YILDIZ TEKNK NVERSTES NAAT FAKLTES JEODEZ VE FOTOGRAMETR MHENDSL BLM

YKSEKLK LMELER
(DERS NOTLARI) Do. Dr. Halil ERKAYA
lme Teknii Anabilim Dal retim yesi

STANBUL - 2006

indekiler

NDEKLER
1. 1.1. 1.2. 1.2.1.
1.2.1.1. 1.2.1.2. 1.2.1.3.

1.2.2
1.2.1.4. 1.2.1.5. 1.2.1.6.

1.3. 1.3.1. 1.3.2. 1.3.3. 1.3.4. 2. 2.1. 2.1.1. 2.1.1.1. 2.1.1.2. 2.1.1.3. 2.1.1.4. 2.1.2. 2.1.2.1. 2.1.2.2. 2.1.2.3. 2.1.2.4. 2.1.2.5. 2.2. 2.2.1. 2.2.2. 2.3. 2.3.1. 2.3.2.

YKSEKLK SSTEMLER . Ykseklik Kavram . Ykseklik Sistemleri . Bilimsel Ykseklikler . Geopotansiyel Ykseklik . Dinamik Ykseklik ... Ortometrik Ykseklik . Pratik Ykseklikler . Normal ykseklik . Normal Ortometrik Ykseklik (Sferoidik Ortometrik Ykseklik) Elipsoidal Ykseklik Nivelman Alar .. Trkiye Ulusal Dey Kontrol A (TUDKA) Nivelman Alarnn Derecelendirilmesi Nivelman Kapanma Hatalar . Nivelman llerinin Deerlendirilmesi . GEOMETRK NVELMAN Nivolar ncelikleri Ynnden Nivelman Aletleri Dk ncelikli Nivolar (naat Nivolar) . Orta ncelikli Nivolar Yksek ncelikli Nivolar . ok Yksek incelikli Nivolar . Yaplar Bakmndan Nivelman Aletleri Eim Vidal Nivolar Kompensatrl (Otomatik) Nivolar Saysal (Elektronik Saysal) Nivolar .. Lazer Nivolar . Optik Mikrometreli Nivolar Nivelman Miralar . Miralarn Kontrol . Mira Altlklar (Mira Pabucu, Mira ar) . Nivolarn Kontrol ve Eksen Koullar Nivolarn Yatay Gzlem izgisinin Yataylnn Kontrol .. Nivolarda Eksen Koullar

1 1 3 3 6 7 8 10 11 12 13 14 15 17 18 19 20 20 23 24 24 24 24 25 25 26 28 30 32 33 34 35 36 36 36

indekiler
2.3.2.1. 2.3.2.2. 2.4. 2.5. 2.5.1. 2.5.2. 2.5.3. 2.5.4. 2.6. 2.6.1. 2.6.2. 2.6.3. 2.7. 2.8. 2.8.1. 2.8.2. 2.8.3. 2.8.4. 2.8.4.1. 2.8.4.2. 2.8.4.3. 2.8.4.4. 2.9. 2.9.1. 2.9.2. 3. Kresel dze ekseni, dey eksene paralel olmaldr .. Nivelmanda Teme Koul, Gzlem Ekseninin Yatay Olmas ... Nivelman Noktalarnn Tesisi ... Dorultu (Hat) Nivelman Ak Nivelman Dayal Nivelman Kapal Nivelman ... Gzlem Dzlemi Yksekliine Gre Nivelman Yzey Nivelman ... Kareler A Yntemiyle Yzey Nivelman . Insal (Kutupsal) Nivelman Hacim Hesab Hassas Nivelman . Kesit Nivelman Boy Kesit En Kesit . Cross Yntemine Gre Kesitlerle Alan Hesab Kesitlerle Hacim Hesab .. Kesitlerin kisi de Dolgu ya da Yarma ... Kesitlerin Biri Dolgu Dieri Yarma Kesitlerin Biri Dolgu ya da Yarma Dieri Kark Kesitlerin kisi de Kark . Nivelmana Etki Eden Hatalar . Dzenli (Sistematik) Hatalar ... Dzensiz (Tesadf) Hatalar 37 37 40 40 41 42 43 43 45 46 47 49 50 52 52 54 57 57 57 58 59 60 61 61 64 65 65 66 67 68 69 69 70 72 73

TRGONOMETRK YKSEKLK LM 3.1. Dey A ... 3.1.1. Gsterge (Dey Kolimasyon) Hatas 3.1.2. Dey A lm ve Hesab . 3.2. Ksa Mesafede (S<250 m) Trigonometrik Ykseklik lm .. 3.2.1. Kule Ykseklii lm 3.2.1.1. S Uzunluu llyor .. 3.2.1.2. S Uzunluu llemiyor . 3.2.2. Trigonometrik Nivelman .. 3.2.3. ki Nokta Arasndaki Uzunluu lmeden Ykseklik Farknn Bulunmas ..

II

indekiler
3.2.4. 3.3. 3.3.1. 3.4. 3.5.1. 4. 4.1. 4.1.2 Ksa Uzunluklarda Trigonometrik Ykseklik lmnde ncelik Uzun Mesafede (S > 250 m) Trigonometrik Nivelman . In Krlma (Refraksiyon) Katsaysnn (k) Belirlenmesi . Karlkl Gzlemlerle ki Nokta Arasndaki Ykseklik Fark Zenit Alarnn Zemin Noktasna ndirgenmesi .. TAKMETR ... Takimetrik Almn Yapl ... Uzunluklarn Optik Olarak llmesi . 74 75 77 78 81 82 83 84

III

Ykseklik Sistemleri

1. BLM YKSEKLK SSTEMLER

1.1. Ykseklik Kavram
Yeryznn ekli denilince, kat ve sv dnya kitlesinin atmosfer ile olan snr anlalr. Kat ksmlar girinti ve kntlar nedeniyle dzgn bir yzey deildir. Genel olarak yzeyler, normalleri yardmyla incelenebilir. Yeryz normalleri, arlk kuvveti dorultusundadr. Arlk kuvvetinin dorultusu uygulamada ekl dorultusuyla gsterilir. ekl dorultusunun lmelerdeki rol ok nemlidir. lme aletlerinin dey eksenleri ekl dorultusuna gre dzenlenir (Ulsoy, 1977). Yeryzndeki noktalarn yksekliklerini tanmlayabilmek iin, bir balang yzeyi ve bu yzeye dik dorultularn saptanmas gerekir. Yeryznde en kolay belirlenebilen dorultular, ekl dorultulardr. Bilindii gibi durgun bir sv yzeyi ekl dorultusuna diktir. ekl dorultular da her noktada denge halindeki deniz yzeyine diktir. Karalarn altnda da devam ettii dnlen denge halindeki deniz yzeyi, balang yzeyi yani sfr ykseltili yzey olarak alnabilir ve bu yzey Geoit olarak adlandrlmtr. Buna gre ykseklik, yeryz noktalarnn ekl dorultusunda balang yzeyine yani geoide olan uzakldr. Balang yzeyinin altnda bulunan noktalarn ekl dorultusunda geoide olan uzaklklar da derinlik olarak adlandrlr. Noktalar arasndaki ykseklik farklarnn llmesi iine nivelman denilmektedir. Uygulamada kullanlan nivelman yntemleri unlardr: 1. Geometrik Nivelman: Geometrik nivelmanda, noktalarn dey dorultuda yatay bir dzleme olan uzaklklar llmekte ve bu uzaklk farklarndan iki nokta arasndaki ykseklik farklar elde edilmektedir. Nivelmanda incelik (doruluk) genel olarak 1 kmlik nivelman yolunda gidi-dn l farklarndan bulunan standart sapma deeri ile ifade edilmektedir. Geometrik nivelmanda incelik 1 kmde 1mm ile 20 mm arasndadr. Hassas nivelmanda ise incelik, 1 kmde 0.2 mm ile 0.5 mm arasndadr. 1

Ykseklik Sistemleri

Mira Nivelman dzlemi g h A

Mira

h= HB - HA= geri-ileri= g-i h= g - i

i B

ekil 1.1 Geometrik nivelman

Geometrik nivelman, her trl mhendislik uygulamalarnda ve teknik hizmetlerde kullanlr. Yksek incelik istenen kpr, baraj vb. mhendislik yaplarnda dey yndeki deformasyonlarn belirlenmesinde ve lke birinci ve ikinci derece nivelman alarnn lmnde hassas nivelman yntemi kullanlr. 2. Trigonometrik Nivelman: Trigonometrik nivelmanda ykseklik farklar basit olarak, iki nokta arasndaki uzunluk ile dey adan yararlanlarak elde edilmektedir. Bu yntemde incelik 1 kmde 1cm ile 10 cm arasndadr. Trigonometrik nivelman, daha ok konum koordinatlarnn elde edilmesi iin oluturulan jeodezik alarda nokta yksekliklerinin belirlenmesinde, salad incelik yeterli olduu srece mhendislik hizmetlerinde ve geometrik nivelmann uygulanamad dalk arazideki her trl ykseklik lmesinde uygulanr. Z h HB = HA + i + h t h = S*cotZ HB = HA + i +S*cotZ t

i A s

ekil 1.2 Trigonometrik nivelman 3. Barometrik Nivelman: Hava basnc, deniz seviyesinden yukarlara doru ktka dmektedir. Hava basnc llerek barometrik ykseklik elde edilmektedir. Barometrik nivelmanda iki nokta arasndaki ykseklik fark 1-2 m incelikle bulunur. Barometrik nivelman yalnzca keif ilerinde kullanlr. 4. Hidrostatik Nivelman: Fizikteki birleik kaplar ilkesinden yararlanlarak gelitirilen hortumlu su dzeci denilen aletlerle, noktalar arasndaki ykseklik farklar 0.01 mm incelikle llebilmektedir. Genel olarak hidrostatik nivelman, hortumlu su dzeleri ile basit antiye lmelerinde; hassas hortumlu su dzeleri ile ok yksek incelik gerektiren makine aplikasyonlarnda ve kapal yerlerde dey yndeki deformasyonlarn llmesi ilerinde baaryla kullanlmaktadr. 2

Ykseklik Sistemleri

1.2. Ykseklik Sistemleri

lke nivelman alarnn hesabnda, nceleri durgun deniz yzeyinin balang olarak alnabilecei dnlr; fakat bir ok lkenin nivelman alarnn birletirilmesi ile elde edilen sonular, bu kannn sarslmasna neden olur. rnein, 1862deki lmlere gre Atlantik seviyesi, Akdeniz seviyesinden 64 cm daha yksek bulunur. Nivelman sonularna normal arlk ivmesi ile ortometrik dzeltmeler getirilince iki seviye arasndaki farkn ok daha az olduu grlr. Yaplan hesaplamalardan eitli deniz seviyeleri arasndaki farkn l hatalar iinde kald kanaatine varlr. Bylece her lkenin kendi nivelman ann en yakn deniz seviyesine balanmas gerei ortaya kar (Ulsoy, 1976). Geoit balang olmak zere, farkl yollardan gidilerek bir noktann ykseklii nivelmanla belirlense, sonularn eit olmad grlr. Nivo yzeyleri birbirlerine paralel olmadklar iin nivelman sonular yola bamldr. Yksekliklerin ak ve kesin biimde tanmlanmas iin yalnzca ykseklik farklarnn llmesi yeterli olmaz; nivelman yollar boyunca arlk (yerekimi ivmesi) deerlerinin de llmesi gerekir. Problemin zm iin ykseklikler, ya potansiyel deerlerden dntrlr ya da llen ykseklik farklarna bir dzeltme getirilerek elde edilir (Demirel, 1983). Geoidin denklemi, arlk kuvveti ve onun potansiyeli ile aklanabilir. Kitle younluu srekli olduu srece geoidin erilii de sreklidir. Younluun ani deiiklie urad yerlerde geoidin erilii de deiir. Geoidin yeryz noktalarna gre konumu kesin olarak bilinmediinden yksekliklerin belirlenmesi iin eitli hipotezler ortaya atlmtr. Ykseklikler, bilimsel ykseklikler ve pratik ykseklikler olarak snflandrlr.

1.2.1. Bilimsel Ykseklikler

Yeryzndeki herhangi bir noktann geoide olan uzakl, noktadan geoide indirilen normal erisinin uzunluu ile veya geoidden noktaya erimek iin kullanlacak i veya potansiyel yntemleri ile tanmlanabilir. Sfr ykseltili yzey olarak geoidin alnd daha nceden belirtilmiti. Nokta yksekliklerini ekl dorultusunda lmek zere sfr ykseltili bir yzey yle de tanmlanabilir: Bir m ktlesi yerekimi kuvveti dorultusunun ters ynnde, yeryznde bir A noktasndan dh yksekliine karlrsa dA ii yaplr. dA=mgdh [grcm2saniye-2] (1.1)

Ykseklik Sistemleri
Burada g, A noktasndaki yerekimi ivmesi (arlk) ve dh, geometrik nivelmanla bulunan ykseklik farkdr. m ktlesi yerekimi kuvveti dorultusuna dik ynde hareket ettirilirse hibir i yaplm olmaz. nk dh=0 dr. O halde bir m ktlesinin zerinde tanmasyla hibir i yaplmayan yzey sfr ykseltili bir yzeydir. Bu ekilde sonsuz sayda yzey bulunabilir ve bunlara nivo yzeyi de denir. Geoit de bu nivo yzeylerinden biridir. m ktlesi, bir nivo yzeyinden baka bir nivo yzeyine tanrsa, hangi yoldan gidilirse gidilsin ayn i yaplr. rnein, aadaki ekilde D noktas, A noktasndan geen nivo yzeyinde, C noktas da B noktasndan geen nivo yzeyi zerinde alnmtr ve noktalar, BA, CD ekl dorultular zerindedir. Bir m ktlesi nce ABC yoluyla A noktasndan C noktasna, sonra da ADC yoluyla A noktasndan C noktasna tansn. B dh1 A g1 dh2 D C g2 ABC yolundan geerken yaplan i dA1=mg1dh1 ADC yolundan geerken yaplan i dA2=mg2dh2 dA1=dA2 olmaldr. Bu durumda, mg1dh1= mg2dh2 g1dh1= g2dh2 olur.

ekil 1.3 Nivo yzeyleri Yeryznde yerekimi ivmesi sabit olmayp, corafi enlem ve ykseklie baldr. Bir nivo yzeyinin deiik noktalarnda yerekimi ivmeleri farkl yani g1g2 olduundan dh1dh2 olur. Bu da bize, iki nivo yzeyinin birbirine paralel olmadklarn gsterir. Bu nedenle yksekliklerin bulunmasnda g nin gz nnde bulundurulmas gerekir. Buna karn sarktlan ekln ipi, nivo yzeylerine diktir ve bu ip bir doru olmayp uzay erisi olacaktr. Bu eriye ekl erisi denir (Aydn, 1997). Yeryznn herhangi bir noktasndaki yerekimi ivmesine bal olarak o noktann potansiyeli W olan skaler bir byklk tanmlanmtr. Nokta ekl dorultusunun tersine yani ykseklii artarak hareket ettirilirse potansiyeli azalr. Bu durumda i ve potansiyel ters orantl kavramlardr. ve potansiyel arasndaki iliki -mdW= dA bantsyla verilmektedir. Buna gre; (1.2)

dA m g dh = = g dh cm 2 san 2 (1.3) m m olur. Bu durumda bir birim ktlenin kaldrlmas ile yaplan i, saysal deer olarak kaybedilen potansiyele eittir. ki nivo yzeyi arasndaki potansiyel fark sabit olduundan, dW = dW = g1 dh1 = g 2 dh2 = g i dhi = C = Sabit
(1.4)

Ykseklik Sistemleri
yazlr. Burada, dhi=0 olursa C=0 olur. Halbuki C0 olduundan dhi0 olur. Bu da bize, iki nivo yzeyi arasndaki ykseklik farknn sfr olmadn, yani nivo yzeylerinin kesimediini gsterir. Bir nivo yzeyinde birim ktlenin tanmas ile hibir i yaplmadna gre hibir potansiyel kayb da olmaz. Yani bir nivo yzeyinin her noktasnda potansiyel deeri sabittir. Bu nedenle nivo yzeylerine e potansiyelli yzeyler de denir. Sonsuz uzaklkta bulunan bir noktann potansiyeli sfrdr. Bir birim ktlenin sonsuz uzaklktan bir nivo yzeyine tanmas ile aa karlan i, saysal deer olarak o nivo yzeyindeki bir noktann potansiyeline eittir. Nivo yzeyinin genel denklemi, W=C=Sabit biiminde yazlabilir ve ancak seriye almla zlr. Bu serinin kk terimleri toplam T ile gsterilirse W=U+T olur. W yerine potansiyeli U=C=sabit olan bir yzey dnlrse bu yzeye nivo sferoidi denir. Nivo sferoidi zerindeki bir noktann yerekimi ivmesi ile gsterilir ve buna normal arlk ad verilir. Nivo yzeyi zerindeki bir noktann yerekimi ivmesi olan g hesap yoluyla bulunamad halde nivo sferoidi zerindeki bir noktann yerekimi ivmesi olan , yani normal arlk hesap yoluyla bulunabilir. Yerekimi ivmesi, corafi enleme ve ykseklie baldr. Pi ve P noktalar arasndaki potansiyel fark, dW=-gidhi idi. Bu eitliin her iki tarafnn Pi noktasndan P noktasna kadar integrali alnrsa,
P

Pi

dW = g dh = WP WPi
Pi P P

Pratikte integral hesab yerine bir toplam ile yetinilmesinden dolay,

WP WPi = g dh = g i dhi
Pi Pi

(1.5)

Potansiyel enerji, bir sistemi oluturan blmlerin birbirlerine gre konumlarna bal olan,

depolanm durumdaki enerji. Potansiyel enerji tek bir cisme ya da paraca deil, bir sisteme zg bir niteliktir. rnein, top ile Yerden oluan bir sistemin potansiyel enerjisi bu iki cisim birbirlerinden uzaklatrldka artar. Topu yeryznden yukar ykseltmek iin yaplan i, sistemin enerjisine eklenir ve ktle ekimser potansiyel enerji olarak depolanr. Yerin yzeyine yakn blgelerde ktle ekimsel potansiyel enerji, cismin arl ile referans noktasna gre ykseklii arplarak hesaplanr. Bal sistemlerde, rnein elektronlarn ekirdein elektriksel ekim kuvvetiyle bal tutulmakta olduu atomlarda, potansiyel enerji iin sfr referans noktas, ekirdein elektriksel ekim kuvvetinin alglanamayacak kadar kld, ok uzaktaki bir noktadr. Bu durumda, bal elektronlarn potansiyel enerjisi negatiftir; ekirdein etkisinden tam kurtulmakta olan hareketsiz bir elektronun potansiyel enerjisi ise sfrdr (AnaBritannica, cilt:18, s:139, 2000 Ana Yaynclk A.. stanbul).

Ykseklik Sistemleri
yazlr. 0 herhangi bir enlemdeki normal arlk ivmesi olmak zere yukardaki eitliin sana (-0+0) eklenir ve eitliin her iki taraf da 0 ile blnrse eitlik bozulmaz. Bylece,
WP WPi
P

g 0 +0

Pi

dh

eitlii elde edilir. Balang noktasndan kalkarak yine balang noktasna dnldnde yukardaki eitlik,

g 0

dh + dh =

WA WA

=0

olur. Buradan da

dh 0

olduu grlr. (1.6)

g 0 dh = dh 0

deerine nivelman halkasnn (ilmiinin) kapanmas denir (Erbudak ve Tuluolu, 1976).

1.2.1.1.

Geopotansiyel Ykseklik (C)

dW = g dh
P 0

dW = g dh
0 P 0

g dh = W0 WP = CP

[kgal m]
ekil 1.4 Geopotansiyel ykseklik

eitlii ile tanmlanan CP saysna P noktasnn geopotansiyel ykseklii (geopotansiyel says) denilir. Burada, W0 geoidin, WP de yeryzndeki bir P noktasnn potansiyelini ifade etmektedir. Geopotansiyel ykseklik birimi kilogalmetre olup ayn zamanda geopotansiyel birim (g.p.u) de kullanlmaktadr. C geopotansiyel say ve G ortalama gravite (arlk) yardmyla ykseklik sistemleri,

H=

C G

(1.7)

genel forml ile ifade edilmektedir. G yerine g , 0 , , gibi deerler verilerek deiik ykseklik sistemleri tanmlanr. Noktalarn ya da noktalardan geen nivo

Gal: zellikle ktle ekimi lmlerinde kullanlan ivme birimidir. 1 gal, hareket hznda saniye karede

1 cm deiiklie eittir (1 gal =1 cmsan-2). 1 kilogalmetre, 450 enlemindeki deniz seviyesinde 1 kg lk bir ktleyi 1 metre ykseklie kaldrmak iin gerekli idir.

Ykseklik Sistemleri
yzeylerinin geoide gre durumlarn gsteren, geoit ile bu yzeyler arasnda kilogalmetre biriminde ifade edilen geopotansiyel ykseklikler, geometrik ya da pratik anlamda bir ykseklik olmayp fiziksel anlamda byklklerdir. P noktasnn geopotansiyel ykseklii; P0 dan P ye olan geki zerinde belirli aralkl noktalar arasndaki geopotansiyel ykseklik farklar (Ci) nn toplamyla elde edilir.

CP = C i
i =1

C i = g i dhi

(1.8)

dhi, iki nokta arasndaki geometrik nivelman ile bulunan ykseklik fark, g i sz konusu iki yeryz noktas arasndaki ortalama gerek gravitedir. Noktalarn geopotansiyel ykseklikleri belirlendikten sonra istenen ykseklik sisteminde nokta ykseklikleri belirlenebilir. Ayrca geometrik nivelman llerine uygun dzeltmeler (ortometrik dzeltme, normal dzeltme, dinamik dzeltme) getirilerek; dzeltmeye karlk gelen ykseklik sisteminde noktalar arasndaki ykseklik farklar dorudan da elde edilebilir. Nivo yzeylerinden her biri, geopotansiyel yksekliklerin bir tek saysal deeriyle bellidir. Geoidin potansiyel ykseklii sfra eittir. C geopotansiyel kotlarn hesaplanmas iin dalk yrelerde her 0,5-1 km de, engebeli yerlerde 1-2 km de ve dz yerlerde de her 3-5 km de bir g arlk ivmesi llr (Erbudak ve Tuluolu, 1976). Geopotansiyel ykseklikler, 1 kgale blnrse metre biriminde saysal deeri deimeyen bir byklk elde edilir. Geopotansiyel ykseklikleri metre biriminde dnmek onlarn fiziksel niteliini deitirmez.

1.2.1.2.

Dinamik Ykseklik (HD)

C

Dinamik ykseklik, H =

eitlii ile tanmlanr. 0, herhangi bir enlemdeki normal

arlk ivmesidir. Pratikte 45 enleminde deniz seviyesindeki ivme deeri olan

45 0 = 980.6294 gal deeri kullanlr (Aydn, 1997). H =

0
B

eitlii yardmyla A ve B

noktalar arasndaki H ykseklik fark,

H =

(C B C A ) =

g dh = ( g
A 0 A

+ 0 )dh = dh +
A

g 0

dh

yazlr. Eitliin sandaki ilk terim geometrik nivelmanla elde edilen ykseklik farkn, ikinci terim ise,

vD =

B g 0 g 0 dh dh 0 0 A A

(1.9)

Ykseklik Sistemleri
dinamik ykseklik dzeltmesini ifade eder. Ayn nivo yzeyi zerindeki noktalarn dinamik ykseklikleri eittir. Fiziksel boyutu olan geopotansiyel ykseklikler sabit bir say 45 ile blnerek metrik boyutu olan dinamik ykseklikler elde edilir. Dinamik yksekliklerin herhangi bir geometrik anlam yoktur. Geometrik nivelman llerine dinamik dzeltme getirilerek dinamik ykseklik farklar elde edilebilir. Arlk ivmesi*, ekvatordan kutuplara doru 5 gal byklnde bir deimeye uradndan, ykseklik dzeltmeleri de byk olabilir. rnein, ekvatorda 2000 metrelik ykseklik iin,
45 E 0 45 0

2000 m =

978.049 980.6294 2.5804 2000 m = 2000 m = 5.26 m 980.6294 980.6294

olur. Dinamik ykseklik dzeltmesi zellikle dalk blgelerde byk deerlere ulatndan, bu ykseklik sistemi uygulama asndan uygun deildir.

1.2.1.3.

Ortometrik Ykseklik (H)

ekil 1.5 Ortometrik ykseklik Ortometrik ykseklik, Yeryzndeki bir noktann ekl erisi boyunca geoide olan uzakldr ve g ortalama arlk ivmesi olmak zere, H =

C eitlii ile ifade edilir. g

Yeryzndeki bir noktann ortometrik ykseklii dorudan doruya llemez. Geoit zerindeki bir A noktasndan C noktasna yaplan nivelman sonunda elde edilen ykseklik fark [h], nivelman yoluna ve dolaysyla g yer ekimi ivmesine baldr. Yine geoit zerindeki dier bir B noktasndan C noktasna yaplan nivelman sonunda bulunan ykseklik fark [h] dr. Bylece C noktas iin A dan ve B den farkl nivelman ykseklikleri bulunmu olur. Nivo yzeyleri birbirlerine paralel olmadklar iin C noktasnn nivelmanla bulunan ykseklikleri [h] ve [h], bu noktann ortometrik ykseklii olan H ya eit deildir.
*

Normal arlk ivmesi, ekvatorda 0 = 978.049 gal ve kutupta 0 = 983.2213 gal dr.

90

Ykseklik Sistemleri

Ykselti (nivo) yzeyleri paralel olmadklarndan ayn ykselti yzeyi zerindeki noktalarn ortometrik ykseklikleri eit deildir. ekl erilerinin yeryz ile geoit arasnda kalan noktalarnda arlklar lmek ya da belirlemek olanaksz olduundan ortalama hesaplanabilir. rnein, Helmerte gre;
g P = g P + 0.0424 H [km ]

g ortalama deerini lmle

ivmesi, eitli yollardan (1.10)

arlk

forml ile hesaplanr (ekil 1.6). Burada gP, P yeryz noktasnda llen gravitedir.

Ortometrik Dzeltme (vo) :

Ortometrik ykseklikler, geometrik nivelmanla bulunan ykseklik farklarna, bir dzeltme getirilerek bulunur. Deniz seviyesinden olduka yksek olan blgelerde, kuzey-gney dorultusunda bu dzeltmeler hissedilir derecede byk deerlere ulaabilir. Uygulamada ortometrik dzeltmelerin toplam nivelman boyu yerine, iki rper noktas arasndaki her para iin uygulanmas uygundur. (zgen, 1984). P
gP

w=wP h w=w0

A
hA , g A

w=wP
hB , g B

w=w0

ekil 1.6 Ortometrik dzeltme ekildeki A ve B noktalar arasnda yaplan geometrik nivelman sonucunda elde edilen

h
A

toplamna getirilecek dzeltmeyi hesaplamak iin

B B A

dh = 0

eitliinden

yararlanlr. Bylece,

g dh + g dh + g dh + g dh = 0
A A B B B A

(1.11)

denklemi elde edilir. Ayn ykselti yzeyi zerinde,

g dh = 0 olduundan,
dh = 0

ya da

g 0 +0

0
g 0

dh +

g 0 +0

0
g 0

dh

g 0 +0

0
B

dh H A +

dh + H B

g 0

dh h = 0
A

elde edilir. Buradan,

Ykseklik Sistemleri
H B = H A + h +
A A B B

g 0

dh +

gA 0

HA

gB 0

HB

yazlarak,

vD =
A

g 0 g 0 g 0 dh + A HA B HB 0 0 0

(1.12)

dzeltmesi elde edilir.

(Erbudak ve Tuluolu, 1976). Dzeltme miktarn ve B

hesaplayabilmek iin nce, ekl erisi boyunca A noktasndaki g A noktasndaki g B ortalama arlk ivmesi, rnein (1.10) a gre hesaplanr.

Gerek geopotansiyel ykseklikler gerekse dinamik ykseklikler, hem dzeltmelerinin byk olmas hem de gerek anlamda ykseklik ifade etmedikleri iin teknik ykseklikler olarak kullanlmaya elverili deillerdir. Ortometrik yksekliklere getirilecek dzeltmeler de teknik nivelman sonularnn dzeltilmesini zorunlu klacak kadar byktr.

1.2.2.

Pratik Ykseklikler

Teknik nivelman sonularna dzeltme getirme zorunluluunu ortadan kaldrmak amacyla kk dzeltmeli ykseklik sistemleri aratrlm ve sonuta pratik yksekliklerin bir dizisi gelitirilmitir. Aratrmalar, bu sistemlerin kk ya da belli bir topografik yapya uyan blgelerde iyi sonular verdiklerini, ama byk ve dalk lkeler iin uygun dmediklerini gstermektedir. C : Geopotansiyel ykseklik H : Ortometrik ykseklik HN : Normal ykseklik HNO : Normal ortometrik ykseklik h : Elipsoidal ykseklik N : Geoit ykseklii (N=h-H)

: Kuazigeoit ykseklii (=h-HN)

ekil 1.7 Ykseklik sistemlerinin balang yzeyleri ve eitli ykseklikler Molodenski tarafndan 1945 de tanmlanan normal ykseklikler, teori ve uygulamann gereksinimlerini karlayacak niteliktedir. Deiik ykseklik sistemlerini karlatrmak amacyla baz nivelman poligonlarnda yaplan incelemelerde normal yksekliklere ilikin dzeltmeler, tekilere oranla kk kmaktadr. ekil 1.7 de, eitli ykseklik sistemlerinin balang yzeyleri ve bu yzeylere gre tanmlanan ykseklikler grlmektedir.

10

Ykseklik Sistemleri

1.2.2.1.

Normal ykseklik (HN)

Yeryznn gerek gravite alannn normal gravite alan olduu, yani W=U, g=, T=0 olduu kabul edilsin. te bu varsayma karlk gelen ortometrik yksekliklere normal ykseklik ad verilir ve H N =

C eitlii ile ifade edilir. , ekl erisi boyunca olan

ortalama gravitedir ve iteratif olarak aadaki eitlikten zlr.

= [ 1 (1 + f + m 2 f sin 2 ) 2 a b m= kM

HN HN 2 ) ] +( a a

(1.13)

Burada , ayn enleminde elipsoit zerindeki normal gravite, jeodezik enlem, f basklk, Yerin asal dnme hz, a ve b elipsoidin byk ve kk yar eksenleri, kM Newton ekim sabiti ile yerin kitlesinin arpmdr (Demir ve Cingz). Elipsoit zerinde ykseklik anomalileri de izilebilir. Bu yolla okyanuslar zerinde geoitle zde olan bir yzey elde edilir. nk orada = N olup dier taraflarda da geoide ok yakndr. Bu yzeye Molodenski tarafndan kuazigeoit denmitir. Normal yksekliklerin balang yzeyi, okyanuslarda geoit ile akan, karalarda farkllk gsteren kuazigeoit (kogeoit) dir. Kuazigeoitte geoidin d yzeyindeki ktle ve bunun yerekimi ivmesi zerindeki etkisi dikkate alnmaz. Bununla beraber kuazigeoit bir nivo yzeyi deildir ve hibir fiziksel anlam da yoktur. Bu, geoide benzer bir yzeye arm yaptrr (Grkan, 1984). Normal potansiyel U basit bir analitik fonksiyon olduundan bu formller kolaylkla deerlendirilebilir. Fiziksel yeryzndeki bir P noktasnn belirli bir WP gerek potansiyeli ve belirli bir UP normal potansiyeli vardr. Genel anlamda WP UP dir; fakat P den geen ekl erisi zerinde UQ=WP olan belirli bir Q noktas vardr. Bir baka deyile, Q daki U normal potansiyeli P deki W gerek potansiyele eittir. P nin HN normal ykseklii, aynen P nin geoit yznden olan ortometrik ykseklii gibi, Q nun elipsoit yznden olan geometrik yksekliinden baka bir ey deildir (Grkan, 1984). Balang elipsoidi ile kuazigeoit arasndaki uzaklk, ykseklik anomalisi (kuazigeoit ykseklii) =h-HN olarak tanmlanr. Yksek dalk yerlerde kuazigeoit ile geoit arasndaki fark (uzaklk) yaklak 2 m yi bulur (Mser u.a. 2000). Elipsoitten HN yksekliinde olan noktalar, tellroit ad verilen Yeryznn bir modelini olutururlar. ekil 1.8 den grld gibi P noktasnn gerek ekl erisi boyunca geoide olan uzakl ortometrik ykseklik, normal ekl erisi boyunca

11

Ykseklik Sistemleri
kuazigeoide olan uzakl ise normal yksekliktir. Ortometrik ykseklikler yer younluu ile ilgili baz varsaymlara dayanmasna karn, normal ykseklikler iin herhangi bir varsaym sz konusu olmayp her iki ykseklik sistemi tam diferansiyel ve tek anlamldr.

ekil 1.8 Ortometrik ve normal ykseklik Dinamik ve ortometrik dzeltmeler gibi, llen ykseklik farklar iin de bir normal dzeltme vN vardr. g yerine ve H yerine HN konarak,

vN =
A

g 0 A 0 0 N N + HA B HB 0 0 0

(1.14)

yazlabilir. Bylece,
N N N H AB = H B H A = h AB + v N

(1.15)

olur.

1.2.2.2. Normal Ortometrik Ykseklik (Sferoidik Ortometrik Ykseklik) (HNO)

Gerek gravite deerinin bilinmedii durumlarda g i yerine ortalama normal gravite i alnarak Ci normal geopotansiyel ykseklik fark elde edilmekte ve bylece normal geopotansiyel ykseklik (CP) hesaplanmaktadr.
CP = C i i =1 K

C i = i dhi

(1.16)

12

Ykseklik Sistemleri
Normal geopotansiyel ykseklikten normal ortometrik ykseklikler,

NO

CP = G

H NO G = - 0.3086 ( ) 2

(1.17)

eitlikleriyle elde edilmektedir. Normal geopotansiyel ykseklikler, gerek gravite alanna dayanmad iin tam diferansiyel ve tek anlaml deildir. Bunun anlam, bir halkay (lupu) oluturan normal geopotansiyel ykseklik farklarnn toplam teorik olarak sfr olmaz. Bu da bir ykseklik sisteminden beklenen temel zellikleri yanstmamaktadr. llen geometrik ykseklik farklarna normal graviteden yararla normal ortometrik dzeltme getirilerek normal ortometrik ykseklik farklar elde edilebilmektedir. Normal ortometrik dzeltme (vNO);

v NO = 2H NO sin 2 [ 1 + (

2 ) cos 2 ]

(1.18)

eitlii ile hesaplanr. Burada H NO ortalama ykseklik ve bilinen katsaylar, iki dey kontrol noktasnn ortalama enlemi, ise aralarndaki enlem farkdr. Trkiye'de mevcut ykseklikler Normal Ortometrik Ykseklik Sisteminde olup llen ykseklik farklar; yukardaki eitlikte =0.002644 ve =0.000007 (Hayford Elipsoidi) alnarak hesaplanan normal ortometrik dzeltme ile normal ortometrik ykseklik farklarna dntrlmtr (Demir ve Cingz). Normal ortometrik ykseklik, NN (normal sfr) ykseklii olarak da ifade edilir. Sfr noktas olarak lkemizde Antalya Mareograf stasyonundaki rper noktas alnmtr. NN-balang yzeyi, bir elipsoit yzeyidir. NN-yzeyi, normal arlk ivmesinin etkisinin dikkate alnd bir vNO normal ortometrik indirgemesiyle NN-ykseklii belirlenerek elde edilir.

1.2.3.

Elipsoidal Ykseklik (h)

Uygulamada, geometrik nivelman ve gravite llerine dayal olarak hesaplanan ortometrik ykseklikler kullanlr. GPS lleri ile boyutlu geosentrik bir koordinat sisteminde seilen balang elipsoidine gre elipsoidal ykseklik h, belirlenmekte olup elipsoidal ykseklik ile ortometrik ykseklik arasnda, h=H+N (1.19)

ilikisi bulunur. Burada, H ortometrik ykseklik, h elipsoidal ykseklik ve N geoit ykseklii (geoit ondlasyonunu) olup geoit ile elipsoit arasndaki uzaklktr. Ortometrik ykseklik ve elipsoidal ykseklik arasndaki ilikiler ekil 1.9da grlmektedir.

13

Ykseklik Sistemleri

ekil 1.9 Elipsoidal ykseklik ve ortometrik ykseklik Elipsoidal ykseklikler, yerin ekim alanndan tamamen bamszdr. Hlihazrda komu GPS noktalar arasndaki 4 ile 10 mm lik ykseklik incelii, hassas nivelman noktalarnn inceliine yetiemez. Verilen elipsoide ilikin GPS ykseklikleri ile arlk alannda nivelmanla belirlenmi yksekliklerin birlikte deerlendirilmesi iin geoidin hassas bilgileri gereklidir. GPS gzlemlerinden tretilen ortometrik ykseklikler, elipsoidal ve geoit ykseklikleri arasndaki ilikilerin hassasiyetine baldr. Ykseklik belirlemesinin doruluk istemlerine uygun yerel bir geoit kullanlrsa, mhendislik lmeleri iin GPS ykseklikleri kullanlabilir.

1.3. Nivelman Alar

Ykseklikleri nivelman yoluyla belirlenmi noktalarn oluturduu alara nivelman alar denir. Nivelman alar deiik incelikle belirlenmi nivelman gekilerinden meydana gelir. Nivelman gekileri, inceliklerine gre eitli derecelere ayrlr. I. ve II. derece nivelman lmeleri, genellikle lke nivelman alarnda ve deformasyon lmeleri gibi aratrma ilerinde uygulanr. Dier derecelerdeki nivelman lmeleri, yol inaat, su ileri, ehir haritalarnn yapm, yzey nivelman gibi btn teknik ilerde uygulanr.
1.3.1. Trkiye Ulusal Dey Kontrol A (TUDKA)

Trkiyede Dey Kontrol (Nivelman) A ile ilgili almalar 1935 ylnda Antalya mareograf (deniz seviyesi ler) istasyonunun kurulmas ile balamtr. Ana karayollar ve demiryollar boyunca 2.53 km de bir oluturulan I. ve II. derece

14

Ykseklik Sistemleri
nivelman noktalar arasndaki lmeler, Akdeniz, Karadeniz ve Ee Denizindeki mareograf istasyonlarna bal olarak gidi-dn yaplmtr. I. derece nivelman halkasnn evresi 6501400 km ve bunlarn kapanma hatalar 1015 cmdir. II. derece nivelman noktalar, I. derece gekilerin aralarn doldurmak ve bunlar birbirine balamak amac ile yaplmtr. III. Derece nivelman noktalar sklatrma amac ile yaplmlardr. lmeler Wild N3 ve 1988 den itibaren Zeiss Ni 002 nivolar ile invar miralar kullanlarak yaplmtr. 1955 ylnda stanbul Boazndan (860 m) ve anakkale Boazndan (1450 m) vadi gei nivelman ile kar tarafa geilmitir (erbeti, 1995). 1965 ylnda lke nivelman a iin dengeleme almalarnda, mareograf istasyonlar arasnda kan baz farkllklar nedeniyle, lkenin ortasndaki bir noktaya mareograf istasyonlarndan ykseklik tanarak bunlarn ortalamas, lke nivelman ann balang kotu olarak seilmitir (erbeti 1992). Ancak ayr blgelerden ykseklik verilen ortak noktalarda nemli farklar olduu grlerek bu uygulamadan vazgeilmitir. Mareograf istasyonlar arasndaki ykseklik farklarndan dolay lke nivelman ana, Dou Akdeniz Blgesi hari, Antalya Mareograf stasyonunun 19361958 yllar arasndaki 22 yllk gzlemlerinin aritmetik ortalamas alnarak ortalama deniz seviyesine gre ykseklik deeri verilmitir. Dengeleme ettlerinde yerekimi llerinin nemi anlaldndan; I. ve II. derece noktalardan oluan lke temel nivelman ann iyiletirilmesi ve uluslararas standartlara uygun duruma getirilmesi almalarna hz verilmi ve bu amala 1983 ylnda eski mareograf istasyonlar iptal edilerek bunlarn yerine bata Antalya, zmir/Mente, Bodrum ve Erdekte olmak zere yeni istasyonlar kurulmutur. 158 tane I. derece ve 87 tane II. derece geometrik nivelman gekisinin ilk faz lmleri 1970 ylna kadar yaplarak Dey Kontrol A tesis edilmitir. Gravite a ile ilgili almalar 1956 ylnda baladndan 1970 ylna kadar dey kontrol noktalarnda gravite llmemitir. 1973 ylndan itibaren ikinci faz geometrik nivelman lmeleri balatlmtr. Bu kapsamda gnmze kadar srdrlen almalarda daha nce tesis edilen geki lmleri yenilenmi, alt yap nedeniyle tahrip olan gekiler yerine yenileri, gerek duyulan yerlerde ise yeni gekiler tesis edilmi ve dey kontrol noktalarnda gravite llmtr. 1993 ylna kadar gerekletirilen lme almalar ile 151 adet I. derece ve 39 adet II. derece geki lm yenilenmi, 2 yeni II. derece geki tesis edilerek llmtr. 19851992 yllarnda yaplan almalarla, 19731991 yllarnda lm yenilenen 151 adet I. derece ve 35 adet II. derece geki ile 1970 ylndan nce llen 5 adet I. derece gekinin, gravite deerleri ile birlikte ilk deerlendirmesi yaplarak Trkiye Ulusal Dey Kontrol A1992 (TUDKA92) oluturulmutur. lm yenilenmemi 52 II. derece geki bu deerlendirmeye alnmamtr (Demir ve Cingz).

15

Ykseklik Sistemleri

TUDKA92 oluturulurken dengeleme sonras yaplan istatistik analizde, uyuumsuz olduu saptanan adet geki deerlendirme d braklmtr. Sonraki yllarda, uyuumsuz bulunan gekiden iki tanesi (biri tamamen, dierinin bir blm) llmtr. Ayrca 1993 ylnda drt eski ve iki yeni olmak zere alt adet II. derece geki lm yaplmtr. Dier taraftan daha nce deerlendirme d braklan 52 adet II. derece gekiden 44 nn aa balants gerekletirilmi ve bu gekilerdeki noktalarn tamamnda gravite deerleri prediksiyonla kestirilmitir. Aa balants salanamayan dier 8 adet eski II. derece geki deerlendirme d tutulmutur. Daha sonra tm gekilerdeki noktalarn koordinatlar (enlem ve boylam) 1/25000 lekli haritalardan saysallatrlarak elde edilmi ve mevcut tm veriler (gravite, enlem, boylam, geometrik ykseklik fark, uzaklk) kontrol edilmitir. Yukarda sz edilen kontrol ilemleri tamamlandktan sonra, yaplan ek llerin de katlm ile TUDKA dengelemesi yeniden yaplarak, TUDKA99 oluturulmutur. Bu deerlendirmeye 1970 ylndan sonra llen 151 adet I. derece ve 41 adet II. derece ile 1970 ylndan nce llen 7 adet I. derece ve 44 adet II. derece geki olmak zere toplam 243 adet I. ve II. derece geki dahil edilmitir. TUDKA99 toplam 29316 km uzunluunda, 243 geki ve 25680 noktadan oluan an dengelenmesiyle oluturulmutur.

ekil 1.10 Trkiye Ulusal Dey Kontrol A-1999 (TUDKA-99)

TUDKA99 iin dey datum Antalya mareograf istasyonunda 19361971 yllarnda elde edilen anlk deniz seviyesi llerinin ortalamasyla belirlenmitir. Dengelemede l olarak geopotansiyel ykseklikler alnm ve tm noktalarda geopotansiyel ykseklik, Helmert ortometrik ykseklii ve

16

Ykseklik Sistemleri
Molodenski normal ykseklii hesaplanmtr. Geopotansiyel ykseklik hesabnda, dzenlenmi Potsdam datumundaki gravite deerleri kullanlmtr. Dengeleme sonucunda datuma bal nokta yksekliklerinin duyarllklar 0.3 cm ile 9 cm arasnda bulunmutur.

TUDKA99un sklatrlmas amacyla, TUDKA99'un I. ve II. derece noktalarna dayal III. derece nivelman a (Ana Nivelman A=ANA) oluturulur. TUDKA99 noktalar geki kontrol yaplarak kullanlr. TUDKA99 noktalarna dayal olarak daha nceden oluturulan alardaki yksek dereceli noktalar, dayanak noktas olarak almak iin ilgili idarenin onay alnr. Sklatrma alannda TUDKA99'un I. veya II. derece noktalar yoksa bu aa balanty salayacak balant nivelman yaplr. Balant nivelman, hassas geometrik nivelman veya GPS nivelman yntemiyle yaplabilir.
1.3.2. Nivelman Alarnn Derecelendirilmesi

15 Temmuz 2005te Bakanlar Kurulunca onaylanarak yrrle giren Byk lekli Harita ve Harita Bilgileri retim Ynetmeliine gre Trkiye Ulusal Dey Kontrol (Nivelman) A ve bu aa dayal olarak oluturulan dey kontrol alarnn derecelendirilmesi aadaki gibidir: I. Derece Nivelman A ve Noktalar: lke Nivelman A ve Noktalar II. Derece Nivelman A ve Noktalar: lke Nivelman A ve Noktalar III. Derece Nivelman A ve Noktalar: En ok 40 km uzunluundaki luplarla st dereceli alara dayal sklatrma alar ve noktalar. Ana Nivelman A IV. Derece Nivelman A ve Noktalar: I., II. ve III. Derece noktalara dayal en ok 10 km uzunluundaki luplarla (halkalarla) sklatrma a ve noktalar. Ara Nivelman A V. Derece Nivelman A ve Noktalar: Poligon ve tamamlayc nivelman a ve noktalar
Ana nivelman a, proje alann kapsayacak ekilde, evresi 40 kmyi amayan luplar biiminde dzenlenir. Nivelman gekileri hassas geometrik nivelman yaplabilecek yollar zerindeki C3 ve daha yksek dereceli noktalar ve poligon noktalar ile blgede nceden tesis edilen nivelman alarnn yksek dereceli noktalarn ierecek ekilde seilir. Geki zerindeki nokta skl en ok 1.5 km olmaldr. Seimi yaplan noktalar iin bir seim kanavas dzenlenir. Seim kanavas onaylandktan sonra, yeni noktalar tesis edilir ve rperlenir. Ara nivelman a, ba ve sonu ana nivelman a noktalarna bal toplam uzunluu 10 km'yi gemeyen nivelman gekileri veya en az iki ana nivelman noktasn ieren

17

Ykseklik Sistemleri
ve toplam uzunluu 10 kmyi gemeyen luplar biiminde plnlanr. Geki zerindeki nokta skl 750 m -1000 m olmaldr. Seimi yaplan ana nivelman noktalar, seim kanavasnda gsterilir.
Yardmc nivelman noktalar, Proje alan iinde, her dereceden nivelman noktalarnn younluu yerleim blgelerinde ortalama 400500 m aralklarla ve dier blgelerde ortalama 700800 m aralklarla olmaldr. Bu younluu yeterince salamak iin yardmc nivelman noktalar (RS) tesis edilir. Bu noktalar seim kanavasnda gsterilir.

Proje alanndaki yatay koordinatlar hassas olarak belirlenmemi nivelman

noktalarnn koordinatlar 15 cm dorulukta belirlenir. 1.3.3. Nivelman Kapanma Hatalar Nivelman kapanma hatalar, balant nivelman, ana ve ara nivelman andaki ykseklik farklarnn belirlenmesinde, gidi-dn nivelman yaplr ve gidi-dn

nivelmanyla ykseklik farknn 1.5 mm/km veya daha iyi duyarlkla belirleyebilen nivo ve miralar kullanlr. Yardmc nivelman noktalarnn ykseklikleri, ana ve ara nivelman noktalarna bal nivelman gekilerinde gidi-dn nivelman ile olabildiince poligon noktalarndan geilerek belirlenir. Bu nivelmanda, gidi-dn nivelmanyla ykseklik farkn 2.5 mm/km veya daha iyi dorulukla belirleyebilen nivo ve miralar kullanlr. Nivelman yolunun uzunluu balant noktalar arasndaki geometrik uzunluun 2 katn geemez.
Gidi dn nivelmannda bulunan kapanma deeri (w),

Ana ve balant nivelmannda Ara nivelmanda Yardmc nivelmanda

: w[ mm ] 12 : w[ mm ] 15 : w [mm ] 20

S [km] S [km] S [km] + 0.0002 H

olmaldr. Burada S, km biriminde nivelman yolunun uzunluu, H iki nokta arasndaki ykseklik farkdr. Nivelman yolu zerindeki ardk noktalar arasnda bu kontrol yaplr.
Gididn ykseklik kapanmalar (wL), farklarnn ortalamalarndan hesaplanan lup

Ana nivelmanda

w L[mm] 15 L [km ]

18

Ykseklik Sistemleri

Ara nivelmanda

w L[mm ] 18 L [km ]

olmaldr. Burada L, km biriminde nivelman lup uzunluudur.

1.3.4. Nivelman llerinin Deerlendirilmesi

Ana, ara ve yardmc nivelman a, ayr ayr veya birlikte uygun arlklandrma ile gidi-dn ykseklik ortalamalar l ve bir nokta deimez alnarak, zorlamasz veya serbest dengelenir ve uygun testlerle uyuumsuz ller ayklanr. statistik gven dzeyi 1-=0.95 alnmaldr. Ada uyuumsuz l kalmayncaya kadar dengeleme, uyuumsuz l testi ve l tekrarna devam edilir. TUDKA99 noktalarnn, oluturulan nivelman a ile uyuumlu olup olmad test edilir ve uyuumlu TUDKA99 noktalarnn ykseklikleri deimez alnarak, topluca veya ana, ara ve yardmc nivelman alar ayr ayr dengeleme ile bu alardaki noktalarn Helmert ortometrik ykseklikleri hesaplanr. statistik gven dzeyi 1-=0.95 alnmaldr.

19

Geometrik Nivelman

2. BLM GEOMETRK NVELMAN

Geometrik nivelmanda noktalar arasndaki ykseklik farklar, bu noktalarn yatay bir dzleme olan dey uzaklklar llerek, bunlarn fark alnmak suretiyle bulunur (Baknz ekil 1.1). Noktalarn yatay dzlemden dey dorultudaki uzaklklarn lmek iin, noktalar zerine dey olarak mira tutulur ve nivelman dzleminin bu miralar kestii yerde mira okumalar yaplr. Nivelmanla noktalar arasndaki ykseklik farklar llr. llen ykseklik farklar, ykseklii nceden belli olan noktalarn yksekliklerine eklenerek yeni noktalarn ykseklikleri bulunur. Yntemine uygun olarak tesis edilmi, yaplan lme ve hesaplamalarla, ykseklikleri belirlenmi olan noktalara nivelman noktas denilir.

2.1. Nivolar
Nivelman aletlerinin esas, yatay bir gzlem dzlemini gerekletirecek bir dzenden ibarettir. Geometrik nivelmanda yatay bir gzlem dzlemi oluturmak amacyla genellikle nivo; noktalarn yatay gzlem dzleminden olan uzakln lmek iin de mira kullanlr. Nivoda yatayl salamak iin dze ve miradaki okumalar kolaylatrmak iin de drbn kullanlr. Aleti istenilen yne evirmeye yarayan bir dey ekseni ve yataylanmas iin de ayak ile donatlmtr. Nivolarda yatay dzlem, drbnn optik ekseninin yataylanmas ile salanr. Bir de aleti tamaya yarayan sehpas vardr.

Uygulamada geometrik nivelman yerine ksaca nivelman kavram da kullanlmaktadr. 20

Geometrik Nivelman Nivolar alt ve st yap olmak zere iki ksmdan oluur. Alt yapda dey eksen ile ayak bulunur. Ayrca yatay az hareket ve yatay genel hareket vidalar vardr. Baz nivolarda yatay hareket srtnme esasna gre olduundan yatay genel hareket vidalar yoktur. st yap ise drbn ve silindirsel (boru) dzeten oluur.

Drbn:
Basit bir drbnn ematik kesiti ekil 2.1 de grlmektedir. 1 objektifine giren nlar, grnt dzleminde mirann ters bir grntsn verir. Grnt 4 okleri yardmyla nemli lde bytlr. Ayn grnt dzleminde bir cam plaka zerine kaznm gzlem izgileri vardr (ekil 2.2). Drbn okleri, gzlem izgileri net ve keskin grnnceye kadar hareket ettirilir. Yatay ve dey izgilerin kesim noktas ile objektif merkezi drbnn gzlem dorultusunu oluturur. Baz nivolarda ters grnty dz grnt haline getirmek iin 2 ile 3 arasna bir prizma sistemi yerletirilir. 1 2 3 4

Objektif

Grnt netletirme mercei

Okler Gzlem izgileri

ekil 2.1 Basit bir drbnn ematik kesiti Mira zerinde yaplacak okuma ve tahmin etme incelii, drbnn bytme gcne baldr. Nivelman miralar genellikle santimetre blml olduklarndan milimetre blmlerinin tahmin edilmesi gerekir. Bir A drbn, B drbnnn iki kat bytyorsa, A drbn ile milimetreler iki kat daha incelikli tahmin edilir. Bir drbnn bytmesi yaklak olarak objektif ve okler odak uzaklklarnn oranna eittir.

a) Normal nivolarda

b) Hassas nivolarda (kama eklinde)

ekil 2.2 Nivolarda kullanlan gzlem izgileri

21

Geometrik Nivelman

Dzeler:
Nivolarn kaba yataylanmasnda kresel dze, hassas yataylanmasnda da silindirsel (boru) dze kullanlr. Bir nivonun incelii, silindirsel dzecin duyarl ve drbnn bytme gcne baldr. Dze duyarl ise silindirsel dzecin erilik yarapna baldr. ekilde deiik erilik yarapl iki dze grlmektedir. Her iki dzecin bir ularnn yataydan miktar kadar kaldrlmas durumunda A dzecinin kabarc, erilik yarapnn B den byk olmas nedeniyle, B dzecinin kabarcndan daha fazla miktarda hareket eder. Bu ekilde kabarcn ortadan ayrlmas daha iyi saptanr.
2a a

2R

R B

ekil 2.3 Dze duyarl Nivelman aletlerinde dze duyarlklar, kabarcn 2 milimetrelik blm kadar yer deitirmesine karlk olan a bykl ile verilmektedir. aktrma prizma sistemli dzeler, bir koruyucu iinde olup d etkenlerden ve gne nlarndan korunmaktadr.

2 mm = 0.4 mm 5 2 mm aktrma prizma sisteminde, kabarcnn ortalanma incelii = 0.05 mm dir.

Ak bir skalada dze kabarcnn ortalanma incelii

40

Kabarc ortalanm ak skalal dze Ayarlanmam Ayarlanm

Dze kabarcnn prizma ile yanstlmas (aktrma prizma sistemli) ekil 2.4 Dze kabarcnn ortalanmas
22

Geometrik Nivelman
Nivolarn Kurulmas ve Dzelenmesi: Insal (kutupsal) nivelman ilemi dnda nivolarn belirli bir nokta zerine merkezlendirilerek kurulmas zorunluluu olmadndan, nivolar kurulurken genellikle nokta zerine merkezlendirme ilemi yaplmaz. ncelikle nivoyu kullanan kii (operatr), alet sehpasn boyuna gre aar ve sehpa tablas yaklak yatay olacak ekilde sehpay kurar. Nivo kutusundan kartlr ve sehpann zerine yerletirilerek alttan sehpaya vidalanr. Sehpa ayaklarna el ile (ayakla deil) bastrlarak sehpann zemine iyice yerlemesi salanr. Her iki yndeki hareket alann geni tutabilmek iin, dze ayak vidalarnn yaklak olarak ortada olmasna dikkat edilir (dze ayak vidalarnn bazlar ok aada, bazlar da ok yukarda olmamaldr). Kresel dze, sehpa ayaklaryla yaklak olarak; dze ayak vidalaryla da tam olarak ortalanr. Silindirsel dze, nce iki dze ayana paralel hale getirilir ve dze ayaklarnn ikisi de ie veya da evrilerek kabarck ortalanr. Dze 90o dndrlerek kullanlmayan nc ayak vidas ile kabarck yine ortalanr. Kontrol amacyla ilem tekrarlanr. Dzeleme ilemi tamamlandktan sonra, dze hatas yoksa alet ne tarafa evrilirse evrilsin kabarck ortada kalr. Dzecin hatal olup olmad dze kontrolyle belirlenir. Dze Kontrol: Nivo kurulup dzelendikten sonra silindirsel dze, iki dze ayana paralel hale getirilir. Dze kabarc tam ortada olmaldr. Dze 200g dndrlr; kabarck ortada ise dzete hata yoktur; kabarck ortadan kaymsa, kayma miktar hatann iki katdr. Bu kayma miktarnn yars dze ayak vidalar yardmyla, dier yars da dze ayar vidas yardmyla giderilir. Kontrol iin ilem yinelenir.
Ayar vidas

1.Durum Kresel dze Silindirsel dze

2.Durum

Yataylanm dze

Ayarlanm dze

ekil 2.5 Dzeler ve dze hatasnn giderilmesi

2.1.1 ncelikleri Ynnden Nivelman Aletleri

Nivelman aletleri, saladklar incelik bakmndan birbirlerinden farkldrlar. Bu nedenle belirli ilerde istenilen incelii salayacak olan eitli aletlere ihtiya duyulur. Nivelmanda incelik, 1 kilometrelik nivelman yolunda gidi-dn l farklarndan
23

Geometrik Nivelman
hesaplanan standart sapma (karesel ortalama hata) ile ifade edilmektedir. Nivelmanda incelik aadaki koullara baldr (Mser, Mler, Schlemmer, Verner, 2000):

Alet ve sehpasna, Mira blmlendirmelerinin doruluuna ve mira altlna, lme yntemi ve lme srecindeki sistematik hatalarn elimine edilmesine, evre koullarna (atmosferik, aydnlk, yeralt).

Nivelman aletleri incelik ynnden 4 grupta ele alnabilir. 2.1.1.1 Dk ncelikli Nivolar (naat Nivolar) Bu nivolar genel olarak inaat alanlarnda, inaat noktalarna kot verilmesinde, ksa balant nivelmannda, basit enine ve boyuna kesit karma ilerinde kullanlr. ncelii 1020 mm, drbn bytmeleri 1520 ve dze duyarlklar 30-60 dir. Yzey nivelmannda kullanlabilmeleri iin yatay a blm daireleri vardr. 2.1.1.2 Orta ncelikli Nivolar Bu tr nivelman aletleri de genel olarak inaat ileri ve yakn yerler arasnda yeni nivelman noktalarnn tesisi ilerinde kullanlr. Drbn bytmeleri 20-25, dze duyarlklar 20-30, dzecin yataylama hatas 1-3, incelii 5-10 mm arasndadr. 2.1.1.3 Yksek ncelikli Nivolar Bu tr nivolar, III. Derece nivelman lmlerinde, yzey nivelmannda, hacim hesaplar iin yaplan enine ve boyuna kesitlerin karlmasnda kullanlr. ncelii 1 2 mm, drbn bytmeleri 25-30 ve dze duyarlklar 10-30 arasndadr. Dzeleri genellikle aktrma prizma sistemlidir. Kompensatrl nivolarda kresel dze duyarl 10 civarndadr. Kompensatrn ortalama yataylama hatas 0,5 kadardr. Bu gruptaki nivolar, eim vidal, kompensatrl veya elektronik (saysal) olabilir. Uygulamada, genellikle kompensatrl ve elektronik nivolar kullanlr. Eim vidal nivolarn kullanm ise olduka azalmtr. 2.1.1.4 ok Yksek incelikli Nivolar Bu aletler I.ve II. derece nivelman alarnn lmnde, kpr, baraj, vb. yaplardaki deformasyon lmelerinde kullanlr. ncelii 0.5 mm, drbn bytmeleri 3550 ve dze duyarlklar 5-10 arasndadr. Dzeleri, aktrma prizma sistemli olup grntleri, genellikle oklere yanstlr. Bu tip aletlerde yatay a blm dairesi yoktur. lmelerde ift blml ve payandal invar miralar kullanlr. Gzlem izgileri kama eklindedir. Dzlem paralel caml mikrometre dzenleri vardr. Kompensatrl olanlarda Kompensatrn hassasiyeti 0.2 dir.
24

Geometrik Nivelman

2.1.2. Yaplar Bakmndan Nivelman Aletleri

Nivelman aletleri, yatay bir lme dzlemi oluturmak iin gelitirilmi aletlerdir. Bu yatay dzlem, her tarafa dnebilen drbnn yatay duruma getirilmi optik ekseni (gzlem ekseni) yardmyla salanr. Drbnn her yne dndrlebilmesi bir dey eksen yardmyla, optik eksenin yatay duruma getirilmesi ise bir silindirsel dze yardmyla ya da kompensatr sistemiyle olmaktadr. Gnmzde kullanlan nivolar, yaplar ve alma sistemleri asndan 4 grupta ele alnabilir*: 1. 2. 3. 4. Eim vidal nivolar Kompensatrl (otomatik) nivolar Saysal (elektronik saysal) nivolar Lazer nivolar

2.1.2.1. Eim Vidal Nivolar

ekil 2.6 Eim vidal nivo Eim vidal nivolarda drbn, bir eim vidas yardmyla bir miktar aa-yukar hareket ettirilebilir. Aletin gzlem ekseni (NN), dze ekseni (DD), dey ekseni (VV) ve kresel dze ekseni (KK) olmak zere drt ekseni vardr. Silindirsel dze drbnn yan tarafnda olup, gne nlarna kar korunmaldr. Dzeler optik aktrmal olup, grnt okler yanndaki bytece yanstlmtr. lme balamadan nce, alet kresel dze yardmyla kabaca yataylanr. Her mira okumasndan nce silindirsel dzecin kabarc eim vidas yardmyla ortalanr.

Gnmzde artk pek kullanlmayan sabit drbnl nivolarla, tersinir nivolar gruplandrmaya dahil 25

edilmemitir.

Geometrik Nivelman
2.1.2.2. Kompensatrl (Otomatik) Nivolar Kompensatrl nivolarn drbnlerinde gzlem dorultusunu otomatik olarak yatay duruma getiren dzenler bulunmaktadr. Bu aletlerde gzlem ekseninin otomatik olarak yataylanmasn salayan dzen; dze ve kompensatr sisteminden olumaktadr. Kresel dze deiik tip aletlerde 8-15 arasnda bir yataylama inceliine sahipse kompensatr otomatik olarak faaliyete geer. Kompensatr yatay dorultuyu salayan mekanik bir dzendir. Zeiss Ni 2 de kompensatr, sarka, prizma, salnm yapan bir ayna ve bir optik kamadan oluur.

ekil 2.7 Kompensatrn alma ilkesi Gzlem ekseni yataylanm bir drbnn, gzlem ekseninin uzants zerinde bulunan bir noktadan gelen hedef nlar, objektifin arka odak noktasnda kesiirler. Doru bir ayarlama yapldnda gzlem izgilerinin kesime noktas, odak noktas ile akr. Eer drbn kadar yukar doru eikse, grnt yine odak noktasnda fakat s = f kadar yukarda oluur. Grnt noktas, gzlem izgilerinin kesime noktasndan yukardadr. Grnty gzlem izgilerinin kesime noktasna indirmek iin, noktadan gelen nlar odak noktasnn nnde a uzaklkta bulunan K noktasndaki ayna veya prizma sistemi ile f = a olacak ekilde as kadar saptrlrlar. Zeiss Ni 2 de otomatik yataylamay salayan kompensatr prizmadan oluur. Kompensatrn iki kenar prizmas sabit, ortadaki prizma ise hareketlidir. Orta prizma 4 tel ile drbnn tavanna asl olup, cisim ynnden gelen nlar drbnn eik durumunda daima, gzlem izgilerinin kesime noktasna saptrr. Kompensatr (dolaysyla krlma noktas) gzlem izgilerine yaklatrlarak ile arasnda istenilen oran salanabilir. Kompensatrl nivolarda kresel dze kabarc ortalannca kompensatr alr duruma gelir. lk kompensatrl nivo, 1950 ylnda Carl-Zeiss Oberkochen firmas tarafndan retilen Ni2 dir. Kompensatr olarak eklemli drtgen kullanlmtr. Kompensatrl nivolarda eitli trde Kompensatr sistemleri kullanlmaktadr.
26

Geometrik Nivelman

ekil 2.8 Zeiss Ni2 nivosu ve kompensatr Kompensatrl Nivolarda Ufuk Hatas
Dey Dey eksen eksen

ekil 2.9 Kompensatrl nivolarda ufuk hatas zellikle mekanik olarak alan kompensatrlerde, gzlem ekseninin yataylanmasnda kk hata kalntlar varsa buna gzlem ekseninin ufuk hatas denir. Kompensatrl bir nivoda ufuk hatas kompensatrn tipine, dey eksenin eimine ve objektif optik merkezinin dey eksene olan uzaklna baldr. Eer dey eksen tam dey durumda deilse, eiklik derecesine gre gzlem ekseni tam yataylanamaz. Drbn yataya gre kadar eikse, Kompensatr gzlem eksenini yataya gre kadar yaklatrr ve yatayla arada - kadar bir fark kalr. Drbn, yukar doru eikken bu fark da yukar dorudur; aaya doru eikse ayn fark aaya dorudur. 5 lk bir yataylama hatas, objektif optik merkezi ile dey eksen arasndaki uzaklk 15 cm ise ykseklikte 0.4 mm kadar hata meydana getirebilir. Bu hata ileri ve geri okumalar fark alnarak giderilemez.
27

Geometrik Nivelman
2.1.2.3. Saysal (Elektronik Saysal) Nivolar lk saysal nivo olan WILD NA2000, 1990 ylnda Leica Firmas tarafndan retilmitir. Bu aletle, zel olarak yaplm barkodlu bir mirann grnts, saysal grnt ileme ve korelasyon yntemine gre deerlendirilmektedir. Burada insan gznn grevini, sral dedektrler stlenmiti (Uzel, Glal 1997). Saysal nivo ile yaplan nivelman, verileri ileyen ve depolayan programlar ve kontrol hesaplamalar ile desteklenmitir.
Netletirme zm Kayt Birimi

Netletirme Konumu

Kompensatr Kontrol

S Ekran

Barkod Grnts

Sral Dedektr

Video Sinyali

Elektronik Okuyucu Ak 500 mAh

Mikro lemci Klavye

ekil 2.10 Saysal nivolarn alma ilkesi Saysal nivolarn yaps, bir saysal kamera ile bir Kompensatrl nivonun kombinasyonu ilkesine dayanr. Saysal nivolar, optik ve mekanik yap elemanlar bakmndan normal nivolara benzer ve klasik optik nivo olarak da kullanlabilir. Saysal nivo ile ykseklik lmlerinin yan sra, 1-2 cm incelikle mira ile nivo arasndaki uzunluklar da llebilmektedir. Saysal nivolarn elektronik olarak alma ilkesi ekil 2.10 da grlmektedir. Mirann zerinde bulunan barkod izgilerinin grnts, bir sral dedektr (CCD kamera) zerine yansr. 25 m aralklarla dzenlenmi 256 k alcl fotodiyoddan oluan sral dedektr, mirann zerinde bulunan barkod izgilerinin grntsn analog bir video sinyaline dntrr. Bir elektronik okuyucu, bu video sinyalini glendirerek A/S (Analog/Saysal) dntrcsne iletir. l verilerinin deerlendirilmesi, mikro ilemcide yaplr. Mira deerleri, elektro optik olarak retilen mirann saysal l sinyaliyle referans sinyalinin korelasyon yntemine gre karlatrlmasyla elde edilir. Referans sinyali, l sinyali ile ayn kurallara gre retilir ve aletin grnt ileme ksmnda saklanr. Bu karlatrmayla, miradan elde edilen sinyalin mirann balang noktasndan ne kadar kayd saptanr (Uzel, Glal, 1997). Nivo optiinin alm as, retici firma verilerine gre 2o dir. Buna gre nivo ile alet arasndaki uzakla bal olarak farkl byklkteki mira kesitinin grnts, dedektrler zerine yansr. Sinyalin bar kodlu mira zerinde tarad blge, alet ile
28

Geometrik Nivelman
mira arasndaki uzakln bir fonksiyonu olduundan, yksekliklerin belirlenmesinde, ek olarak bu bilgiye de gereksinim duyulur. Miraya olan uzaklk, netletirme

k s bants ile mikro ilemci tarafndan hesaplanr. Burada, d netletirme uzakl, k optik sabiti ve s netletirme merceinin durumunu gsterir. Bu uzaklk deeri, ykseklik ile birlikte ekranda saysal olarak gsterilir veya kaydedici niteye aktarlr (Uzel, Glal, 1997).
merceinin konumuna gre yaklak olarak elde edilebilir. Bu uzaklk,

d=

Mira

Mira

2 Dedektr

63 mm

3500 mm

1.8

100 m

ekil 2.11 Drbnn gr alan ve mira grnts snrlar Saysal nivolarn gelitirilmesiyle ona uygun barkodlu miralar da retilmitir. Wild NA 3000 iin nerilen miralar, GPCL3 mira tipidir. Bu miralar, 3.05 m boyunda, alminyumdan yaplm ve ortasndan invar erit geen miralardr. nvar eridin genleme katsays, 1 ppm/oC den kktr ve invar eridin zerine 5 cm eninde bar kod izgileri iaretlenmitir. Baka bir mira tipi ise, 1.35 m lik 3 paradan oluan GKLN4 tipi mika cinsi malzemeden yaplan miradr. Bunun genleme katsays 10 ppm/oC den kktr. Bu tip miralar, daha az duyarllkla alan NA 2000 saysal nivolar ile birlikte kullanlr. Barkodlu miralarn arka yz, normal nivelmanda kullanlabilmeleri iin, metrik birimde blmlendirilmitir. Saysal nivolarda lme ilemi, aletin lye hazr hale getirilmesinden sonra yaklak olarak 4 saniye sren 4 aamadan olumaktadr. lk aamada miradan gelen sinyal, dedektr tarafndan okunur ve kaydedilir. kinci aama olan kaba optimizasyonda, hedef ykseklii ve yansma lei yaklak olarak belirlenir. nce optimizasyon olan nc aamada mirada okunann kesin deeri ve miraya olan uzaklk hesaplanr. Son aamada ise elde edilen bu deerler ekranda gsterilerek kayt birimi zerine kaydedilir. Kayt birimine kaydedilen bu ller, daha sonraki deerlendirme ilemlerinde kullanlmak zere bilgisayara aktarlabilir. Bylece arazide lmlerin yaplmas, llerin bilgisayara aktarlmas, deerlendirilmesi ve
29

Geometrik Nivelman
arivlenmesine kadar uzanan bir otomasyon a kurulur. Saysal nivolarda lme sonularn etkileyen faktrler:

Yneltme ve netletirme doruluu Atmosferik deiim, titreim ve mira blmlerinin etkisi Aydnlatma Glgeleme, Mirann rtlmesi

olarak sralanr. Saysal nivolarla lm yapabilmek iin mirann %30 da fazlasnn kapal olmamas gerekir. 2.1.2.4. Lazer Nivolar Klasik jeodezik yntemlere pasif gzlem nlar egemendir. Yani gzlemci, hedefi drbnn gzlem izgileriyle aktrr. Lazer teknii ile aktif hedef nlarnn yararlar ortaya kar. zellikle retim ak iinde, yerinde dorudan doruya lmeyi salar. Mhendislik lmelerinde lazer nlarnn ynlendirilmesi ok nemlidir. Grlebilir lazer nlar bir dorultu boyunca yaylr ve bunlar uygulamada nivelman iin uygundur. Dey ynlendirmede lazer ekllemesi ele alnabilir. Lazer nlar, silindirsel mercekler yardmyla yelpazelenebilir ve bylece uzayda arzu edilen konumda dzlem oluabilir. 1960l yllarn sonlarna doru, lazer nlarnn zelliklerinden nivelmanda da yararlanmak zere almalar younlatrlmtr. Bu almalarn sonucunda,

Fotoelektrik lazer nivosu Deitirilmi lazer nivosu Entegre merkezleme dedektrleri

gelitirilmitir. Lazer nivolar, geometrik nivelmanda geri ve ileri okuma aralklarn 50 metreden 100 metreye kadar karmtr (Uzel, 1984).

ekil 2.12 Lazer nivolarnn oluturduklar dorultu ve dzlemler. Gnmzde yararlanlan merkezleme dedektrleri, ksa mesafelerde lazer nn enerji merkezini byk bir incelikle saptayabilmektedir. 100 metreden daha uzakta, merkezleme incelii hzla dmektedir. Dedektrler, bir referans izgisi ile lazer k spotunun merkezi arasndaki aral 0.01 mm incelikle lebilir ve bunu saysal olarak
30

Geometrik Nivelman
verir. Bunun iin klasik nivelmanda kullanlan miraya benzer zel biimli bir mira kullanlr ve buna bir dedektr balanr (ekil 2.13).

ekil 2.13 Lazer nivosu ve mira zerinde okuma ekl Lazerleri, ekl hatt gerektiren ilerde rnein, yksek binalarda yzey kaplamalarnda, aks klmasnda, asansr boluu yapmnda (ray aliymannda), kuyu amnda, yksek baca yapmnda vb. yerlerde byk kolaylklar salar. TOPCON PL-1 ekl lazeri 3o aralnda kendi kendini dzeleme zellii bulunan aletle yukarya doru 100m ve daha fazla (ortamn aydnlna bal olarak), aaya doru ise 5 metrelik ekl dorultusu oluturur. Dnen Lazerler, 360olik bir ada devaml gzle grlebilir lazer n yayan bu aletler, yatay ve dey uygulamalarda hatasz bir referans yzeyi olutururlar. Bina ii ve bina d uygulamalarda dk maliyetli gzle grlebilir lazer n kullanlr. Maksimum grnebilirlik salamak iin tarama zelliklidir. Yatay lazer hatt ve dey ekl dorultusu olutururlar. Opsiyonel sensrler ile basit eim seviyeleme mekanizmalar bulunur. Kullanm alanlar: Dey aliyman olarak;

Duvar yapm, Hareketli blme (srgl kap) yapm, Asansr ray aliyman, evre duvar

Yatay seviyeleme;

Asma tavan sistemleri ve asma giri kat, Mutfak dolaplarnn, pencerelerin, yangn sndrme fskiyelerinin vb. montaj ileri, Eimli tavan yapmnda
31

Geometrik Nivelman
Drt ke yapma, Kaplama; Konstrksyon montaj, Bilgisayar deme montaj, eitli ekl hatt uygulamalar, lgili sensrlerin kullanm ile 200m apl bir alanda eim seviyeleme ve beton dkme ii, eimli at ve eimli duvar yapm.

Kendini otomatik olarak dzeleyip gzle grlr lazer n yayan dnerli lazerler, devaml rotasyon halindeki lazer n, bir k dzlemi oluturup yatay ve dey aliyman ilerinde referans salarlar. Bu lazerler ayn zamanda aa ve yukar dorultuda ekl hatt oluturur. Boru Hatt Lazerleri, Grlebilen krmz veya yeil kl, otomatik aliymanl, eim ve seviyeleme sistemli 3 nl boru hatt lazerinde yatay n boru eimini kontrol ederken, dey n ekl hatt oluturur. Otomatik merkezleme ve sfrlama zellii bulunur. In yanp snebilir, eim ve hat iin uzaktan kumandal kilit sistemi, uzun mesafeden alglama ve uzaktan kumanda ile eim girii yaplabilir. Genel inaat lazerleri, geleneksel optik seviyeleme yntemleriyle karlatrldnda kullancya byk yararlar salar.

naat alan seviyelemesi, Temel kazlar ve beton dkm, Drenaj, peyzaj ilerinde, Kazlarn kontrol, Havuz, it, avlu, ksaca optik seviyeleme yaplan her yerde

Kullanlabilir. Lazerler, i gcnden %50 ye varan oranlarda tasarruf salar. Optik okuyucu ile rodu (ubuu) tutan kii arasndaki irtibatlama problemini ortadan kaldrr. yapmn hzlandrp hatalar azaltr. 2.1.2.5. Optik Mikrometreli Nivolar Yksek incelikli nivelman aletlerinde gzle yaplan mm tahminleri yeterli deildir. Bu amala kullanlan nivolar, ek bir dzenle donatlmlardr. Objektif nne taklan paralel yzl cam plakann hareket ettirilmesi ile hedef (gzlem) noktasndan gelen nlar, bir mira blmnn tamam (genellikle 1 cm) kadar kendisine paralel olarak kayabilmektedir. Dze kabarc ortalanm bir aletle, gzlem izgileri ile mirann bir sonraki blm arasnda kalan paray lmek mmkn olmaktadr. Gzlem dorultusunun mira blm izgisine kadar kaydrlmas bir mikrometre vidasnn dndrlmesi ile salanmaktadr. Mikrometre vidasnn dnme miktar, cam bir skala zerine aktarlmakta ve skala zerinde milimetreler, milimetrenin onda birleri
32

Geometrik Nivelman
dorudan doruya okunabilmekte ve milimetrenin yzde birleri de tahmin edilmektedir. Camn kalnl d, krlma indisi n ve camn dnme as ise, gzlem dorultusunun kayma miktar e =

n 1 d tan dr. n

ekil 2.14 Optik mikrometreli nivolarn alma ilkesi ve mira zerinde okuma

2.2. Nivelman Miralar

Mira, noktalarn nivelman dzleminden olan uzakln lmek iin kullanlan, frnlanm ahaptan ya da metalden yaplm cetvellerdir. Baz ahap miralarda, eilmeyi nlemek iin mirann arka tarafna veya yan taraflarna destek paralar eklenir. Mirann alt u ksmna elikten yaplm bir para eklenir. Mirann blmlemesi bu levhann alt ksmndan balar. Nivelman miralar tek paral, katlanabilir ya da srgl olabilirler. Uzaktan iyi seilebilmeleri iin 1 metrelik ara ile siyah-beyaz ve krmz-beyaz eklinde blmlendirilmitir. Miralar, genellikle 4 m uzunluunda ve cm blmldr. 2 adet tutama olan miralarn deyliini salayabilmek iin, bir kresel dzele donatlmlardr. Hassas nivelmanda kullanlan miralar ise, 3 m boyunda tek paral olup 1 cm ya da yarm cm aralklarla blmlendirilmitir. Bu miralar ahaptan olup, blmlendirmeler ahap zerine yerletirilen invar erit zerine yaplmtr ve tam dey tutulabilmeleri iin de payandalarla desteklenmitir. Kullanlmadklar zaman bir kutu iinde korunurlar.

33

Geometrik Nivelman

a) Normal mira

b) Hassas nivelman miras ve payandas

ekil 2.15 Nivelman miralar Nivelman miralarnn boylar, scaklk ve nemin etkisiyle zamanla deiebilir. Bu nedenle miralarn boylar sk sk bir normal metre ile ya da komparator aletiyle karlatrlarak kontrol edilmelidir. Ahap miralar yaklak 10 oC lik bir scaklk deiiminde boylar 0.1- 0.2 mm kadar deiebildii halde invar miralarda bu deiim ancak 0.04 mm kadardr. nvar miralarn blmleri izgi eklindedir. izgi aralklar 1 cm veya 0.5 cm olabilir. 2.2.1. Miralarn Kontrol Miralarda u hatalar olabilir: 1. Dze Hatas: Dey olarak duran mirann yanna bir ekl aslr ve mira ekln ipine paralel olarak tutulur. Mira dzecinin kabarc ortada deilse dze hatas vardr. Bu hata dze ayar vidalaryla giderilir.

34

Geometrik Nivelman
2. Blmleme Hatas: Basit miralarda iyi bir cetvel ile, invar miralarda komparatorlar yardmyla mira blmleri kontrol edilebilir. zenle yaplm basit miralarda blm hatas 0.1 mm den, invar miralarda ise 0.03 mm den fazla olmamaldr. 3. Blm Balang Hatas: Bu hata blmlemenin, mirann tam yere konulan ucundan balamamasndan ileri gelir. Bu hata geri ve ileri okumalarda etkisiz hale gelir. Ancak geri ve ileri okumalarda deiik miralar kullanlyorsa blm balang hatas, ykseklik farkna etki eder. Hatann saptanmas iin farkl ykseklikte birka noktaya, rnein bir merdivenin basamaklarna mira altlklar konur ve iki mira ayr ayr tutularak nivo ile okumalar yaplr. Ayn noktalara ait okumalar arasndaki fark blm balang hatasdr. eitli noktalar iin bulunan hatalarn ortalamas alnarak hata miktar belirlenir. Bu hatann etkisini ortadan kaldrmak iin, lmelere hangi mira ile balanmsa, lmler yine ayn mira ile bitirilmelidir. 4. Mira Tabannn Eiklik Hatas: Mira tabanndaki elik levhann alt yzeyinin mira blm izgisine tam paralel olmamasndan ileri gelir. Bu hatann belirlenmesi iin mira ucundaki elik levha ortadan itibaren saa ve sola doru eit paralara blnp iaretlenir. Bir mira altlna iaretlenen noktalar ayr ayr tutularak nivo ile okumalar yaplr. Okumalar arasnda fark varsa hata var demektir. Hatann etkisiz duruma getirilmesi iin mira altl zerine daima mirann ortas tutulmaldr. 5. Katlanma Yeri Hatas: Kalitesiz miralarda grlen bir hatadr. Mira ald zaman katlanan paralar arasnda hi boluk kalmamaldr. Ayrca katlanma noktasndan n ya da arkaya doru krlmamaldr. 2.2.2. Mira Altlklar (Mira Pabucu, Mira ar) Salam olmayan zeminlerde ve hassasiyet aranan nivelman ilerinde, miralarn kmesini nlemek, geri ve ileri okumalarda mira dndrlrken yksekliin deimemesi iin kullanlan pik demirden yaplm bir alettir. Ortasnda kresel bal bir knt vardr. Mira bu kntya tutulur. Ayrca topraa iyi gmlebilmesi iin sivri aya vardr. Yumuak zeminde zerine baslarak topraa salamca oturmas salanr. Tanmasn kolaylatrmak amacyla bir kulpu vardr. ekil 2.16 Mira altl
35

Geometrik Nivelman

2.3. Nivolarn Kontrol ve Eksen Koullar

Nivolarla lmelere balamadan nce nivolarn, kontrol edilmeleri gerekir. Hatal bir aletle yaplan lmelerin hibir ie yaramayaca aktr. Byle bir durumla karlamamak iin nivolarn belli aralklarla kontrol edilmeleri gerekir. Ayn ekilde ilk defa kullanlacak aletlerin eski veya yeni olmasna baklmakszn kontrol edilmeleri gerekir. Eksen koullarna gemeden nce nivolarn yatay gzlem izgisinin yatay olup olmadnn kontroln ele alalm. 2.3.1. Nivolarn Yatay Gzlem izgisinin Yataylnn Kontrol Alet ayarlanarak dey eksen tam dey duruma getirildikten sonra yatay gzlem izgisinin bir ucu, arazide net ve keskin grnen bir noktaya yneltilir. Sonra drbn yatay ynde yava yava dndrlerek yatay gzlem izgisi zerindeki noktann, izginin teki ucuna kaymas salanr. Eer nokta, yatay izgi zerinden ayrlmadan hareket ediyorsa, yatay gzlem izgisinin yatay olduu anlalr. Eer nokta, yatay gzlem izgisinin dier ucuna alndnda izgiden ayrlm ise ayrlma miktar hatann iki katdr. Hata, gzlem izgileri ayar vidas yardmyla giderilir. Yatay gzlem izgisinin yatay duruma getirilmesi genellikle yandaki ayar vidasnn (3 numaral) gevetilerek gzlem izgilerinin, kayma miktarnn yars kadar dndrlmesiyle salanr. 1 ve 2 numaral vidalar, gzlem izgilerinin aayukar kaydrlmas iindir. Mira okumalar, gzlem izgilerinin kesitii yerden yaplrsa bu hata etkisiz kalr.
1

2d

ekil 2.17 Yatay gzlem izgisinin yataylnn kontrol 2.3.2. Nivolarda Eksen Koullar
V D N K D N

DD : Silindirsel dze ekseni NN : Gzlem(nian, optik) ekseni VV : Dey (asal) eksen KK : Kresel dze ekseni

Genel olarak bir nivoda 4 eksen bulunur ve bu eksenler arasnda u koullar salanmaldr:
36

Geometrik Nivelman
2.3.2.1. Kresel dze ekseni, dey eksene paralel olmaldr ( KK // VV ). Kresel dze, ayak vidas ile ortalanr ve sonra nivo 200g dndrlr. Eer kabarck ortada ise kresel dze ekseninin dey eksene paralel olduu anlalr. Kabarck kaymsa, kayma miktar hatann iki katdr. Hatann yars ayak vidalar yardmyla, dier yars da kresel dzecin ayar vidalar yardmyla giderilir. 2.3.2.2. Nivolarda temel koul, gzlem ekseninin yatay olmasdr. Bu koul, eim vidal nivolarda; gzlem ekseni, dze eksenine paralel olmaldr (NN // DD) biiminde ifade edilirken otomatik (kompensatrl) nivolarda; gzlem ekseni, kompensatrn alma alan iinde yatay olmaldr biiminde ifade edilir. Bu koulun kontrol ve salanmas 3 ekilde yaplabilir: 1. Yntem
Mira c a1 a1 A e 60 100 m e b1 Mira Mira c b1 a2 a2 b2 B b2 2-5m Mira

ekil 2.18 Nivolarda gzlem ekseninin yataylnn kontrol 1. yntem Kontrol edilecek alet, olduka dz bir arazide aralarndaki uzaklk 60m 100m olan A ve B noktalarnn ortasna kurulur. Alet ayarlandktan sonra A ve B noktalarndaki
miralara baklarak a1 , b1 okumalar yaplr. Alet hatasz olsayd a1 ve b1 deerlerinin

okunmas gerekirdi. A ve B noktalarndaki mira okumalarnda yaplan hata miktarlar birbirine eittir. ki nokta arasndaki ykseklik fark,
h = a1 b1 = a1 c (b1 c) = a1 c b1 + c = a1 b1

ile hatasz olarak elde edilir. Alette hata olup olmadn anlamak iin B noktasnn 2-5 m uzana alet kurulur. A
ve B noktalarndaki miralara baklarak a 2 ve b2 okumalar yaplr. B noktas alete ok
yakn olduundan B noktasndaki hatasz kabul edilebilir yani b2 = b2 alnr. Alet

hatasz olsayd,
a 2 = b2 + h = b2 + a1 b1

okumasnn yaplmas gerekirdi. Hatann giderilmesi iin gzlem izgileri, A noktasnda a2 deeri okununcaya kadar kaydrlr. Gzlem izgilerinin kaydrlmas,
37

Geometrik Nivelman
eim vidal nivolarda eim vidas dndrlerek yaplr. Bu durumda silindirsel dze kabarc kayacaktr; kayan dze kabarc da dze ayar vidalar yardmyla ortalanr. Kompensatrl nivolarda gzlem izgilerinin kaydrlmas farkl aletlerde deiik ekillerde olabilir. Baz aletlerde gzlem izgileri kaydrlmak suretiyle, bazlarnda objektifin nndeki prizmatik bir camn dndrlmesiyle, bazlarnda ise Kompensatrn ayar vidas ile bazlarnda da optik eksen zerindeki bir prizmann kaydrlmasyla salanr. En iyisi, kontrol edilen nivonun kullanm kitapnda belirtildii ekilde gzlem izgilerinin kaydrlmasdr. Kontrol iin ilem, deiik alet yksekliklerinde tekrarlanr. 2. Yntem Mira a4 a4 a1 a1 B
A

Mira a3
a3

a2 a2 C s s D

ekil 2.19 Nivolarda gzlem ekseninin yataylnn kontrol 2. yntem a4 - a1 = a3 - a2 a3 den a1 a2 ye paralel izilirse, bu paralel B mirasn a4 de keser. a4 = a1 - a2 + a3 a4 - a1 = a3 - a2 rnek: a1=1.998 a3=1.456 a2=0.890 a4=2.574 a1 - a2=1.108 a3 =1.456 a4 = a1 - a2 + a3=2.564 Nivo D noktasnda iken B noktasndaki mirada 2.564 deeri okununcaya kadar gzlem izgileri kaydrlr.

38

Geometrik Nivelman
3. Yntem (Kukkamki Yntemi) d/2 d/2 b1 b1 b2 b2

a1 a1 a2 a2 A

2d

s/2

s/2

ekil 2.20 Nivolarda gzlem ekseninin yataylnn kontrol 3. yntem

a1 b1 = a 2 b2 a1 b1 = a1 a2 = a2 d b2 = b2 2d d d d d (b1 ) = a1 b1 + = a1 b1 2 2 2 2

a 2 b2 = a 2 d (b2 2d ) = a d b2 + 2d = a b2 + d 2 2 a1 b1 = a 2 b2 idi, a1 b1 = a 2 b2 + d d = (a1 b1 ) (a 2 b2 )

d nin bulunan bu deeri, yukarda a2 ve b2 yi veren eitliklerde yerine konulursa,

a 2 = a 2 d = a 2 [(a1 b1 ) (a 2 b2 )] b2 = b2 2d = b2 2 [(a1 b1 ) (a b2 )) 2
elde edilir. rnek:
a1 = 1.837 b1 = 1.425 a 2 = 1.672 b2 = 1.250

a1 b1 = 0.412 a 2 b2 = 0.422 d = (a1 b1 ) (a 2 b2 ) = 0.412 0.422 = 0.010 a 2 = a 2 d = 1.672 (0.010) = 1.682 b2 = b2 2d = 1.250 (0.020) = 1.270

A noktasndaki mirada a2=1.682 veya B noktasndaki mirada ise b2=1.270 deeri okununcaya kadar gzlem izgileri kaydrlr. A veya B noktasndaki miralarn birinde okunmas gereken deere okununcaya kadar gzlem izgileri kaydrlr; dier noktada ise kontrol yaplr.
39

Geometrik Nivelman

2.4. Nivelman Noktalarnn Tesisi

Yerleim alanlar dnda (krsal kesimde) ve salam bina, kpr gibi yaplarn bulunmad durumlarda nivelman noktalar, ekil 2.21a daki biim ve zelliklerde zemin tesisi olarak yaplr. Yerleim alanlarnda ise, binalarn salam temel duvarlarna ya da kolonlarna, salam duvar ve yaplarn uygun yerlerine ekil 2.21b deki biim ve zelliklerde duvar tesisi olarak yaplr.

ekil 2.21 a) Krsal alanda nivelman zemin tesisi, b) Yerleim alannda nivelman duvar tesisi

2.5. Dorultu (Hat) Nivelman

Bir geki boyunca iki ya da daha fazla nokta arasndaki ykseklik farklarn belirlemeye ynelik olarak yaplan nivelmana dorultu (hat) nivelman denilir. Ykseklik fark belirlenecek A ve B noktalar birbirlerine yakn ve aralarnda fazla ykseklik fark yoksa yaklak her iki noktaya da eit uzaklkta ortada bir yere, alet bir kere kurularak bu iki nokta arasndaki ykseklik fark belirlenir. A ve B noktalarnda dey olarak tutulan miralara baklarak, nivonun gzlem izgilerinden ortadaki yatay izgiye rastlayan mira blm deerleri okunur. lem ynne gre gerideki mirada yaplan okuma deerine, geri okuma (g), ilerideki mirada yaplan okuma deerine de ileri okuma (i) ad verilir. Bir noktada alet kaldrlmadan ikiden fazla mira okumas yaplmsa, ilk okuma geri, son okuma ileri, aradaki tm okumalar da orta okuma olarak adlandrlr.

40

Geometrik Nivelman
g4 i4 iB

gA

g1 i1

o2

o3

hA1 = ga - i1 h12 = g1 - o2 h23 = o2 o3

A
A

1
1

2
2 3

h34 = o3 i4 h4B = g4 - iB
[h]=[g]+[o]-[i]-[o]=[g]-[i]

ekil 2.22 Orta okumal dorultu (hat) nivelman 2.5.1. Ak Nivelman Ykseklii bilinen bir noktadan nivelman ilemine balanr, fakat ykseklii bilinen baka bir noktaya balanlmazsa bu tr nivelmana ak nivelman diyoruz. Ak nivelmanda yaplan lmn kontrol olmad iin nivelman ve poligon noktalarnn yksekliklerinin belirlenmesinde kullanlmaz. rnek:

Gidi Nivelman Mira Okumalar (m) Ykseklik Farklar (h) Nokta Geri Orta leri + (m) A 1.815 1 2.372 0.817 0.998 2 1.783 1.561 0.811 3 2.563 2.158 0.375 4 1.218 1.345 [g]= 8.533 [i]= 5.754 3.154 -0.375 [i]= 5.754 -0.375 [g]-[ i]= 2.779 [h] = 2.779 m
41

Geometrik Nivelman
Dn Nivelman Mira Okumalar Ykseklik Farklar (m) h Geri Orta leri + (m) 1.361 1.879 2.702 1.341 2.124 1.502 0.377 1.543 2.932 0.808 2.546 1.003 6.907 [i]= 9.682 0.377 -3.152 9.682 3.152 -2.775 [h] = -2.775 m

Nokta 4 3 2 1 A [g]= [i]= [g]-[ i]=

Gidi - Dn ortalamasyla Kesin Ykseklikler Ykseklik Farklar (h) Nokta A 1 2 3 4 Gidi 0.998 0.811 - 0.375 1.345 Dn 1.003 0.808 - 0.377 1.341 Ortalama 1.000 0.810 - 0.376 1.343 Ykseklik H 95.740 m 96.740 97.550 97.174 98.517

Gidi dn lleriyle elde edilen ykseklik farklarnn ortalamas alnrken, dn lleriyle elde edilen ykseklik farklarnn iareti ters alnr. 2.5.2. Dayal Nivelman Ykseklii bilinen bir noktadan nivelmana balanr ve ykseklii bilinen baka bir noktaya balanlr. Dayal nivelmanda yaplan lmler kontrol edilebilir. Noktalar arasndaki ykseklik farklarnn llmesinde en ok kullanlan yntemdir. Nokta Mira Okumalar Ykseklik Farklar Ykseklik Kroki Uzunluk (m) H ve (h) (m) Geri Orta leri (m) Aklama + (m) +4 1.375 A 203.125 1 2.934 1.555 201.570 2 1.861 1.073 202.643 3 2.238+4 2.747 0.886 201.757 +4 4 1.657 1.915 0.327 202.084 5 2.545 0.884 201.200 0.995 1.550 B 202.750 [i] = 5.657 2.950 -3.325 [g] = 5.270 -0.375 [i] = 5.657 3.325 [g] - [i] = -0.387 [h] = -0.375 m HB -HA = - 0.375 Kapanma hatas = - 0.012 m = -12 mm
42

Geometrik Nivelman
2.5.3. Kapal Nivelman Bir noktadan nivelmana balanr ve bir halka oluturularak ayn noktaya balanlr. Nokta Kroki Mira Okumalar Ykseklik Farklar Ykseklik H ve (m) h (m) Aklama Geri Orta leri + (m) 1.371+3 A 100.000 1 1.864 0.490 99.510 2 1.615+3 2.718 0.854 98.656 +2 3 1.399 0.985 0.633 99.289 4 2.078 0.677 98.612 0.690 1.388 A 100.000 [i] = 4.393 2.021 2.021 [g] = 4.385 0.000 [i] = 4.393 2.021 [g] - [i] = -0.008 [h] = 0.000 HB -HA = 0.000 Kapanma hatas = - 0.008 m = -8 mm Uzunluk (m)

2.5.4. Gzlem Dzlemi Yksekliine Gre Nivelman Gzlem dzlemi kotuna gre nivelman hesab, orta okuma says fazla olduunda hesap kolayl salar. g4 gA o1 o2 o3 i4 o5 o6 o7 o8 iB

ekil 2.23 Gzlem dzlemi yksekliine gre nivelman Nokta No A 1 2 3 4 5 6 7 8 B Geri 2.146+2 Orta 2.062 1.854 1.250 2.443 2.321 2.056 1.875 [g] = 4.841 [i] = 2.639 [i] = 2.639 [g]-[i] = 2.202 leri Gzlem Dzlemi Ykseklii 102.148 m Ykseklik H 100.000 m 100.086 100.294 100.898 101.165 103.862 m 101.419 101.541 101.806 101.987 102.210 m HB - HA = 2.210 m [g]-[i] = 2.202 Dzeltme miktar
43

2.695+2

0.985-2

1.654-2

=+0.008 m = 8 mm

Geometrik Nivelman
GD NVELMANI
Mira Okumalar Ykseklik Farklar Ykseklik Ortalama Kroki Uzunluk (m) H Ykseklik ve (h) (m) Geri Orta leri (m) (m) Aklama + (m) Rs.285 12 0.524-2 72.568 72.568 15 - 16 0.460 3.806 3.284 P.1 13 - 17 0.520-2 2.844 2.384 66.900 66.900 20 - 16 0.646 2.968 2.450 8 - 21 0.455 2.972 2.326 P.2 7 - 10 0.559-2 2.263 1.808 60.316 60.310 15 - 12 0.459 3.313 2.756 20 - 18 0.789 3.089 2.630 P.3 16 - 25 0.504-2 2.589 1.800 53.130 53.124 18 - 20 0.218 3.622 3.120 15 - 16 0.840 2.780 2.562 -1 P.4 17 - 13 2.898 1.912 1.072 46.376 46.370 21 - 24 0.820 2.389 0.508 22 - 25 0.945 3.386 2.566 P.5 26 - 30 1.184-1 2.645 1.700 42.618 42.618 25 - 34 0.951 1.882 0.699 Rs.344 - 20 12.772 2.334 1.383 40.536 40.536 [L]= 587 m 42.794 44.794 0.508 -32.540 -32.032 [g]-[i]= -32.022 -32.540 m H344-H285 = -32.032 [|h|]=33.048 m [h] = -32.032 m Hata miktar=+0.010m=10 mm Hogr snr: d=0.02 [L] +0.0003[|h|] =0.02 0.587 +0.0003 33.048 =0.025 m =25 mm Hata miktar < Hogr snr (10 mm < 25 mm ) olduu iin hata datm yaplr. Nokta

DN NVELMANI Mira Okumalar Ykseklik Farklar Nokta Uzaklk (m) (h) (m) Geri Orta leri + (m) Rs.344 2.492+2 1.900 1.102 1.392 P.5 1.576+2 1.211 0.689 3.211 1.840 0.262 2.209 0.751 2.460 P.4 2.224+3 0.660 1.549 3.527 0.420 1.807 2.832 0.655 2.872 P.3 2.482+3 0.757 2.075 3.274 0.572 1.913 3.032 0.441 2.833 P.2 3.253+3 0.592 2.440 2.662 0.465 2.791 2.262 0.633 2.029 +3 P.1 2.435 0.487 1.775 2.775 0.788 1.650 2.693 0.492 2.283 Rs.285 44.839 0.957 1.736 [g]= 12.823 12.823 32.294 0.262 [g]-[i] = 32.016 -0.262 H285-H344= 32.032 32.032 Hata miktar =- 0.016 m =-16 mm
44

Ykseklik H (m) 40.536 42.617 46.364 53.118 60.304 66.899

Ortalama Ykseklik (m)

Kroki ve Aklama

72.568 32.032m 32.016 +0.016 m =+16 mm

Geometrik Nivelman
Poligon noktalarnn ykseklikleri, genellikle iki nivelman noktasna dayal olarak yaplan gidi - dn nivelmanyla belirlenir. Yukarda byle bir rnek grlmektedir. Ara nivelman noktalarnn ykseklikleri aadaki izelgede grld gibi hesaplanabilir. Dzeltme deerleri, nivelman yolu uzunluu ile orantl olarak verilir. NVELMAN HESAP ZELGES Rs.ler llen Ykseklik Farklar Aras h Ortalama h Mesafe Gidi Dn + m Rs 5 Rs 12 Rs 21 Rs 14 Rs 2 G.13 D.29 G.14 D.26 G.18 D.32 G.16 D.34 572 461 695 880 2608 +13.874 -21.613 -11.988 +34.396 +13.882 -21.605 -11.982 +34.388 34.392+4 48.270 33.594 14.676 33.594 137.202 14.688 14.676 +12 mm 13.878
+3

Bilinen Nokta

Yeni Nokta

Nivelm. Def. No Say. No

Ykseklik
m 122.514 136.395

Aklama

21.609+2 114.788 11.985

+3

102.806

Dzeltme

81 88 83 G.1/7 D.2/16 G.1/8 D.2/7 -13.750 -35.853 -13.756 -35.857 13.753+3

121.349 107.599 35.855 49.608

+2

Ortalama 107.600

Dzeltme

71.746 -49.603 -49.608 + 5 mm

82 88 G.1/21 D.2/20 +9.783 +9.790 +9.786

97.815 107.601

2.6. Yzey Nivelman

naat ileri, arazi tesviyesi, spor alanlar gibi projelerin uygulanmasnda, zellikle kazlacak ve doldurulacak toprak miktarlarnn hesaplanmas iin arazinin eykseklik

45

Geometrik Nivelman
erili planna ihtiya duyulur. Bunun iin, arazinin topografik yaps ok engebeli deilse ya kareler a yntemiyle ya da nsal yntemle yzey nivelman yaplr. 2.6.1. Kareler A Yntemiyle Yzey Nivelman

ekil 2.24 Kareler a yntemine gre yzey nivelman krokisi Yzey nivelman yaplacak arazide bir l dorusu belirlenir ve bu doru zerinde belirli aralklarla, takeometre, nivo ya da prizmalarla dikler klr. Sonra ayn ilem bu dikler zerinde tekrarlanarak arazi karelere blnr. Kareler a ynteminde karelerin kenar uzunluu, arazinin topografik yaps ve ihtiyaca gre 530 m arasnda seilebilir. Kare kelerine ve kare kenarlarnn arazi detaylarn kestii noktalara kot verilir. Parselin izimi iin, kare uzantlarnn arazi snrn kestii noktaya olan mesafelerden gerekli olanlar elik erit ile llr. Arazinin yaknndaki ykseklii bilinen bir noktaya dayal olarak nivelman yaplr. Plan iziminde karelerin kesim noktasna, llen ykseklik deerleri yazlr. Ykseklik deerlerinin metre ve alt birimlerini ayran . iareti, ayn zamanda karelerin kesim noktas olacaktr.

46

Geometrik Nivelman
Nokta Mira Okumalar No Geri Orta leri +2 1.415 P1 1 1.618 2 1.871 3 1.999 4 2.365 5 2.583 6 2.612 7 2.649 8 2.670 9 2.720 10 2.656 11 2.343 12 2.019 13 1.871 14 1.637 15 1.592 16 1.817 17 1.968 18 2.045 19 2.375 +2 20 1.671 2.789 21 1.813 22 1.941 23 1.716 24 1.584 25 1.532 26 1.497 27 1.385 28 1.290 29 1.365 30 1.444 31 1.615 32 1.743 33 1.861 +2 34 1.714 1.957 2.650 P2 [g]= 4.800 [i]= 7.396 [i]= 7.396 [g]-[i]= -2.596 HP2-HP1 = -2.590 Gzlem Dzlemi Ykseklii 74.320 Ykseklik H 72.903 m 72.702 72.449 72.321 71.955 71.737 71.708 71.671 71.650 71.600 71.664 71.977 72.301 72.449 72.683 72.728 72.503 72.352 72.275 71.945 73.204 71.531 71.391 71.263 71.488 71.620 71.672 71.707 71.819 71.914 71.839 71.760 71.589 71.461 71.343 71.247 72.963 70.313 HP2-HP1 = -2.590 [g]-[i] = -2.596

Dzeltme Miktar= +0.006 m= +6 mm

Hata miktar= -0.006 m = - 6 mm 2.6.2. Insal (Kutupsal) Nivelman Yatay a blm dairesi bulunan nivelman aletleri ile yaplr. Nivelman aleti, lme alanndaki poligon noktas gibi konumu ve ykseklii bilinen bir noktaya kurularak,
47

Geometrik Nivelman
konumu ve ykseklii bilinen baka 2 noktaya baklarak mirada alt, orta, st izgi okumalar ile yatay a okumalar yaplr. Ayrca alet ykseklii llr. Insal nivelmanda mira okumalar cm biriminde yaplr. Yzey nivelman yaplacak alann krk noktalarna, arazinin karakteristik noktalarna ve belli aralklarla arazi taranarak mira tutulur. Baklan tm noktalarda miradaki alt, orta, st izgi okumalar ile yatay a deerleri okunur. st-orta izgi okumas fark ile orta-alt izgi okumas farknn birbirine eit olmas gerekir. Ayrca, bu iki farkn toplam ile st izgi-alt izgi okumalar farknn eit olmas gerekir. st-alt izgi okumalarnn cm birimindeki fark, 100 ile arplarak alet ile mira arasndaki uzunluklar cm biriminde bulunur. Ya da baka bir deyile, cm birimindeki st izgi-alt izgi okumalar fark, m biriminde aletle mira arasndaki uzunluu verir.
2 5 3 1 P2 P1 P3

ekil 2.25 Insal nivelman Mira DN P2

i = 1.55 m HP2=135.43 m 136.98 m

BN P1

Yatay A Okumalar

Mira Farklar 37 cm 37 45.4 45.4 21.5 21.5 25.5 25.5 15.8 15.8

Yatay Uzaklk 74.0 m

Ykseklik H 135.17 m

0 .00

P3 1 2 3

248,50 46,75 85,60 112,40

144 181 218 198 243.4 288.8 316.8 338.3 359.8 90 115.5 141 205.2 221.0 236.8

90.8 43.0 51.0 31.6

134.55 133.60 135.82 134.77

Yatay a ve uzunluklarla, baklan noktalarn konumlar kutupsal olarak belirlenir. Alet kurulan noktann yksekliine, alet ykseklii eklenince aletin gzlem dzleminin ykseklii elde edilir. Aletin gzleme dzleminin yksekliinden, orta izgi okumalar (m biriminde) kartlrsa, baklan noktann ykseklii m biriminde bulunur.
48

Geometrik Nivelman
2.6.3. Hacim Hesab Yzey nivelman yaplan yerde ounlukla bir kaz ya da dolgu ilemi vardr. Kaz veya dolgu miktarnn (kazlacak ya da doldurulacak topran hacminin) bulunmas kareler a ynteminde daha kolay olmaktadr. Oluturulan her bir kare iin, kare kelerindeki kaz ya da dolgu ykseklii hesaplanr; hacim hesabnda ise bu kare kelerindeki kaz ve dolgu yksekliklerinin ortalamas alnmak suretiyle her kare iin bir ortalama kaz ya da dolgu ykseklii bulunur. Problem, taban ve tavan kare, ykseklii ortalama kaz ya da dolgu ykseklii olan bir kare prizmann hacminin bulunmasna dnr. Bu kare prizmann hacmi, karenin alan ile ortalama kaz veya dolgu yksekliinin arplmas ile bulunur. Hlbuki nsal nivelmanda lm yaplan noktalar, kare veya dikdrtgen gibi alan kolay hesaplanabilir bir geometrik ekil oluturmadklar iin alan hesabnda temel ekil olarak gen alnr. Hlbuki bu genlerin hi bir eleman dorudan llmemitir. Dolaysyla alan ve hacim hesab direkt yaplamaz. Alan ve hacim hesab iin dolayl yollara bavurulur. rnein, llen tm noktalarn nce koordinatlar, sonra da bu koordinatlardan genlerin alan bulunur veya yaplan lmlere gre lekli bir izim yaplr ve oluturulacak genlerin kenarlar grafik olarak llerek alan hesab yaplabilir. Daha sonra bu genlerin ortalama kaz ykseklii bulunarak gen prizmalarn hacmi hesaplanr. Fakat burada ilemler olduka uzun olmaktadr. Hesaplama ilemi bilgisayar yardmyla bir programa dayal olarak yaplmayacaksa yzey nivelman iin nsal nivelman tercih edilmemelidir. RNEK: ekildeki alan, 95.000 m yksekliine kadar kazlacaktr. Verilenler, P noktasnn ykseklii ve mira okumalar olduuna gre kaz miktarn bulunuz. 1 2 3
10m Nokta P 1 2 3 4 5 6 7 8 Mira Okumalar Geri Orta leri 2.345 1.954 2.312 2.564 1.988 1.999 1.492 2.550 2.300 1.640
Gzleme Dzlemi Kotu

10m

I 8
10m 7

II

102.345

10m

IV 6

10m

III

102.852

Ykseklik H 100.000 100.391 100.033 99.781 100.357 100.853 100.302 100.552 101.212

Kaz
Ykseklii (h)

5.391 m 5.033 4.781 5.357 5.853 5.302 5.552 6.212

49

Geometrik Nivelman
h + h 2 + h 7 + h8 5.391 + 5.033 + 5.552 + 6.212 22.188 = = = 5.547m hI = 1 4 4 4 h + h3 + h 4 + h 7 5.033 + 4.781 + 5.357 + 5.552 20.723 hII = 2 = = = 5.18075m 4 4 4 h + h5 + h 6 + h 7 5.357 + 5.853 + 5.302 + 5.552 22.064 hIII = 4 = = = 5.516m 4 4 4 h + h7 + h 8 5.302 + 5.552 + 6.212 17.066 hIV = 6 = = = 5.68867m 3 3 3

FI = FII = FIII = 10 10 = 100m 2 FIV = 10 10 / 2 = 50m 2 VI = FI hI = 5.547 100 = 554.700m 3 VII = FII hII = 5.18075 100 = 518.075m 3 VIII = FIII hIII = 5.516 100 = 551.600m 3 VIV = FIV hIV = 5.68867 50 = 284.433m 3 V = VToplam = VI + VII + VIII + VIV = 1908.808m 3

2.7. Hassas Nivelman

Hassas nivelman, birinci ve ikinci derece lke nivelman alarnn llmesinde, kpr, baraj, gkdelen gibi mhendislik yaplar ve yakn evresindeki dey yndeki hareketlerin belirlenmesinde kullanlr. Hassas nivelmanda kullanlan nivolarn drbn bytmeleri 4050, silindirsel dzecin duyarl ya da kompensatrn alma duyarl 10 den az olmaldr. Optik mikrometre dzeni bulunan nivolar kullanlr. Aletin sehpas salam ve tek para (srgsz) olmaldr. Genellikle tek paral ve 3 m boyunda invar miralar kullanlr. Miralarn ift blml olanlar yelenir. Hassas nivelmanda daima ift mira kullanlr. Miralar yarm santimetre ya da bir santimetre blml olurlar. Mirann deylii mira zerindeki bir kresel dzele kontrol edilir ve mirann sallanmadan durmas iin mira destekleri kullanlr. Hassas nivelman mutlaka gidi-dn olarak ve olanaklysa farkl zamanlarda yaplmaldr. Bu ekilde eit atmosfer koullarndan doabilecek dzenli hatalardan saknlm olunur. Hassas nivelmanda yksek bir doruluk elde etmek iin lmeler srasnda u hususlara dikkat etmek gerekir: 1. Alet, lme yaparken sallanmayacak ekilde kurulmaldr. 2. Miralar, mutlaka mira altlklar zerine tutulmaldr. 3. Aletle mira arasndaki uzaklk 35 metreden fazla olmamak zere eit olarak alnmaldr. Geri ve ileri uzaklklar arasndaki fark 0.50 metreden fazla olmamaldr.

50

Geometrik Nivelman
4. In krlmasnn (refraksiyonun) etkilerini nlemek amacyla alet mmkn olduunca yksek kurulmal ve gzlem n yerden en az 70 cm yksekten gemelidir. 5. Mira blm balang hatasnn etkisini nlemek amacyla, lmeye hangi mira ile balanmsa o mira ile bitirilmelidir. Gidi-dn lmelerine farkl miralarla balanmal. 6. Dzenli hatalarn etkisini azaltmak iin gidi ve dn lmeleri mutlaka ayn yol zerinde yaplmaldr. 7. lmeler, bulutlu havalarda ya da sabah ve akam saatlerinde yaplmaldr. Hibir zaman gneli havalarda ve le saatlerinde nivelman yaplmamaldr. 8. Miralar daima mira payandalar ile desteklenmeli ve mira dzeci yardmyla tam dey durumda tutulmaldr. 9. Her mira okumasnda eim vidas yardmyla silindirsel dze, yeniden ve ok iyi ayarlanmaldr. 10. Mira okumalarnda nce gerideki mirada sol blm (g), sonra ilerideki mirada sol blm (i), daha sonra yine ilerdeki mirada sa blm (i) ve son olarak da gerideki mirada sa blm (g) okunur. 11. Otomatik (kompensatrl) nivolarda ufuk hatasnn etkisini azaltmak iin daha dikkatli olunmal ve alet srekli ayn miraya doru yneltilerek kresel dze ortalanmal ve ilk mira okumas hep ayn mirada yaplmaldr (i g g i). 12. lmeler ne kadar abuk yaplrsa o kadar iyi sonu alnr. 13. Mirann ucu ve mira altl daima temiz tutulmaldr. Hassas nivelmanda hesap u formllere gre yaplr.

g i = h [h ] + [h ] H B H A = 2 g i = h
Kontroller ise,

[g ] [i ] = [h ] [g ] [i ] = [h ] [h ] [h ] = [h h ]
formllerine gre yaplr. Bulunan deer mira blm birimindendir. Nivelmanda tek blml mira kullanlm ise geri ve ileri okumalar yapldktan sonra, aletin aya oynatlmak suretiyle alet ykseklii biraz deitirilip ikinci bir okuma yaplarak ift blml miralarla olduu gibi lmeler yaplabilir.

51

Geometrik Nivelman
g i (cm)
115.32 178.27 193.86 177.41 138.74 221.28 193.11 200.24 218.47 116.82 167.45 136.54 1026.95 1030.56 -3.61

Nokta Mira Uzaklk No No

A 1 1 2 2 3 3 4 4 5 5 B 1 2 2 1 1 2 2 1 1 2 2 1 34 m 34 30 30 32 32 27 27 25 25 30 30 350

Baklan Yn
g i g i g i g i g i g i [g] [i] [g]-[i]=

g - i = h [h] (cm)
-62.95

g i (cm)
448.83 511.79 527.33 510.89 472.26 554.77 526.62 533.73 551.99 450.34 500.95 470.05 3027.98 3031.57 -3.59

g - i = h [h] (cm)
-62.96

f=h-h [f]

16.45 -46.50 -82.54 -129.04 -7.13 -136.17 101.65 -34.52 30.91 -3.61

16.44 -46.52 -82.51 -129.03 -7.11 -136.14 101.65 -34.49 30.90 -3.59

1 2 -3 -1 -2 -3 0 -3 1 -2

HB H A =

[h ] + [h ] =
2

3.61 + 3.59 = 3.60 cm 2

2.8. Kesit Nivelman

Yol, kanal, yksek gerilim hatt vb. tesislerin yapmnda arazinin boyuna ve enine kesitleri karlr. Boy kesitler gzergh ynnde, en kesitler de bu yne dik dorultuda karlrlar. in amacna ve arazinin topografik yapsna gre, boy kesit iin okumalar 20, 50 ya da 100 m de bir ve ayrca eimin deitii noktalarda yaplr. En kesitlerde ise eksen zerinde, yolun sol ve sa bitim noktalarnda ve ayrca eimin deitii noktalarda okumalar yaplr. Uzaklklar, elik erit metre ile llrler. 2.8.1. Boy Kesit

ekil 2.26 Boy kesit nivelman krokisi

52

Geometrik Nivelman
Boy kesit nivelman
Gzlem Mira Okumalar Ykseklik Dzlemi Kotu Nokta Uzaklk H Aklama Geri Orta leri +2 33 1.806 P6 124.808 m 123.000 m +2 A 41 - 35 3.125 2.594 125.341 122.214 +2 1+440 - 40 3.186 1.335 127.194 124.006 1+460 1.487 125.707 +2 1+480 1.306 0.696 127.806 126.498 1+500 2.545 125.261 1+513.25 2.740 125.066 +2 1+520 1.445 0.637 128.616 127.169 1+540 0.791 127.825 +2 1+560 34 2.865 1.979 129.504 126.637 +2 B 40 - 34 3.203 0.722 131.987 128.782 - 43 1.473 P19 130.514 m 16.936 9436 7.514 9.436 7.500 7.500 Dzeltme miktar : 0.014 m = 14 mm

128 1/100 127 1/1000 126 125

Referans Kotu 124 m
1+513.25

1+440

1+460

1+480

1+500

1+520

1+540

Balangca uzaklklar

124.90 124.006

125.33 125.707

125.77 126.498

126.20 125.261

126.49 125.066

126.63 127.169

127.07 127.825

Siyah Kot Krmz Kot

ekil 2.27 Boy kesit izimi

53

127.50 126.637

1+560

Geometrik Nivelman

s
nek :

Eim = m = tan =

ykseklik fark h = yatay uzunluk s

s AB = 120.00 m H A = 124.90 m m AB = ? H B = 127.50 m H H A 127.50 124.90 2.60 m AB = tan = B = = = 0.0216667 = %2.2 s AB 120.00 120.00

Aliyman eklindeki krmz izginin ilk (1+440 m) ve son (1+560) noktalarnn ykseklikleri boy kesitten alnr. Yatay uzunlukla krmz izginin eiminin arpm ile iki nokta arasndaki ykseklik fark hesaplanr. lk noktaya gre hesaplanan ykseklik farklar, ilk nokta yksekliine eklenerek ara noktalardaki krmz kotlar elde edilir. hi = m s i h1 = 0.0217 20 = 0.433 m

H1 + 460 = H1 + 440 + h1 = 124.90 + 0.43 = 125.33 m

h2 = 0.0217 40 = 0.867 m

H1 + 480 = H1 + 440 + h2 = 124.90 + 0.87 = 125.77 m

2.8.2. En Kesit En kesitler genellikle hacim hesaplar iin kullanlr. En kesit iin yaplan ykseklik ve uzunluk lmleri genelikle bir kroki zerine yazlr. Eer nivonun bir kez kurulmasyla tm kesit noktalar llemez ve alet ikinci bir kez daha kurulmusa, kroki buna gre dzenlenir. En kesitlerde yatay ve dey lekler ayn ve genellikle de 1/100 ya da 1/200 alnr.

ekil 2.28 En kesit nivelman krokisi

54

Geometrik Nivelman
En Kesit Nivelman lm ve Hesap izelgesi Eksenden Mira Okumalar Uzaklk Geri Orta leri 10.00 3.242 8.64 2.853 5.26 2.945 0.00 1.152 3.36 2.594 1.075 5.85 1.872 10.00 1.385 Gzlem Dzlemi Ykseklik Ykseklii H 124.408 124.797 124.705 127.650 126.498 129.169 126.575 127.297 127.784 Aklama Sol

Sa

En kesitler, tip en kesite uygun olarak l deerlerine gre izilir. Aadaki ekilde bir tip en kesit rnei grlmektedir.
%2 4/1 %2

Tip En Kesit

1/1

1/1

1/100

1/100
1.120 10.000 1.362 10.000

0.120 6.000

0.728 0.000

0.805 3.360

1.527 5.850

1.966 2.014 9.585 10.000

4/1

K.K. 125.77

124.000 m Uzaklk Siyah Kot

1.065 0.973 5.260 8.640 1.36 3.38 5.26

%2 0.045 2.269

%2
0.000 0.000 0.120 6.000

1/1
0.870 6.750

3.36 126.575

2.49 127.297

4.15 127.784

124.408

124.797

124.705

ekil 2.29 En kesit izimi s = cot dh

126.498

ev eimi =

Yarmada ev eimi, zeminin cinsine gre deiik deerler alr. Dolguda ev eimi, dolgunun h yksekliine gre deiir. Karayollarnn kabul ettii deerler:

h < 1.5 m iin 4/1 1.5 h < 3.0 m iin 3/1

3.0 h < 5.0 m iin 2/1 h 5.0 m iin 3/2

55

Geometrik Nivelman
Arazi Eimi ve ev Eimi Ayn Ynde

s x p ma m

x x = s ma s x+p evin eimi (m ) = x + p = s m x = s m p s s ma = s m p Arazi eimi (m a ) = p = s m s m a = s (m m a ) s = p m ma

Arazi Eimi ve ev Eimi Ters Ynde

m s ma

px ma s = p x s x m = x = m s s ma =

x = p - ma s

m s = p ma s m s + ma s = p

s=

p m + ma

0.728 0.000 ma m
0.045 2.269

m = 0.02 ma = 0.728 ( 1.065) 1.793 = = 0.34087 5.260 5.260 0.728 0.728 p = = s= m m a 0.02 0.34087 0.32087

0.000 0.000 x

1.065 5.260

s = 2.269 m x = m s = 0.02 2.269 = 0.045 m

1.633 1.527 6.750 5.850 k

m

1.966 s 9.585
ma

2.014 10.000

1.633 + x 6.750 + s

1 =1 1 k = 6.750 5.850 = 0.900 m m = 1.527 + l = 1.527 + 0.106 = 1.633 m p = 1.633 - (-0.870) = 2.503 m s= p 2.503 2.503 = = = 2.8353 m m a 1 0.11735 0.88265 l = 0.900 0.11735 = 0.106 m

p - 0.120 6.000

m=1/1

- 0.870 6.750

x = ma s = 0.11735 2.8353 = 0.333 m x = s m p = 2.835 2.503 = 0.332 m (kontrol) 1.633 + x = 1.633 + 0.333 = 1.966 m 6.750 + s = 6.750 + 2.835 = 9.585 m
56

ma =

2.014 1.527 = 0.11735 10.000 5.850

Geometrik Nivelman
2.8.3. Cross Yntemine Gre Kesitlerle Alan Hesab
0.00 0.00

-0.15 -7.50

I
-1.25 -9.50 -1.40 -5.81 -0.15 -7.50 0.00 0.00 -1.32 2.15

-0.15 7.50 -1.28 10.20

II
-1.27 -9.75 -1.22 -6.05 -1.12 6.74

-0.15 7.50 -1.23 10.12

-1.36 1.95

ekil 2.30 Kesitlerle alan hesab Her hangi bir noktadan balanarak saat ibresinin ters ynnde srayla tm koordinat deerleri yazldktan sonra, ilk noktann koordinatlar tekrar yazlr. + ynndeki oklarn arpmlarnn toplamndan yndeki oklarn arpmlarnn toplam kartlr.

h x
2FI =

+ -

Saat ibresinin ters ynnde

0.00 0.15 1.25 1.40 1.32 1.28 0.15 0.00 = 0.00 7.50 9.50 5.81 2.15 10.20 7.50 0.00

2FI = 26.0622 ( 17.3865 ) = 43.4487 2FII =

FI = 21.72435 m 2
-

0.00 0.15 1.27 1.22 1.36 1.12 1.23 -0.15 0.00 = 0.00 7.50 9.75 6.05 1.95 6.74 10.12 7.50 0.00
FII = 20.3073 m 2

2FII = 17.6558 ( 22.9588 ) = 40.6146

2.8.4. Kesitlerle Hacim Hesab 2.8.4.1.

Kesitlerin kisi de Dolgu ya da Yarma

Yukarda alanlar hesaplanan kesitlerin ikisi de dolgudur ve aralarndaki uzaklk s=20 m olsun. Bu iki kesit arasndaki hacim (dolgu miktar),
FI + FII 21.72435 + 20.3073 s = 20.00 = 21.015825 20.00 = 420.3165 m 3 2 2 olarak hesaplanr. V=
57

Geometrik Nivelman
2.8.4.2. Kesitlerin Biri Dolgu Dieri Yarma

Kesitin biri dolgu dieri yarma ise, dolgudan yarmaya geilen nokta bulunarak; dolgu ve yarma hacimleri ayr ayr hesaplanr. A B D A
Fd C MN=s=ki kesit arasndaki uzaklk

Fy D O C

Fd k k = = Fy l sk k Fy = s Fd k Fd k ( Fy + Fd ) = s Fd k= s Fd Fy + Fd

B M Fd k O Fy N

l =sk

Dolgu hacmi = Vd =

Fd k 2 Fy l Yarma hacmi = Vy = 2

-0.13 -6.50

0.00 0.00 Dolgu

-0.13 6.70 -0.95 8.10

-1.05 -7.95 1.04 -3.15

-1.15 4.10

0.90 -8.75

Yarma -0.13 -6.60 0.00 0.00 -0.13 6.75

0.85 9.10

-0.88 -7.35

-0.90 7.50

Yukarda alanlar hesaplanan kesitlerin birisi dolgu dieri yarmadr ve aralarndaki uzaklk s=20 m olsun. Bu iki kesit arasndaki kaz ve dolgu miktar, 2Fd = 0.00 0.13 1.05 1.15 0.95 0.13 0.00 0.00 6.50 7.95 4.10 8.10 6.70 0.00

Fd = 11.095 ( 18.9515 ) = 29.971 Fd = 14.9855 m 2 2Fy = 0.00 0.13 0.90 0.85 1.04 0.90 - 0.88 0.13 0.00 0.00 6.75 7.50 9.10 3.15 8.75 - 7.35 6.60 0.00

2Fy = 15.5845 ( 21.7495 ) = 37.334 Fy = 18.667 m 2

58

Geometrik Nivelman

k=

Fd s 14.9855 20.00 299.71 = = = 8.906 m Fd + Fy 14.9855 + 18.667 33.6525

l = s - k = 20.000 - 8.906 = 11.094 m Vd = Fd k 14.9855 8.906 = = 66.730 m 3 dolgu miktar 2 2 Fy l 18.667 11.094 Vy = = = 103.546 m 3 kaz miktar 2 2
Kesitlerin Biri Dolgu ya da Yarma Dieri Kark a
0.28 13.40
0.94 14.70 0.00 0.00

2.8.4.3.

A C D
1.06 3.85

0.08 3.85

0.25 12.50

DOLGU Fd1
1.42 8.95

Fd2

B
1.18 14.20

0.45 6.20

0.29 13.50
1.05 14.22

0.00 0.00 0.07 3.85

YARMA Fy
0.26 12.80
1.12 13.56

0.30 15.12

DOLGU
Fd3
1.34 9.75

a-b izgisinin solunda kalan yerlerdeki hacim hesab, kesitlerin her ikisinin de ayn olmas durumuna gre; sanda kalan yerlerdeki hacim hesab ise kesitlerden birinin dolgu, dierinin yarma olmas durumuna gre yaplr.

Fd1 ve Fd2 alanlarnn hesab iin ncelikle C noktasnn koordinat deerlerinin hesaplanmas gerekir. 0.25 0.00 0.25 = = 0.02 12.50 12.50 C noktasnn eksene uzakl, D noktasnn eksene uzakl olan 3.85 m deerine eittir. C noktasnn ykseklii ve koordinat deerleri, m AB = H C = H A + 3.85 m AB = 0.00 + 3.85 ( 0.02) = 0.00 0.077 = 0.077 m 0.08 m 0.08 3.85 eklinde bulunur.
59

Geometrik Nivelman
2Fd1 = 0.00 0.28 0.94 1.42 1.06 0.08 0.00 = 42.649 2.981 = 39.668 m 2 0.00 13.40 14.70 8.95 3.85 3.85 0.00

Fd1 = 19.834 m 2 2Fd2 = 0.08 1.06 1.18 0.25 0.08 = 13.174 ( 31.0725 ) = 17.8985 m 2 3.85 3.85 14.20 12.50 3.85

Fd2 = 8.9492 m 2 2Fd3 = 0.00 0.29 1.05 1.34 0.07 0.00 = 33.9123 9.2023 = 24.71 m 2 0.00 13.50 14.22 9.75 3.85 0.00

Fd3 = 12.355 m 2 2Fy = 0.07 0.26 1.12 0.30 0.45 0.07 = 4.899 ( 17.7635 ) = 12.8645 m 2 3.85 12.80 13.56 15.12 6.20 3.85

Fy = 6.43225 m 2 k Fd2 Fy O Fy

k=

20.00 Fd 2 20.00 8.9492 = = 11.64 m Fd 2 + Fy 8.9492 + 6.43225

l = 20.00 k = 20.00 11.64 = 8.36 m

6.43225 8.36 = 26.89 m 3 Kaz miktar 2 2 F +F 19.834 + 12.355 Vd1 = d1 d3 20.00 = 20.00 = 321.89 m 3 2 2 Fd2 8.9492 V d2 = k = 11.64 = 52.08 m 3 2 2 Vy = l = Vd = Vd1 + Vd2 = 321.89 + 52.08 = 373.97 m 3 Toplam dolgu miktar
2.8.4.4. Kesitlerin kisi de Kark a
1+540 Fy1 Fd1 1+560 Fy2 Fd2

Her iki kesitin solunda ve sanda kalan alanlar ayn tr ise (yandaki ekilde olduu gibi), sol ve sa taraf iin ayr ayr 1. durumda akland ekilde yarma ve dolgu hacimleri hesaplanr. Aksi takdirde 2. durumda akland ekilde hesap yaplr.

60

Geometrik Nivelman
rnek:

Fd1=6.14 m Fd2=8.25 m

2 2

Fy1=13.48 m Fy2=14.72 m

2 2

Vd=? Vy=?

ki kesit arasndaki uzaklk=15601540=20 m

Fd 1 + Fd 2 6.14 + 8.25 s = 20.00 = 143.90 m3 2 2 Fy 1 + Fy 2 13.48 + 14.72 Vy = s = 20.00 = 282.00 m 3 2 2 Vd =

2.9. Nivelmana Etki Eden Hatalar

2.9.1. Dzenli (Sistematik) Hatalar 1. Kreselliin (Yerin Eriliinin) Etkisi

si
dhi

si dhi ii dh R

gi = Geri okuma ii=leri okuma R 2 + s 2 = (R + dhi )2 R 2 + s 2 = R 2 + 2 R dhi + dhi2 Dnyann yarap R ve s uzaklna gre, dhi ok kk olduundan edilebilir. Bu durumda, s2 2 R
dh i2

gi

ihmal

dhi olur.

dh i = dh i' eitlii saland anda hata giderilmi olur. Bunun iin de alet, miralarn

ortasna kurulmaldr (si=si olmaldr). si nin baz deerleri iin bu hatann etkisi hesaplanrsa, aadaki izelgede verilen deerler elde edilir. si dhi 50 m 0.2 mm 100 m 0.78 mm 250 m 4.9 mm 500 m 1.96 cm 1 km 7.85 cm

2. Gzlem Ekseninin Krlmas (Simetrik Krlma) Gzlem n, getii ortamn etkisiyle kk bir sapmaya urar. Bu nedenle gzlem n, bir doru olmayp eri olur. Bu erinin yarap R,

R =

R k

61

Geometrik Nivelman
bants ile hesaplanr. Burada, R dnyann yarap, k n krlma katsaysdr. Trkiye iin ortalama krlma katsays k=0.13 olarak alnr. In krlmasnn her bir mira okumasna etkisi, kreselliin etkisine benzer ekilde,
s2 s2 dhk = = = k 2 R 2 R 2R k s2

hesaplanr. Alet ortaya kurulmak suretiyle hatann etkisi ortadan kaldrlabilir. In krlmasnn etkisini azaltmak iin gzlem nlar, yerden en az 70 cm yksekten gemelidir.
3. Simetrik Olmayan Krlma
dhg B A dhi

Arazinin eiminin fazla olduu durumlarda, n krlmas farkl ortamlarda olmakta ve bu hata ortaya kmaktadr.
s2 kg 2R dhg dhi s2 dhi = ki 2R dhg =

dhgdhi

Bu hatann etkisini azaltmak iin, nivelman yolu, sabit eimli arazi olarak seilmemelidir.
4. Artk Eim Hatas Bu hata dze kabarcnn iyi ortalanmamasndan ileri gelir. Bundan dolay ortaya kacak hatay e ile gsterirsek, bunun geri ve ileri okumalara etkisi,

dhe g = s g e dhe i = s i e A dze duyarl olmak zere, hata miktar,

dhe (mm ) = 10 4 3 s i(m ) A cc

dhe s

eitlii ile verilmektedir. Hatan giderilmesi iin alet, iki mirann ortasna kurulmaldr. rnek: s = 50 m, A = 25 cc olarak verildiine gre dhe artk eim hatasn hesaplayalm.

dhe (mm) = 10 4 3 50 (m) 25 = 0.015 5 = 0.075 mm dhe = 0.075 mm

5 . Alet ve Mirann Yere Batmasnn Etkisi Hatann etkisini azaltmak iin mira, mmkn olduunca sabit ve sert zeminlere tutulmal ve alet de sert zeminlere kurulmaldr.
62

Geometrik Nivelman
6. Mirann Eik Tutulmasndan Doan Hata

Mira d kadar eik tutulursa, okunmas gereken deerden dr kadar fazla bir deer okunur. A da B Gzlem ekseni dr C da Mira r r
d

OAB geninde r 2 + da' 2 = (r + dr ) 2 da' 2 = 2r dr + dr 2 ABC geninde da' 2 = dr 2 + da 2 dr 2 + da 2 = 2r dr + dr 2 da 2 = 2r dr (1)

OCB geninde da = r d

dann bu deeri (1) eitliinde yerine konulursa, r 2 d 2 = 2r dr dr = olur. rnek 1: r=3.5 m, d=1E iin dr=?
dr = 1 1 1o 1 1 r d 2 = 3 .5 ( o ) 2 = 3 .5 ( ) 2 = 0.000533 m = 0.5 mm 2 2 2 57.2958 1 1 2 o.5 1 2. 5 r d 2 = 3 .5 ( o ) 2 = 3 .5 ( ) 2 = 0.0033 m = 3.3 mm 2 2 2 57.2958

1 r d 2 2

rnek 2: r=3.5 m, d=20.5 iin dr=?

dr =

Mira, dikkatlice dik tutulursa, mira eikliinin etkisi ihmal edilebilir. Bir mira, plak gzle eklle Kresel dzele 20.5 (=0.952 mm/m), 10.5 (=0.343 mm/m), 00.5 10 (=0.038 0.152 mm/m)

Kresel dze ve mira destekleri ile 0E.1 (=0.002 mm/m) lik bir hata ile dik tutulabilir (Banger, 1981).
7. Paralaks Hatas
p

Dzece yandan baklrsa kabarck, p kadar kaym grlr. n noktada hata, geri-ileri okumalarnda ift etki gstereceinden bu
Kabarck ucu

kaymann

etkisi,

2p s i n

dir.

Hata

Dze cam

Dze kabarc

sistematiktir. Bu hatann yok edilmesi iin dzece tam kardan; kontrol iin bir kere sadan bir kere de soldan baklmaldr.
63

Geometrik Nivelman
Eer dzece, bazen sadan bazen de soldan baklrsa hata tesadfidir. Bu durumda hata, 2p s i n = 2p s i
S = p 2s i S olur. 2s i

2.9.2. Dzensiz (Tesadfi) Hatalar

1. Mira blmlerinin tesadfi ortalama hatas, 2. Mira zerinde tesadfi ortalama okuma hatas, 3. Nivelman yolunun deiik eimde olmas dolaysyla n krlmasnn ortalama hatas, 4. Dzelemeden doan ortalama hata, 5. Eit olmayan hedef uzaklklarndan doan ortalama hatalardr.

64

Trigonometrik Ykseklik lm

3. BLM
TRGONOMETRK YKSEKLK LM
Ykseklikler genellikle geometrik nivelmanla belirlenir. Minare kule gibi yanna gidilemeyen ya da arazinin ok engebeli olduu durumlarda ve geometrik nivelman incelii istenmeyen ilerde, noktalarn ykseklikleri trigonometrik nivelmanla belirlenir. Trigonometrik nivelman, daha ok nirengi noktalar ile takimetrik almda ve total station benzeri elektronik aletlerle yaplan boyutlu kutupsal almda nokta yksekliklerinin belirlenmesinde kullanlr. Trigonometrik ykseklik belirlemesi iin ykseklii bilinen bir noktaya teodolit ya da total station kurularak, dey a okunur, alet ykseklii ve iaret ykseklii llr. Ayrca iki nokta arasndaki uzakln da bilinmesi veya llmesi gerekir.

3.1. Dey A
Zenit (Baucu)
P

Z : Zenit (baucu) as : Eim as Z+ = 100g

Z Yatay ekil 3.1 Dey a ki eit dey a vardr. Bunlar zenit (baucu) as ve eim asdr. Teodolitlerde dey a lme dzenleri genellikle zenit as llecek ekilde yaplmtr. Dey a blm dairesi, daire merkezi yatay eksenle akacak ekilde ve dey durumda drbne balanmtr. Drbn aa yukar hareket ettirildii zaman dey a blm dairesi de drbnle birlikte hareket eder.

65

Trigonometrik Ykseklik lm

3.1.1. Gsterge (Dey Kolimasyon) Hatas Dey a bir gsterge izgisiyle okunuyorsa, optik eksen tam yatay durumda iken gsterge izgisinin de tam 100 grad gstermesi gerekir. Optik eksen yatay durumda iken dey a dzeci ayarlandnda gsterge izgilerini birletiren doru ile blm dairesinin 100 ve 300 grad izgileri akmyorsa a 100 gradtan biraz farkl olacaktr. Bu fazla ya da az okunan miktara gsterge hatas veya dey kolimasyon hatas denir. Gsterge izgilerinin yataylanmas dey a dzeci yardmyla veya kompensatrlerle otomatik olarak salanmaktadr. Gsterge hatas, ya optik eksen ile blm dairesinin 100g-300g izgilerini birletiren doru, ya da dze ekseni ile gsterge ekseni birbirlerine paralel deilse oluur. ekilde birinci hata 1, ikinci hata ise 2 ile gsterilmitir. A lmnde bu iki hatann toplam bir tek hata olarak grnr. Dey kolimasyon hatas, dey a blm dairesinin zenit dorultusundan kaykl olarak dnlrse aadaki ekilde gsterilebilir.
Zenit (baucu)
0

Zenit
0 P Z 300 100

Zenit
0 P

Z 100

300 100

2 1

300

1
200

2
200

200

1= Z+ Z =1- Birinci drbn durumu

2=400g - Z+ Z =400g-(2-) kinci drbn durumu

ekil 3.2 Dey kolimasyon hatas 1+ 2 = 400g +2 =( 1+ 2 - 400g) / 2 Eer alet hatal deilse drbnn iki durumunda llen zenit alarnn toplam 400g olur. 400 gradtan fazla olan miktar, gsterge hatasnn iki katdr. Bunun yars 1 den karlarak hatasz zenit as bulunur. Gsterge hatas her alet kurulan noktada llen btn alar iin yaklak olarak eittir. Bir aletle iki drbn durumunda yaplan lmlerle hatasz zenit as elde edilir. Hata byk olursa hesapta zorluk yarataca ve bir drbn durumunda yaplan lmler hatal olacandan alet ayarlanarak bu hata giderilir. Alette hatann giderilmesi yle yaplr: hata miktar birinci drbn durumunda okunan adan karlarak hatasz zenit as Z bulunur.
Z = 1

66

Trigonometrik Ykseklik lm

Sonra alet birinci drbn durumunda P noktasna yneltilir ve mikrometre vidas ile okunmas gereken Z a deeri ayarlanr. Dey a blm dairesinin blm (taksimat) izgileri, dey a dzeleme vidas yardmyla aktrlr ve kayan dze kabarc dze ayar vidas yardmyla ortalanarak aletin hatas giderilmi olur. Hata giderildikten sonra kontrol iin ilem yinelenir. rnek: 1=97g.6586 2=302g.3458

400.0044 400 0.0044 = = 0 g .0022 2 2 2 g g g Z = 1 = 97 .6586 0 .0022 = 97 .6564 =

1 + 2 400 g

3.1.2. Dey A lm ve Hesab Dey a lm genellikle refraksiyonun (n krlmasnn) az olduu le saatlerinde yaplmaldr. Dey alar genellikle 2 silsile olarak llrler. Bir silsile dey a lm yle yaplr: Alet nokta zerine kurulup dzelendikten sonra bir P noktasna yneltilir ve yatay gzlem izgisinin ortaya yakn bir yeri drbnn dey az hareket vidas yardmyla noktaya tatbik edilir. Dey a dzeci yataylanr ve dey a okunur. Eer alet otomatik ise yani gsterge izgisinin yataylanmas bir kompensatr yardmyla otomatik olarak yaplyorsa dzecin ayarlanmasna gerek yoktur. Drbn ikinci duruma getirilir ve yatay gzlem izgisi tekrar noktaya tatbik edilip, dze ayarlandktan sonra dey a okunur. kinci silsileye balarken yatay a lmndeki gibi balang dorultusunun kaydrlmas sz konusu deildir.
DN A BN B Silsile No 1 2 C 1 2 Drbn Durumu I II I II I II I II Okunan Dey A 95g.7718 304.2342 400.0060 95.7730 304.2350 400.0080 107.3641 292.6429 400.0070 107.3623 292.6431 400.0054 -30cc -30cc -40cc -40cc -35cc -35cc -27cc -27cc ort=-33 Z 400g-Z 95g.7688 304.2312 400.0000 95.7690 304.2310 400.0000 107.3606 292.6394 400.0000 107.3596 292.6404 400.0000 Ortalama Z 95g.7689 v -3 +7 107.3601 +2 -6 V2 9 49 4 36

Bir istasyonda s tane noktaya baklarak n silsile dey a llmse, l says ns olur.
67

Trigonometrik Ykseklik lm

v i =

n s

[ i ]

= ort i Bir silsile llen ann ortalama hatas n silsile llen ann ortalama hatas
98 = 5 cc .72 2 2 1

mz = Mz =

2 [v ]

n s 1 mz n
2 [ v ]

n s 1 m 5.72 Mz = z = = 4 cc .04 n 2

mz =

Bir silsile llen bir ann ortalama hatas 2 silsile llen bir ann ortalama hatas

Refraksiyon katsays, havann scaklk derecesine, younluuna, rutubetine ve basncna gre deiir. En byk deimeler sabah ve akam saatlerinde, en kk deimeler le saatlerinde olmaktadr. Bu nedenle trigonometrik ykseklik lmnde dey a lmleri le saatlerinde yaplmaldr. Bundan baka, yere ve su yzeylerine yakn geen nlar daha fazla krldklarndan, a lmnde nlarn mmkn mertebe yere ve su yzeyine yakn olmamasna dikkat edilmelidir. k deeri, Trkiyenin eitli blgeleri iin Harita genel Komutanlnca 1/200 000 lekli 27 pafta iin hesaplanm olan 27 deerin ortalamas alnarak 0.13 bulunmutur. (C. Songu, lme Bilgisi, ikinci Cilt, 1975).

3.2. Ksa Mesafede (S<250 m) Trigonometrik Ykseklik lm

Z
D

Yatay
i S

B A

ekil 3.3 Trigonometrik nivelman ekil 3.3 den, HB = HA + i + h t h = S cotZ Yatay uzunlua gre h = D cosZ Eik uzunlua gre yazlabilir. hn deeri yukardaki (3.1) eitliinde yerine konursa, HB = HA + i + S cotZ t HB = HA + i + D cosZ t
68

(3.1)

(3.2)

Trigonometrik Ykseklik lm

eitlikleri elde edilir. ki nokta arasndaki ykseklik farknn trigonometrik olarak hesaplanabilmesi iin, bu noktalardan birine teodolit kurularak, dier noktadaki iarete baklr ve dey a ile birlikte yatay ya da eik uzunluk llr. Ayrca durulan noktada alet ykseklii (yatay eksene kadar), baklan noktada da iaret ykseklii llr. Yerin kreselliinin ve refraksiyonun (n krlmasnn) etkisi 250 metreye kadar uzunluklarda 1 cm nin altnda kald iin bu iki faktrn etkisi, 250 metreye kadar olan uzunluklarda dikkate alnmaz. Trigonometrik ykseklik hesabnda 250 metreye kadar olan uzunluklar, ksa mesafe olarak adlandrlr. 3.2.1. Kule Ykseklii lm Kule Ykseklii belirlemesi, alet kurulan nokta ile kule arasndaki S uzunluunun dorudan llp llmemesine bal olarak iki ekilde ele alnr. 3.2.1.1. S Uzunluu llyor
T Z2 i A S T Z1 h

Bilinen: HA llen: Z1, Z2, S stenen: h = ?

ekil 3.4 S uzunluunun llmesi durumunda kule ykseklii hesab h kule ykseklii, ekilden de grld zere h = HT - HT bants ile hesaplanr. ncelikle verilenlere gre HT ve HT nn hesaplanmas gerekir. HT = HA +i+ S cotZ1 HT = HA +i+ S cotZ2 h = HT HT = S (cotZ1 cotZ2) rnek: Z1 = 95g.3674 S = 75.14 m g Z2 = 102 .1826 h=? h = S (cotZ1 cotZ2) = 75.14 * (cot95.3674 coot102.1826) = 8.0546 m h = 8.05 m Eer kulenin taban olan T noktasnn ykseklii nceden biliniyorsa ya da geometrik nivelmanla belirlenmise, trigonometrik olarak yalnzca kulenin tepesinin yksekliinin (HT) hesaplanmas yeterlidir. Yine h=HT-HT bants kullanlarak h hesaplanr. Bu durumda Z2 nin llmesine ihtiya yoktur; fakat i alet yksekliinin llmesi gerekir.
69

Trigonometrik Ykseklik lm

rnek : Z = 93g.7853 HA = 125.82 m HT = 127.39 m 135.80 m

S = 86.55 m i = 1.50 m h=?

HT = HA + i + S cotZ = 125.82 + 1.50 + 86.55 * cot93.7853 = 125.82 + 1.50 + 8.48 = h = HT HT = 135.80 127.39 = 8.41 m 3.2.1.2. S Uzunluu llemiyor a) Yatayda Oluturulan iki gen Yardmyla S Kenarnn Hesab Bilinenler llenler : HA, HT ykseklikleri : Z dey as , , , yatay alar a ve b kenarlar
T

stenen: h = ?

B a b
T

Z
T A S

C ekil 3.5 Yatayda oluturulan iki gen yardmyla kule ykseklii hesab
sin sin( + ) sin ATC S = b sin( + ) ABT S = a

Buradan ortalama S bulunur ve bu deerle de HT

ykseklii hesaplanr. HT = HA + i + S cotZ h = HT HT rnek : a = 28.15 m b = 23.90 m Z = 95 .1686 i = 1.50 m HA = 101.00 m

HT=101.95 m
g

= 75g.1428 = 67.3920 = 71.2675 = 80.4750

h=?
70

Trigonometrik Ykseklik lm

sin = 33.162 m sin( + ) sin S = b = 33.142 m sin( + ) S = a

Sort = 33.152 m

HT = HA + 1.50 + S * cotZ = 101.00 + 1.50 + 33.152 * cot95g.1686 = = 101.00 + 1.50 + 2.52 = 105.02 m h = HT HT = 105.02 -101.95 = 3.07 m b) Dey Dzlemde Oluturulan ki gen Yardmyla S Kenarnn Hesab Bu yntemde A, B ve T noktalar, ayn dey dzlem iinde olacak ekilde seilir. Bilinenler: HA, HB, HT llenler : ZA, ZB dey alar d uzakl ia, ib alet ykseklikleri stenen: h = ? ia ZA ib B ZB T h T

d e A ekil 3.6 Dey dzlemde iki gen oluturulmas

HT = HA + ia + (d + e) cotZA HT = HB + ib + e cotZB HA +ia + (d+e) cotZA = HB + ib + e cotZB e cotZA - e cotZB = HB + ib - HA - ia - d cotZA

e= H B H A + i b i a d cotZ A cotZ A cotZ B

T noktasnn yksekliinin incelikli olarak hesaplanabilmesi iin u noktalara dikkat edilmelidir: 1. B noktas, ZB as yaklak 50g olacak ekilde seilmelidir. 2. d uzunluu, kule yksekliinin yaklak iki kat olmaldr. Bunun iin de ZA, 80g civarnda olur. 3. A noktasndaki zenit as ZA, ZB ye gre daha hassas llmelidir. 4. d uzunluu hassas bir ekilde llmelidir. 5. Kulenin ykseklii, A noktasndaki lmlere gre hesaplanmaldr. B noktasndaki hesap kontrol iin yaplmaldr. Hesap : HT = HA + ia + (d+e) * cotZA Kontrol: HT = HB + ib + e * cotZB 6. A ve B noktalarnn en uygun konumu, kulenin ayr ayr tarafnda seilmeleridir.
71

Trigonometrik Ykseklik lm

rnek: ZA= 82g.1694 ZB= 53g.4961 HA = 100.00 m HB = 102.15 m HT = 105.24 m

ia =1.55 m ib =1.42 m d = 42.76 m h=?

HT = H A + i a + (d + e) cotZ A HT = H B + i b + e cotZ B H A + i a + (d + e) cotZ A = H B + i b + e cotZ B e= e= H B H A + i b i a d cotZ A 102.15 100.00 + 1.42 1.55 42.76 cot82.1694 = cotZ A cotZ B cot82.1694 cot53.4961

10.2796382 2 = 16.903 m 0.60814156 92 Hesap HT = 100.00 + 1.55 + (42.76 + 16.90) cot82.1694 = 118.712 m Kontrol HT = 102.15 + 1.42 + 16.90 cot53.4961 = 118.709 m h = HT HT = 118.71 105.24 = 13.47 m

3.2.2. Trigonometrik Nivelman

hA

ZA

ZB

hB

B
ileri

Bilinen stenen

: HA : HB = ?

llenler: ZA, ZB, sa, sb, A, B

geri sa P sb

ekil 3.7 Trigonometrik nivelman Trigonometrik nivelmanla iki nokta arasndaki ykseklik farknn bulunmasnda, geometrik nivelmandaki geri - ileri bantsndan yararlanlr.

H AB = H B H A = geri ileri = ( l A h A ) ( l B hB ) H B H A = l A s a cotZ A l B + s b cotZ B H B = H A + s b cotZ B sa cotZ A + l A l B

Yukardaki bant, u ekilde de elde edilebilir: Alet kurulan P noktasna gre, A ve B noktalarnn yksekliklerini veren bantlar yazlr ve sonra bu bantlardan HB -HA oluturulur.

Bu bant kartlrken ZA ve ZB nin deerleri ne olursa olsun, ZA ve ZB nin 100g dan kk, yani hA ve hB nin pozitif olduu ekil 3.7 esas alnr. ZA ve ZB nin tm deerleri iin yukardaki eitlik geerlidir. 72

Trigonometrik Ykseklik lm

H B = H P + i + s b cot Z B l B H A = H P + i + sa cot Z A l A H B H A = s b cot Z B s a cot Z A + l A l B H B = H A + s b cot Z B sa cot Z A + l A l B

rnek :

ZA hA

ZB

hB

A
A
141.72 m

B
121.17 m

Bilinen : HB=1000.00 m llenler : ZA=106g.1871 ZB=95g.3943 A=1.20 m B=3.46 m stenen : HA = ?

H AB = H B H A = (l A s a cot Z A ) (l B s b cot Z B ) H A = H B + s a cot Z A s b cot Z B l A + l B H A = 1000.00 + 141.72 cot 106.1871 121.17 cot 95.3943 1.20 + 3.46 H A = 1000.00 13.817 8.782 1.20 + 3.46 = 1000.00 20.339 = 979.661 m HA = 979.66 m
3.2.3. ki Nokta Arasndaki Uzunluu lmeden Ykseklik Farknn Bulunmas

Z2 Z1 i A s m B

t hAB

llenler stenen

: Z1, Z2, i, t, l : hAB=?

ekil 3.8 Uzunluk llmeden ykseklik farknn hesaplanmas

s cot Z1 = m + l m = s cot Z1 l s cot Z 2 = m s cot Z1 l = s cot Z 2 s (cot Z1 cot Z 2 ) = l

s=

l cot Z1 cot Z 2

h AB = H B H A = s cot Z1 + i ( l + t ) h AB = H B H A = s cot Z 2 + i t

73

Trigonometrik Ykseklik lm

rnek:

Z2 Z1 i A
s=

m B s hAB t

llenler :Z1=96g.7120 Z2 =97g.9122 = 1.50 m t=1.90 m = 2.00 m Bilinen : HA =101.50 m stenen : HB=?

l 2.00 2.00 = = = 105.89 m cot Z1 cot Z 2 cot 96.7120 cot 97.9122 0.0188869

H B = H A + 1.50 + 105.89 cot 96.7120 2.00 1.90 = 104.57 m H B = H A + 1.50 + 105.89 cot 97.9122 1.90 = 104.57 m

3.2.4. Ksa Uzunluklarda Trigonometrik Ykseklik lmnde ncelik

llen byklkler, s uzunluu, Z dey as, i alet ykseklii ve t iaret ykseklii ile bunlarn ortalama hatalar da ms, mz, mi, mt olmak zere ksa uzunluklarda trigonometrik ykseklik lmndeki incelii bulmak iin, hAB=HB -HA=s cotZ+i-t formlne hata yaylma kanunu uygulanrsa;
dh = cot Z ds s sin 2 Z dz + di dt
2 mz 2

2 2 m h = cot 2 Z ms +

s2
4

sin Z

+ mi2 + mt2

elde edilir.
rnek :
2 mz 2

m z = 15

cc

2 m h

= cot

2 Z ms

s2
4

sin Z

+ mi2 + mt2

ms = 15 mm mi = 2 mm mt = 2 mm s = 100 m Z = 90 g m h = ?

2 m h = 5.644 + 5.834 + 4 + 4 = 19.478

m h = 4.4 mm
2 Z = 95 g m h = 1.3936 + 5.586 + 4 + 4 = 14.9796

m h = 3.9 mm
2 Z = 99 g m h = 0.0555 + 5.5544 + 4 + 4 = 13.6099

m h = 3.7 mm

74

Trigonometrik Ykseklik lm

3.3. Uzun Mesafede (S > 250 m) Trigonometrik Nivelman

Noktalar arasndaki uzaklk 250 metreden fazla ise, yerin kreselliinin ve n krlmasnn (refraksiyonun) etkisi hesaba katlr. B F

h h

hr

E C
hk

R = 6373394 m (Dnyann yarap), R= R/k (In yaynn yarap), k = Krlma (refraksiyon) katsays, hk = Yerin kreselliinin etkisi, hr =Refraksiyonun (n krlmasnn) etkisi, H = A ve B noktalar arasndaki ykseklik fark, Z = 100g h = s * tan = s * cot Z

O 2 O ekil 3.9 Uzun mesafede trigonometrik nivelman hk = hk = s tan 2 2 s s AOC geninde tan = R kk a olduundan , s s = tan = = tan = R 2 2 2R Bu deer (1) eitliinde yerine konulursa, AEC geninde tan hk = s (1)

s s2 = 2R 2R elde edilir. In yay, bir daire yay olarak alnabilir ve yarap R ile gsterilirse, n krlmasnn etkisi de, yerin kreselliinin etkisine benzetilerek s2 s2 s2 k hr = = = R 2R 2R 2 k
75

Trigonometrik Ykseklik lm

yazlabilir. ekilden grld gibi, kreselliin etkisi daima (+),n krlmasnn etkisi ise eksi daima (-) dir. Refraksiyon (krlma) katsays verilmezse ya da bilinmiyorsa, lkemizde k=0.13 ortalama deeri kullanlr.
H = h + hk hr H = s cot Z + H = s cot Z + s2 s2 k 2R 2R

(1 k) s 2 2R

Alet ve iaret ykseklikleri de dikkate alnrsa,

(1 k) 2 s + i t 2R olarak elde edilir. Alet kurulan noktann ykseklii biliniyorsa, baklan noktann ykseklii aadaki eitlik ile bulunur. H = s cot Z +
H B = H A + H = H A + s cot Z + (1 k ) 2 s + i t 2R

Yerin kreselliinin ve n krlmasnn etkisi k=0.13, R=6373394 m alnarak, belirli uzunluklar iin hesaplanm ve aadaki izelgede verilmitir. si hk hr Hk+hr 50 m 0.20 mm -0,03 mm 0.17 mm 100 m 0.78 mm -0.10 mm 0.68 mm 250 m 4.90 mm -0.64 mm 4.26 mm 500 m 9.61 mm -2.54 mm 7.07 mm 1 km 78,45 mm 10.20 mm 68.25 mm

rnek 1:

HA = 2000.00 m HB = ? 1.50

94g.7215 3.10 m B A s=2462.36m

H B = H A + s cot Z +

(1 k ) 2 s + i t 2R

(1 0.13 ) ( 2462.36 ) 2 + 1.50 3.10 2 6373394 H B = 2000.00 + 204.634 + 0.414 + 1.50 3.10 = 2203.45 m H B = 2000.00 + 2462.36 cot 94.7215 +

76

Trigonometrik Ykseklik lm

rnek 2:

103g.4715
1=1.50 m

92 .7524

2=1.85 m

A sA=345.14 m HA=200.00 m

C sB=762.94 m HB = ?

R=6373 394 m

1k 2 sB l 2 2R 1k 2 s A l1 H A = H C + i + s A cot Z A + 2R 1k 2 2 H B H A = s B cot Z B s A cot Z A + ( s B s A ) + l1 l 2 2R 1 0.13 = 762.94 cot 92 g .7524 345.14 cot 103 g .4715 + (762.94 2 345.14 2 ) + 1.50 1.85 2R H B H A = 105.755 m H B = H A + 105.755 m = 305.755 m H B = H C + i + s B cot Z B +

In Krlma (Refraksiyon) Katsaysnn (k) Belirlenmesi

ZB s' ZA A
1

2
2

s C

R R'

R'

ekil 3.10 In krlma katsays k nn belirlenmesi

77

Trigonometrik Ykseklik lm

AOB geninden

1 + 2 + = 200 g

(1)

1 = 200 (Z A + 1 ) 2 = 200 (Z B + 2 )
Bu iki deer yukarda (1) de yerlerine konulursa, 200 g Z A 1 + 200 Z B 2 + = 200 (2) Z A + Z B + 1 + 2 = 200 + elde edilir. AB n yay bir daire yay olarak alnrsa, 1= 2 olur. ncelie bir etkisi olmadndan s=s alnabilir. Bu durumda,
1 = 2 = s = 2 R' s s = k = k R 2R 2 2 k

olur. Bu deerler (2) de yerlerine konulursa, Z A + Z B + k = 200 g + Z A + Z B 200 g = k = (1 k ) = 1 k = Z A + Z B 200 g

s deeri yerine radyan cinsinden karl yazlrsa, R Z + Z B 200 g R Z + Z B 200 g 1k = A k =1 A s s R

3.4. Karlkl Gzlemlerle ki Nokta Arasndaki Ykseklik Fark

Gnmzde hesaplama aralarnn gelimi olmas nedeniyle ZA ve ZB alar; yaklak olarak deil kesin olarak hesaplanmaldr. ZB D ZA A HA R
1

2
2

B ZB
ZA ZB

/2 s
C

h HB ZA
ZA

L
ZB

tB iB B

DBA

Deniz yzeyi

DAB

tA iA

ekil 3.11 Karlkl gzlemlerle iki nokta arasndaki ykseklik farknn belirlenmesi
78

Trigonometrik Ykseklik lm

Z : llen zenit as Z : aret tepesine indirgenmi zenit as

ZA ve ZB nin yaklak hesab:

t i Z A = A A s t i Z B = B B s
ZA ve ZB nin Kesin hesab:

Z A = Z' A + Z A Z B = Z' B + Z B

DAB ve DBA eik uzunluklar llmemi ve s yatay uzunluu verilmise ncelikle bu eik uzunluklar,

D AB =

s ' sin Z AB

DBA =

s ' sin Z BA

eitlikleri ile hesaplanr. Sonra tanjant teoremine gre yazlan aadaki eitlikten ZA hesaplanr. a + D AB a D AB
' 200 g Z A 2 2 = = g ' ' Z A (200 Z A Z A ) 2 Z A 200 g + Z A tan tan 2 2

tan

' Z A + (200 g Z A Z A )

tan

tan

' ' 2 Z A 200 g + Z A a D AB 200 g Z A tan = 2 a + D AB 2

' ' a D AB 2 Z A 200 g + Z A 200 g Z A tan = atn a+D 2 2 AB

' ' a D AB 2 Z A 200 g Z A 200 g Z A = atn tan a+D 2 2 2 AB

Z A = atn

' a D AB 200 g Z A tan 2 a + D AB

' 200 g Z A + 2

Benzer ekilde
' 200 g Z B + 2 yazlr. Bir gende bir d a kendisine komu olmayan iki i ann toplamna eit olduundan, ekle gre ' b DBA 200 g Z B Z B = atn tan b+D 2 BA
' Z AB = Z A + Z A ' Z BA = Z B + Z B

79

Trigonometrik Ykseklik lm

yazlarak ZA ve ZB hesaplanr. Tanjant teoremine gre OAB geninden,

( R + HB ) ( R + H A ) = ( R + H B ) + ( R +H A ) 2 tan 1 2 1 + 2 tan 2

(1)

yazlabilir.
1 + 2 200 g = = 2 2 2 2 + 2 tan 1 = tan( ) = cot 2 2 2 2

1 = 200 g ( Z A +1 ) 2 = 200 g ( Z B + 2 ) 1 2 = 200 Z A 1 200 + Z B + 2 = Z B + 2 Z A 1 Z + 2 Z A 1 tan 1 2 = tan B 2 2 yazlabilir.

2 + 2 deerleri, yukarda (1) no lu eitlikte yerlerine konulursa, ve tan 1 tan 1 2 2

Z + Z A 1 tan B 2 HB HA 2 = 2 R + HB + HA cot 2 olur. Buradan hAB = HB - HA ekilirse,

H + HB H AB = H B H A = 2 R (1 + A ) 2R

Z + 2 Z A 1 tan B 2 cot 2 H A + HB Z B + 2 Z A 1 H AB =H B H A = 2 R tan (1 + ) tan 2 2R 2

kk a olduundan s 2 s tan = = 2 R 2R 2R tan =s 2

yazlabilir. te yandan AB n yay bir daire yay olarak kabul edilirse 1= 2 olur.
H A +H B = Hm 2 denilir ve A ile B noktalarndaki iaret ykseklikleri de dikkate alnrsa,

Ayrca,

80

Trigonometrik Ykseklik lm

Hm Z ZA ) tan B + t A tB R 2 eklini alr. Noktalar arasndaki s uzakl ya da ortalama ykseklik Hm kk ise parantez iindeki terim ihmal edilebilir. Bu durumda, H AB =H B H A = s (1 +

Z ZA H AB =H B H A = s tan B + t A tB (2) 2 olur. Formldeki ZA ve ZB alar iaret tepesine indirgenmi zenit alardr. A noktasnn ykseklii biliniyorsa, B noktasnn ykseklii; H B = H A + H AB = H A + s (1 +
eklinde yazlabilir.
H AB ykseklik fark u formlle de hesaplanabilir: iaret ykseklikleri dikkate

Hm Z ZA ) tan B + t A tB R 2

(3)

alnmadan A ve B noktalar arasndaki ykseklik farklar HAB ve hBA ,

H AB = s cot Z A H BA = s cot Z B

biiminde yazlabilir. Bu iki deerin ortalamas alnmak suretiyle,

H AB + ( H BA ) H AB H BA s cot Z A s cot Z B cot Z A cot Z B = = =s 2 2 2 2 elde edilir. aret ykseklikleri de dikkate alnrsa, H AB =

cot Z A cot Z B + t A tB 2 Yatay uzunluk yerine eik uzunluk kullanlrsa (4 ) numaral eitlik yerine, H AB = H B H A = s H AB = H B H A = D

(4)

cos Z A cos ZB + t A tB (5) 2 olur. (4) numaral eitlikten elde edilen sonula, (2) numaral eitlikten elde edilen sonular ayndr. ki nokta arasndaki ykseklik fark hesaplanrken, nce (2) veya (4) numaral eitliklerden birine gre aranan nokta ykseklii hesaplanr ve daha sonra, (3) numaral eitlikten noktann kesin ykseklii elde edilir.

81

Trigonometrik Ykseklik lm

3.5.1. Zenit Alarnn Zemin Noktasna ndirgenmesi

ZA ZB ZB ZB a tA iA A ZA ZA
ZA

b tB iB

D D D D

ZB ZA B D s

ekil 3.12 Zenit alarnn zemin noktasna indirgenmesi ZA, ZB : llen zenit alar, ZA, ZB : Zemin noktasna indirgenmi zenit alar, D, D : llen eik uzunluklar, D : Zemin noktalar arasndaki eik uzunluk, S : Zemin noktalar arasndaki yatay uzunluk, iA, iB : Alet ykseklikleri, tA, tB : aret ykseklikleri olmak zere; a = tA-iB, b = tB-iA ksaltmalar ile ve uzun mesafede D D D kabulyle,
s = D sin Z A

D =

s
sinZ A

b b sin Z = sin 2 Z A A s D a a Sin Z B = sin Z B = sin 2 Z B s D Z A = Z A + Z A Z B = Z B + Z B Sin Z A =

yazlr. Z = 90 g 110 g arasnda sinZ sin 2 Z 1 alar olduu da dikkate alnrsa;

b b = D s a a Z B = = D s Z A =

alnabilir. Z A ve Z B nin kk

yazlabilir.
82

Trigonometrik Ykseklik lm

RNEKLER: 1- A ve B noktalar arasnda karlkl gzlem yaplmtr. Aadaki verilere gre; a) k krlma (refraksiyon) katsaysn hesaplaynz. b) HA=2500.00 m verildiine gre, B noktasnn yksekliini hesaplaynz.

ZA
103g.4116

ZB

ZB
ZA
96g.5373 5.00 m 1.40

4.50 m 1.50 A

S= 4745.38 m

t i 4.50 1.50 Z A = A A = 63.6620 = 0 g .0402 S 4745.38 t i 5.00 1.40 Z B = B B = 63.6620 = 0 g .0483 S 4745.38

Z A = 103.4116 + Z A = 103.4116 + 0.0402 = 103 g .4518 Z B = 96.5373 + Z B = 96.5373 + 0.0483 = 96 g .5856

6373394 0.0374 R Z A + Z B 200 g R 103.4518 + 96.5856 200 =1 =1 S S 63.6620 4745.38 63.6620
ZB Z A + t A tB 2

a) k = 1

k = 1 0.789 = 0.21

b) H B = H A + S tan

H B = H A + 44745 .38 tan

96.5856 103.4518 + 4.50 5.00 2

H B = 2500 .00 256 .1525 0.50 = 2243 .347 m

H B = H A + S (1 +
Hm =

Z ZA Hm ) tan B + t A tB 2 R

H A + H B 2500.00 + 2243.347 = = 2371.674 m 2 2

H B = 2500.00 + 4745.38 (1 +

96.5856 103.4518 2371.674 + 4.50 5.00 = ) tan 2 6373394

H B = 2500 .00 256 .248 0.50 = 2243 .25 m

83

Trigonometrik Ykseklik lm

2- A ve B noktalar arasnda karlkl gzlem yaplyor. HA=2000.00 m olduuna gre; B noktasnn yksekliini ve k krlma (refraksiyon) katsaysn bulunuz (R=6373394 m alnacaktr).

106g.1836
1.46

ZA
0.55

93g.8849
ZA

ZB

ZB
1.54 m 0.35

A
S=4785.34 m

i t 1.46 055 Z A = A A = 63.6620 = 0 g .0121 S 4785 .34 i t 1.54 0.35 Z B = B B = 63.6620 = 0 g .0158 S 4785.34

Z A = 106.1836 Z A = 106.1836 0.0121 = 106 g .1715 Z B = 96.5373 Z B = 93.8849 0.0158 = 93 g .8691

R 106.1715 + 93.8691 200 6373394 0.0406 R Z A + Z B 200 g =1 =1 S 63.6620 4785.34 63.6620 S
ZB Z A + t A tB 2

a) k = 1

k = 1 0.849 = 0.15

b) H B = H A + S tan

93.8691 106.1715 + 0.55 0.35 2 H B = 2000.00 463.817 + 0.20 = 1536.38 m H B = H A + 4785.34 tan
H B = H A + S (1 + Hm Z ZA + t A tB ) tan B R 2

Hm =

H A + H B 2000.00 + 1536.38 = = 1768.19 m 2 2

1768.19 93.8691 106.1715 ) tan + 0.55 0.35 6373394 2

H B = 2000 .00 + 4785.34 (1 +

H B = 2000 .00 463 .946 + 0.20 = 1536 .25 m

84

Trigonometrik Ykseklik lm

3- A ve B noktalar arasnda karlkl gzlem yaplyor. HB=3000.00 m olduuna gre; B noktasnn yksekliini ve k krlma katsaysn bulunuz (R=6373394 m alnacaktr).
108g.3685
1.60 0.45 A 1.50 m 0.65

91g.7007

S = 6666.66 m
B

a) aret Tepesine ndirgenmi Alarla zm

108g.3685
1.60

ZA
0.45

91g.7007
ZA

ZB

ZB
1.50 m 0.65

A
S=6666.66 m

iA tA 1.60 0.45 = 63.6620 = 0 g .0110 S 6666.66 i t 1.50 0.65 Z B = B B = 63.6620 = 0 g .0081 S 6666.66

Z A =

' Z A = Z A Z A = 108.3685 0.0110 = 108 g .3575 ' Z B = Z B Z B = 91.7007 0.0081 = 91 g .6926

Z A ZB 108.3575 91.6926 + t B t A = 6666.66 tan + 0.65 0.45 2 2 H A H B = 877.588 + 0.65 0.45 = 877.788 m

H BA = H A H B = S tan

H A = H B + 877 .788 = 3000 .00 + 877 .788 = 3877 .788 m Hm = H A + H B 3877 .788 + 3000 .000 = = 3438 .89 m 2 2

H A H B = S (1 +

Hm Z ZB ) tan A + tB t A = R 2 3438.89 108.3575 91.6926 ) tan + 0.65 0.45 = 878.062 + 0.20 H A H B = 6666.66 (1 + 2 6373394

H A H B = 878.262 m

H A = H B + 878.262 = 3000.000 + 878.262 = 3878.26 m

H A = 3878.26 m
85

Trigonometrik Ykseklik lm

k =1

R Z A + Z B 200 g R 108.3575 + 91.6926 200 6373394 0.0501 =1 =1 S S 63.6620 6666 .66 63.6620

k = 1 0.75235 = 0.24765 0.248

b) Zemin Noktasna ndirgenmi Alarla zm
a=1.50-0.45=1.05 108g.3685
1.60

ZA

91g.7007

b=1.60-0.65=0.95
1.50 m 0.65 B

0.45 A

ZA

ZB ZB S = 6666.66 m

Z A = Z B =

i A tB 0.95 b 1.60 0.65 = = 63.6620 = 63.6620 = 0 g .0091 6666 .66 S S 6666 .66 iB tA a 1.50 0.45 1.05 = = 63.6620 = 63.6620 = 0 g .0100 S S 6666 .66 6666 .66

Sin Z A =

b 0.95 sin 2 Z A = sin 2 108.3685 = 0.0001400519 398 Z A = 0 g .0089 S 6666.66 a 1.05 Sin Z B = sin 2 Z B = sin 2 91.7007 = 0.0001548385 624 Z B = 0 g .0099 S 6666.66 Z A = Z A Z A = 108.3685 0.0089 = 108 g .3596 Z B = Z B Z B = 91.7007 0.0099 = 91 g .6908
H BA = H A H B = S tan
Z A ZB 108.3596 91.6908 = 6666 .66 tan = 877.796 m 2 2

H A = H B + 877.796 = 3000.00 + 877.796 = 3877.796 m Hm = H A + H B 3877.796 + 3000.000 = = 3438.90 m 2 2

Hm Z ZB 3438 .90 108.3596 91.6908 ) tan A = 6666 .66 (1 + ) tan R 2 6373394 2

H A H B = S (1 +

H A H B = 878.270 m
k =1

H A = H B + 878.270 = 3000.000 + 878.270 = 3878.27 m

R Z A + Z B 200 g R 108.3596 + 91.6908 200 6373394 0.0504 =1 =1 S S 63.6620 6666.66 63.6620

k = 1 0.7569 = 0.2431 0.243

86

Trigonometrik Ykseklik lm

Elektronik Takeometrelerle Yaplan Karlkl Gzlemlerle Trigonometrik Ykseklik lm

Aralarndaki ykseklik fark belirlenecek iki noktada da, aadaki ekilde grld gibi zerine reflektr yerletirilmi birer elektronik takeometre (total station) olmaldr. Bu iki noktada e zamanl karlkl gzlemlerle dey a ve eik uzunluklar llrse, iki nokta arasndaki ykseklik fark hesaplanabilir. Elektronik takeometrenin yatay ekseni ile zerindeki reflektr arasndaki a mesafesinin her alet iin, bir kez incelikli olarak llmesi yeterlidir. Daha sonra lm annda yalnzca elektronik takeometrelerin yatay ekseninin zemindeki noktadan olan mesafesinin llmesi yeterli olur. Dey a lmnde, yatay gzlem izgisinin hedef levhasndaki > < iaretlerinin ortasna tatbik edilmesi yerinde olur. ZAB a tA iA A S
Neper Formllerine Gre zm:

ZAB

ZB

L
ZA

ZBA a ZBA a iB B tB

DAB

DBA

Yukardaki ekil ve notasyonlara gre Neper formllerine gre,

Z A + ( 200 g Z 'AB Z A ) 200 g Z 'AB tan a + D AB 2 2 = = g ' a D AB Z A ( 200 Z AB Z A ) 2 Z A 200 g + Z 'AB tan tan 2 2 tan
2 Z A 200 g + Z 'AB a D AB 200 g Z 'AB tan = tan 2 a + D AB 2

a D AB 2 Z A 200 g + Z 'AB 200 g Z 'AB = atn tan a+D 2 2 AB a D AB 2 Z A 200 g Z 'AB 200 g Z 'AB = atn tan a+D 2 2 2 AB

87

Trigonometrik Ykseklik lm

a D AB 200 g Z 'AB tan Z A = atn a+D 2 AB

200 g Z 'AB + 2
' 200 g Z BA + 2

Benzer ekilde
' a DBA 200 g Z BA tan Z B = atn a+D 2 BA

yazlr.
Z AB = Z 'AB + Z A
' Z BA = Z BA + Z B

L AB sin Z 'AB LBA

D AB sin Z AB

L AB = D AB

sinZ 'AB sinZ AB

' sinZ BA DBA = LBA = DBA ' sinZ BA sin Z BA sin Z BA L H AB = (cos Z AB cos Z BA ) + t A t B 2

L AB + LBA L= 2

Kosins Teoremine Gre zm Bu zm yolunda dey ann 100 grad civarnda olmas durumunda, a kenarnn ok ksa olmas nedeniyle llerin formllerde yerine konmasyla anlamsz sonulara ulalabilmektedir. Bu nedenle dey ann 100g civarnda olduu durumlarda Neper formllerine gre zm yaplmas daha doru olacaktr.

H AB = H B H A = H AB = H B H A =

1 S (cot Z AB cot Z BA ) + t A t B 2 1 L (cos Z AB cos Z BA ) + t A t B 2

Yatay uzunlua gre Eik uzunlua gre

2 L AB = a 2 + D AB 2 a D AB cos Z 'AB 2 ' LBA = a 2 + DBA 2 a DBA cos Z BA

L AB + LBA L= 2

Sins teoremine gre,

sin Z AB sin Z 'AB = D AB L sinZ AB = D AB sin Z 'AB L

D Z AB = arcsin( AB sin Z 'AB ) L DBA ' Z BA = arcsin( sin Z BA ) L

H AB = L (cos Z AB cos Z BA ) + t A t B 2
88

Trigonometrik Ykseklik lm

rnek: A ve B noktalar arasnda karlkl gzlem yaplyor. Aadaki verilere gre B noktasnn yksekliini bulunuz.
' Z AB = 103 g .9388 ' Z BA = 95 g .5718

D AB = 57.450 m DBA = 57.475 m

t A = 1.80 m t B = 1.81 m

a = 0.22 m

H AB = ?

a) Neper formllerine gre zm:

a D AB 200 g Z 'AB tan Z A = atn 2 a + D AB

200 g Z 'AB + 2

Z A = atn

200 g 103.9388 200 g 103.9388 0.22 57.450 + tan = 0 g .24326 2 2 0.22 + 57.450

200 g 95.5718 200 g 95.5718 0.22 57.475 + tan Z B = atn = 0 g .24316 2 2 0.22 + 57.475
' Z AB = Z AB + Z A = 103.9388 + 0.24326 = 104 g .18241 ' Z BA = Z BA + Z B = 95.5718 + 0.24316 = 95 g .81496

sinZ 'AB sin103.938 8 = 57.450 = 57.464 m sinZ AB sin104.182 41 57.464 + 57.460 = 57.462 m L= ' 2 sinZ BA sin 95.5718 LBA = DBA = 57.475 = 57.460 m sinZ BA sin 95.81496 L 57.462 H AB = (cos Z AB cos Z BA ) + t A t B = (cos104 .18241 cos 95.81496 ) + 1.80 1.81 2 2 H AB = 3.783 m L AB = D AB

b) Kosins teoremine gre zm:

' 2 LAB = a 2 + D AB 2 a D AB cos Z AB = 0.22 2 + 57.450 2 2 0.22 57.450 cos103.9388

LAB = 57.464 m
' 2 LBA = a 2 + DBA 2 a DBA cos Z BA = 0.22 2 + 57.475 2 2 0.22 57.475 cos 95.5718

LBA = 57.460 m L= L AB + LBA 57.464 + 57.460 = = 57.462 m 2 2 D 57.450 ' Z AB = arcsin( AB sin Z AB ) = arcsin( sin103.9388 ) = 104 g .1491 L 57.462 D 57.475 ' Z BA = arcsin( BA sin Z BA ) = arcsin( = sin 95.5718 ) = 95 g .7823 L 57.462 L 57.462 H AB = (cos Z AB cos Z BA ) + t A t B = (cos104 .1491 cos 95.7823 ) + 1.80 1.81 = 2 2 H AB = 3.783 m
89

Trigonometrik Ykseklik lm

Aralarndaki yksek fark belirlenecek olan A ve B gibi iki noktann deniz seviyesinden ykseklikleri fazla deilse veya aralarndaki uzunluk ok byk deilse, e zamanl karlkl gzlemlerden iki nokta arasndaki ykseklik fark u ekilde de belirlenebilir.

tA iA A

ZAB DAB DBA

ZBA tB iB

S
H AB = D AB cos Z A + H BA

1 k 2 D AB + i A t B 2R 1 k 2 = DBA cos Z B + DBA + i B t A 2R

H AB H BA = D AB cos Z A +

1 k 2 1 k 2 D AB + i A t B DBA cos Z B DBA i B + t A 2R 2R

1 k 2 1 k 2 D AB DBA 2R 2R ifadeleri birbirine eit alnabilir. Bu durumda,

H AB H BA = D AB cos Z A + i A t B DBA cos Z B i B + t A

olur. Ayrca
H AB = H BA

olduundan
H AB H BA = H AB + H AB = 2H AB = D AB cos Z A DBA cos Z B + i A t B i B + t A 2H AB = D AB cos Z A DBA cos Z B + (i A i B ) + (t A t B ) H AB = D AB cos Z A DBA cos Z B (i A i B ) + (t A t B ) + 2 2

elde edilir.

90

Takimetri

4. BLM
TAKMETR
Takimetri ynteminde bir noktann yatay konumu ile ykseklii birlikte belirlenir. Koordinatlar ve ykseklii bilinen bir noktaya (rnein, poligon noktas) takeometre aleti kurularak llecek noktalarn konumlar kutupsal koordinat yntemine gre, ykseklikleri de trigonometrik olarak belirlenir. Kutupsal alm ynteminde, llecek noktalarn bilinen bir dorultuyla yapt yatay alar ve alet kurulan noktadan olan uzaklklar optik olarak llrler. Takimetri yntemi, genel olarak yol ve demiryolu projelerinin yapmnda, havai nakil hatlar ettlerinde, konut, fabrika inaat alanlarnda, ykseklik erili haritalarn alm ilerinde uygulanr.

ekil 4.1 Takimetrik alm krokisi

82

Takimetri

4.1. Takimetrik Almn Yapl

Takimetri ekibi, 1 krokici, 1 operatr (takeometreyi kullanan), 1 yazc ve yeterince miracdan oluur. Ekibi, krokici ynlendirir. Takimetrik alm iin operatr takeometreyi, konumu ve ykseklii bilinen (genelde poligon) bir noktaya kurar ve alet yksekliini (aletin zerine kurulduu zemin noktas ile aletin yatay ekseni arasndaki dey uzaklk) elik erit ya da mira ile ler. ncelikle konumu ve ykseklii bilinen baka bir noktaya baklarak yatay ve dey a okumalar ile birlikte mira okumalar yaplr. Matematiksel olarak bilinen tek bir noktaya bakmak yeterlidir. Fakat kontrol amacyla bilinen ikinci bir noktaya daha baklarak ayn okumalar orada da yaplr. Yaplan okumalar, yazc takimetrik lm izelgesine kaydeder. Krokici, miraclarla birlikte llecek yeri dolaarak, detay yerinde izer ve miraclara, miray tutacaklar yerleri gsterir. Her mira tutulan noktaya bir numara verilir ve l krokisinde x iaretiyle (elektrik direi, sokak lambas vb. zel gsterimi olan noktalar hari) gsterilir. Kontrol amacyla 10 noktada bir, yazc ile numaralar karlatrlr ve bir hata varsa dzeltilir. Nokta numaras, haritas yaplacak blge iin 1 den balar ve birbirini izleyerek devam eder. Takimetrik olarak yollar, elektrik, telefon direkleri, byk aalar, duvar, dere, tepe, ev gibi arazinin karakteristik zellik gsteren yerleri ile ykseklik erilerinin izimini salayacak ekilde belli aralklarla mira tutularak arazi taranr. Bir poligon noktasndan alnabilen tm detayn lmleri yaplr. Alet (takeometre) bilinen baka bir noktaya kurularak ayn ilemler tekrarlanr. Noktalarn numaralanmas kald yerden devam eder. Takeometre miraya yneltilince, gzlem izgilerinin alt izgisi (kk okuma deerin olduu izgi) mirada 100 cm deerine tatbik edilir. Eer 100 deeri okunamyorsa, 200 deerine, o da okunamyorsa 300 deerine tatbik edilir. Onlar da grlemiyorsa zellikle aalk blgelerde desimetre balanglarna da tatbik yaplabilir. Mira zerinde alt, orta ve st izgi okumalar yaplr. Daha sonra yatay a ve dey a okunur. Yazc, operatrn okuduu deerleri takimetrik l izelgesine kaydeder. Yazc, orta-alt izgi okuma fark ile st-orta izgi okuma farkn alarak bunlarn birbirine eit olup olmadn kontrol eder. Eer farklar, birbirine eit deilse operatr uyararak mira okumalarn yeniden yapmasn salar. Bu iki farkn toplam, ayn zamanda st izgi - alt izgi okuma farkna eit olmas gerekir. Miralar, nokta zerine kresel dzeci yardmyla dey olarak tutulurlar.

83

Takimetri 4.1.2. Uzunluklarn Optik Olarak llmesi : Yatay eksen Objektif Mira
Alt izgi okumas

f C

st izgi okumas

s ekil 4.2 Uzunluklarn optik olarak llmesi

l p f = D' = l D' f p C = +f f S = D' +C = l + C p f = k denilirse, p S = k l +C olur. Aletlerde C = 0 ve k = 100 dr. Bu durumda, S = k l = 100 l
olur. Burada k=100 katsays, cm biriminde bulunan mira farklarnn m birimine dntrlmesini salar. Yalnz bu forml, optik eksen yatay, yani miraya dik olduu zaman geerlidir. Hlbuki eimli arazide optik eksen miraya dik deildir.

st izgi Alt izgi Z S

t h

s
B

i
A

ekil 10.3 Takimetrik almda yatay uzunluun ve ykseklik farknn belirlenmesi

84

Takimetri
N = cos SN = C+ k N = C+ k cos S = SN cos = C cos + k cos2 cos cos2 alnabilir (C kk bir deer ve cos da 1 e yakn). S = C cos2 +k cos2 = (c+k ) cos2 C = 0 ise, yatay uzunluk, S = k cos2 = k sin2Z olur. h = S sin = (c + k cos) sin = c sin + k sin cos sin sin = cos alnabilir. h = c sin cos + k sin cos = (C + k ) sin cos h = (C+ k ) sin2 C = 0 ise, h = k sin2 = k sin2Z olur. Ya da S yatay uzunluu bilindiine gre h, h = S cotZ = S / tanZ eklinde hesaplanabilir. Durulan noktadaki alet ykseklii i, miradaki orta izgi okumas (iaret ykseklii) t ise, baklan noktann ykseklii; HB = HA + i + h t Ya da h yerine karl yazlrsa, HB = HA + i + k sin2Z t HB = HA + i + S / tanZ t formlleri ile bulunur. rnek :
DN P2 i=1.45
HP2=100.00

BN P1 P3 1 2 3

Yatay A 0g.000 221.150 21.452 75.765 125.360

Dey A 101g.380 96.410 98.483 103.550 102.130

Mira Okumas

Orta-Alt st-Orta

st-Alt 144.6 102.8 28 83 44.8

Yatay Uzunluk 144.53 m 102.47 27.98 82.74 44.75

h -3.134 5.785 0.667 -4.619 -1.498

Ykseklik H 96.59 m 105.72 100.98 94..42 98.73

101.45

100 172.3 244.6 100 151.4 202.8 100 114 128 200 241.5 283 100 122.4 144.8

72.3 72.3 51.4 51.4 14 14 41.5 41.5 22.4 22.4

85

Kaynaklar

KAYNAKLAR Aydn, . Banger, G. Baumann, E. : lme Bilgisi 2, Yldz Teknik niversitesi Basm-Yayn Merkezi, niversite yayn no: YT. N. DN97.0318, 1997. : Hassas Nivelmanda Hata Kaynaklar. .. Orman Fakltesi Dergisi, Seri A, 2/1981, Ayr Bask. : Vermessungskunde, Lehr-und bungsbuch fr Ingenieure, Band I, ISBN 3-427-79041-x, Ferd. Dmmler Verlag. Bonn-1986. Baumann, E. :Vermessungskunde, Lehr-und bungsbuch fr Ingenieure, Band II, ISBN 3-427-79051-7, Ferd. Dmmler Verlag. Bonn-1985. Demirel, H. Demir, C.; Cingz, A. Erbudak, M. Grkan, O. Heck, B. Kahmen, H. Kahmen, H. Ko, . : Harita ve Kadastro Mhendislii, say:44, 1983 : Trkiye Ulusal Dey Kontrol A (TUDKA-99), http://www.hgk.mil.tr :Tuluolu, A. : Fiziksel Geodezi. DMMA yaynlar Say:129, zarkada Matbaas, stanbul1976. : Fiziksel Jeodezi, Weikkoa Heiskanen ve Helmut Moritzden eviri, Karadeniz niversitesi Basmevi, Trabzon1984. : Rechenverfahren und Auswertemodelle der Landesvermessung. 2. auflage, Herbert Wichmann Verlag, Heidelberg 1995. : Vermessungskunde I, Walter de Gruyter, Berlin . New York-1988. : Vermessungskunde III, Walter de Gruyter, Berlin . New York-1988. :lme Bilgisi I, ISBN 975-95964, stanbul 1988.

Mser, M.; : Handbuch Ingenieurgeodaesie, Grundlagen. Herbert Wichmann Mller, G.; Verlag, Heidelberg - 2000. Schlemmer, H.; Verner, H. zbenli, E.; Tde, T. zgen, M.G. Songu, C. : lme Bilgisi. Pratik Jeodezi. Matbaa Teknisyenleri Basmevi, stanbul -1972. : Toporafya (lme Bilgisi), stanbul -1984 : lme Bilgisi, kinci cilt, Ankara -1975.

86

Kaynaklar
erbeti, M. erbeti, M. Ulsoy, E. Ulsoy, E. :lke Temel Jeodezik An Tarihesi, Nirengi, Nivelman ve Gravite Alar, Harita ve Kadastro Mhendislii 1992 say 72). : Trk Haritacl Tarihi s:65, Trabzon 1995 :Matematiksel Geodezi, DMMA Yaynlar Say:144, stanbul 1977 :lke Jeodezi Alar, Ders Notu, T Jeodezi ve Fotogrametri Mhendislii blm, Jeodezi Krss Yaynlar No:2, stanbul 1976. : Mimarlk lme Bilgisi, Klasik ve Fotogrametrik Yntemler, Rlve almalar. DMMA Yaynlar Say:140 : Harita ve Kadastro Mhendislii. Say:83, 1997. :Jeodezik Amal Elektromagnetik lmeler C:II. Y, stanbul-1984.

Uzel, T. rkl, E. Uzel, T. Glal, E. Uzel, T.

AnaBritannica, cilt:18, s:139, Ana Yaynclk A.. stanbul, 2000. Aklamal-rneklemeli Byk lekli Haritalarn Yapm Ynetmelii, TMMOB Harita ve Kadastro Mhendisleri Odas stanbul ubesi, 1992. Byk lekli Harita ve Harita Bilgileri retim Ynetmelii, 2005

87