-abada saldirdi. imen Bestamda gereklesen savasta Kizilbaslarin sergiledigi
yigitliklere ragmen zbekler sayica ok olduklarindan galip geldiler.
2088
Savasta
birok Kizilbas ldrld. Onlardan bir grubu ise Ester-abaddan kaarak Firuz-kuh
evresinde yardimin gelmesini beklediler. Ubeyd Han da Ester-abad hkmetini
komutanlarindan biri olan Zeynes Bahadira birakarak Herata dogru gitti. O, h. 933 /
152627 kisini Guriyanda kisladiktan sonra h. 934 / 1528 ilkbaharinda Herati
kusatti. Oradakiler ise direnmeye basladilar. Ubeyd Han kaleye giden gida yollarini
kapatarak srekli oraya saldirmaya devam etti. Kale bekileri de 7 ay sre ile tm
saldirilari nleyebildiler.
2089
6.1.23. $amlular ve Cam Savay
10 Muharrem 935 / 24 Eyll 1528de
2090
zbeklerle Kizilbaslar arasinda
baslayan birinci Cam savasinda
2091
ise Kizilbas ordusunun sag kanadinda Samlular
yer almaktaydi. Ancak Safev ordusundan birok Kizilbas ise kaip savas alanindan
2085
Ahsent-tevarih, s. 256.
2086
Huld-i Berin, s. 342; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 51.
2087
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 626-627.
2088
Hulasett-tevarih, c. I, s. 172; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 52.
2089
Ahsent-tevarih, s. 271.
2090
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 54; Roemer, s. 236; Baburnama, s. 418; Hulasett-tevarih, c.
I, s. 188; Nevai, Sah Tahmasb, s. 210-211.
2091
Ravzets-Safa-yi Nasiri, s. 48; Hulasett-tevarih, c. I, s. 180; Nevai, Sah Tahmasb, s. 211; Tarih-
i Cihan-ara, s. 284.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
347
uzaklastilar.
2092
Safev ordusu, tfek ve toplari olmasina ragmen savasta bunlari
kullanma firsatini bulamadi.
2093
Kizilbas emirlerinin kamasindan sonra 16 yasindaki
Sah Tahmasb yanindaki 3.000 kisilik atlilari ile yine savas meydaninda kalarak
savasmaya devam etti. Cani Bey Sultan ise Safev ordusunun sag kanadini takib
etmeye ve yagmalamaya basladi. Ubeyd Han da ayni biimde Kizilbaslarin sol
kanadini dagittiktan sonra yagmaya basladi. Toz toprak yatistiktan sonra Sah
Tahmasb, Ubeyd Hanin beyaz bayragini grerek zbeklerin yakinda oldugunu
anladi. O askerlerini gayiptan gelen ilham bahanesi ile motivize ederek
2094
saldiri
emrini verdi.
2095
Iinde Samlu korulari da bulunan ordunun n kismi agir saldirilarla
ve pesinden gelen Kizilbaslarin saldirilariyla zbek ordusunun dzenini bozup,
zbekler ve Ubeyd Hanin kamasina neden oldu.
2096
Iskender Beye gre Camin
ikinci savasi Sabahleyin 11 Muharrem 935 / 25 Eyll 1528de gereklesmistir.
2097
6.1.24. Ubeyd Hann nc Saldrsnda $amlular
Ubeyd Han ordusunu toplayip h. 936 / 152930da nc kez Amuye
suyundan geti. O, ordunun ncs olan kismini Meshedi almalari iin
grevlendirdi. Meshedin savunmasina Samlular da katilmislardi. Savunma iin
Meshed surlarinin yapimi bitmediginden sehir iinde barikatlar
2098
kurularak
direnmeye alisildi. zbekler 2 ay sre gemesine karsin Kizilbaslarin direncini
kiramadi. Ubeyd Han ile destek gc geldikten sonra saldirilar daha da siddetlendi.
Saldirilara dayanamayan Kizilbaslar ise geceleyin Meshedi terk ettiler. Ubeyd Han
ise Meshede girip yakalanan yaklasik 300 Kizilbas`i da ldrtt.
2099
O, emirlerinden
birini orada biraktiktan sonra kendisi abucak Herata dogru hareket etti. Herattaki
Samlular Sah Tahmasbdan gelecek yardimdan midlerini keserek akilli biri olan
2092
Cevahirl-ahbar, s. 155.
2093
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 263; Hulasett-tevarih, c. I, s. 181,183; Tarih-i lem-
ara-yi Abbasi, c. I, s. 54; Baburnama, s. 419.
2094
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 265; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 55; Hulasett-
tevarih, c. I, s. 183; Cevahirl-ahbar, s. 155.
2095
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 56.
2096
Favaids-safeviye, s. 19; Ravzets-Safa-yi Nasiri, s. 51; Nevai, Sah Tahmasb, s. 37.
2097
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 56.
2098
a.g.e, s. 57.
2099
Ahsent-tevarih, s. 290.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
348
Hace Ishak Siyavusaninin
2100
de grs dogrultusunda Ubeyd Hana birini
gndererek zbeklerin birka fersahlik uzaklasmalari takdirde tm Kizilbaslarin
aileleri ile birlikte sehirden ikacaklari nerdiler. Ubeyd Han da onlarin nerisi kabul
ederek geri ekildi. Bylece Hseyin Han Samlu, Sam Mirza ve tm Kizilbaslar da
Herati terk ederek Sistana dogru gittiler.
2101
6.1.25. h. 936 / 152930da $amlular
h. 936 / 152930da zbek emirleri ile elilerinin de hazir bulundugu ve Sah
Tahmasb tarafindan gvde gsterisi amaciyla dzenlenen resmi askeri geitte
Samlular Kizilbas boylari ierisinde nc sirada idiler.
2102
Bu ise Samlularin sz
konusu tarihte devlet isleri ve lkede nemli bir yere sahip olduklarini aika
gstermektedir.
6.1.26. Herat Hkimiyetinin $amlulardan Alnmas
Daha nce anlatildigi gibi Cam savasindan sonra zbeklerin Horasana saldirip
Herati kusatmalari ile Herat valisi Hseyin Han Samlu, lalaligini yaptigi Sam Mirza
ile birlikte Siraza geldiler. Onlar Kizilbas emirlerinin sefaati
2103
ile h. 937 / 1530
1de Isfahan Gendmaninda sahin huzuruna iktilar. Sah Tahmasb, Hseyin Han
Samluyu ilgi ile karsilasa da Herata geldikten sonra Hseyin Han Samluyu Ubeyd
Hanin karsisinda dayanamadigindan azletti. Bylece Herat blgesinin hkimiyeti de
Samlularin elinden ikti. Sah sz konusu vilayetin islerini dzene soktuktan sonra 16
Rebiylevvel 937 / 7 Kasim 1530da
2104
Herati terk etti.
2105
6.1.27. Tekel Fitnesi ve $amlular
h. 937 / 15301de Samlularla Tekeller arasinda gereklesen savasta
2106
2100
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 270; Hulasett-tevarih, c. I, s. 191.
2101
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 74-75.
2102
Hulasett-tevarih, c. I, s. 198-206.
2103
Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 20, s. 27.
2104
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 275.
2105
Hulasett-tevarih, c. I, s. 213; Tarih-i Cihan-ara, s. 285.
2106
Cevahirl-ahbar, s. 161; Tarih-i Cihan-ara, s. 285; Hulasett-tevarih, c. I, s. 214; Ravzets-
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
349
Samlular Tekeller ile devlethanede (sultanlik otagi) Sah Tahmasbin yaninda da
atismaya devam ettiler.
2107
atisma sirasinda Sah Tahmasbin da tacina iki ok isabet
etti.
2108
uha Sultan Tekel ise ldrld.
2109
Intikam amaciyla Tekeller
devlethaneye sabaha kadar ok attilar.
2110
Bas gsteren savasta Samlular sayilari fazla
olan Tekellere yenilerek Isfahanin Gendman Yaylasina, sonra da Farsa katilar.
Sz konusu savasta Samlu genlerinden esir alinan 300 kisi ise ldrldler.
2111
Tekeller ise Samlu ve diger Kizilbas boylarinin hepsi ile zitlasarak alma
pesindelerdi.
2112
Sah Tahmasb Tekellere karsi diger Kizilbas boylarinin kinli
oldugunu bildigi iin Tekellerin katledilmesini emretti. Gendman Yaylasinda
bulunan Imam Sehl Ali evresinde bas gsteren savasta Tekeller yenilip Bagdata
dogru katilar.
2113
Bylece Samlular ynetimde temel gc olusturmaya basladilar.
18 yasindaki Sah Tahmasb h. 937 yilinin son ayinda / Temmuz-Agustos 1531de
Tekelleri katlettirerek gc tam tekeline geirmeyi basardi. Samlular ise o siralarda
sah yanlisi bir tavir iindeydiler. Sah, h. 937 sonlarina dogru / Agustos 1531de
Samlulari glendirmek amaciyla Siraza haberci gndererek Hseyin Han Samluyu
saraya davet etti.
2114
O, Kizilbaslar arasi dengeyi saglamak iin emirl-meralik
mansibini ortaklasa Samlu ve Ustaclu boyularina verdi.
2115
6.1.28. h. 937 / 153031de Niyabur $amlular
Kamis Sultan zbek h. 937 / 15301de Meshede saldirdi. Ancak o,
Meshedde Kizilbaslara yenilerek Maverannehire geri dnd. Bu savasta Kizilbas
ordusuna yardim iin Nisaburdaki Samlular da gelmislerdi. Ancak sonunda
zbeklerin bu defaki saldirilari karsisinda Kizilbaslar sz konusu sehirlerinin hepsini
Safa-yi Nasiri, s. 53.
2107
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 48; Tekmiletl-ahbar, s. 69.
2108
Ravzets-Safa-yi Nasiri, s. 53; Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 286; Hulasett-tevarih,
c. I, s. 214.
2109
Ahsent-tevarih, s. 309.
2110
Cevahirl-ahbar, s. 161.
2111
Ahsent-tevarih, s. 309.
2112
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 49.
2113
Tekmiletl-ahbar, s. 70.
2114
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Abdul-ekur, s. 18; Tezkire-yi Sah Tahmasb, Saferi, s. 15; Sah Tahmasb,
Tezkire, Kirlangi, s. 28-29; Tarih-i Cihan-ara, s. 286; Hulasett-tevarih, c. I, s. 215.
2115
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Saferi, s. 15; Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 29.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
350
bosalttilar ve oralar zbeklerin eline geti.
2116
6.1.29. Heratn Kurtarlmasnda $amlularn Rol
h. 938 / 153132de Ubeyd Han yine Safev sarayindaki sorunlari ve Kizilbas
boylari arasindaki savaslari casuslari araciligi ile grendikten sonra kalabalik bir
ordu ile Amuye suyundan geerek 29 Ramzan 938 / 5 Mayis 1532de
2117
Herati
kusatti.
2118
Kusatmanin uzun srmesi ile gida maddeleri ve baska sikintilar daha da
artmis oldu.
2119
Sah Tahmasb h. 939 / 153233 yilinda
2120
Ulama Tekel
konusundaki endiseleri azaldigi iin kalabalik bir ordu ile Horasana dogru hareket
etti.
2121
O, ilk nce Herattaki kusatmada olanlara haber gndererek oraya dogru yola
iktigini bildirdi. Herattakiler ise bundan mitlenerek zbeklere karsi daha aktif bir
direnis sergilemeye basladilar.
Sah Tahmasbin emri zerine Sufiyan Halife Rumlu de Sebzivara saldirdi.
Han-geldi Bahadir ise Nisabur kalesine sigindi. Sufiyan Halifenin orayi ele
geirmesi iin asker sayisi az oldugundan Sah Tahmasb da bir Samlu birligini ona
yerdim iin gnderdi. Onlar zbekleri yendikten sonra Meshedi almak iin hareket
ettiler. Ubeyd Han tarafindan Meshed hkimi olarak atanmis olan oglu Abdul-aziz
Sultan ise dayanamadan Meshedi terk edip Herata gidip babasina katildi.
2122
Bylece Kizilbaslar Meshedi de ele geirdiler. Ubeyd Han ise Sah Tahmasbin
Horasana geldigi haberini alinca onunla karsilasmaktan vaz geerek 14
Rebiylevvel 939
2123
/ 14 Ekim 1532de Herat muhasirasini kirarak uzaklasmak
zorunda kaldi.
2124
Sah Tahmasb ise ondan az sre sonra 22 Cemaziylevvel 939
2125
/
2116
Ahsent-tevarih, s. 312.
2117
Hulasett-tevarih, c. I, s. 219.
2118
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 59; Ahsent-tevarih, s. 315.
2119
Tarih-i Cihan-ara, s. 286; Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 279; Hulasett-tevarih, c. I,
s. 221; Cevahirl-ahbar, s. 163; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 59-60.
2120
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 60.
2121
Tarih-i Cihan-ara, s. 287; Hulasett-tevarih, c. I, s. 224.
2122
Ahsent-tevarih, s. 322.
2123
Hulasett-tevarih, c. I, s. 223.
2124
Roemer, s. 238.
2125
Hulasett-tevarih, c. I, s. 225.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
351
20 Aralik 1532de Herata girdi.
2126
O, Heratta bulundugu srece Herat halki ile
adaletli ve iyi davranmaya zen gsterdi.
2127
Sah Tahmasb bundan sonra savunma
politikasindan vazgeerek zbeklere karsi saldiri politikasini uygulayacakti. O, bu
dogrultuda iinde Samlularin da yer aldigi bir birligi Gercistani almalari iin
gnderdi. Onlar grevlerinde basarili olduktan sonra ise sahin ordusuna geri
dndler.
2128
6.1.30. $amlularn Dylanmas
h. 939 / 153233te Hseyin Han Samlunun akrabasi ve saha yakin olan
Basdan Karanin
2129
Sah Tahmasbi zehirleyerek ldrmek istemesi
2130
ile sahin
Samlulara karsi olan tavri da degismeye basladi. Bununla da Samlular Safev
dneminde ilk kez dislanmis olup merkezi ynetimdeki birok imknlari da
ellerinden alindi.
6.1.31. Horasan Ynetiminin Tekrar $amlulara Verilmesi
h. 941 / 153435te Sah Tahmasb, Gazi Hanin kendi istegi ile yerine Sam
Mirzayi yine Horasan hkimi, Agzivar Han Samluyu da Horasan emirl-merasi
ve onun lalasi yapti. Bununla da Horasan ynetimi tekrar Samlulara gemis bulundu.
Bylece Sah Tahmasb 7 Sefer 941 / 18 Agustos 1534te acele Herattan birka g
ile Azerbaycana dogru hareket etti.
2131
6.1.32. Behram Mirzann $amlu Boyunun Bayna Getirilmesi
Osmanli vezir-i azami Ibrahim Pasa, 25 Muharrem 941 / 6 Haziran 1534te
2132
Tebrize ulasti.
2133
O, Azerbaycan hkmetini Ulamaya
2134
verdikten sonra onu
2126
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 61; Roemer, s. 238.
2127
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 283-284.
2128
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 61; Tezkire-yi Sah Tahmasb, Saferi, s. 21; Tarih-i Cihan-ara, s.
287; Hulasett-tevarih, c. I, s. 225; Roemer, s. 238.
2129
Ahsent-tevarih, s. 332.
2130
Cevahirl-ahbar, s. 165; Hulasett-tevarih, c. I, s. 224.
2131
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 284.
2132
Nevai, Sah Tahmasb, s. 160; Ferid Bey, s. 86; Roemer, s. 241.
2133
Minorski, Tarih-i Tebriz, s. 51.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
352
Erdebili ele geirmesi iin grevlendirdip gnderdi.
2135
Sah Tahmasb da, 1000
askerden olusan bir Samlu birligini Erdebili savunmalari iin gnderderip pesinden
de yardimci bir birlik daha gnderdi. Onlar da Erdebili Osmanlilara karsi
savundular.
2136
Sah Tahmasb casuslari araciligi ile Osmanli sultaninin h. 941 / 1534
35te ona dogru hareket ettigini grenince yine iinde Samlularin da yer aldigi
ordusunun nc blmn Osmanlilara karsi gndermisti. Iki taraf karsilastiginda
Osmanlilarin sayisinin fazlaligi
2137
, Safevlerin de askerlerinin az oldugu
2138
ve
durumun kt
2139
oldugunu gren birok Kizilbas emiri Safevlere karsi riyali
davranmaya ve firsat kollamaya basladilar. Bu sirada Herat hkimi Sam Mirzanin
isyan ettigi ve Sultan Sleymanin da Sah Tahmasba karsi onunla iliski kurup onu
oglu olarak hitap ettigi haberi saha ulasti. Hseyin Han Samlunun muhalifleri onun
Osmanli ordusuna kamak istedigi iftirasi ile sahi ona karsi etkileyebildiler. Sah bu
siralarda yukarida anlatilanlardan dolayi Kizlbaslara ve zellikle Samlulara pek
gvenmemekteydi. Bunun zerine ise Sah Tahmasb Hseyin Hanin lmn
emretti. Bylece Sah Tahmasb ise, Sam Mirza ile dostluk alakasi oldugu sulamasi
ile Hseyin Han Samluyu h. 941 / 153435te ldrtt.
2140
Sah Tahmasb, Samlu
buyunun isyan ve intikam hislerini nlemek amaci ile kardesi Behram Mirzayi
Samlu boyunun basina getirdi.
2141
Safev ynetiminde aile mensuplarinin yakinligi
gz nnde bulundurarak Kizilbas boylarina karsi onlarin tercih edildigi kainilmaz
bir olgu idi. Hseyin Han Samlunun ortadan kaldirilmasi ile I. Tahmasbin ynetimi
de artik yeni bir evreye girmis bulundu. Sah artik Kizilbaslar konusunda yeni
politikalar izleyecekti. Ancak her seye ragmen o Kizilbaslarin savasi gcne
ihtiyaci oldugu iin onlarla h. 962 / 155455teki Amasya barisi anlasmasina degin
idare etmeyi yegledi.
2134
Uzunarsili, c. II, s. 351.
2135
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 67; Hulasett-tevarih, c. I, s. 231.
2136
Cevahirl-ahbar, s. 172.
2137
a.g.e, s. 173.
2138
Seref-name, c. I, s. 564-565; Cevahirl-ahbar, s. 173.
2139
Tarih-i Cihan-ara, s. 288; Hulasett-tevarih, c. I, s. 233; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 67;
Seref-name, c. II, s. 183.
2140
Hulasett-tevarih, c. I, s. 236; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 68.
2141
Ahsent-tevarih, c. I, s. 332.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
353
6.1.33. Vekil Masbnn Tat veya Taciklere Verilmesi
Sah Tahmasb, Hseyin Han Samlunun ldrlmesinden sonra vekil veya
divan-i ala vezirligi iin herhangi bir Kizilbas emirini atamadi. Bununla Kizilbaslarin
etkinligini belirli lde kirmayi basarsa
2142
da Kizilbaslari tam denetim altina alan
Safev tarihinde aslinda I. Sah Abbas olmustur.
2143
Sah Tahmasb sz konusu
mansiplari ve vilayet hkmetini artik Safev slalesinden olan Seyhavend boyuna
devretmekle merkezden kama egilimleri olan kalabalik nfuslu Kizilbaslara karsi
akrabalik bagindan ciddi bir biimde yararlandi. Bylece Sah, bu dogrultuda bas
emirilmeralik mansibini da Samlulardan alarak kardesi Behram Mirzaya, vekillik
makamini da yasam biimi yerlesik olan ve Safev literatrnde Tat veya Tacik diye
tanimlanan kesimden olan Kazi Cahan Kazvini adli bir kisiye verdi.
2144
6.1.34. Sam Mirza ve Herat $amlularnn syan
Hseyin Han Samlunun Sah Tahmasbin emri zerine ldrlmesi haberi Sam
Mirza ve Agzivar Hanin Herattaki hkimiyetinden 6 ay ksr getikten sonra
onlara ulasti.
2145
Bu haberden onlar tedergin oldular. Bilindigi gibi Sam Mirza
ocukluktan beri Samlularin iinde yetismisti. ldrlen Hseyin Han Samlunun
itihamlarindan biri de Sam Mirzayi Sah Tahmasbin yerine getirmek istemesi idi.
Hseyin Han Samlunun kizi da Sam Mirza ile evli idi.
2146
Agzivar Hani da Hseyin
Han Samlu yetistirmisti. Ayrica Samlu boyunun Agzivar Han veya diger bir Samlu
emirine verilmenin tersine Samlu boyundan olmayan birine birakilmasi onlari bir kat
daha tedirgin etti. Onlar ldrlme sirasinin kendilerine geldigini varsayiyorlardi.
2147
Bu siralarda Basdan Kara ki sahi zehirlemekle sulanmaktaydi ve bu nedenle
de Maverannehire kamisti.- da Herata gelip onlari Sah Tahmasba karsi isyan
etmeye tesvik etti. Sultan Sleyman da Tekel ve Samlu boylarinin Sah Tahmasba
2142
Roemer, s. 246.
2143
Rhrborn, s. 48.
2144
Tarih-i Iran, Cambridge, s. 52.
2145
Ahsent-tevarih, s. 340.
2146
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 287; Hulasett-tevarih, c. I, s. 240.
2147
Hulasett-tevarih, c. I, s. 240.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
354
karsi Sam Mirzayi destekleyeceklerini dsnerek Sam Mirza ile iliski kurdu.
2148
Sultan Sleyman bu iliskiyi byk bir olasilikla Sah Tahmasbin ordusundan kaarak
Bagdata gelen Gazi Han Tekel araciligi ile saglamisti.
2149
Sam Mirza ve yanindaki
Samlular ise Sah Tahmasba karsi tam da ayaklanirken Sultan Sleymanin
desteginden memnun olup isyan bayragini ektiler. Onlar ilk nce zenginleri
yagmalamaya alistilar. Kizilbaslar zenginlerin evine yerleserek iskencelerle
hazinelerinin yerini grenmeye alisip onalara el koydular.
2150
Bylece Herat sehri
harap olmus bu duruma geldi.
2151
Sam Mirza ve Samlular 15 Saban 941 / 18 Subat 1535te Herati terk ederek
Sah Tahmasbtan izin almaksizin Ferah ve Kandahari almaya gittiler.
2152
Ferah
hkimi Murad Sultan, Sam Mirzanin yanina gelerek ittatini bildirdi. Sam Mirza ve
Samlular da oradan Herata dogru hareket ettiler. Sam Mirza da yanindaki
Samlularla birlikte h. 941 / 153435te Kandahar kalesini kusatti.
2153
Babrl
Kamran Mirza adina sz konusu vilayette hkm sren Emir Hace Kelan ise Kamran
Mirzadan yardim istedi. Kamran Mirza Snni Hanefi idi ve asiri derecede Sii ve
Safev karsiti idi.
2154
O, Kabl, Lahur, Kandahar ve dogu Iran sinirlarinda
fermanferma idi. Kamran Mirza da yardim iin 20.000 atli ile acele hareket etti.
2155
Bunu haber alan Sam Mirza ve Samlular ise Herat kusatmasinda 80den fazla yasi
olan Halife Sultan Samlu Mir-ahura
2156
devredeip geri ekilmek zorunda kaldilar.
Kamran Mirza onlari takip etti. Gereklesen savasta ise Sam Mirza ve Samlular
yenilip Herata dnmeden Germsire dogru katilar. Sam Mirza, Germsirden de
Tebese gitti.
2157
Tebesteki Samlular ise onu karsiladilar. Sam Mirzada fkelenerek
kendisini isyana tesvik edenlerden birka kisiyi ldrdtt. O, onlarin kafalarini bir
2148
Roemer, s. 239.
2149
a.g.e, s. 242.
2150
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 288.
2151
Hulasett-tevarih, c. I, s. 240; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 62.
2152
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 288-290; Ihyaul-muluk, s. 155-157.
2153
Ahsent-tevarih, s. 340.
2154
Riyazul-Islam, s. 49.
2155
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 62; Ravzets-Safa-yi Nasiri, s. 58; Tezkire-yi Sah Tahmasb,
Saferi, s. 35.
2156
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 290; Hulasett-tevarih, c. I, s. 240; Tarih-i lem-ara-yi
Abbasi, c. I, s. 62.
2157
Cevahirl-ahbar, s. 168.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
355
mektup ile birlikte Sah Tahmasba gndererek affedilmesini istedi.
2158
Sah Tahmasb,
Sam Mirza ve Samlularin isyan ederek Herattan ikmalarindan sonra az yasli oglu
Muhammed Mirzayi Tekellerle
2159
birlikte Heret hkimi olarak atadi. Bylece
Herat blgesi Samlularin egemenliginden alinmis oldu.
6.1.35. zbeklerin h. 941 / 1535teki Saldrsnda Herat $amlular
Ubeyd Han, yine casuslari araciligi ile Heratin durumunu grenip Horasana
saldirinin zamani geldigini anladi. Ubeyd Han h. 941 / 153435te emirlerinden
Seydim Mirzayi Cami, bir diger birligi de Hafi almalari iin gnderdi. Belh
fermanrevasi Gesken Kara Sultan ise Herattaki Samlularin gszlgn grenince
Heratin 15 fersahliginda bulunan Herat-rud vilayetine saldirdi. O, halki ve
hayvanlarinin birogunu yagmaladi. O, karsisinda bir engel grmedigi iin
ilerleyerek Heratin 5 fersahliginda bulunan Tuniyan kyne saldirarak orayi da
yagmaladi.
2160
Yasli ve yipranmis olan Halife Sultan Samlu
2161
yakinlari ile danisti.
O, Mahmud Bey ile Kizilbaslarin bir kisminin Herattan ikmamasi grslerine
karsin Emir Ibrahim Emininin de grs ile 19 Zilkade 941 / 21 Haziran 1535te
Bayram Oglan ile karsilasmak iin hareket etti. Iki taraf Heratin 10 fersahligindaki
Esferaz kynde savastilar. Savasta Samlular yenilince Mahmud Bey de Herat
kalesinde savunmaya basladi. Bayram Mirza da kaleyi ele geiremeyince lenlerin
baslarini kestirerek birok ganimet ile Gercistana gtrd.
2162
Sah Tahmasb ise o
siralarda Sultan Sleymanin saldirisini nlemekle mesgul oldugu iin Horasana
ynelik herhangi bir sey yapamadi.
6.1.36. Muzaffer Sultann $amlularca Yakalanmas
Sultan Halil, Safevlerle zitlasan Gilan hkimi Muzaffer Sultani
sigindirdiktan
2163
sonra az sre sonra 9 Cemaziylevvel 942 / 5 Kasim 1535te
2158
Favaids-safeviye, s. 28.
2159
Hulasett-tevarih, c. I, s. 267.
2160
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 291.
2161
Hulasett-tevarih, c. I, s. 240; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 62.
2162
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 292.
2163
Cevahirl-ahbar, s. 183; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 111.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
356
ld.
2164
Muzaffer Sultan da onun esine -ki Sah Ismailin kizi idi.- evlilik teklifinde
bulundu. Sultan Halil Sirvan-sahin esi ise Sah Tahmasbin onayi olmadan byle bir
evliligi yapamayacagini ona bildirdikten sonra bu durumu Sah Tahmasba iletti. Sah
Tahmasb da Muzaffer Sultana karsi fkeli oldugu iin 100 kisilik bir Samlu atlisini
baslarinda bir komutan ile birlikte Derbende gnderdi. Onlar da Muzaffer Hani
tutuklayarak Tebrize getirdiler. Sah Tahmasbin emri zerine onu asagilamak iin
deri hilatlar
2165
giydirdi. Emire Hatemi de esege bindirerek mzisyenler ve
palyaolar esliginde onu karsilamaya gnderdi. Muzaffer Sultani sairler de
siirlerinde hiciv ettiler. Onun kasi ve biyigini ise esek idrari ile tiras ettiler.
2166
6.1.37. Hmayun ran Sgndg Srada $amlular
Grkanli Hmayun Sah h. 950 / 154344te Sistana geldiginde orada onu
blgede egemen olan Samlular Sistanin baskentine davet edip iyi bir biimde
agirlayip Horasana haber gnderdiler.
2167
Mektupta Hmayunun maiyetindekilerin
50 kisiden az olmalarina ragmen silahsiz ve zayif bir durumda olduklari
bildirilmisti.
2168
Diger bir bilgiye gre onlarin sayisi 3040
2169
veya 6070
2170
kisi
civarinda idi. Bir diger kaynaga gre ise onlarin sayisi 40 erkek ve 2 kadin idi.
2171
Mektupta belirtildigi gibi Hmayun Sah, Sah Tahmasb ile grsmek istiyordu.
Hmayun, Sistanda iken Babrl (Grkanli) sarayindan birka kisi kaarak
Hmayuna geldiler. Onlar Hmayunun Zemin-davere dnmesini nerdiler. Ancak
onlarin nerisi iyi karsilanmadi ve en uygununun Hmayunun Sah Tahmasba
gitmesi olduguna karar kilindi.
2172
Yanit mektubunda da Hmayun Saha Herat
yoluyla Safev sarayina gitmesi tavsiye edildi. Hmayun Sahi Herata dogru
hareketinde Samlulardan bir grubu ona eslik ettiler. Hmayunun h. 950 / Mart 1544
Nevruz bayraminda Cam yolu ile VIII. Sii imami Rizanin mezarini ziyaret iin
2164
Hulasett-tevarih, c. I, s. 256.
2165
Tarih-i Cihan-ara, s. 291.
2166
Cevahirl-ahbar, s. 183.
2167
Sukumar Ray, Hmayun der Iran, (Bundan sonra: Hmayun der Iran), trc. Keyvan Furuzende
Sehreki, Intisarat-i Areven, Tahran, 1383, s. 29, 31; Humayun in Persia, s. 7; Ekber-name, s. 303.
2168
Hulasett-tevarih, c. I, s. 303; Humayun in Persia, s. 8; Hmayun der Iran, s. 50.
2169
Ahsent-tevarih, s. 399.
2170
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 97.
2171
Humayun in Persia, s. 3; Hmayun der Iran, s. 24.
2172
Ekber-name, s. 305.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
357
Meshede dogru hareket etmesinden sonra o zamana kadar Heratta kalan Sistan
Samlulari Sistana geri dndler.
2173
Hmayun Hindistana dndkten sonra Irana
geldiginde ilk karsilastigi Samlu limi Hseyin-kuluyu Hindistanda kendi
mhrdari yaparak btn islerinde onunla danisiyordu.
2174
Bu ise sz konusu lim ile
birlikte bir grup Samlunun da Hindistana gittigi anlamina geliyordu. Sah Tahmasb
da Hmayuna yapacagi savaslarda yardimci olmalari iin iinde Samlularin da yer
aldigi
2175
kalabalik bir orduyu da tahsis etmisti.
2176
6.1.38. h. 959 / 155152de Esferayin $amlular
h. 959 / 155152 yilinda ise Harezm emirlerinden Pehliban Kuli Sultan ve
Hacem Sultan, Esferayin evresine geldiler. Onlara karsi blgedeki Samlular karsi
iktilar ve onlar da sz konusu blgeyi yagmaladiktan sonra Harezme geri
dndler.
2177
6.1.39. Sistan Eyaletinin $amlulara Verilmesi
Sah Tahmasb, Melik Mahmud Sistaniyi kadin ve eglenceye dsknlg
2178
bahanesi ile blge gvenligini saglayamadigi iin Ahmed Sultan Samlu adli bir
Kizilbas emirini maiyetindeki Samlularla birlikte onun vekili yapti. Sah Tahmasbin
bu tesebbs ile yetkileri kisitlanan Melik Mahmud darilarak Hindistana gitti. Bunu
haber alan Sah Tahmasb, sah babasinin (Sah Ismail) zel ilgisine mazhar olan Melik
Mahmudu kirdigindan ok zld.
2179
6.1.40. Han Ahmed syannn Yatytrlmasnda $amlular
Sah Tahmasb Han Ahmedin kendisine olan sadakatina inanmadigindan dolayi
2173
Humayun in Persia, s. 18; Hmayun der Iran, s. 45-46; Sykes, Tarih-i Iran, s. 256.
2174
Riyazul-Islam, s. 292, 295.
2175
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 99.
2176
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 99; Favaids-safeviye, s. 27; Ekber-name, s. 324; Riyazul-
Islam, s. 71; Seref-name, c. II, s. 197; Hulasett-tevarih, c. I, s. 309.
2177
Ahsent-tevarih, c. II, s. 475.
2178
Ihyaul-muluk, s. 154.
2179
a.g.e, s. 160.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
358
Biyepes hkmeti tekrar Ishaki hanedanina verilmesini uygun bulmaktaydi. Bylece
o, oglum diye hitap ettigi Cemsid Hani kizi Hadice Beygim ile evlendirip Biyepes
hkmetine atadi. O, yine de barisi bir yntem ile 1 Muharrem 974
2180
/ 19 Temmuz
1566dan baslayarak Cemaziylevvel 975
2181
/ Aralik 1567de de ona karsi iinde
Samlularin
2182
da yer aldigi birka askeri birligi blgeye sevketti.
2183
Gnderilen
birlikler ise 22 Cemaziylahir 975 / 24 Aralik 1567de onun yakalanmasina
2184
kadar
yaklasik 3
2185
veya 4 ay
2186
sre sonra basariyi saglayabildi. Han ahmed ise mal
varligi ve hazineleri ile birlikte Sali gn 6 Recep 975 / 6 Ocak 1568de
2187
Sah
Tahmasbin huzuruna getirildi. Sah Tahmasb ise onu kinasa
2188
da ldrmedi ve
yaklasik 23
2189
ay sre ile onu Kahkaha kalesinde hapsettirdi. Bazi kaynaklara gre
Han Ahmed, 20 Rebiylevvel 975 / 24 Eyll 1567, Mikayil Bey Yzbasi Samlu
tarafindan Kazvinden Kahkaha hapihanesine gtrlmstr.
2190
6.1.41. zbek Sultann Saldrsnda Cam $amlular
h. 977 / 156970te Rstem Sultanin oglu zbek Sultan Horasana saldirarak
Cama kadar ilerledi. Camda Samlular ise onlara karsi iktilar ve onlar da Serahs,
Cam ve evre kylerini yagmalayarak kendi blgelerine geri dnd.
2191
6.1.42. $amlulara Mensup Kiyiler
Samlu boyundan Hseyin Bey Lala, Seyh Kasim, Abidin Bey (Abdi Bey),
Durmis Han Samlu, Hseyin Han, Zeynel Han, Demri Sultan, Agzivar Han,
Zeyned-din Sultan, Veli Halife, Ali Kulu Han, Kara Esik (Muhammed Bey Kori-
basi), Sultan Ahmed Samlu, Hseyin-kulu Sultan, Basdan Kara, Oglan Halife Samlu
2180
Hulasett-tevarih, c. II, s. 468; Tarih-i Gilan, s. 52; Nameha-yi Han Ahmed Gilani, s. 279.
2181
Hulasett-tevarih, c. II, s. 462; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 112.
2182
Hulasett-tevarih, c. II, s. 471; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 112; Tarih-i Gilan, s. 50-51.
2183
Nkavetl-Asar, s. 68; Hulasett-tevarih, c. II, s. 475; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 476.
2184
Hulasett-tevarih, c. II, s. 476-477; Tarih-i Gilan, s. 53-54.
2185
Huld-i Berin, s. 354; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 112.
2186
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 112.
2187
Hulasett-tevarih, c. II, s. 477; Huld-i Berin, s. 354.
2188
Tarih-i Gilan, s. 54.
2189
Hulasett-tevarih, c. II, s. 477; Huld-i Berin, s. 354; Tarih-i Gilan, s. 57.
2190
Tarih-i Gilan, s. 57
2191
Ahsent-tevarih, s. 573-574.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
359
Koru-basi, Halife Sultan Samlu Mir-ahur, Bayezid Sultan Samlu, Mecnun Sultan
Samlu, Mikayil Bey Yzbasi Samlu ve Hseyin-kulu Bey Yasavul Koru Samlu gibi
nl emirler
2192
ve kisiler ikmistir.
6.1.42.1. Hseyin Bey Lala
6.1.42.1.1. $eyh Haydar ve Sultan-ali Dnemlerinde
nl Samlu emirlerinden olan Hseyin Bey Samlunun adi ilk kez 29 Recep
893 / 9 Temmuz 1488, arsamba gn Haydar ile Sirvan-sahlar arasinda gereklesen
savasta Haydarin ordusunun sol kanadinin komutani olarak geer.
2193
h. 898 / 1492
93te yenik dserek ldrlen Baysungurun karsi tarafinda Sultan-alinin ordusunun
sag kanadinin basinda da Hseyin Han Samlu diger bir Kizilbas emiri ile birlikte
bulunmaktaydi.
2194
6.1.42.1.2.smail Mirza Dneminde
Hseyin Bey, Sah Ismailin lalaligini yapmisti.
2195
h. 900 / 149495 yilinda
Rstem Mirza Akkoyunlunun Sultan-ali ve Kizilbas nderlerini ziyafete davet
ederek onlari ldrmek istedigini grenen Sultan-ali, iinde Hseyin Bey Lalanin da
yer aldigi birka Kizilbas emiri geceleyin Erdebile gitmelerini nerdiler.
2196
Bylece
onlar Erdebile dogru hareket ettiler. Onlari takip eden Akkoyunlu askerleri
2197
ile
Kizilbaslar Erdebilin Samesbi
2198
kynde savasa giristiler. Sultan-ali, kendisinden
sonra Ismaili Safev tarikatinin basina getirerek
2199
defalarca denemis olan
2200
genellikle yedi bazen ise dokuz
2201
Kizilbas emirinden olusan Lahican sufileri
2192
Karakoyunlu, Ak-Koyunlu ve Safevler dnemlerinde devletin esas imtiyazli zmresi olan savasi
ayanlar, byk ve kk emirler olmak zere iki guruba ayrilirlardi.
2193
Cihan-ga-yi Hakan, s. 45.
2194
a.g.e, s. 53.
2195
lem-ara-yi Sah Ismail, s. 104; Tarih-i Ki:ilbaan, s. 45-47.
2196
Cihan-ga-yi Hakan, s. 56.
2197
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 23; Habibs-siyer, s. 441; Ahsent-tevarih, Seddon, s. 2.
2198
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 23.
2199
lem-ara-yi Safev, s. 37.
2200
Ahsent-tevarih, Seddon, s. 26.
2201
Tarih-i Cihan-ara, s. 270; Habibsiyer, s. 441; Denison Ross, s. 267..
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
360
veya ihtisas ehli (zel kiiler)
2202
adli bir merkezi komiteyi Ismaili koruyup
egitmeleri
2203
iin grevlendirdi.
2204
Bu zel kisilerden biri de Hseyin Bey Samlu
idi.
2205
Ismaili tahta ikisina degin olan zaman kesitinde ynlendiren kisiler sz
konusu yedi kisi idi. Ismail ve yandaslari Lahicandan ayrildiktan sonra
2206
bu yedi
zel komutanin yol gstericiligi ile
2207
Erdebile dogru
2208
yola iktilar. Hseyin Bey
Lala burada da bulunmaktaydi.
2209
Ismail Erdebilden ayrildiktan sonra Gke (ke) Denizde Cihan-sah
Karakoyunlunun torunu oldugunu iddia eden Sultan Hseyin Barani ile
karsilasip
2210
sorunlar yasadiginda da yaninda en yakin adami Hseyin Bey Samlu
Lala da vardi.
2211
Ismail, Hseyin Bey Lala ile diger birka emirine danisarak
2212
Glistan kalesini kusatmaktan vazgeip Nahivana dogru hareket etti.
2213
Glistan
Kalesi yakinlarinda Hseyin Bey Lalanin mehteri olan Sahgeldi adli bir Kizilbas,
Ferruh Yesari yakalayip katletmis ve kafasini Ismail Safevye takdim etmisti.
2214
6.1.42.1.3. Vekil ve Emirl-mera Mnasbna Getirilmesi
Hseyin Bey Lala, h. 907 / 15012de gereklesen Serur savasinda da Ismailin
yaninda yer almisti.
2215
Kizilbaslar bu savasta Elvend Akkoyunluya galebe
2202
Habibs-siyer, s. 447-448.
2203
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 25; A Literary History of Persia, s. 51.
2204
lem-ara-yi Safev, s. 37.
2205
Cihan-ga-yi Hakan, s. 57.
2206
Ahsent-tevarih, Seddon, s. 26; Lubbut-tevarih, s. 392; Tarih-i Cihan-ara, s. 264; Yusuf Cemali,
s. 126.
2207
lem-ara-yi Safev, s. 49.
2208
Cihan-ga-yi Hakan, s. 89; lem-ara-yi Safev, s. 47; A Literary History of Persia, s. 21, 51;
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 26; Habibs-siyer, s. 447-448; Ahsent-tevarih, Seddon, s. 26;
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 84-85; Hulasett-tevarih, c. I, s. 48; Cevahirl-ahbar, s.
112-113.
2209
Ahsent-tevarih, Seddon, s. 26.
2210
Sarwar, History of Shah Ismail, s. 34; Yusuf Cemali, s. 132.
2211
Ahsent-tevarih, s. 48-50; lem-ara-yi Sah Ismail, s. 51-52; Rumlu, Sah Ismail Tarihi, s. 43;
Ceferli, Sefeviler Dvleti, s. 41; Faruk Smer, Safev Devletinin Kuruluu, s. 18; Eliyarli, Safevlerin
Hakimeyyete Gelmesi, s. 365.
2212
Hulasett-tevarih, c. I, s. 69; Habibs-siyer, s. 463; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 27.
2213
Ahsent-tevarih, s. 80-81.
2214
Efendiyev, Azerbaycan Sefeviler Dvleti, s. 41; Memmedov, Azerbaycan Sefeviler Dvleti, s.
400.
2215
Tarih-i Cihan-ara, s. 266.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
361
aldilar.
2216
Ismailin Tebrizi fethetmesinde de yine yaninda Hseyin Bey vardi.
2217
Onun bu hizmetlerinin karsiligi olarak da Sah Ismail, Tebrizde kurmus oldugu
devletin vekili
2218
ve emirl-merasi
2219
olarak Hseyin Bey Lala Samluyu
atadi.
2220
6.1.42.1.4. Yezd Hkimiyetine Getirilmesi
24 Zilhicce 908 / 20 Haziran 1503te Hemedan evresinde Murad Bey
Akkoyunlu ile Kizilbaslar arasinda gereklesen
2221
savasta da Kizilbas tarafinda
Hseyin Bey Lala vardi.
2222
Bunun ardindan Sah Ismail, 2 Rebiylahir 909 / 24 Eyll
1503te Sirazi aldigi
2223
sirada Hseyin Bey Lalayi da Yezdin hkimi yapmisti.
2224
Hseyin Bey yardimcilarindan olan Sueyb Aga adli birini kendi adina Yezdi
ynetmesi iin yerlestirdikten sonra
2225
kendisi sahin ordusuna katildi. Ancak
Yezdin eski hkimi olan Ahmed Bey beliren bosluktan yararlanarak Sueybi
ldrp hkmeti tekrar tekeline aldi.
2226
6.1.42.1.5. Vekil Mansbndan Alnmas
h. 913 / 1507de Alaud-devle Beyin oglu Sari-kaplan komutanligindaki
Dulkadirli kesif kuvvetleri, Hseyin Bey Lala komutanligindaki Safev nc
kuvvetleri ile gereklesen savasta bozguna ugratmisti. Safev komutaninin kendisi
Hseyin Bey Lala bile atini suya vurup, zorlukla canini kurtarabilmistir.
2227
Bylece
I. Sah Ismailin tahta ikisindan sonra emirlumera
2228
olan Hseyin Bey 913 /
2216
Ahsent-tevarih, s. 84.
2217
Hulasett-tevarih, c. I, s. 72; Tekmiletl-ahbar, s. 39; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 28.
2218
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 126; Cihan-ga-yi Hakan, s. 151; Habibs-siyer, s.
468.
2219
Emirl-mera (emirler emiri) ordu baskomutani.
2220
Tekmiletl-ahbar, s. 39.
2221
Bayramli, I Ismayil, s. 371.
2222
Tekmiletl-exbar, s. 36; Seref Han, Serefname, s. 138.
2223
Hulasett-tevarih, c. I, s. 80; Fars-name-yi Nasiri, c. I, s. 370; Tarih-i Cihan-ara, s. 268; Ez Seyh
Safi ta Sah Safi, s. 37.
2224
Tekmiletl-ahbar, s. 44.
2225
Cihan-ga-yi Hakan, s. 189.
2226
a.g.e, s. 213.
2227
Rumlu, Sah Ismail Tarihi, s. 116.
2228
Tarih-i Cihan-ara, s. 266; Tekmiletl-exbar, s. 33; Mneccimbasi, Sahifl-ahbr, c. III, s. 182.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
362
1507de Ab-cihan yaninda Alaud-devle Dulkadirin oglu Saru-kaplana yenildikten
sonra itibarini kaybetti. Belki de bu nedenle Sah Ismail, beklenmedik bir biimde h.
914 / 15089da, 6 ay sre ile sahin vekili ve Safev ordusunun emirl-meraligini
yapan Hseyin Bey Samluyu Safev devletinin en st makami olan vekillikten
azledilerek onun yerine Emir Necmi getirmisti. Ancak Hseyin Beyin buna karsi
tepki gstermemesi dikkat ekicidir. Bunun sebebi ise o ve mensubu bulundugu
Samlu boyunun Sah Ismaili taparcasina saymalari idi.
6.1.42.1.5. Bagdat syan ve Loristan Tabi Etmedeki Rol
Sah Ismail h. 914 / 15089da de Bagdatta isyan ikaran Barik Beye karsi
Hseyin Bey Lalayi bir askeri birligin basinda gndererek kendisi de arkalarindan
hareket etti.
2229
Sunuta ise Barik Bey katiktan sonra 25 Cemaziylahir 914 / 20
Ekim 1508de Bagdat her hangi bir savas yasanmadan Safevlerin eline geti.
2230
Sah
h. 914 / 15089da Emir Necm Resti komutasinda bir askeri gc Hseyin Bey ve
diger bir Kizilbas ileri geleni ile birlikte Loristan hkimi Melik Rstemi
yatistirmalari iin grevlendirdi.
2231
Kaleye siginan Melik Rstem ise Loristan ileri
gelenlerinden birini Sah Ismaile gndererek kendisini affettirdi.
2232
6.1.42.1.7. Emirl-mera Mansbndan Alnmas
Sah Ismail, h. 915 / 150910 kisinda ikinci kez olarak Sirvana ordu ekti.
2233
Sah Ismail, Sirvan hkmetini ise Hseyin Beye verdi. Sah Ismail, emirl-mera
makamini srekli Kizilbaslara veriyordu. O ilk nce sz kunusu mansiba Hseyin
Bey Samluyu atamasina ragmen 915 yilinda byk bir olasilikla Emir Necmin de
yol gstericiligi ile Hseyin Beyi ordu emirl-meraligindan da alarak
2234
yerine
sahin sofracisi olan Muhammed Bey Sofraci-basi Ustacluyu getirdi.
2235
Kizilbas
ileri gelenlerinden olan Hseyin Bey Lala gibi birinin lkenin en st askeri
2229
Abbasli, Sah Ismayil, s. 26.
2230
Habibs-siyer, s. 494.
2231
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 609.
2232
Huld-i Berin, s. 175.
2233
Savory, Makalat, s. 87.
2234
Huld-i Berin, s. 177.
2235
Lubbut-tevarih, s. 417.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
363
mansibindan alinarak yerine sarayin nemsiz bir kisisini yerlestirmek olduka nemli
bir olaydi. Hseyin Bey de aldiran savasindaki lmne
2236
dek sirf bey lakabini
tasimisti.
6.1.42.1.8. Herat Hkimiyetine Getirilmesi
h. 916 / 15101 yilinda Sibek Han ile Kizilbaslar arasinda Merv evresinde
2237
gereklesen savasta Hseyin Bey de bulunmaktaydi.
2238
Sibek Han ldrlp
2239
Horasanin ele geirilmesinden sonra ise Hseyin Bey tekrar itibar kazandi.
Mervden sonra Timurlularin eski baskenti Herat da Ismailin eline geti ve o
Hseyin Beyi Heratin hkimiyetine getirdi. Emir Necm, Hezar kalesini fethettikten
sonra Karsi kalesini kusattiginda da orduda Hseyin Bey Lala vardi.
2240
6.1.42.1.9. Herat Hkmetinden Alnmas
zbekler h. 918 / 151213te Gicduvan savasinda Kizilbaslari yendikten sonra
hizla yayilmaya basladilar. Savas meydanindan kaan Hseyin Bey Lala Herata
gelerek oradaki kaleyi saglamlastirdi. zbekler, Zilkade 918 / Ocak-Subat 1513te
Herati kusattilar. Iki ay sonra Ubeyd Han ile Cani Bey Sultan arasinda ihtilaf
ikinca onlar kusatmayi kirarak Maverannehire geri dndler. Ancak Ubeyd Han,
Timur Sultan ile anlasarak Horasan ve Herati ele geirmek iin geri dnd. Bylece
zbekler Mervden Esferayine kadar Meshed ve Tus dhil tm sehirleri ele
geirdiler. Hseyin Bey, Emir Necm Saninin (II. Necem)
2241
yenilgisinden sonra
zbek hanlarinin Herati alma isteklerinden haberdar olunca zbekler oraya dogru
hareket etmeden sehri terk ederek Sistan ve Tebes sahrasi yolu ile sahin ordusuna
dogru gidip oradan da, I. Ismailin derghina geldi.
2242
Timur Sultan ise Kizilbaslarin
2236
Ahsent-tevarih, s. 195.
2237
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 37; Hulasett-tevarih, c. I, s. 111; A Literary History of
Persia, s. 65.
2238
Hulasett-tevarih, c. I, s. 112; Tekmiletl-exbar, s. 36; Bayramli, I Ismayil, s. 371.
2239
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 133.
2240
lem-ara-yi Safev, s. 371-372; Cihan-ga-yi Hakan, s. 430.
2241
Necm-i Sani (II. Necm) denilen, 15101512 yillarinda I. Sah Ismailin vekili olan Yar Ahmed
Huzani kastedilir. Emir Necm-i Zergerin kendisi Restlidir. bkz. Faruk Smer, Safev Devletinin
Kuruluu, s. 47.
2242
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 8.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
364
katigi haberini alinca abucak bir saldiri ile Herati ele geirdi. Ubeyd Han da
Meshedi isgal etti. Sah Ismail ise Maverannehiri tekrar aldiktan sonra Hseyin
Beyi savas meydanindan katigi iin Herat vilayeti hkmetinden alarak yerine
Zeynel Bey Samluyu atadi.
2243
6.1.42.1.10. Hseyin Beyin lm
aldiran savasinda Sah Ismailin ordusunun sag kanadinda digerlerinin yani
sira Horasanin eski valisi ve o sirada Diyarbakir valisi olan Hseyin Bey de
bulunmaktaydi.
2244
aldiran savasinda Safev tarafindan biroklarinin yani sira
Hseyin Bey Lala da ld.
2245
Kimi kaynaklar Hseyin Bey Lalayi, Horasan hkimi
olarak tanitmaktadirlar.
2246
Ancak aldiran savasi sirasinda o Horasan hkmetinde
bulunmamaktaydi.
6.1.42.2. $eyh Kasm
Samlulardan olan Seyh Kasimin adi kaynaklarda Ismailin Lahicandan
ayrilisindan sonra Erdebile giderken geer. Kaynaklara yansiyan bilgilere grte
Ismail ve yandaslari Lahicandan iktiktan sonra ugradigi yerlerden biri olan
Berendik
2247
kynde geldiklerinin ertesi gn kavun yemek bahanesi ile Kizil zen
Sami adi ile de nl olan Samlu mezrasina giderek oradaki Samlu mritlerini
toplamaya alisti. Mezranin sahibi Samlulardan olan Seyh Kasim adli bir kisi idi. O,
konuklarini agirlamak iin 40 koyun kurban etti.
2248
Onun yari gebe veya yerlesik
bir yasama gemis bir Samlu topluluguna mesup oldugu anlasilmaktadir. Kasimin
adinin nndeki seyh lakabinin olmasi onun bir Kizilbas dedesi oldugu olasiligini
artirmaktadir. Seyh Kasim veya Trke ifadesi ile Dede Kasimin adi sz konusu
2243
Ahsent-tevarih, s. 182. Huld-i Berin, s. 228.
2244
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, , s. 42; Rumlu, Sah Ismail Tarihi, s. 179-180; Solakzde, Trh,
s. 366; Skr-i Bitlis ise Sah Ismlin sag kanatta mevki tuttugunu sylemektedir. bkz. Skr, Selim-
nme, s. 172.
2245
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 43; Tekmiletl-exbar, s. 48; Celal-zade, Selim-nme, s.149;
Rumlu, Sah Ismail Tarihi, s. 183; Habibs-siyer, s. 547; Seref Han, Serefname, s. 158-159; Vilayeti,
Sah Ismayil Sefevi, s. 166.
2246
Mnaatus-selatin, c. I, s. 462; Ispanaki, v. 199.
2247
Ferheng-i cografiyai-yi Iran, c. IV, s. 88.
2248
Cihan-ga-yi Hakan, s. 90; Huld-i Berin, s. 79.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
365
olaydan sonra kaynaklarda gememektedir.
6.1.42.3. Abidin Bey (Abdi Bey)
6.1.42.3.1. smail Mirzaya Katlmas
Samlulardan olan Abidin, ilk kez Saru-tercanda Sam beldelerinden 200 kisilik
genlerle I. Ismailin hizmetine girmistir.
2249
Diger bir bilgiye gre ise o, Ismail h.
906 / 15001 yazinda Erzincanda iken 300 Samlu savasisi ile ona katilmisti.
2250
O,
daha sonra ise Ismailin kizkardesi ile evlendi. Onun adi kaynaklarada Abdi Bey
biiminde de geer.
6.1.42.3.2. Hseyin Baranlu ve Abdi Bey
Ismail Erdebilden ayrildiktan sonra Gke (Gke) Denizde Cihan-sah
Karakoyunlunun emirlerinden olan Sultan Hseyin Barani ile karsilastiginda
2251
o
amalari dogrultusnda onlardan yararlanmayi dsnd.
2252
Ancak bu konuda basarili
olamayinca Hseyin Barani onlari yakalamayi planladi. O hileler yaprak onlari
ziyafete agirsa da Sufi danismanlar Ismailin hastaligini bahane ederek ve onu
kuskulandirmamak iin Abdi Bey ile bir diger Kizilbas ileri gelenini temsilci olarak
ziyafete gnderdiler.
2253
Ismailin, Kizilbas emirlerine de danisarak
2254
Glistan
kalesini kusatmaktan vazgeip Nahivana dogru hareket ettiginde grsne
basvurdugu kisilerden biri de yine Abdi Bey olmustur.
2255
6.1.42.3.3. Teva-bay Makamna Getirilmesi
Abdi Bey Samlu, Ismail ile Elvend Akkoyunlu arasinda h. 907 / 15012de
Serurda gereklesen ve Kizilbaslarin galebesi ile sonulanan savasta da yer
2249
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 8-9.
2250
Cihan-ga-yi Hakan, s. 107.
2251
Yusuf Cemali, s. 132.
2252
Sarwar, History of Shah Ismail, s. 34.
2253
lem-ara-yi Sah Ismail, s. 51-52.
2254
Hulasett-tevarih, c. I, s. 69; Habibs-siyer, s. 463; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 27.
2255
Cihan-ga-yi Hakan, s. 130.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
366
almaktaydi.
2256
Sah Ismail Tebrizi ele geirdikten sonra h. 907 / 15012 kisini orada
geidigi srede Abdi Bey Samluyu da tevai-basi yapti.
2257
Safevlerile, Murad Bey
Akkoyunlu arasinda 24 Zilhicce 908 / 21 Haziran 1503te Hemedan civarinda bas
gsteren savasta
2258
Safev tarafinda Abdi Bey Samlu da bulunmaktaydi.
2259
Sah
Ismail, Isfahana geldikten sonra Abdi Bey Samluyu Eberguya gndererek
Muhammed Kerenin tm akraba ve hizmetkrlarini Isfahana getirtip onlari sehrin
meydaninda yaktirma suretiyle ldrtt.
2260
6.1.42.3.4. Abdi Beyin lm
h. 912 / 15067de Sah Ismail, Gilandan dndgnde Tarum yolu ile
Sultaniyeye gelerek Surlik yaylasinda kisladi. O, orada Mekri blgesinin hkimi
Seyfed-din Mikrinin oglu Saremi bastirip blgesini ele geirmeleri iin Abdi Bey
Samlu ve birka Kizilbas emirini savasilari ile birlikte gnderdi. Sarem ilk nce
daglara sigindi. Kizilbaslar ise Mekri blgesini yagmalayip Krtlerin birogunu da
ldrdler.
2261
Bunun zerine Sarem dagdan inerek Kizilbaslar ile savasa giristi ve
Kizilbaslar geri ekilerek Sah Ismailin ordusuna geldiler.
2262
Abdi Bey Samlu ise bu
savasta ldrld.
2263
Ancak Tarih-i Ki:ilbaan eserine gre o, Emir Hanin ardindan
Herat hkimi olduktan sonra h. 931 / 152425 yilinda ld ve yerine kardesi Herat
hkimi olarak atandi.
2264
Sonuncu grsn dogruluk payi nerde ise imknsiz
derecesindedir. Zira bu iddiayi diger kaynaklardaki bilgiler dogrulamamaktadir.
6.1.42.4. Durmy Han $amlu
2256
Habibs-siyer, s. 464; Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 122; Hulasett-tevarih, c. I, s.
70.
2257
Tekmiletl-exbar, s. 33; Mneccimbasi, Sahifl-ahbr, c. III, s. 182; Abbasli, Sah Ismayil, s.
18; Ceferli, Sefeviler Dvleti, s. 58.
2258
Bayramli, I Ismayil, s. 371.
2259
Tekmiletl-exbar, s. 36; Seref Han, Serefname, s. 138.
2260
Habibs-siyer, s. 480; Hulasett-tevarih, c. I, s. 86; Tarih-i Cihan-ara, s. 264.
2261
Ahsent-tevarih, s. 121.
2262
Tarih-i Cihan-ara, s. 270; Hulasett-tevarih, c. I, s. 80.
2263
Ahsent-tevarih, s. 121.
2264
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 8-9.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
367
6.1.42.4.1. sfahan Hkletinin Bayna Getirilmesi
Samlu boyundan olan Durmus Han nl tevai-basi Abdi Bey Samlu ve Sah
Ismailin kizkardesinin oglu idi. Sah Ismailin onu ok sevdigi bilinmektedir. O da
Sah Ismaile ok sadik birisi idi. Sah Ismail 24 Zilhicce 908 / 20 Haziran 1503te
Alma Kulaginda
2265
Murad Beyi yendikten sonra Hemedandan Isfahana
geldiginde Isfahan hkmeti iin Durmis Han Samluyu atadi.
2266
O da eskiden
mimar olan Mirza-sah Hseyin Isfahaniyi kendi vezirligine seerek sehri de ona
siparis edip kendisi sahin ordusunda kaldi.
2267
Mirza-sah Hseyin Isfahani ise
aldiran savasina kadar Durmis Han srekli orduda oldugu iin Isfahani tek basina
ynetmekteydi.
2268
6.1.42.4.2. $ehzade Ahmedi Mihman-darlk Etmesi
h. 918 / 151213te Sehzade Ahmedin oglu Murad, Nur Ali Halife ile birlikte
Sah Ismaile sigindiginda da sah onu agirlamasi iin Durmis Han Samluyu
mihmandarlik etmesi iin grevlendirmisti.
2269
6.1.42.4.3. Murad Bey Akkoyunluyu ldrmesi
Sultan Selim aldiran savasindan sonra Tebrizden geri dnerken Murad Beyi
Diyarbakiri almasi iin gndermisti. Ancak o, Urfada Durmis Bey Samlu Kori-
basi ile yaptigi savasta ldrld ve basi 12 Sevval 920 / 30 Kasim 1514te Tebrize
getirildi.
2270
Murad Beyin h. 920 / 151425te ldrlmesi ile Akkoyunlu slalesi de
tmden yok oldu. Ancak diger bir bilgiye gre Murad Beyi ldren kisi Aa Sultan
Kaar olmustur.
2271
Ikinci grsn dogruluk payi kaynaklardaki bilgilerimize gre
daha fazladir.
2265
Tarih-i Cihan-ara, s. 267; Tekmiletl-ahbar, s. 42; Hulasett-tevarih, c. I, s. 77; Tarih-i lem-
ara-yi Abbasi, c. I, s. 28; Cevahirl-ahbar, s. 120.
2266
Ispanaki, v. 61.
2267
Cihan-ga-yi Hakan, s. 184.
2268
Lubbut-tevarih, s. 295; Cihan-ga-yi Hakan, s. 601.
2269
Cihan-ga-yi Hakan, s. 486.
2270
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 335 (bkz. n. 47, Tekmiletl-ahbar, s. 572.)
2271
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 33; Hulasett-tevarih, c. I, s. 133; Huld-i Berin, s. 252-253.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
368
6.1.42.4.4. aldran Savaynda Rol
Sah Ismail aldirana geldikten sonra ordu ileri gelenleri ile birlikte
dzenledigi toplantida Durmis Bey, Kizilbas komutanlarindan Han Muhammed
Ustaclunun Kizilbaslari savas konusunda uyarmasina
2272
ve Osmanlilarla savasa
tecrbeli oldugu iin taktik vermesine kinaye ile senin kethdaligin Diyarbakirda
geerlidir.
2273
biiminde karsilik verdi ve bosuna onun byle n yaptigini
2274

ekledi. Ona gre aldiran savasina girmeleri gerekirdi.

2275
Sah Ismail de birok
savaslarda edindigi deneyimlere ragmen gururlanarak Durmis Hanin szlerini kabul
edip Kizilbaslarin harami olmadiklarini bildirerek ilahi kader ne ise o olacagini
syledi.
2276
Kurultaydan sonra Sah Ismail ertesi gn yapilacak savas iin
hazirlanmadan ve orduyu dzene sokmadan komutanlari ile birlikte iki imeye
basladilar. Sehzade Tahmasb da sz konusu savasta grg tanigi idi. Tahmasb tahta
iktiktan sonra Osmanli sultanina yazdigi bir mektubunda babasi Ismail ve
komutanlarinin o gece sarhos olduklarini, sabaha kadar sarap itiklerini ve bu yzden
yenildiklerini anlatti. O, o zamandan beri aldiran savasi sz konusu oldugunda,
Durmis Hani babasi Sah Ismaili bu akil disi savasa tesvik ve tahrik ettigi iin
beddua etmekteydi.
2277
Ona gre bu bosuna savas iin ya sarhos ya da deli olmak
gerekmektedir.
2278
aldiran savasinda Sah Ismail, sag kanat komutasina Durmis Han
Samluyu getirdi.
2279
6.1.42.4.5. Taclu Beygimi Bulmas iin Grevlendirilmesi
aldiran savasindan sonra Sah Ismail kaybolan Taclu Beygimi bulmasi veya
bir haber edinmesi iin, Durmis Hani 300 kisi ile birlikte grevlendirmisti.
2280
Rastlanti sonucu Durmis Hanin veziri olan Mirza Sah Hseyin Isfahani ki onun
esyalarini tasimaktaydi.- Tebrizden 2 menzil uzaklastiginda Taclu Beygim ile
2272
lem-ara-yi Safev, s. 484.
2273
Cihan-ga-yi Hakan, s. 493; Rumlu, Sah Ismail Tarihi, s. 178; Ahsent-tevarih, s. 189.
2274
lem-ara-yi Safev, s. 484.
2275
Hulasett-tevarih, c. I, s. 130.
2276
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 162; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 41.
2277
Ispanaki, v. 196.
2278
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Abdul-sekur, s. 29-30; Tezkire-yi Sah Tahmasb, Saferi, s. 28-29.
2279
Rumlu, Sah Ismail Tarihi, s. 179-180; Ahsent-tevarih, s. 190; Solakzde, Trh, s. 366.
2280
lem-ara-yi Safev, s. 501.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
369
karsilasti. Mirza, Taclu Beygimi Maraga yolu ile gtrdgnde yolda Durmis Hani
grd ve saha dogru gittiler.
2281
Bunun zerine Sah Ismail len vekils-saltana Mir
Abdul-baki yerine Mirza Sah-hseyin Isfahaniyi Dergezinde vezir, vekil ve divan-
i li naziri olarak atadi.
2282
6.1.42.4.6. $ah smaili Eglendirmesi
Durmus Hanin adi ilgin eglenceler dzenlemesi ile de bilinmektedir. O,
aldiran savasindan sonra I. Ismaili kimi eglencelerde bulunmasi iin tesvik etmisti.
rnegin bir grubun kafasina Taci Byk
2283
dedikleri byk bir baslik (takiye)
2284
koyup bir eve kapatiyorlardi. Sonra hubbul-seltin
2285
yedirilmis kpek, kedi ve kurt
gibi hayvanlari bacadan eve birakiyorlardi. Bazen de onlari dag inegine baglayarak
saliveriyorlardi. Birka gn sonra ise avlanirken tuzak kurup inegi yakalayip o kisiyi
inegin sirtindan kurtariyorlardi. Bazen ise onlari tavla tasi biiminde onaltinci adirin
keesinin zerine oturtuyorlardi. Iki zarin yerine ise bir legeni ortaya koyuyor
onlardan birini tutup kafasini iki zarin islah yerinde legene vuruyorlardi. Bunu iki zar
islah (!?) oluncaya dek srdryorlardi ve bir sr hayvani onlarin zerine
saliveriyorlardi.
2286
6.1.42.4.7. Mazenderan Valilieri ile lgili Grevlendirilmesi
Sah Ismail, h. 924 / 151819da Kumda iken Mazenderan valilerinin yillik
haralarini demeyi aksattiklarini grenince Durmis Han Samluyu bir diger Samlu
ileri geleni ile birlikte onlara karsi gnderdi.
2287
Durmis Han, ilk nce Aga
Muhammedi yakalamak istese de o Olad kalesine sigindi ve Kelis kalesinin
bekiligini ise emirlerinden birine verdi. Durmis Han, Kelis kalesini kusatti ve
gnlk siddetli bir savastan sonra kaleyi ele geirdi. Oradaki tm hazine ve zahireyi
2281
a.g.e, s. 501.
2282
Cihan-ga-yi Hakan, s. 509, 601; Cevahirl-ahbar, s. 136.
2283
Taci Byk demektir. Bu sz orijinalde de Trke verilmistir.
2284
Takiye (takke), Osmanli askerlerinin baslarina giydikleri koni biiminde sivri baslik. Bu baslik
genel olarak Trkmenlerde yaygin olup, Ak-koyunlu, Karakoyunlu, Safev ve Osmanli yenieri
ordusunda yaygin olarak kullaniliyordu. bkz. etinkaya, Ki:ilba Trkler, s. 415-427.
2285
Mshil olarak kullanilan bir tr yag.
2286
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 9.
2287
Tekmiletl-ahbar, s. 56-57.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
370
zaptederek Olad kalesine dogru gitti. Aga Muhammed ise adamlarini gndererek
ondan aman diledi. Durmis Han da emirlerinden Ahmed Bey ve Kadi Cihani kaleye
gndererek ona aman verdi. O da Durmis Hanin yanina gelerek yillarca biriktirdgi
tm hazineyi onlara teslim etti.
2288
Durmis Han, Aga Muhammedi ordusunda yakalayarak Sariye dogru hareket
etti. Aga Muhammedin yakalandigi haberini alan Mir Abdul-kerim, oglu Mahmud
Sultani hediyeler ve 2.000 tuman para ile birlikte Durmis Hani karsilamaya
gnderdi. O, yillik haracin dzenli bir biimde denmesini taahht edip saha layik
hediyelerle sahin yanina gelecegini bildirdi. Durmis Han da bunu kabul edip
Mahmud Sultana hilat vererek geri dnmesine izin verdi. Bunun disinda Hezar-cerip
hkimleri Mir Hseyin Hezar-ceribi, Melik Kavus ile Melik Behmen ve
Mazenderanin diger blgelerinin hkimleri hediyelerle Durmis Hana gelerek
itaatlerini bildirdiler. Durmis Han, Aga Muhammed ve elde ettigi hara ile Sah
Ismailin
2289
Kumdan sonra gittigi Isfahandaki av alanina gitti. Sah ise onu zel bir
ilgi ile karsiladi.
6.1.42.4.8. Emire Debbacn Boyun Egdirilmesi
Sah Ismail, h. 925 Nevruz bayramini / Mart 1519 Kumda kutladiktan sonra
Saveye oradan da le-hergana gitti. Orada ona Gilandaki Biyepes (Rest ve
Fumen) hkimi Emire Debbacin itaatten iktigina iliskin haberler ulasti. Sah Ismail
yine Durmis Han ile bir diger Samlu ileri gelenini grevlendirerek sz konusu
blgeye gnderdi. Sahin emri zerine onlar Mazenderan ve Rstem-dar hkimlerinin
de askeri kuvvetleri ile birlikte Hazar denizi kiyisindan Lahicana giderek oradan da
Lahican hkimi Han Ahmed ile de birleserek Reste gittiler. Durmis Han
Mazenderana gitti. Sah Ismailin ordu sevkiyatindan haber alan Emire Debbac Rest
ileri gelenlerinden birka kisiyi Sah Ismaile gndererek afedilmesini istedi. O, ayni
zamanda Han Ahmede de maktup yazarak onun sefaati olmasini istedi. Emire
Debbacin temsilcileri le-Sultaniyede sahin huzuruna iktilar. Onlar getirdikleri
2288
Habibs-siyer, s. 560.
2289
Ahsent-tevarih, s. 218-219.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
371
hediyeleri sunup 5.000 tuman da nakit para dedikten sonra yillik hara miktarini da
zamaninda deyeceklerine taahht ettiler. Sah Ismail de Han Ahmedin sefaati ile
Emire Debbaci cezalandirmaktan vazgeerek yine de eskiden oldugu gibi Rest ile
Fumenin hkmetini ona verdi. Bunun zerine Durmis Han da geri dnerek le-
Sultaniyede sahin ordusuna katildi.
2290
6.1.42.4.9. h. 925 / 1519da Grevlendirilmesi
Sultan Selim, aldiran savasindan sonra yine Irana saldirma amaci ile
2291
h.
925 baslarinda / Ocak baslari 1519da Musula dogru askeri kuvvetler gnderdiginde
Sah Ismail de komutanlarindan Durmis Han ile bir diger Samlu ileri gelenini yeterli
asker sayisi ile Bagdat valisine yardima gnderdi.
2292
Ancak Osmanli ordusu Safev
sinirlarindan uzaklasinca Sah Ismail de Bistundan Kum ve daha sonra Saveye
geldi. Kizlibas komutanlari da orada ona katildilar. Bu siralarda zbeklerin
Horasana saldirmak istedikleri haberini alan Sah Ismail, Kizilbaslari Firuz-kuha
gndererek, onlari zbeklerin saldirmasi halinde Tahmasb Mirza ve Herat valisine
yardim etmeleri iin grevlendirdi. Ancak Osmanli ordusunun tekrar doguya dogru
hareket ettigini grenen Sah Ismail, Durmis Han ve bir diger Samlu ileri gelenini
Firuz-kuhtan Maraga ordusuna agirmak zorunda kaldi.
2293
6.1.42.4.10. Ubeyd Hann h. 927 / 152021 Yl Saldrnda Grevi
Ubeyd Han, h. 927 / 152021 ilkbaharinda 30.000 atli ve yaya askerleri ile
Horasana dogru ilerledi.
2294
Bunu grenen Serahs hkimi ise acele Herata bir ulak
gndererek Persembe gn 16 Cemaziylahir 927 / 25 Mayis 1521de durumu Herat
hkimine bildirdi. Ubeyd Hanin Horasana saldiri haberi Sah Ismaile ulasinca o da
Durmis Han ve bir diger Samlu komutanini Herat hkimi Emir Hana destek iin
acele Horasana gnderdi.
2295
2290
Huld-i Berin, s. 273.
2291
Ferid Bey, s. 68.
2292
Cihan-ga-yi Hakan, s. 574.
2293
a.g.e, s. 576-577.
2294
Habibs-siyer, s. 579; Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 189-190.
2295
Cihan-ga-yi Hakan, s. 592.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
372
Ubeyd Han 12 gn kusatmadan sonra kaleyi ele geirmekten vaz geerek 2
Recep 927 / 8 Hazirsan 1512de kusatmayi birakarak
2296
kyleri ve tarlalari yakip
yagmaladiktan sonra Buharaya dogru geri dnd. Onun geri dns sebebi, byk bir
olasilikla Durmis Hanin yaklasmasi haberini almasi idi. Durmis Han, Herkan-
sultaniyeye kadar ilerledikten sonra Herat kusatmasinin kirildigi haberini aldi ve
Sah Ismailin yeni emrini bekledi.
2297
Bu saldiridan sonra Ubeyd Han, Sah Ismail
hayatta iken bir daha Horasana saldirmadi.
6.1.42.4.11. Horasan Emirl-meralgna Getirilmesi
Emir Han Musullu, Giyased-dini Sali gn 5 Recep 927 / 11 Haziran 1521de
yakalayarak, Ihtiyared-din kalesinde hapsettirip onun yardimci ve hizmetilerinin de
tm mal varligini da zaptetti.
2298
Ertesi gn 10 Recep 927 / 16 Haziran 1521de ise
onu ldrmesi zerine Sah Ismail de Tahmasb Mirza ve Emir Hani Tebrize
agirarak
2299
, diger oglu Sam Mirzayi Horasan hkmetine atadi. O, Sam Mirzanin
ocukluk dnemi lalasi olan Durmis Hani yine grevinde tutarak ayni zamanda onu
Horasan emirl-merasi da yapti.
2300
O sirada Durmis Han henz Herkan-
sultaniyede idi. Sah ona acele Herata gidip Tahmasb Mirza ile Emir Hani Tebrize
gnderilmelerini emretti.
2301
Durmis Han ise bir diger Samlu komutani ile birlikte acele Herata dogru
hareket etti. Onlar Emir Hanin tedirginligini bildikleri iin yolun yarisindan ona
dosta mektuplar gndererek Horasan hkimiyetinin yine onda kalacagini yazdilar.
Onlar kendilerinin gelis amacinin yardim oldugunu ona bildirdiler. Onlar Herata
geldiklerinde Emir Hanin itaat etmeyecegini anladilar.
2302
Bunun zerine Durmis
Han herhangi i savasi engellemek maksadiyla canini tehlikeye atarak az sayida
2296
Habibs-siyer, s. 581; Hulasett-tevarih, c. I, 148.
2297
Cihan-ga-yi Hakan, s. 592.
2298
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 202.
2299
Lubbut-tevarih, s. 420; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 44.
2300
Vilayeti, Sah Ismayil Sefevi, s. 206.
2301
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 205.
2302
Habibs-siyer, s. 587.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
373
asker ile Sebzivara Emir Hanin yanina gitti. O, orada yine sah tarafindan ilgi ile
karsilanacagi ve Horasan emirl-merasi olarak kalacagi gvencesini ona verdi.
Bylece Durmis Han, Tahmasb Mirza ve Emir Han ile birlikte Herata dnd.
Durmis Han Heratta sahin Horasan hkimiyetine Sam Mirzayi atadigini, kendisinin
de sehzadenin lalasi olarak grev yapmasini emrettigini ona bildirdi.
2303
Bylece
Durmis Han akilli tedbiri ile Emir Hanin isyan olasiligini etkisiz kildi. Durmis Han,
Sah Ismailin lmne kadar Horasanda hkmet etti. O, kendisine vezir olarak ise
Habibullah Saveciyi seerek onun araciligi ile Horasan dzene sokup blgeyi
gvenli bir hale getirdi.
2304
Bilindigi gibi Giyased-din Handemirin Habibs-
siyer adli eseri Habibullah Saveci adina yazilmistir. Durmis Han Samlu, 3 Sefer 928
/ 2 Ocak 1522de Tahmasb Mirza ile Emir Han Musulluyu Herattan Sah Ismailin
sarayina gnderdi.
2305
6.1.42.4.12. $ibanilerin lk Saldrsnda Mcadelelsi
Sah Ismailin lm ve Kizilbaslar arasi rekabet sonucunda merkezi devletin
zayif birakilmasindan yararlanan Ubeyd Han, Horasana ilk saldirsini h. 930 / 1523
24 yilinda Amuye suyunu (Ceyhun) geerek Horasana saldirdi. Bu dnemde ise
Horasan ve merkezi olan Herat, yasa kk olan Sam Mirza ve lalasi Durmus Han
Samlu tarafindan ynetilmekteydi. Horasan emirl-merasi da olan Durmis Han
Samlu, saldirilara karsi kahramanca direnis sergiledi. O, akilli veziri Hace
Habibullah Saveci ile danisarak kaleyi glendirip gereken gida maddelerini de
depoladi. Durmis Han kalenin degisik blmlerinde bekiler yerlestirerek
korulardan bir grubu ve Sam Mirza ile kalenin merkezinde mevkilendi. Ama
aninda gereken blmlere yardimda abucak davranmayi saglamakti.
2306
Savas
birka ay
2307
srmesine ragmen zbekler yaptiklari tm saldirilarinda yenik
dserek agir kayiplar verdiler. Durumu byle gre Kem Sultan ise Durmis Hana
mektup yazarak kaleyi teslim etmesini aksi takdirde ise insanlarin ibret edecegi bir
biimde ldrlecegini ona bildirdi. Durmis Han da ona yazdigi yanit mektubunda
2303
Ahsent-tevarih, s. 228.
2304
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 594.
2305
Habibs-siyer, s. 588; Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 213.
2306
Cihan-ga-yi Hakan, s. 594-595.
2307
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 50; Hulasett-tevarih, c. I, s. 157-159.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
374
onu tehdit etti.
2308
Bunun zerine zbekler saldirilarini daha da siddetlendirdilerse de
yine de yenilgilerle karsilastilar.
2309
Durmis Han ise gcn gstermek iin Kara Esik adi ile de nl olan
Muhammed Bey Kori-basinin komutasinda askerlerinden bir grubuna Murad Bagi,
Herat sehrinin dis blgeleri ve Sevincek Hanin ikamet yerine saldirmalarini emretti.
Kizilbas askerleri ise saldirarak zbeklerin direncini kirip Murad Bagina kadar
ilerledikten sonra oranin kapisini kirdilar. Ancak onlar ieri girmekten ekinerek
ganimetler ve esirlerle geri dndler. Murad Baginda az sayida koruma ile sz
konusu siralarda Sevincek Han ile Ubeudullah Han konusurlarken Kizilbaslarin
saldidigini grenince hemen atlarina atlayarak oradan katilar. Kimi kaynaklarin
verdigi bilgilere gre Kizlbaslar Murad Bagina girdikleri takdirde kesinlikle sz
konusu iki zbek emiri yakalanmis olacaklardi.
2310
Durmis Han Samlu da zbeklere
karsi saldiri ile onlari geri pskrtmeyi basardi. zbekler ise geri ekilerek
Maverannehire gittiler.
6.1.42.4.13. Durmy Hann Vefat
Durmis Han Samlu, zbeklerin h. 930 / 152324 yilindaki kusatmasini
kirdiktan sonra srekli iki meclisleri dzenleyerek zamanini hos geiriyordu. O da
tipki dayisi Sah Ismail gibi ok sarap iip az yemek yediginden
2311
sonunda
hastalanarak h. 932 / 152526da vefat etti.
2312
Diger kaynaklara gre ise o h. 931 /
152425te lmstr.
2313
Durmis Han Horasanda hkimiyette oldugunda veziri Hace
Habibullah Savecinin de destegi ile Horasani bayindir hale getirerek halkla iyi
geindi. Onun hizmetleri sayesinde yerli halk nerede ise Sultan Hseyin Mirza
Baykara ve nl veziri Alisir Nevai dnemindeki refahi bile unutmuslardi. Onun
cenaze treninde Heratlilar da Meshede geldi. Yasli ve gen her kisi cenazede
2308
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 230; Hulasett-tevarih, c. I, s. 158.
2309
Ahsent-tevarih, s. 244.
2310
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 231-232.
2311
a.g.e, s. 234.
2312
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 234; Hulasett-tevarih, c. I, s. 163.
2313
Ahsent-tevarih, s. 248; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 51.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
375
aglamaktaydi.
2314
6.1.42.5. Hseyin Han
6.1.42.5.1. Horasan Hkimiyetine Getirilmesi
Samlu boyundan olan yetki sahibi diger emirlerinden biri de Durmus Hanin
kardesi Hseyin Handir. O da Sah Tahmasbin kizkardesinin oglu idi.
2315
932 /
152526te
2316
iki tketiminde asiriligi ve az yemek yemesi
2317
sonucu hastalanrak
vefat eden
2318
Durmis Hanin lm sirasinda, 13 yasindaki Tahmasbin vekili olan
Div Sultan Rumlunun elinde oyuncak idi. Bunun zerine Hace Habibullah Saveci
kendisini Sam Mirzaya lala ve Horasan emirl-merasi olarak semek zorunda
kaldi. O, Kizilbas emirlerinin ve Herattaki devlet ileri gelenlerin de onayi ile Durmis
Hanin kardesi Hseyin Han Samluyu onun yerine getirdi.
2319
O, diger bazi
emirlerin de muhalefetini nlemeye alisti.
Hace Habibullah Saveci, Safev sarayina olan bagliligini ve Durmis Hanin
lm ile yerine seilen Hseyin Han Samluyu Sah Tahmasba haber gnderdi.
Ancak kisa sre sonra bazi Samlular ona karsi ikmaya basladilar. Onlarin
muhalefetlerinin sebebi maaslarinin Esferayine havale edilmesinden dolayi
demedeki gecikme idi. Samlular itirazlarinin bildirerek arsamba gn 5 Recep 932
/ 1526da Sam Mirza ve Hseyin Han Samlunun ikametghinda Hace Habibullah
Saveciyi ldrmek iin toplandilar. Hace Habibullah ise Hace Muzaffer Bitikiyi
onlarin yanina gndererek maaslarin denecegi szn verdi. Ancak Samlular bunu
kabul etmediler ve Hace Habibullahin evine saldirip direnen hizmetileri
ldrdkten sonra Hacenin nnde iki oglunu ldrdler. Onlar bununla da
yetinmeyip Hace Habibulah ve tm akrabalarini katlettiler. Onlar tarafindan ayni
2314
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 235.
2315
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 9.
2316
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 234; Hulasett-tevarih, c. I, s. 163.
2317
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 234.
2318
Ahsent-tevarih, s. 248; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 51.
2319
Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 20.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
376
gnde 100den fazla kisi ldrld.
2320
Diger bir kaynaga gre ldrlen kisi sayisi
70i bulmaktaydi.
2321
Samlularin sz konusu taskinliklarina karsi Hseyin Han
Samlunun gz yummasi belki de meydani tamamiyla kendi tekeline almasindan
kaynaklanmaktaydi.
6.1.42.5.2. h. 934 / 1528de Hseyin Han
Ubeyd Han, h. 934 / 1528 ilkbaharinda Herati kusattiginda Heratta hkim
olan Hseyin Han Samlu direnmeye basladi. Ubeyd Han kaleye giden gida yollarini
kapatarak srekli oraya saldirmaya devam etti. Kale bekileri de tm saldirilari
nleyebildiler.
2322
Herat sehri 4 ay kusatmada kaldiktan sonra nl zbek
emirlerinden Can Vefa Mirzanin oglu Yar Bi, yanindaki askerleri ile Herata geldi.
O agir bir saldiri ile kaleyi almak istese de saldiri sirasinda isabet eden bir tfek
kursunu ile ld.
2323
Gereklesen atismalarda nl emiri Yar Biyi kaybeden Ubeyd
Han, kaleye saldirilarini daha da siddetlendirdi. Hseyin Han Samlu emirlerine
danisarak gida maddeleri sikintisini ortadan kaldirmak iin savasta yararli olmayan
kisilerin aileleri ile birlikte sehirden her seylerini alarak disari ikmasini sagladi.
2324
Disari ikarilan her aileden 150 Tebriz dinari alinmaktaydi.
2325
Hseyin Han Samlu
bylece direnmeye devam ederek zbeklerin tm saldirilarini da nledi. O siralarda
haberciler de Ubeyd Hanin Horasandaki yaptiklarini Sah Tahmasba
ulastirmaktaydi.
2326
Herat kalesi yaklasik 7 ay kusatmada kaldi. Daha sonra Sah
Tahmasb ve merkezi ordunun h. 934 / 152728de Horasana dogru hareket ettigi
haberini alan zbekler, Herat kusatmasini birakarak Maverannehire katilar.
2327
Sah Tahmasb da VIII. Sii Imaminin (Imam Riza) trbesini ziyaret ettikten sonra
Herata dogru hareket etti. O, Hseyin Han Samlu ve direnisilere ilgi ile davrandi.
Herat islerini dzene soktuktan sonra ise orta Irana geri dnd.
2320
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 242.
2321
Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 21.
2322
Ahsent-tevarih, s. 268.
2323
Huld-i Berin, s. 346.
2324
Hulasett-tevarih, c. I, s. 177.
2325
a.g.e, s. 177.
2326
Ahsent-tevarih, c. I, s. 271.
2327
a.g.e, s. 271.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
377
6.1.42.5.3. Cam Savaynda Hseyin Han
h. 934 / 152728de Maverannehir, Trkistan, Fergane, Endican, Otrar,
Kasger, Harezm, Kilmak, Kirkiz, Kara-hitay, Kara-kalpak ve Dest-i Kipaktan
toplanan zbek kuvvetleri Kem Han, Ubeyd Han, Cani Bey Sultan, Burak Han,
Fulad Sultan, Sevincek Muhammed Sultan Ebu Said Sultan ve diger zbek emirleri
komutasinda Amuye suyundan geerek Horasana dogru hareket ettiler. Safev
kaynaklarina gre engiz zamanindan beri Amuyeden bu kadar gl ve kalabalik
bir ordu gememisti.
2328
Onlarin sayisina iliskin degisik grsler mevcuttur.
300.000
2329
, 250.000
2330
,150.000
2331
, 105.000
2332
, 120.000
2333
, yaklasik 100.000
2334
ve 80.000
2335
Kizilbas ordusunun sayisi ise 24.000
2336
olarak bildirilmistir.
Kizilbaslarin sayisi hakkinda da su rakamlar da mevcuttur: 40.000
2337
, 40.000 ile
50.000 arasi.
2338
Iki ordu Camin Zur-abadinda karsilastilar.
2339
Diger bir bilgiye gre iki
ordunun karsilasma yeri Camin Saru Kamis`i
2340
, baska bir grse gre ise Cam ve
Harcerd evresinde bulunan Kasim Envarin mezarinin yani
2341
olmustur. Kizilbas
ordusunun sag kanadinda diger Kizilbas emirlerinin yani sira Hseyin Han Samlu da
bulunmaktaydi. Savas 10 Muharrem 935 / 24 Eyll 1528de basladi.
2342
Savasin
baslama tarihine iliskin su grsler de mevcuttur: 9 Muharrem 935
2343
/ 23 Eyll
2328
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 53; Hulasett-tevarih, c. I, s. 180.
2329
Baburnama, s. 418.
2330
Nevai, Sah Tahmasb, s. 210-212; Hulasett-tevarih, c. I, s. 180, 184; Fars-name, c. I, s. 388.
2331
Hulasett-tevarih, c. I, s. 185.
2332
Baburnama, s. 418.
2333
Lubbut-tevarih, s. 427.
2334
Cevahirl-ahbar, s. 154.
2335
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 54.
2336
a.g.e, s. 54.
2337
Baburnama, s. 411.
2338
Baburnama, s. 418.
2339
Lubbut-tevarih, s. 427-428; Cevahirl-ahbar, s. 154; Hulasett-tevarih, c. I, s. 180, 187; Tarih-i
lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 54; Tarih-i Cihan-ara, s. 284; Nevai, Sah Tahmasb, s. 210.
2340
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 261.
2341
Baburnama, s. 418.
2342
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 54; Baburnama, s. 418; Hulasett-tevarih, c. I, s. 188; Nevai,
Sah Tahmasb, s. 210-211.
2343
Ravzets-Safa-yi Nasiri, s. 48.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
378
15281, 1 Muharrem 935
2344
/ 25 Eyll 15281, 2 Muharrem 935
2345
/ 26 Eyll 1528,
15 Muharrem 935
2346
/ 29 Eyll 1528. Safev ordusunun sag kanadi zbek
ordusunun basinda Cani Bey Sultanin bulundugu sol kanada saldirdi. Cani Bey
saldiriyi nledikten sonra karsi saldiri ile Safevlerin sag kanadini sikintiya soktu.
zbekler nce Kizilbaslarin sag sonra ise sol kanadini dagitmakla birok Kizilbas
askeri ve emirlerinin kamasina neden oldular.
2347
Bylece Safev ordusunun tfek
ve toplarinin olmasina ragmen savasta bunlari kullanma firsati bulamadi.
2348
Kizilbas emirlerinin kamasindan sonra 16 yasli Sah Tahmasb yanindaki 3.000
kisilik atlilari ile yine savas meydaninda kalarak savasmaya devam etti. Cani Bey
Sultan ise Safev ordusunun sag kanadini takip etmeye ve yagmalamalara basladi.
Ubeyd Han da ayni biimde Kizilbaslarin sol kanadini dagittiktan sonra yagmaya
basladi.
2349
Toz toprak yatistiktan sonra Sah Tahmasb, Ubeyd Hanin beyaz
bayragini grerek zbeklerin yakinda oldugunu anladi. O askerlerini gaipten gelen
ilham bahanesi ile motivize ederek
2350
ordusunun sag kanadina kardesi Behram
Mirzayi, sol kanada da Sam Mirzayi getirerek 1.700 kisilik korularina
2351
saldiri
emrini verdi. O savasilarina yalniz kili kullanmalarini ve karsilastiklarini
ldrmeden birakmamalarini emretti.
2352
Bylece Kizilbaslarin saldirilariyla zbek
ordusunun dzeni bozuldu ve zbeklerle Ubeyd Han kamaya basladilar. Kais
sirasinda Ubeyd Han Korularin birinin kili darbesi ile bayildi. Ancak yardimcilari
onu kairabildiler. Kili darbesinden Ubeyd Hanin isitme duyusu zarar aldi.
2353
Bir kaynaga gre ise Camin ikinci savasi 11 Muharrem 935 / 25 Eyll 1528
sabahinda bas gstermistir.
2354
Sah Tahmasb Cam savasindan sonra savasta
2344
Hulasett-tevarih, c. I, s. 180.
2345
Hulasett-tevarih, c. I, s. 187; Nevai, Sah Tahmasb, s. 211.
2346
Tarih-i Cihan-ara, s. 284.
2347
Cevahirl-ahbar, s. 155; Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 25.
2348
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 263; Hulasett-tevarih, c. I, s. 181,183; Tarih-i lem-
ara-yi Abbasi, c. I, s. 54; Baburnama, s. 419.
2349
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 264.
2350
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 265; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 55; Hulasett-
tevarih, c. I, s. 183; Cevahirl-ahbar, s. 155.
2351
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 56.
2352
a.g.e, s. 55.
2353
Favaids-safeviye, s. 19; Ravzets-Safa-yi Nasiri, s. 51; Nevai, Sah Tahmasb, s. 37.
2354
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 56.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
379
yigitlikler sergileyen Hseyin Han Samluyu eski mansibinda tutmaya devam etti.
2355
Bilindigi gibi Hseyin Han, Horasan hkimi olan Sam Mirzanin lalasi ve Horasan
emirl-merasi idi.
6.1.42.5.4. Herat Hkmetinden Azledilmesi
Ubeyd Han h. 936 / 152930da yine de Amuye suyundan geti. Ordunun
ncs olan oglu Abdul-aziz Sultan ve Taskent emiri Sevincek Muhammed Sultani
Meshedi almalari iin grevlendirdi. zbekler 2 ay sreyle Meshedi kusatma
altinda tuttuktan sonra destek gcn gelmesiyle Meshede girip yakalanan yaklasik
300 Kizilbas`i da ldrler.
2356
O emirlerinden birini orada biraktiktan sonra kendisi
abucak Herata dogru hareket etti. Heratta Hseyin Han Samlu araliksiz olarak bas
gsteren savaslardan dolayi sehrin gida maddeleri ve silahlarini temin edemeyisinden
zorluklarla karsi karsiya kalmisti. Ubeyd Han yine eskiden de oldugu gibi onlara gida
maddelerinin ulasmasini engellemek iin Herat evresindeki kyleri yagmalayip
halka da baskilar uygulamaya basladi. Sikintilari, kitligi ve Sah Tahmasbdan
gelecek yardimdan midini kesen Hseyin Han Samlu, akilli biri
2357
olan Hace Ishak
Siyavusaninin de grs dogrultusunda Ubeyd Hana birini gndererek, zbeklerin
birka fersahlik uzaklasmalari halinde Heratin yagmalanamamasi ve dagitilmamasi
sarti ile tm Kizilbaslari, aileleri ile birlikte sehirden ikarmayi nerdi. Ubeyd Han
da onlarin nerisi kabul ederek geri ekildi. Hseyin Han Samlu, Sam Mirza ve tm
Kizilbaslar da Herati terk ederek Sistana dogru gittiler. Bylece Herat zbeklerin
eline geti. Heratin alinmasinda sarayda gl konumu olan uha Sultan Tekel de
sulu idi. Zira o, Hseyin Han Samluyu rakip olarak gryordu ve savasilarini
orada harcamak istemiyordu.
2358
Sonunda ise Hseyin Han Samlu, Sam Mirza ile birlikte Siraza geldiler. Onlar,
Kizilbas emirlerinin sefaati
2359
ile h. 937 / 153031de Isfahan Gendmaninda sahin
2355
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 72.
2356
Ahsent-tevarih, s. 290.
2357
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 270; Hulasett-tevarih, c. I, s. 191.
2358
Tarih-i Iran, Cambridge, s. 53.
2359
Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 27.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
380
hzuruna iktilar. Sah Tahmasb, Hseyin Han Samluyu ilgi ile karsiladi. Sah
Tahmasb Herata geldikten sonra Hseyin Han Samluyu Ubeyd Hanin karsisinda
dayanamadigindan azledip onun yerine kardesi Behram Mirzayi Herat hkmetine
atadi. Sah, Hace Emir Beyi de Horasan veziri yapti. Sah sz konusu vilayetin
islerini dzene soktuktan sonra 16 Rebiylevvel 937 / 7 Kasim 1530da
2360
Herati
terk etti.
2361
6.1.42.5.5. Hseyin Han ve Tekel Fitnesi
Hseyin Han Samluyu kendine rakip olarak belleyen uha Sultan onu ortadan
kaldirmak istiyordu.
2362
O bunun iin Hseyin Hani konukluga agirarak ldrmeyi
kararlastirmisti. Sahin yardimcilarinin Hseyin Hani haberdar etmesi
2363
ile o abuk
davranarak Pazartesi gn 3 Zilkade 937 / 18 Haziran 1531de silahli askerleri ile
uha Sultanin adirina baskin etti.
2364
Ansizin saldiriya yakalanan uha Sultan ise
devlethaneye giderek Sah Tahmasba sigindi. Tahmasb onu desteklemedi. Hseyin
Han ise devlethaneye (sultanlik otagi) saldirdi ve gereklesen atismada uha Sultan
ise ldrld.
2365
Bas gsteren savasta Hseyin Han ve yandaslari sayilari fazla olan
rakip tarafa yenilerek Isfahanin Gendman yaylasina sonra da Farsa katilar.
2366
Gendman yaylasinda bulunan Imam Sehl Ali evresinde bas gsteren savasta
Tekeller, iinde Samlularin da yer aldigi karsi tarafa yenilip Bagdata dogru
katilar.
2367
Kizilbaslar arasi sz konusu savas ve atismalar Sah Tahmasbi
hkimiyetinin basinda ciddi sikintilara sokmustu.
2368
6.1.42.5.6. Emirl-meralga Getirilmesi
Sah Tahmasb, h. 937 sonlarina dogru / Agustos ortalari 1531de Siraza
2360
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 275.
2361
Hulasett-tevarih, c. I, s. 213; Tarih-i Cihan-ara, s. 285.
2362
Ahsent-tevarih, s. 308.
2363
a.g.e, s. 308.
2364
Cevahirl-ahbar, s. 161; Tarih-i Cihan-ara, s. 285; Hulasett-tevarih, c. I, s. 214; Ravzets-
Safa-yi Nasiri, s. 53.
2365
Ahsent-tevarih, s. 309.
2366
a.g.e, s. 309.
2367
Tekmiletl-ahbar, s. 70.
2368
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 46; Roemer, s. 233, 249.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
381
haberci gnderek Hseyin Han Samluyu saraya davet etti.
2369
O, kizlbaslar arasi
dengeyi saglamak iin Hseyin Han Samlu ile Abdullah Han Ustacluyu ki ikisi de
sahin halasi oglu idiler.- ortaklasa emirl-mera yapti.
2370
Bylece o ynetim
konusunda rahatlikla bagimsizca davranmaya basladi.
2371
Sah Tahmasb, bundan
sonra gleri paylastirarak, mansiplari da ortak bir biimde dagitmaktaydi. Sz
konusu olaylar onu belirli lde panik birisi yapmisti. Bylece uha Sultan
ldrldkten sonra onun yerine Hseyin Han geti.
2372
6.1.42.5.7. Gc Tekeline Almas
Hseyin Han Samlu, sahin genliginden yararlanarak gc tekeline almak
pesinde idi. Bu dogrultuda o entrika ile h. 938 / 153132de divan ala veziri Emir
Kavamed-din Cafer Saveciyi Rebat Nikte ldrtt.
2373
Onun yerine ise Ahmed
Bey Nur Kemal Isfahaniyi vezir yapti. Hseyin Han Samlunun sarayda
glenmesini iyi karsilamayan Ulama Tekel ise h. 937 / 1530-1de isyan etti.
2374
6.1.42.5.8. h. 939 / 153233te Hseyin Han
Sah Tahmasb h. 939 / 153233te
2375
Ulama Tekel konusundaki endiseleri
azaldigi iin kalabalik bir ordu ile Horasana dogru hareket etti.
2376
O, ilk nce
Herattaki kusatmada olanlara haber gndererek oraya dogru iktigini bildirdi.
Herattakiler ise bundan mitlenerek zbeklere karsi daha aktif bir direnis
sergilemeye basladilar. Sah Tahmasbin emri zerine bir Kizilbas birligi Sebzivara
saldirdi. Han-geldi Bahadir ise Nisabur kalesine sigindi. Orayi ele geirmek iin
gnderilen Kizilbas askerlerinin sayisi az oldugundan (300 asker)
2377
Sah Tahmasb
2369
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Abdul-sekur, s. 18; Tezkire-yi Sah Tahmasb, Saferi, s. 15; Sah
Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 28-29; Tarih-i Cihan-ara, s. 286; Hulasett-tevarih, c. I, s. 215.
2370
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 9; Tezkire-yi Sah Tahmasb, Saferi, s. 15; Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s.
29.
2371
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 49.
2372
Ahsent-tevarih, s. 310-311.
2373
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 160; Tarih-i Cihan-ara, s. 286; Tezkire-yi Sah Tahmasb,
Saferi, s. 15-16.
2374
Tarih-i Cihan-ara, s. 286; Hulasett-tevarih, c. I, s. 215.
2375
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 60.
2376
Tarih-i Cihan-ara, s. 287; Hulasett-tevarih, c. I, s. 224.
2377
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 61.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
382
da ona yardim iin Hseyin Han Samlu ve bir diger Samlu komutanini yardima
gnderdi. Onlar zbekleri yendikten sonra Meshedi almak iin hareket ettiler.
Ubeyd Han tarafindan Meshed hkimi olarak atanmis olan oglu Abdul-aziz Sultan
ise dayanamadan Meshedi terk edip Herata gidip babasina katildi. Bylece
Kizilbaslar Meshedi de ele geirdiler.
Ubeyd Han ise Sah Tahmasbin Horasana geldigi haberini alinca onunla
karsilasmaktan vaz geerek 14 Rebiylevvel 939
2378
/ 14 Ekim 1532de Herat
kusatmasini kirarak uzaklasmak zorunda kalmistir.
2379
Sah Tahmasb ise ondan az
sre sonra 22 Cemaziylevvel 939
2380
/ 20 Aralik 1532de Herata girdi.
2381
O,
Heratta bulundugu srece Herat halki ile adaletli ve iyi davranmaya zen
gsterdi.
2382
Sah Tahmasb bundan sonra savunma politikasindan vazgeerek
zbeklere karsi saldiri politikasini uygulayacakti. O, bu dogrultuda Hseyin Han
Samlu ile bir diger Kizilbas emirini de Gercistani almalari iin gnderdi. Onlar
grevlerinde basarili olduktan sonra ise sahin ordusuna geri dndler.
2383
6.1.42.5.9. Hseyin Hann ldrlmesi
Hseyin Han Samlunun akrabasi ve saha yakin olan Basdan Kara
2384
, Sah
Tahmasbi zehirleyerek ldrmek istemesi
2385
ile sahin Hseyin Hana karsi olan
tavri da degismeye basladi. Bu durumu degerlendiren Hseyin Han Samluyu
sevmeyenler ise sahin ldrlmesi emirinin onun tarafindan verildigini iddia ettiler.
Diger bir grup ise Sam Mirzanin lalasi olan Hseyin Han Samlunun amacinin Sam
Mirzayi tahta ikarmak oldugunu ileri srdler.
2386
2378
Hulasett-tevarih, c. I, s. 223.
2379
Roemer, s. 238.
2380
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 283; Hulasett-tevarih, c. I, s. 225.
2381
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 61; Roemer, s. 238.
2382
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 283-284.
2383
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 61; Tezkire-yi Sah Tahmasb, Saferi, s. 21; Tarih-i Cihan-ara, s.
287; Hulasett-tevarih, c. I, s. 225; Roemer, s. 238.
2384
Ahsent-tevarih, s. 332.
2385
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 287; Cevahirl-ahbar, s. 165; Hulasett-tevarih, c. I,
s. 224.
2386
Hulasett-tevarih, c. I, s. 224; Ahsent-tevarih, s. 939.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
383
Osmanli ordusunun 25 Muharrem 941
2387
/ 26 Temmuz 1535te Tebrize isgal
etmesi
2388
Safev tarafinin da harekete gemesine neden oldu. Ancak Osmanlilar
Azerbaycanin birok sehirlerini de ele geirdiler.
2389
Bunun zerine ise Sah
Tahmasb ordusunun ncs olan blmn iinde Hseyin Han Samlunun da yer
aldigi nl Kizilbas emirleri ile Osmanlilara karsi gnderdi. Iki taraf karsilastiginda
Osmanlilarin sayisinin fazlaligini
2390
gren bazi Kizilbas emirleri ki iinde Hseyin
Han Samlu da bulunmaktaydi.- Safevlere karsi riyali davranmakta ve kamak iin
Iirsat kollamaktaydilar.
2391
Bunun zerine Sah Tahmasb da az sayida askerinin
dagilmamasi iin Behram Mirza ve tm emirlerini sahlik ordusuna toplanmalari iin
emretti.
2392
Bu sirada Hseyin Han Samlunun muhalifleri onun Osmanli ordusuna kamak
istedigi iftirasi ile sahi ona karsi etkileyebildiler. Ayrica Herat hkimi Sam Mirzanin
isyan ettigi ve Sultan Sleymanin da Sah Tahmasba karsi onunla iliski kurup ona
oglu olarak hitap etmesi haberinin de Sah Tahmasba ulasmasi sahi olumsuz ynde
daha da etkiledi. Daha nce belirttigimiz gibi Hseyin Han Samlunun akrabasi olan
Bastan Karanin da sahi zehirlemek istemesi sahi ona karsi ciddi bir biimde
kuskulandirdi. Bunun zerine ise Sah Tahmasb Sam Mirza ile dostluk alakasi oldugu
sulamasi
2393
onun lmne emretti. Bylece Hseyin Han Samlu, sahin hizmetileri
araciligi ile kilila para para edilerek h. 941 / 153435te ldrld.
2394
Bylece
Hseyin Hanin da basarisi 3 yil sonra h. 941 / 153435 yilinda ldrlmesi
2395
ile
sona erdi. O, Sah Ismailin kiz kardesi ile evli idi.
2387
Nevai, Sah Tahmasb, s. 160; Ferid Bey, s. 86; Roemer, s. 241.
2388
Minorski, Tarih-i Tebriz, s. 51.
2389
Mnaatus-seltin, c. I, s. 584; Uzunarsili, c. II, s. 351.
2390
Lubbut-tevarih, s. 428; Cevahirl-ahbar, s. 173.
2391
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Saferi, s. 31.
2392
a.g.e, s. 28.
2393
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 68.
2394
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 287; Hulasett-tevarih, c. I, s. 236; Tarih-i lem-ara-yi
Abbasi, c. I, s. 68; Tarih-i Ki:ilbaan, s. 9.
2395
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 9.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
384
6.1.42.6. Zeynel Han
6.1.42.6.1. $amlu Boyunun Bayna Getirlmesi
Zeynel Han da Samlu boyunun nl emirlerinden idi. Sah Ismail h. 915 /
150910da Lahican sufilerinden Kazvin, Rey ve Savuc Bulag`in hkimi olan Dede
Bey gibi nemli bir Kizilbas nderini de azlederek yerine han lakabini da taktigi
Zeynel Bey Samluyu getirdi.
2396
Bununla da Samlu boyunun da basina han lakabi
aldiktan sonra Zeynel Han Samlu getirilmis oldu. Bilindigi gibi Safev devlet
sisteminde han lakabi bey kalabindan daha stn idi.
6.1.42.6.2. Herat Hkmetine Getirilmesi
h. 916 / 151011 yilinda Sibek Han ile Kizilbaslar arasinda gereklesen Merv
savasinda
2397
Zeynel Han Samlu da bulunmaktaydi.
2398
Emir Necmin de Hezar
kalesini fethettikten sonra Karsi kalesini kusatip ele geirdiginde
2399
Zeynel Han
Samlu da orduda idi. Sah Ismail, tekrar Maverannehiri ele geirdikten sonra
Hseyin Bey Lalayi Gicduvan savas meydanindan katigi iin Herat vilayeti
hkmetinden alarak yerine h. 919 / 151314te Zeynel Bey Samluyu getirtti.
2400
6.1.42.6.3. Ester-abad Hkmetine Atanmas
zbeklerin Horasan sehir ve kylerine olan h. 919 / 151314 yili sonlarinda
saldirilari sonucu sz konusu blgedeki kitlik ve alik had safhadaydi.
2401
Herat
hkimi Zeynel Han Samlu, zbeklerin yatistirilmasi konusunda basarli olamayinca
Horasanin Kayen hkimi h. 921 sonlari / Subat 1516da Tebrizde Sah Ismailin
huzuruna ikarak Horasanin acinacak durumunu ona rapor etti. Bunun sonucu
2396
Cevahirl-ahbar, s. 125.
2397
Hulasett-tevarih, c. I, s. 112.
2398
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 37; Hulasett-tevarih, c. I, s. 111; A Literary History of
Persia, s. 65.
2399
Cihan-ga-yi Hakan, s. 430; lem-ara-yi Safev, s. 371-372.
2400
Ahsent-tevarih, s. 182; Huld-i Berin, s. 228.
2401
Habibs-siyer, s. 552; Cihan-ga-yi Hakan, s. 517; Hulasett-tevarih, c. I, s. 132.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
385
olarak da o, blgeyi koruyamadigi iin grevinden alinarak birka yil Ester-abad
2402
hkmetine getirildi.
2403
6.1.42.6.4. Mazenderan Valileri ve Emire Debbaca Kay Grevlendirilmesi
Sah Ismail, h. 924 / 151819da Nahivanda Nevruz bayramini kutladiktan
sonra avlanarak
2404
Kuma gitti. O, Kumda Mazenderan valilerinin yillik haralarini
demeyi aksattiklarini grenince kendi oraya yakin olmasina ragmen gnderdigi
birligin basinda Zeynel Han Samluyu da yerlestirdi.
2405
Sah Ismail, h. 925 / Mart
1519da Nevruz bayramini Kumda kutladiktan
2406
sonra ise Save oradan da le-
hergana gitti. Orada ona Gilandaki Biyepes (Rest ve Fumen) hkimi Emire
Debbacin itaatten iktigina iliskin habeler ulasti. Sah Ismail yine gnderdigi birligin
basinda Zeynel Han Samluyu da yerlestirdi.
2407
6.1.42.6.5. h. 925 / 1519da Grevlendirilmesi
Sultan Selim, h. 925 baslarinda / 1519da Musula dogru askeri kuvvetler
gnderdiginde Sah Ismail de gnderdigi askeri gcn basinda yerstirdigi
komutanlardan biri de Zeynel Han Samlu idi.
2408
Osmanli ordusu geri dndgnde
ise onlar Savede bulunan Sah Ismaile katildilar. Bu siralarda zbeklerin Horasana
sladirmak istedikleri haberini alan Sah Ismail, Kizilbaslari Firuz-kuha gndererek
zbeklerin saldirmasi takdirde Tahmasb Mirza ve Herat valisi Emir Han Musulluya
yardim etmeleri iin grevlendirdi. Ancak zbekler geri ekilince o sirada Firuz-
kuhta bulunan Samlu birligig ve Zeynel Han Samlu Maraga ordusuna agrildilar.
2409
2402
Ester-abad, Iranin kuzeyinde, Hazar denizinden 36 km doguda yerlesen sehir ve vilayet.
2403
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 9-10.
2404
Cihan-ga-yi Hakan, s. 556; Habibs-siyer, 558; Hulasett-tevarih, c. I, s. 140.
2405
Tekmiletl-ahbar, s. 56-57.
2406
Habibs-siyer, s. 563.
2407
Tekmiletl-ahbar, s. 57.
2408
Cihan-ga-yi Hakan, s. 574.
2409
a.g.e, s. 576-577.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
386
6.1.42.6.6. $ibanilerin h. 927 / 1521 Saldrnda Zeynel Han
Ubeyd Han, h. 927 / 1521 ilkbaharinda 30.000 atli ve yaya askerleri ile
Horasana saldirdirdigi
2410
haberi Sah Ismaile ulasinca yardim iin grevlendirdigi
komutanlar iinde Zeynel Han Samlu da vardi.
2411
O, Emir Han ve Sah Tahmasbi
Tebrize gndermekte
2412
de grevlendirilen iki komutandan biri idi.
2413
6.1.42.6.7. Zeynel Hann lm
Ubeyd Han, ikinci kez olarak h. 932 / 152526da Horasana aldirip Meshedi
kusattiginda
2414
Meshed sehrinin bekileri direnmeye basladilar. Kusatma birka ay
srdgnden gida maddeleri konusunda sehirdekiler sikintiya girdiler. Onlar eski
gnlerini pisirip yiyorlar ve atlari olanlar ise atlarin ayak damarlarini yararak kanini
iiyorlardi.
2415
Kusatmada olanlar Safev sarayindan mitlerini kestiler ve Horasan
sehirlerinin hkimlerine adamlar gndererek onlardan yardim istedier. Ancak onlarin
yardimina kimse gelmedi.
2416
Sonunda ise kusatmadakiler mecburen teslim oldular
ve Ubeyd Han da Meshedi ele geirdi. Bu sirada Ester-abad hkimi Zeynel Han
Samlu, Kizilbaslar (Rumlu-Ustaclu ihtilaflari) arasi ihtilaflari zmek iin Ester-
abadi Kiyaba Bey Kaari birakarak baskente gitti. Bu sirada Meshedin kusatilmasi
haberi Safev sarayina ulasinca Zeynel Han da her hangi bir basari elde etmeden
zorunlu olarak Ester-abada geri dnd.
2417
Ubeyd Han Meshedi aldiktan sonra h. 932 / 152526da Ester-abada dogru
hareket etti. Zeynel Han onlara karsi koysa da gereklesen savasta zbekler galip
geldiler. Ubeyd Han ise Estedr-abadi alarak oglu Abdul-azizi oranin hkmetine
getirdi. Kendisi ise Belhe gitti. Zeynel Han yenilgiden sonra Reye gelerek saraydan
2410
Habibs-siyer, s. 579; Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 189-190.
2411
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 205-206.
2412
Lubbut-tevarih, s. 420; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 44.
2413
Habibs-siyer, s. 587; Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 207-208.
2414
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s.249; Hulasett-tevarih, c. I, s. 170; Tarih-i lem-ara-yi
Abbasi, c. I, s. 51.
2415
Ahsent-tevarih, s. 256.
2416
Huld-i Berin, s. 342; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 51.
2417
Ahsent-tevarih, s. 262.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
387
yardim istedi. Zeynel Han, yardimci kuvvetler ile Ester-abada saldirdi. Abdul-aziz
Han da Ester-abadi terk edip Belhe dogru gitti. Ubeyd Han da tekrar Ester-abada
saldirdi. imen Betamda gereklesen savasta Kizilbaslarin yigitlikler
sergilemelerine ragmen zbekler sayica ok olduklarindan yine galip geldiler. Iki
tarafin asker sayisina iliskin bilgiler 20.000 zbek askerine
2418
karsilik Kizilbaslarin
2.500
2419
veya 3.000
2420
olmasi ynndedir.
Savasta bazi Kizilbas emirleri ldkten sonra Zeynel Han da Ester-abaddan
kaarak Firuz-kuh evresinde yardimin gelmesini bekledi. Ubeyd Han da Ester-abad
hkmetini komutanlarindan biri olan Zeynes Bahadira birakarak Herata dogru
gitti. O, h. 933 / 152627 kisini Guriyanda kisladiktan sonra h. 934 / 1527
ilkbaharinda Herati kusatti.
2421
Heratin kusatmada oldugu sirada Firuz-kuh
evresinde yardimci glerin gelmesini bekleyen Zeynel Han Samlu maiyetindeki az
sayida askerleri ile ava iktigi bir gnde Zeynes Bahadirin askerinin saldirisi ile
karsilasti. Gereklesen atismada ise Zeynel Han Samlu, 21 Saban 934 / 11 Mayis
1528de Firuz-kuhta
2422
ldrld.
2423
Diger bilgilere gre ise onun ldrlme tarihi
h. 933 / 152627dir.
2424
6.1.42.7. Demri Sultan
Sah Tahmasbin byk emirlerinden olan Demri Sultan, Samlu boyundan olan
nl Safev emiri Agzivar Hanin babasi idi.
2425
Ubeyd Han, ikinci kez askerlerini
toplayarak h. 932 / 152526da Horasana saldirip Meshedi kusattiginda
2426
birka
ay kaledekileri sikintiya soktuktan sonra Meshedi ele geirdi. Ubeyd Han Meshedi
aldiktan sonra Ester-abada dogru hareket edip orayi da ele geirdi. Bu sirada Div
2418
Hulasett-tevarih, c. I, s. 172; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 52.
2419
Hulasett-tevarih, c. I, s. 172.
2420
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, 65.
2421
Ahsent-tevarih, s., s. 268.
2422
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 9-10; Firz-kh, Tahranin dogusunda sehir.
2423
Hulasett-tevarih, c. I, s. 173; Tarih-i Ki:ilbaan, s. 9-10.
2424
Cevahirl-ahbar, s. 154.
2425
Efendiyev, Azerbaycan Sefeviler Dvleti, s. 62; Tarih-i Ki:ilbaan, s. 10.
2426
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s.249; Hulasett-tevarih, c. I, s. 170; Tarih-i lem-ara-yi
Abbasi, c. I, s. 51.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
388
Sultan Rumlu da Sah Tahmasbin rizasi olmadan Zeynel Hana yardim etmeleri iin
bir birligi gnderdi. Gnderilen birlikte Demri Sultan Samlu da bulunmaktaydi.
2427
Bistamda
2428
Ubeydullah Han zbek ile 1527de gereklesen savasta Demri Sultan
da yakalanarak sonra ldrld.
2429
6.1.42.8. Agzvar Han
6.1.42.8.1. Meyhedi Savunan Agzvar Han
Demri Sultanin oglu Agzivar Han da Samlu boyunun muteber emirlerinden
idi.
2430
Yigit bir kisilige sahip olan Agzivar Han, buyruk zerine Sam Mirzanin
lalasi ve Herat hkimi olmustu. Ubeyd Han, h. 936 / 152930da Horasana
saldirdiginda ordunun ncs olan oglu Abdul-aziz Sultan ve Taskent emiri
Sevincek Muhammed Sultani Meshedi almalari iin grevlendirdi. Meshedin
savunmasini iin grevlendirilen Kizilbas nderlerinden biri de Agzivar Han Samlu
ki o zamanda sultan lakabini almisti.- da vardi. Savunma iin Meshed surlarinin
yapimi bitmediginden sehir iinde barikatlar
2431
kurularak direnmeye alisildi.
zbekler 2 ay sre gemesine karsin Kizilbaslarin direncini kiramadilar. Ubeyd
Hana destek gc geldikten sonra saldirilar daha da siddetlendi. Saldirilara
dayanamayan Kizilbaslar ise geceleyin Meshedi terk ettiler. Ubeyd Han Meshede
girdi.
2432
6.1.42.8.2. Horasan Emirl-meras Olmas
Kamis Sultan zbek h. 937 / 153031de Meshede saldirdi. Ancak o, Meshed
hkimine yardim iin gelen Nisabur hkimi Agzivar Han Samluya yenilerek
Maverannehire geri dnd ise de zbeklerin bu defaki saldirilari karsisinda
Kizilbaslar sz konusu sehirlerinin hepsini bosalttilar ve oralar zbeklerin eline
2427
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Saferi, s. 10.
2428
Hazar Denizi gneydogusunda bir sehir.
2429
Efendiyev, Azerbaycan Sefeviler Dvleti, s. 62; Tarih-i Ki:ilbaan, s. 10.
2430
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 10.
2431
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 57.
2432
Ahsent-tevarih, s. 290.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
389
geti.
2433
Sah Tahmasb h. 939 / 153334 yilinda lkenin bati kismindaki sorunlari
belli bir lde zdkten sonra kalabalik bir ordu ile Horasana dogru hareket
etti.
2434
Herattakiler ise bundan mitlenerek zbeklere karsi daha aktiv bir direnis
sergilemeye basladilar. Sah Tahmasbin emri zerine Sufiyan Halife Rumlu de
Sebzivara saldirdi. Sufiyan Halifenin orayi ele geirmesi iin asker sayisi az
oldugundan (300 asker)
2435
Sah Tahmasb da ona yardim iin gnderdigi emirler
iinde Agzivar Han Samlu da vardi. Onlar zbekleri yendikten sonra Meshedi
almak iin hareket ettiler. Ubeyd Han tarafindan Meshed hkimi olarak atanmis olan
oglu Abdul-aziz Sultan ise dayanamadan Meshedi terk edip Herata gidip babasina
katildi. Bylece Kizilbaslar Meshedi de ele geirdiler. Ubeyd Han ise Sah
Tahmasbin Horasana geldigi haberini alinca onunla karsilasmaktan vaz geerek 14
Rebiylevvel 939
2436
/ 14 Ekim 1532de Herat muhasirasini kirarak uzaklasti.
2437
Sah
Tahmasb ise ondan az sre sonra 22 Cemaziylevvel 939 / 20 Aralik 1532de
Herata girdi.
2438
Sah Tahmasb, Gazi Hana yine de Horasan ve Heratta kalmasi
konusunda ne dsndgn sorunca onun tarafindan asiri yipranmislik ve ordusunun
zayifladigi ileri srlerek bu istek geri evrildi. Bunun zerine ise Sah, Sam Mirzayi
yine Horasan hkimi, Agzivar Han Samluyu da Horasan emirl-merasi ve onun
lalasi yapti. Bylece Sah Tahmasb 7 Sefer 941 / 18 Agustos 1534te acele Herattan
birka g ile Azerbaycana dogru hareket etti.
2439
6.1.42.8.3. Agzvarn lm
Hseyin Han Samlunun Sah Tahmasbin emri zerine ldrlmesi haberi Sam
Mirza ve Agzivar Hanin Herattaki hkimiyetinden 6 ay ksr getikten sonra
ulastiginda
2440
bu haberden onlar tedergin oldular. Agzivar Hani yetistiren Hseyin
Han Samlu olmustu. Ayrica Samlu boyunun Agzivar Han veya diger bir Samlu
emirine verilmenin tersine Samlu boyundan olmayan birine birakilmasi onlari bir kat
2433
a.g.e, s. 312.
2434
Ahsent-tevarih, s. 323; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 60.
2435
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 61.
2436
Hulasett-tevarih, c. I, s. 223.
2437
Roemer, s. 238.
2438
Hulasett-tevarih, c. I, s. 225.
2439
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 284.
2440
Ahsent-tevarih, s. 340.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
390
daha tedirgin etti. Onlarin ldrlmesi sirasinin kendilerine geldigini
varsayiyorlardi.
2441
Bu siralarda Hseyin Han Samlunun akrabasi olan Basdan
Karanin ki sahi zehirlemekle sulanmakta ve bu nedenle de Maverannehir
kamisti.- Herata gelip onlari Sah Tahmasba karsi isyan etmeye tesvik etti. Sultan
Sleyman da Sah Tahmasba karsi Sam Mirzayi destekleyeceklerini dsnerek Sam
Mirza ile byk bir olasilikla Bagdata kaan Gazi Han Tekel araciligi ile
2442
iliski
kurdu.
2443
Sam Mirza ve Agzivar Han ise Sultan Sleymanin desteginden memnun olup
isyan bayragini ektiler. Onlar zenginlerin evine girerek iskencelerle hazinelerinin
yerini grenmeye alisip onlara el koydular.
2444
Bylece Herat sehri harap olmus bir
duruma geldi.
2445
Sam Mirza ve Agzivar Han 15 Saban 941 / 19 Subat 1535te
Herati terk ederek Sah Tahmasbtan izin almaksizin Ferah ve Kandahari almaya
gittiler.
2446
Ferah hkimi Murad Sultan, Sam Mirzanin yanina gelerek ittatini
bildirdi. Sam Mirza ve Agzivar Han oradan da Herata dogru hareket ettiler. Sam
Mirza ve Agzivar Han h. 941 / 153435te Kandahar kalesini kusattilar.
2447
Babrl
Kamran Mirza adina sz konusu vilayette hkm sren Emir Hace Kelan ise Kamran
Mirzadan yardim istedi. Kamran Mirza Snni Hanefi idi ve asiri derecede Sii ve
Safev karsiti idi.
2448
O, Kabl, Lahur, Kandahar ve dogu Iran sinirlarinda
fermanferma idi. Kamran Mirza da yardim iin 20.000 atli ile acele hareket etti.
2449
Bunu haber alan Sam Mirza ve Agzivar Han ise Herat kusatmasini birakip geri
ekilmek zorunda kalirlar. Onlar 80den fazla yasi olan Halife Sultan Samlu Mir-
ahuru
2450
Herati korumasi iin grevlendirdiler. Kamran Mirza onlari takip etti.
2441
Hulasett-tevarih, c. I, s. 240.
2442
Roemer, s. 242.
2443
a.g.e, s. 239.
2444
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 288.
2445
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 288; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 62.
2446
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 288-290; Ihyaul-muluk, s. 155-157.
2447
Ahsent-tevarih, s. 340.
2448
Riyazul-Islam, s. 49.
2449
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 62; Ravzets-Safa-yi Nasiri, s. 58; Tezkire-yi Sah Tahmasb,
Saferi, s. 35.
2450
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 289; Hulasett-tevarih, c. I, s. 240; Tarih-i lem-ara-yi
Abbasi, c. I, s. 62.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
391
Gereklesen savasta ise Agzivar Han ld
2451
ve Sam Mirza da yenilip Herata
dnmeden Tebese dogru kati.
2452
Sonunda ise Sam Mirza, Sah Tahmasba bir
mektup gndererek kendisinin affedilmesini istedi.
2453
Sah Tahmasb, Sam Mirza ve
Agzivar Hanin isyan ederek Herattan ikmalarindan sonra az yasli oglu
Muhammed Mirzayi Heret hkimi, olarak atadi.
2454
Onlar Sah Tahmasb, Herata
ulasmadan oraya geldiler. Sah Tahmasb da Nisa, Ebiverd, Mervi aldiktan sonra
onlardan birka gn sonra 7 Sevval 943 / 19 Mart 1537de Herata geldi.
2455
6.1.42.9. Zeyned-din Sultan
Samlularin nl emirlerinden olan Zeyned-din Sultan, yillarca
Esferayinde
2456
hkmette bulunup Sah Tahmasb zamaninda o diyarda dnyasini
degisti. Yerine ise Pir Ali Sultan oturdu.
2457
6.1.42.10. Veli Halife
Samlulardan olan Veli Halife de yillarca Behram Mirzanin
2458
hizmetinde
bulunmus sonunda Kumun
2459
hkimi olmustur. O Kazak savasinda yigitlikler
gsterip kutsal Meshedin valisi oldu.
2460
Sah Tahmasb, h. 975 / 156768de Biyepes
hkimi Han Ahmede karsi gnderdigi ordu sevkiyatinda
2461
biroklarinin yani sira
Kum hkimi Veli Halife Samlu da bulunmaktaydi.
2462
Sah Tahmasb Cemaziylevvel
975 / KasimAralik 1567de verdigi emirde Lahicana saldirmanin ayrintilarini ve
saldiri yollarini aikladi.
2463
2451
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 10.
2452
Cevahirl-ahbar, s. 168.
2453
Favaids-safeviye, s. 28.
2454
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 328.
2455
Hulasett-tevarih, c. I, s. 267.
2456
Esferyn, Horasanda, Bocnurd yakinlarinda bir sehir.
2457
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 10.
2458
Behram Mirza, I Sah Ismailin oglu, Tahmasbin kardesidir.
2459
Kum, Tahranin gneybatisinda bir sehirdir.
2460
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 10.
2461
Nevai, Sah Tahmasb, s. 133-134; Hulasett-tevarih, c. II, s. 462; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I,
s. 112.
2462
Hulasett-tevarih, c. II, s. 471; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 112; Tarih-i Gilan, s. 50-51.
2463
Nevai, Sah Tahmasb, s. 133-134; Hulasett-tevarih, c. II, s. 462; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I,
s. 112.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
392
6.1.42.11. Ali Kulu Han
Samlu boyunun nl hanlarindan olan Ali Kulu Han, Sultan Hseyin Han b.
Abdi Bey b. Durmis Hanin ogludur.
2464
Kimi kaynaklara gre Hmayun Sah
Sistana geldiginde Sistan hkimi Ali-kulu Han Samlu olmustur. Bir Diger bilgiye
gre, II. Ismailin tahta ikisindan
2465
Abdullah Han zbekin Horasani istilasina
degin o Heratin darus-saltanasinin
2466
valisi idi. Ancak sz konusu belde 9 ay sonra
zbeklerce alindiginda Ali Kulu Han da yakalanarak ldrld.
2467
Bazi kaynaklara
gre ise Ali Kulu Han Samlu, II. Sah Ismail, Sah Muhammed Hudabende ve I. Sah
Abbasin hkimiyetinin baslarinda da Herat ve Horasanin hkimi idi.
2468
6.1.42.12. Kara Eyik (Muhammed Bey Kor-bay)
Muhtemelen Samlu boyuna mensup olan Esik Kara zbeklerin h. 930 / 1524
25te Horasana yaptiklari ilk saldiri ve Herati kusatmasina karsi gsterdigi savas
yetenegi ile bilinmektedir. Bu dugrultuda Durmis Han gcn dsman tarafina
gstermek iin Kara Esik adi ile de nl olan Muhammed Bey Kori-basinin
komutasinda askerlerinden bir gerubunu Murad Bagi, Herat sehrinin dis blgeleri ve
Sevincek Hanin ikamet yerine saldirmalarina emretti. Kizilbas askerleri ise
saldirarak zbeklerin direncini kirip Murad Bagina kadar ilerledikten sonra oranin
kapisini kirdilar. Ancak onlar ieri girmekten ekinerek ganimetler ve esirlerle geri
dndler. Murad Baginda az sayida koruma ile sz konusu siralarda Sevincek Han
ile Ubeydullah Han konusurlarken Kizilbaslarin saldirdigini grenince hemen
atlarina atlayarak oradan katilar. Kimi kaynaklarin verdigi bilgilere gre Kizlbaslar
Murad Bagina girdikleri takdirde kesinlikle sz konusu iki zbek emiri yakalanmis
olacaklardi.
2469
Durmis Han Samlu da zbeklere karsi saldiri ile onlari geri
2464
1587 yilinin ilkbaharinda Trk-Sibaniler II. Abdullah Hanin (15831598) nderliginde Herata
saldirmis, 9 ay 21 gn sehri kusatmasinda tutulmustur. Ali Kulu Han Samlu o sirada Meshedde
bulunan Mrsid Kulu Han Ustaclu ve Abbas Mirzadan (gelecekte I. Sah Abbas) yardim istemis, fakat
hibir destek alamamistir; Tarih-i Ki:ilbaan, s. 10.
2465
II. Sah Ismail 22 Agustos 1576 yilinda tahta ikmistir.
2466
Saltanat yeri, baskent, payitaht
2467
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 10.
2468
Humayun in Persia, s. 9.
2469
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 231-232.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
393
pskrtmeyi basardi. zbekler ise geri ekilerek Maverannehire gittiler.
6.1.42.13. Sultan Ahmed $amlu
6.1.42.13.1. Cam Savaynda Sultan Ahmed
Sultan Ahmed de Samlu boyuna mensup nl emirlerden idi. 10 Muharrem
935 / 24 Eyll 1528de Kizilbaslarla zbekler arasinda gereklesen birinci Cam
savasinda
2470
zbekler Safev ordusunun savas dzenini bozmayi basardilar ve
birok nl Kizilbas emirleri ve askerlerinin kamasina sebep oldular.
2471
Kaan
Kizilbas komutanlarindan biri de Kirman hkimi Ahmed Sultan olmustur. O,
Kirmana kadar kaip uzaklasmistir.
2472
6.1.42.13.2. Sistan Hkmetine Atamas
Sah Tahmasb, Melik Mahmud Sistaniyi kadin ve eglenceye dsknlg
2473
bahanesi ile blge gvenligini saglayamadigi iin Ahmed Sultan Samluyu onun
vekili yapti. Ancak Sah Tahmasbin bu tesebbs ile yetkileri kisitlanan Melik
Mahmud darilarak Hindistana gitti.
2474
6.1.42.13.3. Hmayun Sgndgnda Rol
Hmayun Sahin Sistana geldigi haberini alan Sultan Ahmed Samlu izin
almaya firsati olmadigindan kendisi karar alip onu karsilamasi iin adamlar gnderdi.
O, Hmayunu Sistanin baskentine davet etti. Hmayun sehrin 4 fersahligina
ulastiginda Ahmed Sultan da btn ordu ve hkmet ileri gelenleri ile onu
karsilamaya ikti.
2475
O, kendi sarayini Hmayuna tahsisi etti. O, annesi ve eslerini
de Hmayunun esi Banu Beygimin huzuruna ona mlazim olmalari iin
2470
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 54; Roemer, s. 236; Baburnama, s. 418; Hulasett-tevarih, c.
I, s. 188; Nevai, Sah Tahmasb, s. 210-211.
2471
Cevahirl-ahbar, s. 155; Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 25.
2472
Cevahirl-ahbar, s. 155.
2473
Ihyaul-muluk, s. 154.
2474
a.g.e, s. 160.
2475
Ahsent-tevarih, s. 399.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
394
gnderip
2476
onlari iyi bir biimde agirladi.
2477
Bunun zerine Ahmed Sultan Samlu,
bir habercisi araciligi ile Herata bir mektup gnderdi. O, yazdigi mektupta
Hmayunun maiyetindekilerin 50 kisiden az olmalarina ragmen silahsiz ve zayif bir
durumda olduklarini bildirdi.
2478
Diger bir bilgiye gre onlarin sayisi 3040
2479
veya
6070
2480
kisi civarinda idi. Bir diger kaynaga gre ise onlarin sayisi 40 erkek ve 2
kadin idi.
2481
Ahmed Sultan Samlu, mektubunda belirttigi gibi Hmayun Sah, Sah
Tahmasb ile grsmek istiyordu.
Hmayun, Sistanda iken Babrl sarayindan birka kisi o cmleden Haci
Mahmud ve Hasan Kuka, Askeri Mirzanin ordusundan kaarak Hmayuna geldiler.
Onlar Hmayunun Zemin-davere dnmesini nerdiler. Onlar Zemin-daver hkimi
Emir Bey, Bust hkimi ali Bey ve Askeri Mirzanin diger bazi ordu komutanlarinin
Hmayuna katilacagi gvencesi vererek onlarin yardimi ile Kandaharin
alinabilegini vurguladilar. Ancak Ahmed Sultan Samlu ki Hmayuna iyi hizmette
bulunmustu.
2482
- onlarin nerisi maslahat grmedi ve en uygununun Hmayunun
Sah Tahmasba gitmesi oldugunu syledi. Ahmed Sultan Samlunun mektubu
Muhammed Han Serefed-din-ogluya ulastiktan sonra o da yanit mektubunda
Hmayun Saha Herat yoluyla Safev sarayina gitmesini tavsiye etti.
2483
Hmayun
Sah, Muhammed Han Serefed-din-oglunun istegine uyarak Sistandan Herata
dogru hareket etti. Sultan Ahmed Samlu da emirlerden bir grup ile Hmayun Saha
eslik ettiler.
2484
Hmayun, Herata yaklasirken, 1 Zilkade 950 / 26 Ocak 1544te
2485
Malan kprs basinda iyi bir biimde karsiladi.
2486
Heratta olduka tantanali bir
agirlama yapildi.
2487
Hmayun Sah ve yanindakiler h. 950 / Mart 1544 Nevruz
bayramindan sonra Cam yolu ile Meshede dogru VIII. Sii imami Rizanin trbesini
2476
Hmayun der Iran, s. 29; Humayun in Persia, s. 7.
2477
Ekber-name, s. 303.
2478
Hulasett-tevarih, c. II, s. 303; Hmayun der Iran, s. 32; Humayun in Persia, s. 8.
2479
Ahsent-tevarih, s. 399.
2480
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 97.
2481
Hmayun der Iran, s. 24; Humayun in Persia, s. 3.
2482
Ekber-name, s. 305.
2483
Ahsent-tevarih, s. 399.
2484
Bairam Khan, s. 73.
2485
Hulasett-tevarih, c. II, s. 304; Ekber-name, s. 318.
2486
Bedayil-vakayi, s. 250.
2487
Hmayun der Iran, s. 35-38; Humayun in Persia, s. 11.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
395
ziyaret etmek iin hareket etti. O zamana kadar Heratta kalan Sistan hkimi Ahmed
Sultan Samlu, Sistana geri dnd.
2488
Sah Tahmasb, Hmayunun geri dnsnden
sonra yapacagi savaslarda yardimci olmalari iin gnderdigi savasi ve Kizilbas
komutanlari ierisinde
2489
Sistan hkimi Ahmed Sultan Samlu da vardi.
2490
Sah
Tahmasb, Kizilbaslara nce Kandahar ve Zemin-daveri sonra ise Kabl ve
Gazneyni alarak Hmayuna teslim etmelerini emretti.
2491
6.1.42.14. Hseyin-kulu Sultan
limligi ile bilinen Hseyin-kulu Sultan da Samlu boyuna mensup nl
kisilerdendi. O, Ahmed Sultan Samlunun kardesi idi. Hmayun Irana geldiginde ilk
karsilastigi lim Hseyin-kulu Sultan olmustu.
2492
Hmayunun ilgisini eken
Hseyin-kulu daha sonra Hindistanda onun mhrdari oldu ve Hmayun da btn
islerinde onunla danisiyordu.
2493
Sah Tahmasbin, Hmayuna yardim iin
gnderdigi kalabalik orduda
2494
da Hseyin-kulu Sultan da vardi.
2495
6.1.42.15. Baydan Kara
Samlu boyunun itibarini kaybedip Sah Tahmasbin gznden dsmesinde
Basdan Karanin nemli bir rolu olmustur. O, Hseyin Han Samlunun akrabasi ve
saha yakin bir adam idi. Basdan Karanin
2496
, Sah Tahmasbi zehirleyerek ldrmek
istemesi
2497
ile sahin Samlulara karsi olan tavri da degismeye basladi. Sah kadeh
evresindeki siyah izgiyi grnce sphelendi.
2498
Sahin kuskulandigini gren
2488
Hmayun der Iran, s. 45-46; Humayun in Persia, s. 18; Sykes, Tarih-i Iran, s. 256.
2489
Favaids-safeviye, s. 27; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 99; Ekber-name, s. 324; Riyazul-
Islam, s. 71; Seref-name, c. II, s. 197; Hulasett-tevarih, c. II, s. 309.
2490
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 99; Riyazul-Islam, s. 74; Hmayun der Iran, s. 106; Humayun
in Persia, s. 48.
2491
Hulasett-tevarih, c. II, s. 309; Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 392.
2492
Riyazul-Islam, s. 292.
2493
a.g.e, s. 295.
2494
Favaids-safeviye, s. 27; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 99; Ekber-name, s. 324; Riyazul-
Islam, s. 71; Seref-name, c. II, s. 197; Hulasett-tevarih, c. II, s. 309.
2495
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 99; Riyazul-Islam, s. 74; Humayun in Persia, s. 48.
2496
Ahsent-tevarih, s. 332.
2497
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 287; Cevahirl-ahbar, s. 165; Hulasett-tevarih, c. I,
s. 224.
2498
Cevahirl-ahbar, s. 165; Hulasett-tevarih, c. I, s. 224.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
396
Basdan Kara ise bir bahane ile meclisten ikrak Maverannehire kati.
2499
Bu
siralarda ise Maverannehire kaamis olan Basdan Kara h. 941 / 153435te Herata
gelerek Sam Mirza ve Agzivar Hana karsi isyan etmeye tesvik etti. Ancak isyanin
hsrana ugramasi ile Sam Mirza da fkelenerek kendisini isyana tesvik eden Basdan
Kara ve birka kisiyi ldrtt. O, onlarin kafalarini bir mektup ile birlikte Sah
Tahmasba gndererek affedilmesini istedi.
2500
6.1.42.16. Oglan Halife $amlu Koru-bay
Samlulardan olan Oglan Halifenin adi kaynaklarda sadece Osmanlilarin h. 941
/ 153435te Tebrizi almalari olayi ile ilgili olarak gemektedir. Osmanlilarin 25
Muharrem 941
2501
/ 6 Agustos 1534te Tebrizi isgal edince
2502
Osmanli vezir azami
Ibrahim Pasa, Ulemayi Erdebili ele geirmeleri iin grevlendirdip gnderdi.
2503
Sah Tahmasb da Oglan Halife Samlu Koru-basiyi 1000 asker ile Erdebili
savunmalari iin gnderdikten sonra pesinden bir diger birligi de gnderdi. Onlar da
Erdebili Osmanlilara karsi savundular.
2504
Ancak Osmanlilar Azerbaycanin birok
sehirlerini ele geirdiler.
2505
6.1.42.17. Halife Sultan $amlu Mir-ahur
h. 941 / 153435te Sam Mirza 80den fazla yasi olan Halife Sultan Samlu
Mir-ahuru
2506
Herati korumasi iin grevlendirdiler. Kamran Mirza onlari takip etti.
Gereklesen savasta ise Sam Mirza da yenilip Herata dnmeden Tebese dogru
kati.
2507
Yasli ve yipranmis olan Halife Sultan Samlu
2508
ise yakinlari ile danisti. O,
Mahmud Bey ile Kizilbaslarin bir kisminin Herattan ikmamasi grslerine karsin
Emir Ibrahim Emininin de grs ile 19 Zilkade 941 / 21 Haziran 1535te Bayram
2499
Ahsent-tevarih, s. 332.
2500
Favaids-safeviye, s. 28.
2501
Nevai, Sah Tahmasb, s. 160; Ferid Bey, s. 86; Roemer, s. 241.
2502
Minorski, Tarih-i Tebriz, s. 51.
2503
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 67; Hulasett-tevarih, c. I, s. 231.
2504
Cevahirl-ahbar, s. 172.
2505
Mnaatus-selatin, c. I, s. 584; Uzunarsili, c. II, s. 351.
2506
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 289; Hulasett-tevarih, c. I, s. 240; Tarih-i lem-ara-yi
Abbasi, c. I, s. 62.
2507
Cevahirl-ahbar, s. 168.
2508
Hulasett-tevarih, c. I, s. 240; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 62.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
397
Oglan ile karsilasmak iin hareket etti. Iki taraf Heratin 10 fersahligindaki Esferaz
kynde savastilar. Savasta Halife Sultan, Emir Ibrahim Emini ve birok Kizilbas
ld. Mahmud Bey ise Herat kalesinde savunmaya basladi. Bayram Mirza da kaleyi
ele geiremeyince lnelerin baslarini kestirerek birok ganimet ile Gercistana
gtrd.
2509
Halife Sultanin lm ile Herat hkimsiz kaldi.
6.1.42.18. Bayezid Sultan $amlu
Bayezid Sultan da Samlu buyuna mensup kisilerdendi. Bilindigi gibi Muzaffer
Sultan, Sirvana bacanagi Sultan Halil Sirvan-sahin yanina gitmisti. Sultan Halil
Sirvan-sah, Sah Ismailin bir diger kizinin kocasi idi. Sultan Halil de Muzaffer Hani
kendi yaninda sigindirdi.
2510
Sultan Halil Sirvan-sah az sre sonra 9 Cemaziylevvel
942 / 5 Kasim 1535te ld.
2511
Muzaffar Sultan da onun esi ve Sah Ismailin kizina
evlilik teklifinde bulundu. Sultan Halil Sirvan-sahin esi ise Sah Tahmasbin onayi
olmadan byle bir evliligi yapamayacagini ona bildirdikten sonra bu durumu Sah
Tahmasba iletti. Sah Tahmasb da Muzaffer Sultana karsi fkeli oldugu iin
Bayezid Sultan Samluyu 100 atli savasi ile birlikte Derbende gnderdi. Onlar da
Muzaffer Hani tutuklayarak Tebrize getirdiler.
2512
6.1.42.19. Mecnun Sultan $amlu
Samlu boyundan olan Mecnun Sultanin da adi kaynaklarda h. 959/ 155152
yilinda gereklesen bir olayda gemektedir. h. 959 / 155152 yilinda Harezm
emirlerinden Pehlivan Kuli Sultan ve Hacem Sultan, Esferayin evresine geldiler.
Blge hkimi Mecnun Sultan Samlu ise onlarla savasarak ldrld. Onlar da sz
konusu blgeyi yagmaladiktan sonra Harezme geri dndler.
2513
2509
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 292.
2510
Cevahirl-ahbar, s. 183; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 111.
2511
Hulasett-tevarih, c. I, s. 256.
2512
Cevahirl-ahbar, s. 183.
2513
Ahsent-tevarih, s. 475.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
398
6.1.42.20. Mikayl Bey Yzbay $amlu
Samlulardan olan Mikayil Beyin de adi kaynaklarda yalnizca bir yerde geer.
Bazi kaynaklara gre Han Ahmed, 20 Rebiylevvel 975 / 24 Eyll 1567de gn
Mikayil Bey Yzbasi Samlu tarafindan Kazvinden Kahkaha hapishanesine
gtrlmstr.
2514
6.1.42.21. Hseyin-kulu Bey Yasavul Koru $amlu
Hseyin-kulu Bey Yasavul Koru da Samlu boyuna mensup idi. Sah Tahmasb,
1 Muharrem 974 / 19 Temmuz 1566da Biyepes hkimi Han Ahmede karsi barisi
bir yntem ile gnderdigi askeri birlik iinde Hseyin-kulu Bey Yasavul Koru
Samlu da vardi.
2515
6.2. RUMLU
6.2.1. Cografi ky Blgesi
Sag Kizilbas boylarindan olan Rumlu boyu aslen Tokat, Sivas, Amasya,
Farava
2516
, Meshedvali
2517
ve Rum (Anadolu)nun diger beldelerindendirler
2518
. Bir
diger kaynaga gre ise bu boyun asil yerlesim alani Kk Asyanin Ararat (Agri)
dagi evresindeki topraklari idi
2519
. Faruk Smere gre Rumlular Osmanli idari
teskilatinda eyalet-i Rum veya Rumiyye-i sugra
2520
(kk Rum) denen Sivasin
Koyulhisar (Koylahisar) ve Karahisar (Sebin) kazalari ile yine Sivasa bagli diger
yreler ve Tokat-Amasya blgelerindeki
2521
kylerde yerlesmekteydiler. Onlarin
2514
Tarih-i Gilan, s. 57; Hulasett-tevarih, c. II, s. 477.
2515
Hulasett-tevarih, c. II, s. 468; Tarih-i Gilan, s. 52; Nevai, Sah Tahmasb, s. 112.
2516
Faravanin yerini saptayamadik. Ferave veya Farava, Trkmenistanin Etrek blgesinde Seluklu
dnemi bir yerlesim adiydi. Muhtemelen Trkman boylari (tipki Anadoludaki Horasan adiyla bilinen
yerlesim alanlari gibi) bu adi Anadoluya tasimislardir.
2517
Meshedvalinin yerini saptayamadik.
2518
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 11.
2519
Serheng Bayburdi, Tarih-i Eresbaran, (Bundan sonra: Tarih-i Eresbaran), Tahran, h.s. 1341, s.
237-8.
2520
Faruk Smer, Safev Devletinin Kuruluu, s. 43, n. 77.
2521
a.g.e, s. 43.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
399
Meshedde de yasadiklari bilinmektedir. Bir kismi gebe, bir kismi ise sehirlidir.
2522
6.2.2. rana Yerleymeleri
Osmanli veya Anadolu Trkmanlarindan olan Rumlu boyunun h. 804 / 1401
2de Timurca Irana g ettirildigi ynnde esfsane ile karisik bir bilgi
bulunmaktadir.
2523
Safev dnemi tarihilerine gre h. 804 / 14012de Yildirim
Bayezid ile savasta esir alinanlarin, Hace Ali Siyah-pusun ricasi zerine bir kismi
serbest birakildiktan sonra Erdebilin bir mahallesinde, Gence Bekul mezari
evresine
2524
yerlestirildi. Geri kalanlari ise Osmanliya geri gnderildi.
2525
Onlarin
Rumlu olarak adlandirilmasinin sebebi Rum (Osmanli) lkesinden gelmeleridir. Sz
konusu dnemde Iran Trklerinin -tipki Irandaki simdiki gebe Trklerin yaptigi
gibi- Osmanliya Rum veya Urum dedigi bilinmektedir. Onlarin yerlestgi mahallenin
son dnemlere kadar Erdebilde kendi adlari ile anildigi sylenmektedir.
Yukaridaki anlatiya -Iskender Bey gibi nl Safev tarihinin de belirttigine
gre- tarih kitaplarinda rastlanilmamasi durumu spheli kilmaktadir. Nitekim
bunlarin daha sonra Safev Imparatorlugunun kurulmasinda etkin rol oynayan
Trkmanlarin ecdadi olduklari sylenmekteyse de bunun bir efsaneden baska bir sey
olmadigina iliskin grsler de yok degildir. Bir grse gre Timurun Anadoludan
getirdigi topluluk Kara-tatarlar idi. Kara-tatarlar ise Iranda degil sonunda
Mavernnehirde yerlestirildi. Sonra ise Sultan Halil Bahadirin hkimiyeti
zamaninda onlardan bazilari Harezme dogru katilar.
2526
Alman arastirmaci
Roemere gre ise onlar Kafkas tesinde yerlestirilmislerdir.
2527
Bylece yukarida
anlatilan sylenti Safevlerin imparatorluklarinin kurulmasinda Trkmanlarin etkin
rol oynadigini kanitlamak iin uydurduklari bir efsane olabilir. Ayrica sz konusu
Rumlu tabirinin burada zel anlamda Rumlu boyundan daha ziyade genel anlamda
2522
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 11.
2523
Hasluck, F. W., Ambiguous Sanctuaries and Bektashi Propaganda in B.S.A. XX., 1913-14, s. 94;
Yusuf Cemali, s. 85.
2524
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 348.
2525
Yusuf Cemali, s. 85-86.
2526
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 130.
2527
Roemer, s. 205-206.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
400
Anadolulu anlamina gelen Rumlu anlamini tasidiginin alti izilmelidir. Buna ragmen
sz konusu genel anlamdaki Rumlular ierisinde degisik Trk boylari ve zel
anlamdaki Rumlularin da yer almasi eger sz konusu bilgi dogru ise muhtemeldir.
6.2.3. smail Mirzaya Katlmalar
Rumlularin daha sonra Ismail Mirzaya da katilip
2528
nemli grevlere
geldikleri
2529
bilinmektedir. Nitekim Ismail Mirza ve yandaslari Taruma
geldiklerinde Rum ve Samdan gelen mritlerinden bir kismi
2530
onlara katildilar.
2531
Bunlarin arasinda Rumlularin yer aldigi pek muhtemeldir. Rumlularin bir kismi da h.
905 / 14991500de Erdebile dogru giden Sah Ismaile katilmislardi.
2532
Ismail
Mirza, uhur Saddan kaip Dokuz Elem blgesine giderek orada konuslandiginda
da Rumlulardan bir grup ona katildi.
2533
Ismaile h. 906 / 1500 yazinda Erzincana
geldiginde Anadolulu mrit ve yandaslarindan ok sayida bir nfusun ona katildigi
bilinmektedir.
2534
Ismaile burada diger Trkman boylarinin yani sira Rumlular da
bulunmaktaydi. Sah Ismaile katilan tm Trkmanlarin sayisi yaklasik 7000
2535
kimilerine gre ise 12.000
2536
dolaylarindaydi.
6.2.4. $ah smaile Katlan Rumlular
Ismail ile Elvend Akkoyunlu arasinda h. 907 / 15012 yilinda gereklesen
Serur savasinda
2537
ve ardindan Tebrizin fethedilmesinde
2538
Rumlularin da
bulundugu bilinmektdir.
2539
Sah Ismail egemen olduktan sonra Kk Asyadan ona
gelip katilan mritlerin sayisinda bir artis gzlenmeye baslandi. Onlarin dini egitimi
2528
Huld-i Berin, s. 407.
2529
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 140.
2530
Cihan-ga-yi Hakan, s. 9, 89; lem-ara-yi Sah Ismail, s. 44; Habibsiyer, s. 448; A Literary
History of Persia, s. 22; Huld-i Berin, s. 79; Ahsent-tevarih, Seddon, s. 26.
2531
Cihan-ga-yi Hakan, s. 9; Ahsent-tevarih, Seddon, s. 26.
2532
Tarih-i Eresbaran, s. 237-238.
2533
lem-ara-yi Sah Ismail, s. 52.
2534
Ahsent-tevarih, Seddon, s. 35.
2535
Hulasett-tevarih, c. I, s. 56; Huld-i Berin, s. 95; Ahsent-tevarih, s. 61.
2536
Tekmiletl-ahbar, s. 38.
2537
Tarih-i Cihan-ara, s. 266.
2538
Hulasett-tevarih, c. I, s. 72; Tekmiletl-ahbar, s. 39; ; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 28.
2539
Habibs-siyer, s. 464; Hulasett-tevarih, c. I, s. 70.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
401
ve motivizasyonu iin de Osmanli modelinde oldugu gibi Semsed-din Lahicani
tarafindan her ordu birimi iin bir kazaskerler atandi.
2540
Andoludan gelenler iinde
Rumlularin da olmasi byk bir olasiliktir.
6.2.5. Belh ve $brgan Hkmetinin Rumlulara Verilmesi
h. 916 / 15101 yilinda Sibek Han ile Kizilbaslar arasinda Merv civarinda
2541
gereklesen ve Sibek Hanin ldrlp
2542
zbeklerin yenilmesi ile sonulanan
savasta da Rumlular katilmislardi.
2543
zbekler Kizilbaslara Gicduvan savasinda
galip gelerek tm Maverannehiri istila ederek Horasana saldirip Zilkade 918 /
Ocak-Subat 1513te Herati kusattiktan sonra Mervden Esferayine kadar Meshed
ve Tus dhil tm sehirler onlarin eline geti. Karsi ataga geen Kizilbaslar ise tekrar
Maverannehiri ele geirdikten sonra Sah Ismail, Belh ve Sibirgan hkmetini ilk
kez olarak Rumlulara verdi.
2544
6.2.6. Osmanldaki Rumlularn syan
Selimin tahta ikisi ile Ismailin h. 905 / 14991500de Erzincan ve h. 913 /
1507-8de Elbistan harektinin sabikasini gz nnde tutarak Osmanli devleti
Safevlerin yeni saldirisini bekleme iindeydi. Nitekim byle de oldu. Ismailin
Erzincan hkmetine atadigi Rumlu boyu Osmanli topraklarina saldirarak Rum
eyaleti isyancilarina
2545
yardim etmek istiyordu. Sah Ismail kendine bagli Rumlulara
Osmanlidaki mritlerini toplayarak Irana g etmelerini emretmisti.
2546
Rumlulara
Dogu Karahisarda da 3000 atli aileleri ile birlikte katildilar.
2547
Faruk Smere gre
Karahisarda Sivas, Amasya ve Tokat blgesi Trklerinden 30004000 hane ile ile
onlara katildilar.
2548
2540
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 282.
2541
lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 37; Hulasett-tevarih, c. I, s. 111; A Literary History of Persia, s. 65.
2542
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 133.
2543
Hulasett-tevarih, c. I, s. 112.
2544
Tekmiletl-ahbar, s. 56.
2545
Hulasett-tevarih, c. I, s. 124.
2546
Cihan-ga-yi Hakan, s. 475.
2547
a.g.e, s. 475.
2548
Faruk Smer, Safev Devletinin Kuruluu, s. 34; Ahsent-tevarih, s. 175.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
402
Rumlularin bastirilmasi iin gnderilen Malatya hkimi Faik Bey
2549
Tokatta
bas gsteren savasta yenilerek ldrld. Rumlular da Tokatta Sah Ismail adina
hutbe okutarak
2550
oranin Safevlere ait oldugunu ilan ettiler. Rumlular sonra
Erzincana dogru hareket ederken Kar-ayiri adli bir yerde Irana gitmek isteyen
Sehzade Murad yanindaki 10.000 kisilik ordusu ile onlara katildi.
2551
Kimilerine gre
sehzade, Kara Iskender adli birinin propagandalari ile dzenledigi bir trenle basina
Kizilbas taci takarak onlara katildi.
2552
Onun bundaki amaci Kizilbaslardan
yararlanmak istemesi olsa gerek. Rumlular, Muradi iyi karsiladiktan sonra onunla
birlikte Tokata geldiler. Sehir halki bu kez kale kapilarini kapatarak onlarla
savasmaya basladi. Rumlular da, sehri ele geirdikten sonra yakti. Tokatta sehzade
Murad onlardan ayrilarak Irana dogru hareket edip Sah Ismaile sigindi.
2553
Rumlular ise kendi hkmet blgleri olan Erzincana gittiler. Rumlular, dnste sinir
blgesinde II. Selimce grevlendirilen Osmanlilarin nl komutani Yollar Kasidi
Sinan Pasayi da agir bir hezimete ugratarak 1500 kadar Osmanli askerini de
ldrdler.
2554
lenler arasinda Sinan Pasa da vardi.
2555
Onlar birok ganimet elde
ederek oradan da Erzincana geri dndler. Anadolu Trkmanlarinin isyaninin
nedenlerinden biri de zgrlklerin kisitlanmasi idi.
2556
6.2.7. emiygezekin Alnmas
Sah Ismail, Rumlulari emisgezeki ele geirmeleri iin gnderdiginde direnis
sergileyemeyen Rstem Bey Krdn de Kizilbaslara boyun egmekten baska aresi
2549
Ahsent-tevarih, s. 175.
2550
Rumlu, Sah Ismail Tarihi, s. 165; Uzunarsili, c. II, s. 229; Tansel, Sultan II. Byezitin Siys
Hayti, s. 257; Faruk Smer, Safev Devletinin Kuruluu, s. 35; Allouche, Osmanli-Safev Ilikileri, s.
106; Serafettin Turan, Byezd II, IAD, c. V, Istanbul 1992, s. 234; Mustafa etin Varlik, aldiran
Savasi, IAD, c. VIII, Istanbul 1993, s. 193.
2551
Hulasett-tevarih, c. I, s. 124.
2552
Uzunarsili, c. II, s. 256, n. 1.
2553
Cihan-ga-yi Hakan, s. 486.
2554
Cihan-ga-yi Hakan, s. 479-480; Ahsent-tevarih, s. 176; Huld-i Berin, s. 224.
2555
Rumlu, Sah Ismail Tarihi, s. 166; Allouche, Osmanli-Safev Ilikileri, s. 107.
2556
Metin Kunt, Siyasal Tarih (1300-1600), Trkiye Tarihi 2: Osmanli Devleti 1300-1600, ed. Sina
Aksin, Cem Yay., Istanbul, 1997, s. 108; Jean-Louis Bacqu-Grammont, XVI. Yzyilin Ilk
Yarisinda Osmanlilar ve Safevler, Prof. Dr. Bekir Ktkogluna Armagan, Edebiyat Fakltesi
Basimevi, 1991, Istanbul, s. 206.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
403
kalmadi. O, kendi kalelerini onlara teslim etti. Sah Ismail ise emisgezekin de
hkmetini Rumlulara verdi. Rumlular, Krtlere asiri baski uygulayarak onlardan
nemli sayida bir kesimi katlettiler. Bunun zerine Krtler muhalefet ederek Rstem
Beyden yardim istediler.
2557
6.2.8. aldran Savaynda Rumlularn Rol
Osmanli ordusu Kemaha yakin bir yerden Safev topraklarina girdiginde kale
dayanikli oldugundan ve Kizilbaslarin da savunmasi yznden Sultan Selim oranin
alinmasindan vazgeerek ilerledi. Sah Ismailin emri zerine Erzincandaki Rumlular
blgeyi dagitarak lke iine dogru geri ekildiler. Osmanli Ordusu ilerledike
herhangi bayindir bir ky ve Kizilbas askerleri ile karsilasmiyordu. Onlar her yeri
harabe ve yakilmis olarak buluyorlardi. Bunun zerine Osmanli ordusunda
Safevlerle savasa karsi olanlar yavas yavas itirazlarini dillendirmeye basladilar.
2558
Sah Ismail aldiran savasi ncesi ordu toplamada hazirlik yapmamisti. Osmanli
ordusunun ilerleyisi karsisinda Erzincandaki Rumlular sz konusu vilayeti birakarak
geri ekilip Azerbaycanda Sah Ismailin ordusuna katildilar.
2559
aldiran savasinda
ise Rumlular Safev ordusunun sag kanadinda yer almaktaydilar.
2560
6.2.9. Osmanllarn Erzincan Almalar ve Rumlular
Sultan Selim, Kemah kalesini ele geirdikten sonra Erzincani almak istedi. O,
Muhammed Pasa Biyiglu avusu (Safev kaynaklari ona Mustafa Pasa
demektedir.
2561
) bunun iin grevlendirdi. Cemaziylevvel 921 / HaziranTemmuz
1515te Biyiglu Muhammedin Tunceliye bagli Urciktaki Taker yaylasinda
Rumlulara karsi kazandigi galebe ile Temmuz 1515te Erzincan da Osmanlilarin
eline geti.
2562
2557
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 399.
2558
a.g.e, s. 410.
2559
Cihan-ga-yi Hakan, s. 493; Ahsent-tevarih, s. 188; Huld-i Berin, s. 234.
2560
Huld-i Berin, s. 236.
2561
Cihan-ga-yi Hakan, s. 519; Ahsent-tevarih, s. 190.
2562
Cihan-ga-yi Hakan, s. 519-520.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
404
6.2.10. Grcistandaki Sorunlarla lgili Rumlular
h. 922 / 151617 yilinda Grcistanin batisindaki Imeretia (Basi Auk
2563
)
eyaleti valisi Menuehr ile Grcistanin dogusundaki Kakhetia eyaleti hkimi
Gerguvar (Karkara veya II. Qwarqware) arasinda savas bas gsterdi.
2564
Savasin
sonucunda Gerguvar yenilerek Sah Ismaile sigindi. O siralarda Sultan Selim Rusya
ve Fireng (Avrupa)da gaza ve cihat yapmaktaydi.
2565
Sah Ismail de Kizilbas
basilarinin tahriki ve kfirlere karsi cihat
2566
bahanesi ile Kizilbaslari Gerguvara
yardim etmeleri iin grevlendirdi. Gereklesen savasta Menuehr yenilerek kaip
Sultan Selime sigindi.
2567
Bu savasta Rumlular da yer almislardi. Onlar Menuehrin
blgesini yagmalayip oradan birok ganimetler elde ettikten sonra sahin ordusuna
geri dndler. Bylece Gerguvar da Sah Ismaile itaat ederek Kaht eyaletinde
egemen oldu. h. 923 / 151718de Menuehr, Sultan Selimin Mirza Bey
komutasinda bir askeri birlik destegi ile Grcistana saldirdi. Gerguvar bu kez de Sah
Ismailden yardim diledi. Sah Ismail ise yine bir Rumlu birligini ona yardima
gnderdi. Gereklesen savasta ise yine Osmanlilar ile Grclerin mttefik kuvvetleri
yenildiler. Mirza Bey ile Menuehr ise ldrldler ve galip gelen Rumlular,
Nahivan kislaginda Sah Ismaile geri dndler.
2568
Diger bir bilgiye gre o uhur
Sada (Irevan) geri dnmslerdir.
2569
h. 924 / 151819da Grcler Gerguvara karsi ayaklandilar. O eskiden de
oldugu gibi oradan kaarak yine Sah Ismaile sigindi. Sah Ismail yine bir Rumlu
birligini grevlendirerek onunla birlikte Grcistana gnderdi. Rumlular ise
Grcistanin nemli merkezi Goriyi fethettikten sonra orayi Gerguvara devredip
sonra geri dndler.
2570
h. 927 / 152021de Grcistan valilerinden Levend Han,
Seki vilayetine saldirdi. Sah Ismail ise drdnc kez olarak bir Rumlu birligini
grevlendirip Grcistana gnderdi. Levend Han ise itaatini bildirdikten sonra Sah
2563
Cihan-ga-yi Hakan, s. 542.
2564
Tekil-i Devlet-i Milli der Iran, s. 58.
2565
lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 43.
2566
a.g.e, s. 43.
2567
Hulasett-tevarih, c. I, s. 137.
2568
a.g.e, s. 139.
2569
Ahsent-tevarih, s. 218.
2570
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 89.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
405
Ismailin Rumlular ordusuna geri dnd.
2571
Diger bir bilgiye gre Rumlular,
Levend Han, Melik Karkara, Davud Bey, Melun Bey ve Menuehr Beyi
Nahivanda Sah Ismailin huzuruna ikardilar. Sah ise hepsine hilat vererek onlari
vilayetlerine geri gnderdi. Grcistan valileri de yillik haralarini deme konusunda
saha sz verdiler.
2572
6.2.11. Emirl-meralk Makamnn Rumlulara Verilmesi
h. 930 / 152324te vefat eden Bayezid Sultanin yerine Sah Ismail
Rumlulardan olan Div Sultan Rumluyu emirl-mera makamina getirtti.
2573
Bylece ilk kez olarak emirl-mera makami Rumlu boyunun eline gemis bulundu.
Sah Ismailin 19 Recep 930 / 23 Mayis 1524 Pazartesi gecesinde gereklesen
lmnden sonra ordu emirl-merasi olan Div Sultan Rumlunun da destegi ile
ayni yilda ayni gnn 19 Recep 930 / 23 Mayis 1524 Pazartesi gnn gle vaktinde
Tahmasb Mirza tahta ikarildi.
2574
Onun tahta ikis tarihi diger bilgilere gre 930
2575
/ 15234, 20 Recep 930
2576
/ 24 Mayis 1524 veya 931
2577
/ 1525tir. h. 930 / 1523
24te Sah Ismail tarafindan ordu emirl-meraligina getirilen Div Sultan Rumlu,
Tahmasbin lalaligini da stlendi. O, emirel-meralik grevi ile tm yetkileri kendi
eline geirerek
2578
vekil manisbini da kendi tekeline geirdi. Bylece Rumlular lke
ynetiminde gl bir konuma geldiler. Sz konusu dnemde vekil mansibini ele
geirmek isteyenlerin bir diger Kizilbas ileri geleni de Ustaclu emiri olan Kpek
Sultan adi ile nl Mustafa Sultan idi. Bylece onlarin arasinda ve mensup
bulunduklari Trkman (Rumlu-Ustaclu) boylari arasinda ciddi bir rekabet baslamis
oldu. Tahmasb durumu dengelemek iin Div Sultan Rumlu ve Kpek Sultani
2571
Hulasett-tevarih, c. I, s. 149.
2572
Cihan-ga-yi Hakan, s. 577-578.
2573
Lubbut-tevarih, s. 421.
2574
Tekzire-yi Sah Tahmasb, Saferi, s. 2; Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 226; Hulasett-
tevarih, c. I, s. 155-156; Cihan-ga-yi Hakan, s. 611; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 45; Tarih-i
Selatin-i Safevye, s. 12; Huld-i Berin, s. 227; Fars-name-yi Nasiri, c. I, s. 386-387; Tarih-i Cihan-
ara, s. 281.
2575
Huld-i Berin, s. 227; Tarih-i Cihan-ara, s. 270, 281.
2576
Cevahirl-ahbar, s. 143.
2577
Nkavetl-Asar, s. 12; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 45; Huld-i Berin, s. 327; Hulasett-
tevarih, c. I, s. 157.
2578
Hulasett-tevarih, c. I, s. 156; Cevahirl-ahbar, s. 147; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 160.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
406
emirl-meralikta ortak kildi
2579
ise de, bu durum onlardaki ve mensubu
bulunduklari boylardaki rekabet hissini engelleyemedi. Rumlularin kuvvetlerinin
zayif birakilmasindan ekinerek zbeklerin h. 930 / 152324 yilindaki zbeklerin
kusatmasinda kalan Herat ve oradaki Samlulari kurtarmak iin herhangi bir abada
bulunmayisi Kizilbaslar arasi rekabetin boyutlarini aiklamasi bakimindan
dsndrcdr.
6.2.12. Rumlu-Ustaclu atymas
Div Sultan Rumlunun rakiplerini safdisi etmek iin bir sira girisimlerde
bulunmasi
2580
h. 932 / 1526 ilkbaharindan sonra baslayacak bir takim atismalarin
ortaya ikmasina neden oldu. Bu atismalar zamanla esitli boylar arasi (Rumlu-
Ustaclu) dzenli savaslara dnst. Bu savaslar ilk baslangita lkenin kuzeybatisi
ile sinirli iken daha sonralar Safev cografyasinin diger blgelerine, zellikle
Horasana da siradi. Bunun sonucu olarak da i savas, lke dzeninin bozulmasi ve
Sibanilerin dogudaki hareketlenmeleri bas gstermis oldu.
2581
Bu savaslarda Ustaclu
boyu agir kayiplar vererek Kpek Sultan Ustaclu da ld.
6.2.13. Rumlularn Egemenligine Son Verilmesi
Izleyen sayfalarda uha Sultan Tekel sahin destegini alip onu Div Sultana
karsi etkilemeye alisti. h. 933 / 152627 yilinda sah bir trende lalasi Div Sultana
dogru bir ok atarak simgesel olarak onu isten aldi.
2582
Bylece Rumlu boyunun
egemenligine de son verilerek hkimiyet Tekel boyuna el degistirdi. Sonun da ise
Sah Tahmasb, Gzel Dere yaylasina uha Sultanin tahrikleri ile 25 Sevval 933 / 25
Temmuz 1572de Div Sultan Rumluyu ldrtt.
2583
Bununla da Rumlu boyunun
devlet iindeki eski egemenligine de son verilmis oldu. Nitekim h. 936 / 152930da
2579
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Abdul-sekur, s. 9; Tezkire-yi Sah Tahmasb, Saferi, s. 2-3; Sah Tahmasb,
Tezkire, Kirlangi, s. 29.
2580
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Abdul-sekur, 10; Tezkire-yi Sah Tahmasb, Saferi, s. 5; Tarih-i lem-
ara-yi Abbasi, c. I, s. 160; Tarih-i Cihan-ara, s. 282; Huld-i Berin, s. 334, 340.
2581
Tarih-i Iran, Cambridge, s. 51.
2582
Tarih-i Iran, Cambridge, s. 51; Her halda eski bir Trk gelenegi olsa gerek.
2583
Tarih-i Cihan-ara, s. 283; Ravzets-Safa-yi Nasiri, s. 46; Cevahirl-ahbar, s. 153; Iran-i Asr-i
Safev, s. 51.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
407
zbek emirleri ve elilerinin de bulundugu Sah Tahmasbin dzenledigi resmi
geiste
2584
Rumlu boyunun adina rastlanilmamaktadir.
2585
Resmi geiste Rumlu
boyunun adinin gemeyisi nemli bir hususun gstermekteydi. Div Sultan
Rumlunun h. 933 / 152627de ldrlmesi ile Rumlular konusunda ciddi bir
kisitlama ve dislanma sz konusu idi.
6.2.14. h. 939 / 153233te Rumlular
h. 939 / 153233te lkenin bati blgelerindeki sorunlari belirli lde zen
Sah Tahmasb kalabalik bir ordu ile Horasana dogru hareket etti.
2586
O, ilk nce
Herattaki kusatmada olanlara haber gndererek oraya dogru yola iktigini bildirdi.
Herattakiler ise bundan mitlenerek zbeklere karsi daha aktiv bir direnis
sergilemeye basladilar. Bu sirada Sah Tahmasbin emri zerine bir Rumlu birligi de
Sebzivara saldirdi. Han-geldi Bahadir ise Nisabur kalesine sigindi. Kizilbaslarin
orayi ele geirmesi iin asker sayilari az oldugundan (Rumlu ve Kbikllerden
olusan 300 asker)
2587
Sah Tahmasb da onlara yardim iin bir baska birligi gnderdi.
Onlar zbekleri yendikten sonra Meshedi almak iin hareket ettiler. Ubeyd Han
tarafindan Meshed hkimi olarak atanmis olan oglu Abdul-aziz Sultan ise
dayanamadan Meshedi terk edip Heratta babasina katildi. Bylece iinde
Rumlularin da yer aldigi Kizilbaslar Meshedi de ele geirdiler.
2588
6.2.15. h. 941 / 153435 ve h. 942 / 153536da Rumlular
Ubeyd Han h. 941 / 153435te emirlerinden Seydim Mirzayi Cami, bir
birligi de Hafi almalari iin gnderdi. zbeklere karsi Horasanin degisik
blgelerinde savasan Safev ordusunda Rumlularin da oldugu bilinmektedir.
2589
Ubeyd Hanin kalabalik bir ordu ile h. 942 / 153536da Meshedi kusatmasinda
2584
Hulasett-tevarih, c. I, s. 198-206.
2585
Hulasett-tevarih, c. I, 198.
2586
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 60.
2587
a.g.e, s. 61.
2588
a.g.e, s. 61.
2589
Hulasett-tevarih, c. I, s. 246-247; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 63.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
408
zbeklere karsi savasan Kizilbaslar ierisinde de Rumlular yer almaktaydilar.
2590
6.2.16. Melik Cihan-girin Baykaldrs
Sah Tahmasb dneminde Rstem-dar ve Ruyanda ki Nur ve Kucur nemli
blgelerdendi.- Padusiyan hanedani hkm srmekteydi. Rstemdar ve Kuhistan
blgesi halkinin bazisi Zeydi mezhebindeydiler.
2591
h. 947 / 154041de Rstemdar
ve Kuhistan blgesinin hkimlerinden Melik Kavusun oglu Melik Cihan-gir, Sah
Tahmasba karsi baskaldirdiginda Sah da ona karsi (Rumlular basta olmak zere)
blgeye bir birlik gnderdi. Ancak Rumlular, Ahmed Bey Trkmana yardim
etmekten kainarak
2592
onun ve askerlerinin Melik Cihan-gir tarafindan
ldrlmesine neden oldular. Rumlular daha sonra Rstem-darilere karsi da her
hangi bir sey yapmadan sahin ordusuna geri dndler.
2593
Bu olay Kizilbas boylari
arasindaki rekabetin boyutlarini gstermesi bakimindan olduka nemlidir.
6.2.17. h. 955 / 154849da Rumlular
Sultan Sleyman, h. 955 / 154849da Tebrize dogru hareket ettiginde o
siralarda Tebrizin Senb Gazaninda bir ay ncesinden ikamet eden bu nedenle de
ordusunu iyi hazirlayan ve donatan Sah Tahmasb
2594
iinde Rumlularin da yer aldigi
ordusunun bir nc kismini Osmanlilara karsi Merend evresine gnderdi. Onlar da
Merendde Osmanlilara saldirip onlari yenip kamalarina neden oldular.
2595
Sultan
Sleyman ise Elkas Mirzayi birka Osmanli pasasi ve 40.000 atli ile birlikte
Merende dogru gnderdi. Gereklesen bu savasta ise Osmanlilara srekli takviye
kuvvetleri geldiginden, Kizilbaslar yenilerek daglara katilar.
2596
2590
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 63-64; Hulasett-tevarih, c. I, 247, 257-258, 260; Tarih-i
Cihan-ara, s. 293.
2591
Tarih-i Gilan ve Deylemistan, s. 27.
2592
Ahsent-tevarih, s. 386.
2593
a.g.e, s. 887.
2594
Hulasett-tevarih, c. I, s. 326; Ez Seyh Safi ta Sah Safi, s. 72.
2595
Nevai, Sah Tahmasb, s. 178.
2596
Hulasett-tevarih, c. I, s. 325; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 71.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
409
6.2.18. Bege Erdelana Kary Grevlendirilen Rumlular
h. 957 / 155152 yilinda da Sehr-i Zurun valisi Bege Erdelan bir grup Osmanli
askeri ile birlikte Surhab kalesine saldirdilar. Onlarin Kizilbaslarla yaptiklari bu
savasta Safev tarafinda Rumlu boyundan da svasilar bulunmaktaydi.
2597
6.2.19. Han Ahmede Kary Grevlendirilen Rumlular
Sah Tahmasb, Biyepes hkimi Han Ahmedin sadakatina gvenmediginden
2598
h. 974 / 156667 yilinda barisi bir yntem ile onu Biyepesten ikarmak istedi.
Daha sonralar, h. 975 / 156768de onun gnderdigi orduda Rumlularin da yer aldigi
bilinmektedir.
2599
6.2.20. $ah Tahmasbn Hastalgnda Rumlular
Sah Tahmasb, h. 982 / 157475 yilinda bir sreligine hastalaninca veliaht tayin
etmediginden Kizilbaslar veliaht seimi konusunda ikiye ayrildilar. Hastalik
sresince onlar defalarca atismaya girdiler.
2600
Kizilbas boylari zellikle Ustaclu
emirleri ve Grcler sahliga aday olarak Haydari dsnerek, grme sorunu bulunan
Muhammed Hudabendeyi gzden kairmislardi. Diger taraftan Rumlu emirleri,
Trkman boylari ve zellikle Haydarin gl yetkilere sahip kizkardesi Peri-han
Hanimin adayi ise Haydarin muhaliflerinden olan kardesi sehzade Ismaildi. Btn
bunlara ragmen Tahmasbin hasta yatagindan kalkar kalkmaz tekrar denetimi eline
almasiyla, ihtilaf atesleri bir anda sndyse de henz alttan altta ihtilaflar
yrtlmekteydi. Sah Tahmasb iyilestikten sonra atisan iki tarafi sorgulattirma
konusunda sessiz kalmayi yegledi.
2601
Anlasilan ihtilaflarin bymesinden
ekinmekteydi.
2597
Hulasett-tevarih, c. I, s. 354.
2598
Hulasett-tevarih, c. II, s. 468; Tarih-i Gilan, s. 52; Nevai, Sah Tahmasb, s. 112.
2599
Ahsent-tevarih, s. 564.
2600
Ahsent-tevarih, s. 592; Seref-name, c. II, s. 245.
2601
Seref-name, c. II, s. 246.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
410
6.2.21. Rumlulara Mensup Kiyiler
Rumlulardan Karaca Ilyas, Ali Bey Rumlu (Div Sultan Rumlu), Muhammed
Bey Rumlu, Badimcan (Badincan) Sultan, Halil Aga Sufi, Nur Ali Halife, Sufiyan
Halife Rumlu, Emir Sultan Rumlu, Pir Sultan Halife Rumlu, Hseyin-can Sultan
Rumlu, Hasan Bey Rumlu ve Sah-kulu Bey Rumlu gibi nl kisi ve emirler
ikmistir.
6.2.21.1. Karaca lyas
Rumlu boyundan olan Karaca Ilyas, I. Sah Ismailin tahta ikisinin baslarinda
derghina gelmisti.
2602
Ancak bir diger grse gre Karaca Ilyas maiyetindekilerle
birlikte h. 905 / 14991500de Erdebile dogru giden Sah Ismaile katilmistir.
2603
Ismail Mirza, uhur Saddan Dokuz Elem blgesine dogru gidip orada
konuslandiginda
2604
bu kyde Karaca Ilyas ve sufilerden bir grubu Ismailin yanina
gelerek Mntes Sultan Krd ona sikyet ettiler. Zira onlar ziyafet bahanesi ile
Mntes Sultan Krdn askerlerince yagmalanmislardi. Karaca Ilyas ve
maiyetindekilerden bir kismi ise zorluklara ragmen kamayi basarmislardi.
2605
Bunun
zerine Ismail de Mntesin bulundugu Soregele dogru saldirarak onun kaldigi yeri
kusatti ve Krtlerden bir grubu ldrdkten sonra digerlerini de tarumar etti. Ancak
Mntesin kendisi kaaip kurtarabildi. Bazi bilgilere gre Sah Ismail Pasine
geldiginde Ilyas Bey Aygut oglu da Krt Mntesi yatistirmasi iin onun tarafindan
grevlendidirlmisti. O da basariyla Krtleri bozguna ugratarak onlarin boyun
egmesinde neden oldu.
2606
Kimi kaynaklara gre ise o Hinislu boyuna mensup olan
Ilyas Bey Aygut-oglu
2607
yedi zel Kizilbas komutanindan (Lahican sufileri)
2608
biriydi.
2602
Karaca Ilyas Bayburtlu, 1500 yilinda I. Sah Ismailin Erzincan seferinde ona katilmistir; Tarih-i
Ki:ilbaan, s. 40.
2603
Tarih-i Eresbaran, s. 237-8.
2604
lem-ara-yi Sah Ismail, s. 52.
2605
Ahsent-tevarih, s. 53.
2606
Tekmiletl-ahbar, s. 37; Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 95.
2607
Ahsent-tevarih, Seddon, s. 26.
2608
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 25; A Literary History of Persia, s. 51; Habibs-siyer, s. 447-
448.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
411
Karaca Ilyas Bey h. 907 / 15012de gereklesen Serur savasi
2609
ve pesinden
Tebrizin alinmasinda
2610
da Safev ordusunda yer almaktaydi.
2611
Tarih-i
Ki:ilbaan eserindeki bilgilere gre ise Karaca Ilyas Karakoyunlulardan olan
Bayburtlu boyundan sayilmaktadir. Anlasilan sz konusu boy diger birok Trkman
boylari gibi sz konusu dnemde Kizilbasligi ve Rumlularin bir alt birimi olmayi
benimsemisti. Bunun baslica sebebi Trkman boylari arasindaki yatay ve dikey
geislerdi.
6.2.21.2. Ali Bey Rumlu (Div Sultan)
6.2.21.2.1. Erzincan Valisi Olarak Atanmas
Rumlularin en nl emirlerinden olan ve Div Sultan adi ile de bilinen Ali Bey
Rumlu h. 907 / 15012de Serurda
2612
gereklesen savasta ve ardindan Tebrizin
fethinde
2613
de yer almisti.
2614
Onun kaynaklara ilk kez adi ise bu iki nemli olayla
ilgili gemektedir. Sah Ismail Tebrizde tahta iktiktan sonra Ali Bey Rumluyu da
tasra valiliklerinden birine atadi.
2615
Nitekim bir bilgiye gre Div Sultan, I. Sah
Ismail zamaninda Erzincan valisi idi.
2616
6.2.21.2.2. Belh ve $brgan Hkmetine Atanmas
Div Sultan Rumlu, h. 916 / 15101 yilinda Sibek Han ile Kizilbaslar arasinda
gereklesen savasta da bulunmaktaydi.
2617
Sah Ismail, Gicduvan yenilgisinden sonra
tekrar Maverannehiri ele geirdikten sonra Div Sultan Rumluyu Belh ve Sibirgan
2609
Tarih-i Cihan-ara, s. 266.
2610
Hulasett-tevarih, c. I, s. 72; Tekmiletl-ahbar, s. 39; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 28.
2611
Habibs-siyer, s. 467.
2612
Tarih-i Cihan-ara, s. 266.
2613
Hulasett-tevarih, c. I, s. 72; Tekmiletl-ahbar, s. 39; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 28;
Habibs-siyer, s. 467; Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 122.
2614
Yusuf Cemali, s. 143.
2615
Tekmiletl-exbar, s. 33; Mneccimbasi, Sahifl-ahbr, c. III, s. 182; Abbasli, Sah Ismayil, s.
18; Ceferli, Sefeviler Dvleti, s. 58.
2616
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 25.
2617
Hulasett-tevarih, c. I, s. 111-112; Habibs-siyer, s. 115; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 37;
A Literary History of Persia, s. 65; Bayramli, I Ismayil, s. 371.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
412
hkmetine atanarak
2618
zbekler ile nemli savaslar yapti. Btn savaslarda galip
geldi.
2619
6.2.21.2.3. h. 921 / 1515teki Raporu
zbeklerin Horasan sehir ve kylerine olan saldirilari sonucu h. 919 / Subat
sonu 1514 yili sonlarinda sz konusu blgedeki kitlik va alik had safhaya ulastigi
haberi h. 921 / 1515 sonlari Div Sultan Rumlunun Tebrize gitmesi veya bir diger
grse gre agrilmasi
2620
ile Horasandaki vahim durumun Sah Ismaile rapor
edildi.
2621
6.2.21.2.4. Grcistan ve Div Sultan
h. 922 / 15167 yilinda Grcistanin batisindaki Imeretia (Basi Acuk
2622
)
eyaleti valisi Menuehr ile Grcistanin dogusundaki Kakhetia eyaleti hkimi
Gerguvar (Karkara veya II. Qwarqware) arasinda gereklesen savasta
2623
yenilen
Gerguvar Sah Ismaile siginarak ondan yardim isteyince Sah Ismail de Kizilbas iler
gelenlerinin de grsn alarak kfirlere karsi cihat
2624
bahanesi ile Div Sultan
Rumluyu Kizilbas emirlerinden bir grup ile Gerguvara yardim etmeleri iin
grevlendirdi. Gereklesen savasta Menuehr yenilerek kaip Sultan Selime
sigindi.
2625
Div Sultan ise Menuehrin blgesini yagmalayip oradan birok
ganimetler elde ettikten sonra sahin ordusuna geri dnd. Bylece Gerguvar da Sah
Ismaile itaat ederek Kaht eyaletinde egemen oldu.
2626
Bu olaydan sonra Safev ve
Osmanli devletleri arasinda Grcistan stne yapilan rekabetler siddetlendi. Nitekim
Sah Ismailin lmne degin (h. 930 / 152324) olan 8 yillik kisa bir zamanda 4 kez
askerlerini Grcistana sevkettirdi.
2618
Tekmiletl-ahbar, s. 56.
2619
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 25.
2620
a.g.e, s. 25.
2621
Habibs-siyer, s. 552; Cihan-ga-yi Hakan, s. 517; Hulasett-tevarih, c. I, s. 132.
2622
Cihan-ga-yi Hakan, s. 542.
2623
Tekil-i Devlet-i Milli der Iran, s. 58.
2624
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 43.
2625
Hulasett-tevarih, c. I, s. 137.
2626
Ahsent-tevarih, s. 212.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
413
h. 923/ 151718de Menuehr, Sultan Selimin Mirza Bey komutasinda bir
askeri birlik destegi ile Grcistana saldirdi. Gerguvar bu kez de Sah Ismailden
yardim diledi. Sah Ismail ise yine Div Sultan Rumluyu ona yardima gnderdi.
2627
Gereklesen savasta ise yine Osmanlilar ile Grclerin mttefik kuvvetleri yenildiler.
Mirza Bey ile Menuehr ise ldrldler
2628
ve galip gelen Div Sultan, uhur Sada
(Irevan) geri dnmstr.
2629
h. 924 / 151819da Grcler Gerguvara karsi
ayaklandilar. O oradan kaarak yine Sah Ismaile sigindi. Sah Ismail ise bir kez daha
Div Sultan Rumluyu grevlendirerek onunla birlikte Grcistana gnderdi. Div
Sultan ise Grcistanin nemli merkezi Goriyi fethettikten sonra orayi Gerguvara
devredip sonra geri dnd.
2630
h. 927 / 152021de Grcistan valilerinden Levend Han, Seki vilayetine
saldirdi. Sah Ismail ise drdnc kez olarak Div Sultan Rumluyu grevlendirip
Grcistana gnderdi.
2631
Levend Han ise itaatini bildirdikten sonra Sah Ismailin
ordusuna geri dnd.
2632
Diger bir bilgiye gre Div Sultan, Levend Han, Melik
Karkara, Davud Bey, Melun Bey ve Menuehr Beyi Nahivanda Sah Ismailin
huzuruna ikardi. Sah ise hepsine hilat vererek onlari vilayetlerine geri dnderdi.
2633
Grcistan valileri de yillik haralarini deme konusunda sz verdiler.
2634
Div Sultan
Rumlu h. 930 / 152324te vefat eden Bayezid Sultanin yerine Sah Ismail tarafindan
emirl-mera makamina getirildi.
2635
2627
Efendiyev, Azerbaycan Sefeviler Dvleti, s. 54.
2628
Hulasett-tevarih, c. I, s. 139; Efendiyev, Azerbaycan Sefeviler Dvleti, s. 54.
2629
Ahsent-tevarih, s. 218.
2630
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 89.
2631
Rumlu, Sah Ismail Tarihi, s. 215; Ahsent-tevarih, s. 225; Bayramli, I Ismayil, s. 380.
2632
Ahsent-tevarih, s. 225; Hulasett-tevarih, c. I, s. 149.
2633
Habibs-siyer, s. 571-572; Seref Han, Serefname, s. 165-166; Mahmud Ismayil, Azerbaycan
Tarixi, s. 157158; Efendiyev, Azerbaycan Sefeviler Dvleti, s. 54.
2634
Cihan-ga-yi Hakan, s. 577-578.
2635
Lubbut-tevarih, s. 421.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
414
6.2.21.2.5. Tahmasb Mirzay Tahta karmadaki Rol
O ayan Sultan Ustaclunun lmnn ardindan emirl-mera oldu.
2636
Sah
Ismailin 19 Recep 930 / 23 Mayis 1524, Pazartresi gecesi gereklesen lmnden
sonra ordu emirl-merasi olan Div Sultan Rumlunun da destegi
2637
ile ayni yilda
ayni gnn gle vaktinde (19 Recep 930
2638
/ 23 Mayis 1524, Pazartesi) Tahmasb
Mirzayi tahta ikardilar.
2639
6.2.21.2.6. Rakiplerini Ortadan Kaldrmas
h. 930 / 152324te Sah Ismail tarafindan emirl-meraliga getirilen Div
Sultan Rumlu Tahmasbin lalaligini da stlendi. O, emirel-meralik grevi ile tm
yetkileri kendi eline geirdi. O, Tahmasbin kklgnden yararlanarak h. 929 /
15023te ldrlen Mirza Sah-Hseyin Isfahaninin yerine gelen Hace Celaled-din
Tebriziyi ortadan kaldirabildi. O, sonunda kendine rakip olarak grdg Hace
Celaled-din Muhammed Tebriziyi hasira sardirarak yaktirdi.
2640
Bylece o vekil
mansibini da kendi tekeline geirerek lke ynetiminde gl bir konuma geldi. Sz
konusu dnemde vekil mansibina gelmek isteyenlerin bir digeri de Kizilbas emiri
olan Kpek Sultan adi ile nl Mustafa Sultan idi. Divanda Div Sultan Rumlunun
mhrnden hemen sonra Kpek Sultaninki gelmekteydi. Kizilbas boylarinin bir
birine karsi gelmesi merkezi devleti zayif birakmaktaydi. Merkezi devletin sz
konusu rekabet ortami zerine de kurulmasi sakincali bir olgu idi. Tahmasb durumu
dengelemek iin Div Sultan Rumlu ve Kpek Sultani emirl-meralikta ortak
kildi
2641
ise de bu da onlardaki alttan alttan yrtlen ihtilaflari dizginleyemedi.
2636
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 25.
2637
a.g.e, s. 25.
2638
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Abdul-sekur, s. 8; Tekzire-yi Sah Tahmasb, Saferi, s. 2; Ahsent-
tevarih, s. 241; Hulasett-tevarih, c. I, s. 155-156; Cihan-ga-yi Hakan, s. 611 Tarih-i lem-ara-yi
Abbasi, c. I, s. 45; Tarih-i Selatin-i Safevye, s. 12; Huld-i Berin, s. 227; Fars-name-yi Nasiri, c. I, s.
386-387; Tarih-i Cihan-ara, s. 281.
2639
Huld-i Berin, s. 227, 327; Tarih-i Cihan-ara, s. 270, 281; Cevahirl-ahbar, s. 143; Nkavetl-
Asar, s. 12; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 45; Hulasett-tevarih, c. I, s. 157.
2640
Hulasett-tevarih, c. I, s. 156; Cevahirl-ahbar, s. 147; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 160.
2641
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Abdul-sekur, s. 9; Tezkire-yi Sah Tahmasb, Saferi, s. 2-3; Sah Tahmasb,
Tezkire, Kirlangi, s. 19.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
415
6.2.21.2.7. Kpek Sultana Kary Giriyimleri
zbeklerin h. 930 / 152324 yilindaki saldiri durumunu degerlendiren Div
Sultan Rumlu rakiplerini bertaraf etmek ve gc tekeline geirmek amaciyla vilayet
hkimi Kizilbas ileri gelenlerine mektup yazarak Lar yaylasinda bir araya
gelmelerini ve oradan da Horasana gitmelerini istedi. O mektubunu yaninda
bulundurdugu sahin mhr ile mhrledi. Div Sultan h. 931 / 152324te Tebrizden
ikarak Lara gitti. Orada birok yerel Kizilbas hkimleri bir araya geldiler. Div
Sultan Rumlu vekil makami konusunda Kpek Sultan Ustacludan daha fazla Durmis
Han Samluyu kenedine rakip grdgnden Ubeyd Hanin kusatmasinda olan onlara
yardim iin gitmeyi uygun bulmadi. O, Larda toplanan Kizilbas emirlerini de ikna
ederek Horasana gitmekten onlari vazgeirip Tebrize Kpek Sultani bertaraf
etmeye gitmelerini sagladi. Ancak Kpek Sultan Ustaclu Kizilbaslar arsindaki savasa
karsi oldugundan
2642
Sah Tahmasbin da destegini alarak Trkman Kendiye kadar
giderek onlari karsiladi. Sonra ise onlarla birlikte Tebrizin erendab mahallesinde
sahin huzuruna iktilar.
2643
Asker sayisi fazla olan Div Sultan Rumlu, entrikacilari
ldrmek bahanesi ve gvde gsterisi yapmak amaciyla Kpek Sultani savasa tesvik
edenlerden birka kisiyi ayni gnde ldrtt. O, h. 930 / 152223de sahin veziri
olan Kadi Cihan Hasani Kazaviniyi de yakalayarak Luri kalesine gndertti.
2644
Onun
yerine ise vezirlige Mir Cafer Saveciyi atadi.
2645
6.2.21.2.8. Div Sultan ve Kpek Sultann Savaylar
Div Sultan Rumlu, daha sonra Kpek Sultani saraydan ve Tebrizden
uzaklastirmak ve gcn yok etmek iin kfir Grcleri bahane ederek o ve tm
Ustaclu boyuna mensup olanlari Grcistana gnderdi.
2646
Ancak Kpek Sultan
barisi bir tavir izleyerek Div Sultan ile vekillik konusunda ortakligi nerdi. Div
Sultan da diger Kizilbas emirlerinin destegini yanina alarak onun bu nerisine karsi
2642
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 47; Tarih-i Cihan-ara, s. 282; Hulasett-tevarih, c. I, s. 160.
2643
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Abdul-sekur, 10; Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 20; Tarih-i Cihan-
ara, s. 282.
2644
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Abdul-sekur, 10; Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 20; Tarih-i Cihan-
ara, s. 282; Huld-i Berin, s. 334, 340.
2645
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Abdul-sekur, 10; Tezkire-yi Sah Tahmasb, Saferi, s. 5; Sah Tahmasb,
Tezkire, Kirlangi, s. 20; Huld-i Berin, s. 340; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 160.
2646
Ahsent-tevarih, s. 247.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
416
ikti ve onun orada olmayisindan yararlanarak Ustaclu boyunun tm tiyullarini
kaldirdi.
2647
Bu durum karsisinda Kpek Sultan artik baris midini kaybederek rakip
tarafa muhalefet etmeye ve Ustaclularla birlikte baskaldirdi. Div Sultan ise diger
mttefik emirler ve Sah Tahmasbi da yanina alarak isyani bastirmaya gitti.
2648
Iki
taraf 14 Saban 932 / 26 Mayis 1526da Sultaniye evresindeki Seksencikte
2649
savasa basladilar. Savasta Ustaclular yenildiler.
2650
Kpek Sultan ise kaarak Tarum
sonra da Reste gitti. O, orada Biyepes hkimi Emire Debbacdan yardim sitedi.
Bylece Div Sultan tek basina vekil olarak yetkileri de tekeline geirdi.
2651
Sah Tahmasbin kizkardesi ile evli olan Muzaffer Sultan (Emire Debbac) da
kendisine siginan Kpek Sultan Ustacluya vekil Div Sultan ile savasmasi iin 8.000
atli savasi verdi. Bunun sebebi Muaffer Sultanin Div Sultan Rumlunun
glenmesinden ekinmesine baglanmaktadir.
2652
Sah Tahmasbin o siralarda yasi
12den fazla degildi. Bu nedenle de Div Sultan Rumlunun elinde bir oyuncak haline
gelmisti.
2653
Kpek Sultan da Sah Tahmasbin ordusu ile Mencilin Herzuyelinde
savasa baslasa da yenilerek Reste kati. O, daha sonra Erdebile saldirarak orayi ele
geirdi. Div Sultan da ona karsi acele ile hareket etti. Ramazan 933 / Haziran
1527de Nahivanin Arpa ayinda
2654
gereklesen savasta Kpek Sultan tfek
kursunu ile ld. Diger kaynaklara gre savasin gereklestigi yer Nahivanin
Seruru idi.
2655
2647
Tekmiletl-ahbar, s. 62.
2648
Tarih-i Cihan-ara, s. 283; Huld-i Berin, s. 334.
2649
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Saferi, s. 6; Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 21; Tarih-i Cihan-ara, s.
283; Hulasett-tevarih, c. I, s. 162; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 47.
2650
Tarih-i Cihan-ara, s. 282.
2651
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 160.
2652
Tarih-i Gilan, s. 36.
2653
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 160.
2654
Tarih-i Cihan-ara, s. 283; Tekmiletl-ahbar, s. 63; Hulasett-tevarih, c. I, s. 170; Sah Tahmasb,
Tezkire, Kirlangi, s. 23.
2655
Cevahirl-ahbar, s. 152; Ahsent-tevarih, s. 259; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 48; Huld-i
Berin, s. 338.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
417
6.2.21.2.9. Azli ve ldrlmesi
h. 932 / 152526da Durmis Hanin lm
2656
ile 13 yasindaki Tahmasbin
vekili olan Div Sultan Rumlu rakipsiz kalarak asiri derece de glendi. Ubeyd Han,
ikinci kez olarak h. 932 / 152526da Horasana saldirip
2657
bazi sehirleri ele
geirdiginde Div Sultan Rumlu da Sah Tahmasbin rizasi olmadan oradaki
Kizilbaslara yardim etmeleri iin bir birligi blgeye sevkettirdi.
2658
Onun rakibi
olmadigindan bu konuda artik rahat davranmaktaydi. Ancak Kpek Sultanin
bertaraf edilmesi ile Kizilbaslar arasi atismalar son bulmadi. Bu kez Isfahan hkimi
uha Sultan Tekel, Div Sultan Rumluyu ortadan kaldirip vekil mansibini elde
etmek istiyordu. O, Div Sultanin glenmesinden endise etmekteydi. Div Sultanin
asiri derecede gc tekeline geirmesi 14 yasindaki Sah Tahmasbi da rahatsiz
etmekte idi. Bunun zerine uha Sultan Tekel sahin destegini alip onu Div Sultana
karsi etkilemeye alisti. h. 933 / 152627 yilinda sah bir trende lalasi Div Sultana
dogru bir ok atarak simgesel olarak onu isten aldi.
2659
Bylece onun yetkileri de
elinden alindi.
Sah Tahmasb, Kpek Suiltanin lmnden sonra Gzel Dere yaylasina gitti.
Tahmasb orada uha Sultanin tahrikleri ile 25 Sevval 933 / 25 Temmuz 1527de
Div Sultan Rumluyu ldrtt.
2660
Onun lm tarihine ilsikin diger grsler ise
sunlardir: 5 Sevval 933
2661
/ 5 Temmuz 1527, 2 Sevval 933 / 2 Temmuz 1527.
2662
Sz
konusu iki Kizilbas vekilinin pes pese ldrlmesi ile vekil mansibi da uha
Sultanin eline geti.
6.2.21.3. Muhammed Bey Rumlu
Rumlu boyundan olan Muhammed Beyin adi kaynaklarda yalnizca bir olay ile
2656
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 234; Hulasett-tevarih, c. I, s. 163.
2657
Hulasett-tevarih, c. I, s. 170; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 51.
2658
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Saferi, s. 10.
2659
Tarih-i Iran, Cambridge, s. 51.
2660
Tarih-i Cihan-ara, s. 283; Ravzets-Safa-yi Nasiri, s. 46; Cevahirl-ahbar, s. 153; Iran-i Asr-i
Safev, s. 51; Tarih-i Ki:ilbaan, s. 25.
2661
Ahsent-tevarih, s. 268.
2662
Huld-i Berin, s. 350.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
418
ilgili eli sifatiyla geer. Sah Ismail Irak-i Arap ve Sirvan sorunlariyla ilgilendigi
sirada Sibek Han zbek de firsati degerlendirerek Horasana taarruzda bulunurdu.
Bunun zerine Sah Ismail Muhammed Bey Rumlu ve Kadi Nurullah Sadri eli
olarak Sibek Hana gndermis ama Sibek Hanin saldirmalarindan vazgeirtmeyi
basaramamistir.
2663
6.2.21.4. Badmcan (Badncan) Sultan
Rumlu boyundan olan Badimcan Sultan h. 916 / 151011 yilinda Sibek Han ile
Kizilbaslar arasinda gereklesen Merv savasinda
2664
yer almisti.
2665
Erdebil hkimi
olan Badimcan Sultan Rumlu Kpek Sultanin Erdebile yaptigi saldirisinda h.
Ramazan 933 / Haziran 1527 tarihinde ldrlmstr. Onun bulundugu ordu ile
Ustaclular Kara Dere diye bilinen bir yerde savasa girdiler. Badimcan Sultan
ldrldgnde 90 yaslarinda idi.
2666
6.2.21.5. Halil Aga Sufi
Rumlu boyuna mnesup olan Halil Aganin da adi kaynaklarda bir kez eli
sifatiyla geer. Kimi kaynaklara gre Sibek Hanin kafasinin dersini Sah Ismailim
emriyle Osmanli sultanina gtren Halil Aga Sufi Rumlu olmus ve o sehzade
Selimin tahriki ile orada ldrlmstr.
2667
6.2.21.6. Nur Ali Halife
6.2.21.6.1. Osmanllara Kary Faaliyyetleri
Nur Ali Halife, Rumlu boyunun nl emirlerindendi. Kimi kaynaklara gre I.
Sah Ismail zamaninda Hinislu boyundan olan Nur Ali Halife, Erzincan beldesinin
2663
Rumlu, Sah Ismail Tarihi, s. 137-140; Nevai, Sah Ismail, s. 8184; Vilayeti, Sah Ismayil Sefevi, s.
5960; Sarwar, History of Shah Ismail, s. 58.
2664
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 37; Hulasett-tevarih, c. I, s. 111; A Literary History of
Persia, s. 65.
2665
Hulasett-tevarih, c. I, s. 112.
2666
Ahsent-tevarih, s. 260.
2667
lem-ara-yi Safev, s. 332.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
419
hkimi idi.
2668
Selimin tahta ikisi ile Ismailin h. 905 / 14991500de Erzincan ve
h. 913 / 15078de Elbistan harektinin sabikasini gz nnde tutarak Osmanli
devleti Safevlerin yeni saldirisini beklemekteydi. Nitekim byle de oldu. Ismail ve
Erzincana atadigi Nur Ali Halife Rumlu adli hkimi Osmanli topraklarina saldirarak
isyancilara
2669
yardim etmek istiyordu. h. 917 / 151112de Sah Ismail ona
Osmanlidaki (Orta Anadoludaki) mritlerini toplayarak Irana g etmelerini
istemisti.
2670
Dogu Karahisar da 3000 atli aileleri ile birlikte ona katildilar.
2671
O
Karahisara ulastiginda Rum (Anadolu) sufileri ve mritlerinden yaklasik 30004000
hanelik aile ona katildilar.
2672
Onu Osmanli topraklarindan dislayip ikarmak iin
Malatya hkimi Faik Bey ona karsi hareket etti. Ancak Tokatta bas gsteren savasta
yenilerek ldrld. Nur Ali de Tokatta Sah Ismail adina hutbe okutarak oranin
Safevlere ait oldugunu ilan etti. Ayni gnlerde orum ve Amasya yakinlarinda Isa
Halife komutanliginda baska bir Safev yanlisi topluluk da isyan etmisti. Onlar
sehzade Muradi
2673
da yanina alabilmislerdi. Nur Ali sonra Erzincana dogru hareket
ederken Kaz ayiri adli bir yerde Irana gitmek isteyen sehzade Murad yanindaki
10.000 kisilik ordusu ile ona katildi.
2674
O, Muradi iyi karsiladiktan sonra onunla
birlikte Tokata gelerek sehri ele geirip yaktirdi.
2675
Tokatta Sehzade Murad ondan ayrilarak Irana dogru hareket edip Sah
Ismaile sigindi.
2676
Nur Ali ise kendi hkmet blgesi olan Erzincana gitti. O
dnste sinir blgesinde II. Selimce grevlendirilen Osmanlilarin nl komutani
Yollar Kasidi Sinan Pasayi da agir bir hezimete ugratarak 1500 kadar Osmanli
2668
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 26.
2669
Hulasett-tevarih, c. I, s. 124.
2670
Cihan-ga-yi Hakan, s. 475; Mneccimbasi, Sahifl-ahbr, c. III, s. 440-441; Ahsent-tevarih,
s. 175; Huld-i Berin, s. 223; Tarih-i Iran, Cambridge, s. 40.
2671
Cihan-ga-yi Hakan, s. 475.
2672
Ahsent-tevarih, s. 175.
2673
Sehzade Murad, Sehzde Ahmedin oglu idi. Dedesi II. Byezd tarafindan Amasya Valisi tayin
edilmisti. Amasya civrinin idresi ile mesgl olan Sehzade Murad, Amasya ve orum taraflarindaki
Kizilbaslarin tesri altinda kalmis ve onlarin itiktlarini benimsemistir. Ayni mevzda ayrintili bilgi
iin bkz. Uzunarsili, c. II, s. 256; agatay Uluay, Yavuz Sultan Selim Nasil Pdish Oldu?,
(Bundan sonra: Uluay, Yavuz Sultan Selim Nasil Pdish Oldu?), Istanbul niversitesi Edebiyat
Fakltesi Tarih Dergisi, VII, sy. 10, s. 127-128; Ekinci, Erdebil Tekkesinin Kurulusu, s. 136;
Dalkesen, Safev Propagandasi, s. 66.
2674
Ahsent-tevarih, s. 175; Hulasett-tevarih, c. I, s. 124.
2675
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 26.
2676
Cihan-ga-yi Hakan, s. 486.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
420
askerini de ldrd. O, birok ganimet elde ederek
2677
oradan da Erzincana geri
dnd.
6.2.21.6.2. emiygezek Hkimiyetine Atanmas
Sah Ismail, Rumlulari emisgezeki ele geirmesi ve bastirmasi iin
gnderdiginde direnis sergileyemeyen Rstem Bey Krdn de Kizilbaslara boyun
egmekten baska aresi kalmadi. O kendi kalelerini onlara teslim etti. Sah Ismail ise
Nur Ali Halifeyi oranin hkimi yapti. O Krtlere asiri baski uygulayarak onlardan
nemli sayida bir kesimi katletti. Bunun zerine Krtler muhalefet ederek Rstem
Beyden yardim istediler.
2678
6.2.21.6.3. aldran Savay ncesinde Teyebbsleri
Osmanli ordusu Kemaha yakin bir yerden Safev topraklarina girdi. Ancak
kale dayanikli oldugundan ve Kizilbaslarin da iyi savunmasi yznden Sultan Selim
oranin alinmasindan vazgeerek ilerledi. Sah Ismailin emri zerine Erzincan hkimi
Nur Ali Halife sz konusu blgeyi dagitarak lke iine dogru geri ekildi. Osmanli
ordusu ilerledike her yeri harabe ve yakilmis olarak buluyorlardi. Bunun zerine
Osmanli ordusunda Yenieriler de Safevlerle itirazlarini bildirmeye basladilar.
2679
Osmanli ordusunun ilerleyisi karsisinda Erzincan hkimi Nur Ali Halife sz
konusu vilayeti birakarak askeri ile birlikte geri ekilip Azerbaycanda Sah Ismailin
ordusuna katildi.
2680
6.2.21.6.4. Nur Ali Halifenin lm
Sah Ismail aldirana geldikten sonra ordu ileri gelenleri ile birlikte bir
kurultay dzenleyerek savasi tartismaya ati. Osmanlilarla savas deneyimi olan Nur
2677
Cihan-ga-yi Hakan, s. 479-480; Ahsent-tevarih, s. 176; Huld-i Berin, s. 224.
2678
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 399.
2679
a.g.e, s. 410.
2680
Cihan-ga-yi Hakan, s. 493; Ahsent-tevarih, s. 188; Huld-i Berin, s. 234.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
421
Ali Halife savasa karsi iksa da savasa girilmesine karar verildi.
2681
aldiran
savasindan sonra Sultan Selim Kemah kalesini ele geirdikten sonra Erzincani da
almak istedi. O Muhammed Pasa Beyoglu avusu (Mustafa Pasa
2682
) bunun iin
grevlendirdi. Nur Ali Halife ise askerlerinin sayisinin az olmasina karsi onunla
savasarak ld
2683
ve Erzincan da Cemaziylevvel 921 / HaziranTemmuz 1515de
Biyiglu Muhammedin Tunceliye bagli Urciktaki Taker yaylasinda
2684
kazandigi
galebe ile Temmuz 1515 Osmanlilarin eline geti.
6.2.21.7. Sufiyan Halife Rumlu
6.2.21.7.1. $ibanierin lk Saldrlarn nlemedeki Rol
Sufiyan Halife de Rumlu komutanlarindan idi. Kimi bilgilere gre aslen Sivas
beldesinden olan Zayif Yusufun oglu Sufiyan Halife, Hinislulardan idi.
2685
yigit bir
kisilige sahip olan Sufiyan Halife zbeklerle siddetli savaslarda bulunmustu.
2686
Nitekim Sah Tahmasb h. 939 / 153233 yilinda
2687
lke batisindaki sorunlarini belirli
lde gidererek kalabalik bir ordu ile Horasana dogru hareket ettiginde
2688
Sufiyan
Halife Rumluyu da Sebzivara saldirmasi iin grevlendirdi. Han-geldi Bahadir ise
Nisabur kalesine sigindi. Sufiyan Halifenin orayi ele geirmesi iin asker sayisi az
oldugundan
2689
Sah Tahmasb da ona yardim iin baska bir birlik gnderdi. Onlar
zbekleri yendikten sonra Meshedi almak iin hareket ettiler. Ubeyd Han tarafindan
Meshed hkimi olarak atanmis olan oglu Abdul-aziz Sultan ise Meshedi terk edip
Herata gitti. Bununla da Kizilbaslar Meshedi de ele geirdiler.
2690
Ubeyd Han, h.
940 / 153334te emirlerinden Seydim Mirzayi Cami, bir birligi de Hafi almalari
iin gnderdi. Meshed hkimi Sufiyan Halife Rumlu ise onlara karsi savasa ikti. O,
2681
Cihan-ga-yi Hakan, s. 493; lem-ara-yi Safev, s. 484; Hulasett-tevarih, c. I, s. 130; Tarih-i
lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 41.
2682
Cihan-ga-yi Hakan, s. 519; Ahsent-tevarih, s. 190.
2683
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 26.
2684
Cihan-ga-yi Hakan, s. 519-520.
2685
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 26.
2686
a.g.e, s. 26.
2687
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 60.
2688
Tarih-i Cihan-ara, s. 287; Hulasett-tevarih, c. I, s. 224.
2689
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 61.
2690
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 91.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
422
Seydim Mirzayi yenerek zbeklerin de Hafdan kamalarina neden oldu.
2691
6.2.21.7.2. Herat Hkimiyetine Davet Edilmesi
Halife Sultanin lm ile Herat hkimsiz kalinca Herat ileri gelenleri
Meshede adam gndererek Sufiyan Halife Rumluyu Herat hkmetini stlenmesi
iin davet ettiler. O da onlarin davetini kabul ederek Meshedde ailesinin yaninda az
sayida sipahi biraktiktan sonra ordusunun ogunlugunu Herata dogru hareket ettirdi.
O, 14 Muharrem 942 / 15 Temmuz 1535te Herata geldi.
2692
Onun Herata giris
tarihi diger bir bilgiye gre 4 Muharrem 942 / 5 Temmuz 1535 olmustur.
2693
Sufiyan
Halife Herata geldikten sonra kaba memurlar
2694
araciligi ile halktan agir vergiler
aldirarak onlara karsi sert bir tutum iine girdi. O sehirdeki zenginlerin malina el
koymak iin dini ryalar uydurarak onlari soymaya alismaktaydi.
2695
Bylece
hazine de asiri bir altin miktari birikti.
Horasanin acinacak durumunu degerlendiren Ubeyd Han kalabalik bir ordu ile
h. 942 / 153536da yine Amuye suyundan geerek Meshedi kusatti. Sufiyan
Halifenin ailesi ise savunmaya basladilar.
2696
Haber Sufiyan Halifeye ulasinca o
yardim iin yanina 3000 atli alarak Meshede dogru hareket etti.
2697
Sufiyan Halife,
Heratin savunmasina Hizir elebiyi, vezir olarak da sert huylu ve acimasiz
2698
biri
olan Nured-din Ahmed Isfahaniyi atadi. Sufiyan Halife kendisi geri dnnceye
kadar onlarin Herat halkindan 4 bin Tebrizi tumani
2699
fazla vergi tahsil etmelerine
emretti. Nured-in Ahmed Isfahani de memurlari araciligi ile halka asiri baski
uygulayarak vergi tahsiline basladi. Bunun sonucunda ise halk Nured-din Ahmed
2691
Ahsent-tevarih, s. 331.
2692
Hulasett-tevarih, c. I, s. 246.
2693
Ahsent-tevarih, s. 346.
2694
Hulasett-tevarih, c. I, s. 246.
2695
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 294; Ahsent-tevarih, s. 346; Hulasett-tevarih, c. I, s.
247; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 63.
2696
Hulasett-tevarih, c. I, s. 247; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 63; Ahsent-tevarih, s. 347.
2697
Ahsent-tevarih, s. 347; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 63.
2698
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 295; Hulasett-tevarih, c. I, s. 247.
2699
Hulasett-tevarih, c. I, s. 247; Ahsent-tevarih, s. 347.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
423
Isfahaniyi hamamda bulundugu bir sirada saldirarak ldrdler.
2700
6.2.21.7.3. Sufiyan Halifenin ldrlmesi
Yukarida da belirtildigi gibi Ubeyd Han da h. 942 / 153536da atlilari ile
Sufiyan Halife ile karsilasmak iin hareket etti. O karsilastigi zbeklerden 30unu da
gereklesen atismada ldrd. Iki ordu 20 Recep 942 / 14 Ocak 1536da, Nisabur
evresindeki Abdul-abad kynde karsilastilar.
2701
Sufiyan Halife az sayida askerleri
ile ilk nce saldiriya geerek zbekleri dagitti. Ubeyd ise tm gc ile karsi saldiri
ile Kizilbaslarin yenilmesine neden oldu. Sufiyan Halife ise sz konusu kyn
kalesine sigindi. Ubeyd Han ise kaleyi kusatti. Onlar alik sikintilarini gidermek iin
atlarindan keserek gereksinimlerini gidermeye basladilar. Kusatma ayni yilin kisina
degin devam etti. Kizilbaslar ise soguga karsi dayanmak iin atlarinin egerini kirip
yakiyorlardi.
2702
Onlar tm zorluklara ragmen 35 gn direndikten
2703
sonra
zbeklere yenildiler. Yakalanan Sufiyan Halife ise Ubeyd Hanin buyrugu ile h. 943
/ 153637de
2704
ldrld. Hasan Bey Rumlunun Ahsent-tevarihinde sz
konusu lm tarihi h. 942 / 153536 olarak verilmektedir.
2705
Ubeyd Han, Sufiyan Halifeyi ldrdkten sonra 13 Ramazan 942 / 6 Mart
1536da Herati kusatti.
2706
Hizir elebi direnmeye basladi. Sonunda ise iki surun
korumasi ile sorumlu olan Emir Ibrahim Emininin Emir Hasan Kadi ve Hizir elebi
ile olan ihtilaflari yznden sz konusu iki surun kapilarini aarak zbeklerin 27
Sefer 943 / 15 Agustos 1536 sehre girmelerini sagladi.
2707
Hizir elebi ve
yakinlarindan bir grubu Heratin iinde bulunan Ihtiyared-din kalesine sigindilar. O,
Ubeyd Hana anlasarak serbest birakilmalarinin karsiliginda Sufiyan Halifenin mal
varligi ve tm hazinesini ona vermeye sz verdi. Ubeyd Handa yazili mektubunda
2700
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 297; Hulasett-tevarih, c. I, s. 249-250.
2701
Ahsent-tevarih, s. 348.
2702
Ahsent-tevarih, s. 349; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 64.
2703
Ahsent-tevarih, s. 349; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 64.
2704
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 26.
2705
Ahsent-tevarih, s. 355.
2706
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 301; Hulasett-tevarih, c. I, s. 258.
2707
Tarih-i Cihan-ara, s. 293; Ahsent-tevarih, s. 352; Hulasett-tevarih, c. I, s. 260.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
424
yemin ederek bunu kabul ettigini aikladi. Ancak o buna uymadi ve onlarin hepsini
Buharaya gnderdi.
2708
6.2.21.8. Emir Sultan Rumlu
6.2.21.8.1. Kazvin Hkimiyetine Getirilmesi
Kimi bilgilere gre Hinislu boyundan olan Emir Sultan, I. Sah Ismail
zamaninda Rumlu korularinin yzbasisi oldu. Emir Sultan, meshur tarihi,
Ahsent-tevarih eserinin yazari Hasan Bey Rumlunun babasidir. O, I. Sah Ismail
lmnden sonra Tahmasbin haznedari oldu. uha Sultanin lmnn ardindan
davul ve sancak sahibi olmus
2709
Kum valiligine atanmisti.
2710
Emir Sultan
Rumlunun adi kaynaklarda Osmanlilarin 942
2711
/ 15356da Safevlere yaptigi
saldirisi sirasinda da geer. Osmanlilarin h. 942 / 153536 yilindaki saldirisi
2712
zerine Sah Tahmasb, Ebherde iken Sultan Sleymanin Zencana girdigini grendi.
O, ordusunun nc kismini Osmanlilara karsi gnderdi. Ordunun nc birliginde
Emir Sultan Rumlu da bulunmaktaydi.
2713
Ancak Iki taraf karsilastiginda
Kizilbaslarin ogunlugu katilar. Sultan Sleyman ikinci kez Irak-i Aceme
geldiginde,
2714
o, Dercezinin
2715
Vese kynde idi. Orada Osmanlilarla siddetli
savaslar yaparak hazretin dikkatini kendi zerine ekti ve Kazvin sehrinin
hkmetini aldi. Savuc Bulag, Piskil Dere, Arap Saidi ve Simnani kyleri
2716
ona
tiyul olarak verilmesi kararlastirildi.
2717
6.2.21.8.2. Horasan Emirl-meralgna Atanmas
Sah Tahmasb, Sultan Sleymanin ikinci seferinden sonra h. 943 / 153637
2708
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 316-317.
2709
Davul ve sancak (tebl lem) hkimiyet sembol idi.
2710
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 25-26.
2711
Nevai, Sah Tahmasb, s. 160.
2712
Ferid Bey, s. 86; Roemer, s. 241; Minorski, Tarih-i Tebriz, s. 51.
2713
Ahsent-tavarih, s. 249.
2714
I. Sultan Sleymanin (Kanuni), Irana II. seferi ilkbahar 1535de yapilmistir.
2715
Dercezin (Dergezin), Hemednin kuzeyinde yerlesmektedir.
2716
Savuc Bulak, Piskil-dere, Arab-Saidi ve Simnani Kazvine bagli kyler.
2717
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 25-26.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
425
yilinda Ubeyd Hanin Horasana olan altinci saldirisini nlemeye Horasana
gittiginde Sam Mirzaya mektup yazarak ona zarar vermeyecegine yemin etti.
2718
O,
Emir Sultan Rumluyu
2719
birka Safev ileri geleni
2720
ve yazdigi mektup ile birlikte
Sam Mirzaya Tebese gnderdi.
2721
Sam Mirza da Kizilbas emirleri ile birlikte Sah
Tahmasbin huzuruna geldi.
2722
Sah Tahmasb da onu affetmesine ve
onurlandirmasina
2723
karsin hizmetilerinden birkaini ldrtt.
2724
H. 944 / 1587
88de ise, Sah Tahmasb Horasan vilayetlerinin Damgandan Meshed-i Razeviyeye
kadar olan arazinin emirl-meraligini Emir Sultana bagisladi. O, h. 947 / 154041
yilinda Tebrizde dnyasini degistirdi.
2725
6.2.21.9. Pir Sultan Halife Rumlu
Pir Sultan Halife de Rumlu boyuna mensup komutanlardandi. 947 / 1540
41de Rstem-dar ve Ruyanda egemen olan Zeydi mezhepli
2726
Padusiyanlardan
olan Melik Kavusun oglu Melik Cihan-gir, Sah Tahmasba karsi baskaldirdi. Sah da
Pir Sultan Halife Rumluyu Kizilbas emirlerinden Ahmed Bey Trkman ile birlikte
ona karsi gnderdi. Melik Cihan-gir de Larcan kalesine sigindi. Ahmed Bey
Trkman da Kizilbaslardan bir grup ile kalenin kapisina ulastilar. Bunun zerine ise
Melik Cihan-gir aman diledi. Ancak Pir Sultan Halife, Ahmed Beye yardim iin bir
birlik gndermeden bilerek
2727
kaleye yakin bahede kayisi agacina ikarak meyve
yemege koyuldu. Melik Cihan-gir de Ahmed Beye destek gnderilmedigini grnce
atlilari ile birlikte Ahmed Beye saldirip onu az sayida askerleri ile birlikte ldrd.
Ancak Pir Sultan Halife Rumlu, Rstem-darileri cezalandirmadan bilerek
2728
sahin
ordusuna geri dnd. Bylece Pir Sultan Halife de kendi boyunun ikarlarini lke
ikarlarindan stn tuttu.
2718
Hulasett-tevarih, c. I, s. 550.
2719
Ahsent-tevarih, s. 358.
2720
Cevahirl-ahbar, s. 168; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 65.
2721
Hulasett-tevarih, c. I, s. 266.
2722
Tarih-i Cihan-ara, s. 292.
2723
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 306.
2724
Cevahirl-ahbar, s. 168.
2725
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 25-26.
2726
Tarih-i Gilan ve Deylemistan, s. 27.
2727
Ahsent-tevarih, s. 386.
2728
a.g.e, s. 387.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
426
6.2.21.10. Hseyin-can Sultan Rumlu
Hseyin-can Sultan da Rumlu boyuna mensup emirlerdendi. Kimi kaynaklara
gre ise Sleyman Sultanin oglu olan Hseyin Can Sultan, Hinislu boyundan idi. O,
Emir Sultan Rumlunun abalari ile Rey hkimi oldu. Mentese Sultan Ustaclunun
lmnden sonra uhur Sadin
2729
emirl-merasi oldu.
2730
h. 955 / 154849da
Sultan Sleyman, Ulamayi yeterli kadar askeri kuvvet ile Van kalesini kusatmasi
iin grevlendirerek kendisi Tebrize dogru hareket ettiginde Sah Tahmasb da
Tebrizin bir aydan beri Senb Gazaninda ikamet etmekte bu nedenle de ordusunu iyi
hazirlamaktayadi.
2731
Sah Tahmasb, ordusunun bir nc blgn Osmanlilara karsi
Merend evresine gnderdi. Ordunun nc blmnde birok nl Kizilbas
nderinin yani sira Hseyin-can Sultan Rumlu da bulunmaktaydi. Safev ordusunun
nc kesimi de az sayida askerleri ile Merendde Osmanlilara saldirip onlari yenip
kamalarina neden oldular.
2732
Sultan Sleyman ise Elkas Mirzayi birka Osmanli
pasasi ve 40.000 atli ile birlikte Merende dogru gnderdi. Gereklesen savasta ise
Osmanlilara srekli takviye kuvvetleri geldiginden Kizilbaslar yenilip katilar.
2733
O
sirada Iskender Pasa
2734
, Irevana geldiginde onunla savasmadi ve h. 958 / 155152
yilinda ise dnyasini degisti. Sah Tahmasb onun ordusunu Div Sultanin oglu Edhem
Beye devretti.
2735
6.2.21.11. Hasan Bey Rumlu
O, Kizilbas Rumlu boyunun nl emiri olan Div Sultan Rumlunun torunu ve
aginin nl kltr adami ve tarihilerindendi. mrnn bir sresini Sah Tahmasbin
yaninda ve hizmetinde geirmistir. O, Sah Tahmasbin yapmis oldugu savaslarin
2729
uhur Sad (Sahat-ukuru), Irevan evresindeki Aras irmagi ile Gke gl arasindaki topraklar
bu ad ile anilmaktaydi. Safevlerin idari yapisina gre uhur Sad beylerbeyligi (merkezi Irevan),
Azerbaycanin drt esas beylerbeyliginden biriydi.
2730
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 26.
2731
Hulasett-tevarih, c. I, s. 326; Ez Seyh Safi ta Sah Safi, s. 72.
2732
Nevai, Sah Tahmasb, s. 178.
2733
Hulasett-tevarih, c. I, s. 325; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 71.
2734
Iskender Pasa Erzurum hkimi idi ve sika uhur Sada hcum ederdi. 1552 yilinda Kizilbaslar,
Sah Tahmasbin oglu Ismail Mirzanin nderliginde onu kesin olarak maglbiyete ugrattilar.
2735
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 26.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
427
birogunda yaninda yer almistir.
2736
h. 957 / 15501 yilinda Sehr-i Zurun valisi
Bege Erdelan bir grup Osmanli askeri ile birlikte Surhab kalesine saldirdilar. Onlarin
Kizilbaslarla yaptiklari bu savasta Safev tarafinda nl Safev tarihisi Hasan Bey
Rumluda koru sifatiyla bulunmaktaydi. Bu savasta Kizilbaslar rakiplerini agir
kayiplarla yenebilmislerdi.
2737
Sah Tahmasbin lmnden sonra o II Sah Ismail ve Muhammed
Hudabendenin hizmetine girmistir. Hasan Bey Rumlu, 12 ciltten olusmus olan fakat
simdilik 11. ve 12. ciltleri bilinen Farsa Ahsent-Tevarih adli nl eserin
yazaridir. Eserin dili sade ve yer yer siirlerle sslenmistir. Yazar eserinin yazimina I.
Sah Ismail zamanindan baslasa da eserini II. Sah Ismail adina sunmustur. Eserdeki
tarihi olaylar kronolojik olarak yillara gre ayrintili bir biimde verilmistir. Her yila
iliskin tarihi bilgilerin verilmesinden sonra ayni yil iinde lms olan fakih, lim,
sair ve siyaset adamlarinin hayatlarina iliskin ana izgileriyle degerli bilgiler
sunmaktadir. Kitabin 11. cildinde h. 807899 / 14041494 yillari arasindaki olaylar
anlatilmaktadir. 12. ciltte ise I. Sah Ismail (h. 907930 / 15011524), Sah Tahmasb
(h. 930984 / 15231577), II. Sah Ismail (h. 985986 / 15771579) zamanlarindaki
olaylar Sultan Mahmud Hudabendenin tahta ikisina kadar ele alinmistir. Bu eserde
ayni zamanda Iranin degisik blgelerinin tarihi, komsu lkelerdeki Rum sultanlari,
agatay ve zbek hanlari ve oradaki agdasi olan nl lim, vezir ve sairler
hakkinda bilgiler verilmektedir. Eserin yazilisi h. 985 / 157778 yilinda sona
ermistir. Hasan Bey Rumlu zamaninin ordu komutanlarindan oldugundan yazdigi
eserinde ordu ve savaslarinin tarihine olduka ilgili davranmistir.
2738
O, kitabinin ilk
sayfasinda kendini Emir Hasan Rumlunun torunu olarak tanitmakta ve eserini Ismail
Mirzaya ithaf ettigini aktarmaktadir. Yazimi bittigi sirada Ahsent-Tavarih 12
cildi buluyormus. Ancak bu eserin ok az bir kismi, son iki cildi gnmze
ulasmistir (h. 900985 / 14941578 yillari arasindaki olaylari ieren kisimlar).
2739
2736
Browne, Ez Sadi, s. 746; Bahar, c. III, s. 261; Riza-zade Safak, s. 606; Ahmed Glin, c. II, s.
439; Msahib, c. I, s. 61; Sipehsalar, c. II, s. 412; Azizullah Bayat, s. 10-11.
2737
Hulasett-tevarih, c. I, s. 354.
2738
Atabay, s. 261; Browne, Ez Sadi, s. 746; Bahar, c. III, s. 261; Riza-zade Safak, s. 606; Ahmed
Glin, c. II, s. 439; Msahib, c. I, s. 61; Sipehsalar, c. II, s. 412.
2739
Zbdetl-asar, s. 5-6.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
428
Basta Iskender Bey Mnsi olmak zere daha sonraki birok Safev dnemi
tarihileri iin Ahsent-tevrh eserini kaynak olarak kullanilmistir. Eserin yazma
nshalari Iran, Azerbaycan
2740
, Trkiye, Rusya
2741
, Hindistan vb. lkelerdeki
ktphanelerde bulunmaktadir. Eserin Gilan, Mazendaran ve Talisa ait olan kismi B.
Dorn tarafindan 1858de yayinlanmistir. C. N. Seddon, bu eserin esitli nshalari
zerinde alisarak sz konusu son iki cildini A Chronicle of the early Safavs Being
the Ahsanut-tawrikh of Hasan-i Rml adiyla Ingilizceye evirerek 1931de
yayinlamistir.
2742
Iranli tarihi Abdlhseyin Neva de Nuruosmaniye
Ktphanesinde ve Iran Meclisi Ktphanesinde bulunan yazma nshalariyla C. N.
Seddon yayinlarini esas alarak 1980 yilinda eserin yeni bir yayini yapmistir.
2743
Sz
konusu yayin Cevat Cevan tarafindan Trkeye evrilerek 2004te Ardi
Yayinlarindan Trkiyede yayinlanmisti.
2744
6.2.21.12. $ah-kulu Bey Rumlu
Rumlu boyundan olan Sah-kulu Beyin adi kaynaklarda h. 974 / 156667
olaylari ile ilgili olarak eli sifatiyla gemektedir. Sah barisi bir yntem izleyerek h.
974 / 156667de birka kez eliler gndererek Biyepes hkimi Han Ahmedi boyun
egmege ikna etmeye alisti. O, son kez Kr Hasan Yasavul-basiyi Lahicana
gndererek onu tekrar boyun egmeye agirsa da Han Ahmed eliyi bir sre yaninda
tutarak geri dnmesini de engelledi. Bunun zerine Sah Tahmasb da Sah-kulu Bey
Rumluyu onun pesinden gnderip ihtilafi zmeye alisti. Ancak Han Ahmed yine
de emirlere uymadi.
2745
2740
Azerbaycan Bilimler Akademisi Yazma Eserleri Enstitsnn Ktphanesi, No: B1696/11455.
2741
St. Petersburg Devlet Ktphanesi (Rusya), No: 287.
2742
Hasan-i Rumlu, Ahsent-tevarih, c. XII, tsh. Charles Norman Seddon, Kitab-hane-yi Sadr,
Tahran, 1342, s. 26.
2743
Hasan Bey Rumlu, Ahsent-tavarih, Be tsh. Abdul-hseyin Nevai, Tahran, Intisarat-i Babek, h. s.
1357.
2744
Hasan Rumlu, Sah Ismail Tarihi, ev. Cevat Cevan, Ankara, Ardi Yay., 2004.
2745
Ahsent-tevarih, s. 564.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
429
6.3. HINISLU (HENSL veya HUNUSLU
2746
)
Hinislu
2747
boyunun asli Karahisarin Hinis ve Tarcan yresine
dayanmaktadir.
2748
Hinislu boyu da Akkoyunlulara mensup hesap edilmektedir.
Ismailin askeri ve inansal egitimi
2749
ile ilgilenen Lahican Sufileri veya Ihtisas
Ehli (zel Kiiler)
2750
olarak bilinen nl yedi Kizilbas komutani iinde Hinislu
temsilcilerinin oldugu bilgimiz kapsamindadir.
2751
Sah Ismail, Pasine geldigi yilda
Krt Mntesi yatistirmalari iin Hinislulari grevlendirmisti.
2752
Hinislu boyundan
Ilyas Bey Aygut-ogli, Hseyin Bey Aykut-oglu, Emir Sultan, Zayif Yusuf, Sufiyan
Halife, Nur Ali Halife, Sleyman Sultan, Hseyin Can Sultan, Eres (Aras) Sultan ve
Yusuf Can Sultan gibi nl kisi ve emirler ikmistir.
6.3.1. Hseyin Bey Aykut-oglu
Hinislu boyunun nl emirlerinden olan Hseyin Bey Aykut-oglu I. Sah Ismail
zamanindaki byk emirlerden idi.
2753
6.3.2. Zayf Yusuf
Hinislu boyundan olan Zayif Yusuf Sufiyan Halifenin babasi idi.
2754
6.4. USTACLU
2755
2746
Iskender Bey Mnsi Trkmanda Henisl veya Hunuslu biimleri gemektedir. bkz. Tarih-i
lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 141.
2747
Huld-i Berin, s. 411.
2748
Hinis ve Karahisar, Erzurumun gneydogusunda, Tercan ise Erzurumun gneybatisindadir;
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 25.
2749
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 25; A Literary History of Persia, s. 51.
2750
Habibs-siyer, s. 447-448.
2751
Ahsent-tevarih, Seddon, s. 26.
2752
Ahsent-tevarih, Seddon, s. 42; Habibs-siyer, s. 455.
2753
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 25.
2754
a.g.e, s. 26.
2755
Faruk Smer, Safev Devletinin Kuruluu, s. 44-46, 87-90, 144, 160-169; Faruk Smer, Tarihleri
Boy Tekilati, Destanlari, Oguzlar (Trkmenler), (Bundan sonra: Smer, Oguzlar), Trk Dnyasi
Arastirmalari Vakfi, Istanbul, 1999, s. 354, 359.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
430
6.4.1. smail Mirzaya Katlmalar
Kizilbas boylarinin
2756
sol kesiminde bulunan Ustaclular I. Sah Ismailin ortaya
ikisinin baslarinda Erzincan evresinden adir (aile) ile gerek onun ordusuna
katildilar.
2757
Kizilbaslarin en nfuzlu boylarindan olan Usraclularin Safev
hanedaninin hkimiyete gelmesinde nemli rol vardi. Ustaclularin da asil kken ve
ikis yerleri muhtemelen Suriye
2758
olsa da I. Sah Ismailin ortaya ikis dneminin
baslarinda Erzincan civarinda yasadiklari ve oradan Irana g ettikeleri
bilinmektedir.
2759
Ustaclularin Ismaile katilmasi diger Alevi Trklerin de ona
katilmasi ve sayica artmalarinda etkili olmustur. Oruc Bey Bayatin verdigi listede de
Ustaclular boylarin en nemlisi olarak degerlendirilmektedir.
2760
Ismail Kagizman yolu ile Ustaclularin olan Min-gl yaylasina giderek
2761
buradaki Ustaclu mritlerini toplamak iin birka ay
2762
blgede kaldi. Ismail
Trkmanlarca kurtarici veya Mehdi olarak sayilmistir. Nitekim Ustaclu boyunun
yaylasina geldiginde boyun tm insanlari aksakallarinin nderligiyle onu Trkler
esliginde saygi ile karsilamislardi. Trkman destanlarinda onun konumu sahip
zamanlik ile es degerdedir.
2763
Bundan sonra ise Ismail Tercan evresindeki Sari
Kaya yaylasina ava ikti.
2764
Burada o 2 ay kaldiktan sonra h. 906 / 1501 yazinda
Erzincana dogru hareket etti.
2765
Erzincana ise Anadolulu mrit ve sofularindan ok
sayida bir nfus ona katildilar.
2766
Ismaile burada katilanlar ierisinde Ustaclular da
vardi. Bunlarin arasinda 200 Ustaclu askeri ile Muhammed Bey Ustaclu da
bulunmaktaydi.
2767
Ilk Osmanli-Safev sefaret iliskilerinin temelinin de, Ismailin
2756
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 138; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. III, s. 1085; Huld-i Berin,
s. 408.
2757
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 45.
2758
Yusuf Cemali, s. 87-88.
2759
Yusuf Cemali, s. 88.
2760
Minorskii, Saziman-i Idari, s. 249.
2761
Tekmiletl-ahbar, s. 37; Tarih-i Cihan-ara, s. 264.
2762
Tarih-i Cihan-ara, s. 264.
2763
Tarih-i Iran, Cambridge, s. 28-29.
2764
Habibs-siyer, s. 452-453; Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 96; Hulasett-tevarih, c. I,
s. 55; Cihan-ga-yi Hakan, s. 107; Ahsent-tevarih, s. 54.
2765
Tekmiletl-ahbar, s. 38.
2766
Ahsent-tevarih, Seddon, s. 35; Hulasett-tevarih, c. I, s. 56; Huld-i Berin, s. 95 Ahsent-
tevarih, s. 61; Tekmiletl-ahbar, s. 38.
2767
Cihan-ga-yi Hakan, s. 107.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
431
Erzincan Seferi sirasinda atilmis oldugu muhtemeldir. Erzincanda bulundugu
gnlerde esitli Trkmenler arasindan asker toplayan Seyh Ismail, II. Bayezide
mektup yazarak Ustaclu boyunun geriye kalan yasli ve zayiflarin korunmasini
Osmanli padisahindan istirham etmistir.
2768
Ismail h. 906 / 15001de Mahmud-abadda Ustaclulari Bak kalesini ve
oradaki Sirvan-sahlarin hazinesini ele geirmeleri iin grevlendirdi.
2769
Ismail, nl
Kizilbas nderleri ile danisarak
2770
Glistan kalesini kusatmaktan vaz geip
Nahivana dogru hareket etiginde de yaninda Ustaclular bulunmaktaydi. Ustaclular,
907 / 15012de gereklesen Serur savasi
2771
ve Tebrizin fethinde
2772
de Safev
ordusu terkibinde yer almislardi.
2773
Sah Ismail egemen olduktan sonra Anadoludan
ona gelip katilan mritlerin sayisinda bir artis gzkmeye basladi. Bu gelenlerin
iinde Ustaclular da vardi. Sah Ismail, 2 Rebiylahir 909 / 24 Eyll 1503te galibiyet
ile Siraza girdikten sonra
2774
orada iken Kirman fethi iin gnderilen Ustaclu birligi
zafer ile Siraza geri dndler.
2775
6.4.2. Diyarbakr Hkimiyetinin Ustaclulara Verilmesi
Sah Ismail, Dulkadirlilere karsi giristigi askeri harekttan sonra Diyarbakira
gelerek o blgenin hkimiyetine Ustaclulara verdi.
2776
Basindan beri Krtler ile
sorunlu olan Ustaclular Krtleri bastirdiktan sonra Amed
2777
(Hamid)i kusattilar.
Amed hkimi Kayitmis Beyin de Dulkadirlilerden yardim istemesi zerine yardim
iin bir Dulkadirli birligi ona gnderildi. Gereklesen savasta ise Ustaclular onlara
2768
Tekmiletl-exbar, s. 32; Faruk Smer, Safev Devletinin Kuruluu, s. 19; Kili, Kanun Devri, s.
39; Uysal, Sah Ismail, s. 35.
2769
Habibs-siyer, s. 462; Hulasett-tevarih, c. I, s. 67.
2770
Hulasett-tevarih, c. I, s. 69; Habibs-siyer, s. 463; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 27.
2771
Ahsent-tevarih, s. 84; Habibs-siyer, s. 464; Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 122;
Hulasett-tevarih, c. I, s. 70.
2772
Hulasett-tevarih, c. I, s. 72; Tekmiletl-ahbar, s. 39; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 28.
2773
Tarih-i Cihan-ara, s. 266.
2774
Hulasett-tevarih, c. I, s. 80; Fars-name-yi Nasiri, c. I, s. 370; Tarih-i Cihan-ara, s. 268; Ez Seyh
Safi ta Sah Safi, s. 37; Ahsent-tevarih, s. 100.
2775
Cihan-ga-yi Hakan, s. 184.
2776
Lubbut-tevarih, s. 405; Cihan-ga-yi Hakan, s. 258.
2777
Amid Diyarbakir, daha dogrusu, onun merkezi kastedilir. Kara tastan yapildigi iin Kara
Amid de deniyor. Amidin Hamid, Hemid varyantlarina da rastlanilmaktadir.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
432
galip gelip yine de Amedi kusatmaya aldilar. Halk ise daha fazla dayanmayarak
kaleyi de Ustaclulara teslim ettiler.
2778
Bunun zerine Dulkadirliler daha kalabalik bir
ordu ile Ustaclulara dogru hareket etler. Ustaclular ise bu defasinda da onlari yenerek
bozguna ugrattilar.
6.4.3. Emirl-meralk Mansbnn Ustaclulara Verilmesi
Sah Ismail, h. 915 / 150910 yilinda Hseyin Bey Lalayi ordu emirl-
meraligindan alarak
2779
yerine sahin sofracisi olan Muhammed Bey Ustacluyu
getirdi ve ona han lakabini takti.
2780
Bu ise Ustaclularin devlet iinde glenmesi
anlamina gelmekteydi.
6.4.4. h. 916 / 151011de Ustaclularn Aldg Grevler
h. 916 / 151011 yilinda Sibek Han ile Kizilbaslar arasinda gereklesen Merv
savasta
2781
Ustaclular da hazir bulunmaktaydilar.
2782
h. 916 / 151011de Babr ile
zbekler arasinda gereklesen savasta zbekler yenilerek Hisar Sadimandan geri
ekildiklerinde Zahired-din Muhammed Babr de galebesini Sah Ismaile bildirerek
ondan geri kalan arazilerini de ele geirmesi iin yardim istedi. Sah Ismail ise iinde
Ustaclularin da bulundugu bir Kizilbas birligini Hisar Sadimana gnderdi. Babr
Kizilbaslarla birlikte Semerkanda saldirdi. Buhara hkimi Ubeydullah Han ve
Samerkand hkimi Timur Sultan ise savassiz sz konusu vilayetleri biraktilar ve
Babr de o blgeleri ele geirdi. Babr de yazdigi bir mektup ve gnderdigi
hediyelerle birlikte Sah Ismaile olan minnettarligini ona bildirdi.
2783
2778
Ahsent-tevarih, s. 128; Tekmiletl-ahbar, s. 46; Cihan-ga-yi Hakan, s. 268; Huld-i Berin, s.
164; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 32.
2779
Huld-i Berin, s. 177.
2780
Huld-i Berin, s. 178.
2781
Habibs-siyer, s. 115; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 37; Hulasett-tevarih, c. I, s. 111; A
Literary History of Persia, s. 65.
2782
Hulasett-tevarih, c. I, s. 112.
2783
Rumlu, Sah Ismail Tarihi, s. 156; Vilayeti, Sah Ismayil Sefevi, s. 78; Enver Konuku, Bbr,
IAD, c. IV, (Bundan sonra: Enver Konuku, Bbr), Istanbul, 1991, s. 395.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
433
6.4.5. Bitlis Kalesinin Ustaclularn Eline Gemesi
Selimin tahta ikisinin baslarinda Diyarbakirdaki Ustaclular onu tehdit etmek
ve asagilamakla
2784
savasa tahrik ediyorlardi.
2785
Sah Ismail, Diyarbakir, Musul ve
Sencari aldiktan sonra Bagdatin kuzeyindeki Cizire vilayetini ele geirmek iin
oraya askerlerinden bir grubunu gnderdi. Cizirenin hkimi Emir Serefin ki Emir
Bedrin oglu idi. direnisleri karsisinda Kizilbaslar basari elde edemediler. Bunun
zerine Diyabakirdaki Ustaclulardan bir grubu Cizireyi almalari etmeleri iin
gnderildiler. Ustaclular blgeyi yagmalayip Krtlerden birogunu ldrseler de
Emir Serefin kardesi Sah Ali Bey ise onlari Cizireden ikarip tekrar hkimiyeti ele
aldi. O, Kizilbas saldirilarindan korunmak amaciyla Sultan Selimin tabiyetine
girerek Osmanli sultanini Diyarbakir, Azerbaycan ve Ermen (Ermenistan)i ele
geirip fethetmesi iin tesvik ve tahrik etti. Sah Ismail, h. 913 / 15078de ise bir
Ustaclu birligini Bidlisi almalari iin grevlendirdi.
2786
Emir Serefid-dinden sonra
Bidlis hkimi olan Emir Ibrahim, Kizilbaslarin srekli ve araliksiz saldirilarina
ragmen orada 2 yil dayanabildi. Sonunda ise mecburen Bidlis kalesini teslim etti.
2787
6.4.6. Sultan Selimin lk Seferi Srasnda Ustaclular
h. 920 / 151415te Sultan Selim kalabalik bir ordu ile Irana dogru hareket
ettiginde Iran topraklarina girmeden nce Ustaclularin Diyarbakiri terk ederek Sah
Ismailin ordusuna katildigini grenince Diyarbakiri ele geirmek iin oraya
saldirdi. Sultan Selim, Irana dogru ilerleyisini devam ettirerek Osmanli-Safev siniri
olan ay Suyu Nehrinden 20 Cemaziylevvel 920 / 13 Temmuz 1514te geerek
Safev topraklarina girdi. Osmanli ordusu Tebrize kadar Ustaclularca harabe haline
gelmis kyler, suyu kurutulmus ve bozulmus tarlalar ayni zamanda yikilmis kprler
ve kehrizlerle karsilastilar.
2788
2784
Cihan-ga-yi Hakan, s. 490; Hulasett-tevarih, c. I, s. 129.
2785
Cihan-ga-yi Hakan, s. 490.
2786
Huld-i Berin, s. 161; Cihan-ga-yi Hakan, s. 261.
2787
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 399-400.
2788
Ispanaki, v. 168; Uzunarsili, c. II, s. 262.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
434
6.4.7. aldran Savaynda Ustaclularn Rol
Sah Ismail, aldiran savasi ncesi Sultan Selimin nc mektubunu
aldiginda Diyarbakirdaki Ustaclularin Azerbaycana gelip kendisine katilmasini
istedi. Bu sirada Tebriz sehri de Ustaclularca ynetilmekteydi.
2789
h. 920 / 1514
15te gereklesen aldiran savasinda da Ustaclu boyu yer almaktaydi. Bu savasta,
Ustaclular Safev ordusunun sol kanadinda yer almislardi.
2790
Sol kanatta yer alan
Ustaclular ise Osmanli ordusunun sag kanadina saldirip orayi dagitsalar da Sah
Ismail gibi hizli davranmayisi yznden acemi askerlerin toplarin nn amalari ile
top atesinin altinda kaldiktan
2791
sonra dagitildilar. aldiran savasinda Safev
tarafinin en ok darbe alan ve kayiplara maruz kalan blm Ustaclularin
komutasinda olan kisim ve ordunun kalbini komuta eden Mir Abdul-baki Vekils-
saltananin blm idi.
2792
6.4.8. Diyabakrn Ustaclulardan Alnmas
h. 921 / 151516da Sultan Selim, Diyarbakiri almasi iin Biglu Muhammedi
bir birlik ile grevlendirdi. O, Ali Bey Seh-svar-ogluyu da ona yardim etmesine
emir verdi. Krt emirlerinden Idris Krd de bir grup Krt ile sz konusu blgeye
yardim iin gittiler.
2793
Diyabakirin genelikle Snni olan halki ki Ustaclularin
mezhebi baskilarindan rahatsizlardi. Osmanli komutanlarini iyi karsiladilar.
2794
Ustaclular ise Amede saldirdilar. Oradaki halk da Osmanlilara destek ikarak
Kizilbaslar ile savassalar da Ustaclular meydandan galip iktilar.
2795
Muhammed
Pasa ise kaleye siginarak sehir halkinin yardimlari ile direnmeye basladi.
Ustaclularin galibiyet haberi Sultan Selime ulastiktan sonra fkelenen Sultan Selim,
Kabii-basinin gzetiminde vezir azam Hersek-zade ve musaviri Piri Pasayi 50
2789
Lubbut-tevarih, s. 416.
2790
Huld-i Berin, s. 236.
2791
Cihan-ga-yi Hakan, s. 501; Hulasett-tevarih, c. I, s. 131; Ispanaki, v. 191; Tarih-i lem-ara-
yi Abbasi, c. I, s. 43.
2792
Iran-i Asr-i Safev, s. 40-41.
2793
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 528.
2794
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 43.
2795
Ahsent-tevarih, s. 128; Tekmiletl-ahbar, s. 46; Cihan-ga-yi Hakan, s. 268; Huld-i Berin, s.
164; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 32.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
435
kisilik korumalari ile birlikte hapsettirdi.
2796
Sultan Selim, Hersek-zadenin yerine
Yunus Pasayi vezirazam yapti ve Sinan Pasayi bir askeri birlik ile birlikte
Diyarbakira gnderdi. O, Aga Yenieriyi 3000 Yenieri tfekisi
2797
ile birlikte ve
diger bir grubun da Sinan Pasaya katilmalarina emir verdi.
Amed kalesini alamayan Ustaclular, Mardine geri dndler. Muhammed Pasa
ise Sinan Pasa ile yardimci gler ulastiktan sonra Ali Bey Seh-svar-ogli ve
Krtlerin de destegi ile Mardine dogru hareket etti. Ustaclular da Mardinden disari
ikarak
2798
Osmanlilara karsi hareket ettiler. Iki taraf Rebiylevvel h. 922 / Nisan
Mayis 1516da Nusaybin evresindeki Ko-hisarinda karsilastilar. Ustaclu atlilari
Osmanli ordusunun dzenini dagitarak zafere yaklastilar. Ancak bu sirada boy
beyleri olan Kara Han bir tfek kursunu ile ldrld.
2799
Komutanlarinin ldgn
gren Kizilbaslar ise katilar ve bylece Diyabakir Osmanlilarin eline geti.
6.4.9. Ustaclu-Rumlu atymalar
h. 930 / 152324ten baslayarak emirl-meralik
2800
ve vekillik konusunda
Rumlu boyu ile Ustaclu boylari arasinda beliren rekabet ve ihtilaflarin daha sonra
boylar arasi savaslara neden oldu. Emirl-mera olan Div Sultan Rumlu Ustaclulari
saraydan ve Tebrizden uzaklastirmak ve gcn yok etmek iin kfir Grcleri
bahane ederek o ve tm Ustaclu boyuna mensup olanlari Grcistana gnderdi.
2801
Div Sultan diger Kizilbas emirlerinin destegini yanina alarak Ustaclu boyunun tm
tiyullarini da kaldirdi.
2802
Bu durum karsisinda Ustaclular da artik baris midini
kaybederek rakip tarafa muhalefet etmeye ve isyana basladilar. Ustaclularla karsi
taraflari
2803
arasinda 14 Saban 932 / 26 Mayis 1526da Sultaniye evresindeki
2796
Serh-i Cengha-yi Sah Ismail, s. 326.
2797
a.g.e, s. 326-327.
2798
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 43.
2799
Faruk Smer, Safev Devletinin Kuruluu, s. 40.
2800
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Abdul-sekur, s. 9; Tezkire-yi Sah Tahmasb, Saferi, s. 2-3; Sah Tahmasb,
Tezkire, Kirlangi, s. 20.
2801
Ahsent-tevarih, s. 247.
2802
Tekmiletl-ahbar, s. 62.
2803
Tarih-i Cihan-ara, s. 283; Huld-i Berin, s. 334.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
436
Seksencikte
2804
gereklesen savasta Ustaclular yenildiler.
2805
Ustaclularin geri kalani
ise Biyepes hkimi Emire Debbaca sigindilar.
2806
Emire Debbac da onlara destek
iin 8.000 atli savasi verdi. Tekrar iki ordunun Mencilin Herzuyelindeki
karsilasmasinda yenilen Ustaclular bu kez de Reste katilar. Ustaclular daha sonra
Erdebile saldirarak orayi ele geirdiler. Ramazan 933 / Haziran 1527de
Nahivanin Arpa ayi
2807
diger bir grse gre ise Nahivanin Serurunda
2808
Ustaclular yine yenildiler. Bunun zerine geri kalan Ustaclular bir daha Reste gidip
yine Muzaffer Sultana sigindilar.
2809
Muzaffer Sultana siginmis olan Ustaclular ise
daha sonra onun sarayindaki ahlahsizliklara
2810
dayanamadiklarindan h. 936 / 1529
30da tekrar Kazvine Sah Tahmasbin yanina giderek onun tarafindan
affedildiler.
2811
6.4.10. h. 932 / 152526 ve h. 939 / 153233 Yllar Arasnda Ustaclular
zbeklerin h. 932 / 152526da Horasana saldirilarinda Safev ordusunda
Ustaclular da yer almaktaydi.
2812
h. 936 / 152930da zbek emirleri ve elilerinin
Kazvine geldiginde Sah Tahmasbin dzenledigi resmi geiste Ustaclular
Kizilbaslar ierisinde ikinci sirada yer almaktaydilar.
2813
h. 937 / 153031de
Samlularla Tekeller arasinda bas gsteren savasta
2814
Ustaclular Samlularin
tarafinda yer aldilar. Bunun zerine Tekeller de diger Kizilbas boylarinin yani sira
Ustaclu boyunu da dsman olarak bellediler.
2815
Sah Tahmasb, h. 937 sonlarina
dogru
2816
/ Agustos 1531de Kizlbaslar arasi dengeyi saglamak iin Hseyin Han
2804
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Saferi, s. 6; Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 21; Tarih-i Cihan-ara, s.
283; Hulasett-tevarih, c. I, s. 162; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 47.
2805
Tarih-i Cihan-ara, s. 282.
2806
Tarih-i Gilan, s. 36.
2807
Tarih-i Cihan-ara, s. 283; Tekmiletl-ahbar, s. 63; Hulasett-tevarih, c. I, s. 170; Sah Tahmasb,
Tezkire, Kirlangi, s. 23.
2808
Cevahirl-ahbar, s. 153; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 48; Huld-i Berin, s. 338.
2809
Tarih-i Cihan-ara, s. 285-296; Hulasett-tevarih, c. I, s. 315.
2810
Cevahirl-ahbar, s. 182.
2811
Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 27.
2812
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Saferi, s. 10.
2813
Hulasett-tevarih, c. I, s. 198-206.
2814
Cevahirl-ahbar, s. 161-162; Tarih-i Cihan-ara, s. 285; Hulasett-tevarih, c. I, s. 214;
Ravzets-Safa-yi Nasiri, s. 53; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 48; Handemir, Sah Ismail ve Sah
Tahmasb, s. 286.
2815
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 49.
2816
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Abdul-sekur, s. 18; Tezkire-yi Sah Tahmasb, Saferi, s. 15; Sah
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
437
Samlu ile Abdullah Han Ustacluyu ki ikisi de sahin halasi ogullari idiler.
ortaklasa emirl-mera yapti.
2817
Bylece o ynetim konusunda rahatlikla
bagimsizca davranmaya basladi.
2818
Bu ise Ustaclularin devlet iinde tekrar
glendikleri anlamina gelmekteydi.
Kamis Sultanin h. 937 / 153031de Meshede saldirisi ve Ubeyd Hanin 27
Ramazan 938 / 3 Mayis 1532de
2819
Herati kusatmasinda ona karsi hareket eden
Safev ordusunda Ustaclu boyundan da savasilar bulunmaktaydi.
2820
Sah Tahmasb
h. 939 / 153233 yilinda kalabalik bir ordu ile Horasana dogru hareket ettiginde
2821
kardesi Elkas Mirzayi bir Ustaclu birligi ile Ester-abada gnderdi. Onlar da
abucak Bestamdan Ester-abada dogru hareket ettiler. Kizilbaslar sabahleyin oraya
ulastiklarinda zbekler hamamda idiler. Kizilbaslar ise onlari katlettiler. Kamis
Oglan zorlukla kaabildi ise de onun 4 kardesi ve zbeklerin birogu yakalandilar.
Elkas Mirza ise onlari ldrdkten sonra kafalarini Sah Tahmasba gnderdi.
2822
Bylece Sah Tahmasb, 22 Cemaziylevvel 939
2823
/ 20 Aralik 1532de Herati tekrar
kurtarabildi.
2824
Sah Tahmasb bundan sonra savunma politikasindan vazgeerek
zbeklere karsi saldiri politikasini uygulayacakti. O, bu dogrultuda iinde
Ustaclularin da yer aldigi bir birligi Gercistani almalari iin gnderdi. Onlar
grevlerinde basarili olduktan sonra ise sahin ordusuna geri dndler.
2825
6.4.11. Van ve Erciy Hkimiyetinin Ustaclulara Verilmesi
Osmanli vezir azami Ibrahim Pasa, 25 Muharrem 941
2826
/ 6 Agustos 1534te
Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 29; Tarih-i Cihan-ara, s. 286; Hulasett-tevarih, c. I, s. 215.
2817
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Saferi, s. 15; Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 29.
2818
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 49.
2819
Hulasett-tevarih, c. I, s. 219.
2820
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 59.
2821
Tarih-i Cihan-ara, s. 287; Hulasett-tevarih, c. I, s. 224.
2822
Ahsent-tevarih, s. 321; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 61.
2823
Hulasett-tevarih, c. I, s. 225.
2824
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 61; Roemer, s. 238.
2825
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 61; Tezkire-yi Sah Tahmasb, Saferi, s. 21; Tarih-i Cihan-ara, s.
287; Hulasett-tevarih, c. I, s. 225; Roemer, s. 238.
2826
Nevai, Sah Tahmasb, s. 160; Ferid Bey, s. 86; Roemer, s. 241.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
438
Tebrizi ele geirdikten
2827
sonra Azerbaycan hkmetini Ulamaya
2828
verdi.
Ibrahim Pasa, Ulamayi Erdebili ele geirmesi iin grevlendirip gnderdi.
2829
Sah
Tahmasb, 1000 askerden olusan bir birligi Erdebili savunmalari iin gnderdikten
sonra pesinden bir Ustaclu birligini de blgeye sevketti. Onlar da Erdebili
Osmanlilara karsi savunsalar da
2830
Osmanlilar Azerbaycanin birok sehrini ele
geirdi.
2831
Safevler ise karsi atakta Van kalesini 20 Rebiylevvel 941 / 29 Eyll
1534te sonra ise Ercisi ele geirebildiler.
2832
Tahmasb sz konusu blgenin
hkmetini ise Ustaclulara verdi. Safev ordusu, Osmanlilari Erzincana kadar takip
ettikten sonra oradan geri dnd.
2833
6.4.12. $ahruh $irvan-yahn Yatytrlmasnda Ustaclular
h. 944 / 153738de Sah Tahmasba, Sahruhun emirlerinin ondan izin
almaksizin Sirvanda halkin rahatini ve dzenini bozduklari
2834
haberi ulastiriilnca
Iirsati degerlendiren Sah Tahmasb, bir birligi h. 945 / 153839da Sirvani almalari
iin gnderdi. Birlikte Ustaclu savasilari da bulunmaktaydi. Sahruh da Beykard
kalesinde direnmeye basladi.
2835
Kizilbaslar ise kaleyi kusattilar. Kizilbaslarin agir
saldirilarina ragmen kale ele geirilemedi ve kusatma sresi 4 ay kadar srd.
Kusatma boyunca Seki vilayetinin hkimi Dervis Muhammed Han, Sahruha
destekte bulundu. Ancak o da Kizilbaslarla yaptigi bir savasta yenilerek Sekiye geri
ekildi. Bununla da midini kaybeden Sahruh 4 ayin sonunda Sah Tahmasbin
kendisinin geldigi takdirde kaleyi teslim edecegini bildirdi. Sahruhun istegi
Merendde Sah Tahmasba ulasti. O, Merendden Beykard kalesine geldi. Sahruh da
emirleri ile birlikte 27 Rebiylahir 945 / 22 Eyll 1538de oklu hediyelerle kaleden
disari ikip hazine ve definelerinin anahtarini Sah Tahmasba teslim etti.
2836
2827
Minorski, Tarih-i Tebriz, s. 51.
2828
Uzunarsili, c. II, s. 351.
2829
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 67; Hulasett-tevarih, c. I, s. 231.
2830
Cevahirl-ahbar, s. 172.
2831
Mnaatus-selatin, c. I, s. 584; Uzunarsili, c. II, s. 351.
2832
Hulasett-tevarih, c. I, s. 243.
2833
Cevahirl-ahbar, s. 181.
2834
Ahsent-tevarih, s. 370.
2835
Hulasett-tevarih, c. I, s. 280; Cevahirl-ahbar, s. 190; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 80;
Tekmiletl-ahbar, s. 89; Tarih-i Cihan-ara, s. 293.
2836
Tarih-i Cihan-ara, s. 293.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
439
6.4.13. Muhammed Salih Bitikinin Yakalanmasnda Ustaclular
h. 946 / 153940 yilinda Hace Bitikinin torunu Muhammed Salih Bitiki,
Ester-abadda baskaldirdi. O, Ester-abaddaki siyah giymilerinden
2837
bir grubu
basina topladi. Ancak asker sayisini yeterli bulmayan Salih Bitiki, Taskent ve
Fergana valisi ve Burak Hanin kardesi oglu olan mer Gazi Sultandan o dayisi
tarafindan Harezm hkimi yapilmisti. yardim istedi. Bunun zerine de mer Gazi
Sultan da ordusu ile Ester-abada geldi. Ester-abaddaki Ustaclular ise onlara karsi
koyamadigindan oradan uzaklasarak Bistama geldiler. Muhammed Salih de Ester-
abada gelerek orada hkimiyet srd. Muhammed Salih, Ester-abada istihkmlarini
glendirmek yerine srekli eglenip sarap imekle ilgilendi.
2838
Sah Tahmasb da
Ustaclulara yardim iin bir birlik gnderdi. Ancak gnderilen birlik Bistama
gelmeden Ustaclular mer Gazinin geri dndg ve Muhammed Salihin de srekli
iki meclisleri dzenledigi haberini alinca abucak Ester-abada saldirarak
Muhammed Salihi yakalayip ve Sah Tahmasbin sarayina gnderdiler.
2839
6.4.14. Hac $eyh Krde Kary Grevlenrilen Ustaclular
Sah Tahmasb h. 946 / 153940tan baslayarak kendisine karsi oymaya
baslayan Baban blgesi hkimi Ibrahimin oglu Haci Seyh Krde karsi kez ordu
sevketmesine ragmen basari elde edemedi. Bu sevkiyatta Ustaclular da vardi.
2840
Bu
basarisizliklardan sonra Sah Tahmasb h. 947 / 154041de nc kez yeteri kadar
askeri Baban blgesine gnderdi. Safev ordusunda bu defa da Ustaclular
bulunmaktaydi. Gereklesen savaslarda 23 bin Kizilbas ld ve geri kalan emir ve
ayanlar da acinacak bir durumda geri dndler.
2841
2837
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 106.
2838
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 367.
2839
Ahsent-tevarih, s. 370.
2840
Seref-name, c. I, s. 370.
2841
Seref-name, c. I, s. 370; Hulasett-tevarih, c. I, s. 293.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
440
6.4.15. h. 950 / 154344te Grevlendirilen Ustaclular
h. 950 / 154344te Din Muhammed Hanin, Amuye suyundan getigini
casuslari araciligi ile grenen Sah Tahmasb, bir Ustaclu birligini Lar yaylasina
gnderdi. Onlar oradan Din Muhammed Hanin gelecegi yne gre yardim iin
hareket edeceklerdi. Din Muhammed Han, Ester-abada yneldi. Ester-abaddaki
Ustaclular ise sehirdeki kaleye sigindilar. Behram Mirza acele ile Ester-abada dogru
ikti. Ancak Din Muhammed Ester-abadi kusatmadan Harezme geri dnd.
2842
Ustaclular da Lara geri dndler.
6.4.16. h. 951 / 154445 ve 952 / 154546 Yllar Arasnda Ustaclular
Hmayun ve yanindakiler Camin Harcerd kynde bulunan Sah Kasim
Envarin mezarini ziyaret ettikten sonra Meshede dogru hareket ettiklerinde Meshed
hkimiyeti Ustaclularin elinde idi.
2843
Hmayun Sah, 15 Muharrem 951 / 8 Nisan
1544te Meshede ulasti. O, 40 gn Meshedde agirlandi.
2844
Hmayun Sah ve Sah
Tahmasb kimi tarihilere gre imen Ebherde
2845
, kimilerine gre ise Ebher ile
Sultaniye arasinda bir yerde
2846
grstler. Sah Tahmasb, Hmayunu karsilamalari
iin o sahlik ordusunun 1 fersahligina ulastiginda gnderdigi grup
2847
ierisinde
Ustaclu ileri gelenleri
2848
de vardi. Sah Tahmasb, Hmayuna yapacagi savaslarda
yardimci olmalari iin h. 952 / 154546da gnderdigi orduda
2849
Ustaclular da
katilmislardi.
2850
Din Muhammed Han zbek, h. 952 / 154546da bir daha
Horasana saldirdi. O, Meshedde sz konusu vilayette Ustaclulardan bir kismini
ldrdkten sonra Nisabura dogru gitti. Din Muhammed, Nisaburun evre kylerini
yagmaladiktan sonra ise Harezme gitti.
2851
2842
Hulasett-tevarih, c. I, s. 300.
2843
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 98.
2844
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 388.
2845
Tarih-i Cihan-ara, s. 295; Cevahirl-ahbar, 194; Hulasett-tevarih, c. I, s. 307.
2846
Ekber-name, s. 321; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 98.
2847
Hulasett-tevarih, c. I, s. 308-309; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 98.
2848
Hulasett-tevarih, c. I, s. 308-309.
2849
Favaids-safeviye, s. 27; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 99; Favaids-safeviye, s. 27;
Ekber-name, s. 324; Riyazul-Islam, s. 71; Seref-name, c. II, s. 197.
2850
Hulasett-tevarih, c. I, s. 309; Riyazul-Islam, s. 74; Humayun in Persia, s. 48.
2851
Ahsent-tevarih, s. 405.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
441
6.4.17. h. 955 / 15489da Ustaclular
h. 955 / 154849da Sultan Sleyman, Ulamayi bir askeri kuvvet ile Van
kalesini kusatmasi iin grevlendirerek kendisi Tebrize dogru hareket ettiginde Sah
Tahmasb da iinde Ustaclularin da bulundugu bir birligi Osmanlilara karsi Merend
evresine gnderdi.
2852
Sah Tahmasbin kendisi ise Sali gn 19 Cemaziylahir 955 /
26 Temmuz 1548de Eskenber yaylasina giderek orada diger kuvvetlerin kendisine
katilmasini bekledi. Elkas Mirza, Merende yaklasti. Safev ordusunun nc kismi
Osmanlilarla savasa girmeden Eskenber yaylasina kadar geri ekildiler. Safev
ordusunun nc kesiminde Ustaclular da bulunmaktaydi. Onlar Merendde
Osmanlilara saldirip onlari geri pskrttler.
2853
Ancak Osmanlilara katilan yeni
askeri glerle Kizilbaslar yenildiler.
2854
6.4.18. $irvan Hkmetinin Ustaclulara Verilmesi
Sah Tahmasb, h. 955 / 154849da oglu Ismail Mirzayi bir birlik ile Sirvani
fethetmesi iin gnderdi.
2855
Onlar da Sirvani ele geirdiler. Sah bu defa ise
Sirvanin hkimiyetini Ustaclulara devretti. Sirvan halkinin ogunlugu Snni
oldugundan Kizilbaslara karsi iyi degillerdi. Onlar Burhanin cesedini sakladilar.
Ancak Ustaclular cesedin gmldg yeri bulup mezardan ikararak kafasini
kesince
2856
Sirvan halki da Ustaclulara karsi ayaklandilar ve gereklesen savasta
yenik dserek birogu ldrldler.
6.4.19. h. 955 / 154849 ve h. 956 / 154950 Yllar Arasnda
h. 955 / 154849da Din Muhammed Hanin kardesi Ali Sultan zbek Ester-
abada ordu ekti. Oradaki Ustaclular ise askerlerinin sayisinin az olmasina ragmen
onlarla savasa girdiler. Ali Sultan yenilerek Harezme geri dnd. ldrlen
zbeklerin basi ise Sah Tahmasba gnderildi.
2857
h. 956 / 154950de Iskender Pasa
2852
Hulasett-tevarih, c. I, s. 326; Ez Seyh Safi ta Sah Safi, s. 72.
2853
Nevai, Sah Tahmasb, s. 178.
2854
Hulasett-tevarih, c. I, s. 325; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 71.
2855
Ahsent-tevarih, s. 422.
2856
Hulasett-tevarih, c. I, s. 341.
2857
Ahsent-tevarih, s. 435-436.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
442
erkes, Krtlerin de destegi ile uhur Sada (Irevan) saldirip Irevan pazarini
yaktiginda uhur Sad ynetimi staclularin elinde idi.
2858
6.4.20. Ester-abad Hkimiyetinin Ustaclulara Verilmesi
h. 957 / 155051de Ester-abad hkimiyeti Ustaclulara verildi. Bunun zerine
Yaka Trkmen boylarinin emirleri de hediyelerle onlari kutlamaya geldiler. Ohlu
boyu emiri Abanin Ester-abadda kalmasi talep edilse de o bunu kabul etmeyerek
Ester-abaddan kaip kendi boyuna giderek isyan etti.
2859
Gereklesen savasta
yenilen Ustaclular kamak zorunda kaldilar. Damgan ve Bistamdaki Ustaclular da
Ester-abadin Aba tarafindan alinmasini engellemek iin abucak Ester-abada gelip
orayi korumaya basladilar. Bu durum Sah Tahmasba da bildirildi.
6.4.21. Kasm Bey $irvani syannn Yatytrlmas
h. 961 / 155354te Sultan Sleyman drdnc kez Irana saldirdiginda
kendisine tabi olan Kasim Bey Sirvaniyi yeteri kadar asker ile birlikte Sirvana
gnderdi. Kasim Bey ise Derbendden geerek Sirvan vilayetine dhil oldu.
Ustaclularin baski ve zlmnden bikan Sirvanlilar ise grup grup
2860
ona katildilar.
Ustaclular ile Kasim Bey arasinda gereklesen savasta Kizilbaslar meydandan galip
iktilar. Bylece Sah Tahmasbin Sirvana olan egemenligi yine de korunmus oldu.
Bu egemenlik h. 975 / 156768 yilina degin srd.
2861
6.4.22. h. 965 / 15578de Yaka Trkmenleri ile atymalar
h. 965 / 155758de Yaka Trkmenlerinden olan Aba Ester-abada saldirip
evre kyleri yine yagmaladi. Durum Sah Tahmasba bildirildikten sonra o da iinde
Ustaclularin da yer aldigi bir birligi yardima gnderdi. 2 gn savastan sonra
Kizilbaslar Abayi yendiler ve o oradan kaarak Harezm hkimi Ali Sultana sigindi.
Bu sirada ayni yilin (965) 18 Ramazaninda (4 Temmuz 1558de) Ester-abad hkimi
2858
Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 73.
2859
Ahsent-tevarih, s. 447-448; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 107.
2860
Hulasett-tevarih, c. I, s. 372.
2861
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 380, 384.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
443
Sah-kulu Halife Dulkadir ld. Kizilbas emirleri de divan emiri olan Bedr-hana itaat
etmeyip Grgan bozkirinda her biri bagimsizca davranmaya basladilar.
2862
Ali Sultan
zbek, bu defa da Abaya yardim eli uzatarak askerleri ile birlikte Ester-abada
saldirdi. Iki ordu 21 Sevval 965 / 6 Agustos 1558de savasa tutustular. Gereklesen
savasta ise Kizilbaslar yenildiler.
2863
6.4.23. Bayezidin Sgnmas Srasnda Ustaclular
Osmanli sehzadesi Bayezid, Osmanlidan katiktan sonra 966 sonlari / Eyll
Ekim 1559da Safev topraklarina girerek
2864
uhur Sad
2865
(Irevan)daki
Ustaclulara sigindi. Onun Safev topraklarina girisine iliskin asagidaki tarihler de
verilmistir: Rebiylahir 967
2866
/ Ocak 1560 ve 967
2867
/ 155960. Ustaclular
Bayezid ve maiyetindekilere Nahivana kadar eslik edip oradan geri dndler.
Bayezid ve yandaslari Tebriz evresine yaklastiginda Tebriz ynetimini ellerinde
bulunduran blge Ustaclulari sehrin ileri gelenleri ile birlikte onlari karsilamaya
iktilar. Ancak Bayezid onu karsilamaya gelen halk ve mzik sanatilarina hi
bakmiyordu. O, yalnizca atinin iki kulaginin arasina gzlerini dikmisti.
2868
Bayezid
ve maiyetindekiler Tebrizin erendab mahallesinde ikamet ederek mihmandar
olarak grevlendirilen Azerbaycan veziri Ataullah tarafindan kabul edildiler.
2869
6.4.24. Horasan Emirl-meralgnn Ustaclulara Verilmesi
h. 974 / 156667de, Sah Tahmasb, byk oglu Muhammed Mirzayi Horasan
valisi, Sah-kulu Yekkan Sultan Ustacluyu Horasan emirl-merasi ve onun lalasi
yapti. Bylece Ustaclular Horasanda etkin bir konuma geldiler. Bu haberi alan
Buhara hkimi Iskender Han, oglu Abdullah Hani Hsrev Han ve bazi zbek
hanlari ile birlikte Horasana gnderdi. Onlar Muhammed Mirzayi yakalamak
2862
Ahsent-tevarih, s. 516; Hulasett-tevarih, c. I, s. 395; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 108.
2863
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 108; Ahsent-tevarih, s. 517.
2864
Hulasett-tevarih, c. II, s. 403; Tarih-i Cihan-ara, s. 304.
2865
Serefed-din Turan, s. 195.
2866
Uzunarsili, c. II, s. 407.
2867
A Literary History of Persia, s. 87; Sykes, History of Persia, s. 257.
2868
Hulasett-tevarih, c. II, s. 404; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 102.
2869
Mnaatus-selatin, c. II, s. 44.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
444
istiyorlardi. Sehzade korumasindaki az sayida Ustaclu ile birlikte 4 Cemaziylevvel
974 / 17 Kasim 1566da Trbet Haydariye kalesine sigindilar. zbekler kaleyi
kusattilar. Sah Tahmasb onlara yardim etmeleri iin 20 Kizilbas
2870
ile birlikte oraya
bir birlik gnderdi.
2871
Yenilgi kesinlesirse zbeklere esir dsmesinler diye
Muhammed Mirza ve tm ailesini katletmelerini adamlarina emretti. Kizilbaslar
oraya ulastiktan sonra zbeklere saldirdilar. Kizilbaslardan 8 kisi ld. Geri kalanlar
yarali olsalar da sahin mesajini Ustaclu hanina ulastirdilar. zbekler de onlari Sah
Tahmasb ordusunun ncs sanarak ekinip kusatmayi kirarak diyarlarina geri
dndler. Bylece Muhammed Mirza da ldrlmekten kurtarmis oldu. Sah
Tahmasb da onlara hilatlar ve siyurgallar dagitarak blge hkimiyeti ile onlari taltif
etti.
2872
6.4.25. Ustaclularn Lahican Ynetimine Getirilmesi
Sah Tahmasb Cemaziylevvel 975
2873
/ 156768 Han Ahmede karsi verdigi
emirde ordusuna Lahicana saldirmanin ayrintilarini ve saldiri yollarini da
aikladi.
2874
Orduda Ustaclularin var oldugu bilinmektedir.
2875
Sonunda ise Han
Ahmedin ordusu yenik dst.
2876
Lahican ise Kizilbaslarin eline geti. Han Ahmed
de Eskur daglarina kati. Bylece aresiz kalan Han Ahmed, Molla Abdur-rezzak
Sadr ve bazi Lahican byklerini Sah Tahmasba gndererek zr dileyip
affedilmesini istedi. Ancak sah bunu kabul etmedi. Han Ahmed yaklasik 3
2877
-4
2878
ay sre ile Gilanin dogu daglarinda yer degistirip durdu. Agir karlarin yagmasi ile
Sah Tahmasb destek iin yine iinde Ustaclularin da bulundugu bir birligi blgeye
gnderdi.
2879
Kizilbaslarin genel saldirisini grenen Han Ahmed ise Ramser
daglarina kati. Ancak 22 Cemaziylahir 975 / 24 Aralik 1567de Han Ahmed
2870
Ahsent-tevarih, s. 553.
2871
Ravzets-Safa-yi Nasiri, s. 130; Fars-name-yi Nasiri, c. I, s. 409.
2872
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 107-108.
2873
Nevai, Sah Tahmasb, s. 133-134; Hulasett-tevarih, c. I, s. 462; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I,
s. 112.
2874
Nkavetl-Asar, s. 68; Cevahirl-ahbar, s. 227-229.
2875
Hulasett-tevarih, c. II, s. 471-472; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 112; Tarih-i Gilan, s. 50-
51; Huld-i Berin, s. 352.
2876
Hulasett-tevarih, c. II, s. 472; Huld-i Berin, s. 352.
2877
Huld-i Berin, s. 354; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 112.
2878
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 112.
2879
Hulasett-tevarih, c. II, s. 475.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
445
yakalandi.
2880
Mal varligi ve hazineleri ile birlikte 6 Recep 975 / 6 Ocak 1568, Sali
gn
2881
Sah Tahmasbin huzuruna getirildi. Sah Tahmasb ise onu Pazar gn 20
Rebiylevvel 975 / 24 Eyll 1567de Kazvinden Kahkaha hapisanesine
gtrlmesini emretti.
2882
Sah Tahmasb, Gilani ele geirip kendi arazilerine
ekledikten
2883
sonra h. 977 / 156970te oglu Mahmud Mirzayi Lahican hkimi,
Allah-kulu Sultan Iek-oglu Ustacluyu ise onun lalasi yapti.
2884
Bununla da Lahican
blgesinde Ustaclular gl bir konuma geldiler.
Ancak Ustaclularin Lahican halkina agir vergiler tayin etmesi ile halki ciddi
sikintilara soktular ve Lahicanlilar ayaklanip Emire Debbacin basina toplandilar.
2885
Diger bir bilgiye gre ise Lahican halki Seyid Hseyin adli bir kisinin etrafinda
birlesmislerdi.
2886
O, Lahican kalesinde konuslanmis olan Kizilbaslara saldirdi. O,
kaledeki Kizilbaslari kadinlar ve ocuklar ile birlikte ldrd.
2887
Ustaclularin bir
kismi ise savasa girmeden
2888
Lahicandan katilar. Emire Debbac ise Ustaclu
atlilarindan birogunu ldrtt. Bunun zerine Sah Tahmasba tabi olan Gesker
hkimi Emire Sasan, isyancilari bastirmak iin Lahicana dogru hareket etti. Iki ordu
Hazar denizi kiyisinda Hasan Kiyade adli bir yerde karsilastilar. Gereklesen agir
savasta ise Emire Sasan yenilerek kati.
2889
Lahicani yitirmekten ve isyanin yayilmasindan endise eden Sah Tahmasb ise
h. 979 / 157273te yardim iin iinde Ustaclularin da bulundugu bir diger birligi
blgeye gnderdi.
2890
Gereklesen savas sirasinda Emire Debbac tfek kursunu ile
ld.
2891
Bylece Lahicanlilarin ayaklanmasi da agir kayiplarla bastirilmis oldu. Bazi
2880
Hulasett-tevarih, c. II, s. 476-477; Tarih-i Gilan, s. 53-54.
2881
Hulasett-tevarih, c. II, s. 477; Huld-i Berin, s. 354.
2882
Tarih-i Gilan, s. 57.
2883
Nevai, Sah Tahmasb, s. 301-303.
2884
Ahsent-tevarih, s. 578.
2885
Hulasett-tevarih, c. II, s. 570; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 113; Tarih-i Gilan, s. 60-61.
2886
Huld-i Berin, s. 363.
2887
Hulasett-tevarih, c. II, s. 570; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 113; Huld-i Berin, s. 364.
2888
Hulasett-tevarih, c. II, s. 570; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 113; Huld-i Berin, s. 364.
2889
Ahsent-tevarih, s. 579.
2890
Ahsent-tevarih, s. 579; Hulasett-tevarih, c. II, s. 571; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 114.
2891
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 113; Huld-i Berin, s. 365; Ravzets-Safa-yi Nasiri, s. 143.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
446
kaynaklara gre Lahicanlilardan yaklasik 1000
2892
kisi ldrlmstr. Sah Tahmasb
ise bu kez Lahicanin hkimiyetine kendi oglu Imam-kulu Mirzayi h. 979 / 1572
73te atadi.
6.4.26. Tebriz syan ve Ustaclular
h. 981 / 157475te Tebriz dargasi Allah-kulu Bey Ustaclu
2893
mlazimlarinin
birine bir Tebrizliyi haddini asar tavirlarindan dolayi ldrtnce Tebriz halkindan
bir grup ldrlen kisiyi yakisir bir biimde mezarliga gtrerek defnettiler.
2894
Bunu
kadiramayan darga ise hizmetilerinden bir grubu ldrlen sahsi mezardan
ikararak asmalarina emir verdi.
2895
Sonunda ise Tebriz halki
2896
Ustaclulara karsi
isyan ettiler.
2897
6.4.27. $ah Tahmasbn Hastalg Srasnda Ustaclular
Sah Tahmasb, h. 982 / 157576 yilinda bir sreligine hastalaninca velihat tayin
etmediginden Kizilbaslar veliaht seimi konusunda ikiye ayrildilar. Hastalik
sresince onlar defalarca atismaya girdiler.
2898
Ustaclu emirleri ve Grcler sahliga
aday olarak Haydari diger taraf ve Peri-han Hanimin adayi ise sehzade Ismail idi.
Ancak Tahmasb iyilesip ynetimi tekrar ele alinca
2899
sz konusu ihtilaflar
ertelenmis oldu.
6.4.28. Ustaclu Boyuna Mensup Kiyiler
Ustaclularin itibar sahibi emirleri ok olmustur. Onlardan: Hamza Bey
Ki(Kiyi)-oglu Ustaclu, Oglan mmet avuslu, Han Muhammed, Saru Pire
Ustaclu, Ilyas Aygut-oglu Ustaclu, Kara Han, ayan Sultan (Muhammed Bey),
2892
Hulasett-tevarih, c. II, s. 571.
2893
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 117.
2894
Huld-i Berin, s. 369; Hulasett-tevarih, c. II, s. 584; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 117-118.
2895
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 118; Huld-i Berin, s. 369.
2896
Hulasett-tevarih, c. II, s. 584; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 118.
2897
Ahsent-tevarih, s. 587; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 118.
2898
Ahsent-tevarih, s. 592; Seref-name, c. II, s. 245.
2899
Seref-name, c. II, s. 246.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
447
Mustafa Bey (Kpek Sultan), Abdullah Han, Mentese Sultan, Bedr-han, Sah Kulu
Sultan, Muhammedi Han (Tohmak Han), Sah Ali Sultan, Sadred-din Han, Ahmed
Sultan Sufi-oglu, Sah Kulu Sultan Yegen, Murad Han, Piri Bey, Muhammed Sultan,
Temr (Temir) Han, Veli Bey, Hseyin Bey Yzbasi, Allah-kulu Sultan, Ibrahim Bey,
Pir Kulu Bey, Mahmud Bey, irag Han, Mustafa Bey, Hayzar (Hizir) Aka Ustaclu,
Bayezid Sultan, Karanca Bey Ustaclu, Hamza Sultan, Keel Sah-verdi Ustaclu, Satir
Bey, Emir Gayb Bey Ustaclu, Hasan Bey Yzbasi Ustaclu, Cafer Bey Kengerl
Ustaclu, Habib Bey Ustaclu, Seref Han Kengerl, Pir Muhammed Ustaclu, Nazar
Bey Ustaclu ve Bektas Bey gibilerin adlarini verebiliriz.
6.4.28.1. Hamza Bey K(Ky)-oglu Ustaclu
Ustaclu boyundan olan Hamza Bey Ki(Kiyi)-oglunun adi kaynaklarda ilk
kez ve son kez Ismailin h. 906 / 15001de Min-gl (Bingl)e geldigi zaman
zikredilmektedir. Ismail, Ustaclularin olan Min-gl yaylasina geldiginde
2900
Hamza
Bey Ki(Kiyi)-oglu Ustaclunun abalari ile Ustaclu boyundan olan Oglan mmet
avuslu da Ismaile katildi. Ismail ise buradaki Ustaclu mritlerini tomlamak iin
birka ay
2901
blgede kaldi.
6.4.28.2. Oglan mmet avuylu
Ustaclularin altboylarindan olan avuslulara mensup Oglan mmet, Ismail h.
906 / 15001de Ustaclularin Min-gl yaylasina ulastiktan
2902
sonra adamlari ile
birlikte ona katildi. Onun katilmasi Hamza Bey Ki(Kiyi)-oglunun abari sonucu
gereklesmistir.
2903
Oglan mmet avuslu, Murad Bey Akkoyunlunun h. 908 /
15023te Hemedanda Kizilbaslara yenilerek
2904
Dulkadirlilara siginmasindan sonra
nlem olarak
2905
Sah Ismail tarafindan eli sifatiyla Alau-devle Dulkadire
2900
Tekmiletl-ahbar, s. 37; Tarih-i Cihan-ara, s. 264.
2901
Tarih-i Cihan-ara, s. 264.
2902
Tekmiletl-ahbar, s. 37; Tarih-i Cihan-ara, s. 264.
2903
Tarih-i Cihan-ara, s. 264.
2904
Faruk Smer, Safev Devletinin Kuruluu, s. 23
2905
Uzunarsili, c. II, s. 228.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
448
gnderildi.
2906
O Dulkadirlilara buyun egmeye agirsa da buna karsi ikan Alaud-
devle onu Kor Glndeki bi adada hapsettirdi.
2907
O iki yil orada mahpus olduktan
sonra bir bir gece ryasinda grdg Sah Iamail tarafindan kendini suya atarak
yzp ona gelmesini istemesinden dolayi onun dedigini yaparak oradan kaip saha
ulasti. Sah Ismail ise Hoyun Yezdkan kyn sz konusu tarihten itibaren o ve
evladina siyurgal olarak verdi.
2908
6.4.28.3. Han Muhammed
6.4.28.3.1. smaile Katlmas ve Aldg Grevler
Ustaclu boyunun emirlerinden Han Muhammed Ustaclu, Ismail h. 906 / 1500
1de Erzincanda iken Anadolulu mrit ve sofularindan ok sayida bir nfus ona
katildiginda
2909
o da yanindaki 200 Ustaclu askeri ile saha katilmisti.
2910
Ismail
Mahmud-abadda iken Muhammed Bey Ustacluyu bir baska Ustaclu ileri geleni ile
birlikte Bak kalesini ve oradaki Sirvan-sahlarin hazinesini ele geirmeleri iin
grevlendirdi.
2911
Ismail, Glistan kalesini kusatmaktan vaz geip Nahivana dogru
hareket ettiginde grsne basvurdugu kisilerden biri de Muhammed Bey Ustaclu
idi.
2912
Muhammed Bey Ustaclu h. 907 / 15012de gereklesen Serur savasi
2913
ve
pesinden Tebrizin alinmasinda
2914
da Safev ordusunda yer almaktaydi.
2915
24
Zilhicce 908 / 21 Haziran 1503te Hemedan yakinlarinda Murad Bey Akkoyunlu ile
Kizilbaslar arasinda gereklesen
2916
savasta Safev ordusunda Muhammed Han
Ustaclu da vardi.
2917
Sah Ismail, 2 Rebiylahir 909 / 23 Eyll 1503te galibiyet ile
2906
Tekmiletl-ahbar, s. 45.
2907
Cihan-ga-yi Hakan, s. 247-248.
2908
Tekmiletl-ahbar, s. 45.
2909
Ahsent-tevarih, Seddon, s. 35; Hulasett-tevarih, c. I, s. 56; Huld-i Berin, s. 95; Ahsent-
tevarih, s. 61; Tekmiletl-ahbar, s. 38.
2910
Cihan-ga-yi Hakan, s. 107.
2911
Habibs-siyer, s. 462; Hulasett-tevarih, c. I, s. 67.
2912
Hulasett-tevarih, c. I, s. 69; Habibs-siyer, s. 463; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 27.
2913
Ahsent-tevarih, s. 84; Habibs-siyer, s. 464; Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 122;
Hulasett-tevarih, c. I, s. 70.
2914
Hulasett-tevarih, c. I, s. 72; Tekmiletl-ahbar, s. 39; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 28.
2915
Yusuf Cemali, s. 143.
2916
Bayramli, I Ismayil, s. 371.
2917
Tekmiletl-exbar, s. 36; Seref Han, Serefname, s. 138.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
449
Siraza geldiginde
2918
Kirman fethi iin gnderdigi Muhammed Han Ustaclu da zafer
ile Sirazda ona geri dnd.
2919
6.4.28.3.2. Diyarbakr Hkmetine Getirilmesi
Sah Ismail Diyarbakiri ele geirdikten sonra oranin hkmetini Han
Muhammed Ustacluya verdi.
2920
Han Muhammed Ustaclunun Krtler ile iliskisi iyi
degildi. O Krtleri bastirdiktan sonra Amed (Hamid)i kusatti. Amed hkimi
Kayitmis Beyin Dulkadirlilardan yardim talep etmesine olumlu yanit geldi ve bir
Dulkadirli birligi Kayitmis Beye gnderildi. Gereklesen savasta ise Han
Muhammed Ustaclu onlari birogunu ldrterek yenilmelerine neden oldu. O
Amedi tekrar kusatti. Bu durumdan ve ortaya ikan sikintilardan bikan halk ise
kaleyi Han Muhammede teslim ettiler ve yakalanan Kayitmis Bey ise ldrld.
2921
Bunun zerine daha kalabalik bir diger Dulkadirli birligi ise yine blgeye sevkedildi.
Ancak Han Muhammed Ustaclu yine de savasi kazanip onlarin bir kismini ldrtt.
Pespese iki nemli yenilgiyi
2922
tatan Dulkadirliler ise bundan sonra bir daha
Kizilbaslarla savasa girmekten vaz getiler.
6.4.28.3.3. Sultan Selimi Savaya Tahrik Etmesi
Selimin tahta ikisinin baslarinda Han Muhammed Ustaclu ona bir mektup
yazarak onu tehdit etmekle savasa tahrik etti.
2923
O gnderdigi bir diger mektupta
Selimi asagilamak iin ona bir kili ve kadin kilik kiyafeti gndererek
2924
onun asiri
derece de fkelenmesine neden oldu.
2925
Anlasilan o Sah Ismailin izni ile bu seyleri
2918
Tekmiletl-ahbar, s. 42; Hulasett-tevarih, c. I, s. 80; Fars-name-yi Nasiri, c. I, s. 370; Tarih-i
Cihan-ara, s. 268; Ez Seyh Safi ta Sah Safi, s. 37; Ahsent-tevarih, s. 100.
2919
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 290.
2920
Lubbut-tevarih, s. 405; Cihan-ga-yi Hakan, s. 258; Rumlu, Sah Ismail Tarihi, s. 116; Habibs-
siyer, s. 488; Sarwar, History of Shah Ismail, s. 53; Bayramli, I Ismayil, s. 372.
2921
Ahsent-tevarih, s. 128; Tekmiletl-ahbar, s. 46; Cihan-ga-yi Hakan, s. 268; Huld-i Berin, s.
164; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 32.
2922
Rumlu, Sah Ismail Tarihi, s. 118; Seref Han, Serefname, s. 145; Sarwar, History of Shah Ismail, s.
53.
2923
Cihan-ga-yi Hakan, s. 490; Rumlu, Sah Ismail Tarihi, s. 177; Faruk Smer, Safev Devletinin
Kuruluu, s. 39; Kili, Kanun Devri, s. 76; Sarwar, History of Shah Ismail, s. 73-74.
2924
Vilayeti, Sah Ismayil Sefevi, s. 125; Allouche, Osmanli-Safev Ilikileri, s. 119.
2925
Cihan-ga-yi Hakan, s. 490; Hulasett-tevarih, c. I, s. 129.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
450
yapmistir. Ancak onun siyaset disi bu tavirlari Safev tarihilerince de
elestirilmektedir.
2926
6.4.28.3.4. Cizirenin Alnmas iin Grevlendirilmesi
Sah Ismail Diyarbakir, Musul ve Sencari aldiktan sonra Bagdatin kuzeyindeki
Cizire vilayetini ele geirmek iin oraya askerlerinden bir grubunu gnderdi.
Cizirenin hkimi Emir Serefin ki Emir Bedrin oglu idi. direnisleri karsisinda
Kizilbaslar basari elde edemediler. Bunun zerine Han Muhammed Ustaclu, bir
Ustaclu birligini Cizireyi ele geirmeleri iin gnderdi. Onlar da sz konusu blgeyi
yagmalayarak Krtlerden birogunu da ldrdler. Sah Ismail h. 913 / 15078de
Hoya geri dnerek orada kislak yapti.
2927
Sah Ismail Hoyda iken Emir Serefed-din
ile birlikte 11 kisilik Krd emir ve hkimleri onun elini pmek iin Hoya dogru
gittiler. Sah Ismail, Krtlerle dsmanligi ve srekli savaslari olan Diyarbakir hkimi
Han Muhammed Ustaclunun tahrikleri ile onlardan iinde Emir Serefed-dinin de
yer aldigi 9 kisiyi hapse attirdi.
2928
6.4.28.3.5. aldran Savay ncesinde
Murad Bey Akkoyunlu, Dulkadirlilarin Sah Ismail ve Han Muhammede
yenildiginden sonra Sultan Selime sigindi. Sultan Selim de onu destekledi. Sultan
Selim kalabalik bir ordu ile Irana dogru hareket ettiginde Murad Bey de ordusu ile
onunla idi. O, Iran topraklarina girmeden nce Han Muhammed Ustaclunun
Diyarbakiri terk edip Sah Ismailin ordusuna katildigini grenince Diyarbakiri ele
geirmek iin oraya saldirdi. Sultan Selim, Irana dogru ilerleyisini devam ettirerek
Osmanli-Safev siniri olan ay Suyu Nehrinden 20 Cemaziylevvel 920 / 13
Temmuz 1514te geerek Safev topraklarina girdi. Osmanli ordusu yolda harabe
haline gelmis kylerle karsilastilar. Tarihilere gre Sah Ismailin emri zerine Han
Muhammed Ustaclu vilayet hkimlerinin destegi ile de Iran siniri olan Firat
Irmaginin dogu kiyisindan Tebrize degin tm sehir ve kyleri harap etmis tarla,
2926
Ahsent-tevarih, s. 187-188; Huld-i Berin, s. 233.
2927
Ahsent-tevarih, s. 125.
2928
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 399-400.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
451
kerhiz ve kprleri dagitmislardi. Ayni zamanda sz konusu blgenin insanlari de
baska uzak yerlere g ettirlmislerdi.
2929
6.4.28.3.6. Han Muhammedin lm
Sah Ismail, aldiran savasi ncesi Diyarbakir valisi Han Muhammed
Ustacluya bir haberci gndererk onun askerleri ile birlikte Azerbaycana gelip ona
katilmasini istedi.
2930
Bylece o da Tebrizde Safev ordusuna katildiktan sonra
aldiran ovasina gelip konuslandilar. Recep baslari 920 / Agustos sonlari 1514te ise
Sultam Selim ve olduka kalabalik olan ordusu aldiran ovasina girdiler.
2931
Sah
Ismail aldirana geldikten sonra ordu ileri gelenleri ile birlikte bir kurultay
dzenleyerek savasi tartismaya ati. Han Muhammed Ustaclu Osmanlilarin kalabalik
ve top tfek ile donatilmis ordusunu iler srerek 18.000 asker sayisiyla Osmanlilar
ile savasi akil disi sayarak
2932
aldirandan geri ekilip iki ay bekleyip gereken asker
sayisini tamamladiktan sonra savasa girmelerini nerdi. O, Osmanlilarla savasa en
azindan 70.000 askere ihtiyalari oldugunu syledi.
2933
Han Muhammed savasin
kainilmaz oldugunu dsnenlere ise Osmanlilarin ordu dzenini kurup toplarini
yerlestirmeden onlara saldirmanin yarali oldugunu anlatmaya alisti. Osmanlilarla
savas deneyimi olan Nur Ali Halife de onun szylediklerine katildi. Ancak Abdi Bey
Samlunun oglu Durmis Bey ki Sah Ismailin kizkardesinin oglu idi.- Muhammed
Han Ustacluya senin kethdaligin Diyarbakirda geerlidir.
2934
ve bosuna onun
byle n yaptigini
2935
syleyerek ona karsi ikti.
2936
Sah Ismail de birok savaslarda
edindigi deneyimlere ragmen gururlanarak Durmis Hanin szlerini kabul etti ve
Kizilbaslarin harami olmadiklarini bildirerek ilahi kader ne ise o olacagini
syledi.
2937
Bylece Sah Ismail Osmanlilarla yaptiklari savaslarda Muhammed Han
2929
Ispanaki, v. 168; Uzunarsili, c. II, s. 262; Bidlisi, Selim Sah-nme, s. 162; Hoca Sadeddin,
Tct-tevrh, c. IV, s. 183; Ugur, Yavuz Sultan Selim, s. 62.
2930
Lubbut-tevarih, s. 416.
2931
Ahsent-tevarih, s. 189; Huld-i Berin, s. 234; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 42; Handemir,
Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 161.
2932
lem-ara-yi Safev, s. 484.
2933
a.g.e, s. 484.
2934
Cihan-ga-yi Hakan, s. 493; Ahsent-tevarih, s. 189.
2935
lem-ara-yi Safev, s. 484.
2936
Ahsent-tevarih, s. 189-190; Hulasett-tevarih, c. I, s. 130.
2937
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 162; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 41.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
452
Ustaclu gibi deneyimli olan komutanini dinlemeyerek dsmana ordu dzenini
kurmasi iin firsat tanidi.
aldiran savasinda, Sah Ismail, ordusunun sol kanadinin basina Han
Muhammed Ustacluyu getirdi.
2938
Sah Ismail, casuslari araciligi ile Sultan Selimin
planini grendigi iin karsidan degil de sag ve sol kanatlardan saldirarak onlari
dagitmayi ve sonra top siralarinin st tarafindan Sultan Selimin yer aldigi Osmanli
ordusunun kalbini yok edip arkadan Yenierilere saldirmayi planlamisti. O plani
uygulamaya koymak iin Han Muhammed Ustacluya saldiri emrini verdi.
2939
Safev
ordusunun sol kanadinin komutani Han Muhammed Ustaclu ise Osmanli ordusunun
sag kanadina saldirip orayi dagitsa da Sah Ismail gibi hizli davranmayisi yznden
acemi askerlerin toplarin nn amalari ile savasilariyla birlike top ateslerinin
altinda kaldilar. O sag kanadi yok etmeyi basarip Osmanli ordusunun kalbine
ulastiginda bir top kursunu isabeti ile ld.
2940
Bunun zerine Sinan Pasa da tekrar
askerlerini toplayarak Kizilbaslara saldirdi. Kizilbaslar asiri bir diren sergiledikten
sonra dagitildilar. Sinan Pasa, Muhammed Han Ustaclunin askerlerini dagittiktan
sonra henz hareketsiz duran Safev ordusunun kalbine saldirarak Mir Abdul-baki
Vekils-saltana, Mir Serif Sadr, Seyid Muhammed Kemune, Necef nakibi gibi nl
kisileri ldrd ve sz konusu kismi da ortadan kaldirdi.
2941
aldiran savasinda
len
2942
Han Muhammed Ustaclu, h. 920 / 151415e dek Diyarbakir hkimi idi.
2943
Han Muhammed, I. Sah Ismailin adina 7 yil Diyarbakirin hkimi olmustu. O az
sayida bir ordu ile defalarca Dulkadir askerlerini yenmisti.
2944
2938
Rumlu, Sah Ismail Tarihi, s. 179-180; Solakzde, Trh, s. 366.
2939
Ahsent-tevarih, s. 192; Cihan-ga-yi Hakan, s. 500-501.
2940
Cihan-ga-yi Hakan, s. 501; Hulasett-tevarih, c. I, s. 131; Ispanaki, v. 191; Tarih-i lem-ara-
yi Abbasi, c. I, s. 43.
2941
Cihan-ga-yi Hakan, s. 500.
2942
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 43; Tarih-i Ki:ilbaan, s. 45; Solakzde, Trh, s. 367;
Uzunarsili, s. c. II, 268; Celal-zade, Selim-nme, s.149; Rumlu, Sah Ismail Tarihi, s. 183; Habibs-
siyer, s. 547; Seref Han, Serefname, s. 158-159; Vilayeti, Sah Ismayil Sefevi, s. 166.
2943
Ahsent-tavarih, s. 148-9.
2944
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 45.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
453
6.4.28.4. Saru Pire Ustaclu
Saru Pire de Ustaclu boyuna mensup kisilerdendi. aldiran savasinda Saru Pire
de katilmis Safev odusunun nc birliklerinin basina getirilmisti. O aldiran
savasinda da ldrlmstr.
2945
6.4.28.5. lyas Aygut-oglu Ustaclu
Ustaclulardan olan Ilyas Aygut-oglunun adi kaynaklarda ile kez Kizilbaslarin
Bak kalesini ele geirmesi olayini anlatilirken gemektedir. Ismail h. 906 / 1500
1de Mahmud-abadda geldiginde Ilyas Aygut-oglu Ustaclu ve bir baska Ustaclu
emirini Bak kalesini ve oradaki Sirvan-sahlarin hazinesini ele geirmeleri iin
grevlendirmisti.
2946
Baba Ilyas aldiran savasinda lmstr.
2947
6.4.28.6. Kara Han
6.4.28.6.1. aldran Savayndan nce Kara Han
Kara Han da Ustaclu boyunun nl emirlerindendi. Sah Ismail Diyarbakir,
Musul ve Sencari aldiktan sonra Bagdatin kuzeyindeki Cizire vilayetini ele
geirmek iin oraya askerlerinden bir grubunu gnderdi. Cizirenin hkimi Emir
Serefin direnisleri karsisinda Kizilbaslar basari elde edemediler. Bunun zerine Han
Muhammed Ustaclu kardesi Kara Beyi Cizireyi ele geirmesi iin oraya gnderdi.
O da sz konusu blgeyi yagmalayip Krtlerden birogunu ldrd. Emir Serefin
kardesi Sah Ali Bey ise Kara Bey ile savasarak onu Cizireden ikartarak oranin
hkmetini tekrar ele geirdi.
2948
2945
Tekmiletl-exbar, s. 48; Celal-zade, Selim-nme, s.149; Rumlu, Sah Ismail Tarihi, s. 183; Lutfi
Pasa, Tevrh, s. 230; Habibs-siyer, s. 547; Seref Han, Serefname, s. 158-159.
2946
Habibs-siyer, s. 462; Hulasett-tevarih, c. I, s. 67.
2947
Celal-zade, Selim-nme, s.149; Rumlu, Sah Ismail Tarihi, s. 183; Habibs-siyer, s. 547; Vilayeti,
Sah Ismayil Sefevi, s. 166.
2948
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 399.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
454
6.4.28.6.2. Diyabakr Hkimiyetine Getirilmesi
aldiran savasindan sonra Sah Ismail Diyarbakir valisi Han Muhammed
Ustaclunun savasta lmesi nedeni ile onu yerine h. 920 / 151415te kardesi Kara
Beyi getirerek onu Diyabakirin emirl-merasi yapti.
2949
O, Kara Beyin
gsterdigi yigitliklere gre ona han lakabi vererek kiz kardesini de onunla evlendirdi.
Kara Han ise Diyabakira gitti.
2950
6.4.28.6.3. Diyabalkr Ugruna Mcadeleleri
14 Saban 921 / 23 Eyll 1515te Malatya hkiminin casuslari Sultan Selime
Amed sehrinin byklerinden kisinin Sah Ismailin yanina giderek ondan daha
nceleri Diyarbakir halkinin Kara Han ile savastiklarindan dolayi yerine bir baska
komutan atamasini ve talepleri yerine getirilirse Amed sehrini teslim edecekleri
haberini verdiler. Bunun zerine Sultan Selim ortaya ikan firsati degerlendirmek
amaciyla Biyiglu Muhammedi Diyarbakiri almalari iin bir birlik ile blgeye
gnderdi. O, Ali Bey Seh-svar-ogluyu da ona yardim iin grevlendirmisti. Ayrica
Krt emirlerinden Idris Krd de bir grup Krt ile sz konusu blgeye yardim iin
yola iktilar.
2951
Kizilbaslar ve Kara Hanin mezhebi baskilarindan rahatsiz olan
Diyabakirdaki agirlikli olarak Snni olan halk Osmanli komutanlarini iyi
karsiladilar.
2952
Kara Han ise Amede saldirdi. Oradaki halk Osmanlilara destek
ikarak Kizilbaslar ile savastilar.
2953
Ancak Kara Han, Osmanli ordusu ve
mttefiklerini yenebildi.
2954
Muhammed Pasa da kaleye siginarak sehir halkinin
yardimlari ile direnmeye basladi. Kara Hanin galibiyet haberi Sultan Selime ulasti.
Buna sinirlenen Sultan Selim, Kabii-basinin gzetiminde vezir azam Hersek-zade
ve musaviri Piri Pasayi 50 kisilik korumalari ile birlikte hapsettirdi. Sultan Selim,
Hersek-zadenin yerine Yunus Pasayi vezirazam yapti ve Sinan Pasayi bir askeri
2949
Ahsent-tevarih, s. 197; Huld-i Berin, s. 244; Cihan-ga-yi Hakan, s. 529; Tarih-i lem-ara-yi
Abbasi, c. I, s. 43; Kisasul-hakani, s. 45.
2950
Ahsent-tevarih, s. 197; Cihan-ga-yi Hakan, s. 529; Huld-i Berin, s. 244; Tarih-i lem-ara-yi
Abbasi, c. I, s. 43; Kisasul-hakani, s. 45-46.
2951
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 528.
2952
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 43.
2953
Ahsent-tevarih, 204.
2954
Ahsent-tevarih, s. 205; Cihan-ga-yi Hakan, s. 530; Huld-i Berin, s. 254-255; Tarih-i lem-
ara-yi Abbasi, c. I, s. 43.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
455
birlik ile birlikte Diyarbakira gnderdi. O, Aga Yenieriyi 3000 Yenieri
tfekisi
2955
ile birlikte ve diger bir grubun Sinan Pasaya katilmalari iin
grevlendirdi.
6.4.28.6.4. Kara Hann ldrlmesi
Amed kalesini alamayan Kara Han, Mardine geri ekildi. Muhammed Pasa ise
Sinan Pasa ile yardimci gler ulastiktan sonra Ali Bey Seh-svar-ogli ve Krtlerin
de destegi ile Mardine dogru hareket etti. Sah Ismail, Kara Hana bir koru
gndererek yardimci kuvvetlerin gelmedigi srece Osmanlilar ile savasmaktan
ekinmesini istedi. Ancak cesur kisilige sahip olan Kara Han, Mardinden disari
ikarak
2956
Osmanlilara karsi hareket etti. Iki taraf Rebiylevvel 922 / NisanMayis
1516da Nusaybin evresindeki Kohisarinda karsilastilar. Kara Han ve atlilari
Osmanli ordusunun dzenini dagitarak zafere yaklastilar. Ancak bu sirada h. 922 /
151617 yilinda Mardinin Koruktepesinde Kara Han bir tfek kursunu ile
ldrld.
2957
Komutanlarinin ldgn gren Kizilbaslar ise katilar ve Diyabakir
Osmanlilarin eline geti. Kara Hanin lm haberi h. 922 / 1516 ilkbahar baslarinda
Sah Ismail, Surlik yaylasina gitmek zere iken ulasti.
2958
Kohisari savasinda Kara
Hanin esi ki Sah Ismailin kardesi idi. kaarak Azerbaycana geldi. Muhammed
Pasa da Sultan Selime gnderdigi fetih-namesinde bu bilgiyi tayit etti.
2959
Sultan Selim, Diyabakiri ele geirdikten sonra Emir Hasan araciligi ile Misir
sultanina yeni bir fetihname gnderdi. O yine Misir sultaninin Osmanlinin
sevincinde ortak olmasi iin Kara Hanin kafasini ona gnderdigini yazmakla
kinayeli bir biimde onu Sah Ismaili destekledigi iin tehdit etti. O, bu mektubunda
da doguya sefer yapacagini bir daha ona hatirlatti.
2960
Misir Sultani da Sultan Selime
gnderdigi mektubunda
2961
onu kutlayip Kara Hani lanetledi ve Kizilbaslari da
2955
Serh-i Cengha-yi Sah Ismail, s. 326-327.
2956
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 43.
2957
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 45; Faruk Smer, Safev Devletinin Kuruluu, s. 40.
2958
Cihan-ga-yi Hakan, s. 529.
2959
Mnaatus-selatin, c. I, s. 419.
2960
a.g.e, s. 419-421.
2961
a.g.e, s. 421-422.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
456
mlhit olarak tanidigini bildirdi. O bu duruma karsi olan sevincini pazarlari
sslemekle kutladigini ona bildirdi.
6.4.28.7. ayan Sultan (Muhammed Bey)
6.4.28.7.1. Bitlisin Alnmas
ayan Sultan lakabini tasiyan
2962
Muhammed Bey Ustaclu boyunun nl
komutanlarindan biri idi. Sah Ismail h. 913 / 15078de ayan Sultani Bidlisi
almasi iin grevlendirdi.
2963
Emir Serefd-dinden sonra Bidlis hkimi olan Emir
Ibrahim, Kizilbaslarin srekli ve araliksiz saldirilarina ragmen 2 yil dayanabildi.
Sonunda ise mecburen Bidlis kalesini teslim etmisti.
2964
6.4.28.7.2. Emirl-mera Olmas
Sah Ismail, h. 915 / 150910da byk bir olasilikla Emir Necmin yol
gstericiligi ile Hseyin Bey Lalayi ordu emirl-meraligindan alarak
2965
yerine
sahin sofracisi olan Muhammed Bey Ustacluyu getirdi. Kizilbas ileri gelenlerinden
olan Hseyin Bey Lala gibi birinin lkenin en st askeri mansibindan alinarak yerine
sarayin nemsiz bir kisisini yerlestirmek olduka nemli bir olaydi. Sah, Muhammed
Beye han lakabini da vererek onu ayan Sultan
2966
adi ile agirmaya basladi.
Ancak bir diger bilgiye gre ayan Sultan, Hseyin Bey Lalanin azlinden sonra, h.
920 / 151415te I. Ismailin emirl-merasi olmustur.
2967
Bu yanlis bilginin sebebi
Sah Ismailin h. 920 / 151415te aldiran savasindan sonra ayan Sultan Ustacluyi
yine ordu emirl-merasi makaminda tutuldugu ile karistirilmis olmasidir.
2962
Huld-i Berin, s. 178.
2963
Huld-i Berin, s. 161; Cihan-ga-yi Hakan, s. 261.
2964
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 400.
2965
Huld-i Berin, s. 177.
2966
a.g.e, s. 178.
2967
Ahsent-tevarih, s. 197.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
457
6.4.28.7.3. ayan Sultann lm
aldiran savasinda da ayan Sultan Safev ordusunun sol kanadinda yer
almisti.
2968
h. 916 / 151112 yilinda Sibek Han ile Kizilbaslar arasinda Mervde
2969
gereklesen savasta ayan Sultan Ustsaclu da bulunmaktaydi.
2970
ayan Sultan h.
930 / 152324te vefat ettikten
2971
sonra Sah Ismail onun yerine oglu Bayezid
Sultani emirl-meralik mansibina getirdi.
2972
6.4.28.8. Mustafa Bey (Kpek Sultan)
6.4.28.8.1. Sleyman ldrmesi
Ustaclu boyundan olan Kpek Sultan, ayan Sultanin kardesi idi. Onu gerek
adi Mustafa Bey olsa da daha ok Kpek Sultan lakabi ile taninmaktadir. Sah Ismail,
zbek hanlarini yatistirmak amaciyla ikinci kez Horasana saldirdiginda Tebrizde
olmadigindan yararlanan kardesi (anneden ayri) Sleyman h. 919 / 1513 kisinda ona
karsi baskaldirip yaninda ok sayida yandasi ile Tebrize geldi.
2973
Ancak Tebriz
kabadayilari onu ok ve tfek ile yendiler. Sleyman ise Senb Gazana geldiginde
orada yetimlerin kili darbeleri ile atindan indirilerek ldrld.
2974
Diger bilgilere
gre o yetimler ile atismada yenilmis sonunda ise Mustafa Bey Kori tarafindan
ldrlmstr.
2975
6.4.28.8.2. Kpek Sultan ile Div Sultann Rekabeti
Sah Ismailin 19 Recep 930 / 23 Mayis 1524, Pazartresi gecesinde lmnden
sonra ayni yilda ayni gnn glen vakti (19 Recep 930 / 23 Mayis 1524,
2968
Rumlu, Sah Ismail Tarihi, s. 179-180; Ahsent-tevarih, s. 190; Solakzde, Trh, s. 366.
2969
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 37; Hulasett-tevarih, c. I, s. 111; A Literary History of
Persia, s. 65.
2970
Hulasett-tevarih, c. I, s. 112.
2971
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 45.
2972
Lubbut-tevarih, s. 421; Ahsent-tevarih, s. 236.
2973
Cihan-ga-yi Hakan, s. 470.
2974
Ahsent-tevarih, s. 183; Hulasett-tevarih, c. I, s. 128.
2975
Cihan-ga-yi Hakan, s. 471.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
458
Pazartesi)
2976
Tahmasb Mirzanin tahta ikarilmasinda
2977
etkin olan kisilerin biri de
gl Ustaclu emiri Kpek Sultandi. Tahmasb Mirza o siralarda 10 yasindaydi
2978
.
Div Sultan Rumlu, h. 930 / 152324te emirl-meralik ve Sah Tahmasbin
lalaligini ele geirerek olduka glu bir konuma gelip rakiplerinin birogunu
ortadan kaldirmayi basardi.
2979
O vekil mansibini da kendi tekeline geirmek
istediginde Kizilbas emirlerinden Kpek Sultan ile karsi karsiya geldi. Kpek Sultan
vekil mansibina talip biriydi. Bylece onlarin arasindaki rakebet hissi daha da
siddetlendi. Divanda Div Sultan Rumlunun mhrnden hemen sonra Kpek
Sultaninki gelmekteydi. Kizilbas boylarinin birbirine karsi gelmesi merkezi devleti
zayif birakmaktaydi. Merkezi devletin sz konusu rekabet ortami zerine kurulmasi
sakincali bir olguydu. Tahmasb durumu dengelemek iin Div Sultan Rumlu ve
Kpek Sultani emirl-meralikta ortak kildi
2980
ise de bu onlardaki ihtilaflari
zmeye yetmedi.
6.4.28.8.3. Kpek Sultann Div Sultana Kary Bary Tutumu
Div Sultan h. 931 / 152425te Tebrizden Lara gittiginde emri ile birok
yerel Kizilbas hkimleri bir araya geldiler. O, Larda toplanan Kizilbas emirlerini de
ikna ederek Horasana gitmekten onlari vazgeirtip Tebrize Kpek Sultani bertaraf
etmeye gelmelerini sagladi.
2981
Div Sultan ve diger Kizilbas emirlerinin
Azerbaycana dogru hereket ettiklerini grenen Kpek Sultan Ustaclu yandaslari
tarafindan savasa tesvik edilmesine ragmen
2982
Kizilbaslar arsindaki savasa karsi
ikarak
2983
Sah Tahmasbin da Ustaclu boyuna olan destegine de dayanarak Trkman
2976
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Abdul-sekur, s. 8; Tekzire-yi Sah Tahmasb, Saferi, s. 2; Sah Tahmasb,
Tezkire, Kirlangi, s. 19; Ahsent-tevarih, s. 241; Hulasett-tevarih, c. I, s. 155-156; Cihan-ga-yi
Hakan, s. 611; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 45; Tarih-i Selatin-i Safevye, s. 12; Huld-i Berin, s.
227; Fars-name-yi Nasiri, c. I, s. 386-387; Tarih-i Cihan-ara, s. 281.
2977
Huld-i Berin, s. 227, 327; Tarih-i Cihan-ara, s. 270, 281; Cevahirl-ahbar, s. 143; Nkavetl-
Asar, s. 12; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 45; Hulasett-tevarih, c. I, s. 157.
2978
Huld-i Berin, s. 326.
2979
Hulasett-tevarih, c. I, s. 156; Cevahirl-ahbar, s. 149-150; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s.
160.
2980
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Abdul-sekur, s. 9; Tezkire-yi Sah Tahmasb, Saferi, s. 2-3; Sah Tahmasb,
Tezkire, Kirlangi, s. 19.
2981
Ahsent-tevarih, s. 246.
2982
Cevahirl-ahbar, s. 149.
2983
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 47; Tarih-i Cihan-ara, s. 282; Ahsent-tevarih, s. 247;
Hulasett-tevarih, c. I, s. 160.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
459
Kendiye kadar giderek onlari karsiladi. Sonra ise onlarla birlikte Tebrizin erendab
mahallesinde sahin huzuruna ikti.
2984
6.4.28.8.4. Baykaldrs ve ldrlmesi
Div Sultan Rumlu, Kpek Sultani saraydan ve Tebrizden uzaklastirmak ve
gcn yok etmek iin kfir Grcleri bahane ederek o ve tm Ustaclu boyuna
mensup olanlari Grcistana gnderdi.
2985
Ancak Kpek Sultan barisi bir tavir
izleyerek Div Sultan ile vekillik konusunda ortakligi nerdi. Div Sultan da diger
Kizilbas emirlerinin destegini yanina alarak onun bu nerisine karsi ikti ve onun
orada olmayisindan yararlanrak Ustaclu boyunun tm tiyullarini kaldirdi.
2986
Bu
durum karsisinda Kpek Sultan artik baris midini kaybederek rakip tarafa muhalefet
etmeye basladi. Bunun zerine Kpek Sultan diger Ustaclu emirleri ile birlikte isyan
etti. Div Sultan ise diger mttefik emirler ve Sah Tahmasbi da yanina alarak isyani
bastirmaya gitti.
2987
Iki taraf 14 Saban 932 / 26 Mayis 1526da Sultaniye
evresindeki Seksencikte
2988
savasa basladilar. Savasta Ustaclular yenildiler.
2989
Kpek Sultan ise kaarak Taruma sonra da Reste gitti. O, orada Biyepes hkimi
Emire Debbacdan yardim istedi.
2990
Emire Debbac ise kendine siginan Kpek Sultan Ustacluya 8.000 kadar atli
savasi verdi. Kpek Sultan yine Div Sultan ile savasa giristi. Mencilin
Herzuyelinde gereklesen savasta Kpek Sultan yine de yenilip Reste kati. Kpek
Sultan, daha sonra Erdebile saldirarak oranin hkimi Badimcan Sultan Rumluyu
ldrp orayi ele geirdi. Div Sultan da uha Sultan Tekel ile birlikte ona karsi
acele ile hareket etti. Ramazan 933 / MayisHaziran 1527de Nahivanin Arpa
2984
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Abdul-sekur, 10; Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 20; Tarih-i
Cihan-ara, s. 282; Efendiyev, Azerbaycan Sefeviler Dvleti, s. 59.
2985
Ahsent-tevarih, s. 247.
2986
Tekmiletl-ahbar, s. 62.
2987
Tarih-i Cihan-ara, s. 283; Huld-i Berin, s. 334.
2988
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Saferi, s. 6; Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 21; Ahsent-tevarih, s.
250; Tarih-i Cihan-ara, s. 283; Hulasett-tevarih, c. I, s. 162; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 47.
2989
Tarih-i Cihan-ara, s. 282.
2990
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 160.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
460
ayinda
2991
gereklesen savasta Kpek Sultan bir tfek kursunu isabeti ile ld.
Diger kaynaklara gre savasin gereklestigi yer Nahivanin Seruru idi.
2992
6.4.28.9. Abdullah Han
6.4.28.9.1. Emirl-mera Yaplmas
Yetki sahibi Ustaclu emirlerinden Karahan Ustaclunun oglu olan Abdullah
Han ayni zamanda I. Ismailin kiz kardesinin oglu ve Sah Tahmasbin kiz kardesinin
kocasiydi.
2993
Siyasette sahin btn emirleri arasinda daha sekin ve mstesna bir
konumdaydi.
2994
Sah Tahmasb, uha Sultanin ldrlmesinden sonra
2995
h. 937
sonlarina dogru
2996
/ Agustos ortalari 1531de Kizlbaslar arasi dengeyi saglamak iin
Hseyin Han Samlu ile Abdullah Han Ustacluyu ki ikisi de sahin halasi ogullari
idiler. ortaklasa emirl-mera yapti.
2997
6.4.28.9.2. Baban Blgesi Hkimine Kary Grevlendirmesi
Sah Tahmasb h. 946 / 154041den baslayarak Baban blgesi hkimi Haci
Seyh Krde karsi sevk ettigi askeri birliklerle basarili olmayinca
2998
947 / 1541
42de nc kez Baban blgesine bir birlik gnderdi. Sz konusu birlikte Abdullah
Han Ustaclu da bulunmaktaydi. Gereklesen savaslarda 23 bin Kizilbas askeri ld
ve geri kalan emir ve ayanlar da acinacak bir durumda geri dndler.
2999
2991
Tarih-i Cihan-ara, s. 283; Tekmiletl-ahbar, s. 63; Hulasett-tevarih, c. I, s. 170; Sah Tahmasb,
Tezkire, Kirlangi, s. 23.
2992
Cevahirl-ahbar, s. 152; Ahsent-tevarih, s. 260; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 48; Huld-i
Berin, s. 338; Tarih-i Ki:ilbaan, s. 46.
2993
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 46.
2994
a.g.e, s. 46.
2995
a.g.e, s. 46.
2996
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Abdul-sekur, s. 18; Tezkire-yi Sah Tahmasb, Saferi, s. 15; Sah
Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 29; Tarih-i Cihan-ara, s. 286; Hulasett-tevarih, c. I, s. 215.
2997
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Saferi, s. 15; Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 29.
2998
Seref-name, c. I, s. 370.
2999
a.g.e, s. 370.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
461
6.4.28.9.3. $irvan Hkimiyetine Atanmas
h. 955 / 154849da Sultan Sleyman Tebrize dogru hareket etti. O sirada
Tebrizin Senb Gazaninda ikamet eden
3000
Sah Tahmasb ise ordusunun nc
blmn Osmanlilara karsi Merend evresine gnderdi. nc birliginde Abdullah
Han Ustaclu da bulunmaktaydi.
3001
Gereklesen nihai savasta ise Kizilbaslar yenilip
meydandan katilar.
3002
Sah Tahmasb h. 955 / 154849 yilinda Sultan Sleyman geri
dndkten ve Elkas Mirzayi yakaladiktan sonra oglu Ismailin abalari ile
3003
tekrar
Sirvanda egemenligini kurdu. O, bu defa ise Sirvanin hkimiyetine h. 956 / 1549
50de Abdullah Han Ustacluyu getirdi. Sah Tahmasb, uhur Saddan Karabaga
dogru hereket etti.
3004
Diger bir bilgiye gre ise Tahmasb, onu uhur Sada
gnderdi.
3005
Bir baska kaynaga gre ise o h. 955 / 154849da Sirvana hkim
olarak atanmis ve orayi fethetmesi iin grevlendirilmistir.
3006
Sirvan halkinin
ogunlugu Snni oldugundan Kizilbaslara karsi iyi degillerdi. Onlar ldrlen
Burhan Sirvan-sahin cesedinin yerini sakladilar. Ancak Abdullah Han cesedin
gmldg yeri bulup mezardan ikararak kafasini kesti.
3007
Bunun zerine Sirvan
halki Abdullah Hana karsi ayaklandilar ise de gereklesen savasta yenik dserek
birogu ldrldler.
6.4.28.9.4. $irvanvanllarn syan
h. 961 / 155354te Sultan Sleyman drdnc kez Irana saldirdiginda
kendisine tabi olan Kasim Bey Sirvaniyi
3008
yeteri kadar asker ile birlikte Sirvana
gnderdi. Kasim Bey ise Derbendden geerek Sirvan vilayetine dhil oldu.
Kizilbaslar ve Abdullah Hanin baski ve zulmnden bikan Sirvanlilar ise grup
3000
Hulasett-tevarih, c. I, s. 326; Ez Seyh Safi ta Sah Safi, s. 72.
3001
Nevai, Sah Tahmasb, s. 178.
3002
Hulasett-tevarih, c. I, s. 325; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 71.
3003
Ahsent-tevarih, s. 422-423.
3004
Nevai, Sah Tahmasb, s. 184; Hulasett-tevarih, c. I, s. 332; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s.
73.
3005
Tarih-i Cihan-ara, s. 299.
3006
a.g.e, s. 299-300.
3007
Hulasett-tevarih, c. I, s. 341.
3008
Kasim Bey, Sirvan-sahlar neslinden idi, Istanbula siginmisti. 1554 yilinda I. Sultan Sleyman,
Azerbaycan seferi sirasinda, onu Sirvan zerine gndermisti. Sirvanlilarin birogu onun tarafina
gemisti. Ancak Glistan Kalesi yakinlarindaki savasta Abdullah Hanin komutasindaki Kizilbaslar
Kasim Beyin ordusunu dagitmistir.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
462
grup
3009
ona katildilar. Abdullah Han ile Kasim Bey arasinda gereklesen savasta
Kizilbaslar meydandan galip iktilar. Bylece Sah Tahmasbin Sirvana olan
egemenligi yine de korunmus oldu. Abdullah Han Ustaclunun Sirvandaki
hkimiyeti onun h. 974 / 156667 yilinin baslarindaki lmne
3010
degin devam
etmistir.
6.4.28.10. Menteye Sultan
6.4.28.10.1. I. $ah smail Dneminde
I. Sah Ismailin hizmetinde canini meydana koyan Mentes Sultan da Ustaclu
boyunun nfzlu emirlerden idi.
3011
Sah Ismail aldiran savasindan nce ordu
toplamada hazirlik yapmadigindan emri ile Azerbaycanda ordusuna katilanlar iinde
Tebriz hkimi Mentese Sultan da bulunmaktaydi.
3012
6.4.28.10.2. Azerbaycan emirl-meras Olmas
Mentese Sultan, Sah Tahmasb zamaninda Azerbaycan emirl-merasi idi. Sah
Tahmasb ona Lala diye hitap ediyordu.
3013
6.4.28.10.3. Ustaclu syannda Menteye Sultan
Kpek Sultanin, Div Sultan Rumluya karsi baskaldirisinda ordusunda yer
alan kisilerden biri de Mentese Sultan Ustaclu idi. 14 Saban 932 / 26 Mayis 1526da
Sultaniye evresindeki Seksencikte
3014
gereklesen savasta Ustaclular yenildiler.
3015
Ramazan 933 / MayisHaziran 1527de Nahivanin Arpa ayinda
3016
gereklesen
3009
Hulasett-tevarih, c. I, s. 372; Ahsent-tevarih, s. 492.
3010
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 46.
3011
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 45-47; Yusuf Cemali, s. 87.
3012
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 419.
3013
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 46.
3014
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Saferi, s. 6; Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 21; Ahsent-tevarih, s.
250; Tarih-i Cihan-ara, s. 283; Hulasett-tevarih, c. I, s. 162; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 47.
3015
Tarih-i Cihan-ara, s. 282.
3016
Tarih-i Cihan-ara, s. 283; Tekmiletl-ahbar, s. 63; Hulasett-tevarih, c. I, s. 170; Sah Tahmasb,
Tezkire, Kirlangi, s. 23.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
463
bir sonraki savasta ise Kpek Sultan ldrld.
3017
Kpek Sultanin lmnden sonra
Ramazan 933 / MayisHaziran 1527de mttefikleri olan Mentese Sultan ve diger
Kizilbas emirleri de Gilana katilar. Muzaffer Sultan yine onlara siginacak verdi.
3018
Ancak Mentese Sultan ve diger Ustaclu emirleri Muzaffer Sultanin sarayindaki bir
takim ahlahsizliklara
3019
dayanamadiklarindan h. 936 / 152930da tekrar Kazvine
Sah Tahmasbin yanina giderek onun tarafindan affedilip Meshed hkmetine
atandi.
3020
6.4.28.10.4. Kany Sultann Saldrsnda Menteye Sultan
Kamis Sultan h. 937 / 153031de Meshede saldirdiginda ise Meshed hkimi
Mentese Sultan Ustacluya yenilerek Maverannehire geri dnd. Sonunda ise
zbeklerin bu defaki saldirilari karsisinda Kizilbaslar Horasan sehirlerinin birogunu
bosalttilar ve oralar zbeklerin eline geti.
3021
Sah Tahmasb 22 Cemaziylevvel
939
3022
/ 20 Aralik 1532de Herati tekrar ele geirdikten
3023
sonra sehirde bulundugu
srece Herat halki ile adaletli ve iyi davranmaya zen gsterdi.
3024
Sah Tahmasb
bundan sonra savunma politikasindan vaz geerek zbeklere karsi saldiri politikasini
uygulayacakti. O, bu dogrultuda Mentese Sultan Ustaclu ve bir diger Kizilbas ileri
gelenini de Gercistani almalari iin gnderdi. Onlar da grevlerinde basarili
olduktan sonra sahin ordusuna geri dndler.
3025
6.4.28.10.5. Osmanllarn h. 941 / 1534 Ylndaki Saldrs
Osmanli vezir azami Ibrahim Pasa, 25 Muharrem 941
3026
/ 6 Agustos 1534te
Tebrize ulastiginda
3027
Ulamayi Erdebili ele geirmesi iin grevlendirdip
3017
Cevahirl-ahbar, s. 153; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 48; Huld-i Berin, s. 338.
3018
Ahsent-tevarih, s. 261-261; Tarih-i Cihan-ara, s. 285-296; Hulasett-tevarih, c. I, s. 315.
3019
Cevahirl-ahbar, s. 182.
3020
Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 27.
3021
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 59; Hulasett-tevarih, c. I, s. 219.
3022
Hulasett-tevarih, c. I, s. 225.
3023
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 61; Roemer, s. 238.
3024
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 283-284.
3025
Ahsent-tevarih, s. 322; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 61; Tezkire-yi Sah Tahmasb, Saferi, s.
21; Tarih-i Cihan-ara, s. 287; Hulasett-tevarih, c. I, s. 225.
3026
Nevai, Sah Tahmasb, s. 160; Ferid Bey, s. 86; Roemer, s. 241.
3027
Minorski, Tarih-i Tebriz, s. 51; Uzunarsili, c. II, s. 351.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
464
gnderdi.
3028
Sah Tahmasb da 1000 askerlik bir grubu Erdebili savunmalari iin
gnderdikten sonra pesinden basinda Mentese Sultan Ustaclunun yer aldigi bir diger
birligi blgeye gnderdi. Onlar da Erdebili Osmanlilara karsi savunsalar da
3029
sonunda Osmanlilar onara galip gelerek Azerbaycanin birok sehirlerini ele
geirdiler.
3030
Gazi Han Tekel, Vana geldikten sonra Bagdata gitti.
3031
Sah
Tahmasb ise sorunu barisi yollarla zmeyi denedi. Bu dogrultuda birka eliyi
Ibrahim Pasaya Bagdata gnderdi. Elilerden biri olan Mir Seh-svar Krd ise
Mentese Sultan Ustacluun temsilcisi olarak oraya gitmisti.
6.4.28.10.6. $ahruh $irvan-yah syannda Menteye Sultan
h. 944 / 153738de Sahruhun ve emirlerinin Sirvanda halkin rahatini
bozduklari
3032
haberi Sah Tahmasba iletildi. Sah Tahmasb da iinde Mentese Sultan
Ustaclunun da oldugu bir birligi h. 945 / 153839da Sirvani almalari iin
gnderdi. Sahruh da Beykard kalesinde direnmeye basladi.
3033
Kizilbaslarin agir
saldirilarina ragmen kale ele geirilemedi ve kusatma sresi 4 ay kadar srd.
Kusatma boyunca Seki vilayetinin hkimi Dervis Muhammed Han, Sahruha
destekte bulundu. Ancak o da Kizilbaslarla yaptigi bir savasta yenilerek Sekiye geri
ekildi. Bunula da midini kaybeden Sahruh 4 ay sonra Sah Tahmasbin kendisinin
geldigi takdirde kaleyi teslim edecegini bildirdi. Sahruhun istegi Merendde Sah
Tahmasba ulasti. O, Merendden Beykard kalesine geldi. Sahruh da emirleri ile
birlikte 27 Rebiylahir 945 / 22 Eyll 1538de oklu hediyelerle
3034
kaleden disari
ikip hazine ve definelerinin anahtarini Sah Tahmasba teslim etti.
3035
6.4.28.10.7. Hmayun Sgndgnda Menteye Sultan
Hmayun Sah ve Sah Tahmasb h. 951 / 154445te Ebher evresinde bir
3028
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 67; Hulasett-tevarih, c. I, s. 231.
3029
Cevahirl-ahbar, s. 172.
3030
Mnaatus-selatin, c. I, s. 584; Uzunarsili, c. II, s. 351.
3031
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Saferi, s. 35.
3032
Ahsent-tevarih, s. 366.
3033
Hulasett-tevarih, c. I, s. 280; Cevahirl-ahbar, s. 190; Ahsent-tevarih, s. 373; Tarih-i lem-
ara-yi Abbasi, c. I, s. 80; Tekmiletl-ahbar, s. 89; Tarih-i Cihan-ara, s. 293.
3034
Ahsent-tevarih, s. 373.
3035
Tarih-i Cihan-ara, s. 293.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
465
yerde
3036
grsmeden nce Sah Tahmasb, Hmayunu karsilamalari iin zellikle
Mentese Sultan
3037
Ustaclu gibi nl Kizilbas emirleri ve diger Safev ileri
gelenlerini
3038
de gnderdi. Mentese Sultan sonunda h. 953 / 154647 yilinda ansizin
dnyasini degistirdi.
3039
6.4.28.11. Bedr-han
6.4.28.11.1. Div Sultan Kary syana Katlmas
Ustaclu boyundan olan Bedr-han, Sah Tahmasbin divan-beyi idi.
3040
Div
Sultan Rumlu ile Kpek Sultanin karsi karsiya gelmesinde Kpek Sultanin
ordusunda Bedr-han Ustaclu da bulunmaktaydi. Ramazan 933 / MayisHaziran
1527de Nahivan evresinde
3041
gereklesen savasta Kpek Sultan lnce
Ustaclularin geri kalani Gilana katilar.
3042
Gilanda Muzaffar Sultana siginan
Ustaclu emirleri ierisinde Bedr-han da vardi. Ancak o diger Ustaclu emirleri
Muzaffer Sultanin sarayindaki ahlahsizliklara
3043
dayanamadiklarindan h. 936/
152930da tekrar Kazvine Sah Tahmasbin yanina giderek onun tarafindan
affedilip bir blgenin hkmetine atandi.
3044
6.4.28.11.2. h. 939 / 153233te Bedr-han
Sah Tahmasb h. 939 / 153233te
3045
kalabalik bir ordu ile Horasana dogru
hareket ettiginde
3046
kardesi Elkas Mirzayi Bedr-han Ustaclu ile birlikte Ester-
3036
Tarih-i Cihan-ara, s. 295; Cevahirl-ahbar, 194; Hulasett-tevarih, c. I, s. 307; Ekber-name, s.
321; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 98.
3037
Hulasett-tevarih, c. I, s. 308.
3038
Hulasett-tevarih, c. I, s. 308; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 98.
3039
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 46.
3040
a.g.e, s. 46.
3041
Tarih-i Cihan-ara, s. 283; Tekmiletl-ahbar, s. 63; Hulasett-tevarih, c. I, s. 170; Sah Tahmasb,
Tezkire, Kirlangi, s. 23; Cevahirl-ahbar, s. 152; Ahsent-tevarih, s. 61; Tarih-i lem-ara-yi
Abbasi, c. I, s. 48; Huld-i Berin, s. 338.
3042
Ahsent-tevarih, s. 261-262; Tarih-i Cihan-ara, s. 285-296; Hulasett-tevarih, c. I, s. 315.
3043
Cevahirl-ahbar, s. 182.
3044
Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 27.
3045
Ahsent-tevarih, s. 319; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 60.
3046
Tarih-i Cihan-ara, s. 287; Hulasett-tevarih, c. I, s. 224.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
466
abada gnderdi. Onlar da abucak Bestamdan Ester-abada dogru hareket ettiler.
Kizilbaslar sabahleyin oraya ulastiklarinda zbekler hamamda idiler. Kizilbaslar
onlari katlettiler. Kamis Oglan zorluklarla kaabildi ise de onun 4 kardesi ve
zbeklerin birogu yakalandilar. Elkas Mirza ise onlari ldrdkten sonra kafalarini
Sah Tahmasba gnderdi.
3047
6.4.28.11.3. zbeklerin h. 950 / 154344 Yl Saldrsnda
Sah Tahmasb, h. 950 / 154344 yilinda Nihavendde iken hastalandi.
3048
Onun
hastalandigi haberini alan Din Muhammed Han, Amuye suyundan geti. Casuslari
araciligi ile bunu grenen Sah Tahmasb, Behram Mirza ve Bedr-han Ustacluyu
diger Kizilbas emirleri ile birlikte Lar yaylasina gnderdi. Onlar oradan Din
Muhammed Hanin gelecegi yne gre yardim iin hareket edeceklerdi. Din
Muhammed Han, Ester-abada yneldi. Onlar da acele ile Ester-abada dogru
iktilar. Ancak Din Muhammed Ester-abadi kusatmadan Harezme geri dnd.
3049
Onlar da bunu grenince Lara geri dndler.
6.4.28.11.4. Hmayun Sgndg ve Elkas Mirza syan Srasnda
Sah Tahmasb, h. 951 / 154445te Ebher civarinda
3050
Hmayunu
karsilamalari iin gnderdigi grup iinde divan emiri Bedr-han Ustaclu da
bulunmaktaydi.
3051
Elkas Mirza, Sirvan hkimi olarak h. 952 / 154546da isyan
ettigi siralarda Sah Tahmasb, Kazvin Kislaginda iken bunun haberini aldi.
3052
O,
kardesi Elkasi sevdiginden onunla savasla degil mzakere ile anlasmaya alisti. Bu
dogrultuda o, Ali Aga Kapui-basiyi ona gndererek gt ve nasihatlerle onu yola
getirmeye alisti. Tahmasb, ona sert davranmayacagi konusunda yemin etse de Ali
Aganin abalari sonu vermedi. Bu sebeple de Sah Tahmasb yeteri kadar asker ile
Sirvana gitmek zorunda kaldi. O, kardesiyle savasmaktan ekinerek gvendigi
3047
Ahsent-tevarih, s. 321; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 61.
3048
Hulasett-tevarih, c. I, s. 299; Ahsent-tevarih, s. 394.
3049
Ahsent-tevarih, s. 395; Hulasett-tevarih, c. I, s. 300.
3050
Tarih-i Cihan-ara, s. 295; Hulasett-tevarih, c. I, s. 307; Ekber-name, s. 321; Tarih-i lem-ara-yi
Abbasi, c. I, s. 98.
3051
Hulasett-tevarih, c. I, s. 308; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 98.
3052
Tarih-i Cihan-ara, s. 296; Hulasett-tevarih, c. I, s. 313.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
467
kisilerden olan Ergenc-ogluyu ona gndererek itaat etmesini talep etti. Elkas Mirza
da tehlikeyi ciddi grnce annesi Han Beygi Hanim ve oglu Ahmed Mirzayi Sah
Tahmasba gndererek affedilmesini istedi. Sah Tahmasb da bunu kabul ederek onun
bir daha isyan olasiligini ortadan kaldirmak iin Elkasin annesi ile birlikte iinde
Bedr-hanin
3053
da bulundugu Kizilbas ileri gelenlerinden bir grubu
3054
gndererek
onu Kurani Kerime yemin ettirdi. Bylece Elkas da Kurana yemin ederek her yil
sahlik hazinesine 1000 Tebrizi tmeni gndermesi ve gereken zamanlarda sahin
ordusuna 1000 asker gnderecegini taahht etti.
3055
6.4.28.11.5. h. 955 / 154849da Bedr-han
Sultan Sleyman, h. 955 / 154849da Tebrize dogru hareket ettiginde Sah
Tahmasb da Osmanlilara karsi Tebrizden
3056
Merend evresine gnderdigi Safev
ordusunun nc birliginde Bedr-han da vardi. Safev ordusunun nc kesiminden
zellikle Bedr-hanin adamlarindan bazisi az sayida olan diger Kizilbas askerleri ile
birlikte Merendde Osmanlilara saldirip onlari yenip kamalarina neden oldular.
3057
Sultan Sleyman ise Elkas Mirzayi birka Osmanli pasasi ve 40.000 atli ile birlikte
Merende dogru gnderdi. Gereklesen savasta ise Osmanlilara srekli takviye
kuvvetleri geldiginden Kizilbaslar kamak zorunda kaldilar.
3058
6.4.28.11.6. Amasya Anlaymas ve Bedr-han
8 Recep 962 / 29 Mayis 1555te Amasya Baris Anlasmasi imzalandiktan sonra
Sah Tahmasb bundan sonra Snni mezhep esaslari ve kisilerine kfr
edilmeyecegine de sz verdi. Ilk halifeye daha nceleri Safevlerce svlmesine
Amasya anlasmasindan sonra Osmanli veziriazami Rstem Pasanin gnderdigi
mektubunda da dile getirilmisti. Ona yanit olarak iinde Bedr-hanin da yer aldigi
Kizilbas ileri gelenlerinin Osmanli veziriazamina gnderdigi ortak mektuplarinda
3053
Hulasett-tevarih, c. I, s. 316; Ahsent-tevarih, s. 408; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 70.
3054
Cevahirl-ahbar, s. 194; Tarih-i Cihan-ara, s. 296.
3055
Hulasett-tevarih, c. I, s. 316; Ahsent-tevarih, s. 408; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 70.
3056
Hulasett-tevarih, c. I, s. 326; Ez Seyh Safi ta Sah Safi, s. 72.
3057
Nevai, Sah Tahmasb, s. 178.
3058
Hulasett-tevarih, c. I, s. 325; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 71.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
468
svslerin ortadan kaldirilacagina mit ettiklerini yazdilar.
3059
6.4.28.11.7. h. 965 / 155758de Bedr-han
h. 965 / 155758de Yaka Trkmenlerinden olan Aba Ester-abada saldirip
evre kyleri yagmalamasi zerine Sah Tahmasb da iinde divan emiri Bedr-han
Ustaclunun da yer aldigi bir birligi blgeye yardima gnderdi. 2 gn savastan sonra
Kizilbaslar Abayi yendiler ve o oradan kaip Harezm hkimi Ali Sultana sigindi.
Bu sirada ayni yilin (965) 18 Ramazaninda (4 Temmuz 1558de) Sah-kulu Halife
Dulkadir ld. Kizilbas emirleri de divan emiri olan Bedr-hana itaat etmeyip
Grgan bozkirinda her biri bagimsizca davrandilar.
3060
O, Sah Kulu Halifeden sonra
ordunun baskomutani oldu.
3061
Ali Sultan zbek, bu defa da Abaya yardim eli uzatarak askerleri ile birlikte
Ester-abada saldirdi. Iki ordu 21 Sevval 965 / 6 Agustos 1558de savasa tutustular.
Gereklesen savasta ise bazi Kizilbas emirleri ldrldler.
3062
Bedr-han Ustaclu ve
kimi Kizilbas emirleri de yakalanip
3063
daha kalabalik bir Kizilbas grubu ise
kaarken Grgan Irmaginda bogulup ldler.
3064
Ali Sultan ise esirler ile Harezme
dndkten sonra onlari birakmasi iin 200 tmen para istedi. Kizilbaslar da Ali
Sultanin talep ettigi meblagi vererek esir aldigi emirlerin serbest birakilmasini
sagladilar.
3065
Bedr-han sonunda bu beladan da kurtararak Kazvin beldesine geldi.
Ancak sahin ilgisini zerine ekmedi. Bu yzden de nefsan kt niyetler ona
musallat oldu ve o siralarda dnyasini degistirdi.
3066
6.4.28.12. $ah Kulu Sultan
3059
Mnaatus-selatin, c. I, s. 620.
3060
Ahsent-tevarih, s. 517; Hulasett-tevarih, c. I, s. 395; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 108.
3061
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 46.
3062
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 108.
3063
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 46.
3064
Ahsent-tevarih, s. 517.
3065
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 520.
3066
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 46.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
469
6.4.28.12.1. h. 951 / 154445 ve h. 952 / 154546 Yllar Arasnda
Ustaclu boyundan olan Sah Kulu Sultan, ayan Sultanin kardesi oglu olan
Kazak Sultanin oglu idi.
3067
Hmayun ve yanindakiler h. 951 / 154445te Camin
Harcerd kynde bulunan Sah Kasim Envarin mezarini ziyaret ettikten sonra
Meshede dogru hareket ettiler. Meshed hkimi Sah-kulu Sultan Ustaclu, sehir ileri
gelenleri ile birlikte Meshedin 3 fersahliginda onlari karsilamaya iktilar.
3068
Hmayun Sah, 15 Muharrem 951 / 8 Nisan 1544 Meshede ulasti. O, 40 gn
Meshedde durdu.
3069
h. 952 / 154546da Din Muhammed Han zbek, Horasana
saldirdiginda Meshedde sz konusu vilayetin hkimi Sah-kulu Sultan Ustaclunun
yardimcilarini ldrdkten sonra Nisabura dogru gitti. Din Muhammed, Nisaburun
evre kylerini yagmaladiktan sonra ise Harezme dnd.
3070
6.4.28.12.2. h. 956 / 154950 ve h. 958 / 155152 Yllar Arasnda
h. 956 / 154950de Iskender Pasa erkes, Krtlerin de destegi ile uhur
Sada (Irevan) saldirdi. O, Kizilbaslari yendikten sonra Irevan pazarini yakti ve
Vana geri dnd. Sultan Sleyman ise onu dllendirerek Erzurum hkimiyetini ona
verdi. Bylece Iskender Pasa erkes, Osmanlilarla Safevler arasinda yeniden
ihtilaflarin alevlenmesine neden oldu. Kizilbas emirleri onu dsmanliktan
vazgeirtmek iin ona mektuplar gnderseler de Iskender Pasa karsiliginda onlara
tehdit dolu mektuplar gnderdi. uhur Sad hkimi Sah-kulu Sultan Ustaclu da ona
yazdigi mektubunda onu Sah Tahmasba karsi oldugundan dolayi kinasa da Iskender
Pasa erkes ise onun yazdiklarini anlamsiz karsilamaktaydi.
3071
h. 958 / 155152
yilinda Sah Tahmasb Sah-kulu Sultan Ustacluyu Ismail Mirzanin lalasi yapti.
Hseyin Han Sultan Rumlunun lmnden sonra ise o uhur Sadin emirl-
merasi oldu.
3072
3067
a.g.e, s. 46.
3068
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 98.
3069
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 388.
3070
Ahsent-tevarih, s. 405.
3071
Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 73-75.
3072
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 46.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
470
6.4.28.12.3. Bayezid Sgndgnda $ah-kulu Sultan
Bayezid 966 sonlarinda / EyllEkim 1559da
3073
Safev topraklarina
girerek
3074
sz konusu blgenin hkimi olan Sah-kulu Sultan Ustacluya sigindi.
Bayezid Irevana (uhur Sad) geldikten sonra Sah-kulu Sultan Ustaclu siginanlarin
sayica ok oldugundan endise ederek onlarin siginma isteklerini Kazvine gnderdigi
bir ulakla Sah Tahmasba bildirdi. Bayezid de ulak ile birlikte Ali Aga avus-basiyi
saha gnderdi. Bayezid, Amasya anlasmasi geregi geri verileceginden
korkuyordu.
3075
Sah-kulu Sultan Ustaclu ise Osmanlilara yazdigi yanit mektubunda
Bayezidin sah tarafindan bir an nce teslim edilecegini mektubunda bildirmisti.
Sah-kulu Sultan, Bayezidi orada oyalamaya devam etti.
3076
Ali Aga avus-
basi ve Sah-kulu Sultanin ulagi Kazvinde Tahmasbin huzuruna ikti.
3077
Sah
Tahmasb, Sah-kulu Sultana emir gndererek Bayezidi iyi agirlamasini istedi. Ayni
zamanda Bayezidin geri verilmeyecegini de bildirmek iin bir adamini da birok
hediyelerle birlikte h. 966 / 155859da Bayezide gnderdi.
3078
O, elisine kendi
adina onlarin geri verilmeyecegine iliskin yemin etmesini de emir vermisti. Sah
Tahmasb, Ali Aga avus-basinin yaninda da yemin etti.
3079
Sah Tahmasb, Ali Aga
avus-basiyi da elisi ile birlikte Irevana gnderdi. Eli, Bayezid ve yandaslarini
Kazvine getirmekle de grevlendirilmisti. Sah Tahmasb, yol boyunca Osmanli
sehzadesinin vilayet hkimleri tarafindan iyi agirlanmasina emir vemisti. Sah,
Bayezide yazdigi mektubunda da onun Safevlere gelmesinden ok mutlu oldugunu
bildirdi. O, mektubunda yazdigina gre zel mihmandari Muhammed Agayi da
Irevana gndererek onlarin Irevan ve Kazvinde agirlama isleri ile ilgilenmesine
emir vermisti.
3080
Sahin emri zerine Bayezidi, Nahivana degin Sah-kulu Sultan
3073
Hulasett-tevarih, c. I, s. 403; Tarih-i Cihan-ara, s. 304.
3074
Ahsent-tevarih, s. 524; Uzunarsili, c. II, s. 407; A Literary History of Persia, s. 87; Sykes,
History of Persia, s. 257.
3075
Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 84.
3076
Serefed-din Turan, s. 195; Hseyin Caferi, Teeyy der Mesir-i Tarih, Tahlil ve Berresi-yi Ilel-i
Peydayi-i Teeyy ve Seyr-i Tekvin-i An der Islam, (Bundan sonra: Teeyy der Mesir-i Tarih), trc.
Muhammed Taki Ayetullahi, Defter-i Nesr-i Ferheng-i Islami, Tahran, Azer 1359, s. 21.
3077
Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 84.
3078
Hulasett-tevarih, c. II, s. 404; Tarih-i Safevyan, s. 41; Tarih-i Cihan-ara, s. 304.
3079
Hulasett-tevarih, c. II, s. 418.
3080
Mnaatus-selatin, c. II, s. 43-45; Nevai, Sah Tahmasb, s. 356-358.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
471
eslik edecek sonra ise onunla Azerbaycan veziri Ataullah
3081
ilgilenecekti. Diger bir
bilgiye gre ise Ataullah Azerbaycan ve Sirvan veziri idi.
3082
O, Kazvinde de
sehzade Bayezidin iyi karsilanacagini ona bildirdi. Sah Tahmasba, Bayezid
tarafindan gnderilen mektupta baba diye hitap edildiginden o da Bayezide
gnderdigi mektubunda ogul diye hitap etmisti.
3083
Eli ve Sah-kulu Sultan
Ustaclu, Bayezid ve maiyetindekilerle birlikte Tebrize dogru hareket ettiler. Sah
Tahmasbin emri zerine Sah-kulu Sultan, Nahivanda onlardan ayrilarak geri
dnd.
6.4.28.12.4. $ah-kulu Sultann lm
Sah Tahmasb Sevval 974 / NisanMayis 1567de Osmanli elisi Muhammed
Beye geri dns iznini verdi. O, Sultan Sleymanin lmnn (20 Sefer 974 / 6
Eyll 1566
3084
) bas sagligi ve II. Sultan Selimin tahta ikisni kutlamak amaciyla
uzunlugu 70 gez
3085
olan mektubunu
3086
ki yazilmasi iin 8 ay harcanmisti.
3087

uhur Sad (Irevan) hkimi Sah-kulu Sultan Ustaclu

3088
araciligi ile nefis ve bol
sayida olan hediyelerle birlikte II. Sultan Selime gnderdi.
3089
Sz konusu mektubun
hazirlanip yazilmasinda Ahmed Kumi ve babasi Mir Mnsinin esas rolleri vardi.
3090
Mektupta Sah Tahmasba ait 95 Trke beyte de yer verilmistir.
3091
Safev tarafindan
gnderilen elilik heyetinde altin ile sslenmis elbiseler ve klahlari ile 300 atli da
bulunmaktaydi. Atlarinin egeri de altin ve gmsten idi.
II. Sultan Selimin emri zerine Safev elilik heyeti Erzurumda iyi bir
biimde karsilandilar. Sah-kulu Sultan Edirnede zel ve tantanali bir biimde II.
3081
Mnaatus-selatin, c. II, s. 44.
3082
Ez Seyh Safi ta Sah Safi, s. 84.
3083
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 303.
3084
Uzunarsili, c. II, s. 413.
3085
Hulasett-tevarih, c. II, s. 478; Huld-i Berin, s. 355.
3086
Hulasett-tevarih, c. II, s. 478-545; Mnaatus-selatin, c. II, s. 90-95; Nevai, Sah Tahmasb, s.
460-471.
3087
Hulasett-tevarih, c. II, s. 477-478.
3088
Hulasett-tevarih, c. II, s. 477; Tarih-i Ki:ilbaan, s. 46.
3089
Cevahirl-ahbar, s. 226; Hulasett-tevarih, c. II, s. 478.
3090
Hulasett-tevarih, c. II, s. 478, 508-509.
3091
a.g.e, s. 478-544.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
472
Selim tarafindan kabul edildi. Onun elbisesi ve klahindaki altin ve mcevherlerin
sayisi ok ve olduka dikkat ekici idi. Sah-kulu Sultan da Sah Tahmasbin
gnderdigi mektup ve 34 deve yk olan hediyelerini II. Selime takdim etti.
3092
Sah
Tahmasb bunun disinda Sultan Sleymanin ruhu sad olsun
3093
diye Osmanli
yoksullarina dagitilmasi iin elisine bir miktar para da vermisti. Ancak bunu
grenen Sultan Selim, 17 Sevval 975 / 15 Nisan 1568de Dogu Anadolu hkimi
Piyale Pasaya verdigi emirde paralarin fakirler arasinda dagitilmasina izin
verilmemesini istedi.
3094
Anlasilan Osmanli ynetimi Safevlerin Anadolu Trkleri
zerindeki propagandalarindan ekiniyordu. Sah-kulu Sultan Osmanlidan geri
dnnce Kazvin beldesinde ld. Sah Tahmasb ise onun ordusunu oglu Muhammedi
Han (Tohmak Han)a verdi.
3095
6.4.28.13. Muhammedi Han (Tohmak Han)
6.4.28.13.1. Babasnn Yerine Gemesi
Ustaclu boyundan olan Muhammedi Bey, Sah Kulu Sultanin ogluydu ve boyu
kisa oldugu iin Tohmak Han lakabi ile anilmaktaydi. Muhammedi Beyin babasi
Sah-kulu Sultan h. 975 / 156768 yilinda eli olarak gittigi Osmanli topraklarindan
Kasvine dndgnde vefat etmesi zerine ordusunun basina oglu Muhammedi Han
getirildi.
3096
Sah Tahmasb Sevval 974 / NisanMayis 1567de Osmanli elisi Muhammed
Beye geri dns izini verdiginde kimi grslere gre Sultan Sleymanin lmnn
(20 Sefer 974 / 6 Eyll 1566
3097
) bas sagligi ve II. Sultan Selimin tahta ikisni
kutlamak amaciyla gnderdigi hediyeler ve mektubunu
3098
Safev elisi olarak
3092
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 361, n. 14, (Hammer Purgstall, s. 1370-1373).
3093
Ahmed Refik, Sieyan ve Bektasiyan, s. 94.
3094
a.g.m, s. 94.
3095
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 46.
3096
a.g.e, s. 46.
3097
Uzunarsili, c. II, s. 413.
3098
Huld-i Berin, s. 355; Hulasett-tevarih, c. II, s. 477-478; Mnaatus-selatin, c. II, s. 90-95;
Nevai, Sah Tahmasb, s. 460-471.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
473
Tohmak Han Ustaclu
3099
araciligi ile II. Sultan Selime gnderdi. Bu grs yanlistir
zira Sah Tahmasbin gnderdigi Safev elisi Tohmak Hanin babasi olan Sah-kulu
Sultandir.
3100
6.4.28.13.2. Osmanlya Eli Olarak Gnderilmesi
28 Saban 982 / 18 Eyll 1574te
3101
II. Selim vefat etti.
3102
Selimin lmnden
sonra yerine oglu III. Murad geti. Bunun zerine de Sah Tahmasb, II. Selimin
lm iin bas sagligi dilemek ve III. Muradin tahta ikmasini kutlamak iin III.
Murada vglerle dolu ayrintili bir mektup yazdi.
3103
Sah Tahmasb yazdigi mektubu
Muhammedi Bey Tohmak (Tokmak) ile 23 Recep 983 / 27 Ekim 1575te Osmanliya
gnderdi.
3104
Sultan Muradin emri zerine Safev heyeti iyi karsilandi. Sultan
Murad, Safev heyetinin Osmanli tebaasi ile grsn de engelleyip para
dagitilanlarin da defterlerde kaydedilmesini grevlilerden istedi (Ancak Sultan
Murad ayrica sz konusu heyetin Osmanli tebaasiyla grsmesini yasaklamis, heyet
tarafindan halka dagitilan paralari alanlarin kaydedilmesini buyurmustu).
3105
6.4.28.14. $ah Ali Sultan
6.4.28.14.1. h. 932 / 152526 Ylnda $ah Ali Sultan
Ustaclu boyuna mensup Sah Ali Sultan, Muhammedi Hanin kardesiydi ve
yillarca Erser-abad hkmetinde bulunmustu.
3106
Ubeyd Han, Meshedi aldiktan
sonra h. 932 / 152526da Ester-abada dogru hareket ettiginde Zeynel Han ona karsi
koysa da gereklesen savasta zbekler galip geldiler ve Ubeyd Han Estedr-abadi
alarak ynetimini oglu Abdul-azizi verdi. Kendisi ise Belhe gitti. Zeynel Han
3099
Walter Hinz, Sah Ismaili Dvvm-i Safev, (Bundan sonra: Hinz, Sah Ismaili Dvvm), trc.
Keykavus Cihan-dari, Sirket-i Intisarat-i Ilmi ve Ferhengi, Tahran, 1381, s. 53.
3100
Hulasett-tevarih, c. II, s. 477; Tarih-i Ki:ilbaan, s. 46.
3101
Uzunarsili, c. IV, s. 244.
3102
Hulasett-tevarih, c. II, s. 589.
3103
Nevai, Sah Tahmasb, s. 472-481, 486-500.
3104
Hulasett-tevarih, c. II, s. 589, 628.
3105
Sefaret-nameha-yi Iran, s. 30.
3106
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 47.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
474
yenilgiden sonra Reye gelerek saraydan yardim istedi. Div Sultan Rumlu da Sah
Tahmasbin rizasi olmadan Zeynel Hana yardim etmeleri iin ilerinde Sah-ali
Sultan Ustaclunun da bulundugu bir birligi blgeye gnderdi.
3107
6.4.28.14.2. h. 955 / 154849 Ylnda $ah Ali Sultan
h. 955 / 154849da Sultan Sleyman, Elkas Mirzanin da esliginde kalabalik
bir ordu ile nc kez Azerbaycana saldirdiginda Din Muhammed Hanin kardesi
Ali Sultan zbek de Ester-abada ordu gnderdi. Ester-abad hkimi Sah Ali Sultan
Ustaclu, askerlerinin sayisinin az olmasina ragmen onlarla savasa katildi. Ali Sultan
zbek yenilerek
3108
Harezme geri dnd. Sah Ali Sultan Ustaclu ise kesilen baslari
Sah Tahmasba gnderdi.
3109
Sah Ali Sultan Ustaclu, Rey beldesinde lmstr.
3110
6.4.28.15. Sadred-din Han
6.4.28.15.1. Muhammed Salih Bitiki syannda
Ustaclulardan olan Sadred-din Han, Ester-abadin hkimi ve Ismail Mirzanin
lalasiydi. Cmertligi ile btn emirlerden seilmekteydi.
3111
Sadred-din Han, Ester-
abadin hkimiydi. H. 946 / 153940 yilinda Hace Bitikinin torunu Muhammed
Salih Bitiki, Ester-abadda baskaldirip Ester-abaddaki siyah giymilerinden
3112
bir
grubu basina topladi. Ancak asker sayisini yeterli bulmayan Salih Bitiki, Taskend
ve Fergana valisi ile Burak Hanin kardesi oglu mer Gazi Sultandan yardim istedi
(mer Gazi Sultan dayisi tarafindan Harezm hkimi yapilmisti). Bunun zerine
mer Gazi Sultan ordusu ile Ester-abada geldi. Ester-abad hkimi Sadred-din Han
Ustaclu da onlara karsi koyamadigindan geri ekilip Bistama geldi ve Sah
Tahmasba Muhammed Salihin isyan haberini vererek Sah Tahmasbdan yardim
istedi. te yandan Muhammed Salih Bitiki Ester-abada gelerek orayi ele geirdi.
3107
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Saferi, s. 10.
3108
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 47.
3109
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 103.
3110
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 47.
3111
a.g.e, s. 47.
3112
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 106.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
475
mer Gazi Sultan da Muhammed Salih Bitikiden layik oldugu hediyeler alip
Harezme geri dnd. Ancak Muhammed Salih Bitiki, Ester-abada istihkmlarini
glendirmektense srekli eglence meclisleri kurdukmakla meskul oldu.
3113
Sah Tahmasb ise Sadred-din Ustacluya yardimci birlik gnderdi. Ancak
gnderilen birlik daha Bistama varmadan Sadred-din Ustacli, mer Gazinin geri
dndgn, Muhammed Salihin ise srekli iki meclisleri dzenledigini grenince
abucak Ester-abada saldirdi. Muhammed Salihi yakalayip Sah Tahmasbin
sarayina gnderdi. Sahin karsisinda edebsizce ileri geri konusamasin diye
Kizilbaslar, Muhammed Salihin diline bir uvaldiz batirarak dilini agzindan ieriye
sokmasina engel oldular; daha sonra da Sah Tahmasbin emri zerine bir kpn
ierisine koyup onu Tebrizin Sahib-abad mahallesindeki Nasiriye Camisinin
minaresinden asagiya attilar.
3114
Bazi kaynaklarda Muhammed Salihin Ramazan
ayinda dahi sarap itigi yazsa bile onun fazilet sahibi insanlara deger verdigi
3115
de
bilinmektedir. Nitekim bir kasidesinde Ester-abaddayken Muhammed Salih
Bitikiyi ven nl sair Mevlana Hayreti karsiliginda 7 harvar ipek ve 7 katir ile
dllendirilmistir.
3116
6.4.28.15.2. Emirlikten Azledilmesi
Din Muhammed Han, h. 950 / 154344 yilinda Amuye suyundan geerek
Ester-abada bir kez daha akin ettiginde Ester-abad hkimi Sadred-din Han Ustaclu
da sehirdeki kaleye sigindi. Behram Mirza aceleyle Ester-abada dogru hareket etti.
Ancak Din Muhammed Han Ester-abadi kusatmadan Harezme geri dnnce
3117
savas ortami da kendiliginden ortadan kalkmis oldu. Ancak bunun sonucunda
Sadred-din Han Ustaclu emirlikten azledili.
3118
3113
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 367.
3114
Tarih-i Cihan-ara, s. 294; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 107; Hulasett-tevarih, c. I, s. 285;
Cevahirl-ahbar, s. 191.
3115
Hulasett-tevarih, c. I, s. 285.
3116
a.g.e, s. 286.
3117
Ahsent-tevarih, s. 395; Hulasett-tevarih, c. I, s. 300.
3118
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 47.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
476
6.4.28.16. Ahmed Sultan Sufi-oglu
6.4.28.16.1. h. 916 / 151011 Ylnda
Ahmed Sultan Sufi-oglu da Ustaclu boyundan ikmis nl kisiliklerden biridir.
H. 916 / 151011de Babr ile zbekler arasinda gereklesen savasta zbekler
yenilerek Hisar Sadimandan geri ekildiler. Zahired-din Muhammed Babr, Han
Mirzayi Sah Ismaile gndererek galebesini ona bildirip geri kalan arazilerini elinde
tutabilmesi iin kendisinden yardim istedi. Sah Ismail ise ilerinde Ahmed Bey Sufi-
oglunun da bulundugu bir Kizilbas birligini Hisar Sadimana gnderdi. Babr,
Kizilbaslarla birlikte Semerkanta saldirdi. Buhara hkimi Ubeydullah Han ile
Semerkant hkimi Timur Sultan da savasmadan sz konusu vilayetleri biraktilar,
Babr de o blgeleri ele geirdi. Babr sonra Ahmed Bey Sufi-oglu ile diger bir
Kizilbas emirine hilatlar vererk yazdigi mektubu hediyelerle birlikte Sah Ismaile
gndererek kendisine olan minnettarligini bildirdi.
3119
h. 916 / 151011de Emir Necm, Hezar kalesini fethettikten sonra Karsi
kalesine gidip orayi kusattiginda diger Kizilbas emirleriyle ileri gelenlerinin yani sira
Ahmed Bey Sufi-oglu da orduda bulunuyordu. Onlarin yardimina gelen Zahired-din
Babr ile agatay emirleri Karsi kalesinin evresini kismen kusattilar. Agir
savaslarin ardindan Kizilbaslar Karsi kalesini ele geirdiler, Emir Necm Sani de
zbeklerin katledilmesini emretti. Kalenin mahallelerinin birinde agatay halki
yasiyordu. Bu agatay halki, Emir Necmin onlari bagislamasi iin Babrden
yardim istemis olsalar da Emir Necm onlari bagislamayip hepsini ldrtt.
3120
Emir
Necm bu davranisiyla engizle Timurun yapmis olduklari katliyamlarin intikamini
almis oldugunu dsnyordu.
3121
Karsi katliyamda 15.000 kisi ldrld.
3122
3119
Rumlu, Sah Ismail Tarihi, s. 156; Savory, Iran, s. 36; Vilayeti, Sah Ismayil Sefevi, s. 78; Enver
Konuku, Bbr, s. 395.
3120
lem-ara-yi Safev, s. 371.
3121
a.g.e, s. 372.
3122
Cihan-ga-yi Hakan, s. 430; lem-ara-yi Safev, s. 372.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
477
6.4.28.16.2. h. 918 / 151213 Ylnda
zbekler Kizilbaslara Gicduvan savasinda galip gelerek tm
Maverannehirini istila edip Horasana saldirdilar. Savas meydanindan kaanlarin
arasinda Ahmed Bey Sufi-oglu da bulunuyordu. Kizilbaslar Herata gelerek oradaki
kaleyi saglamlastirdilar. Cani Bey Sultan Herati Zilkade 918 / SubatMart 1513
tarihinde kusatti. Kisa bir sre sonra Ubeyd Han da ona katildi. Iki ay sonra Ubeyd
Han ile Cani Bey Sultan arasinda ihtilaf ikinca kusatmayi birakip Maverannehire
geri dndler. Horasana saldirma amaci ile gelmis olup Mergabda bulunan Timur
Sultan, Amu Deryadan geerek onlarla grst. Ubeyd Han ise Timur Sultan ile
anlasarak Horasan ve Herati ele geirmek iin geri dnd. Ancak Cani Bey kendi
blgesi olan Kermineye geri dnd. Ubeyd Han ve Timur Sultan Mervden
Esferayine kadar, Meshed ile Tus da dhil olmak zere btn sehirleri ele geirdiler.
Hseyin Bey Lala, zbek hanlarinin Herati almak istediklerini grenince, daha
zbekler harekete gemeden nce Ahmed Bey Sufi-glu ile birlikte sehri terk ederek
Sistan ve Tebes sahrasi yolu zerinden sahin ordusuna dogru ilerlediler. Kizilbaslarin
katigini haber alan Timur Sultan ise abucak saldiriya geerek Herati ele geirdi.
Ubeyd Han da Meshedi aldi. Timur Sultan Heratta, Ubeyd Han da Meshedde
kendi adlarina hutbe okutup sikke darbettirdiler.
3123
6.4.28.16.3. Kirman Hkimiyetinden Alnmas
Ahmed Sultan Sufi-oglu, I. Sah Ismail zamaninda h. 935 / 152829da
gereklesen Cam savasina degin Kirman darul-emaninin hkimiydi. Ahmed Sultan
Sufi-oglu ilk atismalarda zbeklere karsi yenilgiye ugrayinca hibir yerde
durmaksizin dogruca Kirmana kati. Ubeyd Han omzundan kili darbesi ile
yaralaninca savasin kaderi degisti ve zbekler Merve degin kaip uzaklastilar. Sah
Tahmasb da savastan sonra Ahmed Bey Sufi-ogluyu grevden alarak Kirman
eyaletini de savasta yigitlikler gsteren ve 17 yerinden yara alan Sah Kulu Bey
Afsara verip onu ssl elbiselerle dllendirerek Kirmana ugurladi.
3124
3123
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 335.
3124
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 47.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
478
6.4.28.16.4. Van ve Erciy Hkimiyetine Getirilmesi
Safev kaynaklarina gre Osmanlilar ikinci kez Tebrize giremediler.
3125
Osmanlilarin nc ordusuyla Safevlerin nc ordusu Dergezinde savastilar ve bu
atismanin sonunda Osmanlilar yenilip geri ekilmek zorunda kaldilar.
3126
Bunun
devaminda Safevler 20 Rebiylevvel 941
3127
/ 29 Eyll 1534 tarihinde Van kalesini,
ardindan da Ercisi almayi basardilar. Tahmasb sz konusu blgenin ynetimini
Ahmed Sultan Sufi-ogluya verdi.
3128
6.4.28.17. $ah Kulu Sultan Yegen
Sah Kulu Sultan Yegen de Ustaclu boyunun muteber emirlerinden olup yillarca
Heratin hkimiyetinde bulundu.
3129
h. 974 / 156667de Sah Tahmasb, byk oglu
Muhammed Mirzayi Horasan valisi, Sah-kulu Yegen Sultan Ustacluyu da Horasan
emirl-merasiyla oglu Muhammed Mirzanin lalasi yapti.
3130
Kizilbaslar az sayida
askerle Horasana dogru hareket ettiler. Bu haberi alan Buhara hkimi Iskender Han,
oglu Abdullah Hani Hsrev Han ve bazi zbek hanlariyla birlikte Horasana
gnderdi. Bunlarin amalari Muhammed Mirzayi yakalamakti. Sehzade
korumasindaki az sayidaki atliya komuta eden Sah-kulu bunu grenince Muhammed
Mirza ve yanindakileriyle birlikte 4 Cemaziylevvel 974 / 17 Kasim 1566 tarihinde
Trbet Haydariye kalesine sigindi. zbekler kaleyi ise kusattilar. Sah Tahmasb, Sah
Kulu Sultan Yegenle yanindakilerine yardim etmesi iin yanlarina 20 kisilik bir
Kizilbas grubunu
3131
gnderdi. Bazi kaynaklara gre Kizilbaslarin sayisi 18
3132
,
bazilarina gre ise 22dir
3133
. Sah Tahmasb Sah-kulu Sultana, yenilginin kesinlestigi
durumda zbeklere esir dsmemeleri iin Muhammed Mirza ve diger btn sah
ailesine mensub btn herkesi ldrmesini emretti. Kizilbaslar da oraya ulasinca
3125
Hulasett-tevarih, c. I, s. 243-244.
3126
Tarih-i Cihan-ara, s. 289.
3127
Nevai, Sah Tahmasb, s. 160; Ferid Bey, s. 86; Roemer, s. 241.
3128
Hulasett-tevarih, c. I, s. 243.
3129
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 47-48.
3130
a.g.e, s. 47-48.
3131
Ahsent-tevarih, s. 553.
3132
Ravzets-Safa-yi Nasiri, s. 130; Fars-name-yi Nasiri, c. I, s. 409.
3133
Hulasett-tevarih, c. II, s. 458.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
479
zbeklere saldirdilar.
3134
Sah-kulu Sultan kaleden Sah Tahmasbin yardim iin gnderdigi Kizilbaslari
gzlyordu; geldiklerini grnce onlara kale kapisi ati. zbeklerle atismaya girmis
olan Kizilbaslardan sekizi lms, geri kalaniysa yaraliydi. Ancak yine de sahin
mesaji Ustaclu hanina ulasabildi.
3135
zbekler ise bu gelen grubun Sah Tahmasbin
gnderdigi nc ordus oldugunu sanip rktler ve kusatmayi kirarak lkelerine
dndler. Bylece Muhammed Mirza da ldrlmekten kurtulmus oldu. Sah
Tahmasb da onlara hilat ve siyurgallar dagitarak blge ynetimini onlara vererek
onlari dllendirdi.
3136
II. Ismail tahta iktigi yil Sah-kulu Sultan Heratta ldrlp
mal varligi yagmalandi.
3137
6.4.28.18. Murad Han
Ustaclu boyundan olan Murad Han, Sah Tahmasbin lm yilinda (15 Sefer
984 / 14 Mayis 1576) Lahicanin valisiy; ayni zamanda Muhammed Hanin oglu
olan Mentese Sultanin torunuydu.
3138
6.4.28.19. Piri Bey
Piri Bey de Ustaclu boyuna mensup emirlerdendi.
3139
Sah Tahmasb, Biyepis
hkimi Han Ahmede karsi Cemaziylevvel 975 / KasimAralik 1567de
Kizilbaslara verdigi emirde onlara Lahicana saldirmanin ayrintilarini ve saldiri
yollarini aikladi.
3140
Diger kaynaklarda Kizilbas ordusunun Lahicana gidisne iliskin
su yanlis tarihler de gemektedir: 970
3141
/ 156263 ve 974
3142
/ 156667. Sah
Tahmasbin verdigi buyruga gre iinde Pir Muhammed Ustaclunun da bulundugu
3134
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 107.
3135
a.g.e, s. 107-108.
3136
a.g.e, s. 108.
3137
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 47-48.
3138
a.g.e, s. 48.
3139
a.g.e, s. 48.
3140
Nevai, Sah Tahmasb, s. 133-134; Ahsent-tevarih, s. 559; Hulasett-tevarih, c. II, s. 462; Tarih-i
lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 112.
3141
Nkavetl-Asar, s. 68.
3142
Cevahirl-ahbar, s. 226.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
480
sz konusu birlik, Gorab Ran-kuha gitmeliydi.
3143
h. 979 / 157172de Sah
Tahmasb, uyguladigi baskilar yznden ayaklanmalara sebep olan, ayrica da ikan
isyani bastirmakta basarisiz olan Allah-kulu Sultan Ustacluyu Lahican
ynetiminden azlederek
3144
yerine oglu Imam-kulu Mirzayi getirdi. Sah, oglunu
lalasi Pire Muhammed Han Ustaclu ile birlikte Lahicana gnderdi.
3145
Pir
Muhammed Ustaclu, Sah Tahmasbin lm yilinda (15 Sefer 984 / 14 Mayis 1576)
Rey hkmdariydi.
3146
6.4.28.20. Muhammed Sultan
Ustaclu boyundan olan Muhammed Sultan, Sah Tahmasbin ldg tarihte (15
Sefer 984 / 14 Mayis 1576) uhur Sadin emirl-merasiydi.
3147
6.4.28.21. Temr (Temir) Han
Ustaclu boyundan olan Temr (Temir) Han, Sah Tahmasbin ldg tarihte (15
Sefer 984 / 14 Mayis 1576) Sistanin hkmdariydi.
3148
6.4.28.22. Veli Bey
Ustaclu boyundan olan Veli Bey, Sah Tahmasbin ldg tarihte (15 Sefer 984
/ 14 Mayis 1576) Horasandaki blgelerin birinde bulunmaktaydi.
3149
6.4.28.23. Hseyin Bey Yzbay
Hseyin Bey Yzbasi da Ustaclu boyuna mensup emirlerdendi.
3150
28 Saban
982 / 12 Aralik 1574 tarihinde II. Selim vefat etti.
3151
Selimin lmnden sonra oglu
3143
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 574.
3144
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 114; Ravzets-Safa-yi Nasiri, s. 143.
3145
Ravzets-Safa-yi Nasiri, s. 143.
3146
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 48.
3147
a.g.e, s. 48.
3148
a.g.e, s. 48.
3149
a.g.e, s. 48.
3150
a.g.e, s. 48.
3151
Hulasett-tevarih, c. II, s. 589.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
481
III. Murad yerine geti. Geirdigi rahatsizligin ardindan ayaga kalkan Sah Tahmasb,
hem babasinin lm iin bas sagligi dilemek, hem tahta ikisini kutalamak iin III.
Murada vg dolu, ayrintili bir mektup yazdi.
3152
Yazdigi bu mektubu Hseyin Bey
Yzbasi (Ustaclu) ile gndermek istemis olsa da Hseyin Bey bir bahane ile Sah
Tahmasba karsi itaatsizlikte bulundu. Sah Tahmasb ise onun bu itaatsizligine karsi
bir orusturma baslatmayip
3153
gn getike saray iersinde glenmesine gz
yumdu
3154
ve onun yerine Muhammedi Bey Tohmaki 23 Recep 983 / 28 Ekim
1575de Osmanliya gnderdi.
3155
Anlasildigi gibi Sah Tahmasb yaslaninca
Kizilbaslar yine gc tekellerine almaya basladilar. Bylece kz altindaki ihtilaf
atesleri yine belirmeye basladi. Hseyin Bey Yzbasi, Sah Tahmasbin lm yilinda
(15 Sefer 984 / 14 Mayis 1576) Der-hanedeydi.
3156
6.4.28.24. Allah-kulu Sultan
6.4.28.24.1. Lahican syan ve Allah-kulu Sultan
Ustaclu boyundan olan Allah-kulu Bey, Sah-kulu Sultan Ustaclunun ogluydu.
h. 975 / 156768de Han Ahmed yerini degistirerek yaklasik 3
3157
- 4 ay
3158
gibi bir
sreyi Gilanin dogusundaki daglarda geirdiginde yogun kar yagmasi nedeniyle Sah
Tahmasb, Kizilbaslara destek iin Kazvinden, aralarinda Allah-kulu Sultan Iek-
oglu Ustaclunun da bulundugu bir birlik gnderdi.
3159
Sah Tahmasb, her blge iin
ayri ayri emirleri grevlendirerek kusatmayi daraltmalarini istedi. Allah-kulu Sultan
Ustaclu ile bir baska Kizilbas komutani ise nc olarak Eskur daglarina dogru
hareket ettiler.
3160
Kizilbasarin genel saldirisini grenen Han Ahmed ise Ramser
daglarina kati. Allah-kulu Sultan, Han Ahmedin saklandigi yeri grendi. Onun
gnderdigi kk bir grup yollarin agir kar ile kapali olmasina ragmen yaya olarak
3152
Nevai, Sah Tahmasb, s. 472-481, 486-500.
3153
Huld-i Berin, s. 389.
3154
Huld-i Berin, s. 389.
3155
Hulasett-tevarih, c. II, s. 589, 628.
3156
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 48.
3157
Huld-i Berin, s. 354; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 112.
3158
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 112.
3159
Hulasett-tevarih, c. II, s. 475.
3160
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 578.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
482
Han Ahmetin saklandigi yere dogru ilerleyip sabaha karsi oraya ulastilar. Bylece
22 Cemaziylahir 975 / 24 Aralik 1567 tarihinde Han Ahmed yakalandi.
3161
Han
Ahmed, mal varligi ve hazineleri ile birlikte Sali gn 6 Recep 975 / 6 Ocak 1568
3162
tarihinde Sah Tahmasbin huzuruna getirildi.
Sah Tahmasb, Gilani ele geirdikten sonra
3163
Biyepisin tamami iin bir
hkim atamak yerine, daha uygun olmasi nedeniyle her blge iin ayri ayri hkimler
tayin etti. Sah Tahmasb daha sonra, h. 977 / 156970te oglu Mahmud Mirzayi
Lahican hkimi, Allah-kulu Sultan Iek-oglu Ustacluyu ise onun lalasi yapti.
3164
Ancak Allah-kulu, Lahican halkina agir vergiler tayin ederek halki ciddi sikintilara
soktu. Allah-kulunun Lahicandan yaylaya gemesi nedeniyle Lahican halki onun
yoklugundan yararlanip ayaklandilar. Lahican halki Emire Debbac adli birinin
etrafinda toplandilar.
3165
Diger bir kaynaga gre Lahican halki, Seyid Hseyin adli
bir kisinin etrafinda birlestiler.
3166
Emire Debbac, Lahican kalesinde konuslanmis
olan Kizilbaslara saldirdi. Emire Debbac, kaledeki Kizilbaslari, kadinlari ve
ocuklari ldrd.
3167
Emire Debbac daha sonra Allah-kulu Sultanin oglu Bektas
Beye saldirdi. O da atismaya girmeden
3168
Lahicandan kati. Emire Debbac ise
onun atlilarindan birogunu ldrd. Bunun zerine Sah Tahmasba tabi olan Gesker
hkimi Emire Sasan, isyancilari bastirmak iin Lahicana dogru hareket etti. Iki ordu
Hazar denizi kiyisinda Hasan Kiyade adli bir yerde karsilastilar. Gereklesen agir
savasta Emire Sasan yenilerek kati.
3169
Lahicani yitirmekten ve isyanin yayilmasindan endise eden Sah Tahmasb, h.
979 / 157172de kalabalik bir orduyu
3170
Lahicana gnderdi. atisma sirasinda
3161
Hulasett-tevarih, c. II, s. 476-477; Cevahirl-ahbar, s. 227-228; Tarih-i Gilan, s. 53-54.
3162
Hulasett-tevarih, c. II, s. 477; Huld-i Berin, s. 354.
3163
Nevai, Sah Tahmasb, s. 301-303.
3164
Ahsent-tevarih, s. 578.
3165
Hulasett-tevarih, c. II, s. 570; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 113; Tarih-i Gilan, s. 60-61.
3166
Huld-i Berin, s. 363.
3167
Hulasett-tevarih, c. II, s. 570; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 113; Huld-i Berin, s. 364.
3168
Hulasett-tevarih, c. II, s. 570; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 113; Huld-i Berin, s. 364.
3169
Ahsent-tevarih, s. 579.
3170
Ahsent-tevarih, s. 79; Hulasett-tevarih, c. I, s. 571; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 114.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
483
Emire Debbac bir kursunun isabet etmesiyle ld.
3171
Bylece Lahicanlilarin
ayaklanmasi da agir kayiplarla bastirilmis oldu. Bazi kaynaklara gre
Lahicanlilardan yaklasik 1000
3172
kisi ldrlmstr. Bu olaydan sonra Sah
Tahmasb, baskilariyla ayaklanmaya neden olan ve isyani yatistirmakta basarili
olamayan Allah-kulu Sultan Ustacluyu Lahican hkmetinden azlederek
3173
yerine
oglu Imam-kulu Mirzayi getirdi (h. 979 / 157172). Sah onu lalasi ile birlikte
Lahicana gnderdi. Allah-kulu Sultan Ustaclu ise Kazvine geri dndkten sonra
kendi evine gitmeden afedilmesi iin 3 ay boyunca kisin soguguna ragmen derghin
disinda kar ve yagmur altinda geirdi. Sonunda Sah Tahmasb, seyit ve ulemalarin
araciligiyla onu bagisladi.
3174
Allah-kulu Sultan Ustaclu bylece evine dnebildi.
Ayrica Sah Tahmasb ona fitir bayrami gnnde sufi treni ile huzuruna ikmasina
izin verdi.
3175
6.4.28.24.2. Tebriz syan ve Allah-kulu Sultan
h. 981 / 157374te Allah-kulu Bey Ustaclunun Tebriz dargasi oldugunda
3176
bir Tebrizliye haddini asar davranislarda bulundugu gerekesiyle mulazimlerden
birini ldrtt. Tebriz halkindan bir grubun, ldrlen kisiyi yakisir bir biimde
mezarliga gtp defnetmelerini
3177
kaldiramayan darga ise hizmetilerinden bir
grubu ldrlen sahsi mezardan ikararak asmalarini emretti.
3178
ldrlen kisinin
akrabalari ve Tebriz halki
3179
hizmetileri engellemeye kalkinca Allah-kulu Bey
Ustaclu askerlerle birlikte bu kalabaligi bastirmaya ve cezalandirmaya gitti. Tebriz
halki darganin da zerine yrynce darga korkarak evine sigindi.
3180
Allah Kulu
Sultan, Sah Tahmasbin lm yilinda (15 Sefer 984 / 14 Mayis 1576) Horasanin
3171
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 113; Huld-i Berin, s. 365; Ravzets-Safa-yi Nasiri, s. 143.
3172
Hulasett-tevarih, c. II, s. 571.
3173
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 114; Ravzets-Safa-yi Nasiri, s. 143.
3174
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 114.
3175
Ravzets-Safa-yi Nasiri, s. 143.
3176
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 117.
3177
Huld-i Berin, s. 369; Ahsent-tevarih, s. 587; Hulasett-tevarih, c. II, s. 584; Tarih-i lem-ara-yi
Abbasi, c. I, s. 117-118.
3178
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 118; Huld-i Berin, s. 369.
3179
Ahsent-tevarih, s. 587; Hulasett-tevarih, c. II, s. 584; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 118.
3180
Ahsent-tevarih, s. 587; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 118.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
484
kimi blgelerinin hkimiydi.
3181
6.4.28.25. brahim Bey
Ustaclu boyundan olan Ibrahim Bey, Sah Tahmasbin lm yilinda (15 Sefer
984 / 14 Mayis 1576) Horasanin kimi blgelerinin hkimiydi.
3182
6.4.28.26. Pir Kulu Bey
Ustaclu boyundan olan Pir Kulu Bey, Sah Tahmasbin lm yilinda (15 Sefer
984 / 14 Mayis 1576) Horasandaydi.
3183
6.4.28.27. Mahmud Bey
Ustaclu boyundan olan Muhammed Bey, Sah Tahmasbin lm yilinda (15
Sefer 984 / 14 Mayis 1576) Nisaburdaydi.
3184
6.4.28.28. rag Han
irag Sultan da Ustaclu boyuna mensup komutanlardandi.
3185
Baban
blgesinin hkimi olan Ibrahimin oglu Haci Seyh Krd, Sultan Sleymanin emri
zerine babasi ldrlnce Sah Tahmasba sigindi. Ancak Sah Tahmasb ayagina
gelen bu firsati degerlendirmektense Haci Seyh Krde gereken itinayi gstermedi.
Beklentisi bosa ikan Haci Seyh de zgn
3186
bir biimde kendi blgesine geri
dnd. Diger Krt emirleri ile savaslar yrterek Baban vilayetinin tmn istila etti
ve 946 / 153940tan baslayarak Sah Tahmasba karsi koymaya basladi. Sah
Tahmasb da onu bastirmalari iin kez ordu sevketmesine ragmen basari elde
edemedi. Haci Seyh Krdn bastirilmasinda irag Sultan Ustaclu da diger Kizilbas
3181
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 48.
3182
a.g.e, s. 48.
3183
a.g.e, s. 48.
3184
a.g.e, s. 48.
3185
a.g.e, s. 48.
3186
Seref-name, c. I, s. 366.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
485
ileri gelenleri gibi basarili olamayinca
3187
Sah Tahmasb h. 947 / 154041de nc
kez Baban blgesine kalabalik bir ordu sevketti. Safev ordusunda o siralarda Emir
Serefin babasi Semsed-din Krd de yer almaktaydi. Gereklesen savaslarda 23 bin
Kizilbas ld ve geri kalan emir ve ileri gelenler de kt bir durumda geri
dndler.
3188
irag Sultan, Sah Tahmasbin lm yilinda (15 Sefer 984 / 14 Mayis
1576) ise Hoy beldesindeydi.
3189
6.4.28.29. Mustafa Bey
Ustaclu boyundan olan Mustafa Bey, Sah Tahmasbin ldg siralarda (15
Sefer 984 / 14 Mayis 1576) Hoy beldesindeydi.
3190
6.4.28.30. Hayzar (Hzr) Aka Ustaclu
I. Sah Ismailin hizmetinde canini ortaya koyan Hayzar Aka Ustaclu da bu
boyun nfuzlu emirlerindendi. Sah Ismailin aldiran savasindaki kaisi sirasinda
durumunu gren mehterlerinden Hizir Aga Ustaclu onu batakliktan ikardiktan sonra
atini da ona verdi. Sah Ismail de Tebrize dogru at srd. Bylece Sah Ismail, Hizir
Aga mehterle Kizilbaslardan olan diger bir askerinin zverileri
3191
sayesinde kamayi
basardi.
3192
6.4.28.31. Bayezid Sultan
nl Ustacli emiri ayan Sultanin oglu Bayezid Sultan, h. 930 / 152324te
babasi ldkten sonra Sah Ismail onun yerine oglu Bayezid Sultani getirdi.
3193
Ancak o da az bir sre sonra vefat etti.
3187
a.g.e, s. 370.
3188
Seref-name, c. I, s. 370; Hulasett-tevarih, c. I, s. 293.
3189
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 48.
3190
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 48.
3191
Ahsent-tevarih, s. 194-195; Cihan-ga-yi Hakan, s. 505; Huld-i Berin, s. 241; Tarih-i lem-
ara-yi Abbasi, c. I, s. 43; Tarih-i Ki:ilbaan, s. 45-47.
3192
Mnaatus-selatin, c. I, s. 402-405; Rumlu, Sah Ismail Tarihi, s. 183; Ahsent-tevarih, s. 194-
195; Bidlisi, Selim Sah-nme, s. 178-179, 186; Solakzde, Trh, s. 369; Hoca Sadeddin, Tct-
tevrh, IV, s. 208; Mneccimbasi, Sahifl-ahbr, c. III, s. 454; Uzunarsili, II, s. 268; Faruk Smer,
Safev Devletinin Kuruluu, s. 46.
3193
Ahsent-tevarih, s. 236; Lubbut-tevarih, s. 421.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
486
6.4.28.32. Karanca Bey Ustaclu
Karanca Bey Ustaclu adi da h. 931 / 152425 yili olaylariyla ilgili kaynaklarda
geer. h. 931 / 152425te asker sayisi fazla olan Div Sultan Rumlu, Ustaclulara
karsi entrikacilari ldrmek bahanesi ve gvde gsterisi yapmak amaciyla Kpek
Sultani savasa tesvik eden ve sulama ile ldrg kisilerden biri de Karanca Bey
Ustacludu.
3194
6.4.28.33. Hamza Sultan
Hamza Sultan da Ustaclu boyunun nl kisilerindendi. Muzaffar Sultana h.
933 / 152627de Ustaclularin yenilmesiyle siginmis olan Ustaclu emirlerinden biri
de Hamza Sultandi. O, ayan Sultanin kardesiydi. Sonunda ise o ve diger
komutanlar Muzaffer Sultanin sarayindaki ahlahsizliklara
3195
dayanamadiklarindan
h. 936 / 152930da tekrar Kazvine Sah Tahmasbin yanina giderek onun tarafindan
affedilip her biri degisik bir blgenin hkmetine atandilar.
3196
6.4.28.34. Keel $ah-verdi Ustaclu
6.4.28.34.1. Hmayuna Destek iin Grevlendirilmesi
Keel Sah-verdi de Ustaclu emirlerinden idi. Hmayun ile Sah Tahmasb
arasinda yapilan anlasma uyarinca, Kizilbaslar Kandahari ele geirince
3197
Hmayun
kendisi ise adamlari ile birlikte Kandaharin disinda Ergendabdaki ahar-bag
Babrde konuslandi.
3198
Askeri Mirzanin tm mal varligi da Keel Sah-verdi
Ustaclu tarafinca ele geirilerek anlasma uyarinca
3199
Sah Tahmasbin sarayina
3194
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Abdul-sekur, 10; Tarih-i Cihan-ara, s. 282; Ahsent-tevarih, s. 236;
Huld-i Berin, s. 334, 340.
3195
Cevahirl-ahbar, s. 182.
3196
Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 27.
3197
Hmayun der Iran, s. 116; Humayun in Persia, s. 60; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 92.
3198
Bairam Khan, s. 89.
3199
Hulasett-tevarih, c. I, s. 311.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
487
gnderildi.
3200
Askeri Mirzanin hazineleri ulastiktan sonra ise Sah Tahmasb,
Hmayuna 9 degerli elbise ve bir katir gnderdi.
3201
6.4.28.34.2. Yaka Trkmenlerinin syannda
h. 957 / 155051de ise Keel Sah-verdi Ustaclu, Ester-abad valisi oldu. Onun
Ester-abada gelisi ile Yaka Trkmen boylarinin emirleri hediyelerle onu kutlamaya
geldiler. Ohlu boyu emiri olan Aba gayet yakisikli bir gen idi.
3202
Keel Sah-verdi
de onu begenmis ve onun Ester-abadda kalmasini istemisti. Ancak Aba gururundan
bunu kabul etmeyip Ester-abaddan kaip kendi boyuna gitti. O, bununla da Sah-
verdiye karsi isyana basladi
3203
ve Trkmenlere tayin edilen dargayi ldrd. Sah-
verdi de onu bastirmak iin harekete geti. Sah-verdi, Ohlu boyunun mal varligini
yagmalatti. O sirada o, bir tepe stnde yagmayi seyredirken Aba kendi boyundan
olan atlilarindan bir grup ile ona saldirdi ve onu ldrd. Ustaclular da kamak
zorunda kaldilar. Damgan ve Bistam hkimi Emir Gayb Sultan Ustaclu da Ester-
abadin Aba tarafindan alinmasini engellemek iin abudak Ester-abada gelip orayi
korumaya basladi. Emir Gayb, Sah-verdinin ldrdg ve Abanin isyan ettigini
Sah Tahmasba da bildirdi.
3204
6.4.28.35. $atr Bey
Ustaclu boyundan olan Satir Bey, Keel Sah-verdi Ustaclunun akrabasi ve
onun tarafindan Yaka Trkmenleri iin darga tayin edilmisti. Satir Bey h. 957 /
155051de Ester-abadda Ustaclulara karsi baskaldirilarinda Yaka Trkmenlerince
ldrld.
3205
6.4.28.36. Emir Gayb Bey Ustaclu
3200
a.g.e, c. I, s. 311.
3201
Bairam Khan, s. 48.
3202
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 107.
3203
Ahsent-tevarih, s. 447; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 107.
3204
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 519.
3205
Ahsent-tevarih, s. 447; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 107.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
488
6.4.28.36.1. h. 955 / 154849 Ylnda Emir Gayb Bey
Emir Gayb Bey de Ustaclu boyuna mensup emirlerden biri idi. h. 955 / 1548
49da Sultan Sleyman, Ulamayi yeterli kadar askeri kuvvet ile Van Kalesini
kusatmasi iin grevlendirerek kendisi Tebrize dogru hareket ettiginde Tebrizin
Senb Gazaninda ikamet eden Sah Tahmasb ordusunun nc kismini Osmanlilara
karsi gnderdi. Safev Ordusunun nc kesiminden ise Bedr-hanin yardimcisi Emir
Gayb Bey Ustaclu digerleri ile birlikte az sayida askerleri ile Merendde Osmanlilara
saldirarak onlari yenip kamalarina neden olsalar
3206
da nihai zafer destek
kuvvetlerle glenen Osmanli ordusunun oldu ve Safevlerin nc birligi de
dagildi.
3207
6.4.28.36.2. Yaka Trkmenleri ve Emir Gayb Bey
h. 957 / 155051de Ester-abaddaki Yaka Trkmneleri ile Ustaclular arasinda
gereklesen savaslarda
3208
sikintiya dsen Ustaclulara yardim iin Damgan ve
Bistam hkimi Emir Gayb Sultan Ustaclu da Ester-abadin Aba tarafindan alinmasini
engellemek iin abudak Ester-abada gelip orayi korumaya basladi. Emir Gayb,
Sah-verdinin ldrdg ve Abanin isyan ettigini
3209
Sah Tahmasba da bildirdi.
3210
6.4.28.36.3. Bayezid Sgndg Srada Emir Gayb Bey
h. 966 / 155859da Bayezid ve yandaslari Tebriz evresine yaklastiklarinda o
sirada Tebriz hkimi olan Emir Gayb Bey Ustaclu sehrin ileri gelenleri ile birlikte
onlari karsilamaya iktilar.
3211
Bayezid ve maiyetindekiler Tebrizin erendab
mahallesinde ikamet ederek mihmandar olarak grevlendirilen ise Azerbaycan veziri
Ataullah idi.
3212
3206
Nevai, Sah Tahmasb, s. 178.
3207
Ahsent-tevarih, s. 425; Hulasett-tevarih, c. I, s. 325; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 71.
3208
Ahsent-tevarih, s. 447; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 107.
3209
Ahsent-tevarih, s. 447.
3210
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 519.
3211
Hulasett-tevarih, c. II, s. 404; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 102.
3212
Mnaatus-selatin, c. II, s. 44.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
489
6.4.28.36.4. Osmanllara Eli Olarak Gnderilmesi
h. 969 / 156162de Sultan Sleyman, Safev elisi Cafer Bey Kengerly
kabul ettikten sonra Sah Tahmasbin talebi uyarinca Van hkimi Hsrev Pasa ve
Sinan Aga asni-giri kendi tarafindan, Ali Aga Kapui-basi ve Firuz Beyi de
sehzade Selim adina 200 kisilik yksek rtbeli heyet ile Safev sarayina gnderdi.
Daha nceden Safev elisi olarak Osmanliya gnderilen Emir Gayb Sultan Ustaclu
da onlarla birlikte Irana geri dnd.
3213
6.4.28.36.5. Lahican syannn Yatytrlmas
Sah Tahmasb Cemaziylevvel 975 / KasimAralik 1567de Biyepes hkimi
Han Ahmede karsi
3214
sevkettigi kalabalik orduda
3215
o siralarda Krdistan ve
Loristan hkimi olan Emir Gayb Sultan Ustaclu da vardi.
3216
Lahicani yitimekten ve
isyanin yayilmasindan endise eden Sah Tahmasb ise h. 979 / 157172de iinde Emir
Gayb Bey Ustaclu yer aldigi bir kalabalik orduyu
3217
Lahicana gnderdi.
Gereklesen savas sirasinda Emire Debbac ld.
3218
Bylece Lahicanlilarin
ayaklanmasi da agir kayiplarla
3219
yatistirilmis oldu.
6.4.28.37. Hasan Bey Yzbay Ustaclu
6.4.28.37.1. Elkas Mirzann Kahkahaya Gtrlmesi
Hasan Bey Yzbasi da Ustaclu boyuna mensup nl kisilerdendi. Sah Tahmasb
h. 955 / 154849da yazili olarak Elkas Mirzayi Sirvan hkimiyetine atamasi iin
sz verse de bunu yapmadan birka gn
3220
sonra Elkas Mirzayi ogullari Ahmed
3213
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 335.
3214
Nevai, Sah Tahmasb, s. 133-134; Ahsent-tevarih, s. 559; Hulasett-tevarih, c. II, s. 462; Tarih-i
lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 112.
3215
Nkavetl-Asar, s. 68; Cevahirl-ahbar, s. 227-229.
3216
Ahsent-tevarih, s. 561; Hulasett-tevarih, c. II, s. 471; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 112;
Tarih-i Gilan, s. 50-51.
3217
Ahsent-tevarih, s. 579; Hulasett-tevarih, c. II, s. 571; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 114.
3218
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 113; Huld-i Berin, s. 365; Ravzets-Safa-yi Nasiri, s. 143.
3219
Hulasett-tevarih, c. II, s. 571.
3220
Tarih-i Cihan-ara, s. 229; Hulasett-tevarih, c. I, s. 339; Nevai, Sah Tahmasb, s. 63.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
490
Mirza
3221
ve Muhammed Hseyin Mirza
3222
ile birlikte ve Hasan Bey Yzbasi
Ustaclu ve bir diger Kiizlbas ileri geleni gzetiminde Kahkaha Kalesine
3223
gnderdi.
6.4.28.37.2. Bayezidin Sgnmas Srasnda Hasan Bey
h. 966 / 155859da Safevlere siginan sehzade Bayezidi Sah-kulu Sultan,
Irevanda oyalamaya devam etti.
3224
Sah Tahmasb, Bayezidin geri verilmeyecegini
de bildirmek iin Hasan Bey Yzbasi Ustacluyu da birok hediyelerle birlikte h. 966
/ 155859da Bayezide gndermisti.
3225
O, Hasan Bey Yzbasi Ustacluya kendi
adina onlarin geri verilmeyecegine iliskin yemin etmesini de emretmisti. Sah
Tahmasb, Ali Aga avus-basinin yaninda da yemin etti.
3226
Sah Tahmasb, Ali Aga
avus-basiyi da Hasan Bey Yzbasi Ustaclu ile birlikte Irevana gnderdi. Hasan
Bey Yzbasi Ustaclu, Bayezid ve yandaslarini Kazvine getirmekle de
grevlendirilmisti. Sah Tahmasb, yol boyunca Osmanli sehzadesinin vilayet
hkimleri tarafindan iyi agirlanmasina emir vemisti. Sah, Bayezide yazdigi
mektubunda da onun Safevlere gelmesinden ok mutlu oldugunu bildirdi.
3227
Hasan
Bey Yzbasi ve Sah-kulu Sultan Ustaclu, Bayezid ve maiyetindekilerle birlikte
Tebrize dogru hareket ettiler. Bayezid ve maiyetindekiler Tebrizin erendab
mahallesinde ise ikamet ettiler.
3228
Bayezid Kazvinde iken greceli de olsa daha bagimsiz davranan Biye-pisin
merkezi Lahicanda hkim olan Han Ahmed Gilani ile yakin iliskiler gelistirmeyi
basardi. O, Gilan yolu ile Rusyaya kamak istiyordu. O, bu dogrultuda gvenilir
adamlarindan biri olan Ferruh Beyi Gilana gndererek Han Ahmed Gilaninin
himayesini kazanmada basarili oldu. Karara gre Bayezid avlanma bahanesi ile
3221
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 75.
3222
Hulasett-tevarih, c. I, s. 344.
3223
Hulasett-tevarih, c. I, s. 339; Tarih-i Cihan-ara, s. 299; Ez Seyh Safi ta Sah Safi, s. 75.
3224
Serefed-din Turan, 1971, s. 195; Teeyy der Mesir-i Tarih, s. 21.
3225
Hulasett-tevarih, c. II, s. 404; Tarih-i Safevyan, s. 41; Tarih-i Cihan-ara, s. 304.
3226
Hulasett-tevarih, c. II, s. 418.
3227
Mnaatus-selatin, c. II, s. 43-45; Nevai, Sah Tahmasb, s. 356-358.
3228
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 306.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
491
Kazvinden iktiginda Gilana kaip yanindaki 50006000 askeri ile birlikte
Trkmenlerin yanina giderek gemi ile Akrane ve sonunda Haci Tarhan ile Keran
arasindaki blgeye gidecekti. Bayezid, Rusya krali tarafindan desteklenerek
Osmanliya saldiri umudunu tasimaktaydi.
3229
Bunu grenen Bayezidin 3 yakin
yardimcisi olan Kara Ugurlu, Mustafa Yasaki ve Makmud erkes, Hasan Bey
Yzbasiya Sah Tahmasba ulastirmalari gereken nemli bir haberlerinin oldugunu
aikladilar.
3230
Hasan Bey ise onlari saha gtrecegine sz verdi. Durumu grenen
Bayezid ise sz konusu kisiyi ayni gecede ldrd. Onlarin ldrldgn birka
gn sonra grenen Hasan Bey de konu ile ilgili sahi bilgilendirdi. Sah Tahmasb da
onu konuyu kimseye aiklamasi iin uyardi.
3231
Sah Tahmasb, Bayezidin ogullarini
da ondan uzaklastirarak onlardan her birini nl emirlerinden birine siparis etti. O,
onlardan biri olan Orhani Hasan Bey Yzbasi Ustacluya siparis etti.
3232
6.4.28.38. Cafer Bey Kengerl Ustaclu
Cafer Bey Kengerl de Ustaclu boyuna mensup kisilerden idi. Sah Tahmasb,
Sehzade Bayezidi almak iin gelen Osmanli elilerini birka ay Kazvinde tuttuktan
sonra onlari degerli hilat ve hediyeler ve mektubu ile birlikte
3233
h. 968 / 156061de
Cafer Bey Kengerl Ustaclunun esliginde Osmanliya geri gnderdi. Sah Tahmasb
mektubunda onlarin geri verilmemesinin sebebini gelmis olan Osmanli heyetinde
Sultan Selimin temsilcisi olarak kimsenin bulunmayisina bagladi.
3234
O,
mektubunun sonunda Bayezidi hapsetmesinin sebebini Sultan Sleymanin rizasi
iin olarak aikladi. Tahmasb, Bayezid ve ogullarinin verilmesi iin Sehzade
Selimin de gnderilecek heyette temsilcisinin bulunmasini istedi.
3235
6.4.28.39. Habib Bey Ustaclu
Ustaclu boyundan olan Habib Beyin adi kaynaklarda sehzade Ismail
3229
Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 87.
3230
Turan, Serefed-din, s. 211.
3231
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 316.
3232
Tarih-i Cihan-ara, s. 306; Hulasett-tevarih, c. II, s. 409.
3233
Hulasett-tevarih, c. II, s. 420.
3234
a.g.e, s. 418-420.
3235
a.g.e, s. 420.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
492
Mirzanin Kahkaha Kalesi hapishanesindeki muhpus gnleriye ilgili olarak
gemektedir. Sah Tahmasbin emri zerine Kahkaha Kalesi hapishanesindeki
sehzadelerin hibiri birbiri ile grsme hakkina sahip degildi. Sam Mirza, hapiste
iken Ismail Mirzaya yazdigi bir kasidesinde ona hkimiyete geldikten sonra
kendisine bir de kse tahsis edilmesini istediginden
3236
Sah Tahmasb da oglu Ismail
Mirzaya kusku ile yanastigi iin konuyu arastirmasi iin bir koruyu Kahkahaya
gnderdi. Kahkaha kalesinin kutuali Habib Bey Ustaclu, Ismail Mirzanin hapiste
tutuldugu yere giderek sehzadenin yazdigi tm kgitlari toplayarak bir keseye koyup
koru araciligi ile Sah Tahmasba gnderdi.
3237
6.4.28.40. $eref Han Kengerl
Seref Han Ustaclu boyuna mensup kisilerden idi. Sah Tahmasb
Cemaziylevvel 975 / KasimAralik 1567de Ahmed Hana karsi Gilana sevkettigi
kalabalik orduda Seref Han Kengerl de bulunmaktaydi.
3238
6.4.28.41. Pir Muhammed Ustaclu
Pir Muhammed de Ustaclu boyundan ikmis kisilerden idi. Sah Tahmasb
Cemaziylevvel 975 / KasimAralik 1567de Ahmed Hana karsi Gilana sevkettigi
kalabalik orduda Pir Muhammed Ustaclu de yer almaktaydi.
3239
Sah Tahmasb
Lahicandaki isyanlari yatistirdiktan sonra Allah-kulu Sultan Ustacluyu Lahican
hkmetinden azlederek
3240
oglu Imam-kulu Mirzayi h. 979 / 157172de sz
konusu blgenin hkimi yapti. Sah onu lalasi Pire Muhammed Han Ustaclu ile
birlikte Lahicana gnderdi.
3236
a.g.e, s. 554.
3237
a.g.e, s. 554.
3238
Nevai, Sah Tahmasb, s. 133-134; Ahsent-tevarih, s. 560-561; Hulasett-tevarih, c. II, s. 462;
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 112.
3239
Nevai, Sah Tahmasb, s. 133-134; Ahsent-tevarih, s. 560-561; Hulasett-tevarih, c. II, s. 462;
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 112.
3240
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 114; Ravzets-Safa-yi Nasiri, s. 143.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
493
6.4.28.42. Nazar Bey Ustaclu
Nazar Bey de Ustaclulara mensup kisilerden idi. Sah Tahmasb Cemaziylevvel
975 / KasinAralik 1567de Ahmed Hana karsi Gilana sevkettigi
3241
kalabalik
orduda Nazar Bey Ustaclu da yer almaktaydi.
3242
Han Ahmedi takip etmelreri iin
Masum Beyin emri zerine Nazar Bey Ustaclu ve diger birka nl Kizilbas
komutani Lahicana dogru abucak hareket ettiler. Han Ahmed ise Lahican
sipehsalari Emir Cihangir ve Deyleman sipehsalari Sah Mansuru 10.000 atli ve yaya
ile onlara karsi gnderdi.
3243
Bir diger bilgiye gre ise onlarin sayisi 12.000 idi.
3244
Kimi kaynaklara gre Han Ahmedin askerini Rest sipehsalari Kiya Rstem komuta
etmekteydi.
3245
Gereklesen savasta Han Ahmedin ordusu yenik dst.
3246
Lahican
ise Kizilbaslarin eline geti. Han Ahmed de Eskur daglarina kati. Bylece aresiz
kalan Han Ahmed, Molla Abdur-rezzak Sadr ve bazi Lahican byklerini Sah
Tahmasba gndererek zr dileyip affedilmesini istedi. Ancak sah bunu kabul
etmedi.
3247
6.4.28.43. Bektay Bey
Ustaclu boyundan olan Bektas Bey Allah-kulu Sultanin oglu idi. Sah
Tahmasb, h. 977 / 156970 yilinda oglu Mahmud Mirzayi Lahican hkimi, Allah-
kulu Sultan Iek-oglu Ustacluyu da onun lalasi yapti. Ancak Allah-kulu Lahican
halkina agir vergiler tayin ederek halkin isyan etmesine sebep oldu.
3248
Lahicanlilar
Emire Ebbac ile birleserek Lahican kalesinde konuslanmis olan Kizilbaslara saldirip
oaradaki Kizilbaslarin hepsini katlettiler.
3249
Emire Debbac bundan sonra ise Allah-
kulu Sultanin oglu Bektas Beye saldirdi. O da savasa girmeden
3250
Lahicandan
3241
Nevai, Sah Tahmasb, s. 133-134; Ahsent-tevarih, s. 561; Hulasett-tevarih, c. II, s. 462; Tarih-i
lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 112.
3242
Ahsent-tevarih, s. 561; Hulasett-tevarih, c. II, s. 471; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 112;
Tarih-i Gilan, s. 50-51.
3243
Hulasett-tevarih, c. II, s. 472; Huld-i Berin, s. 352.
3244
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 112.
3245
Tarih-i Gilan, s. 53.
3246
Ahsent-tevarih, s. 561-562; Hulasett-tevarih, c. II, s. 472; Huld-i Berin, s. 352.
3247
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 576.
3248
Hulasett-tevarih, c. II, s. 570; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 113; Tarih-i Gilan, s. 60-61.
3249
Hulasett-tevarih, c. II, s. 570; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 113; Huld-i Berin, s. 364.
3250
Hulasett-tevarih, c. II, s. 570; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 113; Huld-i Berin, s. 364.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
494
kati. Emire Debbac ise onun atlilarindan birogunu ldrd. Bunun zerine Sah
Tahmasba tabi olan Gesker hkimi Emire Sasan, isyancilari bastirmak iin
Lahicana dogru hareket etti. Iki ordu Hazar denizi kiyisinda Hasan Kiyade adli bir
yerde karsilastilar. Gereklesen agir savasta ise Emire Sasan yenilerek kati.
3251
6.5. AVU$LU
Kaynaklardan edidigimiz bilgilere gre avuslular, Ustaclulara mensup bir
altboy idiler. Bu tablo belki de Trkman boylari arasindaki yatay ve dikey geislerin
sonucu idi. avuslulardan ikan ilk nl kisi Oglan mmet idi.
6.6. KENGERL
6.6.1. Safev ncesinde Kengerller
Kengerlilerin adi Iranin kuzeybati blgesinde X. yy.da kurduklari Salar-
ogullari veya Kengerliler (h. 941983 / 15341576) adli devletleri ile tarih
literatrne gemistir. Iranli arastirmacilarca sz konusu Kengerliler Iran bir slale
olarak degerlendirilse de bu pek inandirici gzkmemektedir. Tarihi kayitlarda
Kenger veya Kengerli adiyla Iran topluluklara rastlanmazken Trk asilli
Kengerlilere sika rastlanilmaktadir. Bilindigi gibi Kuzeydogu Iranda ilk Trk
yerlesimlerinin IV-V. yy.lara kadar uzanmaktadir. Muhtemelen, bu gler sirasinda
Kangar adi verilen bir Trk grubu da Gney Hazar blgesine, Gilan ve Deyleman
sahasina gelmistir. Bunlarin torunlari daha sonra burada Salar-ogullari veya
Kengerliler Devletini (h. 941983 / 15341576) kuracaklardir. Kangar boyunun adi
400 yili sonrasi Parapli Qadzar adli bir Ssn kaynaginda gemektedir.
3252
Harezm
Trkleri arasinda da Kangli boylarinin yer aldigi bilinmektedir.
3253
Kanglilar, Kangar
veya Kengerlerin devamcilari olarak bilinmektedir.
3254
3251
Ahsent-tevarih, s. 579.
3252
Hatai Klliyati, s. 33.
3253
Togan, Umum, s. 160.
3254
Kangarlilarin kkeni hakkinda esitli grsler bulunmaktadir. Onlardan ilk kafilenin daha IV.
yy.da Horasan zerinden Gilan blgesine geldikleri, bir diger grubun da Kafkasya zerinden Ararat,
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
495
6.6.2. Safev Dneminde Kengerller
Kengerliler daha sonra Ustaclular arasinda yer almis ve onlardan bir oba kabul
edilmistir. Kengerlilerin XX. yy. baslarina kadar gerek isim olarak, gerekse boy
kimligi olarak Nahivanda varliklarini srdrdkleri bilgilerimiz dhilindedir.
3255
Ustaclular su obalardan olusmuslardi: avuslu, Seyhler, Kengerli, Serefl, Kerempa,
Koulu, Sofulu, Mahi Fakihli, Karahisarlu, Kizilli, Damli ve Gzbykl
3256
.
Bunlardan Kengerliler muhtemelen onlara sonradan katilmis olmalilar.
Nitekim h. 955 / 1548-9da Sultan Sleyman Tebrize dogru hareket
ettiginde
3257
Sah Tahmasb da Sali gn 19 Cemaziylhir 955 / 25 Temmuz 1548de
Eskenber yaylasina giderek orada Kizilbas birliliklerinin kendisine katilmasini
bekledignde ona katilanlar ierisinde Kengerller de vardi.
3258
Sah Tahmasbin Han
Ahmede karsi Cemaziylevvel 975
3259
/ Kasim-Aralik 1548de gnderdigi ordu
terkibinde Kengerller de vardi.
3260
6.6.3. Kengerllere Mensup Kiyiler
Kengerl boyundan Ibrahim Han Kengerl, Cafer Bey Kengerl ve Seref Han
Kengerl gibi nl kisi ve emirler ikmistir.
6.6.3.1. brahim Han Kengerl
Ibrahim Han, Kengerllere mensup nl emirlerden idi. Sultan Sleymanin h.
955 / 154849da Tebrize dogru hareket etmesiyle
3261
Sah Tahmasb da Sali gn 19
Cemaziylahir 955 / 26 Haziran 1548de Eskenber yaylasina giderek orada Kizilbas
Grcistan ve Aranin kuzey-bati blgesine indikleri hakkinda kaynaklarda bilgiler bulunmaktadir.
3255
Bilgili, Azerbaycan Trkmenleri, s. 30, Tablo 3 ve 8.
3256
Faruk Smer, Safev Devletinin Kuruluu, s.160 vb.
3257
Hulasett-tevarih, c. I, s. 326; Ez Seyh Safi ta Sah Safi, s. 72.
3258
Nevai, Sah Tahmasb, s. 178.
3259
Nevai, Sah Tahmasb, s. 133-134; Ahsent-tevarih, 559; Hulasett-tevarih, c. II, s. 462; Tarih-i
lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 112.
3260
Nkavetl-Asar, s. 68; Cevahirl-ahbar, s. 227-229.
3261
Hulasett-tevarih, c. I, s. 326; Ez Seyh Safi ta Sah Safi, s. 72.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
496
kuvvetlerinin kendisine katilmasini bekledi. Ona orada katilanlar ierisinde Fars
valisi Ibrahim Han Kengerl de vardi.
3262
6.6.3.2. Cafer Bey Kengerl
6.6.3.2.1. Bayezid Sgndgnda Cafer Bey Kengerl
Cafer Bey, Kengerllere mensup kisilerden idi. Sehzade Bayezid Irana
sigindiktan sonra Sultan Sleyman Rebiylevvel 968 / KasimAralik 1560ta Sah
Tahmasba yazdigi mektubunu Maras hkimi Ali Pasa, Hasan Aga Kapui ve 706
kisilik byk bir heyet ile gnderdi. Osmanli elileri ve yanindakiler 22 Recep 968 /
7 Nisan 1561de Kazvine geldiler.
3263
Osmanli temsilcileri 5 gn sonra 27 Recep
968 / 12 Nisan 1561de Sah Tahmasbin huzuruna ikip Sultan Sleymanin
muktubunu ona taktim ettiler. Sultan Sleyman, elilerle birlikte degerli hediyerler
de Tahmasba gndermisti.
3264
Sah Tahmasb, Osmanli elilerini birka ay
3265
Kazvinde tuttuktan sonra onlari degerli hilat ve hediyeler ve mektubu ile birlikte
3266
Cafer Bey Kengerl Ustaclunun esliginde Osmanliya geri gnderdi. Sah Tahmasb
mektubunda onlarin geri verilmemesinin sebebini gelmis olan Osmanli heyetinde
Sultan Selimin temsilcisi olarak kimsenin bulunmayisina bagladi.
3267
O,
mektubunun sonunda Bayezidi hapsetmesinin sebebibi Sultan Sleymanin rizasi
iin yaptigini yazdi. Tahmasb, Bayezid ve ogullarinin verilmesi iin sehzade
Selimin de gnderilecek heyette temsilcisinin bulunmasini istedi.
3268
Bayezidin Irana siginmasindan sonra uzun srnce iki Osmanli ve Safev
saray ileri gelenleri ve hatta sinir boyu pasalari arasinda da mektuplasmalar
basladi.
3269
Bu dogrultuda vekil Masum Bey Safev, Sevindk Bey Koru-basi ve
3262
Nevai, Sah Tahmasb, s. 178.
3263
Tarih-i Cihan-ara, s. 306; Hulasett-tevarih, c. II, s. 417; Ez Seyh Safi ta Sah Safi, s. 86.
3264
Tarih-i Cihan-ara, s. 306; Hulasett-tevarih, c. II, s. 417; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 115.
3265
Hulasett-tevarih, c. II, s. 420.
3266
a.g.e, s. 420.
3267
a.g.e, s. 418-420.
3268
a.g.e, s. 420.
3269
Serefed-din Turan, s. 214.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
497
Mhrdar Halife Sah-kulu mttefikan Osmanli tarafindaki vezir azam Rstem Pasa,
ikinci vezir Muhammed Pasa, Ali Pasa, Pertev Pasa ve Ferhad Pasaya yazdiklari
mektubu Sah Tahmasbin yazdigi mektup ile birlikte Cafer Bey ile gnderdiler.
3270
Onlar sz konusu mektubu Sah Tahmasbin ynlendirmesiyle yazmislardi. Onlar
isteklerinin mnasip bir dil ile vezir azam Rstem Pasa ve diger yksek rtbeli
pasalarca Sultan Sleymana anlatilmasini istediler.
3271
Mektubu Osmanlilara
gtren Cafer Sultan Kengerl idi. Nitekim Vezirazam Ali Pasa ve diger pasalar
yazdiklari mektuplarinda Kizilbas ileri gelenlerinin Cafer Sultan ile gnderdikleri
mektubu aldiklari ve bundan ok mutlu olduklarini bildirmislerdi.
3272
Onlar, Osmanli
padisahlari tarafindan hilat ve karsiligin hizmet bitince verildiginin det oldugunu
bildirdiler.
3273
Bylece onlar Bayezid ve ogullarinin geri verilmedigi takdirde hediye
ve karsilik verilmeyecegini aiklamis oldular. Sultan Sleyman, Safev elisi Cafer
Bey Kengerl kabul ettikten sonra Sah Tahmasbin talebi uyarinca Van hkimi
Hsrev Pasa ve Sinan Aga asni-giri kendi tarafindan, Ali Aga Kapui-basi ve
Firuz Beyi de sehzade Selim adina 200 kisilik yksek rtbeli heyet ile Safev
sarayina gnderdi. Daha nceden Safev elisi olarak Osmanliya gnderilen Emir
Gayb Sultan Ustaclu da onlarla birlikte Irana geri dnd.
3274
6.6.3.3. $eref Han Kengerl
Seref Han da Kengerllere mensup kisilerdendi. Cemaziylevvel 975
3275
/
Kasim-Aralik 1567de Sah Tahmasbin Han Ahmede karsi sevk ettigi orduda Seref
Han Kengerl de vardi.
3276
3270
Mnaatus-selatin, c. II, s. 59-61; Nevai, Sah Tahmasb, s. 437-441.
3271
Mnaatus-selatin, c. II, s. 59-61; Nevai, Sah Tahmasb, s. 437-441.
3272
Mnaatus-selatin, c. II, s. 61-63.
3273
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 333.
3274
a.g.e, s. 335.
3275
Nevai, Sah Tahmasb, s. 133-134; Ahsent-tevarih, s. 559; Hulasett-tevarih, c. II, s. 462; Tarih-i
lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 112.
3276
Nkavetl-Asar, s. 68; Cevahirl-ahbar, s. 227-229.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
498
6.7. BAYRAMLU
Bayramlular, Kizilbas boybirliginin sag kolundan idiler.
3277
Bayramlulardan
Safevler ncesinde Sah Ali Bey ve Sehsevar Bey gibi nl kisiler ikmistir.
3278
Safev dneminde Bayramlularda adi kaynaklarda geen nl kisilere
rastlanilmamaktadir. Bunun sebebi onlarin herhangi bir Kizilbas boyunun tabiligine
gemesi olabilir.
6.7.1. $ah Ali Bey
Bayramlu boyundan olan Sah Ali Bey, Cihan-sah zamaninda muteber bir emir
idi. O, Cihan-sahin ldrlmesinden sonra Hasan Padisah Akkoyunlunun hizmetine
gelerek byk bir ilgi ile karsilandi. Sultan Ebu Saidi yakalayip getirdiklerinde
Hasan Padisah onu Sah Ali Bey Bayramiden altta yerlestirdi.
3279
6.7.2. $eh-svar Bey
Bayramlu boyundan olan Sehsevar Bey, Yakub Padisah
3280
zamanindaki byk
emirlerden idi.
3281
6.8. EKREM BOYU
Ekermi boyu Kizilbaslarin sag kesiminden idiler. Tarih-i Ki:ilbaana gre
Ekremiler 24 koldan olusmaktadir.
3282
Ancak sz konusu kaynak Ekreminin 24 alt
dallarinin adlarini vermekte ketm davranmaktadir.
6.9. RDEKL
rdekli, Trk boylari arasinda kk bir gruptu. Kendi adlariyla rdekli
obasida vardi. rdekller Kizilbaslarin sag kolundan idiler. rdekllerden emirlik
3277
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 8.
3278
a.g.e, s. 11-12.
3279
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 11.
3280
Ak-Koyunlu Sultan Yakup 14781490 yillarinda hkmdarlik yapmistir.
3281
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 12.
3282
a.g.e, s. 12.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
499
yapan olmamistir.
3283
Bunlarin en nl ismi rdekli Hasan Sultan olmustur. Bu zat
16031604 yilinda Gencedeki Osmanli birliklerine yenilmis ve bazi komutanlarini
Osmanlilara esir vermek zorunda kalmistir. rdekliler Tebriz evresinde bulunmus
olabilirler. Zira Hasan Sultan Kapanat valisiydi.
3284
6.10. KARAORLU
Kizilbaslarin sag kesiminde yer alan Karaorlu boyundan herhangi bir emir
ikmamistir.
3285
6.11. DULKADIR
3286
6.11.1. Safevlere Katlmalar
nemli Kizilbas boylarindan olan
3287
Dulkadirlilar Oguzlarin Bozok koluna
mensuptur.
3288
Kizilbas boybirligi siyasi ve sosyal yapisinda sol tarafta yer alan
Dulkadir boyu Elbistan ve Marasta oturmaktaydilar. Onlarin ogu Safev
hanedaninin mritleri idiler.
3289
Diger bir grse gre ise bu boyun asli
Diyarbakirdan idi. Seyh Cneydin dns sirasinda onunla birlikte h. 864 / 1459
60ta Irana geldiler. Hauslucka gre Seluklu dneminde Iranli seyhlere bagli
blgelerde bazi Sii boylar da yasamaktaydi. Tekke ve Dulkadir Boylari XVI. yy.
baslarinda (h. X. yy.) onlardandi.
3290
Dulkadir Boyu Cneydin lmnden sonra da
Iranda kalarak Sultan Haydar ve oglu Sah Ismailin hizmetine girerek esitli
grevler aldi.
3291
Oruc Bey Bayatin verdigi listede ise Dulgadarlular (Dulkadir) yigit
kisileri olan bir boy olarak dzeyleri Ispanyol aristokarsisinde Dk unvanina es deger
3283
a.g.e, s. 12.
3284
Faruk Smer, Safev Devletinin Kuruluu, s. 182, n. 205.
3285
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 12.
3286
Smer, Oguzlar, s. 220, 223, 235, 247, 255, 290; Faruk Smer, Safev Devletinin Kuruluu, s. 48-
49, 94-96, 145, 178-181; Refet Yinan, Dulkadir Beyligi, (Bundan sonra: Yinan, Dulkadir Beyligi),
TTK, Ankara, 1989, s. 90.
3287
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 140; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. III, s. 1085; Huld-i Berin,
s. 410
3288
Refet Yinan, Dulkadirogullari, IAD, c. IX, Istanbul 1994, s. 553.
3289
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 49.
3290
Yusuf Cemali, s. 92, n. 1 (Hasluck, c. I, s. 72).
3291
Yusuf Cemali, s. 92.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
500
idi.
3292
Dulkadirogullari Elbistan ve Maras merkez olmak zere doguda Harputtan
batida Kirsehire, kuzeyde Bozok (Yozgat) ile Sivasin gneyinde Gemerek ve
Grnden Hataya bagli Hassaya kadar yayilan blge zerinde hkm
srmekteydi.
3293
Aslinda Safev-Dulkadirli iliskileri, Safev Devletinin kurulusunun
ilk yillarinda baslamistir. Bu yillarda Dulkadirli Beyliginden, zellikle Bozok
yresinden ok sayida Trkmen, Sah Ismail tarafina gemis ve onun hizmetine
girmistir. Baslangita, Dulkadirli Beyliginin basinda bulunan Alaud-devle Bey (h.
884921 / 14791516) bu Trkmen toplulugunun gne kayitsiz kalmis ve hibir
tepki gstermemistir.
3294
Ismail Erzincana geldiginde Anadolulu mrit ve sofularindan iinde
Dulkadirli boyundan
3295
olan ok sayida bir nfus ona katildilar.
3296
Sirvana dogru
harekette Ismail Mirza ordusunun Kr irmagindan gemesine uygun bir geit
bulmalari iin Dulkadirlilardan bir grubunu gndermisti. Ancak onlar nehirin
derinliginden dolayi bu iste basarisiz kalinca, Koyun lmi
3297
diye anilan bir yerde
Ismail Mirza ve ordusunu beklemek zorunda kaldilar.
3298
6.11.2. Koru-baylk Mansbnn Dulkadrlara Verilmesi
Sah Ismail, h. 907 / 15012 kisini Tebrizi ele geirdikten sonra Dede Bey
Dulkadiri kurdugu devletin koru-basisi yapti.
3299
Bylece koru-basilik mansibi
Dulkadir Boyunun eline gemis oldu.
3292
Minorskii, Saziman-i Idari, s. 250.
3293
Faruk Smer, Safev Devletinin Kuruluu, s. 25.
3294
a.g.e, s. 25.
3295
Hulasett-tevarih, c. I, s. 56; Huld-i Berin, s. 95; Tekmiletl-ahbar, s. 38; Ahsent-tevarih, s.
906.
3296
Ahsent-tevarih, Seddon, s. 35.
3297
Ahsent-tevarih, Seddon, s. 43; Habibs-siyer, s. 455.
3298
Yusuf Cemali, s. 136.
3299
Tekmiletl-exbar, s. 33; Abbasli, Sah Ismayil, s. 18; Ceferli, Sefeviler Dvleti, s. 58.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
501
6.11.3. $iraz Hkmetinin Dulkadrlara Verilmesi
I. Sah Ismailin tahta ikisinin baslarinda Dulkadirlardan kalabalik bir topluluk
dergha gelip ona katildi. I. Ismail de Siraz hkmetini onlara verdi.
3300
Sah Ismail, 2
Rebiylahir 909 / 24 Eyll 1503te galibiyet ile Siraza girdikten sonra
3301
Siraz
hkmetini Ilyas Bey Dulkadire vererek oradan Kazeruna gitti.
3302
Bylece bundan
sonra Siraz blgesi Dulkadirlilara devredilmis oldu. Sirazda hkm srms
Dulkadir boy beylerinin adlari ise syledir: Sultan Halil, Ali Sultan, Murad Sultan,
Hamza Sultan, Kadi Han, Ibrahim Han, Ali Sultan Tali-oglu, Sah Veli Sultan,
Berhurdar Sultan, Muhammed Can Sultan ve Veli Sultan.
3303
6.11.4. Dulkadrogullarna Kary Sefer
h. 908 / 15023te Murad Bey Akkoyunlu Hemedanda Sah Ismaile yenilince
sonunda Dulkadirlilarin yanina gitti. O orada Alaud-devlenin kizi Benl Hatun ile
evlenerek Dulkadirlilarla olan iliskisi ve baglarini daha da pekistirdi.
3304
Dulkadir
hanedani h. 740 / 133940tan beri Dogu Anadolu ve Firatin kuzeyindeki Maras,
Elbistan ve Harputta hkimiyet sryorlardi.
3305
Onlarin egemen oldugu blge
Osmanli ve Misir Memluk devletlerinin arasinda yer almaktaydi. Buradaki
Dulkadirlilar, Akkoyunlu sehzadelerinin i savaslari ve Sah Ismailin de
mesgalelerinden yararlanarak Diyarbakira da el uzatiyordu. Dulkadirlilar gerek
Osmanli, gerekse de Misir Memluk devletleri ile dosta iliskileri korumada olduka
dikkatli davraniyordu. Onlar her iki sultanin da Dulkadirlilara yardimci olmasini
istiyordu.
3306
Ancak onlar daha ok Misir Memluk Devletine egilimli idiler ve
Osmanlilarin yayilmaci siyasetinden ekiniyorlardi. Kansu Gavrinin de baslica
amaci mttefiki olan Dulkadirlilari -ki defalarca Sah Ismail ve zellikle Han
Muhammed Ustacluya yenilmislerdi.- Bati Asyadaki g dengesini saglama iin
3300
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 49.
3301
Tekmiletl-ahbar, s. 42; Hulasett-tevarih, c. I, s. 80; Fars-name-yi Nasiri, c. I, s. 370; Tarih-i
Cihan-ara, s. 268; Ez Seyh Safi ta Sah Safi, s. 37; Ahsent-tevarih, s. 100.
3302
Hulasett-tevarih, c. I, s. 80; Tarih-i Cihan-ara, s. 268; Cihan-ga-yi Hakan, s. 188.
3303
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 49.
3304
Rumlu, Sah Ismail Tarihi, s. 185; Uzunarsili, c. II, s. 228; Uzunarsili, Anadolu Beylikleri, s.
197.
3305
Faruk Smer, Safev Devletinin Kuruluu, s. 19.
3306
Cihan-ga-yi Hakan, s. 278-279; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 33.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
502
Sah Ismailin saldirilarina karsi korumakti. O, Dulkadirlilari kendisi ile Osmanli
arasinda Sam saldirilarini engelleyen bir kalkan oldugunu biliyordu. Iste bu nedenle
de o Sah Ismail ile ittifak iinde idi.
Murad Beyin Dulkadirlilara sigindigini grenen Sah Ismail sz konusu
ittifaki kendi aisindan sakincali bularak herhangi bir saldiri olasiligini nceden
engellemek iin
3307
ilk nce Oglan mmet avusluyu eli olarak gnderip
Dulkadirlilari boyun egmeye agirdi. Ancak onlar buna aldiris etmeden onun elisini
hapsettiler.
3308
Sah Ismail de degisik blgelerden
3309
askerlerini toplayinca h. 913 /
1507 yazinda Elbistana dogru hareket etti. O, Dulkadirlilara ansizin saldirma
amaciyla ilk nce onlarin blgesine degil de Osmanli arazisi olan Kayseriye gitti.
3310
Sah Ismail askerlerini yerli halka karsi kt davranmamalari konsunda uyarmisti. O
Kizilbaslardan kaan kylleri davet ederek onlarin sattigi malzemelerin karsiliginin
bizzat kendisi dedi. O kyllerden alinan malzemelere karsin deme yapmayanin
ldrlecegini de bildirmisti.
3311
Sah Ismail oradan Osmanli sultani II. Bayezide saygi dolu bir mektup yazarak
ona iyi lakaplar ile hitap etti. Mektubunda bildirdigine gre 12 Rebiylahir 913 / 21
Agustos 1507de Osmanli topraklarina girdigi ve amacinin dsmanlara karsi gitmek
oldugunu yazdi. Ve Osmanlilar ile yine baris ve saygi iinde oldugunu bildirdi.
3312
Sultan Bayezid de ona dosta bir mektup ile karsilik verdi. Sah Ismaile vg dolu
lakaplarla hitap eden Osmanli sultani Kayserideki emirlerine de ona saygili ve
dosta davranmalari konusunda emir verdigini bildirdi.
3313
Kimi tarihilere gre
Ismailin bu gelisindeki baslica ama, Safev Hanedaninin mritlerine kendi gcn
gstererek onlari Irana dogru gelmeleri iin tesvik ve tahrik etmek olmustur.
3314
Sah
3307
Uzunarsili, c. II, s. 229.
3308
Cihan-ga-yi Hakan, s. 247-248.
3309
Habibs-siyer, s. 486.
3310
Cihan-ga-yi Hakan, s. 249; Hulasett-tevarih, c. I, s. 89; Habibs-siyer, s. 478.
3311
A Literary History of Persia, s. 61; Habibs-siyer, s. 487.
3312
Feridun Bey, Mnet, I, s. 346-347.
3313
Mnaatus-selatin, c. I, s. 347.
3314
Uzunarsili, II, s. 229.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
503
Ismail Kayseriden kendisine bir kisminin bagli bulundugu Dulkadirlarin yurdu olan
Maras ve Elbistana kadar ilerledi. Dulkadirlilar Kizilbaslarin nc birliklerine
saldirarak onlari bozguna ugrattilar.
3315
Kizilbaslar blgeyi yikip yagmaladiktan
sonra Diyarbakira geri dndler.
3316
Alaud-devle ise Sah Ismail geri dnnce
Elbistana geldi.
6.11.5. Dulakdrogullar ile Ustaclularnn Savaylar
Diyarbakir hkimi olarak atanan Han Muhammed Ustaclu
3317
Krtleri
bastirdiktan sonra Amed (Hamid)i kusatti. Amed hkimi Kayitmis Bey ise
Dulkadirlilarden yardim talep etti. Dulkadirlilardan bir grup ise Kayitmis Beye
yardima gittiler. Ancak Han Muhammed Ustaclu onlari yendi. O Amedi yine de
kusatmaya aldiktan sonra sonunda ele geirdi.
3318
Dulkadirlilar bu kez daha fazla bir
asker sayisi ile Han Muhammed Ustacluya karsi hareket ettiler. Ancak Han
Muhammed Ustaclu yine de savasi kazandi ve gelen Dulkadirlilarin da bir kismini
ldrd.
3319
Bu savaslarda evlatlarini kaybeden Alaud-devle ise, bu olaydan sonra
bir daha Kizilbaslar ile savasa girmedi. Erzincanin Sultan Selim ve Osmanlilarin
egemenligine getigi sirada Dulkadirlilar boy beylerinin tabiri ile iki altin kanatli
tavuk olan Osmanli ve Misir devletleri ile dengeli bir iliski yrtseler de daha ok
Misira egilimli idiler.
3320
6.11.6. h. 919 / 1513 Ylnda Dulkadrllar
Kizilbaslarin zbeklerle savasta 3 Ramazan 918 / 12 Kasim 1512deki agir
yenilgisi ve bazi nl Kizilbas komutanlarinin ldrldg haberini alan Sah Ismail
h. 918 / 15121513 kisini geirdigi Isfahandan Saveye geldi. O ordu toplayarak h.
919 / 1513 ilkbaharinda Horasana dogru hareket etti. O, ordusunun ncs olarak
3315
Cihan-ga-yi Hakan, s. 250; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 32; Habibs-siyer, s. 486-488.
3316
Lubbut-tevarih, s. 404; Cihan-ga-yi Hakan, s. 258.
3317
Ahsent-tevarih, s. 125; Tekmiletl-ahbar, s. 46; Kisasul-hakani, s. 40; Lubbut-tevarih, s. 405.
3318
Ahsent-tevarih, s. 128; Tekmiletl-ahbar, s. 46; Cihan-ga-yi Hakan, s. 268; Huld-i Berin, s.
164; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 32.
3319
Ahsent-tevarih, s. 128; Tekmiletl-ahbar, s. 46; Cihan-ga-yi Hakan, s. 266; Huld-i Berin, s.
164; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 32.
3320
Huld-i Berin, s. 251.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
504
Siraz Dulkadirlilarini setikten sonra abucak Meshede dogru hareket etti.
3321
Meshedde ikamet eden Ubeyd Han haberi alinca sehri terk ederek Buharaya gitti.
Timur Sultan da Herattan vazgeerek Semerkanda dogru gitti. Sah Ismail de
savassiz Meshed ve Herati yine ele geirdi.
3322
6.11.7. aldran Savayndan nce Dulkadrllar
aldiran Savasindan nce Sultan Selim, Konyadan Kayseriye giderek orada
Dulkadirlilari Sah Ismail ile savasmak iin ittifaka ikna etmeye alisti. Ancak
Dulkadirlilar, Sultan Kansu Gavrinin girisimleri ile Safevlerle olan eski
dsmanligindan vazgetiklerinden Osmanlilara yardim etmekten kaindilar. Bunun
zerine Sultan Selim de Kayseriyeden Sivasa dogru gitti.
3323
h. 920 / 151415te
Sultan Selim, Yenieriler ile Iran topraklarinin ilerine dogru ilerleyince, ordu Hoya
vardiginda Erdebil-oglu (Sah Ismail) lemanin tekliflerini kabul ederse baris yapip
geri dnlmesi, tekliflere karsi ikarsa savasilmasi kararlastirildi.
3324
Bu sirada daha
nceden haber toplamasi iin gnderilen bir Dulkadirli kesif grubu ise 12 Kizilbas
kafasi ve birka esir ile geri dnd. Onlar, Kizilbaslardan bir grup ile savastiklarini
bildirerek aldiklari esirlerden edindikleri bilgilere gre Sah Ismail ile Diyarbakir
valisi Han Muhammed Ustaclu ordularinin Hoyda birbirine katildigini bildirdiler.
Bu haberlere sevinen Sultan Selim ise onlari dllendirdi.
3325
6.11.8. aldran Savay Srasnda Dulkadrllar
Sah Ismailin aldiran Savasindan nce topladigi ordusunda Farstan gelen
Dulkadirlilar de bulunmaktaydi. 2 Recep 920 / 23 Agustos 1514, arsamba
sabahinda
3326
Sultan Selim ordusunun aldiranda savas dzenini kurdu.
3327
Bir
3321
Ahsent-tevarih, s. 180; Cihan-ga-yi Hakan, s. 445; Huld-i Berin, s. 226; Handemir, Sah Ismail
ve Sah Tahmasb, s. 158.
3322
Ahsent-tevarih, s. 180; Cihan-ga-yi Hakan, s. 446; Huld-i Berin, s. 226; Handemir, Sah Ismail
ve Sah Tahmasb, s. 158.
3323
Tekmiletl-ahbar, s. 46; Cihan-ga-yi Hakan, s. 266; Huld-i Berin, s. 164; Tarih-i lem-ara-yi
Abbasi, c. I, s. 32; Kisasul-hakani, s. 40; Lubbut-tevarih, s. 405; Handemir, Sah Ismail ve Sah
Tahmasb, s. 158.
3324
Ispanaki, v. 176.
3325
a.g.e, v. 178.
3326
Mnaatus-selatin, c. I, s. 390; Serh-i Cengha-yi Sah Ismail, s. 315; Uzunarsili, c. II, s. 265;
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
505
bilgiye gre Sultan Selim arhi atlilari blmnde Dulkadirlilari da
yerlestirmisti.
3328
aldiran Savasinda Sah Ismailin ordusunun sag kanadinda
Farstan gelen Dulkadirlilar da vardi.
3329
aldiran Savasi sirasinda Sah Ismail,
Sirazdan gelen Dulkadirli askerlerinin ilk basta yerlerinde kalip savasa
katilmadiklarini grnce korularindan birini onlara gndererek savasa katilmasini
istedi. Ancak onlar onun bu emre uymayip sonunda da savas alanindan katilar.
3330
aldiran Savasinda gerek Osmanli gerekse de Safev taraflarinin her ikisinde
Dulkadir Boyundan savasilar yer almislardi. Safev ordusundaki Dulkadirlilarin
savasa aktif olarak katilmayislarinin da sebebi bu olsa gerek.
6.11.9. Dulkadrogullarnn Ortadan Kaldrlmas
Sah Ismail, aldiran Savasindan sonra Misir Sultani ile gelistirdigi dostluk
iliskileri ile Dulkadirlilara da yaklasmak amaci ile Saban 920 / Eyll-Ekim 1514te
onlara degerli hediyeler gnderdi.
3331
Bu siralarda Sultan Selim de Safevlere bir
baska saldirinin n hazirliklarini yapmak amaciyla Dulkadir blgesine yakin bir
yerde azik ve zahirelerini depoladi. Dulkadirlilar ise Sah Ismaile olan yakinlik ve
ilgilerini bildirmek iin saldirarak tm depoyu yagmaladilar.
3332
Bunun zerine
Sultan Selim de nl komutani Sinan Pasayi 22 Rebiylahir 921 / 5 Haziran 1515te
40.000 atli ile birlikte Dulkadirlilara karsi savasmasi iin grevlendirdi. O ayrica
Kayseri hkmeti ve Dulkadir sinirindaki askeri birliginin basinda duran Ali Bey
Seh-svar-ogluyu da onlara katilmasina emir verdi. 4 Cemaziylevvel 921 / 16
Haziran 1515te iki taraf arasindaki Gvek Suda basgsteren savasta Dulkadirlilar
Roemer, s. 224; The Otoman Dynasty, s. 122; Edward Creasy, History of the Ottoman Turks, (Bundan
sonra: History of the Ottoman Turks), Khaya Beirut, 1961, s. 138; Stanford Shaw, History of the
Ottoman Empire and Modern Turkey, Vol. 1, Empire of the Gazis: The Rise and Decline of the
Ottoman Empire, 1200-1808, (Bundan sonra: Stanford Shaw), Cambridge Universitey Pres,
Cambridge, London, 1976, s. 81; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 42; Habibs-siyer, s. 545.
3327
Ahsent-tevarih, s. 189; Cihan-ga-yi Hakan, s. 493; Huld-i Berin, s. 334; Tarih-i lem-ara-yi
Abbasi, c. I, s. 42; Kisasul-hakani, s. 44; Lubbut-tevarih, s. 416; Handemir, Sah Ismail ve Sah
Tahmasb, s. 161; Ispanaki, v. 185-186; Uzunarsili, c. II, s. 265.
3328
Ispanaki, v. 86.
3329
Ahsent-tevarih, s. 190; Cihan-ga-yi Hakan, s. 494; Huld-i Berin, s. 236; Tarih-i lem-ara-yi
Abbasi, c. I, s. 42; Kisasul-hakani, s. 44.
3330
Cihan-ga-yi Hakan, s. 502; Habibs-siyer, s. 551.
3331
Ispanaki, v. 321; Vilayeti, Sah Ismayil Sefevi, s. 114115.
3332
Cihan-ga-yi Hakan, s. 523; Hulasett-tevarih, c. I, s. 134.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
506
yenildiler
3333
ve Elbistan ile Maras`in tm Osmanlilarca alindi. Sultan Selim, 14
Cemaziylevvel 921 / 26 Haziran 1515te Seyfed-din araciligi ile Kayseriden Misir
sultanina gnderdigi fetihnamede kalenin Rafizi Kizilbaslardan nasil alindigini ve
Sinan Pasanin ona Alaud-devlenin kafasi ile birlikte onun yakinlarindan olan 50
kafayi kendisine gnderdigini yazdi. O, Alud-devlenin kafasini Misir sulatninin
sevinmesi iin ona gnderdigini zellikle vurguladi. O, ertesi yil Kizlbaslari
bastirmak iin yine doguya sefer yapacagini ve ondan yalvarislara kanmamasini
istedi.
3334
Sultan Selim, Dulkadir hkmetini de Ali Bey Seh-svar-ogliya verdi. Bu
siralarda Sah Ismail Osmanlilarla yapilacak muhtemel barisi tehlikeye dsrmemek
iin Dulkadirlilara yardim etmedi. Sultan Selim de Dulkadir blgesini ele geirdikten
sonra Istanbula geri dnd.
3335
Kimi kaynaklarda I. Selimin Misirin fethine iliskin
Sirvan padisahina yazdigi mektubunda Dulkadir sipahilerinin sayisini 50.000 olarak
vermektedir.
3336
Osmanlilarla Safevlerin arasinin ailmasi Osmanli topraklarinda yer
alan Dulkadir emirligine Sah Ismailin ordu sevki ile baslamis bulundu. Ismailin bu
harekttaki amacinin ne oldugu bilinmese de bu olay Osmanlilarla olan iliskisine agir
bir glge dsrmst.
6.11.10. Dulakdrlarn Paylaytrlmas
h. 921 / 151516da Alaud-devle Dulkadir, Sultan Selimin emri zerine
ldrlnce ordusu da e paralanarak bir kismi Osmanliya giderek Selimin, diger
bir kismi ise Maverannehir giderek Ubeydullah Han zbekin ve baska bir blm
ise h. 928 / 152122de I. Sah Ismailin hizmetine girdiler. Sah Ismail de ona
birlesen Dulkadirlilari e ayirarak bir grubu kendi yaninda tuttu, diger iki grubunu
ise sirasi ile Horasanda hizmet gsteren emiri ve I. Tahmasbin lalasi Durmis Han
Samluya ve nc kismi ise Siraza gnderdi.
3337
3333
Serh-i Cengha-yi Sah Ismail, s. 320.
3334
Mnaatus-selatin, c. I, s. 471.
3335
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 522, 528.
3336
Mnaatus-selatin, c. I, s. 386.
3337
Yusuf Cemali, s. 92.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
507
6.11.11. Sultan Selime Yardm Eden Dulkadrlar
14 Saban 921 / 23 Eyll 1515te Diyarbakir halkinin Kara Hana karsi olan
isyanini firsat bilerek Sultan Selim Diyarbakiri almasi iin Biyiglu Muhammed
(Muhammed Pasa)yi bir birlik ile grevlendirdi. O, Dulkadirlilardan de bir grubu
ona yardim etmeleri iin gnderdi.
3338
Diyabakir Osmanlilarin eline getikten sonra
buna sevinen Sultan Selim ise, yardim eden Dulkadirlilari dllendirdi.
3339
6.11.12. Kalender elebi syan ve Dulkadrlar
Sultan Sleyman dneminde bas gstermis isyanlar ierisinde Bektasi
Kalender elebinin baskaldirisi en nemlilerden idi.
3340
Kalender elebi topladigi
kalabalik yandaslari ile birlikte etraf vilayetlerdeki valilerin onlari bastirmaya
gnderdikleri kuvvetleri yenerek Anadolu Beylerbeyi Mahmud Pasa ve onun 3
valisini ldrd. Isyanin yayilmasi ile Sultan Sleyman vezirazam Ibrahim Pasayi
onlari bastirmasi iin gnderdi. Kalender elebinin atlilarinin ogunlugu eskiden
tiyul sahibi Dulkadirlilardan
3341
oldugunu bilen Ibrahim Pasa, onlarin komutanlari ile
mzakere yaparak tiyullarinin geri verilmesini saglamakla onlari Kalender
elebiden koparmayi basardi. Bylece Ibrahim Pasa, kolaylikla Ramazan 933 /
Haziran 1527de onu ve az sayida geri kalan askerlerini yenebildi. O Kalender
elebiyi yakalayip basini kestirdi.
3342
Kimi tarihilere gre sz konusu isyanin
arkasinda Safev destegi vardi. Oysa bu grs yanlisti ve isyanin bas sebebi
tiyullarindan yoksun birakilmis Dulkadir sipahileriydi. Nitekim tiyullarini geri alan
sz konusu topluluk tekrar merkezi devlete itaat etti.
6.11.13. Cam Savaynda $iraz Dulkadrllarnn Katlm
10 Muharrem 935 / 24 Eyll 1528de
3343
Camin Zur-abadinda
3344
zbek ve
3338
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 528.
3339
Serh-i Cengha-yi Sah Ismail, s. 323.
3340
Uzunarsili, c. II, s. 310, 347-348, 450.
3341
a.g.e, s. 347.
3342
a.g.e, s. 347.
3343
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 54; Baburnama, s. 418; Hulasett-tevarih, c. I, s. 188; Nevai,
Sah Tahmasb, s. 210-211.
3344
Lubbut-tevarih, s. 427-428; Cevahirl-ahbar, s. 154; Hulasett-tevarih, c. I, s. 180, 187; Tarih-i
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
508
Safev ordulari karsilasmasinda Kizilbas ordusunun sol kanadinda Sirazdan gelen
Dulkadirlilar da bulunmaktaydi.
3345
Ancak bu savasta Kizilbaslar yenildi ve birogu
da kati.
3346
Ancak askerlerini tekrar toparlayan
3347
Sah Tahmasb 1.700 kisilik
korularina
3348
saldiri emrini verdi. Sabahleyin 11 Muharrem 935 / 25 Eyll 1528de
baslayan ikinci savasta
3349
ise Sah Tahmasb savasilarina yalniz kili kullanmalarini
ve karsilastiklarini ldrmeden birakmamalarini emretti.
3350
Samlu ve Dulkadir
korulari ordunun nnde agir saldirilarla ve pesinden gelen Kizilbaslarin
saldirilariyla zbek ordusunun dzeni bozuldu ve zbekler ve Ubeyd Han kamaya
basladilar. Kais sirasinda Ubeyd Han korularin birinin kili darbesi ile bayildi.
Ancak yardimcilari onu kairabildiler. Kili darbesinden Ubeyd Hanin isitme
duyusu zarar aldi.
3351
6.11.14. h. 936 / 152930 ve 939 / 1533 Yllar Arasnda Dulkadrlar
h. 936 / 152930da zbek emirlerinin elileri Sah Tahmasb tarafindan sicak
karsilanarak onlara degerli hilatlar verildi. Sah Tahmasb, zbekleri savastan
ekindirmek ve gvde gsterisi yapmak iin onlarin katildigi bir resmi geis treni
dzenledi.
3352
Resmi geiste Kizilbas boylari ierisinde Dulkadir boyu savasilari
besinci sirada idiler. Samlularla Tekellerin h. 937 / 153031deki savaslarinda
3353
ise Dulkadirlilar Samlulardan yana tavir sergilediler. Bununla da Tekeller onlara
karsi da tavir aldilar.
3354
14 Saban 939 / 11 Mart 1533 ilkbaharinda Kamis Oglan
Savuh Bulaktaki Mahur imenine ilerleyerek Ester-abadda egemen olan
lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 54; Tarih-i Cihan-ara, s. 284; Nevai, Sah Tahmasb, s. 210.
3345
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 261; Baburnama, s. 418.
3346
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 263; Hulasett-tevarih, c. I, s. 181,183; Tarih-i lem-
ara-yi Abbasi, c. I, s. 54; Baburnama, s. 419.
3347
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 265; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 55; Hulasett-
tevarih, c. I, s. 183; Cevahirl-ahbar, s. 155.
3348
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 56.
3349
a.g.e, s. 56.
3350
a.g.e, s. 55.
3351
Favaids-safeviye, s. 19; Ravzets-Safa-yi Nasiri, s. 51; Nevai, Sah Tahmasb, s. 37.
3352
Hulasett-tevarih, c. I, s. 198-206.
3353
Cevahirl-ahbar, s. 161; Tarih-i Cihan-ara, s. 285; Hulasett-tevarih, c. I, s. 214; Ravzets-
Safa-yi Nasiri, s. 53; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 48; Ahsent-tevarih, s. 308; Handemir, Sah
Ismail ve Sah Tahmasb, s. 286.
3354
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 49.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
509
Dulkadirlilari
3355
yagmalayip geri dnd.
6.11.15. h. 943 / 153637 Ylnda Dulkadrllar
Sah Tahmasb, Sultan Sleymanin ikinci seferinden sonra h. 943 / 153637
yilinda Ubeyd Hanin Horasana olan altinci saldirisini nlemeye Horasana
gittiginde Sam Mirzaya mektup yazarak ona zarar vermeyecegine yemin etti.
3356
O,
bu dogrultuda iinde Dulkadirlilarin
3357
da bulundugu bir birligi mektup ile birlikte
Sam Mirzaya Tebese gnderdi.
3358
Sam Mirza da Kizilbas emirleri ile birlikte Sah
Tahmasbin huzuruna gelip
3359
affedildi.
3360
6.11.16. h. 953 / 154647 ve h. 954 / 154748 Yllar Arasnda
h. 953 / 154647 yilinda Sah Tahmasb tam da egemenligini kurdugu bir
zamanda tahta ikisinin 23. yilinda Tebrizde iken Afsar ve Dulkadir boylari birbiri
ile atistilar. Sah Tahmasb da onlara ilgili davranarak onlari savastan kaindirdi. Sah
Tahmasb, ayni zamanda Afsar ve Dulkadir emirlerini cezalandirmak iin verdikleri
zarara karsilik olarak amira hazinesine yaklasik 1000 tmen para dettirdi.
3361
h. 954
/ 15478 yilinda Sultan Sleymanin tahrikleri ile Krt emirleri Urmiyeye
saldirdilar. Ancak sz konusu vilayetteki Dulkadirlilar onlari hezimete ugratarak
kamalarina neden oldu.
6.11.17. h. 959 / 155051de Dulkadrlar
Sah Tahmasb Iskender Pasayi ortadan kaldirmalari ve Safevlere yakin
Osmanli arazisini yakip yikmalari iin h. 959 / 155051de drt Kizilbas grubununu
baslarinda birka komutan yerlestirerek Osmanli arazisine gnderdi. Bunlardan
Dulkadirlilar Mezopotamyaya gnderildiler. Bu grup basari ile grevini yerine
3355
Ahsent-tevarih, s. 320; Tekmiletl-ahbar, s. 74.
3356
Hulasett-tevarih, c. II, s. 550.
3357
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 65.
3358
Hulasett-tevarih, c. I, s. 266.
3359
Tarih-i Cihan-ara, s. 292.
3360
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 306.
3361
Hulasett-tevarih, c. I, s. 316.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
510
getirdi.
3362
6.11.18. h. 961 / 155354 Ylnda Dulkadrlar
Sultan Sleyman h. 961 / 155354te asiri kalabalik bir ordu
3363
ile Halepten
Irana dogru hareket etti. Osmanli ordusuna Rumeli beylerbeyi Mehmed Pasa
Sokullu ordusuna daha sonra ise sehzade Selim Anadolu birligi ve Haydar Pasaya
bagli Karamanli, Dulkadir atililari ve Trkman beyleri
3364
de katildilar.
6.11.19. Yaka Trkmenlerinin syan ve Dulkadrlar
h. 962 / 155455te Sah Tahmasbin Abaya karsi gnderdigi ordu ierisinde
Dulkadirlar da vardi. Bilindigi gibi Ester-abaddaki Yaka Trkmenleri ile Harezm
hkmranlari arasinda dosta iliskier bulunmaktydi. Harezm hkmdari Ali Sultan,
Abaya yardim etmek amaciyla ordusu ile birlikte Ester-abada saldirdi. Ancak o
Kizilbaslarla anlasarak sorunu zdkten sonra, Harezme geri dnd. Kizilbas
ordusu ise Sah Tahmasbin ordusuna geri dnd.
3365
h. 965 / 155758de Yaka
Trkmenlerinden olan Aba yine Ester-abada saldirip evre kyleri yagmaladi. Ester-
abaddaki Dulkadirlilar ise onlarla bas edemeyeceklerini anlayinca Sah Tahmasbdan
yardim istediler. Sah Tahmasb da bir birligi onlara yardima gnderdi. Iki gn
savastan sonra Kizilbaslar Abayi yendiler ve o oradan kaarak yine Harezm hkimi
Ali Sultana sigindi.
3366
6.11.20. Biyepiyin Bir Blmnn Hkimiyetine Getirilmeleri
Sah Tahmasb, h. 975 / 15678de Gilani ele geirdikten sonra
3367
Biyepisin
btn iin bir hkim atamak yerine maslahat geregi her blge iin ayri ayri hkimler
3362
a.g.e, s. 353.
3363
Cevahirl-ahbar, s. 208; Ahsent-tevarih, s. 485; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 78.
3364
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 214-215, n. 384 (Hammer Purgstall, s. 1217).
3365
Ahsent-tevarih, s. 496-497.
3366
Ahsent-tevarih, s. 516; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 106.
3367
Nevai, Sah Tahmasb, s. 301-303.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
511
tayin etti. O blgelerden biri de Dulkadirlilara ait idi.
3368
6.11.21. Lahican syan ve Dulkadrlar
h. 979 / 157172de ise Sah Tahmasb Lahicani yitirmekten ve oradaki isyanin
yayilmasindan endise ederek iinde Dulkadirlilarin de yer aldigi
3369
bir orduyu
Lahicana gnderdi. Gereklesen savas sirasinda Emire Debbac ld
3370
ve sz
konusu ayaklanma da bastirilmis oldu.
3371
6.11.22. Dulkadr Boyuna Mensup Kiyiler
Dulkadir boyuna mensup Aba Cerrahe, Celil Sultan Dulkadir, Halil Sultan, Ali
Bey Dulkadir, Abdal Bey Dulkadir, Saru Kaplan, Alaud-devle Pasa Dulkadir, Dede
Bey Dulkadir, Ilyas Bey Dulkadir, Kasim Bey, Erdevane Bey, Ali Bey Seh-svar-
oglu, Hamza Sultan, Ibrahim Han, Ali Sultan Tali-oglu, Muhammed Can Sultan, Kr
Sahruh, Ahmed Bey, Kr Sleyman, Sleyman Bey Yasavul Dulkadir, Muhammed
Han, Sah-kulu Halife, Kiya Sultan Dulkadir, Sultan Dulkadir, Sahruh Bey Dulkadir
Sfrei-basi, Haci Bey Dulkadir, Muhammed Can Bey Dulkadir, Eresti Aga
Dulkadir, Ali Pasa Dulkadir, Yol-kulu Bey Dulkadir, Sah-kulu Evoglu Dulkadir,
Zeynel Bey Dulkadir ve Ko Halife Dulkadir Mhrdar Mhrdar gibi nl kisiler
olmustur.
6.11.22.1. Aba Cerrahe
Aba Cerrahe adi kaynaklara yansiyan en nl Dulkadirli kadindi. Erdebilin
Rumiyan mahallesinde oturan Aba Cerrahe, Sah Ismailin ilk dadisi idi. Ismail ve
kardesi h. 900 / 149495 yilinda Erdebile geldiklerinden drt hafta sonra Pasa Hatun
tarafindan Abanin evine gtrlmstr.
3372
Onun nerisi ile Haydarin ogullari
3368
Ahsent-tevarih, s. 566.
3369
Ahsent-tevarih, s. 579; Hulasett-tevarih, c. II, s. 571; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 114.
3370
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 113; Huld-i Berin, s. 365; Ravzets-Safa-yi Nasiri, s. 143.
3371
Hulasett-tevarih, c. II, s. 571.
3372
Hinz, Uzun Hasan ve Seyh Cneyd, s. 83.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
512
Allah-vermis Aka camisinin atisinda sakladilar.
3373
Diger bilgiye gre onlar sz
konusu caminin mezarlik binalarinin birinde saklanmislardi.
3374
Diger taraftan Ayba
Sultan da arayislari ile onlarin daha nceki saklandigi yeri bularak Aba Cerraheyi
yakalayip kendisi ile birlikte Tebrize gtrd. Rstem Mirza da onu iskence yaptirip
muhtemelen ondan Haydarin ogullarinin saklandigi yeri itiraf ettirdikten sonra
Cerraheyi Tebriz meydanlarindan birinde astirdi.
3375
6.11.22.2. Celil Sultan Dulkadr
Dulkadir Boyundan olan Celil Sultan Dulkadir I. Ismailin byk emirlerinden
olmustur.
3376
6.11.22.3. Halil Sultan
6.11.22.3.1. h. 919 / 1513 Ylnda Halil Sultan
Dulkadir Boyundan olan Halil Sultan, Celil Sultan Dulkadirin kardesi idi. O
da I. Sah Ismailin emirlerinden idi.
3377
O, Sirazda hkm srms Dulkadirli boy
beylerinden idi.
3378
Kizilbaslarin 3 Ramazan 918 / 12 Kasim 1512deki zbeklere
karsi agir yenilgisinden sonra Sah Ismail h. 918 / 15121513 kisini geirdigi
Isfahandan Saveye geldi. O ordu toplayarak h. 919 / 1513 ilkbaharinda Horasana
dogru hareket etti. O, Siraz hkimi Halil Sultan Dulkadiri ordusunun ncs olarak
seti ve o abucak Meshede dogru hareket etti.
3379
Meshedde ikamet eden Ubeyd
Han haberi alinca sehri terk ederek Buharaya gitti. Timur Sultan da Herattan
vazgeerek Semerkanda dogru gitti. Sah Ismail de savassiz Meshed ve Herati yine
3373
Rumlu, Sah Ismail Tarihi, s. 6; Ahsent-tevarih, s. 14; Efendiyev, Azerbaycan Sefeviler Dvleti,
s. 37.
3374
Cihan-ga-yi Hakan, s. 60.
3375
Tarih-i Sah Ismail-i Safev, s. 32; Ahsent-tevarih, Seddon, s. 9; Tarih-i Cihan-ara, s. 270;
Habibsiyer, s. 441; Denison Ross, s. 270-271.
3376
Sah-i Ceng-i Irananiyan, s. 286-7.
3377
a.g.e, s .286-7.
3378
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 49.
3379
Ahsent-tevarih, s. 180; Cihan-ga-yi Hakan, s. 445; Huld-i Berin, s. 226; Handemir, Sah Ismail
ve Sah Tahmasb, s. 158.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
513
ele geirdi.
3380
6.11.22.3.2. aldran Savay Srasnda Halil Sultan
aldiran Savasindan nce Sah Ismailin Azerbaycanda topladigi ordusunda
Fars hkimi, Halil Sultan Dulkadir da bulunmaktaydi. O, aldiran Savasinda Safev
ordusunun sag kanadinda yer almisti.
3381
aldiran Savasi sirasinda Sah Ismail, Siraz
valisi Halil Sultan Dulkadir ve yanindaki askerlerinin yerlerinde kalip savasa
katilmadiklarini grnce korularindan birini ona gndererek savasa katilmasini
istedi. Ancak Halil Sultan onun bu emrine uymadi ve sonunda kati.
3382
Onun savasa
katilmamasinin sebebi bilinmese de muhtemelen karsi tarafta da Dulkadirli
savasilarinin olmasi onu kendi boydaslarina karsi savasa girmekten ekindirmistir.
6.11.22.3.3. Halil Sultann ldrlmesi
Sah Ismail, Selimin dnsnden az sonra Saban 920 / Eyll-Ekim 1514te
Dergezinden Tebrize geri dndkten
3383
sonra aldiran Savasinda onu dinlemeyip
kaan Siraz valisini Halil Sultan Dulkadiri ldrmesi iin ayni yilda (h. 920 / 1514
15te)
3384
Kr Sleyman adli bir koriyi grevlendirerek Siraza gnderdi.
3385
Halil
Sultan Dulkadirin Sah Ismailin emrine uymamasi sufilerin iinde daha nce
grlmediginin altini izelim.
Kori Kr Sleyman, Siraza ulastiginda Halil Sultan Dulkadirin kulagina Sah
Ismail tarafindan onun aldiran Savasindan katigi iin 12 kirba vurulmakla
cezalandirilmasi gerektigini fisildadi. Kr Sleyman bunun iin hizmetilerin
olmadigi bir yerde ceza uygulamasinin uygun oldugunu ona syledi. Dulkadir Hani
da bunu kabul ederek kimsenin olmadigi bir yere gittiler. Ancak kori orada Sah
3380
Ahsent-tevarih, s. 180; Cihan-ga-yi Hakan, s. 446; Huld-i Berin, s. 226; Handemir, Sah Ismail
ve Sah Tahmasb, s. 158.
3381
Ahsent-tevarih, s. 199; Rumlu, Sah Ismail Tarihi, s. 179-180; Solakzde, Trh, s. 366.
3382
Cihan-ga-yi Hakan, s. 502; Habibs-siyer, s. 551; Bayramli, I Ismayil, s. 378.
3383
Cihan-ga-yi Hakan, s. 508; Habibs-siyer, s. 548; Hulasett-tevarih, c. I, s. 132; Fars-name-yi
Nasiri, c. I, s. 383; Browne, Tarih, Yasemi, s. 77.
3384
Ahsent-tevarih, s. 199.
3385
Ez Seyh Safi ta Sah Safi, s. 50; Hulasett-tevarih, c. I, s. 146.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
514
Ismailin onun lmne emir verdigi yaziyi gstererek ldrlmesi gerektigini
bildirdi. Halil Sultan Dulkadir ise temkin ile bunu kabul eder ve kori tarafindan basi
kesilir.
3386
Sah Ismail ayrica Dulkadir emirlerinin muhtemel tepkisini gz nnde
alarak Kr Sleymana Dulkadir Aksakallari
3387
na okumasi iin aiklayici ve
teskin edici bir mektup da verdi.
3388
6.11.22.4. Ali Bey Dulkadr
6.11.22.4.1. Fars Eyaleti Hkimiyetine Atanmas
Ali Bey de Dulkadir Boyuna mensup nl kisilerdendi. Sah Ismail, aldiran
Savasinda savas meydanindan kaan Halil Sultan Dulkadiri h. 920 / 151415te
lmne emir verip infazi uygulattirdiktan sonra
3389
Sirazdaki Dulkadir emirlerinin
muhtemel tepkisini gz nnde tutarak infazi gereklestiren Kr Sleymana
Dulkadir Aksakallari
3390
na vermesi iin bir mektup verdi. O, Halil Sultanin yerine
ise Fars eyaletine hkim olarak Ali Bey Dulkadiri atamakla
3391
hkimiyetin yine
Dulkadirlilarda kalmasini sagladi. Diger bilgilere gre ise sz konusu olay 925
3392
/
151920 veya 926
3393
/ 152021de bas gstermistir.
6.11.22.4.2. Div Sultana Katlan Ali Sultan Dulkadr
Div Sultan, h. 931/ 152425te Ustaclulara ve rakiplerine karsi tasarladigi
planlarini yrrlge koymak iin Tebrizden ikarak Lara gittiginde toplanan boy
beyleri arasinda Siraz hkimi Ali Sultan Dulkadir da vardi. O Larda toplanan
Kizilbas emirlerini de ikna ederek Horasana gitmekten onlari vazgeirtip Tebrize
3386
Cihan-ga-yi Hakan, s. 511; Habibs-siyer, s. 551; Ahsent-tevarih, s. 199; Hulasett-tevarih,
c. I, s. 146.
3387
Cihan-ga-yi Hakan, s. 512.
3388
Cihan-ga-yi Hakan, s. 512; Habibs-siyer, s. 551; Ahsent-tevarih, s. 199; Hulasett-tevarih,
c. I, s. 146.
3389
Cihan-ga-yi Hakan, s. 512; Habibs-siyer, s. 551; Ahsent-tevarih, s. 199; Hulasett-tevarih,
c. I, s. 146.
3390
Cihan-ga-yi Hakan, s. 512.
3391
Cihan-ga-yi Hakan, s. 512; Habibs-siyer, s. 551; Ahsent-tevarih, s. 199; Hulasett-tevarih,
c. I, s. 146.
3392
Ez Seyh Safi ta Sah Safi, s. 50.
3393
Hulasett-tevarih, c. I, s. 146.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
515
Kpek Sultani bertaraf etmeye gelmelerini sagladi.
3394
6.11.22.5. Abdal Bey Dulkadr
Dulkadir boyu emirlerinden olan Abdal Bey Dulkadir, I. Sah Ismailin zel
elisi, muhafiziydi.
3395
h. 913 / 1507-8de Sah Ismail Kayseriden Dulkadirlarin
yurdu olan Maras ve Elbistana kadar ilerlediginde Safev Ordusunun nc birligini
komuta eden iki kisiden biri de Abdal Ali Dede Bey idi. Gereklesen savasta ise
Dulkadirlilar Kizilbas nc birligini bozguna ugrattilar.
3396
Bunun zerine ise
blgeyi yagmalayan Kizilbaslar Diyabakira geri dndler.
3397
Abdal Bey daha sonra
Rey hkimi h. 915 / 150910dan nce olmustur.
3398
6.11.22.6. Saru Kaplan
Saru Kaplan da Dulkadirli boyuna mensup nl komutanlardandi. h. 913 /
15078deki ilk Safev-Dulkadirli atismasi Safev nc kuvvetleri ile Saru Kaplan
komutasi altinda olan Dulkadirli kesif kuvvetleri arasinda meydana gelmistir.
3399
Cesur bir kisilige sahip olan Saru Kaplan nl Dulkadir emiri Alaud-devlenin oglu
idi. Sah Ismail Dulkadirli blgesi Maras ve Elbistana geldiginde Saru Kaplan
Dulkadir, Kizilbaslarin nc birliklerine saldirarak onlari bozguna ugratmisti.
3400
6.11.22.7. Alaud-devle Paya Dulkadr
6.11.22.7.1. Osmanl-Msr Denge Siyaseti
Alaud-devle, Dulkadir Boyunun nl ve mstakil hkmdarlarindandi.
3401
3394
Ahsent-tevarih, s. 246.
3395
Sah-i Ceng-i Irananiyan, s. 286-287.
3396
Cihan-ga-yi Hakan, s. 250; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 32; Habibs-siyer, s. 486-488.
3397
Lubbut-tevarih, s. 404; Cihan-ga-yi Hakan, s. 258.
3398
Sah-i Ceng-i Irananiyan, s. 286-287.
3399
Rumlu, Sah Ismail Tarihi, s. 116; Huld-i Berin, s. 160; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 32;
Kisasul-hakani, s. 39; Ahsent-tevarih, s. 124.
3400
Cihan-ga-yi Hakan, s. 250; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 32; Habibs-siyer, s. 486-488;
Ahsent-tevarih, s. 124.
3401
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 50.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
516
Alauud-devlenin egemen oldugu blge Osmanli ve Misir Memluk devletlerinin
arasinda yer almaktaydi. Alaud-devle Dulkadir hanedaninin drdnc ve sonuncu
kisisiydi. O gerek Osmanli, gerekse de Misir Memluk devletleri ile dosta iliskileri
korumada olduka dikkatli davraniyordu. O yle davraniyordu ki her iki sultan ona
yardimci olsunlar.
3402
Ancak o daha ok Misir Memluk devletine egilimli idi ve
Osmanlilarin yayilmaci siyasetinden ekinmekteydi.
6.11.22.7.2. $ah smaile ve Alaud-devle
Alaud-devle kendi boyundan olanlarin gidip Sah Ismaile katilmasini
baslangita nemsemese de zamanla g dalgalarinin artmasiyla bunu engellemeye
alismistir.
3403
Bu ise onda Safev karsiti egilimlerin de belirmesine neden olmustur.
G engelini ortadan kaldirmak ve Dulkadirogullarinin destegini almak iin Sah
Ismail, Alaud-devle Beyin kizi Benl Hatuna talip olmustur.
3404
Murad Bey h. 908 / 15023te Hemedanda Sah Ismaile yenilince sonunda
Alaud-devle Dulkadirin yanina giderek orada sicak karsilandi. Alaud-devle kendi
kizi Benl Hatunu da ona verdi. Bunu yapmaktaki amaci Dulkadirlilarin glerini
engelleme ve Sah Ismaile aba altindan sopa gstermek olmustur.
3405
Dulkadirli Beyi
nce kizini Sah Ismaile verecegine dair vaatte bulunmus ancak sonra onun Sii
olmasini bahane edip, bu fikirden vazgemistir.
3406
Bu sirada Elvendin Tebrize
ynelip iktidari ele geirme tesebbsnde bulundugunu Sah Ismail duyunca Alaud-
devle ile olan hesaplasmayi erteleyip, zerine gnderdigi askeri geri ekmis ve
Tebrize dnmstr.
3407
6.11.22.7.3. $ah smailin Alaud-devleye Kary Harekt
Sah Ismail daha sonra bir eli gndererek Alaud-devleyi uyardi. Fakat
3402
Cihan-ga-yi Hakan, s. 278-279; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 33.
3403
Faruk Smer, Safev Devletinin Kuruluu, s. 25.
3404
Yinan, Dulkadir Beyligi, s. 90.
3405
a.g.e, s. 90.
3406
Allouche, Osmanli-Safev Ilikileri, s. 94.
3407
Cihan-ga-yi Hakan, s. 259; Huld-i Berin, s. 404; Kisasul-hakani, s. 40; Lubbut-tevarih, s. 405.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
517
Alaud-devle sz konusu eliyi Kz Gl (Kor Gl) Kalesinde hapsettirdi.
3408
Sah
Ismail de h. 913 / 1507 yazinda topladigi ordusu
3409
ile Dulkadirlilarin egemen
oldugu Maras ve Elbistana dogru hareket etti.
3410
Sah Ismail Kayseriye
geldikten
3411
sonra Elbistan topraklarina girdi ise gereklesen savasta Safev nc
birligi yenilip geri pskrtldler. Alaud-devlenin kendisi ise ordu toplamaya
Iirsati olmadan Durna (Turna) dagina kati.
3412
Alaud-devleyi yakalayamayan Sah
Ismail ise ona Ala Dana
3413
deyerek asagilamalarda bulundu. Kizilbaslar ise dns
sirasinda Elbistan ve Maras sehirlerini teslim almis, yagmalamis ve yakip yikmis
3414
olarak Diyarbakira geri dndler.
3415
Alaud-devle ise Sah Ismail geri dnnce
Elbistana geldi. Bu faaliyetler sonucunda Diyarbakir, Mardin ve Urfa sehirleri ele
geirilmis ve Dulkadirli Beyliginin hudutlari genislemisti. Ancak ayni gnlerde
Dulkadirogullarinin bu civardaki isleri kolay olmamis ve yeni zaptedilen blgeler
baska atismalara sahne olmustur.
3416
6.11.22.7.4. Diyarbakr Ustaclularna Yenilmesi
Ustaclular Amed (Hamid)i kusattiginda blge hkimi Kayitmis Bey, Alaud-
devleden yardim isteyince Alaud-devle de ona yardim iin bir Dulkadirli birligini
sevk etti. Gereklesen savasta ise Dulkadirlilar yenildiler. Amed de Ustaclulara
teslim edildi.
3417
Alaud-devle yine de daha kalabalik bir Dulkadirli birligini
3408
Cihan-ga-yi Hakan, s. 247-248; Faruk Smer, Safev Devletinin Kuruluu, s. 2728.
3409
Habibs-siyer, s. 486.
3410
Ahsent-tevarih, s. 123-124; Tekmiletl-ahbar, s. 45; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 32;
Kisasul-hakani, s. 39; Lubbut-tevarih, s. 404.
3411
Cihan-ga-yi Hakan, s. 249; Hulasett-tevarih, c. I, s. 89; Habibs-siyer, s. 478; Rumlu, Sah
Ismail Tarihi, s. 116.
3412
Cihan-ga-yi Hakan, s. 250; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 32; Habibs-siyer, s. 486-488;
Ahsent-tevarih, s. 124; Rumlu, Sah Ismail Tarihi, s. 115; Ugur, Yavuz Sultan Selim, s. 51; Sarwar,
History of Shah Ismail, s. 52.
3413
Ahsent-tevarih, s. 125; Cihan-ga-yi Hakan, s. 258; Huld-i Berin, s. 160; Lubbut-tevarih, s.
404.
3414
Rumlu, Sah Ismail Tarihi, s. 116; Habibs-siyer, s. 488; Sarwar, History of Shah Ismail, s. 53;
Bayramli, I Ismayil, s. 372.
3415
Lubbut-tevarih, s. 404; Cihan-ga-yi Hakan, s. 258; Ahsent-tevarih, s. 124; Rumlu, Sah Ismail
Tarihi, s. 116; Habibs-siyer, s. 488; Sarwar, History of Shah Ismail, s. 53; Bayramli, I Ismayil, s.
372.
3416
Bayramli, I Ismayil, s. 372.
3417
Ahsent-tevarih, s. 128; Cihan-ga-yi Hakan, s. 268; Huld-i Berin, s. 164; Tarih-i lem-ara-yi
Abbasi, c. I, s. 32.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
518
Ustaclulara karsi gnderdi. Ancak Dulkadirlilar bu kez de Ustaclulara yenildiler.
3418
Evlatlarini kaybeden Alaud-devle ise bu olaydan sonra bir daha Kizilbaslar ile
savasa girmedi.
6.11.22.7.5. Sultan Selimin Alaud-devleyi kna Kurlar
Sultan Selim, aldiran Savasi ncesi Konyadan Kayseriye giderek orada
Alaud-devle Dulkadiri Sah Ismail ile savas iin ittifak yapmaya ikna etmeye alisti.
Ancak Alaud-devle, Sultan Kansu Gavrinin girisimleri ile Safevlerle olan eski
dsmanligindan vazgetiginden Osmanlilara yardim etmekten kaindi. Bunun
zerine Sultan Selim de Kayseriyeden Sivasa dogru gitti.
3419
6.11.22.7.6. Alaud-devlenin ldrlmesi
Sah Ismail de aldiran Savasindan sonra Misir Sultani ile gelistirdigi dostluk
iliskileri ile Alaud-devleye de yaklasmak amaci ile Saban 920 / EyllEkim
1514te ona degerli hediyeler gnderdi.
3420
Bu siralarda Sultan Selim de Safevlere
bir baska saldirinin n hazirliklarini yapmak amaciyla Alaud-devlenin blgesine
yakin bir yerde azik ve zahirelerini depoladi. Alaud-devle ise Sah Ismaile
yakinligini bildirmek
3421
iin saldirarak tm depoyu yagmaladi.
3422
Cemaziylevvel 921 / HaziranTemmuz 1515te Erzincanin Sultan Selim ve
Osmanlilarin egemenligine getigi sirada Alaud-devle Dulkadir da kendi tabiri ile
iki altin kanatli tavuk
3423
olan Osmanli ve Misir devletleri ile dengeli bir iliski
yrtse de daha ok Misira egilimliydi. Kansu Gavri, Alaudevle ve ona bagli
Dulkadirlilari kendisi ile Osmanli arasinda bir kalkan olarak kullaniyordu. Bu
3418
Rumlu, Sah Ismail Tarihi, s. 118; Seref Han, Serefname, s. 145; Sarwar, History of Shah Ismail, s.
53.
3419
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 406.
3420
Ispanaki, v. 321.
3421
Yinan, Dulkadirogullari, s. 556.
3422
Cihan-ga-yi Hakan, s. 523; Hulasett-tevarih, c. I, s. 134; Uzunarsili, c. II, s. 263; Ugur,
Yavuz Sultan Selim, s. 61; Hoca Sadeddin, Tct-tevrh, c. IV, s. 181-182; Bilgen, Ad-yi Srz,
s. 100; Danismend, Osmanli Tarihi Kronolojisi, II, s. 8; Altindag, Selim I, s. 427.
3423
Ahsent-tevarih, s. 202; Huld-i Berin, s. 251.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
519
nedenle de Sah Ismail ile ittifak iindeydi. Bunun zerine Sultan Selim de nl
komutani Sinan Pasayi 22 Rebiylhir 921 / 5 Haziran 1515te 40.000 atli ile
birlikte Alaud-devleye karsi savasmasi iin grevlendirdi. O ayrica Kayseri
hkmeti ve Alaud-devle sinirindaki askeri birligin basinda duran Ali Bey Seh-
svar-oglunun da onlara katilmasi iin emir verdi. 4 Cemaziylevvel 921 / 16
Haziran 1515te iki taraf arasindaki Gvek Suda
3424
diger bir grse gre ise
rdekli mevkiinde
3425
bas gsteren savasta yasli Alaud-devle ldrld
3426
ve
Elbistan ile Maras`in tm Osmanlilarca alindi. Sultan Selim ise Alaud-devlenin
kesik basini bir mektup ile Sevval 921 / KasimAralik 1515te Sultan Kansu
Gavriye gnderdi.
3427
O, Alaud-devlenin blgesinin hkmetini de Ali Bey Seh-
svar Ogluna verdi.
Sultan Selim 14 Cemaziylevvel 921 / 26 Haziran 1515te Seyfed-din adli bir
elisi araciligi ile Kayseriden Misir Sultanina gnderdigi fetihnamede kalenin
Rafizi Kizilbaslardan nasil alindigini ve Sinan Pasanin ona Alaud-devlenin kafasi
ile birlikte onun yakinlarindan olan 50 kafayi kendisine gnderdigini yazdi. O,
Alud-devlenin kafasini Misir Sultaninin sevinmesi iin ona gnderdigini de
bildirdi. O, ertesi yil Kizilbaslari bastirmak iin yine doguya sefer yapacagini ve
ondan onlara inanmamasini istedi.
3428
Bu siralarda Sah Ismail Osmanlilarla yapilacak
muhtemel barisi tehlikeye dsrmemek iin Alaud-devleye yardim etmedi.
Alaud-devle Beyin lm zerine Ali Bey, Dulkadir Beyliginin basina gemis,
fakat bu makamda uzun sre kalamayip, yedi sene sonra, yani h. 928 / 152122de
katledilmistir. Ali Beyin lmnden sonra Dulkadirli Beyligi Osmanli topraklarina
katilmis ve Maras merkez olmak zere bir eyalet tesis edilmistir.
3429
3424
Serh-i Cengha-yi Sah Ismail, s. 320; Rumlu, Sah Ismail Tarihi, s. 185-186.
3425
Yinan, Dulkadirogullari, s. 556.
3426
Solakzde, Trh, s. 376.
3427
Mnaatus-selatin, c. I, s. 471.
3428
a.g.e, s. 411-413, 471.
3429
Yinan, Dulkadirogullari, s. 556.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
520
6.11.22.8. Dede Bey Dulkadr
Dede Bey de Dulkadir boyunun yetki sahibi kisilerinden idi. Sah Ismail h. 907
/ 15012 kisini Tebrizde geirdiginde yeni kurdugu devlette Dede Bey Dulkadiri da
kori-basi yapti.
3430
24 Zil-hicce 908 / 21 Haziran 1503 tarihinde Hemedan
yakinlarinda Murad Bey Akkoyunlu ile Kizilbaslar arasinda gereklesen
3431
savasta
Safev ordusunda Dede Bey de yer almaktaydi.
3432
6.11.22.9. lyas Bey Dulkadr
Ilyas Bey de Dulkadir boyuna mensup nl kisilerden idi. Sah Ismail, 2
Rebiylahir 909 / 24 Eyll 1503te galibiyet ile Siraza girdiginde
3433
Siraz
hkumetini Ilyas Bey Dulkadire verip oradan da Kazeruna gitti.
3434
6.11.22.10. Kasm Bey
Dulkadirli boyundan olan Kasim Bey, Alau-d-devle Dulkadirin oglu idi.
Diyarbakir hkimi Han Muhammed Ustaclu Amed (Hamid)i kusattiginda Amed
hkimi Kayitmis Bey Alaud-devleden yardim talep edince o da iinde Kasim
Beyin de yer aldigi bir birligi Kayitmis Beye gnderdi. Gereklesen savasta
Dulkadirlilar yenildiler ve Kasim Bey de yakalanarak ldrld.
3435
6.11.22.11. Erdevane Bey
Dulkadir boyundan olan Erdevane Bey de Dulkadirli hkmdari Alaud-
devlenin oglu idi. Diyarbakir hkimi olarak Sah Ismail tarafindan atanan Han
Muhammed Ustaclu Amed (Hamid)i kusatmaya aldiginda Amed hkimi Kayitmis
Beyin istegi zerine iinde Erdevane Beyin de yer aldigi bir Dulkadirli birligi
3430
Lubbut-tevarih, s. 394; Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 281.
3431
Bayramli, I Ismayil, s. 371.
3432
Tekmiletl-exbar, s. 36; Seref Han, Serefname, s. 138.
3433
Tekmiletl-ahbar, s. 42; Hulasett-tevarih, c. I, s. 80; Fars-name-yi Nasiri, c. I, s. 370; Tarih-i
Cihan-ara, s. 268; Ez Seyh Safi ta Sah Safi, s. 37; Ahsent-tevarih, s. 100.
3434
Hulasett-tevarih, c. I, s. 80; Tarih-i Cihan-ara, s. 268; Cihan-ga-yi Hakan, s. 188.
3435
Ahsent-tevarih, s. 128; Tekmiletl-ahbar, s. 46; Cihan-ga-yi Hakan, s. 266; Huld-i Berin, s.
164; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 32.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
521
blgeye sevkedildi. Ancak bas gsteren savasta Ustaclular Dulkadirlilari maglup
edip Erdeveneyi de esir aldiktan sonra ldrp kafasini da Sah Ismaile
gndermislerdi.
3436
6.11.22.12. Ali Bey $eh-svar-oglu
6.11.22.12.1. aldran Savaynda Ali Bey $eh-svar-oglu
Ali Bey Seh-svar-oglu da Dulkadirlilara mensup komutanlardandi. Sultan
Selim aldiran Savasindan nce Yenieriler ile Iran topraklarinin ilerine dogru
ilerlediginde
3437
daha nceden haber toplamasi iin gnderilen Seh-svar Dulkadirin
oglu Ali Bey 12 Kizilbas kafasi ve birka esir ile oraya geldi. O Kizilbaslardan bir
grup ile savastigini onlara syledi ve aldigi esirlerden edindigi bilgilere gre Sah
Ismail ile Diyabakir valisi Han Muhammed Ustaclu ordularinin Hoyda birbirine
katildigini bildirdi.
3438
Bu haberlere sevinen Sultan Selim ise Ali Beye 1000 altin
sikke (Fuluri) ve altin islenmis bir kili hediye etti.
3439
Diger bilgiye gre Sultan
Selim, Ali Beye egeri altindan ve dizgini mcevherlerle ssl bir at vermistir.
3440
2
Recep 920 / 23 Agustos 1514, arsamba sabahi
3441
Sultan Selim ordusu aldiranda
savas dzenini kurdugunda
3442
arhi atlilarin basina Ali Bey Seh-svar-ogluyu
getirmisti.
3443
6.11.22.12.2. Dulkadrogullar Blgesinin Hkimiyetine Getirilmesi
Sultan Selim, Sinan Pasayi 22 Rebiylahir 921 / 5 Haziran 1515te 40.000 atli
ile birlikte Alaud-devleye karsi savasmasi iin grevlendirdiginde ayrica Kayseri
3436
Ahsent-tevarih, s. 128; Tekmiletl-ahbar, s. 46; Cihan-ga-yi Hakan, s. 266; Huld-i Berin, s.
164; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 32; Rumlu, Sah Ismail Tarihi, s. 118; Seref Han, Serefname, s.
145; Sarwar, History of Shah Ismail, s. 53.
3437
Uzunarsili, c. II, s. 265.
3438
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 455.
3439
Ispanaki, v. 178.
3440
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 418, n. 90 (Hammer Purgstall. s. 840).
3441
Mnaatus-selatin, c. I, s. 390; Serh-i Cengha-yi Sah Ismail, s. 315; Uzunarsili, c. II, s. 265;
Roemer, s. 224; The Otoman Dynasty, s. 122; Stanford Shaw, s. 81; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I,
s. 42; Habibs-siyer, s. 545.
3442
Ispanaki, v. 185-186; Uzunarsili, c. II, s. 265.
3443
Ispanaki, v. 86; Huld-i Berin, s. 236.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
522
hkmeti ve Alaud-devle sinirindaki askeri birligin basinda duran Ali Bey Seh-
svar-ogluyu da onlara katilmasi iin blgeye gnderdi. 4 Cemaziylevvel 921 / 16
Haziran 1515te Gvek Suda gereklesen savasta ldrlen
3444
Alaud-devlenin
blgesinin hkmetini ise Ali Bey Seh-svar-ogluya verdi.
6.11.22.12.3. Diyarbakrn Alnmasnda Rol
14 Saban 921 / 29 Eyll 1515te Diyabakir hkimi Kara-hanin Diyarbakir
halki ile yasadigi sorunlari degerlendiren Sultan Selim Diyarbakiri almasi iin
Biyiglu Muhammedi bir birlik ile blgeye sevketti.
3445
Sultan Selim ayrica Ali Bey
Seh-svar-oglunu da ona yardim etmesi iin grevlendirdi.
3446
Amed Kalesini
alamayan Kara Han, Mardine geri dnd. Muhammed Pasa ise Sinan Pasa ile
yardimci gler ulastiktan sonra Ali Bey Seh-svar-oglu ve Krtlerin de destegi ile
Mardine dogru hareket etti. Rebiylevvel 922 / NisanMayis 1516da Nusaybin
evresindeki Kohisarinda gereklesen savasta ise Kara Hanin lmesiyle
3447
Kizilbaslar da katilar ve bylece Diyarbakir Osmanlilarin eline geti. Diyarbakirin
alinmasina sevinen Sultan Selim ise, Ali Bey Seh-svar-ogluyu 100.000 altin sikke
ile dllendirdi.
3448
6.11.22.13. Hamza Sultan
Dulkadir boyundan olan Hamza Sultan ise Siraz hkimiyetinde bulunmus
kisilerdendi.
3449
Kizilbaslarla zbekler Camin Zur-abadindaki
3450
karsilasmalarinda
3451
Siraz hkimi olan Hamza Sultan Dulkadir Safev ordunsun sol
kanadinda yer almaktaydi. Savas 10 Muharrem 935 / 24 Eyll 1528de
3452
3444
Serh-i Cengha-yi Sah Ismail, s. 320.
3445
Ahsent-tevarih, s. 205.
3446
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 528.
3447
Ahsent-tevarih, s. 207; Faruk Smer, Safev Devletinin Kuruluu, s. 40.
3448
Serh-i Cengha-yi Sah Ismail, s. 323.
3449
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 49.
3450
Lubbut-tevarih, s. 427-428; Cevahirl-ahbar, s. 154; Hulasett-tevarih, c. I, s. 180, 187; Tarih-i
lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 54; Tarih-i Cihan-ara, s. 284; Nevai, Sah Tahmasb, s. 210.
3451
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 261; Baburnama, s. 418.
3452
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 54; Baburnama, s. 418; Hulasett-tevarih, c. I, s. 188; Nevai,
Sah Tahmasb, s. 210-211.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
523
basladi.
3453
Savasin sonucunda ise Safev ordusu bozguna ugrayarak Safev
ordusunun sol kanadi da zbeklerin agir saldirilari karsisinda yenik dst ve sol
kanadin komandani olan Hamza Sultan Dulkadir kati.
3454
6.11.22.14. brahim Han
6.11.22.14.1. Elkas Mirzay Kahkahaya Gtrmesi
Dulkadir Boyundan olan Ibrahim Han da Siraz hkimiyetinde
bulunmustur.
3455
Elkas Mirzanin, Sali gn 9 Ramazan 955
3456
/ 12 Ekim 1548de
Sah Tahmasbin huzuruna getirilmesinden
3457
birka gn
3458
sonra, Sah (yazili olarak
onu Sirvan hkimiyetine atamasi iin sz vermesine
3459
ragmen bunu yapmaktan
vazgeerek) Elkas Mirzayi, ogullari Ahmed Mirza
3460
ve Muhammed Hseyin
Mirza
3461
yi, Fars hkimi Ibrahim Han Dulkadir ve bir diger Kizilbas ileri geleni ile
birlikte Kahkaha Kalesine
3462
gnderdi.
6.11.22.14.2. skrender Payaya Kary Grevlendirilmesi
Iskender Pasa erkes, Safevler tarafindan Osmanlilara gnderilen mektuplari
ve Safev tccarlarinin da geisini engelleyip yagmalamasina
3463
karsi Sah Tahmasb
da Iskender Pasayi ortadan kaldirmalari ve Safevlere yakin Osmanli arazisini yakip
yikmalari iin h. 959 / 155152de drt Kizilbas grubunu baslarinda birka komutan
yerlestirerek Osmanli arazisine gnderdi. Ibrahim Bey Dulkadir da Mezopotamyaya
3453
Ravzets-Safa-yi Nasiri, s. 48; Hulasett-tevarih, c. I, s. 180, 187; Nevai, Sah Tahmasb, s. 211.
3454
Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 25.
3455
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 49.
3456
Tekmiletl-ahbar, s. 102.
3457
Hulasett-tevarih, c. I, s. 338; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 74; Seref-name, c. I, s. 121;
Fars-name-yi Nasiri, c. I, s. 402; Ez Seyh Safi ta Sah Safi, s. 75.
3458
Tarih-i Cihan-ara, s. 229; Hulasett-tevarih, c. I, s. 339; Nevai, Sah Tahmasb, s. 63.
3459
Seref-name, c. I, s. 121.
3460
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 75.
3461
Hulasett-tevarih, c. I, s. 344.
3462
Hulasett-tevarih, c. I, s. 339; Tarih-i Cihan-ara, s. 299; Ez Seyh Safi ta Sah Safi, s. 75.
3463
Huld-i Berin, s. 396.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
524
gnderilmisti. O ise basari ile grevini yerine getirdi.
3464
6.11.22.14.3. brahim Hann ldrlmesi
h. 962 / 155455te Fars hkimi Ibrahim Han Dulkadir nefsine uyarak, Cehrum
beldesi ayanindan Mir Sehriyar Cehruminin gzlerini kr ettirince Sah Tahmasb da
onu 14 Rebiylevvel 962 / 6 Subat 1555te Fars hkmetinden alarak yerine Ali
Sultan Tati-oglu Dulkadiri Siraza hkim olarak atadi.
3465
H. 965/ 155758de Yaka
Trkmenlerinden olan Aba Ester-abada saldirip yagmalarda bulundugunda o
siralarda Ester-abad hkimi olan Ibrahim Han Dulkadir onlarla bas edemeyeceklerini
anlayinca Sah Tahmasbtan yardim istedi. Sah Tahmasb da bir birligi yardima
gnderdi. Iki gn savastan sonra Kizilbaslar Abayi yendiler ve o oradan kaarak
Harezm hkimi Ali Sultana sigindi.
3466
Ali Sultan zbek de Abaya yardim eli
uzatarak askerleri ile birlikte Ester-abada saldirdi. Iki ordu 21 Sevval 965 / 6
Agustos 1558de savasa tutustular. Gereklesen savasta Ibrahim Han Dulkadir ve
bazi Kizilbas emirleri de ldrldler.
3467
6.11.22.15. Ali Sultan Tal-oglu
6.11.22.15.1. $iraz Hkimiyete Atanmas
Dulkadir boyundan olan Ali Sultan da Siraz hkimiyetinde bulunmustur.
3468
14
Rebiylevvel 962 / 6 Subat 1555te Fars hkimi olan Ibrahim Han Dulkadirin Sah
Tahmasb tarafindan isten alinmasiyla onun yerine Ali Sultan Tati-oglu Dulkadir,
Siraz hkimi olarak atandi.
3469
3464
Hulasett-tevarih, c. I, s. 353.
3465
Iran ve Cihan, s. 167; Tarih-i Safevyan, s. 40; Fars-name-yi Nasiri, c. I, s. 405.
3466
Ahsent-tevarih, s. 516; Hulasett-tevarih, c. I, s. 395; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 108.
3467
Ahsent-tevarih, s. 517-518.
3468
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 49.
3469
Iran ve Cihan, s. 167; Tarih-i Safevyan, s. 40; Fars-name-yi Nasiri, c. I, s. 405.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
525
6.11.22.15.2. Yaka Trkmen syan Srasnda
h. 962 / 155455te Emir Gayb Sah-verdinin ldrldg ve Abanin isyan
ettigi haberini alan Sah Tahmasb Abaya karsi Ester-abada sevkettigi ordu
terkibinde Ali Sultan Tati-oglu Dulkadir da bulunmaktaydi.
3470
6.11.22.15.3. $ah Muhammed Kalatiye Yardm
Zemin-daver hkimi Bahadir Han zbek, Kandahara saldirdiginda Sah
Muhammed Kelati, Sah Tahmasbtan yardim talep etti. Kandaharin Safevlere
baglanmasini isteyen Sah Tahmasb da bunu firsat bilerek Behram Mirzanin oglu
Hseyin Mirzayi Fars valisi Ali Sultan Tati-oglu Dulkadir ile birlikte Sah
Muhammed Kalatiye yardim iin gnderdi. Safev birlikleri Bahadir Han zbeki
yendiler ve onlar kamak zorunda kaldilar. Safevler Zemin-daveri de ele geirdiler.
Ancak Sah Muhammed Kalati, Kandahar Kalesinin kapilarini Kizilbaslara kapatti.
Onlar da kaleyi kusattilar. Sah Muhammed Kalati ise 6 ay dayandiktan sonra aman
dileyerek h. 965 / 155758de kaleyi Hseyin Mirzaya verip kendisi de Hindistana
gitti.
3471
Sah Tahmasb da Hseyin Mirzayi Kandahar ve Zemin-daverin hkmetine
getirdi ve o yaklasik 20 yil orada hkimiyette bulundu.
3472
Bylece Sah Tahmasbin
lmne kadar Kandahar ve Zemin-daver Safevlerin elinde idi. Hseyin Mirza ise
II. Sah Ismail dneminde vefat etmistir.
6.11.22.16. Muhammed Can Sultan
Muhammed Can Sultan da Siraz hkimiyetinde bulunmus Dulkadir Boyuna
mensup emirlerden idi.
3473
Sah Tahmasb, h. 965 / 155758de Bahram Mirzanin
oglu Bediz-zaman Mirzayi Sistan hkmetine atadi. O, Bediz-zamana oglum
diye hitap ediyordu. Sah olduka zeki bir kadin olan
3474
kizi Peri-hani
3475
onun
nikhina geirdi. Sah Tahmasb, Muhammed Can Bey Dulkadiri de Bediz-
3470
Ahsent-tevarih, s. 497.
3471
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 92; Indo-Persian Relations, s. 86.
3472
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 92.
3473
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 49.
3474
Iran ve Cihan, s. 167; Tarih-i Safevyan, s. 40; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 119, 192.
3475
Hulasett-tevarih, c. I, s. 397.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
526
zamana vekil olarak setikten sonra onu ayni yilin kisinda Sistana gnderdi.
Bediz-zaman h. 985 / 157778 yilina degin Sistanda hkmet etti.
3476
6.11.22.17. Kr $ahruh
Dulkadirli olan Kr Sahruh boyunun nl kisilerinden sayilmaktaydi. O,
Alaud-devle Dulkadirin oglu, Muhammed Han Dulkadir-oglunun da babasi idi.
3477
Amed (Hamid)i halki kusatmadaki sikintilarina son vermek iin sehri ve kaleyi Han
Muhammede teslim etmeleri zerine
3478
Alaud-devle de iinde oglu Kr Sahruhun
da yer aldigi bir birligi blgeye sevk ettirdi. Gereklesen bu ikinci savasta da
Dulkadirlilar yenildiler ve Kr Sahruh da ldrld.
3479
6.11.22.18. Ahmed Bey
Alaud-devle Dulkadirin oglu olan Ahmed Bey de Amed (Hamid)in halk
tarafindan Han Muhammed Ustacluya teslim edilmesi zerine
3480
Alaud-devlenin
gnderdigi ikinci birlikte yer almisti. Bu savasta da daha ncesinde oldugu gibi
Dulkadirlilar yenildiler ve Ahmed Bey de ldrld.
3481
6.11.22.19. Kr Sleyman
Kr Sleyman da Dulkadirli boyuna mensup nl kisilerdendi. Sah Ismail,
aldiran Savasindan sonra h. 920 / 151415te Tebrize gelip
3482
sehri dzene
soktuktan
3483
sonra aldiran Savasinda meydandan kaan Siraz Valisi Halil Sultan
3476
Rhrborn, s. 65.
3477
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 49.
3478
Ahsent-tevarih, s. 128; Cihan-ga-yi Hakan, s. 266; Huld-i Berin, s. 164; Tarih-i lem-ara-yi
Abbasi, c. I, s. 32.
3479
Tekmiletl-ahbar, s. 46; Huld-i Berin, s. 165; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 33; Tekmiletl-
exbar, s. 40; Rumlu, Sah Ismail Tarihi, s. 130; Seref Han, Serefname, s. 145.
3480
Ahsent-tevarih, s. 128; Cihan-ga-yi Hakan, s. 266; Huld-i Berin, s. 164; Tarih-i lem-ara-yi
Abbasi, c. I, s. 32.
3481
Tekmiletl-ahbar, s. 46; Huld-i Berin, s. 165; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 33; Tekmiletl-
exbar, s. 40; Rumlu, Sah Ismail Tarihi, s. 130; Seref Han, Serefname, s. 145.
3482
Cihan-ga-yi Hakan, s. 508; Habibs-siyer, s. 548; Hulasett-tevarih, c. I, s. 132; Fars-name-yi
Nasiri, c. I, s. 383; Browne, Tarih, Yasemi, s. 77.
3483
Cihan-ga-yi Hakan, s. 502, 548.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
527
Dulkadiri ldrmesi iin Kr Sleyman adli bir koruyu Siraza yolladi.
3484
Diger
bilgilere gre sz konusu olay 925
3485
/ 151920 veya 926
3486
/ 152021de bas
gstermistir. Kori Kr Sleyman, Siraza ulastiginda Halil Sultan Dulkadira Sah
Ismail tarafindan onun aldiran Savasindan katigi iin 12 kirbala cezalandirilmasi
gerektigini, bunun iin de hizmetilerin olmadigi bir yere gitmenin daha uygun
olacagini syledi. Dulkadir hani bunu kabul etti ve kimsenin olmadigi bir yere gittiler
Ancak kori orada Sah Ismailin onun lmne emir verdigini bildirdi. Halil Sultan
Dulkadir ise temkin ile bunu kabul etti ve kori tarafindan basi kesildi.
3487
Sah Ismail
ayni zamanda Kr Sleymana Dulkadir Aksakallari
3488
na da iletmesi iin bir
mektup da verdi. Sah, ldrlen Dulkadir haninin yerine ise Ali Bey Dulkadiri Fars
vilayetinin hkmetine getirdi.
3489
6.11.22.20. Sleyman Bey Yasavul Dulkadr
Sleyman Bey de Dulkadirli boyuna mensup kisilerdendi. Sah Ismail, Sibek
Hanin yenilip lmesinden sonra ellerinden birini Sleyman Bey Yasavul Dulkadir
ile birlikte Zahired-din Muhammed Babre gndererek Sibek senin elini
Semerkanttan kesti ise biz de onun elini dnyadan keserek sana gnderiyoruz.
3490
diye ona bildirdi.
6.11.22.21. Muhammed Han
6.11.22.21.1. Cam Savay Srasnda Muhammed Han
Muhammed Han Dulkadir-oglu b. Kr Sahruh b. Alaud-devle Pasa Dulkadir
da Dulkadir buyuna mensup yetki sahibi emirlerdendi. O, Sah Tahmasbin yaninda
3484
Ahsent-tevarih, s. 199.
3485
Ez Seyh Safi ta Sah Safi, s. 50.
3486
Hulasett-tevarih, c. I, s. 146.
3487
Cihan-ga-yi Hakan, s. 512; Habibs-siyer, s. 551; Ahsent-tevarih, s. 199; Hulasett-tevarih,
c. I, s. 146.
3488
Cihan-ga-yi Hakan, s. 512.
3489
Cihan-ga-yi Hakan, s. 512; Habibs-siyer, s. 551; Ahsent-tevarih, s. 199; Hulasett-tevarih,
c. I, s. 146.
3490
Cihan-ga-yi Hakan, s. 381.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
528
tam bir itibara sahipti.
3491
10 Muharrem 935 / 24 Eyll 1528de
3492
gereklesen Cam
savasinda
3493
bozguna ugrayan Kizilbas tarafinda komutanlarin bir kismi katilar.
Bunlardan Muhammed Sultan Dulkadir ise Reye kadar uzaklasmisti.
3494
6.11.22.21.2. h. 939 / 1533 Yl Saldrsnda Muhammed Han
Kamis Oglan h. 939 / 1533 ilkbaharinda Savuh Bulaka kadar ilerleyerek Kr
Sahruhun oglu ve Ester-abad hkimi Muhammed Han Dulkadir-oglunun
3495
ordusunu yagmaladiktan sonra Ester-abada geri dnd.
6.11.22.21.3. Osmanllara Sgnmas
h. 940 / 153334 yilinda Sultan Sleyman Irana geldiginde
3496
Osmanlilarin
sayisinin fazlaligini gren bazi Kizilbas nderleri
3497
Safevlere karsi riyali
davranmakta ve firsat kollamaktaydilar.
3498
Bunun zerine Sah Tahmasb da az sayida
askerinin dagilmamasi iin Behram Mirza ve tm emirlerini sahlik ordusuna
toplanmalari iin emretti.
3499
Bu sirada Kr Sahruhun oglu Muhammed Han
Dulkadir da Kizilbaslarla olan bir husumeti nedeni ile birka Kizilbas ileri geleni ile
birlikte Sultaniyede
3500
Tahmasbin ordusundan kaip toplam 3000 asker
3501
ile
Osmanlilara katildi.
3502
Sultan Sleyman, emirlerin kaisini daha da tesvik etmek
amaciyla onlara zel bir ilgi ile yaklasti.
3503
Sultan Sleyman bir sre sonra
Muhammed Han Dulkadiri Erzurum hkimi yapti.
3504
Osmanli Sultani sz konusu
3491
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 49-50.
3492
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 54; Hulasett-tevarih, c. I, s. 188; Nevai, Sah Tahmasb, s.
210-211.
3493
Ravzets-Safa-yi Nasiri, s. 48; Tarih-i Cihan-ara, s. 284; Hulasett-tevarih, c. I, s. 180, 187;
Nevai, Sah Tahmasb, s. 211.
3494
Cevahirl-ahbar, s. 155; Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 25.
3495
Ahsent-tevarih, s. 320; Tekmiletl-ahbar, s. 74.
3496
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 49-50.
3497
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Saferi, s. 31.
3498
a.g.e, s. 31.
3499
a.g.e, s. 28.
3500
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 49-50.
3501
Faruk Smer, Safev Devletinin Kuruluu, s. 63.
3502
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 49-50.
3503
Mnaatus-selatin, c. I, s. 589.
3504
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 49-50.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
529
kaan emirler araciligi ile Safev ordusuna iliskin az ok bilgiler edindi.
3505
Muhammed Han Erzurumda bir kale de yaptirdi. Sonunda ise Rumelide
3506
dnyasini degistirdi.
3507
6.11.22.22. $ah-kulu Halife
6.11.22.22.1. $ah smaile Katlmas
Dulkadir boyunun diger muteber emirlerinden biri de Sah-kulu Halife idi.
3508
h.
906 / 15001de I. Sah Ismail, Sah-kulu Halife Mhrdara o vilayetten (Rum, Sam
ve Diyarbakir) sufileri ile birlikte agrilmalarina emrettiginde onun tanidiklarinin
birinin dgn olmasina ragmen kalkarak durmaksizin dergha gitti. Bu
Dulkadirlilarin ne denli Sah Ismail ve Safevlere sadik oldugunun aik bir
gstergesidir.
3509
6.11.22.22.2. Mhrdar Olmas
Sah-kulu Halife, Sah Tahmasb dneminde ilk baslarda sahin korusu idi. O,
Del Seyhi ldrldkten sonra esikagasi oldu. Muhammed Bey Erdivan-oglunun
lmnn ardindan ise Sah Tahmasbin mhrdari
3510
oldu.
3511
6.11.22.22.3. Sam Mirzann Affedilmesi Srasnda
Sah Tahmasb, Sultan Sleymanin ikinci seferinden sonra h. 943 / 153637
yilinda Ubeyd Hanin Horasana olan altinci saldirisini nlemeye Horasana
gittiginde Sam Mirzaya mektup yazarak ona zarar vermeyecegine yemin etti.
3512
O,
3505
Cevahirl-ahbar, s. 173.
3506
Rumeli, Trkiyenin Avrupa kismina verilen ad.
3507
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 49-50.
3508
a.g.e, s. 50.
3509
Tarih-i Cihan-ara, s. 264.
3510
Mhrdar, sahin zel mhrn tasiyan, muhafaza eden grevli emir. Onun en nemli evraklara
vurdugu mhr sahin imzasi sayilirdi.
3511
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 50.
3512
Hulasett-tevarih, c. I, s. 550.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
530
Imam Rizanin mezarinin hadimi Mir Abdul-azim
3513
, Sah-kulu Halife Dulkadir
Mhrdar
3514
ve Emir Sultan Rumluyu
3515
bir mektup ile birlikte Sam Mirzaya
Tebese gnderdi.
3516
Sam Mirza da Kizilbas emirleri ile birlikte Sah Tahmasbin
huzuruna geldi.
3517
Sah Tahmasb da onu affetmesine ve onurlandirmasina
3518
karsin
hizmetilerinden birkaini ldrtt.
3519
6.11.22.22.4. Hmayun Sgndg Srada $ah-kulu Halife
Sah Tahmasb, Hmayun Sahi h. 951 / 154445te Ebher evresinde
3520
karsilamalari iin gnderdigi Kizilbas ileri gelenleri ierisinde
3521
mhrdar Sah-kulu
Halife
3522
de bulunmaktaydi.
6.11.22.22.5. Yaka Trkmen syan ve Bayezid Sgndgnda
h. 965 / 155758de Yaka Trkmenlerinden olan Aba Ester-abada
saldirdiginda Ester-abaddaki Kizilbaslara yardim iin Sah Tahmasb tarafindan
gnderilen askeri biriligin basinda o sirada Kum hkimi olan Sah-kulu Halife
Mhrdar bulunmaktaydi. Gereklesen savasta ise Aba yenilerek Harezme kati.
3523
Bu sirada ayni yilin (h. 965) 18 Ramazan / 4 Temmuz 1558de Sah-kulu Halife
Dulkadir ld. Kizilbas emirleri de divan emiri olan Bedr-hana itaat etmeyip
Grgan Bozkirinda herbiri bagimsizca davrandilar.
3524
Ancak bir diger bilgiye gre
ise Safevlere siginan Bayezid ve yanidakiler 5 gn Tebrizde kaldiktan sonra
Kazvine dogru hareket ettiklerinde Kazvin yakinlarinda Sah Tahmasb karsilama
amaciyla gnderdigi Kizilbas ileri gelenleri heyeti iinde Mhrdar Ali-kulu Halife
3513
Cevahirl-ahbar, s. 168.
3514
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 65.
3515
Ahsent-tevarih, s. 357-358.
3516
Hulasett-tevarih, c. I, s. 266.
3517
Tarih-i Cihan-ara, s. 292.
3518
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 306.
3519
Cevahirl-ahbar, s. 168.
3520
Tarih-i Cihan-ara, s. 295; Cevahirl-ahbar, 194; Hulasett-tevarih, c. I, s. 307; Ekber-name, s.
321; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 98.
3521
Hulasett-tevarih, c. I, s. 308; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 98.
3522
Hulasett-tevarih, c. I, s. 308.
3523
Ahsent-tevarih, s. 516; Hulasett-tevarih, c. I, s. 395; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 108.
3524
Hulasett-tevarih, c. I, s. 395; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 108.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
531
Dulkadir da vardi. Bayezid ise tantanali bir biimde arsamba gn 21 Muharrem
967 / 23 Ekim 1559da
3525
Kazvine gtrld.
3526
O, Saadet-abad meydaninda Sah
Tahmasb ile grst.
3527
Sz konusu bulusmada nl Safev tarihisi ve Tarih-i
Cihan-ara eserinin mellifi Kadi Ahmed Gaffari de bulunmaktaydi.
3528
Bayezidin mahpus durumu uzun srnce iki Osmanli ve Safev saray ileri
gelenleri, hatta sinir boyu pasalari arasinda da mektuplasmaya basladilar.
3529
Bu
dogrultuda ise iinde Mhrdar Halife Sah-kulunun de yer aldigi bir Kizilbas ileri
geleni grubu mttefiken Osmanli tarafindaki vezirazam Rstem Pasa, ikinci vezir
Muhammed Pasa, Ali Pasa, Pertev Pasa ve Ferhad Pasaya yazdiklari mektubu, Sah
Tahmasbin yazdigi mektup ile birlikte Cafer Bey ile gnderdiler.
3530
Onlar sz
konusu mektubu Sah Tahmasbin ynlendirmesi ile yazmislardi. Onlar, Bayezid ve
ogullarinin geri verilmesindeki gecikmeden dolayi zr dileyerek sebebini Sah
Tahmasba baglamadilar ve onun bu konuda elinden geldigini esirgemedigini
bildirdiler. Onlar Safevler tarafindan son 6 yil iinde 4 eliyle birlikte Osmanlilara
gnderilen degerli hediyelere karsin, bir kez bile olsun (hilat bir yana dursun)
Osmanlilar tarafindan herhangi bir hediye verildigine rastlayamadiklarini mektupta
bildirdiler. Kizilbas ileri gelenleri Osmanlinin askeri bir mdahelesi sz konusu
olursa Bayezid ve ogullarinin geri verilmesine mit baglanmasinin yanlis oldugunu
da bildirdiler. Onlar sz konusu isteklerinin mnasip bir dille vezirazam Rstem Pasa
ve diger yksek rtbeli pasalarca Sultan Sleymana anlatilmasini istediler.
3531
Sah-
kulu Halife sonunda ise Ester-abadda kulun hastaligindan dolayi vefat etti.
3532
6.11.22.23. Kya Sultan Dulkadr
Kiya Sultan da Dulkadir boyuna mensup kisilerdendi. h. 941 / 153435te
3525
Tarih-i Cihan-ara, s. 304; Ez Seyh Safi ta Sah Safi, s. 84; Tarih-i Safevyan, s. 41.
3526
Cevahirl-ahbar, s. 195.
3527
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 102.
3528
Tarih-i Cihan-ara, s. 304-305.
3529
Serefed-din Turan, s. 214.
3530
Mnaatus-selatin, c. II, s. 59-61; Nevai, Sah Tahmasb, s. 437-441.
3531
Mnaatus-selatin, c. II, s. 59-61; Nevai, Sah Tahmasb, s. 437-441.
3532
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 50.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
532
Osmanlilarin Irana saldirisi sirasinda onlarin sayisinin fazlaligini gren bazi
Kizilbas komutanlari
3533
Safevlere karsi iki yzllk yapmakta ve adeta firsat
kollamaktaydilar.
3534
Bunun zerine Sah Tahmasb da az sayida askerinin
toplanmalari iin emretti.
3535
Bu sirada Muhammed Han Dulkadir Kizilbaslarla olan
bir anlasmazligindan dolayi Kiya Sultan Dulkadir ve digerleri ile birlikte
3536
Osmanlilara katildilar. Sultan Sleyman, da onlari iyi karsiladi.
3537
6.11.22.24. Sultan Dulkadr
Sultan Bey de Dulkadirlilara mensup kisilerdendi. h. 954 / 154748 yilinda
Sultan Sleymanin tahrikleri ile Krt emirleri Urmiyeye saldirdilar. Ancak sz
konusu vilayetin hkimi olan Sultan Dulkadir onlari hezimete ugratarak kamalarina
neden oldu.
3538
6.11.22.25. $ahruh Bey Dulkadr Sfrei-bay
Sahruh Bey Dulkadirlilardandi. Sehzade Ismail Mirza (II. Ismail) Saban sonlari
964 / Haziran sonlari 1557de Kahkaha Kalesine gtrld. Bununla da Sah
Tahmasb mrnn sonuna dek Ismail Mirzayi 19 yil boyunca hapiste tuttu.
3539
Ismail Mirzanin Kizilbaslar tarafindan da tutulmasi onu adeta Sah Tahmasba
potansiyel bir rakip haline getirmisti. Bu durum da Sah Tahmasbin tedirginligi ve
paranoyasini artirmaya yeterdi. Sah Tahmasb bu dogrultuda Ismail Mirza ile kader
birligi yapan birka kisiyi hapis ve lm arptirildi. Bu kisilerden biri de Sahruh Bey
Dulkadir Sfrei-basi idi.
3540
3533
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Saferi, s. 31.
3534
a.g.e, s. 31.
3535
a.g.e, s. 28.
3536
Faruk Smer, Safev Devletinin Kuruluu, s. 63.
3537
Mnaatus-selatin, c. I, s. 589.
3538
Hulasett-tevarih, c. I, s. 339.
3539
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 125.
3540
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 223; Hulasett-tevarih, c. I, s. 389.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
533
6.11.22.26. Hac Bey Dulkadr
Dulkadirlilardan olan Haci Beyin de adi kaynaklarda h. 964 / 155657 yili
olaylariyla ilgili olarak gemektedir. 964te Sah Tahmasbin sphelenerek Ismail
Mirzaya yakalatip ldrttg arkadas ve yandaslari ierisinde Haci Bey Dulkadir de
bulunmaktaydi.
3541
6.11.22.27. Muhammed Can Bey Dulkadr
Muhammed Can Bey de Dulkadirlilardan idi. Sah Tahmasb, h. 965 / 1557
58de oglum diye hitap ettigi
3542
Bahram Mirzanin oglu Bediz-zaman Mirzayi
Sistan hkmetine atarken Muhammed Can Bey Dulkadiri da Bediz-zamana
vekil olarak seerek onu ayni yilin kisinda Sistana gnderdi. Bediz-zaman h. 985
/ 157778 yilina dek Sistan hkmetinde bulunmustur.
3543
6.11.22.28. Ereyti Aga Dulkadr
Eresti Aga da Dulkadirli buyuna mensup kisilerdendi. h. 967 / 155960da Sah
Tahmasb, sehzade Bayezide iliskin yazdigi mektubunu Selime ulastirmasi iin
Eresti Aga Dulkadir ile birlikte gnderdi. O, mektubunda onu iyi lakaplarla anarak
ona degerli oglum diye hitap etti. O, iki devlet arasindaki barisin kalici olmasi iin
elinden gelecegini esirgemeyecegini ona bildirerek sehzade Bayezidin de uygunsuz
davranislarini onayladi. Mektubun sonunda ise onun affedilmesini istedi.
3544
6.11.22.29. Ali Paya Dulkadr
Ali Pasa da Dulkadir boyuna mensup kisilerden idi. Sultan Sleyman h. 968 /
156061de Sah Tahmasba gnderdigi mektubunda onu iyi lakaplarla andiktan
sonra Bayezid ve 4 oglununun Ali Pasa Dulkadir beylerbeyisi ve Hasan Aga Kapui-
basi ile gnderilmesini istedi. O, bu konudaki gecikmeden dolayi
3541
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 223; Hulasett-tevarih, c. I, s. 389.
3542
Hulasett-tevarih, c. I, s. 397.
3543
Rhrborn, s. 65.
3544
Nevai, Sah Tahmasb, s. 387-389.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
534
memnuniyetsizligini de bildirmeden gemedi.
3545
6.11.22.30. Yol-kulu Bey Dulkadr
Yol-kulu Bey h. 974 / 156667de Sah Tahmasb, Han Ahmedin endiselerini
gidermek iin ona mektup yazarak Biyepisin yine onun elinde olacagini bildirdi.
3546
Ancak Han Ahmed yine de Kusifahani vermemekte israrliydi. Bunun zerine Sah
Tahmasb, Kizilbas komutanlarindan Yol-kulu Bey Dulkadiri sorunu mzakere ile
zmesi iin gnderdi. O, ihtilafin bymemesi iin Yol-kulu Beyin Restte ikamet
etmesi ve Ku-sifahana gitmemesini emretti. 3040 kisilik hizmeti ile
3547
Reste
gelen Yol-kulu Bey ise adamlarindan birini Han Ahmede gndererek sahin istegini
ona iletti. Ancak Han Ahmed onlarin geldigini bilmesine ragmen Yol-kulu Beyin
adami ulasmadan balik avi bahanesi ile Lahicandan ikti. Han Ahmedin emri ile
Sah Mansur Sipehsalar, Reste saldirip Biyepesin Kiseminde vergi toplayan Yol-
kulu Beyi yardimcilariyla birlikte h. 974 / 156667de ldrd.
3548
Han Ahmed ise Sah Tahmasba yazdigi mektubunda yaptiklarindan ve itham
edildigi sulamalardan dolayi pisman oldugunu ve affedilmesini sahtan istedi. O,
dedelerinin Safevlerin hkimiyete gelisindeki rollerini da ona hatirlatti. O, bu kez de
Yol-kulu Beyin ldrlmesinde rol olmadigini yazarak sirf buna gre Lahicandan
uzaklastirilmasini dogru bulmadigini bildirdi.
3549
O, 20 yildan beri Sah Tahmasba
gelmek istemesine ragmen gelemedigini ancak bu defasinda dedelerinin diyari
Biyepeste hkim olmasi kosuluyla saha gelecegini ileri srd.
3550
6.11.22.31. $ah-kulu Evoglu Dulkadr
Sah-kulu Evoglu da Dulkadirli boyuna mensup kisilerden idi. Onun adi h. 974 /
156667 yili olaylariyla ilgili gemektedir. Han Ahmedin emri ile Sah Mansur
3545
Mnaatus-selatin, c. I, s. 42-43.
3546
Nevai, Sah Tahmasb, s. 121.
3547
a.g.e, s. 122.
3548
Ahsent-tevarih, s. 560.
3549
Nevai, Sah Tahmasb, s. 127-132; Nameha-yi Han Ahmed Gilani, s. 71-76.
3550
Hulasett-tevarih, c. II, s. 470.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
535
Sipehsalar, Reste saldirip Biyepesin Kiseminde vergi toplayan Kizilbaslari ve Sah-
kulu Evogliyu 2 Zilhicce 974 / 10 Haziran 1567de ldrdler.
3551
Sah Tahmasb ise
Cumartesi gn 27 Sefer 975 / 2 Eyll 1567de Han Ahmede Mir Hadi Musevinin
oglu Mir Ali Ekber araciligi ile
3552
sert ve tehdit dolu bir mektup gnderdi. O, Han
Ahmedi nankrlk ile sulayarak halkin malini israf ile harcadigini yazdi. O, Sah-
kulu Evoglu Dulkadiri 20 adami ile birlikte haram aylardan olan Zilhicce ayinda
ldrmesini inkra kakisini yadirgayarak Bayezidin Gilana gelen 1000 adamindan
birini bile yakalayip gndermedigini ona hatirlatti. Sah Tahmasb ayni zamanda onun
Abdur-rezzak ve Kiya Rsteme mektup gnderip onlardan barut istediginden
haberdar oldugunu da ona bildirdi. Tahmasb, Kemaneci Ustad Zeytuna Tulem
blgesinin tiyul olarak vermesini de mektubunda elestirdi. Sah Tahmasb mektubunun
sonunda Han Ahmedin sarayina gelmesi halinde onun affedilecegini ve istedigi
blgelerden 500 tmen tutarinda siyurugal alacagini ona bildirdi. Emrine uyulmadigi
takdirde ise 6 Rebiylevvel 975 / 10 Eyll 1567de Gilana ordu sevkedecegini de
ona bildirdi.
3553
6.11.22.32. Zeynel Bey Dulkadr
Dulkadir Boyundan olan Zeynel Beyin de adi kaynaklarda h. 975 / 156768
yili olaylarila ilgili olarak gemektedir. Sah Tahmasb, Gilani ele geirdikten
3554
sonra Biyepisin btn iin bir hkim atamak yerine maslahat geregi Biyepisin
degisik blgelerini farkli Kizilbas emirlerine dagitti. Bu emirlerden biri de Zeynel
Bey Dulkadir idi.
3555
6.11.22.33. Ko Halife Dulkadr Mhrdar
Dulkadir boyundan olan Ko Halifenin adi kaynaklarda h. 979 / 157172 yili
olaylariyla ilgili gemektedir. h. 977 / 156970ten baslayarak Lahicanda bas
gsteren ayaklanmalar nedeniyle Lahicani yitirmekten ve isyanin yayilmasindan
3551
Ahsent-tevarih, s. 560.
3552
Hulasett-tevarih, c. II, s. 470.
3553
Nevai, Sah Tahmasb, s. 118-126; Nameha-yi Han Ahmed Gilani, s. 62-70.
3554
Nevai, Sah Tahmasb, s. 301-303.
3555
Ahsent-tevarih, s. 566.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
536
endise eden Sah Tahmasb h. 979 / 157172de Ko Halife Dulkadir Mhrdarin
3556
komutasinda kalabalik bir orduyu Lahicana gnderdi. Gereklesen savas sirasinda
Emire Debac tfek kursunu isabeti ile ld.
3557
Bylece Lahicanlilarin ayaklanmasi
da agir kayiplarla
3558
yatistirilmis oldu.
6.12. EVOGLU
3559
Karakoyunlulara bagli Evoglu boyundan nl ve nfuzlu emirler ikmamasina
ragmen onlar da Safev Hanedaninin mritlerindendirler ve genelde o hazretin
mutfaginda hizmet ettiklerinden
3560
ev oglu adini almislardi.
6.13. AF$AR
3561
6.13.1. Safev ncesi Afyarlar
Afsar boyu Kizilbaslarin
3562
sol kisminda yer almaktaydi. Afsar szcg avda
abuk davranan anlamindadir. Onlar Oguz Hanin oglu Yildiz Hanin ogullaridirlar.
Eskiden de Iranda bulunmaktadirlar. Kimisi de Samdan gelmislerdi.
3563
Safevlere
katilan Trk boylari iinde Afsar boyu Safevlerden nce Seliklular zamaninda
Irana g etmis yegne boy idi. Onlar h. VI. yy. baslarindan (m. XII. yy.) Huzistana
yerlesmislerdi.
3564
Onlardan Sumla adini tasiyan biri Seluklular zamaninda 20
yildan fazla bir sre Hzistanda hkm srmst.
3565
Atabek Muhammed Cihan
Pehlivan b. Ildeniz
3566
zamaninda Sumla Afsar Huzistanin valisi idi. Onunla atisma
3556
Hulasett-tevarih, c. II, s. 571; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 114.
3557
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 113; Huld-i Berin, s. 365; Ravzets-Safa-yi Nasiri, s. 143.
3558
Hulasett-tevarih, c. II, s. 571.
3559
Smer, Oguzlar, s. 261-267.
3560
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 40.
3561
Faruk Smer, Safev Devletinin Kuruluu, s. 98-100, 145-146, 188-192; Smer, Oguzlar, 201-224;
3562
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 140; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. III, s. 1085; Huld-i Berin,
s. 411.
3563
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 45, 51.
3564
Tarih-i Pansed Sale-yi Huzistan, s. 58.
3565
a.g.e, s. 58.
3566
Azerbaycan Atabeyler Devletinin kurucusu Semsed-din Ildenizin (11361175) oglu Nsreted-
din Ebu Cafer Muhammed Cihan Pehlivan (11751186). bkz. Bnyadov, Azerbaycan Atabeyleri
Dvleti, s. 43-135.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
537
halindeydiler. O, h. 590 / 119394 yilinda lmstr. Diger grse gre Afsar boyu da
diger Kizilbas boylari gibi Mogol saldirisindan sonra Trkistandan g etmislerdir.
Bir grse gre ise bu boyun adi ingiz Hanin oglu Hlag Hanin oglu
Abaka Han ve onun oglu Oguzun nc oglu Yildizin (Yilduz) en byk oglu
Ovsa veya Ovsarin adindan gelmektedir.
3567
Afsar boyu birka oymaga, her
oymagi da birka ocaka ayrilmaktaydi. Onlarin asil yerlestikleri yurt Turan ve
Trkistan idi. Sevketli Huk? ise yigitlikleri ve bozgunculuklari yznden onlari
dagitmistir. XVII. yy.da ise onlar Islam beldelerinin birogunda yerlesmislerdi.
3568
6.13.2. smail Mirza Dneminde Afyarlar
Afsarlar, I. Sah Ismail hkimiyetinin baslarinda Azerbaycana yerlestiler. Bu
byk boy daha kk birka boydan olusmaktaydi. Bunlar Kasimlu, Erhlu (Erkhlu),
Korklu (Kirklu) vb. idiler.
3569
Kirklu boyu I. Sah Ismail zamaninda zorunlu olarak
Azerbaycandan Horasana g ettirilip Horasanin kuzeyindeki Bahzer Ebiverdinde
Merv evrelerine dek uzanan bir blgede yerlestirildi. Bunun nedeni onlarin dogu
sinirlarinda Sibani saldirilarini engellemeleriydi.
3570
Afsarlarin Osmanli lkesindeki
nfuslari ise yaklasik 30.000 hane olarak tahmin edilmekteydi. Onlarin hepsi Snni
ve Hanefi idiler. Azerbaycan, Fars, Irak, Kirman, Horasan, Huzistan, Irak-i Arap
beldelerinde ise yaklasik 200.000 ev dolaylarindaydilar. Tebristan, Zabulistan,
Kabl, Kismir, Hindistan ve Turan beldelerinde de ayniyla 100.000 ev
civarindaydilar. Iran ve Hindistandaki yerlesenlerin tm ise Sia imamidirler.
Onlarin iinden, Afsarlarin Kirklu boyundan olan Nadir Sah gibi nller
ikmistir.
3571
Oruc Bey Bayatin listesinde ise Afxar (Afshr)lar dnemin Ispanyol
aristokrasisindeki avukat ve yargi isleriyle ilgilenen kesime denk gelmektedir.
3572
h.
906 / 15001de Ismail Mirza Erzincana ulastiginda Anadolulu mrit ve
3567
Yusuf Cemali, s. 89.
3568
a.g.e, s. 89-90.
3569
Felsefi, Sah Abbas, c. I, s. 214; Favaids-safeviye, s. 149; Tarih-i Ki:ilbaan, s. 51-52.
3570
Yusuf Cemali, s. 89.
3571
a.g.e, s. 89-90.
3572
Minorskii, Saziman-i Idari, s. 249.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
538
sofularindan kalabalik bir nfus ona katildi.
3573
Ismaile burada Afsarlar ile birlikte
birok diger boylardan da yaklasik 7000
3574
kimilerine gre ise 12.000
3575
savasi
katildi.
6.13.3. h. 916 / 15101 ve h. 917 / 15112 Yllar Arasnda
h. 916 / 151011de Zahired-din Muhammed Babr, Sah Ismailden
arazilerini de ele geirmesi konusunda yardim talep etmesi zerine Sah Ismail de ona
yardim iin gnderdigi boylar iinde Afsarlar da vardi. Babr ise Kizilbaslarla
birlikte Semerkanda saldirip blgeyi zbeklerden aldi. Babr de onlara hilatlar
vererek yazdigi bir mektup ve gnderdigi hediyelerle birlikte onlari Sah Ismaile
gnderdi.
3576
h. 916 / 151011de Emir Necm, Karsi Kalesini kusattiginda Afsarlar
da ona katilmisti. Kizilbaslar agir savaslardan sonra Karsi Kalesini ele geirdiler ve
Emir Necm Sani katliama emir verdi.
3577
h. 917 / 151112de Safevlerin halifesi
olan Nur Ali Halifenin Orta Anadoluda ikardigi isyanda yaninda Avsarlar da yer
almaktaydi.
3578
6.13.4. h. 927 / 1521de Afyarlar
Ubeyd Han, h. 927 / 1521 ilkbaharinda 30.000 atli ve yaya askerleri ile birlikte
baskenti Buharadan hareket edip Amu Deryadan geerek Horasana dogru
ilerledigini
3579
haber alan Serahstaki Afsarlar acele ile Herata bir ulak gndererek
Ubeyd Hanin saldirdigini bildirdiler. Ulak ise 13 Cemaziylahir 927 / 21 Mayis
1521 Herata ulasip durumu Emir Han Musulluya bildirdi.
3580
3573
Ahsent-tevarih, Seddon, s. 35.
3574
Hulasett-tevarih, c. I, s. 56; Huld-i Berin, s. 95.
3575
Tekmiletl-ahbar, s. 38.
3576
Rumlu, Sah Ismail Tarihi, s. 156; Savory, Iran, s. 36; Vilayeti, Sah Ismayil Sefevi, s. 78; Enver
Konuku, Bbr, s. 395.
3577
lem-ara-yi Safev, s. 371-372; Cihan-ga-yi Hakan, s. 430.
3578
Mneccimbasi, Sahifl-ahbr, c. III, s. 440-441.
3579
Habibs-siyer, s. 579; Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 189-190.
3580
Ahsent-tevarih, s. 222.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
539
6.13.5. h. 936 / 152930 ve h. 937 / 153031 Yllar Arasnda
Ubeyd Han h. 936 / 152930de yine Horasana saldirdi. O, ordunun ncs
olan oglu Abdul-aziz Sultan ve Taskent emiri Sevincek Muhammed Sultani
Meshedi almalari iin grevlendirdi. Meshedin savunmasinda Afsarlar da vardi.
Savunma iin Meshed surlarinin yapimi bitmediginden sehir iinde barikatlar
3581
kurularak direnmeye alisildi. zbekler 2 ay sre gemesine karsin Kizilbaslarin
direncini kiramadilar. Ubeyd Han ile destek gc geldikten sonra saldirilar daha da
siddetlendi. Saldirilara dayanamayan Kizilbaslar ise geceleyin Meshedi terk ettiler.
Ubeyd Han da Meshede girdi ve yakalanan yaklasik 300 Kizilbas`i da ldrtt.
3582
O emirlerinden birini orada biraktiktan sonra kendisi abucak Herata dogru hareket
etti.
h. 936 / 152930da zbek emirlerinin elileri Sah Tahmasb tarafindan sicak
karsilanarak onlara degerli hilatlar verildi. O, emirlerine daha nceleri zbekler
haber vermeden saldirdiklarina gre bu kez saldiracaklarina inamadigini syledi. O,
zbekleri savastan ekindirmek ve gvde gsterisi yapmak iin onlarin da hazir
bulundugu bir resmi geis treni dzenledi.
3583
Resmi geiste Kizilbas boylarindan
olan Afsarlarin sirasi nc idi.
3584
h. 937 / 153031de Samlularla Tekeller
arasinda gereklesen savasta
3585
ise Afsarlar, Samlulardan yana tavir sergilediler.
Tekeller ise tm Kizilbas boylarinin yani sira Afsarlar ile de zitlastilar.
3586
6.13.6. h. 941 / 1534 Yl Saldrsnda Afyarlar
Osmanli ordusu 21 Rebiylahir 941 / 30 Ekim 1534te Hemedana ulasti.
Orada gereken gida maddelerinin temin edilmesine alisildi. Hemedandan sonra
Osmanlilar Sems lem-dar trbesi yaninda konuslandilar. Burada da asiri yagmurlar
3581
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 57.
3582
Ahsent-tevarih, s. 290.
3583
Hulasett-tevarih, c. I, s. 198-206.
3584
a.g.e, 198.
3585
Cevahirl-ahbar, s. 161; Tarih-i Cihan-ara, s. 285; Hulasett-tevarih, c. I, s. 214; Ravzets-
Safa-yi Nasiri, s. 53; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 48; Ahsent-tevarih, s. 309; Handemir, Sah
Ismail ve Sah Tahmasb, s. 286.
3586
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 49.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
540
yznden ordu ciddi sikintilarla karsilasti.
3587
Onlar Kasr-i Sirine ulastiklarinda
orayi harap edilmis buldular. Buna ek olarak asiri yagmurlar ve akan seller yznden
birok hayvanlari ld ve ordu ciddi kayiplarla karsi karsiya kaldi.
3588
Bu siralarda
Sah Tahmasb uzaktan onlari takip ederek onlari gzetmekteydi. Tahmasb Dergezine
ulastiginda Kohgiluyedeki Afsarlardan 1000
3589
veya 1500 kisi ve 2 tavla taze nefes
at
3590
ile ona katildilar. Sah orada konuyu tartismaya aarak toplantiyi baslatti.
Sonunda ise sah daha nceki yntemin srdrlmesine ve dsmanla yz yze
savasilmamasina karar verdi.
3591
6.13.7. Hace Kelann Yakalanmasnda Afyarlar
Sah Tahmasb 9 Rebiylahir 944 / 14 Eyll 1537te Herati terk ettikten sonra
daha nceden Sah Tahmasba karsi itaatsizlik gsteren Hace Melik Hafinin oglu
Hace Kelan, Sah Tahmasbi memnun etmek iin bir elisini ok az bir hediye ile
3592
ona gnderdi. Ancak sah onu affetmedi. O, aksam yemeginde eliyi isteyerek onun
sakalinin altina mesale tutturmakla sakalini yaktirdi. Sah Tahmasb, bununla da
yetinmeyerek Hace Kelanin o zamana kadar koyun bile kesmemis olan
3593
dostu Mir
Dost Kariziye elinin kafasini kesmesini emretti. O da mecburen elinin boynunu
vurdu. Hace Kelan da Osta Kalesine sigindi. Sah Tahmasbin emri zerine iinde
Afsarlarin da bulundugu bir birlik Hace Kelani yakalamalari iin Osta Kalesine
gidip orayi kusattilar. Onlar ilk nce onu teslim olmaya ikna etmesi iin Ustad Seyhi
Topuyu kaleye gnderdiler. Ancak Hace Kelan da elisinin ldrlmesinin
karsiligi olarak onu ldrd.
3594
Hace Kelan kalede direnmeye devam etti. Kusatma
yaklasik 23 ay
3595
srd. O siralarda Hace Kelanin gvenilir adamlarindan biri ona
darginligi nedeni ile Kizilbas emirlerine gelip kaleye gizli giris yolunu bildirdi.
Kizilbaslar da sz konusu yoldan yararlanarak kaleye girmeyi basardilar. Hace Kelan
3587
Mnaatus-selatin, c. I, s. 589.
3588
a.g.e, s. 589.
3589
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Saferi, s. 33; Tarih-i Cihan-ara, s. 289; Cevahirl-ahbar, s. 173;
Hulasett-tevarih, c. I, s. 235.
3590
Tarih-i Cihan-ara, s. 289.
3591
Cevahirl-ahbar, s. 173.
3592
Hulasett-tevarih, c. I, s. 272.
3593
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 351-352; Hulasett-tevarih, c. I, s. 273.
3594
Tarih-i Cihan-ara, s. 293.
3595
Hulasett-tevarih, c. I, s. 276.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
541
kale iinde de onlarla savasmayi srdrd ise de sonunda yakalandi ve Sah
Tahmasba gtrld. Kizilbaslar onun Sah Tahmasbin karsisinda kt seyler
sylemesini engellemek iin diline uvaldiz takarak agzindan disari tutulmasini
sagladilar. Hace Kelani Tebrize getirdiler. Sah Tahmasbin emri zerine onu
Tebrizdeki Nasriye Camii minaresinden daha fazla aci ekmesi iin hayasindan
astirmak suretiyle ldrtt.
3596
6.13.8. $ahruhun Yatytrrlmasnda Afyarlar
h. 944 / 153738de Sah Tahmasba, Sirvandaki Sahruhun emirleri ondan
izin almaksizin halkin rahatini ve dzeni bozduklari
3597
haberini ulastirinca Sah
Tahmasb, Elkas Mirzayi iinde Afsarlarin da bulundugu bir birlik ile h. 945 / 1538
39da Sirvani almalari iin gnderdi. Sahruh da Beykard kalesinde direnmeye
basladi.
3598
Kizilbaslar ise kaleyi kusattilar. Kizilbaslarin agir saldirilarina ragmen
kale ele geirilemedi ve kusatma sresi 4 ay kadar srd. Kusatma boyunca Seki
vilayetinin hkimi Dervis Muhammed Han, Sahruha destekte bulundu. Ancak o da
Kizilbaslarla yaptigi bir savasta yenilerek Sekiye geri ekildi. Bununla da midini
kaybeden Sahruh 4 ayin sonunda Sah Tahmasbin kendisinin geldigi takdirde kaleyi
teslim edecegini bildirdi. Sahruhun istegi Merendde Sah Tahmasba ulasti. O,
Merendden Beykard kalesine geldi. Sahruh da emirleri ile birlikte 27 Rebiylahir
945 / 25 Temmuz 1538de oklu hediyelerle
3599
kaleden disari ikip hazine ve
definelerinin anahtarini Sah Tahmasba teslim etti.
3600
Ayni zamanda saltanat
slalesine ait gzel kizlar da Safevlerin eline geti.
3601
6.13.9. $yter Afyarlarnn syan
h. 946 / 153940 yilinda Sah Tahmasb, itaatsizlik eden Sster Afsarlarini
3602
3596
Hulasett-tevarih, c. I, s. 277; Tarih-i Cihan-ara, s. 293.
3597
Ahsent-tevarih, s. 366.
3598
Hulasett-tevarih, c. I, s. 280; Cevahirl-ahbar, s. 190; Ahsent-tevarih, s. 373; Tarih-i lem-
ara-yi Abbasi, c. I, s. 80; Tekmiletl-ahbar, s. 89; Tarih-i Cihan-ara, s. 293.
3599
Ahsent-tevarih, s. 374.
3600
Tarih-i Cihan-ara, s. 293.
3601
Hulasett-tevarih, c. I, s. 280.
3602
a.g.e, s. 289.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
542
yatistirmaya karar aldi. Afsarlar, Ssterde yillarca mstakil bir biimde hkim
olduklarindan gururlanip emirlerden iktilar
3603
Sah Tahmasb, ise onlara karsi iki
ayri Afsar birligini art arda blgeye sevketti. Sonunda ise Pazar gn 21 Zilhicce 946
/ 28 Nisan 1540ta oradaki Afsarlari denetim altina alinabildiler.
3604
6.13.10. Dezful Hkmetinin Afyarlara Verilmesi
Sah Tahmasb zamaninda Huzistandaki Alaud-devle Ranasi, isyan etti. Bir
sylentiye gre o Osmanlilarla da iliski kurmustu.
3605
Sah Tahmasb da h. 948 / 1541
42de onu bastirmak iin Dezfula dogru hareket etti. Alaud-devle de saha karsi
koyamayinca Bagdata kaarak bir daha Dezfula geri dnmedi. Sah Tahmasb da
oranin hkmetine Afsarlari getirdi. Sah Tahmasbin Dezfula olan ordu
sevkiyatinda Hveyze hkimi Seyid Bedran da hediyelerle onun huzuruna ikti. Sah
da ona iyi davranarak Hveuze hkmetini ona verdi.
3606
6.13.11. Hmayuna Destek iin Gnderilen Afyarlar
Sah Tahmasb, h. 951 / 154445te Hmayuna yapacagi savaslarda yardimci
olmalari iin kk yastaki oglu Murad Mirzaya
3607
iinde Afsarlarin da yer
aldigi
3608
kalabalik bir orduyu
3609
grevlendirip gnderdi.
3610
Sah Tahmasb, onlara
nce Kandahar ve Zemin-daveri sonra ise Kabl ve Gazneyni alarak Hmayuna
teslim etmelerini emretti.
3611
6.13.12. Tebrizde Afyar-Dulkadr atymas
h. 953 / 154647 yilinda Sah Tahmasbin hkimiyetinin 23. yilinda Tebrizde
3603
Tarih-i Cihan-ara, s. 294.
3604
Ahsent-tevarih, s. 380.
3605
Tarih-i Pansed Sale-yi Huzistan, s. 51-52.
3606
Hulasett-tevarih, c. I, s. 295; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 95.
3607
Favaids-safeviye, s. 27.
3608
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 99; Riyazul-Islam, s. 74; Humayun in Persia, s. 48.
3609
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 99; Favaids-safeviye, s. 27; Ekber-name, s. 324; Riyazul-
Islam, s. 71; Hulasett-tevarih, c. I, s. 309; Seref-name, c. II, s. 197.
3610
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 99.
3611
Hulasett-tevarih, c. I, s. 309.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
543
Afsar ve Dulkadir boylari birbiri ile atismaya girdiler. Sah Tahmasb da ilgili
davranarak
3612
onlari savastan kaindirdi. Sah Tahmasb, ayni zamanda Afsar ve
Dulkadir emirlerini cezalandirmak iin verdikleri zarara karsilik olarak amira
hazinesine yaklasik 1000 tmen para dettirdi.
3613
6.13.13. h. 955 / 15489 Ylnda Afyarlar
Sehzade Elkasin merkezi devlete karsi kafa tutup Osmanlilara katilmasi
yznden Sah Tahmasb Sali gn 19 Cemaziylahir 955 / 26 Temmuz 1548de
Eskenber yaylasina giderek orada iinde Afsarlarin de yer aldigi kuvvetlerinin
kendisine katilmasini bekledi. Elkas Mirza, Merende yaklasti. Safev Ordusunun
nc kismi Osmanlilarla savasa girmeden Eskenber yaylasina kadar geri ekildi.
Merendde Safev nc birligi ile Osmanlilar arasinda gereklesen savasta
Kizilbaslar nce galebe alsalar
3614
da sonunda srekli takviye edilen Osmanli
Ordusuna yenilerek daglara katilar.
3615
Ismail Mirza, Sah Tahmasbin emri zerine Saban 955 / EyllEkim 1548de
Erzincana saldirip sehri yagmaladiktan sonra yakti ve sahlik ordusuna geri
dnd.
3616
Bir Afsar birligi de sahin emri ile ise Ahlat evresindeki kyleri yakarak
5.000 at, 100.000 koyun ve 50.000 inek
3617
ile sahin ordusuna geri dnd.
Elkas Mirza h. 955 / 154849da Hemedani ele geirdikten sonra Kuma
dogru giderek orayi kusatti ve 18 Sevval 955 / 20 Kasim 1548de sehre girdi.
3618
Sah
Tahmasb ise bir Afsar birligini Reye gnderdi. O da Rey sehrini yagmaladiktan
sonra Kuma dnd. Elkas Mirza, Sirazi almada basarili olamayinca Behbehana
gidip orayi yakip yagmaladiktan sonra Sstere dogru gitti. O, Sster hkiminden
3612
a.g.e, s. 316.
3613
a.g.e, s. 316.
3614
Nevai, Sah Tahmasb, s. 178.
3615
Ahsent-tevarih, s. 425; Hulasett-tevarih, c. I, s. 325; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 71.
3616
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 190.
3617
Hulasett-tevarih, c. I, s. 330; Ahsent-tevarih, s. 430; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 73.
3618
Hulasett-tevarih, c. I, s. 333.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
544
(kimilerine gre Abdul-vahab
3619
ve bir baska kaynaga gre ise Tusmal Ishakin
oglu Hseyin Bey
3620
) kaleyi teslim etmesini istedi.
3621
Ancak o direnmeye devam
etti. Bu sirada, Kohgiluye Afsarlarindan bir birlik Sster hkiminin yardimina
gelerek birlikte Elkas Mirzayi yendiler. Elkas Ssterden Dezfula gitti. Ancak o,
orada da basarili olamadi ve Bagdata dogru hareket etti.
3622
6.13.14. h. 957 / 155051 Ylnda Afyarlar
h. 957 / 155051de Taskent hkimi Burak Han, Semerkand hkimi Abdul-
latif Han ve bir grup zbek emirleri ile birlikte Horasana saldirmak iin Herata
dogru hareket ettiler. Muhammed Han Serefed-din-oglu ise Herat kalesini savunma
iin glendirerek sehir disinda da barikatlar kurdurdu. O, kendisi Muhammed Mirza
ile kale iinde kalarak gereken yne saldirmak iin konuslandi. Burak Han ise ayni
yilin (h. 957) 5 Cemaziyevvelde (22 Mayis 1550de) Herati kusatti. Sah
Muhammed Sultan barikatlara saldirarak iinde Afsarlarin da yer aldigi Kizilbaslari
geri pskrtt. Muhammed Hanin az sayida gnderdigi yardimci g ise tfek
atesleri ile
3623
geri pskrtld.
6.13.15. Osmanl Krtlerini Yagmalamalar
Ismail Mirzanin Erzurum valisi Iskender Pasaya kazandigi h. 960 / 155253
yilindaki zaferden sonra Sah Tahmasb onu Afsarlardan bir grup ile Osmanlilara tabi
olan Krt emirlerini bastirmasi iin gnderdi. Onlar da Krtlerin birogunu ldrp
yagmaladiktan
3624
sonra orduya geri dndler.
3625
6.13.16. Afyarlarn Heratta Egemen Olmas
Sah Tahmasb h. 964 / 155657de yine Muhammed Mirzayi Herat
3619
Ahsent-tevarih, s. 435.
3620
Nevai, Sah Tahmasb, s. 186.
3621
Ahsent-tevarih, s. 435; Nevai, Sah Tahmasb, s. 186.
3622
Ahsent-tevarih, s. 435.
3623
Hulasett-tevarih, c. I, s. 345.
3624
Tarih-i Cihan-ara, s. 301; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 77.
3625
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 77.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
545
hkmetine atayip onu Sevindk Bey Korubasi ile birlikte Herata gnderdi. Ismail
Mirza da Heratta 1 yil 5 gn kaldiktan sonra 27 Cemaziylevvel 964 / 28 Mart
1557de Sevindk Bey ile birlikte Herati terk etti. Bylece bu kisa sre iinde
Heratta Afsarlar egemen bir konuma geldiler.
3626
6.13.17. Biyepiyin Bir Blmnn Afyarlara Verilmesi
Sah Tahmasb Cemaziylevvel 975 / KasimAralik 1567de
3627
Han Ahmede
karsi Lahicanin Biyepisine hareket etmeleri iin iinde Afsarlarin
3628
da yer aldigi
kalabalik
3629
bir orduyu grevlendirip sevk etti.
3630
Han Ahmed yaklasik 3
3631
4
3632
ay sre ile yerini degistirerek Gilanin dogu daglarinda geirdi. Bunun zerine ise
Sah Tahmasb onlara destek iin iinde Kohgiluye Afsarlarinin
3633
da yer aldigi bir
diger birligi blgeye gnderdi. Sz konusu sonuncu birligin nc blm ise Eskur
daglarina dogru hareket ettiler. Sonunda ise 22 Cemaziylahir 975 / 24 Kasim
1567de Han Ahmed yakalandi.
3634
O, mal varligi ve hazineleri ile birlikte 6 Recep
975 / 6 Ocak 1568, Sali gnnde
3635
Sah Tahmasbin huzuruna getirildi. Sah
Tahmasb onu ilk olarak Kahkaha Hapishanesinde
3636
tutsa da bir sre
3637
getikten
sonra sah, Han Ahmedin rahatini dsnerek onu daha genis ve konforlu olan Istahr
Kalesi hapishanesine intikal ettirdi. Sah Tahmasbin emri zerine ona hizmetkrlar,
keyfiyetli yiyecek, iecek ve elbiseler
3638
ayrica ihtiyalarini gidermesi iin yillik
olarak 100 tmen tahsis edildi.
3639
Sah Tahmasb, Han Ahmedi lnceye degin
Farsin Istahr kalesinde hapiste tuttu.
3640
Sah Tahmasb, 975te Gilani ele
3626
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 133; Tarih-i Cihan-ara, s. 303; Hulasett-tevarih, c. I, s. 344.
3627
Nevai, Sah Tahmasb, s. 133-134; Ahsent-tevarih, s. 559; Hulasett-tevarih, c. II, s. 462; Tarih-i
lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 112.
3628
Hulasett-tevarih, c. II, s. 559-560.
3629
Hulasett-tevarih, c. II, s. 471; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 112; Tarih-i Gilan, s. 50-51.
3630
Nkavetl-Asar, s. 68; Cevahirl-ahbar, s. 228.
3631
Ahsent-tevarih, s. 365; Huld-i Berin, s. 354; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 112.
3632
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 112.
3633
Hulasett-tevarih, c. II, s. 475.
3634
Hulasett-tevarih, c. II, s. 476-477; Cevahirl-ahbar, s. 228-229; Tarih-i Gilan, s. 53-54; Seref-
name, s. 238.
3635
Ahsent-tevarih, s. 566; Hulasett-tevarih, c. II, s. 477; Huld-i Berin, s. 354.
3636
Cevahirl-ahbar, s. 229.
3637
Tarih-i Gilan, s. 57; Hulasett-tevarih, c. II, s. 581-582.
3638
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 113.
3639
Cevahirl-ahbar, s. 229.
3640
Mecmel-Fusaha, c. I, s. 4-5.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
546
geirmenin
3641
ardindan, Biyepisin btn iin bir hkim atamak yerine her blge
iin ayri ayri hkimler tayin etti. Bu blgelerin biri de Afsarlarin egemenligine
birakildi.
3642
Ancak bu durum h. 977 / 156768de degin devam etti.
3643
6.13.18. Afyar Boyuna Mensup Kiyiler
Afsar boyundan Sahruh Han, Sultan-ali Mirza Afsar, Elvend Han, Mahmud
Han, Halil Han, Dana Bey, Sah-kulu Sultan b. Mustafa Sultan, Sevindik Bey
Korubasi, Kulu Sultan, Hseyin Sultan, Hsrev Bey, Sah Ali Bey, Ali Yar Bey,
Hamza Bey, Muhammed Bey, Emir Han Afsar, Iskender Han, Ahmed Sultan Afsar,
Mehdi-kulu Sultan Afsar, Haydar-kulu Sultan Afsar, Sincab Sultan Afsar ve Allah-
kulu Sultan gibi nl kisiler ikmislardir.
6.13.18.1. $ahruh Han
Afsar boyundan olan Sahruh Han, Safev dneminde Kuhgiluyenin
hkmetini yapmistir.
3644
h. 916 / 156970de Sah Ismail, Zahired-din Muhammed
Babrn istegi zerine zbeklere karsi Hisar Sadimana gnderdigi birlikte Sahruh
Bey Afsar da vardi. Babr Kizilbaslarla birlikte Semerkanda saldirdi. Buhara hkimi
Ubeydullah Han ve Semerkand hkimi Timur Sultan ise savassiz sz konusu
vilayetleri biraktilar ve Babr de o blgeleri ele geirdi. Babr, Sahruh Bey Afsara
da hediyeler vererek geri dnecek Safev birligine Sah Ismaile sunmalari iin bir
mektup ve hediyeler gnderdi.
3645
Emir Necm de, Karsi Kalesini kusatmaya
aldiginda ona katilanlar arasinda Sahruh Bey Afsar da vardi.
3646
6.13.18.2. Sultan-ali Mirza Afyar
Sultan-ali Mirza da Afsar boyundan idi. Sah Ismail aldiran Savasinda
3641
Nevai, Sah Tahmasb, s. 301-303.
3642
Ahsent-tevarih, s. 566.
3643
a.g.e, s. 578.
3644
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 51.
3645
Rumlu, Sah Ismail Tarihi, s. 156; Savory, Iran, s. 36; Vilayeti, Sah Ismayil Sefevi, s. 78; Enver
Konuku, Bbr, s. 395.
3646
lem-ara-yi Safev, s. 371-372; Cihan-ga-yi Hakan, s. 430.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
547
yenildikten sonra kais sirasinda onun ati bir batakliga saplandi ve Osmanli
askerlerinden bir grup hemen ona dogru saldirdilar. Bu sirada kendisinin Sah
Ismaile benzerliginden yararlanarak Sultan-ali Mirza Afsar kendisini Sah Ismail
olarak tanitti.
3647
Osmanli askerleri ise onu yakalayarak Sultan Selime gtrdler.
Ancak onun hilesi anlasilinca Sultan Selim tarafindan ldrld.
3648
Bir sylentiye gre Sah Ismailin benzeri olup savas meydaninda esir dsen
Sultan Ali Afsar ile I. Selim arasinda bir diyalog gereklesmistir. I. Selim, Sah
Ismaile: - 200 bin kisilik bir orduyla, topla, Yenieriyle senin zerine geldigimi
bilmiyor muydun? Neden bu kadar az askerle benim karsima iktin, savasa girdin?
Adamlarini mahvettin, kendin ise esir dstn?. Sah Ismail: -Senin ordunun
sayisinin ok oldugunu biliyordum, ama toplardan olusturulmus mevkilere siginarak
kendini hem bu dnyada, hem de br dnyada rsva edecegini hi bilmiyordum.
diye cevap veriyor.
3649
Bylece Sah Ismail, Sultan-ali Mirza Afsar ve bir mehterin
zverileri sayesinde kamayi basardi.
3650
aldiran Savasinda Safev tarafindan
biroklarinin yani sira Diyarbakir valisi Sultan-ali Mirza
3651
da ld.
3652
6.13.18.3. Elvend Han
Afsar boyundan olan Elvend Han, Safev zamaninda Kuhgiluye hkmetinde
bulunmustur.
3653
Osmanli ordusu 21 Rebiylahir 941 / 30 Ekim 1534te, Kasr-i
Sirine ulastiktan sonra ciddi sikintilara girdikleri
3654
siralarda Sah Tahmasb uzaktan
3647
Huld-i Berin, s. 241-143; Ahsent-tevarih, s. 195; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 34; lem-
ara-yi Safev, s. 495; Rumlu, Sah Ismail Tarihi, s. 183; Ahsent-tevarih, s. 195; Bidlisi, Selim Sah-
nme, s. 178-179, 186; Mneccimbasi, Sahifl-ahbr, c. III, s. 454; Uzunarsili, c. II, s. 268; Faruk
Smer, Safev Devletinin Kuruluu, s. 46.
3648
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 43; Tekmiletl-exbar, s. 48; Celal-zade, Selim-nme, s.149;
Rumlu, Sah Ismail Tarihi, s. 183; Ahsent-tevarih, s. 195; Habibs-siyer, s. 547; Seref Han,
Serefname, s. 158-159; Vilayeti, Sah Ismayil Sefevi, s. 166.
3649
Vilayeti, Sah Ismayil Sefevi, s. 164165; Memmedov, Azerbaycan Sefeviler Dvleti, s. 408;
Efendiyev, Azerbaycan Sefeviler Dvleti, s. 52; Z. Hseynov, Azerbaycanin Dvlet Quruculugunda
Sah Ismayil ve Qizilbas Fenomenlerinin Evezedilmez Rolu, Azerbaycanin Dvletilik Tarixinde
Sefeviler Dvletinin Yeri, ed. Shret Selimbeyli, Serbest Dsnce, Baki, 2001, s. 72
3650
Mnaatus-selatin, c. I, s. 402-405.
3651
Habibs-siyer, s. 547; Ahsent-tevarih, s. 195.
3652
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 43.
3653
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 51.
3654
Mnaatus-selatin, c. I, s. 589.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
548
onlari takip ederek onlari gzetmekte idi. Tahmasb Dergezine ulastiginda Kohgiluye
hkimi Elvend Han Afsar 1000
3655
veya 1500 kisi ve 2 tavla taze nefes at
3656
ile ona
katildi. Sah orada konuyu tartismaya aarak toplantiyi baslatti. Sonunda ise sah daha
nceki yntemin devam ettirilmesine ve dsmanla yz yze savasilmamasina karar
verdi.
3657
6.13.18.4. Mahmud Han
Afsar boyuna mensup Mahmud Han, Safev dneminde Kuhgiluyenin
hkmetinde olmustur.
3658
Sah Tahmasbin 19 Cemaziylahir 955 / 25 Temmus
1548de Eskenber yaylasina geldiginde orada ona katilanlar ierisinde Mahmud Han
Afsar da vardi. Elkas Mirza, Hemedani ele geirdikten sonra Kuma dogru giderek
orayi kusatip 18 Sevval 955 / 20 Kasim 1548de sehre girdigi
3659
ve pesinden Reyi
aldiginda Sah Tahmasb da basinda Muhammed Bey Afsarin yer aldigi bir birligi
Reye dogru sevketti. Bunun zerine ise Elkas Mirza Rey sehrini yagmaladiktan
sonra Kuma dogru gitti. Ayni yilda Elkas Mirza, Sirazi alamayinca Behbehana
giderek orayi yakip yagmaladiktan sonra Sstere dogru gitti. O, Sster hkimine
kaleyi teslim etmesini istese
3660
onun direnisi ile karsilasti. Bu sirada ise Mahmud
Han Afsar, Kohgiluyeden yardima gelerek birlikte Elkas Mirzayi yenebidiler. Elkas
Ssterden de Dezfula gitti. Ancak o, orada da basarili olamadi ve mecburen
Bagdata dogru hareket etti.
3661
6.13.18.5. Halil Han
Cemaziylevvel 975 / Kasim-Aralik 1567de Sah Tahmasb, Han Ahmede
karsi Gilana sevkettigi bir askeri birlige ragmen Han Ahmed yaklasik 3
3662
-4 ay
3663
3655
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Saferi, s. 33; Tarih-i Cihan-ara, s. 289; Cevahirl-ahbar, s. 173;
Hulasett-tevarih, c. II, s. 235.
3656
Tarih-i Cihan-ara, s. 289.
3657
Cevahirl-ahbar, s. 173.
3658
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 51.
3659
Hulasett-tevarih, c. II, s. 333.
3660
Ahsent-tevarih, s. 435; Nevai, Sah Tahmasb, s. 186.
3661
Ahsent-tevarih, s. 435.
3662
Ahsent-tevarih, s. 365; Huld-i Berin, s. 354; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 112.
3663
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 112.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
549
sre ile yerini degistirerek Gilanin dogu daglarinda saklanabildi. Agir karlarin
yagmasi ile Sah Tahmasb onlara destek iin iinde Kohgiluye hkimi Halil Han
Afsarin
3664
da yer aldigi bir baska birligi Kazvinden blgeye gnderdi. O, her blge
iin ayri ayri emirleri grevlendirerek kusatmayi daraltmalarini istedi. Allah-kulu
Sultan Ustaclu ile Halil Han Afsar da nc birligin basinda Eskur daglarina dogru
hareket ettiler.
3665
Sah Tahmasbin lm yilinda (15 Sefer 984 / 14 Mayis 1576)
Afsarlardan olan Halil Han, Kuhgiluyenin hkimi idi.
3666
6.13.18.6. Dana Bey
Afsar boyuna mensup Dana Bey de I. Sah Ismail zamanindaki byk
emirlerden idi. Sah Ismail, h. 916 / 151011de savassiz Damgan ve Grgani ele
geirdikten sonra Meshede girdi ve VIII. Sii imami Rizanin mezarini ziyaret etti. O
orada Sibek Hanin Merve giderek oradaki kaleye sigindigini grenince Serahsa
gitti. Sah Ismail, Dana (Dane) Muhammedi de ordu ncs olarak Merve gnderdi.
Sibek Han da Can Vefa Mirza ve Kanber Bey adinda iki komutanini onu nlemeleri
iin grevlendirdi. Iki taraf Mervin drt fersahliginda olan Tahir-abad kynde bir
biri ile karsilastilar.
3667
Savasta Dana (Dane) Muhammed, h. 916 / 151011 yilinda
Mervin Tahir-abad kynde lse
3668
de zbekler yenilip Merv kalesi iine
sigindilar. Kale ise 20 Saban 916 / 22 Kasim 1510da kusatildi.
3669
6.13.18.7. $ah-kulu Sultan b. Mustafa Sultan
6.13.18.7.1. Hace Kelann Boyun Egdirilmesinde Rol
Afsar boyuna mensup Sah-kulu Sultan b. Mustafa Sultan, nl emirlerden ve
Kirman hkimiydi.
3670
Sah Tahmasb 6 ay Heratta kaldiktan sonra 9 Rebiylahir 944
3664
Hulasett-tevarih, c. II, s. 475.
3665
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 578.
3666
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 51-52.
3667
Mihman-name-yi Buhara, s. 327; Rumlu, Sah Ismail Tarihi, s. 145-146.
3668
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 51.
3669
Cihan-ga-yi Hakan, s. 367.
3670
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 51.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
550
/ 15 Eyll 1537de Herati Tebrize dogru terk ettigi
3671
sirada kendisine itaatsizlik
gsteren ve Osta kalesine siginan Hace Melik Hafinin oglu Hace Kelana karsi
gnderdigi askeri birlik terkibinde Kirman hkimi Sah-kulu Sultan Afsar da vardi.
Onlar da kaleyi kusatmaya aldilar. Onlar ilk nce onu teslim olmaya ikna etmesi iin
Ustad Seyhi Topuyu kaleye gnderdiler. Ancak Hace Kelan da elisinin
ldrlmesinin karsiligi olarak onu ldrd.
3672
Hace Kelan kalede direnmeye devam
etti. Kusatma yaklasik 23 ay
3673
srd. Sonunda ise Hace Kelanin gvenilir
adamlarindan birisi (Hace Kelana darginligi yznden) Kizilbaslara kaleye gizli
giris yolunu syledi. Kizilbaslar da sz konusu yoldan yararlanarak kaleye girmeyi
basardilar. Hace Kelan ise yakalanarak Sah Tahmasba gtrld ve Sah Tahmasbin
emri zerine Tebrizdeki Nasriye Camisi minaresinden daha fazla aci ekmesi iin
hayasindan astirmak suretiyle ldrld.
3674
6.13.18.7.2. Hmayuna Yardm iin Gnderilmesi
h. 950 / 154344de Sah Tahmasb, Hmayuna yapacagi savaslarda yardimci
olmalari iin gnderdigi kalabalik
3675
orduda Kirman hkimi Sah-kulu Sultan Afsar
da vardi.
3676
Sah Tahmasb, onlara nce Kandahar ve Zemin-daveri sonra ise Kabl
ve Gazneyni alarak Hmayuna teslim etmesini emretti.
3677
6.13.18.7.3. Ahlat evresini Yagmalamas
Sah Tahmasb Sali gn 19 Cemaziylahir 955 / 26 Temmuz 1548de Eskenber
yaylasina geldiginde ona katilan Kizilbas emirlerinin iinde askerleri ile birlikte
Kirman hkimi Sah-kulu Sultan da vardi.
3678
h. 955 / 154849da Sah Tahmasb,
askerlerinden birka grubunu Osmanli topraklarina yagma ve viran etmeleri iin
3671
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 349.
3672
Tarih-i Cihan-ara, s. 293.
3673
Hulasett-tevarih, c. I, s. 276.
3674
Hulasett-tevarih, c. I, s. 277; Tarih-i Cihan-ara, s. 293.
3675
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 99; Favaids-safeviye, s. 27; Ekber-name, s. 324; Riyazul-
Islam, s. 71; Seref-name, c. II, s. 197; Hulasett-tevarih, c. I, s. 309.
3676
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 99; Riyazul-Islam, s. 74; Humayun in Persia, s. 48.
3677
Hulasett-tevarih, c. I, s. 309.
3678
Nevai, Sah Tahmasb, s. 178.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
551
gnderdiginde
3679
Saban 955 / Eyll-Ekim 1548de Sah-kulu Sultan Afsar da Ahlat
evresindeki kyleri yakarak 5.000 at, 100.000 koyun ve 50.000 inek
3680
ile sahin
ordusuna geri dnd.
6.13.18.8. Sevindik Bey Korubay
6.13.18.8.1. h. 927 / 1521 Yl Saldrsnda
Afsar boyundan olan Sevindik Bey de Sah Tahmasbin yakin adamlarindan
idi.
3681
Ubeyd Han, h. 927 / 1521 ilkbaharinda 30.000 atli ve yaya askerleri ile
birlikte Horasana dogru ilerlediginde
3682
Serahs hkimi olan Sevindk Bey Afsar
acele Herata bir ulak gndererek durumu rapor etti. Gnderilen ulak 16
Cemaziylahir 927 / 24 Mayis 1521, Persembe gnnde Heratta Emir Han
Musulluya ulasti.
3683
6.13.18.8.2. h. 944 / 153738 ve 946 / 153940 Yllar Arasnda
h. 944 / 1537-38de Sah Tahmasb, Sirvanda Sahruhun halkin rahatini ve
dzeni bozdugu
3684
haberini alinca, Elkas Mirzayi Sevindk Bey Koru-basi Afsar
ve bir diger Kizilbas emiri ile birlikte h. 945 / 153839da Sirvani almalari iin
gnderdi.
3685
Kizilbaslarin agir saldirilarina ragmen kale ele geirilemedi ve kusatma
4 ay kadar srd. Sahruh da emirleri ile birlikte 27 Rebiylahir 945 / 22 Eyll
1538de oklu hediyelerle
3686
kaleden disari ikip hazine ve definelerinin anahtarini
Sah Tahmasba teslim etti.
3687
h. 946 / 153940 yilinda Sah Tahmasb, sarap
tketiminin yasak edilmesine ragmen yine de sarap tketen
3688
ve ittatsizlik eden
3679
a.g.e, s. 181.
3680
Hulasett-tevarih, c. I, s. 330; Ahsent-tevarih, s. 430; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 73.
3681
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 51.
3682
Habibs-siyer, s. 579; Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 189-190.
3683
Cihan-ga-yi Hakan, s. 592.
3684
Ahsent-tevarih, s. 366.
3685
Hulasett-tevarih, c. I, s. 280; Ahsent-tevarih, s. 470-371; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s.
80; Tarih-i Cihan-ara, s. 293.
3686
Ahsent-tevarih, s. 373.
3687
Tarih-i Cihan-ara, s. 293; Hulasett-tevarih, c. I, s. 280.
3688
Tarih-i Cihan-ara, s. 294.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
552
Sster hkimi Mehdi-kulu Sultan Afsari
3689
yatistirmasi iin ilk olarak bir
komutanini gnderse de basari elde edilemeyince Mehdi-kulu Sultan Afsarin kendi
kardesi Sevindk Beyi bu is iin grevlendirdi. O da 21 Zilhicce 946 / 28 Nisan
1540ta kardesi Mehdi-kulu Sultan Afsari ldrp kafasini da Sah Tahmasba
gnderdi.
3690
6.13.18.8.3. h. 951 / 154445 ve h. 952 / 154546 Yllar Arasnda
Sah Tahmasb, h. 951 / 154445te Hmayunu karsilamalari iin o sahlik
ordusunun 1 fersahligina ulastiginda karsilama heyetinde
3691
olan Kizilbas
nderlerinden biri de Sevindk Bey Koru-basi Afsar idi.
3692
h. 952 / 154546da
Elkas Mirza, Sirvan hkimi olarak isyan ettigi siralarda Sah Tahmasb, Kazvin
Kislaginda iken bunun haberini aldi.
3693
Sonunda ise Elkas Mirza da tehlikeyi ciddi
grnce annesi Han Beygi Hanim ve oglu Ahmed Mirzayi Sah Tahmasba
gndererek affedilmesini istedi. Sah Tahmasb da bunu kabul ederek onun bir daha
isyan olasiligini ortadan kaldirmak iin Elkasin annesi ile birlikte gnderdigi
Kizilbas ileri gelenleri
3694
ierisinde Sevindk Bey Koru-basi da bulunmaktaydi.
3695
Onlar Kurani kerime yemin ettiler. Bylece Elkas da Kurana yemin ederek her yil
sahlik hazinesine 1000 Tebrizi tmeni gndermesi ve gereken zamanlarda sahin
ordusuna 1000 asker gnderecegini de taahht etti.
3696
Ismail Mirzanin Erzurum
valisi Iskender Pasaya aldigi 960 yilindaki galebeden sonra Sah Tahmasb onu
Sevindk Bey Koru-basi ile birlikte Osmanlilara tabi olan Krt emirlerinden Sah-
kulu Sultan Belilani bastirmasi iin gnderdi. Onlar ise Krtlerden birogunu
ldrdkten sonra bol ganimetlerle orduya geri dndler.
3697
3689
Hulasett-tevarih, c. I, s. 289; Ahsent-tevarih, s. 380.
3690
Ahsent-tevarih, s. 380.
3691
Hulasett-tevarih, c. I, s. 308; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 98.
3692
Hulasett-tevarih, c. I, s. 308.
3693
Tarih-i Cihan-ara, s. 296; Hulasett-tevarih, c. I, s. 313.
3694
Tarih-i Cihan-ara, s. 296.
3695
Hulasett-tevarih, c. I, s. 316; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 70.
3696
Hulasett-tevarih, c. I, s. 316; Ahsent-tevarih, s. 408; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 70.
3697
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 77; Tarih-i Cihan-ara, s. 301.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
553
6.13.18.8.4. Asmaya Bary Anlaymasnda Katks
8 Recep 962 / 29 Mayis 1555te imzalanan Amasya baris anlasmasindan nce
Safev ileri gelenlerinin Osmanli vezirazami Rstem Pasanin gnderdigi mektuba
cevap olarak gnderdigi, Snni mezhep esaslari ve halifelere bundan sonra
svlmeyecegine sz verilen ortak mektupta
3698
payi olanlarin biri de Sevindk Bey
Koru-basiydi. Sz konusu anlasma uyarinca Trk Safev devletinin bekasini da
garantilemis oldu. Bu da Sah Tahmasbin iyi bir siyaseti oldugunu kanitlamaya
yeter.
3699
6.13.18.8.5. h. 964 / 155657 Olaylarnda
h. 964 / 155657de Sah Tahmasb, Muhammed Mirzayi Herat hkmetine
atayip onu Sevindk Bey Korubasi ile birlikte Herata gnderdi. Ismail Mirza da
Heratta 1 yil 5 gn kaldiktan sonra 27 Cemaziylevvel 964 / 28 Mart 1557de
Sevindk Bey ile birlikte Herati terk etti. Sz konusu korubasi Ismail Mirzayi
Tebes-Yezd yolu ile Kasan, Kum ve Saveye getirdi.
3700
6.13.18.8.6. Melik Mahmud Sistaniyi Karylamas
Eski Sistan hkimi Melik Mahmud Sistani Hindistanda 5 yil kaldiktan sonra
gurbete dayanmadigindan Irana geri dnd. O, Sah Tahmasbi grmek ve tekrar
hkimiyetini ele almasi midi ile Kazvine dogru hareket etti. Sah Tahmasb da kimi
emir ve saray ileri gelenlerini onu karsilamalari iin gnderdi. Sah Tahmasb, ona ilgi
ile davranarak Sevindk Bey Koru Afsarin evini ona tahsisi etti. Sah ona sahlik
hazinesinden her gn 3 tmen
3701
harlik verilmesine emir verdi. Ancak Sah
Tahmasb, Sistan vilayetinin hkmetini ona vermekten kaindi. Melik Mahmud ise
Kazvinde 1 yil ikamet ettikten sonra vefat etti. Onun naasini ise Sistana gtrerek
3698
Mnaatus-selatin, c. I, s. 620.
3699
Faruk Smer, Safev Devletinin Kuruluu, s. 71.
3700
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 133; Tarih-i Cihan-ara, s. 303; Hulasett-tevarih, c. I, s. 344;
Cevahirl-ahbar, s. 213; Hulasett-tevarih, c. I, s. 388; Huld-i Berin, s. 510.
3701
Ihyaul-muluk, s. 159.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
554
Hace Galtan daginda gmdler.
3702
6.13.18.8.7. $ehzade Bayezid Sgndgnda Sevindk Bey
Sehzade Bayezid h. 967 / 155960ta Kazvine gtrldgnde Kazvin
yakinlarina geldiginde Sah Tahmasbin karsilama iin gnderdigi Safev ileri
gelenleri ierisinde Sevindk Bey Koru-basi Afsar da vardi.
3703
Sah Tahmasb,
Bayezidin ogullarini ondan ayirarak onlardan her birini nl emirlerinden birine
siparis etti. O, Mahmudu ise Sevindk Bey Koru-basiya siparis etti.
3704
h. 968 / 156162de Sehzade Bayezidin mahpus durumu uzun srnce iki
Osmanli ve Safev saray ileri gelenleri ve hatta sinir boyu pasalari arasinda da
mektuplasmalar ciddi bir trafik yasandi.
3705
Bu dogrultuda h. 968 / 156162de Sah
Tahmasbin ynlendirmesi ile
3706
Safev ileri gelenlerinin ortaklasa yazdiklari bir
mektup Osmanli ileri gelenlerine gnderildi. Safevlerin gnderdigi mektupta adi
geenlerin biri de Sevindk Bey Koru-basi idi.
3707
6.13.18.9. Kulu Sultan
Sah Tahmasbin lm yilinda Afsarlardan olan Kulu Sultan, Kirmanin hkimi
idi. Sultan Muhammed zamaninda Kirman eyaletinin kori-basisi Kulu Sultanin
yerine amcasi ogullarindan olan Veli Sultan getirildi.
3708
6.13.18.10. Hseyin Sultan
Sah Tahmasbin lm yilinda (15 Sefer 984 / 14 Mayis 1576) Afsarlardan olan
3702
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 381.
3703
Tarih-i Cihan-ara, s. 304; Hulasett-tevarih, c. II, s. 406, 417; Ez Seyh Safi ta Sah Safi, s. 84;
Tarih-i Safevyan, s. 41.
3704
Tarih-i Cihan-ara, s. 306; Hulasett-tevarih, c. II, s. 409.
3705
Serefed-din Turan, s. 214.
3706
Mnaatus-selatin, c. II, s. 59-61; Nevai, Sah Tahmasb, s. 437-441.
3707
Mnaatus-selatin, c. II, s. 59-61; Nevai, Sah Tahmasb, s. 437-441.
3708
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 51-52.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
555
Hseyin Han, Ferahin
3709
hkimi idi.
3710
6.13.18.11. Hsrev Bey
Sah Tahmasbin lm yilinda (15 Sefer 984 / 14 Mayis 1576) Afsarlardan olan
Hsrev Bey, Horasan lkesinin hkimlerinden idi.
3711
6.13.18.12. $ah Ali Bey
Sah Tahmasbin lm yilinda (15 Sefer 984 / 14 Mayis 1576) Afsarlardan olan
Sah Ali Bey, Horasan lkesinin hkimlerinden idi.
3712
6.13.18.13. Ali Yar Bey
Sah Tahmasbin lm yilinda (15 Sefer 984 / 14 Mayis 1576) Afsarlardan olan
Ali Yar Bey, Horasan lkesinin hkimlerinden idi.
3713
6.13.18.14. Hamza Bey
Sah Tahmasbin lm yilinda (15 Sefer 984 / 14 Mayis 1576) Afsarlardan olan
Hamza Bey, Azerbaycanin hkimi idi.
3714
6.13.18.15. Muhammed Bey
Sah Tahmasbin lm yilinda (15 Sefer 984 / 14 Mayis 1576) Afsarlardan olan
Muhammed Bey, Farsin hkimi idi.
3715
3709
Ferah, gnmz Afganistaninda Heratin gneyinde bir sehir.
3710
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 52.
3711
a.g.e, s. 52.
3712
a.g.e, s. 52.
3713
a.g.e, s. 52.
3714
a.g.e, s. 52.
3715
a.g.e, s. 52.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
556
6.13.18.16. Emir Han Afyar
Emir Han da Afsar boyuna mensup nl kisilerden idi. Emir Han Afsar, Ismail
Handan nce Kazerun ve ona bagli blgelerin tiyul sahibi idi.
3716
Sah Tahmasb, Han
Ahmede karsi Cemaziylevvel 975
3717
/ KasimAralik 1567de gnderdigi orduda
Emir Bey Afsar da vardi. Sah Tahmasb verdigi zel emirde Han Ahmede teslim
olmasi iin son firsatin verilmesini de istedi. O, Han Ahmedin dedelerinin Safevlere
olan hizmetlerinden dolayi ilk nce Emir Bey Afsari gnderilip onu saraya gelmesi
iin ikna edilmesine emir verdi. Han Ahmed kabul ettigi takdirde durumun kendisine
bildirilmesini ve kendisinin Kuran-i Kerime yemin ederek ona zarar vermeyecegini
de bildirmelerini, emre uymadigi takdirde ise onun yakalanip saraya getirilmesini
istedi.
3718
Ancak Han Ahmed, Sah Tahmasbin nerilerini kabul etmedi.
6.13.18.17. skender Han
Iskender Han Afsar boyunun muteber emirlerinden idi. O, Ester-abad valisi
idi.
3719
H. 975 / 156768de Sah Tahmasb, Gilani ele geirdikten
3720
sonra
Biyepisin btnne bir hkim atamak yerine her blge iin ayri ayri hkimler
atamayi uygun buldu. O, Biyepisin degisik blgelerine farkli Kizilbas emirlerini
atadi. Bu kisilerden biri de Iskender Bey Afsar idi.
3721
Onun oradaki hkimiyeti ise h.
977 / 156970e degin srd. Iskender Han kendi eceli ile Bistamda ld ve vasiyeti
zerine Meshedin bir fersahliginda bulunan Torokda gmld.
3722
6.13.18.18. Ahmed Sultan Afyar
Afsar boyundan olan Ahmed Sultan da nl komutanlardan idi. Ubeyd Han h.
936 / 152930da Amuye suyundan getiginde ordusunun ncs olan oglu Abdul-
3716
a.g.e, s. 55.
3717
Nevai, Sah Tahmasb, s. 133-134; Ahsent-tevarih, s. 559; Hulasett-tevarih, c. II, s. 462; Tarih-i
lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 112.
3718
Nkavetl-Asar, s. 68; Cevahirl-ahbar, s. 228; Ahsent-tevarih, s. 559; Hulasett-tevarih, c.
II, s. 471; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 112; Tarih-i Gilan, s. 50-51.
3719
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 55.
3720
Nevai, Sah Tahmasb, s. 301-303.
3721
Ahsent-tevarih, s. 566.
3722
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 55.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
557
aziz Sultan ve Taskent emiri Sevincek Muhammed Sultani Meshedi almalari iin
grevlendirdi. Safev tarafinda ise Meshedin savunmasini stlenen komutanlardan
biri de Ahmed Sultan Afsardi. Savunma iin Meshed surlarinin yapimi
bitmediginden sehir iinde barikatlar
3723
kurularak direnmeye alisildi. zbekler 2 ay
sre gemesine karsin Kizilbaslarin direncini kiramadilar. Ubeyd Hanin destek gc
geldikten sonra ise saldirilar daha da siddetlendi. Saldirilara dayanamayan
Kizilbaslar ise geceleyin Meshedi terk ettiler. Ubeyd Han da Meshede girip
yakaladigi yaklasik 300 Kizilbas`i ldrtt.
3724
Ubeyd Han 11 Saban 936/ 10 Nisan
1530da Horasanin Ferahini ele geirmek iin sz konusu blgeye geldiginde de
Ferahin hkimi olan Ahmed Sultan Afsar direnmeye basladi. zbekler Ferah
kalesini bir sre kusattiktan sonra kalenin alinmasinin zor oldugunu anlayinca
Herata geri dndler.
3725
6.13.18.19. Mehdi-kulu Sultan Afyar
Mehdi-kulu Sultan da Afsar boyuna mensup kisilerden idi. h. 946 / 153940
yilinda Sah Tahmasb kendisine itaatsizlik eden Sster hkimi Mehdi-kulu Sultan
Afsari
3726
yatistirma kararini aldi. Mehdi-kulu Sultan Afsar, Ssterde yillarca
mstakil bir biimde hkim oldugundan gururlanip emirlerden ikti ve srekli iki
tketmeye basladi.
3727
Bilindigi gibi Sah Tahmasb, h. 939/ 153233te sarap imege
tbe ederek emirlere de iki tketimini yasaklamisti. Sah Tahmasb, Mehdi-kulu
Sultan Afsara karsi Haydar-kulu Sultan Afsari grevlendirdi. O da Sstere gidip
Mehdi-kulu Sultan Afsari kalede kusatti. Ancak o, isi sonlandiramadigindan Sah
Tahmasb, Mehdi-kulu Sultan Afsarin kardesi Sevindk Beyi bu is iin
grevlendirdi. O da 21 Zilhicce 946 / 28 Nisan 1540ta kardesini ldrp basini da
Sah Tahmasba gnderdi.
3728
3723
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 57.
3724
Ahsent-tevarih, s. 290.
3725
a.g.e, s. 295.
3726
Hulasett-tevarih, c. I, s. 289; Ahsent-tevarih, s. 380.
3727
Tarih-i Cihan-ara, s. 294.
3728
Ahsent-tevarih, s. 380.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
558
6.13.18.20. Haydar-kulu Sultan Afyar
6.13.18.20.1. Mehdi-kulu Sultan Afyara Kary Grevlendirilmesi
Haydar-kulu Sultan da Afsar boyuna mnesup kisilerden idi. Afsar h. 946 /
153940ta yilinda Sah Tahmasb, Sster hkimi Mehdi-kulu Sultan Afsarin
3729
emirlere uymadigi iin yatistimasina Haydar-kulu Sultan Afsari grevlendirdi.
Haydar-kulu Sultan Afsar da Sstere giderek Mehdi-kulu Sultan Afsari kalede
kusatti. Ancak o bu iste basarili olamadi.
3730
6.13.18.20.2. Dezful Hkimiyetine Getirilmesi
Sah Tahmasb, Huzistanda isyan ederek Osmanlilarla da iyi iliskiler kuran
3731
Alaud-devle Ranasiye karsi h. 948 / 154142de Dezfula dogru hareket edince
Alaud-devle de saha karsi koyamayinca Bagdata kaip bir daha Dezfula geri
dnmedi. Sah Tahmasb da sz konusu blgenin hkmetine Haydar-kulu Sultan
Afsari getirdi.
3732
6.13.18.21. Sincab Sultan Afyar
Afsar boyundan olan Sincab Sultanin adi h. 957 / 155051 yilinda zbekler
tarafindan Heratin kusatilmasi olayinda geer. h. 957 / 155051de Taskent hkimi
Burak Han, Semarkend hkimi Abdul-latif Han ve bir grup zbek emirleri ile
birlikte Horasana saldirmak iin Herata dogru hareket ettiklerinde Herat kalesinin
savunmasini glendirmek amaciyla sehir disinda da barikatlar kuruldu. Muhammed
Mirza ve Kizilbaslar kale iinde saklanarak gereken yne saldirmak iin
konuslandilar. Burak Han ise ayni yilin 5 Cemaziyevvelinde (22 Mayis 1550de)
Herati kusatti. Sah Muhammed Sultan ise barikatlara saldirarak Sincab Sultan Afsar
komutasindaki Kizilbaslari geri oturttu. Kizilbaslardan gelen az sayida yardimci g
3729
Hulasett-tevarih, c. I, s. 289; Ahsent-tevarih, s. 380.
3730
Ahsent-tevarih, s. 380.
3731
Tarih-i Pansed Sale-yi Huzistan, s. 51-52.
3732
Hulasett-tevarih, c. I, s. 295; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 95.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
559
ise tfek atesleri ile
3733
geri pskrtldler.
6.13.18.22. Allah-kulu Sultan
Afsarlardan olan Allah-kulu Sultanin da adi h. 975 / 156768 olaylariyla ilgili
kaynaklarda yansimis bulunmaktadir. Sah Tahmasb, Ahmed Sultana karsi
Cemaziylevvel 975 / KasimAralik 1567de sevkettigi Kizilbas ordusunda Allah-
kulu Sultan da vardi.
3734
Kizilbasarin genel saldirisini grenen Han Ahmed ise
Ramser daglarina kamisti. Buna ragmen Allah-kulu Sultan, Han Ahmedin
saklandigi yeri grendi. Yollarin agir kar ile kapali olmasina ragmen az sayida
Kizilbas savasilarindan olusan bir grup onun saklandigi yere dogru gidip sabaha
yakin oraya ulastilar. Bylece 22 Cemaziylahir 975 / 23 Aralik 1567de Han
Ahmed yakalandi.
3735
6.14. KAAR
3736
6.14.1. Safev ncesi Kaarlar
Kimi tarihilere gre Kaar Boyunun adi Gazan Han dnemindeki bir Mogol
Boyunun basinda bulunan komutan Kacar Noyanin (h. 694703 / 12941304)
adindan alinmistir.
3737
Kimilerine gre ise Kacar Noyana bagli Trkmanlar daha
sonra Kaar adiyla anilmaya baslamislardir. Onlar genellikle Gence ve Irevan
evresinde yasamaktaydilar.
3738
Ilhanlilardan sonra bu boyun bir grubu Ermenistan
ve Suriyeye yerlesmislerdi. Onlar da diger Trk Boylari gibi yagmalamalar da
bulunurlardi.
3739
Bir grse gre Timur Osmanlilara tabi olan topraklara
saldirdiginda Sam, Ermenistan, Kk Asya vb. komsu topraklara saldirarak
3733
Hulasett-tevarih, c. I, s. 345.
3734
Nevai, Sah Tahmasb, s. 133-134; Ahsent-tevarih, s. 559; Hulasett-tevarih, c. II, s. 462; Tarih-i
lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 112.
3735
Hulasett-tevarih, c. II, s. 476-477; Cevahirl-ahbar, s. 228-229; Tarih-i Gilan, s. 53-54.
3736
Faruk Smer, Safev Devletinin Kuruluu, s. 183-188; Yilmaz Karadeniz, Iranda Smrgecilik
Mcadelesi ve Kaar Hanedani (1795 1925), Bakis Yay., Istanbul, 2006, s. 39-46.
3737
Felsefi, Sah Abbas, c. I, s. 215; Yusuf Cemali, s. 88.
3738
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 348.
3739
Ispanaki, v. 61-63; Felsefi, Sah Abbas, c. I, s. 215; Yusuf Cemali, s. 88.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
560
kervanlarin yolunu kesen ve yagmaci olan bu boyun bir kismini esir alarak Gence,
Irevan ve Karabag evresine yerlestirdi. Bunlar daha sonra I. Sah Ismailin Sirvan
saldirisinda onun mridi olup sah ile birlikte Irana g ettiler.
3740
Ester-abaddaki
Kaarlar ise iki byk kisma ayrilmaktaydilar. Biri Yukari-bas, digeri ise Asagi-bas
adini tasimaktaydi.
6.14.2. Safev Slalesi Hizmetinde Kaarlar
Kaar boyu Safev hanedanina ok saygi besledigi ve onlari zellikle Sah
Ismaili titizlikle korumalarindan tr diger boylara gre daha fazla saygi
grmekte ve agirlanmaktaydi. Safev sultanlarinin egitilmesi iin Yukari-baslar
srekli Iranda sipehsalar, serdar (komutan) ve hkim olarak atanmislardir. Onlar
askeri konularda diger birok Kizilbas boylarina gre daha ok yeglenmekteydi.
3741
Kizilbaslarin nemli boylarindan olan Kaarlar
3742
Kizilbas siyasi ve sosyal
yapisinda sol kesimde yer almakta eskiden ise Gence ve Berdede yerlesmekteydiler.
Onlardan bazisi da Samdan gelmislerdi.
3743
Oruc Bey Bayatin verdigi listede ise
Cacher (Kaar) boyunun dnemin Ispanyol aristokarsisindeki karsiligi Duk unvanina
denk gelmekteydi.
3744
6.14.3. Haydar Dneminde Kaarlar
Haydar Derbend yolu ile Kafkasyaya geri dnme kararini aldiginda Derbend
halki h. 892 / 148687de akrabalarinin onun tarafindan ldrldgne karsilik
yolunu kestiklerinde o, Akkoyunlu ve Sirvan-sah ordusundaki haberleri Kaarlar
araciligi ile greniyordu.
3745
29 Recep 893 / 9 Temmuz 1488, arsamba gn
gereklesen savasta da Kaarlar yer almislardi.
3746
3740
Felsefi, Sah Abbas, c. I, s. 215; Yusuf Cemali, s. 88.
3741
Yusuf Cemali, s. 88-89.
3742
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 140; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. III, s. 1085; Huld-i Berin,
s. 411.
3743
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 45.
3744
Minorskii, Saziman-i Idari, s. 250.
3745
lem-ara-yi Emini, Woods, s. 77.
3746
Cihan-ga-yi Hakan, s. 45.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
561
6.14.4. Sultan-ali Dneminde Kaarlar
Yezd hkimi Kse Haci Bayindiri, Baysunguru padisah olarak kabul ettikten
sonra Baysungur da tahta ikmak iin Sirvandan Tebrize dogru hareket ettiginde bu
zor durum karsisinda Rstem Bey, sufi nderlerinden ve Sultan-alinin Kaar
boyundan olan kalabalik bir sufi grububu Kse Haci Bayindiriye gnderdi. Kaarlar
ise h. 898 / 149293te Hemedana yakin Dergezin evresinde Kse Haci Bayindiri
ile yaptiklari savasta onu ldrdler.
3747
h. 900 / 149495 yilinda Rstem Mirzanin,
Sultan-ali Mirzayi gizlice ortadan kaldirmak istedigini grenen Kizilbaslar durumu
Sultan-aliye bildirince istisare toplantisindan
3748
Erdebile kama karari ikti.
Toplanti da Kaar boyunun da temsilcisinin bulunmasi sz konusu boyun nemini
gstermektedir. Erdebilin Samespi
3749
veya Baduk
3750
kynde gereklesen savastan
nce Sultan-ali kardesi Ismaili tarikatin basina getirdi.
3751
Sultan-ali kardeslerini ve
tarikatin sorumlulugunu ise ihtisas ehli
3752
adi ile bilinen yedi
3753
zel ve defalarca
sikintilarda denenmis
3754
olan Kizilbas komutanina devretti. Bu 7 kisi iinde
Kaarlarin da temsilcisinin
3755
bulunmasi Kaar boyuna verilen nemi aiklar
niteliktedir. Bylece h. 900 / 1495te
3756
gereklesen savasta Sultan-ali ld
3757
ve
Kizilbaslar da yenildiler.
3758
6.14.5. smail Mira Dneminde Kaarlar
Ismailin Erdebile dogru hareketinde
3759
de ihtisas ehli diye bilinen yedi
3747
Ekinci, Erdebil Tekkesinin Kurulusu, s. 93.
3748
Cihan-ga-yi Hakan, s. 56.
3749
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 23.
3750
Tarih-i Cihan-ara, s. 263.
3751
lem-ara-yi Safev, s. 37.
3752
Habibs-siyer, s. 447-448.
3753
lem-ara-yi Safev, s. 37.
3754
Ahsent-tevarih, Seddon, s. 26.
3755
Cihan-ga-yi Hakan, s. 57.
3756
Cihan-ga-yi Hakan, s. 58; Huld-i Berin, s. 63; Iran-i Asr-i Safev, s. 20; A Literary History of
Persia, s. 50.
3757
Lubbut-tevarih, s. 391; Hulasett-tevarih, c. I, s. 44; Habibs-siyer, 441; Tarih-i Cihan-ara, s.
263; Fars-name-yi Nasiri, c. I, s. 364.
3758
Hulasett-tevarih, c. I, s. 44; Habibs-siyer, 441; Tarih-i Cihan-ara, s. 263; Tarih-i Nigaristan,
s. 361-2; Fars-name-yi Nasiri, c. I, s. 364.
3759
Cihan-ga-yi Hakan, s. 89; lem-ara-yi Safev, s. 47; A Literary History of Persia, s. 21, 51;
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 26; Habibs-siyer, s. 447-448; Hulasett-tevarih, c. I, s. 48;
Cevahirl-ahbar, s. 111-113.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
562
zel kisi iinde olan Kaarlarin temsilcisi
3760
de onun yanindaydi.
3761
h. 906 / 15001de de Erzincana gelen Ismail Mirzaya Anadolulu mrit ve
sofularindan ok sayida bir nfus katildilar.
3762
Ismaile burada katilan boylar arsinda
Kaarlar da yer almaktaydi.
3763
2 Ramazan 907 / 11 Mart 1502, Cumartesi gn,
Nevruz bayraminda
3764
Ismail Mirza, Hasan Seker-ogluyu engellemeleri iin
gnderdigi ordusunda da Kaarlar vardi. Kaarlarla ile karsilasan Akkoyunlu
komutani ise atisma yasanmadan korkuya kapilip ve Elvendin ordusunun
bulundugu Nahivana dogru geri ekildi. Geri ekilen Akkoyunlulari takip eden
Kaarlar da onlarin bir kismini katlettikten sonra Ismailin yanina geri dndler.
3765
h. 907 / 15012 yilinda Kizilbaslarin galibiyeti ile sonulanan Serur savasi ve
ardindan Tebrizin alinmasinda da Safev ordusunda Kaarlar yer almislardi.
6.14.6. Murad Bey Akkoyunlunun Kaarlarca ldrlmesi
h. 920 / 151415te Sultan Selimin Tebriz iin aday olarak grdg ve hemen
gelmesini istedigi Murad Bey Akkoyunlunun Diyarbakirdaki Kaarlarca
ldrldkten
3766
sonra Tebrize kendine bagli bir hkimin yerlestirme istegi bosa
ikti.
6.14.7. Div Sultan Rumlu ile Ustaclu Buyu atymalarnda Kaarlar
Div Sultan Rumlu ile Ustaclu boyu arasindaki ihtilaflarda Kaar boyunun Div
Sultan tarafinda yer aldigina iliskin kaynaklarda her hangi bir kayda
rastlanilmamaktadir. Nitekim Div Sultanin h. 931 / 152425te Larda topladigi
Kizilbas ileri gelenleri ierisinde de Kaarlarin yer almadigi gzkmektedir. Div
Sultan Tebrize dndkten sonra gvde gstericisi amaciyla ldrttg kisilerden biri
3760
Ahsent-tevarih, Seddon, s. 26.
3761
lem-ara-yi Safev, s. 49.
3762
Hulasett-tevarih, c. I, s. 56; Huld-i Berin, s. 95; Ahsent-tevarih, s. 61; Tekmiletl-ahbar, s.
38.
3763
Ahsent-tevarih, Seddon, s. 35.
3764
Hulasett-tevarih, c. I, s. 69.
3765
Habibs-siyer, s. 463.
3766
Huld-i Berin, s. 253; Tekmiletl-ahbar, s. 75; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 33.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
563
de Kaar boyuna mensup idi.
3767
6.14.8. h. 932 / 152526 ve h. 936 / 152930 Yllar Arasnda
Kaynaklardaki bilgilere gre Kaarlarin h. 932 / 152526da Ester-abadda
bulunduklarina rastlanilmaktadir.
3768
10 Muharrem 935 / 24 Eyll 1528de
3769
gereklesen ve Kizilbaslarin bozguna ugramasi ile sonulanan birinci Cam
savasinda
3770
da Kaarlarin da yer aldigi bilinmektedir. Kaarlar bu savasta sol
kanattaydilar.
3771
Diger bir bilgiye gre ise Kaarlar sag kanatta yer almislardi.
3772
Ubeyd Han h. 936 / 152930da Amuye suyundan getiginde ordunun ncs olan
oglu Abdul-aziz Sultan ve Taskent emiri Sevincek Muhammed Sultani Meshedi
almalari iin grevlendirdi. Meshedin savunmasinda Kaarlar da
bulunmaktaydilar.
3773
6.14.9. Herat Kaarlarnn Kamran Mirzaya Yenilmesi
Sah Tahmasb h. 944 / 152930da ele geirdigi Kandaharin
3774
hkimiyetine
Kaarlari getirdi.
3775
Kandaharin ele gemesi ile Zemin-daver de Safevlerin eline
gemis oldu.
3776
Kimi arastirmacilara gre I. Sah Tahmasb dneminde gnmz
Afganistanin orta kesiminde bulunan Hazara blgesi de Kandahar vilayetine dhil
idi.
3777
Bylece Trk-Mogol kkenli Hazarlarin da sz konusu zamanda Kaarlara
tabi olduklari ortaya ikmis bulunmaktadir. Sah Tahmasb h. 944 / 152930da
Herata geri dndkten sonra Kamran Mirza kalabalik bir ordu ile Kandahara
3767
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Abdul-sekur, 10; Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 20; Tarih-i Cihan-
ara, s. 282; Ahsent-tevarih, s. 247; Huld-i Berin, s. 334, 340.
3768
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 64.
3769
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 54; Roemer, s. 236; Baburnama, s. 418; Hulasett-tevarih, c.
I, s. 188; Nevai, Sah Tahmasb, s. 210-211.
3770
Lubbut-tevarih, s. 427-428; Cevahirl-ahbar, s. 154; Hulasett-tevarih, c. I, s. 180, 187; Tarih-i
lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 54; Tarih-i Cihan-ara, s. 284; Nevai, Sah Tahmasb, s. 210; Handemir, Sah
Ismail ve Sah Tahmasb, s. 261; Baburnama, s. 418.
3771
Ahsent-tevarih, s. 284.
3772
Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 25.
3773
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 57.
3774
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 344.
3775
Tekmiletl-ahbar, s. 94; Tarih-i Cihan-ara, s. 292.
3776
Indo-Persian Relations, s. 52.
3777
Tarih-i Nizami-yi Iran, s. 17.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
564
saldirdi. O, gnderilen Kaar birligini yenerek onlardan esirler de aldi. Sah Tahmasb
tarafindan yardim desteginin geleceginden mitsiz olan Kaarlar ise mecburen
Kamran Mirza ile mzakereye basladilar. Sonunda ise Kandahar, Kamran Mirzaya
teslim edilerek Kaar boyundan olan esirler de geri alindi.
3778
Oradaki Kaarlar ise
Kazvine dogru hareket ettiler.
6.14.10. Hmayuna Yardm iin Grevlendirilen Kaarlar
Sah Tahmasb, h. 951 / 154445te Hmayuna yapacagi savaslarda yardimci
olmalari iin gnderdigi kalabalik
3779
orduda Kaarlar da yer almakta ve ordunun
komutasi onlara ait idi.
3780
Sah Tahmasb, onlara nce Kandahar ve Zemin-daveri
sonra ise Kabl ve Gazneyni alarak Hmayuna teslim etmelerini emretmisti.
3781
Bylece Hmayun Sah, Bayram Han, Budak Han Kaar ve 12.000 atli ile birlikte
Kandahara dogru hareket etti. Sah Tahmasbin emri zerine Cihan-sah
Karakoyunlunun torunu ve Bayram Hanin akrabalrindan olan Muhammedi Mirza
da emirlerin iinde yer almaktaydi. 7 Muharrem 952 / 21 Mart 1545te Kandahar
kusatmaya
3782
alindi. 25 Cemaziylahir 952 / 2 Eyll 1545te ise Askeri Mirza
Kandahar kalesini teslim etti.
3783
Anlasma uyarinca, Kizilbaslar Kandahari ele
geirdiler.
3784
Hmayun kendisi ise adamlari ile birlikte Kandaharin disinda
Ergendabdaki ahar-bag Babrde konuslandi.
3785
Ancak sehir anlasma geregi
Kizilbaslara birakilinca Hmayun da Kandahari ele geirmek iin
3786
atlilarindan bir
kismini ot ve odun saticisi adi ile Kandahara soktu. O emirlerinin saldiracagi
kapilarini da belirledi. O, emirlerini evre ormanlarda saklayip gereken zamanda
saldirmalarini istedi. Bylece o, Kandahari ele geirdi.
3787
Sehirdeki Kaarlar da
3778
Ahsent-tevarih, s. 360.
3779
Seref-name, c. II, s. 197; Hulasett-tevarih, c. I, s. 309.
3780
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 99; Favaids-safeviye, s. 27; Ekber-name, s. 324; Riyazul-
Islam, s. 71.
3781
Hulasett-tevarih, c. I, s. 309.
3782
Bairam Khan, s. 81.
3783
Ekber-name, s. 350; Riyazul-Islam, s. 75; Bairam Khan, s. 89; Hmayun der Iran, s. 116, n. 1;
Humayun in Persia, s. 52.
3784
Hmayun der Iran, s. 116; Humayun in Persia, s. 60; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 92.
3785
Bairam Khan, s. 89.
3786
Hmayun der Iran, s. 117-118; Humayun in Persia, s. 54-55; Bairam Khan, s. 91; Riyazul-Islam,
s. 77.
3787
Hmayun der Iran, s. 122; Humayun in Persia, s. 57; Riyazul-Islam, s. 76; Bairam Khan, s. 22,
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
565
savunmayi bos grerek sehri Hmayun Saha teslim ettiler.
3788
Hmayun da onlarin
zarar vermeden Irana geri dnmelerine izin verdi.
3789
Bylece o, Safevlere karsi
ihanette bulundu.
3790
O, sonra Sah Tahmasba mektup yazarak Murad Mirza
ldkten sonra Kaarlarin Herat halkina karsi kt davrandigina bagladi.
3791
6.14.11. Kaarlarn $irvanda Egemen Olmas
Sah Tahmasb, Sirvani aldiktan sonra oglu Ismail Mirzayi Sirvanin hkimi
olarak atadi. O, h. 954 / 154748de Gke Sultan Kaari da ona lala olarak
seti.
3792
Bylece Sirvanda Kaarlar egemen bir konuma geldiler.
6.14.12. h. 955 / 154849da Kaarlar
Sultan Sleyman, h. 955 / 154849da Tebrize dogru hareket ettiginde
Tebrizde bulunan Sah Tahmasb Osmanlilara karsi Merend blgesine gnderdigi
nc birlikte Kaarlar da yer almaktaydi.
3793
h. 955 / 154849da Sultan Sleyman,
Van kalesini kusatmada tuttugu siralarda Osman elebi Kullar-agasiyi 4.000 atli ile
Kars kalesini onarmalari iin oraya gnderdi. Sah Tahmasb ise oglu Ismail Mirza ile
birlikte bir Kaar birligini Kars kalesini almalari ve harap etmeleri sonra ise
Erzuruma saldirmalari iin gnderdi. Onlar Karsa saldirdilar ve gereklesen savasta
Osman elebi ve birok Osmanli askeri ayni zamanda ise kale mimari ile isilerini
ldrldkten sonra kale de harap edildi.
3794
Ancak Ismail Mirza ve Kaarlar
Erzuruma dogru hareket etmeden Sultan Sleyman 9 gn sonra, Recep baslari
955te (Agustos 1548)
3795
Van kalesini alabildi.
3796
O, Van hkimi olarak Iskender
Pasa erkesi atadi. Kizilbaslar ise Kars Kalesini viran edip evre kyleri yaktiktan
166.
3788
Tarih-i Siyasi ve Ictimaiyi Iran, s. 208; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 91.
3789
Hulasett-tevarih, c. I, s. 312; Bairam Khan, s. 22.
3790
Bairam Khan, s. 93; Riyazul-Islam, s. 78; Hmayun der Iran, s. 122; Humayun in Persia, s. 61.
3791
Bairam Khan, s. 92.
3792
Ahsent-tevarih, s. 417.
3793
Hulasett-tevarih, c. I, s. 326; Ez Seyh Safi ta Sah Safi, s. 72.
3794
Hulasett-tevarih, c. I, s. 330.
3795
Nevai, Sah Tahmasb, s. 190.
3796
Uzunarsili, c. II, s. 360.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
566
sonra Sah Tahmasbin ordusuna geri dndler.
3797
6.14.13. Kaarlarn $eki Hkimiyetine Getirilmesi
Sah Tahmasb Sevval baslari 955 / Kasim baslari 1548de ise uhur Sada
(Irevan) geldiginde oglu Ismail Mirzayi bir Kaar birligi ile birlikte Sirvani tekrar
ele geirmeleri iin gnderdi.
3798
Onlar da Siravni ele geirdiler. Sah bu defa ise
Sirvanin hkimiyetine Abdullah Han Ustacluyu atadi. h. 958 / 155152 yilinda Sah
Tahmasb Sekiyi
3799
fethetmek iin oraya dogru hareket etti ve 9 Cemaziylevvel
958 / 15 Mayis 1551de Seki fethedilmis oldu.
3800
Sah Tahmasb, Seki hkimiyetine
ise Kaarlari getirdi. Bylece Seki vilayeti de sz konusu tarihten itibaren Sah
Tahmasbin egemenligine girmis bulundu.
3801
6.14.14. Kaarlarn Pasin, Davayli ve Bitlise Kary Gnderilmesi
h. 959 / 155152de Osmanlilarin Erzurum hkimi olan Iskender Pasa erkes,
Kizilbas emirlerinin Osmanli saray vezirlerine gnderdikleri mektuplari ve Safev
tccarlarinin da geisini engellemekte ve onlari yagmalamaktaydi.
3802
Bunun zerine
Sah Tahmasb da Iskender Pasayi ortadan kaldirmalari ve Safevlere yakin Osmanli
arazisini yakip yikmalari iin h. 959 / 155152de drt Kizilbas grubunun baslarina
birka komutan yerlestirerek Osmanli arazisine gnderdi. Kaarlardan bir grubu
Pasine, diger bir grubu ise Grcistandaki Davayliyi almalari iin blgeye
gnderildi. Iskender Pasa ise Sah Tahmasbin Grcistana gnderdigi kuvvetlerinden
bir kismina saldirarak onlardan birogunu ldrp ve baslarini Istanbula gnderdi.
Tahmasbin gnderdigi diger 3 grup ise grevlerini basari ile yerine getirdiler.
3803
Pasine gnderilen grup ise Osmanli askerlerini yenerek sehri de yaktilar. Sah
Tahmasb sonra ordusunun ogunlugu ile Ahlata saldirarip Ramazan 959 / Agustos-
3797
Nevai, Sah Tahmasb, s. 215, 233.
3798
Tekmiletl-ahbar, s. 125.
3799
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 82.
3800
Ez Seyh Safi ta Sah Safi, s. 76; Roemer, s. 245.
3801
Ez Seyh Safi ta Sah Safi, s. 76; Roemer, s. 245.
3802
Huld-i Berin, s. 396.
3803
Hulasett-tevarih, c. I, s. 353-354.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
567
Eyll 1552de Ahlati aldi.
3804
O, Ahlat kalesini harap etti. O, Ahlata hareket
etmeden nce bir grubu da Vana gndermisti. Kizilbaslar Osmanli ordusunu Vanda
yenebildiler ve o blgeyi yakip viran ettiler. Sah Tahmasb, Kaarlardan bir grubunu
da Birlise gderdi. Onlar da sz konusu blgenin tmn, Ahlat ve Gzel Deyeyi
de yaktilar.
3805
6.14.15. h. 960 / 155253 ve h. 962 / 155455 Yllar Arasnda
h. 960 / 155253te Sah Tahmasb, Sultan Sleymanin drdnc kez Safevlere
saldiracagi olasiligini gz nnde bulundurarak Behram Mirzanin oglu Hseyin
Mirzayi bir Kaar birligi ile Osmanli yanlisi Krtleri bastirmalari iin grevlendirip
gnderdi. Onlar da sahin dedigini yerine getirip Osmanli tebaasi Krt emirlerinin
arazilerini yaktilar.
3806
Sultan Sleyman, Saban veya Ramazan baslari 961 /
Temmuz-Agustos 1554te Erzuruma geri dndgnde Sah Tahmasb da 5.000 atli bir
Kaar birligini Pasini yagmalama iin blgeye gnderdi.
3807
Onlar da Pasini
yagmalayip yaktiktan sonra orduya geri dnd.
3808
h. 962 / 155455te Sah Tahmasb
Ester-abada Abaya karsi gnderdigi orduda Kaarlar da yer almislardi.
3809
6.14.16. Kaarlarn Grcistan Harekt
Grc emirlerinden Luarsab
3810
h. 963 / 155556da Kizilbaslarin isgalinde
olan Korese saldirinca Safev tarfindan ise bir Kaar birligi ona karsi abucak
hareket ettiler. Gereklesen savasta Kizilbaslar yenildiler. Luarsab (15341558) ise
onlari takip ederek onlarin bir kismini ldrd. Ancak Luarsab savas sirasinda
atindan dserek bir Kizilbas tarafindan yaralandi. Kizilbaslarin birogunun lmesine
ragmen Luarsab da aldigi yaradan tr ld.
3811
Grc tarihiliginde Luarsab bir
milli kahraman olarak kutsanmaktadir. Kimi Grc tarihilerine gre Luarsab
3804
Tarih-i Cihan-ara, s. 301; Hulasett-tevarih, c. I, s. 354.
3805
Hulasett-tevarih, c. I, s. 355.
3806
Hulasett-tevarih, c. I, s. 368; Ahsent-tevarih, s. 484; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 77-78.
3807
Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 80.
3808
Ahsent-tevarih, s. 486-487.
3809
a.g.e, s. 496.
3810
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 84.
3811
Ahsent-tevarih, s. 504-505; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 88.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
568
olmasaydi gnmzde Grcistan topraklari Mslmanlarin (Trklerin)
egemenliginde olacak ve Grcistan adi da bylece tarih sahnesinden silinecekti.
3812
Grcistan hkmdarlarindan olan Luarsab ldkten sonra yerine oglu Simon
(Svimon, Semaon, Simaon, Soymon)
3813
geti. Kaarlar ise Luarsaba olan
yenilgilerinin telafisi olarak h. 964 / 155657de Grcistana ordu ektiler. Simon ve
damlari ise daglara ve ormanlara sigindilar. Kizilbaslar da onun blgesini
yagmalayip tahripte bulundular. Onlar ziraat ve meyve agalarini da imha ettiler.
3814
Sonra ise geri dndler. h. 968 / 156061de Kartlia hkimi Simon, Kakhetia hkimi
Levend Hanin oglu Gorgin ile birlikte Tiflisi ele geirmek iin hareket ettiler.
Gence hkimiyetinde olan Kaarlar ise onlara karsi acele ile harekete getiler.
Gereklesen savasta Gorgin ldrlp Simon da Gori sehrine dogru kati.
3815
6.14.17. Han Ahmede Kary Grevlendirilmeleri
Sah Tahmasbin Cemaziylevvel h. 975
3816
/ Kasim-Aralik 1567de Han
Ahmede karsi Biyepise gnderdigi kalabalik orduda
3817
Azerbaycan Kaarlarinin
da yer aldigi bilinmektedir.
3818
Han Ahmed yaklasik 3
3819
4 ay
3820
sre ile yerini
degistirerek Gilanin dogu daglarinda geirdi. Agir karlarin yagmasi ile Sah Tahmasb
onlara destek iin Kazvinden gnderdigi ikinci birligin terkibinde de Kaarlar
bulunmaktaydilar.
3821
6.14.18. Kaar Boyuna Mensup Kiyiler
Kaar boyundan Kara Piri Bey (Toz-koparan), Ilyas Bey Helvai-oglu Kaar,
Aa Sultan Kaar (Mis Sultan), Derace Sultan (Kudurmis Han), Sah-verdi Sultan
3812
A History of Georgia, s. 25.
3813
Roemer, s. 245; Hulasett-tevarih, c. I, s. 392; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 89; A History
of Georgia, s. 25; The Making of the Georgian Nation, s. 48.
3814
Hulasett-tevarih, c. I, s. 392.
3815
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 88.
3816
Nevai, Sah Tahmasb, s. 133-134; Hulasett-tevarih, c. II, s. 462; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I,
s. 112.
3817
Nkavetl-Asar, s. 68; Cevahirl-ahbar, s. 227-229.
3818
Hulasett-tevarih, c. II, s. 471; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 112; Tarih-i Gilan, s. 50-51.
3819
Ahsent-tevarih, s. 365; Huld-i Berin, s. 354; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 112.
3820
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 112.
3821
a.g.e, s. 476.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
569
Ziyad-oglu (Musahip), Budag Han, Gke (Gke) Sultan, Halil Sultan b. Sah-verdi
Sultan Ziyad-oglu, Ibrahim Bey, Yusuf Halife, Kubad Bey, Mirza Ali Sultan,
Hseyin Bey, Sleyman Bey, Narin Bey Kaar, Kiyaba Bey Kaar, Yakub Sultan
Kaar, Toygun Bey Kaar, Bayram Bey Kaar, Sah-kulu Bey Kaar ve Ali Aga
Yzbasi Kaar gibi nl kisiler ikmistir.
6.14.18.1. Kara Piri Bey (Toz-koparan)
6.14.18.1.1. Haydar Zamannda
Kara Pir Bey, Kaar boyuna mensup byk emirlerdendi.
3822
h. 892 / 1486
87de Haydar Derbend yolu ile Kafkasyaya geri dndp Derbendde yolu
kesildiginde Kara Piri Kaar tarafindan Akkoyunlu ve Sirvan-sah ordusundaki
haberini aliyordu.
3823
29 Recep 893 / 9 Temmuz 1488, arsamba gn gereklesen
savasta
3824
Haydarin ordusunun sag kanadinda Kara Piri Kaar bulunmaktaydi.
3825
6.14.18.1.2. Sultan-ali Zamannda
Baysungur Akkoyunlu tahtina ikmak iin Sirvandan Tebrize dogru hareket
etmesi zerine Rstem Bey Akkoyunlu da sufi nderlerinden ve Sultan-alinin
mridi olan Kara Piri Kaari kalabalik bir sufi grubu ile Baysunguru destekleyen
Kse Haci Bayindiriye gnderdi. Kara Piri Kaar ise h. 898 / 149293te
Hemedana yakin Dergezin evresinde Kse Haci Bayindiri ile yaptigi savasta onu
ldrd.
3826
Sultan-alinin yaptigi btn alismalar, Ismail Mirzayi kendi yerine tarikat
baskanligina semesi
3827
disinda aldigi kararlar ve savaslarinda
3828
Kara Pir Bey
3822
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 56-57.
3823
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 20.
3824
lem-ara-yi Emini, Woods, s. 77.
3825
Cihan-ga-yi Hakan, s. 45.
3826
Ekinci, Erdebil Tekkesinin Kurulusu, s. 93.
3827
lem-ara-yi Safev, s. 37.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
570
Kaar da yaninda bulunmaktaydi. Sultan-ali h. 900
3829
/ 149495te kendinden sonra
tarikat ve kardeslerinin sorumluluguna deneyimli
3830
7 zel kisiyi
3831
getirdi.
6.14.18.1.3. smail Mirza Zamannda
Kaynaklarda adeta merkezi komite niteliginde olan Lahican Sufileri veya
Ihtisas Ehli
3832
diye bilinen yedi zel kisi Ismail Mirzanin egitimi ile ilgilenmenin
yani sira onda eski Trk devletiligi anlayisi olan Tanri Kut kutsal hakan anlayisini
pekistirmekteydiler.
3833
Ismail evrede bas gsteren olaylarla da ilgili olarak
onlardan haber almakta ve uygun firsati beklemekteydi. Bu 7 kisi iinde Kara Piri
Bey de vardi.
3834
Ismail ve yandaslari Lahicandan ayrilip
3835
Erdebile dogru
gittiginde
3836
sz konusu yedi sufi
3837
ve zellikle Kara Piri Bey Kaar
3838
da
bulunmaktaydi.
2 Ramazan 907 / 11 Mart 1502de Nevruz bayraminda
3839
Ismail Mirza, Hasan
Seker-ogluyu engellemelerini iin ordusundan bir kismini Kara Piri Bey Kaarin
komutanliginda ilgili blgeye gnderdi. Piri Bey Kaar ile karsilasan Akkoyunlu
komutani ise atisma yasanmadan korkuya kapilip ve Elvendin ordusunun
bulundugu Nahivana dogru geri ekildi. Geri ekilen Akkoyunlulari takip eden Piri
Bey Kaar da onlarin bir kismini katlettikten sonra emrindeki Kizilbaslarla birlikte
Ismailin yanina geri dnd.
3840
Bu olaylardan sonra Ismail Mirza ordusu ile birlikte
3828
Tarih-i Cihan-ara, s. 263; Hulasett-tevarih, c. I, s. 44; Habibs-siyer, 441; Tarih-i Nigaristan,
s. 361-362; Habibis-Siyer, s. 440-441.
3829
Cihan-ga-yi Hakan, s. 58; Huld-i Berin, s. 63; Iran-i Asr-i Safev, s. 20; A Literary History of
Persia, s. 50.
3830
Ahsent-tevarih, Seddon, s. 26.
3831
lem-ara-yi Safev, s. 37.
3832
Habibs-siyer, s. 447-448.
3833
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 25; A Literary History of Persia, s. 51.
3834
Cihan-ga-yi Hakan, s. 57.
3835
Ahsent-tevarih, Seddon, s. 26.
3836
Cihan-ga-yi Hakan, s. 89; lem-ara-yi Safev, s. 47; A Literary History of Persia, s. 21, 51;
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 26; Habibs-siyer, s. 447-448; Hulasett-tevarih, c. I, s. 48;
Cevahirl-ahbar, s. 112-113.
3837
lem-ara-yi Safev, s. 49.
3838
Ahsent-tevarih, Seddon, s. 26.
3839
Hulasett-tevarih, c. I, s. 69.
3840
Habibs-siyer, s. 463.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
571
Nahivana dogru hareket etmeye basladi. Ismail, Nahivana yakin bir yerde Kara
Piri Bey Kaari ordusunun basina getirdi. Elvend ise uhur Sada dogru geri
ekilip Serur adli bir yerde onlari beklemeye konuldu.
3841
Ismail Mirza, Elvend Mirzaya yazdigi mektubunda savasa hazir oldugunu ona
bildirdikten
3842
sonra Sirvan seferini ve Grcistan planini durdurarak ordusunun
basina Toz-koparan adi ile de nl olan Kara Piri Kaar ve bir diger Kizilbas
nderini getirerek dsmana dogru hareket etti.
3843
Bylece Ismail, h. 907 / 15012
yilinda Serurda Elvendin ordusunu yenebildi. 24 Zil-hicce 908 / 21 Haziran 1503
tarihinde Hemedan yakinlarinda Murad Bey Akkoyunlu ile Kizilbaslar arasinda
gereklesen
3844
savasta ise Kara Piri Bey Kaar komutanliginda 1500 kisilik bir
blk ise ihtiyatta saklanmisti. Savas sirasinda bu ihtiyatta saklanan blk ok
nemli rol oynamis ve beklenmedik bir anda saldiriya geerek Akkoyunlu ordusunu
saskina ugratmis ve kamasina sebep olmustur.
3845
Bylece Kara Piri Bey Kaar,
Sultan Murad ile savasta Esilmez Bey Trkmani yenebildi.
6.14.18.1.4. $ah smail Dneminde
Kara Piri Bey Kaar, I. Sah Ismailin tahta ikisinin ilk zamanlarinda Osman
Bey Musullu ile savasarak ona galip geldi. O, h. 918 / 151213 yilinda ise Necm
Sani (II. Necm) ile birlikte Gicduvanda ldrld.
3846
6.14.18.2. lyas Bey Helva-oglu Kaar
Ilyas Bey Helvaci-oglu da Kaar boyuna mensup nl kisilerdendi. h. 907 /
15012de Elvend Mirza, Ismail Mirzaa yazdigi mektubunda savasa hazir oldugunu
ona bildirince
3847
Ismail de Sirvan seferini ve Grcistan planini durdurarak
3841
Vilayeti, Sah Ismayil Sefevi, s. 100; Efendiyev, Azerbaycan Sefeviler Dvleti, s. 101.
3842
lem-ara-yi Sah Ismail, s. 58.
3843
Yusuf Cemali, s. 143.
3844
Bayramli, I Ismayil, s. 371.
3845
Tekmiletl-exbar, s. 36; Seref Han, Serefname, s. 138.
3846
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 56.
3847
lem-ara-yi Sah Ismail, s. 58; Yusuf Cemali, s. 143.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
572
ordusunun basina av emiri (avcibasi) olan Ilyas Bey Helvai-oglu Kaar ve bir diger
Kizilbas komutanini getirerek dsmana dogru hareket etti.
3848
Bylece Ismail, h. 907
/ 15012 yilinda Serurda Elvende galip geldi. Sah Ismail Tebrizde tahta iktiktan
sonra ise Ilyas Bey Helvaci-ogluyu avci-basi olarak atadi.
3849
6.14.18.3. Aa Sultan Kaar (Miy Sultan)
Aa Sultan Kaar boyundan ikmis muteber emirlerdendi. Sah Ismail, Sultan
Selimin Irana olan ilk saldirinda Diyarbakirdaki Ustaclularin Tebrizde kendisine
katilmalarina emrettiginde Diyarbakirin da hkmetine Aa Sultan Kaari getirdi.
Aa Sultan Kaar ise Urfa sehrine yakin bir yerde Osmanli tarafindan gnderilen
Murad Bey ile h. 920 / 151415te savasa girip onu yendi. Aa Sultan onun basini
keserek yzg
3850
ile birlikte Sah Ismaile gnderdi.
3851
Sah Ismailin ise ona bu
basarisindan dolayi Mi Sultan lakabini verdi.
3852
Savasta Aa Sultanin 800 kisilik
atlisina karsilik Murad Beyin atlilarinin sayisi da 8.000 idi.
3853
Bununla da
Akkoyunlu slalesi h. 920 / 151415te tarih sahnesinden silinmis oldu.
6.14.18.4. Derace Sultan veya Kudurmy Han
Kaar boyundan olan Derace Sultan, Kudurmis Han lakabi ile de nl idi. Bir
bilgiye gre o Urfada Yakub oglu Sultan Muradi yenerek ldrmstr. O,
Mardinin Koruk-tepesinde Karahan Ustaclu ile birlikte Mustafa Pasa Biglu
(Biyiglu) avus ile yaptigi savasta ldrld.
3854
6.14.18.5. $ah-verdi Sultan Ziyad-oglu (Musahip)
3848
Yusuf Cemali, s. 143.
3849
Tekmiletl-exbar, s. 33; Mneccimbasi, Sahifl-ahbr, c. III, s. 182; Abbasli, Sah Ismayil, s.
18; Ceferli, Sefeviler Dvleti, s. 58.
3850
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 33.
3851
Hulasett-tevarih, c. I, s. 133; Huld-i Berin, s. 252-253.
3852
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 33.
3853
Ahsent-tevarih, s. 198.
3854
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 56.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
573
6.14.18.5.1. Kamran Mirzaya Yenilmesi
Kaar boyuna mensup olan Sah-verdi Sultan Ziyad-ogliya, Sah Tahmasb
Musahip (hem sohbet) derdi. O nemli savaslarda bulunmustur.
3855
O, Karabag
beylerbeyi idi. Sah Tahmasb Herata geri dndkten sonra h. 944 / 153738de
Kamran Mirza kalabalik bir ordu ile Kandahara saldirdi. O, Budak Hanin
gnderdigi Sah-verdi Bey Ziyad-oglu Kaarin komutasindaki birligi yenerek Sah-
verdi Beyi de yakaladi. Sah Tahmasb tarafindan yardim desteginin geleceginden
mitsiz olan Budak Han, Kamran Mirza ile mzakereye basladi. Sonunda ise Budak
Han, Kandahari Kamran Mirzaya teslim etti ve o da Sah-verdi Beyi serbest
birakti.
3856
Budak Han ve atlilari ise Kazvine dogru hareket ettiler.
6.14.18.5.2. h. 955 / 154849da $ah-verdi Sultan
Sultan Sleyman, h. 955 / 154849da Tebrize dogru hareket ettiginde
Tebrizin Senb Gazaninda olan Sah Tahmasb
3857
da iinde Sah-verdi Sultan Ziyad-
oglu Kaarin da yer aldigi nc Safev birligini Osmanlilara karsi Merend evresine
gnderdi. Safev ordusunun nc kismi Osmanlilarla savasa girmeden Eskenber
yaylasina kadar geri ekildiler. Safev ordusunun nc kesiminden ise az sayida bir
asker ile Merendde Osmanlilara saldirip onlari yenip kamalarina neden oldular.
3858
Fakat sonunda ise Osmanlilar srekli gelen takviye kuvvetler yznden Kizilbaslar
yenilerek daglara katilar.
3859
6.14.18.5.3. h. 959 / 155152 ve h. 961 / 155354 Yllar Asanda
Sah Tahmasb h. 959 / 155152de Safev elileri ve tccarlarini yakalayip
yagmalayan Osmanlinin Erzurum hkimi Iskender Pasayi
3860
ortadan kaldirmalari
ve Safevlere yakin Osmanli arazisini yakip yikmalari iin drt Kizilbas grubunu
blgeye sevk etti. Bu gruplardan birinin basinda Sah-veri Sultan Ziyad-oglu Kaar
3855
a.g.e, s. 56.
3856
Ahsent-tevarih, s. 367.
3857
Hulasett-tevarih, c. I, s. 326; Ahsent-tevarih, s. 424; Ez Seyh Safi ta Sah Safi, s. 72.
3858
Nevai, Sah Tahmasb, s. 178.
3859
Hulasett-tevarih, c. I, s. 325; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 71.
3860
Huld-i Berin, s. 396.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
574
dulrmaktaydi. O, Pasine dogru gitmisti. Pasine gnderilen bu grup Osmanli
askerlerini yenerek sehri de yaktilar. Sah Tahmasb, h. 959 / 155152de Sah-verdi
Sultan Ziyad-ogluyu Bitlise gderdi. O, sz konusu blgenin tmn, Ahlat ve
Gzel Deyeyi de yakti.
3861
Sah Tahmasb, casuslari araciligi ile Osmanlilarin
saldirma isteklerini grendiginde hemen abuk davranarak h. 960 / 155253te
Osmanli arazisi ierisine eski yntemi ile yakma, yikma ve gida maddelerini yok
etmekle onlari sikintiya sokmayi planladi. Tahmasb bu amaci iin iki grubu Osmanli
arazisine sevketti. Ikinci grubun basinda Behram Mirzanin oglu Sultan Hseyin
Mirza durmakta idi. O, Sah-verdi Sultan Ziyad-oglunun esliginde Osmanli tebaasi
Krt emirlerinin arazilerini yakti.
3862
Osmanlilarin h. 961 / 155354te geri
ekilmesinden sonra Sah Tahmasb, Sah-verdi Sultan Ziyad-oglunun Pasini
yagmalama istegine olumlu yanit vererek ona 5.000 atli tahsis etti.
3863
O da Pasini
yagmalayip yaktiktan sonra orduya geri dnd.
3864
6.14.18.5.4. Grcistan Harekt
Sah Tahmasb, daha nce Grcistana olan 4 saldirisindan
3865
sonra oraya
birka kez daha ordu sevketti.
3866
Grc emirlerinden Luarsab digerlerinden ne
ikip seilerek
3867
srekli Sah Tahmasb ve Kizilbaslarla savasmaktaydi. Sah
Tahmasb, drdnc saldirisindan ve 30.000 Grcy esir aldiktan sonra Sefer 962 /
Aralik 1554 Ocak 1555te Berde ve Karabaga gitti. Kartli hkmdari Luarsab h.
963 / 155556da yine ordu toplayarak Kizilbaslarin isgalinde olan Korese saldirdi.
Sah-verdi Sultan Ziyad-oglu Kaar ise ona karsi abucak hareket etti. Gereklesen
savasta Kizilbaslar yenilip Sah-verdi Sultan da kati. Luarsab (Levasan) ise onlari
takip ederek bir kismini ldrd. Kizilbaslar yenilip kasalar da Luarsab savas
sirasinda atindan dserek bir Kizilbas tarafindan yaralandi ve aldigi bu yaradan tr
ld.
3868
Luarsab ldkten sonra yerine oglu Simon
3869
, geti. Sah-verdi Sultan
3861
a.g.e, s. 396.
3862
Hulasett-tevarih, c. I, s. 368; Ahsent-tevarih, s. 484; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 77-78.
3863
Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 80.
3864
Ahsent-tevarih, s. 486-487.
3865
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 84; Favaids-safeviye, s. 21; Roemer, s. 245.
3866
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 84.
3867
a.g.e, s. 84.
3868
Ahsent-tevarih, s. 504-505; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 88; Tarih-i Ki:ilbaan, s. 56.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
575
Ziyad-oglu Kaar ise Luarsaba olan yenilgisini telafi etmek iin h. 964 / 155657de
Grcistana ordu ekti. Simon ise ormanlik daglara sigindi. Kizilbaslar da onun
blgesini yagmalayip tahrip de bulundular. Onlar ziraat ve meyve agalarini da imha
ettiler.
3870
Sonra ise geri dndler.
h. 968 / 156061de Kartlia hkimi Simon (15581560), Kakhetia hkimi
Levend Hanin oglu Gorgin (Giorgi Dadiani) ile birlikte Tiflisi ele geirmek iin
hareket ettiler. O sirada Gence hkimi olan Sah-verdi Sultan Kaar ise onlara karsi
acele ile harekete geti. Gereklesen savasta Gorgin (15481582) ldrlp
3871
Simon (Simaon) da Gori sehrine dogru kati.
3872
Sah-verdi Bey Ziyad-oglu Kaar
ayni zamanda Bargiride
3873
Sleyman Bey Krd de ldrmst.
3874
6.14.18.6. Budag Han
6.14.18.6.1. Kandahar Hkimiyetine Atanmas
Kaarlarin yetki sahibi emirlerinden olan Budag Han, Sah Tahmasbin tevaisi
idi.
3875
Sah Tahmasb Herat islerlini dzene soktuktan sonra 10 Zilkade 942
3876
/ 30
Mayis 1536da Kandahara dogru hareket etti. Bunun zerine ise Emir Hace Kelan
emirlerinden biri olan Kei (veya Genci?) Haceyi Kandahar kalesini korumasi iin
grevlendirerek kendisi Sende gitti.
3877
Kei Hace ise Sah Tahmasba karsi
direnmenin anlamsiz oldugunu anlayinca sehir ve kaleyi ona teslim etti. Sah
Tahmasb sehrin ileri gelenlerinin degerli hediyelerini kabul ettikten
3878
sonra h. 944 /
3869
Roemer, s. 245; Hulasett-tevarih, c. I, s. 392; Ahsent-tevarih, s. 504; Tarih-i lem-ara-yi
Abbasi, c. I, s. 89; A History of Georgia, s. 25; The Making of the Georgian Nation, s. 48.
3870
Hulasett-tevarih, c. I, s. 392.
3871
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 56.
3872
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 88; Tarih-i Ki:ilbaan, s. 56.
3873
Bargiri, Dogu Anadoluda Vanin 77 km kuzeydogusunda sehir.
3874
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 56.
3875
a.g.e, s. 56-57.
3876
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 341.
3877
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 91.
3878
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 341.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
576
153738de Budak Han Kaari Kandaharin hkimi yapti.
3879
Kandaharin ele
gemesi ile Zemin-daver de Safevlerin eline gemis oldu.
3880
Kimi arastirmacilara
gre I. Sah Tahmasb dneminde gnmz Afganistanin orta kesiminde bulunan
Hazara blgesi de Kandahar vilayetine dhil idi.
3881
6.14.18.6.2. Kamran Mirzaya Yenilmesi
Sah Tahmasb Herata geri dndkten sonra h. 944 / 153738de Kamran Mirza
kalabalik bir ordu ile Kandahara saldirdi. O, Budak Han Kaarin gnderdigi birligi
yenerek birligin komutasinda olan Sah-verdi Beyi de yakaladi. Sah Tahmasb
tarafindan yardim desteginin geleceginden mitsiz olan Budak Han, Kamran Mirza
ile mzakereye basladi. Sonunda ise Budak Han, Kandahari Kamran Mirzaya
teslim etti
3882
ve o da Sah-verdi Beyi serbest birakti.
3883
Budak Han ve atlilari ise
Kazvine dogru hareket ettiler. Bundan sonra Kandahar birok kez el
degistirmistir.
3884
6.14.18.6.3. Hmayuna Yardm iin Gnderilmesi
Sah Tahmasb, Hmayuna yapacagi savaslarda yardimci olmalari iin kk
yastaki oglu Murad Mirza
3885
ve lalasi Budak Han Kaarin komutasindaki 12.000
atli
3886
ve diger bir grse gre 10.000 atli
3887
, baska bilgiye gre ise 6.000 atli
3888
veya daha kalabalik bir orduyu
3889
300 zel sahlik korusu
3890
ile birlikte
grevlendirip gnderdi.
3891
Sah Tahmasb, Budaka nce Kandahar ve Zemin-daveri
3879
Tekmiletl-ahbar, s. 94; Tarih-i Cihan-ara, s. 292.
3880
Indo-Persian Relations, s. 52.
3881
Tarih-i Nizami-yi Iran, s. 17.
3882
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 56-57.
3883
Ahsent-tevarih, s. 367.
3884
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 56-57.
3885
Favaids-safeviye, s. 27.
3886
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 99; Favaids-safeviye, s. 27; Ekber-name, s. 324; Riyazul-
Islam, s. 71.
3887
Tarih-i Firite, c. II, s. 237.
3888
Seref-name, c. II, s. 197.
3889
Hulasett-tevarih, c. I, s. 309.
3890
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 99; Riyazul-Islam, s. 74; Humayun in Persia, s. 48.
3891
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 99.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
577
sonra ise Kabl ve Gazneyni alarak Hmayuna teslim etmensi emretti.
3892
Askeri
Mirza ise 25 Cemaziylahir 952 / 2 Eyll 1545te Kandahar kalesini teslim etti.
3893
Anlasma uyarinca, Budak Han, Murad Mirzanin temsilcisi olarak Kandahari
ele geirdi.
3894
Hmayun kendisi ise adamlari ile birlikte Kandaharin disinda
Ergendabdaki ahar-bag Babrde konuslandi.
3895
Kizilbaslar Askeri Mirzayi da
Sah Tahmasba gtrmek isteseler de Hmayun Sah buna izin vermedi. ikan ihtilaf
ve Kizilbaslarin Hmayuna olan gvensizligi
3896
yznden Sah Tahmasb, Budak
Han ve Kizilbas emirlerine Kbl ve Gazneyni de fethetmelerine emretmesine
ragmen onlar 4 gn sonra
3897
kendi baslarina ve Hmayun Sahtan izin almaksizin
Kandahari terk ederek kendi hkim olduklari vilayetlere geri dndler.
3898
Ancak
Budak Han Kaar yanindaki az sayida askeri ile birlikte Kandaharda hkim olarak
kaldi. Az sre sonra ise sehzade Murad Mirza ld.
Bu olaydan sonra ise Hmayun geri kalan Kizilbaslari Kandahardan
ikratmayi ve orayi ele geirmeyi karalastirdi.
3899
O, bunun iin Bayram Bey ile
istisare ederek Budak Han Kaar ile savasmayi uygun bulmadi. Ancak Budak Han
onun atlilarinin Kandahara girmesini engellemekteydi. Bunun iin ise Hmayun,
atlilarindan bir kismini ot ve odun saticisi adi ile Kandahara soktu. O emirlerinin
saldiracagi kapilarini da belirledi. O, emirlerini evre ormanlarda saklayip gereken
zamanda saldirmalarini istedi. Bylece o, Kandahari ele geirdi.
3900
Budak Han da
savunmayi bos grerek sehri Hmayun Saha teslim etti.
3901
Hmayunda Budak
3892
Hulasett-tevarih, c. I, s. 309.
3893
Ekber-name, s. 350; Riyazul-Islam, s. 75; Bairan Khan, s. 89; Hmayun der Iran, s. 116, n. 1;
Humayun in Persia, s. 52.
3894
Hmayun der Iran, s. 116; Humayun in Persia, s. 60; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 92.
3895
Bairam Khan, s. 89.
3896
Hmayun der Iran, s. 119; Humayun in Persia, s. 60-61.
3897
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 469.
3898
Riyazul-Islam, s. 295.
3899
Hmayun der Iran, s. 117-118; Humayun in Persia, s. 54-55; Bairam Khan, s. 91; Riyazul-Islam,
s. 77.
3900
Hmayun der Iran, s. 119; Humayun in Persia, s. 57; Riyazul-Islam, s. 76; Bairam Khan, s. 22,
166.
3901
Tarih-i Siyasi ve Ictimaiyi Iran, s. 208; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 91.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
578
Hana zarar vermeden Irana atlilari ile birlikte geri dnmesine izin verdi.
3902
Bylece o, Safevlere karsi ihanette bulundu.
3903
O, sonra Sah Tahmasba mektup
yazarak Murad Mirza ldkten sonra Budak Hanin Herat halkina karsi kt
davrandigindan bahanesi ile Kandahari aldigini aiklamaya alisti.
3904
O,
Kandaharin yine Sah Tahmasba ait oldugu vurguladi.
3905
Bununla da o h. 944 /
153738 ve h. 952 / 154546 tarihlerinde olmakla iki kez Kandahari terk ettiginden
dolayi itibarini kaybetmisti.
3906
Budak Han Kaar Nisaburda zbek Saru Guzgan ile
yaptigi ciddi savasta lmstr.
3907
6.14.18.7. Gke (Gke) Sultan
6.14.18.7.1. $irvanda Egemen Olmas
Kaarlara mensup Gke (Gke) Sultan, Van kalesinin hkimi idi. Sununda
ise Ismail Mirzanin lalasi oldu.
3908
Elkas Mirza, Sirvan hkimi olarak 952de isyan
ettiginde Sah Tahmasb da Elkas Mirzanin isyan olasiligini ortadan kaldirmak iin
Elkasin annesi ile birlikte birka Kizilbas ileri geleninin
3909
yani sira Gge Sultan
Kaari
3910
da Elkasa gndererek
3911
onu Kurani kerime yemin ettirdi. Bylece
Elkas da Kurana yemin ederek her yil sahlik hazinesine 1000 Tebrizi tmeni
gndermesi ve gereken zamanlarda sahin ordusuna 1000 asker gnderecegini taahht
etti.
3912
Ancak Safev ileri gelenlerinin dnsnden sonra Elkas yine yeminini
unutarak aik bir biimde istiklalini ilan edip kendi adina hutbe okutup sikkeler
bastirdi.
3913
Bunu zerine Sah Tahmasb, Elkas Mirzanin bu baskaldirisini
bastirmalari iin h. 953 / 154647de ona karsi bir birlik gnderdi. Savasta yenilen
3902
Hulasett-tevarih, c. I, s. 312; Bairam Khan, s. 22.
3903
Bairam Khan, s. 93; Riyazul-Islam, s. 78; Hmayun der Iran, s. 128; Humayun in Persia, s. 61.
3904
Bairam Khan, s. 92.
3905
Hmayun der Iran, s. 123; Humayun in Persia, s. 57; Riyazul-Islam, s. 80.
3906
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 56-57.
3907
a.g.e, s. 56-57.
3908
a.g.e, s. 57.
3909
Tarih-i Cihan-ara, s. 296.
3910
Cevahirl-ahbar, s. 199-200.
3911
Hulasett-tevarih, c. I, s. 316; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 70.
3912
Hulasett-tevarih, c. I, s. 316; Ahsent-tevarih, s. 408; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 70.
3913
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 177.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
579
Elkas Mirza ise h. 954 / 154748de sahlik tacini basindan atarak gemi ile Kirim
yarimadasinin Kefesine gelip oradan da Istanbula gidip Sultan Sleymana
sigindi.
3914
Sah Tahmasb ise Sirvana saldirarak orayi aldi ve oglu Ismail Mirzayi
Sirvanin hkimi olarak atadi. O, Gke Sultan Kaari da ona lala olarak seti.
3915
6.14.18.7.2. h. 955 / 154849 Ylnda Gke Sultan
h. 955 / 154849da Sultan Sleyman, Van kalesini kusatmada tuttugu
siralarda Osman elebi Kullar-agasiyi 4.000 atli ile Kars kalesini onarmalari iin
oraya gnderdi. Sah Tahmasb ise oglu Ismail Mirza ile birlikte Gke Sultan Kaar
ve 7.000 atliyi Kars kalesini almalari ve harap etmeleri sonra ise Erzuruma
saldirmalari iin gnderdi. Onlar da Karsa saldirip Osman elebi ve birok Osmanli
askeri ayni zamanda ise kale mimari ile isilerini ldrdkten sonra kaleyi de harap
ettiler.
3916
Ancak onlar, Erzuruma dogru hareket etmeden Sultan Sleyman 9 gn
sonra, Recep baslari 955 / Agustos 1548de
3917
Van kalesini alabildi.
3918
Tahmasb h.
955 / 154849da uhur Sada (Irevan) geldiginde oglu Ismail Mirzayi Gke
Sultan Kaar ile birlikte Sirvani tekrar almalari iin gnderdi. Onlar da Siravni ele
geirdiler.
3919
6.14.18.7.3. Gke Sultann Vefat
h. 962 / 155455te Sah Tahmasb Abaya karsi o siralarda Nisabur hkimi
3920
Ggce Sultan Kaar ve bir diger Kizilbas ileri gelenini bir ordu ile Ester-abada
gnderdi. Gereklesen savasta Aba yenilerek Harezm hkimi Ali Sultan zbeke
sigindi. Ali Sultan zbek de Abaya yardim etmek iin Ester-abada dogru hareket
etti ve sorunu mzakere yolu ile zp tekrar Harezme geri dnd. Ggce Sultan ise
3914
Tekmiletl-ahbar, s. 96; Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 54-55.
3915
Ahsent-tevarih, s. 417.
3916
Hulasett-tevarih, c. I, s. 330.
3917
Nevai, Sah Tahmasb, s. 190.
3918
Uzunarsili, c. II, s. 360.
3919
Nevai, Sah Tahmasb, s. 184; Hulasett-tevarih, c. I, s. 332; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s.
73.
3920
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 57.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
580
o sirada hastalanip vefat etti.
3921
Onun ordusu ise Sah Tahmasbin ordusuna geri
dnd.
3922
6.14.18.8. Halil Sultan b. $ah-verdi Sultan Ziyad-oglu
Kaar boyundan olan Halil Sultan, yigit birisi idi. Birka yil Ester-abad
hkmetinde bulundu. Yaka Trkmenlarini
3923
defalarca maglup etti. Sonunda
grevden alinarak ldrld.
3924
6.14.18.9. brahim Bey
Kaar boyundan olan Ibrahim Bey, Aranin emirl-merasi idi.
3925
Sah
Tahmasb Cemaziylevvel 975
3926
/ Kasim 1567de Han Ahmede karsi sevk ettigi
kalabalik orduda
3927
o siralarda Azerbaycan emirlerinden Ibrahim Bey Ziyad-oglu
Kaar da vardi.
3928
Ibrahim Bey, Gencede vefat etmistir.
3929
6.14.18.10. Yusuf Halife
Kaar boyundan olan Yusuf Halife, Sah Tahmasbin vefat ettigi yilda (15 Sefer
984 / 14 Mayis 1576) Gencenin hkimi idi.
3930
II. Sah Ismail tahta iktiktan sonra,
ise Karabag`in emirl-merasi ve Gence hkimi olan Yusuf Halife ldrlms,
yerine Imam Kulu Han Kaar tayin edilmistir.
3921
a.g.e, s. 57.
3922
Ahsent-tevarih, s. 496-497.
3923
Mir Hasim Muheddise gre, yaka sz, taife, el, kabile ve kavim anlamindadir (Tarih-
i lem-ara-yi Sah Ismail, s. 650). Bazi mellifler ise yaka szn Trkmen boyunun zel adi gibi
kabul ediyorlar. Bizce (Mehemmede gre), Ester-bd etrafinda yasayan bu boyun adi bir btn
olarak Yaka-Trkman gibi okunmalidir.
3924
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 57.
3925
a.g.e, s. 57.
3926
Nevai, Sah Tahmasb, s. 133-134; Ahsent-tevarih, s. 559; Hulasett-tevarih, c. II, s. 462; Tarih-i
lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 112.
3927
Nkavetl-Asar, s. 68; Cevahirl-ahbar, s. 227-229.
3928
Hulasett-tevarih, c. II, s. 471; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 112; Tarih-i Gilan, s. 50-51.
3929
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 57.
3930
a.g.e, s. 57.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
581
6.14.18.11. Kubad Bey
Kaar boyundan olan Kubad Bey, Sah Tahmasbin vefat ettigi yilda (15 Sefer
984 / 14 Mayis 1576) Horasanda bulunmaktaydi.
3931
6.14.18.12. Mirza Ali Sultan
Mirza Ali Sultan Kaar boyuna mensup bir emirdi.
3932
Cemaziylevvel 975 /
Kasim 1567de Han Ahmede karsi Sah Tahmasb tarafindan Biyepise gnderilen
3933
kalabalik ordu
3934
agir karlarin yagmasiyla basarili olamayinca Sah Tahmasb onlara
destek iin gnderdigi ek birligin basinda kimi kaynaklara gre bir diger Kizilbas
komutani ile birlikte Mirza Ali Sultan Kaar
3935
da bulunmaktaydi. Mirza Ali Sultan,
Sah Tahmasbin vefat ettigi yilda (15 Sefer 984 / 14 Mayis 1576) ise orduda hizmet
ediyordu.
3936
6.14.18.13. Hseyin Bey
Kaarlerdan olan Hseyin Bey, Sah Tahmasbin vefat ettigi yilda (15 Sefer 984
/ 14 Mayis 1576) Sirvandaydi.
3937
6.14.18.14. Sleyman Bey
Kaarlara mensup olan Sleyman Bey, Sah Tahmasbin vefat ettigi yilda (15
Sefer 984 / 14 Mayis 1576) Kazvin darus-saltanasinda bulunmaktaydi.
3938
3931
a.g.e, s. 57.
3932
a.g.e, s. 57.
3933
Nevai, Sah Tahmasb, s. 133-134; Ahsent-tevarih, s. 559; Hulasett-tevarih, c. II, s. 462; Tarih-i
lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 112.
3934
Nkavetl-Asar, s. 68; Cevahirl-ahbar, s. 227-229; Ahsent-tevarih, s. 559; Hulasett-
tevarih, c. I, s. 471; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 112; Tarih-i Gilan, s. 50-51.
3935
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 476.
3936
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 57.
3937
a.g.e, s. 57.
3938
a.g.e, s. 57.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
582
6.14.18.15. Narn Bey Kaar
Kaar boyundan olan Narin Beyin de adi kaynaklarda h. 931 / 152425 yili
olaylariyla ilgili olarak geer. Div Sultan ile Ustaclu boyu rekabetinde diger Kizilbas
boylarini da yanina alan Div Sultan Rumlu h. 931 / 152425te Lardan Tebrize
dogru hareket etti. Onun amaci Kizilbas boylarinin g ile Ustaclulari bertaraf
etmekti. Ancak Kpek Sultanin barisi
3939
tavri ile onlari Sah Tahmasbin da
Ustaclu boyuna olan destegini arkasina alarak Trkman Kendiye kadar giderek
onlari karsiladi. Sonra ise onlarla birlikte Tebrizin erendab mahallesinde sahin
huzuruna iktilar.
3940
Plani bosa ikan Div Sultan ise entrikacilari ldrmek bahanesi
ve gvde gsterisi yapmak amaciyla Kpek Sultani savasa tesvik edenlerden birka
kisiyi ayni gnde ldrd.
3941
Bu kisilerden biri de Narin Bey Kaar idi.
3942
6.14.18.16. Kyaba Bey Kaar
Kaar boyundan olan Kiyaba Beyin adi kaynaklarda h. 932 / 152526 yili
olaylariyla ilgili olarak yansimistir. Ubeyd Han, ikinci kez olarak h. 932 / 1525
26da Amuye suyundan geerek Meshedi kusattiktan
3943
birka ay sonra orayi ele
geirince Ester-abad hkimi Zeynel Han Samlu, Kizilbaslar (Rumlu-Ustaclu
ihtilaflari) arasi ihtilaflari zmek iin Ester-abadi Kiyaba Bey Kaari birakarak
baskente gitti. Bu sirada Meshedin kusatilmasi haberi Safev sarayina ulasinca
Zeynel Han da her hangi bir basari elde etmeden zorunlu olarak Ester-abada geri
dnd.
3944
3939
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 47; Tarih-i Cihan-ara, s. 282; Ahsent-tevarih, s. 247;
Hulasett-tevarih, c. I, s. 160.
3940
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Abdul-sekur, 10; Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 20; Tarih-i Cihan-
ara, s. 282.
3941
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Abdul-sekur, 10; Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 20; Tarih-i Cihan-
ara, s. 282; Ahsent-tevarih, s. 247; Huld-i Berin, s. 334, 340.
3942
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Abdul-sekur, 10; Tezkire-yi Sah Tahmasb, Saferi, s. 5; Sah Tahmasb,
Tezkire, Kirlangi, s. 20; Ahsent-tevarih, s. 247; Huld-i Berin, s. 340; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c.
I, s. 160.
3943
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 249; Hulasett-tevarih, c. I, s. 170; Tarih-i lem-ara-yi
Abbasi, c. I, s. 51.
3944
Ahsent-tevarih, s. 262.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
583
6.14.18.17. Yakub Sultan Kaar
Yakub Sultan Kaar boyuna mensup komutanlardandi. 10 Muharrem 935 / 24
Eyll 1528de
3945
Kizilbaslarla zbekler arasinda gereklesen birinci Cam
savasinda
3946
Safevlerin sol kanadinda Yakub Sultan Kaar da vardi. zbeklerce
bozguna ugratlan Safev ordusundan birok Kizilbas komutani savas meydanini
birakip katilar.
3947
Yakub Sultan Kaar ise durmaksizin Damgan ve Simnana degin
kaip
3948
uzaklasmisti. Diger bir bilgiye gre ise Yakub Sultan Kaar Kizilbaslarin
sag kanadinda yer almaktaydi ve sonunda diger birok emirler gibi arka evirip
3949
kamistir. Ubeyd Han h. 936 / 152930da Amuye yine Horasana saldirdiginda
ordusunun ncs olan oglu Abdul-aziz Sultan ve Taskent emiri Sevincek
Muhammed Sultani Meshedi almalari iin grevlendirdi. Meshedin savunmasini
stlenenlerin biri de Yakub Sultan Kaardi.
3950
6.14.18.18. Toygun Bey Kaar
Toygun Bey de Kaarlara mensup kisilerden idi. h. 958 / 155152 yilinda Sah
Tahmasb Sekiyi
3951
fethetmek iin oraya dogru hareket ettiginde Sekiye sevkettigi
orduda Kaht hkimi Levend Han (Levend Bey)
3952
da katilmaktaydi. Seki hkmrani
Hasan Beyin oglu Dervis Muhammed Han, emirlerinden biri olan Mahmud Beyi
Kis kalesinde yerlestirerek kendisi Kelesen kalesine sigindi. Sah Tahmasb ilk nce
Kis kalesini kusatti. O, kaleyi 20 gn getikten sonra ele geirebildi. Onun emri
zerine kalenin surlari tahrip edildi.
3953
Sah Tahmasb daha sonra Kelesen kalesine
saldirip orayi da ele geirmis oldu. Bylece 9 Cemaziylevvel 958 / 15 Mayis
1551de Seki fethedilmis oldu.
3954
Yakalanan Dervis Muhammed ise ldrld. Sah
3945
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 54; Roemer, s. 236; Baburnama, s. 418; Hulasett-tevarih, c.
I, s. 188; Nevai, Sah Tahmasb, s. 210-211.
3946
Lubbut-tevarih, s. 427-428; Cevahirl-ahbar, s. 154; Hulasett-tevarih, c. I, s. 180, 187; Tarih-i
lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 54; Tarih-i Cihan-ara, s. 284; Nevai, Sah Tahmasb, s. 210; Handemir, Sah
Ismail ve Sah Tahmasb, s. 261; Baburnama, s. 418.
3947
Ahsent-tevarih, s. 286.
3948
a.g.e, s. 284.
3949
Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 25.
3950
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 57.
3951
a.g.e, s. 82.
3952
Ahsent-tevarih, s. 456; Hulasett-tevarih, c. I, s. 347; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 83.
3953
Ahsent-tevarih, s. 453.
3954
Ez Seyh Safi ta Sah Safi, s. 76; Roemer, s. 245.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
584
Tahmasb, Seki hkimiyetine Toygun Bey Kaari getirdi. Bylece Seki vilayeti de
sz konusu tarihten itibaren Sah Tahmasbin egemenligine girmis bulundu.
3955
6.14.18.19. Bayram Bey Kaar
Bayram Bey de Kaar boyuna mensup komutanlardan idi. h. 959 / 155152de
Sah Tahmasb Safev elileri ve tccarlarinin Osmanliya geisini srekli
engelleyen
3956
Osmanli Erzurum hkimi Iskender Pasa erkese karsi Osmanli
arazisini yakip yikmalari iin drt Kizilbas grubunu baslarinda birka komutan
yerlestirerek Osmanli arazisine gnderdi. O komutanlardan biri de Bayram Bey
Kaar idi. Bayram Bey Kaar, Grcistan valisi Keyhsrev ile birlikte Grcistandaki
Davayliyi almalari iin gnderilmisti. Iskender Pasa ise Sah Tahmasbin Grcistana
gnderdigi kuvvetlerinden bir kismina saldirarak onlardan birogunu ldrp ve
baslarini Istanbula gnderdi. Tahmasbin gnderdigi diger 3 grup ise grevlerini
basari ile yerine getirdiler.
3957
6.14.18.20. $ah-kulu Bey Kaar
6.14.18.20.1. h. 955 / 1548 Ylnda $ah-kulu Bey
Sah-kulu da Kaar boyuna mensup kisilerden idi. Sultan Sah Tahmasb 19
Cemaziylahir 955 / 25 Temmuz 1548de Eskenber yaylasina giderek orada
kendisine katilacak olan Kizilbas birliklerini bekledi. Katlacak olanlarin biri de
Kirman hkimi Sah-kuli Sultan idi.
3958
6.14.18.20.2. h. 960 / 15521553 ve h. 961 / 1554 Yllar Arasnda
Sultan Sleyman h. 960 / 15521553 kisi Halebde oldugunda Sah Tahmasb da
Nahivanda idi. O, casuslari araciligi ile Osmanlilarin saldirma isteklerini
3955
Ez Seyh Safi ta Sah Safi, s. 76; Roemer, s. 245.
3956
Huld-i Berin, s. 396.
3957
Ahsent-tevarih, s. 460-464; Hulasett-tevarih, c. I, s. 353.
3958
Nevai, Sah Tahmasb, s. 178.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
585
grendiginde hemen abuk davranarak Osmanli arazisi ierisine eski yntemi ile
yakma, yikma ve gida maddelerini yok etmekle onlari sikiniya sokmayi planladi.
Tahmasb bu amaci iin iki grubu Osmanli arazisine sevketti. Birinci grupta yer
alanlarin biri de Sah-kulu Halife Mhr-dar idi. Bu grup Van, Vestan, Ercis, Adil-
cevazi yagmalamalari ve yikimda bulunmalari iin gnderildi.
3959
Sah Tahmasb h.
961 / 155354te yine Osmanli sehirlerini yagmalanmalari iin Sah-kuli Halife
Mhr-dar ile birlikte bir grup Kizilbas emirini gnderdi. Onlar da galebe ile geri
dndler.
3960
Diger bir kaynaga gre Ismail Mirza da onlarla gitmisti.
3961
Sah Tahmasb, Sultan Sleymana h. 961 / 15534te yazdigi ayrintili
mektubunda sivri bir dil ile sultana karsi savasta yaptiklarini anlatarak barisi savasa
tercih ettigini ona bildirdi.
3962
O, mektubunda Sultan Sleymana seytan diye hitap
etti. Onun bildirdigine gre vezirazam Ahmed Pasa, Ayaz Pasa ve sinir blgesinde
olan pasalarin birogu Kizilbas emirlerine yazdiklari mektuplarinda baris talep
etmistirler.
3963
Bunun iin de o, Sah-kuli Aga Koruyu ve bazi emirleri onlara cevap
yazmalari iin grevlendirdigini bildirdi. O, Snni din adamlarini cahillikle suladi.
O, Siiligin Rum, Maverannehir ve Hindistanda yayildigina da degindi. O,
Hmayun Padisahin da kendisine sigindiktan sonra onun destegi ile tekrar
Hindistanda egemen oldugunu da hatirlatti.
3964
Sz konusu mektup Sultan
Sleyman, Bayezid kalesinde iken 7 Ramazan 961 / 6 Agustos 1554te ona ulasti.
3965
Sonunda her iki taraf 20 yil sren savas dneminden sonra degisik gerekelerle
barisa egilimli oldular. Savasin sona ermesinde Sinan Pasain da Safevlere esir
dsmesi etkili idi. Osmanli sultani onu ok seviyordu. Sah Tahmasb h. 961 / 1553
54te Sah-kulu Bey Kaari
3966
bir mektup ile baris yapmasi iin Osmanli sarayina
3959
Hulasett-tevarih, c. I, s. 368; Ahsent-tevarih, s. 484.
3960
Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 82.
3961
Hulasett-tevarih, c. I, s. 72.
3962
Nevai, Sah Tahmasb, s. 37, 203-239, 294.
3963
a.g.e, s. 206.
3964
a.g.e, s. 230-231.
3965
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 217.
3966
Ahsent-tevarih, s. 487; Tarih-i Cihan-ara, s. 302; Ez Seyh Safi ta Sah Safi, s. 78; Hulasett-
tevarih, c. I, s. 369; Nevai, Sah Tahmasb, s. 206; Sykes, Tarih-i Iran, s. 256.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
586
gnderdi. O, niyetinin iyi oldugunu belli etmesi iin Sinan Pasayi da elisi ile
birlikte Osmanliya gnderdi. Onlar, Sultan Sleyman Erzurumda iken 28 Sevval
961 / 26 Eyll 1554te ona ulastilar.
3967
Diger bilgiye gre ise onlarin Erzuruma
gelis tarihi Ramazan 961 / Agustos 1554 olmustur.
3968
Osmanli tarafi Safev elisini
sicak karsiladilar
3969
ve onu Sah Tahmasbin mektubunu sunmasi iin sultana
gtrdler. Sultan, onu ilgi ile karsiladi. Sinan Bey de Osmanli tarafinin ileri
gelenlerini baris konusunda ikna etmeye aba harcadi. Sultan Sleyman, Sah
Tahmasbin mektubuna yanit yazdiktan sonra mektubu Sah-kulu Bey Kaara verip
ona geri dns iznini verdi.
3970
Sultan Sleyman bu defa Sah Tahmasbi iyi
lakaplarla anarak ima ile barisa talip oldugunu belirterek Sah Tahmasba baris
mzakerelerini yrtmesi iin yksek makama sahip birisini gndermesini istedi.
3971
6.14.18.21. Ali Aga Yzbay Kaar
Ali Aga Yzbasi da Kaar boyuna mnesup kisilerden idi. Sah Tahmasb h. 967 /
155960ta Sultan Sleymanin Sinan Pasa ile birlikte gnderdigi mektubuna yazdigi
yanitini Ali Aga Yzbasi Kaar ile birlikte Osmanli sultanina gnderdi.
3972
O,
mektubunda Bayezidin gaflet ve genliginden dolayi yanlis davrandigini
vurgulayarak kendisine sefaatisi olmak iin sigindigini yazdi. Tahmasb onun da
Mustafa gibi ldrleceginden endise ederek Sultan Sleymanin fkesinin
yatmasini ve onu affetmesini bekledigini bildirdi. O, Osmanlilara Amasya baris
anlasmasina sadik kalacagini yine de bildirerek onlara bu konuda gvence verdi.
3973
Sultan Sleyman, Sah Tahmasbin gnderdigi mektubuna Saban 967 / Nisan-
Mayis 1560ta yazdigi yanitini Ali Aga Yzbasi Kaar ile gnderdi.
3974
O,
3967
Uzunarsili, c. II, s. 361; Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 226, n. 422, (Hammer Purgstall, s.
1221).
3968
Roemer, s. 244.
3969
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 231, n. 434, (Hammer Purgstall, s. 1221).
3970
Hulasett-tevarih, c. I, s. 369; Fars-name-yi Nasiri, c. I, s. 404.
3971
Nevai, Sah Tahmasb, s. 204, 273-276.
3972
a.g.e, s. 361-368.
3973
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 308-309.
3974
Mnaatus-selatin, c. II, s. 26-28; Itimadus-saltana, Muntazam Nasiri, c. II, tsh. Doktor
Muhammed Ismail Rizvani, Intisarat-i Dnya-yi Kitab, Tahran, 1363, s. 137-139.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
587
mektubunda Sah Tahmasbi iyi lakaplarla andiktan sonra Bayezid olayi ile ilgili
bilgiler verdi. Ancak her seye ragmen Sah Tahmasba olan saygisindan dolayi onun
sefaatiligi kabul ettigini de bildirdi. O, Bayezidin sadakatini belirtmesi iin
bozgunculardan olan Abdul-gani oglu Ferruh, Tursun ve Aksak Seyfed-dini
Sultan Sleymana gre Bayezidi tahrik eden onlardi. ldrerek ve diger
entrikacilari da orada biraktiktan sonra birka hizmetisi ile birlikte memurlar
esliginde sinira kadar gelmesini talep etti. Ayrica entrikacilarin orada birakilmasini
ondan istedi. Sultan Sleyman mektubunun sonunda Bayezidin onun sartlarina
uydugu takdirde affedilecegini bildirdi. O, Bayezidin bunu kabulu takdirde
beylerbeyilerden biri araciligi ile Amasyaya gtrlecegini yazdi.
3975
6.15. KARABAG
Bun buyun da yerlesim yeri adindan da anlasildigi gibi Karabag blgesidir.
Onlarin iinden I. Sah Ismail ve Safev hanedaninin hizmetinde bulunan Sah
Muhammed Karabagi ve Gulam-ali Karabagi gibi nl komutanlar olmustur.
3976
Simdi de sz konusu boyun bir grubu kendi adlari ile anilan Erdebil ve Serabdaki
Karabag Mahallesinde oturmaktadirlar.
3977
6.15.1. Karabaglu Boyuna Mensup Kiyiler
Karabaglu boyundan Sah Muhammed Karabagi ve Gulam-ali Karabagi (Hos Haber
Han) gibi kisiler ikmistir.
6.15.1.1. $ah Muhammed Karabagi
Sah Muhammed, Karabagi boyundan ikmis nl kisilerden idi. Sah
Muhammed h. 920 / 151415te Sah Ismailce Sultan Selim ordusuna iliskin askeri
3975
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 310-311.
3976
Eshten Metez, John Barok, Sah-i Ceng-i Iraniyan, (Bundan sonra: Sah-i Ceng-i Iraniyan), trc.
Zebihullah Mansuri, s. 190-192, 285.
3977
Yusuf Cemali, s. 95.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
588
ve istihbarat bilgileri edinmesi iin Karabaga gnderildi.
3978
6.15.1.2. Gulam-ali Karabagi (Hoy Haber Han)
Gulam-ali Han da Karabagi boyuna mensup nl kisilerden idi. Sah Ismailin
bir diger komutani olan Gulam-ali Han Karabagi ise hos haberler getirdigi ve
askerlerinden 2.000 kisisi ile sahin ordusuna katildigi iin Hos Haber Han lakabini
almisti.
3979
6.16. SARI KAMI$ BOYU
Kk Sari Kamis boyunun mensuplari h. 920 / 151415ten sonra I. Selimin
emri ile Anadoludaki Alevi katliamindan sonra Irana gp Sah Ismaile
sigindilar.
3980
Ispanakiya gre Sari Kamis boyu Anadoludaki Celali mezhebinin
kurucusu olan Fazlullah Haydari ile ayni inantaydilar. Bun nedenle de adlari devlet
defterinden kaldirilmistir.
3981
Anadoludaki h. 919 / 151314te gereklestigi iddia
edilen Sii kiyimi ve 40.000 kisinin ldrldg basta Bidliside geer ve zamanin
kaynaklari ise birkainin disinda bu konuda bilgi vermemektedirler.
3982
Sari Kamis boyunun baskaninin adi Aslan olarak bilinmektedir. O, h. 920 /
1514 ilkbaharinda Sultan Selimin saldirisindan nce toplulugu ile birlikte Irana
gmstr. Birok zorluklara katlanarak ve tm mal varliklarini kaybeden Sari
Kamislilarin iyi karsilanmasi ve trenler yapilmasi iin Sah Ismail zel emir
vermistir. Sah bu trende kendi hassa malindan 3.000 sayida koyunu onlara
bahsederek Urmu kiyisinin dogu kismini ise yerlesmeleri iin tahsis etmisti.
3983
Aslan ve yandaslarindan birogu sonunda aldiran savasinda ldler.
3984
3978
Sah-i Ceng-i Iraniyan, s. 190-192, 285.
3979
a.g.e, s. 267-8.
3980
Ahsent-tevarih, Seddon, s. 479.
3981
Ispanaki, v. 117, 216-217.
3982
Yusuf Cemali, s. 97.
3983
a.g.e, s. 97.
3984
Sah-i Ceng-i Iraniyan, s. 119-135.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
589
6.17. TALI$
6.17.1. Talylarn Kkeni
Kizilbaslardan olan
3985
bu boyun gemisine iliskin kesin bilgilere sahip degiliz.
Onlarin gelis yeri Gilandaki Talis daglari etrafi ve Astara evresi idi. Genel kaniya
gre onlar Sah Ismail ile isbirligine giren ve ona hizmet gsteren yegne Irani
topluluk idi.
3986
Buna ragmen Belikali Ernest Orsel ve bazi diger arastirmacilara
gre Talislar, Trk kkenlidirler. Bu grs savunanlar Talislarin Mogol engiz
Hanin Talis adinda bir komutani tarafindan buraya getirildiklerine inanirlar.
3987
nl dogubilimci Minorsky de gnmz Talislarin Iran bir dil konusmalarina
ragmen Mogol kkenli olmalari ihtimali zerinde durmaktadir. O, bu grsn
desteklemek amaciyla Sah-sevenler arasinda Tali Mikeyli (Tali Mikeyilli veya
Talmikeyilli) Trk boyunun gnmzde de var olduguna deginmektedir.
3988
Bizce gnmz Talislar Trk olmasalar da zamaninda onlarin Trk dilli
Talislara baglanmasinin sonucu olarak sz konusu adi etnik ad olarak benimsemeleri
pek muhtemeldir. Bu tr ad almanin tarihte rnekleri pek oktur. rnegin gnmz
Slav Bulgarlarinin adlarini eski ynetici Trk Bolgarlardan aldigi bilinmektedir.
Bunun karakteristik bir diger rnegi ise Sarmat-Alan kkenli Serb
3989
ve
Khorvatlarin
3990
Slavlari ynettikleri iin sirasiyla adlari iki Slav dilli halkin yani
Sirp ve Hirvatlarin etnik adi olarak kalmasidir. Bununla da iki Talis kavrami arasinda
ayrim yapmamiz gerekecektir. 1. Tarihteki muhtemelen Trk Mogol kkenli olan
Talislar ve 2. Adlarini ynetici Trk-Mogol kkenli talislardan alan gnmz Iran
dilli Talislar. Safev dnemindeki Talislara gelince onlarin kkeninin Trklere
dayanmasini destekleyen bir diger kanit ise VI-VII. yy.larda Tles boybirligi
3991
ve
3985
Tarih-i Ale-ara-yi Abbasi, c. I, s. 141; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. III, s.1086; Huld-i Berin, s.
411.
3986
Yusuf Cemali, s. 95-96.
3987
Rafael Blaga, s. 142; Irec Afsar, Ilha, adur-niinan ve Tavaif, s. 128.
3988
Minorskii, Saziman-i Idari, s. 21, n. 2.
3989
Sulimirski, Sarmatha, s. 182-184.
3990
a.g.e, s. 184.
3991
Ahmet Tasagil, 552-627 Yillari Arasinda Tles Boylarinin Cografi Dagilimina Bir Bakis,
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
590
II. Gktrk dneminde onlara tabi olan Tles
3992
(Tolis de okunabilsir.) adindaki bir
Trk boy adinin da var olmasidir. Gnmz Talislarin da Talis szcgn Tolis
biiminde sylemeleri szcgn orijinal biimini zamaninda Trk dilli Talis
yneticilerden aldiginin bir diger kaniti olabilir.
6.17.2. Haydar Dneminde Talylar
Sultan Haydarin h. 893 / 148788de Kafkasya (Dagistan)ya dogru yaptigi
seferinde Kr irmaginin kiyisinda 2 ay durdugunda orada ona diger boylarin yani sira
Talislar da kabalik bir biimde katilmislardi.
3993
6.17.3. Sultan-ali Dneminde
Akkoyunlu Baysungur ile Rstem Beyin tahta mcadelesinin bir uzantisi
olarak de iki taraf h. 898 / 149293te Gence ile Berde evresinde
3994
veya diger bir
bilgiye gre Eherde
3995
karsilastiklarinda Rstem Beyden yana tavir sergileyen
Sultan-alinin ordusunun sol kanadinda ise Talislar da yer almislardi.
3996
Bu savasta
Baysungur yenik dserek h. 898 / 149293te ldrld.
3997
Sultan-alinin bundan
sonraki savaslari ve karlastigi sorunlarla ilgili aldigi kararlarinda
3998
yaninda hep
Talislar ve temsilcileri de bulunmaktaydi. Sultan-ali, Erdebilin Samesbi
3999
baska bir
grse gre ise Baduk
4000
kynde 900
4001
/ 149495te Akkoyunlu savasilariyla
yapacagi savastan sag ikmayacagini anlayinca
4002
tarikatin basina kk kardesi
Ismail Mirzayi getirdi.
4003
O kardesleri ve tarikatin sorumlulugunu ise iinde
(Bundan sonra: Ahmet Tasagil, Tles Boylari), Mimar Sinan niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi
Dergisi, I, Istanbul, 1992.
3992
Ahmet Tasagil, in Kaynaklarina Gre, s. 116.
3993
lem-ara-yi Emini, Woods, s. 71-72.
3994
Lubbut-tevarih, s. 370.
3995
Cihan-ga-yi Hakan, s. 53.
3996
a.g.e, s. 53.
3997
Lubbut-tevarih, s. 370.
3998
Cihan-ga-yi Hakan, s. 56.
3999
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 23.
4000
Tarih-i Cihan-ara, s. 263.
4001
Cihan-ga-yi Hakan, s. 58; Huld-i Berin, s. 63; Iran-i Asr-i Safev, s. 20; A Literary History of
Persia, s. 50.
4002
Tarih-i Nigaristan, s. 361-2; lem-ara-yi Safev, s. 36; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 23.
4003
lem-ara-yi Safev, s. 37.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
591
Talislarin
4004
da temsilcisi olan genellikle yedi
4005
, nadiren de dokuz
4006
zel ve
denenmis kisiye devretti.
6.17.4. smail Mirza Dneminde
Sultan-ali ldkten
4007
sonra yedi zel Kizilbas
4008
komutani Ismail Mirza ve
kardesini Lahicana gtrdler. Onlar bu nedenle de kaynaklarda Lahican sufileri
olarak da bilinmektedirler.
4009
Kaynaklarda nadiren onlarin sayisi dokuza da
ikar.
4010
Onlar Ismailin egitimi ve kollamasini da stlenmislerdi. Bu kisilerden biri
de Dede Bey Talis idi. h. 900 / 149495ten sonra Sah Ismailin lalaligini Dede Bey
Talis stlenmisti.
4011
Talislarin byle bir gvenilir komutana sahip olmalari onlari
sahin sarayinda saygi ile karsilanmalari ve g kazanmalari sebep oluyordu. Ismail
Lahicandan ayrildiktan
4012
sonra da sz konusu yedi sufinin esliginde
4013
Erdebile
dogru gitmek iin
4014
Deylemana dogru hareket etti. Ismail Erdebilden Talis
blgesindeki Astaranin Ercuvan (Ercevan) kyne
4015
bir sre orada agirlanip
4016
kisin ikamet ettikten
4017
sonra Mugana giderek oradaki Talislarin da konugu
oldu.
4018
4004
Cihan-ga-yi Hakan, s. 57.
4005
lem-ara-yi Safev, s. 37.
4006
Tarih-i Cihan-ara, s. 270; Habibsiyer, s. 441; Denison Ross, s. 267.
4007
Lubbut-tevarih, s. 391; Hulasett-tevarih, c. I, s. 44; Habibs-siyer, 441; Tarih-i Cihan-ara, s.
263; Fars-name-yi Nasiri, c. I, s. 357.
4008
Habibs-siyer, s. 447-448.
4009
a.g.e, s. 447-448.
4010
Tarih-i Cihan-ara, s. 270; Habibsiyer, s. 441; Denison Ross, s. 267.
4011
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 156.
4012
Ahsent-tevarih, Seddon, s. 26; Lubbut-tevarih, s. 391; Tarih-i Cihan-ara, s. 264; Tarih-i Cihan-
ara, s. 264.
4013
lem-ara-yi Safev, s. 49.
4014
Cihan-ga-yi Hakan, s. 89; lem-ara-yi Safev, s. 47; A Literary History of Persia, s. 21, 51;
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 26; Habibs-siyer, s. 447-448; Hulasett-tevarih, c. I, s. 48;
Cevahirl-ahbar, s. 112-113.
4015
Habibs-siyer, s. 448-449; Tekmiletl-ahbar, s. 36; Tarih-i Cihan-ara, s. 264; Handemir, Sah
Ismail ve Sah Tahmasb, s. 86; Hulasett-tevarih, c. I, s. 48; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 26;
Ahsent-tevarih, s. 41; Cihan-ga-yi Hakan, s. 89-90; Browne, Tarih, Yasemi, s. 57.
4016
Cihan-ga-yi Hakan, s. 92; Huld-i Berin, s. 81; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 26.
4017
Ahsent-tevarih, s. 43.
4018
Cihan-ga-yi Hakan, s. 99.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
592
6.17.5. Merv Hkmetinin Talylara Verilmesi
zbekler, Kizilbaslara yenilip 20 Saban 916 / 21 Kasim 1510da Merv kalesi
iine sigindiklarinda her gn zbeklerden bir grubu disari ikarak Kizilbaslar ile
savasa girisiyorlardi. Bu sirada Kizilbaslar iinde Talislarin abasi zellikle
seilmekteydi. Kale disinda Savasta 600 Talis kemerlerine kadar glekleri ve
elbiselerini ikarip zbek ordusunun kalbine saldirarak tahta kprnn basina kadar
ilerleyip yolu diger taraftan aldilar.
4019
Sah Ismail ise Sibek Hani yendikten sonra,
Mervin hkmetini Talaslara verdikten sonra kendisi Horasanin baskenti Herata
dogru gitti.
4020
6.17.6. Gicduvan Savaynda Talylar
Emir Necmin Karsi kalesini ele geirdiginde ordusunda Talislar da vardi.
4021
Kizilbaslar ile zbeklerin 3 Ramazan 918 / 12 Kasim 1512de karsi karsiya
geldikleri
4022
ve Kizilbas tarafinin yenildigi Gicduvan savasinda Kizilbaslar
tarafindan ilk kaanlar Talislar olmuslardi.
4023
Kimi tarihilere Kizilbaslarin kaisi
Kurt Kaii (Turan taktigi) taktigi idi.
4024
Kimi kaynaklara gre Kizilbaslarla Emir
Necmin anlasmazliklari ve dsmanliklari o kadar idi ki Necm Bey ve bir diger
Kizilbas komutani az sayida adam ile zbekleri karsilamaya gitmislerdi.
4025
6.17.7. Muhammed Zamann syan ve Ester-abad Talylar
Safevlere boyun egen Muhammed Zaman Mirza, Sah Ismail aldirana
gittiginde sahin ordusundan kaarak Ester-abadda asker toplamaya basladi. Buna
ragmen sz konusu vilayette egemen olan Talislar, Muhammed Zaman ile
savasmadan orayi ona terk ettiler.
4026
4019
Cihan-ga-yi Hakan, s. 367.
4020
lem-ara-yi Safev, s. 346.
4021
Cihan-ga-yi Hakan, s. 430; lem-ara-yi Safev, s. 372.
4022
Habibs-siyer, s. 528.
4023
Cihan-ga-yi Hakan, s. 433.
4024
Habibs-siyer, s. 529.
4025
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 40-41; Hulasett-tevarih, c. I, s. 123.
4026
Cihan-ga-yi Hakan, s. 518; Hulasett-tevarih, c. I, s. 132; Huld-i Berin, s. 245.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
593
6.17.8. aldran Savaynda Talylar
aldiran savasinda Talis askerlerin silahsiz ve zirhsiz bir biimde ellerinde
degnek ve yanlarindaki gl kpekleri ile savastiklari bilinmektedir. Onlara gre
zirh ve silah agir oldugundan insanin kolay hareket etmesini engellemektedi.
4027
Onlarin iyi egitilmis kpeklerinin savastaki rol o kadar idi ki Sultan Selim
ordusunda yararlanmak iin kpeklerden yakalanmasi emretse de bu mmkn
olmadi. Kpekler gndz zincirliydi ama geceleyin postaci rolnde boyunlarina
takilan gizli haberleri orduda dagitiyorlardi.
4028
6.17.9. h. 955 / 154849da Talylar
Sultan Sleyman h. 955 / 154849da Tebrize dogru hareket ettiginde o sirada
Tebrizde bulunan Sah Tahmasb
4029
iinde Talislarin da yer aldigi bir nc birligi
Osmanlilara karsi Merend evresine gnderdi. Safev ordusunun nc kismi
Osmanlilarla savasa girmeden Eskenber yaylasina kadar geri ekildiler. Safev
ordusunun nc kesiminden bir kismi ise az sayida asker ile Merendde Osmanlilara
saldirip onlari yenip kamalarina neden oldular.
4030
Ancak Sultan Sleyman ise Elkas
Mirzayi birka Osmanli pasasi ve 40.000 atli ile birlikte Merende dogru
gndermisti. Gereklesen savasta ise Osmanlilara srekli takviye kuvvtleri
geldiginden Kizilbaslar yenilip uzaklastilar.
4031
6.17.10. Han Ahmede Kary Grevlendirilen Talylar
Sah Tahmasb, h. 974 / 156667de Biyepes hkimi Han Ahmede karsi
4032
iinde Talislarin da yer aldigi bir birligi Reste gnderdi. Han Ahmed adina Resti
yneten Sipehsalar Kiya Rstem ise onlarla karsilasmak iin acele hareket etti.
Gereklesen savasta Kiya Rstem yenilip yakalandi ve Sah Tahmasba
4027
Sah-i Ceng-i Iraniyan, s. 267-268.
4028
a.g.e, s. 267-268.
4029
Hulasett-tevarih, c. I, s. 326; Ahsent-tevarih, s. 424; Ez Seyh Safi ta Sah Safi, s. 72.
4030
Nevai, Sah Tahmasb, s. 178.
4031
Ahsent-tevarih, s. 425; Hulasett-tevarih, c. I, s. 325; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 71.
4032
Ahsent-tevarih, s. 559.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
594
gnderildi.
4033
Sah Tahmasb yine byk bir orduyu h. 975 / 156768de
grevlendirdi.
4034
Sz konusu sevkiyatta da Talislar yer almislardi.
4035
Sah emre
uymadigi takdirde onun yakalanip saraya getirilmesini istedi. Sah Tahmasb, Gilani
ele geirdikten
4036
sonra Biyepisin her blge iin farkli Kizilbas boylarindan olan
hkimler atadi. Ayrilan blgelerden bir de Talislara verildi.
4037
6.17.11. Taly Boyuna Mensup Kiyiler
Talis boyundan Dede Bey Talis, Hadim Bey Halife Talis, Mirza Muhammed
Talis, Nusirvan (Nusir) Bey Talis, Muhammed Talis, Pir Gayb Bey Talis, Bayindir
Han Talis ve Hamza Halife Talis gibi nl emir ve kisiler ikmistir.
6.17.11.1. Dede Bey Taly
6.17.11.1.1. Sultan-ali Dneminde
Dede Bey Talis, Talislarin en byk ve nfuz sahibi komutanlarindan biri
idi.
4038
O, Baysungur ile Rstem Beyin Akkoyunlu tahtina ikmalari ugrunda bir biri
ile h. 898 / 149293te Eherde
4039
yaptiklari savasta Rstem Bey ile Sultan-alinin
ortak ordusunda sol kanadinda yer almisti.
4040
Bu savasta Baysungur yenik dserek
ldrld.
4041
h. 900 / 149495 yilinda Rstem Bey Akkoyunlunun Sultan-aliyi
ldrmek istedigine karsin diger birka Kizilbas emirinin yani sira Talislarin
temsilcidi olan Dede Bey Talis da agrilan toplantida
4042
geceleyin Erdebile
kamayi nerdiler. Onlari takibe koyulan Akkoyunlu komutani Ayba Sultan ise
4033
Nevai, Sah Tahmasb, s. 121; Nameha-yi Han Ahmed Gilani, s. 283.
4034
Nevai, Sah Tahmasb, s. 133-134; Hulasett-tevarih, c. II, s. 462; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I,
s. 112.
4035
Hulasett-tevarih, c. II, s. 471-472; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 112; Tarih-i Gilan, s. 50-
51; Huld-i Berin, s. 352.
4036
Nevai, Sah Tahmasb, s. 301-303.
4037
Ahsent-tevarih, s. 566.
4038
Yusuf Cemali, s. 95-96.
4039
Cihan-ga-yi Hakan, s. 53.
4040
a.g.e, s. 53.
4041
Lubbut-tevarih, s. 370.
4042
Cihan-ga-yi Hakan, s. 56.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
595
yanindaki 4000
4043
veya 5000
4044
kisilik Trkman askerleri ile
4045
Samesbi
blgesinde onlara ulastilar. h. 900
4046
/ 149495te Erdebilin Samesbi
4047
veya
Baduk
4048
kynde gereklesen savastan
4049
nce Sultan-ali ldrlecegini
4050
tahmin
ederek Safev tarikatinin basina Ismail Mirzayi getirerek
4051
onu ve kardesinin
sorumlulugunu ise gvenilir yedi Kizilbas komutanina devretti.
4052
Bu 7 kisi iinde
Dede Bey Talis da vardi.
4053
Ancak Ismaile Erdebilden ikisi sonrasi dokuz kisi
eslik etmekteydi. Onlarin da biri Dede Bey Talis idi.
4054
6.17.11.1.2. smail Mirzann Lalas Olmas
Dede Bey Talis, h. 900 / 149495ten sonra ise Sah Ismailin lalaligini
stlenmisti.
4055
Ismailin Lahicandan ayrilisindan
4056
sonra da yanindaki yedi zel
komutandan
4057
biri yine Dede Bey Talis idi.
4058
Onlar Erdebile dogru hareket
ettiler.
4059
6.17.11.1.3. Merv Hkmetinin Dede Bey Talya Verilmesi
Sah Ismail, h. 916 / 151011de Sibek Hani yendikten sonra, Mervin
hkmetini Dede Beye vererek kendisi de Horasanin baskenti Herata dogru
4043
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 23.
4044
lem-ara-yi Safev, s. 37.
4045
Habibs-siyer, s. 441; Ahsent-tevarih, Seddon, s. 2.
4046
Cihan-ga-yi Hakan, s. 58; Huld-i Berin, s. 63; Iran-i Asr-i Safev, s. 20; A Literary History of
Persia, s. 50.
4047
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 23.
4048
Tarih-i Cihan-ara, s. 263.
4049
Tarih-i Nigaristan, s. 361-362; lem-ara-yi Safev, s. 36; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 23.
4050
Hulasett-tevarih, c. I, s. 44; Habibs-siyer, 441; Tarih-i Cihan-ara, s. 263; Fars-name-yi
Nasiri, c. I, s. 357.
4051
lem-ara-yi Safev, s. 37.
4052
a.g.e, s. 37.
4053
Cihan-ga-yi Hakan, s. 57.
4054
Tarih-i Cihan-ara, s. 270; Habibsiyer, s. 441; Denison Ross, s. 267.
4055
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 156.
4056
Ahsent-tevarih, Seddon, s. 26; Lubbut-tevarih, s. 392; Tarih-i Cihan-ara, s. 264.
4057
lem-ara-yi Safev, s. 49.
4058
Ahsent-tevarih, Seddon, s. 26.
4059
Cihan-ga-yi Hakan, s. 89; lem-ara-yi Safev, s. 47; A Literary History of Persia, s. 21, 51;
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 26; Habibs-siyer, s. 447-448; Handemir, Sah Ismail ve Sah
Tahmasb, s. 84-85; Hulasett-tevarih, c. I, s. 48; Cevahirl-ahbar, s. 112.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
596
gitti.
4060
6.17.11.1.4. Karyi ve Gicduvan Savaynda
Emir Necm, Hezar kalesini fethettikten sonra Karsi kalesini kusatmaya
aldiginda ordusunda diger nl komutanlarin yani sira Dede Bey Kori-basi da
bulunmaktaydi. Kizilbaslar agir savaslardan sonra Karsi Kalesini ele geirdiler.
4061
Kizilbaslar ile zbeklerin 3 Ramazan 918 / 12 Kasim 1512deki Gicduvan
karsilasmalarinda
4062
Emir Necm ile sorunlari olan Kizilbas emirleri
4063
savasmadan
kamaya basladilar. Ilk kaan komutan ise Dede Bey Kori-basiydi.
4064
Kimi
tarihilere Kizilbaslarin kaisi Kurt Kaii (Turan taktigi) taktigi idi.
4065
Sah Ismail
Gicduvan savasinda kaan Kizilbas emirlerinin hi birini cezalandirmasa da yalniz
Merv hkimi Dede Bey Kori-basiyi zbekler saldirmadan nce savas meydanini
terk ettigi iin cezalandirdi. Onun emri zerine Dede Beyin biyiklari kesilerek
yzne surhab ile sefidab srlp basina kadin arsafi geirilerek esege ters bindirip
ordu iinde dolastirildi.
4066
Ancak sah ayni gnn aksaminda onu affederek ona hilat
verdi.
4067
6.17.11.2. Hadm Bey Halife Taly
Hadim Bey, Talis boyuna mnesup nl komutanlardan idi. Ismailin askeri ve
inansal egitimi ile ilgilenen Lahican Sufileri veya Ihtisas Ehli (zek kisiler)
4068
olarak bilinen nl yedi Kizilbas komutanindan biri de Hadim Bey Halife
Talisdi.
4069
24 Zil-hicce 908 / 21 Haziran 1503 tarihinde Hemedan yakinlarinda
4060
lem-ara-yi Safev, s. 346.
4061
Cihan-ga-yi Hakan, s. 430; lem-ara-yi Safev, s. 372.
4062
Habibs-siyer, s. 528.
4063
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 40-41; Hulasett-tevarih, c. I, s. 123.
4064
Cihan-ga-yi Hakan, s. 433.
4065
Habibs-siyer, s. 529.
4066
Cihan-ga-yi Hakan, s. 450; Habibs-siyer, s. 538; Tarih-i Cihan-ara, s. 276; Tarih-i lem-ara-
yi Abbasi, c. I, s. 41; Hulasett-tevarih, c. I, s. 126.
4067
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 337.
4068
Habibs-siyer, s. 447-448.
4069
Ahsent-tevarih, Seddon, s. 26; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 25; A Literary History of
Persia, s. 51.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
597
Murad Bey Akkoyunlu ile Kizilbaslar arasinda gereklesen
4070
savasta Safev
ordusunun nc birliginin basinda duranlarin biri de Hdim Bey idi.
4071
Sah Ismail h.
914 / 15089da Bagdati Prnaklailardan aldiktan
4072
sonra Bagdat ve evresinin
hkimiyetini Hadim Beye tevdi etmistir. Hdim Beye burada ayni zamanda
halifetl-hulefa nvuni da verilmistir.
4073
aldiran savasnda Hadim Bey Halife de
katilmisti. O Safev odusunun sag kanadinda grevlendirilmisti.
4074
6.17.11.3. Mirza Muhammed Taly
6.17.11.3.1. smail Mirza Dneminde
Mirza Muhammed de Talislardan ikmis nl kisilerden idi. h. 905 / 1499
1500de Ismail Erdebilden Talis blgesindeki Astaranin Ercuvan (Ercevan) kyne
gittiginde
4075
orada onu ve yandaslarini Mirza Muhammed Talis agirladi.
4076
Ismail
kis mevsimini orada geirdi. O orada daha ok balik avina ikiyordu.
4077
Diger
bilgiye gre ise Muhammed Bey Talis, Erdebil hkimi Ali Bey akirlunun yanlisi
idi.
4078
Oysaki bu bilgi yanlistir. Dogrusu ise Ali Bey akirlunun, Muhammed
Beyin annesi araciligi ile Ismaili ldrtmek istemesidir. Bunu grenen Muhammed
Bey ise annesini azarlamistir. Nitekim Ferruh Yesarin da mektup yazarak 1000
tmen karsiliginda Ismaili kendisine teslim etmesini istediginde Muhammed Bey de
Ferruh Yesarin mektubunu Ismaile vererek onu korumasina aldi.
4079
Daha sonra
grecegimiz gibi Minorskinin de belirttigine gre Sah Ismailin Muhammed Han
Sibani ile yaptigi Merv savasinda onun komutanlarindan biri sz konusu Muhammed
4070
Bayramli, I Ismayil, s. 371.
4071
Tekmiletl-exbar, s. 36; Seref Han, Serefname, s. 138.
4072
Vecih Kevsern, Osmanli ve Safevlerde Din-Devlet Ilikileri, (Bundan sonra: Kevsern,
Osmanli ve Safevler), ev. Muhlis Canyrek, Denge Yay., Istanbul, 1992, s. 59; Kili, Kanun Devri,
s. 43; Yazici, Sah Ismail, s. 276.
4073
Rumlu, Sah Ismail Tarihi, s. 127-128; Habibs-siyer, s. 496; Tarih-i Cihan-ara, s. 272;
Mneccimbasi, Sahifl-ahbr, c. III, s. 184; Sarwar, History of Shah Ismail, s. 55.
4074
Rumlu, Sah Ismail Tarihi, s. 179-180; Ahsent-tevarih, s. 190; Solakzde, Trh, s. 366.
4075
Habibs-siyer, s. 448-449; Tekmiletl-ahbar, s. 36; Tarih-i Cihan-ara, s. 264; Handemir, Sah
Ismail ve Sah Tahmasb, s. 86; Hulasett-tevarih, c. I, s. 48; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 26;
Ahsent-tevarih, s. 41; Cihan-ga-yi Hakan, s. 89-90; Browne, Tarih, Yasemi, s. 57.
4076
Cihan-ga-yi Hakan, s. 92; Huld-i Berin, s. 81; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 26.
4077
Ahsent-tevarih, s. 43.
4078
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 87; Hulasett-tevarih, c. I, s. 49.
4079
Cihan-ga-yi Hakan, s. 92-93.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
598
Bey idi.
4080
Bu da onun Ismaile karsi sadakatli davrandiginin bir belirtisi olarak
yukaridaki iddianin yanlis oldugunu ortaya koymaya yeter.
6.17.11.3.2. $ibek Hann ldrldg Savayta
zbekler, Kizilbaslara yenilip 20 Saban 916 / 22 Kasim 1510da Merv
kalesinde kusatildiklarinda da Safev ordusunda Mirza Muhammed Talis da yer
almaktaydi. Gereklesen atismalarda en fazla yigitlik gsteren Kizilbas komutani da
o idi. Nitekim o 600 askeri ile birlikte belden yukari soyunarak zbek ordusunun
kalbine saldirip tahta kprnn basina kadar ilerleyip yolu diger taraftan ele
geirdiler.
4081
6.17.11.3.3. h. 955 / 154849da Mirza Muhammed
Sultan Sleyman h. 955 / 154849da Tebrize dogru hareket ettiginde
Tebrizde bulunan
4082
Sah Tahmasb bir an nce ordusunun nc kismini Osmanlilara
karsi Merend evresine gnderdi. nc birlikte yer alanlarin biri de Muhammed Han
Talisti. Ilk basta Safev ordusunun nc kesiminden bir grubu ise Osmanlilara
saldirip onlari yenip kamalarina neden olsalar
4083
da sonunda yenilerek daglara
katilar.
4084
6.17.11.4. Nuyirvan (Nuyir) Bey Taly
Talis boyundan olan Nusirvan Beyin adi kaynaklarda 905 yili ile ilgili
olaylarda geer. h. 905 / 14991500de Ismail, Astaranin Ercuvanindan sonra
Mugana gittiginde oranin hkimi olan Nusirvan Bey Talis`in konugu olmustu.
4085
4080
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 254, 271, n. 67 (Minorski, s. 247).
4081
Cihan-ga-yi Hakan, s. 367.
4082
Hulasett-tevarih, c. I, s. 326; Ahsent-tevarih, s. 425; Ez Seyh Safi ta Sah Safi, s. 72.
4083
Nevai, Sah Tahmasb, s. 178.
4084
Ahsent-tevarih, s. 425; Hulasett-tevarih, c. I, s. 325; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 71.
4085
Cihan-ga-yi Hakan, s. 99; Huld-i Berin, s. 86.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
599
6.17.11.5. Muhammed Taly
Muhammed Beyin adi kaynaklarda h. 916 / 151011 yili ile ilgili olarak
gemektedir. h. 916 / 151011de Sah Ismail, Sibek Hani bastirmaya gittiginde
Mazenderan emiri Aga Rstem Ruz-efzuna bir eli gndererek ondan ordusu ile
Kizilbaslara katilmasini istedi. Ancak Aga Rstem ona Bizim gcmz Trkistan
hani ve hakani ile savasmaya yetmez. Benim elim onun etegindedir ve Iran
padisahini hi tanimayiz.
4086
diye ona yanit vermisti. Bunun zerine Sah Ismail,
Sibek Hani yendikten sonra bir elini Muhammed Talis adli bir yasavulu ile Aga
Rsteme gnderdi. Muhammed, Aga Rstemin Sarideki sarayinda hizmetkrlari
ve yardimcilari ile oturduklari bir anda ulasarak korkmadan ekinmeden Sibekin
elini onun etegine atarak Senin elin onun etegine ulaamasa da imdi onun eli senin
etegindedir.
4087
dedi ve sonra oradan uzaklasti. Bu olaydan asiri dercede korkan
Aga Rstem ise birka gn sonra vefat etti.
6.17.11.6. Pir Gayb Bey Taly
Safev devletine tabi olan Muhammed Zaman Mirza, Sah Ismail aldirana
gittiginde sahin ordusundan kaarak Ester-abadda asker toplamaya basladi. Sz
konusu vilayetin hkimi olan Pir Gayb Bey Talis ise Osmanli sultaninin Irana
yaptigi saldiridan haberdar oldugu iin Muhammed Zaman ile savasmadan orayi ona
birakti. Bunu zerine Esferayin hkimi Burun Sultan Tekel, Hace Muzaffer Bitiki
ile birlikte onu nlemeye gittiler. Sultan Selimin Tebrize girdigi haberini alan
Kizilbas emirleri Ester-abada gitmekte abuk davranmiyorlar ve yeni haberleri
bekliyorlardi.
4088
6.17.11.7. Bayndr Han Taly
Bayindir Bey de Talis boyuna mensup nl komutanlardandi. h. 974 / 1566
67de Sah Tahmasb emirlerine uymayan
4089
Han Ahmede karsi Reste gnderdigi
4086
lem-ara-yi Safev, s. 321; Cihan-ga-yi Hakan, s. 386.
4087
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 38.
4088
Cihan-ga-yi Hakan, s. 518; Hulasett-tevarih, c. I, s. 132; Huld-i Berin, s. 245.
4089
Ahsent-tevarih, s. 559.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
600
kalabalik ordudaki iki komutandan biri ise Bayindir Bey Talis idi. Han Ahmed adina
Resti yneten Sipehsalar Kiya Rstem ise onlarla karsilasmak iin acele hareket etti.
Gereklesen savasta Kiya Rstem yenilip yakalandiktan sonra Sah Tahmasba
gnderildi.
4090
Sah Tahmasb yine Cemaziylevvel 975
4091
/ Kasim 1567de kalabalik
bir ordunun Biyepise saldirmalarina emretti.
4092
Diger kaynaklara gre ise sz
konusu sevkiyatta da Erdebil hkimi Bayindir Han da yer almaktaydi.
4093
Sah
Tahmasbin emri zerine Kizilbaslar Eskur blgesini her taraftan kisa degin
kusattilar. Bu sirada erzaksiz kalan Deyleman, Kisem, Hargam ve bazi Biyepis
blgelerinden olan yaklasik 20.000 hanelik
4094
halk Siknak deresinde bir araya
geldiler. Onlar Han Ahmedin saklandigi yere adamlar gndererek ondan erzak
istediler. Han Ahmed de hizmetilerinin bir kismini evreye erzak bulmalari iin
gnderdikten sonra kendisi de Siknaka geldi. Bunu zerine Han Ahmedi
yakalamalari iin birka nl komutan grevlendirildi. Bu komutanlardan biri de
Bayindir Han Talisti. Onlar Signaka dogru saldirip sabahleyin oraya ulastilar.
Onlar, Han Ahmede Ustad Zeytun ile ud meski yapatigi bir sirada
4095
saldirinca o
udu kiliIina koyup hizmetisine verdikten
4096
sonra Eskur daglarina kati.
6.17.11.8. Hamza Halife Taly
Talis boyundan olan Hamza Talis da nl komutanlardandi. Sah Tahmasbin
Cemaziylevvel 975
4097
/ Kasim 1567de Han Ahmede karsi Biyepise saldirmalari
iin grevlendirdigi
4098
kalabalik ordu terkininde olanlarin biri de Hamza Halife
Talis idi.
4099
Masum Beyin emri zerine iinde Hamza Sultan Talis`in da yer aldigi
birka Kizilbas komutani Lahicana dogru abucak hareket ettiler. Han Ahmed ise
4090
Nevai, Sah Tahmasb, s. 121; Nameha-yi Han Ahmed Gilani, s. 283.
4091
Nevai, Sah Tahmasb, s. 133-134; Hulasett-tevarih, c. II, s. 462; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I,
s. 112.
4092
Nkavetl-Asar, s. 68; Cevahirl-ahbar, s. 227-229.
4093
Hulasett-tevarih, c. II, s. 471; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 112; Tarih-i Gilan, s. 50-51.
4094
Hulasett-tevarih, c. II, s. 474.
4095
a.g.e, s. 474.
4096
a.g.e, s. 474.
4097
Nevai, Sah Tahmasb, s. 133-134; Ahsent-tevarih, s. 559; Hulasett-tevarih, c. II, s. 462; Tarih-i
lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 112.
4098
Nkavetl-Asar, s. 68; Cevahirl-ahbar, s. 227-229.
4099
Ahsent-tevarih, s. 561; Hulasett-tevarih, c. II, s. 471; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 112;
Tarih-i Gilan, s. 50-51.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
601
Lahican sipahsalari Emir Cihangir ve Deyleman sipehsalari Sah Mansuru 10.000 atli
ve yaya ile onlara karsi gnderdi.
4100
Bir diger bilgiye gre ise onlarin sayisi 12.000
idi.
4101
Kimi kaynaklara gre Han Ahmedin askerini Rest sipehsalari Kiya Rstem
komuta etmekteydi.
4102
Gereklesen savasta Han Ahmedin ordusu yenik dst.
4103
Lahican ise Kizilbaslarin eline geti. Han Ahmed de Eskur daglarina kati. Bylece
aresiz kalan Han Ahmed, Molla Abdur-rezzak Sadr ve bazi Lahican byklerini
Sah Tahmasba gndererek zr dileyip affedilmesini istedi. Ancak sah bunu kabul
etmedi.
4104
Sah Tahmasb, Gilani ele geirdikten
4105
sonra Biyepisin her blge iin
ayri ayri hkimler tayin etti. O hkimlerin biri de Hamza Bey Talis idi.
4106
Bu durum
h. 977 / 156970e degin devam etti.
4107
6.18. TEKEL
4108
(TEKE L)
6.18.1. Tekellerin Asl ve Konumu
Tekeller de Kizilbaslar iinde yer alan nemli boylardan idiler.
4109
Oruc Bey
Bayatin listesinde Tacalu (Tkl)lerin Safev dnemindeki konumu Ispanyol
aristokrasisinde Dk unvanina denk gelmekteydi.
4110
Tekellerin asli Mentese,
Aydin, Sahran, Hamid, Germiyan ve Adasiyedendir (Kk Asyanin Akdenize
yakin blgeleri
4111
). Bu beldelerin toplamina hep birden Teke Ili denmekteydi.
4112
Bazi arastirmacilar Tekel boylarinin Orta Asyada Trkmen Teke
4113
boylariyla
4100
Hulasett-tevarih, c. II, s. 472; Huld-i Berin, s. 352.
4101
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 112.
4102
Tarih-i Gilan, s. 53.
4103
Ahsent-tevarih, s. 566; Hulasett-tevarih, c. II, s. 472; Huld-i Berin, s. 352.
4104
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 576.
4105
Nevai, Sah Tahmasb, s. 301-303.
4106
Ahsent-tevarih, s. 566.
4107
a.g.e, s. 578.
4108
Faruk Smer, Safev Devletinin Kuruluu, s.12, 18, 21, 31, 32-34, 46, 47, 55, 57-61, 63, 64, 81,
83-87 vb.
4109
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 140; Huld-i Berin, s. 411.
4110
Minorskii, Saziman-i Idari, s. 250.
4111
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 348.
4112
Teke Ili, Anadolunun gneyinde Alanyanin batisindaki Koca-ayin dogusundaki topraklar
kastedilmektedir.
4113
G. I. Karpov, Turkmenskoy Plemya Teke, Ashabad Trkmenbasi Bilimler Akademisi Yazmalari, s.
23-29.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
602
akraba olduklarini belirmektedirler.
4114
Ayni zamanda Kirgizlar arasinda da bir Teke
boyundan sz edilmektedir.
4115
Gnmz Iranda da Sahseven boybirligi
4116
iinde
Tekle veya Tehle adini tasiyan bir boy bulunmaktadir. Muhtemelen bunlar da tarihi
metinlerde rastladigimiz Tekellerin bir uzantisidirlar. Ilgin olan Sahsevenler
iindeki Tekle veya Tehle boyu yaslilari ile yaptigimiz grsmelerde kendilerinin
Dogu Trkistandaki Takla Makandan geldikleri iler srmekteydiler. Onlara gre
boylarinin adi da geldikleri yer olan Takla Makan adindan alinmistir. Teklelere gre
boylarindan diger kisimlar ise Horasan, Trkmenler iinde, Azerbaycan Cumhuriyeti
ve Trkiyede de yasamaktadirlar. Hasan Rumluya gre bu Tekel Boyu Tekke
Yaha ve Tekermisl olarak iki kisma ayriliyordu.
4117
6.18.2. Cneyd ve Haydar Dneminde Teleller
Safev hanedani ile Tekellerin mrit mrsitlik iliskileri Hasan Baba
Tekelnn Sultan Cneydin yanina bir kez
4118
ve Seyh Haydarin da yanina iki kez
gelip halifelik izini almasi ile baslar.
4119
O, Tekke ili vilayetine gitmek iin mrsid-i
kmilden izin aldi.
4120
6.18.3. smail Mirza Dneminde Tekeller
Ismail h. 906 / 15001de Erzincana geldiginde
4121
iinde Tekellerin de yer
aldigi Anadolulu mritlerinden
4122
savasilar kalabalik bir sekilde ona katildilar.
4123
Sirvana dogru harekette Ismail Mirza ordusunun Kr irmagindan gemesine uygun
bir geit bulmalari iin iinde Tekellerin de yer aldigi bir birligi gnderdi. Ancak
4114
D. E. Yeremyev, Etnogenez Turok (Proishojdeniye i Osnovniye Stani Etnieskoy Istorii),
Moskova, 1971, s. 89.
4115
E. Maanayev, Tarihiy Terimderdin Orussa-Kirgiza Szlg, Frunze, 1966, s. 159, 180.
4116
Richard Tapper, Iranin Sinir Boylarinda Gebeler, Sahsevenlerin Toplumsal ve Politik Tarihi,
ev. F. Dilek zdemir, Imge Kitabevi Yay., Ankara, Mayis 2004.
4117
Ahsent-tevarih, Seddon, s. 128.
4118
Cihan-ga-yi Hakan, s. 85.
4119
Ahsent-tevarih, Seddon, s. 128; lem-ara-yi Sah Ismail, s. 41.
4120
Ahsent-tevarih, Seddon, s. 128; lem-ara-yi Sah Ismail, s. 41.
4121
Tekmiletl-ahbar, s. 38.
4122
Ahsent-tevarih, Seddon, s. 35.
4123
Hulasett-tevarih, c. I, s. 56; Huld-i Berin, s. 95; Ahsent-tevarih, 61.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
603
onlar nehrin derinliginden dolayi bu iste basarisiz kalinca, Koyun lmi
4124
diye
anilan bir yerde Ismail Mirza ve ordusunu beklemek zorunda kaldilar.
4125
h. 907 /
15012de Serur savasi
4126
ve Tebrizin alinmasinda
4127
Tekellerin de yer aldigi
bilinmektedir.
4128
6.18.4. h. 912 / 15067e Kadar Tekeller
Sah Ismail, Tebrizi ele geirdikten sonra mhrdarlik makamini Tekellere
devretti.
4129
h. 912 / 15067de Sah Ismail, Gilandan dndgnde Tarum yolu ile
Sultaniyeye gelerek Surlik yaylasinda kisladiginda orada Mikri blgesinin hkimi
Seyfed-din Mikrinin oglu Saremi bastirip blgesini ele geirmeleri iin iinde
Tekellerin de bulundugu bir birligi gnderdi. Sarem ilk nce daglara sigindi.
Kizilbaslar ise Mikri blgesini yagmalayip Krtlerin birogunu da ldrdler.
4130
Bunun zerine Sarem dagdan inerek Kizilbaslar ile savasa giristi ve Kizilbaslar geri
ekilerek Sah Ismailin ordusuna geldiler.
4131
6.18.5. h. 916 / 151011de Tekeller
Tekellerin bir kismi h. 916 / 151011de I. Sah Ismaile katildilar. Onlar
Sultan Bayezidin emirleri ile nemli savaslar yapip ve btn savaslardan da galip
iktilar.
4132
Sibek Hana karsi h. 916 / 151011de yapilan Merv savasinda da Safev
ordusunda Tekeller yer almaktaydi ve Sibek Hani da onlar kusatmisti.
4133
6.18.6. Osmanlda Tekel syan
Tekke boyunun birogu h. 917 / 151112de Kk Asyanin Tekke, Karaman,
4124
Ahsent-tevarih, Seddon, s. 43; Habibs-siyer, s. 455.
4125
Yusuf Cemali, s. 136.
4126
Ahsent-tevarih, 84; Habibs-siyer, s. 464; Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 122;
Hulasett-tevarih, c. I, s. 70; Tarih-i Cihan-ara, s. 266.
4127
Hulasett-tevarih, c. I, s. 72; Tekmiletl-ahbar, s. 39; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 28.
4128
Yusuf Cemali, s. 143.
4129
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 281.
4130
Ahsent-tevarih, 121.
4131
Tarih-i Cihan-ara, s. 270; Hulasett-tevarih, c. I, s. 80.
4132
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 27.
4133
Tekmiletl-ahbar, s. 50.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
604
Menteseden Irana gelmislerdir. Osmanlilarca Seytan Kulu
4134
olarak adlandirilan
(Seytan klesi) Hasan Halifenin oglu Sah-kulu sz konusu yilda basina topladigi
15.000
4135
veya diger bir bilgiye gre 20.000
4136
mridi ile birlikte II. Sultan
Bayezide karsi isyana giristikten
4137
sonra Irana dogru hareket etti. Ancak
Bayezidin reisl-vzerasi -Ali Pasa- tarafindan 19 Rebiylhir 917 / 16 Temmuz
1511te
4138
gereklesen savasta ldrld.
4139
Antalyadan Sivasa kadar yayilan
Sahkulu Isyani, Osmanli Devleti iin ciddi bir tehlike haline gelmis ve Anadoludaki
Trkmen boylarinin ikiye blnmesine sebep olmustur. Safev sahinin vekili olmakla
beraber, bazen de mehdilik ve peygamberlik iddialarinda da bulunan
Sahkulu
4140
, Burdura girip, hkmet kurmus ve blgenin ynetmini ele
geirmistir.
4141
6.18.7. Tekellerin rana Geliyi
Sah-kulu ldkten sonra geri kalan Tekeller Halife Baba nderliginde
Azerbaycana ynelip yolda yagmalarda da bulunarak Erzincana ulastilar. Orda
Tebrizlilerin byk bir kervanini yagmalayarak digerlerine de kiyim ettiler.
4142
Onlar
Enbiya-namenin mellifi ve byk ulemalardan olan Seyh Ibrahim Sebisteri ve
oglunu ldrp mal varliklarini da yagmaladiktan sonra ise dsncesizce Irana
dogru gittiler. Tekel isyancilarinin arta kalan kismi ise Reyin Sehriyarinda Sah
Ismailin huzuruna iktilar. Sah Ismail de ticaret kervaninin onlar tarafindan
yagmalanmasi bahanesi ile onlarin nderleri ve savasilarindan ise bir kismini
4143
veya diger bir bilgiye gre 300n ldrp askeri yetenege sahip olanlari ise tekrar
4134
Celal-zade, Selim-nme, s.71; Solakzde, Trh, s. 329, 336; Hoca Sadeddin, Tact-tevarih, c. IV,
s. 43; Mneccimbasi, Sahifl-ahbr, c. III, s. 438; Uzunarsili, c. II, s. 230; Bilgen, Ad-yi
Srz, s. 29; Sinasi Altundag, Selim I., (Bundan sonra: Altundag, Selim I.), IAM, c. X, Istanbul,
1993, s. 426; Uysal, Sah Ismail, s. 41.
4135
Lubbut-tevarih, s. 410.
4136
Ispanaki, v. 91-92; Ahsent-tevarih, Seddon, 125.
4137
Celal-zade, Selim-nme, s.72.
4138
Pigolevskaya vb., c. II, s. 475; Faruk Smer, Safev Devletinin Kuruluu, s. 33; A Literary History
of Persia, s. 71.
4139
Yusuf Cemali, s. 91.
4140
TMA, No: 2829; Altundag, Selim I, s. 426.
4141
Bayramli, I Ismayil, s. 374.
4142
Tarih-i Cihan-ara, s. 274; Huld-i Berin, s. 207; Ahsent-tevarih, 165-166; Hulasett-tevarih, c.
I, s. 117.
4143
Tarih-i Iran, Cambridge, s. 38.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
605
birlesip baskaldirmasinlar diye emirleri arasinda paylastirdiktan sonra digerlerini de
kendi haline birakti.
4144
Anlasilan Ismail onlarin bir arada bulunmalarini sakincali
bulmustur.
Sah-kulu, Sah Ismailden izin almadan Osmanlilara karsi savasa baslamisti.
Tekeller ona adeta tapiyorlardi.
4145
Sah-kulu, Mehdilik iddiasinda da
bulunmaktaydi. Tekel isyancilari Iran Kizilbaslarindan da daha asiri idiler. Sah
Ismailin onlara byle davranmasinin sebebi belki de artik Kizilbaslar gibi glere
ihtiyacinin olmayisi idi. O ayrica Tekellerin diger Kizilbaslari da etkilemesinden
ekinmis olabilir. Kimi Osmanli tarihilerine gre onun Tekellere karsi sert
tutumunun sebebi II. Bayezidin kuskularini ortadan kaldirmakti.
4146
Tekellerin
paylastirilmasi
4147
dsncesi kimi tarihilere gre Kizilbaslarin glenmesinden
korkan Necm Sani adiyla da nl olan Yar Ahmed Huzaninin entrikasiydi.
4148
O
zamana kadar bir yerde topluca bu kadar Anadolu Trknn Irana g
grlmediginden Sah Ismail bunun nedenini grenmek iin uha Sultan Tekely
onlara gnderdimisti.
4149
Diger olasiliga gre Sah Ismailim Horasandan dns
sebebinin altinda casuslari tarafindan Osmanlidaki Sah-kulu ve Tekel isyanindan
haber edinmesi olabilir. Anlasilan Sah Ismail sz konusu isyandan yararlanmak
istese de geciktigi iin bunu basaramamisti. Zira Sah-kulu 19 Rebiylahir 917 / 15
Temmuz 1511de ldgnde Sah Ismail Osmanlidan ok uzaktaydi. Anlasilan Sah-
kulunun ilk basta Safev yanlisi grlmesine karsin ilerleyen sayfalarda kitlece
tanrisallastiktan sonra Ismaili desteklemekten vazgemistir. Bu nedenle de sz
konusu baskaldirinin Safevlerce desteklendigini syleyemeyiz. Nitekim bu grs
destekleyecek tarihi verilerin de olmayisi durumun tersi oldugunu gstermektedir.
4144
Ispanaki, v. 91-92; Ahsent-tevarih, 166; Tarih-i Iran, Cambridge, s. 38.
4145
Stanford Shaw, s. 76; Ahmed Refik, Sieyan ve Bektasiyan, s. 68.
4146
A Literary History of Persia, s. 71.
4147
a.g.e, s. 71.
4148
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 375.
4149
a.g.e, s. 374-375.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
606
6.18.8. Nur Ali Halife syannda Tekeller
h. 917 / 151112de de Sah Ismailin grevlendirdigi Nur Ali Halfe, Orta
Anadoluda birok Trk boylarini bir araya getirerek isyan ikarmasini basarmisti.
Onlarin iinde Tekeller de vardi.
4150
6.18.9. Muhammed Zaman Mirzann Yatytrlmas
aldiran savasi sirasinda Safevlere bagli olan Muhammed Zaman Mirza, Sah
Ismail aldirana gittiginde sahin ordusundan kaarak Ester-abadda asker
toplamaya basladi. Ancak sz konusu vilayetin hkimi olan Pir Gayb Bey Talis,
Osmanli sultaninin Irana yaptigi saldiridan haberdar oldugu iin Muhammed Zaman
ile savasmadan orayi ona birakti. Bunu zerine Esferayinnin hkimiyetinde olan
Tekeller de Hace Muzaffer Bitiki ile birlikte onu nlemeye gittiler.
4151
6.18.10. h. 925 / 1519da Kelhor Tekelleri
Sultan Selim, 925 baslarinda / Ocak 1519da Musula dogru askeri kuvvetler
gnderdiginde Sah Ismail de bir birligi Bagdata dogru hareket ettirdi. O ayni
zamanda Kelhur Tekellerinden de bir birligi Bagdat valisi Avaz Sultana destek iin
gnderdi.
4152
6.18.11. Aga Muhammed Ruz-efzuna Kary Grevlendirilmleri
h. 927 / 152021de Aga Muhammed Ruz-efzun belirlenmis parayi demeden
Sah Ismailin ordusundan kaarak Mazenderana gitti. O orada Mir Abdul-kerim ile
savasarak ona galip geldi. Bunun zerine ise Sah Ismail, Irak ve Krdistan ordu
birliklerinin basinda duran Tekelleri
4153
Aga Muhammedin bastirmasi iin blgeye
gnderdi. Tekeller de onu yakalayarak saha getirdiler.
4154
4150
Mneccimbasi, Sahifl-ahbr, c. III, s. 440-441.
4151
Cihan-ga-yi Hakan, s. 518; Hulasett-tevarih, c. I, s. 132; Huld-i Berin, s. 245.
4152
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 557-558.
4153
Habibs-siyer, s. 573.
4154
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 576.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
607
6.18.12. Div Sultan ile Ustaclu htilafnda Tekeller
Div Sultan ile Ustaclularin rekabet ve savaslarinda Tekeller Rumlularin
yaninda yer almislardi. 14 Saban 932 / 26 Mayis 1526da Sultaniye evresindeki
Seksencikte
4155
Rumlularla Ustaclular arasinda gereklesen savasta Hemedan ve
Meshed Tekelleri de Rumlularin yaninda yer almislardi.
4156
6.18.13. Ubeyd Hann h. 932 / 152526 Saldrsnda Tekeller
Ubeyd Han, ikinci kez h. 932 / 152526da Amuye suyundan geerek
Meshedi kusatip
4157
birka ay sonra ise sehri ele geirince Div Sultan da Sah
Tahmasbtan izin akmaksizin iinde Tekellerin de yer aldigi bir birligi blgeye
gnderdi.
4158
Ancak zbekler sayica ok olduklarindan yine galip geldiler. Iki tarafin
asker sayina iliskin bilgiler 20.000 zbek askerine
4159
karsilik Kizilbaslarin 2.500
4160
veya 3.000
4161
olmasi ynndedir.
6.18.14. Bagdat Hkmetinin Tekellere Verilmesi
h. 935 / 152829da Bagdatin tekrar Safevlerin eline geince
4162
Sah
Tahmasb da sehre geldi. O, Bagdat halkinin ldrlmesi ve mallarinin
yagmalanmasini engelledi.
4163
Sah, Bagdat hkmetini ise bu defa Tekellere
verdi.
4164
4155
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Saferi, s. 6; Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 21; Ahsent-tevarih,
250; Tarih-i Cihan-ara, s. 283; Hulasett-tevarih, c. I, s. 162; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 47.
4156
Tarih-i Cihan-ara, s. 282.
4157
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 249; Hulasett-tevarih, c. I, s. 170; Tarih-i lem-ara-yi
Abbasi, c. I, s. 51.
4158
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Saferi, s. 10.
4159
Hulasett-tevarih, c. I, s. 172; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 52.
4160
Hulasett-tevarih, c. I, s. 172.
4161
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 52.
4162
Ahsent-tevarih, 293; Tarih-i Cihan-ara, s. 285; Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 26; Roemer,
s. 237.
4163
Ahsent-tevarih, 293.
4164
Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 26.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
608
6.18.15. Cam Savay Srasnda Tekeller
10 Muharrem 935 / 24 Eyll 1528de gereklesen
4165
Birinci Cam savasinda
4166
Safev ordusunda Tekeller de yer almislardi. Tekeller Kizilbas ordusunun sag
kanadi ve kalbinde bulunmaktaydilar. Fakat zbeklerin saldirisiyla Kzizlbas
komutanlarinin birogu savas alanini terk ederek kamaya basladilar.
4167
6.18.16. h. 936 / 152930da Tekellerin Konumu
h. 936 / 152930da Sah Tahmasb tarafindan zbek elilerinin de trende hazir
bulundugu resmi geiste Tekellerin Kizilbaslar ierisindeki sirasi birinci idi.
4168
Bu
ise sz konusu dnemde onlarin devlet iindeki konumunu gstermekteydi.
6.18.17. Herat Hkmetinin Tekellere Verilmesi
Sah Tahmasb h. 937 / 153031de Herati tekrar ele geirdikten sonra
Horasani Tekellerin lalaliginda sehzade Behram Mirzaya tevdi edip orayi terk
etti.
4169
6.18.18. Tekel Bozgunu (Afet-i Tekel)
Div Sultan Rumlunun h. 933 / 152627de ldrlmesinin ardindan emirl-
meralik Tekel Boyunun eline geerek devlet iinde Tekeller en gl konuma
geldiler. Tekellerin egemenligi h. 937 / 153031 yilinda Gendman yaylasinda
4170
diger Kizilbas boylarina yenilmeleri ile son buldu.
4171
Sz konusu olaylar syle
gelisti. Hseyin Han Samlu Sirazdan geldiginde sahin bol ltuflari sayesinde emsali
ve akranindan daha sekin bir konuma geldi. uha Sultan ona muhalefet etmeye
4165
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 54; Baburnama, s. 418; Hulasett-tevarih, c. I, s. 188; Nevai,
Sah Tahmasb, s. 210-211.
4166
Lubbut-tevarih, s. 427-428; Cevahirl-ahbar, s. 154; Hulasett-tevarih, c. I, s. 180, 187; Tarih-i
lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 54; Tarih-i Cihan-ara, s. 284; Nevai, Sah Tahmasb, s. 210; Handemir, Sah
Ismail ve Sah Tahmasb, s. 261; Baburnama, s. 418.
4167
Cevahirl-ahbar, s. 155; Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 25.
4168
Hulasett-tevarih, c. I, s. 198-206.
4169
Hulasett-tevarih, c. I, s. 213; Tarih-i Cihan-ara, s. 285.
4170
Gendman, Isfahanla Hunsar arasinda ky.
4171
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 27.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
609
baslayarak onu ldrmek istedi.
4172
Bunun zerine bir ziyafet dzenleyerek Hseyin
Hani davet etti. Ancak korulardan bazisi onun bu maksadini ona Hseyin Hana
bildirdiler.
4173
Bunun zerine o bu ziyafete gitmedi. Pazartesi gn 3 Zilkade 937 /
18 Haziran 1531de
4174
gece olunca Samlulardan bir grup uha Sultanin adirina
saldirdilar. uha Sultan ise onlardan kaarak kendisini Sah Tahmasbin divan-
hanesine atti. Hseyin Han onu takip etti ve sahin adirinda onlar birbiri ile mcadele
ettiler.
4175
ekisme sirasinda Sah Tahmasbn tacina da iki ok isabet etti.
4176
Orada nbet
bekiligi yapan Dulkadir korulari da Samlular ile ittifak ettiler. Mesir
4177
adinda bir
Dulkadir korusu uha Sultani agir yaralayarak onun lmne neden oldu.
4178
Ancak Tekeller onun lmn gizli tuttular. Intikam amaciyla Tekeller
devlethaneye sabaha kadar ok attilar.
4179
Burun Sultan Tekelnn oglu Hseyin
Sultan ordunun evresinde konuslanarak yardima geldi ve Samlular da savas
alanindan kaarak acele ile Isfahana gittiler. Samlulardan yakalanan yaklasik 300
kisi ise Tekellerce ldrldler.
4180
Tekeller Azerbaycan emirl-merasi Ulama
Tekelye haberci gnderdiler. Ancak mesafenin uzak olmasi nedeni ile o Isfahana
ulasamadi.
4181
Tekel emirleri uha Sultanin oglu Sah Kubadi onun yerine vekil yaptilar
4182
ve orduda bozgunculuga basladilar. Bunun iin Ustaclu, Rumlu, Dulkadir ve Afsar
4172
Ahsent-tevarih, 308.
4173
a.g.e, 308.
4174
Cevahirl-ahbar, s. 161; Tarih-i Cihan-ara, s. 285; Hulasett-tevarih, c. I, s. 214; Ravzets-
Safa-yi Nasiri, s. 53.
4175
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 48; Ahsent-tevarih, 309; Tekmiletl-ahbar, s. 69; Handemir,
Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 286.
4176
Ahsent-tevarih, 309; Ravzets-Safa-yi Nasiri, s. 53; Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s.
286; Hulasett-tevarih, c. I, s. 214.
4177
Ahsent-tevarihte Misir veya Misr olarak gemektedir., s. 309.
4178
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 27.
4179
Cevahirl-ahbar, s. 161.
4180
Ahsent-tevarih, 309.
4181
Cevahirl-ahbar, s. 161.
4182
Ahsent-tevarih, 310; Cevahirl-ahbar, s. 161; Tarih-i Cihan-ara, s. 286; Tarih-i lem-ara-yi
Abbasi, c. I, s. 49; Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 28.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
610
gibi diger boylar birlesmek zorunda kalarak
4183
birka gn sonra Imam-zade Sehl
Ali
4184
evresinde onlar ile Tekeller arasinda savas gereklesti. Tekeller Sah
Tahmasbin kendilerine karsi olumsuz bakisi yznden onu kairmak kararini
aldilar. Bunun iin Tekellerden biri devlethaneye gidince Sah Tahmasbin emri
zerine korular tarafindan ldrld.
4185
Sah Tahmasb da o boyun kiyimina emir
verdiginden
4186
sonunda Tekel Boyu kaarak Krdistan yolu ile tm glklere
karsin Bagdata gittiler.
Bagdat hkimi Muhammed Han Serefed-din-ogli ise Sah Tahmasba olan
sadakatini gstermek iin onlari Bagdata yol vermedi ve Budak Kazviniyi onlarla
ilgilenmesi iin grevlendirdi. Budak, Tekellerin sayisini 1800 olarak bildirdi. O,
onlara yemek ve atlarina da yem gtrd. Muhammed Han Serefed-din-oglu, Kudur
Sultan
4187
ve kimi muhalifleri ldrerek onlarin kesilmis baslarini Sah Tahmasbin
sarayina gnderdi.
4188
Safev Tarihinde buna Afet-i Tekel
4189
(Tekel Bozgunu)
denilmektedir.
4190
Bylece Tekellerin egemenligi 3 yil srd. Kizilbaslar arasi sz konusu savas
ve atismalar Sah Tahmasbi hkimiyetinin basinda ciddi sikintilara sokmustu.
4191
18
yasli Sah Tahmasb h. 937 yilinin son ayinda / Temmuz-Agustos 1531de Tekelleri
katlettirerek gc tam tekeline geirmeyi basardi. Samlular ise o siralarda sah yanlisi
bir tavir iindeydiler.
4192
Bunun sonucunda da Tekeller de Ustaclular ve Rumlular
gibi dislandilar ve Samlular egemen oldular. h. 937 / 153031 yilindan itibaren
Tekel Boyu Safev devletinde olan tm makam ve ayricaliklarindan yoksun
4183
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 49.
4184
Imamzade Sehl Ali, simdiki adi Astana olan bu kasaba, Erak sehrinin 36 km. gneyindedir.
4185
Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 28.
4186
Cevahirl-ahbar, s. 161.
4187
Ahsent-tevarih, s. 310da Kuduz olarak gemektedir.
4188
Cevahirl-ahbar, s. 162; Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 28; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I,
s. 49.
4189
Afet-i Tekel ifadesi, ebcet hesabi ile 937 (15301531) yilini gsterir. bkz. Ahsent-tevarih, s.
308-310.
4190
Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 28; Cevahirl-ahbar, s. 161; Ahsent-tevarih, 310; Tarih-i
Cihan-ara, s. 286; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 49.
4191
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 46; Roemer, s. 233, 249.
4192
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 43.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
611
birakildi. Sah Tahmasb, kizlbaslar arasi dengeyi saglamak iin eski Trklerde de var
olan ikili ynetim biimiyle emirl-meraligi da ortak kilmaya basladi.
4193
Bununla
da o bu yntem ile daha rahat ve bagimsizca davranmaya basladi.
4194
Sah Tahmasb,
bundan sonra gleri paylastirarak, mansiplari da ortak bir biimde dagitmaktaydi.
Sz konusu olaylar onu belirli lde panik birisi de yapmisti.
6.18.19. h. 938 / 1532de Harat Tekelleri
Ubeyd Han kalabalik bir ordu ile Amuye suyundan geerek 27 Ramzan 938 / 3
Mayis 1532de Herati kusatti.
4195
O, Sah Tahmab tarafindan dislanan Tekeller
yznden Heratta ve Horasandaki Tekellerin de itiraz olarak savunma
yapmayacagini dsnerek Herati teslim alacagini sanmisti. Ancak durum bunun tam
tersi oldu. Oradali Tekeller kale surlarini daha da glendirerek direnmeye
basladilar. Ubeyd Han ise kusatmayi srdrd.
4196
Sehirde ise Kizilbas, Sii ve
Teberrailerin disinda kimse kalmadi.
4197
Kusatmanin uzun srmesi ile gida maddeleri
ve baska sikintilar daha da artmis oldu.
4198
Sipahiler atlarinin ayak damarlarini hafif
kesmek suretiyle itikleri kan ile aliklarini gidermeye alisiyorlardi. Daha sonra ise
at eti, at postu, eski gn haslanarak yeniyordu.
4199
Sehirdeki kedi ve kpekler de
avlanarak yeniliyordu. Bu konuda kimi kavgalarda ortaya iktigindan Behram
Mirzaya da sorunu zmesi iin basvurulmustu. O da avlanan kpegi ikiye ayirarak
ihtilafi gidermis kpegin kellesini de bir baskasina vermisti.
4200
Sehirde esek kani
1000 dinar, esek, at ve inek kafasi 2000 dinar, kedi ise 1000 dinara
4201
satilmaktaydi.
Durumun vahim oldugunu bildirmek iin Behram Mirza saraya bir haberci
gndererek halkin aliktan kedi ve kpek yediklerini bildirmisti.
4202
Alik ve kitlik
yznden sehirdeki Kizilbaslardan bir kismi ailelerini ve mezheplerini birakarak
4193
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Saferi, s. 15; Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 19.
4194
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 49.
4195
Hulasett-tevarih, c. I, s. 219.
4196
Hulasett-tevarih, c. I, s. 223; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 59.
4197
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 280; Hulasett-tevarih, c. I, s. 220.
4198
Tarih-i Cihan-ara, s. 286.
4199
Ahsent-tevarih, 318; Hulasett-tevarih, c. I, s. 221.
4200
Cevahirl-ahbar, s. 163; Ahsent-tevarih, 318; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 59-60.
4201
Cevahirl-ahbar, s. 163.
4202
Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 33.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
612
gizlice Ubeyd Hana katildilar. Kaanlarin mal varligina ise el konulurdu.
4203
Kizilbaslarin durumunun kt oldugunu bilen Ubeyd Han muhasarayi yine de
srdrd. Sehirdeki alik yle bir seviyeye ulasmisti ki kale savunmacilari
zayifliktan asa ile yryorlardi.
4204
Ancak bazi para hirsinda olan zbeklerin
emirlerine haber vermeden sehirdekilere gizlice pahali fiyatlarla zayif at ve esek
satmalari durumu belli bir lde dengeliyordu.
4205
6.18.20. Azerbaycan Tekellerinin syan
Azerbaycandaki Tekeller de h. 937 / 153031de isyan ederek Sah
Tahmasbin hazineleri, adiri, zel atlarini ve Tebriz varlilarinin mal varligina el
koyduktan sonra
4206
7.000 atli ile Sah Tahmasba karsi hareket ettiler.
4207
Sah
Tahmasb ise h. 938 / 153132de Azerbaycan Tekellerinin isyani ile ugrasmak
zorunda kaldi. Sah, Keydar Peygamber evresinde onlara saldirdi. Saldiriya
dayanamayan Tekeller ise Van kalesine katilar. Bu sirada Osmanli sultani
Sleyman da gnderdigi hediyelerle
4208
onlari kendine dogru ekmeyi basardi.
6.18.21. h. 939 / 1532 ve h. 940 / 1534 Yllar Arasnda
Sah Tahmasb Azerbaycandaki sorunlarini giderdikten sonra ise Horasana
yneldi. Ubeyd Han ise Sah Tahmasbin Horasana geldigi haberini alinca onunla
karsilasmaktan vazgeerek 14 Rebiylevvel 939
4209
/ 13 Ekim 1532de Herat
muhasarasini kirarak uzaklasti. Sah Tahmasb ise ondan kisa sre sonra 22
Cemaziylevvel 939 / 19 Aralik 1532de Herata girdi.
4210
Sah Tahmasbin doguya
dogru hareket ettigini grenen Ulama ve yanindaki Tekeller ise firsati
4203
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 281; Hulasett-tevarih, s. 221.
4204
Ahsent-tevarih, 318; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 60.
4205
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 282; Hulasett-tevarih, c. I, s. 222; Tarih-i lem-ara-yi
Abbasi, c. I, s. 60.
4206
Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 30.
4207
Tarih-i Cihan-ara, s. 286; Hulasett-tevarih, c. I, s. 215.
4208
Ahsent-tevarih, 311-312.
4209
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 283; Hulasett-tevarih, c. I, s. 223.
4210
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 283; Hulasett-tevarih, c. I, s. 225.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
613
degerlendirerek Sultan Sleymani Irana saldirmaya tahrik edip onlarla isbirligi
yaptilar. Osmanlilar tarafindan 8 Cemaziylevvel 940 / 25 Kasim 1533te Bitlisin
alinmasinda da Tekeller Osmanli ordusunda rol almislardi. Ibrahim Pasa da onlara
bir vilayetin hkimiyetini verecegine sz verdi.
4211
Bitlisin alinmasindan sonra
Tekeller Ibrahim Pasanin ordusuna katilidilar. Ibrahim Pasa da onlari ordusunun
ncs olarak 10.000 savasi ile Tebrize dogru gnderdi. Safev ordusunun esas
kisminin Horasanda oldugundan onlar her hangi bir savasa girmeden Kurban
bayrami gn h. 940 / 1534te Tebrize girdiler.
4212
6.18.22. Tekellerin Horasan ve Herat Hkimiyetinden Ayrlmas
Sah Tahmasb, Horasanin le-nisininde iken (40 gn) Osmanlilarin
Azerbaycana saldirdigi haberini aldi
4213
ve mecburen oradan Herata geri dnd.
Sah Tahmasb, Tekelleri yine de Horasan ve Herat hkimiyetinde birakmak istese de
bu teklif asiri yipranmisligin ileri srlmesi ile geri evrildi.
4214
Bunla da sah blge
hkmetini oglu Sam Mirza ve Samlulara verdi.
6.18.23. Azerbaycan Hkmetinin Tekrar Tekellere Verilmesi
Sah Tahmasb 7 Sefer 941 / 17 Agustos 1534te acele Herattan birka g ile
Azerbaycana dogru hareket etti.
4215
Tekellerden sonra Osmanli vezir azami
Ibrahim Pasa, 25
4216
Muharrem 941 / 6 Agustos 1534te
4217
Tebrize ulasti.
4218
O,
Azerbaycan hkmetini tekrar Tekellere verdi.
4219
Ibrahim Pasa, Tekelleri
Erdebili almakla grevlendirdi.
4220
4211
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 153-154.
4212
a.g.e, s. 155.
4213
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Abdul-sekur, s. 26; Tezkire-yi Sah Tahmasb, Saferi, s. 25.
4214
Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 36.
4215
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 284.
4216
Nevai, Sah Tahmasb, s. 160.
4217
Ferid Bey, s. 86; Roemer, s. 241.
4218
Minorski, Tarih-i Tebriz, s. 51.
4219
Uzunarsili, c. II, s. 351.
4220
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 67; Hulasett-tevarih, c. I, s. 231.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
614
6.18.24. h. 941 / 1534te Tekeller
Sah Tahmasb, Ebherde iken Sultan Sleymanin Zencana girdigini grenince
Tahmasb iinde Horasan Tekellerinin de yer aldigi bir nc birligi Osmanlilara
karsi gnderdi. Fakat onlar savasa girmekten ekinerek
4221
daglara katilar. Bu
siralarda ise iinde Tekellerin de yer aldigi 3000 askerlik bir grup esas Safev
ordusundan kaarak Osmanlilara katildilar. Sultan Sleyman, emirlerin kaisini daha
da tesvik etmek amaciyla onlara zel bir ilgi ile yaklasti.
4222
O siralarda Kizilbas
emirleri arasinda da ihtilaflar bulunmaktaydi. Horasan Tekelleri h. 937 / 1530
31de gereklestirilen Tekel kiyiminda diger Kizilbas emirler ve boylarini sorumlu
tutmakta ve onlara karsi husumet beslemekteydiler.
4223
Sultan Sleyman, Sultaniyeye dogru hareket ederek 5 Rebiylahir 941 / 14
Ekim 1534te Sultaniyeye ulasti.
4224
Sikintilarla karsilasan Sultan Sleyman
Dercezine geri ekilerek
4225
Hemedan yolu ile Bagdata dogru hareket etti. Bunu
grenen Sah Tahmasb ise acilen yardimcilarindan olan Receb Abdal ve Hamza Bey-
ogluyu Bagdatta egemen olan Tekellere gndererek vilayetteki tm aziklari imha
ettikten sonra Huveyze yolu ile sahlik ordusuna katilmalarini istedi.
4226
6.18.25. Azerbaycan ve Horasan Tekellerinin Osmanlya Sgnmas
Sah Tahmasbin emri zerine Bagdati terk ederek ona katilan Bagdat
Tekelleri sorunun temelini Ulamada grdklerinden, onun ortadan kaldirilmasini
savunuyorlardi.
4227
Sah Tahmasb da bunun zerine Osmanlilari takip etmekten vaz
geip Tebrize dogru hareket etme kararini aldi. Ancak eskiden Horasanda egemen
olan Tekeller, Tekellerin sah tarafindan kiyima ugratilmasina kizgin olduklarindan
4221
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 156.
4222
Mnaatus-selatin, c. I, s. 589; Cevahirl-ahbar, s. 173.
4223
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 158.
4224
Favaids-safeviye, s. 311; Hulasett-tevarih, c. I, s. 234; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 68;
A Literary History of Persia, s. 88.
4225
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Saferi, s. 32.
4226
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Abdul-sekur, s. 34; Tezkire-yi Sah Tahmasb, Saferi, s. 33; Hulasett-
tevarih, c. I, s. 235.
4227
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Saferi, s. 33.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
615
Azerbaycan Tekelleri ile savasa girmemek iin Osmanlilara siginmak istiyorlardi.
Onlar, acilen Safev ordusundan ayrilarak Tebrize dogru hareket ettiler. Onlar, Sah
Tahmasbdan bir gn nce Tebrize ulasarak Azerbaycandaki Tekelleri yaklasan
tehlikeden haberdar ettiler. Bylece Azerbaycan ve Horasan Tekelleri birlikte
Tebrizden ayrilarak Van kalesine kaip sigindilar. Sah Tahmasb ise savassiz
Tebrizi ele geirdi. Sah Tahmasb Tebrizde 20 gn durdu.
4228
6.18.26. Bagdat Tekellerinin Bir Ksmnn $ah Tahmasba Katlmas
Sultan Sleyman ise Kasr-i Sirinden sonra Musula geldi. Ibrahim Pasa da
Musuldan eliler gndererek Tekellerden Bagdati teslim etmelerini istedi.
4229
Muhammed Han ise bunu kabul etmedi. O, sahin Tekelleri kiyima ugratmasindan
tr, oradaki Tekel ileri gelenlerini ikna etmek iin onlarla bir toplanti yapti. Onlar
da sz konusu kiyimin yznden, ayrica Azerbaycan ve Horasan Tekellerinin
Osmanlilara siginmasi yznden Bagdatin teslim edilmesini nerdiler ve onlarin bu
grsne karsi gelen Muhammed Han ile karsi karsiya geldiler. Bylece bazi
Tekeller ve yaklasik 700 aile Bagdati terk ederek Osmanlilara katildilar.
4230
Tekeller Osmanli sultanina Bagdat kadisi ile birlikte temsilciler gnderdiler. Onlar
10 Cemaziylevvel 941 / 16 Kasim 1534te Musulda Sultan Sleymanin huzuruna
ikarak Bagdati teslim edeceklerini ilan ettiler. Bunun zerine aliktan bitkin
dsen
4231
Osmanli ordusu sultanin emri zerine Bagdata dogru hareket ettiler. Bu
yapilanlar karsisinda aciz kalan Muhammed Han Serefed-din-oglu da mecburen
Bagdati terk edip birok zorluklara katlanarak sirasiyla Basra, Cizire, Dezful
4232
,
Isfahan ve Sah Tahmasbin Sultaniyede bulunan ordusuna katildi.
4233
6.18.27. Bagdatn Osmanllarca Alnmasnda Tekellerin Rol
Sultan Sleyman 23 Cemaziylevvel 941 / 29 Kasim 1534te Bagdata
4228
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Abdul-sekur, s. 35; Tarih-i Cihan-ara, s. 289.
4229
Cevahirl-ahbar, s. 171, 176.
4230
a.g.e, s. 177.
4231
Mnaatus-selatin, s. I, s. 313.
4232
Cevahirl-ahbar, s. 179.
4233
a.g.e, s. 180.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
616
yaklasti. Tekeller sehrin anahtarini Osmanlilara teslim ettiler. O, ertesi gn 24
Cemaziylevvel 941 / 1 Aralik 1534te
4234
Bagdata girdi
4235
28 Ramazan 941 / 3
Nisan 1535te Tekellerin de tahrikleri ile
4236
Bagdattan yine Safevlere dogru
sefere ikti. Ibrahim Pasadan sphelenen Sultan Sleymanin onu 22 Ramazan 942 /
17 Mart 1536da ldrtmesiyle
4237
Safev devleti ve Sah Tahmasb da Osmanlilarin
savasi politikalarindan yana rahat oldular. Iki lke arasindaki huzur ve baris havasi
yaklasik 13 yil sre ile h. 955 / 154849a degin devam etti.
4238
6.18.28. Tekellerin Horasan Emirl-meralgna Atanmas
Sah Tahmasb, h. 941 / 153435te Sam Mirza ve Agzivar Hanin isyan ederek
Herattan ikmalarindan sonra kk yastaki oglu Muhammed Mirzayi Herat
hkimi ilan etti ve eskiden Bagdat hkimiyetinde olan Tekellerden bir kismini
Horasan emirl-merasi ve onun lalasi yapti.
4239
Onlar, Sah Tahmasb Herata
ulasmadan oraya geldiler. Sah Tahmasb da Nisa, Ebiverd, Mervi aldiktan sonra
onlardan birka gn sonra 7 Sevval 943 / 19 Mart 1537de Herata geldi.
4240
Bylece
Zilkade sonlari 964e kadar (Eyll 1557) 21 yil boyunca Tekeller Horasanda
hkimdiler. Sah Tahmasb ise 9 Rebiylahir 944 / 14 Eyll 1537de Herati Tebrize
gitmek zere terk etti.
6.18.29. Baban Blgesi Krtlerini Bastrmak iin Grevlendirilmleri
Sah Tahmasb Baban blgesi hkimi Haci Seyh Krde karsi iki kez ordu sevk
etmesine ragmen basari elde edemeyince
4241
sonunda h. 947 / 154041de nc
kez iinde Tekellerin de yer aldigi bir birligi blgeye gnderdi. Gereklesen
savaslarda 23 bin Kizilbas ld ve geri kalan emir ve ayanlar da kt bir durumda
4234
Mnaatus-selatin, c. I, s. 590; Uzunarsili, c. II, s. 352.
4235
Nevai, Sah Tahmasb, s. 163; Ferid Bey, s. 87.
4236
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Saferi, s. 35.
4237
Uzunarsili, c. II, s. 352.
4238
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 175.
4239
a.g.e, s. 99.
4240
Hulasett-tevarih, c. I, s. 267.
4241
Seref-name, c. I, s. 370.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
617
geri dndler.
4242
6.18.30. Hmayun rana Geldigi Srada Tekeller
Sah Tahmasb, Hmayunun gelisinin mjdesi olarak Sebzevar vilayetini de
tiyul olarak Tekellere verdi. Hmayun Herata geldiginde Sah Tahmasbin emriyle
onu 1 Zilkade 950 / 25 Ocak 1544te
4243
Malan kprs basinda
4244
blge hkimi
olan Tekeller karsilayip
4245
onu iyi agirladilar.
4246
Hmayunun ikameti iin Sultan
Hseyin Baykaranin kizinin muhtesem sarayi tahsis edildi.
4247
2 gn sonra ise Zagan
baginda Hmayun iin mzik esliginde zel bir tren dzenlendi.
4248
6.18.31. h. 955 / 154849da Tekeller
Elkas Mirza, Osmanlilara sigindiktan sonra onun tahrikleri ile Sultan, Elkas
Mirzayi yeterli asker sayisi ile Irana dogru gnderdi. Sultan o siralarda Bosna
hkimiyetine getirdigi Tekelleri de Erzurumun hkmetine atayarak Elkas Mirza
ile birlikte gnderdi.
4249
Sultan kendisi ise Sefer 955 / Mart-Nisan 1548de
4250
Irana
dogru hareket etti.
4251
Sah Tahmasb casuslari araciligi ile bunu grenince arazi
yakma, bosaltma, harap etme ve g ettirme siyasetini daha genis apta uygulamaya
koydu.
4252
h. 955 / 154849da Sultan Sleyman, Tekelleri komutasinda yeterli kadar
askeri Van Kalesini kusatmalari iin grevlendirdikten sonra kendisi de Tebrize
4242
Seref-name, c. I, s. 370; Hulasett-tevarih, c. I, s. 293.
4243
Hulasett-tevarih, c. I, s. 304; Ekber-name, s. 318.
4244
Bedayil-vakayi, c. I, s. 250.
4245
Ekber-name, s. 317; Riyazul-Islam, s. 58; ; Humayun in Persia, s. 14.
4246
Hmayun der Iran, s. 37-38; Humayun in Persia, s. 11; Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s.
385.
4247
Riyazul-Islam, s. 57; Hmayun der Iran, s. 37; Humayun in Persia, s. 11.
4248
Hmayun der Iran, s. 37; Humayun in Persia, s. 11; Ekber-name, s. 318; Sahi Sebzevari, Divan-i
Emir Sahi Sebzevari (Ak Melik), (Bundan sonra: Divan-i Emir Sahi Sebzevari), tsh. Said Hamidiyan,
Mukaddime, s. 2-3, 5. ve s. 30.
4249
Tarih-i Iran, Cambridge, s. 59.
4250
Uzunarsili, c. II, s. 359.
4251
Ferid Bey, s. 104; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 71; Hulasett-tevarih, c. I, s. 323.
4252
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 71; Ez Seyh Safi ta Sah Safi, s. 72; Tarih-i Siyasi ve Ictimaiyi
Iran, s. 190; Tarih-i Nizami-yi Iran, s. 235; Hulasett-tevarih, c. I, s. 326.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
618
dogru hareket etti. O sirada Tebrizin Senb Gazaninda ikamet eden Sah Tahmasb
4253
iinde Tekellerin de yer aldigi ordu nc birligini Osmanlilara karsi Merend
evresine gnderdi.
4254
Ancak gereklesen savasta Kizilbas tarafi yenilip katilar.
4255
h. 955 / 154849da Sah Tahmasb, Tekellerin Erzurum Pasasi ve Sivas Pasasi ile
birlikte Erzuruma dogru giderek Tercanda ikamet ettigini grenince Ulamayi
yakalamak iin Tercana dogru saldirdi. Ancak Ulama Osmanli pasalarini orada
ikamet etmemeleri konusunda ikna ederek kendisi Karamana gitti.
4256
6.18.32. h. 955 / 154849da Horasan Tekelleri
h. 955 / 154849 yilinda Belh hkimi Pir Muhammed Han tarafindan Gercistan
valisi olarak seilen Bayram Oglan, kalabalik bir ordu toplayarak Herat-ruda
saldirdi. Horasandaki Tekeller ise atlilari ile birlikte onlari bastirmaya gittiler. Iki
taraf Ak Gnbed yaylasinda savastilar. Bayram Oglan yenilip Esbar kalesine sigindi.
Tekeller de kaleyi kusattilar. Fakat sonra Herata geri dndler.
4257
h. 955 / 1548
sonbahar mevsiminin sonlarina dogru Hak Nazar Oglan komutasindaki bir zbek
birliginin Amuye suyundan geerek Bahezer vilayetine dogru hareket ettikleri
haberini alan Tekeller Serahs evresinde bulunan Pol Hatunda onlarin yolunu
kestiler. Tekel tarafinin nc birligi olan tfekiler zbeklere ates atilar.
4258
Sonunda agir bir savastan sonra zbekler yenildiler. Hak Nazar Oglan ise savas
alanindan kati.
6.18.33. h. 957 / 155051de Herat Tekelleri
zbeklerin h. 957 / 155051de Herata dogru ilerlemeleri zerine Tekeller
Herat Kalesini glendirip sehir disinda da barikatlar kurdular. Burak Han ise ayni
yilin 5 Cemaziylevvelinde (22 Mayis 1550) Herati kusatti. Sah Muhammed Sultan
barikatlara saldirarak Sincab Sultan komutasindaki Kizilbaslari geri oturttu. Az
4253
Hulasett-tevarih, c. I, s. 326; Ahsent-tevarih, s. 424; Ez Seyh Safi ta Sah Safi, s. 72.
4254
Nevai, Sah Tahmasb, s. 178.
4255
Ahsent-tevarih, s. 425; Hulasett-tevarih, c. I, s. 325; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 71.
4256
Nevai, Sah Tahmasb, s. 183.
4257
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 103.
4258
Hulasett-tevarih, c. I, s. 336.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
619
sayida gnderilen tfeki Tekeller ise tfek atesleri ile
4259
zbekleri geri
pskrtler. Burak Han, Herati terk ettikten sonra Tekeller Gercistan valisi Bayram
Oglani bastirmak iin harekete getiler. Bayram Oglan, Esbar kalesine sigindi.
Tekeller ise kaleyi kusattilar. Bir sre sonra Bayram Oglan aman diledi. Tekeller
de bunu kabul ettiler.
4260
Bylece Bayram Oglan ailesi ve yakinlari ile Esbar
kalesinden disari iktilar. Ancak o ldrlerek Gercistan da ele geirildi.
6.18.34. h. 963 / 1556 Ylnda Tekeller
Sah Tahmasb, h. 963 / 1556da Herat valisi Muhammed Mirzayi Kazvine
agirip Ismail Mirzayi da onun yerine gnderdi. O, Muhammed Mirzanin lalasi
olan Tekelleri onun da lalasi yapti. Ismail Mirza da 22 Cemaziylevvel 963
4261
/ 3
Nisan 1556da Herata geldi.
4262
6.18.35. Horasan Tekellerinin syan
Zilhicce sonlari 964 / Ekim 1557de Muhammed Han Serefed-din-oglu Tekel
ld. Bunun zerine Sah Tahmasb da onun yerine oglu Kazak Hani Muhammed
Mirzaya lala ve Horsan emirl-merasi yapti. Kazak Han muazzam bir saraya sahip
olmakla yaklasik 12.000 adami ve 10.000 tfeki gulami vardi.
4263
O kendi
birliklerine gvenerek Horasanda adeta bagimsizca davranmaya basladi. O, Sah
Tahmasbin eyalet isleri ile ilgilenmedigini grnce sonunda isyan bayragini ati.
Sah Tahmasb ise h. 972 / 156465 yilinda kalabalik bir orduyu isyani bastirmalari
iin blgeye gnderdi.
4264
Sonunda ise isyan 16 Cemaziylhir 972 / 19 Ocak
1565te Ihtiyared-din kalesine siginan Kazak Hanin Kizilbaslara teslim olmasiyla
yatistirilmis oldu.
4265
4259
a.g.e, s. 345.
4260
a.g.e, s. 346.
4261
a.g.e, s. 384.
4262
Tarih-i Cihan-ara, c. I, s. 302.
4263
Ravzets-Safa-yi Nasiri, 119.
4264
Hulasett-tevarih, c. II, s. 448; Ahsent-tevarih, s. 544; Tarih-i Cihan-ara, s. 310.
4265
Hulasett-tevarih, c. II, s. 449; Ahsent-tevarih, s. 547; Tarih-i Cihan-ara, s. 310; Ravzets-
Safa-yi Nasiri, 119.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
620
6.18.36. Han Ahmede Kary Grevlendirilen Tekeller
Cemaziylevvel 975
4266
/ Kasim 1567de Sah Tahmasbin Han Ahmede karsi
gnderdigi kalabalik ordu terkibinde Tekeller de vardi.
4267
6.18.37. Tekel Boyuna Mensup Kiyiler
Tekellerden Hasan Halife (Hasan Baba), Kara Biyik-oglu (Sah-kuku), Halife
Baba, Yegen Bey, Saru Ali Mhrdar, uha Sultan, Burun Sultan Tekel, Hseyin
Sultan, Sah Kubad, Muhammed Han Serefed-din-oglu, Kazak Han, Ulama, irkin
Hasan, Gazi Han, Ali Sultan, Karaca Sultan Tekel, Kuduz Sultan Tevai Tekel,
Pervane Bey koru-basi, Ibrahim Halife Mhr-dar, Kemaled-din Sah-kulu, Ahi
Sultan Tekel, Tatar Sultan, Ali Bey, Allah-kulu Sultan Tekel, Ko Halife
Mhrdar ve Burun Sultan Tekelnn oglu gibi nl kisi ve emirler ikmistir.
6.18.37.1. Hasan Halife (Hasan Baba)
Hasan Halife Tekel Boyundan ikmis nl kisilerdendi. Hasan Baba, Sultan
Cneydin yanina bir kez
4268
ve Seyh Haydarin da yanina iki kez
4269
Erdebile
gelerek Safev tarikati egitimini aldiktan sonra kendi blgesi Tekke Iline geri dnp
orada halifelik grevni yerine getirerek propaganda alismalarini yrtt.
4270
O
Sultan Haydarin buyrugu ile 40 sufi ile birlikte Arbeine kadar ille-hanede
kaldiktan sonra azigini tketmedigi iin Tekke ili vilayetine gitmek iin mrsid-i
kmilden izin almisti.
4271
O, ilk nce oglu ile birlikte kendi ky yakininda bir
magaraya girerek ibadet etmeye basladi. Onun n II. Bayezide ulasmisti.
Mutasavviflara karsi zel bir ilgi ve saygi duyan II. Bayezid her yil onlara 6000
7000 civarinda ake gndererek onlardan hayir dua talep ederiyordu.
4272
Hasan
4266
Nevai, Sah Tahmasb, s. 133-134; Ahsent-tevarih, s. 559; Hulasett-tevarih, c. II, s. 462; Tarih-i
lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 112.
4267
Nkavetl-Asar, s. 68; Cevahirl-ahbar, s. 227-229.
4268
Cihan-ga-yi Hakan, s. 85.
4269
Ahsent-tevarih, Seddon, s. 128; lem-ara-yi Sah Ismail, s. 41; Uzunarsili, c. II, s. 230.
4270
Uzunarsili, c. II, s. 230.
4271
Ahsent-tevarih, Seddon, s. 128; lem-ara-yi Sah Ismail, s. 41.
4272
Uzunarsili, c. II, s. 230.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
621
Halife ldkten sonra oglu Sah-kulu onun yerine halife oldu.
4273
6.18.37.2. Kara Byk-oglu ($ah-kuku)
6.18.37.2.1. Haydar Dneminde $ah-kuku
Sah-kulu da Tekel Boyuna mensup nl halifelerden idi. Gerek adi Kara
Biyik-oglu olan Sah-kulu Halife babasi Hasan Baba Tekel ile birlikte iki kez Sultan
Haydarin hizmetine gitmisti.
4274
Hasan Baba ldkten sonra onun yerine halifeligi
Sah-kulu devraldi. Kara Biyik Ogli halifelige geldikten sonra Sah-kulu Baba adi ile
n kazandi.
4275
Sah-kulunun mritleri ona baba diye hitap ediyorlardi.
4276
6.18.37.2.2. Osmanlda $ah-kulu syan
II. Bayezid h. 917 / 151112de ve hkimiyetinin sonlarina dogru Sah Ismail
ile savasa girmek istese de i sorunlar, evlatlari ile olan savaslari ve Osmanlilarca
Seytan Kulu (Seytan klesi) olarak adlandirilan Sah-kulu Tekel isyani nedeni ile
bunu gereklestirememisti.
4277
II. Bayezit hayattayken ogullari arasinda hkimiyet
ugruna ikan atismalar yznden Sehzade Korkut 1511 yilinda gizlice kendi sehri
Antalyadan ikarak baskente yakin olan Manisaya gittigi sirada babasinin lm
sylentisi her yere yayilmisti. Bu durumdan Sah-kulu basina topladigi 15.000 mridi
ile birlikte Osmanli Devletine baskaldirdi. O ilk nce II. Bayezidin oglu sehzade
Korkudun Antalyadan onun hkmet merkezi olan Saru-han vilayetindeki
Manisaya gtrlen hazinesini yagmaladi. O bylece kendi yandaslarini donatarak
Antakyaya saldirdi. Orayi ele geirdikten sonra o kuzeye dogru hareket etti. O
yoldaki sehir ve kylerde insanlari ldrerek yakma, yagmalamalarda ve yikimlarda
bulundu.
4278
O, Ktahyada kendisini bastirmakla grevlendirilen Kara-gz Ahmed
Pasa ile de savasa giristi. Sah-kulu Baba savasi kazanarak Ahmed Pasayi da
4273
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 372-373.
4274
Ahsent-tevarih, Seddon, s. 128; lem-ara-yi Sah Ismail, s. 41.
4275
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 372-373.
4276
Faruk Smer, Safev Devletinin Kuruluu, s. 32.
4277
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 359.
4278
a.g.e, s. 373.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
622
yakalayip 23 Muharrem 917 / 22 Nisan 1511de kale duvarinin yaninda onu ldrtt
ve o evreyi yagmalatti.
4279
Sah-kulu daha sonra hareket ynn degistirerek doguya dogru gitti. O
Karaman valisi Haydar Pasayi da yenerek Irana dogru gitti.
4280
Sah-kulu yolu
zerinde kiyim ve yagmalarda bulundu. O zamana dek ogullarinin baskaldirisi ile
mesgul olan II. Bayezid, durumun ciddiyetini kavrayarak vezir azami Hadim-ali
Pasayi iyi donanimli bir birlikle Tekel baskaldirisini nlemek iin grevlendirdi.
Iki taraf 19 Rebiylahir 917 / 16 Temmuz 1511de Sivas ve Kayseri arasinda
bulunan bir Kiyuk nehri kiyisinda savasa basladilar.
4281
Sah-kulu Baba ve Hadim Ali
Pasa ikisi de yapilan savasta ldler.
4282
Diger grse gre yeniden baslayan savasta
vezirazam agir yara aldi ve Sah-kulu da savas sirasinda veya sonra ldrld.
4283
Sufiler ise Halife Baba adinda birini kendilerine nder olarak setikten sonra Irana
dogru hareket ettiler.
4284
Sah-kulu, Sah Ismailden izin almadan Osmanlilara karsi savasa baslamisti.
Tekeller ona adeta tapiyorlardi.
4285
Kendisi de Mehdilik iddiasinda
bulunmaktaydi.
4286
Sah Ismailin Horasandan dns sebebinin altinda casuslari
tarafindan Osmanlidaki Sah-kulu ve Tekel isyanindan haber edinmesi olabilir.
Anlasilan Sah Ismail sz konusu isyandan yararlanmak istese de geciktigi iin bunu
basaramadi. Zira Sah-kulu 19 Rebiylahir 917 / 15 Temmuz 1511de ldgnde Sah
Ismail Osmanlidan ok uzaktaydi.
4287
Ayrica Sah-kulunun ilk basta Safev yanlisi
grlmesine karsin ilerleyen sayfalarda kitlece tanrisallastiktan sonra Ismailin onu
4279
TMA, No: 5035; Celal-zade, Selim-nme, s.74; Hoca Sadeddin, Tact- tevarih, c. IV, s. 45;
Hadd, Tevrh, s. 360; Uzunarsili, c. II, s. 255; Ismail Hami Danismend, Izahli Osmanli Tarihi
Kronolojisi, c. I, Tkiye Yay., Istanbul, 1947, s. 418; Altundag, Selim I, s. 426.
4280
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 373.
4281
Pigolevskaya vb., c. II, s. 475; Faruk Smer, Safev Devletinin Kuruluu, s. 32; A Literary History
of Persia, s. 71.
4282
Mneccimbasi, Sahifl-ahbr, c. III, s. 438; Ugur, Yavuz Sultan Selim, s. 18; Faruk Smer,
Safev Devletinin Kuruluu, s. 33; Uluay, Yavuz Sultan Selim Nasil Pdish Oldu?, s. 72.
4283
Kili, Kanun Devri, s. 53.
4284
Tarih-i Cihan-ara, s. 274; Huld-i Berin, s. 207; Hulasett-tevarih, c. II, s. 117.
4285
Stanford Shaw, s. 76; Ahmed Refik, Sieyan ve Bektasiyan, s. 68.
4286
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 374.
4287
a.g.e, s. 375-376, 377.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
623
desteklemekten vazgetigi de varsayilabilir.
6.18.37.3. Halife Baba
Tekel Boyunan mensup Halife Baba da nl bir kisiydi. 19 Rebiylahir 917 /
16 Temmuz 1511 Sivas ve Kayseri arasinda bulunan Kiyuk Nehri kiyisinda Hadim
Ali Pasa ile Tekeller arasinda gereklesen savasta
4288
Sah-kulu Baba lnce
Tekeller onun yerine Halife Baba adinda birini kendilerine nder olarak seip sonra
Irana dogru hareket ettiler. Onlar yolda bir kervani da yagmalayip
4289
sonunda
Sehriyarda Sah Ismailin huzuruna iktilar. Sah Ismail de ticaret kervanini
yagmalamalarindan dolayi onlarin bazilarini ldrtt.
4290
lrlen kisiler iinde
muhtemelen Halife Baba da bulunmaktaydi.
6.18.37.4. Yegen Bey
Tekel Boyundan olan Yegen Bey, I. Ismailin tahta ikisinin baslarinda byk
bir emir idi.
4291
O, bir sre de I. Sah Ismailin Korubasisi olmustur.
6.18.37.5. Saru Ali Mhrdar
6.18.37.5.1. Mhrdarlk Mansbna Atanmas
Saru Ali de Tekel Boyundan ikmis nl komutanlardan idi. Ismailin Elvend
Akkoyunluya h. 907 / 150112de Serurda aldigi galebe
4292
ve Tebrizin
alinmasinda
4293
yaninda Sari Ali Bey Tekkel de vardi.
4294
Sah Ismail Tebrizi ele
4288
Pigolevskaya vb., c. II, s. 475; Faruk Smer, Safev Devletinin Kuruluu, s. 33; A Literary History
of Persia, s. 71.
4289
Tarih-i Cihan-ara, s. 274; Huld-i Berin, s. 207; Ahsent-tevarih, s. 165-166; Rumlu, Sah Ismail
Tarihi, s. 155; Hulasett-tevarih, c. II, s. 117; Bidlisi, Selim Sah-nme, s. 88; Hoca Sadeddin, Tct-
tevrh, IV, s. 65; Uzunarsili, II, s. 231; Kili, Kanun Devri, s. 53; Altundag, Selim I, s. 426.
4290
Tarih-i Iran, Cambridge, s. 38; Tekmiletl-exbar, s. 44; Bidlisi, Selim Sah-nme, s. 88;
Uzunarsili, II, s. 231; Bayramli, I Ismayil, s. 374; Allouche, Osmanli-Safev Ilikileri, s. 105;
Ekinci, Erdebil Tekkesinin Kurulusu, s. 136.
4291
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 27.
4292
Ahsent-tevarih, s. 84; Habibs-siyer, s. 464; Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 122;
Hulasett-tevarih, c. I, s. 70; Tarih-i Cihan-ara, s. 266.
4293
Hulasett-tevarih, c. I, s. 72; Tekmiletl-ahbar, s. 39; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 28.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
624
geirdikten sonra h. 907 / 15011502 kisini Tebrizde ikamet ettiginde atamalarda
bulunurken Ali Bey Tekely de Safev Devletinin mhrdari yapti.
4295
24 Zil-
hicce 908 / 21 Haziran 1503 tarihinde Hemedan yakinlarinda Murad Bey Akkoyunlu
ile Kizilbaslar arasinda gereklesen
4296
savasta Sari Ali Bey de bulunuyordu.
4297
6.18.37.5.2. Saru Alinin ldrlmesi
h. 912 / 15067de Sah Ismail Mikri blgesinin hkimi Seyfed-din Mikrinin
oglu Saremi bastirip blgesini ele geirmeleri iin grevlendirdigi komutanlar
ierisinde Saru Ali Bey de yer almaktaydi. Ilk atismada Kizilbaslar basarili olsalar
da
4298
sonunda Kizilbaslar geri ekilerek Sah Ismailin ordusuna geldiler.
4299
Bu
savasta Saru Ali Mhrdar da ldrld.
4300
6.18.37.6. uha Sultan
6.18.37.6.1. h. 917 / 151112de uha Sultan
uha Sultan da Tekel Boyundan idi. O, I. Sah Ismail zamaninda Kelhorun
hkimi idi.
4301
Osmanlidaki h. 917 / 151112de Tekel isyanini ve O zamana kadar
bir yerde topluca bu kadar Anadolu Trknn Irana g grlmediginden Sah
Ismail bunun nedenini grenmek iin uha Sultan Tekely onlara gnderdi.
4302
Sultan Selim, 925 baslarinda / Ocak 1519da Musula dogru askeri kuvvetler
gnderdiginde Sah Ismail de grevlendirdigi birligin ardindan Kelhur hkimi uha
Sultan Tekely de Bagdat valisi Avez Sultana destek iin gnderdi.
4303
h. 927 /
152021de Aga Muhammed Ruz-efzun belirlenmis parayi demeyerek Sah
4294
Yusuf Cemali, s. 143.
4295
Tekmiletl-exbar, s. 33; Mneccimbasi, Sahifl-ahbr, c. III, s. 182; Abbasli, Sah Ismayil, s.
18; Ceferli, Sefeviler Dvleti, s. 58.
4296
Bayramli, I Ismayil, s. 371.
4297
Tekmiletl-exbar, s. 36; Seref Han, Serefname, s. 138.
4298
Ahsent-tevarih, s. 120-121.
4299
Tarih-i Cihan-ara, s. 270; Hulasett-tevarih, c. I, s. 80.
4300
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 27.
4301
Kelhor, Iranin Zohab sehrinden, Irakdaki Mendeliye degin, ayni adli boyun yasadigi blge.
4302
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 374-375.
4303
Huld-i Berin, s. 275.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
625
Ismailin ordusundan kaarak Mazenderana gittiginde Sah Ismail de o siralarda Irak
ve Krdistan ordu birliklerinin basinda duran uha Sultani Aga Muhammedin
bastirmasi iin gnderdi. uha Sultan ise onu yakalayarak saha getirdi.
4304
6.18.37.6.2. Div Sultan ile Ustaclularn htilafnda uha Sultan
Div Sultan h. 931 / 152425te mektup yazarak Larda topladigi Kizilbas
nderleri ierisinde o siralarda Isfahan hkimi uha Sultan Tekel de
bulunmaktaydi. O, Larda toplanan Kizilbas emirlerini de ikna ederek Horasana
gitmekten onlari vazgeirtip Tebrize Kpek Sultani ortadan kaldirmak iin hareket
ettiler.
4305
h. 933 / 152627de Erdebili yagmalayan Kpek Sultana karsi Div
Sultan, uha Sultan Tekel ile birlikte acele ile hareket ettiler. Ramazan 933 /
Haziran 1527de Nahivanin Arpa ayinda
4306
gereklesen savasta Kpek Sultan
ld.
4307
6.18.37.6.3. Vekil Mansbnn uha Sultann Tekeline Gemesi
Kpek Sultanin lmnden sonra Kizilbaslar arasi ihtilaflar son bulmadi. Bu
kez Isfahan hkimi uha Sultan Tekel, Div Sultan Rumluyu ortadan kaldirip vekil
mansibini elde etmek istiyordu. O, Div Sultanin glenmesinden endise etmekte idi.
Div Sultanin asiri derecede gc tekeline geirmesi 14 yasli Sah Tahmasb da
rahatsiz etmekteydi.
4308
Izleyen sayfalarda uha Sultan Tekel sahin destegini alip
onu Div Sultana karsi ekilemeye alisti. h. 933 / 152627 yilinda sah bir trende
lalasi Div Sultana dogru bir ok atarak simgesel olarak onu isten aldi. Sah Tahmasb,
Kpek Sultanin lmnden sonra Gzel Dere yaylasina geldiginde orada uha
Sultanin tahrikleri ile 25 Sevval 933 / 25 Temmuz 1527de
4309
Div Sultan Rumluyu
4304
Habibs-siyer, s. 573.
4305
Ahsent-tevarih, s. 246.
4306
Tarih-i Cihan-ara, s. 283; Tekmiletl-ahbar, s. 63; Hulasett-tevarih, c. I, s. 170; Sah Tahmasb,
Tezkire, Kirlangi, s. 23.
4307
Cevahirl-ahbar, s. 152; Ahsent-tevarih, s. 261; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 48; Huld-i
Berin, s. 338.
4308
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 39.
4309
Tarih-i Cihan-ara, s. 283; Ravzets-Safa-yi Nasiri, s. 46; Cevahirl-ahbar, s. 153; Iran-i Asr-i
Safev, s. 51.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
626
ldrtt.
4310
Sz konusu iki Kizilbas vekilin pes pese lmeleri ile vekil mansibi uha
Sultanin eline geti.
6.18.37.6.4. uha Sultann zbeklere Kary Horasana Gitmesi
Herat kalesi yaklasik 7 ay kusatmada kaldiktan sonra Sah Tahmasb ile uha
Sultan 934te zbekleri bastirmak amaciyla Horasana gittiler. Ordunun ncs olan
uha Sultan o zamanda Damganda bulunan Ester-abad hkimi Zeynes Bahadira
saldirarak onu ldrd. Sah Tahmasbin yaklastigi ve Zeynes Bahadirin lm
haberini alan zbekler Herat kusatmasini birakarak Maverannehire katilar.
4311
6.18.37.6.5. Cam Savaynda uha Sultan
10 Muharrem 935 / 24 Eyll 1528de
4312
gereklesen birinci Cam savasinda
4313
Kizilbas ordusunun sag kanadinda uha Sultan Tekel de vardi. Safev ordusunun
sag kanadi zbek ordusunun basinda Cani Bey Sultanin bulundugu sol kanada
saldirdi. Cani Bey saldiriyi nledikten sonra karsi saldiri ile Safevlerin sag kanadini
sikintiya soktu. Bunun zerine Muhammed Han Serefed-din-ogli atlilari ile abucak
uha Sultanin yardimina gitti. Ancak zbekler Kizilbaslarin sag kanadini dagittilar
ve uha Sultan da kati. Emirl-mera uha Sultan 10 fersahliga kadar
4314
kaip
uzaklasti.
6.18.37.6.6. Heratn zbeklerce Alnmasnda uha Sultann Rol
h. 934 / 152728 Kelhur hkimi Zl-fikar Bey Musullunun ayaklanip
4315
Bagdati ele geirmesi zerine Sah Tahmasb batiya dogru yola ikti. Durumdan
yaralanan Ubeydullah Han yine harekete geerek nc saldirisini gereklestirdi.
4310
Ahsent-tevarih, s. 268; Huld-i Berin, s. 350.
4311
Ahsent-tevarih, s. 271.
4312
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 54; Roemer, s. 236; Baburnama, s. 418; Hulasett-tevarih, c.
I, s. 188; Nevai, Sah Tahmasb, s. 210-211.
4313
Lubbut-tevarih, s. 427-428; Cevahirl-ahbar, s. 154; Hulasett-tevarih, c. I, s. 180, 187; Tarih-i
lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 54; Tarih-i Cihan-ara, s. 284; Nevai, Sah Tahmasb, s. 210; Handemir, Sah
Ismail ve Sah Tahmasb, s. 261; Baburnama, s. 418.
4314
Cevahirl-ahbar, s. 155.
4315
Ahsent-tevarih, s. 273.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
627
Mesheti ele geiren Ubeydullah Han bir nceki saldiridan kusatmada olan Herati
yagmalamamasi ve dagitmamasi sarti ile Hseyin Han Samludan teslim aldi.
Heratin alinmasinda sarayda gl konumu olan uha Sultan Tekel de sulu
idi.
4316
Zira o, Hseyin Han Samluyu rakip olarak gryordu ve savasilarini orada
harcamak istemiyordu. Sah Tahmasb Cam galebesi ve h. 936 / 152930da Bagdat
hkiminin baskaldirisini bastirdiktan sonra gc kendi tekeline geirmek iin vekil
uha Sultana karsi bir rakip aramaktaydi.
4317
6.18.37.6.7. uha Sultann ldrlmesi
Hseyin Han Samluyu kendine rakip olarak belleyen uha Sultan onu ortadan
kaldirmak istiyordu.
4318
O bunun iin Hseyin Hani konukluga agirarak ldrmeyi
kararlastirmisti. Sahin yardimcilarinin Hseyin Hani haberdar etmesi
4319
ile o hizli
davranarak Pazartesi gn 3 Zilkade 937 / 18 Haziran 1531de silahli askerleri ile
uha Sultanin adirina baskin yaptilar.
4320
Ansizin saldiriya yakalanan uha Sultan
ise devlethaneye giderek Sah Tahmasba sigindi. Tahmasb onu desteklemedi.
Hseyin Han ise devlethaneye (sultanlik otagi) saldirdi ve sahin hzrunda Samlular
ile Tekeller savasmaya basladilar.
4321
atisma sirasinda Sah Tahmasbin da tacina
iki ok isabet etti.
4322
Orada nbet bekiligi yapan Dulkadir korulari da Samlular ile
ittifak ettiler. Mesir
4323
adinda bir Dulkadir korusu uha Sultani agir yaralayarak
onun lmne neden oldu.
4324
Ancak Tekeller onun lmn gizli tuttular. Intikam
amaciyla Tekeller devlethaneye sabaha kadar ok attilar.
4325
4316
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 27.
4317
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 39-40.
4318
Ahsent-tevarih, s. 308.
4319
a.g.e, s. 308.
4320
Cevahirl-ahbar, s. 161; Tarih-i Cihan-ara, s. 285; Hulasett-tevarih, c. I, s. 214; Ravzets-
Safa-yi Nasiri, s. 53.
4321
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 48; Ahsent-tevarih, s. 308; Tekmiletl-ahbar, s. 69;
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 286.
4322
Ahsent-tevarih, s. 309; Ravzets-Safa-yi Nasiri, s. 53; Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb,
s. 286; Hulasett-tevarih, c. I, s. 214.
4323
Ahsent-tevarih, s. 309.
4324
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 27.
4325
Cevahirl-ahbar, s. 161.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
628
6.18.37.7. Burun Sultan Tekel
6.18.37.7.1. $ah smail Dneminde Burun Sultan
Tekel Boyundan olan Burun Sultan Tekel, Hseyin Sultanin babasi idi.
4326
Burun Sultan yillarca I. Sah Ismailin adina Meshedin hkimi idi.
4327
Merv
savasinda Sibek Han ile yanindaki 500 kisi ile birlikte n drt duvar ile kapali bir
ikmaza sigindilar. Burun Sultan Tekel ve askerleri onlari kusattilar. Sonunda ise h.
916 / 1510 kisinin baslarinda Sibek ve zbeklerin birogu herhangi yara
almadan
4328
birbirinin altinda kalarak lin olup ldler.
Sah Ismail aldirana gittiginde sahin ordusundan kaan Muhammed Zaman
Mirza Ester-abadda asker toplamaya baslayinca o sirada Esferayin hkimi olan
Burun Sultan Tekel ise Hace Muzaffer Bitiki ile birlikte onu nlemeye gitmisti.
4329
6.18.37.7.2. Burun Sultann ldrlmesi
Div Sultanin h. 930 / 152324te Tebrizden mektup yazarak Larda topladigi
Kizilbas emirlerinin iinde Meshed Hkimi Burun Sultan Tekel de vardi. Div
Sultan Rumlu vekil makami konusunda Kpek Sultan Ustacludan daha fazla Durmis
Han Samluyu kenedine rakip grdgnden Ubeyd Hanin kusatmasinda olan onlara
yardim iin gitmeyi uygun bulmadi. O, Larda toplanan Kizilbas emirlerini de yanina
alarak Kpek Sultana karsi Tebrize hareket ettiler.
4330
h. 932 / 152526da
Ustaclularin Div Sultana karsi ikardigi isyani bastirmak iin
4331
giden Kizilbaslarin
ordusunda Burun Sultan da vardi. 14 Saban 932 / 26 Mayis 1526da Sultaniye
evresindeki Seksencikte
4332
gereklesen savasta Ustaclular maglup olsalar da
4326
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 27-28.
4327
a.g.e, s. 29.
4328
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 134.
4329
Cihan-ga-yi Hakan, s. 518; Hulasett-tevarih, c. I, s. 132; Huld-i Berin, s. 245.
4330
Ahsent-tevarih, s. 246.
4331
Tarih-i Cihan-ara, s. 283; Huld-i Berin, s. 334.
4332
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Saferi, s. 6; Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 21; Ahsent-tevarih, s.
250; Tarih-i Cihan-ara, s. 283; Hulasett-tevarih, c. I, s. 162; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 47.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
629
Meshed hkimi Burun Sultan Tekel ldrld.
4333
6.18.37.8. Hseyin Sultan
6.18.37.8.1. Tekel Fitnesi ve Hseyin Sultan
Burun Sultan Tekelnun oglu olan Hseyin Sultan da Tekel Boyuna mensup
komutanlardan idi. 3 Zilkade 937 / 18 Haziran 1531de
4334
Samlularla Tekellerin
Sah Tahmasbin devlethanesindeki atismalari sonucu uha Sultanin lm zerine
Hseyin Sultan Tekel ordunun evresinde konuslanarak yardima geldi ve Samlular
da savas alanindan kaarak acele ile Isfahana gittiler. Samlulardan yakalanan
yaklasik 300 kisi ise Tekellerce ldrldler.
4335
6.18.37.8.2. Hseyin Sultann Osmanllara Katlmas
h. 940 / 153334te Osmanlilarla ile Kizilbaslarin karsi karsiya gelmelerinde
Osmanli ordusunun sayica ok oldugunu gren ve bir husumetin de etkisi ile
Kizilbaslardan 3000 askerlik
4336
bir birlik Osmanlilara katildilar. Osmanlilarin safina
geen komutanlardan biri de Hseyin Sultan Tekel idi.
4337
Onun Osmanlilara
katilmasinin nedeni mensubu oldugu Tekel Boyunun Sah Tahmasbca h. 937 /
153132de dislanmasi ve kiyima ugramasini hazmedemeyisi olsa gerek.
6.18.37.9. $ah Kubad
Sah Kubad da Tekellere mensup kisilerdendi. 3 Zilkade 937 / 18 Haziran
1531de
4338
uha Sultanin lmnden sonra Tekeller Hseyin Sultanin
komutanliginda Samlulari yenerek onlarin Isfahana dogru kamasina neden oldular.
4333
Tarih-i Cihan-ara, s. 282.
4334
Cevahirl-ahbar, s. 161; Tarih-i Cihan-ara, s. 285; Hulasett-tevarih, c. I, s. 214; Ravzets-
Safa-yi Nasiri, s. 53.
4335
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 27-28.
4336
Faruk Smer, Safev Devletinin Kuruluu, s. 63.
4337
Mnaatus-selatin, c. I, s. 589.
4338
Cevahirl-ahbar, s. 161; Tarih-i Cihan-ara, s. 285; Hulasett-tevarih, c. I, s. 214; Ravzets-
Safa-yi Nasiri, s. 53.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
630
Bunun zerine Tekel Boyunun emirleri uha Sultanin yerine onun byk oglu Sah
Kubadi vekil olarak seip
4339
orduda bozgunculuga basladilar.
6.18.37.10. Muhammed Han $erefed-din-oglu
6.18.37.10.1. Kazvin Hkimiyetine Atanmas
Tekellerin byk emirlerinden biri de Muhammed Han Serefed-din-ogludur.
Muhammed Han ilk basta uha Sultanin yardimcisi idi. Ahi Sultanin
ldrlmesinin ardindan Kazvin hkimi oldu.
4340
6.18.37.10.2. Bagdat Hkmetinin Muhammed Hana Verilmesi
Zl-fikar Bey Musullu ldrldkten sonra kafasi kesilerek 3 Sevval 935 / 10
Haziran 1529da Sah Tahmasbin ordusuna gnderilince
4341
Bagdat yine de
fethedildi ve Sah Tahmasb da sehre girdi. O, Bagdat halkinin ldrlmesi ve
mallarinin yagmalanmasini engelledi.
4342
Sah, Tekel Boyundan olan Muhammed
Sultan Serefed-din-ogluya da hanlik lakabini takarak Bagdat (Arap Iraki)
hkmetini de ona verdi.
4343
6.18.37.10.3. Tekel Fitnesinde Muhammed Hann Tutumu
Sah Tahmasb, h. 937 / 153031de Tekel Boyunun kiyimina emir verdiginde
Tekel Boyu tm glklere karsin kaarak Krdistan yolu ile Bagdata gittiler.
Onlar Bagdatin hkimi Muhammed Han Serefed-din-oglu Tekelye siginmak
istiyorlardi.
4344
Bagdat hkimi Muhammed Han Serefed-din-oglu ise Sah Tahmasba
olan sadakatini gstermek iin onlari Bagdata yol vermedi ve Budak Kazviniyi
4339
Ahsent-tevarih, s. 310; Cevahirl-ahbar, s. 161; Tarih-i Cihan-ara, s. 286; Tarih-i lem-ara-yi
Abbasi, c. I, s. 49; Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 28; Tarih-i Ki:ilbaan, s. 28.
4340
Ahsent-tevarih, s. 346.
4341
Ahsent-tevarih, s. 293; Tarih-i Cihan-ara, s. 285; Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 26;
Roemer, s. 237.
4342
Ahsent-tevarih, s. 293.
4343
Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 26.
4344
Tekmiletl-ahbar, s. 70.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
631
onlarla ilgilenmesi iin grevlendirdi. Budak, Tekellerin sayisini 1800 olarak
bildirdi. O, onlara yemek ve atlarina da yem gtrd. Muhammed Han ayni zamnda
Tekel Boyunun emirlerinden olan Kuduz Sultan Tekely
4345
ldrdkten sonra
onun ve baska birka Tekel ileri gelenlerinin kafasini Sah Tahmasba gnderdi.
4346
6.18.37.10.4. Cam Savaynda Muhammed Han
Kizilbaslarin yenilgisi ile sonulanan 10 Muharrem 935 / 24 Eyll 1528de
4347
gereklesen birinci Cam savasinda
4348
Muhammed Serefed-din-ogli Tekel ki sz
konusu zamanda sultan lakabin tasimaktaydi- Sah Tahmasbin da yer aldigi ordunun
kalbindeydi
4349
. Savasta Safev ordusunun sag kanadini sikintiya girince Muhammed
Han Serefed-din-ogli atilari ile abucak uha Sultanin yardimina gitti. Ancak
zbekler Kizilbaslarin sag kanadini dagittilar ve uha Sultan da kati.
4350
Sonuta
ise Safev ordusu yenildi.
4351
Ancak sabahleyin 11 Muharrem 935 / 25 Eyll 1528de
gereklesen
4352
Cam savasinda Kizilbaslar zbeklere galip gelebildiler.
Bu galibiyetten sonra Sah Tahmasb kararghina geri dnd. Kamis olan
Kizilbaslar da orada toplandilar. Bu sirada Safev ordusunun kaan blmnn
yagmasindan geri dnen Cani Bey Sultan, Safev kararghini zbek kararghi
sanarak ona yakin bir yerde adirlarini kurdu. Sah Tahmasb durumu grenmesi iin
Muhammed Han Serefed-din-ogluyu gnderdi. O da 2 kisiyi yakaladiktan sonra
geregi grendi. Sah Tahmasb, Cani Bey Sultana saldirmak istediyse Kizilbas
4345
Ahsent-tevarih, s. 310.
4346
Cevahirl-ahbar, s. 162; Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 28; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I,
s. 49; Ahsent-tevarih, s. 308-310; Tarih-i Ki:ilbaan, s. 28.
4347
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 54; Baburnama, s. 418; Hulasett-tevarih, c. I, s. 188; Nevai,
Sah Tahmasb, s. 210-211.
4348
Lubbut-tevarih, s. 427-428; Cevahirl-ahbar, s. 154; Hulasett-tevarih, c. I, s. 180, 187; Tarih-i
lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 54; Tarih-i Cihan-ara, s. 284; Nevai, Sah Tahmasb, s. 210; Handemir, Sah
Ismail ve Sah Tahmasb, s. 261; Baburnama, s. 418.
4349
Ravzets-Safa-yi Nasiri, s. 48; Hulasett-tevarih, c. I, s. 180, 187; Nevai, Sah Tahmasb, s. 211;
Tarih-i Cihan-ara, s. 284.
4350
Cevahirl-ahbar, s. 155.
4351
Hulasett-tevarih, c. I, s. 181,183; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 54; Baburnama, s. 419;
Fars-name, c. I, s. 388.
4352
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 56.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
632
emirleri onu engellediler.
4353
Geceleyin Cani Bey de geregi grenince orayi terk
ederek Maverannehire gitti.
4354
Ancak bir kaynaga gre Sah Tahmasb Kizilbas
emirlerini dinlemeyerek saldiriya geti ve bunun sonucunda zbekler katilar.
4355
6.18.37.10.5. h. 941 / 153435te Muhammed Han
h. 941 / 153435te Sultan Sleyman, Sultaniyeye dogru hareket ederek 5
Rebiylahir 941 / 14 Ekim 1534te Sultaniyeye ulasti. Iklim, hava muhalefeti ve
sikintisindan dolayi
4356
Osmanli Ordusu Dercezine geri ekilerek
4357
Hemedan yolu
ile Bagdata dogru hareket etti. Bunu grenen Sah Tahmasb acilen yardimcilarindan
olan Receb Abdal ve Hamza Bey-ogluyu Bagdat valisi Muhammed Han Serefed-
din-ogli Tekelye gndererek ondan sz konusu vilayetteki tm aziklari imha
ettikten sonra Huveyze yolu ile sahlik ordusuna katilmasini istedi.
4358
Sultan
Sleyman Bagdata dogru hareket etmeden nce Ulamayi Azerbaycan hkimi
yapmis ve onu Tebrize dogru gndermisti.
4359
Sah Tahmasbin emri zerine
Bagdati terk ederek ona katilan Muhammed Han Serefed-din-oglu sorunun temelini
Ulamada grdg iin onun ortadan kaldirilmasini savunurdu.
4360
Sah Tahmasb da
bunun zerine Osmanlilari takip etmekten vazgeip Tebrize dogru hareket etme
kararini aldi.
Sultan Sleyman Kasr-i Sirinden sonra Musula geldiginde kisin orada
geirdikten sonra ilkbaharda Bagdati almayi kararlastirdi. Ibrahim Pasa da
Musuldan eliler gndererek Muhammed Han Serefed-din-ogluyu Bagdati teslim
etmesini istedi.
4361
Muhammed Han ise bunu kabul etmedi. O, sahin Tekelleri kiyim
4353
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 267; Hulasett-tevarih, c. I, s. 186.
4354
Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 25.
4355
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 56.
4356
Cevahirl-ahbar, s. 173; Hulasett-tevarih, c. I, s. 234; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 68; A
Literary History of Persia, s. 88; Tezkire-yi Sah Tahmasb, Saferi, s. 32; Mnaatus-selatin, c. I, s.
589.
4357
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Saferi, s. 32.
4358
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Abdul-sekur, s. 34; Tezkire-yi Sah Tahmasb, Saferi, s. 33; Hulasett-
tevarih, c. I, s. 235.
4359
Tarih-i Cihan-ara, s. 289.
4360
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Saferi, s. 33.
4361
Cevahirl-ahbar, s. 171, 176.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
633
etmesinden dolayi dargin olan oradaki Tekel ileri gelenlerini ikna etmek iin onlarla
bir toplanti yapti. Onlar da sz konusu kiyimi ve Ulama ile Gazi Hanin Osmanlilara
siginmasi bahanesi ile Bagdatin teslim edilmesini nerdiler ve onlarin bu grsne
karsi gelen Muhammed Han ile karsi karsiya geldiler. Bylece bazi Tekeller ve
yaklasik 700 aile Bagdati terk ederek Osmanlilara katildilar.
4362
Tekeller Osmanli
Sultanina Bagdat kadisi ile birlikte temsilciler gnderdiler. Onlar 10
Cemaziylevvel 941 / 16 Kasim 1534te Musulda Sultan Sleymanin huzuruna
ikarak Bagdati teslim edeceklerini ilan ettiler. Bunun zerine aliktan bitkin
dsen
4363
Osmanli ordusu sultanin emri zerine Bagdata dogru hareket ettiler.
Bu yapilanlar karsisinda aciz kalan Muhammed Han Serefed-din-oglu da
mecburen Bagdati terk edip birok zorluklara katlanarak Basraya ulasabildi.
4364
Ancak Basra valisi Seyh Rasidin onu yakalamak istedigini gren o ve yanindaki
Budak Kazvini ile az sayida yardimcisi Basradan Cizireye gittiler. Cizire valisi
Hasan Galyan ise onlari sicak karsiladi. Muhammed Han oradan da Dezfula dogru
hareket edip zorluklara ve aliklara katlanarak
4365
yaklasik 2 ay sonra oraya ulasti. O,
daha sonra yanindakiler ile birlikte Isfahana oradan da 8 ay yol kat ettikten
4366
sonra
Sah Tahmasbin Sultaniyede bulunan ordusuna katildi. Sah onu iltifat ile karsiladi.
Sahin emri zerine onu karsilamalari iin Elkas Mirza ve Behram Mirza birok
Kizilbas emirleri ile birlikte Sultaniyenin 2 fersah uzakligina kadar ilerleyip onu
saygi ile karsiladilar.
4367
6.18.37.10.6. Herat Hkimiyetine Getirilmesi
Rumlu halifesi Sufiyan ldrldkten sonra Muhammed Serefed-din-oglu,
sehzade Sultan Muhammed Hudabendenin
4368
lalasi olarak atandi. Ahsent-
tevairhteki bilgilere gre ise Sufiyan Halifenin Herattaki zlmnden haber alan
4362
a.g.e, s. 177.
4363
Mnaatus-seltin, s. 313.
4364
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 165.
4365
Cevahirl-ahbar, s. 179.
4366
a.g.e, s. 180.
4367
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 166.
4368
Sah Tahmasbin oglu Sultan Muhammed Hudabende (hkimiyet yillari: 15771587).
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
634
sah onu emirlikten azlederek sehzade Sultan Muhammed Mirzanin lalasi
Muhammed Serefed-din-ogluna h. 942 / 153536da sz konusu eyaleti verdi.
4369
Diger bir bilgiye gre ise Sah Tahmasb, Sam Mirza ve Agzivar Hanin isyan ederek
Herattan ikmalarindan sonra az yasli oglu Muhammed Mirzayi Herat hkimi,
eskiden Bagdat valisi olan Muhammed Han Serefed-din-oglu Tekely de Horasan
emirl-merasi ve onun lalasi yapti.
4370
Onlar Sah Tahmasb, Herata ulasmadan
oraya geldiler. Sah Tahmasb da Nisa, Ebiverd, Mervi aldiktan sonra onlardan birka
gn sonra 7 Sevval 943 / 19 Mart 1537de Herata geldi.
4371
Muhammed Han
mrnn sonuna dek bu makamda kaldi.
6.18.37.10.7. Ubeyd Hann lm Haberi
Ubeyd Han, Zilkade baslari 946 / Mart baslari 1539da ld.
4372
Safev
casuslari araciligi ile onun lm haberi Muhammed Mirzanin lalasi ve Horasan
emirl-merasi olan Muhammed Han Serefed-din-ogluya ulastirildi. Haberi
getiren kisi onun tarafindan hilat ve hediyelerle dllendirildi.
4373
Sah Tahmasb da
bunu grendi.
6.18.37.10.8. Hmayun Sgndg Srada Muhammed Han
h. 950 / 154344te Ahmed Sultan Samlu, bir habercisi araciligi ile
Muhammed Mirzanin lalasi ve Horasan emirl-umerasi olan Muhammed Han
Serefed-din-ogluna Herata bir mektup gnderdi. O, yazdigi mektupta Hmayunun
maiyetindekilerin 50 kisiden az olmalarina ragmen silahsiz ve zayif bir durumda
olduklarini bildirdi.
4374
Diger bir bilgiye gre onlarin sayisi 3040
4375
veya 6070
4376
kisi civarinda idi. Bir diger kaynaga gre ise onlarin sayisi 40 erkek ve 2 kadin
4369
Ahsent-tevarih, s. 346.
4370
a.g.e, s. 346.
4371
Hulasett-tevarih, c. I, s. 267.
4372
Lubbut-tevarih, s. 382; Hulasett-tevarih, c. I, s. 288; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 105.
4373
Tarih-i Cihan-ara, s. 296; Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 377; Hulasett-tevarih, c. I,
s. 292; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 66.
4374
Hulasett-tevarih, c. I, s. 303; Hmayun der Iran, s. 32; Humayun in Persia, s. 8.
4375
Ahsent-tevarih, s. 399.
4376
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 97.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
635
idi.
4377
Ahmed Sultan Samlu, mektubunda belirttigi gibi Hmayun Sah, Sah Tahmasb
ile grsmek istiyordu. Ahmed Sultan Samlunun mektubu Muhammed Han
Serefed-din-ogluya ulastiktan sonra o da yanit mektubunda Hmayun Saha Herat
yoluyla Safev sarayina gitmesini tavsiye etti.
4378
Sah Tahmasb Hmayunu iyi karsilamasi ve agirlamasi iin Muhammed Han
Serefed-din-oglu Tekelye zel emir verdi.
4379
O, buyrugunda belirttigi gibi
Muhammed Han tarafindan gnderilen Kemaled-din Sah-kulu 12 Zilhicce 950 / 12
Mart 1544te Sah Tahmasba ulasmisti. Sah Tahmasb, Hmayunun gelisinin
mjdesi olarak Sebzevar vilayetini de tiyul olarak Muhammed Hana verdi ve verdigi
buyruk geregi kisim kisim ve gn gnne davranmasini ondan istedi. O,
Hmayunun Heratta karsilanmasi iin Herat ileri gelenlerinden 500 kisiyi
grevlendirmesini istedi. 3 gn sonra ise Muhammed Han Serefed-din-oglunun
ogullari ve akrabalarindan Hmayun Sahi karsilamaya giderek yeri pmelerini
emretti. Sah Tahmasb, Hmayunun agirlanmasinda verilecek yemek, tatli ve
ieceklerin 1500 tabaktan az olmamasini zellikle bildirdi.
4380
Sah Tahmasb,
Hmayunun hizmetilerine de iyi davranilmasina emir vermisti. O, Bayram Hana
iyi davranilmasi ve gzel hediyeler verilmesi konusunda da siparislerde bulundu.
4381
Sahin emri zerine Hmayun Herattan 12 fersah uzaklastiginda Muhammed Han
Serefed-din-oglu yalniz Muhammed Mirza ve Kizilbas emirlerinden birini ona
hizmet etmeleri iin sehirde biraktiktan sonra ordunun geri kalan 30.000 civarindaki
askerleriyle birlikte karsilamalarini emretti. Sah Tahmasb, Hmayun Heratin bir
menzilligine ulastiginda Muhammed Han, Hmayundan izin alarak Herata gitmeli
ve ertesi gn sabahi Muhammed Mirza ile birlikte tekrar onu karsilamaya iksinlar.
Sah Tahmasb, Hmayunu agrilamalari iin Heratin btn mzisyen ve
hanendelerinin (Hafiz Sabirkak, Mevlana Kasim Kanuni, Ustad Sah Muhammed
Surnai, Hafiz Dost Muhammed Hafi, Ustad Yusuf Mevdud vb.) adini zikretmeyi de
4377
Hmayun der Iran, s. 24; Humayun in Persia, s. 3.
4378
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 412-413.
4379
Ekber-name, s. 307-316; Hmayun der Iran, s. 33-34; Humayun in Persia, s. 69-74; Nevai, Sah
Tahmasb, s. 53-61.
4380
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 417.
4381
Bairam Khan, s. 82.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
636
unutmadi.
4382
Sah Tahmasb agirlama raporunun ayrintili olarak kendisine yazili
biimde bildirilmesini de istedi. Sah Tahmasbin Hmayunu desteklemesinin altinda
yatan neden byk bir olasilikla onun rakip Trk-Sibanilere karsi siyasi nlemler
almasi idi.
Hmayun Sah, Muhammed Han Serefed-din-oglunun istegine uyarak
Sistandan Herata dogru hareket etti. Sultan Ahmed Samlu da emirlerden bir grup
ile Hmayun Saha eslik ettiler. Hmayun Sah, Erk kalesi ve Ferah yolu ile Herata
dogru gitti. O, Ferahta Sah Tahmasbin yanitini aldi.
4383
Hmayun, Herata
yaklasirken Muhammed Han Serefed-din-oglu, ilk nce Ali Sultan Koru-basiyi
Kizilbaslardan bir grup ile Heratin 4 fersahligina onu karsilamalari iin gnderdi. O,
sonra ise kendisi ve Kizilbas emirleri ve Herat bykleri o cmleden Horasan sadri
Mir Murtaza
4384
ile birlikte 1 Zilkade 950 / 25 Ocak 1544te
4385
Malan kprs
basinda
4386
Hmayunu iyi bir biimde karsiladi.
4387
Karsilama zamanina iliskin
kaynaklarda su tarihler de geer: Zilkade 950
4388
/ Ocak-Subat 1544 ve 26 Zilkade
950
4389
/ 20 Subat 1544. Onlar oradan da Herata gittiler. Heratta olduka tantanali
bir agirlama yapildi.
4390
Muhammed Hanin emri zerine Malan kprsnden
Hmayunun ikamet edecegi yere degin yolun her iki tarafinda Heratlilar dizilmis
mzik ve spor hareketleri ile Hmayunu eglendiriyorlardi.
4391
Hmayun, Zagan
bahesine ulastiginda Sah Tahmasbin 12 yasindaki oglu Muhammed Mirza, yaya
olarak Hmayunu karsilamaya ikti. Hmayun Sah da attan inerek kucaklastilar.
4392
Hmayunun ikameti iin Sultan Hseyin Baykaranin kizinin muhtesem sarayi
tahsis edildi.
4393
Hmayunun adamlari da gzel saraylarda yerlestirildiler. 2 gn
4382
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 419.
4383
Bairam Khan, s. 73.
4384
Ekber-name, s. 317.
4385
Hulasett-tevarih, c. I, s. 304; Ekber-name, s. 318.
4386
Bedayil-vakayi, c. I, s. 250.
4387
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 385.
4388
Riyazul-Islam, s. 58.
4389
Humayun in Persia, s. 14.
4390
Hmayun der Iran, s. 37-38; Humayun in Persia, s. 11.
4391
Hmayun der Iran, s. 38; Humayun in Persia, s. 11; Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s.
387.
4392
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 98.
4393
Riyazul-Islam, s. 57; Hmayun der Iran, s. 37; Humayun in Persia, s. 11.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
637
sonra Muhammed Mirza ve Muhammed Han, Zagan baginda Hmayun iin zel bir
tren dzenleyip mzik esliginde eglendiler.
4394
Sz konusu trende Horasan ve
Irakin en iyi hanendesi
4395
olan Hafiz Sabirkak da syledi. Hmayun da etkilenerek
ona bahsislerde bulundu.
4396
6.18.37.10.9. h. 955 / 154849da Muhammed Han
Belh hkimi Pir Muhammed Han tarafindan Gercistan valisi olarak seilen
Bayram Oglan, h. 955 / 154849 yilinda kalabalik bir ordu toplayarak Herat-ruda
saldirdi. Bunu grenen Muhammed Han Serefed-din-oglu atlilari ile birlikte onlari
bastirmaya gitti. Iki taraf Ak Gnbed yaylasinda savastilar. Bayram Oglan yenilip
Esbar (Esfar) kalesine sigindi. Muhammed Han kaleyi kusatti. O, kaleyi almanin zor
oldugunu grnce Herata geri dnd.
4397
h. 955 / 1548 sonbaharinda mevsiminin sonlarina dogru Ak Gnbed savasinda
yigitlikler sergilemis olan Resid Muhammed Hanin oglu Kazak Sultan, babasinin
izni ile kendi hkmet blgesi olan Bahezer vilayetine dogru geri dnd. O, Hak
Nazar Oglan komutasindaki bir zbek birliginin Amuye suyundan geerek Bahezer
vilayetine dogru hareket ettikleri haberini alinca babasi Muhammed Handan yardim
istedi. Destek kuvvetler gelince o, zbeklere karsi koymaga basladi. Iki taraf Serahs
evresinde bulunan Pol Hatunda karsilastilar. Kazak Han, tfekileri ordu ncs
yapti. Onlar zbeklere ates atilar. Sonunda agir bir savastan sonra zbekler
yenildiler. Hak Nazar Oglan ise savas alanindan kati.
4398
6.18.37.10.10. h. 957 / 155051de Muhammed Han
h. 957 / 155051de Taskent hkimi Burak Han, Semarkend hkimi Abdul-
4394
Hmayun der Iran, s. 37; Humayun in Persia, s. 11; Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s.
385-387.
4395
Ekber-name, s. 318.
4396
Ekber-name, s. 318; Divan-i Emir Sahi Sebzevari, Mukaddime. s. 2-3, 5. ve s. 30.
4397
Ahsent-tevarih, s. 436-437; Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 412-413.
4398
Hulasett-tevarih, c. I, s. 336; Ahsent-tevarih, s. 437; Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s.
416-417.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
638
latif Han ve bir grup zbek emirleri ile birlikte Horasana saldirmak iin Herata
dogru hareket ettiler. Muhammed Han Serefed-din-oglu ise Herat kalesini
savunmasini etkili kilmak iin sehir disinda da barikatlar kurdurdu. O, kendisi
Muhammed Mirza ile kale iinde kalarak gereken yne saldirmak iin konuslandi.
Burak Han ise ayni yilin 5 Cemaziyevvelde / 22 Mayis 1550de Herati kusatti.
Sah Muhammed Sultan barikatlara saldirarak Sincab Sultan komutasindaki
Kizilbaslari geri pskrtt. Muhammed Hanin az sayida gnderdigi yardimci g ise
tfek atesleri ile
4399
geri pskrtld. Sonunda ise Burak Han, Herati terk ettikten
sonra Muhammed Han Serefed-din-oglu, oglu Kazak Sultani Gercistan valisi
Bayram Oglani bastirmasi iin grevlendirdi. Bayram Oglan, Esbar kalesine sigindi.
Kazak Sultan, kaleyi kusatti. Bir sre sonra ise Bayram Oglan aman diledi. Kazak
Sultan da ona aman vercegini sz verdi.
4400
Bylece Bayram Oglan ailesi ve
yakinlari ile Esbar kalesinden disari iktilar. Ancak Kazak Sultan onu ldrerek
Gercistani da ele geirdi.
6.18.37.10.11. smail Mirzann Herata Gnderilmesi Srasnda
Sah Tahmasb, h. 963 / 155556da Herat valisi Muhammed Mirzayi Kazvine
agirip Ismail Mirzayi da onun yerine gnderdi.
4401
O, Muhammed Mirzanin lalasi
olan Muhammed Han Serefed-din-oglu Tekely de Ismail Mirzanin lalasi yapti.
Ismail Mirza da Ali Sultan Tekel ile birlikte yola ikarak 22 Cemaziylevvel 963 /
3 Nisan 1556da Herata geldiler.
4402
Muhammed Mirza da Ali Sultan ile birlikte 4
Saban 963 / 12 Haziran 1556da Herati Kazvine gitmek zere terk etti. Ancak Ali
Sultan, Savuc Bulaga ulastiginda korular tarafindan tekmelerle ldrld.
4403
Onun ldrlme sebebi kaynaklarda syle aiklanmaktadir. Ali Sultan Tekel,
Ismail Mirza ile Herata giderken Sebzivarda Sah Tahmasbin Muhammed Hana
4399
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 423; Hulasett-tevarih, c. I, s. 345.
4400
Hulasett-tevarih, c. I, s. 346.
4401
a.g.e, s. 384.
4402
Tarih-i Cihan-ara, s. 302.
4403
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 200; Tarih-i Cihan-ara, s. 302; Hulasett-tevarih, c. I, s. 386;
Huld-i Berin, s. 509; Hinz, Sah Ismaili Dvvm, s. 32.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
639
yazdigi mektubu aip okudu. Mektupta Sah Tahmasb, Muhammed Hana Ismail
Mirzayi srekli gzetimde tutmasini istenmisti. Ismail Mirza da mektubun ierigini
grendikten sonra Muhammed Han ile kt davranmaya basladi. Muhammed Han da
ondan Sah Tahmasbin kendisine gnderdigi mektubu istemesine ragmen Ali Sultan
Tekel byle bir mektup aldigini inkar ediyordu. O, Sah Tahmasbin szl emrine
gre onun Ismail Mirzanin emirlerine tabi olmasini istedigini bildirdi. Ali Sultan
ayrica Muhammed Hanin ogullarindan bazilarini Tatar Sultan, Ali Bey ve bazi
Kizilbas emirlerini Muhammed Hana karsi tahrik etti. Muhammed Han da bu
durumu ayrintili olarak Sah Tahmasba bildirerek ondan Ismail Mirzayi agirip
yerine tekrar Muhammed Mirzayi gndermesini istedi. Sah Tahmasb da Ali Sultan
Tekelnn tahrikleri ve mektubunu Muhammed Hana vermedigi iin onun
ldrlmesine emretti.
4404
6.18.37.10.12. h. 963 / 155556da Muhammed Han
h. 963te Sah Tahmasb Osmanli vezirazami Rstem Pasanin barisi
egilimlerini glendirmek amaciyla Ismail Mirzayi yerine gndererek Horasan
valisi olan byk oglu Muhammed Mirzayi lalasi Muhammed Han Serefed-din-
oglu ile birlikte h. 963 / 155556da Kazvine agirip onun tarafindan Rstem
Pasaya bir mektup yazdirarak
4405
onu iyi lakaplarla andiktan sonra bir daha
vezirazam olmasi nedeniyle onu kutladi. Muhammed Mirzanin lalasi ve Safev ileri
gelenlerinden olan Muhammed Han Serefed-din-oglu Tekel de Sah Tahmasbin
emri zerine ayni ierikte bir mektup yazarak
4406
Rstem Pasanin vezirazamliga
yeniden gelmesini kutladi. Sz konusu mektuplar ise Tebet Aga araciligi ile Rstem
Pasaya gnderildi.
4407
6.18.37.10.13. Muhammed Hann Vefat
Tahmasbin oglu Muhammed Mirzain 21 yil Heratta lalasi ve yaklasik 30 yil
4404
Seref-name, c. II, s. 208; Hinz, Sah Ismaili Dvvm, s. 32-34.
4405
Mnaatus-selatin, c. II, s. 66-69; Nevai, Sah Tahmasb, s. 260-265.
4406
Mnaatus-selatin, c. II, s. 69-71; Nevai, Sah Tahmasb, s. 266-270.
4407
Mnaatus-selatin, c. II, s. 69-71; Nevai, Sah Tahmasb, s. 266-270.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
640
boyunca Heratta hkim olan Muhammed Han Serefed-din-oglu Tekel, Zilhicce
sonlari 964 / Ekim sonlari 1557de ld. Bunun zerine Sah Tahmasb da onun yerine
oglu Kazak Hani Muhammed Mirzaya lala ve Horsan emirl-merasi yapti.
4408
6.18.37.11. Kazak Han
6.18.37.11.1. h. 955 / 1548de Kazak Han
Tekellerden olan Kazak Han, Muhammed Han Serefed-din-oglunun
ogludur.
4409
h. 955 / 1548 sonbaharinin sonlarina dogru Ak Gnbed savasinda
yigitlikler sergilemis olan Kazak Sultan, babasinin izni ile kendi hkmet blgesi
olan Bahezer vilayetine dogru geri dnd. O, Hak Nazar Oglan komutasindaki bir
zbek birliginin Amuye suyundan geerek Bahezer vilayetinie dogru hareket
ettikleri haberini alinca babasi Muhammed Handan yardim istedi. Destek kuvvetler
gelince o, zbeklere karsi koymaga basladi. Iki taraf Serahs evresinde bulunan Pol
Hatunda karsilastilar. Kazak Han, tfekileri ordu ncs yapti. Onlar zbeklere
ates atilar.
4410
Sonunda agir bir savastan sonra zbekler yenildiler. Hak Nazar
Oglan ise savas alanindan kati. Burak Han, Herati terk ettikten sonra Muhammed
Han Serefed-din-oglu, oglu Kazak Sultani Gercistan valisi Bayram Oglani
bastirmasi iin grevlendirdi. Bayram Oglan, Esbar kalesine sigindi. Kazak Sultan,
kaleyi kusatti. Bir sre sonra Bayram Oglan aman diledi. Kazak Sultan ona aman
vercegini sz verdi.
4411
Bylece Bayram Oglan ailesi ve yakinlari ile Esbar
kalesinden disari iktilar. Ancak Kazak Sultan onu ldrerek Gercistani ele geirdi.
6.18.37.11.2. Horasan Emirl-meras Olmas
Tahmasbin oglu Muhammed Mirzain 21 yil Heratta lalasi olan Muhammed
Han Serefed-din-oglu Tekel, Zilhicce sonlari 964 / Ekim sonlari 1557de lnce
4412
4408
Ravzets-Safa-yi Nasiri, 119.
4409
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 28-29.
4410
Hulasett-tevarih, c. I, s. 336.
4411
a.g.e, s. 346.
4412
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 29.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
641
Sah Tahmasb da onun yerine Muhammed Hanin oglu Kazak Hani ki zbeklerle
savasta yigitlikler gstermisti.- Muhammed Mirzaya lala ve Horsan emirl-merasi
yapti.
4413
6.18.37.11.3. Kazak Hann syan
Kazak Han byk saraya sahip olmakla yaklasik 12.000 adami ve 10.000
tfeki gulami vardi.
4414
Kazak Han gcne gvenerek Horasanda adeta bagimsizca
davranmaya basladi. O, Sah Tahmasbin eyalet isleri ile ilgilenmedigini grnce
sonunda isyan bayragini ati.
4415
Sah Tahmasb h. 972 / 156465 yilinda Meshed hkimi Ibrahim Mirzanin
4416
komutasindaki onun kardesleri, Kandahar valisi Hseyin Mirza, Sistan valisi
Bediz-zaman Mirza ve vekil Masum Bey Safevyi Kazak Hani bastirmalari iin
gnderdi.
4417
Sah Tamasp, Ibrahim Mirza ve Masum Bey Safevye Kazak Hani
gt ve nasihatlarla ikna edip saraya getirmelerine emretti. Kazak Han itaatsizlikte
israr ederse onunla savasa girmelerine emir verdi. Ibrahim Bey ve Masum Bey
Safev de ilk nce Kazak Hana mektup yazip onu ikna etmeye alistilar. Ancak
Kazak Sultan onlari hi dinlemedi. Iki taraf arasinda Guriyanda gereklesen savasta
Kazak Han yenilerek Muhammed Mirza ile birlikte Heratin Ihtiyared-din kalesinde
direnmeye basladilar. Sonunda ise Kazak Han direnmeyi bos grerek kendisini 16
Cemaziylahir 972 / 19 Ocak 1565te Kizilbaslara teslim etti.
4418
O siralarda hasta da
olan Kazak Han vefat etti.
4419
Onun lmnden 3 gn sonraya dek Masum Bey,
Ihtiyared-din suru iinde Kazak Hanin halktan alarak biriktirdigi mal varligini
zaptetmekteydi.
4420
Kizilbas emirleri de onun kafasini saman ile doldurarak Sah
4413
a.g.e, s. 29.
4414
Ravzets-Safa-yi Nasiri, 119; Tarih-i Ki:ilbaan, s. 29.
4415
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 29.
4416
Ahsent-tevarih, s. 544.
4417
Hulasett-tevarih, c. I, s. 448; Tarih-i Cihan-ara, s. 310; Kisasul-hakani, s. 83.
4418
Hulasett-tevarih, c. II, s. 449; Ahsent-tevarih, s. 547; Tarih-i Cihan-ara, s. 310; Ravzets-
Safa-yi Nasiri, 119.
4419
Hulasett-tevarih, c. II, s. 449; Ravzets-Safa-yi Nasiri, s. 121; Seref-name, c. II, s. 225; Tarih-i
Ki:ilbaan, s. 29.
4420
Seref-name, c. II, s. 225.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
642
Tahmasba gnderdiler. Sah Tahmasb da Kazak Han baskaldirisini yatistiran
Kizilbaslarin hepsine hilatlar gnderdi. Sah sehzadeler ve Kizilbas emirleine Mir
Mnsi Kumiye yazdirdigi
4421
emirde 28 yil nceden beri halki tedirgin eden
Muhammed Han Tekel ve Kazak Hanin fitnelerinin sona erdiginden mutlu
oldugunu ve blge halkina olan ilgisizligin telafi edilecegini mit etti. O, Herat
halkini kutlamalara tesvik ediyordu. Onun emri zerine her mahalledeki Kizilbas
emirleri de halki kutlama ve semeni pisirmeye tesvik ettiler. Sah Tahmasb
mahallelerde pisirilen semenilerden rnek olarak kendisine gnderildigi takdirde
mahalle temsilcisine hilat ve hediyeler gnderecegini bildirdi.
4422
6.18.37.12. Ulama
6.18.37.12.1. $ah smail Dneminde Ulama
Tekel Boyunun baska bir emiri Ulamadir.
4423
Ulama Tekel, II. Bayezide
karsi Teke iliinde Sah-kulu Baba isyaninda onun atlilarindan idi. Osmanli vezir
azami ve Sah-kulu savasta ldkten sonra Ulama diger isyancilar gibi Irana giderek
Sah Ismaile siginmisti. Sah-kulu mritleri ona baba diye hitap ediyorlardi.
4424
O,
Sah Ismail sarayindaki hizmetlerinden dolayi nce yasavul sonra ise esik-agasi-basi
makamina kadar ykseltildi.
4425
6.18.37.12.2. Azerbaycan Emirl-meraso Olmas
25 Seval 933 / 25 Temmuz 1527de vekil Div Sultan Rumlunun ldrlmesi
ve uha Sultan Tekelnn vekil olmasi ile onun da konumu ykseldi. O, h. 935 /
152829da Azerbaycan emirl-meraligina getirilerek
4426
Kizilbaslarin nemli
emirleri statsne ykseltilmis oldu.
4421
Hulasett-tevarih, c. II, s. 451-452.
4422
a.g.e, s. 451.
4423
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 28.
4424
Faruk Smer, Safev Devletinin Kuruluu, s. 32.
4425
Tekmiletl-ahbar, s. 71.
4426
a.g.e, s. 71.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
643
6.18.37.12.3. Cam Savaynda Ulama
10 Muharrem 935 / 24 Eyll 1528
4427
Gereklesen birinci Cam
4428
savasinda
Kizilbas tarafinda yer alan komutanlardan biri de Ulama idi. O Safev ordusunun sag
kanadinda idi. Savasta birok Kizilbas nderi meydandan katilar.
4429
Ulama Sultan
Tekel de onlardan biri idi.
4430
6.18.37.12.4. Ulamann Baykaldrs
uha Sultan Tekelnn h. 937 / 153031de ldrlmesinden sonra Tekeller
Azerbaycan emirl-merasi olan Ulama Tekelye haberci gnderdiler. Ancak
mesafenin uzak olmasi nedeni ile o Isfahana ulasamadi.
4431
Samlu ve Tekel
boylarinin ihtilaflari, uha Sultan Tekelnn ldrlmesi ve Safev tarihinde
Tekel Afeti ile bildigimiz 937 yilinin son ayindaki (Temmuz 1531) Tekellerin
kiyimi dogal olarak Ulama Tekelnn de tedirginligi ve fkelenmesine neden
olmaktaydi. Ulama Tekel zellikle uha Sultanin yerine vekil olmak istese
4432
de
Sah Tahmasb kendisine vekil semeyisi onun bu istegini engelledi. Ulama Tekel
ayrica uha Sultani ldren Hseyin Han Samlunun sarayda glenmesi onun
tarafindan iyi karsilanmadigindan h. 937 / 153031de isyan etti. O, ordusunu
donatmak iin Sah Tahmasbin hazineleri, adiri, zel atlarini ve Tebriz varlilarinin
mal varligina el koydu.
4433
Ulama Tekel 7.000 atlisi ile Sah Tahmasba karsi
hareket etti.
4434
Sah Tahmasb h. 938 / 153132de Azerbaycan emirl-merasi Ulama
Tekelnn isyani ile ugrasmak zorunda kaldi. Sah, Keydar Peygamber evresinde
4427
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 54; Roemer, s. 236; Baburnama, s. 418; Hulasett-tevarih, c.
I, s. 188; Nevai, Sah Tahmasb, s. 210-211.
4428
Lubbut-tevarih, s. 427-428; Cevahirl-ahbar, s. 154; Hulasett-tevarih, c. I, s. 180, 187; Tarih-i
lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 54; Tarih-i Cihan-ara, s. 284; Nevai, Sah Tahmasb, s. 210; Handemir, Sah
Ismail ve Sah Tahmasb, s. 261; Baburnama, s. 418.
4429
Cevahirl-ahbar, s. 155.
4430
Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 25.
4431
Cevahirl-ahbar, s. 161.
4432
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 66; Tarih-i Cihan-ara, s. 286; Hulasett-tevarih, c. I, s. 215.
4433
Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 29.
4434
Tarih-i Cihan-ara, s. 286; Hulasett-tevarih, c. I, s. 215; Tarih-i Ki:ilbaan, s. 28.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
644
ona saldirdi. Saldiriya dayanamayan Ulama Telekk vekil makamina gelme midi ile
onunla savastan vazgeip Van Kalesine kati.
4435
O, Vandan rkmez Dulkadiri
hediye ve armaganlarla Sah Tahmasba gnderdi. Ama kendisi canindan korktugu
iin oraya gitmedi. Ancak sahin kulagina onun nankrlg ve isyanciligi konusunda
bilgiler ulastigi iin onun zerine saldiri emrini verdi.
4436
Bu sirada Osmanli Sultani
Sleymandan ona altin islemeli elbiseler ve altin iplikle dikilmis sufi basligi
gnderildi
4437
ve o bu hilati giyerek Osmanliya gitti.
4438
rkmez Dulkadir de Sah
Tahmasbin emri zerine ateste yakildi.
4439
6.18.37.12.5. Osmanlnn Ulamay Sgndrmas
Sultan Sleyman ise Ulama Tekely iyi karsilayarak ona Beylerbeyi
4440
mansibini verdi. Diger bir kaynaga gre ise Sultan Sleyman ona pasalik makamini
vermistir.
4441
Ulama Osmanlilarla Ferdinandin savasina da katilarak onlara olan
sadakatini gsterdi. O, srekli olarak Osmanli sultani ve vezir azam Ibrahim Pasayi
Safevlere saldirmalari iin tesvik ve tahrik ediyordu.
4442
Ulama Tekel, Osmanli
sultani Sleymana siginmasi zerine Sah Tahmasb nceligi Osmanlilarin muhtemel
saldirisina taniyarak Azerbaycanda ikamet etmek zorunda kaldi.
4443
6.18.37.12.6. h. 938 / 153132 ve h. 939 / 153233 Yllar Arasnda
h. 938 / 153132de Seref Han Bidlisi, Osmanli Sarayi ile muhalefet ederek
Sah Tahmasba biat etti.
4444
Buna fkelenen Sultan Sleyman ise kendisinin
Ferdinand ile savasta oldugundan Ulamayi Bitlis hkimi yaparak onu orayi almasi
iin grevlendirdi. O, Diyarbakir, Dulkadir ve Karaman valileri
4445
ve Diyabakir
Mirmirani (emirler emiri) Fil Pasayi da gereken kuvvet ile birlikte Ulama ile
4435
Tekmiletl-ahbar, s. 72.
4436
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 28.
4437
a.g.e, s. 28.
4438
Ahsent-tevarih, s. 311-312.
4439
a.g.e, s. 313.
4440
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 151, n. 73 (Hammer Purgstall, c. II, s. 1068).
4441
Tarih-i Iran, Cambridge, s. 58; Roemer, s. 241.
4442
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 28.
4443
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 90.
4444
Ahsent-tevarih, s. 314.
4445
Uzunarsili, c. II, s. 349.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
645
Bitlise gnderdi. Ulama ve Fil Pasa h. 938 / 153132de Bitlisi kusattilar. Diger bir
bilgiye gre ise Bitlise ilk olarak Fil Pasa saldirip Seref Hani oradan disari
ikartti.
4446
Seref Han ise kale surlarini saglamlastirdiktan sonra oglu Semsed-
dini
4447
orada yerlestirerek kendisi Sah Tahmasba kaip
4448
siginarak
4449
ondan
yardim istedi.
4450
Osmanlilarin asker sayisina iliskin su grsler mevcuttur:
30.000
4451
, 50.000
4452
. Kale bekileri 3 ay dayandilar.
4453
Sah Tahmasb da h. 939 /
153233te Bitlise dogru hareket edince Ulama ve Fil Pasa haberdar olup
muhasarayi kirip Osmanliya katilar. Sah, Bitlise girdi ve Seref Han tarafindan
tantanali bir biimde agirlandi. Sah Tahmasb ise Seref Hana altin sslemeli kili ve
kaftan
4454
hediye edip Sefer 939 / Eyll 1532da tevai-basi mansibi ve Krdistan
emirl-meraligini
4455
ona verdi. Ayni buyruga gre Bitlis, Ahlat, Mus, Hunus ve
tabi blgeler de ona verildi.
4456
6.18.37.12.7. h. 940 / 153334te Ulama
Sah Tahmasb h. 939 / 153233 yilinda Ulama Tekel konusundaki endiseleri
azaldigi iin kalabalik bir ordu ile Horasana dogru hareket etti.
4457
Sah Tahmasbin
doguya dogru hareketini grenen Ulama ise firsati degerlendirerek Sultan
Sleymani Irana saldirmaya tahrik etti.
4458
Sultan da Safevlere saldirmak iin
orduyu hazirlayip donatmasi iin vezir azam Ibrahim Pasayi grevlendirdi. Sultan
Sleyman, Osmanli ordusunun arkadan saldiriya ugramasi olasiligini ortadan
kaldirmak iin yine Ulama ve Fil Pasayi kalabalik bir asker ile sonbahar h. 940 /
153334te Bitlise gnderdi. 8 Cemaziylevvel 940 / 25 Kasim 1533te gereklesen
savasta Seref Hanin sag kanat komutani Emir Bey Mahmudinin Ulamaya
4446
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 66.
4447
Hulasett-tevarih, c. I, s. 216 .
4448
Tarih-i Cihan-ara, s. 286.
4449
Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 30.
4450
Seref-name, c. I, s. 546; Seref-name, c. II, s. 179.
4451
Seref-name, c. I, s. 547.
4452
Hulasett-tevarih, c. I, s. 216; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 66.
4453
Seref-name, c. I, s. 548.
4454
a.g.e, s. 548.
4455
a.g.e, s. 551.
4456
a.g.e, s. 551-553.
4457
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 60.
4458
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 28.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
646
katilmasi ile Seref Han savasi kaybedip ldrld. Ulama, Seref Hanin basini
Ibrahim Pasaya gnderdi. Seref Hanin basi Ibrahim Pasaya Irana ordu sevk
ederken Konyada ulastirildi. Seref Hanin lmnden sonra yerine oglu Emir
Semsed-din direnis gsterse de sonunda Ibrahim Pasanin huzuruna ikarak itaatini
bildirdi. Ibrahim Pasa da diger Krt emirlerinin de tahriklerini ortadan kaldirmak iin
ona yine Bitlis hkimligini verdi. Ibrahim Pasa, Ulamayi da memnun etmek iin ona
bir baska vilayeti verecegine sz verdi.
4459
Ulama Bitlisi ele geirdikten sonra Ibrahim Pasaya katildi. Ibrahim Pasa da
onu ordunun ncs olarak 10.000 sipahi ile Tebrize dogru gnderdi. Sah Tahmasb
o sirada ordunun ogunlugu ile Ubeyd Hani yatistirmak iin Horasana gitmisti.
Osmanli ordusuna direnemeyeceklerini dsnen Tebriz valisinin veziri Hace Sah-
kulu ve Mevlana Ahmed Tebesi, Ulamaya eliler gndererek onu Tebrize davet
ettiler. Ulama ise savassiz Kurban bayrami gn h. 940 / 1534te Tebrize girdi.
4460
Kadilar ve sehirdekiler onu karsilamaya geldiler.
4461
6.18.37.12.8. h. 941 / 1534-35te Ulama
Sah Tahmasb 7 Sefer 941 / 17 Agustos 1534te acele Herattan birka g ile
Azerbaycana dogru hareket etti.
4462
O, Herattan Trbeti Cama geldiginde Ibrahim
Pasanin Beygime yazdigi mektup ona ulasti. O, mektubunda Sah Ismailden geri
kalan degerli esyalari gndermeleri halinde Osmanli sultanini Tebrizi geri vermesi
iin ikna edecegine sz verdi. Mektupta Ulamanin da Beygime yazdiklari vardi.
Tahmasb Trbet-i Camdan acele 10 g ile Kebud Gnbed Reye geldi.
4463
Ulamadan sonra Osmanli vezir azami Ibrahim Pasa, 25
4464
Muharrem 941 / 6
4459
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 153-154.
4460
Tekmiletl-ahbar, s. 76.
4461
Ahsent-tevarih, s. 324.
4462
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 284.
4463
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Abdul-sekur, s. 26; Tezkire-yi Sah Tahmasb, Saferi, s. 25.
4464
Nevai, Sah Tahmasb, s. 160.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
647
Agustos 1534te Tebrize ulasti.
4465
O, Azerbaycan hkmetini Ulamaya
4466
verdi.
Ibrahim Pasa, Ulamayi Erdebili ele geirmesi iin grevlendirip gnderdi.
4467
Sah
Tahmasb, Oglan Halife Samlu Koru-basiyi 1000 asker ile Erdebili savunmalari
iin gnderdikten sonra pesinden Mentesa Sultan Ustacluyu da gnderdi. Onlar da
Erdebili Osmanlilara karsi savunsalar
4468
da Osmanlilar Azerbaycanin birok
sehirlerini ele geirdiler.
4469
Bilindigi gibi Sultan Sleyman Bagdata dogru hareket etmeden nce Ulamayi
Azerbaycan hkimi yapmis ve onu Tebrize dogru gndermisti.
4470
Sah Tahmasbin
emri zerine Bagdati terk ederek ona katilan Muhammed Han Serefed-din-oglu
sorunun temelini Ulamada grdg iin onun ortadan kaldirilmasini savunurdu.
4471
Sah Tahmasb da bunun zerine Osmanlilari takip etmekten vaz geip Tebrize dogru
hareket etme kararini aldi. Ancak eskiden Horasan emirl-merasi olan Gazi Han
Tekel, Tekellerin sah tarafindan kiyim edilmelerine kizgin oldugu iin ve boydasi
olan Ulamaya karsi gelmemek iin Osmanlilara siginmak istiyordu. O, acilen Safev
ordusundan ayrilarak Tebrize dogru hareket etti. O, Sah Tahmasbdan bir gn nce
Tebrize ulasarak Ulamayi yaklasan tehlikeden haberdar etti. Ulama ve Gazi Han
Tekel ise birlikte Tebrizde ayrilarak Van kalesine kaip sigindilar. Sah Tahmasb
ise savassiz Tebrizi ele geirdi. Sah Tahmasb Tebrizde 20 gn durdu.
4472
Sultan Sleyman, Sah Tahmasbin Tebrize girisi, Ulamanin Vana kamasi
ve orada Sah Tahmasb tarafindan kusatildigini grenince 28 Ramazan 941 / 3 Nisan
1535te Bagdattan yine Safevlere dogru sefere ikti.
4473
22 Zilkade 941 / 25 Mayis
1535te Ulamanin habercileri Sah Tahmasbin Van kalesini birakip Sam Mirzanin
4465
Tekmiletl-ahbar, s. 77; Ferid Bey, s. 86; Roemer, s. 241.
4466
Uzunarsili, c. II, s. 351.
4467
Ahsent-tevarih, s. 324; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 67; Hulasett-tevarih, c. I, s. 231.
4468
Cevahirl-ahbar, s. 172.
4469
Mnaatus-selatin, c. I, s. 584; Uzunarsili, c. II, s. 351.
4470
Tarih-i Cihan-ara, s. 289.
4471
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Saferi, s. 33.
4472
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Abdul-sekur, s. 35; Tarih-i Cihan-ara, s. 289.
4473
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 169.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
648
da Horasandan Istanbula iktigi haberi geldi.
4474
6.18.37.12.9. brahim Payann ldrlmesinde Etkisi
Safevlerle savasta iken Ulama, Ibrahim Pasayi sultan lakabini kullanmasi iin
tesvik etti.
4475
O da buna uyarak ikardigi emir ve hkmlerde kendini sultan lakabi
ile adlandirdi. Ibrahim Pasanin bu uygulamasi muhalifleri tarafindan ktye
kullanilarak Osmanli sultanini olumsuz ynde etkiledi.
4476
Bunun disinda sultanin esi
Hurrem Sultanin kk oglu Bayezidi sultanin lmnden sonra tahta ikarma
abalari karsisinda engel ikaran Ibrahim Pasayi sultana ktleyerek onun
katledilmesine ferman ikarmasina neden oldu. Bylece Ibrahim Pasa geceleyin 22
Ramazan 942 / 6 Mart 1536da uykuda iken bogduruldu.
4477
Onun lm ile Safev
devleti ve Sah Tahmasb, Osmanlilarin savasi politikalarindan rahat oldular. Iki lke
arasindaki huzur ve baris havasi yaklasik 13 yil sre ile h. 955 / 154849a degin
devam etti.
4478
6.18.37.12.10. h. 955 / 154849te Ulama
Elkas Mirza, Osmanliya h. 954 / 154748de sigindiktan sonra Sultan
Sleymani bir an nce Irana saldirmaya ikna etmeye alisiyordu. Sultan Sleyman,
Elkas Mirzayi yeterli asker sayisi ile Irana dogru gnderdi. Sultan o siralarda Bosna
hkimi olan Ulamayi Erzurumun hkmetine atayarak Elkas Mirza ile birlikte
gnderdi.
4479
Sultan, Sefer 955 / Mart-Nisan 1548de
4480
Irana dogru hareket etti.
4481
Elkas Mirza, Ulama ile birlikte Irana dogru ilerlerken Sivasa ulastiklarinda Elkas
Mirza, Van hkimi Sah-kuli Sultan eginiye bir mektup yazarak Van kalesini teslim
etmesini istedi. O, bunun karsililiginda ona Horasanda Vanin 10 kati kadar
4482
4474
Mnaatus-selatin, c. I, s. 594.
4475
Uzunarsili, c. II, s. 357.
4476
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 174.
4477
Uzunarsili, c. II, s. 358.
4478
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 175.
4479
Uzunarsili, c. II, s. 359.
4480
a.g.e, s. 359.
4481
Ferid Bey, s. 104; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 71; Hulasett-tevarih, c. I, s. 323.
4482
Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 56.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
649
genis bir blgenin hkimiyetini verecegini sz verdi.
4483
Sah-kuli Sultan igini ise
mektuba cevap vermedi.
Sultan Sleyman, Ulamayi yeterli kadar askeri kuvvet ile Van kalesini
kusatmasi iin grevlendirerek kendisi de Tebrize dogru hareket etti. Sah Tahmasb,
o sirada Tebrizin Senb Gazaninda ikamet etmekte ve bir ay sre ile orada ordusunu
hazirlamakta ve donatmaktaydi.
4484
Sultan Sleyman, 20 Cemaziylahir 955 / 26
Temmuz 1548, Persembe gn Tebrize girip erendabda ikamet etti.
4485
O sirada
Sah Tahmasb, Aharda idi. Onun amaci ilk olarak Sultan Sleyman Tebrize
girdiginde Ulamayi yakalamalari ve Van Kalesi kutualina yardimci olmalari iin
10.000 atliyi gndermek istese de Kizilbas emirleri ile yaptigi danismada bu grs
reddedildi.
4486
Sah Tahmasb, h. 955 / 154849da Ulamanin Erzurum pasasi ve Sivas pasasi
ile birlikte Erzuruma dogru giderek Tercanda ikamet ettigini grenince Ulamayi
yakalamak iin Tercana dogru saldirdi. Ancak Ulama, Osmanli pasalarini orada
ikamet etmemeleri konusunda ikna ederek kendisi Karamana, Sivas pasasi ise kendi
blgesine ve Erzurum pasasi da Bayburda gittiler.
4487
Ulama, sonunda ise dnyasini
Rum (Osmanli)da degistirmistir.
4488
6.18.37.13. irkin Hasan
Tekel Boyundan olan irkin Hasan, Tekel emiri Gazi Hanin babasi idi. O,
Urm (Urmiye) hkimiydi ve Div Sultanin emri zerine ldrlmst. Onun adini
bazi arastirmacilar yanlis olarak erkes okumuslar.
4489
4483
Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 56; Hulasett-tevarih, c. I, s. 324.
4484
Hulasett-tevarih, c. I, s. 326; Ez Seyh Safi ta Sah Safi, s. 72.
4485
Hulasett-tevarih, c. I, s. 327; Tarih-i Cihan-ara, s. 297.
4486
Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 66.
4487
Nevai, Sah Tahmasb, s. 183.
4488
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 28.
4489
a.g.e, s. 29.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
650
6.18.37.14. Gazi Han
6.18.37.14.1. Horasan Emirl-meras Olmas
Tekellerden olan Gazi Han, irkin Hasanin oglu idi. Gazi Han, Hseyin
Handan sonra Herat hkimi ve Behram Mirzanin lalasi oldu.
4490
Sah Tahmasb
Herata geldikten kardesi Behram Mirzayi Herat hkmetine atadi. O, Gazi Han
Tekely de Horasan emirl-merasi ve Behram Mirzanin lalasi yapti. Sah sz
konusu vilayetin islerini dzene soktuktan sonra 16 Rebiylevvel 937 / 7 Kasim
1530da
4491
Herati terk etti.
4492
6.18.37.14.2. h. 938 / 1532de Gazi Han
Ubeyd Han 27 Ramzan 938 / 3 Mayis 1532de
4493
Herati kusattiginda
4494
o,
Sah Tahmasb tarafindan dislanan Tekellere gre Herat kalesinin de komutani ve
Horasan sipehsalari olan Gazi Han Tekelnn de itiraz olarak savunma
yapmayacagini dsnerek Herati teslim alacagini dsnse de durum bunun tam tersi
oldu. Gazi Han Tekel kale surlarini daha da glendirerek direnmeye basladi.
Ubeyd Han ise kusatmayi srdrd.
4495
O yine daha nceki kusatmalarinda oldugu
gibi sehre gida maddelerinin girisini nledi. Gazi Han da aresizlikten sehirde
savasi olmayan kesimi aileleri ile birlikte ikartti. O, bunun iin siddet uygulayan
askerleri
4496
kapilarda denetim ve yoklama iin grevlendirdi. Kizilbaslar sehirden
ikacaklari kisilerin yorgan yastiklarini
4497
da yirtarak onlarin sakladigi seyleri
bulmaya alistilar. Bu sert baskilara ek olarak sehirden ikarilacak her kadin ve
erkekten 150 Tebrizi dinari
4498
da aliyorlardi. Bylece sehirde Kizilbas, Sii ve
4490
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 29; Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 280.
4491
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 281-283.
4492
Hulasett-tevarih, c. I, s. 213; Tarih-i Cihan-ara, s. 285.
4493
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 279; Hulasett-tevarih, c. I, s. 219.
4494
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 59; Ahsent-tevarih, s. 315.
4495
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 283; Hulasett-tevarih, c. I, s. 223; Tarih-i lem-ara-yi
Abbasi, c. I, s. 59.
4496
Ahsent-tevarih, s. 317; Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 280; Hulasett-tevarih, c. I, s.
220.
4497
Hulasett-tevarih, c. I, s. 220; Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 280.
4498
Hulasett-tevarih, c. I, s. 220; Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 280.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
651
teberrailerin disinda kimse kalmadi.
4499
Kusatmanin uzun srmesi ile gida maddeleri
ve baska sikintilar daha da artmis oldu.
4500
Durumun vahim oldugunu bildirmek iin
Behram Mirza saraya bir haberci gndererek halkin aliktan kedi ve kpek
yediklerini bildirmisti.
4501
Alik ve kitlik yznden sehirdeki Kizilbaslardan bir kismi ailelerini ve
mezheplerini birakarak gizlice Ubeyd Hana katildilar. Ubeyd Han da kaislari tesvik
amaciyla onlara iyi davranilmasina emir verdi. Bazi Kizilbaslarin katigini gren
4502
Gazi Han onlarin evlerinin acimasizca yagmalanmasini ve sakladiklari seylerin
bulunmasini emretti. Bylece onlarin toprak altinda ve baska yerlerde sakladiklari
esyalar bulunarak sahiplenildi.
4503
Kizilbaslarin durumunun kt oldugunu bilen
Ubeyd Han kusatmayi yine de srdrd.
Ubeyd Han sehre bir haberci gndererek onlarin teslim olmalarini istedi. Gazi
Han da zbeklerin birka fersah uzaga ekilmesi ile Kizilbaslarin aileleri ile birlikte
Herati terk edeceklerini bildirdi. Ancak Ubeyd Han bunu kabul etmedi. O, Behram
Mirza, Gazi Han ve Kizilbaslarin onun adir ipinin altindan gemelerine israr etti.
Gazi Han ise bunu kabul etmedi.
4504
Bu arada Ubeyd Han ile Gazi Hanin veziri
Hace Emir Bey arasinda birbirini igneleyen Siler de yazilip gnderilmekteydi.
4505
Ubeyd Han, Sah Tahmasbin Horasana geldigi haberini alinca onunla
karsilasmaktan vaz geerek 14 Rebiylevvel 939
4506
/ 13 Ekim 1532de Herat
muhasarasini kirarak uzaklasti.
4507
Sah Tahmasb ise ondan az sre sonra 22
4499
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 280; Hulasett-tevarih, c. I, s. 220.
4500
Tarih-i Cihan-ara, s. 286.
4501
Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 33.
4502
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 281; Hulasett-tevarih, c. I, s. 221.
4503
Ahsent-tevarih, s. 317; Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 281; Hulasett-tevarih, c. I, s.
221.
4504
Ahsent-tevarih, s. 318-319.
4505
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 60; Hulasett-tevarih, c. I, s. 220-221.
4506
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 283; Hulasett-tevarih, c. I, s. 223.
4507
Roemer, s. 238.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
652
Cemaziylevvel 939
4508
/ 21 Ekim 1532de Herata girdi.
4509
O, Gazi Han
Tekelnn emri zerine Herat halkina Kizilbaslar tarafindan yapilan zlmleri
grenince onu azarladi. Sahin emri zerine halktan alinmis tm esya ve mallar tekrar
onlara geri verildi. Onlarin bir kismi ise sahlik hazinesinden temin edildi.
4510
6.18.37.14.3. Horasan Hkimiyetinden Ayrlmas
Sah Tahmasb, Horasanin le-nisininde iken (40 gn) Osmanlilarin
Azerbaycana saldirdigi haberini aldi
4511
ve mecburen oradan Herata geri dnd.
Sah Tahmsb, Gazi Hana yine de Horasan ve Heratta kalmasi konusunda ne
dsndgn sorunca onun tarafindan asiri yipranmislik ve ordusunun zayifladigi
ileri srlerek bu istek geri evrildi.
4512
Bunun zerine ise Sah, Sam Mirzayi yine
Horasan hkimi, Agzivar Han Samluyu da Horasan emirl-merasi ve onun lalasi
yapti. Bylece Sah Tahmasb 7 Sefer 941 / 17 Agustos 1534te acele Herattan birka
g ile Azerbaycana dogru hareket etti.
4513
6.18.37.14.4. Osmanllara Sgnmas
h. 942 / 153536 yilindaki Sah Tahmasb, Ebherde iken Sultan Sleymanin
Zencana girdigini grendi. O iinde Gazi Han Tekelnun de bulundugu bir birligi
Osmanlilara karsi gnderdi. Karsilasmada tedirgin olan birka Kizilbas ileri geleni
savasa aktif olarak katilmadilar. Onlardan biri de Gazi Han Tekel idi. Behram
Mirza da bir sre dayandiktan sonra daglara kati. Osmanlilarin sayisinin
fazlaligini
4514
gren iinde Gazi Han Tekel de olan bazi
4515
Kizilbas emirleri
Safevlere karsi riyali davranmakta ve firsat kollamaktaydilar.
4516
O siralarda
Kizilbas emirleri arasinda da ihtilaflar bulunmaktaydi. Gazi Han Tekel, h. 937 /
153031de gereklestirilen Tekel kiyiminda diger Kizilbas emirlerini sorumlu
4508
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 283; Hulasett-tevarih, c. I, s. 225.
4509
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 61; Roemer, s. 238.
4510
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 284.
4511
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Abdul-sekur, s. 26; Tezkire-yi Sah Tahmasb, Saferi, s. 25.
4512
Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 36.
4513
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 284.
4514
Cevahirl-ahbar, s. 173.
4515
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Saferi, s. 31.
4516
a.g.e, s. 31.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
653
tutmakta ve onlara karsi husumet beslemekteydi.
4517
Bilindigi gibi Sultan Sleyman Bagdata dogru hareket etmeden nce Ulamayi
Azerbaycan hkimi yapmis ve onu Tebrize dogru gndermisti.
4518
Sah Tahmasb da
bunun zerine Osmanlilari takip etmekten vazgeip Tebrize dogru hareket etme
kararini aldi. Ancak eskiden Horasan emirl-merasi olan Gazi Han Tekel,
Tekellerin sah tarafindan kiyim edilmelerine kizgin oldugu iin ve boydasi olan
Ulamaya karsi gelmemek iin Osmanlilara siginmak istiyordu. O, acilen Safev
ordusundan ayrilarak Tebrize dogru hareket etti. O, Sah Tahmasbdan bir gn nce
Tebrize ulasarak Ulamayi yaklasan tehlikeden haberdar etti. Ulama ve Gazi Han
Tekel ise birlikte Tebrizde ayrilarak Van kalesine kaip sigindilar.
4519
Sah
Tahmasb ise savassiz Tebrizi ele geirdi.
4520
Gazi Han Tekel, Vana geldikten sonra Bagdata gitti. O, Ibrahim Pasayi
Sultan Sleymanin Safevlere karsi sefere ikmasina ikna etmesini istiyordu. Bunun
iin o, Sam Mirzanin isyan ettigini ona bildirerek Osmanli sultaninin ona oglum
dedigi ve Safev lkesini ona verecegi sylentisini yaymasini istedi.
4521
O, Irana
saldirilmasi takdirde Sam Mirzayi Sultan Sleymanin yanina getirmesi szn de
verdi.
4522
Sultan Sleyman, Gazi Han Tekelye Arap Irakinin hkmetini de
verdi.
4523
Bununla da h. 941 / 153435te Sultan Sleyman da Tekel ve Samlu
boylarinin Sah Tahmasba karsi Sam Mirzayi destekleyeceklerini dsnerek Sam
Mirza ile iliski kurdu.
4524
Sultan Sleyman bu iliskiyi byk bir olasilikla Gazi Han
Tekel araciligi ile saglamisti.
4525
4517
Ahsent-tevarih, s. 326.
4518
Tarih-i Cihan-ara, s. 289.
4519
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 29.
4520
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Abdul-sekur, s. 35; Tarih-i Cihan-ara, s. 289.
4521
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Saferi, s. 35.
4522
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Saferi, s. 35; Hulasett-tevarih, c. I, s. 242; Huld-i Berin, s. 396.
4523
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 29.
4524
Roemer, s. 239.
4525
a.g.e, s. 242.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
654
6.18.37.14.5. Tekrar rana Dnmesi
Gazi Han Tekel h. 947 / 154041 yilinda 5.000 kisi ile o diyardan kaarak
Sah Tahmasbin sarayina gelip
4526
ayni yilda da Bakye saldirarak zorlukla sehri
almis, ahalinin bir kismini da kilitan geirmis ve Bak, Salyan ve Sirvan Mahmud-
abadinin hkimi olmustu.
4527
6.18.37.14.6. Baban Hkimine Kary Grevlendirilmesi
Sah Tahmasb Baban vilayetinin tmn istila eden ve Safevlere baskaldiran
Haci Seyhi bastirmalari iin iki kez ordu sevk etmesine ragmen basari elde
edememisti.
4528
Bunun zerine ise o h. 947 / 154041de nc kez iinde Gazi Han
Tekelnn de yer aldigi bir birligi Baban blgesine gnderdi. Gereklesen
savaslarda 23 bin Kizilbas ld ve geri kalan emir ve ayanlar da acinacak bir
durumda geri dndler.
4529
Gazi Han Tekel sonunda ise Elkas Mirzanin tahrikleri
ile Sah Tahmasbin emri zerine ldrld.
4530
6.18.37.15. Ali Sultan
6.18.37.15.1. Hmayun rana Sgndgnda Ali Sultan
Tekel emirlerinden olan Ali Sultan, Yillarca I. Sah Ismailin adina Kazvinin
hkimiydi.
4531
h. 950 / 154344te Hmayun, Herata yaklasirken Muhammed Han
Serefed-din-oglu, ilk nce Ali Sultan Koru-basiyi Kizilbaslardan bir grup ile
Heratin 4 fersahligina onu karsilamasi iin 1 Zilkade 950 / 25 Ocak 1544te
4532
Malan kprs basina
4533
gnderdi.
4534
955te Sultan Sleyman, Ulamayi yeterli
4526
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 29.
4527
a.g.e, s. 29.
4528
Seref-name, c. I, s. 370.
4529
Seref-name, c. I, s. 370; Hulasett-tevarih, c. I, s. 293.
4530
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 29.
4531
a.g.e, s. 29.
4532
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 384; Hulasett-tevarih, c. I, s. 304; Ekber-name, s.
318.
4533
Bedayil-vakayi, c. I, s. 250.
4534
Ekber-name, s. 317; Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 385.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
655
kadar askeri kuvvet ile Van kalesini kusatmasi iin grevlendirerek kendisi ise
Tebrize dogru hareket ettiginde Sah Tahmasb da
4535
iinde Ali Sultan Tekelnn de
yer aldigi nc ordu birligini Osmanlilara karsi Merend evresine gnderdi.
4536
6.18.37.15.2. Ali Sultann ldrlmesi
Sah Tahmasb, h. 963 / 155556da Herat valisi Muhammed Mirzayi Kazvine
agirip Ismail Mirzayi da onun yerine gnder.
4537
O, Muhammed Mirzanin lalasi
olan Muhammed Han Serefed-din-oglu Tekely de onun lalasi yapti. Ismail Mirza
da Ali Sultan Tekel ile birlikte yola ikarak 22
4538
veya 23
4539
Cemaziylevvel 963 /
3 veya 4 Nisan 1556da Herata geldiler. Muhammed Mirza da Ali Sultan ile birlikte
4 Saban 963 / 12 Haziran 1556da Herati Kazvine gitmek zere terk etti. Ancak Ali
Sultan, Savuc Bulaga ulastiginda korular tarafindan tekmelerle ldrld.
4540
Onun ldrlme sebebi kaynaklarda syle aiklanmaktadir. Ali Sultan Tekel,
Ismail Mirza ile Herata giderken Sebzivarda Sah Tahmasbin Muhammed Hana
yazdigi mektubu aip okumustu. Mektupta Sah Tahmasb, Muhammed Hana Ismail
Mirzayi srekli gzetimde tutmasini istenmisti. Ismail Mirza da mektubun ierigini
grendikten sonra Muhammed Han ile kt davranmaya basladi. Muhammed Han da
ondan Sah Tahmasbin kendisine gnderdigi mektubu istemesine ragmen Ali Sultan
Tekel byle bir mektup aldigini inkr ediyordu. O, Sah Tahmasbin szl emrine
gre onun Ismail Mirzanin emirlerine tabi olmasini istedigini bildirdi. Ali Sultan
ayrica Muhammed Hanin ogullarindan bazilarini Tatar Sultan, Ali Bey ve bazi
Kizilbas emirlerini Muhammed Hana karsi tahrik etti. Muhammed Han da bu
durumu ayrintili olarak Sah Tahmasba bildirerek ondan Ismail Mirzayi agirip
yerine tekrar Muhammed Mirzayi gndermesini istedi. Sah Tahmasb da Ali Sultan
4535
Hulasett-tevarih, c. I, s. 326; Ez Seyh Safi ta Sah Safi, s. 72.
4536
Nevai, Sah Tahmasb, s. 178; Ahsent-tevarih, s. 425; Hulasett-tevarih, c. I, s. 325; Tarih-i
lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 71.
4537
Ahsent-tevarih, s. 508.
4538
Hulasett-tevarih, c. I, s. 384.
4539
Tarih-i Cihan-ara, s. 302.
4540
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 200; Tarih-i Cihan-ara, s. 302; Hulasett-tevarih, c. I, s. 386;
Huld-i Berin, s. 509; Hinz, Sah Ismaili Dvvm, s. 32.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
656
Tekelnn tahrikleri ve mektubunu Muhammed Hana vermedigi iin onun
ldrlmesine emretti.
4541
Ali Sultan Tekelnn, bundan ok erken Bistamda
Ubeyd Han zbek ile yaptigi savasta ldrldg
4542
ynnde iddia ise dogru
degildir.
6.18.37.16. Karaca Sultan Tekel
Karaca Sultan da Tekellere mensup emirlerden idi. h. 931 / 152425te Div
Sultan Ustaclulara karsi gelistirdigi siyaset dogrultusunda Larda topladigi Kizilbas
emirlrei ierisinde Hemedan hkimi Karaca Sultan Telek de vardi. O, Larda
toplanan Kizilbas emirlerini Kpek Sultana karsi koymalari iin Tebrize dogru
hareket ettirdi.
4543
h. 932 / 152526da baskaldiran Ustaclularla
4544
Div Sultan
Rumlunun askerleri 14 Saban 932 / 26 Mayis 1526da Sultaniye evresindeki
Seksencikte
4545
gereklesen savasta Hemedan hkimi Karaca Sultan Tekel da vardi
ve bu savasta ise ld.
4546
6.18.37.17. Kuduz Sultan Teva Tekel
Kuduz Sultanda Tekellere mensup kisilerden idi. 10 Muharrem 935 / 24
Eyll 1528de
4547
gereklesen ikinci Cam
4548
savasinda Kuduz Kuduz Sultan Tevai
Tekel de Safevlerin ordusunun kalbinde yer almaktaydi.
4549
h. 937 / 153031de
Sah Tahmasb Tekel Boyunun kiyimina emir verdikten sonra sonunda Tekel
Boyunun nemli bir kismi kaarak Krdistan yolu ile tm glklere karsin Bagdata
gittiler. Oranin hkimi Muhammed Han Serefed-din-oglu, ise Kuduz Sultan ve kimi
4541
Seref-name, c. II, s. 208; Hinz, Sah Ismaili Dvvm, s. 32-34.
4542
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 29.
4543
Ahsent-tevarih, s. 246.
4544
Tarih-i Cihan-ara, s. 283; Huld-i Berin, s. 334.
4545
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Saferi, s. 6; Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 21; Ahsent-tevarih, s.
250; Tarih-i Cihan-ara, s. 283; Hulasett-tevarih, c. I, s. 162; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 47.
4546
Tarih-i Cihan-ara, s. 282.
4547
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 54; Roemer, s. 236; Baburnama, s. 418; Hulasett-tevarih, c.
I, s. 188; Nevai, Sah Tahmasb, s. 210-211.
4548
Lubbut-tevarih, s. 427-428; Cevahirl-ahbar, s. 156; Hulasett-tevarih, c. I, s. 180, 187; Tarih-i
Cihan-ara, s. 284; Nevai, Sah Tahmasb, s. 210; Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 261;
Baburnama, s. 418.
4549
Ravzets-Safa-yi Nasiri, s. 48; Hulasett-tevarih, c. I, s. 180, 187; Nevai, Sah Tahmasb, s. 211;
Tarih-i Cihan-ara, s. 284.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
657
muhalifleri ldrerek onlarin kesilmis baslarini Sah Tahmasbin sarayina
gnderdi.
4550
6.18.37.18. Pervane Bey koru-bay
Pervane Bey de Tekellere mensup kisilerdendi. Sah Tahmasbin h. 937 /
153031de Tekellerin kiyimina emir vermesi
4551
zerine ldrlen nl Tekel
emirlerinden biri de Pervane Bey koru-basi idi.
4552
6.18.37.19. brahim Halife Mhr-dar
Ibrahim Beyin adi h. 937 / 153031 yili olaylariyla ilgili kaynaklarda
anilmaktadir. Sah Tahmasbin h. 937 / 153031de Tekellerin lddrlmesine emir
verdigi siralarda ldrlen nl Tekel komutanlarindan birir de Ibrahim Halife
Mhr-dar idi.
4553
6.18.37.20. Kemaled-din $ah-kulu
Kemaled-din Sah-kulu da Tekellere mensup kisilerdendi. h. 950 / 154344te
Muhammed Han Serefed-din-oglu Tekel, Hmayunun Irana siginip Herata
dogru gelmekte oldugunu Kemaled-din Sah-kulu adli bir adami araciligi ile Sah
Ismaile bildirdi. Kemaled-din Sah-kulu 12 Zilhicce 950 / 6 Mart 1544te Sah
Tahmasba ulasmisti.
4554
Sah Tahmasb da ona gnderdigi emir mektubunda
Kemaled-din Sah-kulunun kendisine ulastigini belirtmisti.
4555
4550
Ahsent-tevarih, s. 308-310.; Cevahirl-ahbar, s. 162; Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 28;
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 49.
4551
Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 28; Cevahirl-ahbar, s. 161; Tarih-i Cihan-ara, s. 286;
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 49.
4552
Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 28.
4553
Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 28.
4554
Bairam Khan, s. 82.
4555
Ekber-name, s. 307-316; Hmayun der Iran, s. 33-34; Humayun in Persia, s. 69-74; Nevai, Sah
Tahmasb, s. 53-61.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
658
6.18.37.21. Ahi Sultan Tekel
Ahi Sultan da Tekel Boyuna mensup komutanlardan idi. Ubeyd Han h. 932 /
152526da Meshedi
4556
aldiktan sonra Ester-abada dogru hareket ettiginde Zeynel
Han onlara karsi koysa da gereklesen savasta zbekler galip geldiler. Ubeyd Han
ise Ester-abadi alarak oglu Abdul-azizi oranin hkmetine getirdi. Kendisi ise
Balhe gitti. Zeynel Han yenilgiden sonra Reye gelerek saraydan yardim istedi. Div
Sultan Rumlu da
4557
ona yardim etmeleri iin Ahi Sultan Tekelnn baskanliginda
bir birligi blgeye gnderdi.
4558
Zeynel Han da yardimci kuvvetler ile Ester-abada
saldirdi. Abdul-aziz Han da Ester-abadi terk edip Belhe dogru gitti. Ubeyd Han da
tekrar Ester-abada saldirdi. imen Betamda gereklesen savasta Kizilbaslarin ve
zellikle Ahi Sultan Tekelnn yigitlikler sergilemelerine ragmen zbekler sayica
ok olduklarindan yine galip geldiler.
4559
6.18.37.22. Tatar Sultan
Tatar Sultan nl Tekel emiri Muhammed Han Serefed-din-oglunun oglu
idi. Ali Sultan Tekel, Ismail Mirzayi Herata gtrdgnde Muhammed Han
Tekelye karsi yaptigi islerden biri de ayrica ogullarindan bazilarini ona karsi tahrik
etmek olmustu. Bunlarin iinde Muhammed Hanin oglu Tatar Sultan da
bulunmaktaydi.
4560
6.18.37.23. Ali Bey
Ali Bey de nl bir emir olan Muhammed Han Serefed-din-oglu Tekelnn
oglu idi. Ismaili Herata gtren Ali Sultan Tekel, Tahmasbin Muhammed Hana
yazdigi zel mektubu vermemenin yani sira onun ogullarindan Ali Beyi de
etkileyerek babasiyla karsi karsiya getirdi.
4561
4556
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 249; Hulasett-tevarih, c. I, s. 170; Tarih-i lem-ara-yi
Abbasi, c. I, s. 51.
4557
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Saferi, s. 10.
4558
a.g.e, s. 10.
4559
Hulasett-tevarih, c. I, s. 172; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 52.
4560
Seref-name, c. II, s. 208; Hinz, Sah Ismaili Dvvm, s. 32-34.
4561
Seref-name, c. II, s. 208; Hinz, Sah Ismaili Dvvm, s. 32-34.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
659
6.18.37.24. Allah-kulu Sultan Tekel
Allah-kulu Sultan da Tekel Boyuna mensup komutanlardan idi. Sah Tahmasb
Cemaziylevvel 975
4562
/ Eyll-Ekim 1567de Han Ahmede karsi gnderdigi
orduda
4563
Allah-kulu Sultan Tekel de bulunmaktaydi. Sah Tahmabin emri zerine
Allah-kulu Sultan 2000 atlisi ile Gorab Tonekabona gitmeli idi.
4564
6.18.37.25. Ko Halife Mhrdar
Ko Halife Mhrdar da Tekel Boyuna mensup kisilerden idi. Sah
Tahmasbin Han Ahmede karsi Cemaziylevvel 975
4565
/ Eyll-Ekim 1567de
gnderdigi orduda Ko Halife Mhrdar da vardi. O maiyetindeki 2000 atli ve
50.000 yaya asker ile Gorab Eskura gitmeli idi.
4566
6.18.37.26. Burun Sultan Tekelnn oglu
Ubeyd Hanin Horasana olan ilk saldirisinda h. 931 / 152425te vilayet
valilerinin Lara toplanmasi istendiginde Meshed hkimi olan Burun Sultan Tekel
de oraya gitmisti. O ogullarindan birini az sayida asker ile Meshedi savunmalari iin
orada yerlestirdi. Daha nce de yazildigi gibi o Div Sultan Rumlu ile Kpek Sultan
Ustaclunun savasinda ldrld. Bylece Meshed h. 932 / 152526da dsmanlara
karsi koyacak gl bir emir kalmadi.
4567
6.19. KARAMANLU
4562
Nevai, Sah Tahmasb, s. 133-134; Ahsent-tevarih, s. 559; Hulasett-tevarih, c. II, s. 462; Tarih-i
lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 112.
4563
Nkavetl-Asar, s. 68; Cevahirl-ahbar, s. 227-229.
4564
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 574.
4565
Nevai, Sah Tahmasb, s. 133-134; Ahsent-tevarih, s. 559; Hulasett-tevarih, c. II, s. 462; Tarih-i
lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 112.
4566
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 574.
4567
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 51.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
660
6.19.1. Karamanlularn Kkeni ve Konumu
Adlarindan anlasildigi gibi Karamanlularin asil merkezi Konyadaki Karaman
vilayetindendir. Onlarin bir kisminin Safevlere katildigi bilinmektedir.
4568
Oruc Bey
Bayatin listesinde Garamanlu (Karamanlu) boyunun Safev Devletindeki konumu
Ispanyol aristokrasisinde Dk unvanina es gelmektedir.
4569
6.19.2. Sultan-ali Dneminde Karamanlular
h. 898 / 149223te Eherde
4570
bas gsteren Baysungur ile Rstem Beyin taht
kavgalarinda Rstemden yana savasa katilan Sultan-alinin sag kanadinda
Karamanlular da vardi.
4571
Tarih-i Kizilbasan eserine gre Karamanlular,
Karakoyunlu boylarindan idiler.
4572
6.19.3. smail Mirza Dneminde Karamanlular
Ismailin Erdebilde saklandigi
4573
Erdebil evresindeki Bagru Dag`inda
saklanan Karamanlulara bildirilince onlar da Ismail ve kardesini saklandiklari
camiden alip gtrdler.
4574
Ismail ve yandaslari Bagru dagi yaninda bulunan
Kergan
4575
kyndeki diger yandaslarin da daha nceki savastan beri sigindiklari
Hatib Ferruh-zade Kerganinin evine gittiler.
4576
Onlar orada gn kaldilar. Onlarin
burada az bir sre kalmalarinin sebebi takip edilmeleri idi. Ismaile burada dokuz kisi
eslik etmekteydi: Bu kisilerden biri de Karamanlulara mensup Rstem Bey
Karamanlu idi.
4577
Anlasilan Karamanlu Boyunun da bir kismi Kizilbasliga
katilmislardi. Ismailin askeri ve inansal egitimi ile ilgilenen Lahican Sufileri
veya Ihtisas Ehli (zel Kisiler)
4578
olarak bilinen nl yedi Kizilbas komutani
4579
4568
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 348.
4569
Minorskii, Saziman-i Idari, s. 250.
4570
Cihan-ga-yi Hakan, s. 53.
4571
a.g.e, s. 53.
4572
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 37.
4573
Cihan-ga-yi Hakan, s. 60.
4574
Ahsent-tevarih, s. 15; Huld-i Berin, s. 69.
4575
Ferheng-i Cografiyai-yi Iran, c. IV; s. 414; Tarih-i Sah Ismail-i Safev, s. 31.
4576
Cihan-ga-yi Hakan, s. 61.
4577
Cihan-ara, s. 270; Habibsiyer, s. 441; Denison Ross, s. 267.
4578
Habibs-siyer, s. 447-448.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
661
iinde Karamanlulardan da iki temsilci olarak Rstem Bey Karamanlu ve Bayram
Bey Karamanlu yer almaktaydi.
4580
Ismail ile Elvend Akkoyunlunun
4581
h. 907 / 15012 yilinda Aras deresinde
yer alan Serurdaki
4582
savaslari ve pesinden Tebrizin alinmasinda da ordusunda
Karamanlular bulunmaktaydilar.
4583
6.19.4. h. 912 / 15067 ve h. 914 / 15089 Yllar Arasnda
h. 912 / 15067de Sah Ismail, Mekri blgesinin hkimi Seyfed-din
Mekrinin oglu Saremi bastirip blgesini ele geirmeleri iin gnderdigi Kizilbaslar
iinde Karamanlular da vardi.
4584
h. 914 / 15089da Sah Ismail, Dezful ve Sster
hkimlerini boyun egdirdikten sonra Emir Necm Resti komutasinda iinde
Karamanlularin da bulundugu bir askeri gc Loristan hkimi Melik Rstemi
bastirmalari iin gnderdi.
4585
6.19.5. Belh, Endhud, $brgan, Faryab ve Garcistan Hkmeti
Sah Ismail, h. 917 / 151112de Buhara ve Semerkandi ele geirmek iin
Herati terk etti. Merv savasinda Sibek Han ldrldkten sonra Timur Sultan da
Semerkandda kendini emir ilan etmisti. Sah Ismail, Meymene ve Faryaba
geldiginde Ubeydullah Han ve Timur Sultanin elileri mektup ve hediyeler ile onun
huzuruna gelerek itaatlerini bildirdiler.
4586
Ismail de onlarin boyun egdigini grnce
byk bir olasilikla Osmanlidaki Sah-kulu isyanini gz nnde bulundurarak Amu
Deryayi gemedi. O, Belh, Endhud, Sibirgan, Faryab ve Garcistan hkmetini
4579
lem-ara-yi Safev, s. 49.
4580
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 25; A Literary History of Persia, s. 51; Ahsent-tevarih,
Seddon, s. 26.
4581
Ahsent-tevarih, s. 84; Habibs-siyer, s. 464; Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 122;
Hulasett-tevarih, c. I, s. 70.
4582
Tarih-i Cihan-ara, s. 266.
4583
Hulasett-tevarih, c. I, s. 72; Tekmiletl-ahbar, s. 39; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 28.
4584
Tarih-i Cihan-ara, s. 270; Hulasett-tevarih, c. I, s. 80.
4585
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 35.
4586
Huld-i Berin, s. 202-203; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 39; Handemir, Sah Ismail ve Sah
Tahmasb, s. 139.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
662
Karamanlulara vererek oradan Kuma dogru hareket etti.
4587
6.19.6. Nur Ali Halife syannda Karamanlular
Sah Ismailin halifesi Nur Ali Halifenin h. 917 / 151112de Orta Anadoluda
Osmanlilara karsi ikardigi ve basina toladigi Trk boylari ierisinde Karamanlular
da vardi.
4588
6.19.7. Belh Kramanlularnn Babre Yardm Etmesi
h. 918 / 1512 ilkbaharinda zbek emirlerinden olan Ubeydullah Han, Timur
Sultan ve Cani Bey Sultan, glerini toplayarak Babre saldirdilar. Babr yenilerek
Buhara ve Semerkandi kaybetti ve Hisar Sadimana geri dnd. Ubeydullah ve
diger zbek hanlari Hisar Sadimani kusattilar. Babr ise Belhteki Karamanlulardan
yardim istedi. Oradan da Emir Muhammed Siraziyi bir grup sipahi ile birlikte ona
gnderdiler. Ubeydullah ve digerleri ise Kizilbaslarin yaklastigini grenince
kusatmayi kirarak kendi blgelerine geri dndler.
4589
6.19.8. Gicduvan Savay ve Karamanlular
h. 918 / 151213te Sah Ismail, zbeklerin ikardigi kargasa ve
Maverannehirdeki sorunlar yznden baslarinda Emir Necm Saniyi yerlestirerek
kalabalik bir ordu toplayip Horasana dogru gnderdi.
4590
Sah Ismail, Belhteki
Karamanlularin da onlara katilmasina emretti. Onlar da Belhte Emir Necm Saniye
katildilar.
4591
Kimi tarihilerin verdigi bilgilere gre iinde Karamanlularin da yer
aldigi yaklasik 80.000 Kizilbas askerleri Rebiylevvel 918 / Mayis-Haziran 1512de
Amuye suyundan (Amu Derya veya Ceyhun) getiler.
4592
3 Ramazan 918 / 12
Kasim 1512de
4593
II. Emir Necm komutasindaki Safev ordusuyla zbekler arasinda
4587
Tekmiletl-ahbar, s. 50; Huld-i Berin, s. 203; Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 139.
4588
Mneccimbasi, Sahifl-ahbr, c. III, s. 440-441.
4589
Ahsent-tevarih, s. 170.
4590
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 40; Habibs-siyer, s. 522-523.
4591
Ahsent-tevarih, s. 171-172.
4592
Bedayil-vakayi, s. 112-113.
4593
Habibs-siyer, s. 528.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
663
gereklesen Gicduvan savasinda Kizilbaslar ierisinde Karamanlular da yer
almislardi.
4594
Emir Necm ile sorunlari olan Kizilbas emirleri savasmadan kamaya
basladilar.
4595
Btn bunlara ragmen kimi kaynaklara gre Necm Beyin yaninda
yalnizca Belh Karamanlulari kalmislardi.
4596
6.19.9. h. 961 / 1554te Karamanlular
Sultan Sleyman h. 961 / 155354te asiri kalabalik bir ordu
4597
ile Halepten
Irana dogru hareket ettiginde Rumeli beylerbeyi Mehmed Pasa Sokullu ordusu ile
sonra ise sehzade Selim Anadolu birligi ve Haydar Pasaya bagli iinde
Karamanlilarin da oldugu bir ordu ile
4598
onlara katildilar. 25 Saban 961 / 25
Temmuz 1554te Aras irmagi kiyisinda bulunan Karahisarda Karamanli atlilari ile
Safevler
4599
arasinda bas gsteren savasta Osmanli tarafi yenik dst.
4600
Grldg
gibi Karamanlular her iki tarafta gerek Iran gerekse de Osmanlida bulunmaktaydilar.
6.19.10. Eykur Hkimiyetinin Karamanlulara Tahsis Edilmesi
Gilan hkimi Han Ahmedin boyun egdirilip 22 Cemaziylhir 975 / 23 Aralik
1567de yakalanip
4601
6 Recep 975 / 6 Ocak 1568, Sali gn
4602
Sah Tahmaba
getirilmesinde Karamanlu boyunun da katilimi sz konusu idi. Sah Tahmasb ise
Gilanin ele geirilmesinden
4603
sonra Biyepisin degisik blgelerine ayri ayri
hkimler tayin etti.
4604
O, Eskur hkimiyetini ise Karamanlulara tahsis etmisti.
4605
4594
a.g.e, s. 528.
4595
Cihan-ga-yi Hakan, s. 433.
4596
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 40-41; Hulasett-tevarih, c. I, s. 123.
4597
Cevahirl-ahbar, s. 209; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 78.
4598
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 214-215, n. 384, (Hammer Purgstall, s. 1217).
4599
Hulasett-tevarih, c. I, s. 368-369.
4600
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 214-215, n. 387, (Hammer Purgstall, s. 1218).
4601
Hulasett-tevarih, c. II, s. 476-477; Cevahirl-ahbar, s. 228-229; Tarih-i Gilan, s. 53-54.
4602
Ahsent-tevarih, s. 566; Hulasett-tevarih, c. II, s. 477; Huld-i Berin, s. 354.
4603
Nevai, Sah Tahmasb, s. 301-303.
4604
Ahsent-tevarih, s. 566.
4605
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 579-580.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
664
6.19.11. Karamanlu Boyuna Mensup Kiyiler
Karamanlu boyundan Rstem Bey Karamanlu, Emir Karaman, Piri Karaman,
Bahtiyar Bey, Bayram Bey Karamanlu ve Yar Ahmed Bey gibi nemli emir ve
kisiler ikmistir.
6.19.11.1. Rstem Bey Karamanlu
Rstem Bey, Karamanlu boyuna mensup nl emirlerden idi. h. 898 / 1492
93te Baysungurun lm ile sonulanan
4606
Akkoyunlu taht kavgasinda Rstem
Beyin ordundaki Sultan-alinin sag kanadinda Rstem Bey Karamanlu da vardi.
4607
h. 900 / 149495 yilinda Ismail ve kardesini Erdebil Erdebilde saklandiklari Allah-
vermis Aka camisinden
4608
Erdebil evresindeki Bagru Daginda saklanan Rstem
Bey Karamanlu
4609
alip gtrmst.
4610
O, Ismail ve yandaslarini Bagru dagi yaninda
bulunan Kergan
4611
kyndeki Hatib Ferruh-zade Kerganinin evine gtrd.
4612
Sultan-ali tarafindan Sah Ismail ve kadesinin sorumluluguna atanan yedi zel
komutandan
4613
biri de Rstem Bey Karamanlu idi.
4614
6.19.11.2. Bayram Bey Karamanlu
6.19.11.2.1. smail Mirza Dneminde
Karamanlu emirlerinden olan Bayram Bey
4615
Safev dneminde yetki sahibi
kisilerden biri olarak Lahican Sufileri veya Ihtisas Ehli (zel Kiiler)
4616
olarak
4606
Lubbut-tevarih, s. 370.
4607
Cihan-ga-yi Hakan, s. 53.
4608
a.g.e, s. 60.
4609
Cihan-ara, s. 270; Habibsiyer, s. 441; Denison Ross, s. 267.
4610
Ahsent-tevarih, s. 15; Rumlu, Sah Ismail Tarihi, s. 7.
4611
Ferheng-i Cografiyai-yi Iran, c. IV; s. 414; Tarih-i Sah Ismail-i Safev, s. 31.
4612
Cihan-ga-yi Hakan, s. 61; Ahsent-tevarih, s. 15; Rumlu, Sah Ismail Tarihi, s. 7; Hinz, Uzun
Hasan ve Seyh Cneyd, s. 83.
4613
Habibs-siyer, s. 447-448; lem-ara-yi Safev, s. 49.
4614
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 25; A Literary History of Persia, s. 51; Ahsent-tevarih,
Seddon, s. 26.
4615
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 37-38.
4616
Habibs-siyer, s. 447-448.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
665
bilinen nl yedi Kizilbas komutandan
4617
biriydi.
4618
O, I. Sah Ismailin kiz kardesi
ile evliydi.
4619
Ahalsihi ve Mentes atismalarinin ardindan h. 906 / 15001de
Bayram Bey Karamanlu komutanligindaki bir Safev nc blg Kr Nehrinden
gemek iin uygun bir mevki olan Koyun lm geidine gnderilmistir. Bu
blgn karsi sahile geip ayni stratejik mevkiyi kontrol altinda tutmasi n
grlmstr. Anlasilan, bu faaliyet plani sayesinde Ismail Safev, Sirvan-sah
ordusunu beklenmedik bir yerden, ansizin basmak istiyordu. Dolayisiyla Kr
Nehrinden geebilmek iin gemiler hazirlanmasina ihtiya kalmayacakti ve ayrica
vakit kaybi da olmayacakti. Ancak gnderilen nc blk, karsi sahile geememis ve
nehir kiyisinda esas orduyu beklemek zorunda kalmistir. Esas Safev ordusu irmagin
kiyisina varinca, Ismail Safev askerlerin saskin bakislari altinda atini suya vurmus
ve karsi sahile gemistir. Bunun zerine askerler de onu takip etmislerdir.
4620
Serur
savasi
4621
(h. 907 / 15012) ve ardindan Tebrizin Safevlerce alinmasinda
4622
katkisi
bulunan komutanlardan biri de Bayram Bey Karamanlu idi.
4623
6.19.11.2.2. h. 908 / 1503 ve h. 914 / 15089 Yllar Arasnda
24 Zil-hicce 908 / 21 Haziran 1503 tarihinde Hemedan yakinlarinda Murad
Bey Akkoyunlu ile Kizilbaslar arasinda gereklesen
4624
savasta Bayram Bey
Karamanlu da Safev ordusunda bulunmaktaydi.
4625
h. 912 / 15067de Sah
Ismailin Mekri blgesinin hkimi Seyfed-din Mikrinin oglu Saremi karsi
grevlendirdigi komutanlardan biri de Bayram Bey Karamanlu idi.
4626
Sah Ismail,
Dezful ve Sster hkimlerini boyun egdirdikten sonra h. 914 / 15089da Emir
Necm Resti komutasinda bir askeri gc Loristan hkimi Melik Rstemi bastirmasi
iin gnderdi. Orduda olanlarin biri de Bayram Bey Karamanlu idi.
4617
lem-ara-yi Safev, s. 49.
4618
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 25; A Literary History of Persia, s. 51; Ahsent-tevarih,
Seddon, s. 26.
4619
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 37.
4620
Rumlu, Sah Ismail Tarihi, s. 52-53; Abbasli, Sah Ismayil, s. 12.
4621
Ahsent-tevarih, s. 84; Habibs-siyer, s. 464; Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 122;
Hulasett-tevarih, c. I, s. 70.
4622
Hulasett-tevarih, c. I, s. 72; Tekmiletl-ahbar, s. 39; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 28.
4623
Yusuf Cemali, s. 143.
4624
Bayramli, I Ismayil, s. 371.
4625
Tekmiletl-exbar, s. 36; Seref Han, Serefname, s. 138.
4626
Tarih-i Cihan-ara, s. 270; Hulasett-tevarih, c. I, s. 80.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
666
6.19.11.2.3. h. 916 / 1510 ve h. 917 / 151112 Yllar Arasnda
29 Saban 916 / 1 Aralik 1510da Kizilbaslarla zbek Sibek arasinda
gereklesen savasta Safev ordusunda Bayram Bey de bulunmakaydi.
4627
Sah Ismail,
h. 917 / 151112de Belh, Endhud, Sibirgan, Faryab ve Garcistan hkmetini
Bayram Bey Karamanluya verdi.
4628
6.19.11.2.4. Bayram Beyin Babre Yardm
zbekler h. 918 / 1512 ilkbaharinda Babre saldirdiklarinda Buhara ve
Semerkandi kaybeden Babr Hisar Sadimana geri ekilmek zorunda kaldi.
zbekler de orayi kusattilar. Babr ise Belh valisi
4629
Bayram Bey Karamanluya bir
eli gndererek ondan yardim istedi. O da Emir Muhammed Siraziyi bir grup sipahi
ile birlikte ona gnderdi. Ubeydullah ve digerleri ise Kizilbaslarin yaklastigini
grenince kusatmayi kirarak kendi blgelerine geri dndler.
4630
6.19.11.2.5. Bayram Beyin ldrlmesi
h. 918 / 151213te Sah Ismail, zbeklere karsi kalabalik bir ordu ile
Horasana grevlendirip gnderdigi
4631
Emir Necm Saninin ordusunda Belh valisi
Bayram Bey Karamanlu da vardi. Emir Necm Karsiyi fethettikten sonra Buhara ve
Semerkandi ele geirmek iin Buharaya dogru hareket etti.
4632
Buharaya yakin bir
yerde o Semerkand hkimi olan Sibek Hanin oglu Timur Sultan ile zbek
emirlerinden Ebu Said Sultanin Semerkandi terk ederek Kizilbaslarla savasa
gelmek istedikleri haberini alinca Emir Necm Bayram Bey Karamanluyu bir grup
Kizilbas komutani ve askeri ile birlikte onlari bastirmaya gnderdi. Kizilbaslarin
karsisinda dayanamayan Timur Sultan Gicduavan kalesine sigindi. Emir Necm ise
4627
Rumlu, Sah Ismail Tarihi, s. 148; Mneccimbasi, Sahifl-ahbr, c. III, s. 184; Sarwar, History
of Shah Ismail, s. 63.
4628
Tekmiletl-ahbar, s. 50; Huld-i Berin, s. 203; Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 139.
4629
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 37-38.
4630
Ahsent-tevarih, s. 170.
4631
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 40; Habibs-siyer, s. 522-523.
4632
Bedayil-vakayi, s. 112.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
667
kaleyi kusatti. Yerlesik Isfahanli bir aileden gelen Emir Necm Sannin gebe
Kizilbaslarin basinda durmasi onlari rahatsiz ettiginden kaleye yapilan saldirilarda
onlar tarafindan gereken ciddiyet sergilenmiyordu. Diger taraftan Ubeydullah ve
Cani Bey de askerleri ile Timur Sultanin yardimina gelerek Kizilbaslara saldirmak
iin hazir bulundular. Timur Sultan da askerleri ile kaleden ikarak onlara katildi.
Kizilbaslar ile zbekler 3 Ramazan 918 / 12 Kasim 1512de karsi karsiya
geldiler.
4633
Emir Necm ile sorunlari olan Kizilbas emirleri savasmadan kamaya
basladilar.
4634
Kimi kaynaklara gre Kizilbaslarla Emir Necmin anlasmazliklari ve
dsmanliklari o kadar idi ki Necm Bey ve Bayram Bey az sayida adam ile zbekleri
karsilamaya gittiler.
4635
Bylece Kizilbas emirlerinden yalnizca Belh valisi Bayram
Bey Karamani savas meydaninda kaldi. Emir Necm Sani de meydanda kalarak
zbeklere karsi direndi. zbeklerin saldirisina Bayram Bey karsi saldiri ile yanit
verdiginde bir ok isabeti ile ldrld. Kizilbaslar yenilip birogu da ldrld. Emir
Necm Sani ise yakalanarak Ubeydullahin emri ile ldrld.
4636
6.20. $EYHAVEND
6.20.1. $eyhavendlerin Kkeni
Seyhavend boyu
4637
Safev tarikatinin kurucusu Seyh Safiyed-din Erdebilinin
soyundan gelenlere denilmekte idi.
4638
Seyhavendlerin bir kisminin Halhal
blgesimin hkimi oldugu bilinmektedir.
4639
6.20.2. Biyepeste Egemen Olan $eyhavendler
22 Saban 942 / 14 Subat 1536da Muzaffer Sultanin Biyepesten Sirvana
4633
Habibs-siyer, s. 528.
4634
Cihan-ga-yi Hakan, s. 433.
4635
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 40-41; Hulasett-tevarih, c. I, s. 123.
4636
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 37-38.
4637
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 141.
4638
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 23.
4639
Tarih-i Gilan, s. 46; Rabino, Gilan, s. 500.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
668
kaisi
4640
ve Gilan hkimi olarak atanan
4641
sehzade Behram Mirzanin blgedeki
halka kt davranip Gilan ve zellikle Biyepis halkinin sevdigi Horkiyay Talikaniyi
hapsettirmesi yznden blge halkininin isyani sonucu bas gsteren savasta Behram
Mirzanin yenilmesiyle
4642
Biyepesde bir sre kargasa ortami egemen oldu. Bu
nedenle de Sah Tahmasb sonunda Biyepes hkmetini Muzaffer Sultanin oglu
Sultan Mahmuda verilmesini kararlastirdi. Onun lalaligi ise Seyhavend boyuna
devredilerek Karkiya Ahmed Sultan Fumeniyi de ona vekil etti. Onlar da Reste
gittiler.
4643
Bu ise Rest ve Gilan blgesinin de egemenliginin artik Seyhavendlere
birakildigi aika gstermekteydi. Sah Tahmasb bunu kararlastirirken
Seyhavendlerle Muzaffer Sultanin onlarla olan akrabaligini da gz nnde
bulundurmustu. Bilindigi gibi Muzaffer Sultanin kiz kardesinin kocasi da
Halhaldaki Seyhavend boyundan idi.
6.20.3. Hmayun rana Geldiginde $eyhavendler
h. 951 / 154445te Hmayun Sah, Bayram Han araciligi ile Sah Tahmasba
Tebriz ve Erdebile gitmeleri ve oralari grmeleri iin izin vermesini isteyince Sah
da onun bu istegine sevinerek olumlu yanit verdi.
4644
Onlar ilk nce Tebrize 5 gn
sonra ise oradan da Erdebile dogru hareket ettiler. Onu Erdebilin yakin kylerinden
olan Samesbide Seyhavenler karsilayip tantanali bir biimde agirladilar.
4645
Hmayun ve yanindakiler da Erdebilde Seyh Safinin mezarini ziyaret ettikten
4646
sonra Erdebilden ayrilarak Kazvine geldiler.
4647
6.20.4. $eyhavendler ile Sam Mirzann htilaf
Sah Tahmasb h. 957 / 155051 yilinda kardesi Sam Mirzayi Erdebil trbesinin
mtevellisi olarak atandi. Bylece o 12 yil orada kaldi. Sair de olan Sam Mirza,
4640
Tarih-i Gilan, s. 40.
4641
Rabino, Gilan, s. 499.
4642
Hulasett-tevarih, c. I, s. 262; Tarih-i Cihan-ara, s. 292; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, s. 110.
4643
Tarih-i Gilan, s. 46.
4644
Favaids-safeviye, s. 25; Riyazul-Islam, s. 2.
4645
Hmayun der Iran, s. 96; Humayun in Persia, s. 42.
4646
Bairam Khan, s. 79.
4647
Riyazul-Islam, s. 73.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
669
Erdebilde sairler tezkiresi olarak Tezkire-yi Sami eserini de yazdi. O, Erdebilde
halk ile iyi davranir, tm mal varligini da yoksullar arasinda paylastiriyordu. Kendisi
ise dervise bir yasam sryordu.
4648
O, Seyhavend boyunu halka baski ve zlm
etmelerinden rahatsizligini da dile getirirdi. Seyhavendlerde ona karsi ikiyorlardi.
Bylece Sam Mirza ile Seyhavendler arasinda ilk kez olarak ihtilaf hislerti belirmeye
basladi. Sultan Sleymanin Irana yaptigi nc saldiridan sonra Sah Tahmasb h.
957 / 155051de divan emirligini Seyhavendlere atayarak onlari bazi Krt
emirlerini bastirmalari iin grevlendirdi. Onlar da birok Krt ldrp
malvarliklarini yagmaladiktan sonra basariyla sahlik ordusuna geri dndler.
4649
6.20.5. h. 959 / 155152 ve h. 960 / 155253 Yllar Arasnda
h. 959 / 155152de Sah Tahmasb, Iskender Pasayi
4650
ortadan kaldirmalari ve
Safevlere yakin Osmanli arazisini yakip yikmalari iin drt Kizilbas grubunu
baslarinda birka komutan yerlestirerek Osmanli arazisine gnderdi. O, bu
gruplardan biri olan Seyhavendleri Ercis, Bargiri ve Bend-mahiye gndermisti.
Seyhavendlerin yer aldigi grup Ahlat kylerini yakip yaklasik 30.000 koyun, 10.000
inek ile manda ve 3.000 ati
4651
ganimet olarak ele geirdikten sonra saha geri
dndler.
h. 960 / 155253te Sultan Sleyman, Diyarbakir, Erzurum ve Kars yolu ile
Irana dogru hareket ettigini
4652
casuslari araciligi ile grenen Sah Tahmasb Kizilbas
emirlerinin saldirmalari nerisine karsi gelerek
4653
abuk davranarak Osmanli arazisi
ierisine eski yntemi ile yakma, yikma ve gida maddelerini yok etmekle onlari
sikintiya sokmayi planladi. Tahmasb bu amaci iin iki grubu Osmanli arazisine sevk
etti. O, Seyhavendlerin de yer aldigi birinci grubu Van, Vestan, Ercis ve Adil-cevazi
4648
Hulasett-tevarih, c. II, s. 553.
4649
Ahsent-tevarih, s. 446-447.
4650
Huld-i Berin, s. 396.
4651
Hulasett-tevarih, c. I, s. 354.
4652
Mnaatus-selatin, c. II, s. 19-20; Nevai, Sah Tahmasb, s. 200-202.
4653
Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 90.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
670
yagmalamalari ve yikimda bulunmalari iin gndermisti.
4654
6.20.6. $eyhavendlerin smailin Hapsedilmesindeki Rol
Safev tahti ugruna sehzade Ismail Mirzaya karsilik Haydar Mirzanin tahta
ikisini destekleyen grupta Seyhavendler de vardi. Seyhavendler onun hapse atilmasi
ve Sah Tahmasb tarafindan dislanmasinda da temel rol oynadilar. Sah Tahmasbin
emri zerine Kazvinden ikan Seyhavendler
4655
Saveye giderek Ismail Mirzayi
devralip Kahkaha Kalesine gtrmslerdi.
4656
Onlar Saban sonlari 964 / Haziran
sonlari 1557de Kahkaha Kalesine geldiler. Ismail Mirza ise 19 yil boyunca hapiste
kaldi.
4657
Buna karsilik Kizilbaslar genellikle Ismail Mirzayi seviyor ve onu
tutuyorlardi.
4658
Bazi Avrupali gezginlerin de belirttigi gibi onun hatirasi Kizilbaslar
arasinda hep canli kalmisti.
4659
Bu ise gizliden aiktan Seyhavendlerle Kizilbas
boylari arasinda bir rekabetin yrtldgn gstermektedir.
4660
Yukarida da
belirtildigi gibi Seyhavendlerin Ismail Mirzaya karsi olmasinin sebebi onlarin
Haydar Mirzanin tahta ikisini desteklemesi olarak da degerlendirilebilir.
6.20.7. Kazah Han Bastrmalar iin Gnderilmeleri
Sah Tahmasb h. 972 / 156465 yilinda Kazak Hani bastirmalari iin Herata
gnderdigi kalabalik ordu terkibinde Seyhavendler de yer almisti.
4661
Sah Tahmasb,
Kazak Han baskaldirisini nledikten sonra ise iinde Seyhavendlerin de bulundugu
Kizilbaslari Ebiverd ve Nisayi da almalari iin gnrevlendirdi. Onlar, Din
Muhammed Han zbekin oglu Ebul-hanin sigindigi Ebiverd kalesini kusattilar.
Gereklesen savasta zbekler yenilince Ebul-han bir daha Horasana
saldirmayacagi konusunda yemin ederek ve her yil Sah Tahmasb sarayina hediyeler
gndermeye sz verip aman diledi. Bylece Kizilbaslar da hkmet merkezi olan
4654
Hulasett-tevarih, c. I, s. 368; Ahsent-tevarih, s. 484.
4655
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 133; Tarih-i Cihan-ara, s. 303; Hulasett-tevarih, c. I, s. 344.
4656
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 133; Tarih-i Cihan-ara, s. 303; Cevahirl-ahbar, s. 213;
Hulasett-tevarih, c. I, s. 388; Huld-i Berin, s. 510.
4657
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 125.
4658
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 223; Hulasett-tevarih, c. I, s. 389.
4659
Iran ve Cihan, s. 116; Tarih-i Siyasi ve Ictimaiyi Iran, s. 188.
4660
Iran ve Cihan, s. 116.
4661
Hulasett-tevarih, c. II, s. 448; Ahsent-tevarih, 544; Tarih-i Cihan-ara, s. 310.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
671
Meshede geri dndler.
4662
6.20.8. Han Ahmede Kary Grevlendirilen $eyhavendler
Ishakilerden olan Muzaffer Sultanin oglu Sultan Mahmudun hamile olan esi
Safev sarayinda bir erkek ocuk dogurmustu. Sah Tahmasb ise ona Cemsid adini
takti. Sah Tahmasb, onlari himayesine alarak Halhal hkimi olan Seyhavendleri
onlari korumakla grevlendirmisti. Sah Tahmasb, Han Ahmede gvenmediginden
Biyepes hkmetini Ishaki hanedanina verilmesini uygun bulmaktaydi. O, oglum
diye hitap ettigi Cemsid Hani kizi Hadice Beygim ile evlendirip Biyepes
hkmetine atadi. Sah Tahmasb ikna turlarindan sonra Cemaziylevvel 975
4663
/
Kasim 1567de emirlerine uymayan Han Ahmede karsi Lahicana sevk ettigi
kalabalik orduda
4664
Seyhavendler de yer almaktaydi.
4665
Sah Tahmasbin verdigi
buyruga gre onlar Rud-sere gitmeli idiler. Yapilan mzakereler ve gereklesen bir
atismadan sonra
4666
yenik dsen
4667
Han Ahmed sonunda ise yakalanip Sah
Tahmasba gtrld.
6.20.9. $eyhavendlerin Mekke Ziyaretinde Kym
h. 976 / 156869da 48 kisilik bir Seyhavend kafilesi Mekke ziyaretine
giderken Fatima Vadisinde 6 Zilhicce 976
4668
/ 22 Mayis 1569da Osmanlilarin
saldirisina ugradi ve hepsi ldrld.
4669
Osmanlilarin yaydigi sylentiye gre ise
onlari Arap soygunculari ldrmslerdi. Osmanli vezirleri Seyhavendlerin esas
amacinin Hac ziyareti degil de Anadolu Alevilerini Osmanlilara karsi tahrik etmek
oldugunu II. Selime bildirince, o da Sam Beylerbeyi Dervis Pasaya onlari bertaraf
4662
Ahsent-tevarih, s. 551.
4663
Nevai, Sah Tahmasb, s. 133-134; Ahsent-tevarih, 559; Hulasett-tevarih, c. II, s. 462; Tarih-i
lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 112.
4664
Ahsent-tevarih, 559; Hulasett-tevarih, c. II, s. 471; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 112;
Tarih-i Gilan, s. 50-51.
4665
Nevai, Sah Tahmasb, s. 121; Nameha-yi Han Ahmed Gilani, s. 283; Nkavetl-Asar, s. 68;
Cevahirl-ahbar, s. 227-229.
4666
Hulasett-tevarih, c. II, s. 472; Huld-i Berin, s. 352; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 112.
4667
Ahsent-tevarih, 566; Hulasett-tevarih, c. II, s. 472; Huld-i Berin, s. 352.
4668
Hulasett-tevarih, c. II, s. 560-561; Ahsent-tevarih, 570; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s.
161; Huld-i Berin, s. 357.
4669
Cevahirl-ahbar, s. 232-233.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
672
etmesini emretti. O da 200 kisilik atlisi ile birlikte Arap kilik kiyafetine brnd.
Seyhavendlerin silahsiz olduklari bir vakitte (ihramda) saldirip hepsini ldrdler.
4670
6.20.10. $eyhavend Boyuna Mensup Kiyiler
Seyhavend boyundan Masum Bey Safev, Han Mirza, Zeynl-abidin Bey,
Sadred-din Bey Safev, Dasdar Bey Safev ve Hace Bey Mirza gibi kisi ve
komutanlar ikmistir.
6.20.10.1. Masum Bey Safev
6.20.10.1.1. Masum Beyin lk Mansplar
Seyhavend boyundan olan Masum Bey Safev, sz konusu boyun byk
emirlerinden idi. O, Sah Tahmasbin tahta ikisinin baslarinda koru
4671
oldu. Bir
sre sonra yzbasi ve onun ardindan ise Erdebil vakiflarinin mtevellisi oldu.
4672
6.20.10.1.2. Hmayun rana Geldiginde Masum Bey
h. 951 / 154445te Hmayun Sah ve Bayram Hanin Erdebile ziyaret iin
gittiklerinde
4673
onlari Erdebilin yakin kylerinden olan Samesbide Erdebil
trbesinin mtevellisi
4674
olan Masum Bey Safev ve sehir ileri gelenleri karsiladilar.
Masum Bey, Hmayunun serefine byk bir konukluk vererek oglunu da onun
mihman-dari yapti.
4675
Hmayun ve yanindakiler Erdebilde Seyh Safinin mezarini
da ziyaret ettiler.
4676
Onlar oradan da Kazvine geri dndler.
4677
4670
Sefaret-nameha-yi Iran, s. 37; Faruk Smer, Safev Devletinin Kuruluu, s. 108; Cevahirl-ahbar,
s. 232.
4671
Koru, korumak eylemindendir. Sahin Muhafiz alayinin askerlerine byle denirdi.
4672
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 23.
4673
Favaids-safeviye, s. 25; Riyazul-Islam, s. 2.
4674
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 23.
4675
Hmayun der Iran, s. 96; Humayun in Persia, s. 42.
4676
Bairam Khan, s. 79.
4677
Riyazul-Islam, s. 73.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
673
6.20.10.1.3. Elkas Mirzann syan Srasnda
h. 952
4678
/ 154546da Sirvan hkimi Elkas Mirzanin merkezi devlete karsi
baskaldirdiginda Sah Tahmasb yeteri kadar asker ile Sirvana gitmek zorunda kaldi.
Elkas Mirza da tehlikeyi ciddi grnce annesi Han Beygi Hanim ve oglu Ahmed
Mirzayi Sah Tahmasba gndererek affedilmesini istedi. Sah Tahmasb da bunu
kabul ederek onun bir daha isyan etmesi olasiligini ortadan kaldirmak iin Elkasin
annesi ile birlikte iinde Masum Bey Safevnin
4679
de bulundugu birka Kizilbas
ileri gelenini gndererek
4680
onu Kurani Kerime yemin ettirdi. Bylece Elkas da
Kurana yemin ederek her yil sahlik hazinesine 1000 Tebrizi Tmeni gndermesi ve
gereken zamanlarda sahin ordusuna 1000 asker gnderecegini taahht etti.
4681
6.20.10.1.4. Masum Beyin Divan Emiri Olmas
Sultan Sleymanin Irana yaptigi nc saldiridan sonra Sah Tahmasb, h.
957 / 155051de Masum Bey Safevyi divan emiri yapip
4682
onu bazi Krt
emirlerini bastirmasi iin gnderdi. O da birok Krt ldrp mal varliklarini
yagmaladiktan sonra sahlik ordusuna geri dnd.
4683
h. 959 / 155152de da Sah
Tahmasb, Osmanlinin Erzurum hkimi Iskender Pasayi
4684
ortadan kaldirmalari ve
Safevlere yakin Osmanli arazisini yakip yikmalari iin drt Kizilbas grubununu
baslarinda birka komutan yerlestirerek Osmanli arazisine gnderdi. O, sz
gruplardan birinin basinda olan Masum Bey Safevyi de Ercis, Bargiri ve Bend-
mahiye gnderdi. Masum Bey Safevnin grubunda olan Semsed-din Han Krd,
Ahlat kylerini yakip, yaklasik 30.000 koyun, 10.000 inek ile manda ve 3.000 ata
4685
ganimet olarak el koydu.
4678
Tarih-i Cihan-ara, s. 296; Hulasett-tevarih, c. I, s. 313.
4679
Hulasett-tevarih, c. I, s. 316; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 70.
4680
Cevahirl-ahbar, s. 199; Tarih-i Cihan-ara, s. 296.
4681
Hulasett-tevarih, c. I, s. 316; Ahsent-tevarih, s. 408; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 70.
4682
Hulasett-tevarih, c. I, s. 344, 367, 559.
4683
Ahsent-tevarih, s. 446-447.
4684
Huld-i Berin, s. 396.
4685
Hulasett-tevarih, c. I, s. 354.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
674
6.20.10.1.5. h. 960 / 155253 ve 962 / 1555 Yllar Arasnda
Masum Bey, h. 960 / 155253 yilinda ise Sah Tahmasbin vekili oldu.
4686
Sultan Sleyman, h. 960 / 155253te
4687
Irana dogru hareket ettiginde Saban ayinda
Karstan Sah Tahmasba yazdigi mektubunda
4688
fakihlerin fetvasi geregi onun ve
Kizilbaslarin kaninin helal oldugu ve mezheplerinin ise batil oldugunu bildirip ondan
hak mezhebe gemesini istedi. Sultan Sleyman 5 gn Kars evresinde ordu
kurdu.
4689
Mektubu alan Sah Tahmasb
4690
ise abuk davranarak Osmanli arazisi
ierisine eski yntemi ile yakma, yikma ve gida maddelerini yok etmekle onlari
sikintiya sokmayi planladi. Tahmasb bu amaci iin iki grubu Osmanli arazisine sevk
etti. Birinci grubun basinda Ismail Mirza durmakta ona vekil
4691
Masum Bey ve diger
Kizilbas emirleri de eslik etmekteydiler. Bu grup Van, Vestan, Ercis, Adil-cevazi
yagmalamalari ve yikinda bulunmalari iin gnderildi.
4692
8 Recep 962 / 29 Mayis 1555te Amasya baris anlasmasinin imzalanmasiyla
4693
Sah Tahmasb ayrica bundan sonra Snni mezhep esaslari ve kisilerine kfr
edilmeyecegine de sz verdi. Nitekim ilk halifenin daha nceleri Safevlerce
svlmesine Amasya anlasmasindan sonra Osmanli vezirazami Rstem Pasanin
gnderdigi mektubunda da dile getirilmisti. Ona yanit olarak Masum Bey Safevnin
de iinde yer aldigi Safev ileri gelenlerinin Osmanli vezirazamina yazdiklari ortak
mektupta da svslerin ortadan kaldirilacagina mit ettiklerini yazdilar.
4694
6.20.10.1.6. smail Mirzann Hapsedilmesindeki Rol
Ismail Mirza, Heratta 1 yil 5 gn kaldiktan sonra 27 Cemaziylevvel 964 / 28
4686
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 23.
4687
Mnaatus-selatin, c. I, s. 404.
4688
Mnaatus-selatin, c. II, s. 19-20; Nevai, Sah Tahmasb, s. 200-202.
4689
Mnaatus-selatin, c. II, s. 19-20; Nevai, Sah Tahmasb, s. 200-202.
4690
Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 76.
4691
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 23.
4692
Hulasett-tevarih, c. I, s. 368; Ahsent-tevarih, s. 484.
4693
Minorskii, Saziman-i Idari, s. 187; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 87; Tarih-i Nizami-yi Iran,
s. 19; The Making of the Georgian Nation, s. 48; Ferid, Bey, s. 111; Uzunarsili, c. II, s. 361; Sykes,
Tarih-i Iran, s. 257.
4694
Mnaatus-selatin, c. I, s. 620.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
675
Mart 1557de Sevindk Bey ile birlikte Herati terk edip Tebes-Yezd yolu ile Kasan,
Kum ve Saveye geldiginde Sah Tahmasbin emri zerine vekil Masum Bey
Safev
4695
Kazvinden Saveye giderek Ismail Mirzayi devraldi ve Kahkaha
Kalesine dogru gtrd.
4696
Onlar Saban sonlari 964 / Haziran sonlari 1557de
Kahkaha Kalesine geldiler. Bylece Sah Tahmasb mrnn sonuna degin Ismail
Mirzayi 19 yil boyunca hapiste tuttu.
4697
Bir bilgiye gre Ismail Mirzanin
hapsedilme nedeni onun babasindan izin almaksizin ordu toplayarak baris dneminde
Osmanli topraklarina girmesi idi. Onun lke valilerinin bazilarina da mektup
gndererek Osmanlilara karsi savasmalari iin birlesmelerini istemesi Masum Bey
tarafindan Sah Tahmasba ifsa edilmis ve onu Ismail Mirzayi hapsetmesi iin tahrik
etmisti.
4698
Masum Bey Safevnin Ismail Mirzaya karsi olmasinin sebebi onun
Haydar Mirzanin tahta ikisini desteklemesi olarak da degerlendirebiliriz. Sah
Tahmasb, Ismail Mirzayi hapsettikten sonra yaklasik lmne kadar olan 20 yillik
bir sre de Kazvinden disari ikmadi ve bu nedenle de ata bile binmiyordu. O artik
savastan uzak bir politika izleyerek huzur pesinde idi.
4699
6.20.10.1.7. Bayezid Sgndg Srada Masum Bey
h. 967 / 155960ta sehzade Bayezid ve yanindakiler Kazvin yakinlarina
geldiklerinde Sah Tahmasb karsilama amaciyla iinde vekil Masum Bey Safevnin
de yer aldigi bir Kizilbas ileri geleni heyetini gnderdi. Bayezid zel ve tantanali bir
biimde 21 Muharrem 967 / 24 Ekim 1559, arsamba gn Kazvine gtrld.
4700
Sah Tahmasb, Bayezidin ogullarini da ondan uzaklastirarak onlardan her birini nl
emirlerinden birine siparis etti. O, Osmani da Masum Bey Safevye verdi.
4701
Bayezidin mahpus durumu uzun srnce iki Osmanli ve Safev saray ileri
4695
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 133; Tarih-i Cihan-ara, s. 303; Hulasett-tevarih, c. I, s. 344.
4696
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 133; Tarih-i Cihan-ara, s. 303; Cevahirl-ahbar, s. 213;
Hulasett-tevarih, c. I, s. 388; Huld-i Berin, s. 510.
4697
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 125.
4698
Iran ve Cihan, s. 116.
4699
Iran ve Cihan, s. 116; Tarih-i Siyasi ve Ictimaiyi Iran, s. 188.
4700
Tarih-i Cihan-ara, s. 304; Hulasett-tevarih, c. II, s. 406, 417; Ez Seyh Safi ta Sah Safi, s. 84;
Tarih-i Safevyan, s. 41.
4701
Tarih-i Cihan-ara, s. 306; Hulasett-tevarih, c. II, s. 409.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
676
gelenleri ve hatta sinir boyu pasalari arasinda da mektuplasmaya basladilar.
4702
Bu
dogrultuda Sah Tahmasbin ynlendirmesi ile iinde vekil Masum Bey Safevin de
bulundugu bir Safev ileri geleni grubu mttefikan Osmanli tarafindaki vezir azam
Rstem Pasa, ikinci vezir Muhammed Pasa, Ali Pasa, Pertev Pasa ve Ferhad Pasaya
yazdiklari mektubu Sah Tahmasbin yazdigi mektup ile birlikte Cafer Bey ile
gnderdiler.
4703
6.20.10.1.8. Sam Mirzann Araytrlmas iin Grevlendirilmsi
Sehzade Sam Mirza, Seyhavend boyunu halka iyi davranma konusunda
Erdebilde uyariyordu. Bu nedenle de Seyhavendler de ona karsi bir his belirmisti.
Sah Tahmasb h. 967 / 155960ta hastalandiginda kt niyetli insanlar Sam
Mirzanin Kazvine saldirdigini ancak Sultaniyede sahin iyilestigini grenince
Erdebile dndg sylentisini yaymislardi. Sah Tahmasb da konunun dogru olup
olmadigini ortaya ikarmasi iin Seyhavend boyunun ileri gelenlerinden Masum
Bey Safevyi grevlendirdi. O da arastirarak haberin yanlis oldugunu saha
bildirdi.
4704
6.20.10.1.9. Kazak Hann Bastrlmas iin Grevlendirilmesi
Sah Tahmasb h. 972 / 156465 yilinda kardesi oglu (Behram Mirzanin) ve
Meshed hkimi Ibrahim Mirzanin komutasinda iinde vekil Masum Bey Safevnin
de yer aldigi bir orduyu Kazak Hani bastirmalari iin gnderdi.
4705
Sah Tamasp,
Ibrahim Mirza ve Masum Bey Safevye Kazak Hani gt ve nasihatlerle ikna edip
saraya getirmelerine itaatsizlikte israr ederse onunla savasa girmelerine emir
vermisti. Ibrahim Bey ve Masum Bey Safev de ilk nce Kazak Hana mektup yazip
onu ikna etmeye alistilar. Ancak Kazak Sultan onlari hi dinlemedi. Iki taraf
arasinda Guriyanda gereklesen savasta Kazak Han yenilerek Muhammed Mirza ile
birlikte Heratin Ihtiyared-din kalesinde direnmeye basladilar. Sonunda ise Kazak
4702
Serefed-din Turan, s. 214.
4703
Mnaatus-selatin, c. II, s. 59-61; Nevai, Sah Tahmasb, s. 437-441.
4704
Tekmiletl-ahbar, s. 235.
4705
Hulasett-tevarih, c. II, s. 448; Ahsent-tevarih, 544; Tarih-i Cihan-ara, s. 310.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
677
Han direnmeyi bos grerek kendisini 16 Cemaziylahir 972 / 19 Ocak 1565te
Kizilbaslara teslim etti.
4706
O siralarda hasta da olan Kazak Han vefat etti.
4707
Onun
lmnden 3 gn sonraya dek Masum Bey, Ihtiyared-din suru iinde Kazak Hanin
halktan alarak biriktirdigi mal varligini zaptetmekteydi.
4708
Sah Tahmasb, Kazak Han
baskaldirisini nledikten sonra iinde Masum Bey Safevnin yer aldigi sz konusu
bir grubu Ebiverd ve Nisayi almalari iin gnderdi. Onlar da basariyla grevlerini
yerine getirdikten sonra blge hkmet merkezi olan Meshede geri dndler.
4709
6.20.10.1.10. Han Ahmede Kary Grevlendirilmsi
Sah Tahmasbin Han Ahmede karsi barisi yntemlerle sonu almadiktan
sonra Biyepese Cemaziylevvel 975 / 2 Kasim 1567de (?) gnderdigi ikinci
kalabalik ordu terkibinde Masum Bey Safev de vardi. Sah Tahmasb, Masum Beye
verdigi emirde Lahicana saldirmanin ayrintilarini ve saldiri yollarini ona
aikladi.
4710
Sah Tahmasb, Masum Bey Safevye verdigi emirde Han Ahmede
teslim olmasi iin son firsatin verilmesini de istedi. O, Han Ahmedin dedelerinin
Safevlere olan hizmetlerinden dolayi ilk nce Emir Bey Afsarin ona gnderilip onu
saraya gelmesi iin ikna etmesine emir verdi. Han Ahmed kabul ettigi takdirde
durumun kendisine bildirilmesini ve kendisinin Kuran-i Kerime yemin ederek ona
zarar vermeyecegini bildirmelerini istedi. Emre uymadigi takdirde ise onun
yakalanip saraya getirilmesini istedi.
4711
Ancak Han Ahmed, yaklasik 30.000 atli ile
Masum Bey ile savasa hazirlasti. Bundan korkuya kapilan Masum Bey, ona bir
mektup yazarak ordusunu dagitmasi, Sah Tahmasba dedelerinin saygisi iin
kendisini affetmesini ve yandaslarinin teslim olmalarini emir vermesini yazdi. Han
Ahmed de onun dedigini yaparak ordusunu dagitti. Ancak Han Ahmed, kahvalti
yaptigi sirada Masum Bey Safevnin ansizin saldirisina ugrayarak kamayi
4706
Hulasett-tevarih, c. II, s. 449; Ahsent-tevarih, 547; Tarih-i Cihan-ara, s. 310.
4707
Hulasett-tevarih, c. II, s. 449; Ravzets-Safa-yi Nasiri, s. 121; Seref-name, c. II, s. 225.
4708
Seref-name, c. II, s. 225.
4709
Ahsent-tevarih, s. 551.
4710
Ahsent-tevarih, 561; Hulasett-tevarih, c. II, s. 471; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 112;
Tarih-i Gilan, s. 50-51.
4711
Nevai, Sah Tahmasb, s. 133-134; Ahsent-tevarih, 561; Hulasett-tevarih, c. II, s. 462; Tarih-i
lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 112.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
678
basardi.
4712
Bunun zerine Masum Beyin emri ile bir birlik Lahicana dogru abucak
hareket ettiler. Han Ahmed ise Lahican sipehsalari Emir Cihangir ve Deyleman
sipehsalari Sah Mansuru 10.000 atli ve yaya ile onlara karsi gnderdi.
4713
Bir diger
bilgiye gre ise onlarin sayisi 12.000 idi.
4714
Kimi kaynaklara gre Han Ahmedin
askerini Rest sipehsalari Kiya Rstem komuta etmekteydi.
4715
Gereklesen savasta
Han Ahmedin ordusu yenik dst. Lahican ise Kizilbaslarin eline geti. Han Ahmed
de Eskur daglarina kati. Bylece aresiz kalan Han Ahmed, Molla Abdur-rezzak
Sadr ve bazi Lahican byklerini Sah Tahmasba gndererek zr dileyip
affedilmesini istedi. Ancak sah bunu kabul etmedi.
4716
Han Ahmedin kamasi ile iki
blge (Tahta-ser ve Eskur) disinda Gilanin tm Kizilbaslarin eline geti.
4717
Kizilbaslar yerli halkin onlara karsi ikmamasina ragmen Han Ahmedi arama
bahanesi ile halki yagmalayip onlara baski uyguladilar.
4718
Bununla da halk yoksul
ve perisan bir hale geldiler.
4719
Sah Tahmasbin emri zerine Kizilbaslar Eskur blgesini her taraftan kisa dek
kusattilar. Bu sirada erzaksiz kalan Deyleman, Kisem, Hargam ve bazi Biyepis
blgelerinden olan yaklasik 20.000 hanelik
4720
halk Siknak deresinde bir araya
geldiler. Onlar Han Ahmedin saklandigi yere adamlar gndererek ondan erzak
istediler. Han Ahmed de hizmetilerinin bir kismini evreye erzak bulmalari iin
gnderdikten sonra kendisi de Siknaka geldi. Bunu grenen Masum Bey, oglu
Sadred-dinin komutasinda bir birligi Han Ahmedi yakalamalari iin grevlendirdi.
Onlar Signaka dogru saldirip sabahleyin oraya ulastilar. Onlar, Han Ahmede Ustad
4712
Seref- name, c. II, s. 237.
4713
Hulasett-tevarih, c. II, s. 472; Huld-i Berin, s. 352.
4714
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 112.
4715
Tarih-i Gilan, s. 53.
4716
Ahsent-tevarih, 565-566; Hulasett-tevarih, c. II, s. 472; Huld-i Berin, s. 352.
4717
Hulasett-tevarih, c. II, s. 473.
4718
Tarih-i Gilan, s. 53.
4719
Rabino, Gilan, s. 519.
4720
Hulasett-tevarih, c. II, s. 474.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
679
Zeytun ile ud meski yapatigi bir sirada
4721
saldirinca o udu kiliIina koyup
hizmetisine verdikten
4722
sonra Eskur daglarina kati.
6.20.10.1.11. Masum Beyin ldrlmesi
h. 976 / 156869da Masum Bey Safev, Sah Tahmasbdan izin alarak oglu
Han Mirza ve maiyetindeki 48 kisi ile Mekke ziyaretine gitti. O ihram yaparken
Fatima vadisinde Persembe gn 6 Zilhicce 976 / 22 Mayis 1569da Osmanlilarin
saldirisina ugrayarak kendisi ve yanindakilerin hepsi ldrldler.
4723
Bazi
kaynaklarin verdigi yanlis bilgiye gre ise onlar h. 982 / 157475 yilinda
ldrlmslerdir.
4724
Osmanlilarin yaydigi sylentiye gre ise onlari Arap
soygunculari ldrmslerdi. Masum Bey ve adamlarinin ldrlmesi Kizilbaslar
iinde rahatsizliga neden oldu. Osmanli vezirleri Masum Bey Safevnin esas
amacinin Hac ziyareti degil de Anadolu Alevilerini Osmanlilara karsi tahrik etmek
oldugunu II. Selime bildirince o da Sam Beylerbeyi Dervis Pasaya Masum Beyi
bir sekilde ortadan kaldirmasini emretti. O da, Arap kiyafetleri giymis olan 200
kisilik atlisiyla Masum Bey ve adamlarini silahsiz olduklari bir vakitte
(ihramdayken) saldirip hepsini ldrdler.
4725
II. Sultan Selim ise durumu dzeltmek
amaciyla Ali Aga avus-basiyi zr dilemesi iin Sah Tahmasba gnderdi. Sah
Tahmasb da gerkleri bilmesine ragmen barisin kalici olmasini gz nnde
bulundurarak Osmanli tarafinin zrn kabul edip
4726
eliyi sicak karsiladi ve bir
sre sonra onun geri dnmesine msaade etti.
6.20.10.2. Han Mirza
Han Mirza da Seyhavend boyuna mensup kisilerden idi. Masum Bey
Safevnin oglu olan Han Mirza h. 976 / 156869da babasi 48 kisi ile birlikte Mekke
4721
a.g.e, s. 474.
4722
a.g.e, s. 474.
4723
Hulasett-tevarih, c. II, s. 560-561; Ahsent-tevarih, 570; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s.
161; Huld-i Berin, s. 357; Tarih-i Ki:ilbaan, s. 23.
4724
Cevahirl-ahbar, s. 232.
4725
Sefaret-nameha-yi Iran, s. 37; Faruk Smer, Safev Devletinin Kuruluu, s. 108; Cevahirl-ahbar,
s. 232.
4726
Faruk Smer, Safev Devletinin Kuruluu, s. 109.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
680
ziyaretine ihram yaparlarken Fatima Vadisinde Persembe gn 6 Zilhicce 976 / 22
Mayis 1569da Osmanlilarin saldirisina ugrayarak ldrld.
4727
Bazi kaynaklarin
verdigi yanlis bilgiye gre ise onlar h. 982 / 157475 yilinda ldrlmser.
4728
Osmanlilarin yaydigi sylentiye gre ise onlari Arap soygunculari ldrmslerdi.
6.20.10.3. Zeynl-abidin Bey
Seyhavendlere mensup olan Zeynl-abidin Bey, I. Ismail zamaninda byk bir
emir idi. Emir Necm, Hezar kalesini fethettikten sonra Karsi Kalesini kusattiginda
ordusunda Mir Zeynel-abidin Safev de bulunmaktaydi.
4729
Mir Zeynel-abidin
Safev h. 918 / 151213 yilinda Necm-i Sani (II. Necm) ile birlikte Gicduvan
beldesinde ldrld.
4730
6.20.10.4. Sadred-din Bey Safev
6.20.10.4.1. Mlaziminin Osmanllarca Esir Alnmas
Sultan Sleyman Irana yaptigi ilk seferinde Sah Tahmasbin savasa
gelmedigini ve yakilmis yerleri grnce onu fkelendirip savasa katilmasini
saglamak iin esir aldigi bir Kizilbasa (Sadred-din Beyin mulazimlarinden) hilat
vererek onunla Sah Tahmasba bir mektup gnderdi.
4731
Sah Tahmasb ise ona
yazdigi yanitinda Osmanlilarin sayisinin 10 kat oldugundan savasa girmenin
maslahat olmadigini bildirdi.
4732
4727
Hulasett-tevarih, c. II, s. 560-561; Ahsent-tevarih, 570; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s.
161; Huld-i Berin, s. 357.
4728
Cevahirl-ahbar, s. 232.
4729
Cihan-ga-yi Hakan, s. 430; lem-ara-yi Safev, s. 371-372.
4730
Gicduvan (simdi Gijduvan, Buharanin kuzeydogusunda.) yakinlarindaki savas 1512 yilinda
gereklesmisti. Necm-i Sani (II. Necm), ayrica I. Sah Ismailin yakin silah arkadasi ve enistesi
Bayram Bey Karamanli esir dserek ldrlmst. Bu savastaki yenilgiyle Timurilerin
Maverannehirde hkmranligina son verilmistir; Tarih-i Ki:ilbaan, s. 24.
4731
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Abdul-sekur, s. 29; Tezkire-yi Sah Tahmasb, Saferi, s. 28; Hulasett-
tevarih, c. I, s. 232.
4732
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Abdul-sekur, s. 29-30; Tezkire-yi Sah Tahmasb, Saferi, s. 28-29.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
681
6.20.10.4.2. Han Ahmede Kary Grevlendirilmesi
h. 975 / 156768de barisi yntemlerle sonu alamayan Sah Tahmasb
sonunda mecbur kalarak Han Ahmede karsi Biyepesi Cemsid Han Ishakinin
egemenligine birakmasi iin Sadred-din Han Safevyi yeterli asker ile Reste
gnderdi. Han Ahmed adina Resti yneten Sipehsalar Kiya Rstem ise onlarla
karsilasmak iin acele hareket etti. Gereklesen savasta Han Ahmede bagli olan
Kiya Rstem yenilip yakalandi. Sadred-din ise onu Sah Tahmasba gnderdi. Ancak
Sah Tahmasb onu ldrmedi.
4733
Sah Tahmasb ise bundan sonra Cemaziylevvel 975
/ Kasim 1567de (?) blgeye ikinci bir birlik sek etti. Bu birlikte de Sadred-din
vardi. Onun verdigi buyruga gre onlar Rud-sere gitmeli idiler.
4734
Sah Tahmasbin
emri zerine Kizilbaslar Eskur blgesini her taraftan kisa dek kusattilar. Bu sirada
iase sikintisi yasayan Deyleman, Kisem, Hargam ve bazi Biyepis blgelerinden olan
yaklasik 20.000 hanelik
4735
halk Siknak deresinde bir araya geldiler. Onlar Han
Ahmedin saklandigi yere adamlar gndererek ondan erzak istediler. Han Ahmed de
hizmetilerinin bir kismini evreye erzak bulmalari iin gnderdikten sonra kendisi
de Siknaka geldi. Bunu grenen Masum Bey, oglu Sadred-dinin komutasinda bir
birligi Han Ahmedi yakalamalari iin grevlendirdi. Onlar Signaka dogru saldirip
sabahleyin oraya ulastilar. Onlar, Han Ahmede Ustad Zeytun ile ud meski yapatigi
bir sirada
4736
saldirinca o da udu kiliIina koyup hizmetisine verdikten
4737
sonra
Eskur daglarina kati.
6.20.10.5. Daydar Bey Safev
6.20.10.5.1. Daydar Beyin Biyepeste Glenmesi
Dasdar Bey de Seyhavend boyuna mensup nl kisilerden idi. 22 Saban 942 /
4733
Nevai, Sah Tahmasb, s. 121; Nameha-yi Han Ahmed Gilani, s. 283.
4734
Nevai, Sah Tahmasb, s. 133-134; Ahsent-tevarih, 564; Hulasett-tevarih, c. II, s. 462; Tarih-i
lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 112.
4735
Hulasett-tevarih, c. II, s. 474.
4736
a.g.e, s. 474.
4737
a.g.e, s. 474.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
682
14 Subat 1536da Muzaffer Sultanin Biyepesten Sirvana katiginda
4738
esi ve oglu
Sultan Mahmud
4739
basta olmak zere ogullarini, kiz kardesinin kocasi ve Halhal
hkimi olan Dasdar Bey Safevye gnderdi. Bylece Muzaffer Sultanin kaisi ve
Gilan hkimi olarak atanan
4740
sehzade Behram Mirzanin blgedeki halka kt
davranip Gilan ve zellikle Biyepis halkinin sevdigi Horkiyay Talikaniyi
hapsettirmesi yznden, blge halkininin isyani sonucu bas gsteren savasta Behram
Mirzanin yenilmesiyle
4741
Biyepesde bir sre kargasa ortami egemen oldu. Bu
nedenle de Sah Tahmasb sonunda Biyepes hkmetini Muzaffer Sultanin oglu
Sultan Mahmuda vermesini kararlastirdi. O, Dasdar Bey Safevyi lala, Karkiya
Ahmed Sultan Fumeniyi de ona vekil tayin ederek Sultan Mahmudu Reste
gnderdi.
4742
O, orada 5 yil hkimiyet srdkten sonra Ahmed Sultan Fumeni, Sah
Tahmasba yazdigi raporunda Sultan Mahmudu liyakatsizlik ile sulayarak Biyepes
blgesinin hkimiyetini kendisine verilmesini talep etti. O, dzenli bir biimde yillik
vergiyi de demesini de taahht etti. Sah Tahmasb da Sultan Mahmud ve Ahmed
Sultan Fumeniyi Kazvine agirdi. Sah, Sultan Mahmudu Siraza gnderdi ve
Giyased-din Mansur Sirazinin oglu Mevlana Muhammedi onu egitmesi ile
grevlendirdi. Karkiya Ahmed Sultan Fumeni de sahin ilgisizlige maruz kalarak bir
sre bos kaldiktan sonra Astaranin Tudser kyne gidip orada iftilik yapmaya
basladi.
4743
6.20.10.5.2. Han Ahmede Kary Grevlendirilmesi
Han Ahmedin grevlendirgi Molla Seker Sirazda Ishaki hanedanindan olan
Sultan Mahmud ldrldg siralarda onun esi hamileydi. Sultan Mahmudun esi ki
Melik Iskender erkesin kizi idi.- ise sikyetini Sah Tahmasba bildirdi. Sah da Han
Ahmedden Sekeri Kazvine gndermesini ayrica Kesgeri de Emire Sasana teslim
etmesini istedi. Ancak o sahin emrine uymaktan kaindi.
4744
Sultan Mahmudun esi
4738
Tarih-i Gilan, s. 40.
4739
Tarih-i Gilan, s. 46; Rabino, Gilan, s. 500.
4740
Rabino, Gilan, s. 499.
4741
Hulasett-tevarih, c. I, s. 262; Tarih-i Cihan-ara, s. 292; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 110.
4742
Tarih-i Gilan, s. 46.
4743
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 562-563.
4744
Ahsent-tevarih, s. 559.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
683
ise Safev sarayinda bir erkek ocuk dogurdu. Sah Tahmasb ise ona Cemsid adini
takti. Sah Tahmasb, onlari himayesine alarak Halhal hkimi Dasdar Bey Safevyi
onlari korumakla grevlendirdi. Bu sirada Sah Tahmasb da adamlar ve mektuplar
gndererek Han Ahmedi barisi bir yntem ile yola getirmek istiyordu.
4745
6.20.10.6. Hace Bey Mirza
Hace Mirza da Seyhavend boyuna mensup kisilerden idi. Hace Bey h. 951 /
154445 yilinda Hmayun Sah ve Bayram Hanin Erdebili ziyaretleri
4746
sirasinda
babasi Masum Bey Safev tarafindan Hmayunun serefine verilen byk konuklukta
Hace Bey Mirza da onlarin mihman-darligi ile grevlendirilmisti.
4747
6.21. KIPAK
6.21.1. Safev ncesi Kpaklar
Kipaklarin Irana ilk gleri 9001200 yillari arasinda Kafkasya yani
Azerbaycan zerinden gereklesmistir
4748
Ermeni kaynaklarinda (Grabarca yazili
eserlerde) Kipaklarin adi Hunlarla birlikte anilmaktadir. Ermenice Sebastatsi
Vakayinamesinde Bundan sonra Kipak olarak adlandirilan Hun ordulari sahneye
ikti gibi bir ifadenin gemesi bunu gstermektedir. Benzeri ifadeler David
Bagisetsi Vakayinamesinde de gemektedir.
4749
Kipaklarin Hristiyan olanlari Grc
Kralligi saflarinda, Mslman olanlari ise Seluklu saflarinda yer almislardir.
4750
Harezmliler devletinin ks ile Iran ve Azerbaycana g eden Harezm Trkler
arasinda da Kipaklarin da yer aldigi kesindir. Bunun disinda Iranin kuzey batisinda
kurulan Azerbaycan Atabekleri (Eldenizliler) ve Eher Pis-teginilerinin
4751
de Kipak
kkenli olduklari bilinmektedir.
4745
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 564.
4746
Favaids-safeviye, s. 25; Riyazul-Islam, s. 2.
4747
Hmayun der Iran, s. 96; Humayun in Persia, s. 42.
4748
Hatai Klliyati, s. 29, 37.
4749
A. G. Galstyan, Ermeni Kaynaklarina Gre Mogollar: XIII-XIV. Yzyillara Ait Eserlerden
Alintilar, ev. I. Kamalov, Yeditepe Yay., Istanbul, 2005, s. 41, 82.
4750
Togan, Umumi, s. 199-200.
4751
Hatai Klliyati, s. 29, 37 (d. 42); Bnyadov, Azerbaycan Atabeyleri Dvleti, s. 35.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
684
6.21.2. smail Mirza Dneminde Mansur Bey Kpaki
h. 900 / 149495 yilinda Ismail Erdebilde saklandigi camiden alip
gtrldkten sonra
4752
yandaslari ile birlikte Bagru Dagi eteklerinde yerlesen
Kergan
4753
kyne diger yandaslarin da daha nceki savastan beri sigindiklari Hatib
Ferruh-zade Kerganinin evine gittiler.
4754
Onlar orada gn kaldilar. Onlarin
burada az bir sre kalmalarinin sebebi takip edilmeleriydi. Ismaila burada dokuz kisi
eslik etmekteydi. Sz konusu kisilerden biri ise soyadi ile dikkatleri zerine eken
Mansur Bey Kibaki idi.
4755
24 Zil-hicce 908 / 21 Haziran 1503te Safevlerle
Murad Bey Akkoyunlu arasinda Hemedan yakinlarinda gereklesen
4756
savasta
Safev ordusunun nc birligini komuta edenlerin biri yine Mansur Bey Kipak
idi.
4757
Yukaridaki bilgilere dayanarak Mansur Beyin de muhtemelen Iranin
kuzeybatisinda varliklarini gstermis olan Kipaklarin uzantisi olarak bir Kipak
topluluguna mensup olmasi pek nuhtemeledir. Sz konusu Kipak toplulugun ise
adinin nerde ise gememesi Mansur Beyin yerlesik Kipaklardan oldugu ynnde
grsmz glendirmektedir. Nitekim onun Sah Ismaile katildigi yer de
Kergan
4758
ky olmustur.
6.22. BEYDL
6.22.1. Safev Dneminde ki Ayr Beydili Grubu
Safev dneminde iki ayri Beydili (Begdili) grubundan sz etmemiz gerekir. 1.
Samlularin bir altboyu olan Beydililer ve 2. Safev ncesi Kasanda egemen olan
4752
Ahsent-tevarih, s. 15; Huld-i Berin, s. 69.
4753
Ferheng-i Cografiyai-yi Iran, c. IV; s. 414; Tarih-i Sah Ismail-i Safev, s. 31.
4754
Cihan-ga-yi Hakan, s. 61.
4755
Tarih-i Cihan-ara, s. 270; Habibsiyer, s. 441; Denison Ross, s. 267.
4756
Bayramli, I Ismayil, s. 371.
4757
Tekmiletl-exbar, s. 36; Seref Han, Serefname, s. 138.
4758
Ferheng-i Cografiyai-yi Iran, c. IV; s. 414; Tarih-i Sah Ismail-i Safev, s. 31.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
685
Beydililer. Bu blmde ele alinan Beydililer ise Kasan Beydilileridirler.
4759
6.22.2. Kayan Beydilileri
h. 909 / 15034te Sah Ismail Farsi ele geirdikten sonra Kasana giderek
oradaki halk tarafindan ok iyi karsilandi. Kasan halkin genelde Sii idi ve Sah
Ismaili karsilamak iin pazarlari da sslemislerdi. Ilk kez byle sicak karsilanan Sah
Ismail ise Kasanin Fin bahesinde ok tantanali bir kulama treni yapilmasina emir
verdi.
4760
Bilindigi gibi Kasan sehrinin hkmeti Akkoyunlu zamanindan beri
ortaklasa Mevlana Mesud Beydili ile Kadi Muhammed Kasice ynetilmekteydi.
4761
Sah Ismail, burada Kadi Muhammed Kasiyi, Kadi Semsed-din Lahicani ile birlikte
lkenin bas sadri yapti.
4762
Bylece Kasan hkmeti de Beydililerden olan Mevlana
Mesud Beydiliye kaldi. Anlasilan Kasanda ok nceden yerlesmis olan Oguz
Beydililer artik gebelikten vazgemis ve yerlesik yasamin gerektirdigi kosullar
uyarinca medrese Sii Islamina baglanmislardi. Yerlesik ve medrese Siiligine inanan
Kasan Breydililerini, Samlularin bir alt grubu olan gebe ve Kizilbas (Alevi) Trk
halk inacina bagli olan Beydililerden ayri tutmamiz gerekmektedir. Bilindigi gibi
Safev ncesi medrese Siiliginin (Caferilik) egemen oldugu yalnizca iki blge vardi.
Bunlar Kasan ve Kum blgeleri idi.
6.23. HAMDL
Sah Ismailin Saban 905 / Mart 1500 yilinda bas gstermis Erzincan seferinden
amaci daha ok askeri g toplamak idi. Nitekim bunun sonuncunda cihat ve gaza
iin Anadolu ve Azerbaycandan edindigi ve topladigi
4763
savasilarinin sayisi
7000e ulasmistir. Ona katilanlarin ierisinde Hamidl boyu gibi Osmanli
sultanlarinin zlmunden kaanlar da vardi.
4764
Sah Ismail tarafindan h. 917 / 1511
12de gnderilen Nur Ali Halife Orta Anadoluda birok gebe Trk boyunu basina
4759
Ahsent-tevarih, s. 87; Ispanaki, s. 52;
4760
Habibs-siyer, s. 473-474.
4761
Ispanaki, v. 52.
4762
Tarih-i Cihan-ara, s. 268.
4763
Yusuf Cemali, s. 133.
4764
Toynbee, A Study of History, s. 368.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
686
toplayarak isyan ikarmisti. Bu gebe Trk boylarindan biri de Hamidl boyu
idi.
4765
6.24. HALA
Hala adi kaynaklarda ilk kez h. 886 / 148182 yilinda geer. Halalarin
Gnmz Irana yani Save, Kum, Erak ve Tefres sehirleri arasindaki drtgen
cografyada adlariyla anilan Halaistan blgesi ve Iranin diger blgelerine gelmesi
muhtemelen Tarazdan Horasana
4766
oradan da sistana g edenlerin
4767
bir
kisminin sz konusu blgeye kaymasi ile ilgili olsa gerek.
Bilindigi gibi h. 909 / 15034te Sah Ismail, Kasandan Kuma gitti. Kum
halki da ogunlukla Sii (Caferi) idi ve yz yillarca takiye yapmaktaydilar.
4768
Onlar
da Kasanlilar gibi Sah Ismaili sevin ve tantana ile karsiladilar. Burada nemli bir
husus Kum ve evre halkinin ogunlugunun Hala Trkleri olmasi idi. Anlasilan
Halalar sz konusu dnemde Medrese Siiligini benimsemis ve yerlesik bir nfus
niteligi tasimaktalardi. Onlarin gebe olmayislarindan dolayi askeri bir varlik
gstermedikleri bu nedenle de Safev dnemi tarihi kaynaklarda nerde ise
anilmamalarina sebep olmaktadir.
6.25. HAZARE
6.25.1. $ii Hazareler
4769
Gnmz Afganistan ve Iranin Afganistan ile sinir boylarinda yasayan ve
Tacikenin birok Mogolca ve Trke kelimeler ieren zel bir diyalektini konusan
Hazareler bazi grslere gre Trk-Mogol kkenlidirler. Bu grs Hazarelerin
4765
Mneccimbasi, Sahifl-ahbr, c. III, s. 440-441.
4766
Ahmet Tasagil, in Kaynaklarina Gre, s. 60.
4767
a.g.e, s. 60.
4768
Hulasett-tevarih, c. I, s. 80.
4769
Hseyin Ali Yezdani (Hac Kazim), Pejuhei der Tarih-i Hazareha, c. I-II, (Bundan sonra:
Yezdani, Tarih-i Hazareha), Nasir: Muhammed Emin Serifi (c. I), Nasir: Sahhafi-yi Ihsani (c. II),
Kum, Tabistan 1372 Zimistan 1373, s. 73.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
687
kendisi tarafindan da kabul grmektedir. Hazareler Safev ncesinde blgede Siiligi
benimsemis gruplardandirlar. Buna ragmen Safevlerle sicak iliskileri de
bulunmamistir.
4770
6.25.2. h. 916 / 151011de Hazareler ve $ibek Han
h. 916 / 151011de Sibek Han Afganistanin Gur ve Gercistan daglik
blgelerinde oturan Sii Hazarelerin Sah Ismail ile savasinda ona darbe
indireceklerinden korkarak onlara saldirdi. Ancak o orada Hazarelerin gl direnisi
ile karsilasarak mevzi kayiplardan sonra zorluklarla ve agir kayiplar vererek oradan
uzaklasarak Herata geri dnd.
4771
Hazareler ile savastan yeni gelen Sibek Han
bitkinligi ve kendinde yeterli g hissetmediginden Recep sonlari 916 / Kasim
baslari 1510da Merve kati.
6.25.3. $ah Tahmasb Dneminde Hazare Blgesi
Sah Tahmasb h. 944 / 153738de Budak Han Kaari Kandaharin hkimi
yapti.
4772
Kandaharin ele gemesi ile Zemin-daver de Safevlerin eline gemis
oldu.
4773
Kimi arastirmacilara gre I. Sah Tahmasb dneminde gnmz
Afganistanin orta kesiminde bulunan Hazara blgesi de Kandahar vilayetine dhil
idi.
4774
6.26. HORASANLI TRKLER
6.26.1. h. 915 / 150910da Horasanl Trkler
Horasanli Trklerden Safev Devletinin kurulusundan nce Horasanda Safev
tarikatina bagli olan Trkler kastedilmektedir. Sah Ismailin Sibek Han ile ilgili
edindigi bilgilerin kaynagi da byk bir olasilikla zamaninda Safev tarikati
4770
Yezdani, Tarih-i Hazareha, c. I, s. 73.
4771
Hulasett-tevarih, c. I, s. 109; Tarih-i Ravzets-safa, c. VII, s. 1349.
4772
Tekmiletl-ahbar, s. 88; Tarih-i Cihan-ara, s. 292.
4773
Indo-Persian Relations, s. 52.
4774
Tarih-i Nizami-yi Iran, s. 17.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
688
propagandisti Kasim Envarin Horasanda olusturdugu Sah Kasim tekkesine bagli
yerli sufilerce saglanmistir. rnegin Sah Ismail, Sibek Hanin h. 915 / 150910daki
Dest-i Kipaka yaptigi saldirida yenik dstgnden
4775
haberdar oldugu iin
Horasani ele geirmenin zamaninin geldigini kestirmisti.
6.26.2. h. 917 / 151112de Horasanl Trkler
Sah Ismail h. 917 / 151112de Damgana gittiginde onun yaklastigini grenen
Ester-abad hkimi Hace Ahmed Konkrat Harezme katiktan sonra Ester-abad
evresinde Seyfed-din Muzaffer Bitiki -ki sz konusu vilayet onun dedelerine
aitti
4776
- hediyelerle Sah Ismailin huzuruna ikti. Sah da ltuflu davranarak ona
sahin kendi (hassa) mlk ve mali islerinin ynetimini verdi.
4777
Bu tarihten sonra ise
Hace Muzaffer Bitiki, Safev sarayi ve Sah Ismail yaninda zel bir konuma sahip
oldu. Hace Muzaffer Bitiki ve toplulugunu da Safev yanlisi Horasan Trklerinden
olarak degerlendirebiliriz.
6.27. ADL-$AHLER
Sah Ismail ve Safev Devletinin Hindistan Dekenindeki Adil-sahi ile Kutb-
sahi slaleleri ve devletleri ile iliskileri dosta idi. Sultan Mehmed Fatih babasi
Muradin yerine Osmanli tahtina iktiktan sonra Yusufun disindaki tm kardeslerini
ldrtt. Bu siralarda Saveden olan Hace Imaded-din Kercistani
4778
adli
Anadoluya ve Osmanliya sarayina srekli giden bir tacir ki msterileri ierisinde
Yusufun da annesi vardi.- Yusufu annesinin ricasi zere gizlicesine Irana gtrd.
Sz konusu tacir Safev mritlerinden oldugu iin Irana saglam ulastiklari takdirde
mal varliginin 1/5ini adak olarak Safev tekkesine hibe edecegi kararini almisti.
Onlar Irana ulastiktan sonra Hace adagini demek iin Erdebile gittiginde Yusufu
da yaninda gtrd. Sehzade Yusuf da orada Safev mritlerinden oldu. Daha sonra
Yusuf, Deken padisahlarindan Nizam-sah Behmeninin sarayina yol bularak yksek
4775
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 318.
4776
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 130.
4777
Habibs-siyer, s. 507.
4778
Tarih-i Firite, c. II, s. 4.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
689
rtbeli bir devlet adami oldu. Yusuf h. 895 / 158990 veya h. 896 / 159091de
Bicapurda kendi adina hutbe okutarak kendini Adil-sah olarak adlandirdi. O Savede
yetistirildigi iin Yusuf Adil-ah Saveyi adiyla da nlendi.
4779
Bylece o Deken
Adil-sahlilar slalesinin temelini atti.
Adil-sah, Sii oldugu iin dsmanlarini yendigi takdirde Siiligi yaymayi adak
yapmisti. O siralarda Sah Ismail Sii mezhebini resmi ilan ettigi iin o da Zilhicce 908
/ Mayis-Haziran 1503te Sii imamlar adina hutbe okuttu. Hindistanda Siiligi resmi
din ilan eden ve yayan ilk devlet adami da o olmustur. Ancak o Siiligi yaymasina
ragmen diger 3 halifeye de saygili davranilmasini istemisti. Byle oldukta asiri Sii
kesim
4780
Snnilere karsi kfrl ve asagilayici ifadeleri kullanamaz hale geldiler.
Onun uyguladigi bu akillica siyasetin sonucu olarak da Snni ve Siiler arasindaki
karsit taassuplu yaklasimlar tamamiyla ortadan kalkti. Bylece gerek Sii, gerek
Hanefi ve ister Safii olsun kolaylikla birbiri ile tartisma ve karsilikli olarak saygili bir
tavir iine yasamaktaydilar.
4781
Adil-sah tm mezhepleri ibadet kurallarini yapmada
serbest birakarak imrenilecek dzeyde bir hosgr ortami yaratmisti.
Yusuf Adil-sah, Sah Ismaili ok sevmekte ve ona ilgi duymaktaydi. O
muhaliflerinin isyanlarini bastirdiktan sonra Seyid Ahmed Hereviyi hediyeler ve bir
mektup ile Sah Ismaile gnderdi. Yusuf Adil-sah h. 916 / 151011de Bicapurda
vefat etti. Onun bir oglu ve kizi vardi. O, Sah Ismaile olan ilgisi ve saygisi
yznden biricik oglunun adini da Ismail koymustu.
4782
Ismail Adil-sah da
babasinin yolunu tutarak Sii mezhebini yaymaya aba harcadi. O da tipki babasi gibi
Sah Ismaile zel bir ilgisi vardi. Mahmud-sah Behmeni, Sudurda Sah Ismailin
elisinin geri dnmesine izin vermede geciktigi iin o araci olarak elinin geri
dnmesini sagladi.
4783
4779
a.g.e, s. 5.
4780
a.g.e, s. 18.
4781
a.g.e, s. 18.
4782
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 657.
4783
a.g.e, s. 657.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
690
Bunun karsiliginda ise Sah Ismail dostluk iliskilerinin pekistirilmesi iin
Ibrahim Bey Trkmani kemer, sslemeli kili gibi degerli hediyelerle Ismail Adil-
saha gnderdi. O, Safev elisini anlatilmasi zor ve olduka tantanali bir agirlama
4784
ile baskent Bicapurda karsiladi. Ismail Adil-sah, Sah Ismaile olan saygisi
gstermek iin tm ordu askerlerini Kizilbas basligi takmalarina emretti. Basligi
kullanmayanlarin ise cezalandirilmasini istedi. Ayrica onun emri zerine Ismail Adil-
sah, Cuma gnleri, Islami bayramlar ve kutsal gnlerde minberlerde Sah Ismailin
sagligina dua etmekteydiler. Bu hkm yaklasik 70 yil sre ile Ali Adil-sahin
hkimiyetinin sonuna degin devam etti.
4785
6.28. BOZOK (BOZOKLU)
Osmanli cografyasindaki Alevi nfus merkezi devletin savaslara katilmasindan
yararlanarak srekli baskaldirilarda bulunuyorlardi.
4786
h. 917 / 151112de Sah
Ismail tarafindan gnderilen Nur Ali adli Kizilbas halifesinin Orta Anadoluda
ikardigi isyanda iinde Bozoklularin da yer aldigi kalabalik bir gebe Trk
boylarini basina toplayabilmisti.
4787
Ayni zamanda h. 932 / 152526da Sln adiyla
da nl olan Kadri Hoca Baba ve oglu Sah-veli ile Baba Zun-nun
4788
silahli
isyanlarini baslattilar. Isyanin sebebi merkezi devletin halka olan haksizliklarini
artirmasi idi.
4789
Bozok Kizilbaslarindan olan Slndan arazi vergisi olarak 200 aka
tayin edildi. O vilayet hkimi ve vergi memurlarindan vergi miktarinin 100 aka
olmasini rica etse de bu kabul grlmedi. Memurlarin bir Alevi dedesinin uzun
sakalini keserek asagilamasi ise Kizilbaslar bunu inanlarina olan bir tahkir olarak
algildiklarindan isyan ettiler. Bunu takiben Baba Zun-nun ve Sln-oglu Sivasta
isyan ettiler. Onlar Sivas ve Karaman valilerince gnderilen askerleri yenselerde
sonunda isyan Zilkade 933 / Temmuz-Agustos 1527de yatistirildi.
4790
4784
Tarih-i Firite, c. II, s. 33.
4785
a.g.e, s. 33.
4786
Uzunarsili, c. II, s. 345-348, 450, n. 1 (Celal-zade Koca Nisanci Mustafa Bey, Tabakatl-
memalik, s. 279-304).
4787
Mneccimbasi, Sahifl-ahbr, c. III, s. 440-441.
4788
Uzunarsili, c. II, s. 346.
4789
a.g.e, s. 346.
4790
a.g.e, s. 450.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
691
6.29. KARA SALU
Kara Isalu boyunun adi h. 933 / 152627de ikardigi isyan ile ilgili
bilinmektedir. h. 933 / 152627de Adanada da Safev yanlisi olan Kara Isali
Trkmanlarindan Veli Halife de isyan etmistir. Bunun disinda Adanada Domuz
Oglan ve Tarsusta Yeke (Yenie?) Beyin de baskaldirilari bilinmektedir.
4791
6.30. GN
6.30.1. igini Boyunun Kkeni
iginilerin Irak- Acemde simdiki Lor ve Krt blgelerinde yerlestigi hakkinda
elimizde bir takim bilgiler bulunmaktadir.
4792
Onlarin bir kisminin Karabagda da
yasadigina dair elimizde bilgiler bulunmaktadir.
4793
Onlar bizzat Safevler
dneminde askere alinmislardir. iginilerin adi kaynaklarda daha ok Krt ve
Lorlarla birlikte anilmaktadir.
4794
Bugn bile Iranda Krtler ve Lorlar arasinda
iginilere rastlanilmaktadir. iginilerin Safev dneminden nceki kaynaklarda,
Irani halklar iinde adlarina rastlamamiz onlarin Irani kkenli oldugu grsn
ikmaza sokmaktadir. Btn bunlara ragmen bugn Kazvin evresinde Trk dilli
iginiler de vardir. Kazvindeki iginilerin topluluk ve boy adlarinin igini
olmasina karsin Lor veya Krtler ierisindeki iginilerin kk ve nemsiz alt
gruplar olmasi onlarin daha sonradan sz konusu topluluklar ierine girdikleri ve
zamanla asimile olduklarini gstermektedir. Gigini etnoniminin sonunda yer alan i
nls yay-i nesbet olup kisaca igine mensup anlamini vermektedir. Bundan
yola ikarak etnonimin orijinal biiminin igin veya igil oldugu ortaya
ikmaktadir. Dilbilimsel olarak da l ve n nszleri kolaylikla birbirine
dnsebilirler. Safev dnemindeki iginiler ve gnmz Irandaki iginilerin eski
Trk topluluklarindan olan igillerin bir devami olmasi pek muhtemeldir. Onlarin
4791
a.g.e, s. 346.
4792
Skufe Memmedova, Xlaset et-tevarix, Azerbaycan Tarihinin Menbei Kimi, Azerbaycan Elmler
Akademiyasi, Tarih Institt, Azerbaycan Tarihine Dair Mebeler, Elm, Baki, 1991, s. 71.
4793
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 141.
4794
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. III, s. 1086.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
692
Oguzlarla dsman olmasi ve srekli savaslara girismesine
4795
karsin Oguzlarla
birlikte esir alinan ve sonra onlara baglanan bir kesiminin Irana g etmesi byk
bir olasiliktir.
4796
Nitekim Iran cografyasindaki olusmus edebi eserlerde de onlarin
vldgne rastlanilmaktadir.
4797
6.30.2. h. 936 / 152930da iginilerin Konumu
h. 936 / 152930da Sah Tahmasb tarafindan dzenlenen resmi geiste
Kizilbas grubunun disindaki boylarin iinde yer alan eginiler drdnc sirda
idiler.
4798
Bu sira onlarin devlet nezdindeki konumuna da yapilmis bir atif
sayilmaktaydi.
6.30.3. Van Hkimi $ah-kulu Sultan igini
Elkas Mirza Osmanlilara sigindiginda Vanin hkimiyeti Safevlere bagli
iginilerin elindeydi.
4799
iginiler iinden Sah-kulu Sultan igini gibi nl emirler
ikmistir. h. 955 / 154849da Elkas Mirza, Ulama ile birlikte Irana dogru ilerlerken
Sivasa ulastiklarinda Elkas Mirza, Van hkimi Sah-kulu Sultan iginiye bir mektup
yazarak Van kalesini teslim etmesini istedi. O, bunun karsililiginda ona Horasanda
Vanin 10 kati kadar
4800
genis bir blgenin hkimiyetini verecegini sz verdi. O,
mektubunda Osmanli sultaninin kendisine oglum diye hitap ettigini ve Safev
tahtinin ona verdigini, ayrica ona nefis hediyeler, atlar, develer ve 300.000 eserfi
hediye ettigini de yazmisti. Onun bildirdigine gre Osmanli sultani 7 yillik savas iin
ordusunu donattigini, ordunun su tasimaciligina ise 10.000 katir tahsis etmisti.
4801
Sah-kulu Sultan igini ise mektuba cevap vermeyerek onu Sah Tahmasba gnderdi.
Sah Tahmasb ise Elkas Mirzaya yazdigi yanit mektubunda onu dnya mali iin
4795
Ahmet Tasagil, in Kaynaklarina Gre, s. 58; Mahmud Kasgari, Divan Lugat-it-Trk
Tercmesi, c. I, ev. Besim Atalay, TDK Yay., Ankara, 1998, s. 294.
4796
Hatai Klliyati, s. 37.
4797
Fuat Kprl, Kay Kabilesi Hakkinda Yeni Notlar, Belleten, VIII, 31, 1944, s. 444-452.
4798
Hulasett-tevarih, c. I, s. 198-206.
4799
Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 56; Hulasett-tevarih, c. I, s. 330, 324; Nevai, Sah Tahmasb,
s. 190.
4800
Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 56.
4801
Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 57; Hulasett-tevarih, c. I, s. 324.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
693
mezhebini sattigi iin kinayarak ona verilen hediyeler konusunda ise emirlerinin
daha fazla mal varligi oldugunu ona hatirlatti.
4802
6.30.4. $ah-kulu Sultan igininin ldrlmesi
Sultan Sleyman, Van kalesini kusatmada tuttugu siralarda Osman elebi
Kullar-agasiyi 4.000 atli ile Kars kalesini onarmalari iin oraya gnderdi. Sah
Tahmasb ise oglu Ismail Mirza ile birlikte Gke Sultan Kaar ve 7.000 atliyi Kars
kalesini almalari ve harap etmeleri sonra ise Erzuruma saldirmalari iin gnderdi.
Ismail Mirza Karsa saldirdi ve gereklesen savasta Osman elebi ve birok Osmanli
askeri ayni zamanda ise kale mimari ile isilerini ldrdkten sonra kaleyi de harap
etti.
4803
Ancak Ismail Mirza, Erzuruma dogru hareket etmeden Sultan Sleyman 9
gn sonra Recep baslari 955
4804
/ Agustos baslari 1548de Van kalesini alabildi.
4805
O, Van hkimi olarak Iskender Pasa erkesi atadi. Ismail Mirza ise Kars kalesini
viran edip evre kyleri yaktiktan sonra Sah Tahmasbin ordusuna geri dnd. Van
Kalesinin Osmanlilarin eline gemesi Sah Tahmasbi ok rahatsiz etti.
4806
O, bu
konuda yle fkelenmisti ki Sah-kulu Sultan iginiyi islenmemis inek dersine
sardirarak ldrtt.
4807
6.31. KBKL (KPEKL?)
Kbikl boyunun adina kaynaklarda h. 939 / 153233 yili ile ilgili olaylarda
ilgili olarak rastlanilmaktadir. Sah Tahmasb h. 939 / 153233 yilinda
4808
Ulama
Tekel konusundaki endiseleri azaldigi iin kalabalik bir ordu ile Horasana dogru
hareket etti.
4809
Sah Tahmasbin emri zerine Sufiyan Halife Rumlu de Sebzivara
saldirdi. Han-geldi Bahadir ise Nisabur kalesine sigindi. Sufiyan Halifenin orayi ele
geirmesi iin asker sayisi az oldugundan Sah Tahmasb da ona yardim iin bir birligi
4802
Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 56.
4803
Hulasett-tevarih, c. I, s. 330.
4804
Nevai, Sah Tahmasb, s. 190.
4805
Uzunarsili, c. II, s. 360.
4806
Nevai, Sah Tahmasb, s. 215, 233.
4807
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 190, n. 259, (Budak Kazvini, s. 323).
4808
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 60.
4809
Tarih-i Cihan-ara, s. 287; Hulasett-tevarih, c. I, s. 224.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
694
gnderdi. Sufiyan Halifenin ordusunda Kbikller de yer almisti.
4810
Onlar
zbekleri yendikten sonra Meshedi almak iin hareket ettiler. Ubeyd Han tarafindan
Meshed hkimi olarak atanmis olan oglu Abdul-aziz Sultan ise dayanamadan
Meshedi terk edip Herata gidip babasina katildi. Bylece Kizilbaslar Meshedi de
ele geirdiler.
4811
6.32. DNBL
6.32.1. Dnblilerin Kkeni
Dnblilerin de adlari Krtlerle bir yerde anildigindan
4812
onlarin bazilari
tarafindan Krt addedilmelerine neden olmustur. Oysaki onlardan XVIII. yy. sonlari
ve XIX. yy. baslarinda Hayran Hanim (17801850) gibi Trke divana sahip olan
kadin bir sair ikmasi ve gnmzde de onlarin Trk olduklari Krtlk iddiasini
rtmektedir. Bizce onlarin Safev kaynaklarinda Krt olarak addedilmeleri onlarin
sz konusu dnemde byk bir olasilikla Snni-Safii olmalari ile ilgili olsa gerek.
Nitekim bugn de Hoy ve Urmiye evresinde az sayida Hanefi ve ayrica Safii
Trkler yasamaktaydirlar. Safii Trklere, Kresnni denilmekte ve Krtlerle
mezheplerinin ortakliginin disinda herhangi bir ortak ynleri bulunamamaktadir.
Dnbliler ierisinde Kengerliler ailesinin de olmasi onlarin Krt olmadigini aika
gstermektedir. Nitekim Hayran Hanimin da mensubu oldugu aile Dnblilerin
Kengerl ailesi idi.
4813
Dnblilerin bir kisminin da Karabag`in Bergsadinda
yasamaktaydilar.
4814
6.32.2. Hac Bey Dnbli
Dnblilerden Haci Bey Dnbli gibi nl kisiler ikmistir. Iskender Pasa
erkes, h. 955 / 154849da Hseyin Bey Mahmudi Krdn de destegi ile Hoya
4810
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 61.
4811
a.g.e, s. 61.
4812
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. III, s. 1086.
4813
Ali Kafkasyali, Iran Trk Edebiyati Antolojisi, c. III, Atatrk niversitesi Basimevi, Erzurum,
2002, s. 60.
4814
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. III, s. 1086.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
695
saldirdi. Hoy hkimi Haci Bey Dnbli askerlerinin sayisinin az olmasina ragmen
kalede onlara karsi dirense de esi ki Hasan Bey Mahmudnin kizkardesi idi.-
kalenin kapisini ati ve bylece Iskender Pasa, Haci Bey Dnbli ve Hoy halkinin
birogunu katledip Vana geri dnd.
4815
Diger bir bilgiye gre Iskender Pasa,
Hseyin Bey Mahmudiyi de ldrd.
4816
6.33. ASAY$-OGLU
Asayis-oglu boyunun adi h. 967 / 155960 yili olaylariyla ilgili olarak
kaynaklarda geer. Ayni siralarda sz konusu boy Esferayin blgesinin hkimi
konumunda idi. Oruc Bey Bayatin verdigi listede sz konusu boyun adi Assayshlu
biiminde geer.
4817
h. 967 / 155960da Kardesi Din Muhammed Hanin
lmnden sonra yerine geen Harezm emiri Ali Han zbek, Esferayine saldirdi.
Blge hkimi Kanber Sultan Asayis-oglu, ona karsi ikti.
4818
Bas gsteren savasta
Kanber Sultan yakalanarak oglu ve kardes oglu ldrldler. Ali Sultan esirleri para
karsiliginda birakiyordu. O, Kanber Sultani kendisi ile birlikte Harezme
gtrdgnde ldg iin akrabalarindan 100 tuman aldiktan sonra cesedini onlara
verdi. Ayni yilda Ali Sultan komutanlarindan biri olan Saru Korgani Nisaburu
yagmalamasi iin gnderdi.
4819
6.34. TURGUTLU
Turgutlu boyunun adi h. 917 / 151112 yili olaylariyla ilgili kaynaklara
yansimaktadir. h. 917 / 151112de Sah Ismail tarafindan grevlendirilip Osmanli
toplarklarina gnderilen Nur Ali adinda Safev halifesi, Orta Anadoluda basina
birok gebe Trk boyunu toplayarak Osmanlilara karsi isyan ikarmistir. Ona
katilan boylar ierisinde Turgutlular da yer almaktaydi.
4820
4815
Ahsent-tevarih, s. 438.
4816
Hulasett-tevarih, c. I, s. 336.
4817
Minorskii, Saziman-i Idari, s. 250.
4818
Ahsent-tevarih, s. 528.
4819
a.g.e, s. 528.
4820
Mneccimbasi, Sahifl-ahbr, c. III, s. 440-441.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
696
6.35. ZBEK
zbekler Safevlere tabi olmasalar da Safev tarihinde bunun bir istisnasi
bulunmaktadir. Bilindigi gibi Ali Sultan zbek, ldkten sonra Hacem Sultan adi ile
nl olan Haci Muhammed Han, tm Harezm vilayetini istila etti. Hacem Sultan, Ali
Sultan zbekin tersine Sah Tahmasb ile iyi ilsikiler kurdu.
4821
O, bunun iin Safev
sarayina eliler gnderdi. O, dostluk iliskilerini daha da pekistirmek iin h. 983 /
157576da kk oglu Muhammed Kuli Sultani Safev sarayina gnderdi.
4822
O,
kizini da Haydar Mirza ile nisanladi.
4823
Sah Tahmasb ise Haydar Mirzanin disinda
tm sehzade ve bazi Kizilbas emirlerini onu karsilamaya gnderdi. O Kizilbaslar
arsinda byd. Muhammed Kuli Sultan h. 1001 / 159293 yilina degin I. Sah Abbas
zamaninda Bestam imeninde sahtan izin almaksizin Harezme gitti.
4824
6.36. TRKMANLAR
6.36.1. Trkmen Kavramnn Anlamlar
Safev dneminde Trkman kelimesi birka anlamda kullanilmaktadir: 1)
Akkoyunlu ve Karakoyunlu Trkmanlari (Bunlar Iranda uzun sre hkm
srmsler.), 2) Kizilbas boylarinin genel adi, 3) Musllu Boyunun bir diger adi, 4)
Gnmz Hazar tesi Trkmenlerinin ecdadi olan Yaka veya Sayin Hani
Trkmanlarinin adi, 5) Sirf Trkman adini tasiyan Safevlere tabi bir gebe Trk
boyu.
6.37. KARAKOYUNLU
4825
(BARAN)
4821
Ravzets-Safa-yi Nasiri, 142.
4822
Ahsent-tevarih, s. 598.
4823
Ravzets-Safa-yi Nasiri, 142.
4824
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 108-109.
4825
Faruk Smer, Kara Koyunlular, Balangitan Cihan-Saha kadar, c. I, (Bundan sonra: Smer,
Kara Koyunlular), TTK, Ankara, 1984, 13-32; Ismail Aka, Iranda Trkmen Hakimiyeti
(Karakoyunlular Devri), TTK, Ankara, 2001; Ismail Aka, Mirza Sahruh ve Zamani (1405-1447),
TTK, Ankara, 1994; Vasilij Vladimirovic Barthold, Ulug Bey ve Zamani, ev. Akdes Nimet
Tahiroglu, Evkaf Matbaasi, Istanbul, 1930.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
697
6.37.1. Karakoyunlularn Kkeni
Karakoyunlular Ercis evresinden idiler. Onlara Barani de denmektedir.
4826
Karakoyunlu boyunun adi Oruc Bey Bayatin listesinde Qaragoinlu biiminde geer.
Oruc Beye gre Karakoyunlularin Safev Devletindeki konumu dnemin Ispanyol
aristokrasisindeki Kont unvaniyla es gelmekteydi.
4827
6.37.2. Karakoyunlulara Mensup nl Kiyiler
Karakoyunlularin nl sah ve emirleri sunlardir: Kara Muhammed, Kara Yusuf
b. Kara Muhammed, Pir Budak, Sah Muhammed, Emir Isfahan, Ebu Said, Kara
Iskender, Cihan-sah Mirza ve Hasan Ali b. Cihan-sah.
4828
6.37.3. Karakoyunlu Boylar
Tarih-i Ki:ilbaan eserine gre Karakoyunlu boylari sunlardir: Alpavut
4829
,
Baharlu, akirlu, Karamanlu, Sadlu, Hacilu, Bayburtlu, Varsak, Evoglu ve
Karacadaglu.
6.38. CAKIRLU (AKIRLU)
4830
6.38.1. akrlularn Kkeni
Karakoyunlu birligine bagli Trkman boylarindan bir de akirlulardir.
4831
Ancak F. Smer de olmak zere hemen hemen bu dnem zerine arastirma yapan
btn tarihiler Safevler devletinin kurulusu ncesinde ve sonrasinda genis Erdebil
evresinde ve Muganda oturan akurlu boylarini sirf yerlesik zelliklerinden dolayi
Krt olarak tanimlamislardir. Oysa akurlu boylarinin blgeye gelisi miladi
baslarina rastlayan Bulgarlarin Gney Kafkasya ve Dogu Anadoluya yapilan
4826
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 30.
4827
Minorskii, Saziman-i Idari, s. 250.
4828
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 30-34.
4829
Smer, Kara Koyunlular, s. 27-28.
4830
a.g.e, s. 28-29.
4831
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. III, s. 1086.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
698
glerine denk gelmektedir. Bir dnem Ermeni yilliklarinda bunun izlerine
rastlanmakta, akurlularin daha sonra hep Trkmen oymaklari arasinda yer alisi da
bunu teyit etmektedir. Buna karsilik akurlularin Krt oldugunu gsteren belirtiler
olduka zayiftir ve sadece blgesel tanimlamalara dayanmaktadir.
4832
6.38.2. h. 792 / 138990da akrlular
Kara Yusuf Karakoyunlu, h. 792 / 138990da, Sultan Ahmed Celayiri
yenerek Tebrizi ele geirdiginde Seyh Sadred-dinin g merkezi ve karagahi
konumunda olan Erdebili Karakoyunlu Trkmanlarindan olan akirlulara
siyurgal
4833
olarak verildi.
4834
6.38.3. Sultan-ali Dneminde akrlular
h. 900 / 149445 yilinda Sultan-alinin lmnden sonra da Rstem Bey
Akkoyunlu yine Erdebil hkmetini akirlularda kalmasini sagladi.
4835
Ismailin
Gilandan ikisini da ilk grenen akirlular olmus
4836
ve Ismail Erdebile dndkten
sonra Erdebildeki akirlularin tehdidi ile orayi terk etmek zorunda kalmisti.
Erdebildeki sufilerin, ailelerinin de orada ikamet ettiginden dolayi Ismaile
katilimmalari pek sz konusu degildi.
4837
6.38.4. akrlulara Mensup Kiyiler
akirlularin iinden Ali Han Sultan akirlu
4838
, Emir Bestam, Emir Bayezid,
Ebl-feth Bey, Bayezid Bey, mer Bey ve Ali Bey gibi nemli emir ve kisiler
ikmistir.
4839
4832
Hatai Klliyati, s. 27.
4833
Busse, Tekilat-i Divan-i Islami, s. 161.
4834
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 127.
4835
lem-ara-yi Safev, s. 39.
4836
a.g.e, s. 49.
4837
Hulasett-tevarih, c. I, s. 49.
4838
lem-ara-yi Safev, s. 49.
4839
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 37.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
699
6.38.4.1. Ali Han Sultan akrlu
6.38.4.1.1. Sultan-ali ve smail Mirza Dneminde
Ali Han Sultan, akirlu boyuna mnesup nl kisilerden idi. Ali Han Sultan
akirlu, h. 900 / 149495 yilinda Sultan-alinin lmnden sonra Rstem Bey
Trkmanca Erdebil hkmetine atadi.
4840
O, ondan Erdebile giderek Seyh
Haydarin ogullarini yakalamasini istemisti. Ali Han Sultan ise oklu arayislarina
ragmen onlari bulamadi ve Safev mritlerinden birogunu ldrp mal varliklarini
da yagmaladi.
4841
Ismailin Gilandan ikis haberini de ilk alan Ali Han Sultan
akirlu olmustur.
4842
Ismail Erdebile dndkten sonra Erdebil hkimi Ali Bey
akirlu Trkmanin tehditleri karsisinda tekrar orayi terk etmek zorunda kaldi.
Erdebildeki sufilerin, ailelerinin de orada ikamet ettiginden dolayi Ismaile
katilmalari neredeyse olanaksizdi.
4843
Ismail Erdebilden Talis blgesindeki
Astaranin Ercuvan (Ercevan) kyne geldikten
4844
sonra Ismail kis mevsimini orada
geirdi. Bir bilgiye gre Muhammed Bey Talis Erdebil hkimi Ali Bey akirlunun
yanlisi idi.
4845
Ancak diger bilgilere gre Ali Bey akirlu, Muhammed Beyin annesi
araciligi ile Ismaili ldrtmek istese de bunu grenen Muhammed Bey annesini
azarlamistir.
4846
6.39. SADLU
4847
6.39.1. h. 961 / 1554te Sadlular
Sadlu boyu da Karakoyunlu Trkmanlarina bagli boylardan idi. 25 Saban 961
4840
lem-ara-yi Safev, s. 39.
4841
a.g.e, s. 39.
4842
a.g.e, s. 49.
4843
Hulasett-tevarih, c. I, s. 49; .
4844
Habibs-siyer, s. 448-449; Tekmiletl-ahbar, s. 36; Tarih-i Cihan-ara, s. 264; Handemir, Sah
Ismail ve Sah Tahmasb, s. 86; Hulasett-tevarih, c. I, s. 48; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 26;
Ahsent-tevarih, s. 41; Cihan-ga-yi Hakan, s. 89-90; Browne, Tarih, Yasemi, s. 57.
4845
Hulasett-tevarih, c. I, s. 49.
4846
Cihan-ga-yi Hakan, s. 92-93.
4847
Bu adin geregi Satili olmasi gerekir. Nitekim Sahsevenler arasinda da Satili adiyla bir oymak
bulunmaktadir. Smer, Karakoyunlu, s. 20-23; Faruk Smer, Safev Devletinin Kuruluu, s. 105, 106,
129, 183, 198.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
700
/ 25 Temmuz 1554te Aras kiyisinda bulunan Karahisarda Karamanli atlilari ile
Safevler arasinda bas gsteren savasta Safev tarafinda Sadlu boyu da
bulunmaktaydi.
4848
Bilindigi gibi bu savasi da Kizilbaslar kazanmislardi.
4849
6.39.1.1. Sadlu Boyuna Mensup Kiyiler
Karakoyunlulara bagli Sadlu boyundan Pir Hseyin Bey, Alev Han Bey,
Bayram Bey, Ferhad Bey ve Zl-fikar Han gibi nl emir ve kisiler ikmistir.
4850
6.39.1.1.1. Pir Hseyin Bey
Sadlulardan olan Pir Hseyin Bey, Alev Han Beyin babasiydi.
4851
6.39.1.1.2. Alev Han Bey
Sadlulardan olan Alev Han Bey, Pir Hseyin Beyin oglu idi. O, Sah Tahmasb
zamaninda kk emirlerden idi.
4852
6.39.1.1.3. Bayram Bey
Sadlu boyundan olan Bayram Bey, Ferhad Hanin ogullarindandi.
4853
6.39.1.1.4. Ulug Bey Sadlu
Ulug Bey de Sadlu boyuna mensup komutanlardan idi. 25 Saban 961 / 25
Temmuz 1554te Osmanlilarin yenilgisi ile sonulanan
4854
Aras irmagi kiyisinda
bulunan Karahisarda Karamanli atlilari ile Safevler arasinda gereklesen savasta
4848
Hulasett-tevarih, c. I, s. 368-369.
4849
a.g.e, c. I, s. 368-369.
4850
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 38-39.
4851
a.g.e, s. 38.
4852
a.g.e, s. 38.
4853
a.g.e, s. 38.
4854
Hulasett-tevarih, c. I, s. 368-369.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
701
Safev ordusunu komuta edenlerin biri de Ulug Bey Sadluydu.
4855
6.40. HACILU
4856
6.40.1. Haclu Boyuna Mensup Kiyiler
Karakoyunlulara bagli Hacilu boyundan Sah Ali Bey, Kr Seyid ve Hamza
Bey Hacilu gibi nl emirler ikmistir.
4857
6.40.1.1. $ah Ali Bey
Sah Ali Bey, Hacilu emirlerinden idi. O, h. 909 / 15034 yilinda Veraminde
Hasan Kiya ilavi
4858
tarafindan ldrlmstr.
4859
6.40.1.2. Kr Seyid
Kr Seyid de Hacilularin emirlerindendi.
4860
6.40.1.3. Hamza Bey Haculu
Hacilu boyundan olan Hamza Beyin adi kaynaklarda Dervis Bre ile yaptigi
savas dolayisiyla adi geer. h. 933 / 152627de Sah Tahmasb Kazvinde iken
Kpek Sultanin lm haberini aldiginda saraya yz eviren Dervis Bey ile Hamza
Bey Hacilu Trkman Esik-agasi
4861
birbiri ile savasarak sonuta ikisi de ldler.
Onlarin lm Sah Tahmasb tarafindan iyi karsilandi ve adeta bir fetih gibi
degerlendirildi.
4862
Kizilbas emirlerinin sahi umursamamalari kaynaklara da
4855
a.g.e, c. I, s. 368-369.
4856
Smer, Kara Koyunlular, s. 30.
4857
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 39-40.
4858
Hseyin Kiya ilavi Firuz-kh hkimi idi.
4859
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 39.
4860
a.g.e, s. 40.
4861
Tezkiretl-Mluk, s. 8.
4862
Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 24.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
702
yansimistir.
4863
6.41. BAHARLU
4864
6.41.1. Baharlular Hemedan ve Dekende
Baharlularin Hemedan blgesinde yerlestikleri bilinmektedir. Baharlilardan bir
kismi Dekenin bir blm olan Telenkte egemen olarak orada Kutb-sahi slalesi ve
devletini olusturdular. Bu devlet Safevlere olduka ilgili davranmaktaydi.
4865
6.41.2. Baharlu Boyuna Mensup Kiyiler
Karakoyunlulara bagli olan Baharlu boyundan Sultan-kulu, Bayram Han ve
Muhammedi Mirza gibi nl emir ve kisiler ikmistir.
6.41.2.1. Sultan-kulu
Sultan-kulu, Hemdanin Baharli boyundan idi. O, Dekende Sultan Muhammed
Sah Behmeninin gulami idi. O ordu baskani olduktan sonra h. 918 / 151213te
Dekenin Kelenkedesinde bagimsizligini ilan ederek kendini Kutub-sah adlandirdi.
Kutb-sahi devletinin kurucusu olan Sultan-kulu, Safev hanedaninin mritlerinden
idi. O da Siiligi yayma ugruna ok alisti. Onun emri zerine Sii imamlarin adina
hutbeler okunarak, Sah Ismailin da adi kendi adindan nce sylenmekteydi. Kutb-
sahlilar ondan sonra da Safevlere karsi ayni tutum iinde kaldilar. Nitekim Sah
Abbas zamaninda da hutbelerde Sii imamlarin ardindan Safev sahinin da sagligina
dualar edilirdi. Kutb-sahi sahlari Safevlere karsi hep zel bir saygi
beslemekteydiler.
4866
4863
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 46.
4864
Sergey Grigorevi Agacanov, Oguzlar, ev. Ekber Necef & Ahmet Annaberdiyev, Selenge Yay.,
Istanbul, 2004, 204-207; Smer, Kara Koyunlular, s. 23-25.
4865
Tarih-i Firite, c. II, s. 329-330.
4866
a.g.e, s. 329-330.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
703
6.41.2.2. Bayram Han
6.41.2.2.1. Hmayunun Emirl-meras Olmas
Baharlulardan olan Bayram Han, Ali Sekerin torunu idi. Bayram Han 16
yasindan beri Babrn hizmetinde idi. Babr onu sarayindaki tm sehzade ve ileri
gelenlerden stn tutmaktaydi. Babrn halasi Pasa Beygim de Bayram Hanin
ikinci kusaktan dedesinin kiz kardesi idi.
4867
Hmayun Umarrkot hkmraninin
yardimi ile Send eyaletindeki Can sehrini ele geirdigi siralarda orada kendisi ve
Babrl Imparatorlugunun devaminda etkili rol oynayacak olan Bayram Han
Baharlu
4868
ile tanisti. Hmayun babasi Babrden Bayram Hanin kendisine
verilmesini isteyince Babr de onu Hmayunun hizmetine verdi. Bayram Han ise
Gucarattan gelerek Muharrem 950 / Nisan-Mayis 1543te Hmayuna katildi. Bu
zamandan itibaren ise Hmayun, Bayram Han gibi iyi bir danismanin
kilavuzlugundan yararlanmaya basladi. Bylece o, Hmayunun
4869
emirl-merasi
oldu.
4870
6.41.2.2.2. $ah Hseyin ile Bary mzalamas
Bayram Han, Sah Hseyin ile mzakere yaparak 8 Rebiylevvel 950 / 11
Temmuz 1543te imzaladiklari baris anlasmasi uyarinca Hmayun Sah, Can sehrini
Sah Hseyine teslim edecek karsiliginda ise Sah Hseyin de Hmayunun
ordusunun gereksinimlerini karsilayacak ve donatacakti. Bayram Hanin tavsiyesi ile
Hmayun az sayida askerleri ile Kandahara dogru hareket etti. Onlar, Ramazan
baslari 950 / Kasim sonu, Aralik basi 1543te Kandaharin 241,40 kilometre
gneydogusunda bulunan Mestang sehrine ulastilar.
4871
4867
Bairam Khan, s. 16.
4868
a.g.e, s. 1.
4869
Babrun oglu Hmayun Padisah Trk-Babrl Devletinin ikinci hkmdari idi (hkimiyet
yillari: 15301556).
4870
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 36.
4871
Bairam Khan, s. 70.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
704
6.41.2.2.3. Hmayunun rana Sgnmas Teklifini leri Srmesi
Hmayunun kardesi Askeri Mirza Hmayun Saha ansizin saldirip onu
yakalamayi dsnyordu. Ancak daha nceleri Hmayun Sahin hizmetinde
bulunmus li zbek, Askeri Mirzanin bu kararini Bayram Hana, o da Hmayun
Saha bildirdi. Bu nedenle Hmayun mecburen Kandahara gitmekten vazgeip
oradan g etmeye hazirlasti. Btn yollar kapali oldugundan Karakoyunlu
Trkmanlarindan ve Sii olan Bayram Bey Safevlere ilgi duydugundan dolayi
Hmayun Saha Irana giderek Sah Tahmasbtan yardim istemesini nerdi.
4872
Bayram Han bu konuda Sah Ismailin Babre olan yardimini da animsatarak
Hmayunu etkiledigi pek muhtemeldir. Bunun zerine ise Hmayun Sah, Bayram
Hanin tavsiyesine uyarak oglu Ekberi Mestangda birakarak acele ile orayi terk etti.
Askeri Mirza ise Mestanga gelip onlarin katigini grenince Belularin reisine
mektup yazarak onlari yakalamasini istedi.
4873
6.41.2.2.4. $ah Tahmasba rana Giriy iin Mektup Yazmas
Hmayun Sah, Seyh Cam hanedanindan olan Sii esi Hamide Beygim
4874
,
Bayram Han ve 50den az mlazimi esliginde sahra yoluyla Germ-sira dogru
hareket ettiler. O ve maiyetindekiler Belu boylarindan birinin reisi olan Malik
Hatinin yardimi ile kisin sogugunda sahradan geerek Germ-sire geldiler.
Hmayun Sah, Bayram Hanin nerisi ile Germ-sirden 1 Sevval 950 / 29 Aralik
1543te diger grse gre ise h. 951
4875
/ 154445te li Bahadir zbek araciligi ile
Sah Tahmasba bir mektup
4876
gndererek Irana girmeleri iin ondan izin istedi.
4877
4872
a.g.e, s. 71.
4873
Richard Burn, The Cambridge History of India, Vol. IV, The Mughul Peiod, (Bundan sonra: The
Cambridge History of India), Cambridge University, Cambridge, 1937, s. 40.
4874
Riyazul-Islam, s. 54.
4875
Cevahirl-ahbar, s. 193.
4876
Nevai, Sah Tahmasb, s. 47-48; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 97; Bairam Khan, s. 65-66;
Cevahirl-ahbar, s. 193; Hmayun der Iran, s. 132-137; Humayun in Persia, s. 66.
4877
Ekber-name, s. 303; Riyazul-Islam, s. 55; Humayun in Persia, s. 5; Bairam Khan, s. 72; Nevai,
Sah Tahmasb, s. 47.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
705
6.41.2.2.5. Bayram Han ve Hmayunun Sistana Gelmeleri
Hmayun ve Bayram Han mektubunun Sah Tahmasba ulasmasina degin
Germ-sirde kalip izin aldiktan sonra Iran topraklarina girmek istiyorlardi. Ancak
Askeri Mirzanin onu yakalamasi iin birlik gndermesi yznden Sah Tahmasbin
msaadesini beklemeden h. 950 sonlari / Mart 1544te Hirmend irmagindan geerek
Sistana geldiler.
4878
Diger yanlis bir grse gre ise onlar h. 951 / 154445te
Sistana gelmislerdi.
4879
O, oradan Sah Tahmasba diger bir mektup da yazdi. Ancak
kimi tarihiler bunun dogru olmadigini savunmaktadirlar.
4880
Kimilerine gre
Bayram Bey de Irandaki akrabalari, bazi Kizilbas komutanlari ve ayni zamanda Sah
Tahmasba mektup yazarak yanitini da almistir.
4881
Hmayun Sah ve Bayram Beyin
Sistana geldikleri haberini alan Sultan Ahmed Samlu izin almaya firsati
olmadigindan kendisi karar alip kardesi Hseyin-kuluyu onlari karsilamalari iin
gnderdi. O, onlari Sistanin baskentine davet etti. Onlar sehrin 4 fersahligina
ulastiklarinda Ahmed Sultan da btn ordu ve hkmet ileri gelenleri ile onlari
karsilamaya iktilar.
4882
O, kendi sarayini Hmayuna tahsis edip onlari iyi bir
biimde agirladi.
4883
Hmayun ve Bayram Bey, Sistanda iken Babrl sarayindan birka kisi ile
birlikte Haci Mahmud ve Hasan Kuka, Askeri Mirzanin ordusundan kaarak
Hmayuna geldiler. Onlar Hmayunun Zemin-davere dnmesini nerdiler. Onlar
Zemin-daver hkimi Emir Bey, Bust hkimi ali Bey ve Askeri Mirzanin diger bazi
ordu komutanlarinin Hmayuna katilacagi gvencesi vererek onlarin yardimi ile
Kandaharin alinabilecegini vurguladilar. Ancak Ahmed Sultan Samlu onlarin
nerisini maslahat grmedi ve en uygununun Hmayunun Sah Tahmasba gitmesi
oldugunu syledi. Onun grsn Bayram Bey de onayladi. Hmayun Sah da bu
grs kabul etti. Sah Tahmasb, Hmayunu iyi karsilamasi ve agirlamasi iin zel
4878
Hulasett-tevarih, c. I, s. 301, 407; Hmayun der Iran, s. 28; Humayun in Persia, s. 6.
4879
Ahsent-tevarih, s. 399.
4880
Humayun in Persia, s. 7.
4881
Hmayun der Iran, s. 31; Humayun in Persia, s. 8; Bairam Khan, s. 72.
4882
Ahsent-tevarih, s. 399.
4883
Ekber-name, s. 303, 305; Hmayun der Iran, s. 37-38; Humayun in Persia, s. 7.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
706
emir vermisti.
4884
O, ayni zamanda Kazvine ulasincaya dek vilayet hkimlerinin de
Hmayunu iyi karsilamalari konusunda emirler verdi. O, Bayram Hana iyi
davranilmasi ve gzel hediyeler verilmesi konusunda da siparislerde bulundu. Sah
Tahmasb, Hmayundan daha nce Bayram Hani gndermesini istedi.
4885
Sah
Tahmasbin Hmayunu desteklemesinin altinda yatan neden byk bir olasilikla
onun rakip Trk-Sibanilere karsi siyasi nlemler almasiydi.
6.41.2.2.6. Bayram Han ve Hmayunun Heratta
Hmayun ve Bayram Bey daha sonra Herata geldiler. Hmayun, Nevruz
bayramina degin 26 Zilhicce 950 / 21 Mart 1544 Heratta kaldi.
4886
O, Heratta
iken Bayram Han ile birlikte Herat pirlerinden Hace Abdullah Ensarinin mezarini ve
Horasanin gzel yerler ve tarihi binalarini grmeye gidiyordu.
4887
6.41.2.2.7. Bayram Han ve Hmayunun Meyhede Gitmeleri
Hmayun, Heratta iken Sah Tahmasba mektup yazarak Bayram Hanin
tavsiyesi ile Sah Tahmasbi iyi ynde etkilemesi iin VIII. Sii imaminin (Riza)
mezarina ziyaret etmeye Meshede gitme izni istedi.
4888
Sah Tahmasb da onun Siilige
olan egilimi ve saygisindan sevinerek onun Meshede giderek VIII. Sii imami
Rizanin mezarini ziyaret etmesine izin verdi. Bunun zerine de Hmayun Sah ve
yanindakiler Nevruz bayrami h. 950 / 154344ten sonra Cam yolu ile Meshede
dogru hareket ettiler. Onlar, 5 Muharrem 951 / 29 Mart 1544te, Cama ulastilar.
Hmayun ve Bayram Han, Camda Hmayunun annesinin ve ayni zamanda esi
Hamide Beygimin dedelerinden olan Zinde-pil Seyh Ahmed Caminin mezarini
ziyaret ettiler.
4889
4884
Ekber-name, s. 307-316; Hmayun der Iran, s. 31-34; Humayun in Persia, s. 69-74; Nevai, Sah
Tahmasb, s. 53-61.
4885
Bairam Khan, s. 82.
4886
Riyazul-Islam, s. 58; Ekber-name, s. 319; Humayun in Persia, s. 12; Bairam Khan, s. 73.
4887
Humayun in Persia, s. 12; Bairam Khan, s. 63.
4888
Nevai, Sah Tahmasb, s. 51-52; Hmayun der Iran, s. 48; Humayun in Persia, s. 75-77.
4889
Hmayun der Iran, s. 46; Humayun in Persia, s. 18; Sykes, Tarih-i Iran, s. 256.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
707
Hmayun ve Bayram Bey Camin Harcerd kynde bulunan Sah Kasim
Envarin mezarini ziyaret ettikten sonra Meshede dogru hareket ettiler. Meshed
hkimi Sah-kulu Sultan Ustaclu, sehir ileri gelenleri ile birlikte Meshedin 3
fersahliginda onlari karsilamaya iktilar.
4890
Hmayun Sah ve Bayram Bey 15
Muharrem 951 / 8 Nisan 1544te Meshede ulastilar. O, 40 gn Meshedde durdu.
Hmayun Sah ve Bayram Han orada iken srekli VIII. Sii imami Rizanin mezarini
ziyarete gidiyorlardi.
4891
Bayram Han da kendi yaylarindan birini mezarliga hediye
etmisti.
4892
6.41.2.2.8. Bayram Han ve Hmayunun Kazvine Gitmeleri
Hmayun Sah ve Bayram Bey, 26 Sefer 951 / 19 Mayis 1544te Meshedi
Kazvine gitmek zere terk ettiler.
4893
Yol boyunca btn hkimler ve ileri gelenler
onlari iyi karsiladilar.
4894
Sah Tahmasb, Kazvine geldikten sonra oradan Ebher
yaylasina gitti.
4895
Hmayun Sah, Kazvine geldiginde Bayram Hani eli olarak Sah
Tahmasba gnderdi. Bayram Han da Ebher ile Sultaniye arasinda yer alan Keydar
Nebi yaylasinda Sah Tahmasbin huzuruna ikti.
4896
Sah onu grmekten ok mutlu
olup onu iyi bir biimde karsiladi. Sah Tahmasb, Bayram Hanin gelisinden az sonra
ona kafasini kazitarak Kizilbas basligini takmasina emir verdi. Ancak Bayram Han,
kendisinin Hmayun Saha bagli oldugunu syleyerek onun emrine tabi oldugunu
syledi. Tahmasb onun bu yanitindan rahatsiz olsa da onu bu konuda serbest birakti.
Ancak onu korkutmak amaciyla yaninda lme aptirilmis birka mahkmu
ldrtt.
4897
Ancak Hmayun Sah ve Cevher Aftabeinin maiyetinde olan ve Ekber-
name eserinin mellifi olan Ebul-fazl Mbarekin verdigi bilgiye gre Bayram Han,
Sultaniyeye bagli Surlik yaylasinda Sah Tahmasbin huzuruna ikip sevinli ve
memnun bir biimde Kazvine geri dnd.
4898
Kimi tarihilere gre onun
4890
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 98.
4891
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 94.
4892
Hmayun der Iran, s. 48; Humayun in Persia, s. 19.
4893
Hmayun der Iran, s. 48; Humayun in Persia, s. 19; Riyazul-Islam, s. 59.
4894
Hmayun der Iran, s. 48; Humayun in Persia, s. 20.
4895
Hulasett-tevarih, c. I, s. 307.
4896
Ekber-name, s. 321, 589; Bairam Khan, s. 76; Hmayun der Iran, s. 56; Humayun in Persia, s. 21.
4897
Bairam Khan, s. 74; Hmayun der Iran, s. 52; Humayun in Persia, s. 21; Riyazul-Islam, s. 59.
4898
Bairam Khan, s. 74.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
708
sevinmesinin nedeni Sah Tahmasb tarafindan ldrlmemesi idi.
4899
Diger bir bilgiye gre ise Bayram Han sehzadeler gibi agirlandi. Sah
Tahmasbin emri zerine Bayram Han geldigi sirada ilk nce onun kendi boyundan
olan Karakoyunlular sonra saray ileri gelenleri iyi bir biimde onu karsiladilar.
4900
Ancak bazi tarihilere gre o anlatildigi gibi iyi karsilanmamistir.
4901
Bir baska
bilgiye gre Hmayun Sah, Simnandan Savuc-bulag ve Dars kalesi yolu ile
Kazvine dogru gitti. O, Dars kalesinden Bayram Hani Kazvine Sah Tahmasbin
huzuruna gnderdi. O, Kazvinde Sah Tahmasb ile grsp sonra geri dnd ve
Kazvine dogru ilerleyen Hmayun Saha katildi.
4902
6.41.2.2.9. Bayram Beye Han Lakabnn Verilmesi
Hmayun Kazvine geldikten sonra Sah Tahmasb, onu birka gnlk ava Taht-
i Sleymana gtrd. Hmayun orada Sah Tahmasba Bayram Han araciligi ile
Hindistandan getirdigi birka elmas ve yakut
4903
ve 250 Bedahsan lali
4904
hediye
gnderdi. Elmaslardan biri byk bir olasilikla nl Kuh-i Nur elmasi idi.
4905
Sah
da, Bayram Hana davul ve bayrak
4906
vererek ona han lakabini takti.
4907
Sonra ise
onlar yine ava iktilar.
4908
6.41.2.2.10. Hmayun ile Tahmasbn liykilerinde Rol
Sah Tahmasbin Hmayunu Siilestirmek istemesi Hmayunca olumlu
karsilanmadigindan
4909
onlar arasinda 2 ay boyunca konusma gereklesmedi.
4910
4899
a.g.e, s. 75.
4900
Bairam Khan, s. 75; Riyazul-Islam, s. 59.
4901
Bairam Khan, s. 75.
4902
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 432.
4903
Bairam Khan, s. 78.
4904
Ekber-name, s. 323; Tarih-i Cihan-ara, s. 295; Humayun in Persia, s. 26.
4905
Bairam Khan, s. 78; Favaids-safeviyye, s. 24-25.
4906
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 99.
4907
Bairam Khan, s. 58-59; Riyazul-Islam, s. 71.
4908
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 99; Hulasett-tevarih, c. I, s. 309.
4909
Hmayun der Iran, s. 66; Humayun in Persia, s. 29; Riyazul-Islam, s. 62.
4910
Hmayun der Iran, s. 73; Humayun in Persia, s. 32; Riyazul-Islam, s. 65.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
709
Ancak sonunda onlarin iliskisi yine saglam yrngesine oturdu.
4911
Bu konuda
Bayram Han, Hmayunu etkileyerek alinmasini engelliyordu.
4912
Onlarin arasindaki
soguklugun giderilmesinde Sultanim Beygim, Kadi Cihan Kazvini ve Hekim Nured-
din de etkili oldular.
4913
zellikle Sultanim Beygim, Sah Tahmasba Osmanli, Sibani ve hatta gneyde
Portekizliler gibi birok dsmani oldugunu animsatarak bunlara birinin de
eklenmesinin yanlis oldugunun altini izdi. O kardesine Hmayuna destek ikmanin
yararli olacagini syledi. O sahi yumusatmak iin Hz. Aliyi ven Hmayun Sahin
bir rubaisini okudu.
4914
Bundan hoslanan Sah Tahmasb ise Hmayuna yardim
kosulunun Siiligi kabul etmekle olabilecegini bildirdi. Sultanim Beyim de sahin bu
istegini Hmayun Saha ulastirdi. Hmayun Sah da kendisinin destekleyen Bayram
Bey ve Kadi Cihanin da tavsiyeleri ile
4915
sonunda Siiligi kabul etmek zorunda
kaldi.
4916
O, bununla da Sah Tahmasbin yardimi ile babasi gibi hkimiyete gelecegi
ve muhaliflerini yenebilecegini amalamaktaydi.
Bir diger bilgiye gre Sultanim Beygim, Hmayun Sahin Hz. Aliyi ven
rubaisini Sah Tahmasba okuduktan sonra sevinen Tahmasb yalnizca 12 imamin
adlarinin hutbelerde okutuldugu takdirde Hmayuna yardim edecegini bildirdi
4917
ve
Hmayun Sah da bunu kabul etti.
4918
Bylece Kadi Cihan da, Hmayun Saha
yardim konusunda mzakereye basladi. Hmayun da Bayram Han ile danisarak
asagida verdigimiz 4 kosulu kabul etti.
1. Hmayun Sah Siiligi kabul edecek.
4911
Ekber-name, s. 323.
4912
Bairam Khan, s. 82.
4913
Humayun in Persia, s. 35; Riyazul-Islam, s. 69.
4914
Hmayun der Iran, s. 77-78; Humayun in Persia, s. 43.
4915
Bairam Khan, s. 77.
4916
Hmayun der Iran, s. 81; Humayun in Persia, s. 36.
4917
Tarih-i Firite, c. II, s. 237.
4918
a.g.e, s. 237.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
710
2. Hindistanda taht ve taci elde ettikten sonra Sii imamlar adina hutbeler
okutacak.
3. Kandahari aldiktan sonra Sah Tahmasba birakacak.
4. Kandahardaki tm hazineleri Sah Tahmasba teslim edecek.
Bu 4 kosul karsliginda ise Sah Tahmasb, Hmayuna yeteri kadar askeri
destek verecekti.
4919
Bylece Kadi Cihan da Sultaniyede Sah Tahmasb tarafindan gnderilen iki
mektubu Hmayuna verdi. Sah Tahmasbin nc mektubu Hmayuna verildikten
sonra Hmayun da onu Sah Tahmasbin yaninda okuyarak Siiligi kabul etti.
4920
6.41.2.2.11. Taht- Sleyman Av Partisinde
Ondan sonra ise Sah Tahmasb, Hmayun Sah ile birlikte Taht-i Sleymana 3
gnlk ava iktilar. Orada ilk nce Sah Tahmasb ve Hmayun Sah, sonra ise Behram
Mirza ve Sam Mirza ve en sonunda ise nl Kizilbas emirlerinden nce Bayram Han
ile avlandi. Bylece Sah Tahmasb srekli av ve diger eglencelerle Hmayunu
agirlamaya devam etti.
4921
6.41.2.2.12. Bayram Hann $ah Tahmasb ile Mzakeresi
Hmayun Sah, Tah-i Sleymani terk ettikten sonra oranin 13 kilometre
uzaginda Sah Tahmasbi agirlayarak degisik yemekler ve zellikle Safevlerin
bilmedigi nohut pilav ile onu agirladi.
4922
Iki padisah oradan da Miyaneye dogru
4919
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 461.
4920
Riyazul-Islam, s. 62-63; Hmayun der Iran, s. 82; Humayun in Persia, s. 29-30.
4921
Hmayun der Iran, s. 85; Humayun in Persia, s. 35.
4922
Hmayun der Iran, s. 89; Humayun in Persia, s. 39.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
711
hareket ettiler. Artik onlar srekli birbirinin adirina gidiyorlardi ve iliskileri iyi
gidiyordu.
4923
Sah Tahmasb, sonra Bayram Beyi agirarak Hindistana dndkten
sonra yapilacaklari, Kandahar ve baska vilayetlerin alinmasini onunla konustu. Sah
Tahmasb h. 951 / 1544 sonbaharinda Taht-i Sleymana yakin bir yerde kutlama
treni dzenledi. Bu byk konuklukta 600 adir kuruldu ve 3 gn srd.
4924
Sah
Tahmasb ve Hmayun Sah oradan da Miyaneye gelip veda trenini
dzenledikten
4925
sonra vedalastilar.
4926
Sah Tahmasb, Bayram Hana Iranda
kalmasi nerisinde de bulundu. O, Bayram Hani Azerbaycanda dedelerine ait bir
blgenin hkmetine getirmek istiyordu. Ancak o Hmayun Saha ok sadik oldugu
iin byle buhranli bir dnemde onu terk etmek istemediginden Tahmasbin bu
nerisini kabul etmedi.
4927
6.41.2.2.13. Tebriz ve Erdebile Gitmeleri
Hmayun Sah, Bayram Han araciligi ile Sah Tahmasba Tebriz ve Erdebile
gitmeleri ve oralari grmeleri iin izin vermesini istedi. Sah da sevinerek onun bu
istegine olumlu yanit verdi.
4928
Onlar ilk nce Tebrize gidip orada 5 gn kaldiktan
sonra Erdebile dogru hareket ettiler. Onlari Erdebilin yakin kylerinden olan
Samesbide Erdebil trbesinin mtevellisi olan Masum Bey Safev ve sehir ileri
gelenleri karsiladilar.
4929
Hmayun ve yanindakiler Erdebilde Seyh Safinin
mezarini da ziyaret ettiler.
4930
6.41.2.2.14. Erdebilden Sistana Gelmeleri
Onlar Erdebilden de Hazar denizi kiyisina giderek orayi da gezdikten sonra
doguya dogru hareket edip Kazvine ulasip orada durdular.
4931
Hmayun Sah ve
Bayram Han, daha sonra ise Kazvinden de Sebzivar ve Meshede gittiler. O ve
4923
Hmayun der Iran, s. 89; Humayun in Persia, s. 32, 39.
4924
Riyazul-Islam, s. 71.
4925
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 100; Bairam Khan, s. 79.
4926
Hmayun der Iran, s. 90; Humayun in Persia, s. 40; Riyazul-Islam, s. 71.
4927
Bairam Khan, s. 82.
4928
Favaids-safeviye, s. 25; Riyazul-Islam, s. 2.
4929
Hmayun der Iran, s. 96; Humayun in Persia, s. 42.
4930
Bairam Khan, s. 79.
4931
Riyazul-Islam, s. 73.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
712
Bayram Han Meshedde bulunan VIII. Sii imami Rizanin mezarini bir daha ziyaret
ettiler.
4932
Hmayun ve Bayram Han, oradan da Cama giderek ikinci kez 14 Sevval
951 / 29 Aralik 1544te sehri ve Seyh Ahmed Camin mezarini ziyaret edip
4933
oradan da Camin Harcerd kyne gidip Sah Kasim Envarin mezarini da ziyaret
ettikten sonra Tebes Misinan yolu ile Sistana gittiler.
6.41.2.2.15. Bust Kalesi ve Kandaharn Alnmasnda Rol
Hmayun Sah, Bayram Han oradan da yanlarindaki 12.000 atli ile birlikte
Kandahara dogru hareket ettiler. Sah Tahmasbin emri zerine Cihan-sah
Karakoyunlunun torunu ve Bayram Hanin akrabalarindan olan Muhammedi Mirza
da emirlerin iinde yer almaktaydi. Bu, Sah Tahmasbin Bayram Hana verdigi
degerden kaynaklanmaktaydi. Bayram Beyin tavsiyesi ve Hmayunun emri zerine
ordu ilk nce Bust kalesini kusatti. Kale bekileri ise kisa bir sre direndikten sonra
teslim oldular ve Hmayun oradan da Kandahara dogru ilerledi. Hmayun ve
Bayram Han 7 Muharrem 952 / 21 Mart 1545te Kandahara ulasip orayi
kusattilar.
4934
Kamran Mirzanin kardesi ve Kandahar hkimi olan Askeri Mirza
savunmaya basladi. Kusatma sresi uzun srd ve gnlk savaslarda iki taraftan da
yarali ve kayiplar veriliyordu.
4935
Bu sirada Kamran Mirzanin Askeri Mirzaya
destek iin gnderdigi ordunun Kandahara yaklastigi ve Zemin-daverdeki
Ergendab kiyisinda konuslandiklari haberi ulasti. Bayram Han ile Muhammedi Mirza
bazi Kizilbas emirleri ile birlikte ansizin onlara gece baskini yapip orduyu dagittilar.
Bylece Kizilbaslarin eline oklu ganimet, koyun srleri ve diger seyler geti.
Bundan sonra ise Hmayun, Kamran Mirza ile mzakere yolu ile Kandahari teslim
etmeye ikna etmeye alisti. Bylece Bayram Han, Muhammedi Mirza ile birlikte
Kizilbas kilik kiyafetleri ile Kabile dogru hareket ettiler.
4936
Bunu grenen Kamran
Mirza saray ileri gelenlerinden birogunu onlari karsilamalari iin Kabil yakinina
4932
Bairam Khan, s. 50.
4933
Abdul-hseyin Nevai, Yadi ez Azamat-i Iran, Penah Averden-i Hmayun Padisah-i Hind be Sah
Tahmasb-i Safev, Mecelle-yi Yadigar, Sal: 2, Sehriver 1324, No: 1, s. 26; Hmayun der Iran, s. 103;
Humayun in Persia, s. 18; Sykes, Tarih-i Iran, s. 256.
4934
Tarih-i Firite, c. II, s. 237; Bairam Khan, s. 81.
4935
Riyazul-Islam, s. 75.
4936
a.g.e, s. 75.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
713
gnderdi.
4937
Bayram Han, Hmayun Sah ve Sah Tahmasbin gnderdikleri 2 mektup ve
hediyelerini Kamran Mirzaya getirmisti. Bayram Han, mektuplari ve hediyeleri
takdim ettikten sonra mzakereye basladi. Ancak o, Kamran Mirzanin ikna
edilemeyecegini grnce Hmayun Sahi desteklemelerini saglamak iin Babrl
sehzadeleri ve bazi saray byklerini etkilemeye alisti ve bu konuda basari
saglayarak adeta Hmayunun gelecegini de garanti altina almis oldu. Bayram Han
ve yanindakiler bir buuk ay sonra Kamran Mirzadan izin alarak geri dndler.
Kamran Mirza mektuplarin yanitini da ona teslim etti.
4938
Bu sirada Kamran Mirza sarayindaki kimi sehzadeler ve saray ileri gelenleri
Hmayun Saha katildilar. Kale savunucularindan da mitsizlige kapilanlar yavas
yavas kaarak Hmayuna katiliyorlardi. Bu nedenle de Askeri Mirza 25
Cemaziylhir 952 / 2 Eyll 1545te aman dileyerek Kandahar kalesini teslim
etti.
4939
Anlasma uyarinca, Budak Han Kaar, Murad Mirzanin temsilcisi olarak
Kandahari ele geirdi.
4940
Hmayun ve Bayram Bey ise adamlari ile birlikte
Kandaharin disinda Ergendabdaki ahar-bag Babrde konuslandilar.
4941
6.41.2.2.16. Kandaharn Bayram Hana Verilmesi
Kandahar Kizilbaslarca alindiktan sonra ise Hmayun Kandahari ele
geirmeyi kararlastirdi.
4942
O, bunun iin Bayram Bey ile istisare ederek Budak Han
Kaar ile savasmayi uygun bulmadi. Budak Han onun atlilarinin Kandahara
girmesini engellemekteydi. Bunun iin ise Hmayun, atlilarindan bir kismini ot ve
4937
Bairam Khan, s. 86.
4938
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 468.
4939
Ekber-name, s. 350; Riyazul-Islam, s. 75; Bairan Khan, s. 89; Hmayun der Iran, s. 115;
Humayun in Persia, s. 52.
4940
Hmayun der Iran, s. 116; Humayun in Persia, s. 60; Tarih-i Firite, c. II, s. 237; Tarih-i lem-
ara-yi Abbasi, c. I, s. 92.
4941
Bairam Khan, s. 89.
4942
Hmayun der Iran, s. 117-118; Humayun in Persia, s. 54-55; Bairam Khan, s. 91; Riyazul-Islam,
s. 77.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
714
odun saticisi adi ile Kandahara soktu. O emirlerinin saldiracagi kapilarini da
belirledi. O, emirlerini evre ormanlarda saklayip gereken zamanda saldirmalarini
istedi. Bylece o, Kandahari ele geirdi.
4943
Budak Han da savunmayi eksik grerek
sehri Hmayun Saha teslim etti.
4944
Hmayun, Kandahari aldiktan sonra Bayram
Hani oraya hkim olarak atadi. O, sonra Sah Tahmasba mektup yazarak Budak
Hanin Herat halkina karsi kt davrandigi bahanesi ile Kandahari aldigini
aiklamaya alisti. O, Sah Tahmasbin da ok gvendigi Bayram Hani Kandahar
hkimi yaptigini da ona bildirdi.
4945
O, Kandaharin yine Sah Tahmasba ait oldugu
vurguladi.
4946
Sah Tahmasb Hmayun Sahin Sibanilere yaklasmasi olsiligindan ekiniyordu.
Tahmasb, ayrica Kandahar hkmetine kendisinin gvendigi biri olan Bayram
Hanin ki Sii idi.
4947
getirilmesine sevindi.
4948
6.41.2.2.17. Bayram Hann Kandahar Hkimiyeti
Bayram Han izledigi dengeli siyasetlerle Safevlerle Hmayun arasindaki
dostluklari gelistirmeyi srdrd. Bayram Han da yeni makama atanisinin raporunu
Sah Tahmasba gnderdi. O, 9 yil boyunca (15451554) kisa sreli isten
ayrilmakla Kandaharda hkim idi. Btn bu sre ierisinde o, srekli Sah
Tahmasba mektuplar ve hediyeler gnderiyordu.
4949
Sah Tahmasbin emri zerine
Bayram Hanin konumunu glendirmeleri iin onun boyundan olan Hemedandaki
Trkman Baharlu boyunu Kandahara g ettiler. Bayram Han da Safev tebaasindan
olan kisileri Hindistanda etkin bir biimde destekledi.
4950
4943
Hmayun der Iran, s. 123; Humayun in Persia, s. 57; Riyazul-Islam, s. 76; Bairam Khan, s. 22,
166.
4944
Tarih-i Siyasi ve Ictimaiyi Iran, s. 208; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 91.
4945
Bairam Khan, s. 92.
4946
Hmayun der Iran, s. 123; Humayun in Persia, s. 57; Riyazul-Islam, s. 80.
4947
Tarih-i Firite, c. II, s. 233.
4948
Bairam Khan, s. 94.
4949
a.g.e, s. 94.
4950
Hulasett-tevarih, c. II, s. 405.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
715
6.41.2.2.18. Dehlinin Alnmasnda Rol
Hmayun Sah, Kamran Mirzayi
4951
yendikten sonra 11 Saban 962 / 23
Temmuz 1555te Dehliyi fethederek tahta ikti. Sah Tahmasbin destegi ve Bayram
Hanin yol gstermeleri olmasaydi, Hmayun Sah da bu basarilari elde
edemeyecekti.
4952
Bayram Bey, Kandahar hkmetini yine de elinde tutmaktaydi. O,
kendi adina ise Kandahar hkimiyetine Sah Muhammed Kalatiyi atamisti. Hmayun
Sahin 7 Rebiylevvel 963 / 20 Ocak 1556da
4953
ld.
6.41.2.2.19. mrnn Sonlar ve lm
Hmayun Sahin lmnn ardindan Bayram Han, Celaled-din Ekberi
4954
hkimiyet tahtina oturtup onun iin gereken btn nlemleri de aldi.
4955
Sonunda ise
bozguncu kisilerin ikardigi fitneleri ile onlarin arasi aildi. Bayram Han, ok sayida
atisma ve savaslardan sonra hacca gittigi sirada yolda Hintlilerin saldirisina
ugrayarak ldrld.
4956
Bayram Hanin oglu ise Ekber Saha yakisir hizmetlerinden
dolayi Hanlar Hani lakabini aldi.
4957
Celaled-din Ekber Padisah onu Sultan
Hseyin Mirza Safevnin
4958
oglu Rstem Mirza ile birlikte Deken lkesini
4959
fethetmeleri iin grevlendirmisti. Onlar da o blgelerin birogunu ele geirdiler.
Tarih-i Ki:ilbaan eserine gre o h. XI. yy.da (XVII. yy.) (Tarih-i Ki:ilbaan
eserinin yazildigi muhtemel tarih h. 10071013 / 15981605 yillari arsi idi.) sz
konusu memleketin hkmdari idi.
4960
4951
Hulasett-tevarih, c. I, 392; The Cambridge History of India, s. 42, n. 1.
4952
Riyazul-Islam, s. 271.
4953
Tarih-i Firite, c. II, s. 233; Bairam Khan, s. 124; Riyazul-Islam, s. 85; Tarih-i Cihan-ara, s. 241;
Hulasett-tevarih, c. I, s. 378; The Cambridge History of India, s. 69.
4954
Celaled-din Ekber Sah 15561605 yillari arasi hkimiyette bulunmustur.
4955
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 36.
4956
a.g.e, s. 36.
4957
Bayram Hanin oglunun adi Baba Rahimdir. O, ayni zamanda sair idi ve dilde (Trk, Fars,
Hint) siir yazmistir.
4958
Sultan Hseyin Mirza, I Sah Ismailin torunu (Behram Mirzanin oglu) idi. O Kandahar hkimligi
yapmis ve 1576 yilinda vefat etmistir.
4959
Deken, Hindistan yarimadasinin gney blgesindeki topraklardir.
4960
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 36.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
716
6.41.2.3. Muhammedi Mirza
Muhammedi Mirza da Baharlu boyuna mensup komutanlardan idi. Sah
Tahmasb, Hmayun Saha Kandahari almasi konusunda yardim etmeleri iin
grevlendirdigi Kizilbas birligi iinde Cihan-sah Karakoyunlunun torunu ve Bayram
Hanin akrabalarindan olan Muhammedi Mirza da yer almaktaydi. Onlar da 7
Muharrem 952 / 21 Mart 1545te Kandahara ulasip orayi kusattilar.
4961
Kusatma
olduka uzun srd.
4962
Bu sirada Kamran Mirzanin, Askeri Mirzaya destek iin
gnderdigi ordunun Kandahara yaklastigi ve Zemin-daverdeki Ergendab kiyisinda
konuslandiklari haberi ulasti. Bayram Han ile Muhammedi Mirza bazi Kizilbas
emirleri ile birlikte ansizin onlara gece baskini yapip orduyu dagittilar. Bylece
Kizilbaslarin eline oklu ganimet, koyun ssrleri ve diger seyler geti. Bundan
sonra ise Hmayun, Kamran Mirza ile mzakere yolu ile Kandahari teslim etmeye
ikna etmeye alisti. Bylece Bayram Han, Muhammedi Mirza ve ile birlikte Kizilbas
kilik kiyafetleri ile Kabile dogru hareket ettiler.
4963
Bunu grenen Kamran Mirza
saray ileri gelenlerinden birogunu onlari karsilamalari iin Kabl yakinina
gnderdi.
4964
Bayram Han ve yanindakiler bir buuk ay sonra Kamran Mirzadan izin
alarak geri dndler.
4965
6.42. BAYBURTLU
4966
6.42.1. Bayburtlularn Kkeni
Karakoyunlulara bagli Bayburtlu boyunun asil yerlesim yeri Kk Asyanin
Ararat (Agri) dagi evresindeki topraklari
4967
ve Erzincanin evresindeki Bayburt
idi. Bayburtlularin Eresbar (Arazbari) blgesinin hkimi idiler.
4968
Bayburtlular
bugn de Karadagi`in Arazbari blgesinde yasamaktadirlar. Onlarin bir kisminin
4961
Tarih-i Firite, c. II, s. 237; Bairam Khan, s. 81.
4962
Riyazul-Islam, s. 75.
4963
a.g.e, s. 75.
4964
Bairam Khan, s. 86.
4965
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 468.
4966
Faruk Smer, Safev Devletinin Kuruluu, s. 18, 20, 21, 107, 160, 194, 195.
4967
Tarih-i Eresbaran, s. 237-238.
4968
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. III, s. 1086.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
717
Safevlere katilarak Kizilbas olduklari bilinmektedir. Onlarin iinden ikmis en nl
emir Karaca Ilyas olmustur.
4969
6.42.2. Karaca lyas
6.42.2.1. $ah smail Dneminde Karaca lyas
Bayburtlu boyundan olan Karaca Ilyas, 1500 yilinda I. Sah Ismailin Erzincan
seferinde ona katilmistir. Bir diger bilgiye gre Karaca Ilyas Bayburdlu
maiyetindekilerle birlikte h. 905 / 14991500da Erdebile dogru giden Sah Ismaile
katilmistir.
4970
Tarih-i Ki:ilbaan eserine gre ise o, I. Sah Ismailin tahta ikisinin
baslarinda derghina gelmisti.
4971
Yukaridaki iddialardan h. 905 / 14991500 tarihi
daha dogru gzkmektedir. Bir diger bilgiye gre ise Ismail Mirza, uhur Saddan
da kaarak Dokuz Elem blgesine dogru giderek orada konuslandiginda
4972
bu kyde
Karaca Ilyas ve sofulardan bir grubu Ismailin yanina gelerek Mntes Sultan Krd
ona sikyet ettiler. Zira onlar ziyafet bahanesi ile Mntes Sultan Krdn
askerlerince yagmalanmislardi. Karaca Ilyas ve maiyetindekilerden bir kismi ise
zorluklara ragmen kamayi basarmislardi.
4973
Bunun zerine Ismail de Mntesin
bulundugu Soregele dogru saldirarak onun kararghini kusatti ve Krtlerden bir
grubunu ldrdkten sonra digerlerini de tarumar etti. Ancak Mntesin kendisi
kaip kurtarabildi. Karaca Ilyas h. 907 / 15012 yilinda Evlend Akkoyunlunun
yenilgisi ile sonulanan
4974
Serur savasi
4975
ve Tebrizn Kizilbaslarca alinmasinda
4976
da Ismailin yaninda yer almaktaydi.
4977
4969
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 40.
4970
Tarih-i Eresbaran, s. 237-8.
4971
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 40.
4972
lem-ara-yi Sah Ismail, s. 52.
4973
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 254.
4974
Tarih-i Cihan-ara, s. 266.
4975
Ahsent-tevarih, s. 84; Habibs-siyer, s. 464; Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 122;
Hulasett-tevarih, c. I, s. 70.
4976
Hulasett-tevarih, c. I, s. 72; Tekmiletl-ahbar, s. 38; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 28.
4977
Yusuf Cemali, s. 143.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
718
6.43. VARSAK
4978
6.43.1. Varsaklarn Kkeni
Tarih-i Ki:ilbaan kaynagina gre Karakoyunlulara bagli Varsak boyunun asli
Karaman beldesindendir.
4979
Bir diger grse gre, Varsaklarin kkeni Kk
Asyadaki daglik Kilikiya blgesidir.
4980
6.43.2. $eyh Cneyd Dneminde Varsaklar
Seyh Cneyd Konyaya h. 854 / 14501de geldiginde
4981
onunla Konya
trbelerinin bir seyhi olan Seyh Abdul-latif arasinda bas gsteren bir takim tartisma
ve mnakasalar yznden Konyayi terk etmek zorunda kalmisti.
4982
O oradan da
Kilikiya daglarinda yasayan Varsaklarin yanina gitmisti. Ancak o orada da sapik
dsncelerde oldugu ve mritlerini savasa tahrik etmesi sulamasi ile zorunlu olarak
oradan kaarak Sam (Suriye)ye gitti.
4983
6.43.3. $ah smail Dneminde
Ismail h. 906 / 1500 yazinda Erzincana dogru hareket ettiginde
4984
Erzincanda ona Anadolulu mritlerinden katilanlar
4985
ierinde Varsaklar da
vardi.
4986
Sah Ismailin ordusunda halki trkleri ve syledikleri destanlar ile
costuran ve tahrik eden kisilerin var oldugu bilinmektedir.
4987
Bilindigi gibi varsagi
bir boy adi olmanin yani sira epik duygularla ykl olan bir tr Trk halk siir
biiminin de adidir. Sah Ismailin da varsagi tarzinda siirler yazdigi bilinmektedir.
Belki de varsak szcg Trkmanlar arasinda ozan veyahut sik anlamina
4978
Faruk Smer, Safev Devletinin Kuruluu, s. 18, 39, 49, 50, 58, 104.
4979
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 40.
4980
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 348.
4981
Hinz, Irans Aufstieg zum National Statt, s. 21.
4982
Aikpaazade Tarihi, s. 264-265; Ekinci, Erdebil Tekkesinin Kurulusu, s. 69-70.
4983
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 134.
4984
Tekmiletl-ahbar, s. 38.
4985
Ahsent-tevarih, Seddon, s. 35.
4986
Ahsent-tevarih, s. 61; Hulasett-tevarih, c. I, s. 56; Huld-i Berin, s. 95.
4987
Yusuf Cemali, s. 94.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
719
kullanilmistir. Sah Ismail tarafindan gnderilen Nur Ali, h. 917 / 151112de Orta
Anadoluda isyan ikarmayi basarmisti. Nur Ali Halifeya katilanlar ierisinde
Varsaklar da bulunmaktaydi.
4988
6.43.4. Kemah Kalesinin Alnmas
Sultan Selim daha aldiran savasi ncesi Sivas ve Erzincan arasindaki Kemah
Kalesini ele geirmek iin 5 Rebiylevvel 921 / 19 Nisan 1515te Amasyadan
oraya dogru hareket etmisti.
4989
Ancak bir diger bilgiye gre o Sefer sonlari 921 /
Nisan ortalari 1515te Kemaha hareket etmistir. Ayrica Sultan Selim kaleyi
kusatmasi iin daha nceden Muhammed Pasa Biyigli-ogluyu da gndermisti.
4990
Bilindigi gibi kalenin kutualigi Varsklarin elinde idi.
4991
Sultan Selim casuslari
araciligi ile onlarin sayilarinin azligini grenince Varsaklarin teslim olmasini istedi.
Ancak onlar onun bu istegini reddedip direnmeye baslayinca kusatmaya alinan kale
toplar araciligi ile surlari yikilarak 5 Rebiylevvel 921 / 19 Nisan 1515te kaleyi ele
geirilip oradaki 300 Varsak bekilerinin hepsi de ldrld.
4992
Sz konusu kalenin
o tarihe kadar herhangi biri tarafindan alindigi grlmemistir.
4993
6.43.5. aldran Savay ve $ah Tahmasb Dneminde
aldiran savasinda Varsaklarin Safev ordusunun arhilari arasinda yer
aldiklari bilinmektedir.
4994
Kanuni devrinde de Tarsus ve Adana blgesinden birok
Varsak oymaklarinin Kizilbasligi kabul ederek Irana gittikleri Osmanli tahrir
defterlerinde kirmizi mrekkep ile kaydedilmistir.
4995
4 Cemaziylevvel 974 / 16
Kasim 1566da zbeklerin saldirisindan Trbet Haydariye kalesine siginan sehzade
Muhammed Mirza ve lalasi olan Horasan hkimi Sah-kulu Yegen Sultan
Ustaclunun kusattiklari haberi Sah Tahmasba ulasinca iinde Varsaklarin da
4988
Mneccimbasi, Sahifl-ahbr, c. III, s. 440-441.
4989
Serh-i Cengha-yi Sah Ismail, s. 319; Mnaatus-selatin, c. I, s. 412; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi,
c. I, s. 41.
4990
Uzunarsili, c. II, s. 271.
4991
Ahsent-tevarih, s. 200.
4992
Faruk Smer, Safev Devletinin Kuruluu, s. 39; Serh-i Cengha-yi Sah Ismail, s. 319.
4993
Serh-i Cengha-yi Sah Ismail, s. 319.
4994
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 425.
4995
Faruk Smer, Safev Devletinin Kuruluu, s. 50.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
720
bulundugu bir grubu
4996
blgeye gndermisti.
6.43.6. Varsak Boyuna Mensup Kiyiler
I. Sah Ismail dneminde Varsak boyundan Yusuf Bey Varsak, Muhammed Bey
Varsak, Musa Bey, Hasan Halife, Mustafa Bey ve Dr Hasan Bey gibi nl kisiler
ikmistir.
6.43.6.1. Yusuf Bey Varsak
Yusuf Bey I. Ismail zamaninda Varsaklarin emrilerinden biri idi.
4997
aldiran
savasindan nce Sivas ve Erzincan arasindaki Kemah kalesinin
4998
asil kutuali ve
hkimi olan Yusuf Bey Varsak aldiran savasina katilmak iin grevini Muhammed
Bey Varsaka devrederek
4999
Sah Ismaile katildi. aldiran savasinda Sah Ismailin
emri zerine Yusuf Bey Varsak arhilarin basina getirilen Saru Pire Kori-basiya
yardim etmesi iin grevlendirmisti.
5000
6.43.6.2. Muhammed Bey Varsak
Muhammed Bey de Varsak boyuna mnesup komutanlardan idi. aldiran savasi
ncesi h. 921 / 151516da Kemah kalesinin bekiligini yapan Yusuf Bey Varsak
Sah Ismaile katilmak iin gittiginden Kemah kalesinin berkiligini komutanlarindan
biri olan Muhammed Bey Varsak ve yanindaki 300 bekisine devretmisti.
5001
Sultan
Selim de ilk Iran seferinde yanindan getigi Sivas ve Erzincan arasindaki Kemah
Kalesini ele geirmek iin 5 Rebiylevvel 921 / 19 Nisan 1515te Amasyadan
oraya dogru hareket etti.
5002
Sultan Selim ayni zamanda kaleyi kusatmasi iin daha
nceden Muhammed Pasa Biyigli-ogluyu da blgeye gndermisti.
5003
Sultan Selim,
4996
Hulasett-tevarih, c. II, s. 458.
4997
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 40.
4998
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 41.
4999
Ahsent-tevarih, s. 200; Huld-i Berin, s. 249-250; Cihan-ga-yi Hakan, s. 514.
5000
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 425.
5001
Ahsent-tevarih, s. 200.
5002
Serh-i Cengha-yi Sah Ismail, s. 319; Mnaatus-selatin, c. I, s. 412.
5003
Uzunarsili, c. II, s. 271.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
721
Muhammed Bey Varsakin teslim olmasini istedi. Ancak o ve Varsaklar onun bu
istegini reddedip direnmeye baslayinca kusatmaya alinan kale toplar araciligi ile
surlari yikilarak 5 Rebiylevvel 921 / 19 Nisan 1515te kaleyi ele geirildi.
Anadolunun anahtari niteliginde olan Kemah Kalesinin Yavuz Sultan Selimin
eline gemesi ile Muhammed Bey ve 300 kale bekisinin de hepsi ldrldler.
5004
6.43.6.3. Musa Bey
Varsak boyundan olan Musa Bey, kk bir emriydi.
5005
6.43.6.4. Hasan Halife
Varsak boyundan olan Hasan Halife, kk bir emriydi. O, Hafin
5006
hkimiydi.
5007
6.43.6.5. Mustafa Bey
Varsak boyundan olan Mustafa Bey, kk bir emriydi.
5008
6.43.6.6. Dr Hasan Bey
Varsak boyundan olan Dr Hasan Bey, kk bir emiriydi.
5009
5004
Faruk Smer, Safev Devletinin Kuruluu, s. 39; Serh-i Cengha-yi Sah Ismail, s. 319.
5005
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 40.
5006
Haf Eyaleti, Iranin dogusunda, Khistan blgesindedir.
5007
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 40.
5008
a.g.e, s. 40.
5009
a.g.e, s. 40.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
722
6.44. KARACADAGLU
5010
6.44.1. Karacadaglu Boyunun Kkeni
Tarih-i Ki:ilbaan eserine gre Karacadaglu veya Karadaglu
5011
boyu da
Karakoyunlulara mensuptu.
5012
Bu buyun yerlesim blgesi adindan da belli oldugu
gibi Azerbaycanin Karadag blgesi idi.
6.44.2. Haydar Dneminde Karacadaglular
Sultan Haydarin h. 893 / 148788de Kafkasya (Dagistan)ya dogru yaptigi
seferinde, Kr irmaginin kiyisinda 2 ay durdugunda orada ona Karacadaglular da
kabalik bir topluluk ile katilmislardi.
5013
6.44.3. smail Mirza Dneminde
Ismail Mirzaya h. 906 / 15001de Erzincanda
5014
katilan mritleri
ierinde
5015
Karacadag boyu da vardi.
5016
6.44.4. Han Ahmedi Bastrmalar iin Grevlendirilmeleri
Sah Tahmasb Gilanda egemen olan Han Ahmedin bastirilmasi iin h. 975 /
156768de grevlendirip gnderdigi birlik
5017
iinde Karacadaglular da vardi.
5018
5010
Karacadagli adli Trk boylari Iran Azerbaycanin Karadag blgesinde yerlesmisler. Kaynaklarda,
onlarla ilgili ilk bilgilere Safev dnemi kayitlarinda rastlanmaktadir. nce Kizilbaslar yaninda yer
alan Karacadaglilar, Osmanli-Safev savslarindan sonra Osmanlilarin safina gemislerdir. Bundan
dolayi Kizilbas hkmdari Sah Abbas tarafindan XVII. yy.in baslarinda cezalandirilmislardi. Bu olay
onlarin uzun bir sre siyasal olaylarin disinda kalmalarina neden olmustur. 1747 yilinda kurulan
Karadag Hanligi dneminde tekrar etkili olduklari grlen Karacadaglilar, Trk-Kaar sahlari
dneminde daha da glenmislerdir. Faruk Smer, Safev Devletinin Kuruluu, s. 153.
5011
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. III, s. 1086.
5012
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 40.
5013
lem-ara-yi Emini, Woods, s. 71-72.
5014
Tekmiletl-ahbar, s. 38.
5015
Ahsent-tevarih, Seddon, s. 35; Yusuf Cemali, s. 133.
5016
Ahsent-tevarih, s. 61; Hulasett-tevarih, c. I, s. 56; Huld-i Berin, s. 95.
5017
Nevai, Sah Tahmasb, s. 133-134; Ahsent-tevarih, s. 559; Hulasett-tevarih, c. II, s. 462; Tarih-i
lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 112.
5018
Ahsent-tevarih, s. 561; Hulasett-tevarih, c. II, s. 471; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 112;
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
723
6.44.5. Tebriz syan ve Karacadaglular
Sah Tahmasb Tebriz ileri gelenlerinin sikyetleri ve emirler ile devlet ileri
gelenlerinin istegine uyarak neredeyse iki yildan beri isyancilarin denetiminde olan
Tebrize h. 981 / 157374te Yusuf Bey avusyu darga olarak atayip blgeye
gnderdi.
5019
Onlar da basarisiz olunca,
5020
sahin emri zerine bir Karacadaglu birligi
de ayaklanmayi yatistirmada yardim etmeleri iin Tebrize gnderildi. Bununla da
Tebrizin sz konusu byk apli isyani 2 yil sonra yatistirilmis oldu. Sah Tahmasb
da halkin bir daha isyan etmesi bahanesini ortadan kaldirmak iin meslek erbabina
zg olan czi
5021
miktardaki muhtarife vergisini kaldirmis oldu. Sah daha sonra
bunu da yeterli grmediginden Tebriz halkindan alinacak vergilerin birogunu da
kaldirdi. O, btn bunlari ikarmis oldugu zel bir emrinde
5022
anlatmisti.
6.44.6. Karacadaglu Boyuna Mensup Kiyiler
Karacadaglu boyundan avus Mirza, Ferruh-zad Bey, Halife Ensar ve Sohrab
Bey gibi emirler ikmistir.
5023
6.44.6.1. avuy Mirza
Karacadaglu boyundan olan avus Mirza, byk emirlerden idi. O, I. Sah
Ismail zamaninda emir olmustu.
5024
6.44.6.2. Ferruh-zad Bey Karadaglu Eyik-agas
Ferruh-zad Bey, Karacadaglu boyuna mensup nl devlet adamlarindan idi.
Sah Tahmasb, Amasya baris mzakerelerini yrtmesi iin yksek makama sahip
Tarih-i Gilan, s. 50-51.
5019
Ravzets-Safa-yi Nasiri, s. 143; Hulasett-tevarih, c. II, s. 571; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I,
s. 114.
5020
Hulasett-tevarih, c. II, s. 585; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 118.
5021
Petrusefski, Tarih-i Iran, s. 494.
5022
Nevai, Sah Tahmasb, s. 19-20; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 114.
5023
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 40.
5024
a.g.e, s. 40.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
724
olan Ferruh-zad Bey Karadaglu Esik-agasiyi grevlendirmisti. O, Ferruh-zad Bey
Karadaglu Esik-agasiyi
5025
degerli hediyelerle o cmleden Grcistan armagani
5026
adi ile bilinen degerli mcevher ile Rebiylahir 962 / Subat-Mart 1555te
5027
Sultan
Sleymana gnderdi. O, Osmanlilarla Safevler arasinda bundan sonra srekli eliler
gnderilmesi ve mektuplar yazilmasini temenni ederek Safev tebaasinin da kutsal
yerler ile Mekke ve Medine ziyaretini yapmalari iin Osmanli arazisinden geislerine
izin saglanmasini da istedi.
5028
Ferruh-zad Bey ise 9 Cemaziylahir 962 / 1 Mayis 1555te Amasyaya
gelip
5029
Sah Tahmasbin gnderdigi mektup ve hediyeleri Osmanli sultanina sundu.
Safev elisi Sultan Sleyman ve vezirleri tarafindan sicak karsilandi ve kendisine
degerli hediye ve hilatler sunuldu.
5030
Bylece baris mzakereleri srdrlerek 8
Recep 962 / 29 Mayis 1555te Amasya baris anlasmasi imzalandi. Bu anlasma
uyarinca Azerbaycan ve Dogu Ermeniyye (o dnemde Ermenistan mi??) vilayetleri
Safevlere birakildi. Bati Ermenistan, Bagdat, Mezopotamyanin tm, Van Gl
evresindeki Van, Ercis, Adil-cevaz ve Ahlat gibi sehirler ve Osmanlilarin isgal edip
kisla yaptirdiklari yerler Osmanlilara verildi. Kars sehri ise tarafsiz blge olarak ilan
edildi her iki taraf orada askeri kale yapmayi karlastirdilar.
5031
Grcistan (metinde
Kartli-Kahetya olmalidir) konusunda ise Mesk, Kartil ve Kaht Safevlere, Basi Auk
(Imertil), Daviyan ve Koriyan (Mingrel, Megreli olmasin) Trabzon sinirina degin
Osmanlilara verildi.
5032
Bununla da Grcistan pratikte Safevlerle Osmanlilar
arasinda iki ayri blgeye ayrilmis oldu.
5033
Bylece iki Trk devleti arasindaki sinir
Arpa ayinin kuzey kismi olarak tayin edildi.
5034
Sultan Sleyman Kanuni, Sah
Tahmasbin Safev tebaalarinin Kerbela, Necef, Mekke ve Medine gibi kutsal
meknlara ziyarete gitmeleri iin izin verildi ve onlar engel ikarilmamasi konusunda
5025
Ahsent-tevarih, s. 493.
5026
Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 83; A History of Georgia, s. 24.
5027
Hulasett-tevarih, c. I, s. 369; Roemer, s. 244.
5028
Mnaatus-selatin, c. I, s. 620, 623; Nevai, Sah Tahmasb, s. 283.
5029
Uzunarsili, c. II, s. 361, 450.
5030
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 236, n. 452, (Hammer Purgstall, s. 1222).
5031
Minorskii, Saziman-i Idari, s. 187.
5032
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 87; Tarih-i Nizami-yi Iran, s. 19.
5033
The Making of the Georgian Nation, s. 48.
5034
Faruk Smer, Safev Devletinin Kuruluu, s. 68.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
725
zel emirler verdi.
5035
Bu ise Osmanli ulema kesimi iin byk bir darbe anlamina
geliyordu. Amasya anlasmasinin bir diger nemli yn iki Trk lkesi ve devleti
olan Safev ve Osmanlilar arasinda yapilmis ilk baris anlasmasi olmasidir. Bu
anlasma h. 986 / 157879 yilina dek srd.
6.44.6.3. Halife Ensar
Halife Ensar, Karacadaglu emirlerinden idi.
5036
Sah Tahmasb Gilanda egemen
olan Han Ahmedin bastirilmasi iin h. 975 / 156768de grevlendirip gnderdigi
birlik
5037
iinde Karaa-dag hkimi Halife Ensar da vardi.
5038
Halife Ensar, uzun sre
Karadag hkimi, sonra ise Sirvan beylerbeyi olmustur. 1582 yilinda lmstr.
6.44.6.4. Sohrab Bey
Sohrab Bey Karacadaglu emirlerinden olan Halife Ensarin
5039
oglu idi. h. 981
/ 157374te Tebriz 2 seneden beri devam edcen isyanini bastiramayan
5040
Yusuf
Bey avus
5041
Tebriz ileri gelenleri ve zenginlerinin Kazvine gelip sikyette
bulunmalari zerine Sah Tahmasb, isyancilara karsi Tebrize ordu yrtmek kararini
aldi.
5042
Sahin emri zerine Ensar Halifenin oglu ve Karadag hkimi olan Sohrab
Bey atlilari ile ayaklanmayi yatisirmada Yusuf Beye yardim etmesi iin Tebrize
gittiler. Bununla da isyancilar Kizilbaslara karsi ikmaktan ekinerek ve aralarindaki
ittifaki koruyamadiklarindan dagilistilar. Isyan rehberleri ise saklandilar. Kizilbaslar
nderlerin birogunu ele geirip ibret olsun diye onlari astilar. Asilanlarin sayisi
yaklasik 150 kisi idi. Onlarin arasinda Gkce, Nesmi, Seref, Seyhi Gazer, Hasan
ekme-duz, Haci Diraz, Sah-ali ertek, Mirza Baba-kulu ve Hseyin Sebzeci gibi
5035
Ferid, Bey, s. 111; Uzunarsili, c. II, s. 450, n. 2.; Sykes, Tarih-i Iran, s. 257.
5036
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 40.
5037
Nevai, Sah Tahmasb, s. 133-134; Ahsent-tevarih, s. 561; Hulasett-tevarih, c. II, s. 462; Tarih-i
lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 112.
5038
Ahsent-tevarih, s. 561; Hulasett-tevarih, c. II, s. 471; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 112;
Tarih-i Gilan, s. 50-51.
5039
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 40.
5040
Hulasett-tevarih, c. II, s. 585; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 118.
5041
Ravzets-Safa-yi Nasiri, s. 143; Hulasett-tevarih, c. II, s. 571; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I,
s. 114.
5042
Tarih-i Safevyan, s. 43.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
726
nl pehlivanlar da bulunmaktaydi.
5043
ldrlen kisi sayisinda kaynaklarda su
rakamlar da geer: 4050 gen ve toplamda 200den fazla l
5044
, yaklasik 350
basi.
5045
Isyanci nderlerinden , Pehlivan Yari, Pehlivan Avez ve Alay Hasan-can,
Sohrab Beyin evinde hapsedildiler. Sohrab Bey onlari sigindirmak istese de Yusuf
Bey buna karsi ikti. Bu nedenle de Sohrab Bey onlarin n de teslim etti. Yusuf
Bey de onlari ldrtp kafalarini ise Tebriz meydaninda daragacindan astirdi.
Bununla da Tebrizin sz konusu byk apli isyani 2 yil sonra yatistirilmis oldu.
Sah Tahmasb da halkin bir daha isyan etmesi bahanesini ortadan kaldirmak iin
meslek erbabina zg olan czi
5046
miktardaki muhterefe vergisi ve Tebriz hakindan
alinacak vergilerin birogunu da kaldirdi.
5047
6.45. AKKOYUNLU (BAYINDIR)
5048
Bu boya Bayindiri (Bayindir) de derler. Bayindirlarin adi ilk kez Ermeni
yilliklarinda (Grabarca yazili eserlerde) miladi baslarinda geen bir olayla ilgili
Vgndir (Vgundur) biiminde gemektedir.
5049
Iran topraklarinda 36 yil saltanat
srmslerdir.
5050
Padisahlari sirasi ile: Hasan Padisah, Sultan Halil, Yakub Padisah,
Baysungur Mirza, Rstem Padisah, Ahmed Padisah, Muhammedi Mirza, Elvend
Padisah ve Sultan Murad.
5051
Akkoyunlularin ejdat olarak grdkleri Bayindir Han,
Gn Han b. Oguz Hanin ogludur. Oguz Han ise Hasan Padisahin
5052
elli birinci
kusaktan babasidir.
5053
5043
Hulasett-tevarih, c. II, s. 586.
5044
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 118.
5045
Tarih-i Safevyan, s. 43.
5046
Petrusevskiy, Islam der Iran, s. 494.
5047
Nevai, Sah Tahmasb, s. 19-20; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 114.
5048
Bu konuda genis bilgi iin bkz. Ebu-Bekir Tihran, Kitab-i Diyarbakiriyya (Hasan Bey
Akkoyunlunun, Onun Seleflerinin Tarihi ve Karakoyunlu ve agatay Tarihlerinden Ona Ait Olanlar),
ev. Rana Skrova, Baki, 1998; Ersahin, Akkoyunlular, s. 23-25.
5049
Hata Klliyati, s. 39-40.
5050
Ak-Koyunlu devleti hkimiyeti 14681502 yillari arasinda srmstr.
5051
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 13.
5052
Ersahin, Akkoyunlular, s. 66-112.
5053
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 13.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
727
h. 896 / 149091 veya 897 / 149192de esi tarafindan zehirlenerek ldrlen
Sultan Yakub ve oglu Yusuf Mirzadan
50545055
sonra Sufi Halil ve Sultan Yakubun
Musullu boyundan olan emirleri, firsati degerlendirerek yalnizca bir yil sekiz ay sre
ile hkimiyette kalabilen Baysunkuru tahta ikardilar.
5056
Bundan sonra ise Mesih
Mirzayi tahta ikarmak isteyen Bayindiri ve Prnak boylari ile Maksud Bey
(Despinadan olan)in oglu Rstem Beyi
5057
destekleyen diger emir ve boylar
arasinda atismalar yasandi. Bunun sonucunda Mesih Mirza ve Sultan Halilin oglu
Ali Mirza, Rstem Mirzanin entrikasi ile ldrldler.
5058
Ismail Mirza ve
kardesinin Lahicanda oldugu siralarda yerel hakimiyet, Yezdde Murad Bey
Bayindir, Kirmanda ise Ebul-feth Bey Bayindirin elindeydi.
5059
h. 936 / 1529
30da zbeklere karsi gvde gsterisi amaciyla Sah Tahmasb onlarin katildigi bir
trende
5060
resm-i geitte Bayindiri boyunun sirasi Kizilbas boylarindan sonraki
blmde nc siradaydi.
5061
Tarih-i Ki:ilbaana gre, Bayindiri veya Akkoyunlulara bagli boylar Musullu,
Prnak, Seyhavend, epni, Bayat-Bozulu, Arab-girl, Hinislu ve Tekelden
olusmaktaydi.
5062
6.46. MUSULLU
5063
6.46.1. Safev ncesi Musullularn Rekabetleri
Sultan Yakub, oglu Yusuf Mirza ile birlikte h. 896 / 149091 veya 897 / 1491
5054
Yusuf Cemali, s. 105-106.
5055
a.g.e, s. 105.
5056
Habibis-Siyer, s. 431-432; Tarih-i Cihan-ara, s. 255.
5057
Habibis-Siyer, s. 436-437; Tarih-i Cihan-ara, s. 254-255.
5058
Habibis-Siyer, s. 436-437; Tarih-i Cihan-ara, s. 254-255.
5059
Ispanaki, v. 52.
5060
Hulasett-tevarih, c. I, s. 198-206.
5061
a.g.e, 198.
5062
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 21-29.
5063
Faruk Smer, Akkoyunlular, Trk Dnyasi Arastirmalari Vakfi, sy. 40, 1986, s. 1-2; Faruk
Smer, Safev Devletinin Kuruluu, s. 29, 30, 48, 55, 57, 101, 115, 121, 125, 129, 182.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
728
92de
5064
Sultanin esi tarafindan zehirlenerek ldrlmesinden
5065
sonra Sufi Halil
ve Sultan Yakubun Musullu boyundan olan emirleri firsati degerlendirerek yalnizca
bir yil sekiz ay sre ile hkimiyette kalabilen Baysunkuru tahta ikardilar.
5066
6.46.2. Musullularn Safevlerdeki Konumu
Musullular
5067
Ak-koyunlulara bagli boylardandir. Oruc Bey Bayatin verdigi
listede Musullu boyu Turcomanos olarak geer. Oruc Beye gre Musullular, Safev
devletinde genellikle askeri komutan olarak atanmislardi. Oruc Bey, Musullularin,
Safevlerle olan dostluk ve akrabaliklari zellikle vurgulanmaktadir.
5068
6.46.3. Musullularn $ah smaile Katlmas
Sah Ismail h. 913 / 15078de Alaud-devleyi yakalayamayinca
5069
Kizilbaslarla blgeyi yikip yagmaladiktan sonra Diyarbakira dnd. Sah Ismail,
dns yolu zerindeki Harputu da ele geirdi. Musullular ise degerli hediyelerle
Sah Ismailin huzuruna iktilar.
5070
Bylece Musullu boyu Safevlere katilinca,
Diyarbakir blgesinin Safev devletine baglanmasi kolayca mmkn oldu.
5071
6.46.4. $ibek Hann Yenilmesinde Rolleri
Sah Ismail, zbekler Merv kalesine sigindiktan sonra, Musullu boyundan olan
300 atliyi Mahmud-abad kprs yakinina yerlestirerek, 28 Saban 916 / 30 Kasim
1510te Telhtan kyne gitti. Sah, Musullulara, zbek ordusu onlara yaklastiginda,
savasa girmeden hemen Safev ordusuna dogru ekilerek, dsmani kendilerine
getirmeleri iin emir vermisti. Sibek de Cuma gn 916 / 1 Aralik 1510da ordusu ile
kaleden iktiginda Musullular da daha nceden planlandigi gibi zbeklerin nnden
5064
Yusuf Cemali, s. 105-106.
5065
a.g.e, s. 105.
5066
Habibis-Siyer, s. 431-432; . Tarih-i Cihan-ara, s. 255.
5067
Huld-i Berin, s. 409.
5068
Minorskii, Saziman-i Idari, s. 249.
5069
Lubbut-tevarih, s. 404.
5070
Lubbut-tevarih, s. 405; Cihan-ga-yi Hakan, s. 258; Ahsent-tevarih, s. 124-125.
5071
Faruk Smer, Safev Devletinin Kuruluu, s. 30; Kili, Kanun Devri, s. 43.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
729
kaarak sahin ordusuna katildilar. Onlari takip eden Sibek Han da Mahmud-abad
kprsnden getikten sonra esas Kizilbas ordusu ile karsilasarak tuzaga
dsrldgn anladi. Iki ordu Mervin Mahmud-abadi
5072
diger bir grse gre ise
Merv Tahir-abadinda
5073
savasa tutustular. h. 916 / 1510 kisinin baslarinda Sibek ve
zbeklerin birogu yara bile almadan
5074
lin olmak sureti ile ldrldler.
5075
6.46.5. Horasan Emirl-meralgnn Musullulara Verilmesi
h. 921 / 151516da zbeklerin Horasan sehir ve kylerine olan saldirilari
sonucu sz konusu blgedeki kitlik ve alik had safhaya ulasmisti. O sirada
Horasanin Kayeninde Musullular egemendi. h. 921 sonlari / Subat 1516da
Horasan ile ilgili bilgilendirilen Sah Ismail, Horasan emirl-meraligini Musullulara
verdi.
5076
6.46.6. h. 927 / 1521de Musullular
zbekler h. 927 / 1521 ilkbaharinda 30.000 atli ve yaya asker ile Horasana
saldirdiklarinda
5077
onlara karsi savasa giren Safev ordusunda, Musullular da
nemli bir yer tutuyorlardi. Ubeyd Han ise Heratta egemen olan Musullulari
kusatmaya aldi. Herat kalesi bekileri zbeklerin kusatmasina karsi siddetli bir
biimde dayanarak onlarin saldirilarini geri pskrttler. Ubeyd Han ise 12 gn
kusatmadan sonra kaleyi ele geirmekten vazgeerek 2 Recep 927 / 7 Haziran
1521de kusatmayi birakarak Buharaya geri dnd.
5078
Bu saldiridan sonra Ubeyd
Han, Sah Ismail hayatta iken bir daha Horasana saldirmadi. Musullularin Herattaki
hkimiyeti 3 Sefer 928 / 1 Ocak 1522ye kadar srd.
5079
Bu sre boyunca Tahmasb
Mirza da onlarla idi. Bundan sonra ise Musullular Bagdat hkmetine atandilar.
5080
5072
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 37; Hulasett-tevarih, c. I, s. 111.
5073
A Literary History of Persia, s. 65.
5074
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 134.
5075
Cihan-ga-yi Hakan, s. 380; Habibs-siyer, s. 513; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 38;
Hulasett-tevarih, c. I, s. 112.
5076
Habibs-siyer, s. 554.
5077
Habibs-siyer, s. 579; Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 189-190.
5078
Habibs-siyer, s. 581; Hulasett-tevarih, c. I, 148.
5079
Habibs-siyer, s. 588; Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 210.
5080
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 504.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
730
Sah Ismailin ogullarindan Tahmasb Mirza ve Behram Mirzanin anneleri de
Musullu emirlerinden birinin kiz kardesi idi.
5081
6.46.7. Div Sultan Rumlu ile Ustaclu htilaflarnda Tarafszlklar
Div Sultan Rumlu ile Ustaclularin karsi karsiya gelmelerinde Musullularin
yansiz davrandigi dikkati ekmektedir. Bunun sebebi Musullularin sarayda ve devlet
iinde Taclu Hanim Musullu gibi gl bir temsilcilerinin olmasi idi.
5082
6.46.8. Bagdat syan ve Musullular
h. 934 / 152728de Taclu Beygim Musullunun istegi zere Bagdatta egemen
olan Musullulardan bir kismi saraya gelmek iin yola ikip, Mahi-destte
konuslandilar.
5083
O sirada Kelhur hkimiyetinde olan Musullular ise, bilinmeyen i
sorunlar veya rekabetten dolayi 14 Ramazan 934 / 2 Haziran 1528de Bagdat
Musullularina ansizin saldirip birogunu ldrdler.
5084
Bylece Kelhurdaki
Musullular Bagdati da alarak Mezopotamya blgesinde tam egemen oldular. Onlar
daha sonra Sah Tahmasbtan ekinerek, kendilerini Osmanliya tabi ilan edip Bagdat
sehrinin anahtarlarini da Osmanli sultanina gnderip
5085
Kizilbasliktan iktilar.
5086
Bylece Bagdatta Sultan Sleyman adina sikke darp ettirip hutbe okuttular. Osmanli
devleti ise Avrupa cephesinde mesgul oldugu iin onlarla ilgilenme firsati
bulamadi.
5087
Sah Tahmasb h. 935 / 1529 yazinda
5088
ise isyan eden Musullulari
bastirmak iin Bagdata dogru hareket etti.
5089
Kusatma sresi birka gn
5090
ve diger
bilgiye gre daha uzun
5091
oldu. Sonunda ise Musullarin kendileri
5092
teslim oldular.
5081
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 44.
5082
Cevahirl-ahbar, s. 149.
5083
a.g.e, s. 157.
5084
Tarih-i Cihan-ara, 284; Hulasett-tevarih, c. I, s. 176; Huld-i Berin, s. 351.
5085
Uzunarsili, c. II, s. 349.
5086
Cevahirl-ahbar, s. 158; Hulasett-tevarih, c. I, s. 176.
5087
Uzunarsili, c. II, s. 349.
5088
Tarih-i Cihan-ara, s. 284; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 95; Hulasett-tevarih, c. I, s. 189;
Roemer, s. 241.
5089
Cevahirl-ahbar, s. 158.
5090
Tarih-i Cihan-ara, s. 284; Roemer, s. 237.
5091
Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 26.
5092
Cevahirl-ahbar, s. 158-159; Faruk Smer, Safev Devletinin Kuruluu, s. 102.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
731
Bagdat ise Sevval 935 / Haziran-Temmuz 1529da Sah Tahmasbin eline geti.
6.46.9. h. 936 / 152930da Musullularn Konumu
h. 936 / 152930da zbek emirleri ve elilerinin de hazir bulundugu bir
trende Sah Tahmasb tarafindan dzenlenen resm-i geitte
5093
Musullu boyu Kizilbas
boylari blmnde altinci veya sonuncu sirada idi.
5094
Bu ayni zamanda sz konusu
dnemde Musullu boyunun devlet iindeki konumunu da gstermekteydi.
6.46.10. Azerbaycan Hkmetinin Musullulara Verilmesi
Sah Tahmasb h. 939 / 153233te zbeklere karsi Horasana dogru hareket
5095
etmeden nce Azerbaycan valiligini Musullulara devretti.
5096
6.46.11. Han Ahmede Kary Grevlendirilen Musullular
Sah Tahmasbin Cemaziylevvel 975
5097
/ Kasim 1567de Han Ahmede karsi
Biyepise gnderdigi kalabalik orduda
5098
Hemedan blgesi Musullulari vardi.
5099
6.46.12. Musullu Boyuna Mensup Kiyiler
Musullu boyundan Emir Bey Musullu, Taclu (Tacli) Hanim, Ibrahim Sultan,
Sah-kulu Koru, Nohud Sultan, Zl-fikar Bey, Haydar Sultan, Ibrahim Han, Ali
Bey, Ahmed Bey, Isa Bey ve Musa Bey Musullu gibi nl kisi ve komutanlar
ikmistir.
5093
Hulasett-tevarih, c. I, s. 198-206.
5094
a.g.e, s. 198.
5095
Tarih-i Cihan-ara, s. 287; Hulasett-tevarih, c. I, s. 224.
5096
Tarih-i Cihan-ara, s. 287; Hulasett-tevarih, c. I, s. 223; Seref-name, c. II, s. 181.
5097
Nevai, Sah Tahmasb, s. 133-134; Ahsent-tevarih, 559; Hulasett-tevarih, c. II, s. 462; Tarih-i
lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 112.
5098
Nkavetl-Asar, s. 68; Cevahirl-ahbar, s. 227-229.
5099
Ahsent-tevarih, 561; Hulasett-tevarih, c. II, s. 471-472; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s.
112; Tarih-i Gilan, s. 50-51; Huld-i Berin, s. 352.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
732
6.46.12.1. Emir Bey Musullu
6.46.12.1.1. Mhrdarlk Mansbna Getirilmesi
Musullu boyuna mensup nl emirlerin basinda hi kuskusuz Emir Bey
gelmektedir. Emir Bey, Sah Ismailin esi Taclu Beygimin akrabasi idi.
5100
Sah
Ismail, Alaud-devleye karsi seferden sonra
5101
dns sirasinda Sultan Yakub devri
Akkoyunlu komutanlarindan Glb Beyin oglu Emir Bey, ailesi ve boyunu
toplayarak degerli hediyelerle Sah Ismailin huzuruna ikmis
5102
ve Safevlere
sadakatini ifade etmistir. Bu sadakati karsisinda Sah Ismail de onu mhrdarlik
vazifesiyle dllendirmistir.
5103
Emir Beyin Sah Ismail hizmetine girmesiyle,
Musullu oymagi da Safev bayragi altina girmistir. Bu durum ise genis ve fethi kolay
olmayan Diyarbakir blgesinin Safev Devletinin idaresi altina girmesine yardimci
olmustur.
5104
6.46.12.1.2. $ibanilerle Merv Savaynda Emir Bey
Sah Ismail, zbekler Merv kalesine sigindiktan sonra Emir Bey Musullu
Mhrdari 300 atli ile Mahmud-abad kprs yakinina yerlestirerek kendisi 28
Saban 916 / 30 Kasim 1510da Telhtan kyne gitti. Sah ona zbek ordusu
yaklastiginda savasa girmeden sahin ordusuna dogru kaarak dsmani oraya
getirmesini istedi.
5105
Sibek de Cuma gn 916 / 1 Aralik 1510da ordusu ile kaleden
iktiginda Emir Han Musullu da daha nceden planlandigi gibi zbeklerin nnden
kaarak sahin ordusuna katildi. Onu takip eden Sibek Han da Mahmud-abad
krsnden getikten sonra esas Kizilbas ordusu ile karsilasinca tuzaga
dsrldgn anladi. Iki ordu Mervin Mahmud-abadi
5106
diger bir grse gre ise
Merv Tahir-abadinda
5107
savasa giristiler. h. 916 / 1510 kisinin baslarinda Sibek ve
5100
Cevahirl-ahbar, s. 123.
5101
Lubbut-tevarih, s. 248.
5102
Lubbut-tevarih, s. 405; Cihan-ga-yi Hakan, s. 258; Ahsent-tevarih, 124-125.
5103
Rumlu, Sah Ismail Tarihi, s. 116; Uysal, Sah Ismail, s. 39; Sarwar, History of Shah Ismail, s. 53.
5104
Faruk Smer, Safev Devletinin Kuruluu, s. 30; Kili, Kanun Devri, s. 43.
5105
Rumlu, Sah Ismail Tarihi, s. 148.
5106
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 37; Hulasett-tevarih, c. I, s. 111.
5107
A Literary History of Persia, s. 65.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
733
zbeklerin birogu ldrldler.
5108
6.46.12.1.3. Horasan Emirl-meras Yaplmas
zbeklerin Horasan sehir ve kylerine olan saldirilari sonucu sz konusu
blgedeki kitlik ve alik had safhaya ulasmisti. Herat hkimi Zeynel Han, zbeklerin
yatistirilmasinda basarili olamadi. Horasanin Kayen hkimi Emir Han Musullu 921
sonlari / Subat 1515te Tebrizde Sah Ismailin huzuruna ikarak Horasanin
acinacak durumunu ona rapor etti. Sah Ismail de Horasan halkina olan zel ilgisini
belirtmek ve onlardaki moral bozuklugunu gidermek amaciyla byk oglu sehzade
Tahmasb Mirzayi Herata gnderecegini aikladi ve blge kislasini da
glendirecegini bildirdi. Sah Ismailin buyrugu zerine Siman ve Damgan
sinirindan Amuye suyu kiyisina degin
5109
olan Horasan hkmetini Tahmasb
Mirzaya verildi. O, Tahmasb Mirzanin kk (2 yasinda) oldugundan, Emir Han
Musulluyu Horasan emirl-merasi ve ona lala yapti.
5110
Sah Ismail ayni zamanda
Sibek Hanin da zamaninda deger verdigi Emir Yusufun oglu Giyased-din
Muhammedi Horasan sadri yapti.
5111
Tahmasb Mirza ve Emir Han Musullu, Rebiylevvel 922 / Nisan-Mayis
1516da Herata geldiler.
5112
Emir Han, Horasanin vezirligine Mecded-din
Muhammed Kirmaniyi getirdi. Sz konusu vezir uyguladigi dzenlemelerle
Horasani bayindir duruma getirerek dagilmis halkin yerlerine geri dnp ziraat
yapmalarina neden oldu.
5113
Emir Han iki yil sonra kendi basarili vezirini azlederek
onun mal varligini da msadere etti. O, eski vezirinin yerine Mevlana Emir
Semerkandiyi seti. O iki yil getikten sonra Mevalanayi da isten alarak katletti.
5108
Cihan-ga-yi Hakan, s. 380; Habibs-siyer, s. 513; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 38;
Hulasett-tevarih, c. I, s. 112; Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 134.
5109
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 166.
5110
Habibs-siyer, s. 553; Mneccimbasi, Sahifl-ahbr, c. III, s. 186; Vilayeti, Sah Ismayil Sefevi,
s. 201; Sarwar, History of Shah Ismail, s. 86.
5111
Habibs-siyer, s. 554.
5112
a.g.e, s. 554.
5113
a.g.e, s. 575.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
734
Emir Han onun da yerine Hace Ali-can Kere-rudiyi Horasan veziri olarak seti.
5114
6.46.12.1.4. h. 923 / 1518 ve 924 / 1518 Yllar Arasnda
h. 923 sonlarina dogru / Ocak 1518de Iranda bir Osmanli casusu yakalandi.
Sorusturmadan sonra Osmanlida Emir Han Musullunun Heratta ayaklanmasi
sylentilerinin yayildigi anlasildi. Casus, bu haberin dogru olup olmadigini
arastirmak iin Irana gnderilmisti.
5115
Sah Ismail bu sylentinin yanlisligini
Osmanli casusuna kanitlamak iin Emir Hani Tebrize agirdi. Emir Han ise Hace
Muzaffer Bitiki ve Giyased-din Muhammed Sadri Sah Ismaile gnderdi. Onun
gnderdikleri kisiler Horasanin kt durumu, iktisadi sorun ve zbeklerin saldiri
olasiliklarini saha bildirerek Emir Hanin Heratta kalmasina izin verilmesini
istediler. Sah da Emir Hanin bu istegine olumlu yanit vererek gnderdigi Giyased-
din Sadri ilgi ile karsiladi. Sah Ismail, Emir Hana Giyased-din Muhammedi,
Tahmasb Mirzanin gretmeni yapmasini da emretti. Sah ayrica ona Horasan ile ilgili
tm islerde Giyased-dinin grslerine basvurmasini istedi. Giyased-din ise
Ramazan sonlarina dogru 924 / Ekim 1518te Herata geri dnd. Emir Han, sahin
Giyased-dine karsi artan ilgisinden rahatsiz oldu. O, Horasan islerini yine kendi
grsleri dogrultusunda ve Giyased-dini dinlemeden yrtmeye devam etti.
5116
Bu
siralarda zbeklerin Horasana saldirmak istedikleri haberini alan Sah Ismail,
Kizilbaslari Firuz-kuha gndererek zbekler saldirdigi takdirde Tahmasb Mirza ve
Herat valisi Emir Han Musulluya yardim etmelerini istedi. Ancak Osmanli
ordusunun tekrar dogu dogru hareket ettigini grenen Sah Ismail, Kizilbaslari Firuz-
kuhtan Maraga ordusuna agirdi.
5117
6.46.12.1.5. h. zbeklerin h. 927 / 1521 Saldrsnda
Ubeyd Hanin, h. 927 / 1521 ilkbaharinda 30.000 atli ve yaya askerleri ile
birlikte baskenti Buharadan hareket edip Amu Deryadan geerek Horasana dogru
5114
Cihan-ga-yi Hakan, s. 583.
5115
Habibs-siyer, s. 576.
5116
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 194.
5117
Cihan-ga-yi Hakan, s. 576-577.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
735
ilerledigini
5118
grenen Serahs hkimi Sevindk Bey Afsar acele ile Herata bir
haberci gndererek Ubeyd Hanin Horasana olan saldirisini 16 Cemaziylahir 927 /
23 Mayis 1521, Persenbe gn Herata gnderdigi bir adami araciligi ile Emir Han
Musulluya bildirdi. O dnemde Horasanin hkmeti Emir Hanin lalaligi ki ayni
zamanda Horasan emirl-merasi idi - altinda olan 8 yasindaki sehzade Tahmasbin
elinde idi. Ubeyd Hanin Horasana saldiri haberi Sah Ismaile ulasinca o bir
Kizilbas birligini Emir Hana destek iin acele Horasana gnderdi.
5119
Ubeyd Han ise yoldaki sehir ve kyleri yagmaladiktan sonra Herati kusatmaya
aldi. Emir Han Musullu, Emir Giyased-din Sadr ve diger Kizilbas emirlerinin de
destegi ile direnmeye basladi. Herat kalesi bekileri zbeklerin kusatmasina karsi
siddetli bir biimde dayanarak onlarin saldirilarini geri pskrttler. Ancak burada
alti izilmesi gereken nemli bir husus Giyased-din, Emir Handan savunmada
destek istese de, Emir Han onu kendine rakip olarak grdg iin bu yardima
yanasmadi. Ubeyd Han ise 12 gn kusatmadan sonra kaleyi ele geirmekten vaz
geerek 2 Recep 927 / 7 Haziran 1512de kusatmayi birakarak kyleri ve tarlalari
yakip yagmaladiktan sonra Buharaya geri dnd.
5120
Onun geri dns sebebi, destek
Kizilbas birliginin yaklastigi haberini almasi da olabilir.
6.46.12.1.6. Emir Hann yten Alnmas
Giyased-din de Emir Han Musulluya karsi oldugundan Herat kusatmasi
kirildiktan sonra Tebrize giderek onu Sah Ismaile sikyet etmek kararini almisti.
Bunu grenen Emir Han Musullu ise 5 Recep 927 / 10 Haziran 1521de onu
yakalayarak Ihtiyared-din kalesinde hapsettirdi. O, Giyased-dinin ve ona mensup
olan yardimci ve hizmetilerin tm mal varligini da zapt edip
5121
ertesi gn 10 Recep
927 / 15 Haziran 1521de ise onu ldrtt. Sah Ismailin Giyased-din Muhammedi
sevdigini iyi bilen Emir Han Musullu, Sah-kulu Koruyu sahin yanina gnderdi. Sah
kulu, Emir Giyased-dinin Herat kusatmasi sirasinda Zahired-din Babre adam
5118
Habibs-siyer, s. 579; Ahsent-tevarih, 222.
5119
Tekmiletl-ahbar, s. 56.
5120
Habibs-siyer, s. 581; Hulasett-tevarih, c. I, s. 148.
5121
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 199.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
736
gndererek, geldigi takdirde Herati Babre teslim edecegini grendigini bunun
iinde onu lmle cezalandirdigini saha bildirdi. Ancak Giyased-din Muhammedi
iyi taniyan Sah Ismail, Horasan sadrinin ldrlmesine fkelenip durumun
arastirilmasi iin zel emir verdi.
5122
Sah-kulu Kori ise Herata geri dnerek Sah Ismailin duruma kizdigini Emir
Han Musulluya bildirdi. Bundan tedirgin olan Emir Han, o siralarda Kandeharin
Zahired-din Babrn kusatmasinda oldugu gerekesi ile kusatmayi kirmak
bahanesi ile Sebzivara gitti. O sehzade Tahmasb Mirzayi da yaninda gtrd.
Bunun zerine Sah Ismail onu grevden almayi kararlastirdi. O, Tahmasb Mirza ve
Emir Hani Tebrize agirarak, diger oglu Sam Mirzayi Horasan hkumetine atadi.
O, Sam Mirzanin ocukluk dnemi lalasi olan Durmis Hani yine grevde birakarak,
ayni zamanda Horasan emirl-merasi da yapti.
6.46.12.1.7. Tebrize Gnderilmesi
927 / 1521 siralarinda daha nceden Emir Hana yardim etmesi iin
grevlendirilen Durmis Han, Herkan Sultaniyede idi. Sah ona acele Zeynel Han ile
birlikte Herata gidip Tahmasb Mirza ile Emir Hani Tebrize gnderilmelerini
emretti.
5123
Durmis Han ise Zeynel Han ile birlikte Herata dogru acele hareket
ettiler. Onlar Emir Hanin tedirginligini bildikleri iin yolun yarisindan ona dosta
mektuplar gndererek Horasan hkimiyetinin yine onda kalacagini yazdilar. Onlar
kendilerinin gelis amacinin yardim oldugunu ona bildirdiler. Onlar Herata
geldiklerinde Emir Hanin itaat etmeyecegini anladilar.
5124
Bunun zerine Durmis
Han her hangi i savasi engellemek maksadiyla canini tehlikeye dsrerek az sayida
asker ile Sebzivara Emir Hanin yanina gitti. O, orada Emir Hana yine sah
tarafindan ilgi ile karsilanacagi ve onun yine Horasan emirl-merasi olarak
kalacagi gvencesini verdi. Durmis Han, Tahmasb Mirza ve Emir Han ile birlikte
Herata dnd. Durmis Han Heratta sahin Horasan hkimiyetine Sam Mirzayi
5122
Ahsent-tevarih, s. 227.
5123
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 205; Vilayeti, Sah Ismayil Sefevi, s. 206.
5124
Habibs-siyer, s. 587.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
737
atadigini, kendisinin de sehzadenin lalasi olarak grev yapmasina emredildigini ona
bildirdi. Bylece Durmis Han akilli tedbiri ile Emir Hanin isyan olasiligini etkisiz
kildi.
5125
Durmis Han Samlu, 3 Sefer 928 / 1 Ocak 1522de Tahmasb Mirza ile Emir
Han Musulluyu Herattan Sah Ismailin sarayina gnderdi.
5126
Emir Han yolda
hastalandi. Onlar Tebrize ulastiktan sonra sah konunun arastirilmasi iin bir
komisyon olusturarak bizzat kendisi Emir Giyased-dinin akrabalarinin sikyetini
dinledi. Ancak Emir Hanin hastaligi daha da siddetlenerek arastirma komisyonu
sona ermeden vefat etti.
5127
Bir diger grse gre ise Emir Han yarasina ldrc
merhem koyularak kasten ldrlmstr.
5128
Sah Ismail, Emir Giyased-dinin
akrabalarinin mal varligini da onlara geri verdirterek Herata dnmelerine msaade
etti. Btn bunlara ragmen Tarih-i Ki:ilbaandaki yanlis bir bilgiye gre Emir Han
Sah Tahmasbin adina Bagdat valisi idi ve Zl-fikar Bey onu ldrmst.
5129
Oysaki Bagdat hkimi, Zl-fikar Bey tarafindan ldrlen Emir Beyin kk
kardesi Ibrahim Han idi.
5130
6.46.12.2. Taclu (Tacl) Hanm
6.46.12.2.1. $ah smailin Yanna Gelmesi
Sah Ismail, Osta kalesini alip Hseyin Kiya ilaviyi esir ettiginde Beygim
Musullu yanindaki kisiyle sahin hareminde gzelliginden dolayi Taclu Hanim
lakabini almisti.
5131
Sah Ismail, Diyarbakira olan saldirisinda Taclu Beygimin
boyundan ve akrabasi
5132
olan Diyarbakir valisi Emir Han Musulluyu ilgi ile
karsilayarak onu kendi mhrdari yapmisti.
5125
Ahsent-tevarih, s. 227.
5126
Habibs-siyer, s. 588.
5127
Ahsent-tevarih, s. 229.
5128
Lubbut-tevarih, s. 420.
5129
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 22.
5130
Tarih-i Cihan-ara, 284; Hulasett-tevarih, c. I, s. 176; Huld-i Berin, s. 351.
5131
Cevahirl-ahbar, s. 122.
5132
a.g.e, s. 123.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
738
Kaynaklarin taranmasi ile Sah Ismailin Taclu Hanim adini tasiyan iki esinin
oldugu anlasilmaktadir. Belki de onlardan birinin diger ismi Behruze Hanim idi. Bir
bilgiye gre Yakub Bey Akkoyunlunun Halil Sirvan-sahin kizi ile evliliginden
Taclu Hanim adini tasiyan bir kizi vardi. O, daha sonra Sah Ismail ile
nikhlanmistir.
5133
6.46.12.2.2. Esir Dymesi
Taclu Hanim da Musullu boyuna mensup nl Safev devlet kadinlarindan idi.
Osmanli tarihilerinden bazisi savasta Sah Ismailin eslerinden birinin esir
aldigini
5134
bildirmelerine ragmen diger bilgilere gre bu savasta harem ile birlikte
Sah Ismailin iki esi esir alinmistir.
5135
Onlar Sah Ismailin nikhli esi Behruze
Hanim ile sevgilisi
5136
Tacli (Taclu) Hanim idi. Osmanli komutanlarindan Mesih
Pasaya esir dsen Tacli Hanim ise onun adirinda iki gece kaldiktan sonra ona lal
tasindan yapilmis olduka degerli kpelerini vererek hrriyetini aldi. Tacli Hanim
erkek elbisesi giyerek atini Tebrize dogru kosturdu.
5137
Kimilerine gre, Tacli
Hatun, Vidin sancakbeyi Mesih Beyin adamlarinca esir alinmistir.
5138
aldiran savasindan sonra kaybolan Taclu Beygimi bulmasi veya onunla ilgili
bir haber edinmesi iin Sah Ismail, Durmis Hani 300 kisi ile birlikte
grevlendirmisti.
5139
Rastlanti sonucu Durmis Hanin veziri olan Mirza Sah Hseyin
Isfahani ki onun esyalarini tasimaktaydi. Tebrizden 2 menzil uzaklastiginda Taclu
Beygim ile karsilasti. Mirza, Tacli Beygimi Maraga yolu ile gtrdgnde yolda
Durmis Hani grd ve birlikte saha dogru gittiler.
5140
Bunun zerine Sah Ismail len
vekils-saltana Mir Abdul-baki yerine,bu basarisindan dolayi, Mirza Sah-hseyin
5133
Tekil-i Devlet-i Milli der Iran, s. 114.
5134
Mnaatus-selatin, c. I, s. 403; The Otoman Dynasty, s. 123.
5135
Ispanaki, v. 200; Roemer, s. 224.
5136
Mneccimbasi, Sahifl-ahbr, c. III, s. 455; Hoca Sadeddin, Tct-tevrh, c. IV, s. 212.
5137
Ispanaki, v. 200-201.
5138
Uzunarsili, c. II, s. 268.
5139
lem-ara-yi Safev, s. 501.
5140
a.g.e, s. 501.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
739
Isfahaniyi Dergezinde vezir, vekil ve divan-i li naziri olarak atadi.
5141
aldiran savasindan bir yil sonra h. 921 / 151516da de Tacli Hanimin
adirinin Sah Ismailin adirininin en yakininda olmasi
5142
onun sah tarafindan zel
bir ilgi ile karsilandiginin kanitidir.
Osmanli tarihilerine gre Tacli Hanim esir alinmasina karsilik Safev
kaynaklari onun katigini belirtmektedirler. Bir bilgiye gre o kaarak Hoydaki
Melik Beyin evine siginmis oradan da Sah Ismail Tebrize dndgnde oraya
gitmistir. Bunun zerine Sah Ismail de siradan bir ifti olup arpa eken Melik Bey
Hoyiyi emir yapmistir.
5143
6.46.12.2.3. $ah Tahmasbn Tahta kmasndaki Rol
Taclu Hanim, Sah Ismail sarayinda yetkili bir kisi olarak lke isleri ile
ilgilenmekte, vezir ve emirlerin azil ve atamalarinda etkiliydi. Sah Ismailin 19
Recep 930 / 23 Mayis 1524, Pazartesi gecesinde lmnden sonra Kizilbas ileri
gelenleri, vezir Kadi Cihan Hasaninin destegi ayni zamanda sarayda ve haremde
yetkili ve gl biri olan Taclu Hanimin maslahati ve onayi ile
5144
ayni gnn gle
vaktinde (19 Recep 930 / 23 Mayis 1524, Pazartesi) 10 yasinda olan Tahmasb
Mirzayi bazi Kizilbas ileri gelenlerinin de destegini alarak tahta ikardi.
5145
Taclu
Hanim, Tahmasbin tahta ikisindan sonra da yine yetki sahibi idi ve haremde onun
hkmleri geerli idi.
5146
Nitekim h. 931 / 152425te Div Sultan ve diger Kizilbas
emirlerinin Azerbaycana dogru hereket etmeleri zerine Ustaclu emirleri Taclu
Hanima gvendikleri iin onu saha etki ederek Kpek Sultani savasa tesvik
5141
Cihan-ga-yi Hakan, s. 509; Cevahirl-ahbar, s. 136.
5142
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 478.
5143
Tarih-i Cihan-ara, s. 289.
5144
Hulasett-tevarih, c. I, s. 155; Fars-name-yi Nasiri, c. I, s. 387.
5145
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Abdul-sekur, s. 8; Tekzire-yi Sah Tahmasb, Saferi, s. 2; Sah Tahmasb,
Tezkire, Kirlangi, s. 19; Ahsent-tevarih, 241; Hulasett-tevarih, c. I, s. 155-156; Cihan-ga-yi
Hakan, s. 611; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 45; Tarih-i Selatin-i Safevye, s. 12; Huld-i Berin, s.
227; Fars-name-yi Nasiri, c. I, s. 387; Tarih-i Cihan-ara, s. 281.
5146
Cevahirl-ahbar, s. 147.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
740
ettirmesini istemislerdi.
5147
Bu da onun devlet iindeki ne denli nemli konuma ve
yetkiye sahip oldugunu gstermektedir.
6.46.12.2.4. brahim Han Merkeze agrmas
Emir Hanin oglu Ibrahim Han, Bagdatta hkimiyette iken bir sre sonra h.
934 / 152728de Taclu Beygim Musullunun istegi zerine saraya gelmesi iin
Bagdattan ikarak Mahi-destte ordusu ile konuslandiginda
5148
rakip Kelhor
Musullularinca ldrlmstr.
5149
Anlasilan Taclu Beygim sarayda ona gl
yetkiler vererek adeta saraydaki kendi egemenligini de garanti altina almak istemisti.
Ancak onun ldrlmesiyle Taclu Hanim da istegine ulasamamistir.
6.46.12.2.5. Taclu Hanmn Elisi Seyid Abdullah
h. 942 / 153536da Gazi Han Tekel, Vana geldikten sonra Bagdata
gittiginde Ibrahim Pasayi Sultan Sleymanin Safevlere karsi sefere ikmasina ikna
etmesini istiyordu. Bunun iin o, Sam Mirzanin isyan ettigini ona bildirerek
Osmanli sultaninin ona oglum dedigi ve Safev lkesini ona verecegi sylentisini
yaymasini istedi.
5150
O, Irana saldirilmasi takdirde Sam Mirzayi Sultan
Sleymanin yanina getirmesi szn de verdi.
5151
Durumu Sah Tahmasb casuslari
araciligi ile grenince
5152
Van kusatmasindan vazgeerek Tebrize dnd ve orada
Melik Bey Hoyi ve diger nifakilari cezalandirip ldrtt.
5153
O, sorunu barisi
yollarla zmeyi denedi. Bu dogrultuda o byk bir eli heyetini Bagdata gnderdi.
Eliler ierisinde Beygimin de temsilcisi bulunmaktaydi. Onun temsilcisi Seyid
Abdullah
5154
idi.
5147
a.g.e, s. 149.
5148
a.g.e, s. 157.
5149
Tarih-i Cihan-ara, 284; Hulasett-tevarih, c. I, s. 176; Huld-i Berin, s. 351.
5150
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Saferi, s. 35.
5151
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Saferi, s. 35; Hulasett-tevarih, c. I, s. 242; Huld-i Berin, s. 396.
5152
Tezkire-yi Sah Tahmasb, Saferi, s. 34.
5153
Tarih-i Cihan-ara, s. 289; Hulasett-tevarih, c. I, s. 241; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 68;
Tarih-i Hoy, s. 91; Ez Seyh Safi ta Sah Safi, s. 64.
5154
Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 47.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
741
6.46.12.2.6. Taclu Hanmn lm
Taclu Hanim, Sah Ismailin lmnden 16 yil sonra h. 946 / 153940ta Sah
Tahmasb evresindekilerin ktlemesinden etkilenerek onu Siraza gnderdi. O
orada vefat etti ve Bibi Duhteran mezarliginda defnedildi.
5155
6.46.12.3. brahim Sultan
6.46.12.3.1. Herata Gnderilmesi
Ibrahim Sultan nl Musullu emiri Emir Hanin kk kardesi idi. Sah Ismail
h. 921 / 151516da sehzade Tahmasb Mirzanin Herata gelecegi
5156
haberini blge
halkina duyurmak iin Ibrahim Sultani acele Herata gndermisti. O bununla blge
halkini rahatlamayi amalamaktaydi.
6.46.12.3.2. Bagdat Hkimiyetine Getirilmesi
Emir Han Musullu ldkten sonra Trkman Musullu boyu onun kk kardesi
Ibrahim Hana devredilerek Bagdat hkmeti de ona verildi. Ibrahim Han da
Bagdata gidip orada hkmet srd.
5157
6.46.12.3.3. brahim Sultann ldrlmesi
Ibrahim Han bir sre sonra Taclu Beygim Musullunun istegi zerine saraya
gelmesi iin Bagdattan ikip Mahi-destte indigi
5158
sirada Zl-fikar Bey ki
Ibrahim Hanin kardesi ogluydu saldirip onu az sayida hizmetileri ile adirda
oldugu bir sirada yakalayip 14 Ramazan 934 / 2 Haziran 1528de ldrd.
5159
5155
Hulasett-tevarih, c. I, s. 289-290.
5156
Habibs-siyer, s. 554.
5157
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 504.
5158
Cevahirl-ahbar, s. 157.
5159
Tarih-i Cihan-ara, 284; Hulasett-tevarih, c. I, s. 176; Huld-i Berin, s. 351.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
742
6.46.12.4. $ah-kulu Koru
Musullu boyuna mensuplardan biri de Sah-kulu Beydi. Emir Han Musullu,
Giyased-din Muhammedi ldrdkten sonra Sah Ismailin kendisini sevdigini iyi
bildiginden, Sah-kulu Koruyu sahin yanina gndermisti. O, zbeklerle olan savas
ve Herat kusatmasini rapor ederek Emir Giyased-dini Herat kusatmasi sirasinda
Zahired-din Babre adam gndererek oraya geldigi takdirde Herati ona teslim
edecegi sulamasi ile Giyased-dini ktletti ve onun ldrlmesini bu nedene
bagladi. Ancak Giyased-din Muhammedi iyi taniyan Sah Ismail, Horasan sadrinin
ldrlmesine fkelendi ve durumun arastirilmasina emir verdi.
5160
Sah-kulu Kori
ise Herata geri dnerek Sah Ismailin duruma kizdigini Emir Han Musulluya
bildirdi.
6.46.12.5. Nohud Sultan
Musullulardan olan Nohud Bey, Ali Beyin oglu ve Zl-fikar Beyin babasi
idi.
5161
Bagdat hkimi Ibrahim Hanin Beygimin davetiyle saraya giderken Mahi-
destte
5162
14 Ramazan 934 / 2 Haziran 1528 tarihinde lddrlmesinde
5163
rolu
olan kisilerden biri de Nohud Sultandi.
6.46.12.6. Zl-fikar Bey
Zl-fikar Bey de Musullu boyuna mensup kisilerdendi. Bagdat hkimi Ibrahim
Han Musullunun Mahi-destte
5164
Beygimin davetiyle saraya giderken
ldrlmesinin baslica sorumlusu Kelhur hkimi Zl-fikar Bey olmustur. O,
Ibrahim Hanin yegeniydi. Ibrahim Hani az sayida hizmetisi ile adirda da oldugu
bir sirada onu yakalayip 14 Ramazan 934 / 2 Haziran 1528de ldrmst.
5165
Zl-
fikatr Bey, amcasi ogullarinin birogunu ldrdkten sonra Bagdati alip
5160
Ahsent-tevarih, s. 227.
5161
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 22.
5162
Cevahirl-ahbar, s. 157.
5163
Tarih-i Cihan-ara, 284; Hulasett-tevarih, c. I, s. 176; Huld-i Berin, s. 351.
5164
Cevahirl-ahbar, s. 157.
5165
Tarih-i Cihan-ara, 284; Ahsent-tevarih, 273; Hulasett-tevarih, c. I, s. 176; Huld-i Berin, s.
351.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
743
Mezopotamya blgesinin de tmne egemen oldu. Zl-fikar Bey h. 934 / 1527
28de Bagdati ele geirdi.
5166
O sirada Sah Tahmasb, Herati kusatmasina alan
Ubeyd Hani yatistirmayi ncllk taniyarak Zl-fikar Beyi nlemeyi simdilik
erteledi.
5167
Haber kendisine Tahranda bulunurken ulasti.
5168
Zl-fikar Bey de Sah
Tahmasbin Sibanilerin sz konusu saldirilarini nledikten sonra ona karsi gelecegini
bildiginden Tahmasba karsi kendini gvenceye almak iin Bagdat sehrinin
anahtarini Sultan Sleymana gndererek ona tabi oldugunu duyurdu.
5169
O,
Kizilbaslara ve Kizilbasliga karsi muhalefetini bildirmek iin Musullu yandaslarinin
sakal, biyik ve kaslarini tiras etmelerine emir verip
5170
Sultan Sleyman adina sikke
darp edip hutbe okuttu. Sultan Sleyman bunu iyi karsilasa da abuk davranamadi.
Osmanli sultani o siralarda Macaristan sorunu ile mesgul oldugunda Bagdat ile
ilgilenme olanagi bulunmamaktaydi.
5171
Sah Tahmasb h. 935 / 1529 yazinda ise Zl-fikari bastirmak iin Bagdata
dogru hareket etti.
5172
Kimi kaynaklara gre ise Tahmasb h. 936 / 152930da
Bagdata dogru gitmistir.
5173
O, yaz sicaginda Bagdati kusatti. Kusatma sresi
birka gn
5174
ve diger bilgiye gre daha uzun
5175
oldu. Sufi Halil Musullunun
torununun oglu Ali Bey ve kardesi Ahmed Bey ki Zl-fikar Beyin
mlazimlariydilar.
5176
direnmenin bos olduguna inandiklari iin Zl-fikar Bey
uykuda iken ona saldirdilar.
5177
Ilk nce Ali Bey kili darbesi ile onun karnini
paralayip bagirsaklari ve midesinin disari ikmasina neden oldu.
5178
Ancak Zl-
fikar Bey gl biri oldugundan onu yakasindan srkleyerek silahinin oldugu odaya
5166
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 22.
5167
Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 25.
5168
Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 25; Roemer, s. 240.
5169
Uzunarsili, c. II, s. 349.
5170
Hulasett-tevarih, c. I, s. 176.
5171
Uzunarsili, c. II, s. 349.
5172
Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 26; Tarih-i Cihan-ara, s. 284; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c.
I, s. 95; Hulasett-tevarih, c. I, s. 189; Roemer, s. 241.
5173
Cevahirl-ahbar, s. 158.
5174
Ahsent-tevarih, 292; Tarih-i Cihan-ara, s. 284; Roemer, s. 237.
5175
Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 26.
5176
Ahsent-tevarih, 292-293; Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 26.
5177
Cevahirl-ahbar, s. 158; ; Faruk Smer, Safev Devletinin Kuruluu, s. 102.
5178
Hulasett-tevarih, c. I, s. 189; Cevahirl-ahbar, s. 158.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
744
gtrrken, Ahmed Bey
5179
arkadan kilicini kafasina indirerek onun yere yigilmasini
sagladi (Sevval 935 / Haziran-Temmuz 1529). O ldrldkten sonra kafasi
kesilerek 3 Sevval 935 / 10 Haziran 1529da Sah Tahmasbin ordusuna
gnderildi.
5180
Gereken abuklugu gsteremeyen Sultan Sleyman ise eline geen
Iirsati degerlendirememesinin hirsini Galipoli hapishanesindeki Safev tebaasi olan
kisilerin ldrlmesiyle yatistirdi. Onun emrini vezirazam Ibrahim Pasa uyguladi.
5181
Sultan Sleyman daha sonra Sah Tahmasba gnderdigi bir mektupta yakin zamanda
yalniz Tebriz ve Azerbaycan degil, tm Iran ve Turani ayrica diger Semerkand ve
Horasan vilayetlerini alacagini ona bildirerek Tahmasba tehditler savurdu.
5182
6.46.12.7. Haydar Sultan
Haydar Sultan da Musullularin byk emirlerinden idi.
5183
Kum darul-
muminin
5184
hkmeti yillarca ona ait idi.
5185
Sah Tahmasb Cemaziylevvel 975
5186
/
Kasim 1567de Han Ahmede karsi Biyepise gnderdigi kalabalik ordu iind
5187
o
siralarda Save hkimi olan Haydar Bey Trkman da vardi.
5188
6.46.12.8. brahim Han
Ibrahim Bey, nl Musullu emirlerinden Sultan Haydarin ogluydu. O da
babasi gibi Kumda hkmet etmistir. I. Sah Ismail, ayni zamanda Ibrahim Beyi
Rum (Osmanli) sefiri olarak atamisti.
5189
5179
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 22.
5180
Ahsent-tevarih, 293; Tarih-i Cihan-ara, s. 285; Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 26; Roemer,
s. 237.
5181
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 146-147.
5182
Mnaatus-selatin, c. I, s. 542; Nevai, Sah Tahmasb, s. 152.
5183
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 22.
5184
Muminler yeri (diyari)
5185
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 22.
5186
Nevai, Sah Tahmasb, s. 133-134; Ahsent-tevarih, 559; Hulasett-tevarih, c. II, s. 462; Tarih-i
lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 112.
5187
Nkavetl-Asar, s. 68; Cevahirl-ahbar, s. 227-229.
5188
Ahsent-tevarih, 561; Hulasett-tevarih, c. II, s. 471; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 112;
Tarih-i Gilan, s. 50-51.
5189
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 22.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
745
6.46.12.9. Ali Bey
Sufi Halil Musullunun torununun oglu Ali Bey de Musullu boyu
mlazimlarindan idi. Zl-fikar Beyin mlazimi
5190
olan Ali Bey, Zl-fikar Beyin
uykuda iken
5191
Bagdatta ldrlmesinde rol olan iki kisiden biri idi. Ilk nce Ali
Bey kili darbesi ile Zl-fikar Beyin karnini paralayip bagirsaklari ve midesinin
disari ikmasini neden olmustu.
5192
Ancak Zl-fikar Bey gl biri oldugundan onu
yakasindan srkleyerek silahinin oldugu odaya gtrdgnde Ahmed Bey arkadan
bir kili darbesiyle onun yere yigilmasini sagladi. O ldrldkten sonra kafasi
kesilerek 3 Sevval 935 / 10 Haziran 1529da Sah Tahmasbin ordusuna
gnderildi.
5193
6.46.12.10. Ahmed Bey
Ali Beyin kardesi Ahmed Bey de Musullu boyunun mlazimlarindan
5194
idi.
O, kardesiyle birlikte h. 935 / 152829da Zl-fikar Beye uykudayken
saldirdilar.
5195
Ali Bey, kili ile onun karnini paraladiktan
5196
sonra Ahmed Bey de
arkadan bir kili darbesiyle onu ldrd.
5197
6.46.12.11. sa Bey
Isa Bey de Musullu boyundan idi. O nl Azerbaycan hkimi Musa Bey
Musullunun babasi idi.
5198
5190
Ahsent-tevarih, 292; Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 26; Faruk Smer, Safev Devletinin
Kuruluu, s. 102.
5191
Cevahirl-ahbar, s. 158.
5192
Hulasett-tevarih, c. I, s. 189; Cevahirl-ahbar, s. 158.
5193
Ahsent-tevarih, 293; Tarih-i Cihan-ara, s. 285; Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 26; Roemer,
s. 237.
5194
Ahsent-tevarih, 292; Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 26; Faruk Smer, Safev Devletinin
Kuruluu, s. 102.
5195
Cevahirl-ahbar, s. 158.
5196
Hulasett-tevarih, c. I, s. 189; Cevahirl-ahbar, s. 158.
5197
Ahsent-tevarih, 293; Tarih-i Cihan-ara, s. 285; Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 26; Roemer,
s. 237.
5198
Tarih-i Cihan-ara, s. 287; Hulasett-tevarih, c. I, s. 223; Seref-name, c. II, s. 181.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
746
6.46.12.12. Musa Bey Musullu
Isa Beyin oglu olan Musa Bey de Musullu hkimlerinden biriydi. Sah
Tahmasb, h. 939 / 153233te
5199
zbeklere karsi Horasana hareket etmeden
5200
nce Musa Bey Musulluyu Azerbaycanin valiligine atamisti.
5201
6.47. PRNAK
5202
6.47.1. Akkoyunlularn Taht Kavgasnda Prnaklar
Prnaklarin da kk Akkoyunlu boylarina dayanmaktadir. Sultan Yakub oglu
Yusuf Mirza ile birlikte h. 896 / 149091 veya h. 897 / 149192de
5203
esi tarafindan
zehirlenerek ldrlmesinin
5204
ardindan tahta bir yil sekiz ay sreyle Baysungur
oturdu.
5205
Ancak Mesih Mirzayi tahta ikarmak isteyen Bayindir ve Prnak boylari
ile Maksud Bey (Despinadan olan)in oglu Rstem Beyi
5206
destekleyen diger emir
ve boylar arasinda tartisma bas gsterdi. Fakat Mesih Mirza ve Sultan Halilin oglu
Ali Mirzanin, Rstem Mirza tarafindan ldrlmesiyle kargasa dindi.
5207
6.47.2. $ah smailin Bagdat Prnaklardan Almas
Bagdat, Akkoyunlu devletinin ellerinde kalan son vilayetti. O siralarda Bagdat
Murad Bey adina Prnaklar tarafindan ynetilmekteydi.
5208
Sah Ismail ilk nce
Bagdati savasmadan ele geirmek istedi. O, h. 914 / 15089da Halil Bey Yasavulu
eli olarak hediyeler ile Prnaklara gndererek
5209
onlari kendine itaata agirdi.
Prnaklar ise geleneksel Trkman basligini baslarindan ikararak, itaat anlaminda
5199
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 60.
5200
Tarih-i Cihan-ara, s. 287; Hulasett-tevarih, c. I, s. 224.
5201
Tarih-i Cihan-ara, s. 287; Hulasett-tevarih, c. I, s. 223; Seref-name, c. II, s. 181.
5202
Ersahin, Akkoyunlular, s. 25.
5203
Yusuf Cemali, s. 105-106.
5204
a.g.e, s. 105.
5205
Habibis-siyer, s. 431-432; Tarih-i Cihan-ara, s. 255.
5206
Habibis-siyer, s. 436-7; Tarih-i Cihan-ara, s. 254-255.
5207
Habibis-siyer, s. 436-7; Tarih-i Cihan-ara, s. 254-255.
5208
Ispanaki, v. 52.
5209
Cihan-ga-yi Hakan, s. 280; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 34; Vilayeti, Sah Ismayil Sefevi,
s. 41.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
747
Kizilbas basligini taktilar.
5210
Fakat Sah Ismail Prnaklarin Murad Bey ile olan
yakinliklarini gz nne alarak, onlara inanmayip bizzat Prnak ve Bagdat hkimi
Barik Beyin yanina gelmesini talep etti.
5211
Bunun zerine ise Prnaklar itaatten
iktilar.
5212
Durumu grenen Sah Ismail ise Prnaklari yatistirmasi iin bir birligi blgeye
sevk ettikten sonra kendisi de onlarin ardindan hareket etti. Bu haberi alan
Prnaklarin bir kismi ise Bagdattan ikarak Halebde, Misir Memlk Kansu
Guriye sigindilar.
5213
Sehir ahalisi ise Sah Ismailin adina hutbe okutup, onu
Bagdda davet etti. Sah Ismail, 25 Cemaziylahir 914 / 20 Ekim 1508de savassiz
Bagdata girdikten
5214
sonra oradaki Snnileri ve Prnak boyuna mensup olanlari
ldrtt.
5215
Kiyimin boyutlarinin asiriligi, kaynaklara da yansimis
bulunmaktadir.
5216
Sah Ismail daha sonra sehirde asayisi berkemal edip, Bagdat ve
evresinin idaresini Hadim Beye vermisti. Hadim Beye burada ayni zamanda
halfetl-hulef nvni da verilmisti.
5217
6.47.3. Prnak Boyuna Mensup Kiyiler
Prnak boyundan Cagir Bey Prnak, Sah Ali Bey, Mansur Bey, Kasim Bey,
Murtaza Kulu Han, Barik Bey Prnak, Hasan Bey Seker-oglu, Isfahan Sultan, Kazim
Han, Ferruh Han, Muhammed Kulu ve Pir Budag Han gibi nl kisi ve emirler
ikmistir.
6.47.3.1. Cagir Bey Prnak
Cagir Bey Prnak boyuna mensup kisilerdendi. h. 900 / 149495 yilinda
5210
Hulasett-tevarih, c. I, s. 93.
5211
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 34.
5212
Tekmiletl-exbar, s. 4041.
5213
Abbasli, Sah Ismayil, s. 26.
5214
Habibs-siyer, s. 494.
5215
Ahsent-tevarih, 137; Fars-name-yi Nasiri, c. I, s. 374; Kevsern, Osmanli ve Safevler, s. 59;
Kili, Kanun Devri, s. 43; Yazici, Sah Ismail, s. 276.
5216
Lubbut-tevarih, s. 405-406; Huld-i Berin, s. 171; Ispanaki, v. 78.
5217
Rumlu, Sah Ismail Tarihi, s. 127-128; Habibs-siyer, s. 496; Tarih-i Cihan-ara, s. 272;
Mneccimbasi, Sahifl-ahbr, c. III, s. 184; Sarwar, History of Shah Ismail, s. 55.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
748
Erdebilden iktiktan sonra Ismail ve yandaslari, Gilanda ilk nce birka gnlgne
Tulda Emir Muzafferin evinde ikamet ettikten sonra, Tul hkimi Emire Muzaffere
Rstem Mirzaca gnderilen bir mektup yznden orasini Kesgere dogru terk etmek
zorunda kaldilar. Diger taraftan onlarin saklandigi yeri grenen Halhal ve Tul hkimi
Cagir Bey Prnak ve Ayba Sultan tarafindan tekrar bir mektubu Tul ile Halhal
evresi hakimi ve Emire Mzefferee gndererek, onlarin teslim edilmesi istedi.
5218
Sufiler Kesgerde Emire Siyavusun evine inip Reste gidinceye dek, onun korumasi
altinda Dinaar adli bir blgede (veya kyde) 3 gn kaldilar.
5219
6.47.3.2. Barik Bey Prnak
Prnak boyuna mensup Barik Bey de nl emirlerden idi.
5220
I. Sah Ismailin
ortaya ikis zamaninda o Arap Irakinin hkmdari idi.
5221
Bagdat, Akkoyunlu
devletinden arta kalan son vilayet idi. Bagdatin hkimi Murad Bey tarafindan
grevlendirilen Barik Bey Prnak idi.
5222
Sah Ismail ilk nce Bagdati savasmadan
ele geirmek istedi. O, h. 914 / 15089da Halil Bey Yasavulu eli olarak Barik
Beyin yanina gndererek onu itaat etmeye agirdi. Sah Ismail, Barik Beyin ilgi ve
gvenini saglamak amaciyla, ona altun sslemeli bir Kizilbas basligi, hilat ve
sslemeli kemer gnderdi.
5223
Barik Bey de Sah Ismailin elisinin yaklastigini
grenince Arap Iraki ileri gelenlerinden bir grubu onu karsilamak iin gnderdi.
Onlar eliyi saygili bir biimde Bagdata getirdiler. Barik Bey ise sahin gnderdigi
hilati alarak geleneksel Trkman basligini basindan ikartarak, kendisi ve ordusu ile
birlilkte Kizilbas basligi takti.
5224
O sahin gvenini kazanmak iin Ebu Ishak
Sireciyi degerli hediyelerle birlikte Halil Bey ile Sah Ismailin yanina gndererek
itaatini bildirdi. Sah Ismail ise onun Murad Bey ile olan yakinligindan dolayi
sadakatina inanmadi ve Barik Beyin bizzat yanina gelmesini istedi.
5225
Barik Bey ise
5218
Rumlu, Sah Ismail Tarihi, s. 8; Memmedov, Azerbaycan Sefeviler Dvleti, s. 397.
5219
Ahesent-tevaraih, s. 17; Denison Ross, s. 269.
5220
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 23.
5221
a.g.e, s. 23.
5222
Ispanaki, v. 52; Tarih-i Ki:ilbaan, s. 23.
5223
Cihan-ga-yi Hakan, s. 280; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 34; Vilayeti, Sah Ismayil Sefevi,
s. 41.
5224
Hulasett-tevarih, c. I, s. 93.
5225
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 34.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
749
canindan korkarak onun yanina gitmekten ekindi. Sah Ismailin saldiracagina kusku
duymadigi iin Kizilbas basligini basindan alarak hemen askeri hazirliklar ve
donanim islerine basladi.
5226
O Bagdat kalesini uzun sre dayanabilmesi iin hazir
duruma getirerek iyice donatti. O, sonra Sah Ismaili destekleyen Seyyid Kemuneyi
ki Necefin ynetimi ona ait idi. yakalayarak Sipah alida (ali ordusunda)
hapsettirdi.
5227
Durumu grenen Sah Ismail ise, Barik Beyi yatistirmasi iin blgeye bir
birlik gndererek kendisi de arkalarindan hareket etti. Bagdat, Sii merkezlerinden
oldugu iin Barik Beyin de komutanlari ve zellikle ordusunda Siiler ogunluktaydi.
Barik Bey onlarin isyan ikarmasi ve kendine kastetmesinden ekinerek yakin
adamlarindan bir grup ile Bagdattan Halebe kaarak
5228
Misir Memlk Kansu
Guriye sigindilar. Sah Ismail, 25 Cemaziylahir 914 / 20 Ekim 1508de savassiz
Bagdata girdi.
5229
Bagdat halki ona direnmemesine ragmen Sah Ismail oradaki
Snnileri ve Prnak boyuna mensup olanlari ldrtt.
5230
6.47.3.3. Hasan Bey $eker-oglu
Prnaklardan olan Hasan Bey, Rstem Padisah zamaninda Mugan ve Karaca-
dag emirl-merasi idi. O, Elvend zamaninda diger emirlere de basilik ederek
Germazerde
5231
I. Sah Ismailin ordusunun nn kesmisse de yenilip kamisir.
5232
6.47.3.4. sfahan Sultan
Prnakli Hasan Bey Seker-oglunun oglu olan Isfahan Sultan, I. Sah Ismail
5226
Tekmiletl-exbar, s. 4041.
5227
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 301.
5228
Abbasli, Sah Ismayil, s. 26.
5229
Habibs-siyer, s. 494.
5230
Ahsent-tevarih, 137; Fars-name-yi Nasiri, c. I, s. 374; Kevsern, Osmanli ve Safevler, s. 59;
Kili, Kanun Devri, s. 43; Yazici, Sah Ismail, s. 276.
5231
Germazerin yerini saptayamadik.
5232
Bu olay 1501 yilinin ortalarinda I. Sah Ismailin Serur yakinlarinda Elvendi maglup ettigi sirada
bas gstermistir; Tarih-i Ki:ilbaan, s. 23.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
750
zamaninda Mervin hkimi idi. O, Emir Necm
5233
ile savasta ldrlmstr.
5234
6.48. EPN
5235
6.48.1. epnilerin Kkeni
Tarih-i Ki:ilbaana gre epniler, Akkoyunlu Trkmen boylarindandir. Onlar
Trabzon evresindeki Yukari Canik ve Asagi Canik illerinde meskunladi.
5236
epniler, Oguz Hanin oglu Gn Hanin soyagacina baglanirlar.
5237
Bu boydan
byk emirlere pek rastlanilmamaktadir.
5238
6.48.2. h. 936 / 152930da epnilerin Konumu
h. 936 / 152930da zbek emirleri ve elilerinin de grg tanigi oldugu ve
Sah Tahmasb tarafindan dzenlenen
5239
resmi geit treninde Kizilbas boylarindan
sonraki diger Trkmen boylarinin geisinde epniler birinci sirada yer almislardi.
5240
Bu ise epnilerin sz konusu dnemde devlet nezdindeki konumunu da
gstermektedir.
6.48.3. Urmiye epnileri ve $ah-kulu Sultan Belilan
h. 955 / 154849da Sah-kulu Sultan Belilan Krd, Salmasa saldirip
yagmaladiginda Urmiyedeki epniler onlarla savasmissa da yenilerek birogu
ldrlmstr.
5241
5233
Emir Necm, I. Sah Ismailin sadik silah arkadaslarindan Necmed-din Mesud Gilanidir.
mrnn sonlarinda Sah Ismailin vekiliydi.
5234
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 23.
5235
Smer, Oguzlar, s. 241248; Tufan Gndz, Anadoluda Trkmen Airetleri: Bozulus
Trkmenleri: 1540-1640, (Bundan sonra: Gndz, Trkmen Airetleri), Bilge Yay., Ankara, 1997, s.
27, 28, 63, 130, 146.
5236
Canik, merkezi Samsun sehri olan eyaletiydi.
5237
Resided-din Fazlullaha gre, epni boyu Oguz Hanin oglu Gk Hanin neslindendir.
5238
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 24.
5239
Hulasett-tevarih, c. I, s. 198-206.
5240
a.g.e, s. 198.
5241
a.g.e, s. 339.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
751
6.48.4. epni Boyuna Mensup Kiyiler
epni boyundan Sah Ali Sultan, Sleyman Bey epni ve Muhammed Bey
Celal-oglu gibi nl kisi, hkim ve emirler ikmistir.
6.48.4.1. $ah Ali Sultan
epni boyundan olan Sah Ali Sultan, nce Sleyman Sultan Rumlunun
hizmetinde idi. Sonunda Van kalesinin hkimi oldu. h. 955 / 154849da Sultan
Sleyman, Elkas Mirza ile Irana geldiginde o Van kalesini Sultan Sleymana verdi.
Bu yzden Sah Tahmasb onu inek derisine sardirarak
5242
lmesine neden oldu. Onun
ordusu ise Sleyman Bey epniye verildi.
5243
6.48.4.2. Sleyman Bey epni
Sleyman Bey epni boyundan idi. h. 955 / 154849da de Sah-kulu Sultan
Belilan Krd, Salmasa saldirip blgeyi yagmaladiginda Urmiye hkimi Sleyman
elebi epni ise Krtlerle savasti. Ancak o Krtlere yenilerek mulazimlarinin da
birogu ldrld.
5244
Sah Tahmasb, Sah Ali Sultani h. 955 / 154849 yilinda Sultan
Sleymanin Elkas Mirza ile birlikte Irana geldiginde
5245
Van kelesini Sultan
Sleymana teslim ettigi iin inek derisine sardirarak ldrtt. Onun ordusu ise
Sleyman Bey epninin emrine verildi.
5246
6.48.4.3. Muhammed Bey Celal-oglu
epnilere mensup olan Muhammed Bey Celal-oglu, nl emirlerden idi. O,
5242
Bir esit ceza olup, inek derisinin kurumasiyla derinin vcudu sarmasiyla iskenceyle lyordu.
5243
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 24.
5244
Hulasett-tevarih, c. I, s. 339.
5245
Burada Trk-Osmanli hkmdari I. Sleymanin (15201566) 1548 yili ilkbaharinda, Irana
yaptigi nc seferine deginilmektedir. Elkas Mirza, I. Sah Ismailin ogludur. Sirvan kesin olarak
Trk-Safev Devleti ile birlestirildikten sonra o, Sirvan beylerbeyi olmustur. Mstakil hkmdar
olmak iin kardesi Sah Tahmasba karsi isyan etmis, maglp edildikten sonra Istanbula kamistir.
Elkas Mirza bu seferde Sultan Sleymana eslik ediyordu.
5246
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 24.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
752
Grcistan krali Levasani
5247
ldrd. Sonunda ise Sirvanda intihar etti.
5248
6.49. BAYAT
5249
6.49.1. Bayat Boyunun Kkeni ve Konumu
Bayat varlikli ve nimeti bol nimetli olan anlamina gelmektedir. Bu boy Oguz
Hanin oglu Gn Hanin soyundan kabul edilmektedir. Safev dnemindeki
Bayatlarin asli Kk Asyanin kuzeyinden olan Kastamonu blgesindendir. Onlarin
bir kisminin Safevlere katildigi bilinmektedir.
5250
Tarih-i Ki:ilbaan eserinde Bayat
boyunun adi Bozalu boyu ile birlesik olarak Bayat-Bozalu
5251
biiminde gemesine
karsilik diger kaynaklarda Bayat boyu ile Bozalu boyu ayri gsterilmistir.
5252
Oruc
Beyin kendisinin de mensubu oldugu Bayat boyu verdigi boylar listesinde en
soylusu olarak degerlendirilmekte ve dzeylerinin Ispanyol aristokrasisinde Dk
unvanina es deger oldugu belirtilmektedir.
5253
Burada Bozalu boyu da ayri bir boy
gibi degerlendirilmektedir.
5254
Bu boydan byk emirler az olmustur.
5255
6.49.2. $ah Tahmasb Dneminde Bayatlar
Emir Gayb Sah-verdinin ldrdgn ve Abanin ayaklandigini Sah
Tahmasba bildirse de sahin yardimi gecikmeli olarak kendisine ulasti. h. 962 /
155455te Sah Tahmasb Abaya karsi bir orduyu Ester-abada gnderdi.
Kizilbaslarla Aba arasinda gereklesen savaslarda, Kizilbaslarin nc kesiminde
Bayatlar da vardi. Yaka Trkmenleri onlarinda iinde olan bir grubu esir alarak
5247
Kartli hkimi Luarsab (15341558) kastedilmektedir.
5248
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 24.
5249
Smer, Oguzlar, s. 179-189; Gndz, Trkmen Airetleri, s. 41, 45, 47, 55, 56, 78, 118.
5250
Parsa-dust, Sah Ismail-i Evvel, s. 348.
5251
Bozalu, dogrusu Bozcaludur. Bunlarin Osmanli fetihlerinin ilk yillarinda Bayatlarin basinda
duran Bozca-oglu Halil Beyden geldikleri biliniyor. bkz. B. S. Baykal, Uzun Hasanin Osmanlilara
kari kati mcadeleye hazirliklari ve Osmanli Ak-koyunlu harbinin balamasi, Belleten, sy. 82,
Smer, Oguzlar, s. 182; Tarih-i Ki:ilbaan, s. 24.
5252
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. III, s. 1086;
5253
Minorskii, Saziman-i Idari, s. 249.
5254
a.g.e, s. 250.
5255
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 24.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
753
Harezme gtrdler.
5256
964ten beri Kahkaha kalesinde 19 yil boyunca
hapsedilen
5257
Ismail Mirza taraftarlari ierinde de Bayatlar da yer almaktaydi.
5258
6.49.3. Bayat ve Bayat-Bozalu Boyuna Mensup Kiyiler
Bayat boyundan, Ismail Bayat Tavkii, Sleyman Bey ve Seyf Bey gibi nl
kisi ve emirler ikmislardir.
6.49.3.1. smail Bayat Tavkii
Bayatlardan oldugu anlasilan Ismail Bayat Takviinin adi Ispanakinin
Inkilab-i Islam adli eserinde geer. Sah Ismail, Iranin nemli bir blmn ele
geirdikten sonra Osmanli padisahi II. Bayezid, h. 910 / 15045te ona art arda iki
mektup gnderdi. II Beyazid, elisi Muhammed avus Balaban araciligi ile
gnderdigi birinci mektubunda onun kazandigi galebeleri kutlasa da yazdigi ikinci
mektupta ise nceden elisi araciligi ile ayrintili bilgiler edindikten sonra onun
mezhep konusundaki asiri uygulamalarini elestirerek Sah Ismaile gtler verdi ve
onu deneyimsiz bir gen olarak grdgn yazdi.
5259
Bu mektubu yalnizca Inkilab-i
Islam kitabinin mellifi Ispanaki, Ismail Bayat Tavkiinin Hahikatut-tevarih
adli kitabindan evirerek eserine aldigini bildirmektedir.
5260
O yazdigi bu mektupta Sah Ismaile sah yerine emir diye hitap eder ve kendisi
59, Sah Ismailin ise 18 yasinda oldugu iin ona degerli oglum da demektedir. O
mektubunda fetihlerin, fetihnameler ile padisahlara bildirilmesinin bir gelenek
oldugunu ona hatirlatarak Elvend Beyi de asagilarcasina Levendolarak
nitelendirdi. Onun Murad Bey ve Bayindiriyeyi yendigini kutladi. O, mezhep
ihtilaflarinin kiyamete kadar Mslmanlari bir birine dsman yapacagini ve Islam
dsmanlarinin bundan yararlanarak Mslman lkelerini ele geireceklerini
5256
Ahsent-tevarih, s. 496-497.
5257
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 125.
5258
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 223; Hulasett-tevarih, c. I, s. 389.
5259
Ispanaki, v. 62-67.
5260
a.g.e, v. 98-100.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
754
syledi.
5261
Sultan ayni zamanda Sah Ismaile, adaletli davrandigi takdirde Hindistan
ve Trkistan halklarinin da gnll olarak Safevlere baglanacagini bildirdi. Oysa
byle davranmazsa, Iranin inzivaya dogru srkleyecegini anlatti. II. Bayezid ona
gtlerine uydugu takdirde her zaman yaninda Osmanli destegini de grecegini
syledi. Onun II. Bayezide olan cevap mektubu hakkinda her hangi bir bilgi
bulunmamaktadir.
5262
O, hkimiyetinin sonlarina dogru h. 917 / 151112de Sah
Ismailin Sibek Hanin kafa derisini Osmanliya gndermesi
5263
ve mezhebi baskilar
konusunda Sah Ismaile yazdigi mektupta Iranin Islamin dogusu ve batisi arasinda
nemli bir kpr oldugunu vurgulayarak mezhebi ihtilaflarla bunun kopmasinin
yalnizca Islam dsmanlarina yarayacagini vurguladi. Kendi bas amacinin da,
Mslmanlar arasindaki iliskiyi saglamlastirma oldugunu bildirdi ve Sah Ismailin,
tavirlarinin Osmanli sultanlarini korkutmadigini ona yazdi.
5264
Ismail Bayat
Tavkiinin Hakikatut-tevarih eserine dayandirilarak Ispanaki tarafindan aktarilan
bu mektup ve sz konusu sahsin eserinin adi disinda her hangi bir bilgiye sahip
degiliz.
6.49.3.2. Sleyman Bey
Bayat-Bozulu boyundan olan Sleyman Bey, Sah Tahmasbin yaninda sz
sahibi idi.
5265
h. 964 / 155657de Kahkaha kalesinde hapsedilen
5266
Ismail
Mirzanin yakin dostlarindan olan Sleyman Bey, Sah Tahmasbin emri ile kr
edildi.
5267
6.49.3.3. Seyf Bey
Seyf Bey, Bayat-Bozulu boyunun kk emirlerinden idi.
5268
h. 962 / 1554
55te Abanin isyan ettigi haberini alan Sah Tahmasb, Yaka Trkmanlarina karsi
5261
Ispanaki, v. 62-67.
5262
Ispanaki, v. 68.
5263
Cihan-ga-yi Hakan, s. 380.
5264
Ispanaki, v. 62-67.
5265
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 24.
5266
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 125.
5267
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 223; Hulasett-tevarih, c. I, s. 389; Tarih-i Ki:ilbaan, s. 24.
5268
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 24.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
755
Ester-abada gnderdigi ordu terkibinde Seyf Bey Bayat da vardi. Kizilbaslarla Aba
arasinda gereklesen savaslarda, Kizilbaslarin nc kesiminin komutani olan Seyf
Bey Bayat, Aba tarafindan yakalanarak Harezm hkimi Ali Sultan zbekin yanina
gtrld.
5269
Onun daha sonra Safevlere verilip verilmedigine iliskin ise her hangi
bir bilgiye rastlanilmamaktadir.
6.50. ARABGRL
5270
6.50.1. I. $ah smail ve $ah Tahmasb Dneminde
Arabgirlnn asli Arab-gir beldesinin emiskezekindendir.
5271
I. Sah Ismail
dneminde onlar arasindan pek nl emir ikmamistir.
5272
h. 936 / 152930da
zbek emirleri ve elilerinin de hazir bulundugu ve Sah Tahmasb tarafindan
dzenlenen
5273
resmi geit treninde
5274
Arabgirlular, Kizilbas boylarindan sonra
geis yapan diger Trkmen boylari kapsaminda altinci ve sonuncu sirada yer
almislardi.
5275
Arabgirlu boyundan bir tek Mehter Sah-kulu Arabgirluyu
bilmekteyiz.
6.50.2. Mihter $ah-kulu Arabgirl
Mehter Sah-kulu, Arabgirl boyuna mensup kisilerden idi. Onun adi
kaynaklarda h. 929 / 152223 yili olaylariyla ilgili olarak geer. Mehter Sah-kulu
Arabgirl hazine parasindan 7.000 tuman kadarini iade etmede geciktigi iin
sikistirilan Mirza Sah-hseyin parayi geri detme iin sahtan zel emir talep etmisti.
Mirza Sah-hseyin 28 Cemaziylevvel 929 / 15 Nisan 1523te sahin Tebrizdeki
Hest Bihist sarayinda dzenledigi iki meclisine katilmisti. Sah dinlenmeye
5269
Ahsent-tevarih, s. 496-497.
5270
Arap-girli boyu, Akkoyunlu Kara Ylk Osmanin 1432 yilinda emiskezeki ele geirmesiyle
Akkoyunlulara baglanmis kk bir gruptur. Woods, Akkoyunlular, s. 96; Gndz, Trkmen
Airetleri, 32; Faruk Smer, Safev Devletinin Kuruluu, s. 50-51.
5271
Arabkir - Firat irmaginin sag kiyisinda, Malatyanin kuzeyinde vilayet ve sehir. emiskezek sehri,
Harputtan 35 km. gneydedir.
5272
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 25.
5273
Hulasett-tevarih, c. I, s. 198-206; .
5274
a.g.e, s. 198.
5275
a.g.e, s. 198.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
756
ekildiginde, o da gecenin ge saatlerinde yalniz basina sarhos bir biimde
gezinirken, pusuya yatmis Mehter Sah-kulu tarafindan omzundan hanerlendi.
Korilar onu engellemeye kalkisinca o bunun sahin zel emri oldugunu syleyerek
onlarin da Mirza Sah-hseyinin zerine saldirmalarina ve onu paralamalarina
neden oldu. Mirza Sah-hseyinin lm tarihi 28 Cemaziylevvel 929 / 15 Nisan
1523, arsamba gnyd.
5276
Mehter Sah-kulu sahin korkusundan ayni gece
Erzincana kati. Sah Ismail ise sabahleyin durumu grenince sz konusu korilarin
ldrlmeleri iin emir verdi. Sah, Mehter Sah-kuluyu yakalamalari iin bir birligi
de grevlendirdi. Sah-kulu ise Seyh-sahin Sah Ismaile olan yakinligini
degerlendirmek iin Sirvana giderek onun sefaati olmasini istedi. Ancak Seyh-sah
onu Sah Ismaile gndertti. Sah da onu Mirza Sah-hseyinin akrabalarina verdi.
Onlar da Sah-kuluyu paralayip ldrdler.
5277
6.51. AGATAY TRKMEN
Herat sehri ilk kez olarak h. 935 / 152829da Ubeyd Hanin eline geti. O,
Meshedi de aldi. Ayrica, almak iin Sii kesimi katletmeye basladi. Bu arada
birok insanin mal varligini ele geirmek bahanesiyle Siilere uyduklari gerekesiyle
sulandigi ve emlakinin musadara edildigi bilinmektedir. Onlar bunun iin Islam
hukukuna geregi nceden anlastiklari kadilara iki yalanci tanik ile giderek istedikleri
kisilerin mal varligina el koymalari iin seri hilelere el atiyorlardi.
5278
Siilerin yani
sira birok Snni de Siilik ve Rafizilik sulamalari ile katledildiler.
5279
Yakalanan
kisilerden sair
5280
Hilali agatayi ilk nce Ubeyd Han tarafindan ilgi ile karsilansa da
Rafizilik ve Ubeyd Hana karsi yazdigi bir rbaiden dolayi sulanmaktaydi.
5281
Hilali
5276
Cihan-ga-yi Hakan, s. 603; Ravzets-Safa-yi Nasiri, s. 40; Habibs-siyer, s. 596, 598; Tarih-i
Selatin-i Safevye, s. 35-36; Tarih-i Cihan-ara, s. 280.
5277
Cihan-ga-yi Hakan, s. 603; Ravzets-Safa-yi Nasiri, s. 40; Habibs-siyer, s. 596, 598; Tarih-i
Selatin-i Safevye, s. 35-36; Tarih-i Cihan-ara, s. 280.
5278
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 273; Hulasett-tevarih, c. I, s. 193.
5279
Ahsent-tevarih, s. 291; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 57.
5280
Tuhfe-yi Sami, s. 91; Zebihullah Safa, Genc-i Suhen, Sairan-i Bzrg-i Parsi-guy ve Muntahab-i
Asar-i Anan, Ez Rudeki ta Bahar, Intisarat-i Kakns, Tahran, 1374, s. 611; Habibs-siyer, s. 362.
5281
Hilali Cugetayi, (Divan), Ba Sah Dervi ve Sifatul-aikin-i U, Bi tsh. Mukabile ve Mukaddime ve
Fihrist: Said Nefisi, Kitab-hane-yi Senayi, Tahran, Mukaddime: s. 13; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c.
I, s. 57; Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 273; Hulasett-tevarih, c. I, s. 194.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
757
agatayi yasamasi iin Ubeyd Hana bir kaside
5282
yazsa da onun ok zengin
oldugunu
5283
grenen Ubeyd Han, agatayini hapsettirdi. Uzun iskencelerin
ardindan Herat arsisinda ldrld.
5284
Kendisi agatay Trkmanlarindan oldugu
bilinen bu sahis aslinda Ester-abad dogumludur.
5285
6.52. TRKMAN
Sz konusu bu Trkmenler, boy adi olarak dogrudan Trkman adini tasiyorlardi.
Bilindigi gibi X. yy. tarihisi el-Mukaddasiye gre Trkmenler, Oguzlardan ve Karluklardan
ayri bir topluluk sayilmaktaydilar.
5286
h. 936 / 152930da
5287
Sah Tahmasbin dzenlemis
oldugu ve zbeklerin de bulundugu resmi geitte, Kizilbaslarin disindaki diger Trk boylari
safinda Trkman boyu ikinci sirada yer almaktaydi.
5288
h. 961 / 155354te de Sultan
Sleyman asiri kalabalik bir orduyla
5289
Halepten Irana dogru hareket ettiginde, ordusuna
daha sonra katilanlar arasinda Trkman beylerinden
5290
de sz edilmektedir.
6.53. YAKA (SAYIN HAN) TRKMENLER
Kimi tarihilere gre Etrek irmagi kiyisinda adir kuran Yaka Trkmen boyuyla birlikte,
Sayin Hani adiyla da anilan Ohlu (Oklu), Gklen, Ilur (Eymr) ve Salur altboylari Sah
Tahmasb zamaninda Grgana gelmistiler.
5291
Sz konusu bu boylarin, Harezm hanlarina
bagli olduklari bilinmektedir.
5292
Gnmz Hazar tesi Trkmenlerinin ecdadi sayilan Yaka
Trkmenlerinin kkeni, Oguzlarin Orta Asyada kalip da soydasi Oguzlarin Ortadoguya g
etmeyen kesimlerine dayandigi pek muhtemeldir. Gnmz Trkmenlerinin Trkesi de diger
Oguz lehelerine gre daha eskicil zellikler tasimasinin yani sira, Orta Asyadaki Kipak
Trkesinin dil zelliklerinin de bu dile getigi grlmektedir. Bu durum belirli lde Iranin
5282
Hulasett-tevarih, c. I, s. 194-195; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 58.
5283
Handemir, Sah Ismail ve Sah Tahmasb, s. 273; Hulasett-tevarih, c. I, s. 194; Tarih-i lem-ara-yi
Abbasi, c. I, s. 58.
5284
Hulasett-tevarih, c. I, s. 194.
5285
Tuhfe-yi Sami, s. 91.
5286
Smer, s. 39, Ahmet Tasagil, in Kaynaklarina Gre, s. 127.
5287
Hulasett-tevarih, c. I, s. 198-206.
5288
a.g.e, s. 198.
5289
Cevahirl-ahbar, s. 209; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 78.
5290
Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 214-215, n. 384 (Hammer Purgstall, s. 1217).
5291
Rhrborn, s. 27.
5292
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 106; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. III, s. 1087.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
758
Horasan blgesi Trklerinde de grlmektedir. Ancak Horasan blgesi lehesinde [Horasan
Trkesinde] agatay Trkesinin etkisi Kipak etkilerine gre daha fazladir.
6.53.1. h. 945 / 153839da Yaka Trkmenleri
h. 945 / 153839da Harezmin byk emiri Sultan Gazi, vilayetin diger emirleri
tarafindan ldrlnce, oglu mer Gazi Sultan, dayisi olan Taskent emiri Burak Hanin
yanina giderek, ondan yardim istedi. Harezme saldirmak iin firsat kollayan Ubeyd Han ise
bu durumdan yararlanip, Burak Hana destek olmak adina Harezme saldirdi. Saldirinin
sonunda blgede egemen olan Yusuf Sultan kati, Ubeyd Han da Harezmi ele geirdi. Bunun
zerine Sah Tahmasb tarfindan Nisa ve Ebiverd hkmetine getirilen Din Muhammed Hanin
mttefikleri olan Yaka Trkmenleri ile Yusuf Hana yardim etmek iin acele hareket edip
Ubeyd Hanin kuvvetleri ile savastilar.
5293
6.53.2. Keel $ah-verdiye Kary syanlar
h. 957 / 155051de Yaka Trkmen boylarinin emirleri de Keel Sah-verdi Ustaclunun
Ester-abada gelisini kutlamak zere hediyeleriyle yanina geldiler. Ohlu boyu emiri olan Aba
gayet yakisikli bir genti.
5294
Keel Sah-verdi de onu begenmis ve onun Ester-abadda
kalmasini istemisti. Ancak gurulu bir gen olan Aba, onun bu teklifini kabul etmeyerek Ester-
abaddan kaip kendi boyuna dnd. Ardindan da Sah-verdiye isyan ederek
5295
Trkmenlere
darga olarak atanan, ayni zamanda da Sah-verdinin bir akrabasi olan Satir Beyi ldrd.
Sah-verdi bunun zerine Abayi yatistirmak iin harekete geti ve Ohlu boyunun mal varligini
yagmalatti. Yagmalama sirasinda Sah-verdi bir tepe ikmis olaylari izlerken, Aba da boyundan
bir grup atliyla ona saldirip onu ldrd. Ustaclular da kamak zorunda kaldilar. Bu olaylarin
zerine Damgan ve Bistam hkimi olan Emir Gayb Sultan Ustaclu, Ester-abadin Aba
tarafindan alinmasini engellemek iin, derhal Ester-abada gelip, blgeyi korumasi altina
aldi.
5296
Bylece Yaka Trkmenleri Safev kuvvetleri ile savasa girdiler. Ester-abaddaki Yaka
Trkmenleri Harezm hkmdarlariyla dosta iliskiler srdrmekteydiler.
5293
Ahsent-tevarih, s. 378.
5294
Ahsent-tevarih, s. 447; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 107.
5295
Ahsent-tevarih, s. 447-448; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 107.
5296
Ahsent-tevarih, s. 448; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 108.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
759
6.53.3. Sultan Sleyman ile liykileri
h. 960 / 155253te Sultan Sleyman Halebde bulunurken Safev lkesindeki casuslari
araciligiyla Yaka Trkmenleri ile Safevler arasindaki ihtilaflari bildiginden, onlari tahrik
etmek amaciyla, Trkmen emiri Abaya gnderdigi mektupta, onlarla Safevler arasindaki
ihtilaflardan haberi oldugunu, Nevruzda ise insallah Kizilbaslari ortadan kaldirmak iin Irana
saldiracagini ona bildirdi. Mektubunda ayrica Abadan, Osmanlinin basarisi oldugu ynnde,
Kizilbaslarin ikartmis olduklari sylentilere de inanmamasini istedi.
5297
6.53.4. h. 962 / 155455teki syanlar
Abanin isyan ettigi, Emir Gayb Sah-verdinin de ldrdg haberini alan
5298
Sah
Tahmasb ise gecikme ile blgeye yardim gnderdi. h. 962 / 155455te Sah Tahmasb, Abaya
karsi savasmalari iin ordulariyla birlikte Gke Sultan Kaar ile Sultan Tati-oglu Dulkadiri
Ester-abada gnderdi. Bilindigi gibi Ester-abaddaki Yaka Trkmenleri ile Harezm
hkmdarlari arasinda dosta iliskiler yrtlmekteydi. Kizilbaslarla Abanin savasilari
arasinda gereklesen savaslarda, Kizilbaslarin nc birliginin komutani Seyf Bey Bayat, Aba
tarafindan yakalanarak, Harezm hkimi Ali Sultan zbekin yanina gtrld.
5299
Ali Sultan
zbek de Abaya yardim etmek amaciyla, ordusu ile birlikte Ester-abada saldirdi. Ancak Ali
Sultan zbek, Kizilbaslara savasmaktansa onlarla anlasmayi yegliyordu. Kizilbas emirlerine
gnderdigi hediyeler ve onlarla yaptigi bazi mzakereler sonucunda onlari Abaya zarar
vermemeleri konusunda onlari ikna etti; ardindan da Harezme geri dnd. Bu sirada Gke
Sultan hastalanip, vefat etti. Ordusu da Sah Tahmasbin ordusuna geri dnd.
5300
6.53.5. h. 965 / 155758de Ester-abada Saldrmalar
Yaka Trkmenlerinden olan Aba, h. 965 / 155758de Ester-abada saldirip
evre kyleri yagmaladi. Ester-abad hkimi Ibrahim Han Dulkadir onlarla bas
edemeyecegini anlayinca, Sah Tahmasbtan yardim istedi. Sah Tahmasb da, Kum
5297
Mnaatus-selatin, c. I, s. 612-613.
5298
Ahsent-tevarih, s. 496.
5299
a.g.e, s. 496-497.
5300
a.g.e, s. 496-497.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
760
hkimi Sah-kulu Halife Mhrdarin komutasinda bir birligi, divan emiri Bedr-han
Ustaclu ile birlikte yardima gnderdi. Kizilbaslarin hareketinden haber alan Aba,
Ester-abad evresinden uzaklasti. Kizilbaslar da Ohlu boyunun ikamet ettigi yere
gelerek, onlari yagmaladilar. Aba da onlara saldirdi. 2 gn savastan sonra,
Kizilbaslar Abayi yendiler ve Aba oradan kati. O, Etrek irmagindan geip gene
Harezm hkimi Ali Sultana sigindi.
5301
Bu sirada ayni yilin (965) 18 Ramazaninda
(5 Temmuz 1558de) Sah-kulu Halife Dulkadir ld. Kizilbas emirleri de divan emiri
olan Bedr-hana itaat etmeyip, Grgan bozkirinda her biri bagimsizca davranmaya
basladilar.
5302
O, Sah-kulu Halifeden sonra ordunun baskomutani oldu.
5303
Ali Sultan zbek, bu defa da Abaya yardim eli uzatarak, askerleri ile birlikte
Ester-abada saldirdi. Iki ordu 21 Sevval 965 / 6 Agustos 1558de savasa tutustular.
Aba yanindaki bir grup Trkmen ile birlikte Kizilbaslarin arka kismina saldirarak,
onlari dagitmayi basardi. Aba daha sonra, arkadan zbeklerle savasan Kizilbaslarin
asli kismina saldirip, onlarin kamasina neden oldu. Bylece savasta Ibrahim Han
Dulkadir ve bazi Kizilbas emirleri ldrldler.
5304
Bedr-han Ustaclu, Yadigr
Muhammed Sultan ve kimi Kizilbas emirleri de yakalanip
5305
daha kalabalik bir
Kizilbas grubu ise kaarken, Grgan irmaginda bogulup ldler.
5306
Ali Sultan ise
esirler ile Harezme dndkten sonra, onlari birakmasi iin para istedi. Kizilbaslar da
Ali Sultanin talep ettigi meblagi vererek esir aldigi emirlerin serbest birakilmasinin
sagladilar.
5307
6.53.6. Abayn lddrlmesi
Aba, Hace Muzaffer Bitikinin oglu Hace Muhammedin kizi ile evlendi. Sz konusu
kiz babasinin btn hizmetilerini de, kendisi ile birlikte esinin evine gtrd. Hace
Muhammedin kizi, bu evlilikten memnun olmadigi iin, Aba da onun hizmetilerini
5301
Ahsent-tevarih, s. 516; Hulasett-tevarih, c. I, s. 395; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 108.
5302
Hulasett-tevarih, c. I, s. 395; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 108; Ahsent-tevarih, s. 516.
5303
Tarih-i Ki:ilbaan, s. 46.
5304
Ahsent-tevarih, s. 517-518; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 108.
5305
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 108; Tarih-i Ki:ilbaan, s. 46.
5306
Ahsent-tevarih, s. 517.
5307
Ahsent-tevarih, s. 516-518; Parsa-dust, Sah Tahmasb-i Evvel, s. 520.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
761
ldrmek ile tehdit etmisti. 6 Cemaziylhir 965 / 26 Mart 1558de hizmetilerden olan
Muhibb-ali adli biri, Abanin esi ile birlikte Aba adirinda yattigi sirada, kili ile boynunu
vurdular.
5308
Muhibb-ali ise 28 Cemaziylhir 965 / 17 Nisan 1558de Abanin kafasini
Kazvine Sah Tahmasba ulastirdi. Bylece Yaka Trkmenleri ve Aba baskaldirisi da
sonlanmis oldu. Diger bir grse gre ise Aba, Muhammed Muzaffer Bitiki ve hizmetileri
tarafindan ldrlmstr.
5309
6.53.7. $ehzade Bayezid ile liykileri
h. 966 / 155859da Sehzade Bayezid, Safevlere sigindiktan
5310
sonra greceli
de olsa daha bagimsiz davranan Biye-pisin merkezi Lahicanda hkim olan Han
Ahmed Gilani ile yakin iliskiler gelistirmeyi basardi. O, Gilan yolu ile Rusyaya
kamak istiyordu. O, bu dogrultuda gvenilir adamlarindan biri olan Ferruh Beyi
Gilana gndererek, Han Ahmed Gilaninin himayesini kazanmada basarili oldu.
Karara gre Bayezid avlanma bahanesi ile Kazvinden iktiginda, Gilana kaip
yanindaki 5.0006.000 askeri ile birlikte Trkmenlerin yanina giderek, gemi ile
Akrane
5311
ve sonunda Haci Tarhan ile Keran arasindaki blgeye gidecekti.
5312
Bayezid, Rusya krali tarafindan desteklenerek, Osmanliya saldiri umudunu
tasimaktaydi.
5313
Bunu grenen Bayezidin 3 yakin yardimcisi olan Kara Ugurlu,
Mustafa Yasaki ve Mahmud erkes, Hasan Bey Yzbasiya Sah Tahmasba
ulastirmalari gereken nemli bir haberlerinin oldugunu aikladilar.
5314
Hasan Bey ise
onlari saha gtrecegine sz verdi. Durumu grenen Bayezid ise, sz konusu
kisiyi yari gecede ldrd. Onlarin ldrldgn birka gn sonra grenen Hasan
Bey de, konu ile ilgili sahi bilgilendirdi. Sah Tahamsp da konuyu kimseye aiklamasi
iin onu uyardi.
5315
5308
Ahsent-tevarih, s. 520; Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 109.
5309
Tarih-i Cihan-ara, s. 304.
5310
Hulasett-tevarih, c. II, s. 403; Tarih-i Cihan-ara, s. 304.
5311
Sah Tahmasb, Tezkire, Kirlangi, s. 56.
5312
a.g.e, s. 56.
5313
a.g.e, s. 56.
5314
Serefed-din Turan, s. 211.
5315
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 103.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
762
Bu sirada Bayezidin yakin msavirlerinden Kuduz Ferhad ona Sah Tahmasbi
ldrmesi nerisinde bulundu. O, Safev topraklarinin bu yolla ele geirilecegini ona
syledi.
5316
Bayezid, onun bu nerisini kabul etti. Ancak bir diger bilgiye gre o,
Kuduz Ferhadin konu ile ilgili her hangi bir yerde konusmamana emir verdi. Aksi
takdirde ise kendisi tarafindan ldrlecegini ona bildirdi.
5317
Bayezid 12.000 kisilik
askerleri ile birlikte Sah Tahmasbi zehirledikten sonra, Safev lkesini isgal edip
babasi ve kardesini bylece kendisini affetmeleri iin ikna etmeyi dsnyordu.
5318
O, bu konuda basari saglanmadigi takdirde Sayin Hani (Yaka) Trkmenlerine
kaarak, oradan da gemi ile Kefeye gitmek istiyordu.
5319
5316
Teeyy der Mesir-i Tarih, s. 24; Mneccim-basi, Sahaiful-ahbar, c. III, s. 513.
5317
Tarih-i Peevi, c. I, s. 397.
5318
Serefed-din Turan, s. 212-213.
5319
Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, c. I, s. 103.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
763
SONU
Tarih felsefesi ve sosyoloji biliminin kurucusu Ibn-i Halduna gre; devleti
asabiyet kurar. Ona gre Asabiyet derecesi gebelerde daha baskin oldugu iin
devleti ya Trkler ya da Araplar kurarlar.
Bu aidan gebe Trkler zel geleneksel (siyasi-sosyal) gebe yapilari
geregi diger gebelere gre kolaylikla devlet, hatta imparatorluklar kurmayi
basarmislardir. Sz konusu yapi devlet kurmaya msait oldugu kadar, boylar arasi
rekabetler sz konusu olunca merkezi devleti ciddi sikintilara sokmustur. Trk
devletiligindeki bu zel yapi adeta devlet iinde devletikler denebilecek trdendir.
Iste bu sorunlar yznden Trk-Osmanli ve Trk-Safev devletlerinde devsirme
usulne basvurulmasinin kainilmaz bir gereklilik oldugunu grmekteyiz.
Devsirmeleri de Trklk kapsaminda degerlendirmemiz gerekmektedir. Zira
devsirilen kesim artik etnik baglari koparilmis ve Trk anlayisina gre
egitildiklerinden dolayi zamanla yeni Trk gruplari olarak karsimiza ikmaktadirlar.
Osmanlida Dogu Avrupa Hiristiyanlarinin Trklestirilerek Osmanli devleti
hizmetine alindiklari gibi, Safevlerde de basta Kafkasya Hiristiyanlari (Grc,
Ermeni) olmak zere diger Kafkasyalilar (erkes, Lezgi vb.) da devsirilerek
Trklestirilmislerdir. Bu aidan I. Sah Abbas dneminde devsirilen bir Ermeninin
Tahran niversitesindeki Trke divani ilgin rneklerden biri olsa gerek.
Devsirilen bu Ermeni kkenli sair Mslmanlastiktan ve Trklestikten sonra siirde
kullandigi mahlas Siidir. Bu ise sz konusu kesimin yeni kimliklerine simsiki
sarildiklarini ve artik yeni kimlikleri olan Mslman-Trk kimligince
degerlendirmeleri gerektigini bize aika gstermektedir.
Safev Devletinde klasik Trk devletlerinde oldugu gibi, gebe Trk egemen
iken etnik kkenine bakilmaksizin ynetilen yerlesik kesim, Tat-Tacik kavramiyla
tanimlanmaktadir. Batili tarihiler Tat-Tacik kavramini etnik anlamda ele alsalar da,
Safev kaynaklarindaki bilgiler bunun tersini sylemektedir. Safev kaynaklarina
gre Tat-Tacik kavrami su anlamlara gelmektedir.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
764
1. Etnik kkenine bakilmaksizin yerlesik yasayan nfusa Tat-Tacik denir.
2. Basta ktiplik olmak zere devlet hizmetinde alisanlara Tat-Tacik denir.
Safev devlet anlayisina hkim olan bu bakis tarzina, diger Trk devletlerinin
ynetim anlayislarinda da rastlanmaktadir. Esasinda Tat-Tacik kavrami yerlesik
nfus iin kullanilmis, devlet grevine alinanlarin yerlesik nfustan seilmesi
nedeniyle onlara da Tat-Tacik denmistir.
Yerlesik Trklere de Tat-Tacik denildigini bilmeyen arastirmacilar, Tat-Tacik
kavramina etnik bir anlam yklemeye alismislardir. Dolayisi ile tarih boyunca
Iranda kurulan Trk devletlerinde var olan Tat-Tacik kavramini etnik temelde
yorumlayarak, Irani etnikler ve zellikle de Fars saymislardir. Oysaki Tat-Tacik
kavramina etnik bir anlam yklemek ve zellikle de bunlari Fars saymak kanaati
kkten yanlistir.
Bu kesimin devlet kurumunda yer almayan kisminda etnik kken bulunmasina
ragmen, devlet grevlisi olarak ise alinan Tat-Tacikler, her ne kadar dar bir alanda
Farsa yazi dilini kullansalar da aristokrasinin konusma, anlasma, iletisim ve prestij
dili Trke idi. Esasen modern dnemden nceki Trk devletlerinin toplum
yapisindaki kamusal dil gnmzde oldugu gibi yazili dil degil de, tam tersine
aristokrat kesimin linguafranca (iletisim) dili olan Trke idi.
Bylece Safev devletindeki Trkleri asagidaki drt grupta tasniflendirebiliriz:
1. Safev Slalesi ve Seyhavend boyuna mensup olanlar
2. Gebe Trk boylari
3. Devsirilen ve Trklestirilenler (Grc, Ermeni, erkes, Lezgi vb.)
4. Yerlesik yasam biimine mensup devlet grevlileri (Safev terminolojisinde
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
765
bunun karsiligi Tat-Tacik kavramidir.)
5. Ynetilen Yerlesik Trkler: Bu kesimin adi Safev literatrnde ynetilen
Tat-Tacik kavrami kapsami iinde yer almaktadir. Ilgintir Safev Trk halk
Islaminin gnmz Iranda uzantisi olan Alevi Trkler de medrese Siiligi
(Caferilik) inancinda olan Trklere Tat-Tacik demektedirler. Anlasilan Safev
dneminde baslayan bu anlayis bugn iin de geerlidir.
Sonu itibariyle Tat-Tacik yerlesik olarak yasayanlara verilen bir ad olup,
yerlesik yasayan Trklere de Tat-Tacik denmistir.
Iran Trklerinin tarihinde bilinmesi gereken nemli bir kavram da Safevlik
ve Safevligin Tarihsel Evreleridir. Safevlerin devletlesmeden nceki
dnemlerinde, Safevlik; Trk halk Islam anlayisini yansitan bir tarikat grnmnde
(Safevlik Tarikati) karsimiza ikmaktadirlar. Safev Tarikati adini Ilhanli dneminde
yasamis olan Seyh Safiyed-din Ishak Erdebili (h. 650735 / 12521334)den
almaktadir. h. 700 / 1301de Seyh Zahidin lmesi ile Zahidiyye Tarikati postuna
oturan Safiyed-din, Zahidiyyenin temelleri zerinde kendi tarikat ini, yani
Safevyye Tarikatini kurmus ve tarikat artik Safev adi ile anilmaya baslanmistir.
Onun mrit yelpazesi, kyl ve iftilerin disinda, kimi devlet adamlarini (Ilhanli ve
Osmanli) da kapsamaktaydi. Seyh Safinin halife ve mritlerinin yayilma alaninin
Seyhun-Ceyhundan Basra krfezine, Kafkaslardan Anadoluya, Misir ve Sama
kadar olan genis bir cografyayi kapsamaktaydi. Hatta Dest-i Kipak, Kirim ve
Seylanda da Safnin halifeleri bulunmaktaydi. Seyh Safi lmnden (85 yasinda
Pazartesi gn 12 Muharrem 735 / 12 Eyll 1334te) nce oglu Sadred-dini kendi
yerine seyhlige semistir. O, byle bir seim ile Seyh Zahidin tersine davranarak
tarikat nderligini kendi ailesinin tekeline geirmekle, tarikatin tarihinde nemli bir
degisikligin de temelini atmis oldu.
31 yasinda babasinin yerine geen Sadred-dinin devlet adamlarinca (Melik
Esref obani disinda) ayricaliklara tabi tutulmasi birok kyl ve siradan halkin da
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
766
onlara katilarak, kendilerini gvenceye aldiklari grlmektedir. Bu ise yavas yavas
tarikatin toplumsal bir olgudan, siyasi bir harekete dnsmesinin de adeta habercisi
idi. O, degisik blgelere halifeler gndermekle, Safev mritlerinin sayisini daha da
artirmis oldu. Sadred-din, Safev tarikatini 59 yil ynettikten sonra 90 yasindayken
h. 794 / m. 1392de lnce yerine oglu Hace Ali h. 830 / 1427de tarikatin basina
gemistir.
Hace Alinin adi kaynaklarda efsanevi olaylarla ilgili gemektedir. Timurun
Anadoludan getirdigi Trkmenlerin, Hace Ali Siyah-pusa baglandiklari grs
kabul edilirse, Anadoluda kalan Trkmenlerin de ona ve Safevlige var olan
bagliliginin, daha da glenmesine neden oldugu sylenebilir. Hace Alinin hac
ziyaretinden sonra Kudse yerlesme karari almasi, tarikat iin yepyeni bir ufuk
amistir. Burada Safev seyhi Suriyeli ve Irakli din limleri ile tanismis ve onlar
arasinda sf nder olarak n kazanmistir. O, Safevlerde eskiden oldugu gibi degisik
blgelere halifeler gndererek, mritlerinin sayisini ok byk lde artirmis, adeta
Erdebilin hkmdari haline geldi. Hace Ali 18 Recep 830 / 15 Mayis 1427de
Beytl-Mukaddeste ziyarette iken lnce yerine oglu Seyh Ibrahim posta oturdu.
Seyh Ibrahimin girisimleri ile Safev tarikatinin mrit ve cografi yelpazesi
yalniz Irani degil, Anadolu, Sam, Berberistan, Misir-Arabistandan Kafkasya ve
ine kadar genis bir blgeyi kapsamistir. Seyh Ibrahim, halk arasinda Seyh Sah
lakabi ile meshur olmustur. Erdebil Tekkesinin faaliyet alaninin ve nfuzunun
genislemesi, manevi tarikattan askeri tarikata geis dneminde, halkin tarikat
nderine ve bu tarikatin byklgne paralel olarak, ona Seyh Sah lakabini
vermesine neden olmustur. Seyh Saha manen bagli olan Osmanli Padisahlari da, her
yil erag Akesi adi ile bilinen hediye ve sikkelerle dolu keselerini Erdebile
gnderiyorlardi. Seyh Ibrahim h. 851 / 1447de vefat edince yerine oglu Seyh
Cneyd gemistir.
Cneydten nce Safev seyhleri dnyevi egilimler iinde degillerdi. Bu
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
767
dnemde, eskiden Mslman arif anlamina gelen sufi kavraminin ierigi
Mslman mcahit anlamina dnstgn grmekteyiz. Cneydin Anadolu
Trkmen nfusunun nemli bir kisminin Irana dogru yayilmasinda ve Safev
devletinin alt yapisini olusturmasindaki rol, baslangi asamasinda olsa bile ok
nemli idi. Cneydin seyh lakabini birakarak, sultan lakabini kullanmasi, onun ve
Safev tarikatinin siyasalastiginin bir gstergesi idi. Cneydin siyasi yndeki bu
alismalari, Safev slalesinin ilk padisahi olma ynndeki girisimleri idi. O, aslinda
Safev seyhleri ierisinde din ile siyaseti bir arada sentezleyen ilk kisi idi. Bu aidan
Cneydi Safev slalesinin kurucusu sayabiliriz. O, amalarini gereklestirme
konusunda tam basarili olmasa da, Safev devletiliginin temellerini hazirlamis oldu.
Cneyd, sonbahar 21 Cemaziylevvel 864 / 4 Mart 1460ta ldkten sonra
yerine oglu Haydar, tarikatin basina geti. Haydarin dayisinin yaninda edindigi
askeri huy ve tavirlar, onu ders ve tasavvufi risaleler okumaktan alikoyuyordu. Onun
bu zelligi, sonraki yillarda tarikatin daha da dnyevilesmesi ve askeri bir nitelik
kazanmasina neden olacaktir. Haydar, Akkoyunlu Hasan Beyein lmne kadar
Erdebilde ikamet ettigi, yaklasik 10 yil boyunca kendi siyasi ve mezhebi konumunu
olduka glendirdi. Ona dogru gelen mrit sayisi ve ilgisi o denli gl ve ok idi
ki, onlari Snni komsularinin tavsiyeleri ve engellemeleri bile ikna edemiyordu. Bu
mritler, ogunlukla Karaman, Teke, Hamid blgelerinden, Suriyenin Sam
evresinden, Gilan ve Talis, yani Hazar Denizinin gneybati taraflarindan
geliyorlardi. Haydar, Safev hanedaninda babasi Cneydden sonra mezhebi gcn
yaninda, siyasi gc de kendisinde bir arada tutan ikinci kisi olmasi, sz konusu
tavrin, artik Safevlerce benimsenip gelistirildiginin ve srdrldgnn bir
gstergesi idi. Nitekim o da, amalari dogrultusunda tipki babasi gibi seyhligi
birakarak, kendini Sultan Haydar olarak adlandirmisti. Haydar da babasi gibi
erkeslere karsi cihat ve gazalarda bulunmus ve bu savaslarin birinde h. 893 / 1487
88de bogazina bir okun saplanmasi sonucu lmstr. Bu olay gereklesmeseydi,
galibiyetin Haydara ait olacagi ve Sirvani fethedecegi kesindi. Durum byle
olsaydi, tarih onu Safev devletinin kurucusu olarak grecekti.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
768
Sultan Haydar ldrldkten sonra, oglu Sultan-ali tarikatin basina geti.
Sultan Yakub (. h. 896 / 14901) onun ogullarini h. 893 / 148889de anneleri
lem-sah Beygim ile birlikte nce Van Glndeki Ahtamar Kalesine, sonra da
Sirazdaki Istahr Kalesine hapsettirdi. Bayindiri sehzadelerinden Rstem Mirza
Recep 897 / NisanMayis 1492de Tebrizde tahta ikinca, kendi hkimiyetinin
devamini saglamak iin yaptigi ilk is, Seyh Haydarin ogullarini 4 buuk yil sonra h.
897 / 1492de serbest birakip, onlari babalarinin intikamini almak iin Akkoyunlu
sehzadelerine karsi tahrik etmek olmustur. Onun bu isten amaci, rakiplerini
Haydarin ogullari araciligi (ki onlarin da dsmani sayilmaktaydilar) ile bertaraf
etmek olmustur. Safev ailesi ve yandaslarinin destegi ile, sorunlarini yenebilmeyi
basaran Rstem Bey, 149293de Erdebilin Samesbi, diger bir grse gre ise
Baduk kynde gereklesen savasta Sultan-aliyi de ldrtmstr. Sultan-ali
ldrlmeden nce Ismaili kendi yerine seti. Sultan-ali, yedi kisiyi (ehl-i ihtisas
veya Lahican sufileri) seerek, onlarin Ismail Mirza ve Ibrahim Mirza ile birlikte
Erdebile dogru oradan da, Gilana Lahican hkmdarinin hizmetine gitmeleri ve
Iirsat uygun dsmeyince oradan ikmamalarini emretti. Bu yedi kisi sunlardi:
1. Hseyin Bey Lala,
2. Kara Piri Bey Kaar,
3. Abdal Bey Dulkadir,
4. Dede Bey Talis,
5. Rstem Bey Karamanlu,
6. Bayram Bey Karamanlu,
7. Hadim Bey Halife.
Bu sayiya bazi yerlerde Ilyas Bey Aygut-oglu, Mansur Bey Kibaki, Koruk
Seyit Ali, Gulam Bey ve Gk Ali Beyin eklendigi de grlmektedir. Onlar Safev
devleti kurulusu ncesi, adeta tarikatin merkezi kadrosu veya baska bir ifade ile
merkezi komitesini olusturmaktaydilar. Onlar, Ismailin askeri ve inansal egitimi ile
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
769
ilgileniyorlardi. Ismailin kendisini Tanrisal kral olarak addetmesinin de, Lahican
sufilerince telkin edildigini varsayabiliriz. Bilindigi zere, Trklerde ta eskiden beri
hakanlarina atfettikleri Tanri kut anlayisi bulunmaktaydi. Sz konusu anlayisin
Trkmen nderlerince Ismaile da kazandirilmasi pek muhtemeldir.
Seyh Haydarin asker faaliyetleri ve Sultan-ali dnemindeki kisa sreli
devletilik deneyimi ile Safev Devletinin ekirdegini olusturularak, erken dnem
Safev ynetici siniIinin da omurgasini meydana getirilmistir. Bundan sonraki
dnemde Sultan-alinin ldrlmesi ile Ismailin hicret veya kayip dnemi
baslamis oldu. Rstem Beyin Temmuz 1497de ldrlmesi, Akkoyunlu hanedani
arasindaki hkimiyet kavgalarinin orta ikardigi bosluktan yararlanan Ismail Mirza
Lahicandan ikti.
Ismail h. 906 / 1501 yazinda Erzincana dogru hareket etti. Ismaile burada,
Samlu, Ustaclu, Rumlu, Tekel, Dulkadir, Afsar, Kaar, Varsak, Karacadaglu ve
Hamidl boylarindan yaklasik 7000 kimilerine gre ise 12.000 savasi katildi.
Bunlarin arasinda 200 Ustaclu askeri ile Muhammed Bey Ustaclu ve 300 Samlu
savasisi ile Abidin Bey (Abdi Bey) Samlu da bulunmaktaydi. Ismail oradan da
Kagizman yolu ile Ustaclularin olan Mingl (Bingl) yaylasina giderek buradaki
mritlerini toplamak iin birka ay blgede kaldi. Bu Trk boylari ogunlukla Orta
ve Gney Anadoludan idi. Cneyd ve Haydarin Trkmenler zerindeki alismalari
bir bakima onlari Ismail iin hazir bir g haline getirmisti.
Sah Ismail h. 907 / 15012 kisini Tebrizde geirerek, yeni kurdugu devletin
temellerini atmaya ve saglamlastirmaya basladi. O Bu dogrultuda Hseyin Bey Lala
Samluyu kendi vekili ve emirl-merasi, Dede Bey Dulkadiri kori-basi, Abdi
Bey Samluyu tevai-basi ve Saru Ali Bey Tekely ise Safev devletinin mhrdari
olarak atadi. Sah Ismail, Ali Bey Rumlu (Div Sultan Rumlu)yu da Lahican
valiligine atadi. O ayrica vekil mansibindan asagi olan vezirlik makamina Akkoyunlu
vezirligini de yapmis olan Emir Zekeriya Kici ve Mahmud Han Deylemiyi, sadr
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
770
makamina ise Kadi Semsed-din Lahicaniyi getirdi.
Kizilbaslar, 24 Zilhicce 908 / 21 Haziran 1503te Hemedanin Alma
Bulag`inda savasa giristikleri Murad Bey Akkoyunluyu yendiler. Daha sonra
Isfahana giden Sah Ismail, Isfahan hkmeti iin Durmis Han Samluyu atadi. Sah
Ismail, 2 Rebiylhir 909 / 24 Eyll 1503te zafer ile Siraza girdigi siralarda,
Yezdin hkmetini Hseyin Bey Lalaya ve Siraz hkmetini de Ilyas Bey
Dulkadira verdi.
h. 913 / 1507-8de Kizilbaslar, Dulkadirli blgesini yagmaladiktan sonra
Diyarbakira gittiler. Diyarbakir valisi olan Akkoyunlu komutanlarindan Emir Bey
Musullu da, kendi ailesi ve boyunu toplayarak degerli hediyelerle Sah Ismailin
huzuruna ikti. Sah da ona mhrdarlik mansibini verdi. Bylece Musullu boyu da
Safevlere katilmis ve Diyarbakir blgesinin Safev devletine baglanmasinda ciddi
katkilari olmustur. Sah Ismail, Han Muhammed Ustacluyu da Diyarbakirin hkimi
yapti.
Sah Ismail h. 914 / 1508-9da de Bagdatta isyan ikaran Barik Bey Prnaka
karsi hareket ederek 25 Cemaziylhir 914 / 21 Ekim 1508de her hangi bir savas
yasanmadan, Bagdati ele geirdi. Sah Ismail, Bagdat hkmetini Hadim Bey
Halifeye vererek, onu Halifetl-hulafa yapti. Bu messesenin basinda duran sahis,
Safev seyhlerinin Anadolu ve diger blgelerdeki temsilcilerinin reisi mevkiinde idi.
Halifetl-hulef, tarikat iinde mrsid-i kmilden (yani Sah Ismailden) sonra
ikinci sahis sayilmaktaydi. Onlarin verdikleri emir ve fermanlar sah adina gemekte
ve bu emirlere kayitsiz sartsiz uyulmaktaydi.
Sah Ismail h. 915 / 150910 kisinda Sirvan hkmetini Hseyin Bey Lalaya
verdi. Ayni yilda byk bir olasilikla Emir Necmin yol gstericiligi ile Hseyin Bey
Lalayi ordu emirl-meraligindan alarak, yerine sahin sofracisi olan Muhammed
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
771
Bey Ustacluyu getirdi. Kizilbas ileri gelenlerinden olan Hseyin Bey Lala gibi
birinin lkenin en st askeri mansibindan alinarak, yerine sarayin nemsiz bir kisisini
yerlestirmek, olduka nemli bir olaydi. Sah Ismail, ayni zamanda Lahican
sufilerinden Kazvin, Rey ve Savuc Bulag`in hkimi olan Dede Bey gibi nemli bir
Kizilbas nderini de azlederek, yerine han lakabini da taktigi Zeynel Bey Samluyu
getirdi. Bununla da Samlu boyunun da basina han lakabi aldiktan sonra Zeynel
Han Samlu getirilmis oldu. Bilindigi gibi Safev devlet sisteminde han nvani
bey nvanindan daha stn idi. Bylece Samlu boyunun da basini artik Hseyin
Bey Lala degil de Zeynel Han Samlu ekmeye basladi.
Sah Ismail, Sibekin h. 916 / 1510-11de Merv savasinda ldrlmesinden
sonra Mervin hkmetini Dede Bey Talisa verdi. Bu savasta Talis ve Musullularin
katkisi ok nemli di. O daha sonra Herati da alarak Hseyin Bey Lala Samluyu
oranin hkimiyetine getirdi. Sah Ismail sonra 917 / 151112de ise Belh, Endhud,
Sibirgan, Faryab ve Garcistan hkmetini Bayram Bey Karamanluya verdi. Sah
Ismail byk bir olasilik ile Osmanlidaki Sah-kulu Tekel isyanini gz nnde
bulundurarak, Amu Deryayi gemeyi yeglemedi.
Tekel boyunun birogu ise h. 917 / 151112de Kk Asyanin Teke,
Karaman, Menteseden Irana gelmislerdir. Osmanlilarca Seytan Kulu olarak
adlandirilan (Seytan klesi) Hasan Halifenin oglu Sah-kulu, sz konusu yilda basina
topladigi 15.000 veya diger bir bilgiye gre 20.000 mridi ile birlikte II. Sultan
Bayezide karsi isyana giristikten sonra, Irana dogru hareket etti. Sah-kulu ldkten
sonra geri kalan Tekeller Halife Baba nderliginde yolda Tebrizlilerin byk bir
kervanini yagmalayip, kiyim ettikten sonra Irana dogru gittiler. Onlar Reyin
Sehriyarinda Sah Ismailin huzuruna iktilar. Sah Ismail de ticaret kervaninin onlar
tarafindan yagmalanmasi bahanesi ile onlarin nderleri ve savasilarindan 300n
ldrp, askeri yetenege sahip olanlari emirleri arasinda paylastirdiktan sonra
digerlerini kendi haline birakti. Anlasilan Ismail onlarin bir arada bulunmalarini
sakincali bulmustu. O zamana kadar bir yerde bu kadar Anadolu Trknn Irana
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
772
topluca g grlmediginden, Sah Ismail bunun nedenini grenmek iin uha
Sultan Tekely onlara gndermisti.
Sah Ismail tekrar Maverannehiri ele geirdikten sonra Div Sultan Rumluyu
Belh ve Sibirgan hkmetine atayip Hseyin Bey Samluyu da Gicduvan savas
meydanindan katigi iin, Herat vilayeti hkmetinden alarak, h. 919 / 151314te
yerine Zeynel Bey Samluyu getirtti. Grldg gibi Sah Ismail, bir boydan birinin
yetkileri ve makamini elinden aldiginda, ayni boydan bir digerinin makamini
ykseltme egilimi iindeydi. Bunun sebebi, boylari elde tutmasi ve onlarin kendisine
karsi kirilmasini engellemek idi. Genellikle Sah Ismail bir boyu hedef almaktansa,
sz konusu boya mensup birini hedef almayi yeglemekteydi. Bu ise olduka saglam
bir siyasi tavirdi.
920 / 1514-15te Osmanlilarla Safevler arasinda bas gsteren aldiran
savasinda Kizilbaslar agir bir yenilgi aldilar. aldiran savasinda Samlu ve Rumlular
Safev ordusunun sag kanadinda yer almaktaydilar. Ayrica Safev tarafinda Talislar,
Varsaklar (arhi grevinde) ve Farstan gelen Dulkadirlilar de bulunmaktaydi.
aldiran Savasinda gerek Osmanli, gerekse Safev taraflarinin her ikisinde de
Dulkadirli boyundan savasilar yer almislardi. Safev ordusundaki Dulkadirlilarin
savasa aktif olarak katilmayislarinin sebebi de bu olsa gerek.
Sultan Selim ordu ileri gelenleri ve sipahileri ile birlikte 16 Recep 920 / 6 Eyll
1514te Tebrize girdi. Ancak o galibiyetinden yararlanmadan savasilarini kisin
orada kalmak iin ikna edemeyip, Yenieri isyanlari nedeni ile, 8 gn sonra 13
Eyllde Tebrizi terk etmek zorunda kaldi. Bu bakimdan Yenierilerin Sultan
Selime isyanlari ile ilgili yazdiklari mektup olduka nemli bir geregi yze
ikarmaktadir. Yeneriler Bektasilerdi ve Trk halk Islaminin Orta Asya kolu
Yesevilik ve Ortadogu kir kesimi iin geerli olan Kizilbaslik gibi anlayislarla ayni
ritel ve inan esaslarindan beslenmekteydiler. Yenierilerin fark ettikleri bu
benzerlikler ile ayniyet ve medrese Islamina karsi olan tepkileri Sultan Selime
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
773
yazdiklari mektuplarinda da dile getirilmektedir. Mektupta Safiilige gizliden aiktan
bir elestiri sz konusudur. Anlasilan Bektasiler kendileri ile inan ayniyeti iinde
olan Kizilbaslarin ldrlp dislanmalarina karsin, bazi Safii kavimlerin
desteklenmelerini hazmedemediklerinden, karsilastirma objesi iin hep Safiiligi
semislerdir. Yenierilerin bu uyarisi adeta onlarin Osmanlida inantaslari yerine
heterojen etnik yapiya sahip olan Kurmanlarin, zellikle Anadolunun dogu
kesimlerde gleneceklerinin bir ngrs ve uyariciligi niteligindeydi.
h. 921 / 151516da Alaud-devle Dulkadir, Sultan Selimin emri zerine
ldrlnce, ordusu e paralanarak bir kismi Osmanliya giderek Selimin, diger
bir kismi Maverannehir giderek Ubeyd Han zbekin ve baska bir blm ise h.
928 / 152122de I. Sah Ismailin hizmetine girdiler. Sah Ismail de ona birlesen
Dulkadirlilari e ayirarak bir grubu kendi yaninda tuttu, diger iki grubunu ise sirasi
ile Horasanda hizmet gsteren emiri ve I. Tahmasbin lalasi Durmis Han Samluya
ve nc kismi ise Siraza gnderdi.
h. 921 / 1516da Sah Ismail Siman ve Damgan sinirindan Amuye suyu
kiyisina degin olan Horasan hkmetini Tahmasb Mirzaya verdi. Tahmasb
Mirzanin kk (2 yasinda) oldugundan, Sah Ismail, Emir Han Musulluyu Horasan
emirl-merasi ve ona lala yapti. Sah Ismail ayni zamanda Giyased-din
Muhammedi Horasan sadri yapti. Tahmasb Mirza ve Emir Han Musullu ise
Rebiylevvel 922 / Mayis-Nisan 1516te Herata geldiler.
XVI. yy.da Grcistan cografyasi gnmzde oldugu gibi mozaik bir etnik
yapiya sahip oldugundan, ayri ayri blgeler biiminde farkli ynetimlerce idare
edilmekteydi. Grcistandaki sz konusu mozaiklikten yararlanarak, Safev ve
Osmanli devletleri de kendilerine onlarin iinden yandas edinerek, karsi rakip ile
rekabete girisiyorlardi. Sah Ismail lmne degin (h. 930 / 152324) sren 8 yillik
kisa bir zamanda, 4 (h. 922 / 151617, h. 923 / 151718, h. 924 / 151819, h. 927 /
152021) kez Div Sultan Rumlu komutasindaki askerlerini Grcistana sevk ettirdi.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
774
Emir Han Musullu, Sali gn 5 Recep 927 / 12 Haziran 1521de kendisini Sah
Ismaile sikyet eden Giyased-dini yakalayarak Ihtiyared-din kalesinde hapsettirip,
ertesi gn (10 Recep 927 / 16 Haziran 1521) ise onu ldrnce, Sah Ismail onu
grevinden alarak, Tahmasb Mirza ile birlikte Tebrize agirdi. Sah Ismail diger oglu
Sam Mirzayi da Horasan hkmetine atadi. O, Sam Mirzanin ocukluk dnemi
lalasi olan Durmis Hani yine grevinde tutarak, ayni zamanda Horasan emirl-
merasi da yapti. 3 Sefer 928 / 2 Ocak 1522 Persembe gn Tahmasb Mirza ile Emir
Han Musullu Herattan Sah Ismailin sarayina gnderildiler. Emir Han yolda
hastalandi ve daha sonra ld. Sah Ismail, Emir Giyased-dinin akrabalarinin mal
varligini onlara iade ettirerek Herata dnmelerine msaade etti. Emir Han Musullu
ldkten sonra, Trkmen Musullu boyu onun kk kardesi Ibrahim Hana
devredilerek Bagdat hkmetini de ona verdi. Durmis Han da Sah Ismailin lmne
kadar Horasanda hkmet etti. Bu ise sz konusu tarihe kadar Horasanin
Samlularin egemenliginde olmasi demek idi.
Sah Ismail, ayan Sultan h. 930 / 152324te vefat ettikten sonra, yerine onun
oglu Bayezid Sultani emirl-meralik mansibina getirdi. Ancak o da kisa bir sre
sonra vefat etti. Ardindan Sah Ismail tarafindan ordu emirl-meraligina getirilen
Div Sultan Rumlu, ayni zamanda Tahmasbin lalaligini da stlendi. Bylece, ilk kez
emirl-mera makami Rumlu boyunun eline gemis oldu. Sah Ismailin lmnden
sonra Div Sultan Rumlu, Tahmasbin yasinin kk olmasindan yararlanarak,
kendine rakip olabileceklerin birogunu ortadan kaldirdi. Kizilbas boylarinin bir
birine karsi gelmesi, merkezi devleti zayiflatmaktaydi. Tahmasb, merkezi devleti
glendirmek iin, Div Sultan Rumlu ve Kpek Sultan (Mustafa Sultan)i emirl-
meralikta ortak kildi. Ancak bu onlardaki rekabet hissini engelleyemedi.
Rumlularin, zbeklerin h. 930 / 152324 yilindaki saldirilari sonucunda kusatilan
Heratta bulunan Samlulari kurtarmak iin herhangi bir abada bulunmayisi,
Kizilbaslar arasindaki rekabetin boyutlarini aiklamasi bakimindan dsndrcdr.
Div Sultanin rakiplerini saf disi etmek iin bir dizi girisimde bulunmasi, h. 932 /
1526 ilkbaharindan sonra atismalara neden oldu. Bu atismalar, zamanla esitli
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
775
boylar arasi dzenli savaslara dnst. Bu atismalar, baslangita lkenin
kuzeybatisi ile sinirli iken, sonralari Safev cografyasinin diger blgelerine ve
zellikle Horasana siradi. Doguda Sibaniler de hareketlendi. Btn bunlar lke
dzenin bozulmasina sebep oldu.
Div Sultan Rumlu ve Ustaclular arasinda atismalar, 14 Saban 932 / 26 Mayis
1526de Sultaniye evresindeki Seksencikte basladi. Sonunda ise, Ramazan 933 /
Haziran 1527de Nahivanin Arpa ayinda, diger bir grse gre ise Serurda
gereklesen savasta, Kpek Sultan tfek kursunu isabeti ile ld. Kpek Sultanin
bertaraf edilmesi ile Kizilbaslar arasindaki atismalar son bulmadi. Bu kez Isfahan
hkimi uha Sultan Tekel, Div Sultan Rumluyu ortadan kaldirip, vekil mansibini
elde etmek istiyordu. O, Div Sultanin glenmesinden endise etmekte idi. Div
Sultanin gc tekeline geirmesi, 14 yasindaki Sah Tahmasbi da rahatsiz etmekte
idi. Bunu gz nne alan uha Sultan Tekel, sahin destegini alip onu Div Sultana
karsi etkilemeye alisti. 1527 / 933 yilinda sah bir trende lalasi Div Sultana dogru
bir ok atip, simgesel olarak onu isten aldi. Bylece egemenlik, Rumlu boyundan
Tekel boyuna geti. Sah Tahmasb daha sonra Gzel Dere yaylasina gittiginde, uha
Sultanin tahrikleri ile 25 Sevval 933 / 25 Temmuz 1572de Div Sultan Rumluyu
ldrtt. Sz konusu iki Kizilbas vekilin pes pese lmeleri ile vekil mansibi uha
Sultanin eline geti.
Hseyin Han Samlu ve adamlari (Samlu ve Dulkadirli korulari) Pazartesi
gn 3 Zilkade 937 / 18 Haziran 1531de Sah Tahmasbin huzurunda uha Sultan
Tekelly ldrdler. Tekellere karsi mcadelede Ustaclu, Rumlu ve Afsar boylari
da yer aldilar. Sah Tahmasb, Tekellere karsi diger Kizilbas boylarinin kin
duydugunu bildiginden, Tekellerin katledilmesi iin emir verdi. Sz konusu olay,
Safev tarihinde Tekel Afeti adi ile bilinmektedir. Bylece Tekellerin egemenligi
3 yil srd. Bunun sonucunda da Tekeller de Ustaclular ve Rumlular gibi
dislandilar ve Samlular egemen oldular. Sah, Samlulari glendirmek amaciyla h.
937 sonlarina dogru / Agustos 1531de Siraza haberci gndererek Hseyin Han
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
776
Samluyu saraya davet etti.
Sah Tahmasb, bundan sonra eski Trklerde de var olan ikili ynetim biimiyle
gleri paylastirarak, mansiplari da ortak bir biimde dagitti. Bylece, emirl-
meralik mansibi ortaklasa Samlu (Hseyin Han) ve Ustaclu (Abdullah Han Ustaclu)
boylarina verildi. Hseyin Han Samlu ve Abdullah Han Ustaclu, sahin halaogullari
idiler. Sah yaptigi bu icraat ile daha rahat ve zgr davranmaya basladi. Daha nce
yasanan olaylar, onu byk lde huzursuz etmisti.
h. 939 / 153233te Hseyin Han Samlunun akrabasi ve saha yakin olan
Basdan Karanin Sah Tahmasbi zehirleyerek ldrmek istemesi ile sahin Samlulara
karsi olan tavri da degismeye basladi. Bylece Sah Tahmasb ise, Sam Mirza ile
dostluk iliskisi oldugu sulamasi ile Hseyin Han Samluyu h. 941 / 153435te
ldrtt. Bylece Hseyin Han Samlunun da basarisi 3 yil sonra h. 941 / 153435
yilinda ldrlmesi ile sona erdi. Bununla da Samlular Safev dneminde ilk kez
dislanmis olup, merkezi ynetimdeki birok imknlari da ellerinden alindi. Sah
Tahmasb, Samlu boyunun isyan ve intikam hislerini nlemek amaci ile kardesi
Behram Mirzayi Samlu boyunun basina getirdi. Safev ynetiminde aile
mensuplarinin yakinligi gz nnde bulundurularak, Kizilbas boylarina karsi onlarin
tercih edildigi kainilmaz bir olgu idi. Hseyin Han Samlunun ortadan kaldirilmasi
ile I. Tahmasbin ynetimi de artik yeni bir evreye girmis oldu. Sah Tahmasb,
Hseyin Han Samlunun ldrlmesinden sonra vekil veya divan-i ala vezirligi iin
her hangi bir Kizilbas emirini atamadi. Bununla Kizilbaslarin etkinligini belirli
lde kirmayi basarsa da, Safev tarihinde Kizilbaslari tam denetim altina alan kisi
aslinda I. Sah Abbas olmustur. Sah Tahmasb, sz konusu mansiplari ve vilayet
hkmetini artik Safev slalesinden olan Seyhavend boyuna devretmekle,
merkezka egilimleri olan kalabalik nfuslu Kizilbaslara karsi akrabalik bagindan
ciddi bir biimde yararlandi. Sah, emirl-meralik mansibini da Samlulardan alarak
kardesi Behram Mirzaya ve vekillik makamini da, yasam biimi yerlesik olan ve
Safev literatrnde Tat veya Tacik diye tanimlanan Kadi Cahan Kazvini adli kisiye
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
777
verdi. Bylece Safev tarihinde ilk kez Kizilbas boylarinin zelinde ve tekelinde olan
sz konusu makamlar onlarin elinden alindi. Bu nemli olay, Safev tarihinde bir
dnm noktasi olmakla birlikte, devletin merkezka glerden sakinarak,
merkezlesme egilimlerini de yansitmaktaydi. Tahmasbin kainilmaz olan bu
uygulamalari ile belirli lde Kizilbas boylari etkisiz hale getirildiyse de
Kizilbaslarin rekabet ve girisimleri, gizli veya aik biimde, bundan sonraki Safev
tarihinin biimlenmesinde, gl bir etken olarak nemini koruyacakti. Btn
bunlara ragmen Tahmasb, 1533 / 940 yilindan baslayarak 40 yil boyunca kendi
egemenligini srdrd.
Safevlerin bu uygulamasini, dogubilimcilikte oldugu gibi Trk-Irani rekabeti
veya devletin zamanla Iranileserek Trk karsiti bir konuma gelmesi ile aiklamak,
zorlayici ve yanlis bir yorumdur. nk Iranilik diye tanimlanan bu olgu (Tat-
Tacik), kendi iinde yerlesik Trkleri de barindiran az nfuslu heterojen topluluklar
ve kkl ailelerden olusmakta idi. Sz konusu Irani gruplar da Safev Trk ynetimi
iinde ancak ve ancak grevli statsne sahiplerdi ve Sah Tahmasb dneminde
onlarin da g ve yetkileri olduka sinirli idi. Ayrica sah, zellikle grevde olanlarin
tmnn glenmesini istememekteydi. Bazi tarihilere gre ise, Safev devlet
sistemini etnik bazda yorumlamak yanlistir. Zira devlet kademesi ve grevliler
arasinda zamanla evlilik baglari da kurulmustu. Bizce bu gelisimi devletin ana
unsurunun diger kavimleri sindirme ve devsirme usulyle Trklestirmekle izah
etmek mmkndr. Bu gruplar arasindaki iletisim dilinin (lingua franca) Trke
oldugu da unutulmamalidir. Safev aristokrasisindeki Farsanin kullanim alani,
yalnizca toplumun saray evresinde olduka dar bir kesim tarafindan kullanilan
yazili dil konumu ile sinirli idi. Olduka dar olan bu alani, tm Safev toplumu iin
genellemek ve sz konusu heterojen gruplar iin bu dili (Farsayi) ana dili olarak
sunmak, yanlis bir sosyolojik, etnolojik, dilbilimsel ve tarihsel bakisin yanlis
rndr. Isin ilgin yani Safev dnemi kaynaklarinda Fars etnik kimliginden hi
sz edilmemesidir. Aikasi btn bu girisimler merkezi devleti ve otoritesini
koruma adina yapilmaktaydi. Merkezi devletin de Trk oldugu, Trke konustugu ve
gebe Trk inan anlayisindan beslendigini de unutmayalim.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
778
Sah Tahmasb, Sam Mirza ve Samlularin isyan ederek Herattan ikmalarindan
sonra h. 942 / 153536da kk yaslardaki oglu Muhammed Mirzayi ve eskiden
Bagdat valisi olan Muhammed Han Serefed-din-oglu Tekely de Horasan emirl-
merasi ve lalasi yapti. Bylece Herat blgesi Samlularin egemenliginden ikmis
oldu. Zilkade sonlari 964a kadar (Eyll 1557) 21 yil boyunca Tekeller Horasanda
hkimdiler. Muhammed Han mrnn sonuna dek bu makamda kaldi.
944 / 153738de Sah Tahmasb Kandahari aldiktan sonra, Budak Han Kaari
Kandaharin hkimi yapti. Kandaharin ele gemesi ile Zemin-daver de Safevlerin
eline gemis oldu.
Sah Tahmasb dneminin en karakteristik zelligi Kizilbas boylari arasindaki
rekabet ve atismalardan dogan lke iindeki kaos ortami idi. Bu karisiklik ve
kargasalar, Safev devletini Osmanli ve Sibaniler gibi dis gler yaninda zayif
birakmaya yetiyordu. Onun h. 930940 / 15241533 yillari arasindaki hkimiyeti
sresini bir fetret dnemi olarak nitelendirebiliriz Sz konusu dnemde, Sah
Tahmasbdan ok Kizilbas emirlerinin sz geiyordu. Bu durum Safevlerin
yerlesik heterojen soylu aile gruplarini (Tat-Tacik) greve getirmeye zorladi. Yerli
ve soylu aile gruplari yaninda Grcler ve erkezlerin (Derbent tesindeki degisik
etnik yapilardan gelen halklar) de devlete greve alinmasi sreci baslamis oldu.
zellikle Kafkas kkenli olanlarin koru makami ile askeri grevlere getirilmesi
yayginlasti. Sah Tahmasb ynetiminin ikinci yarisinda, korubasilarin (saltanat
korumalari baskanlari) olaganst bir biimde glendigine, ancak emirl-
meralarin ise g kaybettigine tanik olmaktayiz. Bu sre onlarca yil srd. Sah
Tahmasbin bu uygulamalara egilimli olmadigi ve zorunluluk karsisinda buna riza
gsterdigi ortadadir.
Trk-Babrl Hmayun Sah ve yardimcisi Bayram Han Baharlu, 950 sonlari /
1543te Sah Tahmasba siginmasi ve Trk-Safev imparatorlugunun yardimlari ile
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
779
Trk-Babrl Imparatorlugu tarihinde nemli bir dnm noktasi yasanarak,
Hindistandaki Trk egemenligi daha da canlandi ve ortadan kalkmaktan kurtuldu.
Sah Tahmasbin, h. 951 / 154445te Hmayuna yapacagi savaslarda yardimci
olmalari iin gnderdigi kalabalik bir orduda, Bayram Han ve 12.000 atli ile Budak
Han Kaar da yer almaktaydi. Bylece 25 Cemaziylhir 952 / 2 Eyll 1545te ise
Askeri Mirza Kandahar kalesini teslim etti. Sah Tahmasb, Hmayun Sahin
Sibanilere yaklasmasi olasiligindan ekindiginden, Kandahar hkmetine gvendigi
biri olan Bayram Hanin ki Sii idi. getirilmesine sevindi. Bayram Han izledigi
dengeli siyasetlerle, Safevlerle Hmayun arasindaki dostluklari gelistirmeyi
srdrd. O, 9 yil boyunca (15451554) Kandahara hkim oldu. Sah Tahmasbin
emri zerine Bayram Hanin konumunu glendirmesi iin, onun boyundan olan
Hemedandaki Trkmen Baharlu boyunun bir kismi Kandahara g etti. Hmayun
Sah, Kamran Mirzayi yendikten sonra, 11 Saban 962 / 23 Temmuz 1555te Dehliyi
fethederek tahta ikti. Sah Tahmasbin destegi ve Bayram Hanin yol gstermeleri
olmasaydi, Hmayun Sah da bu basarilari elde edemeyecekti. Hmayun Sahin 7
Rebiylevvel 963 / 20 Ocak 1556da lmnn ardindan Bayram Han, Celaled-din
Ekberi hkimiyet tahtina oturtup, onun iin gereken btn nlemleri de aldi. Bayram
Hanin oglu da Ekber Saha yakisir hizmetlerinden dolayi, Hanlar Hani lakabini
aldi.
h. 957 / 155051de Ester-abad hkimiyeti Ustaclulara verildi. Ancak ayni
yilda oradaki Yaka Trkmen boylari isyan ettiler. ikan savasta Ustaclular
yenildiler. h. 958 / 155152 yilinda Sah Tahmasb Sah-kulu Sultan Ustacluyu Ismail
Mirzanin lalasi yapti. 9 Cemaziylevvel 958 / 15 Mayis 1551de Seki fethedildikten
sonra, Sah Tahmasb tarafindan Seki hkimiyetine Toygun Bey Kaar getirildi.
Bylece Seki vilayeti Kaarlarin egemenligine girdi.
h. 961 / 155354te Osmanlilarin destegi ile Kasim Bey Sirvani yine Sirvanda
isyan etti. Ancak Ustaclular baskaldiriyi yatistirabildiler. Onlarin Sirvandaki
egemenligi h. 975 / 156768 yilina degin srd.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
780
Amasya baris mzakeresinin baslamasi ile Sah Tahmasb, Osmanli tarafindan
rahatlayarak, Grclere karsi Kartliaya ordu sevk etti. 961 / 1554 tarihinden
baslayarak, Safev toplumunda ve zellikle sarayda farkli etnik kkenlerden gelen
Kafkasyalilar gzkmeye basladilar. Sz konusu topluluklar Grc ve erkez adi ile
bilinseler de, onlarin homojen bir etnik yapidan geldigini sylemek zor, hatta
olanaksizdir. nk bu Kafkasyali topluluklar iinde hatiri sayilir dzeyde basta
Nogay, Kumuk, Balkar ve Karaay gibi Kuzey Kafkasyali Trklerin de olmasi
kuvvetle muhtemeldi. Zamanla Safev sarayinda, sz konusu topluluklardan gelen
kadinlarla evlilikler yogunluk kazanmaya basladi. Nitekim Sah Tahmasbin 9
oglundan 7sinin annesi Kafkasyaliydi. Onun ogullarindan Haydar Mirza, Mustafa
Mirza ve Imam-kulu Mirzanin anneleri Kafkasya kkenliydiler. Kafkasya
kkenlilerin kle olarak alinmasi bu tarihten sonra baslamis bulunmaktadir.
Kafkasyali Snni Mslmanlar ve Hristiyan topluluklarin Safev toplumunda yer
edinmelerinin n kosulu Trklesmek-Mslmanlasmak (Sii Mslmanlik) idi. Safev
devletinin olanaklarindan yararlanmak ve bazen de baskilarindan kurtulmak iin,
binlerce kisi tarafindan Islamlasma egilimleri de gzlenmekteydi. Sah Tahmasb,
arkasinda kalabalik bir nfus bulunduran Kizilbas boylarini dengelemek iin,
makamlarin dagitiminda sz konusu farkli kkenlerden gelen, bu nedenle de pek
yaptirim gc olmayan Trklestirilmis-Islamlastirilmis Kafkasyali gruplardan da
yararlandi. Nitekim, Sah Tahmasbin hkimiyetinin son dnemlerinde bile,
devisirilerek Trklestirilen bu topluluklar uygulanan politikalar ile glenmeye
baslamislardi. Bu dogrultuda Sah Tahmasb, Kizilbaslarin merkezka egilimlerine
karsi kk koru birligini olusturdu. Koru birligine alinanlar saha sadik
Kizilbaslardan ki kendi boylari ile iliskilerine son verilmisti (Sahsevenlik ve
Sahseven boybirilgi). ve heterojen etnik gruplardan gelen topluluklar idi. Koru
birligi dogrudan saha bagli olup, maaslarini da ondan almaktaydilar. Korular zel
egitim ile askeri aidan gl bir konuma geldiler. Korular arasindan emir
mansibina atananlar olmasa da onlar kazandiklari konumlarina gre 5-50 kisiye
kadar kle sahibi olabiliyorlardi. Koru birliginin basina gl askeri yetkilerle
donatilmis olan korubasi getirilmekteydi. Korubasilarin glenmesi ile yavas yavas
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
781
Kizilbaslarin tekelinde olan emirl-mera mansibinin gc azalmaya basladi.
Anlasilan Sah Tahmasb, koru birligini olustururken, Osmanlilardaki Yenieri
sistemini model almisti. Buna ragmen koru birliginin tam olusmasi ve evrilmesi I.
Sah Abbasin dneminde gereklesmistir.
Safev devletinin Harezm hkmdarlarina egilimli olan Ester-abaddaki Yaka
Trkmenleri ile iliskileri genellikle ihtilafli idi. Bu baglamda Yaka Trkmenleri, 957 / 1550
51, 962 / 155455, 965 / 155758 yillarinda Safevlere karsi isyan ettiler. h. 963 / 1555
1556da Sah Tahmasb, Herat valisi Muhammed Mirzayi Kazvine agirip, Ismail Mirzayi da
onun yerine gnderdi. Sah, Muhammed Mirzanin lalasi olan Tekelleri de Ismail Mirzanin
lalasi yapti. Ismail Mirza da 22 Cemaziylevvel 963 / 3 Nisan 1556da Herata geldi. Sonunda
ise Ismail Mirza, Saban ayi sonlari 964 / Haziran sonlari 1557de Kahkaha Kalesine getirildi.
Ismail Mirza burada 19 yil boyunca hapis kaldi. Onun lke valilerinin bazilarina mektup
gndererek, Osmanlilara karsi savasmalari iin birlesmelerini istemesi, Masum Bey
tarafindan Sah Tahmasba bildirilmis ve onu Ismail Mirzayi hapsetmesi iin tahrik etmisti.
Masum Bey Safevnin, Ismail Mirzaya karsi olmasinin sebebi, onun Haydar Mirzanin tahta
ikisini desteklemesi olarak da degerlendirebiliriz. Buna karsilik Kizilbaslar genellikle Ismail
Mirzayi seviyor ve onu tutuyorlardi. Bazi Avrupali gezginlerin de belirttigi gibi, onun hatirasi
Kizilbaslar arasinda hep canli kalmisti. Bu ise gizliden, aiktan Seyhavendlerle Kizilbas
boylari arasinda bir rekabetin yrtldgn gstermektedir.
Sah Tahmasb, h. 965 / 155758de Bahram Mirzanin oglu Bediz-zaman Mirzayi
Sistan hkmetine atadi. Sah, Muhammed Can Bey Dulkadiri de Bediz-zamana vekil
olarak setikten sonra, onu ayni yilin kisinda Sistana gnderdi. Bediz-zaman h. 985 / 1577
78 yilina degin Sistanda hkmet etti.
Sah Tahmasb, oglu Muhammed Mirzain, 21 yil Heratta lalasi olan Muhammed Han
Serefed-din-oglu Tekelnn, Zilhicce sonlari 964 / Ekim 1557te lmesi zerine, onun
yerine Muhammed Hanin oglu Kazak Hani Muhammed Mirzaya lala ve Horsan emirl-
merasi yapti. Kazak Han, gcne gvenerek Horasanda adeta bagimsiz davranmaya basladi.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
782
O, Sah Tahmasbin eyalet isleri ile ilgilenmedigini grnce, sonunda isyan bayragini ati. Sah
Tahmasb ise 972 / 156465 yilinda bir birligi Kazak Hani bastirmalari iin gnderdi. Iki taraf
arasinda Guriyanda gereklesen savasta Kazak Han yenilerek, Muhammed Mirza ile birlikte
Heratin Ihtiyared-din kalesinde direnmeye basladilar. Sonunda ise Kazak Han direnmeyi bos
grerek, 16 Cemaziylhir 972 / 19 Ocak 1565te Kizilbaslara teslim oldu.
h. 974 / 156667de Sah Tahmasb, byk oglu Muhammed Mirzayi Horasan valisi,
Sah-kulu Yegen Sultan Ustacluyu da Horasan emirl-merasiyla oglu Muhammed
Mirzanin lalasi yapti. Bylece Ustaclular Horasanda etkin bir konuma geldiler.
Sah Tahmasb, 975 / 156768de Gilani ele geirmenin ardindan Biyepisin btn
iin bir hkim atamak yerine, maslahat geregi her blge iin, ayri ayri hkimler tayin etti. O,
Biyepisin degisik blgeleri iin farkli Kizilbas (Dulkadir, Afsar, Hamza Bey Talis) emirleri
atadi. O, Eskur hkimiyetini ise Karamanlu-lara tahsis etmisti. Ancak bu durum h. 977 /
156970de degin devam etti. Sah Tahmsasp 977 / 156970de ise oglu Mahmud Mirzayi
Lahican hkimi, Allah-kulu Sultan Iek-oglu Ustacluyu ise onun lalasi yapti. Ancak Allah-
kulu Lahican halkina agir vergiler salarak, halki ciddi sikintilara soktu. O, Lahicandan yaylaya
gidince Lahican halki firsat bularak ayaklandi. Onlar Emire Debbac adli birinin etrafinda
toplandilar. Lahican kalesinde konuslanmis olan Kizilbaslara saldirdilar. Kaledeki Kizilbaslari
kadinlar ve ocuklar ile birlikte ldrdler. Emire Debbac sonra Allah-kulu Sultanin oglu
Bektas Beye saldirdi. O da, savasa girmeden Lahicandan kati. Lahicani yitirmekten ve
isyanin yayilmasindan endise eden Sah Tahmasb ise 979 / 157273da kalabalik bir orduyu
Lahicana gnderdi. Bu savas sirasinda Emire Debbac bir tfek kursunu isabet ile ld.
Bylece Lahicanlilarin ayaklanmasi da agir kayiplarla yatistirilmis oldu. Bu olaydan sonra Sah
Tahmasb, baskilari ile ayaklanmaya neden olan ve isyani yatistirmakta basarili olamayan
Allah-kulu Sultan Ustacluyu, Lahican hkmetinden azlederek, oglu Imam-kulu Mirzayi
979 / 157273te sz konusu blgenin hkimi yapti. Sah onu, lalasi Pire Muhammed Han
Ustaclu ile birlikte Lahicana gnderdi.
Sah Tahmasb, h. 982 / 157576 yilinda kisa bir sre hastalandi. Bu srede veliaht tayin
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
783
etmediginden, Kizilbaslar veliaht seimi konusunda ikiye ayrildilar. Hastalik sresince, onlar
defalarca atistilar. Kizilbas boylari, zellikle Ustaclu emirleri ve Kafkasyali devsirmeler,
sahliga aday olarak Haydari, diger taraftan Rumlu emirleri, Trkmen boylari, Seyhavendler
ve zellikle Haydarin gl yetkilere sahip kiz kardesi Peri-han Hanimin adayi ise Haydarin
muhaliflerinden olan kardesi sehzade Ismail idi. Btn bunlara ragmen Tahmasb hastalik
yatagindan kalkar kalkmaz, tekrar denetimi eline almasi ile ihtilaf atesleri bir anda sndyse de
henz alttan alttan ihtilaflar yrtlmekteydi. Sah Tahmasb hastaligi iyilestikten sonra atisan
iki tarafi sorgulattirma konusunda sessiz kalmayi yegledi. Anlasilan o ihtilaflarin
bymesinden ekinmekteydi. I. Tahmasb, 14 Mayis 1576 / 15 Sefer 984 yilinda zehirlenme
nedeni vefat etti.
Seyh Safinin Sadred-dinin disindan olan evlatlari ve onlarin soyundan gelen kisiler
Seyhavend adi altinda bilinmektedirler. Seyhavend aile adi, zamanla diger Kizilbas boylari gibi
bir boy halini de almistir. Safev slalesi ve Seyhavend boyunun kkenine gelince, bu konuda
temel bes grs bulunmaktadir. Bunlar:
Krtlk,
Yezidi Krtlg,
Talis veya Gilek,
Iran Azeri,
Araplik
Trk olduklari tezidir.
Safevlerin Krt oldugu grs, genelde Firuz-sahin el-Krdi es-Sencani (veya
Sencari) knye adina dayandirilmaktadir. Bu dogrultuda el-Krdi lakabi Krt etnonimine,
Sencari ibaresi ise Diyarbakira yakin etnik Krtlerin yasadigi Sencar yer adi ile
ilgilendirilerek, Krtlk iddiasi ileri srlmektedir. Oysaki Safvets-safnin baslarinda Seyh
Safinin atalarinin, Ibrahim Edhem soyundan bir hkmdarla birlikte, Sencar (veya
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
784
Sencan)dan Azerbaycana geldiklerine deginilmektedir. Ibrahim Edhemin Horasanin
Belhinden oldugunu gz nnde bulundurursak, Safevlerin dedelerinin de onun soyundan
gelen bir hkmdar esliginde, Horasandaki Sencanlarin birinden geldikleri pek muhtemeldir.
Nitekim Secar veya Sencan yer adlari, Horasanin Merv ve Nisabur evresinde de
bulunmaktadir. Tarihilerin Horasanli Ibrahim Edhemi grmezden gelmeleri, Safevlerin Krt
blgesinden geldikleri grsn ileri srmelerine neden olmustur. Anlasilan bu grs Firuz-
sahin lakabinin sonunda geen el-Krdi ibaresi de kuvvetlendirmistir. Oysaki kaynaklarda
geen krt kavrami gebe ve hayvanci anlamini tasimistir. Eski Taberilerin bir devami olan
ve gnmz Iraninda yasayan Mazenilerin dilinde bugn bile krt kelimesi oban
anlaminda kullanilmaktadir. Bilindigi gibi krt kavrami Islam tarihi kaynaklarinda genis bir
cografi yelpaze iinde kullanilmistir. Btn bu krt kelimelerini etnik Krt anlaminda
yorumlamak olanaksizdir. rnegin; Horasan ile ilgili tarihi kayitlarda krt kavramina sik sik
rastlanilmaktadir. Oysaki Horasanda sz konusu kavram, yukarida belirttigimiz gibi sosyal
yasam biimini yansitmakta ve etnik bir anlam iermemekteydi. Esasen etnik Krtlerin
Horasana yerlesmesi ise I. Sah Abbas Safev ve Nadir Sah Afsar dnemi XVII. yy.da asker
olarak alinmalari ile ilintilidir. Sz konusu Trk devletleri, etnik Krtlerden bir grubu dogudan
gelen saldirilara karsi ordulari terkibinde Horasana gtrmslerdir. Bu tarihten nce ise
Horasanda etnik anlamda Krt varligindan sz etmek olanaksiz ve yanlistir. XVII. yy. ncesi
Horasan blgesi ile ilgili kullanilan krt kavrami ise, gebe ve tasrali anlaminda
kullanilmistir. Nitekim Abbasiler dneminde Chiz, Fazaill-Etrak adli eserinde, gebe
Trkler ile yerlesik Trkler, yani Horasanlilar arasindaki farki aiklarken syle der: Hzeyl
kabilesi Araplarin krdleri oldugu gibi [Trkler de Horasanlilarin gebeleridir]
Diger bir ihtimale gre, Horasandaki Kertlerin adi, kaynaklarda - biiminde
yazildigina gre, mstensihlerce yanlis olarak sonundaki - nsz - bylece - yani
Krd veya Kord biiminde istinsah edilmesiyle karisikliklara neden olmustur. Ayrica sz
konusu - kelimesi de yanlis harekelenme ile zerine gelen zamme ( ) harekesi ile
Krt veya Kort biiminde de okunmasi da olasiliklar iindedir. Bu yanlislik ve
karisikliklarin ayiklanmasi, ciddi arastirmalarin konusunu olusturabilir.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
785
Bu krt kavraminda dikkati eken bir diger husus ise, gnmzde bile i
adlandirma olarak hibir toplulugun kendisine Krt dememesidir. Bilindigi gibi
heterojen etnik yapiya sahip olan Kurman, Sorani ve benzeri topluluklar iin bu ad
bir dis adlandirmadan teye gitmemektedir. Krt kavraminin etnik bir anlam
kazanmasinin altinda, bizce zellikle Safev-Osmanli karsitliginin ciddi etkisi
bulunmaktadir. Osmanli iin krt tasrali Snni iken, Safevler iin krt ilk basta
Snni gebe anlaminda kullanilmistir. Osmanli belgelerinde (basbakanlik arsivi
belgeleri) de Trkmn Ekrdi, Ekrd Trkmni birlesik tanimlamalarinin
gemesi de krt kavraminin etnik anlamda degil de, sosyal yasam biimini bildirmek
iin kullanildigini aika gstermektedir. Her ne kadar bazi Trk gebelerine krt
yakistirilmasi yapilsa da, sonunda bu ad bir dis adlandirma olarak heterojen etnik
yapiya sahip Snni Kurman ve Soraniler iin kullanilmis ve bir dis adlandirma
olarak adeta etnik bir anlam kazanmistir. rnegin XVII. yy. Safev kaynagi Tarih-i
Ki:ilbaan eserinde krt kavrami etnik anlamda kullanilmakta ve bu yaklasim,
yanlislikla XVII. yy. ncesi kaynaklarda geen krt kavrami iin de
genellestirilmistir.
Safevlerin kkenine iliskin tuhaf bir iddia da, Safevlerin kkenini Musulun
Sencar blgesinden olan Yezidi Krtlere dayandirilmasidir. Ancak Safev
slalesindeki Krt ve Yezidilik karsitligi bunu rtmektedir. Nitekim Timur ile
Hace Alinin grsmesinde, o Timurdan Muaviye yanlisi olarak dsndg Yezidi
Krtlerin cezalandirmasini istemistir. Esasen bu iddianin yanlisligini Yezidilik ve
Kizilbaslik arasindaki inansal farkliliklar da aik bir biimde gstermektedir.
Gnmz Yezidilerinin etnik adi olarak kendilerine Yezidi dedikleri ve Krt
kelimesini Snni anlaminda kullandiklari da bilinmektedir.
Safevlerin Talis veya Gilek kkenli olduklari iddiasinin altinda ise, Fazlullah
Ruzbihanin Talis emirleri onun (Seyh Safiyed-din) menzilini kendilerine barinak
yapmislardi szleri yer almaktadir. Grldg gibi burada Seyh Safinin Talis
olduguna iliskin en ufak bir isaret bulunmamaktadir. Burada Talislarla ilgili
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
786
belirtecegimiz bir husus, Belikali Ernest Orsel ve bazi diger arastirmacilara gre
onlarin Trk kkenli oldugu grsdr. Bunlar, Talislarin, engiz Hanin Talis
adinda bir komutani tarafindan buraya getirildiklerine inanmaktadirlar. Minorsky de
gnmz Talislarin Iran bir dil konusmalarina ragmen, Mogol kkenli olmalari
ihtimali zerinde durmustur. O, bu grsn desteklemek amaciyla Sah-sevenler
arasinda Talis Mikeyli (Talis Mikeyilli veya Talmiskeyilli) adinda bir Trk
boyunun gnmzde de var olduguna deginmektedir.
Bizce gnmz Talislari Trk kkenli olmasalar da, zamaninda onlarin Trk
dilli Talislara baglanmasinin ve tabi olmalarinin sonucu olarak, sz konusu adi etnik
ad olarak benimsedikleri pek muhtemeldir. Safev dnemindeki Talilar ise,
muhtemelen Trk asilli olmus ve kkenleri de eski Trklerde mevcut olan Tles veya
baska olasi syleyis ile Toli adindaki Trk boyuna dayanmaktadir. Gnmz
Talislarin da Talis szcgn Toli biiminde syledikleri szcgn orijinal
biiminin zamaninda Trk dilli Talis yneticilerden aldiklarinin bir gstergesidir.
Safevlerin Irani Azeri kkenli oldugu grs ilk kez Ahmet Kesrevi tarafindan
ileri srlse de, yine ayni arastirmaci tarafindan 1922-1923te Suriyede El-Irfan
adli bir dergide yayinladigi drt blmden olusan El-Lugatut-Trkiye fil-Iran
(Iranda Trk Dili) adli Arapa bir makalesinde elestirilerek yanlisligi ortaya
konmustur. Bu makale de kisaca o, Iranda yasayanlarin ogunlugunun Trk oldugu,
Iran Trklerinin eski Trklerin devami ve Trklesmis Farslar olmadigi, tam tersine
Farslarin bir kisminin Farslasmis Trkler oldugu, Trkenin de Iranda yerel ve
blgesel bir dil degil de lke genelini kapsayan bir dil oldugu, Trkenin Farsadan
stn bir dil oldugu ve bunun inkr edilmez bir gerek oldugunu, ayrica Trkenin
Iranin geneline yayildiginin az kisi tarafindan bilindigini ileri srerek, kendisine ait
olan eski grsn rtms bulunmaktadir. Hemen belirtelim ki tarihi kaynaklarda
dominant ve homojen Azeri adli dil ve etnonime rastlanilmamaktadir. Ayrica Trkler
ncesi Iranda asiri bir etnik heterojenlik ve mozaiklik sz konusu oldugundan,
bunlari homojen imis gibi sunmak da yanlistir.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
787
Safevlerin Arapligi ve seyit oldugu iddiasina gelince I. Tahmasbdan nce
tarih, ensab kitaplari, Safev vakifnameleri, tomar ve tapularinda bile en ufak bir
atifta bulunmayisi, bu iddianin dogru olmadigini ortaya koymaktadir. Nitekim Sah
Ismailin kendisinde de seyitlik iddiasi bulunmamakta ve kaynaklarda Seyh oglu
diye anildigi bilgilerimiz dhilindedir. Safevlerin kendilerine seyitlige baglamasi ise
I. Tahmasb dneminden baslar. Bizce Safevlerin Tahmasbdan baslayarak
kendilerini seyit saymasinin gerekesi, Osmanli-Safev iliskilerinin gerisinde
oynanan diplomatik oyunlarda aranmalidir. Bu hususta da ilk akla gelen, Sultan
Yavuzun Misiri ve Arap dnyasini fethinde, Memluklarla birlikte Abbasi
Halifeligini de kaldirmasi, dolayisiyla Islam leminin hamisi konumuna ykselmesi,
Safevlerin dikkatinden kamamis ve seyitlik iddiasi ortaya atilarak, Osmanlilarin
fetih yoluyla elde ettikleri siyasi mesruluk karsisina, dinsel bir mesrulugu ikarmis
olmalilar. Ayrica Seyh Safinin normal yollardan sufi izgisinde abalari sonucunda
seyhlik unvanini almasi da, onun seyitlikle hibir ilgisi olmadigini gstermektedir.
Safevlerin Trk kkenli oldugu grs ise birok aidan dogruluk
kazanmaktadir. Yukarida da belirttigimiz gibi, Safvets-Sefada Firuz-sahin Belhli
Ibrahim Edhemin soyundan bir hkmdar ile Sencar veya Sencan vilayetinden
Azerbaycana gelip yerlestikleri bilgisinden yola ikarak, Safevlerin de kkeninin
Horasan Sencari veya Sencanina dayandigini aika gstermektedir. Safvets-
Sefada Seyh Safinin Trk olduguna iliskin daha fazla gndermede bulunmasi da,
sz konusu krt kavraminin gebe anlami tasidigini aiga vurmaktadir. Kaynagimiz
Seyh Sefiyed-din iin sika Pir-i Trk, ey Trkn piri, cevan-i Trk ve
Trk Oglu tanimlamalari kullanmaktadir. Yine bizzat Safvets-Sefada seyhin
deh-i Trk (Trk kynde) oturdugundan sz ediliyor ki, Oktay Efendiyeve gre,
bu Erdebilde Trklerin varligina da bir isarettir.
Burada tarafimizca ilk olarak tartismaya ailan nemli bir husus da Seyh Zahid
Gilaninin kimligi ve Safevlerle olan soy birligi konusudur. Bilindigi gibi Seyh
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
788
Zahidin seceresi kendisinden bilinen en eski dedesine kadar kaynaklarda syle
verilmektedir: Seyh Zahit, Ravsan Emir, Babil, Seyh Bundar Krdi Sencani.
Grndg gibi burada dikkati zerine eken Seyh Zahidin dedelerinde de tipki
Safevlerin dedesi Firuz gibi el-Krdi el-Sencani veya el-Krdi el-Sencari
soyadini tasimasidir. Soyadlarinin ayniligi Seyh Zahid ile Safevler arasinda en
azindan akrabalik veya ayni blgesel kkenden geldikleri varsayimini
glendirmektedir. Safev slalesinde, Gilan blgesine olan zel ilginin temelinde
de, bizce cografi yakinlik ve ticaret aginin olmasindan ziyade, kken ve inan
zdesligi yatmaktadir. Durum byle ise, Seyh Zahidin de Horasan kkenli bir Trk
aileden geldigi ortaya ikmis bulunur. Onun, Gilani lakabini almasi ise sz konusu
cografyada yasadigindan dolayi aldigi anlasilmaktadir.
Safevlerin Seyh Zahid Gilaniye de zamaninda rahatsizliklar ve tehditler
savuran Sirvan-sahlara karsitligin srdrlmesinin temelinde inansal olgunun
disinda gizli veya aik Trk-Acem karsitligi da sezilmektedir. Bilindigi gibi Sirvan-
sahlar kendilerini kken olarak Sasanilere baglamaktaydilar. Bu aidan onlarin
kendilerini adlandirdigi isimlerinin bile Sirvan-sah olmasi, adeta nl Sasani krali
Enu-sirvana yapilacak bir atif ve gndermedir. Onlardaki Trk karsitliginin kkeni
ise ok eskilere dayanir. Nitekim nl Sair Nizami Gencevinin Leyli ve Mecnun
adli eserinde de Sirvan-sahlarin Trk karsitligi yansimis bulunmaktadir. Sirvan-sah
I. Ahstanin, Nizaminin eserlerini Trke yazmasina karsi ikisini, nl sair onun
dilinden syle dile getirmektedir.
Der zver-e Prs yu Tz,
In tze ers r terz,
Tork Sefet vef-ye m nst,
Torkne sohen sez-ye m nst.
An kez neseb-e bolend zyed,
r sohen-e bolend byed.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
789
evirisi:
Pars ve Tazi (Arap) sslemeleri ile,
Bu yeni gelini sslemelisin.
Trk sifatlilik bize vefadan degil,
Trke sylemek de bize yakisir degil.
Yce nespten dogan birisine,
Yce szler de gerektir.
Kanimizca Sirvan-sahlara karsi Safevlerde ve zellikle Sah Ismailde olan
dsmanca tavrin temelinde Sirvan-sahlardaki Trk ve kken olarak Horasanli Seyh
Zahide olan karsitligi yatmaktadir. Nitekim Sah Ismailin asagida verdigimiz siir
parasinda Acem-Sirvansah kimligine olan nefret ve asagilamalarini syle dile
getirmektedir:
Sirvan haliki kamu Tebrize dasina,
Mlk-i Acem sorar ki, kiyamet kaan kopar?
Yetdkce tkenr Arabun ky u meskeni,
Bagdd iinde her nece kim Trkman kopar.
Gnmz Trkesi ile:
Sirvan halkinin hepsi Tebrize baglanirsa,
Acem mlk kiyametin ne zaman kopacagini sorar.
Araplarin yerlesim yerleri tkenmektedir,
Nitekim Bagdatta da Trkmanlar ortaya ikar.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
790
Buradan ikarilacak nemli bir sonu da, Hatainin Sirvan ahalisine sahip
iktigi, ama Acem- Sirvan-sah kimligine karsi iktigidir. Anlasilan Sirvandaki Trk
kitlenin oralarda baski grdg, onun tarafindan bilinen bir seydi. Nitekim Sirvan-
sah II. Ahstan, Sirvanli kyllerinin iftiliklerini birakip da Seyh Zahide gidip
mrit olmalarini grnce, seyhe karsi tehditlerde bulunmustur. Benzeri tehdit Sirvan-
sahin oglu Siyamek tarafindan da seyhe karsi yrtlmstr. Ancak o, Argun Han
tarafindan kara keeye sardirilarak, tekmelerle ldrlr. Trk-Ilhanlilarinin da Seyh
Zahide karsi olan Sirvan-sahli Siyameki byle ldrmesinin temelinde de, sz
konusu Trk-Acem karsitliginin bulundugunu sylemek uzak bir olasilik degildir.
Seyh Zahidin Horasan Trklerinden oldugunu gsteren kanitlardan biri de, onun
Gilanda bulunan trbesinin Irandaki mimari tarzindan farkli olarak eski Uygur ve
Budist mimarligini andiran biim ve tarzdir. (bkz. Resim: 1)
Bati ve Iran tarihiliginde Safev devletinin adeta Sasani kimliginin uzantisi
oldugu anlayisi, yukarida verdigimiz kanitlara gre yanlis ve anlamsiz bir grstr.
Tam tersine, Sasani kimligi Safevlerce Acem nitelendirilerek yerilmekte, hatta
asagilanmaktadir. Safev literatrnde kullanilan Iran adi ise yalnizca cografi bir
anlam ifade etmekte ve kesinlikle Pers-Sasani anlamina gelmedigi gibi, Modern
Fars lkesinin prototipi de asla sayilamaz. Iran adinin Modern Fars lkesi
anlaminda kullanilmasi ise 1925 sonrasi Pehlevi rejiminin kurulmasi ile baslar.
Osmanlilarin Safevleri eski Arap-Islam tarihiligi terminolojisine gre Acem
demelerine ragmen, Safevlerin kesinlikle kendilerini Acem saymadigini
grmekteyiz. Nitekim Safevler de Osmanliya Rum demelerine ragmen, Osmanli da
kendisini Rum olarak tanimlamaktan kainmistir.
Safevlerin Horasan kkenli oldugunu gsteren bir diger kayit, Seyh Safinin Seyh
Zahid ile grsmeden nce, Horasandaki Hint mistisizmini agristiran vejeteryen olusudur.
Ondaki bu vejeteryenlik aliskanliginin Horasandaki Hint mistisizmi ile yogrulan Islam
anlayisinin bir uzantisi oldugunu sylemek dogru bir grs olsa gerek. Bilindigi gibi Seyh
Zahid onu bu aliskanliktan menederek, et de yemesine sebep olmustur. Bu da Horasan halk
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
791
Islam anlayisinin zamanla kimi degisimlere de maruz kaldigini gstermektedir.
Safevlerin Trklgn kanitlayacak elimizde saglam bir bilgi daha bulunmaktadir. Bu,
Sah Ismail Divaninin dilinde grlen Horasan ve Dogu Trkesi zellikleridir. Sah Ismail
Divaninda grlen Horasan Trkesine iliskin zellikler, Safev hanedaninin konustugu dili
ve bagli bulundugu evreyi aydinlatilmasi bakimindan dikkat ekicidir. Sah Ismailin atalari da
bu Horasan Trkesini kullanan Belh blgesi yari-yerlesik Trkleri arasindan ikmislardir.
Bagli bulunduklari dedelik klt, dillerini korumalarinda byk nem tasisa gerek. Horasan
Trkesi hakkinda ilk bilgilerimiz Mevlananin bilinen Trke siirlerine dayanmaktadir. Bu
siirlerde yer alan lermen, sorarmen, tilermen, gezermen, yazarmen gibi fiil ekimleri Oguz
dillerinde sadece Horasan Trkesinde korunmustur. Mevlananin aslen Horasanli (Belhli)
olmasi bu bakimdan da ilgintir.
Safevlerin kkeni konusuna isik tutan kanitlardan biri de Sah Ismailin eserlerinde
kendini ve dnya grsn sunmasidir. Sah Ismail siirlerinde nemle zerinde durdugu temel
konulardan biri onun kendi soyu ve kkenidir. Sah Ismail eserlerinde de kendisini bir Trk
veya Trkmen olarak grmektedir.
Yetdkce tkenr Arabun ky u meskeni,
Bagdd iinde her nece kim Trkman kopar.
Gnmz Trkesi ile:
Araplarin yerlesim yerleri tkenmektedir,
Nitekim Bagdatta da Trkmanlar ortaya ikar.
Sah Ismailde sika vurgulanan ve savunulan kimliklerden biri de Mevalilik olmustur.
Bu unsur gerek etnik, gerekse dinsel anlamda Horasanli kimligine yapilan en ciddi atiftir. Bunu
l edinirsek Safevlerin ve onlarin ilk isimlerinden Firuzun Horasan Trklerinden oldugunu
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
792
syleyebiliriz. Muhtemelen onlar Sencara yerlesmis Belh Trklerindendirler. Mevalilige
yapilan bu gndermeler ve Arap kimligine karsi sergilenen tepki, onun iin ne srlen
Araplik iddiasini tmden kendi dilinden rtmektedir.
Men Mevali mezhebem, rhim Aldr,
Divanda yerilen bir diger unsur ise Trk kimligi karsisinda Arap ve Acem
kimliginin kmsenmesidir.
Sirvan haliki kamu Tebrize dasina,
Mlk-i Acem sorar ki, kiyamet kaan kopar?
Yetdkce tkenr Arabun ky u meskeni,
Bagdd iinde her nece kim Trkman kopar.
Gnmz Trkesi ile:
Sirvan halki hepsi Tebrize baglanirsa,
Acem mlk kiyametin ne zaman kopacagini sorar.
Araplarin yerlesim yerleri tkenmektedir,
Nitekim Bagdatta da Trkmanlar ortaya ikar.
Kazvinin baskent edilmesi de Safevlerdeki Trklk bilinci ve Trk tarih bilinci ile de
ilgili olsa gerek. I. Sah Tahmasb dneminde Kazvinin baskent olarak seilmesinin
sebeplerinden biri de, yine Mevalilik anlayisinin tarihsel anisini canlandirmak idi. Bilindigi gibi
Kazvinin en azindan harbi merkez olmasi ve Hazar denizinin gney kiyilarini denetim altinda
tutmasini kolaylastirmasi aisindan, Abbasi hilafetinin de dikkatini ekmisti. Bu dogrultuda
Abbasiler Kazvinde askerlerin aileleri ile birlikte yerlesmelerini desteklemislerdi. Burada
dikkati eken nemli bir husus, Abbasi hilafetinin zellikle Mutasim ve Mutasim sonrasi
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
793
ordusunun genellikle Trklerden olmasi idi. Bu ise Abbasi dneminden Kazvin ve evresinde
Trklerin yerlestigi anlamina gelmektedir. Abbasi dneminde Kazvinde yerlesme egilimini
glendirme ynnde, Peygambere ait oldugu iddia edilen bir takim hadislere de
basvurulmustur. zellikle sz konusu hadislerde Kazvine Babul-cennet (Cennetin kapisi)
denmesi dikkat ekicidir. Nitekim Abbasi dnemi komutanlarindan olan Mbarek el-Trki,
Kazvine vali olarak ataninca sehre Medinet el-Mbarek (Mbarekin sehri) de denilmistir.
Pek muhtemeldir ki Safev dneminde de sz konusu tarihi bilgiye basvurularak ve zellikle
Kazvindeki Trk-Mevalilige de gnderme yapilarak, orayi merkez edinme yoluna gidilmistir.
Yukarida da degindigimiz gibi Safev literatr ve zellikle Sah Ismail Hatainin siirlerinde
Mevali kimligine sahip ikma ve kendilerini de onlarin bir uzantisi sayma egilimine had
sayfada rastlanilmaktadir.
Safev tarikati, genellikle resmi medrese Islamina dayandirilarak yorumlanmistir. Oysa
bunun tam tersi sz konusudur. Horasan kkenli Trk halk Islaminin tarihsel bir tezahr olan
Safev ailesi inancinin bu tarzda yorumlanmasina bir takim Sii ve Snni dinsel geler neden
olsa da, bu yalnizca sorunun grnsn yansitmaktan teye gitmemekte ve inansal yapinin
esasini aiklayamamaktadir. Bu aidan sz konusu inan anlayisini gerek Sii, gerekse Snni
medrese anlayisindan siyirarak Trk Halk Islam Anlayisi erevesinde ele almamiz
gerekmektedir. Nitekim Ali ve on iki imama sunulan baglilik I. Melikoffun da belirttigi gibi
'Sii bir Islamlik degil, daha ok Safev propagandasiyla Siilestirilmis ve sufilestirilmis
Trkmen bir din anlayisinin Sah Ismail tasavvurundaki anlamini ifade etmektedir.
Trk Halk Islaminin bilinen uzantilari olan Yesevilik, Bektasilik ve
Kizilbasliki Ismaililik ve Karmetiye gibi Iran Halklarin Islam Anlayisi ve
Nusayrilik gibi Arap Halk Islam Anlayisindan da ayri tutmamiz gerekmektedir. Sz
konusu Yesevilik, Bektasilik ve Kizilbaslik Trk halk Islam anlayislari gerek dini
riteller, gerekse inan esaslari aisindan biri biri ile tam rtsmektedirler. Her Trk halk
Islami anlayisinda da tenash inanci, saz klt, dede klt ve semah ayinleri
yapilmasina ragmen, Trklerdeki trden ritel ve inan esaslarina Irani Halklar ve Arap
Halk Islam Anlayisinda rastlanilmamaktadir. Kiscasi Trk halk Islam anlayisinin degisik
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
794
tezahrleri olan Yesevilik, Bektasilik ve Kizilbasliki bir birinden farkli gsteren ve bizi
yanilgiya dsren etken her anlayistaki bir takim tarihsel ve sosyal sebeplerden
kaynaklanan yzeysel Sii ve Snni gelerdir. Hemen belirtelim ki sz konusu bu geler bile
medrese Islamindaki biiminden olduka farkli ve hatta tam tamina ters biimde
yorumlanmaktadir. Bu aidan Safev tarikatinin da ilk zamanlar yzeysel Snni geleri
tasimasi, sonradan Sii geleri n plana ikarmasi bir takim siyasal ve sosyal sebeplere
dayanmakta ve Trk halk Islam inancinin esasini olusturmamaktadir. Benzeri bir durum
Bektasilik iin de geerlidir. Ilk zamanlar yzeysel Snni geleri de barindiran bu anlayis, daha
sonra yzeysel Sii gelere brndg gzkmektedir. Safii olgusunun Safevler zerinde agir
basmasinin baslica sebebine gelince Horasan Seluklularinin Hanefi, Irak Seluklularinin ise
Safi mezhebini resmi anlamda kabul etmelerinden kaynaklanmasidir. Halk Islami anlayisinin
egemen oldugu topluluklarda mezhep sorununu aiga ikarmak olduka zor bir ugras, hatta
ontolojik bir yanlistir da denebilir. Halk Islam anlayisinda ok yksek oranda bulunan Sii ve
Snni gelerin orani tamamiyla zamansal ve cografi etkenlere baglidir. Sah Ismailin
divaninda Sii geler ve egilimin var oldugu inkr edilemez bir gerektir. Fakat divanda
canlandirilan Sii duygu ve sylemlerin gerek anlamiyla Sii teolojisi ile bagdasmadigi ve daha
ok halk Islami zelliklerini tasidigi gzkmektedir. Hatainin divaninin en eski nshalarinda
bu trden Siiligin var oldugu daha belirginse de, daha sonraki divan grmelerinde bunlarin
azaldigini gzlemlemekteyiz. Bunun nedeni Safevlerde daha sonra ortaya ikan medese
Siiligine mensup din adamlarinin mdahalesi olabilir. Anlasilan onun siirlerinde propaganda
edilen Siilik kendisini Tanrisal (Ilahi) Sah olarak tanimlamakla, bilinen resmi Sii Islamindan
olduka farkli izgilerde idi. Tanrisal Sah grsne gelince, bu kavramin ortaya ikisini Sah
Ismail ile baglamak dogru sayilamaz. Bu tanim, eskinden beri Trk inanci ve devlet yapisinda
siyasi iktidara es deger olan Tanri Kut kavraminin uzantisindan baska bir sey degildir.
Anlasilan Tanri Kut anlayisi Trk halk Islaminda bir temel ge olarak hep var olmus ve
elverisli ortam bulunca tipki Ismail dneminde oldugu gibi Sii inancindaki kurtarici Mehdi
anlayisi ile de rtsr bir yapida ortaya ikivermistir. Trkmen mritlerinin Ismaili taparcasina
sevdikleri batili kaynaklarca da teyit olunmaktadir. Dnemin batililarinca da Trkmenlerden
etkilenerek ona sah olmanin disinda bir kutsallik ve yenilmezlik de atfedilirdi. Onlara gre
Osmanlilar karsisinda da Sah Ismail nerede ise bir kurtarici idi. Sah Ismailin kendisinin de bu
anlayisa karsi ikmamasini, Trk kltr erevesinde Tanri Sah szn normal
karsiladigini grmekteyiz.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
795
Sah Ismaille taraftarlari arasindaki seyh-mrid iliskisinin, bazi durumlarda sinirlari
astigi kesindir. rnegin, mritler, birbirileriyle karsilastiklarinda selmun aleykum yerine
ah derlerdi. Hasta ziyaretinde dua etmek yerine ah sylemekle yetinirlerdi. Kendilerine: -
Bunca zahmete katlanarak Erdebile gideceginize, Kbeye gitseniz, Resulullahin kabrini
ziyaret etseniz daha iyi olmaz mi? denilince, onlar da: -Biz diriye variriz, lye degil. diye
cevap verirlerdi.
Tanri Kut veya Safev dnemindeki ifadesi ile Tanrisal Sah anlayisinin bir tezahr
de Safev literatrnde kullanilan Sahi Seven (Sahi Sevenlik) kavrami idi. Bu baglamda
Anadolu ozanlarinca Saha gidelim ile saha hitaben yazilan siirlerin de Sahi Sevenlik veya
eski Trklerde var olan Tanri kutun bir uzantisi saymamiz gerekmektedir. Aika Anadolu
basta olmak zere, Irandaki Trk boylari da sahi seven kitleler idiler. Bu kavramin
Kizilbaslarin saha ve merkezi devlete sadakatini sorgularcasina XVII. yy. yani I. Sah Abbas
dneminde boylardan toplanan saha sadik kisilerin bir araya getirilmesiyle yapay Sah-seven
boy birliginin olusmasina da neden oldugunu gzlemlemekteyiz.
Safevlerin szde Snniligini kanitlayacak veri ve bilgilerin tahrifi Sah Tahmasb
zamaninda baslamistir. Bunun sebebi rakip Snni anlayisina sahip Trk-Osmanli ve Trk-
Sibani devletleri olmustur. Anlasilan Safevler kendi fakliliklari Sii gelere dayandirarak n
plana ikarmislardir. Oysaki Osmanli ordusundaki Bektasilik ve Sibanilerdeki Yesevilik ile
Safevlerdeki Kizilbaslik adeta ayni sikkenin iki yz niteliginde olup, gerek medrese
Snniligi, gerekse de medrese Siiligi bakimindan ele alinmalari ontolojik aidan dogru
degildir.
Bilindigi gibi Sah Tahmasb 16 yasindan baslayarak, 20 yasina degin sarap imistir. Sah
Tahmasbin zellikle sarap imeyi terk etmesi, Safev kaynaklarinda zellikle dini (medrese
Siiligi) sebeplere baglansa da, bu sorunun gzken yzn olusturmaktadir. Safev tarih
yaziciliginin zellikle yerlesik kesimce yazilmasi, durumun medrese Islami aisindan
yorumlanmasi iin adeta davetiye ikarmistir. Medrese Islamina mensup sehirli kesimin tarih
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
796
yaziciliginda Sah Tahmasbin sarabi terk etmesi, onun grdg bir ryasina ve medrese
Siiligince yorumuna baglanmaktadir. Bylece Sah Tahmasb, 20 yasinda iken h. 939 / 153233
yilinda tvbe etmistir. Kizilbas kkenli Hasan Bey Rumlunun da bildirdigine gre, Sah
Tahmasb ayrica anlamsiz mzigin de yasak edilmesine emir vermistir. Sehir nfusuna mensup
tarih yazicilarindan Ahmed Kumiye gre Sah Tahmasb sazi kknden yasaklamistir. Sah
Tahmasb h. 939 / 153233den beri ktlklere karsi zel emir ve yasaklar koymasina ve
kismen de basarili olmasina ragmen, bazi Kizilbas emirleri ve devlet ileri gelenleri arasindaki
sarap tketiminin srdgnden haberdar olacak ki, h. 963 / 155556 yilinda tvbe ile
yetinmeyip buna Kurana yemin etmesini de ekledi.
Yukarida anlatilanlara gre Kizilbaslarca ktlklerden ekinme iyi karsilansa da, sarap
tketimi konusunda onlarin direndigi sezilmektedir. Anlasilan Sah Tahmasbin esas amaci da
sarap imesini kaldirmak olmustur. Bilindigi gibi Kizilbas halk Islami anlayisina gre iki ve
sarap tketimi, medrese Islaminda oldugu gibi su olarak degerlendirilmemekte, hatta Tanriya
yaklasmalari iin bir ara ve dini trenlerinde ritel dzeyinde bir eylem idi. Peki kendisi de
halk Islam anlayisina mensup olan Tahmasb, neden sarap ve iki tketimi ile bu denki
zitlasmakta ve ikili ritelleri kaldirmak pesinde idi? Yukarida da anlattigimiz gibi, durumu
medrese Islamina gre aiklamak, dnemin kltr ve medrese Islaminin henz
yerlesmemisligi ile aiklamak pek zordur. Bizce Sah Tahmasbi bu denli sarap ve iki karsiti
yapan olgu, onun yasami boyunca sarap ve iki ile ilgili bilinaltinda yer edinen nyargilar ve
yasanmis hsranlar olsa gerek. Bunlari kronolojik olarak syle aiklayabiliriz:
1. Sah Tahmasb, aldiran yenilgisini Kizilbas emirleri ve babasi Sah Ismailin
sarhosluguna baglamaktaydi. Bu yenilgi ile ocuk ve gen yaslarinda olan Sah Tahmasbin
aklinda her seyden nce iki ve sarap bir bela gibi canlanmaktaydi. Bunlar onun bilinaltinda
nemli bir yer edinmistir.
2. Bilindigi gibi Sah Tahmasbin Hseyin Han Samluyu ldrmesi nedenlerinden biri
de, onun yakin adamlarindan Basdan Karanin sahi sarap ile zehirleyerek, ldrmek istemesi
idi. Bu olay ise Sah Tahmasbin aldiran savasindan sonra, iki ile ilgili ikinci kt deneyimi
olarak onun eski yarasini bir daha kasimaya yeterdi.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
797
3. Iddiamizi pekistiren bir husus da Hseyin Han Samlunun, Durmis Han Samlunun
kardesi olmasi idi. Iki kardesin de adi sarap ile anilmaktaydi. yle ki sarap denince, sahin
aklina bu iki kardesin adi geliyordu.
4. Sah Tahmasbin tvbe emrinin tarihi bilindigi gibi, Basdan Karanin onu zehirli sarap
ile ldrmeyi deneme tarihinin hemen ardindan h. 939 / 153233te verilmesi de olduka
anlamlidir.
5. Btn bu bilgilere dayanarak, Sah Tahmasbin tvbe emrini, medrese Islami yerine,
Kizilbas Trk halk Islaminda, sahin reform ve dzeltme bir girisimi olarak degerlendirmenin,
dogru yaklasim oldugu kanisindayiz.
Nitekim Sah Tahmasb aslinda saraba karsi olarak uydurdugu ryasinda
yasaklanacaklari iki ana baslik iinde sunmaktadir:
Sarap ve iki
Diger ktlkler.
Kizilbas emirlerinin sarabi kt grmediklerinden buna itiraz etmelerine karsi, Sah
Tahmasb da durumu kurtarmak iin, yine ikinci bir rya uydurmak zorunda kalmis ve
Kizilbasliktaki istedigi reformu bylece mesrulastirmak istemistir. Onun gereklestirdigi sz
konusu reform, belirli lde kendi dneminde basarili olsa da, onun lm ile adeta
sonlandirilmistir.
6. Kizilbas ve diger Trk halk Islam anlayislarinda sazli trenler klt nerede ise
vazgeilmez bir ritel olmustur. Bu nedenle de olsa gerek ki, Sah Tahmasb ikardigi zel
emirde, anlamsiz mzikleri yasaklamis, mzigin anlamli trne ise itiraz etmemistir. Nitekim
Kizilbas kkenli Hasan Bey Rumlunun da bildirdigine gre, Sah Tahmasb ayrica anlamsiz
mzigin de yasak edilmesine emir vermistir. Ancak emirdeki mzik ile ilgili bulunan
blmler, sehir nfusuna mensup tarih yazicilarindan Ahmed Kumiye gre ise o sazi
kknden yasaklama ve saz alanlarin ellerinin kirdirilmasi gibi, asiri bir biimde
yorumlanmistir. Yorumlar arasindaki terslikler, aslinda yerlesiklik ile gebelik din
anlayislarinin da bir bakima gstericisi idi.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
798
Sah Tahmasbin Kizilbas Trk halk Islaminda yaptigi reformlardan biri de, Tanrisal bir
olgu olarak algilanan seyh veya daha dogrusu dede makamini kutsalliga dnsmesinin yolunu
amasidir. Bilindigi gibi, gerek Seyh Cneyd, Seyh Haydar ve gerekse Sah Ismail, gebe
Trklerce Tanrinin cisimlesmis bir biimi olarak grlmekteydiler. Bylece Sah Tahmasb ile
bu anlayisin kutsal sah anlayisina dnstg ile ilk kez karsilasmaktayiz. Sah Ismailin
aldiran savasinda yenilmesi ile Tanrisal sah anlayisinin onarilmaz bir darbe aldigini gz
nnde bulundurursak, Sah Tahmasb da Kizilbaslarin bu psikolojik durumunun, Sii medrese
Islamini da rnek alip, gz nnde bulundurarak bu biim ile onarmasina gittigini
syleyebiliriz. Sah Ismail, aldiran savasindan sonra her ne kadar da eski karizmasini kaybetse
de, Kizilbaslarin ona karsi saygisizca tavirlarda bulunmasi sz konusu degildi. Ancak durum
kk yasli Sah Tahmasb iin farkli idi. Bilindigi gibi iki rakip Kizilbas boyu, onun yaninda
birbirleri ile atismaya girmisti ve atisma sirasinda sahin da tacina iki ok isabet etmisti.
Tanrisal sah anlayisinin kutsal saha evrilmesi ile eski karizmayi
yakalayamadigindan, Sah Tahmasb Tanrisal sah anlayisinin zayiflamasindan dogan boslugu,
Sii imalarina dayandirmakla doldurmaya alismasi muhtemeldir. Bilindigi gibi sz konusu
egilim, Tahmasb ncesindeki Safev slalesinde grlmemistir. Sah Tahmasb, bu dogrultuda
Ibn-i Bezzaz adi ile de nl olan Ismail oglu Dervis Tevekklinin h. 759 / 135758de yazdigi
Safevets-safa adli eserinde dzeltmeler yapilmasina emir verdi. O, bu is iin Mir Ebul-feth
Hseyniyi grevlendirmistir. Bilindigi gibi Ibn-i Bezzaz, Seyh Sadred-dinin mridi idi. Eser
Seyh Safinin kerametlerini iermekteydi. Sah Tahmasb, sz konusu eseri Safevlerin kkenini
seyitlige ve Sii imamlarina baglama ynnde degistirmistir. Bylece Tanrisal Sah inanci
Seyitlik inancina dnsmstr.
938 / 153132de Lbnanin Cebel Amilinden olan Seyh Ali b. Abdul-li Kerki
Tebrize gelmistir. Sah Tahmasbin onunla olan ilgisi gl idi. Sah Tahmasb, sz konusu
dnemde devlet ynetiminin vergi hukuku anlayisini medrese Siiliginin temsilcisi olan
Kerkinin grslerine basvurularak dzenlenmistir. Sah Tahmasb, Zilhicce 939 / Haziran
Temmuz 1533de ikardigi zel bir emirde Kerkiye zel yetkiler vererek, btn seyitler, ileri
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
799
gelenler ve emirleri ona saygili davranmasini ve emirlerine uyulmasini istemisti. O, Kerkiye
azil ve atama haklarini da tanidi. Sah Tahmasbin Kerkiye tanidigi bu ayricaliklar, ilk bakista
medrese Siiliginden yana bir egilim olarak grlse de, ilgi yelpazesinin sirf Kerki ile sinirli
oldugunun altini izelim.
Onun oglu Seyh Abdul-alin da Sah Tahmasb tarafindan zel bir ilgi ile karsilandigi ve
Kasanda ders verdigi bilinmektedir. Bilindigi gibi Kasan ile Kum, Safevlerden nce de
medrese Siiliginde idiler. Anlasilan, medrese Siiligi din adamlarinin yegledigi sehirler de kendi
din anlayislarina uygun olan Kum ve Kasan gibi sehir ve blgeleri idi.
Sz konusu dnemde medrese Siiligini temsil eden tek yerli din adami Mukaddes
Erdebili adi ile de nl olan Trk asilli Muhammed oglu Ahmed idi. O, birka kitabin
mellifidir. Onun eserlerinden ikisi (Akaidl-Islam, Risaletl-ahlak) de Trk dilinde
yazilmistir. Onun Sah Tahmasb ile mektuplastigi ve onun tarafindan saygi ve ilgi ile
karsilandigi bilinmektedir. Buradan anlasilan, medrese Siiligi din adamlari iinde Iranlerden
kesinlikle her hangi bir limin olmayisidir. Bu nedenle de Safev toplumunda zellikle XVII.
yy.dan sonra belirgin bir biimde gzkmeye baslayan medrese Siiligini (Caferilik),
Safevlerin inansal ve mezhebi aidan Iranlestigi gibi yorumlamak, tarihsel ve inansal
verilerce desteklenmemektedir.
Safev dneminde gebe Trk boylari Kizilbas, Akkoyunlu, Karakoyunlu ve diger
gebe Trk boylari olmak zere degisik kkenlere dayanmaktadirlar.
Kizilbaslik kavrami ve 12 dilimli kirmizi basligin yandaslari tarafindan kullanilmasina
emreden ilk kisi Sultan Haydar olmustur. Bunu yapmaktaki amaci, yandaslarini ayirt edilebilir
bir hale getirmekti. Bu baslik, Haydar ve yandaslarinca Haydari Ta olarak adlandirilsa da,
Trkede Kizilbas birlesik szcg sz konusu basligi takan Trk boylari iin
kullanilmistir. Btn bunlara ragmen XVII-XIX. yy.larda Baskurtlar arsinda en kalabalik boy
diye anilan Tabinlarin dogu blmnde Kizilbas-Katay altboy adinin gemesi, Kizilbas boy
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
800
adinin Trk dnyasinin diger blgelerinde de var olmasi bakimindan dikkat ekicidir.
Anlasilan Trk boylarinin yatay ve dikey geisleri sonucu olduka karmasik bir geisler agi
yasanmistir. Bu ise boy adlarinin zgn ve katiksiz bir boy adi olarak ele alinmasinin
yanlisligini gstermektedir. Bu uygulamanin baslangi tarihi, Haydarin Sirvana olan ikinci
seferinden (h. 892 / 148687) sonra ve erkes topraklarina olan nc saldirisindan (h. 893 /
152930) nce idi.
Bu taci giyenler, sakallarini kesiyor, biyiklarini uzatiyorlardi. Tiras sirasinda baslarinda
bir tutam ty tutuyorlardi. Sah Ismailin dedelerinden olan Firuz-sah iin kizil brk veya
kizil baslik anlamina gelen Zerrin Klah soyadi veya lakabinin kullanmasi, onun byle bir
baslik giymesi ile yakindan alakali oldugu pek muhtemeldir. Ayni zamanda XIII. ve XIV.
yy.larda Anadoludaki gebe Trk nfusunun da kizil brk taktigi bilinmektedir. Ancak sz
konusu basligin terimlestigi ve siyasal bir egilimi iermesi, Haydar dneminde olmustur.
Bylece Kizilbas kavrami ile Safev hanedani (Haydar ve onun soyundan gelen) yandaslari,
Safev hkimiyetini koruyan ve onlara siyasi-mezhebi amalari dogrultusunda yardim eden,
gebe Trk boylari kastedilmektedir.
Haydar, dsmanlarindan korunmalari iin mritlerine sir saklama konusunda siki
davranmalari ve takiyye yapmalarini zellikle emretmisti. Haydarin Rum (Anadolu), Talis ve
Karacadagdan olan yandaslarinin seri tekliflere uymamasi, Huncinin onlari Abbasi
dnemindeki Babek Hrremi inancini yaymakla sulamasina neden olmustur.
Kimilerine gre Kizilbaslar yaklasik 9 byk ve 2 de kk boydan olusmaktaydilar.
Bu grs Safev tarihinin ilk dnemi iin geerli ise de, genel Safev dnemi iin dogru
degildir. Zira Kizilbaslik kken ile ilgili olmaktan ziyade, benimsenmis bir siyasi tavrin -Safev
yanliliginin- adi olarak karsimiza ikar. Bu nedenle de Iranda bulunan eski Trkmen
boylarinin hemen hepsi, daha sonra bu kimlige brnerek lke tarihinde nemli roller
stlenmislerdir. Buna ragmen Safev dneminde genel ve zel olmak zere iki Kizilbaslik
kavramindan sz edebiliriz. Nitekim h. 936 / 1529-30da zbek emirleri ve elilerinin de
bulundugu Sah Tahmasbin gvde gsterisi iin dzenledigi resmigeitte, Trk boylari
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
801
sirasiyla iki grupta ayri ayri yer almislardi. Bunlar:
zel anlamda Kizilbaslar grubu ve
Diger gebe Trk boylari idiler.
zel anlamda Kizilbas boylarinin lke siyasetinde oynadiklari role ve sahip oldugu
yetkilere gre geisteki siralari da syle idi: 1. Tekel, 2. Ustaclu, 3. Afsar, 4. Samlu, 5.
Dulkadir ve 6. Musullular.
Diger gebe Trk boylarinin geisteki siralari ise syle idi: 1. epni, 2. Trkman, 3.
Bayindiriye, 4. egini, 5. Krt ve 6. Arabgirlular.
Kizilbas boylari arasindaki siralama, onlarin sergiledigi olumlu ve olumsuz tavirlara
gre zaman iinde degismekteydi. Nitekim sz konusu resmi geiste nl Kizilbas
boylarindan olan Rumlularin adlarinin gemeyisi, Rumlu boyunun baskani Div Sultan
Rumlunun h. 933 / 1526-27de ldrlmesi ile ilgili olan dislanmaktan kaynaklanmaktaydi.
Anlasilan sz konusu tarihte de Rumlulara karsi ciddi bir kisitlama ve dislanmislik sz konusu
idi. Trkmenler degisik boylar adi altinda gruplasmislardi. Her boy bir baskanin ynetiminde
bulunmaktaydi. Bir eyalet bir boy baskanina verildigi zaman, kendisine tam baglilik iinde
olan boy insanlarini da alarak sz konusu blgeye gidiyordu.
Ilk Kizilbas boylarinin ogunlugu Anadolu kkenlidir. Bunlar: 1. Rumlu, 2. Samlu, 3.
Ustaclu, 4. Tekel, 5. Dulkadir, 6. Afsar, 7. Kaar 8. Varsak, 9. Karabag Sufileri, 10.
Karacadaglu, 11. Musullu, 12 Karamanlu, 13. Talis ve 14. Trkman.
Tarih-i Ki:ilbaan eserine gre, Kizilbas boylari sagda ve solda bulunanlar olmak
zere iki kisma ayrilmaktadir. Kizilbaslarin byle tasnifi, eski Trk gebeliginin siyasal-
sosyal ve ikili ynetim yapisinin I. Sah Abbas dneminde bile (eserin yazildigi tarih: h. 1007
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
802
1013 / 15981605), en azindan Trk Boylari dzeyinde de canli tutuldugunun bir
gstergesidir. Bu yapi bir bakima lke ynetiminde yazilmamis belli tre ve yasalara
Kizilbaslarca uyuldugunun da bir belirtisidir.
Sag tarafta olan (boylar): $amlu ve Rumlu:
Tarih-i Ki:ilbaanda Agaceri, Bayramlu, Ekremi, rdekl ve Karaorlulardan da sz
edilse de bunlarin Rumlularin bir alt grubu olup, olmadigi anlasilmamaktadir. Bizce burada sz
konusu topluluklar degisik boylar olarak da sunulmus olabilirler. Anlasilan yazar bunlari
Rumlular kadar nl grmese de, yine anilmalarinin yararli oldugu dsncesini tasimis ve
onlarla ilgili de bir takim bilgiler vermistir.
Sol tarafta bulunanlar: Ustaclu, Dulkadr, Afyar ve Kaar:
Safev dneminde kkenleri Karakoyunlulara (Baranlu) dayanan Trk boylari ise
sunlardir: Alpavut, Baharlu, akirlu, Karamanlu, Sadlu, Hacilu, Bayburtlu, Varsak, Evoglu ve
Karacadaglu (Karadaglu).
Kkenleri Akkoyunlulara (Bayindir) bagli bulunan boylar ise sunlardir: Musullu,
Prnak, epni, Bayat-Bozulu, Arab-girl, Hinislu ve Tekel. Hasan Rumluya gre Tekel
boyu Tekke Yaha ve Tekermisl olarak iki kisma ayriliyordu.
Diger Trk boylari ise Talis, Karabagi (Karabaglu), Kipak, Beydili (Begdili),
Hamidl, Hala, igini, Hazare, Horasanli Trkler, Bozok (Bozoklu), Kara Isalu,
Kbikl (Kpekl), Dnbli, Asayis-oglu (Asayisl), Turgutlu, agatay Trkmen,
Trkmen ve Yaka Trkmenler (Sayin Hani Trkmenleri) idi.
Samlularin kkeni, adlarindan da belli oldugu gibi Halep, Tarsus evresi ve
Sam (Suriye)nin diger blgelerindedir. Osmanli zamaninda Halep Trkmanlarinin
genel adi Samlu idi. Samlular Seyh Cneyd zamanindan baslayarak, Safev
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
803
hanedaninin mritleri arasinda yer almislardi. h. 893 / 148788 Samlularin Safevlere
daha aktif ve askeri bir biimde katilmasinin miladi olarak grlmektedir. Oru Bey
Bayatin verdigi listede, dnemin Ispanyol aristokrasisinde Xamblo veya Shmlu
boyunun konumu mayordomo mayor, yani mubairler mubairi unvanina denk
gelmekteydi. Samlu boyundan Hseyin Bey Lala, Seyh Kasim, Abidin Bey (Abdi
Bey), Durmis Han Samlu, Hseyin Han, Zeynel Han, Demri Sultan, Agzivar Han,
Zeyned-din Sultan, Veli Halife, Ali Kulu Han, Kara Esik (Muhammed Bey Kori-
basi), Sultan Ahmed Samlu, Hseyin-kulu Sultan, Basdan Kara, Oglan Halife Samlu
Koru-basi, Halife Sultan Samlu Mir-ahur, Bayezid Sultan Samlu, Mecnun Sultan
Samlu, Mikayil Bey Yzbasi Samlu ve Hseyin-kulu Bey Yasavul Koru Samlu gibi
nl emirler ve kisiler ikmistir.
Rumlu boyu aslen Tokat, Sivas ve Amasya basta olmak zere Anadolunun
diger beldelerindendirler. Rumlular Osmanli idari teskilatinda eyalet-i Rum veya
Rumiyye-i sugra (kk Rum) denen Sivasin Koyulhisar (Koylahisar) ve Karahisar
(Sebin) kazalari ile yine Sivasa bagli diger yreler ve Tokat-Amasya
blgelerindeki kylerde yerlesmekteydiler. Bunlarin Meshedde de yasadiklarina
iliskin bilgiler mevcuttur. Onlarin bir kismi gebe, bir kismi ise sehirliydi.
Rumlulardan Karaca Ilyas, Ali Bey Rumlu (Div Sultan Rumlu), Muhammed Bey
Rumlu, Badimcan (Badincan) Sultan, Halil Aga Sufi, Nur Ali Halife, Sufiyan Halife
Rumlu, Emir Sultan Rumlu, Pir Sultan Halife Rumlu, Hseyin-can Sultan Rumlu,
Hasan Bey Rumlu ve Sah-kulu Bey Rumlu gibi nl kisi ve emirler ikmistir.
Hinislu boyunun asli Dogu Anadoluda Karahisarin Tercan ve Hinis yresine
dayanmaktadir. Ismailin askeri ve inansal egitimi ile ilgilenen Lahican Sufileri
veya Ihtisas Ehli (zel Kiiler) olarak bilinen nl yedi Kizilbas komutani iinde
Hinislu temsilcilerinin oldugu bilgimiz kapsamindadir. Hinislu boyundan Ilyas Bey
Aygut-ogli, Hseyin Bey Aykut-oglu, Emir Sultan, Zayif Yusuf, Sufiyan Halife, Nur
Ali Halife, Sleyman Sultan, Hseyin Can Sultan, Eres (Aras) Sultan ve Yusuf Can
Sultan gibi nl kisi ve emirler ikmistir.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
804
Ustaclular I. Sah Ismailin ortaya ikisinin baslarinda Erzincan evresinde
onun ordusuna katildilar. Bunlarin arasinda 200 Ustaclu askeri ile Muhammed Bey
Ustaclu da bulunmaktaydi. Ustaclularin da asil kken ve ikis yerleri muhtemelen
Suriye olsa da, I. Sah Ismailin ortaya ikis dneminin baslarinda Erzincan civarinda
yasamislar ve oradan Irana g etmislerdir. Ismail daha sonra Kagizman yolu ile
Ustaclularin olan Min-gl (Bingl) yaylasina giderek, buradaki Ustaclu mritlerini
toplamak iin birka ay blgede kaldi. Ustaclular su obalardan olusmuslardi:
avuslu, Seyhler, Kengerli, Serefl, Kerempa, Koulu, Sofulu, Mahi Fakihli,
Karahisarlu, Kizilli, Damli ve Gzbykl. Bunlardan Kengerliler muhtemelen
onlara sonradan katilmis olabilirler. Ustaclulardan ikan nl kisilerden Hamza
Hamza Bey Ki (Kiyi)-oglu Ustaclu, Oglan mmet avuslu, Han Muhammed, Saru
Pire Ustaclu, Ilyas Aygut-oglu Ustaclu, Kara Han, ayan Sultan (Muhammed Bey),
Mustafa Bey (Kpek Sultan), Abdullah Han, Mentese Sultan, Bedr-han, Sah Kulu
Sultan, Muhammedi Han (Tohmak Han), Sah Ali Sultan, Sadred-din Han, Ahmed
Sultan Sufi-oglu, Sah Kulu Sultan Yegen, Murad Han, Piri Bey, Muhammed Sultan,
Temr (Temir) Han, Veli Bey, Hseyin Bey Yzbasi, Allah-kulu Sultan, Ibrahim Bey,
Pir Kulu Bey, Mahmud Bey, irag Han, Mustafa Bey, Hayzar (Hizir) Aka Ustaclu,
Bayezid Sultan, Karanca Bey Ustaclu, Hamza Sultan, Keel Sah-verdi Ustaclu, Satir
Bey, Emir Gayb Bey Ustaclu, Hasan Bey Yzbasi Ustaclu, Cafer Bey Kengerl
Ustaclu, Habib Bey Ustaclu, Seref Han Kengerl, Pir Muhammed Ustaclu, Nazar
Bey Ustaclu ve Bektas Bey gibilerin adlarini verebiliriz. Ustaclularin bir alt boyu
olan avuslulardan ikan ilk nl kisi ise Oglan mmet idi. Ustaclularin Kengerl
oymagindan ise Ibrahim Han Kengerl, Cafer Bey Kengerl ve Seref Han Kengerl
gibi nl kisi ve emirler ikmistir.
Safev dneminde Bayramlulardan adi kaynaklarda geen nl kisilere
rastlanilmamaktadir. Bunun sebebi, onlarin herhangi bir Kizilbas boyunun tabiligine
gemesi olabilir. Tarih-i Ki:ilbaana gre Ekremiler 24 koldan olusmaktadir.
Ancak sz konusu kaynak Erkemi boyunun 24 alt dallarinin adlarini vermekte ketm
davranmaktadir. rdekl boyundan emirlik yapan olmamistir. Karaorlu boyundan
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
805
da herhangi bir emir ikmamistir.
Dulkadirlilar Oguzlarin Bozok koluna mensupturlar. Dulkadir boyu Elbistan
ve Marasta oturmaktaydilar. Seyh Cneydin dns sirasinda onunla birlikte
Dulkadirlilardan da bir kismi h. 864 / 145960ta Irana geldiler. Safev-Dulkadirli
iliskileri, Safev Devletinin kurulusunun ilk yillarinda baslamistir. Bu yillarda
Dulkadirli Beyliginden, zellikle Bozok yresinden ok sayida Trkmen, Sah Ismail
tarafina gemis ve onun hizmetine girmistir. Dulkadir boyuna mensup Aba Cerrahe,
Celil Sultan Dulkadir, Halil Sultan, Ali Bey Dulkadir, Abdal Bey Dulkadir, Saru
Kaplan, Alaud-devle Pasa Dulkadir, Dede Bey Dulkadir, Ilyas Bey Dulkadir,
Kasim Bey, Erdevane Bey, Ali Bey Seh-svar-oglu, Hamza Sultan, Ibrahim Han, Ali
Sultan Tali-oglu, Muhammed Can Sultan, Kr Sahruh, Ahmed Bey, Kr Sleyman,
Sleyman Bey Yasavul Dulkadir, Muhammed Han, Sah-kulu Halife, Kiya Sultan
Dulkadir, Sultan Dulkadir, Sahruh Bey Dulkadir Sfrei-basi, Haci Bey Dulkadir,
Muhammed Can Bey Dulkadir, Eresti Aga Dulkadir, Ali Pasa Dulkadir, Yol-kulu
Bey Dulkadir, Sah-kulu Evoglu Dulkadir, Zeynel Bey Dulkadir ve Ko Halife
Dulkadir Mhrdar gibi nl kisiler olmustur. Dulkadirlilara bagli Evoglu
oymagindan nl ve nfuzlu emirler ikmamasina ragmen, onlar da Safev
Hanedaninin mritlerindendirler ve genelde o sahin mutfaginda hizmet ettiklerinden
ev oglu adini almislardi.
Safevlere katilan Trk boylari iinde Afsar boyu; Safevlerden nce
Seliklular zamaninda Irana g etmis yegne boy idi. Onlardan kimisi de Samdan
gelmislerdi. Afsar boyundan Sahruh Han, Sultan-ali Mirza Afsar, Elvend Han,
Mahmud Han, Halil Han, Dana Bey, Sah-kulu Sultan b. Mustafa Sultan, Sevindik
Bey Korubasi, Kulu Sultan, Hseyin Sultan, Hsrev Bey, Sah Ali Bey, Ali Yar Bey,
Hamza Bey, Muhammed Bey, Emir Han Afsar, Iskender Han, Ahmed Sultan Afsar,
Mehdi-kulu Sultan Afsar, Haydar-kulu Sultan Afsar, Sincab Sultan Afsar ve Allah-
kulu Sultan gibi nl kisiler ikmislardir.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
806
Kaarlar ise, eskiden Gence, Berde, Irevanda yasiyorlardi. Onlarin bazisi da
Samdan gelmislerdi. Ayrica Ester-abadda da Kaarlar yasamaktaydi. Kaarlarin
Haydar dneminden Safev slalesi hizmetine girdikleri bilinmektedir. Sultan-alinin
de mritleri ierisinde Kaarlar vardi. Kaar boyundan Kara Piri Bey (Toz-koparan),
Ilyas Bey Helvai-oglu Kaar, Aa Sultan Kaar (Mis Sultan), Derace Sultan
(Kudurmis Han), Sah-verdi Sultan Ziyad-oglu (Musahip), Budag Han, Gke
(Gke) Sultan, Halil Sultan b. Sah-verdi Sultan Ziyad-oglu, Ibrahim Bey, Yusuf
Halife, Kubad Bey, Mirza Ali Sultan, Hseyin Bey, Sleyman Bey, Narin Bey
Kaar, Kiyaba Bey Kaar, Yakub Sultan Kaar, Toygun Bey Kaar, Bayram Bey
Kaar, Sah-kulu Bey Kaar ve Ali Aga Yzbasi Kaar gibi nl kisiler ikmistir.
Karabagi (Karabaglu) boyunun yerlesim yeri adindan da anlasildigi gibi
Karabag blgesidir. Onlarin iinden I. Sah Ismail ve Safev hanedaninin hizmetinde
bulunan Sah Muhammed Karabagi ve Gulam-ali Karabagi (Hos Haber Han) gibi
nl komutanlar olmustur.
Talislarin gelis yeri Gilandaki Talis daglari etrafi ve Astara evresi idi. Safev
dnemindeki Talislarin kkeni muhtemelen VI-VII. yy.larda Tles boybirligi ve II.
Gktrk dneminde onlara tabi olan Tles (Tolis de okunabilir.) adindaki Trk
boyuna dayanmaktadir. Sah-sevenler arasinda bugn de Tali Mikeyli (Tali
Mikeyilli veya Talmikeyilli) adinda bir Trk boyu bulunmaktadir. Gnmz Irani
dilli Talislarin adi da sz konusu ynetici Trk Talislardan kaldigi pek mutemeldir.
Bununla da iki Talis kavrami arasinda ayrim yapmamiz gerekecektir.
1. Tarihteki muhtemelen Trk-Mogol kkenli olan Talislar
2. Adlarini ynetici Trk-Mogol kkenli Talislardan alan gnmz Iran dilli
Talislar.
Talislarin Safev mritleri arasinda yer almasi Seyh Safi dneminden
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
807
baslamaktadir. Sultan Haydar da h. 893 / 148788de Kafkasyaya (Dagistan) dogru
yaptigi seferinde Kr irmaginin kiyisinda 2 ay durdugunda, orada ona diger boylarin
yani sira Talislar da kabalik bir biimde katilmislardi. Talislar Sultan-alinin
mritleri arasinda da yer almaktaydilar. Talis boyundan Dede Bey Talis, Hadim Bey
Halife Talis, Mirza Muhammed Talis, Nusirvan (Nusir) Bey Talis, Muhammed Talis,
Pir Gayb Bey Talis, Bayindir Han Talis ve Hamza Halife Talis gibi nl emir ve
kisiler ikmistir.
Tekellerin asli Mentese, Aydin, Saruhan, Germiyan ve Antalyadandir
(Kk Asyanin Akdenize yakin blgeleri). Bu beldelerin toplamina hep birden
Teke Ili denmekteydi. Hasan Rumluya gre bu Tekel Boyu; Tekke Yaha ve
Tekermisl olarak iki kisma ayriliyordu. Safev hanedani ile Tekellerin mrit
mrsitlik iliskileri Hasan Baba Tekelnn Sultan Cneydin yanina bir kez ve Seyh
Haydarin da yanina iki kez gelip, halifelik izini almasi ile baslar. Tekellerden
Hasan Halife (Hasan Baba), Kara Biyik-oglu (Sah-kuku), Halife Baba, Yegen Bey,
Saru Ali Mhrdar, uha Sultan, Burun Sultan Tekel, Hseyin Sultan, Sah Kubad,
Muhammed Han Serefed-din-oglu, Kazak Han, Ulama, irkin Hasan, Gazi Han, Ali
Sultan, Karaca Sultan Tekel, Kuduz Sultan Tevai Tekel, Pervane Bey koru-basi,
Ibrahim Halife Mhr-dar, Kemaled-din Sah-kulu, Ahi Sultan Tekel, Tatar Sultan,
Ali Bey, Allah-kulu Sultan Tekel, Ko Halife Mhrdar ve Burun Sultan
Tekelnn oglu gibi nl kisi ve emirler ikmistir.
Adlarindan da anlasildigi gibi Karamanlularin asil merkezi Konyadaki
Karaman vilayetindendir. Onlarin bir kisminin Safevlere katildigi bilinmektedir.
Karamanlular Sultan-alinin mritler arasinda yer almaktaydilar. Karamanlu
boyundan Rstem Bey Karamanlu ve Bayram Bey Karamanlu gibi nemli emir ve
kisiler ikmistir.
Seyhavend boyu Safev tarikatinin kurucusu Seyh Safiyed-din Erdebilinin
oglu Sadred-dinin disindaki ogullarinin soyundan gelenlere denilmekte idi.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
808
Seyhavendlerin bir kisminin Halhal blgesinin hkimi oldugu bilinmektedir.
Seyhavend boyundan Masum Bey Safev, Han Mirza, Zeynl-abidin Bey, Sadred-
din Bey Safev, Dasdar Bey Safev ve Hace Bey Mirza gibi kisi ve komutanlar
ikmistir.
Karakoyunlular (Baranlular) Ercis evresinden idiler. Karakoyunlu boyunun
adi Oruc Bey Bayatin listesinde Qaragoinlu biiminde geer. Oruc Beye gre
Karakoyunlularin Safev Devleti ndeki konumu dnemin Ispanyol aristokrasisindeki
Kont unvaniyla es gelmekteydi. Karakoyunlularin nl sah ve emirleri sunlardir:
Kara Muhammed, Kara Yusuf b. Kara Muhammed, Pir Budak, Sah Muhammed,
Emir Isfahan, Ebu Said, Kara Iskender, Cihan-sah Mirza ve Hasan Ali b. Cihan-sah.
Kipak boyundan Mansur Bey Kipaki adli bir kisi bilinmektedir. akirlularin
iinden ise Ali Han Sultan akirlu, Emir Bestam, Emir Bayezid, Ebl-feth Bey,
Bayezid Bey, mer Bey ve Ali Bey gibi nemli emir ve kisiler ikmistir. Hacilu
boyundan da Sah Ali Bey, Kr Seyit ve Hamza Bey Hacilu gibi nl emirler
ikmistir. Sadlu boyundan ise Pir Hseyin Bey, Alev Han Bey, Bayram Bey ve
Ulug Bey Sadlu gibi nl emir ve kisiler ikmistir.
Baharlularin Hemedan blgesinde yerlestikleri bilinmektedir. Baharlilardan bir
kismi Dekenin bir blm Telenkte egemen olarak orada Kutb-sahi slalesi ve
devletini olusturdular. Bu devlet Safevlere olduka yakin davranmaktaydi. Baharlu
boyundan Sultan-kulu, Bayram Han ve Muhammedi Mirza gibi nl emir ve kisiler
ikmistir.
Bayburtlu boyunun asil yerlesim yeri Bayburt merkez olmak zere Agri dagi
evresi idi. Bayburtlular Eresbar (Arazbari) blgesinin hkimi idiler. Bayburtlular
bugn de Karadagin Arazbari blgesinde yasamaktadirlar. Bayburtlu boyundan olan
Karaca Ilyas, h. 905 / 14991500 yilinda Ismail Mirzaya katilmislardir.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
809
Varsak boyunun asli ise Karaman ve ukurova blgesidir. Varsaklarin bir
kisminin Safevlere (Seyh Cneyde) katilmasi h. 854 / 14501de olmustur. Varsak
boyundan Yusuf Bey Varsak, Muhammed Bey Varsak, Musa Bey, Hasan Halife,
Mustafa Bey ve Dr Hasan Bey gibi nl kisiler ikmistir.
Prnak boyundan Cagir Bey Prnak, Barik Bey Prnak, Hasan Bey Seker-oglu
ve Isfahan Sultan gibi nl kisi ve emirler ikmistir.
Karacadaglu veya Karadaglu boyunun yerlesim blgesi adindan da belli oldugu
gibi Azerbaycanin Karadag blgesi idi. Sultan Haydarin h. 893 / 148788de
Kafkasyaya (Dagistan) dogru yaptigi seferinde, Kr irmaginin kiyisinda 2 ay
durdugunda orada, ona Karacadaglular da kabalik bir topluluk ile katilmislardi.
Karacadaglu boyundan avus Mirza, Ferruh-zad Bey Karadaglu Esik-agasi, Halife
Ensar ve Sohrab Bey gibi emirler ikmistir.
Oruc Bey Bayatin verdigi listede Musullu boyunun adi Turcomanos olarak
geer. Ona gre Musullular, Safev devletinde genellikle askeri komutanlar olarak
atanmislardi. Oruc Bey, Musullularin Safevlerle olan dostluk dzeyindeki
akrabaligini da zellikle vurgulamaktadir. Sah Ismail h. 913 / 15078de Alaud-
devleye karsi seferden sonra dns sirasinda, Sultan Yakub devri Akkoyunlu
komutanlarindan Emir Bey ailesi ve boyunu toplayarak, degerli hediyelerle Sah
Ismailin huzuruna ikmis ve Safevlere sadakatini ifade etmistir. Bu sadakati
karsisinda Sah Ismail de onu mhrdarlik vazifesiyle dllendirmistir. Bylece
Musullu boyu da Safevlere katilmis ve Diyarbakir blgesinin Safev devletine
baglanmasinda ciddi katkilari olmustur. Musullu boyundan Emir Bey Musullu, Taclu
(Tacli) Hanim, Ibrahim Sultan, Sah-kulu Koru, Nohud Sultan, Zl-fikar Bey,
Haydar Sultan, Ibrahim Han, Ali Bey, Ahmed Bey, Isa Bey ve Musa Bey Musullu
gibi nl kisi ve komutanlar ikmistir.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
810
epniler Trabzon evresindeki Yukari Canik ve Asagi Canik illerinde
meskunladi. Bu boydan byk emirlere pek rastlanilmamaktadir. epni boyundan
Sah Ali Sultan, Sleyman Bey epni ve Muhammed Bey Celal-oglu gibi nl kisi,
hkim ve emirler ikmistir. Safev dnemindeki Bayatlarin asli, Anadolunun
kuzeyindeki Kastamonu-orum blgesindedir. Anadolunun Afyon, Diyarbakir gibi
birok yerinde Bayatlara rastlanmaktadir. Anadolu disinda Kerkkte ve skpte de
Bayatlar yasamaktadir. Ancak, orum evresinde yasayan Bayatlar Kizilbas olup,
onlarin bir kisminin Safevlere katildigi bilinmektedir. Bayat boyundan, Ismail Bayat
Tavkii, Sleyman Bey ve Seyf Bey gibi nl kisi ve emirler ikmislardir.
Arabgirlularin asli Arabgir beldesinin emiskezekindendir. Safev dneminde onlar
arasindan pek nl emir ikmamistir. Arabgirlular-dan bir tek Mihter Sah-kulu
Arabgirlunun adini bilmekteyiz. Kk Sarikamis boyunun mensuplari h. 920 /
151415ten sonra I. Selimin emri ile Anadoludaki Kizilbas kiyimindan sonra
Irana gp Sah Ismaile sigindilar.
Safev dneminde iki ayri Beydili (Begdili) grubundan sz etmemiz gerekir.
Samlularin bir altboyu olan Trk halk Islam anlayisina mensup Beydililer
Safev ncesi Kasanda egemen olan medrese Siiligine mensup Beydililer.
h. 909 / 15034te Sah Ismail Kasana gittiginde oradaki Sii Beydililerce sicak
karsilanmisti. Sz konusu tarihten sonra, Kasan medrese Siiligine mensup yerlesik
Beydililerin hkimiyetine birakildi. Kasan Beydililerin hkimi Mevlana Mesud
Beydili idi.
Kaynaklarda adlari ilk kez h. 886 / 148182 yilinda geen Halalarin, bugnk
Irana yani Save, Kum, Erak ve Tefres sehirleri arasindaki drtgen cografyada
adlariyla anilan Halaistan blgesi ve Iranin diger blgelerine gelmesi, muhtemelen
Tarazdan Horasana, oradan da Sistana g edenlerin bir kisminin sz konusu
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
811
blgeye kaymasi ile ilgili olsa gerek. Bilindigi gibi, h. 909 / 15034te Sah Ismail,
Kasandan sonra Kuma gittiginde, oradaki halk da onu tantana ile karsiladilar.
Burada nemli bir husus Kum ve evre halkinin ogunlugunun Hala Trkleri olmasi
idi. Anlasilan Halalar sz konusu dnemde Medrese Siiligini benimsemis ve
yerlesik bir nfus niteligi tasimaktaydilar. Onlarin gebe olmayislarindan dolayi
askeri bir varlik gstermedikleri, bu nedenle de Safev dnemi tarihi kaynaklarda
nerde ise anilmamalarina sebep olmaktadir.
Gnmz Afganistan ve Iranin Afganistan ile sinir boylarinda yasayan ve
Tacikenin birok Mogolca ve Trke kelimeler ieren zel bir diyalektini konusan
Trk-Mogol asilli Hazaralar da, Safev ncesinde blgede Siiligi benimsemis
gruplardandi. Buna ragmen onlarin Safevlerle pek de sicak iliskileri bulunmamaktaydi.
Horasanli Trkler derken, Safev Devletinin kurulusundan nce Horasanda
Safev tarikatina bagli olan Trkler kastedilmektedir. Sah Ismailin Sibek Han ile
ilgili edindigi bilgilerin kaynagi da, byk bir olasilikla zamaninda Safev tarikat i
propagandisti Kasim Envarin Horasanda olusturdugu Sah Kasim tekkesine bagli
yerli sufilerce saglanmistir. rnegin Sah Ismail, Sibek Hanin h. 915 / 150910daki
Dest-i Kipaka yaptigi saldirida yenik dstgnden haberdar oldugu iin Horasani
ele geirmenin zamaninin geldigini kestirmisti.
Sah Ismail ve Safev Devletinin Hindistan Dekenindeki Adil-sahi devleti ile
de iliskileri dosta idi. Adil-sahi devletinin kurucusu Yusuf, belli bir sre Safev
taikatina baglanarak Iranda kaldiktan sonra h. 895 / 158990 veya h. 896 / 1590
91de Bicapurda kendi adina hutbe okutarak, kendini Adil-sah olarak adlandirdi. O
Savede yetistirildigi iin Yusuf Adil-ah Saveyi adiyla da nlendi. Bylece o
Deken Adil-sahlilar slalesinin temelini atti.
iginilerin Irak- Acemde simdiki Lor ve Krt blgelerinde yerlestigi
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
812
hakkinda, elimizde bir takim bilgiler bulunmaktadir. Onlarin bir kisminin
Karabagda da yasadigi bilinmektedir. Onlar, bizzat Safevler dneminde askere
alinmislardir. iginilerin adi kaynaklarda daha ok Krt ve Lorlarla birlikte
anilmaktadir. Bugn bile Iranda Krtler ve Lorlar arasinda iginilere
rastlanilmaktadir. iginilerin Safev dneminden nceki kaynaklarda, Irani halklar
iinde adlarina rastlamamiz, onlarin Irani kkenli oldugu grsn ikmaza
sokmaktadir. Btn bunlara ragmen, bugn Kazvin evresinde Trk dilli iginiler de
vardir. Kazvindeki iginilerin topluluk ve boy adlarinin igini olmasina karsin, Lor
veya Krtler ierisindeki iginilerin kk ve nemsiz alt gruplar olmasi, onlarin
daha sonradan sz konusu topluluklar ierine girdikleri ve zamanla asimile
olduklarini gstermektedir. Gigini etnoniminin sonunda yer alan i nls yay-i
nesbet olup, kisaca igine mensup anlamini vermektedir. Bundan yola ikarak,
etnonimin orijinal biiminin igin veya igil oldugu ortaya ikmaktadir. Safev
dnemindeki iginiler ve gnmz Irandaki iginilerin, eski Trk topluluklarindan
olan igillerin bir devami olmasi pek muhtemeldir. Onlarin Oguzlarla dsman
olmasi ve srekli savaslara girismesine karsin, Oguzlarla birlikte esir alinan ve sonra
onlara baglanan bir kesiminin Irana g etmesi, byk bir olasiliktir. iginilerden
Sah-kulu Sultan iginiyi bilmekteyiz.
Kbikl (kpekl) boyunun adina kaynaklarda h. 939 / 153233 yili ile ilgili
olaylarda ilgili olarak rastlanilmaktadir. Sah Tahmasbin emri zerine h. 939 / 1532
33 Nisabur kalesine siginan zbeklere karsi grevlendirilen Sufiyan Halife
Rumlunun ordusuna yardim iin, daha sonra Kbikllerin de iinde yer aldigi bir
birlik gnderilmistir.
Dnbli boyunun da adi Krtlerle bir yerde anildigindan, onlarin bazilari
tarafindan Krt addedilmelerine neden olmustur. Bunun sebebi, onlarin sz konusu
dnemde byk bir olasilikla Snni-Safii olmalari ile ilgili olsa gerek. Nitekim
bugn de Hoy ve Urmiye evresinde az sayida Hanefi ve ayrica Safii Trkler
yasamaktadir. Safii Trklere, Kresnni denilmekte ve Krtlerle mezheplerinin
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
813
ortakliginin disinda herhangi bir ortak ynleri bulunamamaktadir. Dnbliler
ierisinde de Kengerliler ailesinin olmasi onlarin Krt olmadigini aika
gstermektedir. Dnblilerin Kengerli oymagindan Hayran Hanim (17801850) gibi
Trke divana sahip olan kadin bir sair de ikmistir. Dnblilerin bir kismi da
Karabag Bergsadinda yasamaktaydilar. Dnblilerden Haci Bey Dnbli gibi nl
kisiler ikmistir. O h. 955 / 154849 yilinda Iskender Pasa erkes ve Hseyin Bey
Mahmudi Krdn Hoya yaptigi saldirilarinda blgenin hkimi idi.
Asayis-oglu boyunun adi h. 967 / 155960 yili olaylariyla ilgili olarak,
kaynaklarda geer. Ayni siralarda sz konusu boy Esferayin blgesinin hkimi
konumunda idi. Oruc Bey Bayatin verdigi listede sz konusu boyun adi Assayshlu
biiminde geer. Asayis-oglu (Asayislu) boyundan bir tek Kanber Sultan Asayis-
ogluyu bilmekteyiz.
Safev dneminde Trkmen kelimesi birka anlamda kullanilmaktadir:
Akkoyunlu ve Karakoyunlu Trkmenleri,
Kizilbas boylarinin genel adi,
Musllu Boyunun bir diger adi,
Gnmz Hazar tesi Trkmenlerinin ecdadi olan Yaka veya Sayin Hani
Trkmenlerinin adi,
Sirf Trkmen adini tasiyan Safevlere tabi bir gebe Trk boyu.
Bilindigi gibi X. yy. tarihisi el-Mukaddasiye gre, Trkmenler Oguzlardan
ve Karluklardan ayri bir topluluk sayilmaktaydilar. h. 936 / 152930da Sah
Tahmasb tarafindan dzenlenen, zbek emirlerinin de taniklik ettigi resmi geitte,
Kizilbaslarin disindaki diger Trk boylari safinda Trkman boyu ikinci sirada yer
almaktaydi.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
814
Kaynaklarda agatay Trkmenleri adini tasiyan bir boy adina da
rastlanilmaktadir. Onlarin iinden ikmis en nl kisi ise Ubeyd Han tarafindan
Heratta ldrlen Ester-abad dogumlu sair Hilali agatayi idi.
Etrek irmagi kiyisinda adir kuran Yaka Trkmen ve ayni zamanda Sayin Hani
adiyla da nl olan Ohlu (Oklu), Gklen, Ilur (Eymr) ve Salur altboylari, Sah
Tahmasb zamaninda Grgana gelmislerdir. Onlarin, Harezm hanlarina bagli
olduklari bilinmektedir. Gnmz Hazar tesi Trkmenlerinin ecdadi sayilan Yaka
Trkmenlerinin kkeni Oguzlarin Orta Asyada kalip da, soydaslari Oguzlarca
Ortadoguya g etmeyen kesimlerine dayandigi pek muhtemeldir.
I. Sah Ismail dnemi gebe Trk boylarinin durumunu asagidaki maddeler halinde syle
zetleyebiliriz.
1. Safev devleti kurulusu ncesi adeta tarikatin merkezi kadrosu veya baska
bir ifade ile merkez komitesini olusturan yedi kisi bulunmaktaydi. Degisik Trk
boylarindan gelen bu emirlere ihtisas ehli (zel kiiler) veya Lahican Sufileri
denmaktaydi. Bu yedi kisi sunlardi:
Hseyin Bey Lala,
Kara Piri Bey Kaar,
Abdal Bey Dulkadir,
Dede Bey Talis,
Rstem Bey Karamanlu,
Bayram Bey Karamanlu ve
Hadim Bey Halife.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
815
Bu sayiya bazi yerlerde Ilyas Bey Aygut-oglu, Mansur Bey Kibaki, Koruk
Seyit Ali, Gulam Bey ve Gk Ali Bey de eklenmekteydiler.
2. Bu dnemde Trk boylari arasinda ihtilaflara hemen hemen
rastlanilmamakta ve Trk boylari tam bir yardimlasma iindeydiler.
3. Sah Ismailin bir boy veya boy beyinin yetkilerini bir digerine verdiginde,
Trk boylari tarafindan her hangi bir tepki sz konusu degildi. rnegin Sah Ismail, h.
915 / 150910 yilinda Hseyin Bey Lalayi ordu emirl-meraligindan alarak,
yerine sahin sofracisi olan Muhammed Bey Ustacluyu ve Kazvin, Rey ve Savuc
Bulag`in hkimi olan Dede Bey Talis`i azlederek, yerine han lakabini da taktigi
Zeynel Bey Samluyu getirdiginde, boylar tarafindan tepki ile karsilanmadi.
4. Gebe Trk boylari Sah Ismailin emirlerine (Tat-Tacik konusu disinda)
tam biimde uymaktaydilar. rnegin; Belh Karamanlularinin disinda diger gebe
Trk boylari kendilerini zbeklere karsi komuta eden yerlesik bir Isfahanli aileden
gelen Emir Necm Saniye uymamakla 918 / 1512de Giduvan yenilgisi ve Emir
Necmin savasta ldrlmesine neden oldular. Bu ise gebe Trk boylarinin, Tat-
Tacik unsurunca komuta edilemeyecegini gstermekteydi.
5. Bu dnemden baslayarak Trk boylarinda yerlesik kkl ailelerden gelen,
Safev literatrndeki Tat-Taciklere (etnik kkenine bagli olmaksizin) karsi bir
rekabet ve dsmanca tavir gzlemlenmektedir. Bunun en karakteristik rnegi,
Gicduvan (3 Ramazan 918 / 12 Kasim 1512) savasindaki Kizilbaslarin II. Necmin
komutasina karsi ikislari ve onun yaninda savasa girmemeleri idi. Diger bir rnek
ise Horasan sadri Giyased-dinin 10 Recep 927 / 16 Haziran 1521de Emir Han
Musullu tarafindan ldrlmesidir.
I. Sah Tahmasb dnemi gebe Trk boylarinin durumunu ise su maddeler
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
816
halinde aiklayabiliriz.
1. Bu dnemde Trk boylarinda sahin emrine uymama rneklerine sik sik
rastlanmaktaydi.
2. Boy ii ihtilaf rneklerine de rastlanilmaktadir. rnegin 935 / 152829da
Kehor Musullulari Bagdat hkimi Ibrahim Han Musulluyu ldrmslerdi.
3. Boylararasi ihtilaflara da sik sik rastlanilmaktadir. Bu dogrultuda Rumlular,
Ramazan 933 / Haziran 1527de Ustaclularin, Tekellerin de, 25 Sevval 933 / 25
Temmuz 1527de Rumlulari, Samlular ise 3 Zilkade 937 / 18 Haziran 1531de
Tekellerin dislamasina (Tekel Afeti) neden oldular. h. 947 / 1540-41de
Rstemdar ve Kuhistan blgesinin hkimlerinden Melik Kavusun oglu Melik Cihan-
gire karsi blgeye gnderilen Rumlular, Ahmed Bey Trkmana yardim etmekten
kainarak, onun ve askerlerinin Melik Cihan-gir tarafindan ldrlmesine neden
oldular. Rumlular daha sonra, Rstem-darilere karsi da her hangi bir sey yapmadan
sahin ordusuna geri dndler. Bu olay Kizilbas boylari arasindaki rekabetin
boyutlarini gstermesi bakimindan olduka nemlidir.
4. Bir boyun mensuplarinca merkezi devlete karsi baskaldiran kendi boydaslari
olan kisilerin cezalandirildigina da rastlanilmaktadir. rnegin; h. 935 / 152829da
Bagdatta isyan ikaran Zl-fikar Bey, Musullularca uykuda iken ldrlms ve
Bagdat Sah Tahmasba teslim edilmistir.
5. Sah Tahmasb, h. 937 / 1531de Tekel Afetinden sonra eski Trklerde de
var olan ikili ynetim biimiyle gleri paylastirarak, mansiplari da ortak bir biimde
dagitmaktaydi. Bylece emirl-meralik mansibi ortaklasa Samlu ve Ustaclu
boylarina verildi.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
817
6. h. 939 / 153233te Hseyin Han Samlunun akrabasi Basdan Karanin Sah
Tahmasbi zehirleyerek ldrmek istemesi ile sahin Samlulara karsi olan tavri da
degismeye basladi. Sah h. 941 / 153435 yilinda Hseyin Han Samluyu ldrmesi
ile Samlular da dislanmis oldular.
7. Hseyin Han Samlunun ortadan kaldirilmasi ile I. Tahmasbin ynetimi de
artik yeni bir evreye girmis bulundu. Sah, artik Kizilbaslar konusunda yeni
politikalar izlemesi gerektigini fark etmis oldu. Sah Tahmasb sz konusu mansiplari
ve vilayet hkmetini, artik Safev slalesinden olan Seyhavend boyuna
devretmekle, merkezka egilimleri olan kalabalik nfuslu Kizilbaslara karsi
akrabalik bagindan ciddi bir biimde yararlandi. Sah, emirl-meralik mansibini da
Samlulardan alarak, kardesi Behram Mirzaya ve vekillik makamini da yasam biimi
yerlesik olan ve Safev literatrnde Tat veya Tacik diye tanimlanan Kadi Cahan
Kazvini adli bir kisiye verdi. Bylece Safev tarihinde ilk kez Kizilbas boylarinin
zeli ve tekelinde olan sz konusu makamlar onlarin elinden alindi. Bu nemli olay
Safev tarihinde bir dnm noktasi olmakla birlikte devletin merkezka glerden
sakinarak merkezlesme egilimlerini de yansitmaktaydi. Sah Tahmasbin bu
uygulamalara egilimli olmadigi ve zorunluluk karsisinda buna el attiklari ortadir.
Bylece Tahmasb 1533 / 940 yilindan sonra 40 yil sre boyunca kendi egemenligini
kurmus oldu.
8. h. 961 / 1554ten baslayarak, Grcler ve erkeslerin (Derbent tesindeki
degisik etnik yapilardan gelen halklar) de devlete greve alindigi sreci de baslamis
bulundu. zellikle Kafkas kkenli olanlarin koru makami ile askeri grevlere
alindigi yaygindi. Kafkasya kkenlilerin kle olarak da alinmasi bu tarihten itibaren
baslatilmis bulunmaktadir. Sz konusu topluluklar Grc ve erkes adi ile bilinseler
de, onlarin homojen bir etnik yapidan geldigini sylemek zor, hatta olanaksizdir. Sah
Tahmasb ynetiminin ikinci yarisinda korubasilarin (saltanat korumalari baskanlari)
olaganst bir biimde glendigi, karsisinda emirel-meralarin g kaybettigine
tanik olmaktayiz. Bu ise Kizilbaslarin tekellerinde olan mansiplarini yavas yavas
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
818
kaybetmeleri anlamina gelirdi. Sz konusu Hiristiyan topluluklarin Safev
toplumunda yer edinmelerinin n kosulu Mslmanlasmak-Trklesmek idi. Safev
devletinin olanaklarindan yararlanmak ve bazen de baskilarindan kurtarmak iin,
binlerce kisi tarafindan Islamlasma belirtileri de sik sik gzkmekteydi. Sah
Tahmasb, arkasinda kalabalik bir nfus bulundiran Kizilbas boylarini dengelemek
iin makamlarin dagitiminda sz konusu heterejen kkenlerden gelen bu nedenle de
pek yaptirim gc olmayan Islamlastirilmis-Trklestirilmis Kafkasyali gruplardan da
yararlandi. Nitekim Sah Tahmasbin hkimiyetinin sonlarina dogru sz konusu
topluluklar daha Tahmasbin uyguladigi yeni politika ile glenmislerdi. Bu
dogrultuda Sah Tahmasb, Kizilbaslarin merkezka egilimlerine karsi kk koru
birligini olusturdu. Koru birligine alinanalar saha sadik Kizilbaslardan ki kendi
boylari ile iliskilerine son verilmisti. ve heterojen etnik gruplardan gelen topluluklar
idi. Koru birligi dogrudan saha bagli olmakla maaslarini da ondan almaktaydilar.
Korular zel egitim ile asiri gl askeri konumuna geliyorlardi. Korular arasindan
emir mansibina atananlar olmasa da, onlar kazandiklari konumlarina gre 5den 50
kisiye kadar kle edinebiliyorlardi. Koru birliginin basina gl askeri yetkilerle
donatilmis olan korubasi getirilmekteydi. Korubasilarin glenmesi ile yavas yavas
Kizilbaslarin tekelinde olan emirl-mera mansibinin gc kirilmaya basladi.
Anlasilan Sah Tahmasb koru birligini olustururken, Osmanlilardaki Yenieri
sistemini model almisti. Buna ragmen koru birliginin tam olusmasi ve evrilmesi I.
Sah Abbasin adi ile baglidir.
9. Gebe Trk boylarinin Tat-Taciklere karsi siddet uygulamalarina da bir
nceki dneme gre daha fazla rastlanilmaktadir. rnegin, 5 Recep 932 / 14 Nisan 1526da
Hace Habibullah Saveci Samlularca ldrld.
10. Safev devletinin Hindistandaki Trk devletleri (Grkani, Adil-sahi,
Kutub-sahi) zerinde etkin olmasinda, sz konusu devletlerde grevli ve egemen
olan Kizilbas Trk halk inancina mensup Trk boylari araci olmaktaydi. rnegin
Grkani devletinde Bayram Han Baharlu, Baharli boyuna mensup Kutub-sahiler ve
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
819
Safev mridi olan Yusuf Adil-sah Savei ve Adil-sahiler devleti.
11. Sah Tahmasb tarafindan Kizilbas halk Islaminda sarap tketiminin
yasaklanmasi ile reforma gidilse de basarili olunmamistir.
12. Safev ailesi mensuplari ile Seyhavendler arasinda ihtilaflara da
rastlanmaktadir. Bunun biricik rnegi h. 967 / 155960ta Sam Mirza ile Seyhavend
boyu arasindaki anlasmazliklardi.
13. Sah Tahmasb rakip Osmanlinin Trk boylarina karsi uyguladigi baskilari
bile bile siyasi ikarlari gz nnde bulundurarak sessiz kalmayi ve olayi
kasimadigina seyreke de olsa rastlanilmaktadir. rnegin, Masum Bey Safev ile
oglu Han Mirza ve maiyetindeki 48 kisi ihram yaparken, Fatima vadisinde
Persembe gn 6 Zilhicce 976 / 22 Mayis 1569da Osmanlilarin saldirisina
ugrayarak kendisi ve yanindakilerin hepsi 200 kisilik Osmanli atlilarinca
ldrldler. Osmanlilarin yaydigi sylentiye gre ise, onlari Arap soygunculari
ldrmslerdi. Masum Bey ve adamlarinin ldrlmesi Kizilbaslar iinde
rahatsiliga neden oldu. II. Sultan Selim durumu dzeltmek amaciyla Ali Aga avus-
basiyi zr dilemesi iin Sah Tahmasba gnderdi. Sah Tahmasb da gerekleri
bilmesine ragmen barisin kalici olmasini gz nnde bulundurarak Osmanli tarafinin
zrn kabul edip, eliyi sicak karsiladi ve bir sre sonra onun geri dnmesine
msaade etti.
14. Sah Tahmasb dneminden baslayarak gebe Trklerin giristigi
rekabetlerin yarattigi kaos ortamini engellemek iin her boydan belirli sayida saha
sadik kisileri bir araya getirerek yeni koru birlikleri olusturuldu. Bu uygulamanin
adi Safev literatrnde Sah Seven-geri (Sah Sevenlik) olarak geer ve I Sah
Abbas dneminde ise bu uygulamanin sonucunda ilk kez yapay Sahseven boybirligi
meydana getirilmistir.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
848
BLYOGRAFYA
Safevler, (1980), TA, c. XXVIII, Ankara.
'Sirvan, (1987), ASE, c. X, Baki.
'Sirvansahlar, (1987), ASE, c. X, Baki.
ABBASLI, Mirza, (1976), Safevlerin Kkenine Dair, Belleten, XL, sy. 158, ss.
287-329.
ABBASLI, Mirze, (1981), Sah Ismayil Xetainin mr Yolu Miniatrlerde, Isiq
Nesriyyati, Baki.
AFSAR SISTANI, Irec, (Zimistan 1368), Mukaddeme-yi ber Senaht-i Ilha, adur-
niinan ve Tavaif-i Aairiyi Iran, c. I, Messe-yi Amuzesi ve Intisarati-yi Nesl-i
Danis, Tahran.
AGACANOV, Sergey Grigorevi, (2004), Oguzlar, ev. Ekber N. Necef Ahmet
Annaberdiyev, Selenge Yay., Istanbul.
AGACERI, Hasim, (1380), Kne-i Din ve Devlet der Iran-i Asr-i Safevi, Ez
Mecmua-yi Suhan-raniha, Merkez-i Baz-sinasi-yi Islam ve Iran, Intisarat-i Baz,
Tahran.
AKA, Ismail, (1994), Mirza Sahruh ve Zamani (14051447), TTK, Ankara.
AKA, Ismail, (2001), Iranda Trkmen Hkimiyeti (Kara Koyunlular Devri), TTK,
Ankara.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
849
AKGNDZ, Ahmed, (1992), Ariv Belgeleri Iiginda Somuncu Baba Seyh Hmid-
i Veli ve Neseb-i lisi, es-Seyyid Osman Hulusi Efendi Vakfi Yay., Istanbul.
AKIMUSKIN, O. F., vb., (1964), Persidskie i Tadjikskie Rukopisi Instituta Narodov
Azii AN SSSR, I, Moskva.
AKKOYUNLU, Dilaver, (1992), Akkoyunlular ve Bayburt, Akkoyunlularin
Anadoludaki Ilk Yurdu ve Trk Dnyasindaki Etkinlikleri Konusunda Bir Inceleme,
Bizim Bro Basimevi, Ankara.
ALIYEV, Saleh Muhammedoglu, (1995), Erdebil, IAD, c. XI, Istanbul.
ALLOUCHE, Adel, (2001), Osmanli-Safev Ilikileri: Kkenleri ve Geliimi, ev.
Ahmet Emin Dag, Anka Yay., Istanbul.
ALTUNDAG, Sinasi, (1993), Selim I., IAM, c. X, Istanbul.
ANONIM, (1363), lem-ara-yi Safevi, Be Kuses-i: Yedullah Skri, Intisarat-i
Ittilaat, Tahran.
ANONIM, (1973), 16. Asirda Yazilmi Greke Anonim Osmanli Tarihi (Giri ve
Metin, 13731512), haz. Seref Bastav, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Cografya
Fakltesi Yay., Ankara.
ANONIM, (1986), Cihan-ga-yi Hakan ya Tarih-i Sah Ismail (Telif der: h. 948
955), Mukaddime ve Peyvestha: Doktor Allah Deta Muztar, Merkez-i Tahkikat-i
Farsi-yi Iran ve Pakistan, Islam-abad, Rawlpendi.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
850
ANONIM, (1993), Qi:ilbalarin Tarixi (Tarix-i Qi:ilbaan), ev. M. E.
Muhammedi, Azerbaycan Nesriyyati, Baki.
ANONIM, (h. s. 1349), lem-ara-yi Sah Ismail, Be Kusis-i: Ali Asgar Mntezir
Sahib, Bungah-i Tercme ve Nesr-i kitab, Tahran.
ANONIM, (Hurdad h. s. 1361), Tarih-i Ki:ilbaan, Bi Ihtimam: Mir Hasim
Mheddis, Intisarat-i Behnam, Tahran.
ARUZI, Ahmed, (h. s. 1333), ahar Makale, tsh. Muhammed Kazvini, Bi Ihtimam-i:
Doktor Muhammed Muin, ap-i Taban, Tahran.
ASLANOGLU, Ibrahim, (1992), Sah Ismail Hatay, Der Yay., Istanbul.
ASIKPASA-ZADE, Ahmed, (1332), Tevarih-i Al-i Osmandan Aikpaazade Tarihi,
Matbaa-yi Amire, Istanbul.
ASTIYANI, Abbas Ikbal, (1347), Tarih-i Mufassal-i Iran, Ez Sadr-i Islam ta Inkiraz-
i Kacariyye, Ba Havasi ve Tecdidi-i Nazar ve Feharis, Bi Kusis: Muhammed Debir
Siyaki, Kitab-hane-yi Hayyam, Tahran.
ASTIYANI, Abbas Ikbal, (1989), Tarih-i Iran badel-Islam, Dars-Sakafe, Kahire.
ASURBEYLI, Sara, (1997), Sirvanahlar Dvleti, ev. Azer Bagirov, Azerbaycan
Dvlet Nesriyyati, Baki.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
851
ASURBEYLI, Sara, (1998), Baki Seheri Tarixi, ev. Azer Bagirov, Azerbaycan
Dvlet Nesriyyati, Baki.
AZAMAT, Nihat, (1995), Erdebili Aleddin, IAD, c. XI, Istanbul.
Azerbaycan SSR Elmler Akademiyasi Respublika Elyazmalari Fondu Elyazmalar
Katalogu, (1963), c. I, haz. M. A. Sultanov, ed. Aralsi, Azerbaycan SSR Elmler
Akademiyasi Nesriyyati, Baki.
Azerbaycan Tarixi, (1994), ed. Z. M. Bnyadov, Y. B. Yusifov, Azerbaycan Dvlet
Nesriyyati, Baki.
Azerbaycan Tarixi, (1996), ed. Sleyman Eliyarli, Azerbaycan Nesriyyati, Baki,
1996.
BABINGER, F. B., (1995), Safi al-Din Ardabili, EI, c. VIII, Leiden.
BABINGER, F. B., (1996), Safiy-ed-Din, IAM, c. X, Istanbul.
BABINGER, Franz, (1996), Anadoluda Islmiyet, ev. Ragip Hulusi, yay. haz.
Mehmet Kanar, Insan Yay., Istanbul.
BABUR, The Babar-nama, (Kitab-i Babr-name bi Zeban-i Trk), (1971), E. J. W.
Gibb Momerial Series, Vol. I, By Annette S. Beveridge, Punlished by Messrs,
London.
BACQU-GRAMMONT, Jean-Louis, (1991), XVI. Yzyilin Ilk Yarisinda
Osmanlilar ve Safevler, Prof. Dr. Bekir Ktkogluna Armagan, Edebiyat Fakltesi
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
852
Basimevi, Istanbul, ss. 205-219.
BAHAR, Muhammed Taki (Meliks-suara), (1991), Sebk-inasi ya Tarih-i
Tatavvur-i Nesr-i Farsi, c. III, Intisarat-i Emir Kebir, Tahran.
BARBARO, Josaphat, CONTARINI, M. Ambrosio, CATERINOZENO,
ANGOLELLO, Giovan Maria, DALESSANDRI, Vincentio, (Mihr h. s. 1381),
Sefer-nameha-yi Veniziyan der Iran, Se Sefer-name, Sefer-nameha-yi Veniziyani ke
der Zaman-i Uzun Hasan Ak-Koyunlu be Iran Amediend, ev. Doktor Menuehr
Emiri, Sirket-i Sahami-yi Intisarat-i Harezm, Tahran.
BARTHOLD, Vasilij Vladimirovic, (1930), Ulug Bey ve Zamani, ev. Akdes Nimet
Tahiroglu, Evkaf Matbaasi, Istanbul.
BARTHOLD, Vasilij Vladimirovic, (1990), Mogol Istilasina Kadar Trkistan, haz.
Hakki Dursun Yildiz, TTK, Ankara.
BARTHOLD, W., (1970), Sirvan, IAM, c. XI, Istanbul.
BARTHOLD, W., (1970), Sirvansah, IAM, c. XI, Istanbul.
BARTOLD, V. V., (1963), Mesto Prikaspiyskih Oblastey v Istorii Musulmanskogo
Mira, Soineniya, tom II, . I, Nauka, Moskova.
BARTOLD, V. V., (1966), Persidskaya Nadpis na Stene Aniyskoy Meeti Manue,
Soineniya, tom IV, Nauka, Moskova.
BAUSANI, Alessandro, (1971), The Persians from the Earliest days to the Twentieth
Century, Translated: J. B. Donne, London.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
853
BAYAT, Azizullah, (1374), Senasai-yi Manabi ve Maahiz-i Tarih-i Iran, Ez Agaz-i
Silsile-yi Safeviyye ta Merutiyyet, c. II, Messise-yi Intisarat-i Emir Kebir, Tahran.
BAYBURDI, Serheng, (h. s. 1341), Tarih-i Eresbaran, Tahran.
BAYKAL, B. S., Uzun Hasanin Osmanlilara Karsi Kati Mcadeleye Hazirliklari
ve Osmanli Ak-koyunlu Harbinin Baslamasi, Belleten, sy. 82.
BAZEN, Padri, (h. s. 1340), Nameha-yi Tabib-i Nadir Sah, ev. Ali Asgar Hariri, B
Ihtimam-i: Habib Yagmai, Encmen-i Asar-i Milli, Tahran.
BELLO, Iysa Ade, (1984), The Safavid Episode: Transition from Spiritual to
Temporal Leaders, Islamic Studies, XXIII, sy. 1, ss. 1-19.
BEYANI, Hanbaba, (1353), Tarih-i Nizami-yi Iran, Devre-yi Safeviye, Intisarat-i
Sitad-i Bzrg-i Ertestaran, Tahran.
BEYDILI, Ltf-ali Bey Azer, (h. s. 1336), Tezkire-yi Ate-kede, Be Ihtimam-i: Sadat
Nasiri, Tahran.
BIDLISI, Emir Seref Han, (1343), Seref-name, Tarih-i Mufassal-i Krdistan, c. I, Ba
Mukaddime ve Talikat ve Feharis bi Kalem-i: Muhammed Abbasi, Messise-yi
Matbuati-yi Ilmi, Tahran.
BIDLISI, Idris, (2001), Selim Sah-name, haz. Dr. Hicabi Kirlangi, Kltr Bakanligi
Yay., Ankara.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
854
BILGEN, Abdsselam, (1987), Ad-yi Srz ve Selim-namesi, Aratirma, Metin ve
eviri, Yayinlanmamis Doktora Tezi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits
Dogu Dilleri ve Edebiyatlari Blm, Ankara.
BIRDOGAN, Nejat, (Ocak 2001), Sah Ismail Hatai: Yaam ve Yapitlari, Kaynak
Yay., Istanbul.
BITLISI, Serefed-din, (1971), Seref-name, Osmanli-Iran Tarihi, ev. Mehmet Emin
Bozarslan, Ant Yay., Istanbul.
BITLISI, Skr, (1997), Selim-name, haz. Mustafa Argunsah, Erciyes niversitesi
Yay., Kayseri.
BLAGA Rafael, Iran Halklari Elkitabi, 1997.
BOSWORTH, Clifford Edmund, (1349), Silsileha-yi Islami, trc. Feridun Bedreyi,
Messese-yi Mutaliat ve Pejuhisha-yi Ferhengi, Bunyad-i Ferheng-i Iran, Tahran.
BOSWORTH, Clifford Edmund, (1980), Islam Devletleri Tarihi, ev. E. Meril, M.
Ispirli, Oguz Yay., Istanbul.
BOYLE, John Andrew, (1975), The Evolution of Iran as a National State, ev.
Berin U. Yurdadag, Belleten, XXXIX, TTK, sy. 156, ss. 645-657.
BOZKURT, M. Fuat, (1975), Untersuchungen zum Bojnurd-Dialekt des Chorasan-
trkischen, Gttingen.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
855
BROCKELMANN, Carl, (1992), Islm Uluslari ve Devletleri Tarihi, ev. Neset
agatay, TTK, Ankara.
BROSSET, G., (2002), Grcistan Tarihi, ev. F. Kirzioglu, TTK, Ankara.
BROWNE, Edward G., (19201924), Persian Literature, c. I-II-III-IV, Cambridge.
BROWNE, Edward G., (1930), A Literary History of Persia: Modern Times (1500
1924), c. IV, Cambridge University Press, Cambridge.
BROWNE, Edward Granwille, (1960), Ez Sadi ta Cami, Tarih-i Edebi-yi Iran-i Asr-
i Istila-yi Mogol ve Tatar, trc. Ali Asgar Hikmet, ap-hane-yi Danis-gh, Tahran.
BROWNE, Edward, (1316), Tarih-i Edebiyat-i Iran ez Agaz Ahd-i Safeviye ta
Zaman-i Hazir, c. IV, trc. Resid Yasemi, Tahran.
BRUMMET, Palmira, (1996), The Myth of Shah Ismail Safavi: Political Rhetoric
and Dvine Kingship, Medieval Christian Perceptions of Islam: A Book of Essays,
ed. John Victor Tolan, Garland Publishing, New York, ss. 331-363.
BURN, Richard, (1937), The Cambridge History of India, Vol. IV, The Mughul
Peiod, Cambridge University, Cambridge.
BUSSE, Heribert, (1367), Pejuhei der Tekilat-i Divan-i Islami, Ber Mebna-yi
Esnad-i Devran-i Ak-koyunlu ve Kara-koyunlu ve Safevi, trc. Gulam-riza Verheram,
Messise-yi Mutaliat ve Tahkikat-i Ferhengi, Tahran.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
856
BUSEV, P. P, (1976), Istoriya Posolstva i Diplomatieskih Otnoeniy Russkogo i
Iranskogo Gosudarstv v1586-1612 gg., Moskva.
BNYADOV, Z. M, (1985), Azerbaycan Atabeyleri Dvleti (11361225), Baki.
CAFERI, Hseyin, (Azer 1359), Teeyy der Mesir-i Tarih, Tahlil ve Berresi-yi
Ilel-i Peydayi-i Teeyy ve Seyr-i Tekvin-i An der Islam, trc. Muhammed Taki
Ayetullahi, Defter-i Nesr-i Ferheng-i Islami, Tahran.
CAFERIYAN, Resul, (Payiz 1370), Din ve Siyaset der Devre-yi Safevi, Intisarat-i
Ensariyan, Kum.
CALMARD, J., (1995), Sadr-al-Din Musa, EI, c. VIII, Leiden.
Cambridge niversitesi, (1380), Tarih-i Iran, Devre-yi Safeviyan, Pejuhes ez Danis-
gh-i Cambridge, trc. Doktor Yakub Ajend, Intisarat-i Cami, Tahran.
CAVADI, Hasan, (1352), Iran ez Dide-yi Veniziyan, Ez Ruzigar-i Uzun Hasan ta
Devran-i Sah Tahmasb, Mecelle-yi Berresiha-yi Tarihi, Sal: 7-8, Tahran.
CAVADI, Hasan, (1356), Sefer-nameha-yi Portakali ve Espaniyoli Der-bare-yi Iran
der Devre-yi Safeviye, Kitab-i Elifba, c. VI, Emir Kebir, Tahran.
CEFERLI, Nazim, (2000), Sefeviler Dvleti: Hakimiyyet ve Idareilik Orqanlari,
Hquq Edebiyati Nesriyati, Baki.
CELAL-ZADE, Mustafa, (1990), Selim-name, haz. Ahmet Ugur, Mustafa uhadar,
Kltr Bakanligi Yay., Ankara.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
857
CEMALI, Muhammed Kerim Yusuf, Ustad-yar-i Danis-gah-i Azad-i Islami-yi
Vahid-i Necef-abad, Isfahan Necef-abad, Gruh-i Tarih, (Mihr Mah 1372), Tekil-i
Devlet-i Safevi ve Tamim-i Mezheb-i Teeyy-i Devarzdeh Imami be Unvan-i
Tenha Mezheb-i Resmi, Messese-yi Intisarat-i Emir Kebir Sube-yi Isfahan, Isfahan.
CHARAIN, Jean, (h. 1330), Sefer-name-yi Jean Charain, trc. Hseyin Arizi, Isfahan.
CREASY, Edward, (1961), History of the Ottoman Turks, Khaya Beirut.
AGATAY, Saadet, (1972), Trk Leheleri rnekleri, Yaayan agiz ve leheler, c.
II, Ankara niversitesi Dil ve Tarih, Cografya Fakltesi, Ankara.
ETINKAYA, Nihat, (Ekim 2004), Ki:ilba Trkleri: Tarihi, Oluumu ve Geliimi,
Kum Saati Yay., Istanbul.
DALKESEN, Nilgn, (1999), 15. ve 16. Yzyillarda Safev Propogandasi ve Etkileri,
Yayinlanmamis Yksek Lisans Tezi, Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler
Enstits, Ankara.
DANISMEND, Ismail Hami, (1947), Izahli Osmanli Tarihi Kronolojisi, c. I-II,
Tkiye Yay., Istanbul.
DEMIR, Nurettin, YILMAZ, Emine, (2003), Trk Dili El Kitabi, Grafiker Yay.,
Ankara.
DJALALYAN, Hasan, (1993), Istoriya Alban, Per. i red. Z. M. Bunyadov, Baku.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
858
DOERFER Gerhard, (1977), Das Chorasantrkische, 1. Einleitung, 2. Vokalismus,
Trk Dilleri Aratirmalari Yilligi Belleten, hrsg. Von M. Canpolat u. Semih Tezcan,
TDK, Ankara, ss. 127147.
EBERGUHI, Hace Resided-din Fazlullah Tabib, (h. k. 1364/m. 1945), Mukatibat-i
Reidi, Mevlana Muhammed Eberguhi, Be Say ve Ihtimam ve tsh. Muhammed Safi,
Be Izafe-yi Hevasi ve Feharis, Lahur (Pencab).
EBRU, Abdullah b. Lutfullah Hafiz, (1350), Zeyl-i Camit-tevarih-i Reidi, Be
Ihtimam-i: Hanbaba Beyani, Intisarat-i Encmen-i Asar-i Milli, Tahran.
EFENDIYEV, Oktay, (2001), Azerbaycan Sefeviler Dvleti Agqoyunlu Dvletinin
Varisidir, Azerbaycanin Dvletilik Tarixinde Sefeviler Dvletinin Yeri (Elmi-
Nezeri Konfransin Materiallari), ed. Shret Selimbeyli, Serbest Dsnce, Baki, ss.
117-119.
EFENDIYEV, Oqtay, (1993), Azerbaycan Sefeviler Dvleti, Azerbaycan Dvlet
Nesriyyati, Azer Nesr, Baki.
EFENDIYEV, Oqtay, (1997), Sah Ismayil Xetainin Sexsiyyetine Dair, Sah Ismayil
ve Onun Dvr (beynelxalq konfrans), ed. Hamlet Isaxanli, Khazar University Press,
Baki, ss. 41-42.
EFENDIYEV, Oqtay. A., (1997), Timur i Sefevidskiy Seykh Khadje Ali,
Azerbaycan Elmler Akademiyasinin Xeberleri (Tarix, Felsefe ve Huquq Seriyasi), sy.
14, ss. 98-102.
EFENDIZADE, Oktay, (1994), Safevi Devletinin Kuruluunda Azeri Trklerinin
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
859
Rl, (XI. Trk Tarih Kongresinden Ayribasim), TTK Basimevi, Ankara.
EKINCI, Mustafa Ekinci, (1997), Erdebil Tekkesinin Kuruluu, Gelimesi ve
Anadoludaki Dini ve Siyasi Faaliyetleri, Yayinlanmamis Doktora Tezi, Harran
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Temel Islami Bilimleri Anabilim Dali Islam
Mezhepleri Tarihi Bilim Dali, Harran.
El-ALAMI el-HAIRI, Muhammed Hseyin, (1413/1993), Safiyed-in el-Erdebili,
Dairetl-Maarifi-Siyyetil-Amme, c. XI, Mensarati Messesetil-ala lil-metbuat,
Beyrut.
EL-BAGDADI, Sihbddn Eb Abdullah Yakut b. Abdullah el-Hamev er-Rum,
(1956), Kitb mucamil-buldan, c. III, Tahran.
EL-CHIZ, Ebu Osman Amr b. Bahr, (2002), el-Cahiz ve Trklerin Faziletleri, ev.
Ramazan Sesen, ISAR, Istanbul.
El-HSEYNI, Seyyid Hasan b. Seyyid Murtaza, (Payiz 1364), Ez Seyh Safi ta Sah
Safi, Ez Tarih-i Sultani, Bi Ihtimam-i: Doktor Ihsan Israki, Intisarat-i Ilmi, Tahran.
El-KUSEYRI, Abdlkerim b. Hevazin, (2003,), Kueyri Risalesi, ev. Hoca
Sadeddin Efendi, haz. Mehmet Gnyzl, Yasin Yay., Istanbul.
EMINI, Ibrahim, Futuhat-i Sahi, Nsha-yi Hatti-yi Kitab-han e-yi Merkezi-yi Danis-
gh-i Tahran, No: 1103, Edebiyat B105/1, Tahran.
ERDEBILI, Ibn Bezzz Tevekkli b. Ismail b. Haci, (1351), Safvets-safa, Halat ve
Makalat ve Keramat-i Seyh Safiyed-din, Katib Ahmed Piser-i Kerim Tebrizi, Kitab-
hane-yi Ahmedi, Siraz.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
860
ERDEBILI, Ibn Bezzz, (Tabistan 1373), Safvets-safa, Der Tercme-yi Ehval-i ve
Akval ve Keramat-i Seyh Safiyed-din Ishak Erdebili, thk. Gulam-riza Tabatabayi
Mecd, Nasir Musahhih, Tebriz.
ERDEBILI, Ibn Bezzz, Sleymaniye Ktphanesi Ayasofya Blm, No: K2123,
Istanbul.
ERDEBILI, Ibn Bezzz, Sleymaniye Ktphanesi Ayasofya Blm, No: 03090,
Istanbul.
ERDEBILI, Ibn Bezzz, Sleymaniye Ktphanesi Hekimoglu Blm, No: 775,
Istanbul.
ERDEBILI, Molla Ahmed Mukaddes, (1380), Akaidl-Islam, Trk Dilinde, haz.
Mirza Resul Ismail-zade, Intisarat-i Beynl-mileli-yi El-huda, Tahran.
ERDEBILI, Seyh Safiyed-din, (1380), Kara Mecmua (Seyh Safiyed-din
Erdebilinin Siirler, Szler, gtler ve Mankibeleri), Tedvin Knende: Doktor
Hseyin Muhammed-zade Sadik, Musahhih, Tahran.
ERSAHIN, Seyfettin, (2002), Akkoyunlular: Siyasal, Kltrel, Ekonomik ve Sosyal
Tarih, Bizim Bro Basimevi, Ankara.
ERTAYLAN, Ismail Hikmet, (1928), Azerbaycan Edebiyati Tarihi: Islamiyetin
Zuhurundan Miladin On Sekizinci Asrina Kadar, c. II, Azernesr Matbaasi, Baki.
ESIN, Emel, (1978), Islamiyetten nceki Trk Kltr Tarihi ve Islama Giri,
Edebiyat Fakltesi Matbaasi, Istanbul.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
861
ESTER-ABADI, Mirza Mehdi Han, (h. s. 1341), Drre-yi Nadiri, Be tsh. Cafer
Sehidi, Tahran.
ETHE, Herman, (1977), Tarih-i Edebiyat-i Farsi, trc. Doktor Riza-zade Safak,
Bungah-i Tercme ve Nesr-i Kitab, Tahran.
FAHRUZ-ZAMAN KAZVIN, Molla Abdun-nebi, (1363), Tezkire-yi Meyhane,
tsh. Ahmed Glin Maani, Ikbal, Tahran.
FELSEF, Nasrullah, (1342), Siyaset-i Harici-yi Iran der Devre-yi Safeviye, Kitabha-
yi Cibi, Tahran.
FELSEF, Nasrullah, (h. s. 1364), Zindegani-yi Sah Abbas-i Evvel, c.I-II-II-IV,
Intisarat-i Ilmi, Tahran.
FERID BEY, Muhammed, (1332), Ahsent-tevarih, trc. Mirza Ali Mustavfi, Bi
Ihtimam: Sultan Muhammed Han Serdar Esce Bahtiyari, Tahran.
FERZELIBEYLI, Sahin Fazil, (1999), Azerbaycan ve Osmanli Imperiyasi, Kr
Nesriyyati, Baki.
FESAI, Hac Mirza Hasan Hseyni, (1378), Fars-name-yi Nasiri, c. I-II, tsh. ve
Tahsiye ez: Doktor, Mensur, Restigar Fesai, Ustad-i Danis-gh-i Siraz, Messese-yi
Intisarat-i Emir Kebir, Tahran.
FIRIDUN BEY, (12741275), Mnaatus-seltin, c. II, Darut-tabaatil-amire,
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
862
Istanbul.
FIRIDUN BEY, (Ahir-i Cemaziylhir h.k. 1264), Mnaatus-seltin, c. I, Darut-
tabaatil-amire, Istanbul.
FIRISTE, Muhammed Kasim, Tarih-i Firite, c. I-II, Kitab-hane-yi Messise-yi
Mutaliat-i Ulum-i Insani ve Pejuhesha-yi Ferhengi, Tahran, No: 1211/F7-461-DSR.
FLOOR, Willem, (Zimistan 1381), Nizam-i Kazai-yi Asr-i Safevi, trc. Hasan
Zendiyye, Pejuhes-ked-yi Havza ve Danis-gah, Kum.
FRASER, James Baillie, (1364/1985), Sefer-name-yi James Baillie Fraser, Maruf bi
Sefer-i Zimistani, trc. Menuehr Emiri, Tahran.
FRYE, Richard, (1969), Persia, Schocken Books, Mew York.
FUMENI, Abdul-fettah, (Dey 1353), Tarih-i Gilan, Ba Mukaddime ve tsh. Ataullah
Tedeyyn, Kitab-furusi-yi Furugi, Tahran.
GAFFARI KASANI, Muhammed Kadi Ahmed, (h. s. 1344), Tarih-i Cihan-ara,
Intisarat-i Hafiz, Tahran.
GAFFARI, Kadi Ahmed, Tarih-i Nigaristan, Bi tsh. ve Mukaddime ve Tazyil:
Murtaza Mderrissi Gilani, Kitab-furusi-yi Hafiz, Tahran.
GAFFARI-FERD, Abbas-kulu, (1376), Ravabit-i Safeviye ve zbekan (h. k. 913-
1013), Defter-i Mutaliat-i Siyasi ve Beynulmileli, Messise-yi ap ve Intisarat-i
Vizaret-i Umur-i Harice, Tahran.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
863
GALSTYAN, A. G., (2005), Ermeni Kaynaklarina Gre Mogollar: XIII-XIV.
Yzyillara Ait Eserlerden Alintilar, ev. Ilyas Kamalov, Yeditepe Yay., Istanbul.
GELIBOLULU, Ali Mustafa Efendi, (1277), Kunhl-ahbr c. III/3, Takvmhne-i
mire, Istanbul.
GILEK, Muhammed Ali, Seyh Zahid Gilani.
GLPINARLI, Abdlbaki, (1979), Tarih Boyunca Islm Mezhepleri ve Siilik, Der
Yay., Istanbul.
GROUSSET, R., (1993), Bozkir Imparatorlugu: Attila Cengiz Han Timur, ev.
Mehmet Resat Uzmen, tken Nesriyat, Istanbul.
GRUNEBAUM, Gustave Edmund von, (1993), Islmiyet (Osmanli Devletinin
Kuruluundan Gnmze Kadar), c. II, trc. Esat Mermi Erendor, Bilgi Yay., Ankara.
GLIN MAAN, Ahmed, (1969), Tarih-i Tezkireha-yi Farsi, c. II, Danis-gah-i
Tahran, Tahran.
GLISTANE, Abul-Hasan b. Muhammed Emin, (h. s. 1356), Mcmelt-tavarih,
Be Say ve Ihtimam-i: Mderris Razevi, Tahran.
GNABADI, Mirza Bey, (1378), Ravzets-safeviye, Bi Kusis: Gulam-riza
Tabatabayi Mecd, Mecmua-yi Intisarat-i Edebi ve Tarihi, Mevkufat-i Doktor
Mahmud Afsar Yezdi, Tahran.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
864
GNDZ, Tufan, (1997), Anadoluda Trkmen Airetleri: Bozulus Trkmenleri
15401640, Bilge Yay., Ankara.
GRCI, Muhammed Yusuf, (h. 1317), Zeyl-i Tarih-i lem-ara-yi Abbasi, tsh.
Sheyli Hansari, Tahran.
HADIDI, Tevrh-i Al-i Osman, (1991), haz. Necdet ztrk, Edebiyat Fakltesi
Basimevi, Istanbul.
HANDEMIR, GIysed-din b. Humamed-din el-Hseyni, (1362/1983), Tarih-i
Habibs-siyer fi Ahbar-i Efrad-i Beer, c. III, Ba Mukaddime-yi: Celaled-din
Humayi, Zir-i Nazar-i: Doktor Muhammed Debir Siyaki, Kitab-hane-yi Hayyam,
Tahran.
HANDEMIR, Mahmud, (1370), Iran der Ruzigar-i Sah Ismail ve Sah Tahmasb-i
Safevi, (Zeyl-i Tarih-i Habibs-siyer), Be Kusis: Gulam-riza Tabatabayi, Mecmua-
yi Intisarat-i Edebi ve Tarihi, Mevkufat-i Doktor Mahmud Afsar Yezdi, Tahran.
HANWAY, Janos, (1383), Zindegi-yi Nadir Sah, trc. Ismail Devlet-sahi, Sirket-i
Intisarat-i Ilmi ve Ferhengi, Tahran.
HASAN-ZADE, Ismail, (1379), Hkmet-i Trkmanan-i Kara-koyunlu ve Ak-
koyunlu der Iran, Saziman-i Mutalia ve Tedvin-i Kutub-i Ulum-i Insani-yi Danis-
gahha (Semt), Tahran.
HASLUCK, F. W., (1913-14), Ambiguous Sanctuaries and Bektashi Propaganda in
B.S.A. XX.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
865
HATAI, Sah Ismail Safevi, (1956), Hatai Trke Divani, Edebi Hayati ve
Nefesleri, haz. Sadedin Nzhet Ergn, Istanbul Maarif Kitaphanesi, Istanbul.
HATAI, Sah Ismail, (1380), Divan-i Sah Ismail Safevi (Hatai), Trk ve Farsi, tsh.
Mir Salih Hseyni, Nesr-i Azerbaycan, Tebriz.
HATAI, Sah Ismail, (1946), Sah Ismail Hatai, yay. haz. Hamid Arasli,
Azerbaycanin Iran ile Medeni Elaqeleri, Baki.
HATAI, Sah Ismail, (1959), Divan-i Sah Ismail Hatai (Il Canzoniere di Sah Ismail
Hatai), haz. Tourkhan Gandjei, Istituto Universitario Orientale, Napoli.
HATAI, Sah Ismail, (1973), Sah Ismail Hatai Eserleri, c. II, Elmi Tenqidi Metnin
Tertibi ve Mqeddime: Eziz Aga Mehemmedov, red. Profesor Hamid Arasli,
Azerbaycan SSR Elmler Akademiyasi Respublika Elyazmalar Fondu, Elm
Nesriyyati, Baki.
HATAI, Sah Ismail, (1992), Divan, Dehname, Nasihet-name, Yay. Ibrahim
Arslanoglu, Der Yay., Istanbul.
HATAI, Sah Ismail, (2006), Sah Ismail Hat Klliyati, Giris ve Eklerle yay. haz.
Babek Cavansir, Ekber N. Necef, Kakns Yay., Istanbul.
HATAI, Sah Ismail, Sah Ismail Safevi, Klliyat-i Divan, Nasihet-name, Dehname,
Komalar, Farsa Siiler, haz. Mirza Resul Ismail-zade, Intisarat-i Beynel-mileli-yi
El-huda, Tahran.
HEYET, Cevad, (1380), Seyri der Tarih-i Zeban ve Lahceha-yi Trk, Nesr-i Peykan,
Tahran.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
866
HICAZI-FER, Hasim, (1374/1995), Sah Ismail-i Evvel ve Ceng-i aldiran, Ba
Mukaddime-yi: Doktor Ismail Rizvani, Intisarat-i Saziman-i Esnad-i Milli-yi Iran,
Tahran.
HIDAYET, Riza-kuli Han, (1339), Mutlakat-i Tarih-i Ravzets-Safa-yi Nasiri, c.
IX, Messise-yi Hayyam & Intisarat-i Piruz, Tahran.
HIDAYET, Riza-kuli Han, (1339), Mutlakat-i Tarih-i Ravzets-Safa-yi Nasiri, c.
VII, Messise-yi Hayyam & Intisarat-i Piruz, Tahran.
HIDAYET, Riza-kuli Han, (h. s. 1336), Mecmel-Fusaha, c. I, Be Ihtimam-i:
Doktor Mezahir Musaffa, Intisarat-i Emir Kebir, Tahran.
HIDDEN, Alexsander, (1912), The Otoman Dynasty, Revised Edition, Nicholas W.
Hidden, New York.
HILALI CUGETAYI, (Divan), Ba Sah Dervi ve Sifatul-aikin-i U, tsh., Mukabile
ve Mukaddime ve Fihrist: Said Nefisi, Kitab-hane-yi Senayi, Mukaddime, Tahran.
HINZ, Walter, (1381), Sah Ismaili Dvvm-i Safevi, trc. Keykavus Cihan-dari,
Sirket-i Intisarat-i Ilmi ve Ferhengi, Tahran.
HINZ, Walter, (1936), Irans Aufstieg zum National Statt, Berlin und Leipzing,
Germany.
HINZ, Walter, (1992), Uzun Hasan ve Seyh Cneyd, XV. Yzyilda Iranin Milli Bir
Devlet Haline Ykselii, ev. Tevfik Biyiklioglu, TTK Basimevi, Ankara.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
867
HINZ, Walter, (Dey 1362), Tekil-i Devlet-i Milli der Iran, Hkmet-i Ak-koyunlu ve
Zuhur-i Devlet-i Safevi, trc. Keykavus Cihan-dari, Sirket-i Sehami-yi Intisarat-i
Harezm, Tahran.
HOCA SADEDDIN EFENDI, (1679), Tct-tevrh, c. III, haz. Ismet
Parmaksizoglu, Kltr Bakanligi Yay., Ankara.
HORN, Paul, (h. s. 1349), Tarih-i Muhtasar-i Iran Bad ez Islam ta Ahir-i Zendiyye,
trc. Doktor Sadik Riza-zade Safak, Bungah-i Tercme ve Nesr-i Kitab, Tahran.
HUART, Cl., (1964), Haydar, IAM, c. V/1, Istanbul.
HUNCI ISFAHANI, Fazlullah b. Ruzbihan, (1992), Tarih-i lem-ara-yi Emini, ed.
John E. Woods, ev. V. F. Minorsky, The Royal Asiatic Society, London.
HUNCI, Fazlullah b. Ruzbihan, (1976), Mihman-name-yi Buhara, haz. Rana
Celilova, Moskova.
HUNCI, Fazlullah b. Ruzbihan, (h. 1341), Mihman-name-yi Buhara, Tarih-i
Padiah-yi Muhammrd Sibani, Be Ihtimam-i: Doktor Menuehr Stude, Bungah-i
Tercme ve Nesr-i Kitab, Tahran.
HCVIRI, Ebl-hasan Data Gencbahs Ali b. Osman b. Ali, (1982), Hakikat Bilgisi,
Kefl-Mahcub, ev. Sleyman Uludag, Istanbul.
HSEYNOV, Z., (2001), Azerbaycanin Dvlet Quruculugunda Sah Ismayil ve
Qizilbas Fenomenlerinin Evezedilmez Rolu, Azerbaycanin Dvletilik Tarixinde
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
868
Sefeviler Dvletinin Yeri, ed. Shret Selimbeyli, Serbest Dsnce, Baki, ss. 70-73.
ITIMADD-DEVLE, Muhammed Hasan, (1989), Miratul-Buldan, c. IV, Be
Kusis-i: Mir Hasim Mheddis & Abdul-hseyin Nevai, Danis-gh-i Tahran,
Tahran.
IBN KEMAL, Tevrh-i Al-i Osman: VIII. Defter (Transkripsiyon), (1997), haz.
Prof. Dr. Ahmet Ugur, TTK, Ankara.
IBRAHIMOV, Cefer, (1960), Sefevilerin Erdebil Hakimiyyeti Tarixine Dair,
Azerbaycan Devlet Pedagoji Institutu Nesriyyati, Baki.
INSAF-PUR, Gulam-riza, (1377), Tarih, Tabar ve Zeban-i Merdm-i Azerbaycan,
Intisarat-i Fikr-i Ruz, Tahran.
ISAYEV, E., (2001), Agqoyunlu Evlendin Serur Dzndeki Meglubiyyeti,
Azerbaycanin Dvletilik Tarixinde Sefeviler Dvletinin Yeri (Elmi-Nezeri
Konfransin Materiallari), ed. Shret Selimbeyli, Serbest Dsnce, Baki, ss. 20-23.
ISFAHANI, Muhammed Yusuf Valih, (1372), Huld-i Berin, Iran der Ruzigar-i
Safeviyyan, Be Kusis: Mir Hasim Muhaddis, Mecmua-yi Intisarat-i Edebi ve Tarihi,
Mevkufat-i Doktor Mahmud Afsar Yezdi, Tahran.
ISMAYIL, Mahmud, (1977), Azerbaycan Tarixi, Azernesr, Baki.
ISPANAKI, Muhammed Arif Mtercim (Arif Erzurumi), (h.k. 1307), Tarih-i
Inkilab-i Islam Beynel-Hass vel-Amm, Tahran Milli Ktphanesi Nshasi, No:
1634, Tahran.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
869
ITIMADUS-SALTANA, (1363), Muntazam Nasiri, c. II, tsh. Doktor Muhammed
Ismail Rizvani, Intisarat-i Dnya-yi Kitab, Tahran.
KAIM-MAKAMI, Cihangir, (Sehriver 1348), Yek-sed Pencah Sened-i Tarihi ez
Celayiriyan ta Pehlevi, Setad-i Buzurg-i Ertestaran, Tahran.
KAEMPFER, Engelbert, (Isfend h. s. 1363), Sefer-name-yi Engelbert Kaempfer be
Iran (168485), trc. Keykavus Cihan-dari, Sirket-i Sehami-yi Intisarat-i Harezm,
Tahran.
KAFESOGLU, Ibrahim, (Eyll 2004), Trk Milli Kltr, tken Nesriyat, Istanbul.
KAFKASYALI, Ali, (2002), Iran Trk Edebiyati Antolojisi, c. III, Atatrk
niversitesi Basimevi, Erzurum.
KARADENIZ, Yilmaz, (2006), Iranda Smrgecilik Mcadelesi ve Kaar
Hanedani (1795 1925), Bakis Yay., Istanbul.
KARPOV, G. I., Turkmenskoy Plemya Teke, Ashabad Trkmenbasi Bilimler
Akademisi Yazmalari, Askabad.
KASGARI, Mahmud, (1998), Divan Lugat-it-Trk Tercmesi, c. I, ev. Besim
Atalay, TDK Yay., Ankara.
KAZVINI, Budak Mnsi, (1378/2000), Cevahirl-ahbar, Bah-i Tarih-i Iran der
Kara-koyunlu ta Sal-i 984, tsh. ve Talikat: Muhsin Behram-nejad, Merkez-i Nesr-i
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
870
Miras-i Mektub, Tahran.
KAZVINI, Ebul-hasan, (1367), Favaids-safeviye, Tarih-i Seltin ve Umera-yi
Safevi Pes ez Sukut-i Devlet-i Safeviye, tsh., Mukaddime ve Havasi: Doktor Meryem
Mir Cevadi, Messise-yi Mutaliat ve Tahkikat-i Ferhengi, Tahran.
KAZVINI, Emir Seyyid Yahya b. Abdul-latif el-Hseyni, (Murdad 1363), Lubbut-
Tavarih, Intisarat-i Bnyad ve Guya, Ofset, Tahran.
KAZVINI, Hamdullah Mustavfi, (1362), Kitb Nzhetl-kulub, Bi Ihtimam: Guy
Le. Strange, Dnya-yi Kitab, Tahran.
KAZVINI, Hamdullah Mstevf, (1993), Kitb Nzhetil-kulb: el-Maklets-
salise, ed. Guy Le. Strange, Fuat Sezgin, Institut fr Geschichte der Arabisch-
Islamischen Wissenschaften, Frankfurt.
KAZVINI, Mirza Muhammed Han Muhammed b. Abdul-vahhab, (1368/1949),
Yaddatha-yi Kazvini, c. II, Be Kusis-i: Irac Afsar, Intisarat-i Ilmi, Tahran.
KELANTER, Muhammed, (h. 1335), Ruz-name-yi Mirza Muhammed Kelanter-i
Fars, Be Ihtimam-i: Abbas Ikbal, Mecelle-yi Yadigr, Tahran.
KEMAL, Namik, (1972), Osmanli Tarih, c. II, Hrriyet Yay., Istanbul.
KERBELAYI, Hafiz Hseyin, (1349), Ravzatl-cinan ve Cennatul-cinan, c. II, tsh.
Cafer Sultan el-Karayi, Intisarat-i Bungah-i Tercme ve Nesr-i Kitab, Tahran.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
871
KESREVI, Ahmed, (1325), Azeri ya Zeban-i Bastan-i Azerbaycan.
KESREVI, Ahmed, (1353), Sehriyaran-i Gm-nam, Emir Kebir, Tahran.
KESREVI, Ahmed, (1922-1923), El-Lugatut-Trkiye fil-Iran, El-Irfan, c. VIII,
sy. 2, 3, 4, 5, Suriye.
KESREVI, Ahmed, (Zimistan 1362), Tarih-i Pansed Sale-yi Huzistan, Intisarat-i
Hacu.
KESREVI, Ahmed, Seyh Safi ve Tebre (Durug Buden-i Siyadet-i Safeviyan)
Intisarat-i Firdevs, Tahran, 1379.
KEVSERANI, Vecih, (1992), Osmanli ve Safevilerde Din-Devlet Ilikileri, ev.
Muhlis Canyrek, Denge Yay., Istanbul.
KILI, Remzi, (2001), XVI ve XVII. Yzyillarda Osmali-Iran Siyas Antlamalari,
Tez Yay., Istanbul.
KILI, Remzi, (2006), Kanun Devri Osmanli-Iran Mnasebetleri (15201566), IQ
Kltr Sanat Yay., Istanbul.
KIRZIOGLU, Fahrettin, (1998), Osmanlilarin Kafkas Ellerini Fethi (1451
1590), TTK Basimevi, Ankara.
KINROSS, Lord, (1977), The Otoman Centuries: The Rise and Fall of the Turkish
Empire, William Morrow, New York.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
872
KISAVERZ, Kerim, (1345), Hezar Sal Nesr-e Parsi, c. IV-V, Saziman-i Kitabha-yi
Cibi, Tahran.
KITABI, Ahmed, (Azer 1362), Ser-zemin-i Mirza Kuek Han, Pejuhei Der-bare-yi
Gilan ve Tarih-i Ictimai ve Iktisadi-yi An, Intisarat-i Masumi, Tahran.
KITAPI, Zekerriya, (1987), Ortadoguda Trk Askeri Varliginin Ilk Zuhuru, Trk
Dnyasi Arastirmalari Vakfi, Istanbul.
KONUKU, Enver, (1991), Babr, IAD, c. IV, Istanbul.
KPRL, Fuat, (1944), Kay Kabilesi Hakkinda Yeni Notlar, Belleten, VII, sy.
31, ss. 444-452.
KRIMSKIY, A., (19141917), Istoriya Persii, ee Literaturi Derviskoy Teosofii, I-II-
III, Moskva.
KRUSINSKY, (1363), Sefer-name-yi Krusinsky, Yaddatha-yi Kei-i Lehistani-yi
Asr-i Safevi (17071725), trc. Abdul-razzak Dnbli Meftun, Ba Mukaddime, tsh.
ve Havasi-yi: Doktor Meryem Mir Ahmedi, Intisarat-i Tus, Tahran.
KUMI, Kadi Ahmed b. Serefed-din Hseyni, (Mihr 1359), Hulasett-tevarih, c. , I-
II, tsh. Ihsan Israki, Tahran niversitesi, Tahran.
KUNT, Metin, (1997), Siyasal Tarih (1300-1600), Trkiye Tarihi 2: Osmanli
Devleti 1300-1600, ed. Sina Aksin, Cem Yay., Istanbul.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
873
KUZEYEV, R. G., (2005), Itil-Ural Trkleri, ev. Arif Acaloglu, Selenge Yay.,
Istanbul.
KTKOGLU, Bekir, (1993), Osmanli-Iran Siyas Mnasebetleri (15781612),
Istanbul Fetih Cemiyeti, Istanbul.
LAHICI, Ali b. Semsed-din b. Haci Hseyin, (h. s. 1353), Tarih-i Hani, Mukabile,
tsh. ve Tahsiye-yi: Doktor Menuehr Stude, Tahran.
LAMBTON, Ann, (1339), Malik ve Zari, trc. Menuehr Emiri, Tahran.
LAMBTON, Ann. S., (1953), The Grouwh of Absolutism, Oxford Press, London.
LOCKHART, Laurence, (1383), Inkiraz-i Silsile-yi Safeviyye, trc. Ismail Devlet-sahi,
Sirket-i Intisarat-i Ilmi ve Ferhengi, Tahran.
LOCKHART, Laurence, (1960), Persian Cities, Luzac and Company LTD, London.
LOMOURI, Nodar, (1993), A History of Georgia, Translated by G. Daushveli,
Rustaveli Society, Sarangi Publishers, Tbilis.
MASUM, Muhammed, (1351), Tarih-i Seltin-i Safeviye, Bi Say ve Ihtimam-i:
Seyid Emir Hasan Abidi, Intisarat-i Bunyad-i Ferheng-i Iran, Tahran.
MAANAYEV, E, (1966), Tarihiy Terimderdin Orussa-Kirgiza Szlg, Frunze.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
874
MAHMUDOV, Yakub, (1986), Azerbaycanin Avropa lkeleriyle Elaqeleri, Baki.
MAKDIS, Mahmud, (1988), Nzhetl-anzar fi Acaibil-ahbar, c. II, thk. Ali Zuvadi,
Muhammed Mahfuz, Darl-Garbil-Islami, Beyrut.
MAKSUDI ARSAL, Sadri, (1947), Trk Tarihi ve Hukuk, Islamiyetten nceki
Devir, Istanbul niversitesi Hukuk Fakltesi, Istanbul.
MALCOLM, Sir John, (1337), Tarih-i Iran, trc. Mirza Ismail b. Hayret, Dnya-yi
Kitab, Tahran.
MALCOLM, Sir John, (1815), History of Persia, Two vols, London.
MAMEDOV, S. A., (1992), Azerbaydjan po Istonikam XV Pervoy Polovini XVIII
vv., Elm Nesriyyati, Bak.
MARASI, Seyid Zahired-din, (Dey 1347), Tarih-i Gilan ve Deylemistan, thk.
Menuehr Sutude, Intisarat-i Bunyad-i Ferheng-i Iran, Tahran.
MAZZOUI, Michel M. (1972), The Origins of the Safavids Shiism, Suffism and
Gulat, Franz Steiner Verlag GMBH., Wiesbaden.
MELIKOF, Irene, (1993), Uyur Idik Uyardilar: Alevilik, Bektailik Aratirmalari,
ev. Turan Alptekin, Cem Yay., Istanbul.
MELIKOFF, Irene, (1998), Haci Bekta: Efsaneden Gerege, Cumhuriyet Kitap
Kulb, Istanbul.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
875
MELIKOFF, Irene, (1999), Bektailik/Ki:ilbalik: Tarihsel Blnme ve Sonulari,
Alevi Kimligi, haz. T. Olsson, E. zdalga, C. Raudvere, Tarih Vakfi, Yurt Yay.,
Istanbul.
MEMMEDOV, Ezizaga, (1988), Sah Ismayil Xetayi, Yazii, Baki.
MEMMEDOV, Sleyman, (1981), Azerbaycan XV-XVII Esrin Birinci Yarisinda,
API-nin Nesri, Baki.
MEMMEDOVA, Skufe, (1991), Xlaset et-Tevarix, Azerbaycan Tarihinin Menbei
Kimi, Azerbaycan Elmler Akademiyasi, Tarih Institt, Azerbaycan Tarihine Dair
Menbeler, Elm, Baki.
MERVI, Muhammed Kazim, (1988), lem-ara-yi Nadiri, c. I-II-III, tsh. Doktor Emin
Riyahi, Nesr-i Ilm.
METEZ, Eshten, BAROK, John, Sah-i Ceng-i Iraniyan, trc. Zebihullah Mansuri,
Tahran.
MINORSKI, Vladimir, (1337), Tarih-i Tebriz (Makale-yi Dayiretl-maarif-i
Islami), trc. ve Havasi: Abdul-ali Kareng, Tebriz.
MINORSKY, Vladimir, (1940-42), The Poetry of Shah Ismail I, Quoted by Michel
Mazzaoui, in Bulletin of the School of Oriental and African Studies, Vol. X,
University of London, London.
MIR CAFERI, Doktor Hseyin, Mnazaat-i Haydari ve Nimati der Iran,
Neriyye-yi Dani-kede-yi Edebiyat ve Ulum-i Insani-yi Dani-gh-i Isfahan, Devre-
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
876
yi Dvvm, Isfahan, Mihr ve Isfend.
MIR CAFERI, Hseyin, (1972), Safevler Devrinde Iran Kltr ve Medeniyeti,
Yayinlanmamis Doktora Tezi, Istanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih
Blm, Istanbul.
MIRHAND, Seyyid Hemidedin Muhammed b. Burhaned-din Havend-sah b.
Kemaled-din Mirhand, (Isfend 1339), Ravzets-sefa fi Siretil-enbiya vel-muluk
vel-hulefa, c. V, Messise-yi Hayyam & Intisarat-i Piruz, Tahran.
MIRZA SAMIA, (1378), Tezkiretl-Mluk, Be Kusis: Doktor Seyid Muhammed
Debir Siyaki & Saziman-i Idari-yi Hkmet-i Safevi ya Talikat-i Minorskii ber
Tezkiretl-mluk, trc. Mesud Receb-niya, Messese-yi Intisarat-i Emir Kebir,
Tahran.
MOLLA KEMAL, (1334), Tarih-i Safeviyan, tsh. Ibrahim Dehgan, Erak.
MORGAN, David, (1988), Medieval Persia 10401797, Longman, London & New
York.
MUSEVI, T. M., (1977), Orta Esr Azerbaycan Tarixine Dair Fars Dilli Senedler
(XVI-XVIII. Eserler), Elm Nesriyyati, Baki.
MUSTAVFI, Hamdullah, (1381), Tarih-i Gzide, Be Zamime-yi Feharis ve Hevasi,
be Ihtimam-i: Abdul-hseyin Nevai, Intisarat-i Emir Kebir, Tahran.
MUSAR, Han-baba, (h. s. 13401344), Fihrist-i Kitabha-yi api-yi Farsi
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
877
(Mellifin-i Ktb-i api), c. VI, Tahran.
MBAREK, Ebul-fazl, (1372), Ekber-name, Tarih-i Grkaniyan-i Hind, c. I, Be
Kuses: Gulam-riza Tabatabai Mecd, Pejuhes-gh-i Mutaliat ve Tahkikat-i Ferhengi,
Tahran.
MNECCIM, Molla Celaled-din, (1366), Tarih-i Abbasi ya Ruz-name-yi Molla
Celal, Samil-i Vakayi-i Derbar-i Sah Abbas-i Safevi, Be Kuses: Seyfullah Vehid-
niya, Intisarat-i Vehid, Tahran.
MNECCIMBASI, Dede Ahmed Efendi, (1868), Sahifl-ahbr, c. III, Matbaa-i
mire, Istanbul.
MSAHIB, Gulam-hseyin, (h. s. 1345), Dayiretl-maarif-i Farsi, c. I, Tahran.
MSIRI, Muhammed, (1351), Sikkeha-yi Sah Ismail-i Evvel, Tahran.
NAGIYEV, Sadiq Firudun oglu, (1997), Qi:ilbaliq Haqqinda, Ebilov, Zeynalov
Nesriyyati, Baki.
NATANZI EFVESTEYI, Mahmud b. Hidayetullah, (1373), Nkavetl-Asar fi
Zikrl-Ahyar der Tarih-i Safeviye, Be Ihtimam-i: Ihsan Israki, Sirket-i Intisarat-i
Ilmi ve Ferhenfi, Tahran.
NEFISI, Said, (1984), Tarih-i Nazm ve Nesr der Iran ve der Zeban-i Farsi, c. I,
Kitab-furusi-yi Furugi, Tahran.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
878
NEVAI, Abdul-hseyin, (1324), Yadi ez Azamat-i Iran, Penah Averden-i
Hmayun Padisah-i Hind be Sah Tahmasb-i Safevi, Mecelle-yi Yadigr, Sal: 2,
Sehriver, sy. 1.
NEVAI, Abdul-hseyin, (1377), Iran ve Cihan, Ez Mogol ta Kacariye, Messise-yi
Nesr-i Huma, Tahran.
NEVAI, Abdl-hseyin, (1362), Sah Ismail-i Safevi, Mecmua-yi Esnad ve
Mukatibat-i Tarihi, Hem-rah ba Yad-datha-yi Tafsili, Intisarat-i Erguvan, Tahran.
NEVAI, Abdl-hseyin, (1368), Sah Tahmasb Safevi, Mecmua-yi Esnad ve
Mukatibat-i Tarihi, Hem-rah ba Yad-datha-yi Tafsili, Intisarat-i Erguvan, Tahran.
NEVAI, Abdl-hseyin, (1370/1991), Esnad ve Mukatibat-i Tarihi-yi Iran ez
Teymur ta Sah Ismail, Intisarat-i Ilmi ve Ferhengi, Tahran.
NEVAI, Alisir, (1323/1944), Mecalisn-nefayis, trc. Muhammed b. Mbarek
Kazvini, Be Say ve Ihtimam: Ali Asgar Hikmet, ap-hane-yi Bank-i Milli-yi Iran,
Tahran.
NEVZAD, Firidun, (1373), Nameha-yi Han Ahmed Gilani, Nimeha-yi Han Ahmed
Han Gilani, Nime-yi Dvvm-i Sede-yi Dehm-i Hicri, Intisarat-i Mevkufat-i
Mahmud Afsar Yezdi, Tahran.
NICHOLSON, (1967), Ibrahim, IAM, c. V/2, Istanbul.
OCAK, Ahmet Yasar, (1922), Osmanli Imparatolugunda Mirjinal Sufilik:
Kalenderiler: XIV-XVII yzyillar, TTK, Ankara.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
879
ONULLAHI, M. S., (1982), XIII-XVII Eserlerde Tebriz Sehrinin Tarihi, Elm
Nesriyyati, Baki.
Osmanskaya Imperiya i Strani Tsentralnoy, Vostonoy i Yugo-Vostonoy Evropi v
XV-XVI vv., (1984), Moskva.
OTTER, Jean, (Zimistan 1363), Sefer-name-yi Jean Otter, Asr-i Nadir Sah, trc. Ali
Ikbali, Saziman-i Intisarat-i Cavidan, Tahran.
NGREN, Resat, (1999), Snni Bir Tarikattan Sii Bir Devlete: Safeviyye Tarikati
ve Iran Safev Devleti, Bilgi ve Hikmet, sy. 11, ss. 82-94.
ZCAN, Abdulkadir, (1991), sikpasazde, IAD, c. IV, Istanbul.
ZTUNA, Yilamaz, (1977), Byk Trkiye Tarihi, c. II, tken Yay., Istanbul.
PAPAZYAN, A. D., (1956), Pesidskie Dokumenti Matenadarana, I Ukazi, Vipusk
Perviy (16011650 gg.), Izdatelstvo Akademii Nauk Armiyanskoy SSR, Erevan.
PAPAZYAN, A. D., (1960), Persidskie, Arabskie i Trutskie Ofitsialnie Dokumenti
Matenadarana XIV-XIX Vekov i ih Zbaenie dlya Izueniya Sotsialno-
Ekonomieskoy Jizni Strani Blijnego Vostoka, Izd-vo vos. Lit-ri, Moskova.
PARIZI, Muhammed Ibrahim Bastani, (1362), Siyaset ve Iktisad-i Asr-i Safevi,
Intisarat-i Safi Ali-sah, Tahran.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
880
PARSA-DUST, Menuehr, (1381), Sah Ismail-i Evvel, Sirket-i Sehami-yi Intisar,
Tahran.
PARSA-DUST, Menuehr, (1381), Sah Tahmasb-i Evvel, Sirket-i Sehami-yi Intisar,
Tahran.
PEEVI (PEUYLU), Ibrahim, (h. k. 1283), Tarih-i Peevi, c. I-II, Matbaa-yi
Amire, Istanbul.
PETRUSEVSKIY, (1363), Islam der Iran, Ez Hicret ta Payan-i Karn-i Nhm, trc.
Kerim Kesaverz, Intisarat-i Peyam, Tahran.
PETRUSEVSKIY, I. P., (1949), Azerbaydjan v XVI-XVII vv., SSIA, Vip. I, Izd-vo
AN AzSSR, Baku.
PETRUSEVSKIY, I. P., (1969), Gosudarstva Azerbaydjana XV v., SSIA, vip. I,
Izd-vo AN SSR, Baku.
PIGOLEVSKAYA vb., (h. s. 1354), Tarih-i Iran ez Devran-i Bastan ta Payan-i
Sade-yi Hicdehm-i Miladi, c. I-II, trc. Kerim Kisaverz, Intisarat-i Peyam, Tahran.
POOLE, S. Lane, (h. s. 1312), Tabakat-i Salatin-i Islam, trc. Abbas Ikbal, Kitab-
hane-yi Mihr, Tahran.
RABINO, H. L., (1374), Vilayat-i Darul-merz-i Iran Gilan, trc. Cafer Hammami-
zade, Intisarat-i Taeti, Tahran.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
881
RABINO, H. L., (1951), Album of Coins, Medals and Seals of the Shahs of Iran,
Oxford.
RAZI, Emin Ahmed, Heft Iklim, tsh. ve Talikat-i Cevad Fazil, Kitab-furusi-yi Ali
Ekber Ilmi, Tahran.
REFIK, Ahmed, (1372), Sieyan ve Bektasiyan der Karn-i Dehm-i Hicri, trc. ve
Tevzih: Tevfik H. Subhani, Mecelle-yi Maarif, Ferverdin-Tir.
REFREF, Ibrahim, (Azer 1380), Gft-g-yi Mhendis Ibrahim Refref ba Doktor
Hseyin Muhammed-zade Sadik, Derbare-yi Kara Mecmua (Ear, Kelimat,
Nasayih ve Manakib-i Seyh Safiyed-din Erdebili), Zamime-yi Rayigan-i Kitab-i
Kara Mecmua - Kelimat, Nasayih ve Esar-i Trk-yi Seyh Safi, Tahran.
RIAZUL ISLAM, , (1970), Indo-Persian Relations, A Study of the Political and
Diplomatic Relations between the Mughul Empire and Iran, Bnyad-i Niku-kari-yi
Nuryani, Lahor.
RIZA-ZADE MELIK, (1377), Rahim, Guyi-i Dirin-i Merdm-i Azerbaycan, Silsile-
yi Intisarat-i Encmen-i Asar ve Mafahir-i Ferhengi, Tahran.
RIZA-ZADE SAFAK, (1329), Sadik, Tarih-i Edebiyat-i Iran, Bera-yi Debir-istanha,
Vizaret-i Ferheng, Tahran.
Riazul Islam, (1979), A Calendar of Documents on Indo-persian Relations (1500-
1750), Two Volumes, Iranian Culture Foundation, Tehran, and Institute of Central,
West Asian Studies, Karachi.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
882
RIYAHI, Muhammed Emin, (1368), Sefaret-nameha-yi Iran, Gzariha-yi Musafiret
ve Memuriyet-i Sefiran-i Osman der Iran, Intisarat-i Tus, Tahran.
RIYAHI, Muhammed Emin, (1372), Tarih-i Hoy, Ser-gzet-i Se Hezar Sale-yi
Mintaka-yi Pr Hadise-yi Sumal-i Garb-i Iran ve Revabit-i Siyasi ve Tarihi-yi Iran
ba Akvam-i Hem-saye, Intisarat-i Tus, Tahran.
RIYAZUL-ISLAM, (1373), Tarih-i Revabit-i Iran ve Hind, (Der Devfre-yi Safeviye
ve Afariye), m. 15101745 / h. k. 9161158, trc. Muhammed Bakir Aram & Abbas-
kuli Gaffari-ferd, Messise-yi Intisarat-i Emir Kebir, Tahran.
ROEMER, (1980), The Safavid Period, London, New York.
ROSS, Denison, (1896), The Early Years of Shah Ismail, Founder of The Safavi
Dynasty, in Journal of the Royal Asiatic Society, April.
RHRBORN, Klaus Michael, (1349), Nizam-i Eyalat der Devre-yi Safeviye, trc.
Keykavus Cihan-dari, Bungah-i Tercme ve Nesr-i Kitab, Tahran.
RUMLU, Hasan Bey, (h. s. 1357), Ahsent-tavarih, tsh. Abdul-hseyin Nevai,
Intisarat-i Babek, Tahran.
RUMLU, Hasan, (1342), Ahsent-tevarih, c. XII, tsh. Charles Norman Seddon,
Kitab-hane-yi Sadr, Tahran.
RUMLU, Hasan, (2004), Sah Ismail Tarihi (Ahsent-tevrih), ev. Cevat Cevan,
Ardi Yay., Ankara.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
883
RYPKA, Jan, (1370), Tarih-i Edebiyat-i Iran, trc. Keyhsrev Kisaverzi, Intisarat-i
Gutenberg ve Cavidan-i Hired, Tahran.
SABBAG, Abbas Ismail, (1420/1999), Tarihl-alakatil-Osmaniyyel-Iraniyye: el-
Harb ves-selam beynel-Osmniyyine ves-Safevyyin, Darn-nefais, Beyrut.
SABITI, Ali Muayyid, (Aban 1346), Esnad ve Nameha-yi Tarihi ez Evayil-i
Devreha-yi Islami ta Evahir-i Ahd-i Sah Ismail Safevi, Kitab-hane-yi Tehuri, Tahran.
SAFA, Zebihullah, (1356), Hulasa-yi Tarih-i Siyasi, Ictimai ve Ferhengi-yi Iran, Ez
Agaz ta Payan-i Ahd-i Safevi, Intisarat-i Emir Kebir, Tahran.
SAFA, Zebihullah, (1374), Genc-i Suhen, Sairan-i Bzrg-i Parsi-guy ve
Muntahab-i Asar-i Anan, Ez Rudeki ta Bahar, Intisarat-i Kakns, Tahran.
SAFA, Zebihullah, (h. s. Hurdad 1362), Tarih-i Edebiyyat der Iran, c. V, Sirket-i
Muellifan ve Mterciman-i Iran, Tahran.
SAFEVI, Rahim-zade, (Sehriver 1341), Serh-i Cengha ve Tarih-i Zindegani-yi Sah
Ismail Safevi, Bi Itimam: Yusuf Pur-seferi, Kitab-furusi-yi Hayyam, Tahran.
SAFEVI, Sam Mirza, (1314/1936), Tuhfe-yi Sam, Mtemel ber Esami ve Asar-i
Karib-i Heft-sed Sair ez Suara-yi Nam-dar ve Gm-nam, Ba tsh. ve Mukabile-yi
Ustad-i Fakid Vahid Destgirdi, Zamime-yi Sal-i Sanuzdehm-i Armagan, Tahran.
SANSON, (h. s. 1346), Sefer-name-yi Sanson, Be Ihtimam ve trc. Taki Tafezzli, Ibn
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
884
Sina, Tahran.
SARWAR, Ghulam, (1939), History of Shah Ismail, Muslim University Press,
Aligarh.
SARWAR, Ghulam, Tarih-i Sah Ismail-i Safevi, trc. Abbas-kuli Gaffari-ferd &
Muhammed Bakir Aram, Merkez-i Nesr-i Danisgahi, Tahran.
SAVAS, Saim, (2002), XVI. Asirda Anadoluda Alevlik, Vadi Yay., Ankara.
SAVORY, R. M., (1930), Safavid Persia, The Cambridge History of Islam, I, ed.
P. M. Holt vd., At The University Press, Cambridge.
SAVORY, R. M., (1971), Haydar, EI, c. III, Leiden.
SAVORY, R. M., (1979), Kizil-Bash, EI, c. V, Leiden.
SAVORY, R. M., (1995), Sadr-al-Din Ardabili, EI, c. VIII, Leiden.
SAVORY, R. M., (1995), Safawids, EI, c. VIII, Leiden.
SAVORY, Roger M., (1987), Studies on the History of Safavid Iran, Variourum
Reprints, London.
SAVORY, Roger Mervyn, (1382), Tahkikati der Tarih-i Iran-i Asr-i Safevi,
(Mecmua-yi Makalat), trc. Abbas-kuli Gaffari-ferd, Muhammed Bakir Aram,
Messese-yi Intisarat-i Emir Kebir, Tahran.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
885
SAVORY, Roger, (1372), Iran-i Asr-i Safevi, trc. Kambiz Azizi, Nesr-i Merkez,
Tahran.
SAVORY, Roger, (1980), Iran under the Safavids, Cambridge University Press,
Cambridge.
SAVORY, Roger, The Struggle for Supremacy in Persia after the Death of Timur, in
der Islam, Band 40, Toronto, 1965.
SELANIKI, Mustafa Efendi, (1989), Tarih-i Selaniki, c. I-II, haz. Mehmet Ipsirli,
Istanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi, Istanbul.
SEMERKANDI, Devlet-sah, (1337), Tezkiret-uara, tsh. Muhammed Abbasi,
Kitab-furusi-yi Barani, Tahran.
SEMERKANDI, Kemaled-din Abdul-rezzak, (1974), Matla-i Sadeyn ve Mecma-
i Bahreyn, Bi Ihtimam: Abdul-hseyin Nevai, Kitabhane-yi Tehuri, Tahran.
SHERLEY, Sir Anthony, (h. 1330), Sefer-name-yi Beraderan-i Sherley, trc. Avanes
Han Musaidus-saltana, Tahran.
SHERLEY, Sir Anthony, (h. 1357), Sefer-name-yi Beraderan-i Sherley, trc. Doktor
Muhabbet Ayin, Tahran.
SHERLEY, Sir Anthony, (h. 1362), Sefer-name-yi Beraderan-i Sherley der Zaman-i
Sah Abbas-i Kebir, trc. Ali Deh-basi, Tahran.
SIEGEL, Evan J., (1998), The Journal of Azerbaijani Studies, Vol: 1, No: 2.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
886
SILVAF IGUREOA, Dongarcla De, (h. s. 1363), Sefer-name-yi Dongarcla De Silvaf
Igureoa, trc. Gulam-riza Samii, Tahran.
SISTANI MELIK SAH, Hseyin b. Sah, (1344), Ihyaul-muluk, Samil-i Tarih-i
Sistan ez Edvar-i Bastani ta Mahmud 1028-i Hicri Kameri, Bi Ihtimam: Menuehr
Sutude, Bungah-i Tercme ve Nesr-i Kitab, Tahran.
SOLAKZADE Mehmed Hemdem elebi, (1298), Tarih, Mahmud Bey Matbaasi,
Istanbul.
STANFORD, Shaw, (1976), History of the Ottoman Empire and Modern Turkey,
Vol. 1, Empire of the Gazis: The Rise and Decline of the Ottoman Empire, 1200
1808, Cambridge Universitey Press, Cambridge, London.
STREK, M., (1967), Istahr, IAM, c. V/2, Istanbul.
SUKUMAR, Ray, (1383), Hmayun der Iran, trc. Keyvan Furuzende Sehreki,
Intisarat-i Areven, Tahran.
SUKUMAR, Ray, (1948), Humayun in Persia, The Royal Asiatic Society of Bengal,
Calcutta.
SUKUMAR, Ray, (1992), Bairam Khan, ed. by M.H.A. BEG. University of Karachi,
Institute of Central and West Asian Studies, Karachi.
SULIMIRSKI, Tadeusz, (1374), Sarmatha, trc. Dr. Rukayya Behzadi, Nesr-i Mitra,
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
887
Tahran, Tabistan.
SUNY, Ronald Grigor, (1989), The Making of the Georgian Nation, I. B. Tauris,
London.
SUTUDE, Hseyin-kulu, (1348), Tarihe-yi Kazvin, Mecelle-ye Berresiha-yi
Tarihi, sy. 4, Sal: 4, Mehr ve Aban.
SMER, Faruk, (1984), Kara koyunlular (Balangitan Cihan-Saha kadar), c. I,
TTK Yay., Ankara.
SMER, Faruk, (1986), Akkoyunlular, TDAD, sy. 40.
SMER, Faruk, (1989), Akkoyunlular, IAD, c. II, Istanbul.
SMER, Faruk, (1990), Safev Tarihi Ile Ilgili Incelemeler, I. Ve II. Abbas
Devirleri, TDAD, sy. 69, ss, 9-32.
SMER, Faruk, (1999), Safevi Devletinin Kuruluu ve Gelimesinde Anadolu
Trklerinin Rol, (Sah Ismail ile Halefleri ve Anadolu Trkleri), TTK Yay., Ankara.
SMER, Faruk, (1999), Tarihleri Boy Tekilati, Destanlari, Oguzlar (Trkmenler),
Trk Dnyasi Arastirmalari Vakfi, Istanbul.
SYKES, Sir Persy Molesvorth, (1987), Tarih-i Iran, c. I-II, trc. Seyid Muhammed
Taki Fahr Dai Gilani, Dnya-yi Kitab, Intisarat-i Ilmi, Tahran.
SYKES, Sir Persy, (1930), History of Persia, With Maps and Illustrantions. Two
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
888
Volumes. Macmillan and Co. Limited., London.
SABANI, Muhammed, (1381), Ferazha-yi ez Tarih-i Trkha, Debiran-i Kalem,
Tahran.
SAH TAHMASB, (1363), Tezkire-yi Sah Tahmasb, tsh. Emrullah Saferi, Intisarat-i
Sark, Tahran.
SAH TAHMASB, (25 Muharrem h. k. 1334), Tezkire-yi Sah Tahmasb, Bi Say ve
Ihtimam: Abdul-sekur, ap-hane-yi Kaviyani ve Aftab, Berlin.
SAH TAHMASB-I SAFEVI, (2001), Tezkire, ev. Hicabi Kirlangi, Anka Yay.,
Istanbul.
SAMLU, Veli Kuli b. Davud Kuli, (Bahar 1371), Kisasul-Hakani, c. I, tsh. ve
Pavereki: Merhum Doktor Seyyed Hasan Sadat Nasiri, Saziman-i ap ve Intisarat-i
Vizaret-i Ferheng ve Irsad-i Islami, Tahran.
SERAFEDDIN M., (1934), Mevlnada Trke Kelimeler ve Trke Siirler,
Trkiyat Mecmuasi, c. IV.
SESEN, Ramazan, (2001), Islm Cografyacilarina Gre Trkler ve Trk lkeleri,
TTK, Ankara.
Seyx Heyder, (1987), ASE, c. X, Baki.
SIRAZI, Abdi Bey Nevidi, (1399), Tekmiletl-ahbar, Tarihi Safeviye ez Agaz ta
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
889
978-i Hicri, Ba Mukaddime, tsh. ve Talikat: Doktor Abdul-hseyin Nevai, Nesr-i
Ney, Tahran.
SIRVAN, Mirza Zeynel-bidn, (1341/1983), Riyzs-siyaha, tsh. Asgar Hmid
Rabban, Intisarat-i Sadi, Tahran.
SKROV, Giyas, (2006), Safevi Devletinin Kuruluu ve I. Sah Ismail Devri,
(907930 / 15011524), Yayinlanmamis Yksek Lisans Tezi, Marmara niversitesi,
Sosyal Bilimler Enstits, Ilahiyat Anabilim Dli, Islam Tarihi ve Sanatlari Bilim
Dali, Istanbul.
TABERI, Ebu Cafer Muhammed b. Cerir, (1878-1898), Tarih el-rusul vel-mluk, c.
II, M. De. Goeje, Leyden-Brill.
TABERI, Muhammed Ali Taberi (Imaded-din Azerman), (1372), Zbdetl-asar,
Messise-yi Intisarat-i Emir Kebir, Tahran.
TAHIRI, Ebul-kasim, (1383), Tarih-i Siyasi ve Ictimaiyi Iran ez Merg-i Teymur ta
Merg-i Sah Abbas, Sirket-i Intisarat-i Ilmi ve Ferhengi, Tahran.
TANSEL, Selahettin, (1966), Sultan II. Byezitin Siyas Hayati, MEB, Istanbul.
TANSEL, Selahettin, (1969), Yavuz Sultan Selim, MEB, Ankara.
TAPPER, Richard, (Mayis 2004), Iranin Sinir Boylarinda Gebeler, Sahsevenlerin
Toplumsal ve Politik Tarihi, ev. F. Dilek zdemir, Imge Kitabevi Yay., Ankara.
TASAGIL, Ahmet, (1992), 552-627 Yillari Arasinda Tles Boylarinin Cografi
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
890
Dagilimina Bir Bakis, Mimar Sinan niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi Dergisi, I,
Istanbul.
TASAGIL, Ahmet, (2004), in Kaynaklarina Gre Eski Trk Boylari, TTK, Ankara.
TAVERNIER, Jean Baptista, (1980), XVII. Asir Ortalarinda Trkiye zerinden
Irana Seyahat, ev. Ertugrul Gltekin, Tercman Gazetesi, Istanbul.
TAVERNIER, Jean Baptista, (2006), Tavernier Seyahatnamesi, Stefanos
Yerasimosun Anisina, ev. Teoman Tundogan, Kitap Yay., Istanbul.
TAVERNIER, Jean Baptista, (h. s. 1336), Sefer-name-ye Tavernier, trc. Ebu Turab
Han Nazmud-devle Nuri, Ba Tecdid-i Nazar-i Klli ve tsh. Doktor Hamid Sirani,
Isfahan.
TAVERNIER, Jean Baptiste, (1678), The Six Voyages of Jean Baptista Tavernier
Baron of Auobonne through Turkey into Persia and the East Indies fort he Sapace of
Forthy Years, Robert Littlebury, London.
TEBRIZI MDERRIS, Muhammed Ali b. Muhammed Tahir, Reyhanetl-Edeb fi
Teraciml-marufin bil-knye evil-lakab, c. VI, ap-hane-yi Safak, Tebriz.
TEKIN, Talat, (1997), Trkoloji Eletirileri, Simurg Yay., Ankara.
TEKIN, Talat, Mehmet lmez, (2003), Trk Dilleri Giri, Yildiz, Dil Edebiyat 2,
Istanbul.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
891
TERBIYET, Muhammed Ali, (1335), Danimendan-i Azerbaycan, Matbaa-yi
Meclis, Tahran.
TIHRANI, Abu Bakr-i, (1993), Kirab-i Diyarbakriyya, Ak-koyunlular Tarihi, c. I-II,
Yay. Necati Lugal - Faruk Smer, Giris ve Notlar: Faruk Smer, TTK Yay., Ankara.
TIHRANI, Ebu-Bekir, (1998), Kitab-i Diyarbakiriyya (Hasan Bey Akkoyunlunun,
Onun Seleflerinin Tarihi ve Karakoyunlu ve agatay Tarihlerinden Ona Ait
Olanlar), trc. R. Skrova, Baki.
TOGAN, Zeki Velidi, (1970), Umumi Trk Tarihine Giri, En Eski Devirlerden 16.
Asra Kadar, Edebiyat Fakltesi Basimevi, Istanbul.
TOGAN, Zeki Velidi, Sur lorigine des Safavides, Mlanges Louis Massignon,
Institut Frnais de Damas, c. III, Damascus, s. 347-357.
TONEKABONI, Mahammed, Kisasul-ulema, Kitab-furusi-yi Ilmiye-yi Islamiye,
Tahran.
Topkapi Sarayi Mzesi Arsivi, No: 2829, 5035.
TOYNBEE, A. J., (1934), A Study of History, I, London.
TRIMINGHAM, J. S., (1971), The Sufi Orders in Islam, The Clarendon Press,
Oxford.
TULU, Sultan, (1992), Horasan Trkesinde Iki Hikye, Trk Dilleri
Arastirmalari, sy. 4, Ankara, ss. 131-153.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
892
TURAN, Serafettin, (1992), Byezd II, IAD, c. V, Istanbul.
TRKAY, Cevdet, (Eyll 2005), Babakanlik Arivi Belgelerine Gre Osmanli
Imparatorlugunda Oymak, Airet ve Cemaatlar, Isaret Yay.
TRKMAN, Iskender Bey, (1382), Tarih-i Alam-ara-yi Abbasi, c. I-II, Zir-i Nazar
Ba Tanzim-i Fihristha ve Mukaddime-yi: Irec Afsar, Messese-yi Intisarat-i Emir
Kebir, Tahran.
UGUR, Ahmet, (1992), Yavuz Sultan Selim, Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler
Enstits Mdrlg Yay., Kayseri.
ULUAY, agatay, (1954), Yavuz Sultan Selim Nasil Padisah Oldu?, Istanbul
niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, VII, sy. 10, Istanbul, ss. 117-142.
ULUAY, ., Sah Hatayi ve Alevlik: Inan, Tre, ge ve Ahlak, Adana, 1993.
USLU, Recep, (1997), Hicri I-II yzyillarda Horasan Tarihi, Yayinlanmamis
Doktora Tezi, Uludag niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Islam Tarihi ve
Sanatlari Anabilim Dali, Islam Tarihi Bilim Dali, Uludag.
UYAR Mazlum, (Mayis 2004), Si Ulemanin Otoritesinin Temelleri, Kakns
UYAR, Mazlum, (2000), Immiye Siasinda Dnce Ekolleri Ahbrlik, Ayisigi
Kitaplari, Istanbul.
UYAR, Mazlum, (20002001), Safevler ncesi Iranda Tasavvuf ve Safev
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
893
Devletinin Ortaya ikisi, Akademik Aratirmalar Dergisi, sy. 78, ss. 85-99.
UYSAL, mer Niyazi, (1995), Sah Ismail ve Safevi Devletinin Teekkl,
Yayinlanmamis Bitirme Tezi, Erciyes niversitesi Ilahiyat Fakltesi, Erciyes.
UZUNARSILI, Ismail Hakki, (1969), Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu,
Karakoyunlu Devletleri, TTK Basimevi, Ankara.
UZUNARSILI, Ismail Hakki, (1983), Osmanli Tarihi: Istanbulun Fethinden
Kanun Sultan Sleymanin lmne Kadar, c. II, TTK, Ankara.
VALLE, Pietro Della, (1381), Sefer-name-yi Pietro Della Valle, trc., Serh ve Havasi:
Suaud-din Sefa, Sirket-i Intisarat-i Ilmi ve Ferhengi, Tahran.
VARLIK, Mustafa etin, (1993), aldiran Savasi, IAD, c. VIII, Istanbul.
VASIFI, Zeyned-din Mahmudi, (1961), Bedayil-vakayi, c. I, tsh. Aleksandr N.
Boldyref, Enstit-yi Milel-i Asiya, Moskova.
VEHBI, Hamid, (1301/1884), Meahir-i Islam, II/15, Mihran Matbaasi, Istanbul.
VERHERAM, Gulam-riza, (1368), Nizam-i Hkmet-i Iran der Devran-i Islami,
Pejuhei der Tekilat-i Idari, Kiveri ve Lekeri-yi Iran ez Asr-i Mogol ta Payan-i
Kacar, Pejuhes-gah-i Mutaliat ve Tahkikat-i Ferhengi, Tahran.
VESELOVSKIY, (1890), Pamyatniki Diplomatieskih i Torgovih Snoeniy
Moskovskoy Rusi s Persiey, Pod red. N. I. Veselovskogo, SPb.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
894
VEZIROF, Yusuf Bey, (1337), Azerbaycan Edebiyatina Bir Nazar, Matbaa-i mire,
Istanbul.
VILAYETI, Eli Ekber, (1998), Sah Ismayil Sefevi Dvrnde Iranin Xarici Elaqeler
Tarixi, Elhuda Nesriyyati, Baki.
WILSON, Sir Arnold, (1941), sw. Persia, A Political Officers Diary, Oxford
University Press, London, New York, Toronto.
WOODS, J. E, (1993), 300 Yillik Trk Imparatorlugu Akkoyunlular, ev. S.
zbudun, Istanbul.
XETAYI, Sah Ismail, (1988), Keme Namerd Kprsnden (Eserleri), Serler ve
Poemalar, Yazii, Baki.
YANS, Kerim, (1977), IV. Murad Devrinde Osmanli-Safev Mnasebetleri,
Yayinlanmamis Doktora Tezi, Istanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Osmanli
Messeseleri ve Medeniyeti Tarihi Krss, Istanbul.
Yay., Istanbul.
YAZICI, Tahsin, (1963), Safevler, IAM, c. X, Istanbul.
YAZICI, Tahsin, (1970), Sah Ismail, IAM, c. XI, Istanbul.
YAZICI, Tahsin, (1993), Cneyd-i Safev, IAD, c. VIII, Istanbul.
YAZICI, Tahsin, (2000), Iskender Bey Mnsi, IAD, c. XXII, Istanbul.
YEREMYEV, D. E., (1971), Etnogenez Turok (Proishojdeniye i Osnovniye Stani
Etnieskoy Istorii), Moskova.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
895
YEVIC, Katoffedot Afanas, (h. 1356), Sefer-name-yi Katoffedot Afanas Yevic, trc.
Muhammed Sadik Hmayun-fer, Kitab-hane-yi Milli, Tahran.
YEZDANI, Hseyin Ali (Hac Kazim), (Tabistan 1372), Pejuhei der Tarih-i
Hazareha, c. I, Nasir: Muhammed Emin Serifi, Kum.
YEZDANI, Hseyin Ali (Hac Kazim), (Zimistan 1373), Pejuhei der Tarih-i
Hazareha, c. II, Nasir: Sahhafi-yi Ihsani, Kum.
YINAN, M. H., (1993), Cneyd, IAM, c. III, Istanbul.
YINAN, Refet, (1989), Dulkadir Beyligi, TTK Basimevi, Ankara.
YINAN, Refet, (1994), Dulkadirogullari, IAD, c. IX, Istanbul.
ZAHIDI, Pir-zade, Seyh Hseyin, (1343), Silsiletn-neseb-i Safeviye, Intisarat-i
Iransehr, Berlin.
ZAMBAUR, (h. s. 1356), Risale-yi der Neseb-name-yi Hulefa ve Sehriyaran ve Seyr-
i Tarihi-yi Havadis-i Islam, trc. Doktor Cevad Meskr, Kitab-furusi-yi Hayyam,
Tharan.
ZEYNEL OGLU, Cihangir, (1931), Sirvanahlar Yurdu, Sebat Matbaasi, Istanbul.
ZIKRE, Heidi, (1987), Ein Hagiographisches Zeugnis zur Persischen Geschichte aus
der Mitte des 14. Jahrhunderts, Das Achte Kapitel des Safwat as-safa in Kritischer
Bearbeitung. Herausgegeben von Klaus Schwartz, Berlin.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
896
ZGEM
Adim Babak, soyadim ise Javanshirdir. 1968 yilinda Iranin Dogu
Azerbaycan Eyaletinde Bilesuvar kasabasina bagli Babaskendi kynde dogdum.
Ilk, Orta ve Lise egitimimi Tebrizde tamamladiktan sonra 1991 yilinda Erdebil
Azad Islam niversitesi, Ziraat ve Bitki Islahi Blmn kazandim. Lisans
egitimimi 1995 yilinda bitirdim. 19982001 yillari arasinda Mimar Sinan
niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Tarih Anabilim Dali, Ortaag Tarihi
Programinda Yksek Lisans egitimimi basariyla tamamladim. Yksek Lisans tez
konum Iranda yasayan Kaskay Trklerinin Tarihidir.
2001 yilinda Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi Sosyal Bilimler
Enstits, Tarih Anabilim Dali, Ortaag Tarihi Programinda doktora sinavini
kazanarak ilgili niversitede egitimi srdrdm. 2007 yilinda da Irandaki Trk
Boylari ve Boy Mensubu Kisiler (Safev Dnemi I. Sah Tahmasb Hkimiyetinin
Sonuna Kadar / 1576) adli doktora tezimi sunup bu programi basariyla tamamladim.
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
Resim 1: eyh Zahid Gilaninin Trbesi
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m
C
lic
k
h
e
r
e
t
o
b
u
y
A
B
B
Y
Y
P
D
F
Trans
fo
r
m
e
r
2
.
0
w
w
w
. A
BBYY
.c
o
m