MTAREKE VE KURTULU SAVAI BALANGI DNEMLERNDE (1918- 1920)

Yapsal Ekonomik Sorunlar

T.C. KLTR BAKANLII

T.C. KLTR BAKANLII YAYINLARI/2620 Yaymlar Dairesi Bakanl Kltr Eserleri Dizisi/296

MTAREKE VE KURTULU SAVAI NIN BALANGI DNEMNDE TRK DEMR YOLLARI

(YAPISAL VE EKONOMK SORUNLARI)
(1918-1920)

Dr. MEHMET ZDEMR

 T.C. KLTR BAKANLII. 2001 -ANKARA ISBN 975-17-2699-9

Kapak Dzeni / Rfat AYDIN

zdemir, Mehmet Mtareke ve Kurtulu Sava'nn balang dneminde Trk demir yollar : (Yapsal ve ekonomik sorunlar) : (1918 - 1920) / Mehmet zdemir. - Ankara : Kltr Bakanl, 2001. XI, 157 s. : kl., hrt. ; 20 cm. - (Kltr Bakanl yaynlar ; 2620. Yaymlar Dairesi Bakanl kltr eserleri dizisi ; 296) ISBN 975-17-2699-9 I. k.a. II. Seriler : . 385.09561

www.kultur.gov.tr.

E.mail:Yayimlar@Kutuphanelergm.gov.tr

Birinci 4000 Adet

Bask,

A y d n l ar Ma t b a ac l k S a n . v e T ic . L td . t i . R zg r l C d . E d o s t S k . No : 2 06030 Ulus I ANKARA Tel : ( 0 3 1 2 ) 3 1 2 1 8 0 5 F ax : (0 31 2) 3127170

SUNU On dokuzuncu yzyln en nemli teknolojik gelimesi olan demir yolculuk yirminci yzyln ortalarndan itibaren Trklerle tant. nceleri tamamen yabanc bilgi ve sermayeye dayanan demir yolculuk, Birinci Dnya Sava yllarnda zellikle asker ihtiyalarn ynlendirmesiyle Trk teknolojik yatrmlarnn en nemli konusu oldu. Birinci Dnya Sava- 'nn sonlarndan itibaren, Mtareke Dnemi ve Kurtulu Sa- va'nda Trk sermayesi, bilgisi ve emei ile demir yolculuunda sz edilebilecek bir gelime kaydedildi. Trk demir yollar imtiyazl olarak, yabanc sermaye ve teknoloji ile ekonomik deeri olan blgeleri birbirine balamak zere kuruldu. Burada alan personel de, iletmeciler de bir ksm gayrimslim Osmanl vatanda olmak zere tamam yabanc unsurlardand. Trk insannn an bu yksek teknolojisine uyum salamas ve gelimelere ayak uydurmas ksa denilebilecek bir srede ve sava gibi zorunlu artlar altnda oldu. Birinci Dnya Sava sona erdiinde demir yollarndan elde kalanlar; zmir-Aydn ve zmir-Balkesir demir yollarnn bir ksm ile Anadolu-Badat demir yolunun Geyve-Ankara, Es- kiehir-AfyonAdana-Nusaybin blmleridir. Bunlar da bakma muhtatlar. Mtareke yllarnn o kargaa ortamnda bu demir yollar Temsil Kurulu tarafndan kontrol altnda tutulmaya alld. Kurtulu Sava'na hazrlklar srerken Temsil Kurulunun Anadolu'da kontrol ele almasnda demiryollar byk rol oynad. Asker hazrlklarn yaplmasnda, Bat cephesinin kurulmas ve desteklenmesinde en nemli ulam vastas bu yollar idi. Bu adan bakldnda, zaferin kazanlmasnda demir yollarnn byk pay vardr.

NDE KLER NSZ ............................................................................................IX GR..................................................................................................1 I.BLM MONDROS MTAREKESNDEN SONRA DEMR YOLLARI..........................................................................27 1.DEMR YOLLARI LE LGL MTAREKE ..................... HKMLER .................................................................................27 2.MTAREKE HKMLERNN UYGULANMASI 29 3. DEMR YOLLARININ GAL ........................................39 4. GALE KARI DREN HAREKETLER....................47 5.KURTULU SAVAI BALARKEN DEMR YOLLARI..........................................................................49 II.BLM DEMR YOLLARININ HUKUK DURUMU .............................61 1. LETME..............................................................................61 2. MALVARLII ......................................................................71 3. MAL KONULAR ...............................................................76 m. BLM LETME ZORLUKLARI ..............................................................81 1. YAKIT SORUNU ................................................................81 2. GVENLK SORUNLARI ................................................86

VII

3. PERSONEL SORUNLARI ...................................................91 4. DAR SORUNLAR ..............................................................96 IV.BLM TEKLT................................................................................101 V.BLM TLF DEVLETLERNN DEMR YOLU POLTKASI .107 1. NGLTERE'NN DEMR YOLU POLTKASI . . .108 2 FRANSA'NIN DEMR YOLU POLTKASI .................110 VI.BLM MTAREKE DNEM TRK EKONOMSNDE DEMRYOLLARI ...................................................................113 SONU ....................................................................................124 BBLYOGRAFYA ................................................................131 EKLER .....................................................................................147 NDEKS....................................................................................149

VIII

NSZ

"Trk Demir yollar konusunda aratrmaya balarken beni motive eden husus bu yollarn siyas, sosyal, kltrel asker olaylara ne lde etkili olduunu anlamak idi. Bu konuda basl yaynlar tararken Trkiye'de demir yollarnn doua ve Birinci Dnya Sava; balarna kadar olan dnemde siyasal ve toplumsal gelimelere etkileri hakknda doyurucu bilgilerin olduunu grdm. Fakat bu dnemden sonraki gelimeler zerinde durulmamt. Bunda Trklerin kontrolndeki demir yollarnn dnya siyasetine ve eitli kltr yaplarndaki toplumlarn yaantlarna etkisinin azalmasnn rol olabilirdi. Ancak; Birinci Dnya Sava ve bunu takip eden mtareke ve Trk Kurtulu Sava yllar boyunca Trklerin kontrolndeki demir yollarnn durumu, kullanm, savan sonularna etkileri Trk tarihi bakmndan olduka nemli idi. "

Gnkur. ATAE Bakanl yaynlar arasnda kan eserlerde Birinci Dnya Sava olaylar anlatlrken savaa etkisine orantl olarak demir yollarna da deinilmiti. Fakat ne ATAE Bakanl yaynlarnda ve ne de dier yaynlarda zellikle Mondros Mtarekesinin uygulanmaya balamasndan Kurtulu Sava'nn halamasna kadar geen ara dnemde Demir yollarnn durumu ile ilgili hususlara yer verilmemi olduunu tespit ettim. Oysa bu dnem; Kurtulu Sava hazrlklarnn yapld Trk tarihinin nemli bir devresiydi.

IX

Mtareke; dnemi diye adlandrlabilecek; Mondros Mtarekesinin; yrrle girdii 30 Ekim 191H'den, Kurtulu Sava'nn balad 19 Mays 1919 tarihine kadar geen zaman Trk; tarihinin en kritik safhasyd. Bu safhada Trk milleti; devleti yklm, ordular terhis edilmi, gelecei belirsiz, mitsiz bir dnem yaad. Bu en kt gnlerde. Mustafa Kemal; Atatrk; gibi bir kahraman kt. O gnlerin imknlarn en iyi ekilde deerlendirmesini bildi. Tarihin grd en byk devlet adam ve komutan olarak deiik gr ve dnceler arasnda dank duran milleti bir ama etraflda birletirdi. Elde kalan son imknlar bu kutsal ama iin harekete geirdi. Kutsal ama; Trk milletinin esaretten kurtarlmas idi. Milletin kurtuluu iin yeniden dzenlenerek milletin hizmetine sunulan imknlardan birisi de demir yollar idi.

Kurtulu Sava'na hazrlanrken demir yollar etrafnda gelien olaylarn ortaya konmas Trk; tarihinin anlalmas bakmndan nemli idi. Bu maksatla aratrmaya baladm zaman bu ksa dnemin kendi iinde karakteristik dnm noktalar olduunu grdm: Mtarekenin yrrle girmesi ve tilf devletlerinin; isteklerine gre Osmanl Devletine uygulanmaya allmas, tilf devletlerinin etkin olduu ksa bir dnem, Kuvay Milliye- nin; etkinlik salamas. Byk Millet Meclisi; Hkmetinin kurularak lke kaderine el atmas. Bu dnm noktalarnda demir yollarnn kullanm ve Trk milletinin kaderine etkisi farkllklar gsterdi.
Mtareke; dnemi; anlamann yrrle girmesinden sonra ksa bir sre sava hlinin ortadan kalkt dncesiyle normale dnlme eilimlerine karn; genel olarak olaan st hlin de-

vam ettii bir dnemdi. Bu dnemde demir yollar da olaanst sava hli kurallarna gre ynetildi, kullanld. Sava durumunun devan ettii bir dnemde gelien olaylar konu alan bu aratrmada kaynak olarak askeri arivlerin kullanlmas gerekiyordu. Bu nedenle; konunun hazr/anlmasnda arlkl olarak Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Arivinden yararlanld. Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Arivinde konu ile ilgili ok miktarda belge bulunmaktadr. Bu belgelerin byk bir blm deerlendirmeye koyduunu alnmakla iddia etmek beraber yanl grlecek olur. baka bu belgelerde vardr. Dolaysyla bu aratrmann konu hakkndaki btn bilgileri ortaya Ancak aratrmada elde edilen bilgiler deri i toplu olarak arz edilmitir.

nsz bitirirken; Gnkur ATAE Arivinde alma izni konusunda kolaylklar gsteren komuta kademesine ve ariv almalarnda deerli yardmlarn esirgemeyen ariv personeline sayg ve teekkrlerimi sunarm.

XI

GR
Mondros Mtarekesi'nin imzalanarak uygulamaya konulmasndan sonra Trk milletinin kurtulu iin Mustafa Kemal Paa tarafndan rgtlenip Anadolu'da duruma hkim bir vaziyet almasna kadar geen sreye son devir Trk tarihinin Mtareke dnemi diyebiliriz. Bu dnemde gerek Osmanl Devleti gerekse galip devletler -tilf devletleri- tarafndan dnemin karakteristik yapsna uygun baz uygulamalar yaplm, bunlarn doal olarak birtakm sosyal, siyasal, ekonomik asker vb. sonular olmutur. Mtareke dneminde demir yollar ile ilgili uygulamalara gemeden nce Osmanl devleti'nin o gne kadar demir yollar konusunda kat ettii gelimelere ve demir yollarnn geldii son duruma ksa bir gz atlmasnda yarar olacaktr. Bunu yaparken zellikle Mtareke Dnemine olan etkileri bakmndan nemli olaylar vurgulanacaktr. Osmanl yabanc Devleti'nde giriimcilerin demir olup; yollar yaplmas dncesi karlaryla adalaryla ayn zamana rastlar. Ancak bu dnceler tamamen lkelerinin btnletirdikleri kendi menfaatlerini gerekletirmek amacna yneliktir. Dier taraftan Tanzimat Ferman'yla batya dnen Osmanl Devleti'nde demir yollar bat medeniyetinin sembol olarak grlmeye balanm, bunlarn lke iinde yaplmas konusunda bavuruda bulunan yabanc giriimci-

lere cmerte imtiyazlar verilmesinde bir saknca grlmemitir. 1 Demir yolculuun Avrupa'da balamasn 1830 ylnda George Stefenson'un deneyi ile baladn kabul edersek: Osmanl mparatorluu snrlar iinde ilk demir yolu yaplmtr. Demir yollarnn yapm byk sermaye ve teknik bilgiye ihtiya gstermekte idi. Osmanl mparatorluu'nda en ok yokluu ekilen de bu konulard. Devlet bor iinde kvranyor, bilim ve teknikte hibir varlk gsterilemiyordu. Bu artlar altnda tek kar yol yabanc irketlere bavurmakt. yle de yaplmtr. Hkmet, demir yollarnn ekonomik, siyas ve sosyal alanlarda byk gelimeler salayacan umuyordu. lke iindeki retim, ihtiya olan blgelere kolay, hzl ve ucuz olarak ulatrlabilecek ve satlabilecekti. retimin bir ksm

1 Baron Hirsh'e verilen imtiyaz, bu cmertliin rneklerindendir. Baron Hirsh Osmanl Devleti'nden Rumeli demiryollarnn yapm imtiyazn ald. htiya duyulan sermaye tahvil satlarndan elde edilecekti. Tahvil satlarn devlet adna Baron Hirsh yapacakt. Hkmet atlna harekete geen Baron Hirsh; her biri 400 frank deerinde 1.980.000 adet tahvil kartt bu tahvillerin Avusturya ve Fransa hkmetleri kendi lkelerinde satlmasna i/in vermediler. Bunun zerine Hirsh Osmanl Hkmetine bavurarak, her tahvili deeri 125,5 franktan kendisinin almasna izin verilmesini teklif elli. Teklif kabul edildi. Bu suretle I km'lik demir yolu yapm iin tahvillerin gerek deerine gre 220.000/400=550 tahvil sat yaplmas gerekirken 220.000/125,5=1,712 tahvil satld. Bu satla hkmetin km. bana zarar 1X5.000 frank oldu. Baron Hirsh tahvilleri satn aldktan sonra bir bankalar grubuna tanesini 150 franktan satt ve yalnz bu sattan kr olarak 4l.57().(XK) frank kazand. Ayrca bankalar grubuyla yapt anlama gerei tahvillerin getirdii kazancn % 30'unu da alacakt. Bu suretle de 19.500.000 frank kazand. Bylece Baron Hirsh'in kazanc daha demir yolu yapmna balanmadan 61.000.000 franga ulam oldu. Ahmet; Onur, Trk Demir yollar Tarihi, stanbul, 1953, s. 16-17.

Avrupa ve dier lkelere pazarlanabilecek ve gelir elde edilecekti. Btn bunlar sosyoekonomik yapda iyilemelere yol aacakt. Ayrca; isyan ve karklk durumunda uzak blgeler dahil yurt iinde herhangi bir yere, sava durumunda cepheye seri asker nakliyatna imkn vermesiyle demir yollar devletin i ve da kar etkisinin artmasn da salayacakt. Btn bunlarn tesinde; Osmanl halknn demir yollaryla daha kolay seyahat edebilmesinin sonucu olarak gerek ierde birbiriyle kaynamas gerekse Avrupa'nn meden halklaryla sk etkileimleri salanacakt. Byk umutlarla demir yollar yapmna baland yllarda bir taraftan durulmak bilmeyen isyanlar ve karklklar devletin temellerini kemirirken dier taraftan biri bilip biri balayan harpler devleti yklma durumuna getirmiti. lkelerine demir yollarn kazandran hibir lke Osmanl Devle - ti'nin durumuna dm deildi. Szgelimi; Almanya, Fransa, Amerika gibi devletler sahip olduklar teknolojik ve bilimsel stnlklerine ilveten uzun yllar bar iinde yaadlar ve demir yolu alarn bu ekilde rgtlediler. Gerekten Fransa 1871'den 1914'e kadar 43 sene bar ve huzur iinde yaad. Oysa Osmanl mparatorluu ayn sre iinde i isyanlar hari tam 4 harbe girmitir. (1877-1878 Trk-Rus Harbi, 1897 Trk-Yunan Harbi, 1911 Trk-talyan Harbi, 1912 Balkan Harbi) 2 Byk sermaye isteyen demir yollarnn yapmnda bor batandaki Osmanl Devleti, lkesinde demir yolu yapmak

2 Onur; s.35.

isteyen yabanc sermayedarlara imtiyazlar verme yoluna gitti. Ancak Osmanl Devleti'nde demir yollarnn yaplmasn ekici hle getirmek iin yabanc sermayeye birtakm ayrcalklarn verilmesi yeterli olmad. nk; Avrupal rneklerinde olduu gibi, Osmanl Devleti'nde yaplacak demir yollarnn geecei hibir gzerghta yatrm sahiplerini memnun edecek kadar gelir getirecek zengin tarm, sanayi vs. zengin ekonomik alanlar bulunmuyordu. Byle ekonomik deeri olmayan blgeleri birbirine balayan dolaysyla getirii az olan demir yollar yapmak, yatrd para ile ksa zamanda byk kazanlar elde etmek isteyen sermaye sahipleri iin hi de cazip deildi. Her ne suretle olursa olsun, zellikle lke savunmas bakmndan gerekli grd demir yollarna sahip olmak isteyen Osmanl Devleti; o gnlerde baz lkelerde yer yer uygulanan kilometre tazminat 3 denmesi artn da kabul etli.

Ekonomik olmayan gzerghlardan geen demir yollarnda kail derecede youn nakliyat olmayacandan yaptklar yatrma gre yeterli kazancn salanamayacan ileri sren yatrmclar her kilometre iin yatracaklar parann asgar getirecei geliri hesap etmiler ve kilometre garantisi ad altmla belirli bir tazminat almadan yol yapmna balamamlardr. Tazminatn esas imtiyaz sahibi ile imtiyaz veren arasndaki mal ortaklktr. mtiyaz veren sadece yatrmc irketlerin zararlarn kapatmaz. Ayn zamanda normalden stn krlara da ortak olur. letme verenin isletme haslatna ortakl iki ekilde olurdu: Safi haslaya ortaklk. Gayrisafi haslaya ortaklk. Gayrisafi haslaya ortaklk da iki ekilde uygulanrd. a.Faiz garantisi: Kamu otoritesi kamu kapitali iin irket hesap sresi sonunda belli bir gelir salamak isterse bu kapitali bir faiz. garantisi verirdi. b.Kilometre garantisi: Bu sistem eitli lkelerde faiz garantisinden daha (ince uygulanmt. Esas; yaplacak yolun kilometresi bana gayri safi bir gelirin irkete garanti edilmesiydi. Bu sistemin imtiyaz, veren devlet asndan ktl hemen ortaya kmt. irket bu ekilde en verimli iletmeye karlk olan gayri saf geliri artname ile garanti altna almtr. Zahir Kozikolu; Demir yollar Tarifeleri ve Tama Hukuku, zmir, 1956. s.12

Ancak bundan sonra Osmanl Devleti, demir yollar yapmak isteyen yabanc yatrmclar iin cazip bir lke oldu. nk bu artlar altnda yaplan yatrmn hibir ekilde zarar etme ihtimali kalmamt. Kilometre tazminatnn da verilmesine ramen Osmanl Devleti demir yollarn her zaman istedii gzerghlardan geiremedi. zellikle asker maksatlarla yaplmak istenen demir yollarnn geecei gzerghlar d basklarla ya brakld veya deitirildi. Devlet ise iinde bulunduu artlar nedeniyle bu duruma boyun emek zorunda kald. rnein Anadolu demir yollar Birinci Dnya Sava'ndan
4

nce

Erzurum

ynne

uzatlmak

istenildi,

ancak

Rusya'nn

basklar

nedeniyle

vazgeilmek zorunda kalnd.

Tanzimat Ferman'nn iln edilmesine kadar devletin bir bayndrlk politikas yoktu. Bu tarihten itibaren devlet ileri arasna bayndrlk faaliyetleri de alnd. Yabanc devletlerin halkn sorunlarn ne karmas ve bizzat halktan gelen memnuniyetsiz tepkilerin yan sra devlet idaresinin gn getike daha merkeziyeti bir ekle dnmesi zorunluluu da bu politikada belirleyici rol oynad. II. Mahmut dneminden itibaren yaygn ve blgesel isyan hareketlerinin kontrol altna alnamamas idarenin daha fazla merkezden ynlendirilmesi gereine inanc kuvvetlendirdi.

4 "arn stanbul'daki elisi Zinoviev Bab- aliye Anadolu Demir yolunun Ankara ve Dou Anadolu ilerinden Musul'a uzatlmasnn Kafkasya snr iin stratejik bir tehlike olacan, onun iin Rusya'nn byle bir giriime raz olamayacan bildirdi. Ayrca bir de tehdit savurarak ..." E.M.Earle; Badat Demir yolu Sava, I. Bask, stanbul, 1972. s. 161

Merkeziyeti idarenin salanmas iin her eyden nce eyaletleri bakente balamak gerekiyordu. Bu da kara ve deniz ulamyla mmkn idi. Glhane Ferman'nda devlet, halkn refah seviyesini ykseltmeyi. memleketin imarna allacan taahht etmiti. Islahat Fermannda ise i ticaretin gelitirilmesi maksadyla kara ve su yollarmn slah ve yaplmasna hazineden para tahsisi yaplaca ve yabanc sermayeden yararlanaca belirtilmekte idi. Bayndrlk ileri devletin bir i meselesi olmasna ramen Avrupal devletler de konuya ilgi duymaya baladlar. Abdlmecit devrinde Osmanl Devleti'yle ticaret antlamas yapan devletler, antlamann salad haklardan en fazla yarar salamak iin ticaretin gelimesini dorudan ilgilendiren yol ve ulam imknlarnn gelitirilmesi iin devleti devaml tevik etmekte idi. Ayrca yurt ii ve yurt dndan basn yayn yoluyla Osmanl Devleti'nin bayndrlk durumu gzler nne seriliyor, dikkatler bu konu zerinde daima scak tutularak bir eyler yaplmas iin devlet zorlanyordu. Trk halk ise zaten asrlardr yolsuzluktan ikyet etmekte idi. Bu ikyetler halk edebiyatnn trl rneklerinde yer almtr. Osmanl idarecileri bu konuda pek fazla bir ey yapamamlar veya konu zerine ciddi eilmemilerdir. Ancak son zamanlarda yabanc basnda bayndrlk meseleleri gndeme gelmeye balaynca Trke gazetelerde de yazlar kmaya balad. Konu aydnlarn gndemine yeni girmekle idi. Devleti bayndrlk sorununa eilmeye zorlayan nedenler

arasnda bu tarihten itibaren kamuoyunun basksn da zikredebiliriz. Yukarda belirtilen zorlayc nedenlere ramen Osmanl Devleti'nin bamsz ve nceliklerini kendisinin belirledii bir bayndrlk politikas olamad. Byle bir politikann takibi iin gerekli yerli sermaye ve bilim teknik alt yaps mevcut deildi. Dnyada demir yolculuun hzla gelitii yllarda tahta kan Sultan Abdlaziz dneminde, devlet tam bir mal kriz batanda idi. Devlet hizmetleri dahi dardan alnan bor paralarla grlyordu. Dardan alnan yksek faizli bor paralar en verimsiz ekilde deerlendirildi. Daha dorusu deerlendirilemeyip deta arur edildi. Devlet dnda sermaye sahibi denilebilecek ve zel giriimleri finanse edecek hi kimse, o gne kadar uygulanan politikalar yznden yetimemiti. Ne toplumda serbest olarak ne de devlet bnyesinde resmi grevli olarak para hareketlerini, mal konular bilen uzman kimse vard. Bu nedenle demir yolculuk gibi o gnn en ileri teknolojisi demek olan ve mal boyutu ne kan bir konuda Osmanl Devleti'nin inisiyatifini snrsz olarak kullanabilmesi, bu konudaki politikalarda kesin belirleyici rol alabilmesi mmkn grlmyordu. Bu artlar altnda; Osmanl bayndrlk ileri ve konumuz asndan bakldnda demir yolculukla ilgili faaliyetler genellikle yabanc sermayeye ve yabanclara brakld. Onlara bu konuyu cazip gsterebilmek, yabanc sermayeyi lkeye ekebilmek iin byk kolaylklar gsterildi. Yabanc sermaye ise, demir yolu yapmnda Osmanl Devletinin ihtiyala-

rndan ok, devletlerinin ve kendilerinin blgedeki ekonomik karlarn esas aldlar ve yatrmlarn buna gre yaptlar. 23 Eyll 1856 tarihinde ngilizler tarafndan yapmna balanan zmir-Aydn demir yolu iin bu blgenin seimi sebepsiz deildi. Buras o dnemde dier yrelere nazaran nfusa daha kalabalk, ticar potansiyeli yksek, ngiliz pazar olmaya ksmen hazr bir toplum ve ngiliz sanayisinin ihtiya duyduu ham maddeyi retebilecek artlarn (arazi, iklim, kltr) uygunluu ve nihayet ngiliz siyas ilgisine (Orta Dou'nun kontrol altna alnarak Hindistan yollarmn emniyete alnmas) hitap eden stratejik neme sahip olma gibi birok artn bir araya gelmesi nedeniyle yatrm alan olarak tercih edildi. 1875 ylnda Svey, 1878 ylnda Kbrs' ele geiren ngiltere Orta Dou'yu kontrol altna alarak Hindistan yollarm emniyete ald. Onun iin artk Anadolu demir yollanln nemi kalmamt. O srada Orta Dou'ya ge de olsa almak gereini duyan Almanya, Anadolu demir yollarnn yapmna talip oldu. Alman sermayesi Osmanl Devleti'ne Badat demir yolu projesi ile geldi. Berlin-Badat (BB) demir yolu projesi, stanbuldan itibaren Anadolu'yu apraz keserek Adana'dan Badat'a uzanacak ve Alman sermayesi ile birlikte Alman gcn (ekonomik, asker) Berlin'den Badat'a kadar ulatrmak iin gerekli alt yapy hazrlayacakt. Demir yollar'nn yapm devam ederken Birinci Dnya Sava'nn balamas ve yenilgiyle bitmesi nedeniyle proje tamamland

ama istenilen netice Almanlar tarafndan elde edilemeden blge terk edildi. Franszlar da ayn karc yaklamlarla Osmanl Devleti'nin eitli blgelerinde demir yollar yapmak iin bavuruda bulundular. Grlyor ki yabanc sermaye yatrmlarn yaparken Osmanl Devleti'nin ekonomik yapsndaki bozukluktan yararlanarak kendi lkesinin ekonomisine baml ve onu destekler mahiyette, koloniletirme amacna ynelik bir yol takip etmitir. Dier bir sylemle; Osmanl ekonomisi yatrm (demir yolu) yapan lkelerin kendi ekonomik ihtiyalarna gre yaplandrlmtr. Bu adan baklnca denilebilir ki stanbul'un. Anadolu demir yollaryla Ankara ve Konya hinterlandn; zmirin zmir-Aydn ve zmir- Turgutlu demir yol- lar'yla Ege blgesini, Selnik'in, Selnik-Mitrovie, Selanik-Manastr ve Selnik-Dedeaa yollaryla kuzey Yunanistan', Mersin'in, Mersin-Adana ve Badat demir yollar- yla yakn evreyi kendisine balamas Avrupa'nn istekleri dorultusunda gereklemitir. Maden ve tarm geri blgelerini (hinterlandlarn) demir yollaryla kendisine balayan Avrupa ilikili bu ehirlerin ihracat ve ithaltlar nemli byklklere ulamt. Koloni lkelerde olduu gibi Osmanl Devleti'nde de demir yollar etrafnda, o yolu ina eden lkelerin etki alanlar olutu. u farkla ki; koloni lkeler tek bir lkeye bal ve demir yollar da tek bir lkenin etkisi altnda olduu hlde, politik ynden bamsz olan ve pek ok lke ile ekonomik-po-

litik iliki iinde olan Osmanl Devlet'inde demir yolu yapma imtiyaz verilen lkeler saysnca eitli etki alanlar meydana geldi. ngilizlerin yapt demir yollar etrafnda ngiliz etki alan, Franszlarn yapt demir yollar etrafnda Fransz etki alan, Almanlarn yapt demir yollar etrafnda Alman etki alan bunlardandr. Demir yollarna yatrm yapan her lke, Osmanl mparatorluu'ndaki etki alanlar ierisinde kendi ekonomik, politik, stratejik etkinliini artrma abas ierisine girdi. Bylece; devletin bir i meselesi olmas gereken demir yollarnn yapm sorunu, eitli lkelerin Osmanl Devleti zerinde bir etki kurma arac ve yar hlini ald. Sonuta; ngilizler, Romanya, Bat Anadolu, Irak ve Basra krfezinde etki alan olutururken, Almanya; Trakya, Anadolu, ve Mezopotamya'da, Fransa; Kuzey Yunanistan, Bat ve Gney Anadolu ile Suriye'de etki alanlar oluturdular. 5 Osmanl Devleti snrlar ierisinde -Anadolu dnda- yaplan ilk demir yollar unlardr: ernova- Kstence demir yolu, 66 km uzunluunda olup 1860 ylnda tamamlanmtr. 6 Rusuk-Varna demiryolu, 20
7

km

uzunluunda

olup

1866

ylnda

tamamlanmtr. Rumeli demir yollar, stan-

Muhteem, mi,

Kaynak

Demir Doktora

yollar Tezi,

ve

Ekonomik

Gelime,

XIX

yzyl Ticari

Deneyiilimler

Baslmam

(Ankara

niversitesi

ktisadi

Akademisi), 1982. 6 7 Berlin Antlamas ile Romanya Hkmetine geti. 1882 ylnda Romanya tarafndan milliletirildi. Onur; s. 12 . 1873 Hirsh'e ylnda yolun Hirsh iletme 1888 hakk ylnda Rumeli bu demir yollar imtiyaz, sahibi Baron devretverildi. hakkn Rusuk-Varna irketine

ti. Berlin Antlamas'yla yol Bulgaristan'a verildi, a.ge.; s.16-19. Bkz. Ek-A

10

bul-atalca-Edirne-Harmanl undadr. 8

Ni

ana

hattyla,

Dedeaa

Yanbolu-Selnik tali hattndan ibaret olup 2000 km. uzunlu-

Anadolu'da ilk olarak 1856 ylnda ngiliz yatrmclara zmirAydn demir yolunu yapma imtiyaz verildi. Yol 1866 ylnda iletmeye ald. Daha sonra eklenen blmlerle 270 km uzunlua ulat. ngilizlerce yaplan bir dier demir yolu, ksa fakat nemli olan ve 1888
9

ylnda

iletmeye

alan

Adana-Mersin

demiryoludur. Ayrca, daha nce Abdlaziz dneminde devlet eliyle yaptrlan' 0 Haydarpaa-zmit demir yolu ngilizlerce kiraland. 11 Fransz yatrmclara ilk demir yolu yapma imtiyaz zmirTurgutlu hatt iin verildi. Yolun uzunluu 168 km idi. Ayrca am-Beyrut demir yolunu yapma ve iletme imtiyaz da Franszlara verildi. 1888 ylnda Alman giriimcilerin kurduu Anadolu Demir yolu Kumpanyasna (irket/ortaklk) zmit-Haydarpaa demir yolu hattnn iletilmesi ve yolun Ankara'ya kadar

Hattn yapn imtiyaz Baron Hirsh adndaki Yahudi asll bir Avusturyal yatrmcya verildi. Hirsh birok entrika ve mal speklsyonla haksz kazan salad. Yaplan antlamaya gre; Demir yolunun yapm iin gerekli sermaye Osmanl Devleti taralndan karlan tahvillerin satndan salanacak ve bunun satn da Hirsh yapacakt. Yolun kilometresi 220.(XX) franga mal olacakt. Yolu 99 sene Hirsh iletecekti, a.ge.; s.16.

Earle; s.40. Onur; a.g.e.; s.19. baarsz, kalnca iletmesini ngiliz irketine devretmitir. Demir yolu 1848'de

1(1 99 km. uzunluundaki Haydarpaa-zmit demir yolunu bir sre hkmet iletmi fakat Haydarpaa-Anadolu -Badat irketine devredilmitir? Ek-B. 11 Earle a.g.e.s.40.

uzatlmas

imtiyaz

verildi. 12

Bu

Almanlarn

Osmanl

mparatorluundaki demiryolculuk iine ilk girileriydi. Bylece dnya savana kadar varacak demir yolu yapma/etki alan kapma yarna Almanlar da katlm oldu. Alman mhendisler ynetiminde Anadolu demir yolunun yapm o kadar hzl bir ekilde geliti ki; 485 km ray dendi ve ilk tren Ocak 1893 ylnda Ankara'ya vard. 13 Sultan Abdlhamit idaresindeki devlet, yolun ileriye devam artn koymu olmasna ramen, uzun sre bu gerekletirilemedi. Osmanl Devleti 7 nde demiryolculua yatrm yapan irketler bu yolun imtiyazn alabilmek iin zorlu bir rekabete giritiler. Kendi aralarnda ve devletle pazarlklar yapld. En sonunda ii Almanlar almay baard. Badat'a kadar uzanacak demir yolunu Almanlar yapacakt. 14
12 Alman ortaklna imtiyaz verilirken; kadar Umumiye demir yolunun art yeni ilerde Samsun, Sivas ve

Diyarbakr ti 13 14 edildi.

zerinden Bu para

Badat'a Dyunu

uzatlmas tarafndan

kouldu. demir

Ankara yolunun

Demir geecei

yolu iin ortakl ylda kilometre bana en az 15.000 frank kazanc da garanyerlerden alnarak vergilerle karlanacakt. Earle a.g.e., s.42. 1903 ya'dan cakt. frank ney buydu. ylnda demir teye yeni yeni Bu Almanlarla yollar kurulacak irket ile olan denecek yaplan nceki yeni olan Trk hatlar n anlamaya gre; Ankara'ya devam ve brakma ylnda yolunun Badat az bir balanmas kadar hakk mal 15 demir iin defa nce olan Konololagyolu de stanAnadolu makszn sahiplerinde bakalarna Demir gre gre; 5 "Badat kalmaya devretme yolu Mart Anadolu ube edecekti.

Kumpanyasnn" 1903 demir Asl hatlar en

kanunlarna Anlamaya hatt

milyon

sermaye terminali Bu

kuruldu. Suriye ve

Konya-Basra Osmanl

denecekti. irketten

halta

Mezopotamya'da hkmeti

imtiyazlar

verilmiti.

haftada

bul'dan Halep'e, en az. iki haftada bir defa da Badat ve Basra'ya ekspres trenler kaldrlmas istiyordu, imtiyaz 99 yl srecekti. Anlamadaki dier hkmler ise yle zetlenebilir: Hkmet kilometre bana 4.500 frank gayri safi iletme gelirini garanti ediyordu. Demir yolunun ge-

12

1903 ylnda Almanlarla yaplan Badat demir yolu antlamas ile Osmanl Hkmeti yapm masraflarn yklendi. Ayrca iletme hlindeki her kilometre demir yolu iin en az geliri garanti etti. Bu paralar karlamak iin demir yolunun geecei blgelerden toplanacak vergiler karlk gsterildi. Btn bunlardan baka demir yolunun geecei gzerghta devlet arazisi olan topraklar baland, demir yolunun iki tarafndaki arazilerde eitli tasarruf imtiyazlar tannd. Gzergh yle tespit edildi: zmit-Eskiehir-Konya-skenderun-Halep-Frat vadisi-Badat. Bu yola balanacak
ecei devlet arazisinin mlkiyeti imtiyaz sahiplerine bedelsiz olarak devredilecekti Kum ve ta ocaklar bedelsiz olarak kullanlacakt. Demir yoluna gereken keresteler ormanlardan karlksz temin edilecekti. mtiyaz sahipleri demir yolunun her bir yanndaki 20 km genilii olan eritler iinde kalan madenleri Nafia Nezareti (Bayndrlk Bakanl) ile varacaklar anlama esaslar erevesinde iletebileceklerdi. Demir yolu irketi bir kamu hizmeti grd iin haltn geecei zel mlkiyete ait topraklar, ta ocaklar ve kumluk gibi yol inaat iin gerekli yerleri kamulatrma hakkna sahip olacakt. irket bundan baka hat boyunca arkeolojik eserleri aramak iin. kazlar yapmak hakkna sahip olacakt. Demir yolu yapm ve slah iin imtiyaz, sahiplerinin Osmanl mparatorluu iinde satn alacaklar ya da dardan ithal edecekleri ray, demir, keresle, k mr, lokomotif, vagon vs. gibi malzemeler her trl gmrk vergisinden muaf tutulacakt. Ayn ekilde imtiyazn sresi boyunca irketin btn sermayesinden ve gelirinden vergi alnmayacakt. Demir yolu ile ilgili imtiyazlara bal olarak irkete baka imtiyazlar da verildi. irket demir yolu boyunca tula ve kiremit fabrikalar aabilecek, demir yolu tesisleri ve yan kurulular iin gerekli elektrik enerjisini salamak iin elektrik santralleri kurabilecek, demir yolu iletmesi ile ilgili depolar yapabilecekti. Avrupa ile Asya arasnda direkt yatakl vagonlar sefere koyabilmek iin stanbul-Haydarpaa arasnda feribotlar altrabilecekti. Btn bu faaliyetler de demir yolunun kendisi gibi vergiden muaf olacakt. Btn bunlara ilveten; imtiyaz sahipleri Badat-Basra arasna demir yolu ya pabilecek, Basra krfezi terminalinde modem bir liman kurabilecekti. Ayrca Dicle ve Frat rmaktan ile atllarap'ta demir yolu yapm iin gerekli olan malzemeyi tamak gemi iletmek hakkna sahip olacakt. E.M.Earle; .s.94-96.

13

yollar ise unlard: Karaky-Bursa, Eskiehir-Ankara, Af- yonAlaehir, Ilgn-Aydn, Ereli-Kayseri, Sivas-Erzurum, HalepDiyarbakr, Elari. 15 Gzerghn bu ekilde tespit edilmesinde gzetilen faydalar, katlanlan skntlarn sebebini ve o gnk devlet yneticilerinin endielerini gstermesi bakmndan nemlidir. Plnland gibi demir yolunun yaplmas hlinde; Irak, Suriye ve Arabistan'daki isyanlara zamannda mdahle edilmek suretiyle hkmetin etki ve otoritesi bu blgede kolayca kurulabilecek, bir harp hlinde sr'atle seferberlik ve gerekli yerlere ynak yaplabilecek, kuvvet kaydrlabilecek, ve imparatorluk iinde yaayan halkn tamamnn btn gcnden vatan hizmetinde istifade edilebilecek, o zamana kadar yerinde kalm olan mahall servetlerin i ve d piyasalara sevk imkn bulunacak, halkn geliri oalacak, devletin vergi geliri ykselecek ve Dyun-u Umumiye borlan daha abuk denebilecek, bylece devletin itibar ykselecek, merkez idare g kazanacakt. 16 Anadolu-Badat demir yolu imtiyaznn Almanlara verilmesi, ngiltere, Fransa, Rusya politikalar zerinde byk etkiler yapt. Rusya demir yolu gzerghnn deitirilmesini, 17 ngiltere Irak ksm yapmnn kendisine braklmasn, Fransa ise, Suriye'de baz demir yollarnn yaplmas iin Trablus-am-Humus, Halep-am-KudsYafa-

75 Earle; s.96. 16 17 Onur; s. 14-16. Rus basksn azaltmak maksadyla, anlamayla belirlenen Ankara-Kayseri- DiyarbakrMusul gzergh deitirilerek Konya-Adana-Halep-Musul olarak yeniden belirlendi ve yle ina edildi.Earle; s.161.

14

kendilerine yeni imtiyazlar verilmesini istediler ve isteklerini elde ettiler. Osmanl topraklar zerinde yabanc lkelerin bu imtiyaz koparma, haklar elde etme yar gizli ve ak olarak yapld. Osmanl topraklarnda etki alan kurarak pay almak isteyen dnyann en byk devletleri kar karya geldi. Bir eit paylama mcadelesi balad. Bu mcadelede Osmanl Devleti saf d brakld. Yabanc devletler Osmanl Devleti'ni paylamak iin onu hesaba katmakszn kendi aralarnda anlamalar yapma yoluna girdiler. zellikle Almanlar Badat demir yolunu yapabilmek iin engel tanmak istemiyorlard. 1910 yl Kasmnda Almanlar ile Ruslar Badat demir yolu ile ilgili olarak Potsdam'da gizli bir anlama yaptlar. 18 Anlamada; sanki demir yoluyla ilgisi yokmu gibi Osmanl Devleti'nden hi sz edilmemiti.
IX Badat lefeti, zerine demiryolunun demir Almanlar gre; Almanlar tarafndan bir yaplmasna ile anlama ngiliz-Rus eki blgesini 2-Rusya kabul kars yapmak olan Rus muhaBunun kaldlar tespit

yolunun

gzerghnn Potsdam'da 1907

deitirilmesi tarihli

engellenemedi. zorunda da anlamasnda tanyor ve

Ruslarla l-Almanya

Anlamaya

edilmi ekliyle Rusya'nn Kuzey ran'daki letme nin olur y ilerine girimemeyi kart kabul ediyordu.

bu blgeBadat mmkn yapmademir

ye demir yolu, kara yolu telgraf ve dier ulam aralar ile ilgili yapn ve iDeutsche ediyordu. bir Bank'n 3-Rusya yolu Badat gibi demir yolundaki haklarn tanyor ve hattn yapm ile buna yabanc sermayekatlmas olmaz kabul bir her politikaya Trk-ran hat 1903 Dicle Bu son vermeyi Tahran'dan ubesi hangi bir snrndaki Hanikin'e demir

ediyordu.

anlamasnda zerindeki

ngrld Sadiye'den demir sayg

yolunun Ruslar nun Her iki

olarak

Hanikin'e

uzatlacak bu4Al-

demir yoluna balanacakt. Her iki hat uluslar aras ticaret iin kullanlacakt. nedenle iin ticari ak Tahran-Hanikin Iran kap politikasna glk yolunu yapmazlarsa Rusya imtiyazn taraf almak Almanlar Hkmetine bavurabileceklerdi gsterecekti.

ekonomik

manya'nn

ran'daki

faaliyetlerine

karmayacak,

Sadiye-Tahran

hattnda taraflar eit davranacaklard, a.g.e.i, s.260.

15

1914 yl ubatnda Almanlar bu sefer Franszlar ile bir anlama yaptlar. 19 Tabii ki; anlama yine gizlidir ve Osmanl Devleti taraf olarak sz konusu bile deildir. Almanlarn Badat demir yollar imtiyazn alarak Osmanl Devleti'nin ulatrmasn tamamen kontrolleri altna almasndan endie eden Fransa, yatrmclarnn Anadolu ve Suriye'de 3500 km. demir yolu imtiyaz almasn salad. 20 Esasen ngiltere ve Fransa Anadolu-Badat demir yolunun ekonomik nemini kontrol edebilmek iin ana hatta birisi Afyon dieri Halep, ncs de Badat'tan olmak zere birleecek demir yollar iin gerekli imtiyazlar alma siyasetini gttler. Sonunda Franszlar Suriye demir yollar imtiyazn, ngilizler ise Badat-Basra arasnda demir yolu yapma imtiyazn aldlar. 21

19

15 zey lan

ubat

1914

ylnda unlard: etki

Almanlar 1-Demir alan demir ve

ile

Franszlar yapm kabul

arasnda ve

yaplar Karadeniz iin kabul

gizli demir

anlaKuyol-

mann ile

maddeleri

yolu

iletmesi balanmas hkmleri

bakmndan

Anadolu

Fransz Btn etki

olarak yollarnn

edilmitir. trafik

Anadolu-Badat liman Fransz Frat Franszlar zerindeki

birbirine

anlamalar edilmitir. 2-SuriTrablusBa-

yaplmtr. Ereli ye de

irketleri alan

tatmin olarak

edecek tannmtr. bir hat

Almanlar

taralndan

ortaklaa demir

yaplacaktr. yollarnn edilmitir.

Suriye

amdan

Deyrizor'a

denmesi

kabul

dat demir yolu ile Suriye demir yollar arasnda bir trafik anlamas yaplmtr. 3-Anadolu ve Badat demir yolunun getii yerler Alman etki alan olarak tannmtr. birbirlerinin alanlarnda lerini artrarak lomatik s.270. 20 21 a.g.e.; s.272. Onur; .s.21. Kuzey Suriye'de Alman ve Fransz sayg ve hatlarnn atmasn nlemek etki iin bir tarafsz blge tespit edilmitir. 4- Deutsche Bank ve Osmanl Bankas imtiyazlarna demir yolu karlkl imtiyaz olarak almamak gstermek, 5-Osmanl maksadyla birbirlerinin demiryolu Devleti'nin bu birbirlerinin iletmegelirini dipa.g.e.i.

baltalamamak demir ve yolu mal

konusunda yapmna giriimleri

anlamlardr. katkda bulunmak desteklemek

konudaki

hususunda

anlamlardr,

16

Badat demir yolu imtiyaznn Almanlara verilmesinden sonraki gelimeler, Osmanl Devleti, ngiltere ve Almanya arasndaki ekonomik ve politik sorunlarn su yzne kmasna neden oldu. Bu devlet arasnda sorunlarn zm konusunda grmeler yapld. Osmanl Devleti'ndeki ngiliz dini, kltrel ve tbbi kurumlarnn hukuk bakmdan yeniden dzenlenmesi, Msr maliyesi zerindeki Osmanl veto hakk, Osmanl-ran snr anlamazl, petrol alanlar, Frat, Dicle ve attlarap trafii, Mezopotamya'nn sulanmas, Kuveytin durumu gibi konularda Osmanl Devleti ile ngiltere arasnda 1913 ylnda, 22 Almanya ile ngiltere arasnda 1914 ylnda 23 anlamalar yapld. Btn bu anlamalarn gerek
22 1913 ylnda Trkiye ile ngiltere arasnda yaplan anlamann Badat demir yolu ile ilgili blmlerinde u hususlar vard: l-Trkiye ngiltere'nin Basra krfezindeki zel durumunu tanmtr. ngiltere Osmanl Devleti'nin Kuveyt zerindeki egemenliini tanm, buna karlk , Osmanl Hkmeti eyhliin ilerine karmamaya sz vermitir. eyh ile ngiltere arasnda yaplan anlamalar Osmanllar taralndan kabul edilmitir. 2-Badat demir yolunun son dura Basra olacaktr. ngiltere izin verdii zaman yol krfeze kadar uzatlabilecektir. 3-Badat demir yolunda durumu ve milliyeti ne olursa olsun herkese eit ilem yaplmasn salamak iin Osmanl Hkmeti irketin direktrler kurulun 2 ngiliz vatandan girmesini kabul etmitir. 4-Frat ve Dicle rmaklar ile attlarap zerinde gemi ve mavnalarla tama tekeli Baron Inchca- pe'in kuraca Osmanl nehir iletmeleri irketine verilecektir. Osmanl Hkmetinin %50 hisse ile katlaca irketin imtiyaz 60 yl sreli olacaktr. 5-Bu imtiyazlara ve garantilere karlk ngiltere Osmanl Devleti'nin gmrk resimlerini %4 orannda artrma giriimini desteklemeyi sz. vermitir. Earle; s.280-281.

23

15

Haziran

1914

ylnda

yaplan uluslar

ngiliz-Alman ticaret

anlamasnn byk

esaslar

unlard: eden

l-Badat sini

demir

yolunun ve bu

aras

iin

nemini

takdir

ngiltere bu hattn Badat demir yolu irketi tarafndan yaplmasn, iletilmegletirecek yada sermaye katlmasn engelleyecek ayrca nlemlere Badat bavuryolu mayacak bunlar desteklemeyecektir. ngiltere demir

irketinin Asya

Trk topraklarndaki hatlar ile rekabet edecek ya da irketin

kazanlm haklarna ters decek giriimlerde bulunmamay ve bu tr giri-

17

amac Osmanl Devleti'ni kar blgelerine blmekti. 24 Anlamalarn yapld sralarda iktidarda olan ttihat Terakki mensuplar bunlarn ne anlama geldiini bilmiyor deillerdi. Onlarn dncelerine gre demir yollar devletin glenmesine byk katkda bulunacakt. Bunun iin de baz fedakarlklar ile Avrupa emperyalizmine bir sre gz yumulabilirdi. Ne yazk ki Avusturya veliaht vurulmu, byk sava erken balamt. Yaplan bu anlamalar bir sava nlemeye ve iyi umutlarn yeermesine frsat vermedi. Byk savatan nce Osmanl mparatorluu topraklarndaki demir yolu giriimlerinden bahsederken Hicaz demir yollarn (Ek) gz ard edemeyiz. Hicaz demir yollarnn yapmna 1910 ylnda baland. Projeye gre ana gzergh am-Amman-MedineMekke olacakt. Bu hatta Dera-M- zeyreb-Afule-Bisan ube hatt balanacakt. 1918'de byk
imleri destekleme meyi kabul etti. 2-ngiliz hkmeti Osmanl Devleti'nin gmrk resimlerinin % l den % 15'e karlmas isteini desteklemeyi ve Osmanl devlet gelirlerinden Badat demir yollarnn tamamlanmas iin mali yardmda bulunmasna kar kmamay kabul etli. 3-Badat demir yolu balangc Basra olacakt. Badat demir yolu ana hattnn herhangi bir noktasndan Basra krfezine -taraflar arasnda bir anlama olmakszn-hibir ekilde ube hatt denmeyecek, Basra krfezine istasyon, Liman tesisleri yaplmayacakt. 4-Badat demir yollarnda kayna, cinsi ne olursa olsun ticar eya ve hangi ulustan olursa olsun yolcuya farkl tarife uygulanmayacakt. 5-Taraf- lar Osmanl devletindeki etki alanlarnda ekonomik ak kap politikas uygulayacaklard. 6ngiltere Almanya'nn ukurova'da, Almanya ngiltere'nin Mezopotamya'da sulama tesislerindeki haklarn lamd. 7-Her iki tarafta 1913 ylnda Osmanl-ngiliz anlamasnda tespit edilen esaslar onaylad. 8-Os- manl hkmeti nezdinde giriimde bulunularak attlarap'n gemi trafiine elverili bir ekle getirilmesi iin her iki taraf da anlat. 9-Anlamann hkmlerinin uygulamasnda doacak bir anlamazln hakeme gtrlmesi kararlatrld. a.g.e.; s.290-291. 24 a.g.e.; s.294.

18

savan yenilgiyle sona ermesine kadar ancak Medine'ye varlabilmiti. Hicaz hatt ilk demiryolcularmz yetitirmi olmas bakmndan ok nemlidir. Byk harp ve Mill Mcadele'yi de bunlar idare etti. mparatorluk devrinde Hicaz demir yolu hari btn dier demir yollarnda personelin ou Hristiyan idi ve ilemler Franszca yaplrd. Bu hat yaplncaya kadar Trklerin demir yolu yapma ve iletmeye kabiliyeti olmad daima sylenmi bir sz idi. 25 Ancak bu yol ile Trkler kendilerine bir zgven kazandlar. Hicaz demir yolunun yapm iin birisi stanbul'da dieri am'da olmak zere 2 komisyon kuruldu. am'daki komisyonun bana 5'nci Ordu Komutan Mir Kzm Paa ve maiyetinde fenn mavir olarak Meisner Paa vard. Bu komisyonun emrinde birok Trk mhendisiyle Trk kt'alar (2 demir yolu taburu, 1 sanayi taburu, birok da amele Taburu) vard. Hicaz hatt Trk demir yolculuk tarihinde iftiharla anlmaya deer bir eserdir. Yapm tamamen demir yolu ktalar tarafndan gerekletirildi. Balangta snai imalt mteahhitlere verildi. Yol Medine'ye yaklatka erlerin ve subaylarn ustalklar da arttndan nceleri yalnzca "poz" ilerinde alan birlikler sna retimleri de yapmaya baladlar. 26 zetlersek; bu yol hem giriim hem sermaye hem de emek ve teknik ynyle tamamen mill bir nitelik tamakta idi.

25 26

Onur A., Age.s.25 Onur; s.26.

19

Bir sava nlemek iin yaplan bir dizi diplomatik grmelere ve anlamalara ramen emperyalist lkeler doymaz hrslaryla dnyay hzla bir sava ortamna srklyorlard. Bu artlar altnda Osmanl Devleti de kendi apnda muhtemel savan hazrlklarna koyuldu. Orduyu yeniden dzenlemek iin Almanya'dan demir bir asker heyet getirtildi. Alman ve bir Trk pln kurmaylarnca harp durumunda Osmanl snrlar ierisindeki yollarnn kullanlma esaslar konusunda hazrland. Buna gre harp hlinde demir yollar asker stratejinin gerekleri erevesinde mill bir ebeke olarak kullanlacakt. Harbe girildii zaman Osmanl mparatorluu iinde ngiliz ve Fransz irketlere ait 1997 km, Alman ve Avusturyallara ait 1923 km demir yolu vard. Bunlara ilaveten yapm ve iletilmesi tamamen mill ve devlete ait olan 1558 km, Hicaz Demir yolu ve ubeleri vard. Btn lkede; 1/3' Trklere ait olmak zere toplam 5411 km demir yolu vard. Bunlarn bir ksm normal, bir ksm dar hat eklinde idi. 27 Harp devam ederken demir yollar yapm devam etti. Toros ve Amanos dalarnda devam eden demir yolu/tnel yapm Irak ve Kafkas cephelerinin desteklenmesi bakmndan byk nem arz ediyordu. Buradaki almalar harbin son yllarna kadar devam etti. Hatta bu yzden Suriye harekt olumsuz etkilendi. Bu inaatlarn tamamlanmas ancak 1918 ylnn Ekim aynda tamamlanabildi, ilk stanbul-Halep ekspres seferi de bu tarihte yapld.

27 a.g.e.; s.29.

20

Irak blgesinde; ana hattn Akakale-Nusaybin ksmyla ube hatlardan Derbesiye-Mardin ve Samra-Tikrit ksmlar 1918 ylna kadar tamamland ve iletmeye ald. Filistin blgesinde; ikinci Kanal harektna destek olmak zere Mesudiye'den balayarak Hafret-l-avca'ya kadar 256 km'lik demir yolu 1916 ylna kadar tamamland. Kanal harektndan sonra bu yola devam edilmedi. Daha sonra Suriye blgesinin savunulmasnda bu demir yolundan byk yarar saland. 28 Ankara-Kayseri arasna yaplmak istenen dar hat deme giriimi Yahihan'a kadar srdrlebildi. 1915 ylnda Ankara Yahihan aras iletmeye ald. Harp nedeniyle Karadeniz'den tanamayan Ereli kmrn stanbul'a getirmek iin Kthane demir yolu yapld. Enver Paa-Pirgos-Aal ile Pirgos-iftalan ksmlarndan oluan yol 1916 ylnda tamamlanarak iletmeye ald. Harp devam ederken yaplan demir yollarnn-Anadolu Badat hattnda olanlar hari-tamam asker maksatlar iin demir yolu kt'alar tarafndan yapld ve iletildi. Savaa girerken Osmanl Devleti'nin ald bir dizi nlemden birisi de lke iindeki demir yollarna el koymak oldu. Bir Asker Demir yollar idaresi kuruldu. Bu kurulu sava hlinde bulunan lke yatrmclarnca yaplan ve iletilen demir yollarnn ynetimini ele ald. Ynetimine el konulan hatlar unlard: zmirTurgutlu demir yollar ve uzants olan

28 a.g.e.; .s.30-31.

21

yollar, zmir-Aydn demir yollar ve bal olan yollar, Beyrutam-Halep demir yollar ve bal olan yollar. Mudanya- Bursa, Yafa-Kuds Demir yollar. Harbiye Nezareti bu demir yollarndan Suriye'de bulunanlarn Hicaz demir yollar daresi tarafndan, zmir-Aydn ve zmir-Turgutlu demir yollarnn ise asker bir ynetici tarafndan iletilmesine karar verdi. 29 Mttefiklerimiz olan Avusturya ve Alman yatrmclara ait olan ark (Rumeli) demir yollar ile Anadolu-Badat demir yollarnn kendi sahiplerince iletilmesine devam edildi. Burada olaylarn tarih geliimine ksa bir ara verip Trk asker demir yolculuunun gemiine bir gz atmakta fayda vardr. Dnyada asker demir yolcu birlii ilk defa 1866 ylnda Almanlar tarafndan kuruldu. Birliin grevi yalnz tahrip ve tamir idi. Fransa'da ise 1870-1871 savandan sonra kuruldu. Franszlar birliin grevleri arasna iletmeyi de eklediler. Demir yolu birlikleri bir asker ihtiyaca cevap vermek iin kurulmular, ihtiyalara gre grev almlard. 30 Bizde ilk demir yolu birlikleri asker bir ihtiyatan kaynaklanan bir nedenle deil daha zel bir nedenle kuruldu. Hicaz demir yollarnn yaplmas ne bir irkete ve ne de bir sermaye sahibi kiiye verilebildi. Yabanc bir irkete imtiyaz

29

a.g.e.; ve

s.29.

Daha

sonra yollar

yaplan da yeni

yeni tekil

bir

dzenleme "Hicaz

ile ve

zmir-Turgutlu Askeri devam Demir ederken

ve

z-

mir-Aydn

demir

edilen

yollar asker

Limanlar

Mdriyeti

Umumiyesi"ne

baland.

Harp

gereklere gre idare edildi. ATAE; SH Kol.. Kutu: 144, Gmlek:7 30 Onur. s.73.

22

verilerek yaptrlamazd. nk kutsal topraklara Mslman olmayanlarn girmesi dinsel nedenlerle mmkn deildi. Yerli olarak da ne bir irket ve ne de bir kii demir yolu yaptracak kadar yeterli para birikimi ve teknik destek salayabilecek durumda idi. Bu nedenle devlet ie el att ve "Hicaz Demir yollar Hatt Alisi naat Nazrl" kuruldu. Bu Nazrln emrinde grev yapmak zere "l'nci ve 2'nci imendifer Ameliyat Taburlar" (Demir yolu Amele-i Taburlar) kuruldu. Daha sonra bunlara ilave olarak 1 piyade alay toprak ilerinde almak zere Nazrlk (Bakanlk) emrine verildi. 31 Taburlarn eitli blkleri tamirat, poz, ameliyat, ve imalt- snaiye ileri gibi alanlarda grevlendirildi. trl imalt- zellikle snaiye Mslman ileri olmayan Trk yabanclarn demir yolu girmesi yasak olan Medine ehrine yakn olan kutsal yerlerde her tamamen birliklerince yapld. 32 Yapm biten ksmlarn iletilmesi l'nci Demir Yolu Taburuna verildi. Tabur bu ekilde zamanla bir iletme taburu haline dnt. letme; taburdaki okur-yazar adamlar ve 5'nci Ordu Telgraf Blnden alnan muhabere personeli ile saland. Bylece "Hicaz Demir yollar idaresi" kurulmu oldu. 33 Hicaz demir yollarmda iyice ustalaan Trk ocuklar, o zamana kadar iin yabancs olmaya mahkm edilmelerine ramen, bu tarihten sonraki her mill ve vatan yararna olan giriimde bu bilgi ve grglerini baaryla kullanabilmilerdir.

31 32 33

Hicaz demir yollar kurulu emas iin bk. Ek/C. Onur;.s.74. a.g.e.; s.75.

23

1908 ylnda stanbul'da tamamen asker amal yeni bir tabur kuruldu. Taburun ekirdeini Hicaz demir yollar iletmesinden getirilen subay ve erler oluturdu. Tabur Anadolu- Badat demir yollarnda deiik istasyonlarda grevlendirildi. Bundan sonra 1909 ylnda Rumeli demir yollar iin stanbul'da yeni bir tabur daha kuruldu. Bu iki tabur "Dersa- adet imendifer Alay" ad ile bir tekilt iinde topland. 34 1914 ylnda ordunun yeniden dzenlenmesi esnasnda demir yolu birlikleri de dzenlemeye tbi tutuldu. Bu kapsamda Demir yolu ly yeni kurulan "Muhabere ve Muvasala Mfettii Umumilii" 35 (Haberleme ve Ulatrma Genel Mfettiliine baland. Harp devam ederken alayn taburlar oalan ihtiyalar nedeniyle 5'e kartld. 1917 ylnda yeni bir dzenleme ile "imen-difer Ktaat Mfettilii" (Demir yollar Birlikleri Mfettilii) kuruldu. Btn bu birlikler harp boyunca vatann deiik yerlerinde fedakr hizmetler grd. Kendilerine den grevi en zor artlarda bile baaryla yerine getirdiler. 36

34 35 36

Dersaadet imendifer Alay kurulu emas iin bk. Ek-D. Haberleme ve Ulatrma Genel Mfettilii kurulu emas iin bk. Ek-E. I 'nci Taburun I nci Bl; Trabzon-Hamsiky arasndaki 52 km'lik dekovil hattn I l'nci Blk ile birlikte yapt ve iletti. Blk 28 Mart 1916 ylna kadar buradaki iini bitirdi ve stanbul'a dnd. Daha sonra Haydarpaa garnda olan patlamann meydana getirdii tahribat 14'nc Blkle temizledi. Sonra da Kthane haltnda grev ald. 2'nci Bl; Birinci Dnya Harbi'nin sonuna kadar Anadolu Hatt Komiserlii emrinde grev yapt. 3'nc Bl; 16 Austos 1916 ylnda Romanya'ya gnderildi ve burada 20 km dekovil halt yapt ve iletti, stanbula dnen blk Kthane dekovil hattn iletilmesinde grevlendirildi. 4'nc Bl merkezde kald. Kthane hattnn yapm ve iletmesinde grevlendirildi.

24

'nci

Taburun

5'nci

Bl;

22

Temmuz

1914

ylnda

zmir-Aydn

hatlna

grevlendirildi. Harbin .sonuna kadar burada grev yapt. 6'nc Bl; 29 Mays 1915 ylnda Hadmky-Kurukavak demir yolunun yapmna grevlendirildi. Buradaki ii bitince Uzunkpr-Kean hattnn yapmna gnderildi. Daha sonra buradaki yapm almalar durdurularak anakkale'de Maydos- Kilitbahir-Soanldere gzerghnda 21) km'lik koulu demir yolunu yapt. 1916 ylndan harbin sonuna kadar Kthane dekovil hattnda grevlendirildi. 7'nci Bl; Harbin sonuna kadar Kthane dekovil hatlnda grevlendirildi. X nci Bl; Kthane dekovil hatlnda devaml tamirat ile grevlendirildi. 3'nc Taburun 9'cu Bl Kthane hatlnn Pirgos-iftalan ksmnn yapmnda alt sonra Hadmky'e gitti, 10'ncu Bl; nce Kthane haltnda sonra Uzunkpr istasyonunun geniletilme almalarnda, daha sonra To- ros tnellerinin yapmnda 3 ve 5'nci Alman demir yollar blklerine takviye olarak grevlendirildi. I l'nci Bl; 1918 ylnn Ocak aynda ubuklu'ya gnderilerek burada 6 km'lik bir dekovil hatt yaptrld. Daha sonra taburu ile birlikte Kafkas Cephesine gnderildi. Orada Sarkam-Horasan dar hattn yapt. 12'nci Bl; 30 Haziran 1916'da 13'nc Blkle birlikte Pirgos-iftalan ksmnn yapmnda grevlendirildi. 191S ylnda Kafkas Cephesi'ne gnderildi. Burada ahtaht-Karakse-Bayezit-Bargiri hattn yapt. 4'nc Taburun I3'nc Bl nce iftalan hatt inaatnda altktan sonra Kafkas Cephesi nde Gmr-Tebriz hattnn yapmnda grevlendirildi. 14'nc Bl, Haydarpaa garnn temizlenmesinden sonra bir sre Kathane hattnda alt. Daha sonra Kafkas Cephesi ndeki almalarda grevlendirildi. 15'nci Bl; I7'nci Blk ile birlikle Suriye ve Bal Arabistan Genel Komutanl emrinde Suriye demir yollarnn yapmnda grevlendirildi. I6'nc Bl; Yeilky depolarna kadar yaplan hattn ina edilmesinde alt. 5'nci Taburun 17'nci Bl; 15'nci Blkle birlikte Suriye ve Bat Arabistan Genel Komutanl emrinde Suriye demir yollarnn yapmnda grevlendirildi. 18. 19, 20 nci blkleri; KthaneAal hatlnn yapmnda altlar. naatn tamamlanmasndan sonra devaml tamiratna baktlar. Ayrca; Edirne mstahkem mevkiinde bulunan dekovil hattn ileten Edirne Kale Bl, harbin kmasyla buradan alnarak Yeilky'de grevlendirildi. Onur; s.7379.

25

BR NC B L MONDROS M MTAREKESNDEN YOLLARI

SONRA

DEMR

1. DEMR YOLLARI LE LGL MTAREKE HKMLER* Osmanl Devleti 1914 ylnda balayan byk harpten yenilgiyle kt. 30 Ekim 1918'de tilf devletleri ile Mondros limannda bir mtareke (atekes) antlamas imzaland. Bu antlamadan nce Hicaz ve Filistin'deki demir yollar elimizden km bulunuyordu. 37 Anlamann imzaland zaman elde Anadolu'daki demir yollar, Rumeli demiryollarnn bir ksm ve Kafkas demir yollar kalmt.(EK-F) Mtarekede demir

yollaryla ilgili olarak yer alan 10'uncu maddeye gre, "Toros tnelleri mttefikler tarafndan igal edilecek", 15'nci maddeye gre ise "Btn demir yollarna tilf

* Mtareke anlamas (atekes-silah brakmas anlamas); sava sona erdirmek ve asker durumu olduu gibi tespit etmek maksadyla asker yetkililer arasnda yaplan bir anlamadr. Geici bir anlama niteliinde olup, kalc bar grmelerine /emin ha/.rlamak amacna yneliktir. 37 Onur; s.32. Ayrca Harbiye Dairesi Riyasetine yazlan 26.05.335 (1919) tarih li belgede, "Hicaz Demir yolu daresine ait eya depo ve ambarlarna tilf devletlerinin asker kurulunca el konulduu..." bildirilmektedir. ATAE; SH Kol., Kutu; 139, Gmlek: 106

27

devletlerinin

kontrol

subaylar

grevlendirilecekti.

Bunlar

arasnda o gn iin Osmanl Devleti'nin kontrol altnda bulunan Kafkas tesi demir yolu kesimleri de bulunmaktayd. Sz konusu Kafkas demir yollar serbest ve tam olarak tilf grevlilerinin ynetimi altna verilecekti. 38

Mtareke anlamas gerei orduda terhisler balad. Bu kapsamda demir yollarnda grevli inaat taburlarndaki amele ve dier erlerin de terhisleri gerekiyordu. 39 Ayrca; Bakumandanlktan (Bakomutanlk) 6'nc Orduya gnderilen 30 Ekim 1918 tarihli bir ifrede; mtareke gerei, her ne sebeple olursa olsun Almanlarn lkede kalmalarnn mmkn olmad bildirilmekte idi. 40 Bu, demir yollarnda zellikle teknik alanlarda nemli grevler yapan Almanlarn da uzaklatrlacaklar anlamna geliyordu. Mtarekede yer alan anlam ve amac aka ortada olan maddeler ile maksad uygulama esnasnda ortaya kan maddelere bakldnda; itilf devletlerinin Trk demir yollarn, tam kontrol altna almak istedikleri anlalmakta idi. Mtarekenin kabul edilmesinden sonra demir yollarnda devam eden almalar
38 39 40 a.g.e.; SH Kol., Kutu:138,Gmlek:57. a.g.e.; SH Kol.. Kutu: 128, Gmlek:64. a.g.e.; SH Kol., Kutu:126, Gmlek:151.

28

2. MTAREKE HKMLERNN UYGULANMASI Bakumandanlktan karlan 12 Kasm 1918 tarihli yazda; "itilf devletleriyle imzalanan anlama gereince demir yollarnn kontrolne izin verildiinden onlara kolaylk gsterilmesinin lke yararna olaca, bu konuda bir bavuru olursa, bavuru eklinin bildirilmesi ve verilecek talimata gre hareket edilmesi, talimat gelinceye kadar cidd bir ey yapmamakla birlikte, sorun kmasna meydan vermeden durumun iyi idare edilmesi" istenmekte idi. 41 Mtareke anlamasnn ierii Trk devlet adamlar ve aydnlar tarafndan ilk zamanlarda son derece iyimser karland. Mtareke metni ile ilgili deerlendirmeler bu iyi niyet havas iinde yapld. Metin ierisinde geen kelimelerin anlam her ne kadar yorumlamaya bal olarak farkl anlamlar kazanabilir grnseler de; sava devam ederken aklanan Wilson prensipleri 42 insanlara umut telkin etmekte idi. Eer akland gibi bu prensipler kalc bar anlamalarnn temelini tekil ederse Trk milleti zaten mtarekeden nce ekildii snrlarn iinde ounlukta idi ve vatan olarak bu top-

41 42

a.g.e.; SH Kol., Kutu:127, Gmlek:90-I. Birinci Dnya Sava'nn bitiminden 9 ay nce X Ocak 1918 tarihinde aklanan 14 maddelik Wilson Prensiplerinin Trk snrlarnn belirlenmesi ile ilgili maddeleri unlard: Madde 12: imdiki Osmanl mparatorluunun Trklerle meskun ksmlarna tam bir hkmranlk hakk tannmas, fakat bugn Trk hkimiyetinde bulunan dier milliyetlere de tan bir emniyet iinde yaama ve kolayca gelime imknnn gvence altna alnmas. anakkale Boaznn milletleraras bir gvence altnda btn milletlerin gemilerine ve ticaret ulamna ak kalmas. Milli Mcadele Yllarndaki Kurulular, TTK Basmevi, Ankara, 1988, Tevetolu. Fethi, s. 151-153.

29

raklara raz idi. Nitekim; daha sonra Misak Mill ile izilen snrlar mtarekeden nce Trk ordusunun ekildii ve Trklerin ounlukta yaad snrlard. Wilson prensipleri de milletlerin ounlukta yaadklar topraklarda zgr yaamalarn ngrmekte idi. Buna gre; bar anlamas Trklerin vatan olarak mevcut snrlarnn onaylanmas anlamna gelecekti. Mtareke anlamas bu durumu etkilemeyecekti. le toplumda hkim olan bu anlayla ve tilf devletlerinin gerek niyetleri bilinmeden, savata ordularn ekildii son noktalarn gerisinde bamsz bir lke olarak Trk varlnn, devletiyle, demiryollaryla ve dier kurumlaryla devam ettirilebileceine dair bir gven grnmekteydi. Mtareke metnindeki bu esasa ters den maddelerin iyi niyetli yorumlar yaplyor ve tilf devletlerinin de bunlar kabul edecei umuluyordu. Yldrm Ordular Grup Komutan Mutala Kemal Paa, Adana hat kumandannn deerlendirmesine de yer verdii 3 Kasm 1918 tarihli bir yazsnda ad geen kumandann "Mtareke hkmleri gerei Toros tnelleri korunmak zere tilf birlikleri taralndan igal edilse bile bunlar ile birlikte ayn tnellerde Trk asker varlnn da devam etmesi iin allmas gerektii" dncesinde olduunu vurgulamaktayd. 43 Bu dnce; imzalanp kabul edilmi bir anlamann uygulanmas esnasnda sorunlar kan hkmlerinin grmeler ile deitirilebilecei kanaatine dayanmakta idi. 24 Kasm 1918 tarihinde Harbiye Nezaretinden Sadarete

43 a.g.e.; SH Kol., Kutu: 126, Gmlek:73.

30

(Babakanlk) karlan yazda; "Almanlar tarafndan yapm devam eden tnellerin tilf devletlerince igal edilmesi ve Almanlarn lkelerine gnderilmesi durumunda blgede demir yollar yapmnn duraca ve nceden yaplan yollann devaml bakm ve tamiratnn kalaca iin zamanla yaplan ksmlarn da harap olacandan tilf devletlerine durumun bildirilerek uygun tedbirlerin alnmas" 44 istendi. Bu istein altnda yollann yapmnn devam etmesi ve yaplanlarn da korunabilmesi iin anlamaya ramen Almanlarn kalmasnn salanmas arzusu vard. Anlamann uygulanmas esnasnda; tilf devletlerinin

Trklerle ilgili sorunlara iyi niyetli yaklamlarna olan gvenden kaynaklanan bavurular yapld. Bunlardan birisi 2'nci Ordu Komutan Nihal Paa tarafndan gerekletirildi. Bir ksm tilf devletlerinin igali altnda kald iin iletmenin durduu Katma-Halep-Cerablus arasndaki yolun iletmeye almas suretiyle 2'nci ve 6'nc ordular arasnda demir yolu irtibatnn salanabilmesi iin Halep'te bulunan ngiliz gl kuvvetleri Komutanna bavuruldu. Fakat ngilizler trenlerin hareketi iin gerekli olan bir aylk odunun Osmanl Devleti'nce hazrlanmad srece buna izin verilmeyeceini bildirdi. Bu kadar odun bulunamad. Bunun zerine 2'nci Ordu komutan Bakumandanla yazarak bu hususun bir kez de stanbul'daki tilf temsilcileriyle grlmesini istedi. 45

44 45

a.g.e.; SH Kol., Kutu:126, Gmlek: 114. a.g.e.; SH Kol., Kulu: 127, Gmlek: 15X.

31

Bakumandanln

ngiltere'nin

stanbul

temsilciliine

kard 21 Kasm 1918 tarihli yazsnda; "Mtareke imzalandnda Mslimiye istasyonu tilf devletleri tarafndan igal edilince Badat demir yollarnn bu blgedeki ksmn ikiye bld ve bu blnmln her iki tarafn da tamacln olumsuz etkilediinden, Nusaybin ynne kaldrlan trenlerin mtarekenin kstlad ksmlarda durdurulmayarak Mslimiye'den Nusaybin'e kesintisiz devam ettirilmesi iin grmeler yaplmas istenmekte" idi. 46 Haleb'in kuzeyindeki demir yollarnn mtareke artlarndan doan yeni durum Adana da Hat gz nne alnarak Yzba iletilmesinin Abdullah gsalanmas iin ngilizlerden gelen istek zerine yaplacak grmelere Komiseri revlendirildi. ngilizler de hem Halep'in kuzeyindeki hatlarn kontrol hem de bu konudaki sorunlarn grlmesi iin Binba Aleksandr' grevlendirdi. 47 lk grmelerin sonunda Yzba Abdullah'n 3 Aralk 1918 tarihli raporundaki kanaati, o gnlerde genelde hkim olan tilf devletlerinin Trk bamszlna saygl olduu dncelerine tercman olmakta idi. Yzba Abdullah raporunda; "ngilizlerle yaptm grmelerde edindiim izlenimlere gre; Osmanl Devleti bu demir yolunu dzenli olarak iletecek olursa ngilizlerin demir yolunu dorudan ele almayarak kontrolle yetineceklerini, aksi takdirde iletmeye el koyacaklarn" sandn ifade etmekte idi. 4X

46 47 48

a.g.e.; SH Kol., Kutu:l26, Gmlek: 124, 152. a.g.e.; SH Kol., Kutu:127, Gmlek: 146-1. a.g.e.; SH Kol., Kutu: 127, Gmlek: 162.

32

Halep'te

ngilizlerle

devam

eden

grmeleri

Yzba

Abdullah'n 3 Aralk 1918 tarihli raporundan alyoruz. ngilizler demir yollaryla ilgili olarak u isteklerde bulundular: 1 .ngilizlere tren iletmesi iin gnlk olarak 40 ile 50 ton arasnda odun verilecek, 2.Adana'ya rilecek, 3.Katma-Halep tamir edilecek. 4.ngilizlerin igali altndaki Halep-Riyak demir yolunun bizde bulunan makine ve malzemeleri teslim edilecek, 5.ngilizlere Anadolu-Badat demiryolu irketinin makine ve vagon listesi verilecek. 49 ngilizlerin bu isteklerine kar; Osmanl Devleti'nde trenlerin yldan beri odunla iletildiini, bundan dolay odun kaynaklarnn kuruduunu, ayrca bu i iin gerekli olan askern terhis olduunu ileri srerek bunu karlamann zor olduu bildirildi ise de ngilizler odunun bir mteahhit tarafndan Halep civarndan elde edilebileceini bildirdiler. Bu konuda bizim imknlarmz iyi biliyorlard. Sylenecek bir ey kalmadndan bu madde ve dier maddeler kabul edildi. Katma-Halep demir yolunun telgraf hatlarnn tamiri iin Badat demir yollar irketine emir verildi. Halep-Riyak Demir yolu malzemesinin verilmesinde bir saknca grlme demir yolu telgraf hatt Trkler tarafndan bir ngiliz demir yolu kontrol subay gnde-

49 a.g.e.; SH Kol., Kutu: 127, Gmlek: 162-1.

33

di. Anadolu-Badat demir yollar irketinin Halep-Nusaybin blgesindeki makine ve vagonlarnn listesinin verilmesi ile yetinilmesine karar verildi. 50 Grmelerde ngiliz istekleri; igal edilen yerlerdeki demir yollarnn kendilerine Osmanllarda teslimi, igal kalan malzeme ve makinelerinin ve Osmanl edilmeyen yerlerde

kontrolnde olanlarnn ise listelerinin istenmesi esasna dayanyor, bu istekler Osmanl Devleti'nce hakl bulunuyordu. Yzba Abdullah'n devam eden grmelerdeki son durumu bildiren 3 Aralk 1918 tarihli raporunda bir nceki grmelerde varlan anlamalara ilveten; "ngilizlerin, tren seferlerinde baz kstlamalar yaplmas artyla igal altndaki Halep-Nusaybin arasndaki demiryolu iletmesinin Osmanllara braklmasn, Alman teknik personelden de ok gerekli olan 10 kiinin Trkiye'de kalmasn kabul ettii" bildirilmekte idi. 51 ngilizler, mtareke hkmlerinin tavizsiz uygulanmas yerine, anlamann uygulanmaya balad ilk gnlerde Trklerden gelen makul teklifleri kabul ettiler. zellikle, demir yollarnn iletilmesi konusunda pek zorluk karmadlar. nk anlama gerei asker terhisleri vard. Asker terhislerinin bir an nce tamamlanmas menfaatlerine uygundu. Bunu salamak iin o gnn etkili ulam arac olan trenlerin almasn salamak konusunda tavizkr davrandlar.

50 51

a.g.e.; SH Kol., Kutu: 127, Gmlek: 162-2. a.g.e.; SH Kol., Kutu:127, Gmlek: 162.

34

Anlamann

uygulanmasnda

taviz

vermeden

uygulanan

hususlar da vard. Bunlardan birisi Alman personelin derhal iten el ektirilmesiydi. Toros demir yollar boyundaki taburlara ekilen 6 Kasm 1918 tarihli bir mesajda; "Almanlarn grevde bulunduklar btn telefon, telgraf ve binalarn teslim alnarak olas tahribatlara kar nbetiler konularak gerekli nlemlerin alnmas istendi." 52 Taviz vermeden uygulanan hususlardan bir dieri Kafkas demir yollar ile ilgili hususlard. Brest-Litovsk Anlamasndan sonra Ruslarn boaltt Kafkasya'y igal eden Osmanl Devleti bu kapsamda Kafkas demir yollarna da el koydu. Demir yollarnn iletilmesi grevi stanbul'dan getirtilen 2'nci Demir yolu Alayna verildi. 53 8 Ekim 1918 tarihini tayan bir telgrafta; "Yeni kurulan Kafkas Demir yollar Komiserliinin gerekli krtasiye ihtiyalarnn karlanmasndan" sz edilmekte idi. 54 ok gemeden mtareke anlamas imzaland. Anlamann 15'inci maddesine gre Kafkas demir yollar tilf devletlerine teslim edilecekti. Demir yolunun teslimi konusunda yaplan grmeleri zetleyen 14 Aralk 1918 tarihli yazda; Yakup evki Paann Kars'ta yapt grmeler sonunda varlan anlamaya gre "tilf devletlerine 18 lokomotif, 150 adet eitli tip vagonun teslim edilmesinin kararlatrld" bildirilmekte idi. 55

52 53 54 55

a.g.e.; SH Kol., Kulu:128, Gmlek:!. Onur; s.32.. a.g.e.; SH Kol., Kutu: 126, Gmlek:56. a.g.e.; SH Kol., Kutu: 128, Gmlek: 16-5.

35

Ancak; ngilizler yaptklar aratrmalar sonunda Osmanl Devleti'nin Kafkas demir yollarna ait baz makine ve malzemeyi dier demir yollarna aktardklar kanaatine vardlar. Bunun zerine ngiliz General Milne tarafndan Harbiye Nezaretine gnderilen 28 Nisan 1919 tarihli yazda bu durum bildirildi ve ilgili malzemenin yerine iadesi istendi. Bu yazda kullanlan ifade tarz o gnk bak da gstereceinden buraya almak istiyoruz. "Devletli efendim hazretleri; Kafkas demir yollarna ait olup Osmanl topraklarna aktarlm olan btn demir yolu malzemesinin derhl Kars'taki ngiliz demiryollar grevlilerine iade edilmesi gereklidir. bunlarn Erzurum civarnda olduu sanlmaktadr. Malzeme iade edilinceye kadar Kars'taki Osmanl Demir yollar Mdr rehin alnacaktr. Mtarekenin 15'inci maddesi dikkate alnarak bu konudaki karacanz
56

emir

metninin bize de gnderilmesini isterim efendim."

Bu ifadelerdeki diplomatik nezaketin altnda verilen keskin ve rahatsz edici bir emir vard. Generale gre haklar olan malzeme, gizlice Erzurum-Sarkam hattna aktarlm- t. Bunu geri istiyordu. Harbiye Nezaretinin byle bir ka hazrlksz olduu, 15'nci Kolordu Komutanlna ektii 30 Nisan 1919 tarihli telgraftan anlalmaktadr. Telgrafta; ngiliz komutann istek ve tehditleri zetlendikten sonra "Nezarete bu konuda hibir bilgiye sahip olunmad, istenilen malzemenin aratrla-

56 a.g.e.; SH Kol.,Kutu: 124, Gmlek:69.

3 6

rak derhl sevk edilmesi ve sonucun Harbiye Nezaretine bildirilmesi" istendi. 57 15'nci Kolordu Komutan Kzm Karabekir Paann bu yazya cevab tatmin edici oldu. Cevapta; " Kafkas demir yollar geni hat olup, malzemesi Erzurum-Sarkam hatt gibi dar hatlarda kullanlamaz ve bu hatta geirilemez. Dolaysyla byle bir malzeme bu blgede yoktur. Ancak; Gmr'de harap bir durumda bulunan bir geni hat tamirhanesi alr hle getirilerek 2 tezgh sklp Kars'a getirildii renilmi ve derhl zel bir trenle geriye iade edilmitir. Bu durumdan ngiliz General Elker'in haberi vardr." denilmekte idi. 58 Mtareke anlamasnn imzalanmasndan itibaren zaman getike tilf devletleri, zellikle ne kan ngilizler, mtareke hkmlerinin uygulanmasnda balarda gsterdikleri uzlamac tavrlar terk etmeye baladlar. Mtareke hkmlerinin konusunda uygulanmasnda kolaylatrc tavizler verilmesi

yaplan anlamalar bile uygulamakta gnlsz ve isteksiz davrandlar. Trkler de zaman getike iyi niyetli giriimlerin fayda vermeyeceini anlamaya baladlar. Osmanl Bakumandanlndan ngilizlerle grmeler yapan Adana Hat Komiserliine karlan 19 Ocak 1919 tarihli bir yazda; "ngilizlerle yaplan anlamaya ramen; 6'nc Ordudan terhis edilen askerlerin igal altndaki blgeden demir yollar ile geirilerek naklinin yaplamad, buna

57 58

!g.e.; SH Kol.,. Kutu:124, Gmlek:69. a.g.e.; SH Kol., Kutu: 124, Gmlek:69.

37

ngilizlerin izin vermedii, igal altndaki tarafa geen 6 makine, 77 Trk vagonunun ngilizler tarafndan iade edilmedii, btn bu karklklarn anlamann iyi yaplmadndan kaynakland, kesin bir anlama iin ya ngiliz temsilcinin 6'nc Ordu komutannn yanna gelerek veya gelmedii takdirde Halep'te bulunan ngiliz komutann yanna gidilerek anlamalara kesinlik kazandrlmas ve sonucun bildirilmesi" istenmekte idi. ngilizlerle byle bir anlama yaplmas midi zayfladndan, "eer bir anlama yaplamaz ise terhis edilen 6'nc Ordu askerlerinin Katma'ya kadar Antep zerinden kara yoluyla, Katma'dan itibaren trenle intikallerinin salanmas istendi." 59 Bu yol izlendii takdirde; demir yollarmn Halep- Nusaybin arasnda yer alan ve ngiliz igal blgesine sarkan ksm kullanlmam, bundan sonraki kesim kullanlarak yola devam edilmi olacakt. Anadolu-Badat demir yollarnn mtareke artlar ierisinde kullanlmas ile ilgili grmeler ilerledike sorun; mtarekenin geici artlarnn tesinde devaml ve kalc kullanm artlarnn belirlenmesine zemin hazrlayacak bir gelime iine girdi. Bu durumda grmelerin Adana hat komise- riyle srdrlmesi sakncal olabilirdi. Grmeler merkezden ve hkmetler arasnda olmalyd. Bakumandanlktan 1 Ocak 1919 tarihinde Nafia (Bayndrlk) Nezareti (Bakanl)ne karlan yazda "Devam eden grmelerde teklif edilen kararlarn Badat demir yollarnn

59 a.g.e.; SH Kol., Kutu: 133, Gmlek: 147.

38

gelecekte alaca ekle etki edebilecei ihtimali var olduundan bu sorunun Nafa Nezareti ile stanbul'daki ngiliz Hkmeti temsilcisi ile grlmesinin uygun olaca, gereinin Nezarete yaplmas" istendi. 60 Bylece; askerye demir yollaryla ilgili grmelerden ekilmi oldu.

3. DEMR YOLLARININ GAL Demir yollar gibi stratejik nemi byk olan tesislerin tilf devletlerince gzden karlmas mmkn deildi. 1920 yl balarndan itibaren demir yollarnn kontrol altna alnmas ile ilgili mtareke maddesini mutlak anlamnda ele alarak, tam kontrol salamak iin gerekli tedbirleri almaya baladlar. ark (Rumeli) Demir yollar asker komiseri imzasyla 14 Ocak 1920 tarihinde Genelkurmay Bakanlna ekilen telgrafta; "Franszlarn Demir yollar Mdrln igal ettikleri, Mdrle bir Fransz yzba dier efliklere de eitli rtbelerde Fransz subaylarn grevlendirildii, demir yolunun Hadmky'e bildirildi.
61

kadar

Yunanllar

tarafndan

igal

edildii"

tilf devletleri yaptklar anlamalar gerei Osmanl

topraklarnda nceden kararlatrlan yerlerde Yunanistan'n etkisini kurmasna izin veriyordu. Trakya bu yerler arasnda yer alyordu. tilf devletleri igallerini srdrrken Osmanl Devleti takip edilen "aresizlik iinde iyi geinme ve ngiltere'yi g-

60 61

a.g.e.; SH Kol.. Kulu: 135, Gmlek: II5. a.g.e.; SH Kol., Kutu:139. Gmlek:148-1.

39

cendirmeme" 62 siyasetine uygun olarak igali mmkn olduu kadar kolaylatryordu, stanbul'dan Eskiehir Hat Muhafz Tabur Komutanlna karlan bir yazda: demir yollarn igal eden ngilizlerin kiisel rahatlarn salamak iin devlete kar tehdit edici tavrlara girmekte saknca grmediklerini gsteren bir olaydan sz edilmektedir. 18 Ocak 1919 tarihli yazda; iletmeye el koyan yeni ngiliz mdrn isteine karn yayladaki bir odann boaltlmad, 12 saat iinde boaltlmazsa milletin erefi rencide olacak ekilde boaltlmas yoluna gidilebileceinden derhl boaltlmasnn salanmas istenmekte idi. 63 galler srerken kimsenin ne yapacan bilmedii bir aknlk havas hkimdi. Taradan gelen yazlar mevcut durum karsnda yaplmas gerekenleri st makamlara sormakta, ancak net cevaplar her zaman alamamakta idiler. Karahi- sar istasyon komutan tarafndan 20 Ocak 1919 tarihinde Anadolu Hat Komiserliine ekilen telgrafta; iki ngiliz subayn istei zerine istasyondaki odalardan bazlarn karakol olarak kullanmalar iin boalttklarn, hareket odalara ngiliz askerlerinin greve ve yerleeceinin devam edip sylendiini, st makamlardan bir emir almadklar iin nasl edeceklerini bilemediklerini, yetki edilmeyeceinin, bildirilmesi istendi. edilecekse
64

sorumluluklarnn

62 63 64

Trk Silhl Kuvvetleri Tarihi. Trkiye Byk Millet Meclisi Dnemi, Gnkur.Bakanl Yay. Ankara, 1984, s.l 1. a.g.e.; SH Kol., Kutu:l33, Gmlek:10-1. a.g.e.; SH Kol., Kutu:133, Gmlek:l 1.

40

Anadolu Hat Komiserliinden verilen cevapta "Bu konuda hibir talimat verilemeyecei, nk st makamlardan bir talimat alnmad, bununla birlikte greve devam edilmesinin uygun olaca, ancak igalciler tarafndan mdahle edilirse kesinlikle karlk verilmemesi" bildirildi. 65 Wilson prensiplerinin telkin ettii iyi niyetli yorumlar yerini karamsarla ve aresizlie brakt. Trk milletinin doal hakk olan tam bamszlnn bu topraklarda kabul edilmesinden mit kesildi, elde kalanlardan ne kurtarlabilirse o krdr dncesi gelip oturdu. Harbiye Nezaretinden stanbul Muhafzlna karlan 20 Ocak 1919 tarihli yaz byle bir dncenin rnyd. Yazda; Haydarpaa garnda ii dolu hlde bulunan vagonlarn bir an nce boaltlmas, aksi hlde demir yollarna el koyan ngilizlerin buraya da silhl askerlerini dikmi olduklar ve bu vagonlara el koyabilecekleri bildirilmekte idi. 66 Gelien ve yaylan igal hareketine kar aa kademelerden gelen nasl hareket edilmesi gerektiine dair youn talepler ve ortaya kmaya balayan heyecan teskin etmek iin Genelkurmay Bakanlndan 28 Ocakl919 tarihinde bir yaz karld. Yazda; "Mtareke anlamas gerei tilf devletlerinin demiryollarnn kontroln ele almalar kabul edildiinden bu konuda onlardan gelecek igal bavurusuna kolaylk gsterilmesi" istendi. 67

65 66 67

a.g.e.; SH Kol., Kutu: 133, Gmlek:36. a.g.e.; SH Kol., Kutu:134, Gmlek:2. a.g.e.; SH Kol., Kutu: 136, Gmlek:66.

41

igal uygulamalar devam ederken igalin nitelii ve iglcilerin olaya bak da aklk kazanmaktayd. 16 Ocak 1919 tarihinde Haydarpaa Asker Komiserliinden; ngilizlerin be oda igal ettikleri, Anadolu-Badat demir yollar irketinin kasasna el koyduklar, Alman grevlilerin tamamnn uzaklatrldn, demir, yolu boyunca ve ertesi gnden itibaren gar ierisine asker yerletirecekleri, esasen garda uzun zamandan beri bir Fransz birliinin de bulunmakta olduu bildirildi, igalcilerin kontrol tamamen ele aldklar zaman komiserliin durumunun ne olaca, greve devam edilip edilmeyecei soruldu. 68 Afyonkarahisar Levazm Kurulu bakannca karlan 1 Mart 1919 tarihli bir yazda; Afyonkarahisar istasyonunun igal edildii, resm mhrn igalciler tarafndan alnarak (mhr ve mdrln fiilen) sevk grevlisine verildii, mdre yolcu salonunda ufak ve karanlk bir oda verildii bildirildi. 69 igalin hedefi belli oldu. Bu hedef; tilf devletleri savatan nce kendi sermayedarlarnca yaplan ve iletilen, sava balaynca Osmanl Devleti tarafndan el konularak asker bir ynetim altnda iletilen demir yollarm nceki sahiplerine iade etmek. Alman ve Avusturya-Macaristan ittifak sermayedarlarnca yaplan ve iletilen demir yollarn ise kendi ellerine alarak onlar uzaklatrmak idi. Bylece; bir anlamda demiryollar etrafnda srdrlen etki alan kurma mca-

68 69

a.g.e.; SH Kol., Kulu: 132, Gmlek:61. a.g.e.; SH Kol., Kutu: 133, Gmlek:20.

42

deleleri sonunda kan bu savata galip gelenler, etki alanlar mcadelesinde de galip geldiler ve yenilenleri demir yollar ile beraber kurmaya altklar etki alanlarndan uzaklatrmay en doal haklar saydlar. Osmanl Devleti de sava durumu sona erdiinden; demir yollarnn asker ihtiyalara gre iletilmesi maksadyla oluturduu birlik ve tekilleri lvetmeye, iletmeyi irketlere devretmeye balad. glciler kendi sermayedarlarnn yaptklar yollar asl sahiplerine iade ederek onlar faaliyetlerinde serbest brakrken. Almanlar tarafndan yaplan demir yollarn, askerlerinin kontrolndeki irketleriyle ilettiler. Mtarekeden sonra igal edilen blge dnda kalan Nusaybin-Akakale arasndaki demir yollar terhis olan askerlerin tanmasnda etkili olarak kullanld. Asker naklinin sona ermesine kadar demir yolunun iletilmesine gz yuman ngilizler bu ilemin tamamlanmasndan sonra o gne kadar devam etmesine msamaha gsterdikleri Trkler tarafndan srdrlen asker iletmecilii sona erdirdiler. Bu konuda Harbiye Nezaretinden 8 Mays 1919 tarihinde karlan yazda; 1 Mays 1919 tarihinden itibaren Nusaybin-Akakale arasndaki demir yolu komiserliinin faaliyetine son verilerek demir yolunun ngilizlerin kontrolndeki irkete devredildii bildirildi. 70 Mtarekenin demir yollarn tilf devletlerinin kontrolne brakmasna ramen; sava iinde kurulan asker demir yolu tekilt, terhis edilen askerlerin memleketlerine ulat-

70 a.g.e.; SH Kol.. Kutu: 136, Gmlek:4-1, 2.

43

rlmasnn tamamlanmasna kadar dier hatlarda da faaliyete devam etti. Ancak bu sre zarfnda kan sorunlar da oldu. Hat Komiseri Nazmi imzasyla Genel-kurmay Bakanlna gnderilen 20 Ekim 1919 tarihli yazda; Eskiehir-Ankara demir yolunda bir bozukluk olmad hlde tamacln yaplamad, hkmetin askerlerimizin tilf devletleriyle grmeler yaplacan ve bildirmesine ramen bir sonucun alnamad, bu durum zavall memleketlerine dnmelerini zorlatrd geciktirdii, Nafa Nazrl (Bayndrlk/ Ulatrma Bakanl) ile de irtibat kurularak gerekenin bir an nce yaplmas istenmekte idi. 71 Ancak; ne Genelkurmayn ne de Bakanln yapabilecei bir ey vard. Demir yollar mtareke gerei tilf devletlerinin kontrol altna girmiti ve ancak onlarn izin vermeleri lsnde asker ve dier tamaclk yaplabilecekti. Eskiehir-Ankara demir yolu ile ilgili yaznn cevab 6 Aralk 1919 tarihinde verildi. Cevapta; demir yolunun altrlmama sebebinin, Anadolu demir yollar hareket grevlisi ngiliz Binba Tir Beye sorulduu, hat boyundaki makine miktarnn yeterli olmadndan, ancak sipari edilen yeni makinelerin gelmesinden sonra, 15-20 gn iinde yolun iletmeye alacann sylendii bildirildi. 72 Yani iler ngilizlerin insafna kalmt. tilf devletleri Almanlar tarafndan yaplan demir yollarn mtareke gerei kontrolleri altna aldktan sonra tamamen kendi yntemlerine gre iletmeye koyuldular. Bunun

71 72

a.g.e.; SH Kol.Kutu: 137, Gmlek: 133. a g.e.; SH Kol., Kutu: 137, Gmlek: 140.

44

zerine eski imtiyaz szlemelerine bavurmak ihtiyac duyuldu. Demir yollarnn savatan nce imzalanan imtiyaz szlemelerine gre iletilmesinin gerektii dnlmekte idi. Bakumandanlktan Nafa Nezaretine karlan 31 Mart 1919 tarihli yazda; Badat demiryolu irketi tarafndan ya- zmalarn Franszca yaplacann bildirildii, ad geen irket ile yaplan imtiyaz szlemesinde bu konuda herhangi bir maddenin olup olmadnn aratrlmas ve varsa bildirilmesi istendi. 73 Yaplan aratrma sonunda; irketin Osmanl irketi olmas nedeniyle yazmalarn resm dil olan Trke ile yapmas gerektii, ancak yazmalarn Franszca yaplacan bildiren makamn irket olmayp demir yollarna el koyan tilf devletleri asker kontrol grevlileri olmas ihtimali olduundan 74 ve harp halinin devam etmesi nedeniyle durumun imtiyaz szlemelerine dayandrlamayaca bildirildi. Demir yollar ile ilgili mtareke hkmlerinin uygulamas esnasnda; tilf devletlerinin hat boyunca ne kadar asker yerletirdii, bu askerlerin Osmanl askerlerine nasl baktklar ve davranlar igalin niteliini anlamak bakmndan nemli idi. galin nitelii ise hem mtareke anlamasna uygunluu hem de -eer uygun deilse- gsterilecek tepkilerin ortaya konulmasnda izlenecek yolun belirlenmesi asndan nemli idi. Belirtilen noktalarn akla kavumas iin zaman zaman raporlar istendi. Anadolu Demir yollar Asker Komisyonundan istenen byle bir raporda; Haydarpaa-Es-

73 74

a.g.e.; SH Kol., Kutu: 138, Gmlek:91-I. a.g.e.; SH Kol., Kutu: 138, Gmlek:9l-3.

45

kiehir- Ankara-Konya

arasndaki istasyonlarda bulunan itilf

kuvvetlerinin mevcut listeleri verilmekte idi. 75 Ayrca raporda; Afyon ve Konya'da bulunan talyan asker ve subaylarn Osmanl subaylarna resm selm ve saygda kusur etmedikleri. ngilizlerin Hintli Mslman askerlerinin "Selamn Aleykm" diyerek, cretli askerlerinin esas duru
76

vaziyetini

alarak

sayg

gsterdikleri belirtilmekte idi.

tilf devletleri; mtareke hkmlerinin, kendilerinin demir yollarna el koymalarna imkn verdiini deerlendirmekte idiler. Bu el koyma ii onlara gre demir yollar zerinde istedikleri gibi tasarruf etme hakkn da veriyordu. Ancak Trkler byle dnmemek te idi. ngilizlerin Halep'teki bir kpry 16 Aralk 1918'de skerek bir baka yere tamalar demir yollarnda tahribat olarak deerlendirildi ve mtarekenin ihlli olarak yorumland. 77 Bu yorumlarn o anda etkili bir tepkiye dnt grlmedi. Ancak mtarekenin uygulanmasnda balarda grlen iyi niyet ve olumlu beklentiler yerini ikyetlere ve huzursuzluklara brakt. itilf devletlerinin demir yollarna el koymalar sonucu ortaya durum ile ilgili olarak Genelkurmay Bakanlnca 1 Eyll 1919 tarihinde hazrlanan raporda; tilf devletlerinin Trk demir yollarna el koymas zerine; yaplan uygulamann mtarekenin ak hkmlerine ve uluslar aras hukuk kaidelerine ters dtnden bunun kabul edilemeyecei ngiliz ve Fransz komiserliklerine bildirildi.
75 76 77 a.g.e.; SH Kol.,Kutu:137, Gmlek:82-1. a.g.e.; SH Kol., Kutu: 137, Gmlek:82.. a.g.e.; SH Kol., Kutu: 134, Gmlek:64-2..

4 6

Komiserliklerden alman cevapta; demir yollarnn mtareke gerei tilf subaylarnn kontrolne getii, subaylarn demir yollar iletmesinin devamn saladklar, iletmenin szleme artlarnn uygulanmas esasna dayal olmayp asker gereklerin ortaya kard zel bir idar yap iinde srdrld itiraf edilerek mtarekeye ters den bir uygulama yapld dolayl olarak kabul edildi. zetle; tilf devletleri asker grevlileri, demir yollarna el koymakla szleme ve anlamalar dikkate almakszn istedikleri gibi ynetmeye yetkili olduklarn kabul ettiler. Demir yollarnn bulunduu blgeler ile grevlilerini yok farz edip irketin hisse ve tahvillerinin sahiplerine kar sorumluluk kabul etmediler. Ayrca; demir yollar personeli ile ilgili 15 Ocak 1919'dan nceki mahkeme kararlarn da reddettiler. 78 denilmekte ve mevcut durum tespit edilirken duyulan rahatszlk da ifade edilmekte idi.

4. GLE KARI DREN HAREKETLER Mtarekeden sonra gelien olaylara stanbul merkezli bakldnda skc ve aalayc uygulamalarn daha bir sre devam ettii, buna mitsiz, aresiz insanlarn ynetiminde katlanld, Anadolu yakasndan bakldnda hakszlklara katlanmak istemeyen insanlarn dinamik ve kendine gvenen bir ruh hli iinde, mill bilincin canl ve dimdik ayakta olduu grlr. 19 Mays 1919'da Mustafa Kemal Paann Samsun'a kmasyla Anadolu'da bamszlk midi g kazand. Bu mitle ve Mustafa Kemal Paann yol gstermesiyle

78 a.g.e.; SH Kol.. Kutu: 124, Gmlek:69.

47

dirilen, hakszla ve igale kar doan mnferit direni hareketleri yerel rgtlenmelere giderek Kuvay Milliyeyi dourdu. stanbul Hkmetinin igalcilere kar kolaylk salanmas konusunda her trl yardm yapma gayretlerine ramen igalin, Trk halknn mill yararlarn yok etmesine kar bizzat halk bu ykma kar koyma yoluna girdi. Eraftan, aydnlardan ve askerlerden meydana gelen liderlerin etrafnda nce Mdafaay Hukuk (Haklarn Savunma) cemiyetleri ve sonra Kuvay Milliye (Mill Kuvvetler) ad altnda tekiltland. Yer yer duruma el koymaya balad. Kuvay Milliyenin olumaya balad dnemde, zellikle Bat Anadolu'da basit de olsa tekiltlanm efeler ve eteler vard. Balangta bunlarn hareketine yn veren, ulusal bir hedefe ynelik hizmet anlayndan ok kendileri iin bir geim kayna olan kylerin korunmas endiesi idi. Dman eline geen kylerin kurtarlmas, henz gememi fakat tehdit altnda olanlarn korunmas balca amalar idi. Dmana kar ilk yerel hareketler bunlara aittir. te yandan zmir'in igal edilmesinden sonra blgede bulunan subaylar bunu onurlarna yediremediler ve ierilere ekilerek dmana kar direnie getiler. Mtarekeden sonra stanbul'da toplanan, ordudaki terhisler dolaysyla isiz kalan subaylar ile blgedeki yurtsever mlkiye memurlar (kaymakam, gibi.) da direnie katld. Kuvay Milliye hareketinin lider kadrosunu bunlar oluturdu. Bu gelimeler esnasnda; acmasz Yunan igalcileri tara-

48

fndan ky ve kasabalar yaklp yklan halkta byk bir kin ve nefret dodu. Dmana kar kabaran kin ve nefret duygular mill heyecan gnlerde bir ise kat ulu daha nder kamlad Mustafa ve onlar nce kendi blgelerindeki yurtsever ynetici kadrolar etrafnda, bunu izleyen Kemal Paa etrafnda kenetlenmelerine neden oldu. Kuvay Milliye ruhu da denilen halkn bu heyecan, yerel liderler tarafndan dzenlenen kongrelerle rgtlendi, daha sonra Erzurum ve Sivas kongreleri ile bu rgtlenme Mustafa Kemal Paa tarafndan lke apnda tamamland. Artk Trk halk, ilk frsatta duruma el koymak zere lke iinde kendi kaderini belirlemeye bulunuyordu. hazr
79

bir

mill

olarak

ortaya

km

5. KURTULU SAVAI BALARKEN DEMRYOLLARI tlilf devletleri siyas ve ekonomik karlarna gre dzenledii demir yollarn Trk milletinin zararna kullanmaya balaynca; Kuvay Milliye gleri tarafndan; tren katar- larna ve istasyonlarna saldn, grevi terk ve yapmama, kpr atma, katarlara el koyma gibi eylemler yapld. 80

79 80

TSK Tarihi, TBMM Hkmeti Dnemi (1919-1923): Bk.Yay.,Ank. 1984 s. 94-95 . a.g.e.; SH Kol., Kulu: 147, Gmlek: 107-16. a.g.e.; SH Kol., Kutu: 147, Gmlek: 109-2, 3. a.g.e.; SH Kol., Kutu:147, Gmlek: 107-14. a.g.e.; SH Kol., Kutu: 148, Gmlek:14. a.g.e.; SH Kol., Kutu:l47. Gmlek:30. a.g.e.; SH Kol., Kutu: 147, GmIek:107-5. a.g.e., SH Kol., Kutu:148. Gmlek:28. a.g.e.; SH Kol., Kulu: 137, Gmlek: 140. a.g.e.; SH Kol.. Kutu: 136, Gmlek: 18-6. a.g.e.; lek:97. SH Kol., Kutu: 138, Gmlek:98. a.g.e.; SH Kol., Kutu:138. Gm-

49

stanbul hkmeti olaylar gvenlik asndan ele ald ve duyarl bir tutum izledi. Kuvay Milliyenin demir yollarn tahrip ederek ulam kesmesini hkmet balangta anlayamad. Manisa-Bandrma hattnda ulamn kesilmesi sonucunu douran bir tahrip olaynda hkmet; bunu itilf devletlerinin yaptn zannederek nedenini sordu. Yolun kapatlmasndan doacak sakncalarn giderilmesi iin zmir-Manisa- Bandrma demir yolunun tamamnn iletilmesinin salanmasn istedi. 81 Harbiye Nezaretine gnderilen yaznn cevab yle idi. "Nazr Paa Hazretleri, zmir-Manisa-Bandrma demir yolu ulama kapatlmad. Kuvay Milliyenin 154 ve 400' neti kilometrelerdeki kprleri atmalar nedeniyle yalnz ManisaAfyonkarahisar aras kesilmitir. Fransz irtibat subay Mojen." 82 Bunun zerine Osmanl hkmeti demir yolu koruma grevlilerini arttrd. 83 Koruma tekiltn yeniden dzenledi. Polisi de Jandarmann emrine verdi. 84 lkede gvenlik sorunu olduu dncesini nlemeye alt. nk; Mtareke hkmleri gerei lkenin herhangi bir yerinde bir gvenlik sorunu olmas durumunda tilf devletleri o blgeye mda- hle ederek gvenlik nlemeleri alma hakkna sahip idiler.
S a.g.e.; SH Kol., Kulu: 144, Gmlek: 18. 82a.g.e.; SH Kol., Kulu:144, Gmlek:18. 83a.g.e.; SH Kol., Kulu: 147, Gmlek: 107-16. 84a.g.e.; ISH Kol., Kutu: 147, Gmlek: 111-20. a.g.e.; SH Kol., Kutu: 145, Gm- lek:53. Belge: 53-4. a.g.e.; SH Kol., Kum: 148, Gmlek:25, Belge: 25-2. a.g.e.; SH Kol., Kutu: 145, Gmlek:53, Belge: 53-3.

50

Bir yandan tilf devletlerinin artk stanbul Hkmetine etki ederek bir mdahaleye brakp vermemek iin lkede gvenlikle Bu tr dolayl yollar imkn kestirmeden ynetimi ele almak istemeleri, dier yandangstermek gerekiyordu. 83 ilgili bir sorun olmadn "Anadolu'daki kurtulu hareketinin liderine gzda vermek istemeleri 90 nedeniyle, 16 Mart 1920'de Osmanl Devleti'nce; alnan nlemler yeterli grlmedi. stanbul'u igal ettiler. stanbul'un igali iin ilve personele Demir yolu boyunca gvenliin salanmas itilf devletlerinin beklemedii bir Ancak bunun iin tilf devletleri Sivas ihtiya duyuldu. tepkiyle karland. Erzurum ve igal kongrelerini yaparak Ankara'ya gerekti.Temsil kurulu bakan komutanlndan izin alnmas gelen 86 Yaplan bavuruya Mustafa Kemal Paa bu idi. tilf devletleri bu ii yakn bir etti. alnan cevap olumsuz haksz igali sert bir ekilde protesto zaGelimeleri yakndan takip eden Temsil Kurulu, Mustafa Kemal manda bizzat kendilerinin stleneceini bildirdiler. 87 Bylece Paa bakanlnda gerekli nlemleri derhl plnlarn aa ald. igalciler tilf devletleri demir yollar konusundaki karsnda Ksa kalan sre demiryollarnn iletilmesine gz aciz bir stanbul Hkmetinin yaratt boluu vurdular. Anadolu'da birlikle kurulu hakkyla doldurdu. Trk milletidnyummakla temsil bu ii srekli Trklere brakmay basz kalmann danklndan Temsil Kurulunun zamannda ald myorlard. isabetli nlemlerle kurtuldu, bir araya geldi. Temsil Kurulunun itilf devletleri aradklar bahaneyi bulmakta gecikmediler. 11 dayand g; Kuvay Milliye ile 12'nci, 13'nc, 14'nc, 15'nci Mays 1919 tarihinde Doanay istasyonunda grevli memur kolordular ve 24'nc, 56'nc, 61'nci frkalar idi. 91 Mevcut gce Yuvanidis'in karlarak daa kaldrlmasndan sonra 88 istasyon dayanarak Mustafa Kemal Paann liderliinde igalci dmana ngilizler tarafndan igal edildi. Nedeni, Trklerin gvenlii kar baarl bir mcadele balatld. salayamam olmasyd. Fakat daha sonra igal kuvveti Bamszlk mcadelesinin demir yollaryla ilgili boyutunda komutannn, Trklerin gvenlii salayabileceine dair raporu tahrip ve onarm faaliyetleri nemli bir yer tutar. Demir yollarnda zerine ngilizler istasyonu boaltt, igale son verdi, istasyonu zaman zaman yaplan tahripler asker amalyd. Dman bir terk ederken yeteri kadar gvenlik kuvveti bulundurularak son yerde tutmak, tamacl kontrol altna almak, zararl ise olay benzeri olaylarn tekrar etmemesi iin gerekli nlemlerin nlemek tahribin 89 amalarndand. alnmas istendi. Aksi hlde demiryollarnn igal edilecei Mill karlar gsterilmi oldu. iin yaplsa bile; demir yollarn tahrip etmeye karar vermek kolay olmad. Pahal teknoloji olmasnn
85 a.g. 86 a.g. e.; SH Kol., e.; SH Kol., Kutu:147, Gmlek: 107-16. Kutu: 147, Gmlek: 104-2.

90 87 a.g. TBMM e.; SH Kol., Kutu: 147, Gmlek: 104-1. Hkmeti Dnemi; s.27. e.; Kol., Kutu:337, Gmlek:31. 91 88 a.g. a.g.e.; SHSH Kol., Kutu: 147, Gmlek:! 11-7. 89 a.g. e.; SH Kol., Kutu: 147, Gmlek:! 11-6.

52 51

yan sra tamir iin gerekli malzeme ve elemann bulunmamas bu konudaki kararn iyi dnlerek verilmesini gerektiriyordu. Temsil Kurulu yeleri arasnda o gnlerde bu konuda yazmalar yapld. Ali Fuat Paaya gre ngiliz tehdidinin nlenmesi iin uzun zaman alacak fikir al verilerine zaman kalmamt. zellikle Geyve boaznn derhl tahribi gerekmekteydi. 92 Kzm Karabekir Paaya gre demiryollar tahrip edilirken Kuvay Milliyenin amac dnyaya ve Trk halkna aka anlatlmalyd. 93

25/26 Eyll 1919 gecesi Vezirhan civarnda Karasu Kprs 4 subay ve 8 kiilik bir Kuvay Milliye mangas tarafndan havaya uuruldu. 94 Dier kprlerin havaya uurulma- s 95 Hat boyunca telgraf telleri kesildi. 96 Dmann ulam ve haberlemesi engellenmeye alld. 16 Mart 1920 tarihinde iftehan-Ulukla arasndaki kprnn havaya uurulmas Franszlarn demir yollarndan yararlanarak ierilere sarkmasn nledi. Ayn amala blgedeki kavisli bir tnelin de tahribi dnld. 97 ngilizlerin stanbul'dan Ankara'ya doru gnderecekleri asker yardm nlemek amacyla Mustafa Kemal Paa tarafndan, Istan90~ a.g.e.; SHKol, Kutu:337, Gmlek:20. 91a.g.e.; SH Kol., Kutu:337, Gmlek:46. 92a.g.e.; SH Kol., Kutu:13X, Gmlek: 102. 93Beylikahr-Sarkaya arasndaki kpr, 13 Eyll 1919'da, a.g.e.; SH Kol., Ku tu: 138, Gm! ek:98; Manisa-Afyonkarahisar arasndaki ki kpr, 29 ubat 1919'da a.g.e.; SH Kol., Kutu: 144, Gmlek: 18, Ankara-Eskiehir arasnda yer alan bir kpr, Ekim 1919'da havaya uuruldu, a.g.e.; SH Kol., Kutu:137, Gmlek: 140 .

53

bul'un igalinden 2 gn sonra 18 Mart 1920'de verilen emirle; Geyve boaznda asker nlemler alnd. Bu kapsamda blgeye yeteri kadar asker gnderildi, kpr ve tneller tahrip edildi. 98 Afyonkarahisar istasyonunda grevli ngilizlere ait bir taburluk asker kuvvetin Eskiehir'e geerek buradaki birlii takviye etmesini nlemek iin bu iki ehir arasndaki tren seferlerinin geici bir sre durdurulmas gerekli grld. 99 Seferlerin durdurulmas iin de demir yolunun kolay tamir edilebilecek bir kesimi tahrip edildi. Tahribe ramen ngilizlerin Eskiehir'de toplanmalarna engel olunamad. ngilizler yolu tamir ederek Eskiehir ynne devam edebilmilerdi. 100 Demir yollarnda daha etkin nlemlerin alnmasna gerek duyuldu. Tren iletmesine el konulacakt. 101 Ancak, Eskiehir'de daha da gl bir duruma geen ngilizlerin bir tehdit unsuru olmaktan kartlmas nem kazanyordu. ngilizlerin; Geyve yoluyla stanbul'dan alabilecekleri yardm nlemek iin Geyve boaznda yaplar tahribat yeterli grlmedi. Daha gneyde Karaky civarnda bir tahribat daha yapld. Eskiehir'deki ngilizleri sktrmak ve etkisiz hle getirmek iin 24'nc Frka Komutan Mahmut Bey grevlendirildi. Elindeki asker ve Kuvay Milliye gleri, Ankara'dan

98 99

a.g.e.; SH Kol., Kutu:337, Gmlekli 1. a.g.e.; SH Kol., Kutu:337, Gmlek: 11. a.g.e.; SH Kol., Kulu:337, Gmlek: 10.

100 a.g.e.; SH Kol., Kutu:337, Gmlek:26. a.g.e.; SH Kol., Kutu:337, Gmlek:31. 101 a.g.e.; SH Kol., Kutu:337, Gmlek. 10

54

gnderilen piyade ve topu mfrezesiyle takviye edildi. 102 Fakat ngilizler Mahmut Beyin gelmesini beklemeden Eskiehir'den btn arlklarn trenlere ykleyerek 21 Mart 1920 tarihinde ayrldlar. 103 Beraberlerinde; 13 lokomotif, 200'den fazla vagon ve iletmenin kasasndaki 20.000 lira paray alarak gtrdler. 104 Eskiehir'den ayrlarak zmit'e doru yola kan ngiliz katan, daha nceden tahrip edilmi olan Lefke (Osmaneli) Kprs'n geemeyince burada durmak zorunda kald. Ayn gn zmit'ten blgeye 4 asker trenle ngiliz yardm sevk edildi. Kpry tamir ederek ileri devam etmek isteyen ngilizler Kuvay Milliyenin tacizi altnda rahat alamadlar. 105 Lefke Kprs'nn tamirini 24 Mart 1920'de tamamlayan ngilizler arlklarn kuzeye geirdiler. Bu esnada blgeye sevk edilen 106 Kuvay Milliye birlikleri ngiliz taburlarn kuatt. 107 Blgeyi zmite doru terk etmeleri iin ngilizlere 2 kiilik bir Trk heyeti gnderildi. 108 ngilizler bu heyeti iade etmedikleri gibi, Kuvay Milliyenin sa tarafna bir saldr yaptlar. Ancak baarl olamayarak geri pskrtldler.' 09

102 103 104 105 106 107 108 109

a.g.e.; SH Kol., Kutu:337, Gmlek: 11. a.g.e.; SH Kol., Kutu:337, Gmlek:37. Ziya, Grel: Kurtulu Sava'nda Demiryolculuk, Belleten, c.XLIV, Say: l75,Temmuz, 1980, s.542.. a.g.e.; SH Kol.. Kutu:337, Gmlek:55. a.g.e.; SH Kol., Kutu:337, Gmlek:60. a.g.e.; SH Kol., Kutu:337, Gmlek:65. a.g.e.; SH Kol., Kutu:337, Gmlek:65. a.g.e.; SH Kol., Kutu:337, Gm- lek.71. a.g.e.; SH Kol., Kutu:337, Gmlek:71.

55

ngilizler bu arpmadan sonra zmit'e doru giderken arkada braktklar Lefke kprsn havaya uurdular. 110 Lefke istasyonu ve malzemelerini tahrip ettiler. Tamirhanedeki malzeme ve makineleri aldlar ve geri kalann tahrip ettiler. 111 Ve nihayet 24 Mart 1920 tarihinden itibaren zmit'in dousunda hibir ngiliz kuvveti kalmad. 112 ngilizlerin geride braktklar yollar tahrip ederek ekilmeleri; Kuvay Milliyeyi nemli bir g olarak grmeleri ve onun kendileri iin oluturduu tehditten emniyetli bir ekilde uzaklama endiesinden kaynaklanmakta idi. Afyonkarahisar'da bulunan ngiliz taburunun Eskiehir'e geememesi iin yaplan demir yolundaki tahribatn tamir edilerek yolun kullanlr hle getirilmesi 29 Mart'a kadar devam etti. Bu sre iinde aktarmal olarak yaplan tren seferleri nihayet dorudan yaplmaya baland. 113 Daha gneydeki demir yollar etrafnda da Kuvay Milliye hareketi vard. Adana'nn arasnda kuzeyinde Kuvay Karaisal kasabasnda saldr Kuvay Milliyenin basklar karsnda tutunamayan Franszlar; 114 iftehan-Pozant Milliye zerine dzenlediler. Saldrda; 8 l ve bunlara ait makineli tfekleri brakarak Pozant'ya kadar ekildiler. 115 Bylece; batda zmit, gneyde Pozant'ya kadar uzanan Anadolu demir yollarnda Temsil Kurulu fiilen egemen duTT_a.g.e.; SH Kol., Kutu:337, Gmlek:70. 111a.g.e.; SH Kol., Kutu:337, Gmlek:76. 112a.g.e.; SH Kol., Kutu:337, Gmlek:82. 113a.g.e.; SH Kol., Kutu:337, Gmlek:76. 114a.g.e.; SH Kol., Kutu:337, Gmlek:82. 115a.g.e.; SH Kol., Kutu:337, Gmlek:87.

56

ruma geti. Temsil Kurulunun kontrol ve irketin iletme sorumluluu altnda;

116

Ankara-Eskiehir, Konya-Ulukla

Eskiehir-Bilecik, demir yollar i-

Eskiehir-Afyonkarahisar, letilmeye baland.

Kuvay Milliye; zmir-Aydn hattnda da demir yollarna Kk'ten itibaren el koydu. Btn makine ve malzemesi buna dhildi. Mtareke maddelerini ileri srerek duruma mdahle edilmesini isteyen tilf devletlerinin bu istekleri Osmanl Hkmeti tarafndan blgedeki 57'nci Tmen komutanna bildirildi. Tmen komutan mill karlar da dikkate alarak 24 Austos 1919 tarihinde verdii cevapta; "Kk'ten itibaren demir yollar Kuvay Milliyenin kontrol altndadr. tilf devletlerine ait olan makine ve malzemenin Kuvay Milliye'den alnp tilf devletlerine teslim edilmesi mmkn deildir. Ayrca blgede duruma hkim olan Kuvay Milliyeye askeriyenin mevcut gcyle etkili olamayaca da bilinmelidir." 117 denildi. 12 ubat 1920 tarihinde Bandrma-Balkesir-Akhisar demir yollarnda bulunan btn Fransz muhafz kt'alar Ban- drma'ya ekildi. Buradan da stanbul'a getiler. 118 Franszlar demir yollarndan ekilirken yerlerine tamamen Rum ve Yunanlar braktlar. Blge Yunanlara terk edilirken demir yollar iletmesi alannda da ayn yol izlendi. Ancak; 14'nc Kolordu komutannn buna pek yanaaca yoktu. El koyma116a.g.e.SH Kol., Kutu:337, Gmlek:82. 117a.g.e.; SH Kol., Kutu; 138, Gmlek:97. 118a.g.e.; SH Kol., Kutu: 143, Gmlek:40.

57

y plnlad demir yollarnda ihtiya duyaca Trk personelin imdiden tedariki iin Harbiye Nezaretine bavurdu. Zira; personeli Rum ve Yunan olan demir yollanma el konulunca iletmede sakncal durumlar ortaya kabilirdi. 119 tilf devletlerinin mill menfaatlere zarar vermesini nlemek iin halk, duruma el koyabildii yerlerde blgesel kontrol salarken, bunu yapamad yerlerde demir yollarnn almasn engelledi. 13'ncti Kolordu Komutanlndan kan 7 Mart 1920 tarihli bir yazya gre; Franszlarn, Ama- nos'un dousundaki demir yollarn tamir ederek almasn salamak iin Mardin'den amele tedarik etmek istemeleri zerine, bu yolla blgeyi igal iin asker sevk edileceini dnen halk Franszlara amele vermedi. 120 Bylece demir yollarnn almas bir sre engellendi. Bu gelimeler zerine Temsil Kurulu yaynlad 23 Mart 1920 tarihli bir yazyla demir yollarnn Trk milletince asker idare altna alndn tm ilgili taraflara duyurdu. 121 Demir yollarnn kullanlmasnda yeni bir dnem aan bu yaz ayn zamanda nasl iletileceini de esaslara balad. Buna gre; 1.25 Mart 1920 tarihinden itibaren Ankara-Eskiehir-Bi- lecik demir yollar ile Ulukla-Eskiehir-Bilecik demir yollar Anadolu demiryollar irketinin sorumluluu, askeriyenin koruma ve kontrol altnda iletilecektir.

119 120 121

a.g.e.; SH Kol., Kutu: 143, Gmlek:40. a.g.e.; SH Kol., Kutu:143, Gmlek:135. a.g.e.; SH Kol., Kutu:l38, Gmlek:97.

58

2.Ad geen demir yollarnn kontrol grevine mfetti olarak Ankara-Sivas demir yollar inaat ve iletme mdr asl grevi devam etmekle beraber ikiz grevlendirilmitir. Grevini yaparken ihtiya duyduka Ankara-Sivas demir yollar personelinden istifade edecektir. 3.Asker tamacln salanmas iin her istasyona bir komutan ve gvenlik iin yeteri kadar asker grevlendirilecektir. 4.irket asker amalara gre kendi dzen ve yntemlerinde gerekli deiiklikleri yapacaktr. 5.irketin mal ilerine kesinlikle karlmayacaktr. Asker tamacla kar kendilerine ekonomik destek salamay garanti eden bir resm belge verilecektir. 6.irketin memur ve iileri hangi din, mezhep ve milletten olursa olsun ilerine devam ettirilecektir. Grevini terk ederek iletmeyi engelleyenler tutuklanarak kanunlara gre cezalandrlacaklardr. 7.Mfetti; elde bulunan malzeme ve yakta gre bir hareket program hazrlayacak ve iletmeyi ona gre yrtecektir. S.Demir yollarnn tam ve gvenli altrlmas vatan yararna olduundan her grevli bu konuda duyarl davranacaktr. 9. Asker veya asker malzeme ile dier her trl tamaclkta tamamen irketin dzenlemelerine uygun hareket edile-

59

cek, aksi durumda sorumluluk her zamankinden daha fazla olacaktr. 122 Trk milleti yenilgi ile sona eren bir savatan sonra balayan mtareke dneminde kontroln elden kard demir yollarnn bir ksmn tekrar kontrol altna alabilecek bir gce ulamt. Btn imknlar zorlanarak lkede milletin egemenliini salamak iin alld. Bu almalar bu iinde ilk haan ulam ve ve haberlemede gerekletirildi. Bundan sonra mill egemenlik iin gsterilecek ykselecekti. gayretler temeller zerinde geliecek

122 Demir yollar Dergisi; c. 2, Mart 1926-ubat 1927, s.249-250.

60

II.

DEMR YOLLARININ HUKUK DURUMU 1.LETME Osmanl Devleti; Dnya Sava halaynca lkedeki demir yollar irketleri ile yaplan imtiyaz anlamalar uyarnca, mill menfaatlerini ne srerek demir yollanma el koydu ve olaanst artlar nedeniyle asker idare altna ald. Anadolu Osmanl Demir Yollar irketi ile yaplan imtiyaz anlamasnn konu ile ilgili maddesi yle idi: "Osmanl Devleti sava esnasnda ve dier zamanlarda tek tek veya topluca uygun bulduu yerlere demir yolu ile asker, yardmc kuvvet, jandarma, polis, zabta ve bunlara ait yk ve arlklarn, hayvanlarn ve her eit mhimmat, sava malzemesi, erzak ve dier asker gereleri tamak istedii durumda, imtiyaz sahibi vagon ve gerekli olan dier btn malzemeyi asker tamacla tahsis etmek zere devletin emrine hazr bulunduracaktr. Osmanl Devleti gerektike demir yolu memurlarn uygun bulduu ekilde grevlendirebilecektir. Barta ve seferde yaplacak asker tamaclk iin tarifedeki cretin te biri denecektir." 123 Savan ilnndan sonra Osmanl Devleti, mttefikleri

123 Demir yollar Dergisi, c. 2., s.251.

61

olan Almanya ve Avusturya devletlerinin giriimcileri tarafndan yaplan demir yollarn onlarla yaplan imtiyaz anlamalar erevesinde, olaanst artlarda uygulanacak hkmlerine gre kulland. Anadolu-Badat demir yollar ve ark (Rumeli) demir yollar bunlardand. tilf devletlerine mensup giriimcilerin yapt demir yollarna ise imtiyaz an- lamalarn dikkate almadan dorudan ele ald ve kulland. zmir-Turgutlu ve zmir-Aydn bunlardand. Sava esnasnda demir yollarnn kullanm ile ilgili bir soruya Nafa Nezaretince verilen cevapta "ngiliz ve Franszlar tarafndan yaplan zmir-Turgutlu ve zmir-Aydn demir yollar iletme ve yneliminin Savan ilnndan sonra Trkler tarafndan yaplan ve iletilen Hicaz Demir yollar Genel Mdrl ile birletirildii ve asker ynetime verildii, her iki demir yolunun hesap ve her trl ilemlerinin imtiyaz artlar dikkate alnmayarak dorudan doruya Hicaz Demir yollar Genel Mdrlnce ynetildii" belirtilmektedir. 124 Sava uygulad uluslarnn istedii yntemi artlarda ters sona erdirmeyi uygulad. yaplan baaran Yani; tilf kendi

devletleri, demir yollarnn iletilmesi konusunda Osmanllarn evirerek tarafndan giriimcileri demir yollarn

yapmc irketlerin kontrolne brakrken, Alman ve Avusturyal irketler tarafndan yaplan demiryollarn kendi kontrolleri altna aldlar. Bunu yaparken de yasal dayanak olarak mtareke hkmlerini ileri srdler. Buna gre Osmanl s124 a.g.e.; SH Kol., Kutu: 144, Gmlek.7-4.

62

nrlar ierisindeki btn demir yollarna tilf devletlerince kontrol subaylar grevlendirilecekti. 125 Almanlar tarafndan yaplan Anadolu-Badat demir yollar ile Avusturyallar tarafndan yaplan Rumeli demir yollar, mtareke anlamasnn yrrle girdii ilk zamanlarda bu anlama hkmlerine gre sadece grevlendirilen subaylar tarafndan kontrol ve gzetimle yerinildi. Kontrol ve gzetim maksadna ynelik tekiltlanma ve kadrolama tamamland. 126 Mtarekenin imzalanmasndan bir sre sonra bile hlen yazmalarn irket sorumlular ile yaplmasndan anlaldna gre; bu demir yollarnda yapmc irketlerin iletmecilii devam ettirildi. irketler faaliyetlerini savatan nce yaptklar imtiyaz anlamalarna gre srdrdler. Alman Ortadou sermayesinin temsilcisi Deutsche Bank'a - karlan 12 Kasm 1918 tarihli bir yazda " Anadolu demir yollarnn iletme ihtiyac olan kmrn devlet tarafndan tonu 1400 kurua temin edilebilecei, bunun kabul edilmemesi durumunda irketin piyasadan istedii Fiyata tedariki cihetine gidebilecei" bildirilmekte idi. 127 20 Ocak 1919 tarihinde Genelkurmay Ordu Dairesin-den Demir Yollar ubesine karlan bir yazda ise terhis edilen askerlerin yerlerine ulatrlmasnda ortaya kan sorunlarn, irketin iletme hatalarndan kaynakland belirtiliyor ve ge-

125 126 127

a.g.e.; SH Kol., Kutu; 138, Gmlek:57. a.g.e.; SH Kol., Kutu:l27, Gmlek:162. a.g.e.; SH Kol., Kutu: 127, Gmlek:91-I.

63

rekli uyarnn yaplmas istenmek suretiyle irket cidd bir muhatap kabul ediliyordu. 128 Ancak; olay dardan grld gibi deildi. Her ne kadar mtareke hkmleri genel bir kontrol ngryorsa da tilf devletleri bu kontroln kapsamn uygulamada geniletmi ve demir yollarna el koymulard. Nitekim; Demir Yollar ubesinin verdii 25 Ocak 1919 tarihli cevap, olayn i yzn ortaya koymakta idi. Cevapta "Anadolu demir yollarnn hlen nceden olduu gibi Almanlar tarafndan iletilmedii, bir ngiliz albayn bakanl altndaki bir kurul tarafndan ilerin yrtld" bildirildi. 129 ngilizler nce kontrol maksadyla demir yollar boyunca kadrolarn tamamladlar, ondan sonra sk kontrol veya dorudan iletmeye el koydular. irket grnrde varln devam ettirmekle beraber ngilizler irketi bir sava ganimeti olarak kendilerine mal etti, karlarn kendilerininki ile birletirdi. Bir baka deyile; o Alman irketi, bir ngiliz irketi gibi sayld. ngilizler bir sre terhis edilen askerlerin tanmasna tahsis edilen yollarn iletmesini irketin srdrmesine ses karmad. Ancak; terhis askerlerinin tanmas uzun srnce bu sabrn devam ettiremedi. 8 Mays 1919 tarihli bir yazda "ngilizlerin demir yollarn kontrol grevlisi Msy Havel'in-CarablusResulayn-Nusaybin demiryolu ksmn igale hazrland, ancak tanacak terhis askerlerinin tamamlandn ve yolun iletme ilerinin irkete devredilecei, dola-

128 129

a.g.e.; SH Kol., Kutu:134, Gmlek:20-2. a.g.e.; SH Kol., Kutu:l34, Gmlek:20.

64

ysyla igale gerek kalmad" bildirildi. 130 nk zaten irket ngilizlerin kontrolnde idi. itilf devletleri; Almanlar tarafndan yaplan Anadolu- Badat demir yollarnn kontroln ngilizlere brakt. Bu yollann her trl iletme, idare, malye, bakm ve dier sorunlar ile ngilizler ilgilendi. Anadolu-Badat demir yollarnn mevcut hliyle iletilmesinde sorunlarla karlald. Bu sorunlarn giderilmesi maksadyla yeni idar dzenlemeler yapan ngilizler; demir yolunun Haydarpaa-Konya arasn Anadolu, Konya-Badat arasn Badat Mdriyeti olarak yeniden rgtlendirdi. 131 Yeni idar dzenlemelere ramen aksaklklar devam etti. Mesel; "Katma-Nusaybin arasnda ve Adana blgesinde yakt paras denemedii iin mteahhitlerin odun tedarikini brakt, bu nedenle iletmenin
132

durduu,

terhis

edilen

askerlerin

tanamad"

bildirilmektedir.

itilf devletleri Anadolu-Badat demir yollarn ngilizlerin, Rumeli (ark) demiryollarn Franszlarn kontrolne brakmakta anlatlar. Rumeli demir yollar Avusturya giriim ve sermayesi ile yaplmt. Franszlar Rumeli demir yollar- n 14 Ocak 1919 tarihinden itibaren dorudan igale baladlar. Demir yollar boyunca gvenlii salamak zere Yunan askerler yerletirildi. Ynetim ise Fransz subaylarda idi. 133

130 a.g.e.; SH Kol., Kutu: 136, Gmlek: 1-2. 131 a.g.e.; SH Kol., Kutu: 137, Gmlek:93. 132 a.g.e.; SH Kol., Kutu:133, Gmlek:129. a.g.e.; SH Kol.. Kutu:134, Gmlek: 13-3,4.. 133 a.g.e.; SH Kol., Kutu:139, Gmlek:148

65

Bu demir yollarnn yapmn gerekletiren ark Demiryollar irketi Franszlarn kontrolne geti. 134 Anadolu'daki demir yollarnn ngilizler tarafndan, Rumeli demir yollarnn Franszlar tarafndan mtarekeye ramen igali Osmanl devletinin nasl bir paylama iine atldn gstermekte idi. Hatta Franszlarn Rumeli demir yollarnda uyguladklar gvenlik ad altnda Yunanlar yerletirme politikas da yaptklar hesab aklyordu. Bu konuda tilf devletleri ortak bir pln uygulamaya koydular. Franszlarn kontrolne braklan Rumeli demir yollarna yerletirilen Yunan kt'alarna kolaylk salanmas iin ngilizlerin Osmanl Devleti'ne uyarda bulunmas bunu gstermekte idi. 135 Osmanl Devleti; itilf devletlerince yaplan uygulamalarn ne amaca yneldiini bilmiyor deildi. Genel Kurmay Bakanlndan Sadarete (Babakanlk) ve ilgili bakanlklara karlan bilgilendirme yazsna gre; 1919 yl balarndan itibaren Rumeli demir yollarna Yunan askerinin yerletirilmesi blgenin Yunan igaline hazrlandn, ngilizlerin Irak'ta yeni bir demir yolu yapmna balamalar Irak'ta yerleme hazrlklarn, Franszlarn Halep-Musul demir yolunun yapmn tamamlama almasna girmesi Suriye'de yerleme hazrlklarn gstermekte idi. 136 Mtareke anlamasnn uygulanmasnda gelinen son noktada; Franszlar Avusturyal giriimcilerin yapt Rumeli demir yollar ile Almanlar tarafndan yaplar Anadolt-Ba-

134 135 136

a.g.e.; SH Kol.. Kulu: 124, Gmlek:69-4 a.g.e.; SH Kol., Kulu: 139, Gmlek: 146 a.g.e.; SH Kol., Kulu:l24, Gulek:69

66

dat

demiryollarnn

Konya-Adana-Halep-Nsayhin

ksmn,

ngilizler ise Anadolu demir yollarnn Haydarpaa-Eskie- hirAnkara ve Eskiehir-Konya ksmn igal ile ilettiler. te yandan zmir-Turgutlu ve zmir-Aydn demir yollarnn iletmesi bu yollar yapan irketlere iade edildi. Pratikte oluan bu son durum mtareke maddelerine ve uluslar aras hukuka uygun deildi. Mtareke hkmlerine gre sadece kontrolne izin verilen demir yollar tilf devletleri tarafndan hem
137

yklyor,

bozuluyor

ve

yeni

gzerghlar

ekleniyordu;

oysa bu hususlar kontrol kelimesinin anlamn

aan hususlard, hem de uluslar aras faaliyet gsteren irketlerin mal varlna ve ticar gelirlerine el konuluyordu. Bu irketlerin faaliyetleri uluslar arasnda yaplan ve uluslar aras hukukun teminat altnda bulunan imtiyaz anlamalaryla dzenlenmiti. 138 zetle; uygulamalar tamamen hakszd. Demir yollarnda yaplan bu haksz uygulamalar Trk milletinin sabrn tard. 20'nci Kolordu Komutanlnn 23 Mart 1920 tarihli emrinin ilk maddesinde "25 Mart 1920 tarihinden itibaren Ankara-Eskiehir-UIukla ve Ulukla-EskiehirKonya demir yollar irketin sonmluluunda ve fakat askeriyenin koruma ve kontrol altnda iletilecektir" denilmekte idi. 139 Byk Millet Meclisi Hkmeti'nin kurulmasndan sonra Nafa Nezaretince karlan 18 Temmuz 1920 tarihli yaz-

137 138 139

a.g.e.; SH Kol., Kulu: 134, Gmlek:64 a.g.e.; SH Kol., Kutu:124, Gmlek:69-7 Demir yollar Dergisi. 2. Cill. s.250

67

da ise; "mtiyaz anlamas gereince; Osmanl Anadolu demir yolu irketinin iletme ve ilemlerine dorudan doruya el konulmutur" denilmekte idi. 14(1 mtiyaz anlamasnn sava hlinde uygulanmasna izin verdii madde, I. Dnya Sa- va'nda olduu gibi bir kere daha uygulamaya konuldu. Trk milleti bu defa bir kurtulu savana balamakta idi. Kontrol altndaki blgelerde bulunan demiryollarna el kondu. Anadolu ve Rumeli demiryollarnda bu gelimeler olurken Kafkas ve doudaki dier irili ufakl demir yollarnda da benzer uygulamalar grld. Mtareke anlamasnn 15'nci maddesinde; Osmanl devletinin kontrol altnda bulunana Kafkas demiryollar ve balantl olan ksmlar tam ve serbest olarak itilf grevlilerinin ynetimine braklacaktr." 141 denilmekte idi. tilf devletlerinin istei zerine; Kafkas demir yollarnn Gmr-Culfarz-Tebriz ile Gmr-Karakilise ve Gmr-Ar- paay ksmlar 1 Ocak 1920 tarihine kadar Ermenilere teslim edildi. Bu tarihte hlen Trklerin kontrolnde Arpaay- Sankam demir yolu ile buna bal Battm ubesi kald. 142 tilf devletleri batda Yunan maasn, douda Ermeni maasn Trklere kar ustaca kulland. Ancak batda olduu gibi douda da buna kar gerekli nlemlerin alnmas gecikmedi.

140 141 142

Demir yollar Dergisi. 2. Cil, s.25l a.g.e.; SH Kol., Kutu:135, Gmlek:57 a.g.e.; SH Kol., Kutu:138, Gmlek:67-1

68

Doudaki demir yollaryla ilgili olarak 21 Mays 1919 tarihli bir raporda; "0.75 m. eninde ve 214 km. uzunluunda olan Ktitek-Erzurum-Karabyk asker demir yolunun Ruslar tarafndan seferde yaplm olduun, malzeme ve yapsnn salam olup ilerde dar hat tabir edilen ve genilii itibariyle standardn altnda olan bir demiryoluna evrilerek kullanlabilecei, yaklak 500 kadar tama arac (Vagon/dekovil), 85 kadar makinesi olduu, bir hayli masraf istemesine ramen iletilmesi mekteydi.
143

hlinde

ok

faydalarn

salanaca"

belirtil-

Doudaki 15'nci Kolordu ve onun baarl komutan Kazm Karabekir Paa demir yollarnn kymetini takdir etmekte idi. Blgesindeki demiryollarnn durumunu ortaya koyan 18 Eyll 1919 tarihli raporu bunu gstermektedir. Raporda; "Erzurum blgesinde bulunan demir yollarnn mevcut haliyle l bir hlde olduunu, para kazanmak maksadyla kurulan bir irket iin pek de kymetli olmadn, I. Dnya Sava esnasnda savan gereklerini karlamak iin yaplan b yollann ticar bir yarar salayabilmeleri iin esasl bir k noktasna balanmas, zengin vadi ve ovalardan geirilmesi veya buralara kollar uzatlmas gerektii, bununla birlikte bu hliyle bile demir yolunun askern eitiminde kolorduya byk katk salad" belirtilmekte idi. 144 Kzm Karabekir Paa demir yollar konusunda ilgin bir yaklam getirmekteydi. Bir taraftan bu yollann ticar ve se
143 144 a.g.e.; SH Kol., Kutu: 124, Gmlek:69 a.g.e.; SH Kol., Kutu: 124, Gmlek:69.

69

feri ynden nemli olmadn vurgulamakta dier taraftan onlar muhafaza etmenin ok gerekli olduunu belirtmekteydi. Bu yaklamyla tilf devletlerinin ilgisini bu yollarn uzanda tutmaya gayret eder gibiydi. Doudaki demir yolundan birisi de yapm savata Trk mhendis ve ustalarca srdrlen Ankara-Sivas demir yolu idi. Bu yolla ilgili 18 Austos 1919 tarihli bir raporda: "Demir yolunun 1919 Nisannda askeriyeden Nafa nezaretine devredildiini. Nezaretin bu tarihten sonra yapm almalarn da stlenerek bu halta bir iletme mdr atad, Hicaz ve Turgutlu demiryollarndan yeteri kadar grevli ve makinisti Ankara'ya yollad, 1919 Mays ay balarndan itibaren Ankara-Kzlrmak arasnda dzenli tren seferinin yaplmaya yolun baland, uzatlmas Kzlrmak'tan itibaren Yahihan'a kadar

almalarnn devam ettii" belirtilmekte idi. 145 Dnya sava sona erdikten sonra mtareke anlamasyla bann geleceini mit eden Trk milleti bunun henz ok uzak olduunu grnce yeniden bir kurtulu sava iin toparlanmaya balad. Bu toparlanma gizli ak srdrld. Sava esnasnda eitli cephelerde srdrlen muharebelerin ortaya kard ihtiyalarn karlanmas iin, o gnn gereklerine gre eitli yerlere/cephelere dklp serilen milletin imknlar, savatan sonra hazrlklar balayan yeni bir sava iin tekrar toparland. Bir nceki savata imknlarn sonuna kadar harcayan bir milletin yeni bir savaa hazrlanr

145 a.g.e.; SH Kol., Kutu: 136, Gmlek: 127-2.

70

ken iine dt yokluklar dklp sadan imknlarn tekrar toparlanmasnn nemini artrmakta idi. te o nedenle; nerede ne var olduunun belirlenmesi iin eitli blgelerden alnan raporlar deerlendirilmekte idi. Hli hazrdaki yerinde kymctlendirilemeyecek olan imknlar daha uygun yerlere aktarlacak ve kullanlacakt. Bu amaca ynelik bir rapor 29 Kasm 1919 tarihliydi. Raporda; "Sava gerekleri nedeniyle yaplan 25 km uzunluunda ve tam donanml Kabaka-Karamandere-Kurundeirmen ube dekovil yolunun ne halk tarafndan ne de baka maksatla kullanlmad, dolaysyla bu yola burada ihtiya bulunmad" bildirilmekte idi. 146 2. MAL VARLII Mtareke dneminde demir yollarnda mal varlnn durumunu daha iyi anlayabilmek iin dnya savana girerken bu konuda durumun ne olduunu bilmek ve son durumla karlatrmak faydal olacaktr. Savan balangcndaki mal varl durumunu tespit eden rakamlarn mtareke sonrasna yanstlmasnda; sava esnasnda gerekleen zayiat, kayp, anza ve kullanlamaz duruma gelme gibi nedenlerle eksilmesi dikkate alnmaldr. Ayrca; sava balarken elde olan topraklarda bulunan demir yollarnn geri ekilirken terk edilmek zorunda kalnmas ve bu yollar zerinde kalan malzeme de dikkate alnmaldr. Birinci Dnya Sava'na girerken Osmanl demir yollar ve malzeme durumu:

146 a.g.e.; SH Kol., Kulu: 142, Gmlek:25.

71

ark (Rumeli) demir yollar: Lokomotif 248 adet, (124 adedi tamirde); vagon 5225 adet (1725 adedi tamirde, 300 adedi irketin, 500 adedi yabanc irketlere ait) zmir demir yollar: Lokomotif 100 adet (48 adedi Turgutlu, 52 adedi Aydn demir yolunda), vagon 2687 adet (1346 adedi Turgutlu, 1341 adedi Aydn demir yolunda) Anadolu demir yollar: Lokomotif 141 adet, vagon 3487 adet Badat demir yolu: Adana grubu: Lokomotif 29 adet, vagon 496 adet Halep grubu: Lokomotif 30 adet, vagon 448 adet Halep Riyak demir yolu: Lokomotif 26 adet (Geni hat), vagon; 510 adet (Geni hat) Hicaz demir yolu (Dar hat) Lokomotif 96 adet, vagon 1111 adet Hicaz Fransz demir yolu (Dar hat) Lokomotif 34 adet, vagon 459 adet Yafa-Kuds demir yolu: Lokomotif 8 adet, vagon 80 adet Dnya sava esnasnda Almanlar 30 adet eitli cins lokomotif, 800 adet eitli cins vagon verdiler. 147 Yukarda verilen rakamlar alt alta yazarak toplarsak; Birinci Dnya Sava'na girerken Osmanl demir yollar ze

147 a.g.e.; SH Kol., Kutu: 126,Gmlek:!55.

72

rinde 446 adet eitli cinste lokomotif, 15.303 adet eitli cinste vagon bulunmaktadr. Bu toplamn iinde tamirde olanlar da bulunmaktadr. Birinci Dnya Sava'mn demir yollar alannda mill servete verdii zaran ortaya koymak iin Mill Mcadele'ye balarken demir yollarnda mevcut mal varl rakamlarna baklmaldr. Kontrol edilebilen btn demir yollanndaki lokomotif says 280, yolcu vagonu 720, yk vagonu 4500 adet olup, bunlarn da % 25'i tamire muhta durumda idi. I4 Burada geen kontrol edilebilen demiryollar yollandr. Byk Bunlar; Millet Meclisi'nin tzmit, el koyduu demir ve EskiehirEskiehir-Ankara

Eskiehir-Konya hatlarndan ibaretti.' 49 Birinci Dnya Sava'na girerken kullanma kapasitesi iinde yer alan lokomotiflerin % 37'si, vagonlarn % 70'i elden ktndan, Trk milleti Kurtulu Sava'na elde kalanlarla girmek zorunda kald. Elden karlan malzemenin bir ksmnn sava artlar altnda kaybedildii kabul edilse bile bir ksm da mtareke esnasnda tilf devletleri tarafndan hakszca gasp edildi. tilf devletleri mtareke anlamasnn imzalanmasndan hemen sonra mtarekenin kendilerine verdii demir yollarn kontrol yetkisini tam olarak yerine getirmek bahanesiyle Osmanl demir yollarndaki malzeme ve makinelerin listesi

148 149

Tevfik, avdar, Milli Mcadeleye Balarken Saylarla Vaziyet ve Manzara-i Umumiye, Milliyet Yay., 1971, s.43. Demir yollar Dergisi, c.2, s.251.

73

ni istediler. 150 Bu liste Trk demir yollarndaki malzemelerin kendi menfaatleri ve asker amalarna uygun olarak deerlendirilmesinde nemli bir bavuru dkman olacakt. lk olarak; yapm ngiliz/Fransz irketler tarafndan gerekletirilen Halep-Riyak ve zmir-Turgutlu gibi demir yollarna ait malzeme ve makinelerinden dier hatlarda kullanlanlarnn kendilerine teslimini istediler. 151 Daha sonra her frsatta ellerine geen malzeme ve makinelere el koydular. Byle bir frsat mtareke yaplmadan nce ngiliz igali altna den demir yollarnn Racu-Akakale arasndaki ksmndan geen 6 makine ve 77 vagona el konulmas eklinde kullanld. 152 tilf devletleri demir yollarna ait depolarda bulunan

malzemeleri sava ganimeti olarak grdler ve aralarnda paylatlar. Malzeme Depo Mdrlnden Genelkurmay Demir Yollar ubesine karlan 19 Temmuz 1919 tarihli yaz bu durumu aratrma paylald, ortaya koymaktadr. Yazda "Franszlarn blge ambarlarndan vagonlara malzeme yklerken grld, yaplan sonucundan ngilizlerin mevcut paynn
153

malzemenin Haydarpaa'ya

ngilizlerle tanmakta

olduunun anlald" belirtildi. Demir yollar

tanmazlar

sklp

yamaland,

eitli

depolarda bulunan demir yollar malzemelerine hakszca el konuldu. 13'nc Kolordudan Genelkurmay Bakanlna 150a.g.e.; SH Kol.. Kutu: 127, Gmlek^. 151a.g.e.; SH Kol., Kutu:144, Gmlek: 11-1. 152a.g.e.; SH Kol., Kutu:133, Gmlek:l47. 153a.g.e.; SH Kol., Kutu: 144, Gmlek:57-3.

74

karlan 8 Aralk 1919 tarihli bir yazda "ngilizlerin blgedeki binalarn damlarndaki sa levhalar skerek Halep'e gtrdkleri, Franszlarn demir yollarna ait depolardan malzemeler aldklar, aynca; Izzetpaa-Mardin dekovil hattnn kendilerine teslimini istedikleri, istendi.
154

konuda

yaplmas

gerekenin

bildirilmesi"

Kolorduya karlan cevap yazs, dekovil hattnn verilip verilmeyeceine bir aklk getirmemekle beraber, tilf devletlerinin o gne kadar; Alman ve Avusturyal giriimcilerin yapt demir yollarna ait malzeme ve makinelere el koymalarnn anlayla karlandn, fakat tamamen Trk milletine ait olan malzeme ve makinelerin alnmasnn anlalmadn ve haksz bulunduunu dolayl olarak anlatan bir yazyd. Yazda Franszlarca istenen dekovilin btn malzemesinin Osmanl Devleti'nin olduu ve Osmanl fenni kt'alarn- ca (teknik birlikler) yapld, sadece ietmesini Almanlarn yapt bildirildi. 155 Ancak Osmanl Devleti daima tilf devletlerinin isteklerine kar gelmemeyi neren ve bu istekleri kabul eden bir anlay benimsedi. Dekovil hatt konusunda da; bu mill varln her ne pahasna olursa olsun korunmas yolunda bir emir karlmad. Genelkurmay Bakanl Trk milletine ait olan demir yolu malzeme ve makinelerine itilf devletlerinin el koymasnn hukuk olmad anlayndan hareketle hangi demir yollarnda ne gibi malzemenin Trklere ait olduunu ortaya
154a.g.e.; SH Kol., kutu: 143, Gmlek: 133. 155a.g.e.; SH Kol.. Kutu:143, Gmlek: 133-8.

75

koyan bir rapor hazrlatt. zmir demir yollar asker grevlisi tarafndan hazrlanan 25 Mart 1919 tarihli raporda, Trk mal olduu hlde sava esnasnda zmir Turgutlu demir yoluna geen malzemenin listesi verilmektedir. Bunlar toplam olarak 19 lokomotif, 250 vagondur. 156 zmir Turgutlu demir yolu da dier tilf devletleri mensubu giriimcilerin yapt demir yollar gibi sava esnasnda asker ynetim altnda birletirilmiti. zmir Turgutlu demir yoluna geen bu malzeme mtarekeden sonra tilf devletlerinin kendi giriimcileri tarafndan yaplan yollar sahiplerine iade etmesiyle elden km ve geri alnamamtr.

3. MAL KONULAR Birinci Dnya Sava iln edilince; harp hlinde bulunulan tilf devletlerine mensup giriimcilerin yapt zmir- Trgutlu, zmir-Aydn demiryollanna asker ynetimce el konuldu ve her iki demiryolunun hesap ve ilemleri birletirildi. 157 Osmanl Devleti ile aym tarafta savaa giren Alman ve Avusturyal giriimcilerin yapt Rumeli ve Anadolu-Ba- dat demir yollarnn ynetimleri sahibi olan irketlere braklm olmakla beraber imtiyaz anlamas gerei bu yollar asker koruma ve kontrol altna alnd. Anlamann sava hlini dzenleyen maddesine gre; Osmanl Devleti btn tamaclk ve asker evki iin irkete, tarifede belirtilen cretin

156 157

a.g.e.; SH Kol., Kulu:144, Gmlek:15-1. a.g.e.; SH Kol., Kutu: 124, Gmlek:7.

76

slsn (1/3'n) verecekti. 158 Sava boyunca bu deme; kolaylk olmas bakmndan pein para yerine, kimi zaman sadece "tesviye" denilen, kimi zaman da "evrak nakdiye" denilen bir tutanakla veya buna dayanarak yapld. Mtareke anlamas yapldktan sonraki dnemde; gerek sava ierisinde btn kaynaklarn tketen bir lke olmak gerekse iine dlen kargaa nedeniyle iletme zorluklar ba gsterdi. Mesel; Adana 159 -Nusaybin 160 arasndaki demir yollarnda tren seferlerinin devam etmesi iin gereken yakt tedarik eden mteahhitlerin paras denemediinden, trenler yaktsz kald, seferler aksad. ngilizler, kontrol altnda bulundurduklar demir yollarnda parasal skntlara are olmak ve bu nedenle tren seferlerinin aksamasn nlemek maksadyla pratik bir zm buldular. 6'nc Ordudan terhis olan askerlerin 18 ubat-5 Mart 1919 tarihleri arasndaki tanmasna karlk olarak 2136 Osmanl liras veya 12.816 liralk evrak nakdiye istediler. 161 Oysa o gne kadar ayn zaman ve mesafe iin 2200 evrak nakdiye verilmiti. 162 Bu belgede dikkati eken konu; savan sonlarna don yaplan tama giderlerinin karl olarak Osmanl Devle- tin'ce artk irketlere pek de denmeyen nakit para istenmesi ve eer nakit para denemez ise istenen evrak nakdiye de-

158 159 160 161 162

Demir yollar Dergisi, c.2, s.251. a.g .e.; SH Kol., Kutu: 133, Gmlek:129. a.g.e.; SH Kol., Kutu: 134, Gmlek:13. a.g.e.; ISH Kol., Kutu: 134, Gmlek:64-1. a.g.e.; SH Kol., Kutu: 134, Gmlek:64.

77

tilen bir tr senedin deerinin bir hayli dk tutulmasdr. Bu suretle ngilizler Osmanl Devleti'ni nakit para vermeye zorlamakta, alamad takdirde de devleti yksek fiyatlarla borlandrmaktadr. Onlar borlarn tahsil konusunda ise bir hayli ustalam bulunmaktadrlar. Bu konuda Birinci Dnya Sava'ndan nce kurulan Osmanl Dyunu Umumiye daresi (Osmanl Genel Borlar Ynetimi) ve borlanlan lkelerin Osmanl Devleti'nden zorla ald imtiyazlar hatrlanmaldr. ngilizlerin; demir yollarnda dlen krizi zmek iin yaptklar bu uygulamalar da bir sonu vermedi. Daha kesin yol olan nakit deme, halta tamadan nce bir miktar avans alma yoluna gittiler. 15 Mart 1919 tarihinde 20'nci Kolordudan Harbiye Nezaretine (Harp/Mill Savunma Bakanl) karlan bir yazda; "ngilizlerin; Anadolu demir yollarnda avans olarak 2000 Msr liras veya buna e deerde Osmanl altn denmeden tamaya devam etmeyecekleri" 163 bildirilmekteydi. Bu yaplan uygulama deiikliini gstermektedir. Ayn ekilde zmir demir yollarnda da pein deme uygulamasna geildi. 1 l'nci Kolordudan karlan yazda; zmirAydn ve zmir-Turgutlu demir yollarnda yaplan askeri tamaclkta pein para demekten baka eklin kabul edilmedii, kasada her zaman yeterli miktarda nakit bulunamayacandan tamacla para verildiinde
164

askere

yiyecek

tedarikinin

imkanszlaaca bildirilmekte idi

163

a.g.e.; SH Kol.. Kutu: 134, Gmlek: 120

164 a.g.e.; SH Kol., Kutu:134, Gnlek:94

78

Asker tamaclkta btn sava yllar boyunca uygula- nan tesviye'nin " kabul edilmemesi, buna karlk pein para istenmesi, aksi hlde tamann yaplmamas zaten nakit sknts iinde olan devleti zor duruma drd. Byle bir uygulamaya devlet hazrlksz yakalanmt. Bunun zerine demir yolu iletmelerine karlan 15 Mays 1919 tarihli bir yazda; 18 Mays 1919 tarihinden itibaren demiryollarnda resm tamacln pein para ile yaplaca, tesviyelerin kabul edilmeyeceinin bildirildii, bnun uygulanmas durumunda: o gne kadar btn grevlilere tesviye verilmek suretiyle yrtlen asker ilerin ak bozulacandan karkla neden olunaca, bu konuda gerekli dzenlemelerin yaplmasna kadar bir sre daha tesviye uygulamasna devam edilmesi istendi. 165 Tesviye ile tamacln yaplmasnn gerekli dzenlemeleri yapana kadar bir sre daha devam konusunda yaplan bavuruya ayn gn (ngilizlerin kontrolndeki) Anadolu Hatt Asker letme Mdriyetince verilen cevapta; "Osmanl Devleti'nin bu konuda gerekli nlemleri daha nceden aln olduunu zannederiz" denildi. 166 Onlarn zannettikleri nlemlerin alnmam olmas nedeniyle bu bavurunun ya

Demir d ve

yolunu

yapma

ve

iletme yaplan

imtiyaz tamalarn tama

verilen cretleri bu creti

irketlere de bu

imtiyaz paralar

anlamalaile birlikte denildi. bir ne-

r gerei devlet tarafndan denen kilometre tazminat a altnda bir para varZamanla topluca devlet dendi. iin trenle Devletin irketlere dedii paralara olarak "tesviye" yerine

Devlet

mallarnn

tanmasnda

para

vi resm belge dzenlenir ve demir yolunu ileten irkete verilirdi. Tesviye denilen bu belgelerin karl para olarak devlet tarafndan, daha sonra ilgili irkete denirdi. 165a.g.e.; SH Kol., Kutu: 138. Gmlek:23-3 166a.g.e.; SH Kol.. Kutu: 138, Gmlek:23-1

79

pld aka ortada idi. Oyle ise bu cevap devlet idaresini bilmiyorsunuz anlamna gelmekte idi. Byle bir cevap devlet iin onur krc idi. Ancak itilf devletlerinin Osmanl Dev- leti'ne bak bu cevab karmt. Demir yollarnda pein para uygulamas da yeterli bulunmad. tilf devletleri kontrol altna aldklar demir yolu iletmeciliini kra geirmek istiyorlard. Asker (devlet) tamacla kademeli olarak zam uygulamasna geildi. 20 Ekim 1919 tarihli bir yazda; asker tamacln 15 Ocak 1920'den 15 Nisan 1920'ye kadar % 50, 16 Nisan'dan 30 Nisan'a kadar % 400 artrld bildirildi. 167 Bu tarihten sonraki cretler ayrca bildirilecekti. Ayrca; Anadolu Demir yollarn Mdrlnden Osmanl Devleti'ne yeni bir bavuru daha yapld. Levazm Daire Bakanlna 23 Austos 1919 tarihinde yanstlan bu bavuruda ngilizler; sava ierisinde Osmanl devleti asker grevlilerince igal edilen demir yolu boyundaki bina ve odalarn kirasn istemekte idi. Biriken kiralar 1919 yl ierisinde denecek, bundan byle ise her ayn sonunda denecekti. 168 Pein para uygulamasna geilmesine ilveten yaplan

zamlarn ve eski hesaplarn gzden geirilmesi, alacaklarn tahsili gibi konular ngilizlerin demir yollarnda kazanl kmann yolunu bulduklarn gstermektedir. Onlar bu konuda smrgecilikten gelen tecrbelere sahipti.

167 168

a.g.e.; SH Kol., Kulu: 138, Gomlek:31 a.g.e.; SH Kol., Kutu: 143, Gmlek:29.

80

III. BOLUM

LETME ZORLUKLARI 1. YAKIT SORUNU Demir yollar iletmeciliinde ana sorunlardan birisi her zaman yakt olmutur. O dnemde trenler yakt olarak kmr kullanmakta idi. Fakat lkede kmr retimi son derece yetersiz bir dzeyde idi. Sava artlar ve ondan sonraki dnemde iine dlen karklk nedeniyle kmr tamamen yoklar listesine eklendi. Bu yokluklar ierisinde dahi, demir yollarnn iletilmesi ihmal edilemeyecek kadar nemli idi. Her eye ramen demir yollar ak tutuldu. Demir yollarnda tamaclk mtimkn olduu kadar kesintisiz salanmaya alld. Bu da; trenlerde kmr yerine odun kullanmak suretiyle oldu. Demir yollarnda tamacln srdrlebilmesi iin yaktla ilgili skntlar dile getirilmeye balaynca depolardaki yakt durumu gnlk kontrol altna alnd. 7 Kasm 1918 tarihinde demir yollar boyunca grevli asker komiserliklere bir yaz karlarak; "Blge depolarndaki odun ve kmr durumunun her gn dzenli olarak bildirilmesi" istendi. 169 Tren seferlerinin aksatlmadan srdrlebilmesi iin de

169 a.g.e.; SH Kol., Kulu: 126, Gnlek:27-2

81

polardaki yakt durumunun yakn takibe alnmas yeterli deildi. tinkti esas sorun, yaktn ne kadar eksik ne kadar fazla olduunu bilmek deil, eksilen yaktn yerine konulmasnda idi. Bu da gerektii gibi yaplamadndan sarfiyatn ve seferlerin kontrol yoluna gidildi. Nafa Nezaretinden karlan 9 Aralk 1919 tarihli bir yazda; "Anadolu demir yollarnda yaplacak her trl tamacln Anadolu Asker Komiserlii ile koordine edilerek yaplmas, belirtilen merkeze haber verilmeden kiisel karar ile istasyonlardan tren kaldrlmasnn nlenmesi" istendi. 170 Tren seferlerinin bir merkezden koordineli olarak yaplmas en az masrafla en fazla faydann salanmas iindi. Bu konuda mevcut btn demir yollar komiserliklerine gerekli uyanlar yapld. 171 Acil ihtiyalarn karlanabilmesi iin kontroll seferleri hakl klan nedenlerden birisi kmr tedarikinin zor olmas dieri de tedarik edilebilen kmrn pahal olmas idi. Demir yollarnn iletilmesi iin gereken kmrn tedarikinden sral olarak sonmlu olan devlet, kmrn cretini iletmeci irketten almakta, bir baka deyile kmr creti karl irkete temin etmekte idi. irket devlete temin edilen km- r pahal bulursa zarar etmemek iin almayabilirdi. 12 Kasm 1918 tarihinde Anadolu Demir yollar Genel Mdrlne karlan yazda "Kmrn askeriyece 1400 kurua temin edilebildii, irketin bunu pahal bulmas durumunda piyasa-

170 171

a.g.e.; SH Kol., Kutu: 126, Gmlek:37 a.g.e.; SH Kol., Kutu: 126, Gmlek:36

82

dan kendisinin temini veya istenilen creti demesi kendisinin tercihine braklmtr." 172 denilmekte idi. Tren seferlerinin kstl yaplmas, mmkn olduu kadar devletin kmr tedarik etmeye almas sknty azaltmad. Sefere kan trenlerin yol boyunca depolardan gerekli yakt karlayamamas nedeniyle yollanda kaldlar. 18 Kasm 1919 gnk demir yollar durum raporunda; mtarekeden sonra memleketlerine gnderilen Alman ve Avusturyal askerleri tayan 3 adet tren katan kmrszlk nedeniyle Afyon'da 3 gnden heri hareketsiz kald, terhis edilen askerleri tayan 1 adet tren katarnn Eskiehir'de kald, demir yollar boyunda eitli istasyonlarda zerinde 95 ile 100 vagon yiyecek olduu hlde stanbul'a getirtilemedii, hat zerinde bir gram bile kmr kalmad bildirilmekte idi. 173 Yakt sknts kmr fiyatlarnn ksa zamanda byk artlarna neden oldu. 12 Kasm 1919'da 14 lira olan kmr fi yat 18 Kasm 1919'da 20 liraya kt. Devlet zarur ulam/tamaclk ihtiyalarn karlamak iin bu fiyattan 2000 ton kmr ald. 174 Demir yollarnn iletilmesinde karlalan zorluklar yeni yakt kaynaklarna ynelmeyi kanlmaz bir hle soktu. Kmr hem pahal hem de tedariki zordu. Bu durumda daha kolay bulunan ancak salad enerji az olduundan zorunlu olmadka tercih edilmeyen odun ilk are oldu. Trenlerde ya

ra a.g.e.: SH Kol., Kutu: 127, Gmlek: 17. 173 a.g.e.; SH Kol., Kutu: 127, Gmlek: I I I . 174 a.g.e.: SH Kol , Kutu: 127, Gmlek: I I I

83

kt olarak odun kullanlmaya baland. Esasen trenlerde Birinci Dnya Sava'nn

175

son

senesinde

yaygn

olarak

odun

kullanlmakta idi.

Ancak; mtareke dneminde iler rayndan km, dzen tamamen bozulmu olduundan her tarafta kolayca temin edilebilecek olan odunun tedariki bile zor bir hle gelmiti. 176 Mtareke anlamasnn imzalanmasndan hemen nce ngilizler tarafndan igal edilen Katma-Halep-Carablus arasndaki demir yolunun kapatlmas nedeniyle 6'nc Ordudan terhis olan askern Adana tarafna geirilmesinde zorluklar ortaya knca durum ngilizlere bildirildi. Terhis olan askern memleketlerine gnderilmesi iin kapal blmn tamacla almas istendi. ngilizler bunun ancak trenlerin yakt iin gereken bir aylk odunun verilmesinden sonra olabileceini bildirdi. 6'nc Ordu komutan ngilizlerin bu isteini karlamann mmkn olmadn, baka bir zm yolu bulunmas iin grmelerin stanbul'da daha st dzeyde yaplmasn istedi. 177 Odun tedarikinin mmkn olmamasnn nedeni, mtareke gerei askerlerin terhis edilmi olmasyd. Bu kapsamda demir yolu birlikleri de terhis edilmiti. Demir yolu kt'ala- rnda odun temini iin grevlendirilen amele taburlar kalmadndan 178 bu i mteahhitler eliyle yaplmaya alld. 179

175 176 177 178 179

a.g.e.; SH Kol., Kutu:I27, Gmlek:162.. a.g.e.; SH Kol., Kutu: 134, Gmlek:20.. a.g.e.; SH Kol., Kutu:127. Gmlek: 158-1. a.g.e.; SH Kol., Kutu:127, Gmlek:162. a.g.e.; SH Kol., Kutu: 127, Gmlek: 162.

84

Fakat onlara da para verilemedi. 180 nk bu yokluklar arasnda en ok yokluu ekilen para idi. Para alamayan mteahhitler i yapmaktan vazgetiler. 181 Bylece; etrafta mevcut odunlar yakmak iin hazr hle getirilemedi. Odun sknts devam etti. Odun skntsnn bir sebebi de belirli depolarda bulunan odunun ihtiya noktalarna sevk edilememesi idi. yi bir plnlama eksiklii mevcut zorluun en nemli nedeni idi. Mesel Adana'da mevcut olan oduna, Pozant'da ihtiya olduu hlde yeteri kadar bo vagon bulunamad iin tanamad. 182 Ormanlardan kesilen odunun demir yolu boyunda uygun yerlere tanmas iin gereken yk hayvannn bulunamamas odun tedarikini gletirdi. 183 Daha bunun gibi birok plnlama ve idar sonn odun skntsnn nedenleri arasnda idi. 184 Odun sknts; demir yollarnda tamacl tamamen durma noktasna kadar getirdi. 185 Demir yollarndaki yakt skntsna bir zm olarak; asker komiserliklerin bulunduklar blgelerde ngilizlerden kmr almalar iin are bulmalar nerildi. 186 Adana asker

180 181 182 184

a.g.e.; SH Kol., Kulu: 133. Gmlek: 129. a.g.e.; SH Kol., Kutu: 134, Gmlek: 13. a.g.e.; SH Kol., Kutu: 128, Gmlek:63. a.g.e.; lu: SH Kol., Kulu: a.g.e.; 128. SH Gmlek:63-3-6-7. Kol., Kutu: a.g.e.: SH Kol., a.g.e.; KuSH

1X3 a.g.e.; SH Kol., Kutu: 128, Gmlek:63-5. 128,Gmlek:61-2. 128,Gmlek:60-I.

Kol., Kutu: 128,Gmlek:37-1. a.g.e.; SH Kol., Kutu: 12X.Gmlek-: 14-2-3. 185 186 a.g.e.; SH Kol., Kuu:133, Gmlek:129. a.g.e.; SH Kol., Kutu:l34, Gmlek: 13. a g.e.; SH Kol., Kutu:133, Gmlek: 147.

85

komiseri hu neriyi gerekletirdi, ngilizlerden ald kmrle Adana-Nusaybin hattnn almasn salad. 187 Osmanl Devleti kendi lkesinde ve topran kardn ngilizler igal hemen altndaki olan kmr blgelerde insanlarna karp hazr minnet kmrn kullanamaz ihtiya ihtiya

bulunduramazken; fazlasn

gemilerle

getirdikleri

ettikleri

lkenin

duygularn kabul ettirerek veriyorlard. nk onlarn yollar alyor, askerleri memleketlerine ulayordu. Ac ama gerek olan buydu. Odun ve kmr sknts ileri boyuta ulanca trenlerde yakt iin yeni bir alternatif gelitirildi. 21 ubat 1920 tarihli bir yazda; "Petrol stoklarnn ihtiyac karlayacak kadar ok olmas nedeniyle, tamir iin Eskiehir fabrikasna girecek olan makinelerin tenderinde (yakt odas) tadilat ve zel bir dzenleme yaplaca, petrol ile ileyecek bir hle evrilecei, o ana kadar 7 makinenin bu hle getirilmi olduu bildirildi. 188 Trkiye demir yollarnda ok zaman sonra grlecek petrolle alan (diesel) makinelerin ektii tren katarlar zorunluluklarn evkiyle daha o zaman yrmeye balad. 2. GVENLK SORUNLARI Savan yenilgiyle sonulanmas zerine harp yllarnda lkede zaten tam olarak salanamayan gvenlik tamamen fel oldu. Her alanda grlen gvenlik sorunu demir yollarnda da ar olarak yaand. Demir yollarnda gvenlii teh-

187 188

a.g.e.; SH Kol.. Kutu:133, Gmlek:130 a.g.e.; SH Kol., Kutu:143, Gmlek:28-1.

86

dit eden konulardan birisi mtareke gerei ordularn terhis edilmesiyle memleketlerine gitmek zere demir yollar boyuna ylan askerlerdi. stasyonlarda toplanan asker says blge imknlarn kat kat amakta ve kontrol zorlamakta idi. Bandrma'dan karlan bir yazda "Terhis edilen askern, yeteri kadar tren seferi dzenlenemediinden istasyonda ylmalar yapt, mevcut imknlarn ihtiyalar karlamaya yetmedii, kontrol zorluu nedeniyle gvenliin salanamayaca endiesi yaand, bu nedenle ilve seferler iin gerekenin yaplmas" istendi. 189 Tren seferlerinin artrlmas bir yana dzenli seferler bile yaplamyordu. Tren seferlerinin artrlmas isteine kar verilen cevapta "Seferleri artrmann mmkn olmad, blgedeki ylmann nlenmesi iin askern olabildii kadar deniz yoluyla tanmasnn aresine baklaca bildirildi." 190 Tren istasyonlarna ylan terhis askerleri ile lvedilen ordularn subay personeli ve aileleri uzun ve mitsiz bekleyileri esnasnda gvenlii sarsc eylemlere girimekte idiler. Bunlardan birisini blge asker komiserliine ikyet eden irket, iletmeyi durdurma tehditlerine kadar vard. 30 Aralk 1919 tarihli yazda "Eskiehir'de tren bekleyen subay ve ailelerince, istasyon ve katar grevlilerine kt davranl- d, tehdit ve zorla bir lokomotife el konulmak istendii, byle devam ederse grevlilerin ie devam edemeyecekleri" bildirildi. 191

IK9 a.g.e.; SH Kol., Kutu:127, Gmlek: 135-1. 190 191 a.g.e.; SH Kol.. Kutu:127, Gmlek: 135-2. a.g.e.; SH Kol., Kutu: 133, Gmlek:50-I.

Ksa bir srede gerekleen terhisler tren istasyonlarnda ylmalara neden oldu. Tanacak yolcu ve eyann okluu yannda gerek makine ve vagon azl, gerekse yakt sorunu nedeniyle yeteri kadar sefer dzenlenememesi istasyonlarda bekleyen insanlar ileden kartt. Uzun sre bekledikten sonra gelen trenin yakt olmad iin kaldn renen terhis askerleri bir an nce treni hareket ettirebilmek maksadyla istasyon paravanasndan 20 adet direi skerek yakt yaptlar. 192 Ayn ekilde yakt olmad iin Pnarba mevkiinde yolda kalan bir trenin yolcular, istasyonun paravanasnn bir ksmn, etraftaki evlerin kaplarn ve meyve aalarn skerek gtrdler. 193 Demir yollarndaki skntlar yolcularn kurum ve yaplar tahribatna kadar vard. Bu lkeli kalabalklarn yapt tahribatn nlenmesi de mmkn deildi. Yokluktan dolay gidilemeyen demir yollarnda kalan fkeli yolcularn kard olaylar oktu. 26 Kasm 1919 gecesi Sabuncupnan'nda bozulan trenin yolcusu olan 1000'den fazla terhis asker lokomotifi yakmak istedi. 194 5 Aralk 1919 tarihinde 1664 sefer sayl tren yolcularca igal edildi. 195 ay istasyonunda kan olaylarda ba memur dvld. 196 Ulukla'da yolcular bir trene el koydu. 197 Pendik'te yasak olmasna ramen askerler zorla trene bindiler, vagonlarn damlarna kadar doldurdular. 191 * Demir yollarnda bunun gibi g-

192 193 194 195 196 197 198

a.g.e.: .SH Kol., Kutu: 133, Gmlek:56-1. a.g.e.; SH Kol., Kutu:l 33, Gmlek:56-3. a.g.e.; SH Kol., Kutu:133, Gnlek:63. a.g.e.; SH Kol., Kutu:133, Gtfmlek:65-2. a.g.e.: SH Kol.. Kutu:133, G<imlek:64-1. a.g.e.; SH Kol., Kutu: 133, G<>nlek:66-1. a.g.e.; SH Kol., Kutu:133, Gomlek:67-l.

88

venlik ile ilgili birok olay meydana geldi. 199 Birinci Dnya Sava'nn sonlarna doru demir yollarnda grevli askerler arasnda disiplinsizlik olaylar dikkat ekecek boyutlardayd. Kimi askerlerin yasak olmasna ramen dorudan bamhendislikle ekmeklerin muhtemelen haberlemeye piyasada civarnda taburlarnn girimesi 2 ' 10 , kaak kimlii kaak olarak olan irkete ait alnarak inaat satlmas, 201 kiilerin ko-

Karapnar-Bilemedik

belirsiz

askerleri-

mutanln gz nnde dinamitle balk tutmalar, kaak olarak barakalar yaplp satlmas, 202 yazmalara konu olan olaylard. Mtarekenin yrrle girmesinden sonra ortaya kan karmaa ierisinde askerlerden baka subaylardan da iddete bavuranlar kt. Pnarba istasyonunda askerler evkleri konusunda grevli temen trene binmesi gereken btn askern tamamnn binememesi zerine silahn ekerek lokomotifin makinistini tehdit ile treni durdurdu. Tren uzun bir sre gecikmeli hareket etti. 203 Mtareke anlamasnn tilf devletleri tarafndan Trk milletinin haklarn yok sayarak onun mill menfaatleri zara-

199 a.g.e.; SH Kol., Kutu:!33, Gmlek:6K-2. a.g.e.; SH Kol.,Kutu: 133, Gn- lek:7()-l. a.g.e.; SH Kol.,Kutu:l33, Gmlek:73. a.g.e.; SH Kol.,Kutu: 133, Gmlek:69,. a.g.e.; SH Kol.,Kulu:l33, Gnlek:67. a.g.e.; SH Kol.,Ku- tu:l33, Gmlek:68. a.g.e.; SH Kol.,Kutu: IT3. Gomlek:69. a.g.e.; SH Kol.,Kutu:l33, Gmlek:70. a.g.e.; SH Kol.,Kutu: 133, Gmlek:73. 200 201 202 203 a.g.e.; SH Kol., Kutu: 145, Gnlek:22. a.g.e.; SH Kol., Kutu: 126. Gmlek: 164-1 a.g.e.; SH Kol., Kutu: 1126, Gmlek: 165 a.g.e.; SH Kol., Kutu: 133, Gmlek:44-1

89

rina uygulanacann anlalmas zerine, demir yollar zerinde tamacln kesilmesine ve kopmasna neden olan eylemler yaplmaya baland. Bu eylemlerin amac demir yollarnn Trk milletinin zararna kullanlmasn nlemek, ierilerde emniyet blgeleri tesis etmekti. Kesilen demir yolu balants nedeniyle bu yolu kullanmas muhtemel igal asker ierlerdeki emniyeti salanan blgelere ulaamayacakt. 25/26 Eyll 1919 gecesi Vezirhan civarndaki Karasu

Kprs, 204 Eyll 1919 tarihinde Beylikahr-Sarayky arasnda bir kpr, 205 Aralk 1919 ierisinde Ankaa-Eskiehir arasnda bir kpr, 206 Mart 1920 tarihinde lzmir-Bandrma arasnda bir kpr, 207 havaya uuruldu. Demir yollarndaki tahribat sadece kprlerin atlmas ve ulamn kesilmesi ile snrl kalmad. Haberlemeyi kesintiye uratan tahribatlar da yapld. Kuvay Milliye stivarilerin- ce 18 Mart 1920 tarihinde demir yollarnda haberlemeyi salayan telgraf hatlar kesilerek telleri alnp gtrld. 208 Demir yollarnn igalcilerin emellerine hizmetini nlemek iin Kuvay Milliye tarafndan yaplan tahribatlar karsnda Osmanl Hkmeti ve tilf devletleri g duruma dt. 29 ubat 1920'de Manisa-Bandrma hatt tahribat nedeniyle ulama kapand. 209 30 Mart 1920'de Eskiehir-Aa-

204 205 206 207 208 209

a.g.e.; SH Kol., Kutu: 145, Gmlek:22. a.g.e.; SH Kol., Kutu: 138, Gmlek:98. a.g.e.; SH Kol., Kutu: 137, Gmlek: 140. a.g.e.; SH Kol., Kutu:144. Gmlekli. a.g.e.; SH Kol., Kutu: 138, Gmlek: 102. a.g.e.; SH Kol., Kutu: 144, Gmlek: 18-2.

90

pnar arasndaki telgraf teli kesildi. 13 Mart 1920'de EskiehirKonya arasnda ve Eskiehir-Ankara arasnda yer alan birer kpr havaya uuruldu. Bu yollanda haberleme ve ulam kesildi. Osmanl Hkmeti ve tilf devletleri olaylar karsnda aciz kald. Pendik'ten itibaren Anadolu demir yollarnda geici olarak ulam durduruldu. 210 Osmanl Hkmeti demir yollarndaki tahribatlara kar nlem almak maksadyla hat boyuna 4 subay, 52 asker ve 63 hayvandan oluan bir svari birlii kard. Bu birlik zmit ve civarndaki tahribatlar nleyecekti. 211 tilf devletlerinin karlarna ve Trk milletinin aleyhine kullanlmas zerine mill davaya gnl veren komutanlar, kendi blgelerinde yer alan demir yollarna malzeme ve makineleri ile birlikte el koydular. 212 Bu; kurulu Osmanl dzeni bakmndan asayiin tamamen kontrolden kmas anlamna gelirken, Trk milleti tarafndan baklnca gvenliin salanmas iinin millet tarafndan stlenilmesi anlamna geliyordu. Trk milleti mevcut asayi ve gvenlik sorunlarn zmek iin son are olarak egemenlik haklarn ele alma yoluna girdi. 3. PERSONEL SORUNLARI Birinci Dnya Sava srerken demir yollarnda grevli personelden nemli bir ksmn Alman ve Avusturyallar

210 211 212

a.g.e.; SH Kol., Kulu: 145, Gmlek:22-2. a.g.e.; SH Kol., Kutu: 140, Gmlek:38-4. a.g.e., SH Kol., Kutu: 138, Gomlek:97. Ayrca bk. Demiryollar Dergisi, c.2. s.251.

91

meydana getirmekte idi. Mtareke anlamas ile bunlarn derhl lkelerine gnderilmeleri kabul edildi. Ancak bakm ve inaat ilerinde uzman olan Alman ve Avusturyallarn birden her iten el ektirilerek gnderilmesi ilerin aksamasna neden olabilirdi. lerin aksamas, demir yollarnn kullanlamaz duruma gelmesi tilf devletlerinin de istemedii bir durum meydana getirecekti. En nemlisi bir an nce terhis edilmesi ve dalmasn istedikleri Osmanl ordularnn askerlerinin memleketlerine yollanmalar demir yollarndan olacakt. O nedenle Alman ve Avusturyal personelin makul bir sre daha kalmalarna izin verildi. 213 Sava sresince asker gerekliliklerin ncelikli olmas nedeniyle demir yollarnda irketlerin yan sra asker bir rgtlenme de olmutu. Bu kapsamda demir yolu inaat taburlar ok byk grevler yaptlar. Ayrca; istasyonlarda gvenlik ve asker tamay salamak maksadyla asker yetkililere (komiserlere) bal olarak ve istasyonun nemine gre belirli saylarda asker grevlendirilmiti. Zorunlu asker terhisleri balaynca bunlarn da terhisleri gerekti. Bu da gerek devam eden yol yapmlarnn durmasna, gerekse devaml bakmlarn aksamasna neden oldu. Bunun zerine tilf devletlerine bavurularak demiryollarnda kritik personelin terhislerinin iletmeyi aksatmayacak ekilde yaplmas teklif edildi. Bu teklif kabul edildi. Demiryolunda grevli askerlerin terhisleri, iletmeyi aksatmama artna bal olarak yapld. 214
213a.g.e SH Kol., Kutu:l27, Gmlek: 162. 214a.g.e.; SH Kol., Kutu:128, Gmlek: 102-1.

9 2

Mtareke anlamas sonrasnda tilf devletlerini gcendirmeme endiesi ile orduda terhislerin plnsz uygulanmas ordunun dalmas gibi bir durum ortaya kard. Kritik personelin biraz daha ge terhis edilmesi gereklerine tam uyutamad. Firarlar oald. Kritik grevleri yapacak personeli bulmak zorlat. Yldrm Ordular Grb blgesindeki Karapnar istasyonundan Demir yolu Blge Komutanlna ekilen bir telgrafta telgraf memuru Ethem "Telgraf memurlar daldlar. Yalnz bir memur vardr. 0 da yarn gidecektir. Yine yalnz kaldm."demekteydi. 215 9 Kasm 1919 tarihinde Toros Blge Komutanlndan Adana Blge Komutanlna ekilen firar bir eden telgrafla, "Lokomotiflere bulunup makinist bulunamad, makinistlerin

tutuklanarak greve evklerinin salanmas veya stanbul'dan acil olarak makinist tedariki" istendi. 216 Terhisler nedeniyle ortaya kan personel eksikliinden kaynaklanan sorunlar oald. Tamaclk ve iletmede aksamalar artt. stasyonlar sefalet iinde kald. 217 Personel eksikliini ksmen karlamak iin "Grevden atlan demir yolu personeli ile demir yolu okulunda renci iken okulun kapatlmas ile bota kalan yatlar askerdeki rencilerin askerlik grevini demir yollarnda yapmas" karar alnd. 218 Bu konuda titiz davranld. ok fazla olan personel skntsn karlamak iin buna ihtiya vard. Mesel; sekiz ay asker
213a.g.e.; SH Kol., Kutu: 128. GOmlek:51-2. 214a.g.e.; SH Kol., Kutu: 128, Gmlek:30-1. 215a.g.e.; SH Kol., Kutu: 134, Gmlek:20. 216a.g.e.; SH Kol., Kutu: 135, Gmlek:49-I.

93

kaa olarak dolatktan sonra yakalanarak askerliini jandarma birliklerinde yapmaya gnderilen bir erin demir yol personeli olduu tespit edilince derhl demir yollarna akta- nlmas buna bir rnektir. 219 itilf devletleri demir yollarna tamamen el koymalarndan sonra personel 2'si Trk, dierleri Rum ve Ermeni aznlklara tenin sadece sorunlaryla da ilgilenmeye baladlar. Eksik personeli idi. 224 mensup kendi yntemleriyle aznlklardan 220 tamamlayarak asker (Trk) unsurlar demir yollarndan uzaklatrdlar. 221 Aznlklarn ounlukta olduu demir yolu personeli; demir Demiryollarndan uzaklatrlan Devleti'yle unsurlar balangta bu Trk yolu irketlerinin Osmanl yaptklar imtiyaz kontrol altnda kalan birok kanun demiryolla- rnda, 222 daha i blgelerdeki ayrcalktan yararlandlar. anlamalar gerei sonra Kuvay Milliye tarafndan en dikkat ekici olanyd. Demir Yarglanma ile ilgili ayrcalklar demiryollarna el konulunca btn hatlarda yararlanmaboyunca bulunacaktr. alannda ilenen yollar personelinin hat imkn ve sorumluluk Kuvay Milliye demir yollarna el koyunca yapmak istesulardan yarglanmak zere Trk mahkemelerine arlmalar diklerini gerekletirebilmek iin ileri Trk aratrma yaparlar, durumunda; irketler bir n inceleme ve personele emanet etmeye ihtiya duydu. nk; personelini gnderir aksi hlde ary hakl bulurlarsa demir yollarnda dmanla ibirlii yapmaya eilimi olan aznlklarla almak mill karlara zarar mahkemenin arsn dikkate almazlard. 225 verebilirdi. Olmadk zamanlarda grev, ii brakma gibi eylemler Bekilik yapan bir ahsn hrszlk yaptndan pheleyapabilirlerdi. 223 ahsla ailesinin ifadesi alnmak zere blgedeki nilmesi zerine, jandarma yollar gibi o gnn ileri teknolojisini temsil eden bir Demir karakoluna gnderilmesi demir yolu irketinden istenilir. Ancak; dalda yetimi Trkgerekli aratrma veok zordu. Ana-irketin eleman bulabilmek soruturmay doIuyapaca, ahsn evinde "Manevraclar Listesi" olarak verilen Badat demir yollarndakialnt eya bulunursa gereinin irket tarafndan yaplaca bildirilerek ahsn karakola gnderilmesi 12 Kasm 1918 tarihli bir vesikada; 32 kiilik lisreddedilir. 226 Birinci Dnya Sava'na balarken ok az olan Trk demir
219 a.g.e. SH Kol yolu personeli; 220 Kutu:128, Gmlek:56 bir sava ierisindeKutu: hayli oald. Sava devam 143, Gnlek:40-2 Kutu:

ederken 221 a.g.e.

222 a.g.e. yaplan 223 a.g.e.

a.g.e.

SH Kol

harbin gerei olarak SH Kol 144, Gmlek:4-2 Kutu:

SH Kol 143, Gmlek:40-2

asker demiryolculuk alannda ilerlemeler salanmasna

SH Kol 137, Gmlek: 127 Kutu: almalar bu konuda byk

imkn verdi. zellikle tamamen Trk mhendislik ve emei ile yaplan, iletilen Hicaz demir yollar bir

94

224 225 226

a.g.e.; SH Kol., Kutu: 126, Gmlek:97. a.g.e.; SH Kol., Kutu:148, Gmlek:63. a.g.e.; SH Kol., Kutu: 144, Gmlek:4l-2.

95

ok konuda tecrbe kazandrd. Burada yetien Trk demir yolcular Kurtulu Sava'nda Trk demir yollarn ilettiler. 4. DAR SORUNLAR Birinci Dlinya Sava'na girerken sava durumunda olduumuz lkelerin sine giriimcilerince baland. yaplan demir olan yollarnn lkelerin ynetimi "Hicaz ve Asker Demir yollar ve Limanlar Mdriyeti Umumiye" 227 Mttefikimiz giriimcilerince yaplan demir yollar ise imtiyaz anlamalar gerei asker koruma ve kontrol altna alnmakla yeti- nildi. Mtarekenin imzalanmas ile btn demir yollarnn tilf devletlerinin kontrolne verilmesi kabul edildi. lk ynetim zorluklar; mtareke anlamas gerei Alman ve Avusturyallarn lkeyi terk etmeleri zerine ortaya kt. Demir yollarnn teknik personel ihtiyacn karlayan bu personelin gitmesi cidd soranlar kard. Yldrm Ordular Grup Komutan Mustafa Kemal Paa ordu blgesindeki demir yollarnn durumu ile ilgili kard emirde "lkenin geirdii bu nazik devirde, Almanlar olmadan da demir yollarnn idare ve iletilebilmesi Trk milletinin kabiliyetini tm dnyaya gsterecektir." 228 demekte ve bu konuyu mill bir dava duyarll iinde ele almaktadr. Mtarekenin imzalanmasndan sonra ilk olarak; Pozant'dan Amanos'a kadar olan blgedeki demir yollarnda al-

227 228

a.g.e.; SH Kol., Kutu: 144, Gonlek:7. a.g.e.; SH Kol., Kutu: 126. Gmlek:70-1.

96

an esirlerin ngilizlere teslimi istendi. 229 Bir ksm teknik ilerde grev yapan bu esirlerin yerine personel konulmadan alnmas haberlemede glklere neden oldu. 230 Bunlarn yerine yenilerin grevlendirilmesi ise zaman ald. Ynetim konusundaki hatalar devam etti. Adana'dan kuzey ynnde karlan trenlerin Pozant'dan ileriye gememeleri ve buradan teye, dier iletme blgesine ait makine, vagon ve personelin aktarma yaplarak devam etmesi gerekirken, byle yaplmadndan Adana'da yeni seferlerin hazrlanmasnda makine ve personel sknts bagstermiti. Bu konudaki teknik bilgi azl nedeniyle hatalara neden olan d mdahalelerin nlenmesi istendi. 231 Mtarekenin balarnda lkeden henz ayrlmayan Almanlarn iletme hatalarna yol aan dik bal tutumlarna devam ettikleri grlmekteydi. letme kurallarna uymayarak kendi keyfi hareketleriyle kargaaya neden olan, vagonlar zamannda sevk etmeyen, bu yzden seferlerin aksamasna yol aan Alman grevlinin iten uzaklatrlmasyla sorun zld. 232 Ynetimle ilgili sorunlarn bir ksm da mtareke artlarndan kaynakland. Anadolu-Badat demir yollarnn Kat- ma-HalepCarablus arasndaki blm tilf devletlerinin igali altnda kald iin ynetim kopukluu meydana geldi.
22iTaTe.; SH Kol., Kutu: 126, Gmlek: 170.. 230a.g.e.; SH Kol., Kulu: 128, Gom!ek:51. 231a.g.e.; SH Kol., Kutu: 128, Gnlek:24-4. 232a.g.e.; SH Kol., Kutu: 128, Gmlek: 10.

ve

iletmede

grevli

personelin

ikaz

edilmesi

Demir yolunda kopukluun giderilerek irtibatn salanabilmesi iin grmeler yapld. Ancak bu sorun tilf devletlerinin ynetime tamamen el koymasna kadar zmlenemedi." 3 Demir yollarnn ynetimi konusunda ikyetler mtarekenin kargaa ortamnda daha da artt. 17 Kasm 1918 tarihinde Yldnm Gnbu karargh ile hareket ettiini, 20 Ka- sm'da Akehir'e ancak gelebildiini ifade ederek trenin yavalndan ikyet eden Yldm Grbu kurmay bakan, bunun nedenini ynetim bozukluuna balamaktayd. Tren hareket ettikten sonra eitli istasyonlarda esir ve gmen ykl 72 vagon takldn, byle bir katarn dnyann hibir yerinde grlmediini belirttikten sonra, kargaaya ve lokomotiflerin eskimesine, insanlarn yollarda dt sefalete trenlerde yaktn eksikliinin deil ynetimdeki beceriksizliin neden olduunu vurgulad. 234 tilf devletleri demir yollarnda bir sre ynetime el koymadlar. Kontrol etmekle yetindiler. Fakat mtareke artlar gerei terhis edilen asker ve lvedilen ordularn malzeme ve personelinin tanmas gibi yaplmas gerekli acil tamann tamamlanmasndan sonra kontrol sklatrarak el koyma durumuna geldiler. Bu gei dneminde demir yollarnda asker tamacln ynetim hatalarndan dolay iyi olmadndan ikyet eden bir yazya demiryollarndan sorumlu ube-

233

a.g.e.; SH Kol., Kutu:126, Gmlek: 124. a.g.e.; SH Kol ..Kulu 126, Gmlek: 152. ag.e.; SH Kol.,Kulu:127, Gi>mlek:162. a.g.e.; SH Kol.,Kutu: 133, Gmlek: 14.

234

a.g.e.; SH Kol.. Kutu: 127, Gmlek: 124

98

nin cevabnda igal altnda ve igalcilerin ynetiminde demir yollarnn bu kadar i grd belirtilmekte ve ynetim hatalarnn artk igal ile ilgili olduu belirtilmekte idi. 235 Demir yollarnda igal artlarnn getirdii durumu grmezden gelerek yaplan bavurular geri evrildi. Artk demir yollar ne sava iindeki gibi, ne de mtarekenin balarndaki gibi Trk asker ihtiyalarn olumlu karlamakla idi. 236 Kurtulu Sava iin Trk milletinin yeniden derlenip toparlanmas aamasnda Kuvay Milliyenin demir yollarna el koymasndan sonra demir yollar ncelikli olarak asker ihtiyalara gre ynetilmeye baland. Asker tamay engelleyen ticar tamaya izin verilmedi. 237 Bu konu dikkatle takip edildi. Asker tama aleyhine tccara vagon tahsisleri divan harplere (Olaanst Harp Mahkemesi) sevk edildi. Tccara vagon tahsis ettikleri iin Konya ve Ilgn istasyon mdrlerinin gzaltna alnarak sorgulanp neticesinin bildirilmesi, Kadnhan sevk memurunun ise Divan Harbe sevk edilmesi istendi. 238 Asker tamann ncelikli olmas, dier mallarn snrl tanmas yolsuzluklar arttrd. stasyon grevlilerinin asker personel adna vagon tahsisleri yapp bu vagonlar bakalarna verdikleri, blgedeki baz sz geen kimselerin ahslarna ait hayvanlar asker malzeme aleyhine trenlerle tatmaya kalktklar, tespit edilen yolsuzluklardand. Bu tr

235 236 237 238

a.g.e.; SH Kol., Kutu; 134, Gmlek: 120. a.g.e.; SH Kol., Kutu:133, Gmlek:92-I. a.g.e.; SH Kol., Kutu: 133, Gmlek: 1-1. a.g.e.;SH Kol., Kutu:!33, Gmlek:4-I.

99

yetkilerini alld.
239

ktye

kullanmalar

sk

kontrollerle

nlenmeye

Mtarekeden sonra; yapm savata Trk mhendis ve ustalarca gerekletirilen bu yzden de tilf devletlerinin el koymad Ankara- Kzlrmak demir yolunun ynetimi iin bir iletme mdr atand. Bu hattn iletilmesi iin gerekli personel Hicaz ve Turgutlu demiryollarndan karlan ve akta olanlardan karland. baland. 240 1919 Mays ay balarndan itibaren AnkaraKzlrmak arasnda dzenli olarak tren seferleri yaplmaya

239 240

a.g.e.; SH Kol., Kutu:128, Gmlek:28. a.g.e.; SH Kol., Kutu:136, Gmlek: 127-2.

100

IV. BLM

TEKLT

Mtarekenin imzalanmasndan sonra yeni drum gz nne alnarak demir yollarndan daha yksek bir verim alnabilmesi iin tekilt deiiklikleri yapld. Yldrm Ordular Gnp Komutan Mustafa Kemal Paa blgesindeki demir yollar ile ilgili kard 2 Kasm 1918 tarihli emirde demir yollarnn alma eklini yeniden dzenledi. Emirde " Konya'ya kadar olan gneydeki btn demir yollar Yldrm Grubu sorumluluk blgesi iinde kabul edildi ve ynetimine "hat kumandan ve mfettii" olarak zaten "Demir yollar naat Ktaat Kumandan" olan Kurmay Albay Fuat Ziya Beyin emrinde alaca personeli seme yetkisi verilerek getirildii, demir yolunda grevli btn sivil asker makam ve personelin bu komutanla baland, tamann nem kazanmas demir nedeniyle yollaryla yetkisine hzlandrlmas ilgili sahip iin komutanln; demiryolu yapmnda alan personelin iletmede grevlendirilebilecei, blgedeki yetkililerle hususlarda olduu, yazma

demiryollanyla ilgili konularda tmen komutan yetkisine sahip olduu, sivil tamacln asker tamann izin verdii lde yaplaca bu konuda ncelik tahsisinin komutann yetkisinde olduu" hususlarna yer verildi. 241

241 a.g.e.; SH Kol., Kutu: 126, Gmlek:70.

101

Mtareke

hkmleri

gerei

Almanlarn

etkin

grevden

alnmas ve memleketlerine gnderilmesi istei zerine kritik grevdekilerin bir sre daha devam etmelerinin itilf devletlerinden talep edildiini, onlarn da buna izin verdiklerini nceki blmlerde belirtmitik. Geride kalan Almanlarn demir yollarndaki etkinlii konusu karklklara neden oldu. Mtareke anlamasnn yrrle girmesinden sonra onlar yokmu gibi yaplan tekiltlanma dzenlemelerine karlk onlarn da grevlerine devam etmeleri, zellikle; sava yllarndaki etkin grevleri-ile ilgili hatralarnn tazeliini koruduu bir zamanda, etkilerinin devam edip etmedii konusunda tereddtler meydana getirdi. Bu konuda; Toros Hat kumandannn demir yollarnda iletme ile ilgili ilerin yrtlmesinde temas kuralacak yetkilinin Alman grevli mi yoksa Trk grevli mi olduunu Adana Hat kumandanndan olmad" sormas bir rnekti. 242 yalnz Verilen cevapta "Almanlarn demir yollarnda hibir emir-komta yetkilerinin belirtildi. 243 Almanlar tecrbelerinden yararlanmak zere bir sre daha kalacaklard. Mtarekenin uygulanmaya balamasndan itilf devletlerinin demir yollarna tamamen el koymalarna kadar sren mtareke dnemine gei aamasnda demir yollarnn kontrol tamamen Trklere kald. Az da olsa grevde kalan Al- manlarn; verilen grevleri yapmas, emirlere kesinlikle uymalar, olas tahribatlarna izin verilmemesi konusunda nlemler alnd.

242 243

a.g.e.; SH Kol, Kulu: 128, Gmlek:27-I a.g.e.; SH Kol., Kulu: 128, Gmlek: 12-1.

102

Verilen emirler ve yaplan uygulamalar; mttefik olduu iin savata sk bir denetim altna alnmayan Alman giriimcilerin yapt demir yollarnn, gei dneminde tamamen Trk kontrol altma alndn gstermekteydi. Olaylarn gelimesi byle bir sonu dourdu. Almanlar gidince onlarn ileri Trklere kald. Demir yollarnn idaresinin Trklere kalmas zerine yaplan tekilt dzenlemelerinde elde kalan demir yollarnn durum ve devam eden asker artlar da dikkate alnd. Sava sona ermeden nce Halep ve o blgedeki demir yollar elden kmt. Yeni tekiltlanmada Adana ynetim blgesi alan yeniden belirlendi ve Konya Ereli'sine kadar kuzeye geniletildi. 244 AnadoluBadat demir yollarnn elde kalan ksmnda tekiltlanma ve sorumluluk alanlar; Anadolu ynetim blgesi Konya Ereli'(dahil)'sine kadar, Adana ynetim blgesi Konya Ereli (hari)'sinden itibaren gneydeki dier hatlar kapsamakta idi. Demir yollar tamacl ile ilgili ilemler Genelkurmay Demir yollar ubesi
245

ve

ynetim yolu

blgelerinde asker

tekil

edilen

hat

komiserlikleri yaplacakt.

(Demir

grevlileri)

tarafndan

Bu dzenlemelerle birlikte nceki tekiltlanmadan kalan idar birimler lvedildi. Bu kapsamda; Toros Hat Kumandanl ve Adana Hat Mfettilii kaldrld. Mfettilik ve hat komutanl seviyesinde idari birimler mevcut yollann ynetimi iin gerekli deildi. Gerek Toroslardaki demir yolu yapm faaliyetinin sona ermesi ve gerekse elde kalan demir

244 245

a.g.e.; SH Kol.. Kutu:126, Gmlek:57. a.g.e.; SH KoL,Kutu:126, Gmlekli. a.g.e.; SH Kol., Kutu: 126, Gmlek:46

103

yollarnn ksalmas, demir yollarnn iki ana ynetim grubu iinde toplanmasn ve merkeze bal daha alt seviyede (hat komiserlii) idar birimlerle ynetimi yeterli ve gerekli klyordu. Mtareke artlar tilf devletlerinin kontrol altnda dikkatle uyguland. Demir yollarnda hu artlarn yerine getirilmesinde tilf devletleri bir sre anlayl davrandlar. zellikle terhis olan askerler ve lvolan ordularn malzeme ve arlklarnn tanmasnn tamamlanmasna kadar bu anlay, yani demir yollanm sk denetim ve kontrol altna alnmakszn Trklerin iletmesine izin verilmesi, devam etti. Bunu takip eden dnemde tilf devletleri nce tam denetim, sonra el koymaya kadar varan uygulamalara giritiler. Mtareke dneminin bu deien ortamnda demiryollarnda sk sk tekilt dzenlemeleri yapld. Almanlar tarafndan yaplan Anadolu-Badat demir yollarna el koymalarndan sonra ngilizler bu hatt Haydarpaa- Konya ve Konya-Badat olmak zere iki ana ynetim altnda toplad. Kontrol ve iletmeyi bu ekilde yrttler. 246 ngilizlerin kontrolndeki bu demir yollarnda zellikle iae tamaclnn dzenlenmesi ve salanmas maksadyla ae Nazrlnca 12 Ocak 1920 tarihinde bir dzenleme yapld. Buna gre Haydarpaa-Pendik, Tuzla-Bilecik, Bilecik-Anka- ra, EskiehirKadnhan, Kadnhan-Pozant arasnda nakliyat mdriyetleri kuruldu. bunlarn arasndaki nemli istasyonlara mdr yardmclklar yerletirildi. Daha az nemli istasyonlara sevk memurluklar konuldu. 247 Bylece sava
246a.g.e.; SH Kol., Kutu:137, Gmek:93-l 247a.g.e.; SH Kol., Kutu: 134, Gmlek: 16-3.

104

sonrasnda zorlukla karlanan halkn yiyecek ihtiyalarnn liretim alanlarndan tketiciye ulatrlmas bir dzene balanmaya alld. Birinci Dnya Sava'nn balamasyla birlikte demir yollar asker ihtiyalara gre ynetilmeye baland. Bunu salamak iin de asker bir ynetim altna alnd. Anadolu-Badat demir yollar Mttefik giriimcilerin mal olduundan Almanlar lkeyi terk etmelerine kadar Almanlarn ynetiminde ancak asker ihtiyalar ncelikli olarak altrld. Almanlarn aynldklar mtareke dneminin balarnda bu yollar da dhil tamamen asker ynetim altna alnd. Bu durum tilf devletlerinin demir yollarn kontrolleri altna almasna kadar ksa da olsa bir sre devam etti. Demir yollarnn ynetiminde demir yollar asker birlikleri grev ald. Bu birlikler Mtarekenin uygulanmaya balamasndan sonra azaltlarak 4 taburl bir alay hline getirildi ve elde kalan demir yollarnda grevlerine devam etti. 248

24K Asker demir yolu birliklerinin 7 Austos 1920'deki konu ve grev yerleri aaya karlmtr: I.imendifer Taburu: Hali Karadeniz sahra halt iletme ve tamirat, I. Blk iftelan, II. Blk Haydarpaa, III Blk Pirgos, IV. Blk Kmrcp- nar'da. II.imedifer Taburu: V. Blk, l/mir (17. Kolordu imalathanesinde), VI. Blk Kthane (Hali sahra hatl tamirinde), VII. Blk Kthane, VIII. Blk Kthane (Hali sahra hatl harbiye ilerinde), III.imedifer Taburu: IX. Blk Hadmky (dekovil iletmesinde), X. Blk Kthane (Hali sahra hatt tamirinde), XI. Blk Er/.urum, XII. Blk Erzurum'da, IV.imendifer Taburu: XIII. Blk Erzuru-Gnek hatt iletmesinde, XIV. Blk Erz.urum-Gnek hatt iletmesinde, XV. Blk, Kthane (Hali sahra hatt depo hizmetlerinde), XVI. Blk Alrkap'da mfettilik emrinde. Malzeme Depo Mdriyeti, Yeilky'de, Depo Muhafz Ktas, Yeilky'de idi. a.g.e.; SH Kol., Kutu: 135, Gmlek :45-1,2.

105

V. BOLUM

TLF DEVLETLERNN POLTKASI

Osmanl kapsamnda demir yabanc yollar lke anlamalarla

DEMR
tannan

YOLU
ayrcalklar Yabanc

giriimcilerince

yapld.

sermaye demir yollar etrafnda kendi lkeleri iin bir eit etki alan oluturdu. Etki alanlar ierisinde sermaye yatrm yapan lkelerin karlar ncelikli bir ekonomik yaplanma meydana getirildi. ngiltere, Fransa Bat Anadolu, Suriye ve Irak'ta, Almanya Orta, ve Gneydou Anadolu'da, Avusturya Rumeli'de yaptklar demir yollar etrafnda ekonomik etki alanlar oluturdular 249 Savatan nceki durum itibariyla Osmanl lkesi adeta ekonomik olarak paylalm bulunuyordu. Savatan yenik kan Osmanl Devleti ve mttefiki olan Almanya ve Avusturya devletleri karlarn tilf devletlerine kar konyamadlar. Yenilmekle bu konuda inisiyatifi onlara braktlar, itilf devletleri iinde Osmanl topraklar zerinde demir yolu yatnm yapanlar ise ngiltere ve Fransa idi. Savatan soma demir yollar konusunda kazanl kan da onlar oldu. Hem daha nce yaptklar yatrmlar korudular hem de Alman ve Avusturya sermayesinin yatrmlarna el
249 Muhteem, yimi, 1982, s. 169. Kaynak, Demir yollar ve Ekonomik Gelime, XIX. Yzyl Tezi, DeneAnkara

ktisadi

Ticari

ilimler

Akademisi,

Baslmam

Doktora

107

koyma imkn buldular. Mtareke dneminde demir yollarn karlar iin etkin kullanan ngiliz ve Franszlar old. 1. NGLTERE'NN DEMR YOLU POLTKASI ngiltere; Osmanl imparatorluu topraklar zerinde karlarn korumak iin demir yolu yapm konusunda iki esas takip etti. Birincisi; Hindistan yolunu gven altna almak zere Akdeniz'i Basra krfezine balamak, dieri imparatorluun verimli blgelerini ngiliz ekonomisinin ham madde ihtiyalarn karlayacak ekilde kullanmaya ynelik ticar demiryollar yapmak. 250 Birinci politikadan Hindistan yolu zerinde stratejik yerler olan Aden, Svey Kanal, Kbrs, Msr' dorudan ve dolayl olarak ngiliz kontrolne aldktan sonra vazgeti. 251 Takip ettii dier politikas ile ngiltere; Osmanl topraklar zerinde Bat Anadolu, Irak ve Basra krfezi blgelerinde etki alanlar oluturdu. Bat Anadolu'da demiryollar yapan ngiltere Basra krfezi blgesinde buna gerek grmedi. Fakat Irak ve Basra krfezi onlar iin daima nemini korudu. link b blgenin verimli olmasnn yan sra, zengin petrol yataklarna sahip olduunun, aynca batdaki blgeleri ran'la birletiren yollann blgeden getiinin bilincinde idi. 252 Sava ncesinde ngiltere'nin ticareti en ok Arabistan, Mezopotamya, ve Basra krfezi kylarndan yapld. Bu blge ngiliz denetimi altnda idi. 253

250 251 252 253

a.g.e.. s. 1X2. a.g.e., s. 183. a.g.e.; s.171. a.g.e.; s. 173.

108

Mtareke dneminde ngiltere savatan nce elde etlii stn durumu korumay ve karlarn devam ettirmeyi esas alan politikalar uygulad. Sava patlamadan hemen nce Almanlarla yapt ve Osmanl Devleti'nin de onaylad imtiyaz anlamas gerei ngiltere mtareke dneminde; Irak'ta Anadolu-Badat demir yollarnn Basra'ya kadar devam olan hatlarn yapmna halad. 254 Bu dnemde ngiltere'nin ele ald bir baka proje Hayfa'dan Basra'ya bir demir yolu hatt demekti. 255 Bu yol Akdeniz'i Basra krfezine balayacakt. Esasen ngilizler bu projeyi 1856 ylnda Osmanl hkmetine teklif etmiler, kabul de ettirmilerdi. Fakat o zaman vazgeen ngilizler 256 mtareke dneminde tekrar harekete getiler. ngiltere, savatan nce yaplan Adana-Mersin demir yolunu mtarekeden sonra yeni ekler ile gelitirdi. Karacailyas- Mersin arasna demir yolu dedi. 257 Blgenin i kesimlerinde retilen maln Mersin limanna tanmasn kolaylatrd. Daha nce yatrm yapt bu blgede 238 karlarn tahkim etti. Sava ncesinde ngiliz karlarnn younlat bir baka blge de Bat Anadolu blgesi idi. Bu blgede lzmir-Ay- dn demir yollarn yapan ngiltere blgenin tarm potansiyelini harekete geirerek karlar dorultusunda kulland.

254 255 256 257 258

a.g.e.; SH Kol., Kutu: 124, Gmlek:54 a.g.e.; SH Kol., Kutu: 143, Gmlek: 133-6. Earle; s. 190. a.g.e.; SH Kol., Kutu: 134, Gmlek: 17. Earle; s.40..

109

kesimlerde retilen rnler trenle izmir'e tand ve buradan ihra edildi. Bu sayede tngilizlerin blgedeki politik gc de artt. 259 Savata ara verilen faaliyetler mtarekeden sonra kald yerden devam etti. 260

2. FRANSA'NIN DEMR YOLU POLTKASI Fransa byk nem verdii Suriye'deki demir yolu imtiyaz ve buna paralel olarak yatrmlarn savatan nce srekli geniletti. Halep-am, Trablus-Humus, am-Yafa-Kudlis arasnda demir yolu (Ek-G) deyerek trenler iletti. 261 Almanlarla yaplan gizli bir anlamayla Suriye blgesi Fransz etki alan olarak kabul edildi. 262 Fransa'y Suriye'ye eken neden; Msr, Arabistan, Anadolu ve Irak gibi drt zengin blge arasnda ticar balant salayan bir blgede yer almasyd. Ayrca blgenin stratejik stnl de vard. Hatla stratejik nemi dier konular glgede brakyordu. Bu blgeye egemen olan bir lke dier lkelerin (ngiltere gibi) koloni ve yan kolonisi olan lkelerle balantsn kolayca kontrol edebilirdi. Fransa'y Suriye'ye eken bu ticar ve stratejik nemi idi. Fransa bu blgede yatrmlar yaparak hem politik stnlk kurdu hem de zellikle Beyrut ve hinterlandnda ekonomik kar salayacak dzenlemeler yapt. 263

259 260 261 262 263

Kaynak, M, a.g.e. s. 174. Onur, s.32. Earle;. s. 182. Earle; s.270. Kaynak, s. 188-189.

110

Fransa; Suriye blgesinde sava ncesindeki politikasn, mtareke dneminde de devam ettirdi. Ayrca ngilizler tarafndan boaltlan Gneydou Anadolu blgesini igal ettikten sonra bu blgedeki demir yollarnn savata zarar gren ksmlarn alr duruma getirmek, demir yolu tamacln gelitirmek ve bu suretle Suriye blgesi ile Gneydou Anadolu blgesinin ticar balarn gelitirmek iin nlemler ald. 264

264 a.g.e.; SH Kol., Kutu; 143, Gmlek: 133-1, 8, 9.

111

VI. BOLUM

MTAREKE DNEM TRK EKONOMSNDE DEMR YOLLARI Mtarekenin 10 ve 15'inc maddeleri 265 Toros tnelleri ve dier btn demir yollarn itilf devletlerinin kontrolleri altna veriyordu. Kontrol altna aldklar bu demir yollarnn bir ksm bizzat tilf Devletleri'nin sermayedarlar tarafndan imtiyazlar alnarak ina edilmi ve sava ncesinde iletilmi olanlanyd. Bir ksmnysa Alman sermayedar ve mteebbisler tarafndan ina ve iletme imtiyaz alnm olanlar tekil ediyordu. Ayrca Osmanl Devleti tarafndan yaptrlan ve iletilen demir yollar da bulunuyordu. Savatan nce, Bat Anadolu'da zmir-Turgutlu demir yolu ve Afyon'a kadar olan uzantsyla yine ayn hattn Ban- drma'ya kadar olan uzants, Franszlarn kontrol ve iletmesi altndayd. Yine Franszlar Bursa Mudanya hattn da elde bulundunyorlard. Bylece Franszlar bu demir yolu hatlar- n besleyen blgede ekonomik ve siyas ynden belirgin bir etki sahibi durumundaydlar, zmir-Aydn demir yoluyla bunun Eirdir'e kadar uzants olan hatlar ve buna bal eitli dier hatlarsa ngilizlerin kontrol ve iletmesi altnda bulunuyordu. Doal olarak bu hatlarn kontrol ettii alanlarda In265 a.g.e.; SH Kol., Kutu:l37, Gmlek:! 18-1.

113

giliz

nfuzu

arlkta

bulunuyordu,

ngilizler

eitli

zira

rnlerden, iletme imtiyazn elde ettikleri madenlere kadar pek ok ticar mal bu yolla izmir'e tayorlar, buradan da ticaret gemileriyle ngiltere'deki fabrikalara ham madde yetitiriyorlard. zmir'de bulunan ngiliz tccarlar bu ak salamakta en nemli rol stlenmi bulunuyorlard, ngiltere'den gelen mamul maddeler bu tccarlar kanalyla yerli halka demir yollaryla datlyor yine ayn yollardan onlarn rettii ihra rnleri toplanyordu. ngiliz ve Franszlarn bu blgede kurduklar ticar stnlkleri onlara geni bir hareket zgrl kazandrm, eitli imtiyaz anlamalaryla da bu zgrlklerine hukuk bir ekil vermilerdi. Artk blgenin her trl ekonomik faaliyeti da baml veya baka bir ifadeyle ngiliz ve Fransz ekonomisinin istek ve ihtiyalarna gre ekillenmekte idi. Blgedeki her trl ekonomik ve ticar faaliyetin bu devletlerce daha da sk bir kontrol altna alnmasna neden oluyordu. Birinci Dnya Sava'na girerken ad geen devletler kar alarn ok iyi germiler ve her trl menfaatlerini sk bir ekilde kontrol altna almay baarmlard. Bunda da onlara en byk avantaj salayan koz elbette demir yollaryd. stanbul'dan balayan ve Badat'a hatta eitli anlamalarla Basra'ya kadar uzatlan demir yollar ve bunlarn etrafnda uzanan blgeler Alman karlarnn ar bast alan oluturuyordu. Almanya, Osmanl Devleti ile ticar ve ekonomik balarn kurarken bunun denizden gelebilecek herhangi bir tehdit altnda kalmamasna nem vermiti. Istan-

114

bul'a kadar olan Rumeli demir yollar ve evresi ise Avusturya'nn iletme ve etkisi altnda bulunuyordu. Bunlardan baka bir de gerek sermaye ve gerekse emek itibariyla Trk gcyle ortaya konulmu bir hat vard. Bu daha ok asker ve stratejik amalara gre yaplm olup, am'dan Medine'ye doru uzanan Hicaz demir yolu hatty- d. Ancak unu hemen belirtelim ki bu hat bir yandan Ana- dolu-Badat demir yollarna balanmak suretiyle Franszlarn Suriye'de oluturduklar siyas ve ekonomik karlarn rahatsz ederken, dier yandan da ift ynl olarak ngilizlerin hem Basra krfezinde hem de Msr ve Svey'ten Kzl deniz'e uzanan Hint yolunda toplanan ekonomik ve siyas - karlarn rahatsz ediyordu. Osmanl Devleti Almanlarn yannda Birinci Dnya Sava'na girince dman tarafnda olan devletlerin giriimcilerince yaptrlan ve iletilen demir yollarna el koydu. Gerek- eyse bu yollann, savata mill karlar ynnde daha iyi kullanlmasn salamakt. Bu karar esasen savaa girilmeden nce hazrlanan seferberlik plnlarnda yer almaktayd. Pln Alman ve Trk kurmaylarndan oluan bir heyet hazrlamt. Birinci Dnya Sava boyunca her trl baany Alman zaferine balayan Osmanl hkmetleri lkenin btn imknlanm Almanlarn istekleri dorultusunda her trl kullanma ak tuttular. Bu: Almanlarn Osmanl topraklar zerinde dier Avrupal rakipleriyle yaptklar daha ok kar pay elde etme yarn geici bir sre de olsa kazandklar

1 15

anlamna geliyordu. Osmanl lkesinin ekonomik, siyas, stratejik ynleriyle salad btn avantajlar sava boyunca Almanlar tarafndan geni bir ekilde kullanld . Birinci Dnya Sava Almanlarn yenilgisiyle sonulannca her trl baar ansn kaybeden Osmanl Devleti, Mondros'ta ar bir mtareke imza etmek zorunda kald. Savata Almanlarn yenilmesi onlarn Osmanl lkesi iin kurduklar btn kar hesaplarndan vazgemeleri anlamna geliyordu. Mondros Mtarekesi'nin uygulanmaya balamasyla birlikte tilf devletleri Almanlara ait btn menfaatlere el koydular. Bu menfaatler iinde en nemli yeri Alman demir yolu yatrndan tutuyordu. Mtarekenin imzalanmasndan sonra Almanlarn lkelerine gnderilmesi istendi. 266 Ancak; btn Almanlarn ksa bir zaman iinde gitmesi hlinde onlarn yerini doldurarak hemen mmkn deildi. O gnn en ileri teknolojisini ve sanayisini ifade eden demir yolculuk alannda yetimi eleman bulmak zordu. Bu nedenle tilf devletlerine bavurularak kritik grevlerde bulunan Almanlarn bir sre daha Trkiye'de kalmas saland. 267 Almanlar gittikten sonra demir yollarnda yeniden dzenlemeler yapld. Demir yollarnn aksatlmadan iletilmesi mill bir dava olarak grld. Yldrm Ordular Grup Komutan Mustafa Kemal Paa kard emirde ordu blgesinde demir yollaryla ilgili olarak "Memleketin geirdii nazik

266 267

a.g.e.; SH Kol., Kulu: 126, Gmlek: 151. a.g.e.; SH Kol., Kutu: 126, Gmlek.70.

116

devirler esnasnda Almanlarn terk ettii demir yollarn mmkn olduu kadar verimli ve dzenli iletebilmek ordunun ve milletin kabiliyetinin bir ls olacaktr" demekteydi .268 Mtareke dneminin balarnda Almanlarn terk ettikleri demir yollar ve bunun etrafndaki btn karlarn Trkler kontrol altna ald. Oysa savan eitli sebeplerinden birisi de Almanlarn Anadolu-Badat demir yolu giriimleri ve bunun etrafnda gelien emperyalist emellerinin tilf devletlerinin emelleriyle atmasyd. Yani bir baka ifadeyle ngiliz ve Franszlar, Osmanl Devleti zerinde ve dnyada elde ettikleri ekonomik ve siyas menfaatlerin Almanlar tarafndan Badat demir yolu giriimleriyle tehdit edilmesi zerine byk savaa girimilerdi. 269 imdi bunu Trklere brakmazlard. Nitekim mtareke uygulamalarnn ilerleyen safhalarnda Alman irketlere ait btn demiryollarna el koydular. Bu arada sava balarken Osmanl Devleti tarafndan el konulan ngiliz ve Fransz irketlere ait demir yollar eski sahiplerine verildi. Tamamen mill bir sermaye ve emekle meydana getirilen Hicaz demir yollar da itilaf devletleri tarafndan ortak iletme (igal) altna alnd. 270 1919'larn bandan itibaren ngiliz ve Franszlar demir yollarn kontrol etmekle yetinmeyip dorudan doruya i268a.g.e.; SH Kol., Kulu: 126, Gmlek: fi4. 269Earle,.s.l30-157. 270Onur, A.; a.g.e.s.32-35.

117

glle el koymaya baladlar. eitli hat komiserliklerinden gelen telgraflar bu igal olaylarn haber vermekte idi. 271 Mondros Mtarekesi'nin yrrle girmesinden itibaren demir yollarnda tamaclk hemen hemen terhis edilen askerler, lvedilen ordularn subay aileleri ve ierilere ekilen gmen ailelerle asker erzak, iae ve mhimmata inhisar ediyordu. Tren katarlar tklm tklm dolu terhis erlerini tad. Ancak hibir zaman yeterli olamad. stasyonlar devaml bir kalabalk ve kargaa yeriydi. Bir an nce gitmek, ailesine yuvasna kavumak isteyen askerlerle gmen ve dier aileler, gnlerce gelmeyen, gelse de dolu gelen trenleri sabrszlkla beklediler, sinirli hava iinde olaylara sebebiyet verdiler. 272 Demir yollaryla tanmas mmkn olmayan terhis edilmi askern, mmkn olan yerlerde deniz yoluyla, olmayan yerlerde
273

yryerek

karayoluyla

gnderilmesi zorunlu hle geldi.

Askere yiyecek temini problemi mtarekenin ilk gnlerinde cn byk mesele olarak grld Mtarekenin uygulanmaya balad ilk gnlerdeki kargaa iinde yiyecek ve dier asker tama demir yollarnda tkanmalara sebep oldu. 274

271

a.g.e.; SH Kol., Kutu:124, Gmlek:69-6. a.g.e.; SH Kol., Kutu: 139, Gn- lek: 148-1. ag.e.; SH Kol., Kulu:124. Gmlek:69-I. a.g.e.; SH Kol., Kutu: 124, Gmlek:69-5. a.g.e.; SH Kol.. Kutu:l33, Gmlek:93-I.

272

a.g.e.; SH Kol., Kutu:133, Gmlek:56-I. a.g.e.; SH Kol.. Kutu:133, Gm- lek:56-3.. a.g.e.; SH Kol., Kutu:127, Gmlek: 135-1. a.g.e.; SH Kol.. Ku tu:^?, Gmlek: 135-2.. a.g.e.; SH Kol., Kutu:133, Gmlek:50-1. a.g.e.; SH Kol., Kutu: 133, Gmlek: 129-1.

273

a.g.e.; SH Kol., Kutu:l34, Gmlek:13-2.. a.g.e.; SH Kol., Kutu:l27, Gmlek: 135-1.

118

Askern yiyeceini teinin etmek maksadyla demir yollarnda yaplacak tama iin ayr bir ynerge hazrland. Demir yollarnda yeni bir dzenleme yapld. 275 Yldrm Ordular Grup Komutan Mustafa Kemal Paa, "Sivil (ticar/kiisel) tamaclk, asker tamacln izin verdii lde yaplacak ve buna demir yollarndan sorumlu komutan karar verecektir." 276 dedi. Yani demir yollarnda yaplacak tamaclk faaliyeti mtareke yaplmasna karn bir sre daha, savata olduu gibi asker ihtiyalar ncelikli olarak devam etti. Ancak bu durum sava durumundan mtareke (atekes ban) durumuna gei dnemi iinde ksa bir zaman ald. tilf devletleri Osmanl Devleti'nin elini demir yollarndan ektirdi. Yukardaki emrin yaynlanmasndan 25 gn sonra Harbiye Nezaretinden karlan bir yazda "Harbiye nazr ile Anadolu Demir yollar irketi genel mdr arasnda varlan bir karara gre" her trl tamacln kontrolnn irkete brakld" bildirildi. 277 Alman giriimcilerine ait olan irket ise savan galibi tilf devletlerinin kontrolnde idi.

Tamaclkta asker malzemenin vatan savunmasndaki nemi ve ncelii aktr. Birinci Dnya Sava srerken bu ncelik daima korundu. Mtareke dneminde sava hli sona ermi kabul edilince ticar tamaclk iletmenin kra
274 275 276 277 a.g.e.; SH Kol., Kutu: 133, Gmlek: 1-1. a.g.e.; SH Kol., Kutu: 126. Gm- lek: 124-1. a.g.e.; SH Kol., Kutu:126, Gmlek: 152-1. a.g.e.; SH Kol., Kutu:l34, Gmlek: 16-1 a.g.e.; SH Kol., Kulu:l36, Gmlek:70-1. a.g.e.; SH Kol., Kutu: 127, Gmlek: 150-1.

119

gemesi iin gerekli hle geldi. Ancak ksa bir sre sonra Trk milleti tekrar bir Kurtulu Sava hazrlklarna balad ve asker tamaclk yine ne geti. zellikle Kuvay Milliye i kesimlerdeki demir yollarna el koyunca bu yolar tamamen asker hazrlklar kolaylatrc konulara tahsis edildi. Fakat ticar eyann da nakli demir yollarndan baka bir yolla ok zordu. Bu zorlamalarn baz uygulama problemleri kard grld. stasyonlarda baz yksek seviyeli devlet adamlar makam etkilerini kullanarak veya menfaatler salayarak, kimi sivil ahslarn eya ve mallarn naklettirmeye alanlara ve yine baz tccarlarn vagon kiralamasna izin veren istasyon mdrlerine rastland ve bunlar derhl cezalandrld. 278 Btn bu ulam ve tama sorunlar yeteri kadar sefer yaplamamas, yollarn ve malzemenin sava yllarnda ypranml ve yetersiz kalmasndan kaynakland. Yaklak 446 lokomotif ve 15.303 vagonla savaa giren Osmanl Devleti, Kurtulu Sava'na girien Trk milletine 280 lokomotifle 5270 vagon intikal ettirebildi. Bundan baka bir de idar ve teknik konulardaki yetersizlik vard. Hat boyunda meydana gelen tanacak malzeme ve insan ylmalarnn olumasnda trenlerin yeterli miktarda yakt bulamamasnn pay oktu. Kmrle alan trenlerin sava devam ederken kmr sknts ektikleri oluyordu. Her trl devlet arknn fel olduu mtareke dneminde genellik

278 a.g.e.; SH Kol., Kutu:l33, Gmlek: 1 -1. a.g.e.; SH Kol., Kutu:l28, Gm- lek:28-l. a.g.e.; SH Kol., Kutu: 133, Gmlek:4-1.

120

le ithal edilen kmr hi bulunmaz bir meta hline geldi. 279 Bunun zerine trenlerin odunla iletilmesine baland. Pek ok ormann dzensizce kesimine ve tahribine sebep olan bu uygulama, millete pahalya mal oldu. Sava bylece, ekonomik kaynaklarmzdan birisini daha zayflatt. Ancak iin ilgin yan uydu: Pek ok kmr yataklarna sahip olan lkede bu imknlar deerlendirilemeyip kmrsz kalnrken ve hatta bu yzden igalci devletlerden kmr istenmek zorunluluu yaanrken 280 her tarafn orman olduu bir memlekette imdi de odun bulunamaz ve temin edilemez olmutu. 281 Birincisinin sebebi yeterli teknik ve teknolojik imknn olmay ikincisininki ise, mteahhitlere verilecek parann bt- lunamamasyd. 282 Harp iinde odun kesmek ve depolara tamak iin kullanlan asker de terhis edilmiti. 283 Mtareke dneminde mteahhitler eliyle karlanmak istenen odun ihtiyac, mal skntlar ve deme zorluklar nedeniyle salanamad. Yakt teminindeki skntlarn alamamas tren iletmeciliini imknsz hle getirdi. 284

279 a.g.e.; SH Kol, Kulu: 127, Gmlek: 111-1. a.g.e.; SH Kol., Kutu: 127, Gm- lek:91-l. a.g.e.; SH Kol., Kutu:l26, Gmlek:27-1. 2X0 a.g.e.; SH Kol., Kutu:l33, Gmlek: 130-1. 281 a.g.e.; SH Kol., Kutu:l27, Gmlek:158-1. a.g.e.; SH Kol., Kutu:128, Gm- lek:63-2. a.g.e.; SH Kol., Kutu: 128, Gmlek:60-I. a.g.e.; SH Kol., Kutu:^, Gmlek.61-1. a.g.e.; SH Kol., Kutu:l28, Gmlek:62-1. a.g.e.; SH Kol., Kutu: 128, Gmlek:63-1. a.g.e.; SH Kol., Kutu: 128, Gmlek:37-1. a.g.e.; SH Kol., Kutu:128. Gmlek:14-I. 282 283 284 a.g.e.; SH Kol., Kutu:133, Gmlek: 129-1. a.g.e.; SH Kol., Kutu:134, Gmlek: 13-2 a.g.e.; SH Kol., Kutu: 127, Gmlek: 162-1 a.g.e.; SH Kol, Kutu: 134, Gmlek: 13-2. a.g.e.; SH Kol, Kutu: 127, Gmlekli-1. a.g.e.; SH Kol., Kulu: 134, Gmlek: 120-1. a.g.e.; SH Kol, Kutu: 138. Gmlek:23-3. a.g.e.; SH Kol, Kutu: 134, Gmlek:64-1

121

Kmrn pahal olmas, odun tedarikinin gl ve tren seferlerinin devam ettirilmesi zorunluluu, trenlerde yakt olarak petroln kullanlmasn gndeme getirdi. Bu makinelerde kk bir deiiklikle mmkn idi. 21 ubat 1920 tarihli bir yazda; Eskiehir fabrikalarnda o gne kadar 7 makinenin petrolle alr hle getirildii, bu i iin ocak ve tenderde yaplan deiikliin yeterli olduu bildirilmekte idi. 2X5 Btn bunlardan baka tilf devletlerinin demir yollarnda meydana getirdikleri tahribatlar da nemli boyutlara vard. 286 Ayrca ana yollar boyunca baz noktalarn igaliyle nakliyat ak kasten kesintiye uratld. 287 Nihayet tilf devletleri demir yollarnda ilerinin bozukluunu ileri srerek ve aamal olarak, iletmeyle ilgili her trl muameleye el koydular. Bundan sonra Osmanl toprak- larndaki demir yollarm tamamen karlar ynnde ilettiler. 288 Savatan nce Almanlara bir ksmn kaptrdklar Osmanl lkesindeki karlarn imdi tamamen ve her ynyle elde etmi oldular. Ekonomik karlarn daha verimli hle getirmek iin; yeni demir yolu yapma giriimleri, 289 mevcut demir yollarn

285 286

a.g.e.; SH Kol., Kutu: 143, Gmlek: 128-1 a.g.e.; SH Kol., Kutu:143, Gmlek:133-9. a.g.e.; SH Kol, Kulu: 143, Gm- lek: 133-8. a.g.e.; SH Kol, Kutu:143, Gmlek: 133-6. a.g.e.; SH Kol, Kulu: 139, Gmlek: 112-2.

287 288

a.g.e.; SH Kol, Kutu:127, Gmlek: 158-1. a.g.e.; SH Kol, Kutu: 126, Gm- lek: 124-1. a.g.e.; SH Kol., Kutu:126, Gmlek:152-5. a.g.e.; SH Kol, Kutu: 144, Gmlek: 15-1. a.g.e.; SH Kol.. Kutu: 138, G- lek:23-3. a.g.e.; SH Kol., Kutu:l39, Gmlek:l 12-2. a.g.e.; SH Kol, Ku- tu: 134, Gmlek: 12(1-1. a.g.e.; SH Kol, Kutu:134, Gmlek:64-1.

289

a.g.e.; SH Kol., Kutu: 143, Gmlek: 133-6. a.g.e.; SH Kol, Kutu: 134, Gmlek: 17-1.

122

tamirle daha yararl klma giriimleri, 290 tamaclkta fiyat ayarlamalar ve devlet desteini ekmekle daha fazla kr etme tedbirleri, 291 tren seferlerini belli sayda yeniden dzenleme almalar 292 yaptlar. Mtarekenin uygulanmaya balad ilk gnlerde, demir yollarnda ticar faaliyetler en az bir seviyeye indi. Tamaclk daha ok asker ve asker malzeme tamaclyd ki, bu da devletin irkete verdii bir eit borlanma senediyle yaplyordu. 293 tilf devletleri demir yollarna tamamen el koyunca devletin borlanma senetleri kabul edilmedii gibi, tama cretleri hem artrld hem de demelerin pein ve altn parayla yaplmas art kouldu. letmede idar reformlar bunlar izledi ve tren seferleri dzenli bir hle getirilirken arttrlmas da ihmal edilmedi. 294 Bu durum ticar faaliyetlerde olumlu bir gelime meydana getirdi. Mtarekeden hemen sonra lkede ekonomik kriz ve enflasyon artt. Sava esnasnda 22.00 Osmanl liras karl borlanma senedi (evrak nakdiye/tesviye) denen belli bir miktar asker tanmas iin mtareke dneminin balarnda 12.816 Osmanl liras karl borlanma senedi veya 21.36 Osmanl liras nakit para istendi. 295 Daha sonra ngilizler borlanma senedini hi kabul etmedikleri gibi avans olarak
290 291 a.g.e.; SH Kol, Kulu: 143, Gmlek: 133-1. a.g.e.; SH Kol, Kulu:138. Gmlek:31-1. a.g.e.; SH Kol, Kutu:143, Gm- lek:29-l. a.g.e.; SH Kol., Kutu:134, Gmlek:94-1. a.g.e.; SH Kol, Ku- tu: 134, Gmlek: 120-1. a.g.e.; SH Kol, Kutu:l34, Gmlek:2-I. 292 293 294 295 a.g.e.; SH Kol, Kulu: 137, Gmlek:82-2. a.g.e.; SH Kol, Kutu: 134, Gmlek:94-1. a.g.e.; SH Kol, Kulu: 137, Gmlek:82-2. a.g.e.; SH Kol, Kulu:l34, Gmlek:64-1.

123

belli bir miktar nakit para almadan her trl devlet tamacln durdurduklarn iln ettiler. 296 Ocak-Nisan 1920 aylar arasndaki yolcu tama cret art % 450 gibi yksek bir rakama ulat. 297 Ticar ve ekonomik hayatta bu mal gelimelerin yannda siyasal ve sosyal gelimelerin de etkileri oldu. tilf devletlerinin Anadolu'da smr dzeni kurmak istediini gren Trk milleti, hele bunu Yunan ve Ermeniler eliyle gerekletirmek istemeleri karsnda byk bir tepki gsterdi. Mdafaay hukuk cemiyetleri ve Kuvay Milliye olarak rgtlendi. tilf devletlerinin ekonomik ve siyas karlarna gre yeniden dzenlenen demir yollarn sabote etme, kprleri atma, trenlere el koyma, 298 gerektii zaman almama 299 gibi olaylarla tepkisini gsterdi.

SONU Birinci Dnya Sava'nn balad yllara kadar olan dnemde, demir yollarnn tad nemi kavrayan Osmanl hkmetleri; demir yolunun salad avantajlara sahip olabilmek ve lkeye demir yollarn kazandrabilmek iin ok gayret gsterdiler. Ancak byk sermaye ve teknik bilgi ile

296 297 298

a.g.e.; SH Kol., Kulu: 134, Gmlek: 120-1. a.g.e.; SH Kol.. Kutu: 138, Gmlek: 31-1. a.g.e.; SH Kol, Kutu: 137. Gmlek: 133-1. a.g.e.; SH Kol, Kutu: 137. Gm lek: 140-1. a.g.e.; SH Kol., Kutu:143, Gmlek: 135-1. a.g.e.; SH Kol, Ku- tu: 129, Gmlek:93. a.g.e.; SH Kol., Kutu:129, Gmlek:96. a.g.e.; SH Kol, Kutu: 144, Gmlek: 18-6. a.g.e.; SH Kol, Kutu: 144, Gmlek: 18-2. a.g.e.; SH Kol, Kutu: 138, Gmlek:68-3.

299

a.g.e.; SH Kol, Kutu:143, Gmlek: 135-1.

124

donanm insan gc gerektiren demir yollar yapm, Osmanl Devleti'nin o gnk imknlar ile baarabilecei bir i deildi. Bunun zerine mutlaka sahip olunmak istenilen demir yollarnn lkeye kazandrlmas iin yabanc giriimcilere bavuruldu. O gnn dnyasnda yabanc lkelerde yatnmlar yapabilecek sermaye ve teknik destei salayabilen giriim sahipleri; ngiltere, Fransa, Almanya, Avusturya gibi Avrupal lkelerde bulunmakta idi. Osmanl hkmetleri bu lkelere bavurdu. Ancak yatrmlarn byk kr getiren ilere yapan yabanc giriimci irketler ekonomisi ok zayf, i istikrar gven vermeyen Osmanl lkesinin hibir yerinde krl bir ya- tnm alan bulamad ve yatrm konusunda isteksiz davrandlar. Bunun zerine Osmanl Devleti dorudan Avrupal devletlere bavuruda bulundu. Osmanl ve ilgili Avrupal devletlerin karlkl garantrlnde giriimcilerin Osmanl top- raklarnda demir yolu yatrm yapmalar tevik edildi. Bundan sonradr ki Osmanl topraklarnn kimi kr getiren yerlerinde yabanc giriimcilerden demir yolu yapm iin bavurular gelmeye balad. irketlerin bavurulan deerlendirilip anlama yaplmas sz konusu olduunda masaya; Osmanl devlet temsilcileri, yatrmc irket temsilcileri ve irketin mensup olduu Avrupal devlet temsilcileri birlikte oturdular. Taraflarn byle olduu bir anlamada; Osmanl devletinin ekonomik, asker ve dier karlar ile irketin kra ynelik karlar ve Avrupal ilgili devletin emperyalist, politik karlarnn uzlatrlmas

125

gerekli. Nitekim; demir yollar konusunda yaplan imtiyaz anlamalarnda daima bu ynlerin ne kt grld. ilk olarak Osmanl lkesinde demir yollar; ngiliz ve Fransz irketler tarafndan yapld. Osmanl Devleti bu irketleri yatrm yapmaya cesaretlendirmek iin kr salayacak her trl imtiyaz (ayncalk) tand. Demir yollar etrafndaki alanlarda ekonomik dzenlemeler ve yatrmlar yap- malarnda, vergi konusunda byk kolaylklar salad. Hatta ilerleyen zaman ierisinde bu irketler yatrm yaptklar blgelerde bir etki alan oluturdular ve bu etkilerini mensup olduklar devletlerin politik karlar iin kullandlar. Osmanl Devleti'nde demir yollarna sahip olmann avantajlar. Avrupal devletlerin dikkatini ekti. Bu yolla devlet zerinde etki knyorlar ve istedikleri gibi, karlarna uygun olarak kullanabiliyorlard. Bunun zerine daha nceden demir yollarna yatrm yapan lkeler sahip olduklar imtiyaz- lar yeni blgeleri kapsayacak ekilde geniletmeye alrken, yeni yeni lkeler de demir yolu yapmak iin kendilerine imtiyaz verilmesi maksadyla bavurularda bulundular. Avusturya, Almanya, Rusya bunlardand. Birinci Dnya Sava ncesinde Osmanl Devleti topraklar zerinde demir yolu yaparak en elverili etki alanlarna sahip olmak iin Avrupal devletler arasnda bir yar balad. Yklmasn bekledikleri, hatta bunun iin devaml nlemler gelitirdikleri Osmanl Devleti'nin; beklenen an gelmeden nce, elverili noktalarn kontrol altna almak ve ykltan en fazla yarar salamak istei bu devletleri byle bir ya-

126

ra itmiti. Osmanl Devleti ise kendisini sona doru eken bu emperyalist yartan fayda umarak lkeler arasndaki rekabeti krkledi. Onlarla en ok fayda salayaca anlamay yapma arayna girdi. Btn bu gelimelerin ardndan sava ncesinde Osmanl Devleti: ngiltere ve Fransa'ya yeni sus pay imtiyazlar tanrken, Avusturya, Rusya ve Almanya'y da imtiyaz haklar elde eden lkeler listesine ald. Almanya'nn Osmanl Devleti'nde demir yolu imtiyaz alarak etki alan oluturma yarna girmesi ile emperyalist Avrupal devletlerin dnya zerindeki kar alanlarn paylama yannn merkezi Osmanl topraklar hline geldi. Almanya Osmanl Devleti ile Anadolu-Badat demir yollarnn yapm iin karlarna uygun bir anlama yapm olmasna karn bunu hemen uygulama alanna koyamad. Osmanl Devleti'nde birok nemli blgede yatrmlar yapm olan ve karlarn korumada kararl olan dier emperyalist lkelerle uzlamas gerekiyordu. Nitekim; Osmanl Devleti'nin dland bir dizi anlamay sz konusu bu lkelerle ikili olarak yapt. Ancak ondan sonra, demir yollarnn yapmna balayabildi. Almanya; anlamalar ile garanti verdii dier emperyalist lkelerin Osmanl Devleti'ndeki karlarn tehlike ve tehdit altna almayacak yollann ekilde, etrafndaki stanbul'dan arazilerin balayan her demir trlti yollarn ekonomik Anadolu'nun ortasndan geirerek Badat'a kadar uzatacakt. Bu deerlendirilmesi hakkn ald. Ta ocaklarm, kum ocaklarn iletebilecek, tanmsal yatnmlar yapabilecek, rmak, gl,

127

maden, orman vs. yararlanabilecek, barajlar yapabilecekti. Avusturya; Rumeli demiryollarnn yapm ve iletme imtiyazna sahipti. Rsya; Karadeniz kylar boyunca ve Dou Anadolu'da demiryolu yapm iin imtiyaz anlamas imzalad. Ancak bu anlamay hayata geirmeye imkn bulamad. Birinci Dnya Sava'na girerken Osmanl Devleti, demir yollar etrafnda imtiyaz ve etki alanlarna blnm bir lke grnmnde idi. Her lke Osmanl topraklar zerindeki kendi yatnmlar etrafnda karlarna uygun bir ekonomik, siyas, sosyal yaplanma meydana getirmiti. Osmanl topraklar bir eit paylalmt. Osmanl Devleti'nin savaa Almanlarn yannda girmesi, emperyalist yanta Almanlar kazanl bir konuma kard. Almanlar, drt sava yl boyunca Osmanl kaynaklarn karlarna en uygun ekilde deerlendirdiler. Trenler Almanya'ya sava boyunca ham madde tad. Ancak; savan Almanya'nn yenilgisiyle sonulanmas bu elverili durumu deitirdi. tilf devletleri mtareke anlamas maddeleri arasna; "demir yollarnn derhl tilf devletlerinin kontrolne teslimini ve Osmanl lkesindeki Almanlarn hemen gnderilmesini" art koydular. Bundan sonraki uygulamalarda kendi giriimcilerince yaplan demir yollar ve etrafnda oluturduk- lar etki alanlarn sava ncesi durumuna getirdiler. Hatta galip olmann avantajn kullanarak daha da gelitirilmesi ve karlarna uygun hle gelmesi iin nlemler aldlar. Alman-

128

larn yapt demir yollarna ise el koydular. Birinci Dnya Sava'nn galipleri sava ncesinde Osmanl Devleti topraklar zerinde yaplan emperyalist yann da galipleri idiler. Bu yzden Osmanl topraklar zerinde her trl tasarrufu yapma hakkn kendilerinde yeterince buldular. Mtareke dnemi boyunca yaptklar btn uygulamalara; onlarn bu hakk kendilerinde bulma anlay yn verdi.

129

2. Eserler:
BAYUR, Yusuf Hikmet; Trk inklb Tarihi, C.l, Ksm: 2, Seri:VIII, No: 96, TTK. Basmevi, Ankara, 1964 AVDAR, Tevfk; Milli Mcadele Balarken Saylarla Vaziyet ve Manzaray Umumiye, Milliyet Yay., 1971. ____________________; Osmanllarn Yar Smrge Oluu, stanbul, 1970. EARLE, Edvvard Mead; Badat Demir yolu Sava, (eviren: Kasm Yargc) stanbul, 1972 Gnkur. ATAE Bakanl; Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti Dnemi, Ankara, 1984 GREL, Ziya; Kurtulu Savanda Demiryolculuk II, Belleten, Cilt: XLV/2, Say: 178-180, TTK. Basmevi, Ankara, 1981. _______________; Kurtulu Savanda Demiryolculuk I, Belleten, Cilt: XLIV, Say: 173-176, TTK. Basmevi, Ankara, 1980. MBERT, Paul; Osmanl mparatorluunda Yenileme

Hareketleri, (eviren: Adnan Cemgil), stanbul, 1982 KARAL, Enver Ziya; Osmanl Tarihi, Cilt:8, TTK. Basmevi, Ankara, 1962. KAYNAK, Muhteem; Demir Yollar ve Ekonomik Gelime, XIX. Yzyl Deneyimi, ktisadi Ticari limler Akademisi, Baslmam Doktora Tezi, Ankara, 1982

142

KOZKOLU, Zahir; Demir Yolu Tarifeleri ve Tama Hukuku, zmir, 1957 KURMU, Orhan; Emperyalizmin Trkiye'ye Girii, Ankara, 1982. ONUR, Ahmet; Trk Demir Yollar Tarihi, stanbul, 1953. ORTAYLI, lber; Osmanl mparatorluunda Alman Nfuzu, Kaynak Yay., stanbul, 1983. ANDA, Hseyin Avni; Bir Yarm Mstemleke Olu Tarihi, stanbul, 1932 TEVETOLU, Fethi; Mill Mcadele Yllarndaki Kurulular, TTK. Basmevi, Ankara, 1988

2. Konferanslar ve Dergiler:
Demir yollar Gn. Mdrl; Demir Yollar Dergisi, Cilt: II, Mart 1926- ubat 1927 ERKlN, Behi; Demir Yollar Hakknda Konferanslar, Demir Yollar Matbaas, 1341 (1925).

143

Mtareke gerei terhis edilen askerlerden dn iin istasyonda bekleyenler.

Trk sava esirleri trenle tanyor.

145

Dr. Mehmet ZDEMR; 1955 ylnda ankr'nn Eldivan ilesi Hisarck kynde dodu. lkokulu doduu kyde, Orta okulu ankaya Lisesi orta ksmnda, lise renimini Ankara Erkek lkretmen Okulunda tamamlad. 1974 ylnda girdii Ankara niversitesi Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Genel Trk Tarihi Blmnden 1 9 7 8 ylnda mezun oldu. Mezuniyetten sonra bir mddet Milli Eitim Bakanlna bal orta retim kurumlarnda tarih retmenlii yapt. 1983-1985 yllar arasnda Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi Enstitsnde yapt "Mtareke ve Kurtulu Sava Balang Dnemlerinde Trk Demiryollar" adl tezle Yksek Lisansn tamamlayan Dr. Mehmet zdemir, 1986-1992 yllarnda ayn enstitnn Doktora programn takip ederek "Atatrk'n Yakn Silah Arkadalarndan Refet Paa" adl tezi vererek Tarih Bilim Doktoru unvannn ald. 1983 ylndan itibaren Trk Silahl Kuvvetlerinin eitli orta retim kurumlarnda Tarih ve Trkiye Cumhuriyeti nklp Tarihi ve Atatrklk dersleri veren Dr. Mehmet zdemir, halen Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik Ett Bakanlnda grev yapmaktadr. Son dnem Trk tarihi ile ilgili almalar bulunan Dr. zdemir'in eitli bilimsel dergilerde yaynlanm makaleleri bulunmaktadr. Evli ve iki ocuk babas olan Dr. zdemir, ngilizce bilmektedir.

Elinizdeki eser; Birinci Dnya Sava'ndan sonra imzalanan Mondros Mtarekesi ile Anadolu'da balayan kaos dneminde, Mustafa Kemal Atatrk'n karklk ve babolua son verme abalar esnasnda ve stikll Sava hazrlklarn yaparken demir yollarndan nasl yararlandn belgelere dayanarak ortaya koymaktadr. Ayrca; okuyucuya, bir dnem yk teknolojisinin Trkiye'de nasl kullanld ve bu teknolojiyi kullanrken ne gibi sorunlarla karlald, bunlara nasl zmler retildii, o gn yaayanlarn yazdklarndan verilmitir.

Kartpostallarn inden stasyonlarmz

(*)stasyonlar hep sevdim. Yorgun gece yolculuklarnda vagon penceresinin karanln yrtan sar klarn, esrarl yalnzlklarn, kalabalklarn hep sevdim.

stasyon; hzl bir kovalamacann iinde bir duru, dnt; yenilikti, nefesti. Dnyayla, yaamla bir bulumayd; davetti, kat, braklmlkt; direnti; lgn bir karmaayd, sessizlikti. Onlar btn bu anlamlaryla sevdim.

Bu sevgim; eski kartpostallara, onlarn ilerinde zaman gizleyen; srlar ve yaanm ykler sakl varlklarna ilgimle birleince, istasyon kartlarndan bir koleksiyon oluturmaya baladm. Onlar nerelerden, kimlerden almamtm ki. Her birinin ayr bir yks vard. Tpk grntledikleri istasyonlar gibi. Size anlatacaklarm, ite onlarn yksdr: "Tren durdu Haykrmalar oldu darda Yemekli vagonun mavi camlarna dardan Bir eylerle ykl slak kadn ve ocuk elleri vurdu Bakt bu trmanan mavi ellere yemekli vagondakiler Bir tek elma almadan fakat Kalkt Sapanca'dan Anadolu Sr'at Katar"1

1928 Haziran'nda, Anadolu trenlerinden Haydarpaa Gar'na inen yolcularn eyalarnn arasnda, ileri kiraz dolu zarif sepetler vardr. Kadn, erkek, ocuk bir ksmnn

ellerinde de zerleri kirazlarla donatlm dallar. O tarihlerde Demiryollar Mecmuas'nda yaynlanan, "Anadolu Hatt zerinde Mevsim Manzaralar" balkl yazda2; kiraz

zaman Sapanca gibi rn bol istasyonlarda, ellerinde kiraz dallar ve sepetleriyle yolcu vagonlarnn nlerine toplaan ocuklardan, onlarn yolcularla vagon penceresinden yaptklar ksa pazarlklardan sz edilir. te Haydarpaa Gar'ndaki renkli sepetlerin srr budur. Onlar demiryolu yolcularnn birer tatl yolculuk ansdr.

E. Mamboury; 1933'te yaynlad Ankara Rehberi'nde, zmit'ten Osmaneli'ne kadar btn istasyonlar peronlar boyunca dolduran bu meyve satclarndan sz eder; ama asl dikkatini eken Sapanca'daki renkli satlardr3.

nsana doay sunan bir istasyondur Sapanca stasyonu. ocukluumun tren yolculuklarnda, vagon penceremize uzatlan elma dallaryla anmsadm canl, hayat dolu bir istasyon.

Bu renk dolu istasyonun , Cumhuriyet'in ilk yllarnda Adapazarl Foto Salih Mnib tarafndan baslm siyah-beyaz fotokartnda ise, farkl bir mevsim yaanmaktadr.

Orada; efi, hareket memuru, manevracs, makassyla tm Sapanca stasyonu alanlar; topluca objektife bakarken; ge uzanan plak aalarn stndeki bir baka grntde, baklar bolukta asl kalm bir adam vardr.

Bu yz, 16 Temmuz 1921 gn Ktahya-Altnta Sava'nda ehit den, 4. Tmen Komutan Albay Nazm'n yzdr. Ad, hep kahramanlk ykleriyle birlikte anlan bu deerli komutan, askerleriyle yan yana dt siperde, tam kalbine saplanan bir kurun ldrmtr.

Albay Nazm gibi pek ok deerli askerin yitirildii Ktahya Sava sonras 1921 Temmuz'unda Eskiehir Hilal-i Ahmer Hastanesi tklm tklm doludur. Sofay dolduran sedyeler, hastabakclara kmldanacak yer brakmaz. Kan iindeki ameliyat masas, paralanm vcutlar, kanl sarglar, yattklar sedyelerde Albay Nazm iin yksek sesle alayan Altnta gazileri; fke, hn, ac, isyan ve lm. Btn bunlar, adna sava denilen acmasz olayn, dehet verici sonucu olarak o gn o hastanede ve dierlerinde yaanmaktadr.

Hilal-i Ahmer'de grevli hastabakc Halide Edip, Eskiehir istasyon binas yaknndaki Askeri Hastane'de, Albay Nazm'n stne rtlm bayra kaldrp l bedenine baktnda sakindir. Orada; banda kahverengi kalpa, srtnda topu niformasyla yatan komutann ak kalm ela gzleri; her zamanki dost anlatmn tamaktadr. Solgun yznde, toprak oluncaya kadar srecekmi gibi grnen belli belirsiz bir glmseyi dolayordur. Halide Edip elini, onun uyuyan bir ocuunki gibi gsnde kavumu ellerinin stne koyar ve ehit albayla vedalar.

O, bayra tekrar Albay Nazm'n zerine rtp hastaneden ayrlrken; dars, eyalar yklenmi kz arabalarnn zerinde korku dolu gzleriyle oturan ocuklar ve kzleri eken kadnlarla doludur. ekilme komutunun verilmesiyle, bir insan selidir ki Eskiehir'den akp gitmektedir1.

Yakup Kadri'nin "Ankara" romannda Selma Hanm, Eskiehir stasyonu'ndan yola ite byle bir selin iinde kar: "Yaral ve hasta askerlerle dolu maher gibi bir trenin

iinden" Ankara Gar'na indiinde "avurtlar km, gzlerinin etraf kararmtr".

"-Mutlaka biz kazanacaz, mutlaka biz yeneceiz!" Selma Hanm Eskiehir dnnde kocas Nazif'e itenlikle srekli bunlar syler. Ona bu gl gven duygusunu veren, "Eskiehir stasyonu'nda, ara ve aman vermeyen bir ate yamuru altnda Byk ef'in sakin, kararl ve destani ehresi"dir. Boaltlan Eskiehir'in "bozgun

kalabal ortasnda keskin ve scak bir sesle emirler" veren Mustafa Kemal Paa, yanndaki Garp Cephesi Komutan'yla konumakta ve Ankara'ya ilk kafileyi gtrecek trene son yolcunun binmesini beklemektedir. Banda kalarna kadar inen gmi kalpa, zerinde nefti avc kostmyle sanki bir dinlenme zamannda "bahesinde dolaan bir gen aile reisi gibidir ve sanki gkyznden durmakszn yaan eyler, bir yaz yamurunun ilk damlalardr"2.

Yakup Kadri'nin Ankara'snda Selma Hanm'n bak asndan soukkanl bir portresi izilen Mustafa Kemal Paa, ileride daha gl bir biimde geri dnmek zere

Eskiehir'den Ankara'ya yola kar. Byk Komutan' gtren tren, Eskiehir Gar'nda kalk ddn alp harekete getiinde, ayn trende bulunan Halide Edip, Anadolu'da bir perdenin daha kapandn dnyordur.

***

"Ankara Gar'na bahar: stasyon polisinde artan gizli bir telala,

nc mevki bekleme salonunda kyl yap iileriyle ve bfesinde gbekli bir marula benzeyen stanbul hasretiyle gelir."3

NAZIM HKMET

Sadri Ertem, Anadolu'yu "Bir Vagon Penceresi"nden gzlemledii gezi kitabnda4, eski Ankara'nn toz toprak iindeki stasyon Caddesi'ni anarken, bir zamanlar "duman burnunda yangn yerini andran" bu yolun, belediye plerine teneke ibriklerle sulatldndan sz eder. K aylarndaysa her taraf vck amurla kaplanan yoldan istasyona doru dalgalanarak akan balk bir baka felakettir.

Ankara stasyon Meydan ile Caddesi'ni yirmili yllarn ortalarndaki durumuyla gsteren fotokartta, istasyondan yola kan faytonlarla yayalarn iinde yol aldklar, Tahan'a uzanan tozlu yol, ite bu yoldur.

Necati Memduh Biraderler'in yayn olan fotokartta grlen, eski Ankara stasyonu binas nndeki o toprak zeminli tozlu meydan, Cumhuriyet'in Onuncu Yl'nda parke talaryla kaplatlmtr. Mimar Kemalettin Bey'in tasarm olan yeni Demiryollar Genel Mdrl binas ise, sekin mimarisiyle meydana ayr bir zenginlik katmaktadr.

Artk bakente yarar byk bir gar binasna fazlasyla gereksinim duyuluyordur. Sonunda, yerine yenisi yaplmak zere, kentin tarihine uzun yllar tanklk etmi olan eski istasyon binas yklr. Bu nice gnler grm yapnn, var olduu srece yaad tarih sahnelerinin en arpc olanlar, kukusuz Milli Mcadele Dnemi'ne ait olanlardr:

1919 ylnn 27 Aralk gn, Heyet-i Temsiliye yeleriyle birlikte Sivas'tan Ankara'ya gelecek olan Mustafa Kemal Paa'y Dikmen srtlarnda karlayan binlerce Ankaraldan oluan gibi kalabalk, Namazgh denilen srtn nlerinden akarak istasyona ulatnda; binada karargh kurmu olan ngiliz birliinin komutanyla askerleri, nce arm sonra korkmulardr. Kalabalk giderek bydke ngilizlerin korkusu da byyecek ve seymenler, tam istasyonun nnde bayrak ekip baracaklardr: "lmek var - Dnmek yok!"

Kl-pala akrtlarnn davul-zurna seslerine kart o grkemli gnde balayp yllar sren byk bir savamn sonunda, btn dnyay sarsan anl bir zaferin bakomutan olarak Ankara'ya dnen Mustafa Kemal Paa, 2 Ekim 1922 gn yeniden Ankara stasyonu'ndadr.

O yllarda Ankara'da bulunan Sovyet diplomat Aralov anlarnda, igalci Yunan ordusunu zmir'de bozguna uratan Mustafa Kemal Paa'nn o gn Ankara stasyonu'nda byk bir trenle karlandn anlatr. Askeri bir birliin yer ald tren alannda, btn hkmet ve meclis yeleri hazrdr. Sovyet Rusya, spanya, Afganistan elileri, btn elilik personelleriyle birlikte bu karlamaya katlmaktadrlar. Meclis'e giden yol boyunca, eitli dvizlerle ssl taklar kurulmutur. O gn Mustafa Kemal'e yeniden kavuan eski Ankara stasyonu, belleindeki en deerli anlara unutulmaz bir yenisini daha eklemitir.

1937'de yaplan yeni Ankara Gar binasnn yannda bulunan ve gnmzde TCDD Mzesi olarak kullanlan iki katl kk ta yap, Badat Demiryolu'nun 1892'de

Ankara'ya ulamas srasnda, demiryolu irketi tarafndan ina edilen idari yaplardandr. Mustafa Kemal, Ankara'daki nemli baz almalarn 1920'den 1922'ye kadar

aralklarla kald bu tarihi binada yrtmtr. Baz kaynaklarda "Direksiyon Binas" olarak da anlan yap, bir zamanlar lkenin tarihini belirlemi ok nemli kararlarn tandr.

Bu balamda nn ve Sakarya Savalarnn harekat planlarnn hazrlanmas, 23 Nisan'n "Ulusal Egemenlik ve ocuk Bayram" olarak kutlamasnn kararlatrlmas, Franszlarla yaplan Ankara Antlamas'nn grlp imzalanmas, hep Ankara stasyonu'ndaki Direksiyon Binas'nda yaanm tarihi olaylardr.

***

Sakarya Zaferi'nin yorgunluklarnn giderildii; Mustafa Kemal'in milleti, orduyu ve Meclis'i byk bir taarruza hazrlad gnlerde; Anadolu'da fazlasyla nem kazanan istasyonlardan birisi de Akehir'dedir. Garp Cephesi Komutanl Karargh'nn Akehir'de bulunduu sre iinde, kentin tren istasyonu youn bir trafie sahne olmutur.

Kimler gememitir ki o kaplardan. Acaba Akehir stasyonu'nu gsteren sepya tondaki fotokartn en sanda grnen aa, Mustafa Kemal'in Aralov'la konuurken yannda durduu aa deil midir? Sovyetler Birlii'nin Trkiye'deki ilk elisi olan S. . Aralov, Milli Mcadele Trkiyesi'ne ilikin anlarnda, Akehir stasyonu'ndan sz

eder. Mustafa Kemal'le birlikte ktklar cephe gezisinde, Akehir stasyonu'nda trenle karlanmlardr. stasyondan Mustafa Kemal Paa'nn evine kadar uzanan bir kilometreyi akn uzunluktaki iki yan aal yol boyunca dizilen askerler selamlamtr onlar.

O gnlerde yollar Akehir stasyonu'na den Milli Mcadele insanlar dnceli, dalgn ve yorgundurlar. te bu nedenle 1922 Haziran'nda Ankara treninden inen Doktor Adnan, istasyondaki bir lamba direinin altnda srtnda uzun peleriniyle kendisini bekleyen ei Onba Halide Edip'i tanmakta glk eker.

Halide Edip, Milli Mcadele Anadolusu'nda demiryolu duraklarnn srekli yolcularndandr. Bir ksmnda klandrmann olmad, gece telgraf konumalarnn ve yol alp

verme ilerinin ra klarnda yrtld istasyonlara; tahta kanepeleri ve pencereleri krk, tahtakurusu dolu trenlerle ular. Geilen her istasyon, orduya katlacak yeni askerler ve arkalarndan kouarak alayan kadnlarla doludur. Trenler istasyonlara durmakszn askerleri, cephaneleri, umutlar ve kayglar tamaktadr.

***

Attila lhan, "Abbas Yolcu" adl kitabnda, Milli Mcadele'nin Afyon evresinden zmir'e dek btn istasyonlarda ve raylarn iki bucanda satr satr yaandndan sz eder. Sanatnn izdii bu tabloda yer alan Afyon stasyonu, Kurtulu Sava'nda nemli bir merkez konumunda grnr. Kentin Yunan galinden kurtarld gn, Garp

Cephesi Komutanl tarafndan ekilen kurtulu mjdesini ieren telgrafta, bir de istek bildirilmitir: Daha nce raylar sklen obanlar-Afyon Demiryolu Hatt'nn en

ksa zamanda iler hale getirilmesinin salanmas. Zira bir yldrm savann yaand o gnlerde Trk ordusunun baars, saatte en fazla 5 km'lik bir hzla yol alsalar da, cephane ykl trenlerin cepheye zamannda yetitirilmesine baldr.

obanlar-Afyon Hatt'nda hemen zorlu bir alma balar. O ate gnlerinde her trl zorluun stesinden gelmekte kararl olan kadnlarmz, Milli Mcadele'nin pek ok aamasnda olduu gibi, burada da grev bandadrlar. Onlarn gl katksyla raylar, olaanst bir hzla denir ve cephane ykl ilk tren, Afyon stasyonu'na 7 Eyll 1922 sabah girer. On be gnden fazla srmesi beklenen alma, on gn gibi inanlmaz bir zamanda tamamlanmtr.

iddetli Yunan taarruzu karsnda boaltld 11 Temmuz 1921'den 22 Austos 1922'ye kadar, bir yldan fazla bir zaman igal altnda kalan tarihi Afyon stasyonu,

kurtarld gn olduka harap bir durumdadr. Umum Mdr Behi Bey'in (Erkin) emriyle Afyon stasyonu'nu iletmeye hazrlamakla grevlendirilen Mlazm- evvel Zihni Efendi, 28 Austos 1922 gecesi grev yerinde grd durumu, Umum Mdrle u telgrafla bildirir:

"Afyon stasyon binalar yanm, bir atlye treninin kazan patlatlm ve vagonlar yaklm. Yollarda tahribat ehemmiyetli."

Daha sonra Cumhuriyet Trkiyesi'nde Devlet Demiryollar Genel Mdrl grevini stlenecek olan bu gen sttemen o gece ie, bir ksm tutumu ve yanmakta olan kmrleri sndrmekle balayacaktr. Cephane ykl trenlerin ilemesi iin bu kmrler gerekecektir nk.

***

Kurtulu Sava boyunca demiryollarnda en ok sknts ekilen ey, kmr ve odun olmutur. I. nn Sava'nda yaktsz bekleyen trenleri, aylklarn balayarak aldklar odunlarla altran fedakar demiryolu alanlarn burada anmadan gemek istemiyorum.

Sakarya Sava'nn en kritik zamanlarnda, Ankara stasyonu'ndaki lokomotifler iin yeterli odun kmr salanamaynca, hat kenarlarnda bulunabilen aalarn ve istasyonun ahap ksmlaryla, bahedeki parmaklklarn kesilmesi yoluna gidilmitir.

Bu durumun bir dier rnei de Eskiehir stasyonu'nda yaanmtr. 1921 Temmuz'unun ortalarna doru balayan nc Yunan saldrs sonucunda, 19 Temmuz gn

istasyon boaltlrken odun yokluu o dereceye gelir ki, Nafia Vekili vagonlarn yaklarak tren dzenlenmesini emreder. Buna ek olarak istasyon yresindeki birka aacn da kesilmesiyle sonunda trenler altrlabilir.

I. Dnya Sava'nn demiryollarndaki yzn, antsal yapt "Memleketimden nsan Manzaralar"nda etkileyici dizelerle dile getiren Nazm Hikmet, sava yllarnn odun

yakan trenlerinden ykselen am aac kokularn, bizlere iiriyle ulatrr.

"Gece gndz cephelere sevkiyat gider. Nerede balayp nerede biter?

Ocanda am aac yakan trenler Hat boylar yanm odun kokusu."1

***

Ne ok anlatmlardr airler istasyonlar. "Memleketimden nsan Manzaralar", biraz da istasyon manzaralarnn anlatm deil midir?

"Semaforlar Su deposu

Makaslar,

bir yerlere bir eyleri gtrmeyi bekleyen yk vagonlar.

Resmi iaretleriyle zmit stasyonu balyor. Tren yavalyor."2

1925'lerde baslan fotokartta zmit stasyonu'nu, Nazm Hikmet'in bu dizelerde anlattna benzer bir durumda buluruz. Su deposunun nne braklm yk vagonlar, sanki hala iirdekine benzer bir bekleyii srdryorlardr.

zmit'ten geen demiryolu, Anadolu'nun en eski hatlarndan biridir. Tren 1873'te zmit'e ulatnda, kent grkemli kutlamalara sahne olmutur. Zamann padiah Abdlaziz, alta bulunmak iin stanbul'dan zmit'e zel vagonuyla gelmi, onuruna yarar biimde arlanabilmesi iin, yapmna yllar ncesinde balanan Hnkar Kasr, ksa bir srede tamamlanmtr.

Bunca ihtiam bouna deildir. Al yaplan 91 km'lik demiryolu hatt, Osmanl Devleti'nin kendi olanaklaryla gerekletirdii bir hattr. stelik zmit, lkenin canl bir

ticaret merkezidir. Nitekim Haydarpaa'dan yola kan Osmanl demiryollar, ilerideki yllarda Anadolu ilerine uzandka; Konya Ovas'nn tahl, Ankara'nn tiftii, Afyon'un haha; yabanc limanlara hep katarlarla ulatklar zmit'ten yollanacaktr.

***

Badat Demiryolu, zmit'in dousundaki Arifiye stasyonu'nda 131. kilometreye ular. Adapazar stasyonu ise, gemite nl halk ozan Ak Veysel'in saz usta reticisi olarak grev yapt eski Arifiye Ky Enstits'nn bulunduu yerden, kuzeydouya doru ekilen hattn sonundadr.

Yaynlad kartpostallarda, Adapazar'nn 20. Yzyl balarndaki yaamndan sahneler sunan Sarkis D. Athanassian'n 9553 numaral kartnda izlediimiz Adapazar

stasyonu, Arifiye gibi nnden gelip geilen bir durak deildir. Demiryolu haritalarnda kaln bir hat izgisinin ucunda hep tek bana grlr. Athanassian'n kartpostal, sanki onun bu uzaklardaki yalnzln vurgularcasna tenha bir grn sunar. Oysa bu dingin grntye aldanp onun hep byle kaldn dnmek yanl olacaktr.

Adapazar Gar, Ekim 1919'dan sonra gelien olaylarn ak iinde; ngiliz gizli servisinin yaratt gerilimi, Anadolu'ya geen Kuva-y Milliye nderlerinin onurlu savamlarn, Anzavur'un sat deheti, erkes Ethem'in Kuva-y Seyyare atllarna duyulan kukuyu, Yunan igaliyle gelen aresizlii ve isyan tanmtr.

21 Haziran 1921'de, Trk svari alaynn hzl bir baskn sonucunda Adapazar, Yunanllardan ve yangndan kurtulduktan bir yl sonra Mustafa Kemal, zmit Hnkar Kasr'nda onuruna bir len verdii Trk dostu Fransz yazar Claude Farrre'le birlikte Adapazar stasyonu'ndadr. zel trenle geldikleri Adapazar'nda Trk mevzilerini gezerler.

Farrre, lkesinin Ankara'ya kar izledii yanl politikay; Antep, Mara, Adana yrelerindeki igalci tutumunu eletiren ve birka yazar arkadayla beraber bu konuda

Fransa'da salkl bir kamuoyu yaratmaya alan bir aydndr. Bu dost yaklamn, 1921'de Fransa'yla Ankara Antlamas'nn imzalanmasnda rol byk olacaktr. Geri

Farrre egzotizm tutkunudur; bu nedenle, zmit'teki grmelerinde ve Adapazar yolculuunda tand Mustafa Kemal'in, toplumsal bir deiimin klarn yakan idealist

ve kararl grntsn yadrgar. Ama gene de, saltanatn o ar ihtiamndan ok farkl bir sadelii yanstan bu insanla yaad o birka gn anlarnda nemle anlatacaktr.

Gemite Adapazar stasyonu'nda trenden inen bir baka yazar, Nahit Srr rik'tir. Yllardr Ankara-stanbul arasnda yapt yolculuklarda, hep bir kere de Arifiye'de

trenden inip yaknlardaki Adapazar'na gitmeyi isteyen yazarmz, otuzlu yllarn Anadolu'sundaki yolculuk izlenimlerini anlatt "Yol Notlar"nda1, sonunda Haziran'n ilk gn Arifiye stasyonu'ndan Adapazar trenine bindiini anlatr.

kk vagon ve bir lokomotiften oluan katar, serin ve bulutlu bir havada, iki taraf tmyle ekilmi bir ovadan geerek Adapazar'na ular. stasyonda karsna, yolcular bekleyen bir otel hademesi kacaktr. Bu iri yar, gl kuvvetli adamn hararetle tavsiye ettii otelin ad, otuzlu yllarda Anadolu'da pek ok otelde rastland gibi "Meserret"tir. Sonunda o serin ve yamurlu garip yaz gnnde adamla birlikte gittii Meserret Oteli'ne yerleecek; otelin alt katndaki kahvede "Belediyeyi, Halk Frkas'n, Hkmet'i, pastaneyi hemen oturduu yerden"2 renerek kenti yaamaya balayacaktr.

***

Anadolu istasyonlarnn yaam hep otellerle kesimitir. Bu kesimenin en youn yaand zaman, XX. Yzyl balardr diyebiliriz. O tarihlerde trenler, birtakm yetersizlikler nedeniyle Anadolu'da yalnz gndzleri yol alabilmekteydiler. Bu nedenle yolcular, trenin hava kararrken vard istasyonlardaki, ya da yaknndaki otellerde

konaklyorlard. Bu anlamda oteller ve istasyonlar birbirini tamamlayan mekanlard diyebiliriz. Hatta demiryolu iletmelerinin kendileri de oteller ayorlard. rnein Anadolu-Badat Demiryolu'nun ilk otellerinden biri, 1912'de Konya Gar'nda alan "Grand Hotel de Badat"tr.

Bu otel, Kurtulu Sava yllarnda tarihi bir misyon da stlenmitir. Demiryollar daresi'ne Cenup Cephesi Komutanl'ndan gelen 13 Kasm 1920 tarihli yazda, Badat Oteli'nin komutanlk karargah yapld bildiriliyordur. O sralarda Konya'da bulunan Demiryollar Umum Mdr Behi Bey, oteldeki gm takmlarla idarenin sofra

takmlarn binadan aldrtarak istasyondaki bir vagonda muhafazaya alr. Dier bir ksm eyay da, istasyon grevlileri Mhendis Mavrokordato ile Bahaettin Efendi'ye teslim eder. Ancak daha sonra savan yangn yllar iinde bu eyalar kaybolacaktr.

Bu deerli; ama savan acmasz koullarnda tuhaf ve anlamsz kalan nesneler bize, Badat Demiryolu'nun oteli hakknda bir fikir vermektedir. Sz konusu otelin, sekin demiryolu yolcularnn pek ok beklentisine cevap verebilecek zenginlikte bir donanma sahip olduu anlalyor. Cumhuriyet Dneminde bir zaman TCDD iletme binas olarak deerlendirilen otel binas, bu sre iinde birtakm ada etkinliklere sahne olmutur. Alt katnda alan okuma salonunda konferanslar, konserler

dzenlenmi; ayn binada, demiryolu memurlarnn ye olduu elik Spor Kulb kurulmutur. O yllarda istasyonda gzel bir tenis kortu da yapldn reniyoruz. Gemiin grkemini gzel mimarisinde hala tamakta olan eski otel binas, imdilerde TCDD personel yatakhanesi olarak kullanlmaktadr.

1913 yaznda Anadolu-Badat Demiryolu'nda bir geziye kan Macar gezgin Bela Horvath, o gnn koullarnda geceleri yolculuuna ara verip konaklamak zorunda olan demiryolu yolcularndandr. 19 Temmuz akam tren Eskiehir Gar'na geldiinde, trendeki tm yolcular gibi, o da eyalarn alp iner. Geceyi yal Tadeus Teyze'nin otelinde geiren Horvath, ertesi sabah gn domadan kalkar ve saat 05'te tren yolculuuna brakt yerden devam eder.

Gn boyu usuz bucaksz ovada ilerleyen tren, aralksz sren bir yolculuun ardndan saat 8.00 civarnda, byk gaz lambalaryla aydnlatlan bir istasyona girer. Buras, Garabet Kirkor Solakyan'n kartpostalnda, bozkrn gizemli boluu iinde bir kartal grkemiyle grntlenmi Konya Gar'dr.

Macar gezgin 1913 Temmuz'unda ulat Konya'da; sokaklarnda atl tramvaylar ileyen, arsnda Amerikan kompostolarndan Alman "sauerkraut"larna kadar her trl yabanc konservenin satld, bir tiyatrosu ve yabanclar tarafndan iletilen Avrupai biimde denmi otelleri bulunan byk bir kentle karlar.

Kukusuz kentteki bu canllk; Konya Gar'na gelip giden trenlerin eseridir. Kentin bu dnyaya alan kapsndan ieri srekli yeni insanlar, yeni mallar, yeni dnceler akmaktadr. Demiryolunun Konya iin neler ifade ettiini en iyi bilen kiilerden birisi, yaynlad birbirinden gzel Konya kartpostallaryla tandmz fotoraf G. K. Solakyan'dr. nk 29 Temmuz 1896'da Anadolu-Badat Demiryolu'nun Konya'ya ulamasyla kentte gelien yeniliklerden biri de, onun ehirde ilk yerleik fotorafhaneyi amas olmutur.

Yirminci yzyl balarnda, Solakyan'n dier Konya kartpostallaryla birlikte ehrin nl krtasiyecileri Seferidis Biraderler ile Yeni Krtasiye'de satlan "Souvenir de Konia" serisinden "stasyon ve Hkmet Kona" karpostal, yaln tasarmndaki gzellikle dikkat eker. Karttaki grntde bozkr otlarnn ardnda yalnz ve gl bir yap olarak

ykselen Konya Gar, grm geirmi bir gardr. Gemite savalar, gler, isyanlar yaam; yllar boyu iinden seyyahlar, tacirler, sanatkarlar, alimler gemitir. Bunca yaanmlkla doal olarak pek ok annn iine szlr.

1916 yl yaz sonunda, on be yandaki Ahmet Hamdi'nin (Tanpnar) eski Konya Lisesi'nin st katnda kk bir odada kald gnlerde, bir akam vakti nedendir bilinmez yolu, istasyona der. Tanpnar'n "Be ehir" kitabnda Konya zerine yazdklar iinde sanrm en etkileyici blmlerden biri; erkeklerini uzaklara yollam, bu yalnzlk kokan sessiz kentin istasyonunda, o buruk yaz akam yaananlarla ilgili olandr

Kimbilir hangi cepheden brne asker nakleden bir katarn "yk vagonlarnda isli lambalarn altnda bir yn soluk ve yorgun benizli ocuk, birbirlerine yaslanmlar;

eritilmi kurun gibi yakc ve yakt yerde klelenen trklerden birini" sylemektedirler. Tanpnar'a gre, on drt on be yanda bir ocuk olarak cephe gerisinde grd ac olaylarn hibiri, "lme ve her trl acya, bakmszla bile bile giden ve yaanmam ve yaanmayacak bir yn arzu ve sevgiyi kanl bir kpk gibi, bu istasyon gecesine frlatan" o vatan ocuklarnn durumu kadar aklayc deildir. te o an anlamtr; neden sessizdir komu evler ve neden karlat ocuklarn ve kadnlarn yzleri izgilerle doludur. Btn kent, neden suskundur yle.

***

Demiryolu yapmnda alan Almanlara Eskiehir merkezli bir cemaat kurmakla grevlendirilen Otto Schnewolf, 1908 ylnda Almanya'daki kardeine Eskiehir'den

gnderdii bir mektupta, Konya Gar'nn stanbul'a trenle 31 saat uzaklkta olduunu yazar. Schnewolf Almanya'ya yazd mektuplarda, Eskiehir'deki tekdze yaamdan da yaknyordur. Bu balamda kentteki istasyonda byk bir olay olarak yaanan trenin geli saati dnda tam bir lm sessizliinin srdn, konuulacak bir komunun bulunmadn, bir insanla konuulabilecek her eyin, trenin istasyonda durduu srenin iine sktrldn anlatr.

***

Yirminci yzyl balarnda Eskiehir stasyonu'nda trenin geldii saatler, nasl tek canl olaysa; 1930'larda Adana iftehan stasyonu'nda da yledir. 29 Eyll 1930 gn iinde zamann donduu bir fotokartn arkasna bir el, iri harflerle ve sabit kalemle yazmtr: "Tren Adana'ya hareket ediyor."

Toroslar'n giriinde sessiz, kendi halinde bir istasyondur iftehan. Geri bir zamanlar nnden Msr' fethe giden Bahriye Nazr, Drdnc Ordu Komutan ve SuriyeArabistan Genel Valisi Cemal Paa gemitir ama; dnp ona bakmamtr bile. stasyon yle kk ve Cemal Paa'nn hayalleri ylesine byktr ki...

Telal birka insan; ellerinde sepetler, bavul, boha; iki sakin kpek; Adana trenini ilgiyle seyreden adam ve bir kenarda yreye zg rnler sergileyen satcyla mterisi. iftehan stasyonu'nun fotokartta grntlenmi tm kalabal bu kadardr. Belki de geceleri kurum ve yalnzlk kokan bu kk istasyonda, gndzleri st

kat pencerelerindeki perdelerin ardnda bir kadn, srekli gergef ilemektedir ve tpk Nedim Grsel'in o muhteem "Avlu" yksnde (2)olduu gibi, trenden tek tk inen yolcularn yzlerinde; uzak kentlerdeki yaamlar, hi kmad yolculuklarn heyecann aryordur. yle ya; o yllarda iftehan olsun, Soucak olsun da balarndaki kk istasyonlarda yaanan hep ayn hayatlar deil midir?

***

Toros tnellerinin henz almad, Badat Demiryolu'nun iftehan stasyonu'na 16 kilometre uzaklktaki Pozant'da en u noktasna ulat yllarda; Tiflis'ten gelen demiryolunun Anadolu'daki en u noktas ise, Sarkam stasyonu'dur.

Birinci Dnya Sava'nda Dou Cephesi'ne doru yola kan Harbiye Nazr Enver Paa, iftehan'a varmadan Ulukla'da trenden indiinde, Sarkam stasyonu'nu ele

geirmenin ona Kafkasya kaplarn aacan dnmektedir. nk Rusya ilerinden gelen yiyecek dolu vagonlarn boaltld bu istasyonu ele geirmekle, Kafkasya'y feth edeceine muhakkak gzyle bakt ordusunu rahatlkla doyurabilecektir.

10 Aralk 1914 gn Enver Paa, bir at arabasnda sarsla sarsla Bayburt'a yaklarken, Rus ar II. Nicholas da grkemli treniyle Kars'tan Sarkam'a doru yola

kmtr. Avrupa gazetelerinin "teknik gelimelerin son rnlerinden biri" olarak kabul ettikleri bu zel trenin vagonlar mavi renktedir ve her vagonun iki yanna altndan yaplm iki kartall ar armas taklmtr.

Bugn Dou Ekspresi'nin iki yakas buz tutmu karlarla kapl raylardan yorgun insanlar tad uzak ve belki unutulmu Sarkam stasyonu, gemite byle grkemli trenlerin duradr.

***

Kafkas Harekat'nda ana glerin bir ksm Sarkam nlerindeyken, dier bir ksmnn da ran zerinden cephenin gney kanadna saldrmasn planlayan Enver Paa'nn

Kprky'den gelen emri zerine, 20 Aralk 1914 gn saat 14.00'te Haydarpaa'dan trenle uurlanan "Beinci Kuvve-i Seferiyye" treni, Badat Demiryolu zerinde Pozant'ya doru ilerlemektedir. zmit, Bilecik geilir. Gece olmasna uyku zamannn gelmesine ramen, yol zerindeki istasyonlarda toplaan halk, onlar sevgi

gsterileriyle karlyordur. "Sabaha kar Eskiehir'e, akama doru Afyon'a, ertesi sabah Konya'ya" ularlar.

subay arkadayla birlikte paylat kompartmann penceresinden darya bakan Mlazm Selahattin Bey, Seferberlik Anadolusu'nun yaantsndan sahneler sunan

istasyonlar ilgiyle izlemektedir. On be cilt tutan anlarndan lhan Seluk'un, bir roman kard Yzba Selahattin, "Turan" fethe kt bu yolculukta, ona vagon penceresinden; "yalnayak ocuklar, sefil ve pejmrde giysili kadnlar"yla grnen Anadolu'yu, istasyonlarda tanyacaktr.

Bu, Anadolu'ya ilk kdr Selahattin Bey'in. stasyonlar ve trenleri ise, daha nce Rumeli'de tanmtr. Trene ilk kez, demiryoluna 1872'de kavumu olan Edirne'de

binmitir. 1903 ylnda henz kk bir ocukken kaybettii annesinin lmnden ksa sre sonra babasnn getirdii veyanneyle ilk karlat yer de Karaaa'taki Edirne stasyonu'dur.

Geri demiryolunun gelmesiyle Karaaa gelimi; oteller, lokantalar, hatta gazinolarla dolmutur; ama gene de "o zamana gre dnlmesi bile mmkn olmayacak

biimde ssl ve ak giyinmi bir hanm" olan veyanne "Edirne stasyonu'nda trenden indii zaman, herkes arr." O yllarda evre ne denli gelimi olursa olsun, gayrimslimler iin bir anlam tamayan bu tr kstlamalar, mslmanlar iin hep vardr.

Gemite Edirne'de trenlerin solukland tek istasyon deildir Karaaa'taki. Bir zamanlar Edirneliler, kk "Edirne ehir stasyonu"na varmak iin nce Tunca'y, sonra Meri'i geerlerdi kprlerden. Gnmzde istasyon zelliini oktan yitirmi, nnden trenler gemeyen bu ypranm yap, Osmanl mparatorluu I. Dnya Sava'na

girerken, anahattan Meri Kprs bana uzatlan 3 km'lik ube hattnn ucunda, Karaaa stasyon binasna banliy olarak yaplmtr. Ancak zaman iinde nemini yitiren banliy hatt kaldrlnca, kk istasyon binas da, bulunduu yerde unutulmulua braklr. 1981 ylnda birtakm evreler bu tarihi yapy yktrmaya

kalktnda, aratrmac yazar Oral Onur ve Ord. Prof. Semavi Eyice'nin abalar ykm engeller. imdilerde kentin tarihi deerlerine sahip kan Edirne Lisesi'nden

Yetienler Dernei eliyle restorasyonuna balanacak olan Edirne ehir stasyonu binas, Kprba'ndaki eski yerinde restoran ve kltr evi olarak bir baka biimde yeniden yaam bulaca gnleri beklemektedir.

Bu eski istasyonun bulunduu yerden gneybat ynnde uzanan aalkl geni yol, gzel bir korunun iinden geen, 5 km uzunluundaki Karaaa yoludur ve Edirne'nin eski Krkpnar aalarndan Salim Doramaclar'a gre, iki yanna sralanm grkemli aalaryla gerek bir "hybn"dr.

Edirne'deki faytonlar, birikalar, lndonlar; yllar yl insanlar, karaaa'taki tren istasyonuna bu yoldan tamtr. Balkan Sava'nn ilk gnlerinde istasyon seferlerini;

lndonlar bir liraya, birikalar mecidiyeye yapmaktaydlar. Edirne arsnda araba bulmak olanakszlamt. stasyondan bo dnen arabalar, istasyon yolunda

bekleyenler hemen tutuyorlard. ehir halk yerinden oynamt bir kere. 22 Eyll 1912 gecesi Karaaa stasyonu'nu dolduran kalabaln byk ksm stanbul yolcusu

olan kadnlard. O gnlerde Karaaa stasyonu, kentten g edenler ve stanbul'dan balayarak Trakya'nn btn istasyonlarnda "Allahn seven trene binsin, Edirne'ye yardma gitsin!" arsna kulak verip Edirne'ye gelenlerle doludur.

stanbul'a son tren, iindeki hasta ve yarallarla 14 Ekim 1912 akam kalkar Karaaa'tan. 12 Kasm Pazartesi gnyse, kente yaan bombalar istasyona da ynelmitir.

Kuatmann zorlu gnlerinde Edirne'de nce ekmekler klr; giderek hamuruna arpa, sprge tohumu, kuyemi kartrlarak siyahlar. Ardndan insanlar tuzun kymetini; onu salamura sularndan, tuzlu topraklarn ykanmasndan elde etmeyi renirler ve 30 Kasm'dan balayarak iki aylk mtareke boyunca, uzaklarda gdasz kalan ordusuna erzak tayan Bulgar trenleri geer Karaaa'tan. Bu iki ayda; Edirne'deki a insanlarn arasndan Bulgar askerlerine francala, meyva, eker, ttn ve daha pek ok ey tayan tam 3600 vagonluk 120 katar geip gidecektir. ocuklarn ekmek diye soba stnde stlan tulalar tutup ellerini yaktklar o zor gnlerde perian Edirne halknn gz, kula hep demiryolundadr. lk yk un olacak; sonra da tuz, eker, gazya getirecek treni beklemektedirler umutla.

lk gnden balayarak srekli tuttuu "Kuatma Gnl"nde, Edirne'de yaananlar bizlere tm canllyla aktaran Hafz Rakm Ertr, beklenen trenin Edirne kalesine hibir zaman gelmeyeceini rendiinde derin bir zntye kapldn anlatr. Halk kahvelerde. Neeyle bu umut treni hakknda konuurken; o, rendii ac gerei iinde tamaya karar verecektir.

Foto Fettah damgal fotokartta, Edirne Karaaa stasyonu'nu 1930'lardaki haliyle gryoruz. Kuleleriyle dikkat eken yapnn tasarm, 1. Ulusal Mimarlk Akm'nn nde gelen isimlerinden Mimar Kemalettin Bey'e aittir. Binann yapmna, 1910 ylnda balanmsa da, Balkan ve I. Dnya Savalar nedeniyle uzun seneler bekleyen inaat, ancak 1930'da tamamlanabilmitir.

Akp giden yllar iinde zaman, Karaaa'ta pek ok eyi deitirdi. 30 Austos 1971'de, Pehlivanky-Edirne arasnda yeni bir demiryolu hattnn almasyla, kullanmdan

kan Karaaa istasyon binasnn nndeki raylar skld. Yap daha sonra Trakya niversitesi'ne devredilerek Haziran 1998'de, niversitenin Rektrlk binas olarak hizmete girdi.

imdilerde, tpk eski Edirne ehir stasyonu binas gibi, o da, bir zamanlar nnden geen trenleri ve bir tren istasyonu olarak gemite yaadklarn, zlemle anyor olmal.

Kayp bir dnyann izlerini srdmz bu sz yolculuunda, zengin gemiinden grnt ve yaant paralar sunduum demiryollarmzda her istasyon ve istasyonlara giren btn trenler yklerle doludur. Anadolu trenlerini kucandan kular gibi uuran Haydarpaa Gar iin, Sait Faik bouna m demitir: "Her gn yzlerce tren binlerce hikaye getiriyor, binlerce hikaye alp gidiyordu. stasyonun kaplar insan alp insan veriyordu".

Glseren MUNGAN YAVUZTRK

"Tombak" Antika Kltr ve sanat dergisi

Say:18, ubat 1998, s.6-17.

1 Nazm Hikmet, Memleketimden nsan Manzaralar- iirler:5, Adam Yaynlar, Eyll 1997, s: 200.

2 "Anadolu Hatt zerinde Mevsim Manzaralar", Demiryollar Mecmuas, say: 41 ,1 Temmuz 1928, sayfa: 209. 3 Ernest Mamboury, Hadar-Pacha~Ankara; Bogaz-Keuy, Euyuk. Sivri-Hissar et environs, Tchangri, Yozgat. Etc. 1 Halide Edip Advar, Trkn Atele mtihan,.9.bask,stanbul, Atlas Kitabevi, 1987, sayfa: 174-175.
GUIDE TOURISTIQUE,

novembre 1933.

2 Yakup Kadri Karaosmanolu, Ankara, stanbul, Remzi Kitabevi, 1964, s: 78-80.

3 Nazm Hikmet, Memleketimden nsan Manzaralar- iirler:5, Adam Yaynlar, Eyll 1997, s: 254.

4 Sadri Ertem, Kylardan Step'e Bir Vagon Penceresinden, Kanaat Ktphanesi Halk Kitaplar, No. X, 1934, s: 42-43.

Yirmili yllarn ilk yarsnda, arka yzlerinde seri numaras ve yaync kaesinin yer ald Ankara fotokartlar kartm olan Necati Memduh Biraderler, ilk olarak 1908 ylnda stanbul'da, "Mektepliler Pazar"n kurmulard. "Yegane slam krtasiye messesesi" olarak tantlan ticarethane; resmi dairelere, askeri kurumlara ve mekteplilere krtasiye ve resmi gereler salamaktayd. 1923'ten sonra, krtasiye iini Ankara'da da srdren Necati Memduh Biraderler, Balkpazar'nda atklar ilk krtasiye maazasn, 1926'da Yeenbey Caddesi'ndeki Adliye Saray karsna tamlard. 1927 Ankara Telefon Rehberi'nde yaynlanan ilana gre, "Ankara'nn en byk kat maazas olan Mektepliler Pazar'nda; her nevi yazhane edevat, zarf katlar, her eit kartpostal, albmler, tablolar, fotoraf malzemesi, Columbia ve Decca marka gramofon makineleri, alafranga ve alaturka plaklar ehven fiyatla" satlmakta, ayrca uzman bir ressam tarafndan brode ileri izilmekteydi . S. . Aralov, Bir Sovyet Diplomatnn Trkiye Hatralar 1, eviren: H. Ali Ediz, Cumhuriyet gazetesi yayn, Aralk 1997, sayfa: 109-110. Atilla lhan, Abbas Yolcu, Dost Yaynlar, say: 14, Haziran 1957, sayfa: 83.

Zihni Grel, Kurtulu Sava'nda Demiryolculuk, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1989, sayfa: 127-144

Zihni NER. Zihni Grel, a.g.y., sayfa:141.

1 Nazm Hikmet, a.g. y., sayfa: 49. 2 Nazm Hikmet, a.g. y., sayfa: 91
. 1 Nahit Srr rik, Anadolu'da Yol Notlar, Kanaat Kitabevi, 1939, sayfa: 115.

2 Nahit Srr rik, a. g. y., sayfa: 116.

Ziya Grel, a. g. y., sayfa: 28.

G. Lale Sobutay, "Konya Gar", Demiryolu, Yl:1, Say:2, ubat 1997, sayfa: 10-11.

Lahana turusu.

H. KarpuzA. S. Odaba, "Konya'nn lk Fotorafs", Tarih ve Toplum, say: 167, Kasm 1997, sayfa: 35-41.

Ahmet Hamdi Tanpnar, "Be ehir", stanbul, Devlet Kitaplar-1000 Temel Eser, 1969, sayfa: 103-104.
lhan Pnar, "Otto Schnewolf'un Trkiye Gnleri (1908)", Tarih ve Toplum, Say: 167, Kasm 1997, sayfa: 15-18.

Nedim Grsel, Uzun Srm Bir Yaz, stanbul, Cem Yaynevi, 1981, sayfa: 42-46.

Alptekin Mderrisolu, Sarkam Dram 2.cilt, stanbul, Kasta A. . Yaynlar, Ocak 1988, sayfa: 27.

Alptekin Mderriolu, Sarkam Dram 1.cilt, stanbul, Kasta A. . Yaynlar, Ocak 1988, sayfa: 187.

lhan Seluk, Yzba Selahattin'in Roman" 1.kitap, ada Yaynlar, Austos 1996, sayfa: 77.

lhan Seluk, a. g. y., sayfa: 16-17.

Oral Onur, "Eski Tren stasyonu (Edirne ehir) Binasnn Yklmasn Nasl nledim", Edirne Liseliler (Edirne Lisesi Eitim Vakf Yayn Organ), 23 Nisan 1997, sayfa: 35.

ki taraf aal yol, bulvar.

Hafz Rakm Ertr'n Anlarndan Balkan Savanda Edirne Savunmas Gnleri, Hazrlayan: Yrd. Do. Dr. Ratip Kazancgil, Krklareli-Vize, Edirne Aratrmas Merkezi Yaynlar, 1986, sayfa: 7-8, 42-43, 53-54.

Erken Cumhuriyet dneminin Edirne'sinden grntler yanstan pek ok fotokartta damgasna rastladmz Foto Fettah, aslen Filibe'liydi. Edirne'de Saralar Caddesi'ndeki P.T.T. Karsnda bir fotorafhanesi bulunmaktayd.

Mimar Kemalettin Bey 1927 Temmuz'unda Ankara Palas antiyesindeki odasnda bir beyin kanamas geirerek eserinin bitmi halini gremeden hayatn kaybetmitir.

(*)Yaz ierii ve fotoraflarn kullanlmas iin Glseren Mungan Yavuztrk'ten izin alnmas gereklidir.

1999 sergi katolounda Adapazar stasyonu

Afyonkarahisarda yaklm istasyon binas

Akehir stasyonu

iftehan stasyonu 1930

Edirne ehir stasyonu

zmit imendifer stasyonu

Konya Gar Editor G[1]. K. Solakian

Konya Gar Grand Hotel de Baghdad

Sapanca stasyonu

Sarkam stasyonu

19 Ekim 2008, Pazar Makale

Glseren Mungan Yavuztrk

Gnder
z

. Osmanl Demiryollar

Bata Padiah Abdlmecit olmak zere Osmanl hkmeti yetkilileri, Avrupada hzla gelien demiryollarnn nemini Krm Savana kadar pek ciddiye almamlard. 1856 Hatt Humayunu ile Avrupann byk gleri iin Osmanl lkesini pazar haline getirme eylemi belirli hukuk kurallarna baland. Ama Krm Savanda demiryollarnn bulunmay dolaysyla kan skntlara ve Avrupal mttefiklerinden gelen tenkitlere ramen, demiryollarnn gelimesi ile yabanc mdahalesinin art arasnda sk bir ba bulunduu fikri btn Osmanl devlet adamlarnn zihinlerine yerlemiti. Fuat Paa yabanc sermaye gelir demiryollarn yapar ve iletir, ama bu sermayenin haklarn koruyacam diye arkasndan onun devleti ve siyasi gc de gelir diyordu. Fakat demiryolu olmadan da imparatorluu yaatmann olanaklar yava yava ortadan kalkyordu; 1854te alnan ilk d bor devaml ve srekli hale gelmiti. Borcun denebilmesi iin tek kaynak tarmsal rnn pazarlara iletilmesi idi. Bu sebeple Osmanl devletine bor veren lkeler alacaklarn kolayca tahsil edebilmeleri iin iftinin rnn i ve d pazarlara kolayca iletebilmesini salayan demiryolu yapmn zaman zaman srarl bir ekilde tavsiye ediyorlard. Dier taraftan, rn zerinden alnan aar vergisi, kyl rnn paraya evirecek olanak bulamad iin, yani pazara gtremedii iin, ayn olarak alnmaktayd. Fakat devletin pay olan bu rnleri de bu defa devlet paraya tahvil etmek veya baka yerde kullanmak olanana sahip deildi. Dier taraftan, Avrupa demiryollar Osmanl snrlarna dayanm, zengin Rumeli topraklarnn Osmanl snrlar dnda kalan ksmlarnda refah birdenbire ykselmiti. Bu sebeple iftiler ve tccarlar kap komularnda demiryollarnn salad faydalar grerek bir an evvel demiryoluna kavumak iin eitli giriimlerde bulunmaya balamlard. Ayrca Rumeli ve Balkanlarda sk sk kan isyan ve kargaalklar nlemek iin hemen her kasaba ve kyde asker ve jandarma birlikleri bulundurmak olana yoktu, oysa demiryolu meseleyi kknden halledebilirdi. Osmanl mparatorluunda ilk demiryolu zmir-Kasaba arasndaki 98 kilometrelik hatt. 1863 ylnda inasna balananan hat iki yl sonra hizmete girdi. Hattn imtiyazn 1863 ylnda Edward Price adl bir ngiliz elde etmi, daha sonra ii bir ngiliz demiryolu irketine devretmiti. Bu irket inay ngilterede demode olmu lokomotif, vagon ve tehizat kullanarak yrtt. Dier bir ngiliz irkedi de ayn yllarda zmir-Aydn arasndaki 130 kilometrelik hattn inas ve iletmesi iin ayn yola bavurdu. 1) zmir Aydn Demiryollar irketi (The Ottoman Railway from Smyrna to Aidin of his Imperial Majesty the Sultan): 11 Temmuz 1856 tarihli bir ferman ile bir ngiliz irkete zmir ile Aydn arasnda 130 kilometre uzunluunda bir demiryolu inas ve iletmesi iin 50 yl mddetle imtiyaz verilmiti. irket bu i iin 1 200 000 ngiliz Liras sermaye koydu ve Osmanl hkmeti de bu sermaye zerinden % 6 orannda bir faiz garanti etti. Fakat bu sermaye yeterli olmadandan, hkmetin teklifi zerine 1 784 000 Sterline karld. Hattn inas ancak 1866da sona erdi. 1876 ylnda hkmet ile varlan anlama sonucunda, irket imtiyaz sresini 1 Ekim 1910 ylna kadar uzatmak artyla bu hatt Aydndan Kuyucaka kadar uzatmaya balad. 57 kilometrelik bu hat 1881de tamamland ve iletmeye ald. 1882de yeni bir anlamayla da hattn Saraykye kadar 96 kilometre uzatlmas ngrld. 1888 ylnda yaplan bir anlamayla imtiyaz mddeti 1910dan balamak zere 25 yl daha uzatld ve hat 135 kilometrelik yeni bir inaatla Dinara kadar getirildi. Ayrca Iklya da 40 kilometrelik bir balant inasna karar verildi. Bu arada Denizliye 13 kilometrelik bir balant ile 26 kilometrelik Tire-demi hattnn inas ve iletmesi ayn irkete brakld. Ayrca bu irket Balak-Ske arasnda 25 kilometrelik bir hattn inasyla da grevlendirildi. Temmuz 1906da hattn Eridire kadar uzatlmas iin 108 kilometrelik bir inaat ayn irkete verildi. Bu hat iin tannan imtiyaz 1950ye kadar uzatld. 1910 rakamlarna gre irkete ait demiryolu hatt uzunluu Eridir yolu hari 510 kilometreyi buluyordu. irketin sermayesinin yars da tahvillerden olumaktayd. Daha sonra yeni hatlar yaplmaya balaynca, yeni hisse senetleri ve yeni tahvil ihracyla munzam fonlar saland. 2) ark mendferleri letmesi Anonim irketi (Compagnie dExploitation des Chemins de Fer Orientaux) :19. yzyln ikinci yarsnda Avrupada demiryollar sratle gelimekte iken, imparatorluun Rumeli ve Balkan snrlarna dayanan demiryollarn stanbula kadar uzatmak Abdlaziz devrinin en nemli ve en dedikodulu meselelerinden biri haline gelmiti. O yllarda Osmanl mparatorluu bte aklarn kapatmak iin d lkelerden bor alma yolunu am ve dardan kredi salama olanaklar normal ilemler arasna girmiti. Ayrca demiryolu yapmc ve iletmeci kurulular, teknolojik yenilikleri ekonomik klabilmek iin kendilerine yeni i sahalar amak zorundayd. Demiryollar iletmeleri ve demiryolu malzemesi imal eden byk irketler arasnda gnll bir ibirlii vard. Dolaysyla demiryolu yapmc ve iletmesi iin Osmanl hkmetinin daha

elverili artlarda kredi salamas mmknd. te Rumeli demiryollarnn yapm ve iletmesi byle bir ortam iinde geliti. Rumeli demiryollar ok byk bir projeydi. Amac Parisi Viyana zerinden stanbula balamak olmakla birlikte, Selanik ve Belgrad gibi kentleri iine alan yan balantlar da ieriyordu. Osmanl hkmeti bu byk projeyi uygulamaya koymak zere 17 Nisan 1869 da 2 500 kilometrelik bir hattn inas ve iletmesi iin Avrupada demiryolu ilerinde n yapm mehur Banker Baron Hirsche 99 yllk bir imtiyaz tand. Projeye gre stanbuldan Sarajevoya Avusturya ile balantl ve drt ayr Rumeli balantl bir hat ina edilecekti. Hattn inaat 7 ile 10 yl arasnda tamamlanacakt. Baron Hirsch bu i iin iki ayr irket kurmutu: Birincisi imtiyaz devrettii Avrupa Trkiyesi (Rumeli) Demiryollar Osmanl irketi, dieri Avrupa Trkiyesi Demiryollarn letme irketi idi. kinci irket birincinin kiracs olacakt. Hirschle yaplan anlama Avrupada ve Trkiyede byk dedikodulara yol at ve Osmanl hkmeti bu ii denetim altna almak zorunda kald. Hirschin kurduu irket Osmanl hkmeti hesabna hatt ina etmeye memur edilen bir kurulu haline getirildi. Hattn inaat 1 264 kilometreye ulanca da bu irket fesh edildi. ark mendferleri letme irketi ise 31 Aralk 1878de kuruldu. Bu irketin kuruluuna kadar geen olaylar ve Baron Hirschin yapt iler o devirdeki Osmanl hkmetlerinin yabanc sermaye ile ilikilerini gstermek bakmndan ok nemli olduundan, burada olaylarn gelimesine ait bir zet yapmay faydal buluyoruz. Hirsch ile yaplan 17 Nisan 1869 tarihli anlama 2 000 kilometrelik demiryolu hatt yapmn ve iletmesini ieriyordu. Kilometre bana 22 000 Franklk bir garanti verilmiti. Bu yllk asgari getiri o devirdeki Osmanl d borlarna uygulanmakta olan faiz haddini tekil eden % 11 ile kapitalize edilerek elde edilen 200 000 Franklk deer, yaplacak demiryolu hattnn kilometre bana maliyeti kabul edilmiti. Osmanl hkmeti kilometre bana ylda 22 000 Franklk bu garantiyi karlamak iin 99 ylda kilometre bana 14 000 Frank deyecek, aradaki 8 000 Frank fark yapmc irketin iletmeye alan hatlardan salayaca haslat ile karlanackt. Bylece bu irket hem yapmc, hem de iletmecilik imtiyazn elde etmi oluyordu. Bu durum karsnda yolun yapm iin, Baron Hirsch aradaki fark tekil eden 8 000 Frankn kapitalize edilmi deerini karlamak amacyla hatt iletecek bir irket aramaya koyuldu. Bylece iletme hakkn bu para karlnda devretmi olacakt. Bunun iin Gney Avusturya Demiryollar irketine bavurdu. Fakat bu irketin Paris komitesinin itirazlar zerine giriim sonusuz kald. Baron Hirsch bu baarszl karsnda ok g durumda kald, nk taahht ettii inaata balama tarihi gelmiti. Bunun zerine Nafia Nazr Davut Paaya bavurarak kendisine sre tannmasn istedi. Sonunda Baron Hirsch 1870 ylnda yukarda akladmz iki ayr irketi kurdurmay baard. Her iki irketin de drtte biri denmi 50 milyon Franklk sermayesi vard. Avrupa Trkiyesi Demiryollar letmesi irketi hattn iletilmesini zerine alm ve yapmc iletmeye ylda kilometre bana 8 000 Frank kira demeyi kabul etmiti. Fakat ilk on ylda, yani hattn inaatnn srecei geici dnemde bu kiray yapmc irkete Osmanl hkmeti deyecekti. Aslnda bu geici dnem yedi yl inaat devresi ve yl da hatlarn iletmeye tamamen almas iin gerekli zaman olarak kabul edilmiti. Hat iletmeye aldktan sonra yllk haslat kilometre bana 18 000 Franka eriemedii takdirde, Osmanl hkmeti her yl fark kapatmak amacyla kilometre bana 2.000 Franka varan bir deme yapmay da irkete taahht ediyordu. Hkmet demiryollarna alan kara yollarnn yapm, liman inaat gibi gcnn ok stnde taahhtlere de girimiti. Bu durumda irket hkmetin taahhtlerini yerine getiremeyeceini bildii iin kendisinin taahht ettii ylda kilometre bana 8 000 Franklk demeyi yapmamak iin, daha bata bahaneyi bulmu oluyordu. Ayrca Osmanl hkmeti bir de bu geici devre zarfnda kilometre bana ylda 8 000 Franklk demeyi yapmamak iin daha bata bahaneyi bulmu oluyordu. Ayrca Osmanl hkmeti dnemde geici dnemde kilometre bana ylda 8 000 Franklk demeyi garanti etmek zere ile 65 milyon Franklk bir fon kurmay da stlenmiti. Yapmc irketin inaat srdrmesi iin 14 000 Frank hkmetten ve 8 000 Frank iletmeci irketten olmak zere garanti ettii ylda kilometre bana 22 000 Frank aslnda ilk on ylda Osmanl hkmetinin srtna yklenmi oluyordu. Hirsch, Osmanl hkmetinin ve iletici irketin bu garantisine karlk, inaat iin para bulmaya ynelik almalara balad ve o zaman iin ok yeni olan bir finansman ekline bavurdu. Avrupada gelien kk burjuva tasarruflarn celbetmek iin ikramiyeli tahvil karma yolunu seti. Gerekte ikramiyeler ok cazipti ve bilhassa kk hesap yapan byk kitleleri heyecanlandracak nitelikteydi. 18 Mays 1872de Osmanl Demiyollar irketi Osmanl hkmetine, alm olduu imtiyaz ve Rumeli Demiryollarn letme irketi ile yapm olduu kontrat gereince salayaca geliri geri vermiti. Bu suretle Osmanl hkmeti demiryollarnn sahibi oluyor ve Hirsche ait irketin iletme irketinden alaca haklar devralyordu. Bu durumda iletmeci irketten ylda kilometre bana 8 000 Frank tahsil etmek hkmete gemi oluyodu. O zamana kadar yaplm olan hatlar iin hkmet Hirschin irketine kilometre bana 72 727 Frank demeyi de kabullenmi oluyordu. Bunun zerine Osmanl irketi sadece yapmc irket haline gelmi oluyordu. na edilecek demiryollar da 2 000 kilometreden 1.274 kilometreye indirilmiti. Bu 1 274 kilometrelik demiryolu u hatlardan olumaktayd: stanbul-Edirne hatt (319 km), Dedeaa-Edirne hatt (149 km), Selanik-Mitrovi hatt (388 km), Edirne Sarembey hatt (214 km), Baniuluka-Avusturya hududu hatt (104 km), Trnova-Yanbolu Seymen hatt (70 km) Bu hatlarn bir ksmnn al 17 Haziran 1873 tarihinde yapld. Osmanl hkmeti her ne kadar hatlarn sahibi durumuna girmi oluyorsa da, altna girmi olduu ar

ykmllkler yznden Avusturya hatlar ile birletirmeden bu iin iletilmesinden bir tek kuru bile kazan salayamayaca akca ortaya kyodu. Nitekim, iletmeci irket Baniulukadan Avusturya snrna kadar olan 104 kilometrelik hatt, inaat bitmi olduu halde teslim almak yoluna gitmemiti. Zira bu hat Selanikten Mitrovie giden Osmanl hattna ve dier taraftan Avusturya demir yollarna balanmad takdirde hibir ie yaramazd. Sonu olarak Osmanl devletinin, Ali ve Fuat Paalarn devaml abalar ile Avrupa demiryollarn stanbula kadar uzatmak projesi yarda kalm oldu. Hkmet bu i iin 800 milyon Frank tutarndaki d borcunun 250 milyon Franklk ksmn demi olmasna ramen, her yl btede 28 milyon liralk bir paray faiz, anapara ve ikramiye demelerine ayrarak yeni bir ykle kar karya kald. Hattn durumunu ve deerini incelemek iin hkmet tarafndan kurdurulan bir komisyonun raporuna gre hattn tamamlanmas iin kilometre bana 27.000 Frank harcamak gerekliydi. Baron Hirschin 1 274 kilometrelik hatt tamamlamasndan sonra, Avrupa Trkiyesi Demiryollar Osmanl irketi de fesh oldu. Bunun yerini almak zere 31 Aralk 1878 tarihinde kurulan ark Demiryollar letmesi irketi ile yaplan anlamada imtiyaz mddeti 99 yld. Bu mddet daha sonra 50 yla indirildiyse de, ubat 1894te yaplan bir anlamayla 1958 ylna kadar uzatld. 1908 ylna kadar bu irket tarafndan iletilen hatlar, stanbul-Edirne, Bellova-Trnova-Yanbolu, DedeaaEdirne, skp-Selanik-Mitrovi, Neva-Zagora-rpan olmak zere 1 343 821 kilometreydi. irket hkmetle yapt anlama gereince masraflarn karlamak ve yatrlm iletme sermayesinin gelirini salamak zere gayrsafi haslattan kilometre baOsmanl Demiryollar Osmanl Demiryollar na ylda 7 000 Frank ve bu garanti karl ktktan sonra kalan ksmn %55ini alacakt. 15 Haziran 1909 tarihinde hkmetle irket arasnda yaplan yeni bir anlamaya gre kilometre bana 10,333 Frank geen btn haslatn %70i irkete, %30u da hkmete tahsis edilecekti. Osmanl mparatorluuna bal yar zerk bir prenslik olan Bulgaristan 1908de bamszln ilan etti ve kendi snrlar dahilinde kalan 308 kilometrelik demiryolunu ele geirdi. Osmanl hkmeti 1909 ylnda irketin Bulgaristanda grd zararlar ve Nova-Zagora-Trpa hattnn iletmesini terk etmekten dolay urad kayplar karlamay taahht etti. Bulgaristann bamszlndan sonra irketin hat uzunluu 954 kmye indi. irket 1908de Avusturya tebasndan karak Osmanl tebasna girdi ve merkezini de stanbula tad. 3) Mersin-Adana-Tarsus Demiryollar Osmanl Anonim irketi : Mehmet Nahip Bey ve Kestaki Teodoridi Efendiye verilen 8/20 Ocak 1883 tarihli fermana bal 50 yllk bir imtiyaz ile kuruldu. Daha sonra imtiyaz haklarn devralan Baron Evain de Vandouvreun ina ettii 67 km uzunluundaki demiryolu hatt 2 Austos 1886 da iletmeye ald. 4) Yafa-Kuds Demiryollar Osmanl Anonim irketi : Yafa ile Kuds arasnda dar hatl olarak ina edilecek demiryollar imtiyaz 28 Ekim 1888 tarihli ferman ile 71 yl mddetle Yusuf Navon Efendiye verilmiti. Yusuf Navon Efendi daha sonra imtiyaz Aralk 1889da kurulan Yafa-Kud Demiryollar Osmanl Anonim irketine devretti. Hat Eyll 1892de iletmeye ald. irket Nablusa kadar 50 ve Gazzeye kadar 75 kilometrelik bir hattn inasn da zerine ald, ama daha sonra bu iten vazgeti. Fransz giriimcileri tarafndan kurulan bu irketin sermayesi her biri 500 Frank deerinde tamamen denmi 8 000 hisse senedi olmak zere 4 milyon Frank idi. irket ayrca % 5 faizli 20 milyon Frank deerinde tahvil de ihra etmiti. lk yllar trafik ok dk olduundan irket konkordato karar almak zorunda kald. Mays 1894te her biri 500 Frank deerinde 19 024 adet tahvil ihra edilerek eski tahvillerle deitirildi. Bylece piyasada 55 ylda itfas zorunlu faiz getirmeyen 676 eski tahvil kald. Yeni tahviller her yl 15 Martta ekilecek kura ile 500 Frank zerinden 1959 ylna kadar itfa edilecekti. 5) Anadolu Demiryollar Osmanl Anonim irketi : Osmanl hkmeti tarafndan ina edilip iletmeye alm olan Haydarpaa-zmir hattn Ankaraya kadar uzatmak ve iletmek zere kuruldu. 4 Austos 1888 tarihli ferman ile zmir-Ankara arasndaki 486 kilometre uzunluundaki bir demiryolu hatt ina etmek ve iletme imtiyaz, 99 yl mddetle Berlindeki Deutsche Bank temsil eden Alfred Kaullaya verildi. Ayrca ayn ferman ile Osmanl hkmeti 96 kilometre uzunluundaki Haydarpaa-zmir demiryolu hatt 6 milyon Frank karlnda btn malzeme, tesis, ara vs ile devredildi. Osmanl hkmeti irkete Haydarpaa-zmit hatt iin kilometre bana ylda 10 000, zmit-Ankara hatt iin 15 000 Frank olmak zere gayrsafi haslat garantisi verdi. Bu garantilerin karl olarak zmit Sanca, Erturul, Ktahya ve Ankara aar haslat gsterilmiti. Bu yrelere ait aar vergisinin geliri de zaten Duyun-u Umumiye tarafndan tahsil edilmekte idi. Msy A. Kaulla Osmanl hkmetinden Ankara-Kayseri ve Eskiehir-Konya hatlarnn ina ve iletme imtiyazn da 99 yl mddetle ald, fakat Kayseriye giden hattn inas geri brakld. zmit-Ankara hatt o devrin en nemli zirai retim alanlarn kapsayan Adapazarndan gemiyordu. irket 10 Ekim 1898 tarihli bir anlamayla mevcut hatt Adapazarna giden 9 kilometrelik bir ilave inaat ve iletmesini zerine ald. 1902 ylnda Osmanl hkmetinin Badata kadar uzanacak bir demiryolu iin imtiyaz vermesi zerine, Anadolu Demiryollar irketi de 8 milyon Franka kadar harcama yaparak Ankara ve Konya hatlar zerinde gerekli dzeltme ve onarmlar yapma ve ekspres trenler iletme taahhdnde bulundu. Buna karlk Osmanl hkmeti yatrm harcamasna karlk olmak zere 350 000 frank tutarnda bir yllk faiz ve ana para, ayrca Ekspres trenlerinin iletilmesi karl olmak zere ylda 350 000 Frank deme ykmll altna girdi.

Anadolu Demiryollar irketi, zmit-Ankara yolunu 1889da inaya balad ve 1894te tamamlayarak iletmeye at. Eskiehir-Konya arasndaki 445 kilometrelik hat ise 1896da trafie ald. Bylece 1909 ylnda bu irketin sahip olduu ve ilettii demiryolu hatlarnn uzunluu 1 032 kilometreyi buldu. irketin sermayesi 60 milyon Frankt. 6) zmir-Kasaba ve Uzants Osmanl Demiryolu irketi : zmir-Kasaba arasndaki 93 kmlik demiryolu hattnn ina ve iletmesi iin 1863 ylnda ngiliz vatanda Edward Pricea verilen imtiyaz ksa bir zaman sonra bir ngiliz irketine geti. 1872de irket, Osmanl hkmetinin 14 Mart 1891 tarihinde btn mevcut hatlar satn alma hakkn elinde bulundurmas kouluyla mevcut hattn 76 kilometre tutan Alaehire kadar uzatlmas imtiyazn da elde etti. 1885te bir miktar avans karlnda zmir-Kasaba-Alaehir hattnn iletmesi irkete devredildi. Anlamaya gre gayrsafi haslatn % 50si iletme masraflar karl tutulacak, dier % 50 de verilen avansn karln tekil edecekti. irket 1888de hkmet hesabna 92 kmlik Balkesir-Soma hattn kilometre bana 125 000 Frank karlnda ina etti ve gayrsafi haslatn % 5ini almak kouluyla iletemeye balad. Ayn haslatn % 50si, % 6 faiz ve % 1 amortisman pay veren inaat sermayesine tahsis edildi. Osmanl hkmeti ubat 1893 tarihli bir fermanla Msy Georges Nagelmackerse zmir-Kasaba-Alaehir hatt ile balantlarn gayrsafi haslatn % 50 sini vermek zere 99 yl vade ile devretti. Geri kalan haslat, yani dier % 50 ise eski irketten satn alnan hat ve btn lokomotif ve vagonlar, depolar ve sair tehizatn karl olarak eski irkete verilecekti. Hkmet ayn fermanla Msy Nagelmackerse Alaehirden Afyonkarahisara uzanan 254 kmlik yeni bir hattn yapm ve iletmesini 99 yllk imtiyaz mddeti ve kilometre bana 830,76 Osmanl liras garanti ile verdi. Bu garantinin karl olmak zere, ynetimi Duyun-u Umumiye daresine braklm olan Aydn, zmir ve Saruhan sancaklarnn r haslatn tahsis edildi. Msy Nagelmackers 16 Temmuz 1894te kurulan zmir-Kasaba ve uzants Demiryolu irketine btn haklarn devretti ve bu yeni irketin stats Osmanl hkmeti tarafndan onayland. Hatt uzatma almalar 1894te balad ve 1897 de, yani mukavelede yazl tarihten iki yl nce bitirildi. Osmanl hkmeti 17/30 Temmuz 1910da ayn irkete Soma-Bandrma arasnda 190 km uzunluundaki hattn ina ve iletmesini devretti. Hattn inaat masraflar iin hkmet, irkete her biri 500 Frank deerinde % 4 faizli 77 832 devlet tahvili verdi. Bu tahvillerin fazi ve ana para demeleri hkmet tarafndan yaplacakt, ancak irket kendi haslat ile bunlar garanti ediyordu. irket Soma-Bandrma hattnn her yl aadaki ekilde hesaplanan gelirlerle iletecekti. Kilometre bana 2 300 Frank garanti edilmiti. Ykleme ve boaltma gelirleri hari olmak zere toplam haslatn % 20sini, her yl katedilen tren-kilometre bana 0,80 Frank ve ayrca ykleme ve boaltma gelirinin %90 irkete verilecekti. irketin sermayesi 16 000 000 Frank olup her biri 500 Franklk 32.000 hisse senedinden olumakta idi. Sermayenin tm denmiti. lk imtiyaz sahibine teebbs karl olmak zere 5 000 hisse senedi verilmiti. 7) Selanik-Manastr Demiryollar Osmanl Anonim irketi : Ocak 1891de Selanik-Manastr arasnda demiryolu inaat ve iletmesi imtiyazyla kurulan bu irket, aslnda 27 Ekim 1890 tarihli fermanla Alfred Kaullaya verilen imtiyaz devralarak ie koyuldu. mtiyaz sresi fermann yayn tarihinden balamak zere 99 yl idi. Osmanl hkmeti 219 km uzunluundaki bu hat iin irkete km bana 14 300 Frank garanti tand ve bu garantinin karl olmak zere tahsilat Duyun-u Umumiye daresine braklm olan Selanik ve Manastr sancaklarnn rn gsterdi. Yapmna Mays 1891de balanan demiryolu hatt, Haziran 1894te iletmeye ald. irketin sermayesi 20 000 imtiyazl hisse senedi, 20 000 adi hisse senedi olmak zere her biri 500 Frank nominal deer tayan, yars denmi 20 milyon Franktan oluuyordu. 8) Selanik-stanbul Demiryollar Osmanl Anonim irketi : Selanik-stanbul arasnda demiryolu yapm ve iletme imtiyaz 8 Ekim 1892 tarihli bir fermanla o Fransz Sefarethanesinin bankeri olan Fransz tebal Rene Baudeuyya verilmiti. Aslnda bu ferman da Selanik-Dedeaa arasndaki demiryolu hattnn inaas ve iletmesi ile ilgili olup Rumeli demiryollarn Selanike balayacakt. Bu balant hatt Ferecik istasyonundan balyor, Dedeaa-Edirne hatt zerinden Gmlcineye geiyor, oradan Ege sahillerine 15 km yaklaarak bir kavis izdikten sonra Dramaya ve Serez nehri zerinden Sereze varyor, oradan da Struma vadisini katederek Polyanya gl kenarndan geerek Selanike varyordu. Osmanl hkmeti bu 511 kmlik hat iin irkete km bana ylda 15.600 Franklk bir garanti tanmt. Karlk olmak zere de tahsilat Duyun-u Umumiye daresine ait olan Dedeaa, Gmline, Serez, Drama sancaklarnn rn gstermiti. Banker Rene Baudeuy imtiyaz elde ettikten sonra Osmanl Bankas, Vikont Kinen ve Ortaklar ile birleerek bu hatt ina edecek ve iletecek irketi kurdu. Selanik-stanbul Balants Demiryollar irketi adn alan bu kurulu Osmanl anonim irketi olarak Osmanl kanun ve nizamlarna tabiydi. Hattn inas 1 Eyll 1893 tarihinde balad ve 1 Nisan 1896 tarihinde tamamland. Hattn tamamlanan blmleri hemen iletmeye ald. irketin sermayesi her biri tamamen denmi 500 Frank veya 22 Osmanl liras deerinde 30 000 hisse senedinden olumak zere 15 milyon Frank idi.

Hattn alndan ksa bir sre nce irket Aralk 1895te iletme hakkn yirmi yol mddetle Demiryolu naat ve letmesi Genel Reji adndaki bir baka irkete brakt. Bu anlama genel olarak u artlar ieriyordu. Reji irketi tarife refimi ve tama cretlerini tayin edecekti. Bununla birlikte ana irketin talebi zerine anlamada yazl kilometre tarifesinin her biri zerinden % 20 ye kadar Mteriler lehine bir indirim yapmay peinen kabullenmiti. Reji irketi binalar, mobilya, tayc tehizat, aletler ve depolanm mallar da dahil olmak zere btn iletme masraflarn yklenmeyi kabul ediyordu. Sel basmas, zelzele, yama ve ekiyalk gibi fevkalade hallerden meydana gelen zararlarn kapatlmas ise ana irkete ait kalmt. Ana irket Rejinin iletmeciliini mfettileri vastasyla kontrol etmek yetkisine sahipti. Reji tarafndan salanan btn haslat ana irkete ait olacakt. Buna karlk ana irket Rejiye iletme masraflarn kilometre bana salanan haslata bal bir cetvele gre deyecekti. 9) am-Hama ve Uzantlar Osmanl Demiryolu Anonim irketi : Jozef Mutran Efendi 18 Nisan 1890de am kentinden Horana kadar bir buharl tramvay hattnn tesisi iin Osmanl hkmetinden gerekli izni ald ve bu imtiyazla Damas Tramvaylar ve Suriye Ekonomik Demiryollar Osmanl Anonim irketine katld. te yandan 3 Haziran 1891de padiah iradesiyle, Hasan Beyyum Efendiye 99 yl sreyle Beyrut ile am arasnda bir demiryolu hattn ina ve iletme imtiyaz verildi ve 20 Temmuz 1857 tarihli bir fermanla Beyrut ile am arasndaki karayolunun inaat ve bakm ile bu yol zerinde atl arabalarla insan ve yk nakliyesi imtiyazna sahip olan Beyrut ve am Karayollar Osmanl Anonim irketi ile anlamas istendi. Bunun zerine Hasan Beyyum Efendi elde ettii imtiyaz kullanmak zere Beyrut-am Ekonomik Demiryolu Anonim irketini kurdu. Eski irket ile yeni irket, menfaatlerini birlemede grerek Beyrut-am-Horan Ekonomik Demiryollar, Osmanl Anonim irketini oluturdular. Osmanl hkmeti de 22 Kasm 1891 tarihli bir fermanla bu birlemeyi tand ve imtiyaz sresini 99 yl olarak kabul etti. Yeni kurulan irketin sermayesi her biri 500 Frank deerinde tamam denmi 20 000 hisse senedi olmak zere 10 milyon Frank idi. Bu 20 000 hisse senedinin 12 000i Beyrut am Karayolu irketi hessedarlarna bir hisse senedi karl iki yeni irketin hisse senedi verilmek suretiyle datlmt. 2 Haziran 1893 tarihli bir ferman ile irketin am Hom, Hama, Halep ve Birecike, ve oradan da Frat zerindeki Telek kentine balamak iin gerekli inaat ve iletmecilik imtiyaz kabul edildi. Bu yeni giriimle irketin ad Beyrut-am-Horan ve Frat zerinde Birecik Demiryollar Osmanl Anonim irketi olarak deiti. irketin sermayesi de yeni ihra edilen her biri 500 Franklk tamamen denmi 10 000 yeni hisse senediyle 5 milyon Frank artrld. Yeni ina edilecek demiryollar hatlarnda kilometre bana ylda 12 500 Frank haslat garantisi verilmi olmasna ramen, 12 Ekim 1896 tarihli bir kararla Osmanl hkmeti inaat be yllk bir sre iin durdurdu ve irkete 750 000 Frank tazminat demeye raz oldu. Fakat irket bu be yl dolmadan 28 Mays 1900 tarihinde imtiyaz aadaki ekilde deitiren bir teklif sunarak Osmanl hkmetiyle pazarla oturdu. Demiryolu hatt sadece 188 kilometrelik bir hat olarak Rayakdan Hamaya kadar ina edilecek, kilometre bana garanti 18 000 Franklk gayrisafi haslat olarak kabul edilecek, 12 500 Frankn altna drlmeyecekti. Eer hkmet isterse, hat inas proje halinde olan Konya-Badat demiryoluna balanacakt. Bu son deiiklerden sonra irket, am-Hama ve Uzants Demiryollar Osmanl Anonim irketi adn ald. Osmanl hkmeti 5-15 Mays 1905 tarihli bir anlamayla Rayak-Hama hattnn Halepe kadar uzatlmas iini irkete verdi. Bu Halep uzant hatt aslnda Konya-Badat hattnn balant noktas olacak ve 144 kilometrelik bir hatt oluturacakt. Hat 4 Ekim 1906da bitirildi ve ertesi gn iletmeye ald. Osmanl hkmeti bu hat iin kilometre bana 13 000 Frank gayrisafi haslat garantisi tanm, bir garantiyi am ve Hama hattn Halepe balayan hat iin de geerli klmt. Garantinin karl olmak zere tahsilat Duyun-u Umumiye daresine braklm bulunan am, Hama ve Agya sancaklarnn aar vergisi haslat gsterilmiti. Osmanl hkmeti 17-30 Ekim 1910 tarihli bir anlamayla da irkete Rayak-Halep hatt zerindeki Homs istasyonundan Trablusam El Mina denen deniz kenar kasabasna kadar uzatlmak kouluyla 100 kilometre uzunluunda bir demiryolu yapm ve iletmesini haslat garantisi olmakszn verdi. Bylece 1910da irketin sahip olduu hat uzunluu 332 kilometresi garantili ve 349 kilometresi garantisiz olmak zere 681 kilometreye ulat. Beyrut-am-Horan demiryolu hatt 1901 ylna kadar masraflar ve tahvil faizleri kuponlarnn muntazam demelerini karlayamadndan, irket faizleri demek iin dalgal borlar altna girdi ve Rayak-Hama garantili hattnn inaatndan evvel konkordato ilan etti. Bu konkordato sonucunda alacakllar ana para ve faiz alacaklarnn yarsndan vazgemeye raz oldular. Bununla birlikte geriye kalan alacaklarn her biri 500 Frank deerinde baaba yeni tahvillerle deitirme hakkn da sakl tuttular. Bu hak daha sonra kullanld. 10) Mudanya-Bursa Osmanl Demiryolu Anonim irketi : Mudanya-Bursa demiryolu 1873 ylnda, Batdan alnan kredilerin boa getmediini ispatlamak ve Bursa gibi tarm, ipekilik ve kk zanaatlarn yksek gelir yaratma gc tad bir yreye demiryoluyla ulaarak alacakllara gven vermek iin yaplmaya balad. lk iktisadi kamu iletmesi saylan 42 kilometrelik ve dar hat olarak ina edilmeye balanan bu demiryolu, iki yl gemesine karn bir trl tamamlanamad. D borlarn ana para ve faiz deme taksitlerini yarya indirme kararyla balayan kriz, Rusya sava ve bu savatan sonra kurulan Duyun-u Umumiye, Osmanl hkmetlerini Mudanya-Bursa hatt ile megul olmaktan sratle uzaklatrd. Mudanya-Bursa demiryolu inaat 6 Austos 1891de ylnda 99 yllk bir imtiyazla 680 000 Frank karlnda Msy Jorj Nagelmackerse verildi. Hemen yolun tamamlanmasna baland ve bir metre geniliinde olan hat

17 Haziran 1892de iletmeye ald. Jorj Nagelmackersin sahip olduu imtiyazla kurulan Mudanya-Bursa Osmanl Demiryolu irketinin sermayesi ilk bata 500 000 Frank idi. Daha sonra ihra edilen tahvilleri hisse senedi haline getirmek amacyla 3 825 000 Franka karld. 11) Badat Demiryollar Osmanl Anonim irketi : 21 Ocak 1902 tarihinde Osmanl hkmeti tarafndan Konyadan Badat ve Basraya uzatlacak bir demiryolu iin Anadolu Demiryollar Osmanl Anonim irketine verilen imtiyaz yrrle koymak zere 13 Nisan 1903de kuruldu. Bu hat Konyadan balayarak Karaman, Ereli, Kardabeli, Avlona, Hamidiye, Osmaniye, Bahe, Kazanali, Kilis, Telhabe, Harran, Resulen, Nusaybin, Avniat, Musul, Tekrit, Sadice, Badat, Kerbela, Necef, Zbeyir ve Basra kent ve kasabalarna urayacakt. Ayrca Telhabeden Halepe, Urfaya, Sadiceden Hanekine ve Zbeyirden Basra Krfezi limanna balantlar olacakt. mtiyaz sresi 99 yld. Hat 200 kilometrelik blmlere ayrlmt. Her blm iin imtiyaz sresi Osmanl hkmetinin irkete tahvil ve senetleri teslim ettii andan itibaren balayacakt. irket, demiryolunun her iki tarafnda bulunan 20 kilometrelik saha iinde ortaya karaca madenleri iletme hakkna sahipti. Ayrca Badat, Basra ve Zbeyirden balayan balant hattnn son duranda mallarn depolanmas iin maazalar, ykleOsmanl Demiryollar Osmanl Demiryollar me ve boaltma tesisleri, gemilerin yanaaca rhtmlar yapmak hakk vard. Bu gibi liman ilerinde elde edecei haslat demiryolu haslat gibi kabul edilecek ve hattn gelirine ilave edilecekti. Osmanl hkmeti irkete kilometre bana inaat karl olarak ylda 11 000 Frank ve iletme karl olarak da ylda km 4 500 Frank olmak zere toplam 15 500 Frank garanti salyordu. Badat hattnn Konya-Bulgurlu arasnda ilk blm 200 kilometre uzunluundayd ve bu hattn inas Ekim 1904te bitirilerek iletmeye ald. Bunun inas iin Osmanl hkmeti 54 milyon Franklk bir d borca girdi. 1911 ylnda bu borcun 18 744 liras itfa edilmi geriye 2 376 000 liras kalmt. Osmanl hkmeti 2 Haziran 1908 tarihli bir anlamayla hattn drt blm ile, Telhabe-Halep balantsnn inasna karar verdi. Bu hat ve balantnn uzunluu 840 kilometre idi. Badat Demiryollar Osmanl Anonim irketi byk devletlerin Osmanl mparatorluu zerindeki bask ve oyunlarnn en canl bahanesi oldu. Sahneye nce Hindistana en ksa yoldan varmann demiryoluyla Basra Krfezine inmekten getiini gren ngilizler kt. Bunun zerine Franszlar ve daha sonra Almanlar kendi karlar asndan yolun yapm ve iletmesine el attlar. Konya-Ereli-Bulgurlu hatt 25 Ekim 1904te geici olarak teslim alnd ve iletmeye ald. Bu hattn iletme masraflarn asgariye indirmek amacyla iletme Anadolu Demiryollar Osmanl Anonim irketine brakld. lk iki ay iinde hattn gayrisafi haslat 3 054 Osmanl Lirasn buldu; bu da yllk hesaba gre kilometre bana 1 863 Frank demekti. Dolaysyla Osmanl hkmeti vermi olduu 4 500 Franklk g

STLA-VRL ARA DEMRYOLU EBEKES VE YAPIMI

STLA-VRL ARA DEMRYOLU EBEKES VE TESSLER baln tayan bu makalede; ngilizlerin gnmzden 109 yl, nce sahip olduu her trl zenginliin ,gzelliin ve gcn farkna vararak ,adeta kefettikleri ivril in ,zaman zaman gemite yaananlara ve trene duyulan zlemle dolu dolu olarak demiryolu ebekesi ve tesisleri ,getii yerlere hareket , canllk ve bereket getiren , adna trkler yaklan kimine gre hasret kavuturan KARA TRENi ele alnm ve 1895-1988 yllar arasnda , 96 yl kesintisiz hizmet veren ebekenin tarihsel geliimi anlatlarak , gnmze kadar getirilmitir.

I. GR Bu alma, ivril Kaymakaml ve Pamukkale niversitesi Rektrlnn talepleri zerine , onlarn destekleriyle gerekletirilmitir. Konu hakknda daha nceden yaplan bir inceleme , aratrma veya bilimsel bir almaya rastlanmamtr. almann hazrlanmasnda destek olan Kurum ve kiilerin , kaynak eserlerin yan sra halen ivril de yaamlarn srdren ve konu hakknda duyum ve bilgileri olan yallarn anlattklarndan , azami lde yararlanlmtr. II VRLN KONUM TBARYLE TAIDII NEM M. 400 li yllardan beri , su ile gelen kltre damgasn vuran ve bereket vadisi olarak tanmlanan YUKARI MENDERES HAVZASI , birok g, saldr, sava ve igale sahne e deiik uygarlklara yerleim yeri olmutur.

Kronolojik sralamaya gre : Hititler, Frigler, Lidyallar ,Persler, Makedonya Krall ,Selevki Krall, Bergama Krall , Romallar, Dou Roma Bizans Bizans mparatorluu , Anadolu Seluklular, Germiyanoullar Beylii, ve Osmanl mparatorluundan sonra , bugn, T.C Devletinin bir ilesi olarak bu topraklarda kurulmu olan ivril , saylan ulus ve uygarlklarn kltr varlklarndan , gnmze kadar ulaabilen , baz kalntlara sahip karak , adn her geen gn biraz daha duyurmakta ve Trkiyenin Tarihi Corafyasnda nemli bir konuma sahip olduu imajn vermektedir.

Bu kalntlar iersinde kukusuz en nemlisi , ileride yaplacak bilimsel alma ve aratrmalar sonucunda , ivrili adeta ESK ANADOLU MEDENYETLERnin nemli merkezlerinden biri konumuna getirecek olan

BEYCESULTAN HY dr. nk Beycesultan , Anadolunun en byk Prehistorik BRONZ AI kentlerinden bir tanesidir. nk Beycesultan , Anadolu uygarlklar arasnda ,baz uygarlklarn izlerin tayan , en byk hykler arasnda yer almaktadr.
Beycesultan Hynde ngiliz arkeologlar James MELLEART ve Seton LLOYD tarafndan 1954- 1959 yllar arasnda kazlar yaplmtr. Makalenin 4,3, 3, blmnde, Beycesultan da yaplan bu kazlar , ngilizler iin yaplan nemli bir tespitle irtibatlandrlacaktr. 3. RAYLI ULAIMIN NEM Rayl ulam ,yani demiryolu ebekesi daha gvenli ve ekonomik olduundan, toplu tamaclkta karayollarna gre daha fazla bir kullanm alanna sahiptir. Gelimi lkelere bakldnda , bu savn ne kadar geerli olduunu anlamak mmkndr. OSMANLI MPARATORLUUNDA LK DEMRYOLU

Osmanl mparatorluunun ilk demiryolu ile tanmas, Dnya da ngiltere de 1829 ylndaki ilk uygulamasndan 26 yl sonra , yani 1855 te Msrda balar ve 1856 da DEVLET DEMRYOLLARI resmen kurulur. Anadolu topraklar zerinde ilk demiryolu ebekesi 1866 ylnda zmir,Aydn, zmir-Kasaba arasnda ina edilir.
YABANCILARIN ANADOLUDA DEMRYOLU NA ETME GRMLER

Toplu tamaclkta demiryolu ebeksinin nemini farkeden yabanclar , Osmanl mparatorluunun son dnemlerinde , kendilerine tannan imtiyazlar ve kullanm haklar artnca , Anadoluyu aralarnda adeta paylarlar ve demiryolu ina etmek iin yara girerler. Kimdir bu yabanclar? Bu Yabanclar ; ngiliz , Alman ve Fransz irketleridir.

VRLN TRENLE TANIMASI iVRL 1880li yllarn banda , Sandkl Kazasnn Ikl Nahiyesine bal bir kydr. Daha sonra, 1886 ylnda ivrile belediye tekilat kurulur. Belediye tekilat kurulduktan 6 yl sonra , yani 1892 de ivril nahiye statsne kavuur ve ayn yl trenle tanr.

NCELER IIKLIYA PLANLANAN ARAHATTIN VRLE KAYDIRILMASI ngilizler, Stlatan balatttklar bu anahatt, nce Ikl nahiyesine kadar planlanlar ve yol kazklarn Iklya kadar akarlar. Bu srada , trenin Iklya kadar gelmesi iin , ngilizlerin 200 sar lira rvet istedikleri iddias ortaya atlr. O yllarda Iklnn hatr saylr alt byk aas vardr . Aalar rvet iddiasnn gerek olamayaca yargsna vararak, demiryolu inasna kar karlar. Halkn bir ksm da

biz gavur yz grmek istemiyoruz diye trene tepki gsterince ngilizler Iklya kadar aklan yol kazklarn skerler ve demiryolunu ivrile balarlar. Trenle tanmann ivril le getirdii canllk , sosyal yaama da yansr ve o yllarda ivril de oturan Rumlar , istasyon binasnn yanndaki arsaya nar fidanlar dikerek ,oray bir bahe haline getirirler ve bir de meyhane aarlar. Gnmze kadar ulamay baaran aalardan bir tanesinin gvdesi , hala ayakta duruyor. Adeta bir ant niteliinde olan bu aacn ap :1.48 metre , evresi 4.65 metredir.

STLA VRL ARADEMRYOLUNUN TAMAMLANMASI Alsancak / ZMR Eridir , aras demiryolu ebekesini ina eden ngiliz ORC irketi, 1890 da Stla ana hattn tamamlar. Bu hat ayn zamanda , Anadolu da ina edilen sistem ierisinde , ilk balarda yer alr.

1 EKM 1995 te vuku bulan DNAR DEPREM inde olduka hasar gren ve oturulmaz hale gelen Stla istasyonu binasndaki 1890 tarihi ile , emenin zerindeki "ORC"harflerini ve 1892 tarihini gsterir resimlere bakldnda , emenin Stla istasyonunun hizmetine girmesinden 2 yl sonra yani ivril ara hattnn tamamland tarihte yapldn anlamak mmkndr.

4. STLA VRL ARADEMRYOLUNUN AKLA GETRD KUKU DOLU SORULAR NGLZLER BU KR YOLU NN NA ETM OLABLRLER

1892 ylnda ivril , Jeopolitik ve Stratejik nemi olmayan kk bir nahiye iken (1927 saymnda bile merkezde 2800 , ile genelinde 18716 lk bir nfusa sahip ) , acaba ingilizler mali portresi astronomik rakamlara ulaacak olan , 31 kilometrelik ara hatt , bir baka deyile kr demiryolu ebekesini , hangi amala ina etmiler ve ivrille ulamlard? ngilizleri, ivril iin , faturas olduka yksek bir yatrm yorum gerektirmeye ve anlam karlmaya deer bir sorudur. yapmaya sevkeden etmenler nelerdi ? Bu zerinde dnlmeye ,

ANILAN EBEKENN KALICI BR FELSEFENN RN OLMASI ebeke zerinde tesisler incelendiinde olduka dzgn , salam ve zenli yapldklarn ,

ngilizlerin bu arahattn iciliinde geici deil , kalc bir felsefe izlediklerini anlamak mmkndr.Tip projeye gre yaplm olan istasyon binalar , ef ,memur ve avu lojmanlar , amele barakas, yolcu ve ticari eya ambarlar , lokomotif iin su deposu ve hangar , bazlarnn yaamlarn srdrerek gnmze kadar ulamay baaran , antsal nitelikteki , asrlk nar aalar ve kprler , kalc felsefe savn kantlamaktadrlar. Binlerce yldr getii yerlere hayat veren koca bir akarsuyu yani , Byk Menderes rman , Seraserli yaknlarnda aan , aradan 109 yl gemi olmasna ramen , btn heybetiyle hala ayakta durmaya devam eden demir kpr , kalc felsefenin en nemli yaptlarndan bir tanesidir. ki yaka arasndaki akl 34 metre olan ve ayakta kullanlmadan ina edilen kprnn genilii 4.35 metre yan korkuluklarnn ykseklii de 2.65 metredir. Kpr balarndaki talarn ne denli zenli yontulmu olduklar da gzard edilmemelidir

NGLZLER BU KR YOLU NN KALICI OLARAK NA ETMLERD

Kalcln , yaylmac ve istilac bir politika izleyenlerin prensipleri arasnda , nemli bir yeri olduunun bilincinde olarak , az nce sorulan soru , KALICILIK savnn eklenmesiyle , bir kez daha yinelendi.Burada ngiltereyi emellerine yaklatrmak iin elinden geleni yapan ve imparatorluk kahraman olan LAWRENCE in u cmlelerini hatrlamakta yarar vardr: Biz ngilterenin menfaati icab , Osmanly ykacaz ve istediklerimizi elde edeceiz. Lawrence efendinin bu saldrgan ifadesine , yle bir soruyla karlk verilebilir:

kmekte olan koca bir imparatorluun topraklar zerinde , yeni bir T.C Devletinin kurulaca hesabn yapabilselerdi , demiryollarn hi bu kadar kalc olarak ina ederler miydi?

ANA EBEKE ZERNDE VRL N DIINDA NA EDLEN ARAHATLAR

Stla ile Alsancak/ zmir arasndaki demiryolu uzunluu 356 km dir. Bu kadar mesafede Goncal-Eskihisar-DENZL , OrtaklarSke , Torbal-Bayndr-atal, atal-Tire ve atal demi arahatlar vardr. Bu hatalarn arasnda ivrilin de yer almas olduka ilgin ve dndrcdr.

Ayrca ara demiryolu ebekesi zerinde Dinardan sonra gelen Karakuyu-Gmgn, Gmgn-Burdur, Gmgn-Isparta ve Isparta- Eridir ara hatlar da ilave edilirse , ivrilin arahatlar kapsamna alnmasnn ilginlii ve ve dndrcl bir kat daha nem kazanr.

STLA VRL ARAHATTININ TAIMACILIK AISINDAN NCELENMES Tamaclk denince akla , yolcu ve yk tamacl olarak iki k gelir. ngilizlerin amac , bu demiryolunda , yolcu deil yk tamacl yapmak olmalyd. Byle bir yargya , o yllarda yredeki nfusun ok az olmasndan ve ebeke zerindeki istasyon saysndan varyoruz.

1930 lu yllarda ivril Stla arasnda sadece iki istasyon vard. Bunlar Sundurlu ve nceky istasyonlardr.Yani tren ancak bu iki istasyonda duruyor. 1940 l yllarda kinci Cihan harbi devam etmektedir. Bu nedenle ebeke , hem askeri adan hemde yolcu tamacl asndan nem kazanmaya balyor ve merli dura , Seraserli dura , Beyky dura ve Irgll istasyonu da ebekeye dahil ediliyor.

TAIMACILIK KONUSU YEN SORULARI AKLA GETRYOR

ngilizlerin Stla ivril arasndaki bu kr demiryolunu , yk tamacl yapmak amacyla ina ettikleri yargsna vardktan sonra , akla iki ihtimal geliyor: Ya dardan ivrile bir eyler getirecekler ya da ivril den darya bir eyler tayacaklar ya da gtreceklerdi.

Dardan ivrile getirilenler gze arpmadna ve hatrlanmadna gre , demek ki ivril den darya bireyler tamay ya da gtrmeyi hedefliyorlard.Palamut ve odun tamacl , bugn dahi halk arasnda en yaygn sylentilerden biridir. Palamut ve odun tamacl iin onca masraf gze almaya deer miydi? Yoksa bu sylenti , gerek tananlar kamufle etmek iin bir klf mdr? Gerei bulmak umuduyla sorulan sorular, peinden baka sorular da getiriyor: Peki ngilizler tadlar ya da gtrdlerse neleri , nereye tadlar ya da gtrdler?

ULU NDERN DEMRYOLU SALTANATINA EL ATMASI

Demiryolarnda yabanclara tannan imtiyazlar ve kullanma haklarnn ac sonularn bizzat yaayarak gren Mustafa KEMAL, Kurtulu savan balatnca , ilk i olarak demiryollarn elle geirir ve Milli Hkmetin emrini verir. Bylece demiryolu tamaclnda yabanclarn hakimiyeti sona erer.

Cumhuriyet dneminde ise , demiryolu inaat milli ekonominin yaratlmasna , retim kaynaklarnn yurt sathna yaylmasna hizmet eden bir ara olarak deerlendirilir ve tm almalar ATATRK tarafndan bizzat denetlenir.

NGLZLER N YAPILAN NEML BR TESPT Makalenin ikinci blmnn sonunda , ivrilin sahip olduu nemli kltr kaynaklarnn banda yer alan BEYCESULTAN HYnde , ngiliz arkeololar tarafndan kazlar yapld belirtilmiti. Bu hatrlatmadan sonra , 1999 ylnda Denizli de dzenlenen bir sempozyumda

Pamukkale niversitesi Mhendislik Fakltesi , naat Mhendislii Blmnden N. Orhan BAYKAN n sunmu olduu bildiriden alnt yaparak , ngilizler iin yaplan nemli bir tespite yer verelim. Alnt yaplan blmde aynen u ifadeler yer almaktadr:

LAODCEA daki kazlar 18. Yy da ngilizler tarafndan balatlm , ina edilmekte olan demiryolu hatt , kaak kazlarn da bu arada yaplmasna arac olmu ve ok sayda antik buluntu ngiltereye karlmtr. KUKU DOLU SORULARIN SONUNCUSU Cumhuriyetin ilanndan sonra , Osmanl mparatorluundan kalan ve yabanc irketlerce iletilen demiryolu , paras denerek bu irketlerden devralnmasa ( 1924 te devralnan demiryolu uzunluu 4138 Km dir.) ve Trkiye de bundan byle yaplacak tm demiryolarnn ( 9) devlet tarafndan kurulmas ve iletilmesi bir yasaya balanmasayd , demiryollarn ileten yabanclar daha neleri tayacaklar , gtrecekler ya da KAIRACAKLARDI ?

Bu sonuncu sorudaki KAIRACAKLARDI ifadesi , Sayn N. Orhan BAYKANn tespitlerinden sonra , bilhassa ilave edilmitir.Burada ; LAODCEA da yaplan kaak kazlara ve ok sayda antik buluntunun ngiltereye karlmasna arac olan

demiryolunun , ivrilin sahip olduu kltr varlklarnn , zellikle BEYCESULTAN n bana da byle bir felaketin gelmesine ank m tutacakt , diye dnmek abes olmayacaktr. Ayrrca; 2863 numaral Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanununun , 21.07.1983 tarihinde yrle girdii hatrlanrsa , ngilizlerin Kurtulu Savana ve hatta 1924 ylna kadar , ok rahat ve korkusuz bir ortamda , demiryolu iletmecilikleri yapt sylenebilir. Dileimiz karma olaylar gereklemeden , yani byle bir oyunun oynanmadan , sadece snma turlaryla atlatlm olmasndan yanadr. Akla gelen ve kuku dolu olan tm sorular kesin bir yargya , kimseyi itham , isnat ve sulamaya dayal deildir. Ama, ortada onca masraf gze alnarak ina edilmi , 31 km. lik , kr bir demiryolu gerei vardr. Bu hat herhalde laf olsun diye deil bir eyleri tamak iin yaplmt. Herkes bu sorular zerinde diledii gibi dnebilir, yantlar verebilir ve hatta hadi canm sende olmaz byle ey diyebilir. Netice itibariyle , zihnimizi kurcalayan bu sorularn yantlarn , deerli akademisyenlerin yapacaklar aratrmalar sonucu vereceklerine inanalm ve konunun deerlendirilmesini onlara brakalm. 5. KONU HAKKINDA DUYUM VE BLGLER OLAN YALILARIN GRLER KMDR BU YALILAR Duyumlar olan derken , trenin ivrile geldii yllarda hayatta olanlardan edindikleri bilgileri aktaran ve bugn hayatta olan yallar, bilgileri olan derken 1940 l yllardan beri , deiik tarihlerde ivril demiryolu ebekesinde, devletinin emrinde yaz-k, yamur-kar ve gece- gndz demeden , byk bir zveriyle harekat, yol ve cer blmlerinde amele , avu ,manevrac (makasc) , makinist, kondktr, memur, katar efi, ,istasyon efi olarak grev yapan ve bugn hayatta olan demiryolcular amalanmaktadr.

YALILARA SORULAN ANA SORU

ngilizlerin 1892 ylnda , Stla- ivril arasndaki

31 km lik ara demiryolunu , kalc bir felsefenin rn olarak , ina etmelerinin ve ivrile ulamalarnn nedeni nedir? Bu sorunun yneltildii kiilerin hemen hepsi , sanki az birlii etmiler gibi , kalclk savna deinmiyorlar ve iki kl bir yant veriyorlar. Birinci gr:

ngilizle bu kr yolu , tamaclk iin ina etmilerdir. O yllarda ivril ve yresinde , Bulkaz dalarndan Uak a kadar olan arazi kesiminde , mee ormanlar varm. Ormann bykln belirtmek iinde bu yreye MEE DENZ de denirmi. Ayrca , o yllarda ivril ve yresinde bol miktarda kavun , karpuz ve zm yetitirilmi.Ormandan elde edilen palamut kelleleri Avrupaya , odun, kavun karpuz gibi rnler de zmir, Aydn, Isparta, Burdur gibi illere tanrm. Ksaca ngilizler bu demiryolunda yk tamacl yaparlar ve karlnda para kazanrlarm. Tamaclk asndan baka altarnetiflerin de olabilecei dncesine yer vermemek iin , bir hatrlatma yapalm. O yllarn ivril' inde henz pancar, ttn haha ve ayiei gibi sanayi bitkilerinin ekimi ile bugn zdemirci Kasabas , Bozda, Toka ve Karahacl kylerindeki arazi kesiminde yaplan linyit iletmecilii de yoktur. Ayrca ivril ekonomisine en byk katky yapan ve yllk rekoltesi yzbin tonu aan ELMA da gndemde deildir. kinci Gr: ngilizler bu kr yolu , ivril zerinden Uak a balant yapmak iin ina etmiler , yani Afyonkarahisar Alsancak / zmir anademiryolunu , Afyonkarahisar Basmane/ zmir anademiryolu ile , Stla Uak arasnda irtibatlandrmay amalyorlarm.

Bu balamda bir baka anekdot ta udur: Demiryolunun ivril zerinden Uak a irtibatlandrlmas projesi , 1940 ylna kadar gndemde imi . O tarihe kadar , ivrilin Akpnar srtlarna doru , akl duran yol kazklar byle bir projenin varln kantlyormu.

31 Mays 1939- 22 Kasm 1940 tarihleri arasnda MUHAREBE VE MNAKELE ya da MNAKALAT ( gnmzde ulatrma) Vekili olarak grev yapan , Afyonkarahisarl Ali ETNKAYA nn ivrile olan serzenii sonucu, bu proje iptal edilmi. Bu serzeni yle imi: ivril nceleri bize , yani Afyonkarahisara bal bir kaza iken , vefaszlk ettiler ve 1925 ylnda Denizli ye balandlar. Bu nedenle byle bir projeye gerek yok denmi ve yol kazklar sklm.

6. STLA- VRL ARAHATTI HZMETE KAPATILIYOR

1892 ylnda ngiliz ORC irketinin, Stla- ivril arasnda yk tamacl iin ina etmi olduu , 33 kilometrelik , demiryolu ebekesi , zarar ediyor gerekesiyle 1988 ylnda hizmete kapatlm ve kmrl lokomotifi ile ivrilin adeta sembol haline gelen treni, 96 yl sonra elinden alnmtr. Ancak,TCDD iletmecisi ald bu tarihi karardan sonra ilgisiz kalmam ,ivril ve yresindeki vatandalarn , Stla anademiryolu ebekesinden geen trenlere ulaabilmesi iin bir otobs altrlmasn salamtr. Bir sre sonra TCDD iletmesi bu uygulamay da brakm , ivril Stla aras ulam kaderine terketmitir. Daha sonra alnnda VRL TREN yazan bir minibs , zel olarak bu ulam salamaya alsa da , 2000 ylnda o da bu iten vazgemitir.

TREN ELNDEN ALINAN VRLLLERN TEPK VE GRMLER ebekenin hizmete kapatlmas ivril halkn son derece zm ve byk bir tepkiyle karlanmtr. znty dile getiren mesajlarla, yetki makamlar nezdinde yaplan tm giriimler , maalesef sonusuz kalmtr. Son kez VRL TRENN STYOR sloganyla , onbin imzal bir kampanya gerekletirilmi olmasna karn , yine sonu alnamamtr.

TRENN GER ALINMASI N MT III TAIYABLECEK BR BELGE

Makalenin 8 . blmnde , ivril belediye bakanl ile TCDD iletmesi Genel Mdrl arasnda yaplan kira szlemesine yer verilecektir. Bu szlemenin 5. Maddesinde yer alan bir koul ivrillilere mit vadeder gibi grnmektedir. Bu koul aynen yledir: Kiralanan mlkiyetin tamam TCDDna ait olup , VRL STASYONUNUN YENDEN HZMETE GEMES DURUMU DKKATE ALINARAK ,tanmazn satn alnmas hususunda , kirac tarafndan hibir talepte bulunulmayacaktr. Bu koulun , gelecek iin ivrile bir mit olup olmayacann takdirini ve gerekiyorsa yeni giriimlerin balatlmasn , yetkililere brakalm.

EBEKENN HZMETE KAPATILMASI KONUSUNDA ARATIRMA NERS Makalenin 4. blmnde eitli arahatlarn isimleri verilmi , bunlarn arasnda Stla- ivril ebekesininde yer almasnn olduka ilgin ve dndrc olduu belirtilmitir.

ivril dnda bu arahatlarn tamam bugn hala hizmete ak tutulmaktadr.bu hatlarn arasnda , sadece ivril ebekesi mi zarar ediyordu? Dier hatlar arasnda da zarar edenler varsa bunlar hala niin hizmete ak tutulmaktadr?

1995 yl verilerine gre , Trkiyede yolcu tamaclnn % 4 , yk tamaclnn %7si TCDD tarafndan yaplmaktadr. Bu tespitten sonra , lkemizdeki karayolu tamaclnn olduka byk boyutlar da olduu dnlrse , dier hatlar arasnda da zarar edenler olabilecei kansna varmak ve bunlar aratrarak saptamak mmkndr.

Byle bir saptama yapldnda . BU HATLARIN HANG AMALA HZMETE AIK TUTULDUKLARININ NCELENMESNDE YARAR VARDIR nerisini getirmek gerekir.

7. VRLDEK DEMRYOLU TESSLERNN ST KAPSAMINA ALINMASI

1988 ylnda ebekenin hizmete kapatlmasndan sonra , tarihi ( ! ) kararlar alnmaya devam ediyor ve iledeki demiryolu tesislerinin tamam , ZMRN II NUMARALI KLTR VE TABAT VARLIKLARINI KORUMA KURULUnun 19 haziran 1996 tarih ve 5914 sayl kararyla KORUNMASI GEREKL KLTR VARLII olarak tescil ediliyor.

EK- 1,2 ve 3 te sunulan kararda aynen yle denilmektedir: Denizli ili ivril ilesi merkezinde , tapunun 29 M 2 Pafta , 139 ada , 1 parselinde kaytl tanmaz zerinde yer alan gar binas ve ek tesislerinin 2863 ve 3386 sayl yasalar uyarnca tescil edilmesine , bu yaplarn ve alann kltrel amal ilev verilerek DEMRYOLLARI MZES veya DEMRYOLLARI PARKI olarak dzenlenebileceine karar verildi. Ancak bu sit kararndan sonra , getiimiz yla kadar hibir giriimde bulunulmad iin , tm tesisler ilgi, bakm, orjinalitesine bal kalnarak yaplmas gereken onarm ve korumadan yoksun kalmlar ve her geen gn biraz daha ypranmlardr. Bu tesislerin ierisinde en ansls halen 305 metre karelik kapal alana sahip , ivril istasyon binasdr.nk , bu bina ierisinde insanlar barndryor, bu nedenle de baklyor ve yaamn srdryor.TEDA le letme Bamhendislii 15 Eyll 1995 ten beri , bu bina ve dndaki 525 metrekarelik alan kiralamtr.

8. VRLDEK TESSLER N BELEDYE BAKANLIININ GRMLER ST karar ile , gelecekleri DEMRYOLARI MZES ya da DEMRYOLLARI PARKI olarak belirlenmi olmasna karn , adeta kaderine terkedilmi olan dier tesislerin daha fazla ypranmalarn ve tarihin hznl sayfalar arasnda , unutulup gitmeye mahkum olan , bir sorumsuzluk rnei tekil etmelerini nlemek iin , ivril Belediye Bakanl TCDD iletmesi Genel Mdrl ile . 01.08.2000 tarihinde bir szleme yapm ve 2086 metrekaresi kapal , 52106 metrekaresi ak olmak zere toplam 54192 metrekarelik bir alan kiralamtr. Halen yrek szlatacak kadar harap , hzn dolu ve kimilerinin kulaklarn nlatacak naho bir grnmde olan bu tesislerin , ivril Belediye Bakanlnn rnek davran ile , ok ksa bir sre ierisinde , ST karar ile hedeflenen amalarna ulaaca ve ivrilin daha gzel ve modern bir grne kavuturulaca inancn tayalm.

9. VRL TRENNDEN HAFIZALARDA GURULA YER ALACAK BR ANI

1921 ylnn nisan aynda, komu ve dost ( ! ) Yunanistann igaline sahne olan ivrilin stnde , kara bulutlar dolamaktadr. Herkesin ok iyi bildii yunan mezalimi , insanlara korku dolu gnler yaatmakta ve ivrili terketmeye zorlamaktadr. Korku ile ii ie yaanan o gnlerde , ivril treninin, halk baka yrelere tahliye etmek gibi , tarihi bir grev stlendiine tank oluyoruz. O gnlerden birinde , kendileri iin bir kurtarc olarak grdkleri treni hnca hnc dolduran ivrilliler , trenin hareket etmesini beklerken , durumu farkeden Yunan svarileri ate aarak istasyon binasna doru gelmeye balarlar. Alan ate sonucu yara alanlardan birisi de , katar efi Saraykyl FADIL Beydir. Byle bir ana baba gnnde , yolcularn alarak hareket eden ve dmann yakn takibi altnda zorlukla ilerleyen tren , gbela Stlaa varr. Stlata Manevrac olarak grev yapan Salih GNAY ( Merhum ) katar efine ilk yardm yapar , yaralarn sarar ve tedavisi iin Dinar a sevk ederek , salna kavumasn salar.

Aradan yllar gemi ve anlar unutulmaya yz tutmu iken , 1950 li yllarda ivrile bir havac kurmay subay gelir, doruca zamann istasyon efine giderek kendini tantr ve ivrilin Yunan igalinde ,dman svarilerinin at ate sonucu yaralanan katar efi Fadl Beyin olu olduunu syler. Amac yllar sonra da olsa babasn Dinara tahliye ederek tedavi grmesini ve hayatta kalmasn salayan demiryolculara minnet ve kranlarn sunmak , bylece vefa borcunu demektir.

Kimdir bu gnl yce olan havac kurmay subay ? Bu subay daha sonra Trk Silahl Kuvvetlerinin , Hava Kuvvetleri Komutanlna kadar ykselen Orgeneral Ethem Ruhi AYAN dr.

10. SONULAR VE NERLER

Bu almann , 1892 ylnda ina edilen Stla-ivril arademiryolu ebekesi ve tesislerinin , gnmze kadar geirdii evreleri , doyurucu kaynaklara ulalamad iin , yeterince anlatmasa da bir ilkin balangc olmas bakamndan , yaral olacana inanyorum. ngilizlerin ivrile ulamak iin , faturas olduka kabark bir yatrm gze alarak ina ettikleri

bu kr yolun , akla getirdii kuku dolu bir ok soruya karn , ivrilin gelimesinde nemli katklarnn olduu da yadsnamaz. Arzu edilen bu sorularn yantlarn bulmaya ynelik yeni bilimsel almalarn balatlmas ve bu almalarla , ivrilin bir bakma ESK ANADOLU MEDENYETLERNN NEML MERKEZLERNDEN BR dzeyinde , tarihi bir yapya sahip olduu mesajnn tm Trkiye ye hatta tm uygar lkelere verilmesidir. Takdir elbette , ok deerli bilim insanlarna ve akademisyenlere aittir. Onlarn bu konuda yapacaklar almalar, ivrilin gelecei iin byk umutlar tamasna neden olacaktr.

11. KATKI BELRLEME VE KLERE TEEKKRBu almann hazrlanmasnda , duyum ve bilgilerini aktararak , ok byk katklarda bulunan yallarmzn ve desteklerini esirgemeyen deerli hemehrilerimizin isimleri , KAYNAK KLER blmnde verilmitir. lenleri rahmetle anyor , hayatta olanlara salkl ve daha uzun mrler dileyerek , teekkr ediyorum.

12. TEEKKR

DNDEN BUGNE VRL sempozyumunu her tr takdirin zerindeki destek ve katklaryla gerekletiren ve bendenize de bir bildiri sunma frsat veren ivril Kaymakamlna , Pamukkale niversitesi Rektrlne ve destekleyen kurululara teekkr ediyorum.

Aytekin Aykut Saray Mahallesi Cumhuriyet Caddesi NO:69/A- ivril

FAYDALANILAN KAYNAKLAR VE KAYNAK KLER

KAYNAKLAR

12345678-

AKTRE S. Anadolu Bronz a Kentleri 1994 Ana BRTANICA 1992 Cilt :6 Bilim ve Teknik Cilt : 31 say : 362- Ocak 1988 Btn Ynleriyle lemiz ivril 1985 EMROLU C.Lawrencein Gizli Hayat Sebil Yaynevi- 1994 KALE H. Bat Anadoluda Bir Bronz a Kenti Beycesultan Bilim ve topya S: 55 T.C Ulatrma Bakanl- CUMHURYETNN 70. YILINDA ULATIRMA VE HABERLEME- 1993 TMMOD Makine Mhendisleri Odas DENZLDE SANAYLEME VE KENTLEME SEMPOZYUMU 15-16-17- EKM 1999

KLER ARSLAN smet- 1941 D.lu Em. stasyon efi ASLAN Fevzi - ( Merhum)

AYAN Ethem Ruhi ( Merhum ) Em. Orgeneral AYAN Fadl ( Merhum ) Em. Katar efi AZGUN Muzaffer 1335 D.lu BAKAYA Mmtaz Snf retmeni AVDAROLU Mehmet- Tmgeneral GRGNER Ali 1938 D.lu Em. stasyon efi GRGNER Sleyman ( Merhum ) Em. Demiryolcu GNAY Salih ( Merhum ) Em. Makasc HATPOLU Hseyin Em. Vaiz KSE Hac Mustafa Hulisi 1329 D.lu ZL akir 1329 D.lu Em. Makinist TOKKAL Ayten Ev Kadn ULUKAYA Ltfi- Ktphane Mdr

CUMHURYET NCES YAPILAN VE BUGN KULLANILAN DEMRYOLU HATLARI Gzergah ZMR-AYDIN DEMRYOLU irinyer-Buca zmir-Stla Torbal-Tire Gaziemir - Seydiky Alaehir-Uak atal-demi (ehir) Goncal-Denizli Stla-ivril Ortaklar-Ske Stla-Eridir 1860 1860 1883 1886 1887 1888 1889 1889 1890 1912 2,4 356.5 47.5 1.0 117.8 26.4 9.4 30.2 22.0 113.7 Al yl Uzunluk (km)