1.

ELKTE ALAIM ELEMENTLER

Ham demirin ierisinde bulunan %4 a_rlktaki karbonun e_itli yntemlerle %2nin altna drlmesiyle elikler elde edilir. elikler ilerinde %0.1<C<%2 orannda karbon ierirler. elikler ierisindeki karbon bile_imine gre farkl zellikler gsterirler. Az karbonlu elikler genel amalar iin kullanlan en ucuz elik trdr. Sneklii yksektir, kolay ilenir ve su verme ile sertlemez. Orta karbonlu elikler genellikle daha yksek mukavemetli olup su verme ile sertleebilirler. Yksek karbonlu elikler ok sert olup ilenmesi zordur. Genellikle takm ve kalp retimine elverilidir. eliin bnyesinde karbonun haricinde eitli alam elementlerinden belirli oranlarda katarak daha yksek dayanmlara ve scaa, soua, korozyona daha dayankl yaplar elde edilebilir. rnein belirli bir karbon bileiminde elik gz nne alnd_nda katlan ala_m elementlerinden kromun elie sertlik, nikel ve manganezin ise tokluk kazandrd bilinmektedir. Kromun elie sertlik ve anma dayanm kazandrd sylenirken phesiz %2 C ve %12 Crlu takm elii gz nnde tutulmutur. nk bu elik sertletirme ileminden sonra gerekten sert ve anmaya dayankl bir yapdadr. Bununla beraber eer %0.10 C ve %12 Crlu elik seilirse elde edilen sertlik ok yksek olmaz. Ayn ekilde manganez. % 13 orannda katld_nda eli_e tokluk kazandrr (Hadfield elii).%1 ile %5 orannda kullanldnda eliin zelliklerine deiken bir etki gsterir. Bu durumda eliin tokluu ya azalr yada artar. Alam elementleri eliin farkl bir i yapya ulamasn salayarak pratikte istenilen ekme mukavemeti, akma snr, entik darbe sneklii, gibi mekanik zellikler ile kaynak edilebilme kabiliyeti, sertleme kabiliyeti gibi ilenebilme zelliklerinin iyiletirilmesinde etkili olur. Bir i yap genellikle bir sl ilem sonucunda elde edilir. Bunun sonucu olarak alaml eliklerin hemen hemen tamamnn sl ilemden sonra kullanldn sylemek mmkndr. Alam elementlerinin en nemli zellii belli bir fazn oluumunu gelitirmek veya onu kararl hale getirmektir. Bu zellii veren alam elementlerini: a) Ostenit oluturucu b) Ferrit oluturucu c) Nitrr oluturuculardr Ostenit oluturucu elementler Manganez, nikel, kobalt, azot, inko bu gruba ait olan elementlerdir. Bu elementler yksek oranlarda bulunurlarsa, ostenit alann genileterek oda scaklna ve daha aalara indirirler. Bylece oda scaklnda bile kbik yzey merkezli kristal kafesine sahip olan ostenitik elikler meydana gelir. Byk oranlarda Ni ve Mn, elii oda scaklnda bile ostenitik halde tutar. Buna en tipik rnek olarak bileimi (genel olarak) %1 C, % 13 Mn ve %1.2 Cr olan Hadfield

elii verilebilir. Bu elikte Mn ile C ostenitin kararl hale gelmesinde nemli rol oynarlar. Dier bir rnek %18Cr, %8 Ni ostenitik paslanmaz eliklerdir. Ostenitik eliklerin kendine zg zelikleri vardr. Bunlar rn iyi ekil deitirebilme kabiliyeti. Kbik yzey merkezli kristal kafesi nedeniyle dk scaklklarda (-200C) dahi snekliklerini kaybetmezler. Dk akma snr ve daha yksek ekme mukavemetine sahiptirler Manyetik deildirler ve dnme uramazlar. Bu nedenle sertletirme ve normalizasyon mmkn deildir. Korozyona dayankldrlar. Ostenitik yap Yaklak olarak %1.2 C ve %12 Mn ieren X120Mn12 Manganez sert elikleri bu yapya sahiptir. Su verilmi durumda retimden ktklar iin tamamen ostenitik yani snek fakat sert olmayan bir yapya sahiptirler. elik bylece kuvvetli olarak souk sertletirilir. Merkez ise deimez ve snek kalr. Srtnme eklindeki anmalara kar uygun deildir. Sadece basma eklindeki blgesel darbelerin elii akma snrna kadar etkiledii durumlar iin bu elik kullanlr. Byle etkilere maruz kalan yap paralar olarak tren yolu makaslar ve sert maddeler iin eneli ve darbeli krclar sayabiliriz. Souk sertletirilmi tabaka zamanla anmasna ramen devaml olarak kendini yeniler. Ferrit oluturan elementler Bu grubun en nemli elementleri Krom (Cr), Silisyum (Si), Molibden (Mo), Vanadyum(V),Titanyum (Ti), ve Alminyum (Al) dur. Bu alam elementlerinin byk bir ksm kbik hacim merkezli sistemde kristalleir. Eer yksek oranlarda bulunurlarsa demiri de kbik merkezli olarak kalmaya zorlarlar. Bu elikler katlama srasnda dnmeye uramadan souduklar iin ferritik elikler olarak adlandrlrlar. Sadece dk krom oranlarna sahip elikler souma srasnda kbik yzey merkezli olabilirler. Ostenit alannn altnda tekrar kbik hacim merkezli hale dnerek ferritik olurlar. Ferritik elie bir rnek olarak transformatr salarn malzemesini verebiliriz. Bu malzeme %3 Si ieren dk karbonlu bir eliktir. Ferritik eliklerin kendine zg zellikleri vardr. Bunlar: Manyetiklerdir, ksmen kendilerine zg manyetik zelliklere sahiptirler. Isya dayankldrlar, ksmen yksek scakla dayanabilirler (kav olumasna rastlanmaz) Korozyona dayankldrlar. Ancak bunun iin saf ferritik olmalar gerekir. Souk ekil deitirmeleri zordur, soukta gevrek bir yapya sahiptirler. Dnmeye uramazlar, sertletirme veya normalizasyon ilemlerinin uygulanmas mmkn deildir. Krom ve karbon miktarna bal olarak oluturulan diyagramda elikler be blgeye ayrlmtr:

Blge 1: Dk karbonlu, korozyona dayankl yksek krom miktarnda yksek scakla dayankl, dnm yapmayan ferritik eliklerdir. Kullanm alanlar: X 8 Cr 17 malzeme numaras 4016 olan elik, mutfak aletlerinin, dkkanlarda kullanlan balant ve kaplamalarn yapld korozyona dayankl elikler. X 10 Cr Al 24, malzeme numaras 4762 olan elik, yksek scakla dayankl elik (yaklak 1200C ye kadar). Alevle dorudan temasta olan frn ve kazan paralarnn imalinde kullanlr. Blge 2: Daha yksek karbon miktarlarna sahip olduklarndan slah edilebilen ve sertletirilebilen korozyona dayankl eliklerdir. Kullanm alanlar: X 40 Cr 13, malzeme numaras 4034 olan elik, suni reine pres kalplar, her eit baklar ve hadde merdanelerine ait yataklarn yapmnda kullanlan eliklerdir. Blge 3: Yksek anma ve kesme (makaslama) mukavemetine sahip olan sertletirme ile kendini ok az eken eliklerdir. yap ledeburittir. Kullanm alanlar: X 120 Cr 12, malzeme numaras 2080 olan elik, hareketli kesme ve delme aletlerinde kullanlan souk ilem eliklerdir. Blge 4: Dk krom miktarl sementasyon ve slah elikleridir. Normalizasyon ilemine tabi tutulmu durumdaki i yap ferritik-perlitiktir. Cr burada daha kaln kesitlerde slah ilemini malzemenin btnnde gerekletirir. Kullanm alanlar: 41 Cr 4 malzeme numaras 7035 olan elik, DIN 17200 e gre slah eliidir. Blge 5: Perlit st yapda olan d_k ala_ml takm elikleridir. Sertle_tirme sonras krom karbrler martenzitik ana ktle ierisine yerleerek elie iyi bir anma mukavemeti ve yeterli derecede anma mukavemeti kazandrrlar. Kullanm alanlar: 100 Cr 6, malzeme numaras 3505 olan elik, l aletleri, spiral matkaplar (deliciler), raybalar ve hadde yataklarnn yapmnda kullanlr.

Karbrler Krom gibi ferrit oluturan elementler (krom) ayn zamanda karbr yapcdrlar. Karbr yapclarn ounluu da demire bal olarak ferrit oluturucu zelliktedirler. Karbr oluturan elementlerin karbona olan afiniteleri srayla aadaki gibidir (soldan saa artar). Cr, W, Mo, V, Ti, Nb, Ta, Zr Bu elementler takm elikleri iin ok nemlidir nk sert karbrler oluturup tala kaldrmaya ve anmaya kar direnleri ykselir. Nitrr oluturucular Tm karbon oluturucular ayn zamanda nitrr yapc elementlerdir. Azot, eliin yzeyine nitrrleme yoluyla sokulabilir. Farkl alam elementlerinin sert nitrrler oluturarak veya kelme sertlemesi yoluyla eliin sertliini arttrma eilimleri incelendiinde; Cr, Ti, Mo, Al ve V gibi nitrr oluturucu elementlerin sertlikte arta neden olduu gzlenmitir. Buna karlk Ni gibi nitrr oluturamayan elementlerin sertlikte nemli bir arta neden olmad grlmtr. Birden fazla elementin elie etkisi Alaml eliklerin byk bir ksm sadece bir tek alam elementi de il, iki veya daha fazlasn ierirler. Burada karbon alam elementi olarak saylmaz. Si ve Mn da her elikte bulunduu iin miktarlar % 0.5 Si ve % 0.8 Mn geerse alam elementi saylrlar. Birden fazla elementin i yapya etkisi zannedildii kadar kolay aklanamaz. Buna rnek olarak krom-nikel alamlarn inceleyelim. Krom ve nikelin etkileri birbirinin tersidir. yle ki: Krom (Cr): Karbr oluturur. Ostenit blgesini kapal duruma getirir ve ferritik elikleri oluturur. Nikel (Ni): Kat eriyik oluturur. Ostenit alann geniletir ve ostenitik elikleri oluturur. Her iki elementin elikte bulunmas zannedildii gibi etkileri ortadan kaldrmaz. Aksine krom nikelin etkisini kuvvetlendirir. rnek: X 12 Cr Ni 18 8, malzeme numaras 4300 olan elik 1912 ylnda Krupp tarafndan patent brosuna bildirilmi_tir ve bugn birok firma tarafndan eitli ticari isimler altnda retilmektedir. (V2A, Nrosta, Remanit ve Novonax gibi.) ALAIM ELEMENTLERNN GENEL ETKLER Ferritin sertliine etkileri Ferrit iinde kat eriyik oluturan tm alam elementleri ferritin sertliine etki ederler. eliklerde en ok bulunan alam elementlerinden Si ve Mn ferritin sertliine en fazla etkide bulunan iki elementtir. Cr ise en az etkiyi gsterir. Bu nedenle Cr souk ilem grecek eliklerde kullanlan en uygun alam elementidir.

Tane bymesine etkileri Tane bymesini snrlandrlmasnda en nemli element vanadyumdur. Vanadyumun elik iinde ok dk oranlarda (%0.1) kullanm bile sertletirme ilemi srasnda tane bymesini durdurmak iin yeterlidir. Bunun nedeni vanadyumun sertletirme scaklklarnda homojen dalm karbrler ve nitrrler eklinde bulunmasdr. Bu tr karbrleri veya nitrrleri kat eriyik iine alabilmek iin yksek scakla karmak gerekir. Bu nedenle allagelmi sertleme scaklklarnda vanadyum bileikleri tane bymesi iin bir engel tekil ederler. Eer scaklk normalinden daha yksek deere kartlrsa vanadyum bileikleri zndrlebilir. Ancak bu durumda eliin tane boyutunun bymesi sz konusu olabilir. Byle bir zellikte eliin mekanik zelliklerinde (darbe mukavemeti bata) dme grlr. Ti ve Nb da vanadyuma benzer etkiler gsteren iki elementtir. Yksek hz eliklerinde ve dier alaml takm eliklerinde W, Mo ift karbrleri de VC ve VN ve benzer ekilde tane bymesini engeller. Yzey sertletirmede kullanlan ince taneli eliklerin imalinde istenilen etki (sertletirme) ergimi metale Al ilavesi ile salanr. Bunun iin uygulanan pratik yntem, nce oksijen miktarn belli bir seviyeye indirmek ve sonra elie azot miktarna bal olarak Al ilave etmektir. elik souk iken Al-N partikllerinin dalm salanr ve eliin normal sertletirme scaklnda tane bymesi bu partikller tarafndan engellenir. tektoid noktasna etkileri Ostenit oluturucu elementler A1 scakln drc , ferrit oluturucu elementler ise ykseltici etki gsterirler. rne_in % 12 Cr ve % 0.4 C ieren tektoid bileiminde bir krom elii iin tektoid karbon scaklndan daha yksek ostenitleme scakl gerekirken % 3 Ni ieren elik 700C nin altnda ostenitik hale geer. Bu hususlarn A1 scakl civarnda kullanlan elikler iin byk nemi vardr. tektoid nokta, % 0.8 C orannda ve 723C scaklkta oluur. rnein % 5 Cr lu eliin tektoid noktas %0.5 C ieriindedir. Tm alam elementleri bu noktann karbon konsantrasyonunu drr. Martenzitin olutucu scakla (Ms) etkisi Co dndaki tm alam elementleri Ms (martenzit dnmnn balad scaklk) ve Mf (martenzit dnmnn bittii scaklk ) deerlerini drrler. % 0.5 den daha yksek karbon ieren eliklerin byk bir ounluunun Mf i oda scaklnn altndadr. Bu durum, eliklerin sertletirme sonras pratik olarak bir miktar dnmemi ostenit ierdikleri anlamna gelir. Aada verilen bantda her bir alam elementinin % konsantrasyonunu kullanarak Ms saptanabilir. Bu bant tm alam elementlerinin ostenit ierisinde znmeleri sz konusu olduunda geerlidir. Ms=561-474C-33Mn-17Ni-17Cr-21Mo Yksek ve orta alaml elikler iin Stuhlmann, Ms iin alamdaki banty nermektedir. Ms (C)=550-350C-40Mn-20Cr-10Mo-17Ni-8W-35V-10Cu+15Co+30Al

Tm alam elementlerinin arasndan Ms e en fazla etki eden karbondur. zotermal dnm sresinde perlit ve beynit dnmne etkileri Co dndaki btn ala_m elementleri ferrit ve sementit oluumunu geciktirirler. TTT diyagramlarnda erileri sola doru kaydrrlar. Alam elementlerinin dnmlere etkilerini formle edecek bir kural saptamak olduka zordur. Ancak baz elementlerin dierlerine oranla beynitik dnmleri daha fazla etkiledikleri, dierlerinin de bu konuda ters davrandklar kesin olarak tespit edilmitir. Belli elementler belirli bir orandan fazla kullanldklarnda dnmleri kesin olmamakla beraber arttrabilirler. Ancak bunlarn ilave miktarlar mevcut dier alam elementleriyle snrlandrlr. Yzey sertletirme ilemi uygulanan elikler ve takm elikleri iin perlit-beynit dn_mnn balamas iin geen sre, karbon miktar %1 i atndan azalr. Takm elikleri ve yap eliklerinde Si konsantrasyonu %1.5 ve daha fazla olduunda perlit dnm hzlanr. Sade karbonlu elikler iin C miktarnda %0.30 dan %1 e kademeli bir art, ihmal edilebilir bir etki salar. Fazla etkiler ancak alam elementlerinin kombinasyonuyla salanr. Kaynak kabiliyetine etkisi Bir eliin ergitme kaynana uygun olmas, byk lde ierdii karbon miktarna baldr. Ayrca alam elementleri de mevcut ise kaynak dikiinin soumas srasnda havann ve parann souk ksmlarnn etkisi ile sertleme yani kaynak blgesinde ksmen martenzit oluur. Bundan dolay gevrekleen malzeme, souma srasnda oluan kendini ekme sonucu atlar. Bileimdeki alam elementlerinin ayn ekilde etki eden bir edeer karbon miktar eklinde hesaplanr. Bu hesaplama iin deneysel yollarla bulunmu karbon edeeri formllerinden yararlanlr. rnein: Ce=C+MN/6+Cr/5+Ni/15+Mo/7 % de oran Karbon edeeri bir nevi kabul edilen miktar olarak dnlebilir. Bu deere gre elikler aadaki gibi snflandrlr: Ce < % 0.45 ise yi kaynak edilir Ce < % 0.6 ise artl kaynak edilir Ce > % 0.6 ise Zor kaynak edilir artl kaynak edilebilmenin anlam, malzemenin ancak n stma veya tamamlayc bir sl ilem gibi belirli artlar altnda kaynak edilebilmesidir. Zor kaynak edilebilir elikler ostenitik elektrodlar (Cr-Ni-Mn ala_ml elik) ile kaynak edilebilir. Kaynak metali bu malzemeden meydana geleceinden sertlemez ve akma snr dk olur. Souma srasnda oluan kendini ekmede ise kaynak metali bir miktar plastik deimeye urayarak kendini brakr. Bylece kaynak blgesindeki gerilmeler tehlikeli bir bykle erimez. Krom ve silisyum elementleri kaynak ilemi srasnda yanarlar ve yksek scaklklarda ergiyen oksitler olutururlar. Bu oksitler kaynak dikiinin kenarlarnn akarak birlemesini nler. Ayn ekilde birlikte yanan

Manganezin oluan oksidi dier oksitlerin ergime noktalarn drr. Bylece Mn dier elementlerin olumsuz etkisini telafi eder. Sertleme kabiliyetine etkisi Alaml eliklerin sertleme derinlikleri, alamsz eliklerinkinden fazladr. Alaml eliklere daha fazla su verilir. Sertli_in derecesini (Rockwell birimi olarak) karbon miktar tayin eder ve bu deer HRc=65.....66 dan daha yksek olamaz. a) Alam elementlerinin sertleme derinliine etkisi Utan su verme erileri ile alam elementlerinin sertleme derinliine etkisi ok iyi takip edilebilmektedir. Bu eriler Jominy deneyi olarak bilinen utan su verme deneyi ile tespit edilir. rnek olarak % 0.6 C lu C 60 yksek sertlie sahip olmasna ramen sertleme derinlii dktr. % 0.3 C, 5 2.5 Cr ve % 0.2 Mo ieren alaml eliin (30 Cr Mo V 9) sertlii daha dk olmasna ramen sertlik utan uzaklatka dk miktarda azalr. Yani sertleme derinlii daha fazladr. Bir di_er elik tr; 42 Cr Mo 4 zellikleri bakmndan bu iki eliin arasnda kalr. Ancak % 1 Cr ve % 0.2 Mo iermektedir. Bu sebepten dolay, daha yksek alaml olan 30 Cr Mo V 9 a gre sertleme derinlii daha dktr. Fakat karbon miktar daha yksek olduundan yzey sertlii daha yksektir. b) Alam elementlerinin ostenit dnm hzna etkisi Demir-karbon denge diyagram konusunda ostenitin PSK erisi (723C) altnda perlit haline dntc sylenmiti. Dnm scakl ve hz ile ilgili daha kesin deerlerin verilmesi, demir karbon diyagramnda mmkn deildir, nk bu denge diyagram dier btn diyagramlar gibi ok yava souma iin geerlidir. Ostenitin hzl souma srasndaki dnm, zaman scaklk dnm diyagramndan (TTT diyagramndan ) takip edilebilir. retilen eliklerin byk bir ksmnn TTT diyagramlar vardr. Bu tip diyagramlarn izilmesi iin ok geni kapsaml seri halde deneyler yaplmaldr. TTT diyagramlarndan ostenitin ne kadar zaman ierisinde ve hangi scaklkta dier yap ekline dnmeye balad ve bu dnmn ne zaman tamamland grlebilir. Ostenitin dnt dier i yaplar; ferrit, perlit, ara kademe i yaps ve martenzittir. Ayrca diyagramlar eliin bile_en miktarn yzde oran olarak ve oluan i yapnn oda scaklndaki sertliini vermektedirler. ELKTE ALAIM ELEMENTLER Karbon: eliin en temel alam elementidir. eliin oksitlerini giderir.

 elikte karbon element halinde deil Fe3C (demirkarbr) eklinde bulunur. Bu sebepten dolay karbon eliin mukavemetini ve sertliini arttrr. % C arttka eliin iyapsndaki perlit oran arttndan, eliin ekme ve akma mukavemetleri artar. % 0.8 C deerinden sonra mukavemet fazla artmaz. Suverilmi eliklerde en yksek sertlik deerine %0.60 C dzeyinde eriilir. te yandan % C arttka eliin sneklii ile kaynaklanabilirlii azalr. Su vermede atlama yatknl artar. Karbon, genellikle, dier baz elementler kadar (fosfor gibi) segregasyona fazla yatkn deildir. Bununla birlikte karbon segregasyonu eliin iyapsndaki bileim edalmlln bozduundan mekanik zellikler ok etkilenir. Scak haddelenmi elik rnlerde grlen bantlama karbon segregasyonunun en belirgin rneidir. Mangan: eliin dayancn arttrr, snekliini biraz azaltr. Mangann ekme ve akma mukavemetlerindeki art etkileri birbirine benzer. % 3 Mn deerine dek her % 1 Mn iin ekme dayanc 100 MPa artar. Tavlanm ve normallenmi eliklerde Mn tokluu artrr. Mangan, eliin dvlebilirliini ve sertleebilirliini olumlu ynde etkiler. Yksek manganl (% 13 Mn) ve yksek karbonlu elikler yksek anma direnci ve tokluk zellii gsterirler. Mangann en nemli zellii kkrtle MnS bileii yapmas ve demir kkrt FeS bileii oluumunu engellemesidir. FeS scak krlganla neden olur.

Silisyum: elik retiminde oksijen giderici olarak kullanlan temel elementlerden biridir. eliin bileiminde bulunan silisyumun oran eliin trn belirler. Dk alaml elikler ve zellikle de yay elikleri % 2 ye kadar silisyum ierirler. Buna karn silisyumlu elikler % 5 Si miktarna kadar ierirler ve elektriksel uygulamalar iin seilen zel eliklerdir. Benzer biimde ok yksek oranlarda (% 14-15) silisyum ieren yksek alaml elik ok yksek korozyon direnci gsterir; fakat kesinlikle dvlemez ve gevrektir. Silisyum arttka eliin tane bykl artar.

Kkrt: Kolay ilenen kkrtl eliklerin dnda kalan tm eliklerin bileiminde istenmeyen bir elementtir. Bu nedenle elik bileiminde olabildiince dk dzeylerde tutulmaldr. Kkrt oran arttka enine sneklik ve entikli darbe tokluu deerleri der; boyuna zellikler o denli etkilenmez. Kkrt, mangan ile dengelenmediinde scak krlganlk yaratr. Kkrt genellikle slfr ve oksislfr kalntlar olarak elik yapsnda bulunur. Segregasyon yatknl ok yksektir. Fosfor: Ferritin dayancn en fazla arttran elementtir. Bu nedenle dk oranlarda bile fosfor, eliin dayancn ve sertliini artrc, buna karn haddeleme ynndeki sneklik ve entik tokluunu azaltc ynde etki yaratr. Bu olumsuz etkiler zellikle yksek karbonlu menevilenmi eliklerde artar. Fosforun segregasyon yatknl karbon ve kkrdnkinden azdr. Fosfor % 0.10 deerinden fazla olduunda elikte gevreklii arttrd dnlr. Fakat, fosforun bu etkisi karbon oranndan ok etkilenir ve % 1.5 C dan az karbon ieren eliklerde fosforun yaratt gevreklik pek nemsenmez. Fosfor eliin korozyon direncini olumlu ynde etkiler. zellikle elikte bakr ile az oranda bulunduunda bu olumlu etkisi artar. Nikel: Ferritte kat zelti sertlemesi salayarak eliin dayancn artrr. Bu art silisyum ve mangann etkisine oranla daha azdr. Nikel eliin tokluunu arttrmak amacyla katlr. Krom kadar olmasa da sertleebilirlii de arttrr. Nikel ieren yap elikleri, zelikle bileimlerinde krom varsa yksek tokluk, yksek sertleebilirlik ve yksek yorulma direnci istenen uygulamalar iin seilebilir. Dk dzeylerdeki bakr ve fosfor ile birlikte, deniz suyu korozyonuna kar eliklerin direncini arttrmak amacyla nikel kullanlr. Krom:

 eliin bileimine korozyon direncini, oksitlenme direncini, anma direncini ve sertleebilirlii arttrmak amacyla katlr. Paslanmaz eliklerin temel alam elementidir. Krom, bir karbr oluturucu element olduundan, hem takm eliklerinde yksek karbon ile birlikte anma direncini ve hem de yksek scaklk uygulamalarnda kullanlan eliklerde srnme direncini ykseltmek iin katldnda bileimine genellikle molibden de eklenir. Krom, elii sertletirici ve tokluu drc ynde etki yaratr.

Molibden: Dk alaml eliklerin bileiminde % 0.15-% 0.30 oranlarnda bulunur ve genellikle en yksek etkinlii krom ve nikel ile birlikte bulunduunda gsterir. Molibden eliklerin sertleebilirliklerini ve dayanlarn arttrr. Bir karbr oluturucu olduundan anma direncini arttrmak amacyla yksek oranlarda (% 56) takm eliklerinde kullanlr. En nemli zellii yksek hz eliklerinde ikincil sertleme yaratarak scak sertlii salamasdr. Bunu karbon ile birlikte yapt karbrlerin oluumuna borludur. Srnme direnli eliklere srnme direncini artrc etkisi iin katlr.

Vanadyum: Sertleebilirlii belirli oranda artrr. Azot ile birleip nitrrleri oluturduundan eliklerde ferritli ince yapy oluturmak amacyla tane kltc olarak kullanlr. Bu nedenle entik tokluu da ykselir. Vanadyum en gl karbr oluturucu olduundan takm eliklerinde scak sertlik deerini arttrmak amacyla kullanlr. Yksek hz eliklerinde volfram ile birlikte; yap elikleri ile s direnli eliklerde krom ile birlikte kullanlr. Tungsten/Volfram:

 eliin dayancn arttrr. En nemli zellii yksek hz eliklerinde ikincil sertleme yaratarak scak sertlii salamasdr. Bunu karbon ile birlikte yapt karbrlerin oluumuna borludur. Volframn oluturduu karbrler eliklerin anma direncini ok arttrr.

Titanyum: Vanadyum gibi tane kltc etkisi vardr. Ancak bu etkisi vanadyumun etkisinden daha yksektir. Mikro alaml eliklerde mikro alam elementi olarak kullanlr. Ayrca paslanmaz eliklerde krom karbrn olumsuz etkisini giderebilmek iin karbr oluturucu alam elementi olarak kullanlr. Niyobyum: Mikro alaml eliklerde tane kltme etkisi en yksek olan mikro alam elementidir. Paslanmaz eliklerde titanyumun yapt etkiyi yapar ve titanyumla birlikte veya tek bana kullanlr. Alminyum: En gl oksijen gidericidir. Al elik retiminde tane kltc olarak kullanlr. En ok %0.075 Al kullanldnda eliklerin tokluunu artrr. elikteki fazla alminyum elikteki karbonun grafit eklinde ayrlmasna sebep olur. Alminyumun azota kar ilgisi fazla olduundan alminyumlu elikler sementasyon elii olarak kullanlrlar. Alminyum eliin yksek scaklklarda oksitlenmesine diren gsterir. Kalay : Akma ve ekme dayanmlarn pek etkilemez, fakat scak haddelemelerde sorunlar yaratr. Kalay dk ergime scaklna sahip bileikler yaparak haddeleme srasnda kopmalara neden olur.

Bor: Dk karbonlu ve orta karbonlu eliklerin sertleebilirlik zelliini en etkin olarak arttran elementtir.

Kurun: elikte znmediinden yalnzca kurunlu kolay ilenebilir eliklerin bileimine katlr. bu yzden otomat eliklerinde alam elementi olarak kullanlr. Genellikle %0.20-0.50 Pb, talal ilenebilirlii en ok arttran dzeydedir. Ancak kurunun elik yaps iinde kk, eit byklkte ve edalml olmas gerekir. Haddelenebilirlii azaltr. Haddeleme esnasnda kopmalara neden olur. Yzey kalitesini olumsuz ynde etkiler. Srekli dkmlerde sorunlara sebebiyet verir.

Bakr: eliin dayan ve sertliini artrp esnekliini azaltr. En nemli yan atmosfer yenimine kar eliklerin direncini artrmasdr. Bakr dk oranlarda bulunduunda eliin kaynaklanabilirliini etkilemez; fakat scak ekillendirilen eliklerde kkrdn yaratt etkiye benzer bir etkiyle scak gevreklik yaratr.

Oksijen: Yaln durumdan ok, oluturduu oksit kalntlarla tehlike yaratr. Mekanik zellikleri ve zellikle de enine ynde tokluu drc etkisi vardr. Azot:

Nitrrleri oluturduu iin nemlidir. Nitrrleme ilemiyle yzey sertletirme, tmyle nitrr oluumundan yararlanlarak yaplr. Hidrojen: eliin iyaps iinde en tehlikeli ve zararl elementtir. elie, kullanlan hidrokarbon kkenli ve nemli hammadde ve katk maddelerinden ya da atmosferdeki nemden girer. eliin kat iyaps iinde oluan H2 gaz atlaklar yaratarak eliin mekanik zelliklerini bozar. Kat elikten giderilmesi uzun sreli stmalarla olasdr. Vakum altnda gaz giderme ilemiyle scak elikten ok daha kolaylkla giderilebilir.

2. ELKLERE UYGULANAN ISIL LEMLER Isl ilem, kat haldeki metal ve alamlarna belirli zellikler kazandrmak amacyla bir veya daha ok sayda, yerine gre birbiri peine uygulanan stma ve soutma ilemleridir. lem esnasnda ortamn etkisiyle, eliin kimyasal bileimi deiebilir. rnein, sementasyon, nitrrasyon, oksitlenme ve dekarbrizasyon ilemlerinde olduu gibi. Bunu salamak iin, sl ilem zel ortamlarda gerekletirilebilir. rnein, tuz banyolar, koruyucu gaz veya vakum ortamlarnda sl ilem yaplabilir. Isl ilemlerin uygulanma amalarIsl ilemlerin uygulanma amalar Talal ilenebilme zellii iyiletirilir (yumuatma, tane iriletirme), Dayanm (mukavemet) arttrlp azaltlabilir (sertletirme, normalletirme, yumuatma), Souk ekil vermenin etkisi yok edilebilir (yeniden kristalletirme, normalletirme), Mikro segragasyon ortadan kaldrlabilir (homojenletirme), Tane bykl deitirilebilir (yeniden kristalletirme, tane iriletirme, normalletirme), gerilmeler azaltlabilir (gerilim giderme), Belirli i yaplar elde edilebilir (normalletirme, yumuatma, sertletirme). Isl ilemler genel olarak iki grupta toplanabilir: - Tavlama, - Sertletirme. Tavlama ile i yapnn kararl, denge durumuna yaklamas salanr (soumyava yaplr). Sertletirmede ise, ostenit hzl soutularak yar kararl bir iyap (martenzit) oluturulur.

Her sl ilem en az; - Belirli bir scakla stma, - Bu scaklkta tutma (bekletme) ve - Bu scaklktan soutma aamalarndan oluur. Isl lem Trleri

Kaba, ince ve krelemi perlit mikroyaplar

TAVLAMA stenilen yapsal, fiziksel ve mekanik zellikleri elde etmek ve tala kaldrmay veya souk ekillendirmeyi kolaylatrmak amacyla metal malzemelerin uygun scaklklara kadar stlp, gerekli deiikler salanncaya kadar bu scaklkta tutulmas ve sonradan yava soutulmas ilemine tavlama denir (ekil 2.1).

ekil 2.1- Tavlama ileminin ematik gsterimi

Yumuatma Tav Yumuatma tav, elik i yapsndaki tane boyutunu klterek sertlii azaltmak, tala kaldrmay kolaylatrmak veya dkm ve dvme paralarndaki i gerilmeleri gidermektir. tektoid alt elikleri A3, tektoid st elikleri ise A1 izgilerinin zerindeki belirli scaklklara

kadar stlr, i yaplarn ostenite dntrdkten sonra frn ierisinde tutarak ok yava soutulur. % 0,2 C ieren iri taneli tektoid alt bir elik parann tanelerinin tavlama ilemi srasnda i yapsnda meydana gelen deiimler u ekildedir; a) lk veya orijinal yap iri ferrit ve perlit tanelerinden olumaktadr (ekil 2.2a). b) A1 izgisinin hemen zerindeki bir scaklkta perlit ince taneli ostenite dnrken, ferrit yapda aynen kalr. Eer bu scaklktan soutmaya geersek ferrit iri taneleri deimediinden tane boyutunda herhangi bir deime olmaz (ekil 2.2b). c) A3 izgisinin zerindeki bir scaklkta yap tamamen ince taneli ostenite dnr (ekil 2.2b). d) Para oda scaklna soutulduunda, ince ferrit taneleri ile kk perlit blgelerini ieren bir i yap oluur (ekil 2.2b).

a- Dk karbonlu eliin i yaps

b- %0,2 C ieren eliin i yapsnda tavlama ilemi srasnda meydana gelen deiimlerin ematik gsterimi

ekil 2.2

Buradan; tektoid alt eliklerin yumuatma tavna tabi tutulabilmeleri iin A3 izgisinin zerindeki uygun scaklklarda tavlanmalarnn gerekli olduu sonucu ortaya kmaktadr.

tektoid alt eliklerin salkl biimde sl ileme tabi tutulabilmeleri iin, nce homojen bir ostenitik yapya sahip olmalar gerekir. Bunun iin, ostenitletirme scaklna kadar stlan elik malzemelerin her 25 mm et kalnl iin 1 saatlik bir sre o scaklkta tavlanmalar tavsiye edilir. tektoid st elikler A3,1 izgisinin yaklak 50C zerindeki scaklklarda ostenitletirme ilemine tabi tutulurlar. Bu scaklklarda tutulan elikler, ostenit ve sementit fazlarn ierir. Bu scaklklardan eliklere su verildiinde sementit paracklar yapda aynen kalr. Yapdaki sementit faz sertlii azaltmad gibi, eliklerin anma direnlerini de artrr. Bu nedenle tektoid st eliklerin tamamen ostenitlemesine gerek yoktur. Bu elikler A3,1 izgisinin en az 10C zerindeki bir scaklkta tavlanrlar. Yumuatma tavna tabi tutulan tektoid st eliklerin i yaplar kaba lamelli perlit alanlar ile bunlar evreleyen tektoid d sementit fazndan oluur (ekil 2.3). Bu yapdaki perliti evreleyen sementit a sert ve gevrektir. yapda kaln ve sert tane snrlarnn bulunmas, eliklerin talal yntemle ilenmelerini zorlatrr. Bu nedenle yumuatma tav, tektoid st eliklere son ilem olarak uygulanmaz.

ekil 2.3- tektoid st eliklerin i yaps

Normalizasyon (Normalletirme) Tav: Normalizasyon tav genelde tane kltmek, homojen bir i yap elde etmek ve ounlukla mekanik zellikleri iyiletirmek amacyla tektoid alt elikleri A3 ve tektoid st elikleri Am dnm scaklklarnn yaklak olarak 40-50oC stndeki scaklklara kadar stp ,tavlandktan sonra frn dnda sakin havada soutma ilemidir. Normalizasyon tavnn belli bal amalar; a) tane kltmek,

b) homojen bir i yap elde etmek, c) tektoid st eliklerde tane snrlarnda bulunan karbr an datmak, d) eliklerin ilenme zelliklerini iyiletirmek, e) mekanik zellikleri iyiletirmek ve f) yumuatma tavna tabi tutulmu eliklerin sertlik ve mukavemetlerini artrmak eklinde sralanabilir. Bu nedenlerle normalizasyon tav, eliklere uygulanan son sl ilem olabilir. Yumuatma tavna tabi tutulan tektoid st eliklerin yapsnda oluan sementit ann, bu eliklerin mukavemetini drd bilinmektedir. Normalizasyon tav, tektoid st eliklerdeki sementit ann paralanmasn ve baz durumlarda da byk lde giderilmesini salar. Bu nedenle, normalize edilen eliklerin mukavemetinde art grlr. Normalizasyon tavnda, parann havada soutulmas nedeniyle nispeten yksek souma hz elde edilir. Genelde, souma hz arttka ostenitin dnm scakl der ve daha ince perlit elde edilir. Ferrit ok yumuak, sementit ise ok sert bir fazdr. Normalize edilen eliin yapsnda bulunan sementit katmanlarnn birbirine yakn veya sk olarak dizilmeleri nedeniyle eliin sertlii artar. Bu nedenle, normalize edilen eliklerin sertlik ve mukavemeti, yumuatma tavna tabi tutulan eliklerin sz konusu deerlerinden nemli lde yksek olur. Tablo 2.1de baz eliklerin yumuatma tavna tabi tutulmu ve normalize edilmi durumlardaki mekanik zellikleri verilmektedir.

Tablo 2.1- eliklerin yumuatma tavna tabi tutulmu ve normalize edilmi durumlardaki mekanik zellikleri

Kreselletirme Tav: Kreselletirme tav, elikleri A1 scaklk izgisi civarnda uzun sre tuttuktan ve bu blgede salnml olarak tavladktan sonra, yava soutma ile karbrlerin kresel ekle dntrlmesi ilemidir (ekil 2.4). Bu ilem, ostenitletirmeden sonra kontroll soutma ile de yaplabilir.Yumuatma tav ileminde belirtildii gibi, tavlanm durumdaki tektoid st elikler i yaplarnda sert ve gevrek sementit tanelerinin bulunmas nedeniyle ilenmeye elverili deildir. Bu tr eliklerin ilenmesini kolaylatrmak ve snekliini artrmak amacyla da kreselletirme tav kullanlr.

ekil 2.4

Kreselletirme tav aadaki yntemlerden biri ile gerekletirilir. a) elik malzeme A1 izgisinin hemen altndaki bir scakla (rnein 700oC) uzun sre (15-25 saat) tavlanr. b) elik malzeme, dk kritik scaklk izgisinin (A1) hemen altnda ve stndeki scaklklar arasnda stlp soutulur, yani salnml olarak tavlanr. c) Malzeme A1 kritik scaklk izgisinin zerindeki bir scaklkta tavlandktan sonra ya frnda ok yava soutulur, ya da A1 izgisinin hemen altndaki bir scaklkta uzunca bir sre tutulur. Yksek scakltaki tavlama ilemi, eliin iersindeki perlitik yap ile sementit ann paralanarak dalmasna neden olur. Kreselletirme tav sonucunda, ferritik bir matris ile bunun iersinde dalm durumda bulunan kre biimindeki karbrlerden oluan bir i yap elde edilir. Kreselletirme tav sonunda eliin sertlii azalr, buna karlk sneklilii artar. Bu ilem sonucunda, tektoid st elikler ilenmeye elverili hale gelir. Kreselletirme tav, daha ok yksek karbonlu eliklere uygulanr. Dk karbonlu elikler nadiren kreselletirme tavna tabi tutulurlar. nk; bu tr elikler kreselletirme tav sonunda ok yumuarlar ve bu ar yumuama talal ilem srasnda baz zorluklar dourur. Orta karbonlu elikler ise yeterli lde sneklilik kazanmalar iin plastik ekil verme ileminden nce, bazen kreselletirme tavna tabi tutulurlar. Kreselletirme tav srasnda tavlama sresinin iyi ayarlanmas gerekir. Eer elik, gereinden daha uzun sre tavlanrsa sementit paracklar birleerek uzama gsterirler ve bu durum eliin ilenme kabiliyetini olumsuz etkiler. Yumuatma, kreselletirme ve normalizasyon ilemleri elikleri ilenmeye elverili hale getirmek amacyla uygulanr. Ancak, uygulanacak sl ilem eliin karbon oranna gre seilir. Gerilim Giderme Tav ve Ara Tav Gerilim giderme tav; dkm, kaynak ve souk ekil verme ilemlerinden kaynaklanan i gerilmeleri azaltmak amacyla, metalik malzemeleri dnm scaklklarnn altndaki uygun bir scakla kadar stma ve sonra yava soutma ilemidir. Bu ilem, bazen dnm scakl veya kritik scaklk alt tav olarak da adlandrlr. elik malzemeler 540 oC ile 630oC scaklklar arasnda gerilme giderme tavna tabi tutulurlar. Ara tav ise; gerilme giderme tavna ok benzeyen bir ilem olup, tektoid alt eliklerden sac ve tel yapmnda souk ekillendirmeye devam edebilmek iin elik malzemelerin A1 dnm

scaklnn hemen altndaki bir scakla (550-680oC) kadar stlp, yeniden kristalleme salandktan sonra yava soutulmas ilemidir. Homojenletirme sl ilemi (difzyon): Katlama srasnda tanelerin ierisinde (yaynma) iin, altnda 1300
o

oluan kimyasal yoluyla gidermek scaklnn uzun sreli 1050-

bileim farkllklarn difzyon katlama yaplan

tavlamadr. uygulanr.

eliklerde

C scaklklar arasnda Arkasndan sl ileminin

normalletirme

yaplmas gerekir.

Su Verme Sertletirmesi Tavlama ileminden sonra, elikler yava ya da orta seviyedeki bir hzla soutulduklarnda, ostenit ierisinde znm durumda bulunan karbon atomlar difzyon ile ostenit yapdan ayrlrlar. Souma hz arttrldnda, karbon atomlar difzyon ile kat zeltiden ayrlmak iin yeterli zaman bulamazlar. Demir atomlar bir miktar hareket etseler bile, karbon atomlarnn zelti iersinde hapsedilmeleri nedeniyle farkl bir yap oluur. Hzl souma sonucunda oluan bu yapya martenzit ad verilir. Martenzitin sertliinin yksek olmasnn en nemli nedeni, kafes yapsnn arptlm olmasdr. Martenzitik dnm srasnda elik malzemelerde bir miktar hacimsel byme meydana gelir. Sz konusu hacimsel byme, ok yksek dzeyde yerel gerilmeler oluturarak

eliklerin yapsnn ar lde arplmasna veya plastik ekil deiimine uramasna neden olur. Kafes yapsnn aplmas, su verilen eliklerin sertlik ve mukavemetini arttrr. Su verme ileminden sonra oluan martenzit mikroskop altnda ine veya diken biiminde gzkr ve bazen saman demetini andran bir grnm sergiler. eliklerin ounda martenzitik yap belirsiz ve soluktur, bu nedenle kolayca ayrt edilemez. Yksek karbonlu eliklerde ise kalnt ostenit arka fonu oluturduundan, martenzitin ine veya diken biimindeki yaps daha belirgin bir grnm kazanr. Martenzitik dnm yalnz souma srasnda meydana gelir. Bu nedenle, sz konusu dnm zamandan bamsz olup, yalnz scakln azalmasna yani soumaya baldr. Martenzitin en nemli zellii, ok sert bir faz olmasdr. eliklerde, sementitten sonra gelen en sert faz martenzittir. Yksek sertlik deerleri, ancak yeterli oranda karbon ieren eliklerde elde edilir. eliklerde su verme ileminden sonra elde edilen en yksek sertliin karbon oranna gre deiimi ekil 2.5de gsterilmitir. Bu diyagramdan grld gibi; su verilen (martenzitik durumdaki) alamsz bir elikten elde edilebilecek en yksek sertliin, yanlz eliin karbon oranna bal olduu sylenebilir. Martenzitin sertliinin yksek olmas, martenzit kat zeltisinin zebilecei orandan ok daha yksek oranda karbon iermesi nedeniyle ar doymuluktan kaynaklanan kafes yapsnn arplmasndandr. Sertletirme ileminin temel amac, tamamen martenzitik bir yap elde etmektir. Bunun iin de malzemenin tavlama ileminden sonra, kritik souma ad verilen bir deerden daha yksek hzlarda soutulmas gerekir (ekil 2.6).

ekil 2.5- Su verilen karbon eliklerinde elde edilen en yksek sertliin karbon oranna gre deiimi

ekil 2.6- eliklerde kritik souma hznn karbon oranna gre deiimi

3. ALMNYUM ALAIMLARININ ISIL LEM Isl ilem, genel olarak mekanik ve fiziksel zellikleri gelitirmek amacyla uygulanan stma ve soutma ilemi veya ilemler zinciridir. Alminyum alamlarnn sl ilemi srasnda ortaya kan zellik deiimleri, znme ve belirli alam elemanlarnn kelmesi ile gerekleir. kelme sertletirmesi ar doymu kat fazdan zaman ve scaklk etkisiyle yeni bir fazn kelmesi sonucu malzemenin sertlik ve mukavemetinin artmasdr. kelme sertlemesi, denge diyagramlarnda doyma erisi ieren alam sistemlerinde ve sadece doyma erisinin snrlad kat eriyik bileimlerinde oluabilir. Baka bir deyile, alam elementinin znme miktar scaklkla artmaldr. Birok alminyum alam doyma erisi iermesine ramen, baz alamlarn sl ilemi sonucunda mekanik zelliklerinde nemli bir gelime elde edilemez; rnein Al-Si ve Al-Mn alamlar. Yalanabilir alminyum alamlarndan 2xxx, 7xxx serisi alamlar ve bunlara son yllarda eklenen Al-Li alamlar zellikle havaclk endstrisinde kullanldndan bu alamlarn sl ilemi teknolojik adan nem tar. Bu alamlarn kullanmnda dayanm, tokluk, yorulma gibi mekanik zelliklerin yan sra gerilmeli korozyon direnci gibi zellikler de n plana kmaktadr.

ekil 3.1 a) Yalandrma uygulanabilen bir alama ait denge diyagram b) Yalandrma ileminin kademeleri.

keltme Sertlemesi Isl leminin Kademeleri zeltiye Alma lemi zeltiye alma ileminin amac yksek scaklkta znrln artmasndan faydalanlarak yapdaki bileik ve keltileri tek faz iinde zndrp, ar doymu tek fazl bir kat eriyik elde etmektir. Bunun iin yalanabilir alam, erime erisinin zerindeki bir scakla kadar stlr ve bu scaklkta yapda yer alan II. Faz (rnein;) -kat faz iinde tamamen znnceye kadar bekletilir. Yap tamamen ya dntkten sonra alam aniden soutulur. Alminyum alamlarnda zeltiye alma scakl 465-564 oC dir. rnein; 7075 alamnda zeltiye alma scakl 460-473 oC dir. l ve drtl sistemlerde zeltiye alma scakl dier elementlerin etkisi gz nne alnarak belirlenmelidir. rnein; Al-Li alamlarnda Mg, lityumun alminyum ierisindeki znrln azaltr. Al-Cu sisteminde Mg, tektik scakln dmesine neden olur. zeltiye alma scaklnn, keltilerin saysna, boyutuna, morfolojisine ve ayn zamanda tane snrlarnn bileimine etki ettii saptanmtr. Bunun sonucu olarak zeltiye alma scakl alamn nihai zelliklerine etki etmektedir. Yaplan aratrma sonular zeltiye alma scakl arttnda genellikle akma ve ekme mukavemetinin artt,buna kar n gerilmeli korozyon direncinin olmutur. zeltiye alma ileminde stma hz da nem tamaktadr. rnein %4 Cu ieren alminyum alamnda yer alan Al2Cu faz, yava bir ekilde stlarak 500 oC e ulaldnda tamamen znm olur. Buna karlk stma hzl yaplrsa bu faz yapda tamamen znemez. Bu yapdaki alam, tektik scaklna veya zerine stldnda matris ile Al2Cu faznn ara yzeyinde ergime balar ve alam, sz konusu scaklktan ani soutulursa yapda ince tektik rozetleri oluur. zeltiye alma scakl normalden dk tutulduunda ikinci fazn tamamen znmesi mmkn olamaz ve malzemede sertlik der. zeltiye alma sresi parann kalnlna baldr. nce levhalarda sre bir dakikann altnda, byk dkm paralarda ise 20 saate kadar olabilir. Genellikle her 25 mm kalnlk iin 1 saat sre yeterlidir. Frn ierisindeki yk miktar ve scak havann sirklasyonu da sreye etki eden faktrlerdir. Genellikle paralar arasndaki aralk en az 50 mm olmaldr. Ancak, karmak ekilli ve byk paralar iin mesafenin daha fazla olmas gerekir. dtn gstermitir. zeltiye alma scaklnn yksek olmas durumunda tane snrlarnda kelti fazlarnn olumas korozyon direncinin olumsuz ynde etkilenmesine neden

ekil 3.2 Al-7075 alamna uygulanan farkl zeltiye alma scaklklarna bal olarak sertlikakma dayanm deiimi. Al-7075 alam ile yaplan almada 3 mm kalnlndaki levhaya zeltiye alma ilemi be farkl scaklkta uygulanm (420,45,480,510 ve 530oC) , iki farkl soutma ortamnda (hava ve su) soutulmu ve ardndan yapay olarak yalandrlmtr. Farkl kombinasyonlar sonucunda optimum deer 480 oC de 1 saat zeltiye alma, suda soutma ve 121 oC de 24 saat yalandrma sonucu elde edilmitir. Ani Soutma zeltiye alma ilemi sonras alam yava soumaya braklrsa zellikleri olumsuz ynde etkileyen iri keltiler oluur. Ani soutma, ierisinde ikinci fazn kelmesine imkan vermez ve ar doymu -faz keltisi elde edilir. Bu hali ile - faz kararszdr. Malzeme ierisinde denge halindeki atom boluklarnn miktar scaklkla stel olarak artar. zeltiye alma ileminde atom boluklarnn miktar, dk scaklktaki miktarna kyasla yksektir. Bu durumda malzemenin yksek scaklklardan aniden soutulmas sonucunda denge koullar salanamadndan, atom bo luklarnn fazlas yap ierisinde kalr. Dolaysyla ani souma sonucu yapda bol miktarda atom boluklar da oluur. Bu fazlalk, ani soutma sonucu oluan atom boluklar olarak tanmlanr ve zaman ierisinde yapdan uzaklar. Ani soutma sonucu oluan atom boluklarnn fazlas bir araya gelme eilimi gsterir ve bunlarn bir ksm atom boluu absorbe ederek dislokasyon halkalarnn olumasna neden olurlar. Atom boluklarnn fazla olduu bu blgeler, kelti faznn heterojen olarak ekirdeklenmesine msaittir. Yapda

yer alan fazla atom boluklar ayn zamanda dk scaklklarda yaynma hznn artmasn salarlar. Bylece, kelti faznn hem ekirdeklenme hem de byme hz artar. Ani soutma ileminde genellikle paralar souk suya daldrlr. Bu durumda dvme ve dkm paralarn ani soutulmas hari, soutma ileminden sonra suyun scaklnn 38 oC nin zerine kmamas iin nlemler alnr. Suda soutma halinde souma hz, 25 mm kalnlndaki alminyum alam plaka iin yaklak olarak 200 oC/saniyedir. Soutmann ilk saniyelerinde para yzeyinde oluan su buharndan kaynaklanan lokal snmalara kar, soutma ortam kartrlmal veya paralar soutma ortamnda hareket ettirilmelidir. Souk su ile ani soutma, farkl kalnlkta kesite sahip paralarda deformasyona neden olur. Alminyum alamlarnn sl iletkenlii yksek olduundan paralarn ince ksmlarnda s kayb fazladr ve bu nedenle paralarn ince ve kaln ksmlarnda meydana gelen scaklk gradyan parann deformasyonuna neden olur. Bu nedenle, byk ve kompleks ekilli paralar, 65-80 oC suda yava soutulur. Maksimum boyutsal kararllk iin baz dkm ve dvme paralar fan ile soutulur. Ani soutma ortam olarak gliserin-su karm ve polimerlerden de yararlanlr. Yava soutma, bakr iermeyen Al-Zn-Mg alamlarnn gerilmeli korozyon direncini artrr. Baz alamlarda ani soutma aamasnda da kelti faz oluabilir. Frndan kartlan paralarn soutma ortamna ulama sresi uzun olunca, para hzl kelmenin meydana gelebilecei scakla ular; rnein 7075 alam iin kritik scaklk aral 400-290
o

C dir.

izelge 3.1 Al 7050 alam ile yaplan almada temel yalanma koulu ve farkl soutma hz iin sl ilem srelerinin zeti.

ekil 3.3 Souma hznn fonksiyonu olarak yalanma zaman ile akma dayanmn deiimi.

ekil 3.3 de zeltiye alma ilemi sonrasnda farkl souma hzlarn takiben yaplan yalanma ile akma dayanm arasndaki balant grlmektedir. Grafikten de grld gibi, maksimum akma dayanm deeri hzl souma ile elde edilmitir. keltme lemi Ar doymu kat zelti ierisinde znm halde bulunan ikinci faz, scaklk ve zamann etkisiyle kararl bir faz olarak kelir; ar doymu + kelti Bu dnm iin nce faznn ekirdeklenmesi ve sonra yaynma (difzyon) ile bymesi gerekir. Eer alam ani soutmadan sonra oda scaklnda tutulursa yaynma hz ok yava olduundan faz genellikle olumaz veya olumas uzun zaman alr (doal yalanma). Difzyon hzn arttrmak amacyla ani soutulmu alam, yksek bir scaklkta tutulursa kelme daha ksa bir zamanda oluur (yapay yalanma). Scakln ve Zamann keltme Sertlemesine Etkisi Yalandrma ileminde scakln arttrlmas, ana faz ierisinde znm olan eriyen atomlarn ayrma hzn arttracaktr; kelti paracklarnn oluumu, tevik edilen yaynma ile hzlanacaktr. Yalanma sresinin arttrlmas ise scaklkla hzlandrlan yaynmann devamna frsat vererek kelti miktarn arttracaktr.

Yalandrlabilir bir alamda, keltme ile mukavemet artn salamak iin uygulanabilecek bir sl ilem program ve bu program parametrelerinden yalandrma scaklnn (Ty) ve sresinin (ty) malzeme sertliindeki deiimi nasl etkiledii ekil 3.4 de ematik olarak gsterilmitir.

ekil 3.4 kelme ile sertletirilebilir bir A-B alam iin yalandrma program ve buna bal sonular. Ayrma srecinde yalandrma aamalarn karakterize eden D ve d deerleriyle plastik

deformasyon oran ve mukavemet art arasndaki balant ekil 3.5 de ematik olarak aklanmtr. Ayn sre ierisinde ayrma eklinin badakl (koherent- inkoherent) ile uygulanan plastik deformasyon oran ve yalandrma scaklnn mukavemet artna etkileri kalitatif olarak gsterilmitir (ekil 3.6).

ekil 3.5 Yalandrmada kelme aamasna (D ve d) ve plastik deformasyon oranna bal mukavemet art D: ortalama keltiler aras mesafe ; d: ortalama kelti ap; dmatr :matriks (ort.) tane bykl.

ekil 3.6 Koherent ve inkoherent kelmede (a) plastik deformasyon oranna; (b) scakla bal olarak mukavemet deiimi (I: Matriks tane byklnden bamsz, II: Matriks (ortalama) tane byklne bal mukavemet deiimi).

keltme Sertlemesi Srecinde Oluan Dnmler zeltiye alma ve ani soutma kademelerinden sonra alam ar doymu haldedir ve oda scaklnda ya da daha yksek bir scaklkta yaplan yalandrma srasnda, bu ar doymu kat faz ierisinden yeni fazlar kelmektedir. Yalanma srecinde oluan yar kararl ya da kararl kelti fazlarnn oluum sras genel olarak; Ar doymu kat zelti Yar kararl gei fazlar Kararl denge faz ekil 3.7 de sras ile belirtilmektedir.

ekil 3.7 Ar doymu kat eriyikten ayrma (kelme) ekilleri.

Yalandrma srasnda oluan kelti fazlar, matriksle uyumlu, yar uyumlu ya da uyumsuz olabilmektedir. Kat zeltide znen atomlar tek fazl bir yap ierisinde dalmlardr. Uyumluluk, keltinin ve matriksin kafes dzlemlerinin bire bir karlk gelmesidir. yalandrma sresi arttka, uyumluluk korunmakla birlikte, oluan yeni atomlar bir miktar distorsiyona fazn etrafndaki urar. Bu srada uyumluluk deformasyonu nedeniyle bir

deformasyon blgesi oluur. kelti partikl bydke, dislokasyonlarn oluumu, kafes etrafndaki deformasyon alann ve buna bal olarak her iki kafes dzlemi arasndaki bire bir uyumu bir miktar azaltr. Bu durum, yar uyumluluk olarak bilinmektedir. ekil 3.8 de grlen kk boyutlu matriksle uyumlu olan '' kelti faz (bazen GP-2 zonu olarak da isimlendirilmektedir) kafes etrafndaki deformasyonun yaratt gerilme alan dislokasyon hareketlerini engellemekte olduka etkilidir. Uyumsuzluk, iki kafes dzleminin birebir karlkl olarak ynlenmemesidir. Ar yalanma sonucu oluan zelti faz, boyutlarnn bymesine bal olarak matriksle uyumsuzdur ve kafes etrafndaki deformasyon alannn azalmasndan dolay dislokasyon hareketlerini engellemede '' faz kadar etkili deildir. Uyumlu, yar uyumlu ya da uyumsuz bileenler, tm yap ierisinde homojen olarak dalmakta, zellikle tane snrlar yaknnda kelti olumayan blgeler bulunmaktadr. Tane snrlar yaknlarndaki bu blgeler, kelti iermeyen zon (PFZ) olarak adlandrlmaktadr. keltisiz zon oluumu, znen atomlarn tane ilerine kolaylkla yaynmas sonucu, tane snrlarnn her iki yannda yaklak 50 nm geniliinde, znen atomca fakir bir blgenin olumas ve/veya tane snrlarndaki boluk konsantrasyonunun, bir kelti faznn ekirdeklenmesi iin gereken boluk konsantrasyonundan daha az olmasndan kaynaklanmaktadr. Boluk konsantrasyonu, tane snrlarnda tane iine doru stel olarak artmaktadr. Belirli bir yalandrma scaklnda, kelti faznn oluumu iin kritik bir deerin zerinde boluk konsantrasyonu gerektiinden, boluk konsantrasyonunu kritik deerin altnda kald tane snrna yakn blgelerde kelti fazlar oluamamaktadr. kelme sertlemesi ilem parametreleri deitirilerek tm yap ierisindeki boluk konsantrasyonu arttrldnda, kritik deerin altnda kalan blgenin genilii azalacandan, keltisiz zon boyutu da azalmaktadr. Yalandrma scaklnn drlmesi de daha dk boluk konsantrasyonuna sahip blgelerde kelti fazlarnn oluumuna ve bylece keltisiz zon boyutunun azalmasna neden olmaktadr. Yalandrma scaklnn drlmesinin yan sra, zeltiye alma scaklnn ykseltilmesi ve boluk konsantrasyonunu da oda scaklnda korumak iin ani soutma ileminin hzl yaplmas, keltisiz zon boyutunu azaltmaktadr.

ekil 3.8 Al-Cu sisteminde oluan baz ara fazlarn ematik gsterimi (a) Kat zelti, (b) GP-1 zonlar, (c) GP-2 zonlar, (d) faz, (e) faz. Al-Zn-Mg Alamlarnda Meydana Gelen Dnmler Yalandrma srasnda Al-Zn-Mg esasl 7XXX serisi alminyum alamlarnda oluan kelti fazlarnn sras ve tr; alamn bileimine, soutma koullarna ve yalandrma scaklna baldr. Tablo3.2 de Al-Zn-Mg alam sisteminde genel olarak meydana gelen dnm sras ve oluum artlar grlmektedir.

Tablo 3.2 Al-Zn-Mg alam sisteminde yalandrma srasnda mikroyap bileenlerinin oluum sras ve yapsal zellikleri.

Al-Zn-Mg alamlarnda yaygn kabul gren dnm sralarnn ilki, Ar doymu GP 1-2 zonlar' (MgZn2) eklindedir. kelmenin ilk aamalarnda GP-1 ve GP-2 olmak zere iki tip mevcuttur. GP-1 zonlar, dk Mg oranlarnda meydana gelmekte ve znen atomca zengin zonlar olarak bilinmektedir. GP-2 zonlar ise boluk ve znen atomca zengindir. GP zonlarnn oluumu iin st scaklk limiti, alamn bileimine bal olarak 10-180 oC arasnda deimektedir. GP-1 zonlar, alminyum matriks ile tamamen uyumludur ve soutma scaklndan bamsz olarak, oda scaklndan 140-150 oC e kadar olan scaklklarda yaplan yalandrma sonras Zn, Al ve Mg atomlarnn matriks kafesinde alt birimler eklinde periyodik dizilmesiyle meydana gelmektedir. Oda scaklndan 60-70 oC scakla kadar sadece GP-1 zonlar olumakta, dolaysyla doal yalandrma srasnda oluan GP zonlar, GP-1 tipinde olmaktadr. GP-2 zonlar ise 450 oC nin zerindeki zeltiye alma scaklklarndan su verme sonras ve 70
o

C nin zerindeki scaklklarda yaplan yalandrma sonras olumaktadr. Dk scaklklarda

ise GP-2 zonlar, sadece ok uzun sre (birka hafta ya da daha fazla) yalandrlan numunelerde seyrek olarak gzlenmitir. GP-2 zonu, ' faznn olumas iin bir tr balang faz deerlendirilmekte ve oluumunun, ani soutma srasnda meydana gelen bolukca zengin kmelerden kaynakland bilinmektedir. Yar kararl ' faznn, sertletirici etkisi gz nne alndnda, kelme srasnn en nemli aamas olarak, GP-2 zonundan ' faznn olumas gsterilebilir. Yar kararl ' faz, MgZn2 bileiminde, kafes parametreleri a=0.496 nm ve c=1.402 nm olan hekzagonal kafes yapsna sahip bir fazdr. Bileimi MgZn2 olan ise, a=0.521 nm, c=0.860 nm kafes parametrelerine ve hekzagonal kafes yapsna sahip kararl denge fazdr. Yar kararl ' faznn olumas iin tercih edilen ekirdeklenme merkezleri, %2,5 dan daha dk Zn ieren alamlarda, GP zonlarnn znmesi sonucu, konsantrasyon deiimlerinin olduu blgeler, Kritik boyutun zerindeki GP zonlar, Su verme sonucu oluan boluka zengin kmeler ve Kalnt atom kmeleri eklinde sralanmaktadr. Kalnt atomla, ' faznn oluumuna katkda bulunsalar da ou zaman metalleraras bileikler oluturabilecekleri gz nnde tutulmaldr. Su verme sonrasnda yapda hapsolan boluklarn, oda scaklndaki yalandrma srasnda olduka nemli rollerinin olmas gerektii dnlm, ancak aratrmalar oda scaklnda kararl olan bu boluklarn GP-1 zonlarnn oluumuna ok az etki ettiini ortaya karmtr. Dolaysyla bunlarn daha yksek scaklklarda bir ara faz olarak GP-2 zonlarnn oluumuna katkda bulunduu hatta bu reaksiyonun GP-2 zon erisinin zerinde ' faznn olumasyla devam ettii kabul edilmektedir. Bu s rada GP-1 zonlar, znmekte ya da kritik bir boyutun zerinde olmalar durumunda ' fazna dnmektedir. Sonu olarak yukardaki bilgiler nda, nispeten yksek scaklklarda Al-Zn-Mg alamlarnda kelme sras ekil 3.9 da grld gibi iki ayr reaksiyon eklinde ilerlemektedir.

ekil 3.9 Al-Zn-Mg alamlarnda greceli yksek yalandrma scaklklarnda mikroyap bileenlerinin oluum sras. Yeniden zeltiye Alma (Retrogression) ve Yeniden Yalandrma (Reaging) (RRA) lemi RRA ilemi, T6 sl ilemi grm alama, 180-280oC scaklk aralnda nce ksa sreli olarak yeniden zeltiye alma ve daha sonra orijinal T6 ileminde uygulanan scaklk ve srelerde yeniden yalandrma ilemidir. RRA ilemi sonunda, malzemenin mukavemetinde art saland gibi, gerilmeli korozyon atlamasna kar direnci T73 sl ilemindeki deerini korumaktadr. Bylece, T6 ve T73 zellikleri bir arada salanm olur. ekil 3.10 de, 7075 alamnda RRA ilemi ile sertlikteki deiim ematik olarak gsterilmitir. Yeniden zeltiye alma ileminin banda akma mukavemetindeki azalma (I. Blge) GP zonlarnn ksmen znmesinden, zamanla akma mukavemetinde meydana gelen ykselmenin (II. Blge) ' keltilerinin oluumu ve kararl boyuta gelmesi, son olarak III. blgede meydana gelen azalmann keltilerin irile mesinden kaynakland ileri srlmtr. Buna gre; RRA ileminde optimum zellikler yeniden zeltiye alma erisindeki minimum deere karlk gelmektedir.

ekil 3.10 RRA ilemi esnasnda sertlikteki deiim.

Retrogresyon Srasnda Oluan Dnmler Retrogresyon srecinde meydana gelen yapsal dnmler, bata retrogresyon scaklk ve sresi olmak zere, alamn kimyasal bileimi ve balang sl ilem durumu gibi pek ok faktrden kaynaklanmaktadr. ekil 3.11 de, 7075 kalite alminyum alamnn T6 sl ilem durumu ile retrogresyon ve yeniden yalandrma kademelerinden sonraki mikroyaplar ematik olarak grlmektedir. Retrogresyon ncesi T6 temper durumundaki alamn mikroyapsnda, tane ilerinde homojen olarak dalm 3-4 nm boyutlarnda yar uyumlu ' faz ile srekli ise srekli ya da yar srekli bir a eklinde, daha byk boyutlu ve uyumsuz faz bulunmaktadr.

ekil 3.11 Al-7075 alamnn; (a) T6 ilemi (b) retrogresyon (c) retrogresyon ve yeniden yalandrma sonras ematik mikroyaps. Retrogresyon srecinde oluan yapsal dnmler genel olarak 3 aamada incelenmektedir. Retrogresyon ilemi srasnda alam, yalandrma scaklndan daha yksek scaklklarda tutulduu iin retrogresyon srecinin I. aamasnda uyumlu bileenler (GP zonlar ya da ' partiklleri) ksmen ya da tamamen znmektedir. (b) Bu bakmdan retrogresyon ve yeniden yalandrma sreci zellikle, uyumlu mikroyap bileenleri ieren alam sitemleri iin nerilmektedir. Ksa retrogresyon srelerinde GP zonlarnn ksmen zndn ne sren almalar, bunu toparlanma mekanizmasna dayandrmaktadr. Bu gre gre, GP zonlarnn ksmen znd blgeler, ' faz iin uygun ekirdeklenme merkezi olu turmaktadr. Ayrca GP zonlar zndnde, matriksin magnezyum ve inkoca zenginlemesi, ' fazlarnn ekirdeklenmesi ve bymesini tevik etmektedir. Dolaysyla retrogresyon srecinin I. aamasnda, yapda nceden var olan ' faznn bymesi ve znen GP zonlar zerinde yeni ' fazlarnn oluumu ayn anda meydana gelmektedir. Ancak geirimli elektron mikroskobu incelemeleri, retrogresyonun I. aamasnda ' faznn boyut ve dalmnn T6 sl ilem durumundakinden ok farkl olmadn gstermitir. Dolaysyla ksa retrogresyon srelerinde bu reaksiyonlarn ayn hzda olmadklar, GP zonlarnn znmesinin baskn mekanizma

olduu ne srlmtr. Ayrca ' faznn znmesinin 250 oC e kadar olan scaklklarda gereklemedii, bunun da I. aamada sadece GP zonlarnn znd grn destekleyen bir sonu olduu belirtilmitir. Dier almalarda, Al-Zn-Mg alamlarnda retrogresyon srecinde GP zonlar ile birlikte ' partikllerinin de ksmen znd, znmeyen ' partikllerinin de byd belirtilmitir. Retrogresyon scakl arttka znme kinetiinin azalmas sonucu, uyumlu mikroyap bileenleri daha ksa srede znd iin, znme reaksiyonunun sresi retrogresyon scakl ile kontrol edilebilmektedir. Yeniden Yalandrma Srasnda Oluan Yapsal Dnmler Retrogresyon ve yeniden yalandrma (RRA) ilemi ile, retrogresyon srasnda znen tane ilerindeki uyumlu mikroyap bileenleri yeniden oluurken, tane snrlarndaki mikroyap ise nemli lde deimemektedir (ekil3.11.c). Yeniden yalandrma, tane iinde olduka youn bir kelme meydana getirmekte, ' ve fazlarnn hacim oranlarn, hem T6 sl ilem halinden hem de sadece retrogresyon uygulanan alamdan daha yksek bir seviyeye arttrmaktadr. Tane ilerindeki keltilerin boyutu ise retrogresyon uygulanm duruma gre ok az artmaktadr. Bu nedenle yeniden yalandrma ilemi tane iindeki ' partikllerini fazla kabalatrmadan hacim orann arttrmaktadr. Tane snr keltileri ise retrogresyon srasnda balayan kabalamalarna devam etmektedir. Tane snr kelti partikllerinin boyutu retrogresyon sresine baldr. Yeniden yalandrma sonucu iletkenlik retrogresyon sresine bal olarak artmakta, ancak retrogresyon deerlerinden bir miktar daha yksek kmaktadr (ekil 3.12). Bu fark yeniden yalandrma sonucu oluan kelti partikllerinin matriksi, znen atomca daha da fakirletirmesinden kaynaklanmaktadr. Retrogresyon scakl arttka dengedeki znen konsantrasyonlarnn da artmasna bal olarak iletkenlik deerlerinde daha da byk fark olumaktadr.

ekil 3.12 Retrogresyon ve yeniden yalandrma sonucu elektrik iletkenliinin deiimi (a) 180oC (b) 200 oC (c) 220 oC (d) 240 oC

4. MALZEME SEMNDE ZLENECEK YOL 1. Tasarm gereksinimlerini belirleme. a. Fonksiyon: Paramzn yerine getirecei fonksiyonu nedir? Belirlenir. b. Kstlamalar: Sertlik, mukavemet gibi dna kamayacamz zellikler belirlenir. c. Ama: En az ve en ok kabul edebileceimiz durumlar belirlenir. d. Bamsz deikenler: Tasarmda zerinde kolayca deiiklik yapabileceimiz deikenler belirlenir. 2. Bal kalacamz snrlamalar belirlenip denklem oluturulur. 3. Fonksiyonel gereksinimlerdeki artlar iin geometri ve malzeme zellikleri ile ama fonksiyonu gelitirilir. 4. Bamsz deikenler tanmlanr. 5. Ama fonksiyonu ierisinde kstlamalarn denklemlerindeki bamsz deikenler yerine konulur. 6. Performans karakteristiinin belirlenmesi, bunun iin, fonksiyon gereksinimleri (F), geometri (G), malzeme zelikleri (M) eklinde tane grup deikeni belirlenir. Bunlarla da performans iin bir arpan oluturup saysal bir ifade elde edilir. P f1(F).f2(G).f3(M) (Bu performans sonucuna gre, tasarmda zarar grse bile problem oluturmayacak ve dier nemli paralar koruyacak paralar belirlenir.) P f1(F).f2(G).f3(M) 7. Bu admda ise P sonu olarak en uygun hale getirilen, nicel olarak ifade edilebilen malzeme indeksi (M) belirlenir. M performans iin mkemmellik kriteri olarak ifade edilebilir.

MALZEME-FONKSYON-EKL-PROSES LKS

Malzeme-Fonksiyon Bir tasarmn en nemli kriteri ilgili parann fonksiyonudur. Fonksiyon ile parann grevi, nasl almas gerektii ve buna bal olarak tamas gereken fiziksel zellikler belirlenir. Paramzn malzemesi, parann fonksiyonunu salayabilecek zellikte olmaldr. Eer malzeme zellii uygun deil ise alma koullarnda fonksiyon gereksinimlerini yerine getiremez. Zaman iinde meydana gelen malzeme zelliindeki deiiklikler parann fonksiyonunda olumsuzluklara mahal vermemelidir. Bir makinedeki farkl malzemelerden oluan her bir para malzeme zelliini korumaldr. Ancak bu ekilde makine fonksiyonunu yerine getirebilir. Fonksiyon-ekil retilecek olan paramzn ekilsel olarak toleranslar ierisinde olmas da yine malzeme ile olan ilikideki gibi fonksiyonun yerine getirilmesinde ok byk nem arz eder. Birletirme esnasnda ve alma esnasnda, yanl l ve tolerans, hatta yanl yzey przll seimi fonksiyonun yerine getirilmesi asndan son derece byk problemlere yol aacaktr. Ayrca parann ekline karar verirken nerede ve hangi grevde alacana dikkat etmeli boyut ve tolerans asndan iyi bir deerlendirme yapmalyz.

Malzeme- Proses Farkl zelliklerdeki malzemelerin retim yntemleri de farkl olmak zorundadr. Her malzeme dvlerek ilenemez veya her malzeme tornalanamaz. Malzemenin mekanik zellikleri bu retim yntemlerinde belirleyici bir parametredir. Prosese karar verilirken malzemenin i yapsnda oluabilecek deiimler dikkate alnmaldr. Proses-ekil malat yntemi seiminde parann ebatlar, derinlik oran, hacmi, arl, tolerans, yzey przll, yzeyde olmas gereken zellikler ok nemlidir. ekli ne olursa olsun btn malzemeleri dkm yaparak imal etmemiz mmkn deildir. Malzemenin hassasiyetine gre, boyut ve tolerans aralna gre en uygun retim yntemi seilmelidir. ekil ile uyumlu olmayan bir proses seimi maliyetimizi nemli lde arttrabilir. Malzeme-ekil Malzeme ekil ilikisi belirli bir ykleme durumunda nem kazanmaktadr. Genelde mekanik dayanm da malzemenin biimle olan kombinasyonudur. Gerilme eitlerine gre tabi para kesiti ya da eklin nem kazand durumlar deimektedir. Eksenel gerilmelerde, para kesiti nemlidir. Ayn alana sahip btn kesitler ayn yk tar. Eilmede ise farkldr. Yani ii bo ya da - kesitli paralar ayn kesit alanna sahip farkl kirilerle kyaslandnda daha iyi dayanm sahiptirler. Burulmada da kesit alan yerine ekil nem kazanmtr. Ksaca malzemenin ekil ve performans boyuttan etkilenmektedir. Fonksiyon-Proses Malzeme zellikleri prosese bal olarak deiebileceinden bu durum malzemenin fonksiyonunda bir etkiye sahip olacaktr. Dolaysyla proses seimi fonksiyonun yerine getirilmesinde etkili olacaktr. Bir malzemeden farkl fonksiyonlar gerekletirmesi istenirse farkl proseslerle retilir.

5. DENEYLER SERTLK DENEY Deneyin Amac Malzemelerin kullanmlar iin bilinmesi gereken sertlik deerlerinin lm hakknda temel bilgileri vermektir. Malzemeler zerinde yaplan en genel deney, sertliinin llmesidir. Bunun balca sebebi, deneyin basit oluu ve dierlerine oranla numuneyi daha az tahrip etmesidir. Dier avantaj ise, bir malzemenin sertlii ile dier mekanik zellikleri arasnda paralel bir ilikinin bulunmasdr. rnein eliklerde, ekme mukavemeti sertlik ile doru orantldr; dolaysyla, yaplan basit sertlik lmesi neticesinde malzemenin mukavemeti hakknda bir fikir edinmek mmkndr. Sertlik izafi bir l olup srtnmeye, izmeye, kesmeye ve plastik deformasyona kar diren olarak tarif edilir. Laboratuvarlarda zel cihazlarla yaplan setlik lmlerindeki deer, malzemenin plastik deformasyona kar gsterdii direntir. Laboratuarlarda uygulanan sertlik lme yntemleri unlardr:

Brinell sertlik lme yntemi, Rockwell sertlik lme yntemi, Vickers sertlik lme yntemi, Mikrosertlik deneyi.

BRINELL SERTLK LME YNTEM Bu lme, kalibrasyonu yaplm bir cihaz kullanarak deneyi yaplacak malzemenin yzeyine belirli bir ykn, belirli aptaki sert malzemeden yaplm bir bilye yardmyla belirli sre uygulanmasndan ve sonu olarak meydana gelen izin apnn llmesinden ibarettir. Bu deneyde sertlik, sertletirilmi elik veya tungsten karbrden yaplan bir bilyann, sertlii llecek malzemeye genellikle 30 saniye mddetle ve belirli bir ykle bastrlmas yoluyla saptanr. Uygulanan yk (F), malzeme yzeyinde oluan izin kresel yzey alanna (A) blnerek, Brinell Sertlik Deeri (BSD) bulunur.

ekil 5.1 Brinell sertlik lmnn ematik gsterilmesi

ekil 5.2 Brinell sertlik lme cihaz VICKERS SERTLK LME YNTEM Vickers sertlik lme yntemi, sertlii llecek malzeme parasnn yzeyine, taban kare olan piramit eklindeki bir ucun belirli bir yk altnda daldrlmas ve yk kaldrldktan sonra meydana gelen izin kegenlerinin llmesinden ibarettir. Vickers sertlik deeri, piramit eklindeki dalc ucun belirli bir yk altnda ve belirli bir sre uygulanmas ile malzeme yzeyinde meydana getirdii izin bykl ile ilgili bir deerdir.

ekil 5.3 Vickers sertlik lme cihaz ROCKWELL SERTLK LME YNTEM Rockwell sertlii, koni ya da kre biiminde bir ucun belli bir yk altnda bir malzeme zerinde oluturduu izin derinliinden yararlanarak llen sertlik deeridir. Rockwell sertlik lme ynteminde batc u olarak tepe as 1200 olan bask elmas, konik ya da kresel apl elik bilye kullanlr.

ekil 5.4 Rockwell sertlik lme cihaz Sertlii llecek numune tabla zerine konulduktan sonra malzemeye n ykleme kolu vastasyla 10 kg lk n yk uygulanr. Bu sayede bask ucu malzeme zerine oturur ve onu

yerinde tutar. Daha sonra sra 90 kg lk ana ykn uygulamasna gelmitir. Bylece toplam yk, 10 kglk n ykle beraber 100 kg olacaktr. (Batc u olarak elik bilye kullanld zaman byk yk 100 kg olarak alnr. Kresel konik elmas u kullanld zaman byk yk, genel olarak 150 kg olur, fakat gerektii zaman dier ykler de kullanlr. )

ekil 5.5 Deneyin uygulanmasnn ematik gsterimi MKRO SERTLK LME YNTEM Bu deney, zellikle ok kk numunelerin ve ince salarn sertliklerini lmede elverilidir. Karbr ize, dekarbrize ve azotla sertletirilmi yzeylerle, elektrolitik olarak kaplanm malzemelerin sertlilikleri de bu deney ile tespit edilebilir. Ayrca, metalik alamlarda fazlarn sertliklerinin tespitinde, segregasyonlarn ve cam, porselen, metalik karbrler gibi ok sert ve krlgan malzemelerin sertliklerini lmede de kullanlr. Deney malzemesinin sertliine gre seilen uygun ykler iin, batc ucun malzemeye girdii derinlik hi bir zaman l mikronu gemez. Mikro - sertlik aleti hassas bir alet olup kontrol otomatiktir. Dier sertlik lme aletlerinden farkl olan yan, aletin komple metal mikroskobunu ihtiva etmesidir.

. ekil 5.5 Mikrosertlik lme cihaz Sertlii llecek numune mikroskobun tablasna oturtulur ve oklerde net grnt elde edilinceye kadar mikroskop tablas hareket ettirilir. Bundan sonra mikroskop tablas elle, sertlik len ksmn altna getirilir ve dmeye basarak sertlik len ucun hareketi salanr. U, otomatik olarak numuneye batar ve 20 saniye sonra yine otomatik olarak geriye dner. Bylece numunenin zerinde bir iz elde edilir. izin boyutlarn lmek iin mikroskobun tablas yine elle objektifin altna getirilir ve oklerden iz gzlenir. Okler zerindeki zel taksimat ile izin boyutlar tespit edilir. Mikro sertlik deneyi iin iki standart u kullanlr. Birincisi 136lik taban kare olan piramit u (vickers ucu)dur. Dieri ise knoop ucu diye bilinen 172 30lik piramit ucudur. 136lik u malzeme zerine kare eklinde iz brakmasna ramen, knoop ucu ekenar drtgen eklinde bir iz brakr. ENTK DARBE DENEY (TS10045-1, DIN 50115) entik darbe deneyinde ama, malzemenin bnyesinde muhtemelen bulunacak bir gerilim konsantrasyonunun (gerilim birikiminin) darbe esnasnda entik tabannda suni olarak tekil ettirilip, malzemenin bu durumda dinamik zorlamalara kar gsterecei direnci tayin etmektir. Gri dkme demir numunelerinde, malzemenin bnyesindeki grafit levhacklar entik gibi etki yapacaklarndan, ayrca entik amaa lzum yoktur.

entikli bir numune zorland zaman, entiin tabanna dik bir gerilim meydana gelir. Krlmann balamas, bu gerilimin etkisi ile olur. Numunenin krlabilmesi iin bu dik (normal) gerilimin, kristalleri bir arada tutan veya kristallerin kaymasna kar koyan kohezif dayanmdan fazla olmas gerekir. Numune, plastik biim deitirmee frsat bulamadan bu hal meydana gelirse, buna gevrek krlma denir. Burada krlan yzey, dz bir ayrlma yzeyidir. Deney esnasnda, numune krlmadan nce ou zaman plastik biim deitirme meydana gelir. Uygulanan kuvvet etkisi ile normal (dik) gerilime ilaveten, bununla yaklak olarak 45 farkl bir kayma gerilimi etki etmee balar. Kayma gerilimi, kayma dayanmn (kritik kayma gerilimi) at an, elastik (esnek) zellik sona erer ve plastik biim deitirme balar. Bu durumda nce plastik biim deitirme, daha sonra krlma meydana gelir. Buna snek krlma hali denir ve krlma yzeyi girintili kntl bir grntedir. entikli darbe deneyleri genellikle, iki trde yaplmaktadr; Charpy Darbe Deneyi zod Darbe Deneyi
l
eki

h1 h2
Numune

ekil 5.6 Bir darbe deney inin ematik olarak gsterimi ekil 5.6da ematik olarak gsterildii gibi, bir l uzunluundaki sarkacn ucundaki belli bir G arlna sahip eki belli bir h1 yksekliinden numuneyi krmas iin serbest braklyor. Serbest braklmadan nce ekicin potansiyel enerjisi G.h1 iken numune krldktan sonra belli bir h2 yksekliine kan ekicin potansiyel enerjisi G.h2 olur. Bu durumda Krlma Enerjisi (K.E.) =G.h1-G.h2 olarak ifade edilir. Buna gre K.E.=G(h1-h2)=G.l.(Cos -Cos ) olarak ifade edilir. Burada l sarka boyudur. Buradan, salnm as ve h2 yksekli ne kadar az gerekleirse krlan o malzemenin ne kadar ok darbe direnci yada yksek tokluk gsterdiini anlarz. Bir ekme deney numunesi standartlara gre hazrlanmaldr. Charpy ve Izod darbe deney yntemlerinin temel prensipleri ayndr. Charpy deney numunesi yatk olarak Izod deney

numunesi dik olarak darbe deney cihazna yerletirilir. Tipik bir Charpy darbe deney numunesinin l boyutu ekil 5.7de zod deney numunesinin l boyutu ekil 5.8de verilmitir. Bu numune zerinde zellikle sneklii fazla ve yksek darbe direnci gsteren numunelerde belli llerde entik almaldr. Bu entikler ekil 5.7 de gsterildii gibi Ventik, anahtar delii ve U-entik gibi eitlenebilir. Ancak Sert-krlgan (gevrek) malzemelerin darbe deney numunelerine entik almaz. Alan bu entikler aslnda snek malzemelerde krlmay kolaylatrmak amacyla yaplmaktadr.

entik
55 mm 10 mm

2mm 45 2mm 5 mm 2mm

V-entik

Anahtar delii

U-entik

ekil 5.7 Charpy Darbe deney numunesi ematik gsterimi Genellikle bir malzemenin darbe direnci enerjisi (tokluu) ile sneklii arasnda bir iliki vardr. Fazla sneklik gstermeyen malzemelerin (%1-2in altnda) darbe direnleri de dktr. Daha nce tokluk konusunda bahsedildii gibi bir malzemenin ekme (gerilme)-uzama erisi altda kalan alan ne kadar fazla ise o malzeme o kadar ok darbeye kar diren gsterecektir.
10 mm 10 mm

entik
75 mm

ekil 5.8 Izod darbe deney numunesinin ematik gsterimi Malzemelerin krlma enerjileri scaklk karsnda da deiim gstermektedir. Malzemelerin krlma enerjisi scaklk dtke der. Krlma enerjisinin farkl scakllarda yaplmasyla malzemenin gei scakl belirlenir. Gei scakl malzemenin snek krlmadan gevrek krlmaya geiin olduu scaklktr. Bu genellikle malzemede % 50 gevrek % 50 snek krlmann olduu noktadaki scaklk olarak bilinir.

10 mm

ekil 5.9 Charpy (solda) ve Izod (sada) test dzenekleri EKME DENEY (TS138, TS708, DIN 50145) ekme deneyi malzemelerin mukavemeti hakknda esas dizayn bilgilerini saptamak ve malzemelerin zelliklere gre snflandrlmasn salamak amac ile geni apta kullanlr. ekme deneyi standartlara gre hazrlanm deney numunesinin tek eksende, belirli bir hzla ve sabit scaklkta koparlncaya kadar ekilmesidir. Deney srasnda, standart numuneye devaml olarak artan bir ekme kuvveti uygulandnda, ayn esnada da numunenin uzamas kaydedilir.

ekil 5.9 ekme deneyinin ematik olarak uygulanmas ekme deneyi sonucunda numunenin temsil ettii malzemeye ait aadaki mekanik zellikler bulunabilir. a. Elastisite modl b. Elastik snr c. Rezilyans
d. Akma gerilmesi

e. ekme dayanm f. Tokluk

g. % uzama
h. % kesit daralmas

ekme deneyine tabi tutulan numunenin yukarda belirtilen zelliklerin shhatli bir ekilde ortaya karlabilmesi iin, alnd malzemeyi tam olarak temsil edebilmesi arttr. Ayrca u hususlarn bilinmesi de, sonularn irdelenmesi bakmndan gereklidir Numunenin alnd malzemenin imalat ekli: Dkm Kaynak Scak dvme veya haddeleme Souk dvme veya haddeleme Deney sonularnn irdelenmesinde, numunenin alnd malzemenin durumu yansra, alnan numunede de u hususlar bilinmesi faydaldr :

Numunenin alnd blgeler Numunenin aln ekli

Numunenin hazrlan ekli

ekil 5.10 ekme deney cihaz ekme deneyine tabi tutulacak numunelerin ekil ve boyutlar standartlarda belirtilmektedir. Deney sonularnn belirli bir standarda uyma zorunluu vardr. Sonular, numune boyut ve biimine gre deiiklik arz edebilir. Numuneler iki ksmdan ibarettir.

1) Numunenin ba ksmlar: Yk tatbik edilmek iin tutulan ksmlardr ve dier blgeye gre daha byk boyutludur. 2) Numunenin orta ksm: Yk tatbik edildiinde deformasyonun yer almas arzu edilen daha kk boyutlu blgedir. Deney sonular bu ksmda yaplan lmelerle tespit edilir. Numunenin bu ksmnda, kesit ile uzunluk arasnda belli bir iliki vardr. BASMA DENEY (DIN 50106) Basma deneyi ilem itibar ile ekme deneyinin tamamen tersidir. Basma deneyi de ekme deneyi makinelerinde yaplr. Basma kuvvetlerinin uyguland malzemeler genellikle basma deneyi ile muayene edilir. Tatbikatta basma kuvvetlerinin uyguland yerlerde kullanlan malzemeler genellikle gevrek malzemelerdir. Gri dkme demir, yatak alamlar gibi metalik ve tula, beton gibi metal d malzemelerin basma mukavemetleri, ekme mukavemetlerinden ok daha yksek olduundan, bu gibi malzemeler basma kuvvetlerinin uyguland yerlerde kullanlrlar ve basma deneyi ile muayene edilirler.

ekil 5.11 ekme ve basma diyagramlarnn ematik gsterilii Basma deneyi ile de malzemelerin mekanik zellikleri tespit edilebilir. Basma deneyi srasnda numunenin kesiti devaml olarak arttndan, ekme deneyinde grlen Boyun teekkl problemi yoktur. Basma deneyi bilhassa gevrek ve yar gevrek malzemelerin snekliini lmede ok faydaldr, zira bu malzemelerin sneklii ekme deneyi ile hassas olarak

llemez. Bu malzemelerin ekmede % uzama ve % kesit daralmas deerleri hemen hemen sfrdr. Basma deneyinin dier bir avantaj da ok kk numunelerin bile kullanlabilmesidir. Bu avantaj, bilhassa ok pahal malzemelerle alldnda veya ok az miktarda malzeme bulunduu durumlarda ok faydaldr. Basma numunelerinde, niform bir gerilme durumu elde edilmesi gayesiyle yuvarlak kesitli numuneler tercih edilir. Fakat kare veya dikdrtgen kesitli numuneler de kullanlabilir. Basma numunelerinde nemli olan bir zellik, numunenin ap (d0) ile ykseklii (h0) arasndaki orandr. Bu orann (h0 /d0) ok byk olmas, numunenin deney srasnda bklmesine ve gerilmelerin numune zerinde homojen olarak dalmamasna sebep olur, dolaysyla yanl sonular elde edilir. Bu sebeple pratikte st limit olarak (h0 /d0) <10 oran tavsiye edilir. Basma numunesinin yksekliinin apa gre ok ksa olmas da istenmez, alt limit olarakta (h0 /d0 ) >1,5 oran tavsiye edilir. Numune boyutlarnn (h0 /d0 ) <l,5 olmas durumunda, numune ile numunenin basld plakalar arasndaki srtnme, deney sonularn etkileyecek deerlere ykselir. Genel olarak, basma numunelerinde (h0 /d0 ) >2 oran en fazla kullanlan orandr. Bununla beraber, farkl malzemeler iin farkl (h0 /d0 ) oran kullanlmaktadr. Metalik malzemeler iin basma numunelerinde genellikle h0 /d0 = 2 oran kullanlr. EME DENEY (TS205, DIN 50111) Malzemelerin eme zorlanmalarna kar gsterdii davran olarak tanmlanr. ki mesnet zerine yerletirilmi dikdrtgen veya yuvarlak kesitli deney numunesinin ortasna bir kuvvet uygulandnda oluan ekil deiimine eilme denir.

ekil 5.12 Eme deneyinin genel prensibi Deney boyunca, F kuvveti arttrlrken, malzemenin tam ortasnda oluan sehim deeri llr. llen deerler sonucu kuvvete karlk gelen sehim grafii elde edilir. Bu lmler, tm

malzeme iin en yksek sehim ve momentin olutuu orta noktasnda yaplr. Mukavemet bilgileri kullanarak, noktal eilme deneyi iin gerekli hesaplamalar elde edilir.

ekil 5.13 Eme deneyi test cihaz Metalik malzemelerin katlama deneyi, malzemelerin sekil deitirme zellikleri hakknda genellikle kalitatif bir bilgi edinmek amacyla yaplr. Eme deneyinde ise, kalitatif sonucun yannda, gevrek malzemeler iin eme momenti, eme dayanm, esneklik modl ve eilme miktar gibi kantitatif deerlerin belirlenmesi amacyla yaplr. Eme deneyi ekme cihaznda aadaki ilem srasna gre gerekletirilmektedir: Eme dzenei olarak kullanlan iki mesnet tabla zerine, ykleme blou denilen mandrel ise cihazn st ksmna yerletirilir.

Bu dzenekte mandrel ap ve mesnetlerin ap, kullanlacak malzemeye gre ve bu malzemeye ait olan standarda uygun olarak seilir. Mesnetler aras aklk standartlara uygun ayarlanr ve numunenin kesit lleri ile birlikte mesnetler aras mesafe de kumpasla llerek kaydedilir.

Dzenek ayarlandktan sonra mesnetler zerine numune yerletirilir ve numune, ykn uyguland mandrel yardm ile eilir.

 Deney sonucunda, numunenin krld andaki maksimum ykn (Pmax.) ve eilme miktar (d) deerleri kaydedilir. SRNME DENEY Srnme deneyi malzemenin statik bir yk altndaki karakteristiini belirlemek iin kullanlr. Malzemenin srnme kopma karakteristiini belirlerken, ykn seviyesine ek olarak, yani; malzemenin ekme gerilmesi ve ayn zamanda scaklk nemlidir. Malzemelerin yksek scaklktaki tutumunu belirlemek iin, zaman dayanm ya da srnme dayanm tespit edilir. Dk scaklklarda ve statik zorlamalarda metalik malzemenin dayanm durumu, genellikle zamana baml deildir. Belirli bir Tm scaklk snrnda, ksa sreli ekme deneyi ile tespit edilen scakta akma snr gerilmesinde, srnme olarak tanmlanan, zamana baml ve evrim halinde olmayan ekil deitirme grlr. YORULMA DENEY alma esnasnda bir paraya gelecek gerilme deiik tr ve iddette olabilir. Ancak yorulma deneylerinde, malzemelerin tekrarlanan dinamik zorlamalar karsnda gsterecei diren hakknda kantitatif bilgiler edinebilmek iin, uygulamada en sk rastlanan belirli gerilme trleri ele alnmtr. Bu tr gerilmelerin dzgn periyotlarla uygulanmas halinde elde edilen sonular kriter kabul edilerek teknik yorumlar yaplabilmektedir. Deneyde kullanlan gerilme tr, yorulma deneyine de adn vermektedir. Gerilme trne gre balca yorulma deneyi trleri unlardr:

Eksenel gerilmeli yorulma deneyi, Eme gerilmeli yorulma deneyi, Burma gerilmeli yorulma deneyi, Bileik yerilmeli yorulma deneyi.

Yorulma deneyinde kullanlan cihazlar ok eitli olmalarna ramen, bu cihazlar numuneye uyguladklar gerilme tr asndan 4 ana grupta toplamak mmkndr. 1. Eksenel ekme basma gerilmeleri uygulayan cihazlar 2. Eme gerilmeleri uygulayan cihazlar

Dzlemsel eme gerilmesi uygulayanlar Dnen eme gerilmesi uygulayanlar

3. Burma gerilmesi uygulayan cihazlar 4. Bileik gerilme uygulayan cihazlar Yukarda belirtilen her bir grup iin deiik firma ve aratrma merkezlerince farkl cihazlar gelitirilmitir. Bu cihaz gruplar iinde en ok kullanlan, alma prensibi en basit olan eme gerilmesi uygulayan cihazlardr. Bunlar iinde dzlemsel eme gerilmesi uygulayanlar genellikle yass rnler iin kullanlmaktadr. Malzemesi deneye tabi tutulacak para alma esnasnda ne tr gerilmelere urayacaksa, o tr gerilmelerin uyguland deney cihaznn seilmesi gerekir. Aksi takdirde elde edilen sonular gvenli olamaz. Yorulma deneyi cihazlarnn tmnde en nemli zellik deney sresince istenen trde ve istenen mertebede gerilmenin salanabilmesidir. Deney sresince, uygulanan ykte meydana gelecek deiim, cihazn alma kapasitesinin % 2sini amamaldr. Cihazlarda uygulanan kuvvetleri gsterebilecek ve kontroln salayabilecek dzen bulunmaldr. Deney cihazlarnda evrim saysn kaydeden saya bulunmaldr. Saya, numune krld anda otomatikman durabilecek zellie sahip olmaldr. Kullanlacak numune tipi ve boyutu genellikle cihazn tipine, kapasitesine ve boyutuna baldr. Son yllara kadar deiik aratrmaclar kullandklar cihaza uygun farkl numune tipleri gelitirmilerdir. Son yllarda hazrlanan standartlarla numune tipleri iin baz genel kurallar gelitirilmitir. Numune boyutlar iin aadaki genel kurallar n koulmaktadr. 1. Numune ylesine dizayn edilmelidir ki, atlama numunenin daraltlm kesitinde olsun. 2. Numunenin daraltlm kesiti ylesine seilmelidir ki maksimum gerilmenin mutlak deeri deney cihaznn alma kapasitesinin en az % 25'inde, minimum gerilmenin mutlak deeri ise cihazn alma kapasitesinin en az % 2.5'inde olusun. 3. Numune boyutlar ylesine seilmelidir ki numunenin doal frekans, cihazn frekansnn en az iki kat olsun. Numunenin alnd parann dikdrtgen veya dairesel kesitli olmasna gre ASTM standardndaki numune ekilleri deimektedir.

AINMA DENEY Deneye balamadan nce, deney numunesinin arl hassas terazi ile llr. Deney ncesinde numune yzeyinden yzey przllk lm alnr. Benzer ekilde, kar malzeme olarak kullanlacak olan andrc zmparann yzey przllk deerleri de belirlenir. Andrc zmpara plaka zerine yaptrlr. Deney srasnda numunenin alaca yol, andrc zmparann hz ve uygulanacak olan yk deerleri belirlenir. Deney numunesinin sabit hzda hareket eden zmpara zerine nceden belirlenerek uygulanan yk altnda anmas gerekletirilir. Deney sonunda numunede meydana gelen arlk kayb ve yzey przllk deerlerindeki deiim llr. METALOGRAFK DENEYLER Numune Alnmas Metalografik incelemede seilen numunenin bir deer tayabilmesi iin bu numunenin gerek fiziksel zellik ve gerekse kimyasal bileim ynnden esas malzemeyi tam olarak temsil etmesi gerekir. Bu nedenle, numune alnmas iin temelidir. Metalografik inceleme iin numune alnmasnda belirli kurallar olmayp, baz genel prensipler mevcuttur ve yerine gre kii zeka ve bilgisini kullanr. rnein; dvlm veya haddelenmi malzemeden hem enine hem de boyuna kesit incelenmelidir. Bu tavsiye, ayn zamanda metalik olmayan kalntlarn etd ve dier nemli karakteristikleri ortaya karacak almalar iin de verilebilir. Dvlm ve tavlanm malzemelerde enine kesit zerine yaplan inceleme, yzeyden merkeze doru yap farkn ortaya koyar. Dekarbrizasyon veya karbrizasyona uram malzemeler iin de enine kesit incelemesi arttr. Ayrca incelemenin niteliine gre esas malzemenin kenar ve ortasndan, ince ve kaln yerlerinden, bozuk ve salam ksmlarndan ayr ayr numune alnmaldr. Numunenin nereden alnaca tespit edildikten sonra, en uygun kesici alet ile numune kesilir. Bunlar testere, keski, torna, kesici ta, ekile krma ve oksiasetilen olabilir. Baz hallerde bunlarn birka birden kullanlr. Burada dikkat edilecek nokta, minimum yap deimesini salayacak yntemin seimidir. Bu yntemlerden her biri, kestikleri yzeyden belirli bir derinlie kadar malzeme i yapsn deitirir ve bizi yanltabilir. rnein; oksiasetilenle kesilen yzeydeki metal sv hale geer ve katlar. Dolaysyla, yzeydeki yap tamamen deitii gibi, scakln etkisiyle dtan ie doru tane yapsnda da deiiklik meydana gelebilir. Testere, keski vb. arala kesilen yzeyde ise, malzeme bir miktar souk ileme urayarak i yaps

deiebilir. Testere, kesici ta, torna vb. aletler ayn zamanda metali sttklarndan, souk ilemle birlikte, snn etkisiyle de i yap deiebilir. Numune almak iin, oksiasetilenle kesme dndaki yntemlerde kesme iini yava yaparak ve keserken su ile soutmak suretiyle numune yapsn deitiren etkenler giderilebilir. Plastik ekil deitirme sorunu, numune yzeyinin kademeli zmparalanmas ile ortadan kalkar. Oksiasetilenle kesme ancak byk paralarn kitleden karlmasnda kullanlr, hibir zaman esas numunenin kesiminde kullanlmamaldr. Prensip olarak, numuneyi alrken yzeyde en az plastik ekil deitiren ve en az s meydana getiren kesme yntemi seilmelidir. nk btn gayretler, orijinal malzeme i yapsnn mikroskop altnda grlebilmesi iindir. Numune eer elle parlatlacaksa, rahata tutulabilecek byklkte, kalba (bakalite) alnacaksa ap 25 mm'den ve boyu da 20 mm'den byk olmayacak ekilde kesilmelidir. Metalografi laboratuarlarnda genellikle su sirklasyonlu abrasif diskli kesme cihazlar kullanlr. Bu cihazlar eitli boyutta olup kesilecek malzemeye gre kesme diski seilir. Kesme diskleri, Al2O, SiC, elmas gibi andrclarn uygun bir balayc ile preslenmesi sonucu elde edilir. zel olarak imal edilen hassas kesme cihazlarnda ise elmas kesici disk kullanlr ve kesme hz istenildii gibi ayarlanabilir. Bu tr kesme cihazlarnda kesmeden kaynaklanan deformasyon miktar minimumdur ve genellikle elektron mikroskobuna numune hazrlamada veya kk numuneleri kesmede kullanlr. ekil 5.14'te Metalografi Laboratuvarlarnda kullanlan tipik bir kesme cihaz grlmektedir.

ekil 5.14 - Laboratuvar tipi kesme cihaz.

Numunenin Kalplanmas ncelenecek numuneler, ayet kk veya biimsiz ekilli ise zmparalama ve parlatma esnasnda elde tutmak glk yaratr. Bu durumda numuneler genellikle kalplanr. Dier taraftan, otomatik parlatma cihazlar iin standart boyutta numune kullanlmas gereklidir. Bu durumda da numuneleri kalplamak, ok sayda numunenin kolayca kodlanarak tasnifinde kolaylk salar. Numuneyi kalplamann dier nemli bir sebebi de; zmparalama ve parlatma esnasnda temizliin kolayca salanmasdr. Numunenin yan yzeylerinin przl olmas nedeniyle, parlatma esnasnda andrc tozlar (abrasiv) tutar ve numune ne kadar ykanrsa ykansn yine bir miktar abrasiv zerinde kalr. Bu abrasivler bir sonraki parlatma kademesinde dklerek numunenin yzeyinde izik meydana getirir. Halbuki kalplanm rnein; bakalite alnm bir numunede bu tozlar bakalite yapr ve ykama ile kolayca bakaliti terk ederler. Numuneyi kalplama iki farkl yntemle yaplabilir; a) Scakta ve basn altnda kalplama, b) Soukta kalplama. Numuneyi scak ve basn altnda kalplamada genellikle bu i iin zel olarak imal edilmi presler kullanlr (ekil 5.15). Bu yntemde kullanlan kalp malzemesi genellikle plastik karakterde tozlardr. Basn ve scakln etkisi ile tozlar birbirine tamamen kaynaarak numunenin etrafn sarar. Seilen plastik malzemenin ayn zamanda dalama esnasnda kullanlacak dalama reaktifinden etkilenmemesi gerekir. Bu zelliklere sahip piyasada pek ok malzeme mevcuttur. Bu malzemelerden en yaygn kullanlan termoset bir malzeme olan bakalittir. Kalplama presi ile yaklak 5 dak. iinde standart apta (1 in) kalp (bakalit) elde edilir. Kalplama presleri genellikle otomatiktir. Basn miktar 1000 kg/cm olup hidrolik olarak salanr. Istma nitesinin scakl kullanlan plastiin ergime scaklna gre 150C mertebesindedir.

ekil 5.15 - Kalplama presi.

Kalplama preslerinde uygulanan basn ve scaklk, ergime noktas dk, yumuak metalleri deforme edeceinden bu yntem uygulanmaz. Bunun yerine souk kalplama yntemi uygulanr. Bu yntemde kullanlan malzemeler polyester , epoksi ve akriliktir. Her malzeme de iki bileenden ibaret olup, bunlardan biri reine, dieri ise sertletiricidir. Her iki bileen belirli oranlarda kartrldktan sonra ekil 5.16'de gsterildii gibi numuneyi ihtiva eden kalba dklr. Karm oda scaklnda egzotermik polimerizasyona urayarak bir sre sonra katlar. Kalp istenilen byklkte olabilir ve dolaysyla bu yntemde bir ka kk numuneyi bir arada kalplamak mmkndr. Katlama sresi, kullanlan malzemeye bal olarak 20 dakika ile 24 saat arasnda deiir. Bu sreyi ksaltmak iin dkmler dk scaklktaki bir frnda tutulabilir (Frn scakl numuneyi etkilemeyecekse). Katlama tamamlandktan sonra esnek plastik kalp, katlaGan kitleden kolayca syrlr. Scak veya soukta kalplamadan nce numuneleri zmpara tana tutarak, kesme esnasnda oluan metal apaklar temizlenmelidir. Ayrca, kaba zmparalama da tavsiye edilir. Elektrolitik parlatma iin numunelerin iletken bir kalba gmlmesi gerekir. Bu durumda genellikle termoset veya termoplastik malzemeye iletkenlii salayacak miktarda bakr veya demir tozu ilave edilir. Numunelerin eer kenar ksmlar incelenmek isteniyorsa ve zellikle bu ksm krlgan bir zellik tayorsa parlatma esnasnda bu blgenin muhafaza edilmesi olduka zordur. Bu blgeyi koruyabilmek iin kenar beslemesi yaplr. Bu amala numunenin zeri genellikle bakr, nikel veya demir ile kaplanr. Kaplama kalnl, en az 3-5 m kadar olmaldr. ayet numune says fazla ise bunlar birbirine kartrmamak iin numunelerin kodlanmas gerekir. Kodlama genellikle kalplanm numunelerin arka yzeyine titreimli kalemle yaplr.

ekil 5.16 - Soukta kalplama.

Zmparalama ve Parlatma Numuneler kesildikten ve kalba alndktan sonra, mikroskobik inceleme iin parlatlmalar gerekir. Parlatma ilemi, eitli parlatma kademelerini ierir. Her kademede bir evvelki kademede kullanlan andrclardan daha ince andrc kullanlr ve bylece her kademenin numune yzeyinde yaratt deformasyon ve izik minimuma indirilir. Numunelerin parlatlmasndaki baar, parlatlacak malzemeye uygun yntem ve andrcnn seimine baldr. Andrclarn tane bykl, mesh veya mikron cinsinden belirtilir. Zmparalar ise genellikle zmpara numaras ile ifade edilir. Zmparalar, genellikle SiC taneleri ierir ve Tablo 5.1'de gsterildii gibi tasnif edilir. Tablo 5.1de, zmpara numaras arttka tane boyutunun kld grlmektedir. Numunenin yzeyinde, numuneyi kestiimiz aletin izleri bulunur. Ayrca kesme esnasnda numunenin yzeyi bir miktar deforme olur. ekil 5.17, el testeresi ile kesilmi numunedeki yzey durumunu ematik olarak gstermektedir. Numuneyi orijinal yap temsil ettiinden, toplam deformasyona uram tabakann ortadan kaldrlmas parlatmann amacdr. Bu i balca drt kademede yaplr; a) Kaba zmparalama kademesi, b) nce zmparalama kademesi, c) Kaba parlatma kademesi, d) Nihai parlatma kademesi. Kaba zmparalama kademesinin amac, bir sonraki zmparalama ve parlatma kademeleri iin gerekli dz yzeyi elde etmektir. Bu ilemde numune nce zmpara tana tutulur. Bylece numunedeki apaklar ve numuneyi kesen aletin izleri ortadan kaldrlm olur. Arkasndan, srayla 80, 150, 240 ve 320 no.lu zmpara ile zmparalanr. Kaba zmparalamada dikkat edilecek husus, numunenin snmasn nlemektir. Bu nedenle, zmparalama kademesi genellikle ya yaplr. Bunun, numunenin snmasn nlemenin yan sra dier baz yararlar vardr. Sv ortam, numune yzeyi ile zmpara arasnda daha homojen bir temas salar. Dier taraftan sv, zmpara abrasiflerini bir arada tutarak etrafa dalmalarna engel olur. Parlatma kumalarnn yrtlmasn nlemek iin numunedeki (bakalitin) keskin ke ve kenarlar da, kaba zmparalama kademesinde kaldrlmaldr.

Tablo 5.1 - Zmpara katlarnn tasnifi.

ekil 5.17 - El testeresi ile kesilmi numunedeki yzey durumu ve mteakip zmparalama kademelerinin bu blgeye etkisi (A, B, C tabakalar kesme sonucu deformasyona urayan blgeyi ve D orijinal iyapy gstermektedir).

nce zmparalama kademesinde 400, 600, 800, 1000 ve 1200 no.lu zmparalar kullanlr. Mekanik parlatmada numune elle tutulur ve zmpara kadna fazla bastrlmadan zmparalanr. Bir zmparadan dierine geilecei zaman, bir nceki zmpara tanelerinin, kendisinden daha ince taneli olan zmparaya gemesini nlemek asndan el ve numune iyice ykanmaldr. Pratikte, bir zmparadan dierine geildiinde, gekil 5.18de gsterildii gibi numune 90 evrilerek bir evvelki zmparalama ynne dik olarak zmparalanr. Bu ilem zmparalama sresinin tespiti bakmndan nemlidir. Belirli bir zmparadaki zmparalama sresi, bir evvelki zmparalama esnasnda meydana gelen iziklerin tamamen yok edinceye kadar geen srenin iki kat kadardr. Zmparalama esnasnda numune yzeyinde oluan izikler ve deformasyon tabakas bir sonraki zmparalama ile ortadan kalkar. Bunun iin her zmparalama kademesi sonunda numune gzle kontrol edilmelidir. Zmparalama esnasnda oluan iziklerin derinlii

ve deformasyon tabakasnn kalnl, numunenin sertliinin yan sra zmparadaki andrcnn tane boyutu ile dorudan ilgilidir.

ekil 5.18 - nerilen zmpara ynleri; AA zmparalama yn, BB bir sonraki zmparalama yn. Numune zmparalanrken deiGik bastrma yknden kaynaklanan farkl eik yzeylerin olumasna meydan verilmemelidir. Bu durum, dalama ve mikroskopta ett esnasnda baz zorluklar karr. rnein numunenin yzeyi homojen bir ekilde dalanmaz. Mikroskobik ett esnasnda da grntnn netliini ayarlamak gleir. Kaba ve nihai parlatma kademelerinde numune, parlatma arklarna tutulur. Parlatma arklarnn aplar 20-25 cm olup, pirin veya bronzdan yaplr. Genellikle birka tanesi masa zerine tespit edilerek beraberce bir parlatma nitesi meydana getirirler (ekil 5.19). Parlatma arklarnn hzlar 150-350 devir/dak. arasnda deiir. Yksek devir, kaba parlatma kademesinde, dk devir ise nihai parlatma kademesinde kullanlr. arklarn zeri, parlatma kademesine ve numune karakteristiklerine gre adr bezi, sert uha, flanel, naylon, poplin, kadife gibi parlatma kumalar ile kaplanr. Parlatma kumalarnda aranlan zellikler, dokularnn sk ve homojen olmasdr. Parlatma disklerinden zmparalama kademesinde de yararlanlr. Bu durumda arklarn zerine zmpara kad tespit edilir. Genellikle parlatma kademesinde kullanlan andrclar ise srasyla -almina (150,3 m) ve -almina 'dr (0,05 m). Her ikisi de damtk su ile sspansiyon eklinde kullanlr. Numune parlatma arkna tutulur ve almina solsyonu zaman zaman parlatma kumana tatbik edilir. Burada dikkat edilecek nokta, parlatma kumann nem derecesidir. Minimum nem miktar, numunenin parlatma arkndan uzaklatrldnda havada 1-5 saniye ierisinde hemen kurumasna tekabl eder. Nem miktarnn daha az olmas, numune yzeyinde lekelenmelere yol aar. Bu nedenle parlatma kumann kurumasna meydan verilmeksizin zaman zaman andrc sspansiyon kullanlmaldr. Ar nem de parlatma sresini uzatr ve numune yzeyinde oyuklanmaya yol aar. Kumata yeterli miktarda andrc olup olmad numunenin yzeyine baklarak anlalr. Yzeyde ince opak bir tabaka mevcutsa andrc miktar yeterlidir.

ekil 5.19 - Parlatma arklar. a) Parlatma ark nitesi, b) tek ark, c) tek ark, otomatik parlatma Dalama Parlatlm numunelere mikroskopta bakldnda, yaplar hakknda bilgi sahibi olmak ender rastlanan bir durumdur. Parlatmadan sonra ancak, metalik olmayan kalntlar, porozite, atlak, yzeydeki dier benzeri kusurlar kolaylkla grlebilir. Baz demir-d alamlarda taneler dalanmadan nce sadece polarize k altnda grlebilmektedir. Bu nedenle parlatmadan sonra numunelerin mikroskopta incelenmesinde yarar vardr. Parlatlm numunenin yzeyi eit bir ekilde dattndan yapdaki ayrntlar ayrt edilemez. Bu nedenle yapda kontrast oluturulmas gerekir. Malzemelerde gerek i yap zelliklerini ortaya karmak iin metalografide ou kez, parlatlm numune yzeyine uygun bir reaktif tatbik edilir. Bu ileme kimyasal dalama veya ksaca dalama (etching) denir. Dalama ile parlatma sonunda grlemeyen mikroyap zellikleri aa kar. Dalama, ayrca fazlarn cinsini tayin etmede, dislokasyonlarn yerlerini belirlemede (etch pitting) ve ynlenme ettlerinde kullanlr. Dalama reaktifi, mikroyap ayrntlarn, numunenin yzeyinden ieriye doru tercihli olarak znmesi sonucu ortaya karr. ok fazl yaplarda farkl fazlarn veya tek fazl alamlarda ve saf metallerde farkl dorultuda ynlenmi tanelerin dalama reaktifi iinde znme miktarlar phesiz farkldr.

Metalurji Mikroskobu Metal ve alamlarn iyaplar metalurji mikroskobu (optik mikroskop) ile ett edilir. Gelimi bir metalurji mikroskobunun bytmesi 2000X mertebesinde olup ayrma gc 1000 aamaz. Daha yksek bytmelerdeki iyap etd, geirimli ve taramal elektron mikroskoplarnda yaplr. Elektron mikroskobunun alma koullar optik mikroskoptan tamamen farkl olduundan bu blmde yer verilmeyecektir. yap etdnde genellikle k yansmasndan yararlanldndan metalografide kullanlan optik mikroskop biyolojide kullanlan optik mikroskoptan farkldr. Metal mikroskobu ile numunedeki fazlarn zellikleri, dalmlar, tane snrlar, kayma bantlar, ikizler, porozite, kalnt ve atlaklar kolayca ayrt edilebilmektedir. Metal mikroskobu, ekil 5.20'de grld gibi birbiri ile balantl balca ana optik sistem ierir. Bunlar; objektif, okler ve aydnlatma sistemleridir. Metalurji mikroskobunda grnt, parlatlm numunenin dalanmas sonucunda dalaycdan etkilenerek znen fazn ukurlamas sonucu daha koyu renkte grlmesi prensibine dayanr. ekil 5.21de dalanm iki fazl bir numunenin optik mikroskopta grntsnn olumas ematik olarak gsterilmitir.

ekil 5.20 - Metal mikroskobunda optik sistem.

ekil 5.21 - Dalanm iki fazl bir numunenin optik mikroskopta ematik grnts.

6.ALMNYUM, MAGNEZYUM, TTANYUM VE BAKIR ALAIMLARI ALMNYUM VE ALAIMLARI Alminyum tabiatta birok bileik halinde bulunmakla beraber alminyum retiminde kullanlan cevher boksittir. Alminyum retiminde iki safha vardr. Almine eldesi (Al2O3) ve alminadan Alminyum metali elde etmedir. Yurdumuzda alminyum Seydiehir'deki Etibank alminyum tesislerinde retilmektedir. Alminyumun zellikleri: Alminyum ok dk younluklu (2,7 g/cm) hafif bir metaldir, younluu eliin younluunun yaklak te biridir. Ergime scakl 680oC ve parlak gm renklidir. Yzeyinde oluan oksit filmi sayesinde korozyona kar direnlidir. Ancak bakr ile temas halinde Elektrokimyasal korozyona urayabilir. Bakrdan sonra elektrii en iyi ileten metaldir. Elektrik iletkenlii bakrn te ikisi mertebesindedir. Ayn zamanda sy da iyi iletir. elikten be kere daha iyi s iletir. ok yumuak ve snek olduu iin souk ekil alma kabiliyeti iyidir. Ancak tala kaldrlarak ilenmesi zordur. Tala krlgan yapmak iin iine kurun alam eleman olarak katlabilir. Saf halde iken dayanm olduka dktr. Ancak alamlar konstrksiyonlar da kullanlabilir. Alminyum malzemeler alamlarna ve sertlik deerlerine gre snflandrlr. Piyasada 5000 6000 ve 7000 serisi alminyum malzemeler sklkla kullanlyor. Bunun dnda malzemecilerde oka rastlanan "hadde alminyum" denilen dk sertlikli, ekstrzyon yntemiyle retilmi malzemeler de var, ar yumuak olduu iin ilenmesinde ok sorunlar yaratr. Baz malzemeler yle : 5724 : En ok bulunan alminyum tr, uygun kesme svs ile ilenebilen, yumuak, termal direnci dk bir malzeme. Makine elemanlar yapmnda ska kullanlr. 5083 : Daha sert, thermoform kalplar yapmna uygun bir malzeme. Andrclara kar duyarl olduundan genellikle ilendikten sonra eloksal kaplama yaplarak kullanlr. 6060 : Gerek kalp malzemesi, mekanik mukavemeti de orta deerlerde olduundan, baz makinelerde yap eleman olarak da kullanlr. (Masast CNC' ler gibi)

7074 : Gerekten sert bir malzeme, ilenmesi ok rahat ve dayanm yksek olan bu malzeme ise korozif ortamlarda alacak makine paralar, yk tayan elemanlar (uzay profiller vs.) bir noktaya kadar darbeli alacak sistemler yaplabilir. Lineer rulman yataklar, gravr ilemeler, kuyumculuk kalplar bu malzemeden yaplr. Kullanlma Yerleri: Mutfak eyalar, ev eyalar, bina kaplamalar, elektrik iletkenleri, kimya ve gda sanayiindeki kaplar, havaclkta, motor para ve gvde dkmnde, kap pencere yapmnda vb. yerlerde kullanlr. Alminyum Alamlar Bundan beklenen, yaplan alam ilavesi bu metalin snekliini ve korozyon direncini bozmadan dk olan akma ve ekme mukavemetlerinin ykseltilmesine sebep olmaktr. Balca ilave elemanlar mangan, Silisyum, Magnezyum, inko, Bakrdr. Yksek oranda bulunan sz konusu alam elemanlaryla alminyum, metaller aras bileikler oluturur. Bunlar sert ve krlgandr. Bylece sertlik ve mukavemetle art olurken, ekillendirilebilme kabiliyeti der. Alminyum Bakr Alamlar Alminyum bronzlar % 14e kadar alminyum ieren bakr esasl alam ailesidir. Dier alamlarn sunamad mekanik ve kimyasal zellikleri alminyum bronzlar sunar. Bu zellikler alminyum bronzlarna birok stnlkler salar. Sertlikleri 40 42 RC ye kadar kan cinsleri vardr. Avantajlar: stn mukavemet. Bu zellii dk alaml eliklerin zelliklerine benzer. stn korozyon direnci. Paslanmaz eliklerin bile iyi neticeler sunamad deniz suyu ve benzer ortamlarda alminyum bronzlar, tercihen kullanlr. Malzeme yorulmasna kar stn dayanm. Bu da uzun mrl alma salar. Oksidasyon dayanm Dkm ve ileme kolayl Yksek sertlik ve anma dayanm yi kaynak edilme zellii Dkm ve dvlr halde temini

Bu malzemenin anma dayanm da yksek olduundan kalplkta ve makine imalatnda elie alternatif tekil etmektedir. elikten daha iyi sl iletkenliinin olmas sayesinde de plastik kalplarnda elie alternatif tekil eder. rnein plastik kova kalplarnda ekirdek tamamyla bronzdan yaplr. Srtnme katsaysnn dk olmas nedeniyle, paslanmaz saclarn derin svama kalplarnda kullanlan malzemedir. Alminyum Alamlarnn eitleri Alminyum bronzlar drt ana gruba ayrlr: Alfa Alamlar: Bu alamlar % 8 den daha az alminyum ierirler. Dk miktarlarda alam elementleri ihtiva ettii iin scak ve souk olarak iyi ileme zellikleri vardr. Souk ileme ile boru, levha, erit ve tel ekillerine getirilmeye uygundur. Beta Alamlar: Bu tip alamlar % 8 - % 11 alminyuma ilaveten daha yksek mukavemet iin demir veya nikel ierirler. Bu tip alamlar scak ilemeye ve dkme uygun alamlardr. Bu alamlar ok stn anma dayanm istenen zel uygulamalar iin uygundur. Bakr-Alminyum-Silisyum Alamlar (Silisyum Bronzlar): Bu alamlar alfa faz alamlar olup iyi mukavemet ve ileme zelliine sahiptirler. Bu alamlar tek fazl alamlardan daha stn mukavemet zelliklerine, kolay dvlme ve scak ileme zelliine sahiptir. Bakr-Mangan-Alminyum Alamlar: Bu alamlarn iyi dklme zellikleri vardr. yi korozyon dayanm ve stn kaynak edilebilme zelliklerine sahiptirler.

Alminyum Bronzlarnn Mekanik zellikleri

ekme Mukavemeti:

Baz alminyum bronzlarnn mukavemetleri dk alaml

eliklerinkine yakndr. Hatta bu zellikleri baz paslanmaz eliklerden daha stndr. Dahas bu alamlar, yksek ve dk scaklklarda mukavemetlerini byk oranda muhafaza eder. Basma mukavemeti; en stn zelliklerindendir. Srtnme katsays, eliin katsaysnn 1/3 kadardr. Sertlik: Alminyum bronzlarnn sertlii alminyum yzdesinin artmas ile artar. leme zellii: ou alminyum bronzlar yeterli derecede ileme zelliine sahiptir. Alminyum Bronzlarnn Tipik Kullanm Alanlar Dkm Mamuller: Derin svama kalplar, Haddeleme ekipmanlar, Burlar, Makine paralar, Kzaklar, Gemi pervaneleri, aftlar, Pompalar ve valfler, Yataklar, Kvlcm karmayan el aletleri, Cam kokil kalplar, Dmenler ve pervane Kanal kapaklar, Dili ve dili taslak malzemeleri Dvlm Mamuller: Yataklar, Mknatslanmayan paralar, ubuklar ve profiller, Serbest dvlm paralar,

Dililer, Basnl tanklar, Zincir Yaylar, Valf milleri Boru malatnda Alminyum Bronzlar Kullanm: Paslanmaz boru imalat: Paslanmaz boru imalatnda saca form veren forum makaralar ve kaynak makaralar kullanlr. Bu imalat srasnda souk kaynak olarak nitelendirilen yapmalar borularn yzeyine zarar vermektedir Bunun dnda paslanmaz elik hammadde, makaralar zerinde belli bir hzda rahat kayabilmeli, ve de en nemlisi makaralardan geerken izilmemeli. Bu yzden makaralarda eitli zelliklerdeki alminyum bronzu kullanm yukarda bahsedilen hem souk kaynak oluumunu nler hem de sacn makaralardan yksek hzda izilmeden gemesini salar. Siyah sacdan boru imalat: Boru fabrikalarnda son hat olan borunun kaynak yapld kaynak hattnda uygulanan karlkl akmlar devreyi kaynak makaras zerinden tamamlar. Bu

malzeme alminyum bronzundan yaplrsa malzeme manyetik olmadndan zerinde mknatslanma olmaz. Bylece kaynak apaklar da makara zerine yapmaz. Paslanmaz elik Eya Dmalatnda Alminyum Bronzlar Kullanm: sektrlerinden biri olan mutfak eyalar imalatnda da lkemizin lokomotif bronzlar ok

alminyum

kullanlmaktadr. Paslanmaz sac izmemesi, dk srtnme katsays nedeniyle sacn ok rahat kaymas tercih nedenleridir. derin svamalarda, cam kapaklarnn paslanmaz erit kaynanda, elik tencerelerin sap kaynanda kullanlmaktadr.

ekil 6.1 Tencere derin svama kalp ve presi

MAGNEZYUM ve ELDES Dnyada toplam retimin %75'i elektroliz tesislerinde, geri kalan %25'i silikotermik yntemlerle yaplmaktadr. Magnezyum klorr redksiyonunda, metalik magnezyum ve klorr rn olarak ortaya kar. Magnezyum dkm ingotlar eklinde kat halde, klorr ise gaz halinde bulunur. Magnezyumun retildii baka bir metot ise magnezyum oksidin silisyum ile redksiyonudur (sl indirgeme metodu). Bu proseste ferrosilisyum kat halde magnezyum oksitle reaksiyona girer ve yksek scaklk, dk basn koullarnda magnezyum gaz hale geer, reaktrn soutucularnda magnezyum kristalleri kondanse olurlar. Bu kristaller ergitilip, ingotlar halinde dklr. Magnezyum retimi, dk enerji maliyetinin olduu ve/veya ok zengin yataklarn bulunduu blgelerde yaplmaktadr. En byk retim blgeleri srail, Avustralya, Norve, Kanada, in ve

Rusya' da bulunmaktadr. Bugn, in ve Rusya faktrn gz nne aldmzda, deiik kaynaklara dayanarak yllk 1 milyon tona yakn bir toplam retimden bahsetmek mmkndr. Magnezyum ve Alamlar Birok endstriyel uygulamada, hafif mhendislik malzemelerine olan talep srekli artmaktadr. Hafif metal alamlarndan olan magnezyum alamlarnn, endstriyel uygulamalardaki kullanmlarnn gelecekte olduka yaygnlaaca beklenmektedir. Buna bal olarakta magnezyum esasl kompozit malzemelerin kullanm artacaktr. Magnezyumun younluu 1.74 gr/ cm3 olup, yapsal uygulamalarda kullanlan en hafif metaldir. Arl, alminyumun te ikisi, demirin drtte biri, bakr ve nikelin ise bete biri dzeyindedir. Alamlandrldnda, mekanik zelliklerinde iyilemeler grlr. Magnezyum alamlar, yksek zgl dayanma, iyi dklebilirlik zelliine ve yksek snmleme kapasitesine sahiptirler. Dk ergime scakl (650 C) ve iyi kaynak kabiliyetine sahip olan magnezyum, doada yaygn olarak bulunabilmektedir. Magnezyum, alminyum kadar mukavemetli deildir, fakat spesifik dayanm daha iyidir. Bu nedenle uzay aralarnda, yksek hzl makine ve nakliye aralarnda kullanlr. Ancak magnezyum alamlar; Oksijene kar ilgisinin fazla olmas, Dk elastik modl ve yorulma direncine sahip olmas, Yksek scaklkta srnme dayanm deerinin dk olmas vb. nedenlerle daha az tercih edilirler. En nemli alam elementleri alminyum ve inko olup, yaklak % 2.5-8 alminyum ve % 0.54 inko ilave edilir. Bu sayede dayanm artrlabilmektedir. Magnezyum alamlar iyi dklebilir alamlardr, sertleebilen ve sertlemeyen trleri mevcuttur.

Anma direnci dk olan Mg ve Al gibi metal matrislere, rijit partikl takviyesi yaparak veya grafit gibi yalayc partikller katlarak anma direnleri arttralabilir. MAGNEZYUM ve ALAIMLARININ ZELLKLER , SINIFLANDIRILMASI Magnezyumun en nemli alam elemanlar alminyum, inko, zirkonyum ve toprak alkaliler olarak saylabilirler. Ama en geni spektrum alminyum ve inko grubudur. Yksek scaklk uygulamalar iin gelitirilen yeni magnezyum alamlarnda nadir toprak metalleri kullanlmaktadr. Magnezyum alamlar, 160-300 N/mm ekme dayanm, 80-190 N/mm %0.2 akma dayanm ve % 2-15 kopma uzamasna sahip alamlardr. Magnezyum alamlar kara tatlarnda, elektronik, bilgisayar ve spor gereleri endstrisinde kullanm alan bulmaktadr. Geleneksel magnezyum alamlar getiimiz yzylda gelitirilmeye balanmtr. Gnmzde, plastik ve fiberle takviye edilmi kompozitlerde kullanlan alamlar bulunmaktadr. Magnezyum ve alamlarnn dayanmlarnn arttrlmas alamlama, pekleme, tane boyutu kltlmesi ve kelme sertlemesi ile salanr. Magnezyum alamlar elde edilebilirlii asndan da bir sknt yaanmamaktadr. Yerkabuunun %2.7' si magnezyumdan olutuundan ve de zellikle deniz suyunda % 0.13 orannda magnezyum bulunduundan, elde edilebilirlik asndan bir problem yoktur.

MAGNEZYUM ALAIMLARININ STANDARTLARLA GSTERM Magnezyum Alamlar ; AE Serisi : Magnezyum , alminyum ve nadir toprak alamlar-rn: AE42 AJ Serisi : Magnezyum , alminyum ve stronsiyum alamlar-rn:AJ52 HP-(Yksek Basn) AM Serisi : Magnezyum , alminyum ve mangan alamlar-rn:AM60B AS Serisi : Magnezyum , alminyum ve silisyum alamlar-rn:AS31 AZ Serisi : Magnezyum , alminyum ve inko alamlar-rn:AZ91D EQ Serisi : Magnezyum , nadir toprakgm ve bakr alamlar-rn:EQ21 EZ Serisi : Magnezyum , nadir toprak ve inko alamlar-rn:EZ33A HM Serisi : Magnezyum , toryum ve mangan alamlar-rn:HM21A HZ Serisi : Magnezyum , toryum ve zirkonyum alamlar-rn:HZ32A QE Serisi : Magnezyum , gm ve nadir toprak alamlar-rn:QE22A QH Serisi : Magnezyum , gm ve toryum alamlar-rn:QH21 WE Serisi : Magnezyum , itriyum ve nadir toprak alamlar-rn:WE43ZC Serisi : Magnezyum , inko ve bakr alamlar-rn:ZC71 ZK Serisi : Magnezyum , inko ve zirkonyum ala mlar-rn:ZK11 ZT Serisi : Magnezyum , inko ve toryum alamlar-rn:ZT32

Bu standart gsterimlerden ayr olarak Magnezyum Aratrma Enstitsnn (MRI) gelitirmi olduu yeni alamlara ait gsterimler de mevcuttur. Magnezyum Aratrma Enstits yeni alamlar MRI-1, MRI-2, MRI-3,..MRI230D eklinde tanmlamtr. Her geen gn kefedilen yeni alam says artmaktadr.Bu yeni alamlar temel alamlarn inovasyonu ile gelitirilmitir. rnein, MRI-1in temel alam AM60 iken, MRI-2nin temel alam AM70tir. Otomotiv endstrisinde ok kullanlan MRI-153 alamnn temel alam ise AZ91dir. Magnezyum Alamlarnn Snflandrlmas Genelde magnezyum alamlar dkm alamlar ve dvme alamlar olarak ikiye ayrlabilir. Magnezyum dkm alamlar kum ve kalba dkm alamlar olarak, dvme alamlar ise erit, plaka ekstrzyonlar ve dvmeler olarak alt blmlere ayrlabilir. Baz alam rnlerine sl ilem uygulanrken, dierlerine uygulanmaz. 1. Dkm Magnezyum Alamlar Magnezyum akclk, besleyicilik, dayanm ve korozyon direnlerinin iyiletirilmesi bakmndan Al,Zn,Zr ve nadir toprak elementleri ile dkm yntemiyle retilir. Mg-Al Dkm Alamlar: Alminyum, magnezyum ile dayanm, dklebilirlii ve korozyon direncini iyiletirmek iin alamlandrlr.Mg-Al faz diyagramndan grlecei zere, alminyum 437 C de % 12,7 magnezyumda max. kat znrle sahiptir ve znebilirlik oda scaklnda yaklak % 2' ye der.Uygun bir zndrme, su verme ve yalandrma ilemiyle, dayanm yksek ve snek alam salayan kk tane yapl keltinin olumas beklenebilir.Ancak durum bu ekilde gelimez ve uyumsuz, kaba taneli bir kelti retilir. Bu kelti de kuvvetli bir mukavemetleme etkisi retmek iin yeterince ince ve youn deildir.Ticari neme sahip sadece birka Mg-Al ala m vardr. AM60 dk arlk ve stn sneklik zelliiyle otomobil jantlar iin uygulama alan bulur.

Mg-Al-Zn Dkm Alamlar: Mg-Al-Zn alamlar, magnezyum alamlar iin, hafiflik, dayanm ve nispeten iyi korozyon direnci kombinasyonlarndan dolay endstriyel neme sahiptirler. Alamlarn ou kokil kalba dkmdr. Mg-Al alamlarna inko ilavesi ile dayanm, kat ergiyik mukavemetlenmesi ve kelme sertletirilmesi ile artar. Magnezyum, yaklak % 10 dan fazla Al+Zn ile alamlandrlamaz nk alamn sneklii, gevrek metaller aras bileik oluumu nedeni ile azalr.

Mg-Zn-Zr Dkm Alamlar: Bu alamlar (ZK51, ZK61) snrl kullanma sahiptir. nk bunlar dkm srasnda mikro boluk iin hassastrlar ve yksek inko ieriklerinden dolay kaynaklanamazlar.. Mg-Zn-Nadir Toprak-Zr Dkm Alamlar: Bu alamlar (EZ33, ZE43) nispeten iyi dklebilirlie sahiptir. Nadir toprak elementlerinin ilavesi mikro boluklar bastrma eiliminde olduklarndan dklebilirlik iyileir 2. Dvme Magnezyum Alamlar Dvme magnezyum alamlar haddelenmi levha veya folyo, ektrzyon (ubuk, boru ve ekilli paralar) ve yapsal uygulamalar iin dvme mamuller olarak retilir. Bu dvme magnezyum alamlarnn en nemli avantaj dk fiyat, yksek dayanm ve snekliktir ve dkm haline gre mekanik zellikler bakmndan daha fazla alanda kullanlma zelliine sahiptir. Yksek Scaklk Mg Dkm Alamlar Nadir toprak elementleri, gm ve itriyum ieren magnezyum dkm alamlar 200-250 C aralndaki uygulamalar iin gelitirilmitir. Yaklak %4 itriyum ieren yksek scaklk ekme zelliklerine sahip WE43 alam da bu grubun en mit verici alamdr. 200 C scakla uzun sre maruz kaldktan sonra bile, yaklak 250MPa oda scakl ekme zelliini koruyabilmektedir. En iyi ekme zellikleri -T6 temper alamn 525 C de 8 saat zndrme, 60 C de su verme ve 250 C de 16 saat yalandrma sl ilem uygulamakla elde edilir. Yksek Scaklk Mg Dkm Alamlar

Magnezyum ve Alamlarnn zellikleri Akclk; Magnezyum akclndan dolay ok kolay dklebilir ve alminyuma gre daha dar toleranslar barndrabilir. Dkmden sonra ou zaman tala kaldrmaya gerek kalmaz. Bu sayede ek ileme admlarna olan gereksinim ortadan kaldrlarak, para maliyeti drlebilir. Magnezyumun mkemmel ilenebilirlii yksek kesme hzlarn ve byk ilerlemeleri mmkn klar. Alminyuma kyasla yaklak 4 kat yksek ileme hzlaryla almak mmkndr. Bu sayede ayn i, alminyuma gre daha az maliyetle yaplabilir. Dk kesme basnlar, yksek sl iletkenlik ve hzls dalm, alminyuma gre 4-5 kat daha iyi bir takm mr salar. Pratikte verimlilii arttrabilmek iin mmkn olduunca yksek hzlarda almas arzu edilir. Ancak yksek hzlar kullanldnda, zellikle ince talalarn tutuma tehlikesi vardr. 0.025 mm nin altndaki ilerlemeler ya da i parasna srtnen kesici takmlar, talalar tututurmaya yetecek miktarda s aa karabilirler. Kesici takm bana dakikada 15-19L/dk kesme svs kullanm olduka iyi bir soutma salar. paras ya da tezgahn zelliinden dolay kesme svsnn kullanmnn uygun olmad durumlarda , kesme hz 150m/dk deerinin altnda olmaldr. Otomotiv endstrisinde kullanlabilecek malzemeler arasnda plastiklerle karlatrldnda daha kat ve daha ok geri dnm mmkn, alminyum ve elik ile karlatrldnda ok daha hafif ve yeterli dayanma sahiptir.

Srnme Dayanm; Magnezyum alamlar srnme direnci asndan incelendiinde, yksek scaklklarda akma ve ekme dayanmlarnn dt grlr. Srekli yk altnda yksek scaklklarda kullanlacak birok parann tasarm, msaade edilebilecek en byk deformasyona gre yaplmaktadr. Bu nedenle srnme direnci ve gerilmeden dolay, ekil deitirme zellikleri nemlidir. Alminyuma kyasla salad arlk avantajna ramen, yksek scaklklarda azalan dayanm zellikleri, alminyuma gre yksek scaklk uygulamalarnda daha geride kalmasna neden olmaktadr. Ancak bir otomobildeki max. alma scaklklar d nldnde, 150 C civarnda alabilecek alamlarn olmas yeterlidir. Yksek scaklk uygulamalar iin magnezyum alamlarnn geliimi devam etmektedir. Yorulma Dayanm; Magnezyum alamlarnn yorulma dayanmlar dier tm metal alamlar gibi, ekme dayanm ile ilikilidir. Fakat ekme dayanm ile yorulma arasnda tam bir oransal iliki bulunmamaktadr. Bunun nedeni de dayanm farkl miktarlarda arttran mekanizmalarn olmasdr. Souk ekillendirme ve kelme sertlemesi ile magnezyum alamlarnn yorulma dayanmlar ok az arttrlrken, kat eriyik mukavemetlenmesi daha iyi yorulma zellikleri salamaktadr.

TTANYUM ALAIMLARI Titanyum ve titanyum alamlar yksek mukavemet, dk arlk ve yksek korozyon direnci gibi zellikleri bnyesinde bir arada barndran nemli mhendislik malzemeleridir. Titanyum ve alamlar henz 1952 ylndan beri kullanmda olduu iin nispeten yeni mhendislik malzemeleridir. Titanyum 4.54 g/cm3 younlua sahip hafif bir metaldir. Bu younluk alminyum (2.71 g/cm 3) ve demirin (7.87 g/cm3) arasndadr. Titanyum demirden (1536oC ) daha yksek bir ergime noktasna (1668 oC) ve demir ve alminyumun arasnda ortalama bir elastikiyet modlne (1160 x106 g/cm2) sahiptir. Klasik hafif metal olarak bilinen alminyumun iki kat, demir veya nikelin ise yar zgl arlna sahiptir. Titanyumun younluk, ergime noktas ve elastikiyet modl Tablo 6.1de karlatrlmtr. Son 60 yldan beri nemi giderek artan titanyum, dnyada en ok kullanlan metalik malzemeler arasnda alminyum, demir ve magnezyumdan sonra drdnc srada yer almaktadr . Titanyum ve titanyum alamlar gnden gne retimi artmaktadr. Titanyum ve alamlar havaclk endstrisi, kimyasal tesisler ve prosesler, denizcilik ve ky tesi uygulamalar, savunma sanayi, mimari, tak ve ss eyas retimi gibi birok alanda kullanlmaktadr. 1960'lardan itibaren yksek korozyon dayanm ve biyolojik uyumluluu nedeniyle biyomedikal alanda ve diilikte de yaygn olarak kullanlmaya balanmtr.

Tablo6.1 Titanyum, Alminyum ve Demirin Baz Fiziksel zellikleri

Titanyum alamlar iki belirgin zellikleriyle n plana kmaktadrlar. Yksek mukavemet ve stn korozyon dayanmlar bu metal ve alamlarnn havaclk sektrnn, kimya endstrisinin ve medikal mhendisliin vazgeilmezi haline getirmitir. Btn bu olumlu zelliklerine karn titanyum srtnme ve anma zellikleri nedeniyle hareketli temasn gerekletii mhendislik uygulamalarnda yetersiz kalmaktadr. Titanyumun zayf tribolojik zellikleri, yksek ve deiken srtnme katsays titanyum ve alamlarnn kullanmn snrlamaktadr. Bu nedenle titanyum ve alamlar genellikle anmann kritik olmad uygulamalarda tercih edilmektedir. Yap maya varan srtnme ve iddetli anma sonucu titanyum kullanlan uygulamalarda enerji ve malzeme kayb olmaktadr. Anma sonucunda korozyon direncini salayan oksit yaps bozulmakta ve anmann yan sra iddetli korozyon da meydana gelmektedir. Titanyumun srtnme ve anma zeliklerini gelitirmek iin yzey modifikasyon tekniklerinin uygulanmas gereklilii aka ortaya konmutur. Zayf olan bu zelliklerin gelitirilebilmesi iin gnmzde, ok eitli yzey ilemleri uygulanmakta ve baarl sonular alnabilmektedir. Sonu olarak titanyum ve titanyum alamlar; mhendislik uygulamalarnda kullanm giderek artan bir metal grubu haline gelirken gnlk yaantmzda da bazen bir gzlk erevesi, bazen bir kol saati kay, bazen de bir spor ayakkabnn tabannda destek malzeme olarak karmza kabilmektedir. Bu tez almasnda nemi gnden gne daha da belirginlemekte olan titanyum ve alamlarnn yzey zelliklerinin mikroyap ve yzey izilme dayanmlar asndan incelenerek gelitirilmesi amalanmtr.

TTANYUMUN VE ALAIMLARININ ZELLKLER Genel Yapsal zellikler Titanyum allotropik bir malzeme olup, oda scaklndaki sk paket hekzagonal (HSP) kristal yapdaki faz, yaklak 885 oC'de hacim merkezli kbik (HMK) yapdaki fazna dnr. Saf titanyum iin bu scaklk " dnm scakl" adn alr. Oksijen, azot ve karbon gibi fazn kararl hale getiren ara yer elementlerin olduka gl etkisiyle ykselen bu scaklk; yer alan alam elementlerinin etkisiyle ya dmekte ya da ykselmektedir. Titanyum alamlarnn zellikleri genel olarak , ve fazlarnn yapdaki hacimsel oranlarna ve dalmlarna ballk gstermektedir. HMK ile kyaslandnda, HSP daha youn paketlenmitir ve anizotropik bir kristal yapya sahiptir, faznn , ile kyaslanmasyla; plastik deformasyona daha yksek dayanm gsterdii, snekliinin daha dk olduu, mekanik ve fiziksel zelliklerinin anizotropik olduu, difzyon hznn yaklak difzyon hznn iki kat olduu ve daha yksek srnme dayanm sergiledii sylenebilir. En nemli kararlatrc elementi olan alminyumun younluu titanyumun yaklak yarsdr. Bu sebeple alamlarnda V ve Mo gibi daha ar elementler kullanlsa da, alamlarndan daha hafiftirler, alamlar genelde orta derece mukavemete sahiptir, + alamlar ve yar kararl alamlar ise, srasyla yksek ve ok yksek mukavemete sahip olabilirler. Ancak ok yksek mukavemet deerlerine eriebilen alamlar bu zellik iin snekliklerinden taviz vermek durumundadrlar. Sneklik byk lde mikroyapya bal olsa da, alamlarna yalandrma sertletirmesi uygulanmad zaman sneklii ve + alamlarnnkine yakn olabilir. Titanyumun yksek oksijen afinitesi, oda scaklnda dahi yzeyinde ok ince(nm) bir oksit tabakas olumasna sebep olur. Titanyum esasl malzemelerin yksek korozyon dayanmlarnn sebebi yzeyde oluan bu oksit tabakasdr. alamlarnn korozyon dayanmlar, alamlarndan daha yksektir. Gnmzde 100'den fazla titanyum alam bilinmektedir. Bunlarn ancak 20-30 tanesi ticari kullanm sahasna sahiptir. Klasiklemi alamlar arasnda Ti6A14V tek bana, kullanlan toplam titanyum alam miktarnn yarsn oluturmaktadr. Alamlandrlmam titanyum ise toplam kullanlan miktarn %20 ila %30'unu tekil eder.

Titanyum Alamlarnn Snflandrlmas Titanyum alamlar genelde , + ve alamlar olarak snflandrlrlar. Snflandrma derinletirildiinde ise 'ya yakn (near ) ve yar kararl alamlar karmza kmaktadr. Titanyum; Alamlandrlmam (Saf) Titanyum alamlar -yakn (near-) ala mlar + alamlar alamlar olarakda gruplandrlrlar. Saf titanyum Ticari saflktaki titanyum (CP Ti), % 98.635 - % 99.5 orannda titanyum iermektedir. CP Ti oda scaklnda sk paket hegzagonal yapdaki faznda bulunmakta olup 885 oC'de hacim merkezli kbik yapdaki fazna dnr. Ayrca bu dnm srasnda her iki fazn da bir arada bulunduu kk bir scaklk aral da vardr. CP Ti, genellikle yksek mukavemet gerektirmeyen ancak korozyon direncinin n planda olduu uygulamalarda tercih edilir. Oda scaklndaki alamsz titanyumun mikroyaps % 100 orannda fazndadr. Katk elementlerin ve zellikle de demir miktar arttka, mikroyapda tane snrlarnda kk fakat artan oranlarda fazna rastlanr.

Titanyum Alamlar Alminyum, kalay veya zirkonyum ieren alamlar daha ok yksek scaklk ya da ok souk ortamlarda tercih edilmektedir, faz zengin olan alamlar, alamlarna gre yksek scaklklarda srnmeye kar genellikle daha dayankldr. ok dk miktarda ara yer atomu ieren alamlar, snekliini ve tokluunu ok dk scaklklarda dahi srdrmektedir. alamlar, + alamlar ve alamlarnn aksine kararl fazna sahip olduklar ndan sl ilem ile sertletirilememektedir. Fakat souk ilem sonras oluan kalnt gerilmeleri yok etmek iin yeniden kristalleme tavlamas veya sadece tavlama ilemi yaplabilmektedir. Dvlebilme kabiliyeti ok dktr ve dvme scakl aral + alamlar veya alamlarndan daha dardr. Dvme srasnda oluan yzey ve/veya gbek atlaklar bunu aka gstermektedir.

Byle bir oluumu nlemek iin de dvme ileminde deformasyon miktarnn daha kk seilmesi ve malzemenin sk sk tavlanmas gerekmektedir. Tek fazl yapya sahip alam na Ti5A12.5Sn alam rnek olarak gsterilebilir. alamlar en ok kimya sanayi ve proses mhendisliince kullanlr. Bu uygulamalarda gerekli olan ok yksek korozyon dayanm ve deformasyon kabiliyetine sahiptirler. CPTitanyumun mukavemet gereksinimini karlayamad yerlerde, en eski titanyum alam olan ve uzun zaman nce kabul grm Ti-5A12.5Sn alam tercih edilir. Dk scaklkl uygulamalar olan hidrojen depolama ve basnl aralarda yaygn olarak kullanlmaktadr. yakn (near-) Titanyum Alamlar "Sper alfa" ya da 'ya yakn (near-alpha) alamlar olarak bilinen bu alamlarn mikroyapsndaki faz yksek kararlla sahiptir ve snrl miktarda fazn kararl klan elementler iermektedir. Klasiklemi biimde, 'ya yakn alamlar yksek scaklk gerektirecek uygulamalar da kullanlrlar, alamlarnn stn srnme dayanm ve + alamlarnn yksek mukavemeti 'ya yakn alamlarda bir arada bulunur. Gnmzde al ma scaklklar 500-550 oC' ye kadar kmtr. Ti-8Al-1Mo-1V, yksek scaklk iin gelitirilmi ilk titanyum alamdr. Ancak yksek alminyum ierii zayf gerilmeli korozyon dayanmna sebep olur. Bu sebeple sonradan gelitirilen btn titanyum alamlar en fazla %6'ya kadar alminyum ieriine sahiptirler. 1970'lerde yaplan bir alma ierikte en fazla %0,1'e kadar olan silisyumun, Ti-6Al-2Sn-4Zr2Mo'nin srnme dayanmn ok arttrdn ortaya koymutur. Bugn en gelimi yksek scaklk titanyum alam Amerikan TIMETAL 834 olarak bilinir. Kullanm scakl st limiti olan 600oC'de uzun sre kararl davranmakta ve oksidasyona kar koruma salamaktadr. + Titanyum Alamlar Bu alamlar, bileimlerinde ve fazlarnn kararlln artran bir ya da daha fazla kararlatrc alam elementleri ierirler. ve fazn kararlatrc elementlerin uygun bir ekilde ayarlanmasyla oda scaklnda ve fazlarnn karm olan bir mikroyap elde edilebilmektedir. Tavlama sonrasnda da yksek sneklik, homojenlik ve yksek dayanm salanmaktadr.

En yaygn kullanlan + alam Ti6A14V'dur. 1950'lerde gelitirilmitir ve bilinen ilk titanyum alamlar arasnda gsterilmektedir. Ti6A14V'un stnl sadece dengeli zellikleri deil, kullanlm ve kullanlmakta olan titanyum malzemeler arasnda en yaygn olarak kullanlan olmasdr. Yaygn kullanm zellikle havaclk sanayinde nemli bir kriter olan en ok test edilmi, denenmi ve gelitirilmi titanyum alam olmasn salamtr. Dier yaygn kullanma sahip + alamlar; yksek mukavemet amal gelitirilmi Ti-6Al-6V-2Sn,yksek mukavemet ve yksek toklua sahip Ti-6Al-2Sn-4Zr-6Mo,gaz trbin motorlarnda 400oC'a kadar olan scaklklarda kullanlmak iin gelitirilmi Ti-6Al-2Sn-2Zr2Mo-2Cr alamlardr. Ti6A14V alam toplam titanyum retiminin % 50 sinden fazlasn oluturmaktadr. Bu alamlardan yksek mukavemet deerleri elde etmek iin sl ilem uygulanabilmektedir. Bu yzden + alamlar 350-400oC arasndaki scaklklarda ve zellikle yksek mukavemet gerektiren uygulamalarda kullanlabilmektedir. Mukavemet art iin, alam ilk olarak yar kararl doymu hale getirilmek zere zeltiye alma scaklndan hzla soutulmakta ve daha sonra yaklak 500 oC'de yalandrlmaktadr. Bu srada mikroyapdaki ar doymu ve fazlar znerek yapya homojen bir ekilde dalmakta ve sertlik artmaktadr. Titanyum Alamlar Bu alamlar bileimlerinde nemli miktarda fazn kararlatrc alam elementleri iermektedir. Sertletirilebilme, dvlebilirlik, souk ekillendirilebilme ve de yksek younluk gibi zellikleriyle dier titanyum alamlarndan farkllk arz etmektedir. Bu alamlar oda scaklnda + alamlar ile ayn mukavemet deerlerine sahip olmasna ramen yksek scaklklarda bu deerler + alamlarndan sonra gelmektedir. alamlar kararsz alamlardr ve faznn matrisi iinde keltilmesi ile sertletirilirler. Yksek krlma tokluuna sahip olup molibden iermeleri bu alamlarn korozyona kar direncini artrr, + alamlarna gre daha iyi ilenebilirlikle beraber sl ileme daha yatkn olduu bilinmektedir. TTANYUM VE TTANYUM ALAIMLARININ KULLANIM ALANLARI Titanyum ve alamlarnn; kimyasal, endstriyel, denizcilik ve uzay ile ilgili uygulamalarn geni bir yelpazesinde stn, olduka gvenilir ve ekonomik olduu teknik adan

kantlanmtr. Geleneksel olarak titanyumun kullanm uzay, uak ve deniz sanayi alanlarnda younlamtr. Metalin kuvvetli ve rijit yaps, dk zgl arl ve grece hafif oluu, yksek scaklklara dayankll ve korozyona kar direnci kullanmn bu zel alanlarda yaygnlamasna neden olmutur. Son otuz ylda metalin yeni ileme yntemlerinin geliimine paralel olarak biyomedikal aparatlardaki ve dental implantlardaki kullanm artmaktadr. Son yllarda titanyum ve alamlarnn, medikal ve dental uygulamalarnda ciddi bir art grlmektedir. Titanyum halen dier yaygn kullanma sahip metaller gibi kesintisiz retim yntemine sahip olmay ve cevherlerinin dk tenorlu oluu nedeniyle pahal bir malzemedir. Yine de dier metallerin bir arada sunamad zelliklere sahip oluu sayesinde ok eitli uygulamalarda kullanlmaktadr. Titanyum ve Alamlarnn Biomedikal Uygulamalar Biomalzemeler, insan vcudundaki organ ya da dokularn ilevlerini yerine getirmek veya desteklemek amacyla kullanlan malzemeler olup, metaller, seramikler, polimerler kompozitler olmak zere 4 gruba ayrlrlar. Biomalzemelerde en nemli zellik biouyumluluk olup, kendisini evreleyen dokularn normal deiimlerine engel olmayan ve dokuda istenmeyen tepkiler (iltihaplanma, pht vb.) oluturmayan malzemelerdir. Metalik biomalzemelerden olan titanyum ve titanyum alamlar, kemikle balanmas iyi olan ve doku tarafndan kabul edilirlii yksek olan biomalzemelerdir. Titanyum ve alamlarnn biomedikal alanda kullanmlarn salayan faktrler unlardr: Mekanik dayanklln uygun olmas Titanyum ve alamlarnn havada okside olmasyla meydana gelen oksit tabakasnn, materyalin fizyolojik evrede kararl kalmasn salamak Bu oksit tabakasnn vcut iinde titanyumu korozyona kar direnli klmas Titanyumun dier benzeri olan pasif olmayan metallerle kaplanabilir olmas ve vcutta galvanik akma neden olmamas Titanyum alamn elastiklik modlnn dier tm implant materyallerine nazaran kemie daha yakn olmas Biyolojik olarak uyumlu olmas ve

Biyolojik ortamda kullanlmas istenen malzemelerde aranmas gereken ilk art, o malzemenin ilevini gerekletirdii ortamda tolere edilebilmesidir. Yani kullanld ortam tarafndan reddedilmemesidir. Yaplmas gereken ncelikle hangi malzemelerin bu zelliklere sahip olduunun belirlenmesi ve bunlarn snflandrlmasdr. Daha sonra bu malzemeler gsterdikleri mekanik zelliklere gre vcut ierisinde deiik blgelerdeki tedavi metotlar iin aday olarak gsterilebilirler. Bu kriterlere sahip olan ve bugn kullanlmakta olan bu malzemelere bio malzemeler denmektedir. Titanyum oksijenle ok abuk reaksiyona girdii iin yzeyinde daima koruyucu bir titanyum dioksit tabakas grlr. Bu sayede korozyona kar yksek diren gsterir dolaysyla doku uyumu en iyi olan metaldir. Gnmzde metal alerjisinin korozyon kaynakl olduu kantlanmtr. Titanyum korozyona kar direnli olduu iin metal alerjisi olan hastalarda kullanlabilir. Titanyum alamlar mikro cerrahinin hassasiyetine uygundur. Havaclk ve uzay sanayisinin ihtiyalar ile gelimi olan titanyum, mikro cerrahi alannda vazgeilmez hale gelmitir. Yine ok nemli bir zellik olarak titanyumun baz alamlar anmaya dayankldr ve uzun mrldr. Sert oluuyla ince ular gl kullanma imkn salar. Korozyona kar ok yksek dayanma sahiptir. Titanyum alamlarnn yorulma dayanm da dier metallerin yorulma dayanmlarna gre nemli lde stndr. Son yllarda en ok kullanlan metal implant, titanyumdur. Titanyum, ticari saflkta titanyum ve Ti6A14V olmak zere iki ekilde kullanlr. Saf titanyum mekanik zellikler asndan zayftr ve protez zerine poroz kaplama kaplamalar bymesini salamak amacyla sksk kullanlrlar. Yapay olarak ullanlr. Poroz ve yerletirme kala protezlerinde ve di implantlarnda, kaplamadaki porlarn iinde kemik balant

tedavilerinde yaygn olarak kullanlan Ti6A14V alamlar, paslanmaz elikler ve kobaltkrom alamlarnn yaklak yars kadar bir elastik modle sahiptir.

Sonu olarak titanyum esasl alamlarn biyolojik olarak uyumlu olduklar histolojik deneylerle kantlanm olup tek dezavantajnn olduka pahal olmasdr. Titanyum ve Alamlarnn Havaclk Uygulamalar Titanyum kullanm ilk olarak uak ve uzay endstrisiyle balarken zamanla, sz konusu stn zellikleri nedeniyle birok alana yaylmaya balamtr. Hafiflii ve yksek mukavemeti

nedeniyle havaclk uygulamalarnda kendine yer bulmutur. Titanyumun havaclk sanayinde yaygn kullanmnn nemli sebepleri; Hafiflik alma scakl Korozyon direnci Polimer matriksli kompozitlerle galvanik uyumluluk Hacim kstlamasdr. Gnmzde otomobil sanayi rettii bir aracn arlndaki bir kilogramlk hafifletme iin 15$ maliyeti tolere edebilirken, havaclkta bu rakam atlan her bir kilogram fazladan arlk iin 1500$'a kmaktadr. Eer retim ok daha ileri teknoloji gerektiren uzay faaliyetleri ile ilgili ise bu rakam 15000$ civarna ykselmektedir. Bu durum titanyumun dier stn zellikleri dnda sadece dk younluu sayesinde kendisine havaclk sanayinde nemli bir pazar yakaladm aklayan gzel bir rnektir. Byk ticari uaklara bakldnda, gvde yapsnda ortalama %5-9 arasnda titanyum kullanlmaktadr. titanyum Ancak alma scaklnn, civarndadr. ok Uak dikkate alnd motorlarda ise kullanm %33-38 motorlarnda hacimsel oranlara

bakldnda titanyum alamlar en ok kullanlan malzemedir. Havaclk sanayinde, mekanik zellikler kadar retilen paralarn kullanm mrleri de nemlidir. Titanyum alamlarnn kullanld paralarn uzun kullanm mrleri, o paralan fiyat-kullanm mr kyaslamasnda ne geirmektedir. Uak gvdelerinde yapsal eleman olarak titanyum kullanlmasndaki maksat, yorulma atla ilerleyiini durdurmaktr. Uaklarn yksek korozyon direnci ve ksmi mukavemet gerektiren iindeki yaam alanlarnda ska ticari saflkta titanyum kullanlr. Yksek retim maliyetlerine ramen uaklarn ana ini takmlar iin dvme titanyum alamlarnn kullanm gittike yaygnlamaktadr. Yksek mukavemet eliklerinden imal edilen ana ini takmlarnn kullanm mrleri dolmadan ska gerilmeli korozyon phesi ile deitirilmeleri bu malzeme yerine, yeterli mukavemete sahip dvme titanyum alamlar tercih edilmektedir. Bu tercih ayn zamanda byk bir ticari yolcu uan 270-300 kg civarnda bir arlk azaltlmas da salamaktadr. Ticari uaklarda kullanm ile kyaslandnda askeri uaklardaki titanyum kullanmnn daha fazla olduu grlmektedir. Askeri uaklardaki yapsal paralarn maruz kald termal ve mekanik ykler daha yksek srat ve zorlayc manevralar nedeniyle artmaktadr. Askeri uaklarda gvde imalatnda kullanlan titanyum oran %50'lere varmaktadr. Askeri uaklarda kullanlan

titanyum paralar arasnda en byk olan ve kritik para, kanatlardan maruz kald tekrarl ve yksek ykleri tama grevindeki kanat kutusudur. 1940'larn sonunda gelitirilen Ti6A14V alam halen havaclk uygulamalarnda nemli bir yere sahiptir. Alminyum alamlarnn, yksek mukavemet eliklerinin veya nikel esasl sper alamlarn yksek scaklktaki kararllklarnn yetersiz kald durumlarda titanyum alamlan n plana kmaktadrlar. Titanyumun havaclkta ana kullanm alanlarndan biri de gaz trbin motorlardr. lk olarak kompresr

Modern gaz trbin motorlarnn arlka %33' titanyum alamlardan olumaktadr. Titanyum alamlarn uak motorlarnda kullanm 1950li yllarda balamtr. kanatklar titanyumdan titanyumdan retimine geilmitir. Titanyum ve Alamlarnn Otomotiv Uygulamalar Yakt tasarrufu salayan ve evreye daha az zarar veren aralara olan talebin artmas aralarn arlnn hafiflemesi ve performansn arttrlmasn gerektirmitir. Bu noktada yksek korozyon direnci ve gce sahip titanyum alamlar balca tercih maddesi olmutur. Ancak titanyumun maliyeti arttrmas otomotiv endstrisinde daha yaygn olarak kullanlmasnn nndeki en byk engeldir ve kullanmn yar otomobilleri, motorlar ve Formula 1 aralar gibi yksek performans ve dayankllk gerektiren aralarla snrlamtr. Sspansiyon yaylar elik yerine titanyumun kullanmnn olduka ekonomik olduu bir otomotiv elemandr. zellikle titanyumun elie oranla ok daha dk elastik modle ve dk kayma modle sahip olmas tercih sebebidir. Geleneksel sspansiyon yay malzemesiyle karlatrldnda, dk modl, artan sspansiyon sapmasna ve bir sarmal hareketinde daha az sspansiyon hareketine yol amaktadr. Bylelikle arlk sadece titanyumun dk younluundan deil ayn zamanda sspansiyon sarmallarnn daha ksa olmasndan da kaynaklanmakta ve hem artan tama kapasitesine hem de motor ya da yolcu alannn daha geni olmasna katkda bulunmaktadr. Titanyumun pahal bir malzeme olmas kullanm yaygnlnn nndeki en nemli engeldir. Yakn gelecekte titanyum fiyatlarnn ok fazla dmesi beklenmemektedir. Umut edilen yksek hacimli otomotiv pazarnda fiyatlarn havaclk alanndakinin yars ya da te biri imal edilmeye balanm, daha sonra kompresr disklerinin de

orannda ucuzlayaca ve bylece otomotiv endstrisinde de titanyumun daha yaygn olarak kullanlmasdr. Titanyum ve Alamlarnn Dier Baz Kullanm Alanlar Titanyum daha ok asit yamuru, volkanik serpinti, kentsel kirlilik gibi iddetli atmosfer koullarna maruz kalan paralarda da kullanlmaktadr. Burada titanyum binann atmosfer koullarndan en az hasar almasn salamaktadr Titanyumun bir baka avantaj da paslanmaz eliin yars, alminyum da te biri kadar bir sl genleme katsaysna sahip olmasdr. Bu durum inasnda fazla cam ya da beton kullanlan binalarda titanyum kullanmn n plana karmaktadr. Dk sl genleme katsaysnn bir sonucu olarak hareketli atlar gibi byk titanyum yaplarda gece gndz s farknn neden olduu gerilim en aza indirilebilmektedir. Titanyum alamlar yksek performansl malzemeler olarak bilinmektedir. Yeni kullanm alanlar aratrlrken yine yksek performans gerektirecek alanlarn aratrlmas gerekmektedir ve bu durum zellikle yksek performans gerektiren spor dallarn ne kmaktadr. Titanyum ve titanyum alamlarnn kullanld balca alanlar golf, tenis, bisiklet, su alt sporlar, daclk, trekking ve k sporlardr. rnein golf oynarken ana ama topu mmkn olduunca uzaa atabilmektir ve bunu salamak iin golf sopasnn ucu en nemli elemandr. nceleri aa kullanlarak retilen ular daha sonra elik kullanlarak retilmeye balanmtr. 1990'larn ortalarnda ise ilk kez titanyum kullanlarak retilen ular pazara srlmtr. Dk arlkl metaller kullanmak reticilere daha byk ular retip arl hafif tutma ansn tanmaktadrlar. retimde genellikle Ti6A14V kullanlmakla birlikte Ti3A12.5V gibi dier + alamlar da kullanlmaktadr. BAKIR ve BAKIR ALAIMLARI Bakr ve alamlarnn gnmze kadar en nemli mhendislik malzemeleri olarak kalmalarnn sebebi, korozyon dayanmlarnn, mkemmel elektrik ve sl iletkenliinin, cazip grnnn, snekliinin ve ekillendirme kolayl sayesindedir. Gmten sonra en iyi elektrik iletkenliine ve gm ile altn arasna ok yksek s iletkenliine sahiptir. Dnyann en ok bakr reten lkesi, ilidir. Onu, ABD, Kanada, Rusya, Zaire, Zambiya ve Peru izler. Trkiyenin dnya retimindeki pay ise, % 0.40n altndadr. Trkiyede bakr filizi ileten

balca ocaklar, Etibankn Ergani ve KreAky ocaklar ile Karadeniz Bakr Dletmelerinin Murgul, Kre-Bakibaba ve Kutlular ocaklardr.

Alamlarnn Snflandrlmas

Alam elementlerinin etkileri Bakr ve Alamlarnn Snflandrlmas Bakr Gelitirme derneine gre (CDA), bakr ve bakr alamlar aadaki ekilde snflandrlmtr. Dvme Bakr ve Alamlar: Souk ve scak durumda, haddeleme veya

dvme yoluyla talasz olarak biimlendirilir. ubuklar, saclar, borular, teller ve profiller bu gruptaki bakr ve alamlarndan retilir. Dkm Bakr ve Alamlar: Uygun Dkm niteliklerine sahiptir. Bu alamlar dkm paralar iin kullanlr. zel Sert Bakr Alamlar: Bakr krom alamlar (Cu Cr) Bakr krom zirkonyum alamlar (CuCrZr) Bakr berilyum alamlar (CuBe) Bakr nikel silisyum alamlar (CuNiSi) Bakr alminyum demir alamlar (CuAlFe) Bakr alminyum demir manganez alamlar (CuAlFeMn) Bakr alminyum demir nikel manganez alamlar (CuAlFeNiMn) Bakr tungsten alamlar (CuW) Dkme Uygun Bakr Alamlarnn Avantajlar: Dkm bakr alamlar ok kullanml alamlardr. Dier metallerin aksine kullanclara saysz avantajlar salar. Dkm alamlar kolayca dklr, ilenir, lehimlenir, kaplanr ve deiik deerlerde fiziksel ve mekaniksel zellikler elde edilir. Dkm bakr alamlarnn ortak fiziksel ve mekaniksel zellikleri aada verilmitir. yi korozyon dayanm Uygun mekanik zellikler Yksek s ve elektrik iletkenlii Deniz organizmalarn nleme direnci Dk srtnme ve anma oranlar yi dklebilirlik yi ilenebilirlik Dkm sonras ileme kolayl Geni alam seenei PRNLER Bakrn (Cu) inko (Zn) ile deiik oranlarda birleerek yapm olduu alamlara pirin ad verilir. Pirin malzemelere, rengi sar olduu iin lkemizde sar da denir. Pirinlerin en nemli zellikleri atmosferik korozyona direnli olmas, scak ve souk ekillendirilmesi, derin

ekilmeye, scak dvlmeye ve preslenmeye uygunluu ve kolay lehimleme zelliine sahip olmaldr. Pirinlerin birok avantajlar vardr. Bu, avantajlarn en nemli olanlar aada sralanmtr. stn ileme zellii yi s ve elektrik iletkenlii zelliklerinden azalma olmadan tekrar kullanlma zellii Kolay kaynak olma Kolay dvlebilirlii Kvlcm karmaz Deiik ekil ve ebatlarda temin kolayl ekici renk zellii Anma dayanm 200 C altnda zelliklerinde azalma olmamas Gne n ile renk deitirmemesi Uygun maliyetli malzeme yi mukavemet zellikleri yi korozyon dayanm Endstride kullanlan malzemelerde bakr miktarnn en az % 54 olmas zorunludur. Daha dk bakr miktarlarnda malzeme ok sert ve krlgan olur. Pirinler iki ana gruba ayrlr: % 61den fazla bakr ieren alfa alamlar % 54 61 bakr ieren alfa + beta alamlar Alfa pirinler: Bu tr pirinler souk haddeleme ile levha,tel ve boru yapmnda kullanlr. Kzl Pirinler: % 5 ila % 20 arasnda inko ieren pirinler bu grupta yer almaktadr. Parlak metal olarak da bilinen % 95 Cu - % Zn (ticari bronz) alam bakrdan daha yksek dayanma sahiptir. Jetonlar, madalyalar, madeni para, yakma kaplar, amblemler, elektrik dmeleri ve yksek parlaklkta altn kaplamalarn yapmnda kullanlmaktadr. Kzl pirin (% 90 Cu - % 10 Zn), souk ve scak deformasyon zellii son derece iyi olan bir alamdr. Kostm, mcevherat, ruj kab, dvme malzeme, ekillendirme ve vida yapm gibi uygulamalarda kullanlmaktadr. Kzl pirin (% 85 Cu 5 15 Zn) elektrik iletim paralarnda, vida yuvalarnda, soketlerde, pullarda, kondansatrlerde, s deitirici tplerde iletim borularnda, radyatr peteklerinde ve benzeri birok alanda kullanlmaktadr.

Dk pirin (% 80 Cu - % 20 Zn), gzel grnml metal ileri, madalyalar, termostat kaplar, enstrmanlar, ekillendirilebilir paralar ve derin ekme paralarnda kullanlmaktadr. Beta pirinler: Bu pirinler ikinci gruba girerler ve dkme, scak haddelemeye, ekstrzyona ve scak preslemeye uygundurlar. Souk olarak haddelenebilmektedirler. Kurunlu Pirin: Pirinlere kurunun ilave ileme zelliklerini iyiletirir. Scak ekillendirme ileri ve ekstrzyon ubuklar yapmnda % 55 61 bakr, % 1.5 3.5 kurun ve kalan inko ieren alam kompozisyonu kullanlr. Pirince kalay ilavesi baz pirinlerin zellikle inko eksilmesine kar korozyon dayanmn artrr. YKSEK MUKAVEMETLD PRNLER Pirincin mekanik zelliklerini arttrmak amacyla, bakra inkonun dnda nikel, mangan, demir, kalay ya da silisyum elementleri katlabilir. zel pirin ad verilen bu alamlarda ilave elementlerin toplam miktar % 5i gemez. Bu elementler uzama zelliklerine fazla etki etmeksizin ekme mukavemetini arttrr. Birden ok element ieren bu alamlara yksek mukavemetli pirinler denir. Pirinlerin Kullanm Alanlar: % 5 20 inko ieren pirinler renk zelliinden tr ssl metal ilerinde, ucuz mcevherat ve mimari maksatlarda tercihen kullanlr. % 70 30 inko ieren pirinler fazla uzama kabiliyeti istenen tel, ubuk, mermi kovan ve kondansatr boru yapmnda kullanlr. % 40 43 inko ieren pirinler alfa-beta pirinleri olarak bilinir ve daha az uzama kabiliyetine sahiptir, fakat ok kolay ilenebilirler. Bu tr pirinler ekstrzyona, haddelemeye, scak dvmeye ve preslemeye msaittirler. BRONZLAR Bronzlar esas olarak kalay ieren bakr esasl alamlardr. Bakrn inko iermeyen dier alamlarna genel olarak bronz denilmekte ve eitleri ana alam elementleriyle belirtilmektedir. Geleneksel bronzlar bakr-kalay alamlardr ve kalay bronzu ya da ou zaman fosforla deokside edildiklerinden, fosfor bronzu olarak adlandrlrlar.

Kalay bronzlar:

Kalay miktarlar belirli snrlar ierisinde olan bakr-kalay alamlar

endstriyel adan en nemli bronzlar oluturmaktadr. Pirinlerde olduu gibi,kalayn bakra ilavesi bir seri kat solsyonlar oluturur. Kalay bronzlarnn en belirgin zellikleri atmosferik ve su korozyonuna kar iyi direnli ve anmaya kar fazla direnli olmasdr. Ayn zamanda mkemmel yalama kabiliyetleri vardr. Endstride en ok kullanlan bakr alamlarndan biridir. Endstride kullanlan nemli bronzlar kimyasal bileimi, mekanik ve fiziksel zelliklerine gre kullanm alanlarn yle sralayabiliriz; yataklar, anma plakalar, cvatalar, pinyonlar, mafsallar, srtnmeye dayankl dililer, salyangoz dilisi, sonsuz dner tabla ve muylu yataklar, takm tezgah yataklar, souk hadde yataklarnda piston bilezikleri. SERT BAKIR ALAIMLARI Sert bakr alamlar ok geni kullanm alan bulan alamlardr. Sert Bakr Alam Trleri: Berilyum bronzlar: alan vardr. Bakr-Berilyum Alamlarnn Genel Kullanm Alanlar: Projeksiyon ve yakma aln kayna, Berilyumlu bakr alamlar denizalt telefonlarndan, uaklarn ini

takmlarnn dililerinde, plastik paralar basan enjeksiyon kalplarna kadar geni kullanm

paslanmaz eliklerin punta kayna iin elektrotlar, pistonlar, nozullar, plastik kalplarda hzl soumas gereken yerlerde geme olarak veya kalbn tm, kontak, zemberek, yaprak, balama, spiral yaylar, eitli diyaframlar, tak kilitleri ve vidalar. SERT BAKIR ALAIMALRININ KULLANIM ALANLARI Otomotiv Sanayiinde: zellikle punt kaynak elektrotlarnda, kollarnda ve disklerinde tketim miktarlar yksektir. Bu sektrde dier kullanm alanlar arasnda elektrot tutucular, TIG kayna ular vs. saylabilir. Beyaz Eya Sanayiinde: Yine otomotiv sektr gibi gelien bir sektr olan beyaz eya imalatnda da youn sert bakr alamlar tketimi vardr. rnein amar makinesi ve buzdolabndaki saclarn punta kayna ile birletirilmesi, set st ocaklarn imalat, frn imalat vs. tmnde sert bakr alamlarndan yaplan elektrotlara ihtiya vardr.

naat Sektr: Bu sektre hitap eden mallar reten fabrikalarda sert bakr alamlarna olan talep giderek artmaktadr. rnein, panel radyatr imalat, su saatleri imalat, batarya ve musluk imalat, elik hasr ve filigran imalat vs. Kalplk Sektrnde: Dalma erozyon elektrotlar (EDM yntemiyle) yapmnda, plastik enjeksiyon kalplarnda hzl soumas gereken kalplarnda hzl soumas gereken kalplarda tamamen veya geme olarak, iirme kalplarnda, derin svama, paslanmaz elik sac ve kalayl saclarn svamasnda kullanlr. Bu malzemelerin kalplarda kullanlmas retim miktarlarn muazzam lde arttrmaktadr.

7. RETM YNTEMLER

Dkm Yntemi : Dkm yntemi, svnn viskozitesinin dk olmasyla kalplama ynteminden ayrlmaktadr. Sv ,kalp iine ya yer ekimi ivmesiyle (gravite dkm) yada ilave bir basnla (santrifj dkm,basnl dkm) doldurulur. Tek kullanmlk kum kalplar ucuzdur, ok kullanmlk kalplar rn.metal kalp, seramik kalp daha pahaldr. Bunlarn dnda hassas dkm,al kalba dkm ve kabuk kalba dkm gibi deiik dkm yntemleri vardr.

Dkm kalbnn ekli, svnn kalbn her tarafna kolayca yaylmasn salamal, ayn zamanda da ekme boluu oluumun engelleyecek ekilde katlamaya da imkan tanmaldr. Kalp tasarm, model ve dkm para kalptan kolay kacak ekilde yaplmaldr. Parann soumas srasnda ise scak yrtlmaya neden olmayacak ekilde tasarlanmaldr. Kullanlan kalp malzemesine gre de dkm parann yzey kalitesi deimektedir. rn. Kum kalba dkmde , dkm parann yzey kalitesi kt iken, hassas dkm yntemi ile elde edilen dkm parann yzey kalitesi daha iyidir.

Kum kalba dkm

Kokil kalba dkm

Kalplama : Yksek viskoziteye sahip termoplastiklere ve camlara uyarlanm dkm yntemidir. Scak viskoz madde, soumas ve katlamas iin basnla kalp iine gnderilir. Kalp, tekrarlanan basn uygulamasna, scakla, parann ayrlmas ve uzaklamas srasnda meydana gelen anmaya dayankl olmas gerektiinden pahaldr. Karmak ekilli paralar da bu yntemle kalplanabilir, ancak ilem bitiminde parann kalptan karlmas zordur.

Kalplama. Scak polimer veya cam, kalplar arasnda preslenerek kalbn eklini almas salanyor.

Transfer kalplama Karmak ekilli paralar hassas ekilde elde edilebilir.

Enjeksiyon kalplama Granl halde polimer, sonsuz vida ile kalba doru hareket ederken snr ve ekillenebilecek scakla gelir , ban uygulamasyla kalba gnderilir.

iirme ile kalplama ie yapmnda kullanlan yntem

iirme ynteminde; henz son ekli verilmemi polimer veya cam, kalbn iine yaylarak sertleebilmesi iin gaz basnc kullanlr. ok hzl,dk maliyetli ve ucuz paralarn seri imalat iin kullanlan ilemdir. rn.su ieleri ve st ieleri gibi. Ergime ve Katlama Sfr Kelvin scaklkta metal atomlar kristal kafesleri ierisinde bulunduklar yerde hareketsiz olarak dururlar. Is verilmesiyle gittike artan oranlarda bulunduklar noktalarda salnmlarnda ortalama konumlarn deitirmeyecek ekilde salnmaya balar. ki atom birbirinden denge durumuna gre belli llerde uzaklaacak olursa bunlar birbirine yaklat ran ekim kuvveti artma gsterir. Buna karlk atomlarn birbirine yaklamas durumunda iddetli bir ekilde itme kuvveti ortaya kar. Artan salnm uzakl ile atomlarn uzakl denge durumundakine gre gittike byr ve kafes sistemi geniler. Verilen s hareket enerjisine dnr ve bu da hem scakln ykselmesine ve hem de hacimsel bymeye yol aar. Ergime scaklna ulalmas ile scaklk bir sre ykselme gstermez. Ergimenin balamasyla birlikte, verilen s daha ok atomlarn dzenli kafes yaps durumundan, dzensiz olan sv fazdaki durumuna; yani salnm yerine belirgin olmayan bir atom hareketinin grld duruma gemesine neden olur. Ergime esnasnda harcanan sya ergime ss denir. Bu s malzeme ierisinde bir scaklk ykselmesine yol amadndan buna ayrca dnm ss ya da gizli s denilmektedir. Bir eksen zerinde zgl hacim, scakla bal olarak incelenecek olursa, ergime scaklnda malzemenin hacminde iddetli bir bymenin varl dikkati eker. Ergime ve katlama durumunda, dnm scaklklarnda scaklk - zaman erileri ( sl eriler ) dnm ss nedeniyle duraklama gsterir. Katlamada ergimenin tersi bir davran gzlenir. Katlama scaklna ulalmasyla birlikte atomlar yeniden eski konumlarna ve salnan dzenli kafes yaplarna geri dnerler. Bu arada aa kan dnm ss katlama ss adn alr ve bu s ergime iin harcanan s ya eittir. Burada da sl eride yine duraklama grlr. Katlama, tane ekirdekleri, ekirdekik ad verilen ok kk taneciklerden balar. Tane bymesi bu ekirdekler etrafnda gerekleir. Sv metal ierisinde istenmeden nceden var olan ya da istenerek svya katlan yabanc atom ve molekller ekirdekik grevi

stlenebilirler. Buna rnek olarak kendiliinden elik bnyesinde bulunan almina ve alamak amacyla ergiyie istenerek katlan Ti ve Ce elementleri gsterilebilir. ok saf olan ergiyiklerde bile ekirdekik oluumu vardr. Soutma esnasnda scaklk, katlama noktasna ne kadar yaklarsa ve atomlarn ergiyik ierisindeki hareket hzlar ne kadar azalrsa, buna bal olarak baz atomlar hemen kristal kafesi oluturmak zere grup halinde bir araya gelirler. Ancak bu atomlarn durumlarn koruyabilmeleri ve tane ekirdeklerine dnebilmeleri iin sv ortamdan snn ekilmesi ve ortamla evre arasnda scaklk gradyannn bulunmas gerekir. Tanelerin bymesi srasnda yapda bulunan ve kafese kabul edilmeyen kirletici elemanlar (inklzyonlar) tane snrlarna itilirler ve burada tane snr yapsn olutururlar. Taneler birbirlerine temas edecek duruma gelinceye kadar byrler. Oluan tane snrlar olduka dzensizdir. Tanelerin zellikleri zerinde, tane snrlarndan ok onlarn atom dizili leri rol oynar. ekirdeklenme Katlama srasnda atomik dizili, en dzenli ksa mesafeli dzenden uzun mesafeli dzene veya kristal yapya kadar deiir. Katlama iki aamadan meydana gelir. Bunlar; ekirdeklenme ve bymedir. ekirdeklenme, kk kat paracklarnn svdan embriyolamas ile olur. ekirdek kararl olmadan nce minimum kritik apa gelmelidir. Katnn bymesi, atomlarn svdan oluan ekirdeklere gemeleri ile olur ve bu ekildeki byme sv bitene kadar devam eder. Sv, katlama scaklnn altna soutulduu zaman bir malzemenin katlamas beklenir. nk katnn kristal yaps ile ilgili enerjisi; svnn enerjisinden daha azdr. Scaklk katlama noktasndan daha da aaya dtnde, giderek byyen enerji fark katy daha dengeli (kararl) hale getirir . Kat ve svnn arasndaki bu enerji fark serbest hacim enerjisidir (Fv)

Saf bir metal iin, scakla kar hacim serbest enerji deiimi

Buna karn, katnn olumas iin kat ile svy ayran bir arayzeyin oluturulmas gerekmektedir. Yzey serbest enerjisi, arayzey enerjisi ile birlemitir. Geni yzeyler, yzey serbest enerjisini arttrr; byk bir yzey alan daha byk yzey enerjisi demektir.

Svdan kat paracklar olutuunda arayzey Sv, katlama noktasna soutulduunda, sv ierisindeki atomlar kmeleerek kat malzemeye benzeyen kk bir blge olutururlar. Bu kk kat paracklar "embriyo" olarak adlandr lr. Embriyo olutuunda, toplam serbest enerji deiimi, hacim serbest enerjisinde azalma ve yzey serbest enerjisinde ise bir art gsterir. Bylece toplam serbest enerji,

Burada 4/3 r, yarap r olan kresel embriyonun hacmidir. 4 r kresel embriyonun yzey alandr, serbest yzey enerjisi ve Fv negatif deien hacim serbest enerjisidir. Serbest enerjideki deiiklik, embriyonun boyutuna baldr. Embriyo ok kkse, embriyonun daha fazla bymesi serbest enerjinin ykselmesine neden olabilecektir.

Sistemin toplam serbest enerjisinin, katnn boyutu ile deiimi

Byme yerine embriyo tekrar erir ve serbest enerjinin azalmasna neden olur. Bu yzden metal sv kalr. Sv, denge katlama scaklnn altnda bulunduu iin alt soumu olacaktr. Gerek sv scakl ile denge katlama scakl arasndaki fark alt soumadr. Scaklk, denge katlama scaklnn altnda olduu halde ekirdeklenme henz olumamtr ve byme balayamaz. Eer, embriyo kritik ekirdek yar apndan (r*) bykse, embriyonun boyutu arttnda toplam enerji azalr. Oluan kat kararldr ve ekirdeklenme olumutur. Artk ekirdek olarak adlandrlan kat parasnn bymesi balar. ekirdeklenme, ancak yeterli saydaki atom kendiliinden kat retmek iin kmeletiinde ve bu katnn ap kritik aptan byk olduunda oluur. Bu durumda, kritik yarap, toplam serbest enerji deiim erisi zerinde maksimum noktaya karlk gelir. ki nemli ekirdekle me tipi vardr: Homojen ekirdekleme: yeni bir faz homojen (e dalml) olarak, mevcut faz iinde oluur. Heterojen ekirdekleme: yeni faz, mevcut faz iinde heterojen blgelerde tercihli olarak oluur . Homojen ekirdeklenme Homojen ekirdek oluumu svnn ar soumas ile mmkndr. Homojen ekirdek oluumu ve bunu takiben katlamada iki faz (kat/sv) yer alr. Katlamada s aa kar ve bu s uzaklat r lmaldr. Buradan katlama hznn, snn uzaklat r lmas hz ile orantl olduu eklinde nemli bir gerek ortaya kmaktadr. Bu az ise veya bloke edilmise ar souma derecesi T azalmaktadr. Artan souma hzlar ile ar souma derecesi artar. Svnn scakl denge katlama scaklnn daha da altna soutulduunda, byk bir ihtimalle atomlar kmeleerek, kritik yaraptan (r*) daha byk bir embriyo oluturacaktr. Buna ilaveten byk alt souma, embriyonun kritik boyutunu gemesini salayacak kadar byk olduunda homojen ekirdeklenme olur. Deneyler, metallerin olduka yksek ar souma derecelerine sahip olduklarn gstermitir. Metallerin maksimum ar soumasnn belirlenmesi iin heterojen bir ekirdek oluum prosesi (rnein ilavelerle, cidar etkisi gibi) engellenmi olunmaldr. Maksimum ar souma maddenin karakteristik bir noktas olarak gsterilir. Metallerin erime noktalar ile maksimum ar soumalar orannda yaklak lineer bir iliki mevcuttur.

inde ekirdek grevi yapabilecek paracklar (karbr, nitrr, oksit ve dier kat bileikler gibi) bulunmayan ideal ve homojen bir eriyikte kararl ekirdeklenmeye ilikin aktivasyon enerjisi, eriyiin kendi enerji ieriinden karlanmaldr. Bu nedenle homojen ekirdek oluumu (z ekirdeklenme) iin bir T sl ar soumas gereklidir. Yani eriyik katlamaya Te erime scaklnda deil, daha dk bir T = Te -T scaklnda balar. T ne kadar bykse, r* odenli kktr, yani ar souma ne kadar bykse, gelime yeteneine sahip ekirdekler o oranda kk olabilir. Erime noktasnda T sfra gittii iin kritik yarap sonsuz byklkte olur. Bu gidi aadaki ekil 4 de gsterilmitir.

Bir svnn ar soumasna bal olarak kritik yarapnn deiimi Artan ar souma (T) ile, birim zamanda oluan ekirdek says (K) ykselir. Ancak scakln ok dmesi halinde atomlarn hareketleri gletii iin, K deerinde dme grlr. Birincil iyapnn tane bykl, birim zamanda oluan ekirdek says K ve kristallerin byme hz W ye baldr. K ne kadar byk ise, birincil taneler o kadar ince olarak oluur. Kristal byme hznn (W) ok byk olmas halinde ise ilk oluan az sayda ekirdek byyerek tm iyapy kaplayacandan daha kaba taneler elde edilir. Aadaki ekilde W2 olarak gsterilen byme hzna sahip malzemenin iyaps W'inkine oranla daha kk tanelidir.

(a)

(b)

a) Ar soumann (T), birim zamanda oluan ekirdek says (K) ve byme hz na etkisi. b) Saf metallerde souma hznn ar souma miktarna etkisi.

Teknikte kullanlan dkm alamlarnda ar soumann kontrol ile iyapdaki tane bykl byk lde ayarlanabilir. Hzl souma srasnda (rnein kokil kalba dkm) ar souma miktar ve dolaysyla ekirdek says artar. Daha yava souyan kum kalba dkmde ise durum bunun tam tersidir. Ayrca bir parann farkl blgelerinde farkl souma koullarnn bulunmas, ayn para iinde farkl zelliklere sahip i yaplarnn ortaya kmasna neden olacaktr. Yukardaki ekil b'de saf metal eriyiklerinde souma hznn ar soumaya (T) olan etkisini zetlemektir. Erinin (a) noktas ekirdek oluumunun, yani kristallemenin balangcn temsil etmektedir. Aa kan kristalleme ss nedeniyle scaklk, erime scaklna kadar artar. Daha sonra Te scakl sabit kalarak katlama devam eder ve (b) noktasnda sona erer. ok hzl bir soutma srasnda uzaklatrlan s, kristalleme ssndan daha byk olabilir. Bu durumda eriyik daha dk bir scaklkta katlar.

ekirdekleme hznn scaklk ile deiimi

Dengeli ergime scakl ile ekirdekle menin ilk balad scaklk arasndaki fark olan ar soumann maksimum olduu noktada, ekirdekleme hz da maksimum seviyeye ular. ekirdekleme hz, ekirdek konsantrasyonu ve ekirdee transfer edilen atom hzna baldr. Dk ar soumalarda ekirdek oluumu iin gerekli enerji bariyeri ok yksek olduundan, ekirdekleme hz da ok dktr. Ar souma arttka, ekirdekleme hz nce artar, sonra da azalr. Dengeli ergime scaklnn ok altnda olan bu azalmann nedeni, difzyonun dk scaklkta azalmasdr. Heterojen ekirdeklenme Allmam laboratuar deneyleri dnda, sv metal iinde homojen ekirdeklenme asla olmaz. Sv ile temas halinde bulunan kalp duvarlar, yabanc maddeler (impuriteler) veya kat paracklar, ekirdeklenme iin uygun yzey salayabilirler

Hetorejen ekirdeklenme iin gerekli olan kritik yarap Heterojen ekirdeklenmenin olumas iin ekirdekleyici maddenin sv metalle slanmas gerekir. Ayn zamanda sv, ekirdekleyicinin zerinde kolaylkla katlamaldr. Ayrca ekirdeklenmenin ekirdekleyici madde zerinde meydana gelmesinin nedeni, bu durumda kararl bir ekirdek oluturmak iin yzey enerjisinin, homojen ekirdeklenmeden daha dk olmasdr. Heterojen ekirdeklenmede yzey enerjisi daha dk olduundan, kararl bir ekirdek oluturmak iin gerekli toplam serbest enerji deiimi ve ekirdein kritik yarap daha dk olacaktr. Dolaysyla ok daha kk alt soumalar yeterli olacaktr. Sv - kat arasndaki ok kk toplam yzey alan art ile kritik yaraptan daha byk olan kavis yar apna ulalmaktadr. Bir kat paras retmek iin sadece birka atom birlikte kmelemek zorundadr ki, bu istenilen kavisin yarapdr. Kritik boyuta ulamak iin, istenilen alt souma daha azdr ve bylece ekirdeklenme daha kolay oluur. mpuriteler zerindeki

ekirdeklenme, heterojen ekirdeklenme olarak bilinir. Btn mhendislik metalleri ve alamlar, katlama esnasnda heterojen ekilde ekirdeklenir. Heterojen ekirdeklenmede kristallemenin balayabilecei yabanc yzeylere rnek vermek gerekirse; Eriyiin iinde bulunduu kabn duvarlar (rnein dkmde kalp duvarlar), Erime scakl yksek olan ve eriyik iinde kat halde bulunan bileikler (karbrler, nitrrler, oksitler) veya alamn dier bileenleri, Ayn veya yabanc trden ekirdeklerin katlamadan hemen nce eriyie katlmas alama (rnein Al-Si alamlarnda yaklak %0,l Na ile alama yaplarak, kum kalpta daha ince taneli bir i yapnn oluumu salanabilir)

G* ve N (ekirdekleme konsantrayonu) T ile deiimi zet olarak diyebiliriz ki, ar soumann () artmasyla AG* klr. Malzemenin homojen ekirdeklemesi iin heterojen ekirdeklemeden daha ok ar souma gereklemesi gerekir. Pratikte daima minimum enerji harcamak istendiinden, heterojen ekirdekleme gerekleir. ekirdekleme hz ne kadar kk olursa, o kadar ok heterojen ekirdekleme olmas beklenir. Kk ar soumalarda yava olan ekirdekle me hz, ar souma arttka ykselir ve maksimum noktaya eriir. Bundan sonra hz sabitlenir ve ekirdek oluumu balar. Bu konuma kadar ekirdekleme hzna Gn (ekirdekleme iin aktivasyon enerjisi) hakimken, belirli bir ar soumadan sonra GA (difzyon iin gerekli aktivasyon enerjisi) etkin hale gelir. Malzeme ekirdekleme meydana gelmeden soutulduu takdirde, sv ekirdekle meden katlar. Bylelikle cams yap oluur ve buna metalik cam denir.

ekirdekleme hz ve ekirdekleme zamannn scaklkla deiimi

Byme Katlaan metalde kat ekirdekler olutuktan sonra bu ekirdek byyerek bir kristal haline gelecektir. Her katlaan kristalde atomlar esas olarak dzenli bir ekilde dizilmekte, fakat her kristalin ynlenmesi farkl olmaktadr. Metalin katlamas bittikten sonra, farkl ynlenimdeki kristaller birbirine bitierek ynlenmenin birka atom boyunca deitii tane snrlarn olutururlar. Katlam metaldeki kristaller taneler, taneler arasndaki yzeylerde tane snrlardr. nce kat ekirdek oluur. Sv ierisindeki atomlarn kat ekirdek yzeyine difz ederek tutunmasyla byme meydana gelir. Saf metallerde, katlama srasnda byme, snn svkat sisteminden nasl uzaklat r ldna baldr. ki tip s uzaklat rma vardr. Bunlar, svnn zgl (spesifik) ss ve ergime veya gizli s sdr. zgl s malzeme birim arlnn scakln 1C deitirmek iin gerekli olan sdr. lk nce zgl s, sv katlama scaklna souyana kadar evredeki atmosfere radyasyonla veya kuatan kalba iletilmekle uzaklatrlmaldr. Ergime veya gizli ss, dzensiz sv yapnn daha kararl kristal yapya dnm enerjisidir. Bu s, katlama tamamlanmadan nce sv-kat ara yzeyinden uzaklatrlmaldr. Bu yolla uzaklat r lan gizli ergime ss byme mekanizmasn ve son yapy belirler . Dzlemsel byme Btn kristal byme tekniklerinde s akndaki ama bir denge ekli teekkl etmi sv kat arayzeyinde bir scaklk gradyant meydana getirmek ve sonradan bu gradyant sv kat arayzeyi istenilen bir hzda hareket edecek tarzda deitirmek veya hareket ettirmektir. Bir ok metalin sv eriyiklerinin katlatrlmasnda, byme esnasnda arayzeyde denge olduu kabul

edilir. Yani katlatrma esnasnda kat ve sv iinde byk konsantrasyon gradyantlar oluabilir. Fakat arayzeyden geite atomlarn aktarlmasna kar sadece ihmal edilebilir bir diren mevcuttur. yi alanm svnn denge (kararl) durumunda, yavaa souduu kabul edilsin. Sv metalin scakl, katlama scaklndan daha yksektir. Dier bir deyile katnn scakl katlama scaklnda veya altndadr. Katlamann devam etmesi iin gizli ergime s snn sv-kat arayzeyinden kondksiyonla evreye doru uzaklatrlmasn gerektirmektedir. Herhangi kk bir ikinlik, katlama scaklnn zerindeki sv metal tarafndan evrilen arayzeyde bymeye balar. Bu ikinliin bymesi, geride kalan arayzeyle, ayn hizaya gelinceye kadar olur. "Dzlemsel byme" olarak bilinen bu byme mekanizmas, dzgn kat-sv arayzeyinin svya doru ilerlemesiyle olur.

Dzlemsel bymenin oluumu Dentritik byme Dendrit oluumu, yapsal ar souma sonucu kararsz ve dzlemsel olan kat-sv arayzeyinin krlmasyla balar. Bu karmakln tepe ve ukur noktalar arasnda byme farkll olutuunda karmaklk artar ve tepe noktalar da znen atomlar ittike, ukur noktalara oranla daha hzl byme gsterirler. Bu nedenle, karmaklk artk sinsoidal deil, kolonsal olma eilimindedir. artlar elverili olduu takdirde (kat-sv arayzey enerjisi ve byme kinetiinin anizotropik zellikleri gibi) kritallografik olarak kazanlm byme ynnde byme grlebilir. Bir dier deyile, ikinci ve dier dendrit kollar oluabilir. Ancak ynlenmi katlamada olduu gibi s ak tek ynde tutulursa, s akna ters ynde byyen hcresel yaplar elde edilecektir. Hcresel katlamadan dentritik katlamaya gei, hcrelerin yan yzlerinin kararsz hale gelerek yanlara doru kntlar meydana getirmesiyle olur. Alamlarda katlama ile sv iine

doru itilen znen madde, hcreler arasnda birikir ve hcre aralarn znen maddece zenginlemesine sebep olur. Bu konsantrasyonca farkllkta yapsal ar soumaya, dolaysyla ara yzeylerin karasz hale gelmesine, ara yzeylerde kat kntlarn (ikinci kollarn) meydana gelmesini yani dentritik katlamaya sebep olur. Yksek katlat rma hz znen maddelerin hcre ve dentritler arasnda yanlara yaylmalarna fazla zaman vermediinden hcre ve dentritler arasndaki mesafeler kk olur. ekirdeklenme zayf olduunda, kat olumadan nce, sv katlama scaklnn altnda bir scakla sour. Bu artlar altnda, dentrit olarak bilinen ve arayzeyde oluan kk kat ikinlik, bymeye devam ederken, ergime ss alt souyan svya iletilir. Svnn scakl katlama scaklna doru ykselir. Gizli ergime ssnn dalm hzna bal olarak, birincil dal zerinde ikincil ve ncl dentrit kollar oluabilir. Dentritik byme, altsouyan svnn katlama scaklna ulamasna (veya snmasna) kadar devam eder. Geriye kalan sv dzlemsel byme ile katlar. Dzlemsel ve dentritik byme arasndaki farkllk, farkl gizli slara sahip sv glckleri nedeniyle ortaya kar. Dzlemsel bymede svnn iinde bulunduu kap veya kalp sy emer (absorbe eder). Dentritik bymede ise alt soutulmu sv sy absorbe eder.

Dentritik bymeninoluumu Saf metallerde dentritik byme, normal olarak toplam bymenin yalnz kk bir ksmn temsil eder. Ksmi dentritik byme = f = cT / Hf Burada; C svnn zgl ssdr. Pay, alt soultulmu svnn emebilecei sy ve paydadaki ergime ss katlama srasnda braklmak zorunda olan toplam sy temsil eder. T alt souma miktar artarken daha fazla dentritik byme meydana gelir.

Saf Metaller ve Alamlarn Katlamasnda Byme Saf metallerde souma srasnda ekirdek olutuktan sonra dnm genellikle daha fazla ekirdeme yerine, bu ekirdein bymesi ile tamamlanr. Aadaki ekilde ematik olarak saf maddenin byme ekilleri grlmektedir. Kararl arayzeylerde gradyant (G = dT / dx) pozitif olduu srece, ki bu ok zel ve ynlendirilmi katlama artlar ile elde edilebilir, byme dzlemsel devam edecektir. Burada, svdaki scaklk gradyant artarken, katdaki scaklk gradyant dmektedir. Is ak gradyant ile orantl olduundan, tepe noktalara daha fazla s akarken ukurdaki katya ise daha az s ular. Sonu olarak, tepe noktalar erirken, arayzey dzlemsel olarak byr.

Kararsz (a) ve kararl (b) arayzeyin deiim morfolojisi Sv iinde balayan ekirdekleme ile birlikte e eksenli olarak katlaan metal, gizli erime ssn sv metal ierisinden ilettiinden, katdaki scaklk gradienti sfr olur ve tepe noktalarn nnde negatif gradient oluur. Dolaysyla tepe noktalarda daha ok s uzaklatrlr yani s ak artar. Sonu olarak, tepe noktasnda kararsz ve hzl bir byme, dier bir deyile dendritik morfoloji gzlenir. Katlama Zaman Katlama srasnda oluan kat byme hz souma veya s atma hzna baldr. Yksek souma hz, hzl katlama veya ksa katlama zamanna neden olur. Basit bir dkmn tamamen katlamas iin gerekli olan zaman Chvorinov kural uygulanarak hesaplanabilir. ts = B (V / A) Burada ts dkmn katlamas iin gerekli olan zaman, V dkmn hacmi A kalp ile temas

eden dkmn yzey alan ve B kalp sabitidir. Kalp sabiti metal ve kalbn balang scaklklarna ve zelliklerine baldr. Ksa bir katlama zaman, hemen hemen her zaman kk bir tane boyutu ve daha dayankl bir dkm oluturur. Katlama zaman byyen dentritlerin boyutlarnda etkiler. Normal olarak dentrit bykl, ikincil dentrit kollar arasndaki aralk llerek tanmlanr. kincil dentrit kollar arasndaki aralk dkm hzl katlatnda azalr. nk s transferi iin daha az zaman bulunduundan, ergime s snn atlmas ile ilave dentrit kollar ortaya kar ve byr. Daha ince ve youn dentritik ebeke, ergime gizli ssnn altsouyan svya daha fazla iletilmesini salar. Dkm Kalp indeki Katlama Kalp iine doldurulan sv metalin tm birdenbire katlamaz. Katlamann hangi blge veya blgelerde balayp, nasl ilerleyecei ekme boluklarnn oluumunu belirler. Katlama, ncelikle soumann hzl olduu ince kesitlerde balar ve bu srada oluan hacim azalmalar nedeniyle o ana kadar katlamam olan kaln kesitlerdeki sv bu blgeleri besler. yi tasarlanm bir kalpta, katlama kaln kesitlerin ince kesitleri beslemesiyle kademeli olarak ilerlemeli ve en son katlaan blgelerin da ak olan yolluk ve kclarda kalmas salanmaldr. Bylece ekme boluu veya dier kusurlarn para iinde olumas nlenebilir. Yani metal dkldkten sonra, en souk metalin kalbn en uzak blgesinde, en scak metalin ise yolluk ve kclarda bulunmas amalanmaldr. Dkm kalplar iin ok nemli olan bu tasarm prensibi katlamann ynlendirilmesi olarak adlandrlr.

Ynlenmi katlama Bu kuraln gerekletirilmesinin mmkn olmad durumlarda, katlamann istenen blgelerde balamas iin soutma plakalarndan, ekme oluabilecek yerlerin sv metal ile beslenebilmesi iin kc ve besleyicilerden yararlanlr. Katlamada en sorunlu blgelerden biri de kelerdir. Birleme noktasndaki kesit, genellikle birleen kesitlerden byk olduundan, bu blgeler en son olarak katlar ve i ksmlarnda ekme boluklar oluabilir. Dolaysyla bu blgelerde ya kesit inceltilmeli, ya da soutma

plakalar yardmyla buralarda souma hzlandrlarak katlamann kelerden balamas ve kollara doru devam etmesi salanmaldr.

Kelerde katlama

Kalp iinde katlamada tane biimlerinin farkl olduu blgeler (a) Hzl souma etkisiyle oluan kk ve eeksenli tanelerin bulunduu kabuk (b) Scaklk gradyeni etkisiyle oluan uzun ubuk taneler (c) Soumann her taraftan olmas ile ortaya kan eeksenli taneler.

Dkm malzemelerinin iyaps da, katlamadaki souma koullar ile belirlenir. Burada ayr blge sz konusudur. Kalp cidarlarnda ani souma (chill) etkisi ile kalpta nce kk ve eeksenli tanelerden oluan bir kabuk, bunu izleyen blgede scaklk gradyannn etkisiyle uzun ubuksu taneler, orta ksmda ise souma her taraftan olduundan, tekrar eeksenli taneler grlr. Katlama Srasnda Oluan Hacim Azalmalar Sv ile kat arasndaki younluk fark bilinen bir durumdur. Bu yzden svdan katya geerken hacimsel olarak azalma gzlenir (Su, Bi, Si ve Ce hari!). Dolaysyla sv durumda eritilmi olan metal kalba dkldkten sonra souma balar ve katlama ile birok problemi

beraberinde getirir. Katlama ve souma srasnda baz zel durumlarn dnda metallerde daima hacim azalmalar sz konusudur. Bu hacim azalmalar safhada oluurlar.

a) Katlama srasnda hacim deiimleri (elik) b) ekme ve bzlme olaylarnn ematik gsterilii. Katlama Hatalar Dkm yaplan metalin cinsi, kullanlan kalplama teknii, ara - gereler ve el becerileri gibi faktrler neticesinde dkm paralarnda hatalara rastlanmaktadr. Katlama srasnda, ok sayda potansiyel hatalar meydana gelmekle beraber bunlardan zellikle deinilmesi gerekenler unlardr. ekme Hemen hemen btn malzemeler, kat durumda iken sv durumdan daha youndur. Katlama srasnda malzeme en fazla % 7 kadar eker. ekme hatasnn balca nedeni, dkmde istenen s merkezlerine doru, yani yolluklar ve kntlara doru ynl katlama salayamamaktr. Dkmn s derecesindeki dklk, meme ve yolluk yerlerinin uygun olmamas ynl katlamann dzgn olmamasna etki etmektedir. Dkm scakln arttrarak, memeleri kaln kesitli ksmlarn yanna koyarak ve mmkn olan her ekilde memeler iin ayr birer kc yapmak hatay azaltmaktadr. Bunun dnda baz yerlerde dzgn souma salanamyorsa soutucu kullanlmaldr.

Baz malzemeler iin katlama srasnda ekme

ekme her ynde ayn ise, kat dkmn boyutu, kalbn boyutundan kk olabilir. O zaman kalp, uygun bir miktar byk yaplarak ekme telafi edilebilir. Buna karn, pek ok durumda katlama dkmn btn yzeylerinde balarsa, i ekme boluu eklinde, byk ekme olur. Bir yzeydeki katlama dierlerinden yava ise, boru eklinde i ekme boluu ortaya kar. Her iki durumda da dkm hataldr ve ekmeyi kontrol edebilmek iin kalp ierisine dkme balantl besleyici (sv deposu) konur. Dkm para souduunda ve ektiinde, ekmeden kaynaklanan boluu doldurmak iin sv metalle besleyiciden takviye yaplr. ekme boluklarnn beslenmesi iin kullanlan besleyicideki sv en son katlamaldr. Besleyicideki sv ve dkmde katlaan son svy balayan bir sv i kanal vardr. Chvorinov kural, besleyicinin bykln tasarlamak iin kullanlabilir.

(a) Tek ynl, (b) boluk, (c) knty de ieren pek ok eit makro ekme olabilir, (d) Besleyiciler, ekmenin giderilmesi iin kullanlr.

Dentritler aras ekme Temel olarak sv ile kat arasndaki younluk farkndan ileri gelir. Katlama boyunca hacim azalrken (katnn hacmi) arta kalan sv bu hacim deiikliini kapatamayacak ekilde akamazsa (dolduramazsa) ekilme boluu oluur. Dolaysyla dzlemsel byyen alamlarda (saf metal ve tektik) ekilme boluu oluumu zordur nk besleme problemleri azdr. Bu yzden en ok dendritik katlaan dar katlama aralna sahip alamlarda ekilme boluu gzlenir. Dendritlerin hacminin azalmas ile tipik mikroyapsal grnts ekilde verilmitir. Dentritler aras ekme youn dentritik byme olduunda oluur. Sv metal, svnn katlamas iin besleyiciden ince dentritik ebekeye doru akmayabilir. Sonu olarak; dkmn her tarafnda kk ekme gzenekleri oluur. Bu hata mikro ekme veya ekme boluu (gzenek) olarak da adlandrlr. Besleyici kullanarak bunu nlemek zordur. Yksek souma hzlar, i dentritik ekme problemlerini azaltabilir. Bylece, dentritler ksa olabilir ve bu yap katnn i yzeyindeki svnn, katlamas iin, dentrit ebekesine doru akmasn salayabilir. Buna ilaveten, mevcut herhangi bir ekme, daha ince, daha niform dat lm olacaktr.

Dentrit kollan arasnda ekme olabilir, (a) Kk dentritler homojen ekilde dalm kk ekme boluklar oluturur, (b) Birincil ksa kollar ekmenin nlenmesine yardm edebilir (c), Al alamnda i dentritler aras ekme (d). Gaz gzeneklilii Metaller sv durumda iken byk miktarda gaz eritirler. rnein; Al, H' i eritir. Buna karn, Al katlatnda kat metal iinde sadece H' in kk bir ksm kalr. Fazla H, kk boluklar oluturur. Gzeneklilik, niform olarak dkmn her tarafna dalabilir. Dentrit kollar arasna hapis olabilir. Sv metal iinde znebilen gaz miktar Sievert kanunu ile bulunabilir.

Gaz Yzdesi = K ( Pgaz ) 1/2 Buradaki Pgaz metalle temas halindeki gazn ksmi basncdr ve K ise belirli bir gaz sistemi iin gaz sabitesidir. Bu sabite ykselen scaklkla birlikte artar. Dkmdeki gaz gzeneklilii; scaklk drlerek sv ve gazn birbirleriyle birleip kat oluturmas iin malzemeler katarak veya gaz ksmi basncnn dk tutulmas salanarak azaltlabilir. Ksmi gaz basncnn dk tutulmas, eriyik metal vakum ortamna alnarak ve metal iinden bir asal gaz geirilerek yaplabilir. Asal gaz veya vakumda, gaz basncnn dk olmas nedeniyle, gaz metalden ayrlr, vakum veya asal gaz ierisine girer ve bylece metalden uzaklatrlr. elik elde etme ilemi srasnda oksijen, genellikle, sv elik ierisinde znr. znen oksijen svda bir alamlama elementi olarak bulunan karbonla birleir ve CO gaz kabarcklar, elik dkm ierisinde kalr. Katlamadan nce, Al ilave edilirse, znm oksijen tamamen yok edilebilir. Al, O ile birleerek, kat almina oluturur. Gaz gzenekliliini yok etmesinin yannda kk inklzyonlar tane snr n tutma aracdr ve bu nedenle daha sonra yksek scaklktaki s l ilemlerde tane bymesini nler. Tamamen deokside edilmi durgun (ldrlm) elik veya ok ince taneli elik olarak bilinir ve bu eliklerde genellikle, ok derin ekme boluklar veya boluklar oluur. elikler bazen sadece ksmi olarak deokside edilir. Kk bir miktar Al ilave ederek yar durgun (yar ldrlm) dk karbonlu elik retilir. Bu elikte yeterince CO, katlama ekme kenarna bitiik olarak kelir. Yar durgun dk karbonlu elikler daha az younlam ekmeye sahip olmann yannda, mteakip ilemlerden sonra elik levha zerinde temiz yzeyler oluturulmasna yardm eder. Mikro Segregasyon (Mikro Ayrma) Alam sv halden kat hale dnrken, kat genellikle farkl kompozisyonlar oluturur. Dolaysyla, katdaki znen atomun dalm genellikle svdakinden farkldr. Segregasyon olarak bilinen bu durum, alamn katlamas srasnda ok byk nem tar. Alam katklarnn ou alminyumun kat fazda sv faza gre daha az erimesine, yani denge dalm sabiti (kP)' nin deerinin birden daha az olmasna yol aarlar. Kat zeltilerden ou olduka dk snr kat znrl gsterirler. Bunun sonucunda, mevcut ingot yapsnda ikincil faz oluumlar deimeden kalr. Bu nedenle katlamada dkm yapsnn ilk ksm olan dentritler kat fazda az bulunurlar ve bir veya birden fazla ikincil faz oluumlarnn oluturduu dentritler aras a tarafndan sarlp kuatlrlar. yapnn boyut ve dalm yapdaki zeltilerin konsantrasyonu, dentritlerin kol aral ve tane iriliine baldr. Dkm alamlarnda

keltilerin karakteristik dalmlarna ekirdeklenme denir. ekirdeklenme hesaplamalar iin yeterli duyarllkta Scheil eitlii verilmitir . Cs = Co Ko ( 1- fs )k-1 Bu eitlikte Co alam ierisindeki zelti miktarn, Ko denge dalm sabitini, fs de arlkl zelti gurubunun bileimini gstermektedir. Alminyum alamlarnn ounu, homojen bir yapya ulamak iin, alamn katlama scaklnn hemen altnda geni bir scaklk aralnda, s altnda tutmak gerekir. Bu suretle zeltilerin dengeli dalm gerekletirilebilir. Hidrojen gzeneklilii Alminyum alam ingotlarnda hidrojen gzenei oluumu, al dentritler aras ukurlar veya olduka kk kresel paralarn (gzeneklerin) ortaya kmas ile kendini belli eder. Bunlardan ilk tip gzenekli, ikinci tipten daha yksek gaz ieriklerinde grlmektedir. te yandan bu iki tip gzenek, katlama oran ve donma derecesine ballk gsterir. Mikroskobik dentritler aras gzeneklilik, sv fazdaki znme basnc 1 atm basnc ancaya kadar hidrojenin reddedilerek kat metalden sv metale gemesinden kaynaklanr. Kk kresel gzenekler, kat metalde ok az miktarda arta kalan hidrojenden ileri gelir. Bu kk gzeneklerdeki gazn basnc ok yksektir. Yksek scaklklarda yaplacak sl ilemlerle makroskobik dentritler aras gzenekler yuvarlatlabilir ve kk yuvarlak gzenekler, gzle grlr hale getirilebilir. ngot younluu veya gaz ierii bu ilemle hissedilir llerde azalma gstermez, te yandan gaz yeniden yaylarak, gaz ierii dikkate deer llerde azalmadan gaz younluu decek ekilde genleir. Yzey hatalar Arzulanmayan alam elementleri ve birleen sert yap bileenleri ieren yzey tabakas, ou kez dorudan, hzl soutulmu yar srekli alminyum alam ingotlarnn dkmnde ortaya kar. Benzer bir yzey kusuru, dk alam konsantrasyonlaryla birletiinde kanama bantlar ortaya kar. Her iki kusur da katlaan dkm kabuunun yeniden st lmasnda onun kalp eperinden, ksacas aknn kesilmesiyle ortaya kar. Kanama bantlarnda iddetli, ou kez yzeyin altna kadar uzanan birleikler vardr. Alminyum alam ingotlarnn yzeyini segregasyondan kurtarmak, ya da dzenli olmayan ve 20 mm kadar hzl soutulmu yzeye yaklaan deiik kalnlktaki tabakay uzaklatrmak iin soyma ya da kabuu kaldrma denilen ilem yaplr.

abalar daha ok yzey kusurlarnn giderilmesi ve ilem ncesi soumaya ihtiya duyulmamas ynnde olmaktadr. Dk scaklkta souk kokile dorudan dkm yapmak iin ve etkinlii artrmak iin Showa Denko yntemi ve elektromanyetik dkm teknii gelitirilmitir. Elektromanyetik yntemden daha ok teknikte 1XXX, 3XXX ve 5XXX serisi dkm ingotlarnn retiminde yararlanmakta ve bu ingotlar dkld yzeylerinden haddelenmektedir. ngot yzeyindeki soutma derecesinin farkll bazen denge d oluumlara yol aar. Bu oluumlar son yzey ilemlerine kar farkl duyarlla sahiptirler ve ilenmi rnde dzensiz izgiler ve renk kayplar oluumuna yol aarlar. Merkez atlamas Merkezde atlama ou kez dkm hznn artmas ile yzey durumunun iyiletirilmesi giriimleri sonucu oluur. Merkezi atlak, nihai donma esnasnda i gerginliklerin atlmas esnasnda oluurlar ve bunlara "rmcek atlaklar" da denilmektedir. Merkezi besleyecek sv metalin bulunmamas nedeni ile bu tip atlaklar artar, bu kusura daha ok az katkl alamlarda rastlanlmaktadr. atlama, sadece nihai katlamadan sonra ortaya kan i gerginliklerden ileri gelmektedir. 1954 ylnda yaplan aratrmalarda her alminyum ingotunun dkmnde dorudan souk kalba yar srekli dkm ileminde alma gelmi dkm hzlarndan sz edilmektedir. Son zamanlarda yaplan aratrmalarda, merkezde atlamaya neden olan balang dkm hznn, kontroll ikincil soutma ilemleri sayesinde giderilebilecei gsterilmitir. retimin etkileri Yksek kaliteli rnn retilmesinin salanmasn da, sv alamdaki hidrojen ieriinin ve alkali elementlerin konsantrasyonunun drlmesi ve metalik olmayan tm yap kirleticilerinin uzaklat r lmas gerekir. Bu ilem genellikle sv metalin ergitilme fr nnda dkm nitesine ak esnasnda srayla gerekletirilir. Yksek kaliteli metalin retilmesine karn, zellikle srekli olarak i lemin gzlenebildii uygun bir yntem bulunmadndan bazen sorunlar ortaya kar. Ar gaz ierikleri ingotlarda oksit kalntlarnn varlnda ok ciddi sonular dourur. Byle durumlarda hadde rnlerinde, oksitler kmelenir ve ip eklinde bir bant olutururlar. Gazn topland ve yerletii bu bantlar daha sonra yaplacak tavlamalar esnasnda tabaka arasnda kabarck olumasna yol aar. 7075 alamnda grlen, kaba birincil oluum, muhtemelen homojenletirmeyle ortadan kaldramamaktadr. Bu ingota daha sonra uygulanan ilemler

esnasnda, bu oluum kr lr, yorulma direncinin dmesine yol aan ipliksi kusurlarn oluumuna neden olur.

Deformasyon (plastik ekil deitirme) ilemi : Dvme Yoluyla Plastik ekil Verme: Yanlzca basma kuvverinin etkisi altnda genellikle scak, yar scak veya souk olarak paraya plastik ekil verme ilemine dvme (forging) denir. Birol para yksek mukavemet istenildiinde dvme yoluyla ekillendirilir. Yeniden kristalleme (Rekristalizasyon) scakl stnde yaplan ekil deitirmelere scak ekillendirme, altnda yaplanlara ise souk ekillendirme denir. Rekristalizasyon

Dvme Yntemleri: Ak kalpta Dvme (Open-Die Forging): Bu dvmenin zellii parann yanlara doru rahata genilemesidir. Silindirik bir parada dvme sonucu flama oluur.

Flama dvlen parann bombelemesidir. ki nedenle meydana gelir. Srtnme: Dvlen para alt ve st kalpla temas halinde olduundan temas eden yerlerde malzeme kolay akamaz orta ksm daha kolay akar. Scaklk fark: Tav frnndan kan para kalp iine konulur. Deen ksmlarda s ka hzl olur. Parann ortas hala scaktr. Bu scaklk farkndan malzemenin ortas kolay akar kenarler zor akar.

Kapal kalpta dvme (Closed-Die Forging): Bu dvmenin zellii karmak ekilli paralarn dar toleranslar iinde elde edilmesi iin yaplmasdr. apakl dvme, apaksz dvme, yma dvme ve damgalama gibi eitleri vardr.

apakl Dvme

apaksz dvme

Yma dvme (Upset Forging): Bu dvmenin zellii kapal kalpla dvme snfna girmesidir. Cvata ba gibi yma gerektiren paralara uygulanr.

Damgalama (Stamping): Bu dvmenin zellii, paralar, madalyalar ve kk kabartma paralarnn genellikle souk olarak kapal bir kalpta hassas olarak dvlmesidir. Malzemeye akma mukavemetinin 5-6 kat kuvvet uygulanr. ok ince detaylar elde edilir. Ya kullanlmaz.

Dvme Kusurlar 1.Hammaddeden gelen kusurlar a. Katmer kusurlar b. Gereinden fazla malzeme

c. Gzenek kusuru

d. Kalnt (inclusion) kusuru

2. Kalp tasarmndan gelen kusurlar a.Keskin ke kusuru b. Fazla hammadde dar kalp kusuru

c. ikincil eki gerilmeleri sebebiyle atlak oluumu

b. Dekarbrizasyon: Karbon kaybna 3.Isl ilemden kaynaklanan kusurlar urayan tabaka dvme sonras tala kaldrlarak giderilecekse sorun olmaz

a. Tufal oluumu

Haddelame Parann, hadde denen ve birbirine zt ynde dnen ezici silindirler arasndan geirilerek plastik ekillendirilmesi ilemidir. Dkm ileminin yaratt yap deitirilerek, sk ve ince taneli bir iyap oluturulur; malzeme zellikleri iyileir. Elde edilen mekanik dayanm nedeniyle, elik retiminin hemen tamam, hadde mamulleri olarak kullanma sunulur.

Scak Haddeleme Avantajlar Daha dk gerilmeler Daha dk kuvvetler Daha az g gereksinimi Pekleme yok Daha byk deformasyonlar mmkn Boluksuz iyap eldesi

Scak Haddeleme Dezavantajlar Daha yksek srtnme Haddelerin soutulmas gerekir Malzeme iletimi zor alan kii scaktan korunmal

Souk Haddeleme Avantajlar Deformasyon sertlemesi ile dayanm art Mkemmel bitmi yzey Mkemmel ekil ve boyut tolerans

souk Haddeleme Dezavantajlar Yksek kuvvet gereksinimi Kk redksiyonlar, yzey gerilmelerini artrr ve niform olmayan gerilme dalm ortaya kar

Ekstrzyon Malzemenin, belirli profil kesitini tayan matristen pskrtlerek ekillendirilmesidir. Scak veya souk uygulanabilir. Daha ok scak uygulanr, yumuak malzemelere souk ekstrzyon yaplabilir. Dk akma gerilmesine sahip Cu, Al, Pb, Sn ve Mg alamlarna uygulanr. elik malzemelerin ekstrzyonu zel nlemler gerektirir. eitli profil ubuklar ve borular imal edilir.

Ekstrzyon Kusurlar: rn zerinde atlak olumas: Takoz scakl yksek, yrtnme yksek, ekstrzyon hz yksek veya Takoz scakl dk, matris yatak uzunluu boyunca metal yaprsa Pext bir ykselir bir alalr buda atlamaya neden olur. rn iinde oksit birikmesi. Metal takoz scakken souk olan alcya deince oksit oluur ve yksek srtnme sebebiyle oksit malzeme akarken rnn iine girer. nlemek iin stampann nne n levha konur ap biraz kk tutulur. Bylece oksit alcda kalr.

rnn merkezinde avu iareti atlaklarn olumas: Sebebi (h/L) orandr. Bu oran bydke ekil deitirme homojenliini kaybeder. Ortada ikincil ekme gerilmeleri ad verilen hidrostatik ekme gerilmesi doar. Bu ise avu iareti (>>) atlaklarn olumasna neden olur.

Birletirme lemleri : KAYNAK Kaynak, ou kez metal olan iki malzemenin, scaklk, basn ve metalurjik koullarn uygun bir bileimi sayesinde kalc ekilde birletirilmesidir. Bu deikenler, basn olmadan sadece yksek scaklk scaklk olmadan sadece basn arasnda deerler alabilir. Yksek kaliteli bir kaynakl birleim oluturmak iin: Yeterli s ve/veya basn menba Metalin korunma veya temizlenmesi iin bir ortam ve Zararl metalurjik etkilerden kanmak gerekir.

Kaynak, fizik, kimya, metalrji, mekanik gibi birok disiplini ve birok yntemi kendi iinde btnletirip ok eitli malzeme trlerine uygulanmas itibariyle bir kaynak plan, ancak "n" boyutlu bir plan olabilir. Bunun balca ngrecei hususlar, kaynak yntemlerinin fiziksel yn, kaynak metalrjisi, kaynakl birlemelerin davranlar, malzemeler, tahribatsz muayene olarak toplanabilir.

zetleyecek olursak, herhangi bir kaynak yntemi, drt gereksinmeye cevap vermelidir: (l)Ergime ya da basnla birlemeyi meydana getirecek enerji salanmas, (2)Birleme yzlerinden yzeysel bulamalar (kirlenmeleri) atacak bir tertip, (3)Atmosferik bulamalar veya bunlarn etkilerinden kanma, (4)Kaynak metalrjisinin kontrol. Btn bunlara gre : Kaynak etmek: Bu ilem, aralarnda malzemenin devamlln salayarak iki veya daha fazla paray birbiriyle birletirmekten ibarettir. Bunu baka trl de ifade edebiliriz. nce fiziin temel prensiplerini verelim : Bir molekl bir maddenin, o maddenin btn zelliklerini haiz en kk ksmdr. Bir molekl atomlardan oluur. Bir atom bir ekirdek ve bu ekirdek etrafnda byk hzla dnen bir veya birka elektron'dan oluur. Bir s ykselmesine bir (elektronlarn) hz art tekabl eder. Isy lmek demek aslnda hz lmek demektir. Devaml bir titreim hareketini haiz olan atomlar birbirlerini, aralarndaki mesafeye gre, ekerler veya iterler. Bu mesafe Angstrm ile llr. Bir angstrm milimetrenin on milyonda biridir. Buna gre kaynak etmek demek, birletirilecek paralarn atomlarn karlkl ekme blgelerine getirmek demektir. Elektrik ark kayna: Bu genel ifadeden, birbirinden kesin olarak farkl bir ka yntem anlalr. 1. Ark, ergiyen ve kaynak malzemesini temin eden bir elektrodla kaynak edilecek a. Ark hava iinde oluur: metalik elektrodla elektrik ark kayna. b. Ark, asal gaz iinde oluur. c. Ark, kaynak edilecek paralan rten bir kat maddeler karm iinde oluur: tozalt kayna. 2. Ark, ergimeyen ve dolaysyla kaynak malzemesi temin etmeyen bir elektrodla kaynak edilecek paralar arasnda teekkl eder. Bu usul ikiye ayrlr: a. Elektrod kmrdendir: kmr elektrodla elektrik ark kayna. paralar arasnda teekkl eder. Bu yntem e ayrlr :

b. Elektrod tungsten'dendir ve ark bir asal gaz akm ile korunmutur: asal gaz atmosferinde elektrik ark kayna (TIG). 3. Ark, ergimeyen iki elektrod arasnda teekkl eder, kaynak edilecek paralar elektrik devresi iinde deillerdir. Ayrca, elektrodlar tayan cihaz bir hidrojen akm verir: atomik hidrojenkayna. Bunlardan baka, etd edilmekte olan yeni yntemler, yukardakilerin birleimlerini oluturur. 4. Ergime, ana metalin birletirilecek iki aznn veya ana metalle kaynak esnasnda ilve edilen metalin (elektrod metali) kendi aralarnda kusursuz ve tam bir karmas halidir. Ergimenin noksan olmas halinde kaynak zayf olur. Bu takdirde yapma vaki olur. Nfuziyet (penetrasyon) ergime derinlii, yani ana metalin ilk yzeyi ile ergimenin bittii nokta arasndaki mesafedir. Mkemmel nfuziyet ile mutlak ergime baarl kaynaklarn balca koullardr. Kaynak Yntemlerinin Snflandrlmas

KAYNAK KABLYET Kaynak kabiliyeti kesin bir ifadesi olmayan bir kavramdr. Genel olarak malzemelerin seilen yntem ile birleebilme yeteneidir. malat ileminde ama, yalnz malzemelerin

birletirilmesi olmayp birletirilen paralarn alma artlarnda bozulmamas ve grevini yerine getirebilmesidir. Kaynakl balantdan baz artlar yerine getirmesi istenir. Kaynakl birletirmenin gerekli artlar yerine getirme derecesmine kaynak kabiliyeti denir. Kaynak edilen paralar uygulamada genellikle btn kaynak usullerinde kaynak yerinin ergimeye yakn bir scakla kadar stlmas gerekir. ITABda snn etkisiyle kimyasal ve metalurjik olaylar meydana gelir. Ayrca hzl souma sebebiyle sertlik oluabilir. Yeterli bilgi ve deneyine sahip kaynak her tip elikte hatasz kaynak yapmann imkansz olduunu bilir. Eritme Kaynanda Kaynak Kabiliyeti Uluslararas Kaynak Enstits (IIW) IX numaral Kaynak Kabiliyeti komisyonu yle bir tarif gelitirmitir. Bir metalik, malzeme verilen bir usul ile bir dereceye kadar kaynak yaplabilir diye kabul edilir. Uygun bir usul kullanlarak kaynakl metalik balant elde edildii zaman, balant yerel zellikleri ve bunlarn konstrksiyonuna tesirleri bakmndan tayin edilmi artlar salamaldr. Tariften anlald gibi kaynak kabiliyeti yalnz malzemeye bal deildir. Ayn zamanda kaynak usulune ve kaynak konstrskisyonuna baldr. Bir malzeme bir metod ile iyi bir kaynak kabiliyitine sahipken dier metod ile zayp bir kaynak kabiliyetine sahip olabilir. * Yksek Kaynak Kabiliyeti; Geni bir kaynak aralnda hi bir tedbire gerek kalmadan tatminkar bir kaynak kalitesi elde edilebilmesidir. * Dk Kaynak Kabiliyeti; Tatminkar bir netice iin zel tedbirler ile dar limitler arasnda almay ifade eder. Kaynak kabiliyeti malzeme tipine gre deiir. Genel yap eliklerinde, akma, ekme ve entik darbe gibi mukavemet zellikleri aranrken stenitik paslanmaz eliklerde ITABda korozyon direnci istenir. Kaynak kabiliyeti deyimi kaynaa elverililik, Kaynak Emniyeti ve kaynak yapabilme imkanlarn iine alr. Kaynak kabiliyeti iin en az u iki artn gereklemesi gerekir. a) Paralar belirli bir kaynak usul ile birletirilmesi mmkn olmal (kaynaa elverililik) b) Kaynak edilen malzeme, maruz kalaca gerilmelere dayanmaldr. (Kaynak emniyeti) Kaynak kabiliyeti ile birletirme arasndaki ilikileri yle sralyalm. 1 - Kaynak dikii boyunca katlama atla (scak atlak) tehlikesi 2 - Kaynak dikiinde bzlme (ekme) atla (souma atla)

3 - Ana metal ve dikiin sertleme eilimi 4 - Ana metal ve dikite kaynak gerilmelerinden dolay gevrek krlma tehlikesi 5 - ITABda yalanma gevreklemesi tehlikesi Bir elik yalnz kaynak ilemi sonucu gevreklemez. Her eliin az veya ok gevrekleme eilimi vardr. Yalanmaya ok hassas bir elik kaynaklanmadan dahi s girdisi ile gevrekleebilirler. Demir ve demird malzemelerin kaynanda kaynak kabiliyeti: yi kaynak edilir Kaynak edilebilir artl kaynak edilebilir diye snflandrlabilirler.

Kaynak kabiliyetini etkileyen faktrlerin ematik gsterimi

Kaynak kabiliyetinin , malzeme, retim yntemi ve konstrksiyona ballnn gsterilmesi Bir konstrksiyonun kendisinden beklenenleri salamas; malzeme, konstrksiyon, imal usul ve iletme zorlamalar gibi faktrlerin tesiri altndadr. Hatal bir durum ortaya kt zaman, btn kusur malzemeye yklenemez. Dier faktrler de gznne alnmaldr. Bu nedenle; kaynak konstrstr, malzeme mhendisi ve iletme mhendisi birlikte almak mecburiyetindedir. yi tasarlanm bir konstrksiyon, seilen malzeme ile bir dereceye kadar gerekletirilebilir. Fakat bu konstrksiyon, bekleneni tam olarak verebilmesi iin, uygun bir imal usulnn de seilmesi gerekir. Pratikte kaynak kabiliyetinin ifadesi olarak iyi kaynak edilebilir kaynak edilebilir ve artl olarak kaynak edilebilir deyimleri kullanlr. Bu deyimlerin manalar elik malzeme iin yle ifade edilebilir. a) yi kaynak edilebilir. Malzemenin hibir n ve nihai tavlamaya ihtiya olmadan kaynak edilebileceini ifade eder. b) Kaynak edilebilir, Kaynak yaplacak malzemenin kalnl arttka bir n tavlama gerekir. Bu tr malzeme iin, kaynak edilebilir deyimi kullanlr. c) artl olarak kaynak edilebilir. Bu tr malzemede ya karbon oran yksektir veya bileiminde eitli alam elemanlar vardr. Kaynakl balantnn gei blgesinde sertleme ve atlama tehlikeleri sebebiyle, zel tedbirler alnmaldr. n tavlama tatbik edilmeli ve souma kontrol olmaldr.

Endstrideki geni kullanma alanlar sebebiyle elik malzemelerde kaynak kabiliyetinin incelenmesi gereklidir. Alamsz veya hafif alaml yksek mukavemetli bir elie iyi bir kaynak kabiliyetine sahiptir diyebilmek iin, aadaki iki artn bir arada bulunmas gerekir. a) Kaynaktan nce ve sonra iyi bir sneklie sahip olmaldr. b) Kaynak metali esas metali ile kart zaman, gevrek olmayan bir kimyasal bileim salanmaldr. Bu iki artn gereklemesine tesir eden faktrler yle sralanabilir. A) Esas Metal 1 - Bileim 2 - Kalnlk 3 - Isl ilem durumu B) - lave Metal 1 - Bileim 2 - Akma snr ve sneklik 3 - Hidrojen muhtevas C) - Dier Faktrler 1 - Ergime derecesi 2 - Rijidite 3 - Form Faktr Yap eliklerinin kaynanda, kaynan neticesine tesir eden en nemli faktr esas metalin bileimidir. Bilhassa bileimindeki karbon ve manganez oran kaynak kabiliyeti bakmndan ok nemli olup, maksimum miktarlar snrlandrlmtr. Mesala; gaz alnm elikler iin Isvete maksimum karbon oran % 0.25 olarak tavsiye edilmitir. A.B.D.leri bu snr % 0.30a karm ve daima bir n tavlama nermitir. Manganez ve dier alam elemanlarnn kaynak kabiliyeti zerindeki tesirleri, karbon cinsinden ifade edilmitir. Milletlleraras Kaynak Cemiyetinin karbon edeeri aadaki ifadeyle verilmektedir; 4 - Kaynak sras 5 - Kaynaknn ahsiyeti 4 - Saflk derecesi ve homojenlik 5 - Elektrod ap 4 - Sneklik 5 - Scaklk 6 - Saflk derecesi ve homojenlik

Karbon edeerinden faydalanlarak bir yap elii iin gerekli n tavlama scakl aadaki tabloda olduu gibi tavsiye edilmitir.

Karbon Edeeri 0.45e kadar 0.45 - 0.60 aras 0.60dan yukar

n tavlama Scakl (oC) gerek yok 100 - 200 200 350

eliklerin Eritme Kaynanda Balant Blgesi genel olarak iki ksma ayrlr. Bunlar eriyen blge ve snn tesiri altndaki blgedir. Elektrik Diren Kaynanda Kaynak Kabiliyeti Elektrik diren kaynanda, birletirilecek para malzemenin cinsine gre elektrik akmnn geiine byk bir diren gsterir. Bunun sonucu olarak, paralar snr. Ohm kanununa gre sya dnen elektrik enerjisi aadaki ifadeyle belirlenir. Ns = I2.R Ns = Is enerjisine dnen elektrik enerjisi I = Kaynak yaplan paradan geen akm iddeti R = Kaynak yaplan parann elektrik direnci Yukardaki ifadeden, elektrik diren kaynanda kaynak kabiliyetinin malzemenin cinsine bal olduu ortaya kmaktadr. Elektrik direncinin dk olmas, ortaya kan s miktarn azaltacandan, kaynak yaplmas gleir. O halde elektrik iletkenlii yksek bir malzemenin kaynak kabiliyeti, elektrik iletkenlii dk malzemeye gre daha ktdr. Elektrik diren kaynanda kaynak kabiliyetinin tarif edilmesinde malzemenin s iletkenliinin ve ergime noktasnn da gznne alnmas gerekmektedir. Is iletkenliinin yksek olmas, kaynak iin gerekli s younlamasn zorlatrmaktadr. Bu sebepten s iletkenlii yksek bir malzemenin elektrik diren kananda kaynak kabiliyeti dk olmaktadr. Dier taraftan ergime noktasnn yksek olmas, kaynak iin gerekli s miktarn arttrmaktadr.

Yukarda belirtilen sebeplerden dolay malzemenin elektrik iletkenlii, s iletkenlii ve ergime noktas gznne alnarak elektrik diren kaynanda kaynak kabiliyeti aada ifadeyle verilebilir.

Burada S: Kaynak kabiliyeti faktr : Elektrik iletkenlii : Is iletkenlii te : Ergime noktas Yukardaki ifade ile bulunan kaynak kabiliyeti faktrlerine gre elektrik diren

kaynanda kaynak kabiliyeti aadaki biimde deerlendirilir. Kaynak Kabiliyeti Faktr 0.25e kadar 0.25 - 0.75 aras 0.75 - 2.0 aras 2.0den yukars Kaynak Kabiliyetinin Durumu Kt Yeterli Iyi ok iyi Baz metallerin fiziksel zellikleri ile kaynak kabiliyeti faktrleri
Metaller Alminyum Demir Altn Kobalt Bakr Magnezyum Molibden Nikel Platin Gm Tantal Titan Tungsten Elektrik Iletkenlii a(m/ mm) 36 10 45 11 56 22 21 11 9 62 6.5 1.85 18 Is ilet. o (cal/cm. s. C) 0.53 0.16 0.74 0.17 0.94 0.41 0.33 0.21 0.17 1.1 0.13 0.041 0.40 Erime nok. te o ( C) 659 1530 1063 1490 1083 650 2620 1453 1770 960 2850 1660 3380 Kaynak kab. fak. S 0.79 4.1 0.28 3.6 0.18 1.7 0.55 3.0 3.7 0.15 4.1 79.0 0.410 Kaynak kabiliyeti durumu iyi ok iyi yeterli ok iyi kt iyi yeterli ok iyi ok iyi kt ok iyi ok iyi yeterli

Baz alamlarn fiziksel zellikleri ile kaynak kabiliyeti faktrleri

Alamlar Karbonlu elik stenit Manezyum Al. AlMg3 AlMg5 AlMn AlMgMn AlMgCu AlMgSi inko Alamlar Pirin Alminyum Ala. Elektrik Iletkenlii a(m/ mm) 6.0 3.5 16.0 20.0 16.5 25.0 22.0 27.5 31.0 17.0 12.0 22.0 Is ilet. (cal/cm. s. o C) 0.05 0.28 0.37 0.28 0.41 0.35 0.37 0.42 0.25 0.28 0.37 Erime nok. o te ( C) 0.12 1490 1420 620 625 605 645 630 590 620 400 925 610 Kaynak kab. fak. S 9.3 40.0 3.6 2.2 3.6 1.5 2.1 1.7 1.2 5.9 3.2 2.0 Kaynak kabiliyeti durumu ok iyi ok iyi ok iyi ok iyi ok iyi iyi ok iyi iyi iyi ok iyi ok iyi iyi

KAYNAK

BLGELER

Endstride kullanlan imalat yntemleri arasnda kaynak, en ok kullanlan birletirme tekniklerinden birisidir. Teknolojinin ilerlemesiyle yeni kaynak yntemleri gelitirilmi ve ilerletilmitir. Yaplan aratrmalar sonucu elde edilen malzeme klasik kaynak yntemleri

gruplarn ileme ve birletirmeye ynelik almalarda buna paralel olarak gelimi ve bu dorultuda metallerin zelliklerini kaybetmeden birbirleriyle birletirme gereksinimi ortaya kmtr. Metalik malzemelerin kaynakla birletirilmesi ile kaynakl blgede meydana gelen metalurjik deiimler kaynak esnasnda uygulanan s ve kaynak sonras souma hz ile yakndan ilikilidir. Balantnn bulunduu ve kaynak annda ortaya kan scaklktan etkilenen blgelerin tm kaynak blgesi ismi ile anlr. Bu blge, erime blgesi ve snn tesiri altnda kalan blge (ITAB) olmak zere iki blmden oluur. Erime Blgesi Erime blgesi, kaynak esnasnda oluan snn etkisi ile eriyen ve daha sonra katlaan blgedir. Erime blgesi, snn tesiri altnda kalan blgeden erime izgisi adn verdiimiz erimi ve erimemi ksmlar arasndaki snrla ayrlr. Bu snr, bir kaynakl balantdan kartlarak parlatlan ve dalanan enine kesit zerinde plak gzle dahi kolayca grlebilir. Kaynak metali, esas metal ve ilave metalin karmndan ibarettir. Tek pasoda ekilen kaynak dikilerindeki erime blgesinde esas metal ve ilave metal, kaynak havuzundaki iddetli

trblanstan dolay iyice karm olup homojen bir bileim gsterir. Buna karn ok pasolu kaynaklarda, her pasonun esas metalle karma oran farkllk gsterir. Kaln kesitli paralarn ok pasolu kaynak dikilerinde, dikiin orta ksmlarnda esas metale rastlanamayabilinir. Isnn Tesiri Altnda Kalan Blge ( ITAB ) Isnn tesiri altnda kalan blge; kaynak metali ile esas metalin birletii snrdan balayarak, kaynak ilemi esnasnda scakln i yapy, dolaysyla esas metalin zelliklerini etkiledii mesafeye kadar devam eder. elik malzemelerin kaynanda, bu blgedeki scaklk 1450 0C ile 700 0C arasnda deimektedir. Bu blgede ulalan maksimum scakla bal olarak i yapda eitli deiiklikler ve zellikler gsteren blgeler ortaya kar. Metalurjik reaksiyonlar bu blgelerde meydana gelir. Kaynak blgesinde scakln artmas ile deien mikroyap, mekanik zellikleri etkileyerek entik darbe ve ekme mukavemetlerinin azalmasna, sertlik artna veya atlak oluumuna sebebiyet verir. Isnma ve soumaya bal olarak ITAB n snrlar aadaki ekilde gsterilmitir. Kaynak ilemi annda snn etkisi altnda kalan blge hzl bir ekilde snmakta ve sonrada para kalnlg, kaynak blgesine verilen s enerjisi gibi etmenlere bal olarak tekrar hzl bir ekilde soumaktadr. Kaynatlacak malzemenin bileimine gre souma hz, kritik souma hzn atnda genellikle 900 C nin zerindeki bir scakla kadar snm blgelerde sert ve krlgan bir yap elde edilir.

Isdan etkilenen blgenin snrlar

Isnn tesiri altnda kalan blge ile demir-karbon denge diyagram arasndaki iliki % 0.15 C. ieren bir elie gre aadaki ekildede gsterilmitir. Kaynakl balantlarn en kritik blgesi ITAB dr ve birok atlama ve krlma bu blgede meydana gelmektedir.

ITAB ve demir-karbon denge diyagram arasndaki iliki elik malzemelerin kaynanda snn etkisi altnda kalan blge, iyap deiiklii bakmndan u deiik blgelerle gsterilir. a) ri taneli blge b) nce taneli blge c) Ksmen dnme uram blge d) yap deiikliine uramam blge

Kaynakta oluan blgeler ri taneli blge; erime izgisine bitiik olan ve kaynak ilemi esnasnda 1450oC ile 1150oC scaklklara maruz kalan blgedir. Metaller yeniden kristalleme scaklnn zerindeki bir scakla kadar stldklarnda tane bymesi ortaya kar. Tane bymesi sonucu ortalama tane boyutu artar. ri taneli yaplarn mukavemetleri ince taneli yaplara nazaran daha dk olduundan malzemede iri taneler istenmez. elik malzemelerde kaynak annda erime izgisine bitiik olan esas metalin scakl, erime scaklna yakn bir dereceye kadar eritiinden stenit iinde fazla miktarda tane bymesine rastlanr. eliin bileimine ve souma artlarna bal olarak iri taneli blge, martenzitik veya temperlenmi martenzitik bir i yapya ve en yksek sertlie sahiptir. nce taneli blge; kaynak esnasnda 1150 oC ile 900 oC arasndaki bir scakla maruz kalan blgedir ve bu blgede tane bymesine rastlanmaz. yap bakmndan birinci blge olan iri taneli blgeye benzeyip onun bir devamdr. Fakat tane ebat ynnden ince taneli bir blgedir. Ksmen dnme uram blge; ince taneli blgenin devam olup kaynak annda A3 ile A1 scakl aralna kadar snm ve blgesel olarak bir stenit dnmne uram olan blgedir. stenit dnmne uradndan dolay yapsndaki stenit miktarna bal olarak, ilk iki blgeyi andran bir i yap gsterir. yap deiikliine uramam blge; A1 scaklnn altna kadar snan ve bu snma

sresince bir i yap dnmne uramayan blgedir. Kaynak ilemlerinde genellikle metal, nce ergime scaklnn zerindeki bir scakla kadar stlmakta ve sonra soutulmaktadr. Bundan dolay elik malzemelerin kaynanda, kaynak

blgesinde yukarda ksaca belirtilen dnmler olmaktadr. Birletirme esnasndaki snmay takip eden souma, yava bir ekilde gerekleirse veya eliin karbon ve alam elementi ierii sertlemeyi meydana getirecek miktarda deilse elde edilen i yap tane bykl hari olmak artyla, ilk normal yapnn ayndr. Buna karlk sertleme meyli olan elik malzemelerde ise, soumann hzl olduu hallerde daha nce bahsedilmi olan ve genellikle arzu edilmeyen zellikleri tayan i yaplar oluur. Kaynak Issnn ve Is Dalmnn Kaynak Blgesine Etkisi Kaynak blgesine verilen s miktar, kaynak edilecek malzemenin s iletim zellikleri, kaynak hz ve malzeme kalnl gibi artlara bal olarak kaynak blgesinde scaklk dalm ile souma hzn etkiler. Kaynak parametreleri ayn olan deiik zellikteki malzemeler zerindeki s dalm aadaki ekilde grlmektedir. Bu paralara -X- dorultusunda kaynak ekilmi ve -X ,Ydzlemindeki e scaklk deiimi verilmitir. ekil den anlald gibi kaynakl paralarda s iletim katsays Alminyumda en byk, stenitik paslanmaz eliklerde ise en kktr. Kaynak blgesinin genilii s iletimi arttka doru orantl olarak artmaktadr.

Farkl malzemelerin ayn kaynak parametreleri ile kaynak edilmesi sonucunda kaynak blgesindeki scaklk erileri

Alamsz elik malzemelerde kaynak hznn artmasyla scaklk dalmnn deiimi aadaki ekilde grlmektedir. 16 mm/sn hzla ekilen kaynakta s dalm daha az iken 8 mm/sn hzla ekilen kaynak dikiinde s dalm daha fazladr. Dk kaynak hzlarnda kaynak blgesi daha geni, yksek kaynak hzlarnda ise daha dardr.

Alamsz eliklerde kaynak hznn kaynak blgesi s dalmna etkisi Kaynatlacak paralarda, kalnln da s dalmna, dolaysyla kaynak blgesinin geniliine veya darlna etkisi vardr. Aadaki ekilde para kalnlnn kaynak blgesinde s dalmna etkisi grlmektedir. Para kalnl arttka kaynak blgesi genilii klmektedir. Ayrca artan para kalnlyla beraber souma hz arttndan, kaynak metali alan azalmaktadr.

Para kalnlnn kaynak blgesi s daglmna etkisi Aadaki ekilde 13 mm. kalnlndaki bir elik malzemeye ark kayna kullanarak 3940 J/mmlik s girdisiyle kaynak yaplm bir plakadaki s dalm grlmektedir. Burada kaynak merkez izgisine deiik uzaklklarda olan noktalardan scaklk lm yaplmtr.

Kaynak merkezi izgisine belirli mesafelerdeki scaklk deiimleri

Yukardaki ekildende anlalaca gibi kaynak merkez

izgisinden uzaklatka kaynakl

malzemedeki s dalm deimektedir. Kaynak merkez izgisine 10mm mesafedeki noktada en yksek scaklk 1365oC iken, 25mm. mesafedeki bir noktada en yksek scaklk 515oC civarndadr. Ara mesafelerdeki scaklklarda orantl olarak kaynak merkezinden uzaklatka dmektedir. Bylece sonu olarak u nokta tesbit edilmi olur. a) Kaynak merkezine olan mesafe arttka maksimum scaklk sratle azalr. b) Kaynak merkezine olan mesafenin artmasyla, snma oran ve souma oran azalmaktadr. c) Kaynak merkezi izgisinden uzaklatka, maksimum scakla kmak iin gerekli srede artmaktadr. Kaynak edilen deiik kalnlktaki malzemelerde, kaynak sonras souma hzlar aadaki ekilde gsterilmitir. Bu ekil 1850 J/mm lik s girdisiyle kaynak edilmi deiik kalnlktaki plakalarn 1205oC deki maksimum scaklktan itibaren souma srelerini gsterir.

Para kalnlnn souma hzna etkisi Kaynak edilen para kalnlnn artmasyla souma oran artmaktadr. Dk et kalnlna sahip paralar, yksek scaklktan soumaya brakldklarnda kaln paralara nazaran daha ge soumaktadrlar. Kaynakl blgenin soumasna kaynak az geometrisinin de etkisi vardr. Ayn s girdisi ve erime blgesine sahip olan kaynak dikilerinden -V- kaynak az alm olan paraya ekilen kaynak dikii, dz plaka zerine ekilen dikiten daha hzl soumaktadr. KAYNAK METAL Kaynakl birletirmeler ara yzeyde, birletirmenin cinsine gre bir kaynak metali ihtiva

ederler. Bu kaynak metalinin yaps esas metalin yapsndan olduka farkldr. Kaynak metali, esas metal ergiyii ve/veya ilave dolgu metalinin karmndan meydana gelir. Kaynak metalini oluturacak ilave metal, kaynak edilecek malzemenin bir takm zelliklerine dikkat edilerek seilir. Yaplan bu seim ne kadar dikkatli olursa olsun kaynak metali yaps ilave metal ve/veya esas metal karmnn bir sonucudur. Kaynak Metali Katlamasnn zellikleri Kaynak metalinin sv halden kat hale dnmesi, metal kalp ierisindeki normal dkm ileminin katlamasndan farkl bir ilemdir. Kaynak metalinin katlamasnda ve mikroyapnn gelimesinde kaynak parametreleri etkili olmaktadr. Fakat kaynak metalinin katlamasnn birok zellii kalp ierisindeki metal katlamasna benzemektedir. Ergitmeli

kaynaklarda sv kaynak ekilde sralanabilir.

metalinin katlamasnda nemli olan baz noktalar aadaki

a) Sv kaynak havuzunda empriteler mevcuttur. b) Sv haldeki kaynak metali havuzunda ana metal ksmen znr ve kaynak karr. c) Sv metal havuzunda nemli derecede trblans olduundan ergiyik haldeki metalde ok iyi karma olur. d) Sv kaynak metal hacmi kat ana metale nazaran kktr. e) Sv metal ierisinde yksek derecede scaklk deiimi mevcuttur. f) Kaynak ilemi esnasnda s kayna srekli ilerlediinden dolay, katlama olay kaynak hzna bal dinamik bir ilemdir. g) Yksek enerjili kaynaklardan olan elektro - curuf veya ok pasolu kaynaklarda, ana metal yksek derecede sndndan ya da kaynak edilecek paralara n tavlama ilemi yaplmasndan dolay scaklk deiiminde normal oranlara nazaran sapmalar olmakta ve bylece katlama davranda etkilenmektedir. 4.2. Ergitme Kaynanda Kaynak Metalinin Katlamas Bir metal tabakann yzeyindeki kk bir alann erimesi gznnde bulundurulursa ergitme kaynann prensibi kolayca anlalabilir. Aadaki ekilde metal bir tabakann bir noktasnn ergimesi ematik olarak verilmitir. Kat metal kaynak ssnn etkisi ile erime noktasna ulatnda kafes yapsnda dzenli olarak dizilmi olan atomlar hareket edebilecek ekilde serbest hale geerler. Eer tam kat-sv arayzeyini gznne alrsak, taneyi yarsndan kesilmi gibi grmemiz mmkndr. Ergiyik kaynak metali havuzunda kat ana malzemeyi ergiyerek terk eden atomlar, sv metale karmaktadr. Kaynak ilemi esnasnda ergiyik havuzda mevcut olan oksitler, kat-sv arayzeyine bulamamakta ve arayzey metalurjik adan temiz kalmaktadr. havuzuna

Ergiyik metal havuzu Kaynak metali sv havuzu soumaya brakldnda katlamann meydana geldii ve katlamann dendritler eklinde merkeze doru ilerledii aadaki ekilde gsterilmitir.

. Kaynak metali katlamasnda dentritlerin oluumu

Ergiyik havuz scakl dmeye balad zaman ergiyik atomlar enerjilerini kaybederler. Scaklk metal tabaka tarafndan kaynak merkezinden uzaa itildii yani s, kat-sv arayzeyinden akt iin bu blgedeki atomlar mevcut svya doru akma meylindedirler. Arayzeyindeki kat atomlar bo balara sahip olan atomlara kendilerini tuttururlar ve bylece katlama sv havuzuna doru byr. Kaynak metali katlamasnda oluan dendritler sivri ulu veya testere dili gibi varsaylan ekilde oluur ve bunun ilerlemesi havuz merkezine doru olur. Bu ilerleme tm kaynak havuzu katlancaya kadar devam eder. Sonu olarak orjinal biimde ergimi olan metal, tane snrlarnda birbirine balanm olan dendritik tanelerden oluur. Ergiyik haldeki kaynak metalinin katlamaya balamas iin sv metalin ar soumasna yani, ergime scaklnn daha altndaki bir scakla sv olarak soumasna gerek yoktur. Ana metalin tane yzeylerinde niform olarak oluan kk ekirdeklerin meydana Dkm malzemelerin ingotta gelmesiyle katlama balar. Kaynak metalinin katlama mekanizmas ingotta katlaan sv metalin katlamasndan olduka farkllk gsterir. katlaabilmesi iin sv metalin ar soumasna gerek vardr ve katlama olaynn balamas iin yeteri byklkte bir ekirdein meydana gelmesi gerekmektedir. Aadaki ekilde kaynak metalinin ve dkmn katlamasnda kritik ekirdek yar ap ile serbest enerjinin deiimi grlmektedir.

Kaynak metali ve dkm katlamasnda serbest enerji deiimi Sv haldeki metalin katlamas ile sistemin serbest enerjisi azalmaktadr. Kaynak metalinin katlamasnda kritik ekirdek ap yoktur, ana metalin yzeyinde oluan kk ekirdeklerden katlama balar. Dkm ilemlerinde ise kritik ekirdek apna ulaana kadar sv metal ar souma gsterir ve kritik ekirdek oluumundan sonra katlama meydana gelir.

Kaynak metali katlarken genellikle s ak ynne paralel ve uzunlamasna bir yap gsterir. Bu yap kaynan ergime snrlarndaki tanelerin doal bir sonucudur. Isnn byk bir ksm esas metal tarafndan ekilmektedir ve tanelerde bu s ak ynne paralel olduklarndan erime izgisine dik vaziyette grlmektedirler. Tek pasolu bir kaynakl malzemenin esas metal grlr. ve kaynak metali blgelerinin olutuu birleme yzeylerinden mikroyap fotoraf ekildiinde aada ekilde gsterildii gibi iki ayr blge

Kaynak metali ve esas metalin birleme yzeyi mikro yaps st taraftaki uzun ve ynlenmi tanelerin bulunduu blge kaynak metali blgesidir. ekilden grld gibi taneler s ak ynne paralel biimde uzanmaktadr. Alt blgede ise sv metalin scaklndan dolay tane irilemesi olan blge grlmektedir. Gaz Tungsten Ark Kayna (TIG - Tungsten Inert Gas) TIG kaynak ynteminde ergimeyen tungsten elektrod ile kaynak edilen para arasynda elektrik ark oluur. Kaynak banyosu genellikle argon olan bir soy gaz ortam tarafndan korunur. Kaynak ilemi kaynak edilen paralarn sadece kendi aralarnda ergitilmesi ya da ana metal ile benzer yapya sahip ubuk eklindeki bir ilave katk metalinin kullanylmas ile gerekletirilebilir. ubuk eklindeki kaynak teli oluturulan elektrik arknda ergitilir. Ark kvlcm tungsten elektrodun i parasna dedirildikten sonra birka milimetre yukarya kaldrlmas (Lift-TIG) ya da para ile tungsten elektrod arasnda oluturulan yksek frekansl yksek voltaj boalmas ile salanr (HF-TIG). Kaynak ileminde aayda belirtilen akm tiplerinden biri kullanylabilir : DC (doru, srekli) akm elik ve paslanmaz elikler bata olmak zere birok metalin TIG kaynanda kullanlr.

 AC (dalgaly, deiken) akm ise alminyum ve yzeyinde sya dayankl oksit tabakas bulunan dier malzemeler zerinde gerekletirilen TIG kayna uygulamalarnda kullanlr. Akmn kontrol edilmesine yardmc olarak kaynak kalitesini olumlu ynde etkileyen faktrlerin baynda kararl akm, darbeli (palsl) akm, yksek frekansl darbeli (palsl) akm, balangta eimli akm ykselmesi (up-slope) ve bitite eimli akm azalmas (down-slope) zellikleri gelmektedir.

MIG/MAG Kayna Gaz Metal Ark Kayna, bir dier deyile koruma gazl kaynak, srekli beslenen tel ve zerinde allan malzeme arasnda kurulan bielektrik arknn ssn kullanan bir ark kaynak ilemidir. lem srasnda tel erir ve kaynak metali alma parasna aktarlr. Kaynak havuzu, hem eriyen teli hem de kaynak havuzunu havadaki oksijen ve nitrojenden korumak iin koruma gaz tarafndan srekli korunur. Eer bu gazlar koruma gaznn ortamna girerse, kaynakta gzeneklere yol aabilir. Ak kap ya da pencereler yznden meydana gelen cereyan gibi d etmenler gazn umasna neden olabilir. Ayrca havalandrma sistemlerinin yol at hava akmlar da kaynak yerini ve koruma gazn etkileyebilir. Koruma gaz uygulama eidine gre genellikle iki alt metoda ayrlr.

MIG Kayna MIG kaynak inert gaz yani dier maddelerle reaksiyona girmeyen koruma gaz ile yaplan kaynaktr. Argon ve helyum inert gazlara rnektir. Argon Avrupa blgesinde en fazla kullanlan gazdr. Inert gaz veya benzer maddelerin ok az miktarlaryla karsa bile bu ileme MIG kaynak denir. MAG Kayna MAG kaynak reaksiyona giren gazlarn ortamndaki kaynak ya da aktif gaz tarafndan korunan kaynak. Bunun anlam gazn arkta ayrlmas ve kaynak havuzuyla daha geni ya da daha kk boyutlara reaksiyona girmesidir. ounlukla kullanlan koruma gaz CO2dir. Bu yzden bu ilem CO2 kayna olarak da bilinir.

Gazalt Kaynann Prensibi Uygulamalar MIG/MAG kaynak aada ki malzemelerle kullanlr: Aluminyum Yumuak elikler Paslanmaz elikler Bakr ve bakr alamlar Yukardaki metallere ek olarak bu metod magnezyum, nikel ve bir ok metal ve onlarn alamlaryla uygulanabilir.

Gazalt Kaynak Donanm

KORUYUCU GAZLAR Metallerin ou oksit oluturmak zere oksijenle birlemeye kuvvetli bir eilim ve metal nitritleri oluturmak zere de azotla birlemeye daha dk lde bir eilim gsterirler. Oksijen ergimi elikteki karbonla, karbonmonoksit gaz oluturmak zere reaksiyona girer. Bu reaksiyonlarn rnleri aadaki kaynak hatalarnn oluumuna neden olur : a) Oksitler nedeniyle ergime hatalar b) Gzenek, oksit ve nitritler nedeniyle oluan mukavemet kayplar c) Oksitler ve nitritler nedeniyle kaynak metalinin gevreklemesi Atmosfer yaklak % 80 azot, % 20 oksijenden mey- dana gelgii iin kaynak srasnda bu reaksiyonlarn rnleri kolaylkla oluur. Koruyucu gazn temel grevi evredeki atmosferin ergimi kaynak banyosuy- la temasn engellemektir. Yani koruyucu gaz burada rtl elektrodlardaki rtnn grevini grr. Esas grevi dnda koruyucu gazn kaynak ilemine ve sonuta elde edilen kaynak dikiine aada belirtilen hususlar yoluyla nemli etkileri vardr : a) Arkn karakteristii b) Metal transferinin ekli c) Nfuziyet ve kaynak dikiinin profili d) Kaynak hz

e) Yanma oluu oluma eilimi f) Temizleme etkisi g) Kaynak metalinin mekanik zellikleri Koruyucu Soy Gazlar Argon ve helyum soy gazlardr. Bu gazlar ve bunlarn karm demird metallerin kaynanda mutlak bir ekilde kullanlrlar. Bu gazlar paslanmaz eliklerin ve dk alaml eliklerin kaynanda da kullanlmaktadr. Argon ve helyum gazlar aada belirtilen hususlarda nemli farkllklar gsterir. a) Younluk b) Isl iletkenlik c) Ark karakteristii Argonun younluu havann younluunun 1.4 kat iken (yani daha ar) helyumun younluu havann younluunun 0.14' kadardr (yani daha hafif). Koru- yucu gaz ne kadar ar ise o gaz verilen bir debide ark koruma ve kaynak alann rtme konusunda o kadar etkindir. Bu nedenle helyumla koruma yapldnda ayn etkili korumay salamak iin argonla korumada kullanlan debinin iki veya kat yksekliinde debi kullanlmas gerekir. Helyum argondan daha yksek sl iletkenliine sahip- tir ve ayn zamanda iinde ark enerjisinin daha niform ekilde dald bir ark plazmas oluturur. Argonun oluturduu ark plazmasnda i blgede ok yksek bir enerji mevcuttur ve bu blge daha az s enerjisi ieren bir mantoyla sarldr. Bu fark kaynak diki profilini nemli lde etkiler. Helyum ark derin, geni para- bolik kaynak kesiti oluturur. Argon ark ise ie emzi- ine benzer bir nfuziyet oluturur.

eitli Koruyucu Gazlarn Dikiin ekline ve Nfuziyete Etkisi

Verilen bir elektrod besleme hznda argon arknn gerilimi helyum arknn geriliminden nemli lde dktr. Bunun sonucunda argon arknda ark boyundaki deimeye bal olarak gerilimde daha az bir deime meydana gelecektir ve ark helyum arkna nazaran daha kararl olacaktr. Argon ark (% 80 argon gaz karmna kadar da dahil olmak zere) gei akm zerindeki akm deerlerinde eksenel sprey ark iletimi oluturur. Helyum ark normal alma blgesinde iri damlal metal iletimi oluturur. Bu nedenle helyum ark argon arkna nazaran daha fazla sramaya ve daha kt kaynak dikii grnne neden olur. ok kolay iyonize olan argon gaz bu nedenle arkn tutumasn kolaylatrr ters kutuplamayla birlikte kullanldnda mkemmel yzey temizleme etkisi salar. Argon ve Helyum Karm Saf argonla koruma demir d metallerin birok uygu- lamasnda kullanlr. Saf helyum kullanm snrl bir ark kararll salamas nedeniyle ok zel alanlarda snrlanmtr. Ancak helyum arkyla derin, geni ve parabolik kaynak profili zellikleri elde edilmesi nedeniyle, Argon-Helyum gaz karm koruyucu gaz olarak kaynak kullanlmaktadr. Sonuta dikii profilinde iyileme saland gibi, argonun eksenel sprey metal iletimi

oluturma zelliinden de yararlanlr. Ksa devre iletimde, daha iyi ergime salamak amacyla % 60'dan % 90'a kadar helyum ieren Argon-Helyum karm koruyucu gazlar kulla- nlr. Paslanmaz elik, dk alaml elikler gibi baz metaller iin daha yksek s girdisi elde etmek amacyla CO2 ilavesi yerine helyum ilavesi yaplr. Bunun nedeni helyumun, dikiin mekanik zelliklerini ters ynde etkileyen kaynak metali reaksiyonlar oluturmamasdr. Argon ve Helyuma Oksijen ve Karbondioksit lavesi Saf argon ve belli bir dereceye kadar helyum demir d malzemelerin kaynanda ok mkemmel sonular salar. Ancak, bu koruyucu gazlar saf halde demir esasl malzemelerin kaynanda baarl alma zel- likleri salamaz. Ark kararsz olma eilimi gsterir. Helyumla korumada buna ilave olarak srama meydana gelir. Saf argonla korumada "yanma oluu" oluma olasl byk lde artar. Argona % 1-5 O2 veya % 3-10 CO2 (ve % 25e kadar CO2) ilavesi nemli lde iyileme salar. Saf gaza katlacak en uygun O2 ve CO2 miktar kaynak edilecek parann yzey durumu (hadde tufal), balant geometrisi, kaynak pozisyonu ve esas metalin bileimine baldr. Genellikle % 3 O2 veya % 9 CO2 bu

deikenlerin byk bir aralkta CO2

etkilerini

gznnde

bulunduran

oranlardr. Argona

ilavesi ayn zamanda diki profilinin eklini de iyiletirir

Argon + O2 , Argon + CO2 ve CO2 Gazlarnn Diki ekline ve Nfuziyete Etkisi KARBONDOKST (CO2) Karbondioksit renksiz, kokusuz ve zgl arl 1,997 kg/m3 takriben 65 olan bir gazdr. Havadan

takriben 1,5 misli daha ardr. Basnl tplerde kullanlr. Karbondioksit tpleri 15C'de atmosferde doldurulur. Bu artlarda tpn ihtiva ettii gaz sv haldedir. Kullanma srasnda sv haldeki karbondioksit gaz haline geer. Karbonun yanmas sonucu ortaya kan karbondioksit, endstriyel apta, yanc gazlarn, akaryakt ve kokun yanma rn olarak, kire tann kalsinasyonu, amonyak retimi ve alkoln fermantasyonunda da yan rn olarak elde edilir. Karbondioksit kaynak iletmelerine genellikle tp iinde getirilir, tp iindeki karbondioksitin byk bir ksm sv halinde bulunur ve svnn st ksmnda (tpn l /3) ise buharlam karbondioksit gaz halindedir ve bu gazn basnc dtke de svdan buharlaarak basnc normale dndrr. Buharlama esnasnda tp daima bir buharlama ssna ihtiya gsterir, bu bakmdan Standard bir tpten bir anda ok fazla gaz ekebilme olana yoktur; zira buharlama ssnn ekilmesi sonucu scaklk der ve sv karbondioksit zerrecikleri karbondioksit karna dnr, k borusunu ve detandr tkar; bu bakmdan bir tpten srekli olarak 12 litre/dak'dan daha byk debiler ekilmemesi gereklidir, srekli olmamak koulu ile bu deer 17 It/dak'ya kadar kabilir. Bu debiden daha fazla gazn gerekli olduu hallerde, birden fazla tpn bir manifold ile balanarak kullanlmas gereklidir. Souk iklimlerde ise karbondioksit

kar zerreciklerin k azn tkamamas iin, buraya br elektrikli stc konmas hararetle tavsiye edilen bir husustur. Tp iinde karbondioksitin ok byk bir ksmnn sv halde bulunmas nedeni ile hibir zaman bu tpler eik veya yatay durumda kullanlmamaldr; karbondioksit tpleri daima kullanma esnasnda dik durumda tutulmaldr. Birok aktif gazn kaynakta koruyucu gaz olarak kullanlmaya uygun olmamalarna karn, karbondioksit arzettii ok sayda stnlk dolays ile az alaml ve sade karbonlu eliklerin gazalt kaynanda ok geni apta bir uygulama alan bulmutur. Karbondioksitin eliklerin kaynanda sunduu avantajlar derin nfuziyet, daha yksek kaynak hzlar ve dk kaynak maliyeti olarak sralanabilir. Karbondioksit ile dk akm iddetleri ve ark gerilimlerinde ksa ark ile yksek akm deerlerinde ise uzun ark damlal metal geii ile kaynak yapmak mmkn olabilmektedir. Karbondioksit atmosferi altnda yaplan, dier bir deyimle koruyucu gaz olarak karbondioksit, kullanlan kaynak yntemine Metal Activ Gas kelimelerinin ba harflerinden faydalanlarak MAG ad verilmitir. Alminyum, magnezyum ve alamlar gibi kolaylkla oksitlenen malzemelerin kaynanda CO2 gibi aktif bir gazn kullanlmamasna ramen, bu gaz eliklerin kaynanda yeni imknlarn ortaya kmasna neden olmutur. Karbondioksit, argon gibi monoatomik elementer bir gaz olmadndan, arkn yksek scaklnda karbonmonoksit ve oksijene ayrr. Serbest kalan oksijen kaynak banyosundaki elementlerle birleir; ark stunu iinde ionize olan gaz kaynak banyosuna doru gelir ve bir miktar tekrar karbondioksit haline geer ve dolays ile ayrma esnasnda alm olduu sy tekrar verir ve bu da dikite nfuziyetin artmasna neden olur. Banyo iinde demiroksit ayrca mangan ve silisyum tarafndan redklenir. Mangan ve silisyum kayb kaynak telinin bileimi tarafndan karlanr. Bu bakmdan eliklerin kaynanda MIG yntemi iin retilmi teller MAG ynteminde kullanlamaz.

CO2 atmosferinde oluan reaksiyonlar Koruyucu Gaz Seimi Kaynak edilecek metale bal olarak kullanlabilecek koruyucu gazlar aadaki tablolarda verilmitir.

Sprey letimi in Koruyucu Gazlar

Ana Metal Koruyucu Gaz Argon Alminyum ve Alminyum Alamlar stnlkleri 25 mm'den kk kalnlklarda en iyi damla iletimi ve en az srama oluturur. 25-75 mm kalnlklarda saf argona oranla daha fazla s girdisi elde edilir. 5XXX serisi Al-Mg alamlarnda erime zelliinde iyileme salar. 75 mm'den byk kalnlklarda en yksek s girdisi, gzenek oluumunun en dk seviyede tutulmasna olanak salar. Mkemmel temizlik etkisi yaratr. Arkn kararlln arttrr, daha akkan ve kontrol edilebilir bir kaynak banyosu oluturur, iyi bir birleme ve diki profili salar, yanma oluunu en az dzeye indirir, saf argona oranla daha yksek kaynak hzna olanak salar. yi bir diki profili oluturur, sramay en az dzeye indirir, souk kaynak olasln azaltr, pozisyon kaynana uygun deildir. Yanma oluunu en az dzeye indirir, iyi bir tokluk salar. Arkn kararlln arttrr, daha akkan ve kontrol edilebilir bir kaynak banyosu oluturur, kaln paslanmaz eliklerde yanma oluunu en az dzeye indirir. nce paslanmaz eliklerde % 1 O2'li karma oranla daha iyi bir ark kararll ve birleme salar. yi bir slanma salar, 3 mm kalnlklara kadar kaynak metalinin akkanln arttrr. % 50-75 He karm kaln paralardaki s kaybn karlayacak derecede yksek s girdisi salar. yi bir ark kararll ve kaynakta en az kirlenme salar. Kaynak alannn arkasndan hava kirlenmesini nlemek iin soygaz altl gereklidir.

% 35 Ar + % 65 He

% 25 Ar + % 75 He Magnezyum Argon Argon + % 1-5 O2 Alamsz elikler Argon + % 3-10 CO2

Dk Alaml elikler

Argon + % 2 O2

Argon + % 1 O2 Paslanmaz elikler Argon + % 2 O2 Argon Bakr, Nikel ve Alamlar Argon + Helyum

Titanyum

Argon

Ksa Devre letimi in Koruyucu Gazlar

Ana Metal Koruyucu Gaz % 75 Ar + % 25 CO2 Alamsz elikler % 75 Ar + % 25 CO2 stnlkleri 3 mm kalnlklara kadar yksek kaynak hzlar ve en az distorsiyon ve az srama salar. 3 mm'den kaln paralarda en az srama ve temiz kaynak grnts salar. Dey ve tavan pozisyonlaronda iyi bir banyo kontrol elde edilir. Daha derin nfuziyet ve daha yksek kaynak hz elde edilir. Korozyon direnci zerinde kt bir etkisi yoktur. Is tesiri altndaki blge dar olup yanma oluu olumaz. En az distorsiyon salar. En az reaktivite, mkemmel tokluk, mkemmel ark kararll, slatma zellii ve diki profili salar. ok az srama oluur. Orta derecede tokluk, mkemmel ark kararll, slatma zellii ve diki profili salar. ok az srama oluur. Sac paralarda Argon baarl bir ekilde kullanlr. 3 mm'den byk kalnlklarda ise Argon + Helyum karm tercih edilir.

CO2 Paslanmaz elikler % 90 He + % 7.5 Ar + % 2.5 CO2 % 60-70 He + % 25-35 Ar + % 4.5 CO2 % 75 Ar + % 25 CO2 Alminyum Magnezyum, Nikel ve Bunlarn Alamlar Argon Argon + Helyum

Dk Alaml elikler

Talal ekillendirme : Hemen hemen tm mhendislil malzemeleri son ilemlerinde talal ilemeye veya talamaya tabi tutulurlar. Daha az ilem gerektirdii iin paralar simetrik olarak tasarlanmaldr. Metallerin ilenebilirlii ok farkldr. Bu nedenle de ilenebilirlik; kolay tala oluturma, przsz yzey oluturabilme yetenei ve ekonomik kalem mr salama yeteneinin bir lsdr. Kt ilenebilirlik yksek maliyet anlamna gelmektedir. ou polimer kolay ve iyi ilenip parlatlabilir. Ancak dk elastiklik modlleri nedeniyle talal ilem srasnda kolaylkla esneyebilirler. Bu durum toleranslar kstlayabilir. Seramikler ise yksek toleransla bilenip, parlatlabilirler. Ancak dk elastik modlleri polimerlerin talal ilem srasnda kolaylkla esneyebilmesi nedeniyle toleranslar kstldr. Ayrca sy iletmeyip bnyesinde tutmas nedeniyle de talal ilem srasnda dikkatli olunmaldr. Seramiklere ise yksek toleransla ilenip, parlatlabilir. Belirli uygulamalar in zel talal ilem teknikleri mevcuttur. Bunlar arasnda elektro kimyasal ileme, ultrasonik kesme, kvlcmla ileme, kimyasal frezeleme, elektro/lazer nyla, su ve kum jetleriyle kesme saylabilir. Talal ileme operasyonlar genellikle yzey bitirme ilemi olarak uygulanr. Dier bir deyile , parann yzey kalitesini ve toleransn belirler. Yksek yzey kalitesi ve dk tolerans yksek maliyet anlamna gelmektedir.

Talal ileme yntemleri : tornalama (stte) ve frezeleme (altta)

Talama

Toz metalurjisi yntemi : Yntemde, ince taneli metal tozlarnn presleme ve sinterleme yoluyla ekillendirilmesi amalanr. Tozlar souk halde preslenip ekillendirilebilir, ancak dayanm kazanm ( ba oluumu iin)iin ekillendirilmi tozun 0.8 Tm e kadar stlmas gerekir. Dier bir yntem ise, metal tozlar stlm kalpta preslenebilir yada n ekillendirilmi ince paralar hidrostatik basn altnda stlabilir ki bu ynteme izostatik presleme ad verilir.Dklemeyecek kadar ergime scakl yksek olan ve plastik ekillendirme yntemi ile ekillenemiyecek kadar dayanm ok yksek olan metaller ve seramikler kimyasal yolla toz haline getirildikten sonra kolayca ekillendirilebilir. Bu yntemle, hemen hemen her malzeme toz haline getirildikten sonra scaklk ve basnca tabi tutularak ekillendirilebilir.

Scak izostatik presleme

Toz metalurjisi yntemi , dili ve yatak gibi kk metal paralarn ve mhendislik seramiklerinin yapmnda kullanlr. Yntem, malzeme kullanm asndan ekonomiktir. Dkm yaplamayan, plastik ekil verilemeyen ve talal ilenemeyen malzemelerden para yapma imkan tanr ve de ou zaman yzey bitirme ilemi gerektirmez.

zel yntemler : Elektrolitik kaplama, kimyasal ve fiziksel buhar ktrmede olduu gibi, parann atomlar mertebesinde oluturulmasna imkan veren teknikleri kapsar. Ayrca, malzemenin dorudan stlmak suretiyle veya plazmayla eritilerek bir kalp zerine gnderildii pskrtme teknikleri de zel yntemler iinde yer alr. Bu proseslerle, dier yntemler ile g ekillendirilebilen malzemelerden az miktarda para retilebilir.

Pskrtme ile ekillendirme Kompozit malzemelerin retim teknikleri de zel yntemler iinde incelenebilir.

Elyaf (lif ) sarma

Byk kompozit paralar, elyaf sargl olarak veya nceden cam,karbon yada grafit fiberler ile takviyelenmi olarak (pre-preg) istenilen kalnla presleme yoluyla istiflenerek getirilebilirler. Bu prosesin baz safhalar otomatikletirilebilse bile yine de yava bir imalat yntemidir. Araba tamponlar tenis raketleri gibi paralar ise sreksiz(doranm) fiber kompozitlerin preslenmesi ve fiberleri ieren bir reine hamurunun kalpta stlmasyla veya daha akkan bir karmn enjeksiyon kalplama yntemiyle kalba yerletirilmesi sonucu retilebilirler. Isl lem : Isl ilem bir ok malzeme iin zorunluluktur. Alminyum, titanyum ve nikel alamlar yalandrma ( keltme sertlemesine) urayarak kelen ikinci fazn ana faz iindeki dalmna gre dayanm kazanrlar. eliklerin sertletirilmesi ve slah da ok uygulanan bir yntemdir. elikler, Ac3 scaklnn 30 C0 ila 50 C0 zerine temperlenir. Su verme ilemi, zellikle ince etli paralarda distorsiyonlar ve atlamalara yol aacak byklkte gerilmelere neden olacandan riskli bir ilemdir. Gerilmeler, niform olmayan scaklk dalmndan kaynaklanr. Gerilme oluumunu azaltabilmek iin su verme hzn iyi ayarlamak gerekir. Kalplanan veya deformasyona urayan malzemelerde oluan gerilmeleri giderebilmek amacyla gerilme giderme tavlamas allr. ALIILMAMI MALAT YNTEMLER Allmam malat Yntemleri, allm yntemlere gre daha pahal ve kullanm zel uzmanlk isteyen yntemlerdir. Bu nedenle allmam imalat yntemlerinin kullanmna karar verilebilmesi iin aadaki ltlerden en az birinin salanmas gerekir. Allmam malat Yntemleri Kullanm ltleri Sert, yksek dayanm veya krlganlk gibi mekanik zellikler, Karmak geometri, kk boyut ve yksek hassasiyet, Olaan i paralarna gre ok kk boyutlar. uygulanarak, gerilmeler giderilmeye (yaklak 800 C0 ) yani stenit scaklna stlarak su verilir ve

Bu ltlerin zet teknolojik zellikleri aada verilmitir Allmam malat Yntemleri iin tercih edilen Malzeme zellikleri Alam olarak veya sl ilem sonras yksek yzey sertlik deerleri, Yksek ekme, kayma vb. dayanm deerlerine sahip alamlar, Seramik, Cam, Yariletkenler gibi ar krlgan malzemeler Allmam malat Yntemleri iin tercih edilen Paras ekilleri Dzlem ve silindir dndaki geometriler, boyutlu ekiller, Dairesel olmayan delikler, Ucu ak olmayan delikler ve oyma ilemleri, Dar kanallar, kk apl delikler, Derin delikler (Derinlik/ap oran yksek), Dar kanallar (Derinlik/Genilik oran yksek), nce sa malzemeden yaplmas gereken iler Allmam malat Yntemleri iin tercih edilen paras zellikleri Birka m dolaylarnda boyutlarda delik delme, kanal ama vb. lemler, m altndaki boyutlarda ileme olana, ok dk kesme aral ile sa ve levha kesme, Geni yzeylerde m mertebesinde yzey ileme, m altndaki boyutlarda son ilemler ve parlatma ilemleri. Allmam malat Yntemleri, ada imalat mhendislii uygulamasnda vazgeilmez yntemler olarak yerlemi, giderek gelimekte ve yaygnlamaktadr. ada teknolojide, tipik bir rnek olarak, elektro erozyon (EDM) olmadan bir takm ve kalplk endstrisi dnlemez. Trkiyede ok yaygn olmasa da, dier yntemlerin de vazgeilmez olduu ok deiik uygulama alanlar vardr.

ALIILMAMI MALAT YNTEMLERNN SINIFLANDIRMASI Son yllardaki deerlendirmelere gre geleneksel olmayan yntemlerin toplam says 120 dolaylarndadr. Bunlardan 4045 kadar laboratuar aamasn gemi ve endstride uygulama alan bulabilmitir. Dierleri ise henz laboratuar aamasnda, ok zel koullarda zel iler ve ilemler iin kullanlmaktadr. Bunlarn bir ksm hakknda teknolojik gizlilik nedeni ile yaynlanm bilgi bulunmamaktadr. Allmam malat yntemleri, literatrde, ngilizce isimlerinin ba harfleri ile anlrlar. Halen eitli dzeylerde uygulama bulmu yntemlerin listesi aada verilmitir. Allmam malat yntemleri yaygn olarak malzemeyi ilemek iin kullandklar enerjiye gre snflandrlrlar. Mekanik Enerji Kullanlan Yntemler Kimyasal Enerji Kullanlan Yntemler Elektrokimyasal Enerji Kullanlan Yntemler Isl Enerji Kullanlan yntemler

Mekanik Enerji Kullanan Yntemler paras zerinden malzeme ilemek iin mekanik enerji kullanan yntemlerdir. ounlukla andrc parack ve tozlarn hzlandrlmas ile oluan kinetik enerjinin, arpma ile gerilme yaratmas ve bu gerilmelerin malzeme ileme amac ile kullanlmas ilkesine dayanr. Ortak ileme ortam su veya havadr. Tm mekanik enerjili yntemler malzemenin iletken ya da yaltkan olmasndan bamsz olarak ileme olana salar. Bu zellik; mekanik enerjili yntemlerinin, elektriksel ileme yntemlerine gre nemli bir stnldr. Mekanik enerjili yntemlerin iinde en geni endstriyel uygulama alan bulmu yntemler USM (UAM), AWJM, WJM, AJM yntemleridir. Dier yntemler zel endstriyel uygulamalarda kullanlmaktadr. Kimyasal Enerji Kullanlan Yntemler Kimyasal enerji kullanan allmam imalat yntemlerinin ortak zellii, kontroll kimyasal anma ile hassas ekilde malzeme ilenebilmesidir. Genellikle, anmas istenmeyen yzeyler uygun bir koruyucu madde (maske) ile kaplanr. Akta kalan yzeylere andrc kimyasal sv pskrtlr veya i paras bu sv iine daldrlr. malzemesinin sv ile temas sresi ileme miktar ve/veya derinliini belirler. leme hz genellikle sv zelliklerine bal

olmakla birlikte sv younluu tipik olarak 0.025 mm/dak dorusal ileme hzlar verecek ekilde ayarlanr. Bu grup imalat yntemlerine giren balca 4 ileme yntemi vardr: Kimyasal leme (Frezeleme) (ChM) Fotokimyasal leme (PCM) Kimyasal Parlatma (ELP) Isl Kimyasal leme (TCM) Elektro Kimyasal Enerji Kullanlan Allmam malat Yntemleri Bu yntemler elektrolitik bir sv iinde bulunan iki iletken elektrotun farkl elektromanyetik alan zelliklerine gre andrlmas ilkesine dayanr. Dk gerilim (6, 1224 V) ve yksek akm (1000, 3000 ve daha yksek A) koullar uygulanr. Yntemin ok deiik endstriyel uygulamalar vardr. Is Enerjisi Kullanlan Allmam malat Yntemleri parasndan malzeme kaldrmak (ileme) iin younlatrlm sl enerji kullanlan yntemlerdir. Isl enerji kayna olarak elektrik boalm, elektron n (hzmesi) ve lazer n gibi eitli yntemler kullanlr. Btn yntemlerde malzeme yzeyinde oluan odak noktasnda ulalan scaklklar, bilinen btn malzemelerin erime ve buharlama scaklklarnn ok zerindedir. Bu nedenle sl enerji kullanan yntemlerle bilinen btn malzemeleri ilemek mmkndr. Bu gruba giren yntemler, ileme mekanizmas bakmndan dier gruplara gre daha fazla eitlilik gsterirler. Grup iinde zellikle ElektroErozyon (EDM) ve Lazer ile leme (LBM) ada teknolojide ok nemli bir yer almtr. Dier yntemlerin de (EBM, PAM) endstriyel uygulamalar ok fazladr.

malat Yntemi Seimi Her imalat ynteminin yapabilecei nitelikler vardr. Bu nitelikler, ilenebilenecek malzemelerin eidi, elde edilebilecek para bykl, para ekli ve karmakl, hassasiyet ve doru ekilde elde edilebilirlik, yzey kalitesi ve ilem hzdr.

malat seim ynteminde aada belirtilen kriterler nemli rol oynamaktadr

Malzeme: Malzemelere uygulancak imalat yntemleri; malzemenin ergime scakl (Tm) ve Sertlii (H) ile karekterize edilir. Boyut (byklk): Minimum veya maksimum tm boyutlar, hacim (V) veya arlk (W) ile belirlenir. ekil : En- boy oran, kalnlk-derinlik oran, yzey-hacim oran

Karmaklk : bilgi ierii (bilgi ierii:ekli belirlemek iin gereken bamsz llerin Says), simetrilik vb. Tolerans: Boyutsal hassasiyet veya hassalk (doruluk), T Przllk: Yzey bitirme, RMS yzey przll,R ile llr. Yzey detay: Kedeki en kk erilik yarap Mimum parti bykl: retilecek min. Para says retim hz: Tek para iin gerekli zaman, evrim zaman Maliyet: Para bana maliyet

malat yntemi seerken, diyagramlardan faydalanarak imalt ile tasdarm arasnda bir iliki kurulur. Diyagramlarn eksenleri, niteliklerin ikisini rn.karmaklk ve byklk gibi. Gsterir. Her imalat yntemi, diyagramn belli bir blgesini kaplar ve belirli byklk ve karmaklk aralndaki paralarn imalat iin uygundur. Normal dkm yntemleri ile elde edilebilen paralarn arl 1g.-250 ton arasnda deimektedir. Plastik ekil deiimi nispeten daha kk aralkta yaplabilir. Talal imalat, daha byk bir karmaklk aralnda daha kesin bilgi verir. Birletirme yntemleri ise boyutun yani bykln ve karmakln araln daha da bytr. Mikroiplerin imalinda

kullanlan zel mikro elektronik imalat yntemleri, kk boyutlarda daha geni karmaklk aral sunar.