ORTADOU

Bernard Lewis

ORTADOU
Bernard Lewis

3- BASKI

eviri: Selen Y. Kolay

arkada

arkada YAYINEV Mithatpaa Cad. 28 / C Ankara Tel: (0312) 434 46 24 (4 hat) Faks:(0312)435 60 57 e-posta: info@arkadas.com.tr www.arkadas.com.tr

Kitabn zgn Ad: The Middle East, Bernard Lewis 1. bask, Weidenfeld & Nicholson, 1995 2. bask, Phoenix Press, 2000 3. bask, Phoenix Press, 2003 Bernard Lewis, 1995 Orion Publishing Group Ltd. ile yaplan zel anlama sonucu yaynlanmitr.

Trke yaym haklar arkada yaymevinindir. Yayncmm yazl izni olmadan hibir biimde ve hibir yolla, bu kitabn ieriinin bir ksm ya da tm yeniden retilemez ya da datlamaz.

ISBN:975-509-442-3 ANKARA, 2006 3. BASKI

eviri Yayna Hazrlk Sayfa Dzeni Bask

: Selen Y. Kolay : Mehtap ayrl : Mehmet Yaman : zkan Matbaaclk ve Gazetecilik Ltd. ti.

NDEKLER nsz 1. KISIM Giri vii 1

2. KISIM Gemi 1 Hristiyanlk ncesi 2 slamiyet ncesi 3- KISIM 3 4 5 6 7 4. KISIM 8 9 10 11 12 13 5. KISIM 14 15 16 17 18 19 slamiyet'in Douu ve Ykselii Kkenler Abbasi Halifelii Bozkr Halklanmn Gelii Moollar'm Ardndan Barut mparatorluklar Kesler Devlet Ekonomi Sekinler Halk Hukuk ile Din Kltr Modern a Mcadele Deiim Etki ve Tepki Yeni Dnceler Savalar zgrlkler Notlar Kaynaka Takvim Hakknda Kronoloji Haritalar Dizin

23 37 57 84 97 116 127

153 181 207 238 253 283 315 331 353 365 385 415 453 458 460 462 470 481.

ONSOZ

Ortadou'nun tarihini tek bir ciltle anlatan, ounluu slamiyet'in ortaya kyla balayan ya da Hristiyanlk ann balangcyla^sona eren birok kitap yazlmtr. Ben kitabma Hristiyanln ortaya k ile balarken iki ama gdyorum. lk amacm, slam Devleti'nin kurulmas ve Hz. Muhammed'in grevinin odandaki slamiyet ncesi Arabistan ile byk Bizans ve Pers imparatorluklarn tarihteki mtevaz yerlerinden kurtarmaktr. Yzyllardr Ortadou'yu paralayan ve paylaan bu birbirinin kart gler yzeysel bir yaklam hak etmiyor dorusu. kinci amacm ise, bugn tandmz Ortadou ile blgenin tarihi belge ve antlar araclyla tandmz eski uygarlklar arasnda kpr kurmaktr. Hristiyanln balangcnda, baka bir deyile Hz. sa ile Hz. Muhammed arasndaki dnemde, Pers mparatorluu'nun batsnda kalan blgeler Helenletir-me, Romallatrma ve Hristiyanlatrma srelerinden srasyla geerken eski uygarlklarn tm izleri olmasa da anlan kaybolmutur. Kaybolan anlarn bir blm modern a arkeologlan ve doubilimcileri tarafndan yeniden gnma karlmtr. lka'n sonlanndan balayarak Ortaa'dan modern Ortadou'ya kadar dorudan sregelen balantlar dikkate deerdir. . Ortadou tarihinin kaleme alnmas iin yaplan ilk modern giriimlerde, tarihin derinlemesine ve kolay anlalmasnda olmazsa olmaz deilse bile zorunlu olan siyasi ve askeri olaylarn tarihesine nem verilmitir. Tarihilere teekkrlerimle birlikte, ok gerekmedike siyasi tarihi anlatmadan, zellikle ekonomik, toplumsal ve en nemlisi kltrel tarih zerinde durdum. Bu bak asyla, ada kaynaklardan yararlandm; tariheler, seyahatnameler, belgeler, yaztlar, zaman zaman da ykler ve
VII

ONSOZ

iirlerden alntlar yaptm. Kaynaklann var olan ngilizce evirilerini kullandm, evirisi olmayanlari kendim evirdim. Yazl belgelerin yan sra, resimlerin katks da ok nemli oldu. Metinlerden ve hatta analizlerden ok da kolay elde edilemeyen grler saladlar. Bylesine nemli, zengin ve hareketli bir blgenin iki bin yllk tarihini bir kitap cildine sdrmaya almak, tad nemin byk bir ksmna deinememeyi de beraberinde getiriyor. Bu konuda alan her aratrmacnn kendi seimini yapmas gerekiyor. Benim de kendi kiisel seimimi yapmam gerekti. Daha ok en zgn bulduum olaylara, kiilere ve durumlara nem verdim. Ne kadar baarl olduuma siz okurlarm karar vereceksiniz. Princeton niversitesi'deki gen aratrmaclar, David Mariner, Michael Doran, Kate Elliott ve Jane Baun'a bu kitabn hazrlanmasnda ve sizlerle bulumasndaki nemli katklan iin teekkrlerimi ve takdirlerimi sunuyorum. zellikle titiz, bilimsel ve.eletirel yaklam iin Jane Baun'a sonsuz teekkrler. Asistanm Annamarie Cerminaro'ya kitabn ilk taslandan son durumuna kadar her aamasndaki zenli ve sabrl katks iin teekkr ediyorum. Kitabn resimiendirilmesi, editrl ve.yaynlanmasnda deerli emekleri ve sabrlan iin Benjamin Buchan, Tom Graves ve dizini hazrlayan Douglas Matthews'e teekkr ediyorum. Kitabn hazrlanma srecini hzlandrmak ve sonucun niteliini artrmak iin ok aba gsterdiler. Katkda bulunan herkese, kabul ettiim tm nerileri ve fikirleri iin teekkr ediyorum; kabul etmediklerim iin ise kendilerinden zr diliyorum. Bundan da aka anlalaca gibi, kitapta olabilecek tm hatalar bana aittir. BERNARD LEWIS Princeton, Nisan 1995

viii

1. KISIM

Giri

GR Gn iinde herhangi bir saatte insanlarn, aslnda yalnzca erkeklerin, bir masada oturup bir bardak ay ya da bir fincan kahve ierken yannda da sigaralann tellendirdikleri, gazetelerini okuyup, tavla oynarken bir kenardaki televizyon ya da radyoya kulak verdikleri kahvehane ya da ayhanelere Ortadou'nun pek ok ehrinde ska rastlanr. Ortadou'daki kahvehanelerde zamanlann geiren insanlarn d grnleri Avrupa'daki, zellikle de Akdeniz Avru-pas'ndaki kahvehanelerdeki insanlardan farkl deildir. Ancak elli yl nce ayn yerde bulunan insanlardan ok farkl, yz yl nceki insanlardan ise bambakadr. Byle bir fark, Avrupa'daki bir kahvehanede bulunan insanlar iin de sz konusudur ama bu iki farkllk birbirine benzemez. Avrupal'nn giyim, grn, tavr ve davranlarnda ortaya kan deiikliklerin neredeyse tamam Avrupa kkenlidir. Birka istisnas olmakla birlikte, bu deiim toplumun kendisinden kaynaklanr; istisnalar ie yakn ilikide bulunulan Amerikan toplumundan etkilenmitir. Ortadou'da gerekleen deiiklikler ise, bu durumun tam aksine d kaynakldr. Ortadoulu'nun kendi geleneklerine tmyle yabanc toplumlardan ve kltrlerden kaynaklanmtr. Kahvehanedeki bir masann banda bir iskemleye oturmu gazete okuyan adam, kendisinin ve daha nce de anne babasnn yaamlarn etkilemi olan deiiklikleri tamaktadr. Hali, tav-n, d grn, giyinii ve davranlan, hatta kimlii ile modern alarda Ba'dan gelip Ortadou'yu etkisi altna alan son derece gl ve ykc deiiklikleri simgeler. Aka grlen ilk ve en belirgin deiiklik giyini biimindedir. Geleneksel giysiler giymesi de olasdr ama ehirlerde

GR

buna pek rastlanmaz. Genellikle Bat tarznda gmlek ve pantolon ya da gnmzdeki gibi tirt ve kot giyer. Giyinmek, zellikle dnyann bu blgesinde, yalnzca rtnmek, souktan ve scaktan korunmak iin deil, kimliini tanmlamak, kkenini gstermek ve ayn gruptakilerce tannmak iin ok nemlidir. M.. VII. yy'da peygamber Zephaniah'n kitabnda (1:8), Allah'n "Kurban gnnde tuhaf biimde giyinen herkesi" cezalandraca yazyordu. Museviler'in ve sonra da Msl-manlar'n kitaplarnda inananlarn inanmayanlar gibi giyinmemeleri, kendi ayrt edici giysilerini giymeleri buyrulur. "Onlar gibi olmamak iin kafirler gibi giyinmeyin" genel bir uyandr. Hz. Muhammed'e atfedilen bir hadise gre "barts, inanszlkla inan arasndaki snr" olarak kabul ediliyor. Bir baka hadise gre, "dierlerine benzemeye alan onlardan biri olur". Yakn zamanlara kadar, baz yerlerde gnmzde bile, her etnik grubun, her dini zmrenin, her airetin, her blgenin ve bazen de her meslek grubunun kendine zg, ayrt edici br giyini ekli vardr. Kahvehanede oturan adamn (Trkiye dnda) hl bir tr apka, belki bir takke ya da daha geleneksel bir ey giymesi olasdr. Osmanl'dnemine ait mezarlklan grenler, kiinin yaarken giydii baln mermerden yaplm bir benzerinin mezar talarnn zerinde yer aldn anmsayacaktr. Bir kadya ait mezar tanda kad sar, bir yenierinin mezar tanda katlanm elbise koluna benzeyen zel yenieri bal bulunur. Mezar talannda kiinin yaarken yapt meslei simgeleyen balk yer alr. Bir kiiyi mezarnda da brakmayan bir ayrmn, o kii yaarken ne kadar fazla nemli olduu ortadadr. Yakn zamanlara kadar Trkedeki "apka giymek" deyimi ngilizcedeki "to turn one's coat" (paltosunu tersyz etmek) eklindeki-eski bir deyimle ayn anlamda kullanlyordu. De4

GR

yimin anlam dininden dnmek, baka dine gemekti. Gnmzde Trkiye'de apka, kasket ya da dindarlarn giydii balk gibi pek ok trde apka kullanld dnldnde artk bu deyimin anlamn kaybettii aktr. te yandan Arap lkelerinde Bat tarznda apkalar nadir kullanlr, ran'da bile durum ayndr. Giyinme tarznn, zellikle de apkann Batllama sreci, Ortadou'nun modernleme aamalann gstermesi asndan nemlidir. Modernlemenin gerekletii pek ok alanda olduu gibi giyimde de deiimin balangc askeriye ile olmutur. Batl askeri niformalar, reformcular asndan byl bir ekicilie sahipti. Mslman hkmdarlar, sava alanlarnda ordu-lannn kafir dmanlar karsnda pe pee yenik dmesiyle birlikte, istemeyerek de olsa dmanlarnn silahlarnn yan sra, kurumlarn, Bat tarznda niformalarn ve tehizatlarn da benimsediler. XVIII. yy sonlarnda Osmanl ordusundaki ilk reform almalarnda Batl silahlan ve talim yntemlerini benimsemelerinin gerekli olduu dnlse bile, Batl niforma-lan benimsemeleri gerekli deildi. Bu, askeri deil toplumsal bir seimdi. Bu seim, Libya ve ran slam Cumhuriyeti de dahil olmak zere tm Mslman lkelerin modem ordular tarafndan yaplmtr. Batl silahlarn ve taktiklerin etkileri ve gleri nedeniyle tercih- edilmeleri bir zorunluluk olmutur, ancak niforma ve siperli kasket iin herhangi bir zorunluluk olmad halde hl giymektedirler. Bu tarz deiiklii, iddetle ve net olarak kar kanlar iin bile Bat kltrnn sregelen ekiciliinin ve otoritesinin bir kant olmutur. Askeri niformalardaki en son deiiklik apkada oldu. ou Arap lkesinde kahvehanedeki adamn bugn bile, desen ve rengiyle toplumsal ya da blgesel aidiyetini simgeleyen geleneksel bir apka giyiyor olmas mmkndr. Ban rtl5

GR

meinin sembolik durumu aka ortadadr. Mslmanlar iin nemli bir nokta da ou Avrupal apka tarznn siperli olmas nedeniyle namaz klmaya engel oluuydu. Hristiyanlar'in aksine Mslmanlar, Museviler gibi bir sayg ifadesi olarak balar rtl ibadet ederler. Mslman ibadeti olan namaz, aln yere deerek secde etmeyi gerektir ancak apkann siperi bunu engeller. Ortadou'daki Mslman ordular Batl niformalarn neredeyse aynsn giymiler ancak uzunca bir zaman Batl apkalar giymeyip, geleneksel apka tarzlarn srdrmlerdir. XDC. yy'm ilk nemli reformcularndan Sultan II. Mah-mud (padiahl 1808-1839) Arapada "tarb" ad verilen yeni bir apka trn, fesi getirmiti. nceleri kabul grmeyen ve kafir icad olarak grlen fes zamanla kabul edilerek Mslmanln bir simgesi haline geldi. Trkiye Cumhuriyeti'nin kurucusu ve ilk cumhurbakan Mustafa Kemal Atatrk tarafndan 1925'te fesin kaldrlmas da tpk kabul edilirken olduu kadar sert tepkilere yol at. Toplumsal sembolizmin uzman olan Atatrk, fesin ve geleneksel erkek apkalarnn yerine Avrupal apka ve kasketlerin giyilmesi yasasn koyarken, yap ey kesinlikle bir otoritenin yersiz kaprisi deildi. Kendisi de, yannda olanlar da, ona kar kanlar da verdii bu nemli toplumsal kararn anlamn ok iyi biliyorlard. Bu trden bir deiim ilk deildi. XIII. yy'da Ortadou'nun Mslman topraklar Moollar tarafndan fethedilmi, Hz. Muhammed dneminden sonra ilk olarak Mslman olmayan bir hkmdar baa gemi ve Mslmanlar askeri alanlarda Mool yntemlerim benimsemilerdi. Moollann himayesine hi girmemi olan Msr'da bile Mslman emirleri Moollar gibi giyinmeye, onlarn tehizatlarn kullanmaya ve Mslmanlarn adetleri salann ksa kesmek olduu halde, Moollar gibi uzatmaya .balamlard. Mslman ordularnn Moollann ni6

GR

formalarn ve tehizatlarn benimsemelerinin nedeni bugn giydikleri niforma ve siperli apkalar benimseme nedenlerine dayanyordu. Bu neden, benimsedikleri eylerin zamanlarnn en nemli askeri gcnn d grnn ve taktiklerini simgeliyor olmasyd. Moollarn niformalarnn, tehizatlarn ve sa biimlerinin etkileri 1315 ylna kadar srmtr. Ortadou'daki Mool hakanlarnn Mslmanl kabul etmelerinin ardndan, Msr sultan askerlerin salarn kesmelerini, benimsedikleri Mool tarzn brakmalarm, geleneksel Mslman giysilerini ve apkalarn giymelerini emretmiti. Byle bir deiiklik modern Mslman ordularnda henz olmamtr. Askeriyeden sonra sarayda deiimler olmaya balad. Sultann giysileri Batllarn ayns gibi grnmemesi iin farkllatrmaya allm ama ok farkl olmayan yine Bat giysisi gibi grnen bir deiim geirmiti. Sultan II. Mahmud'un askeri giyim reformundan nce ve sonra yaplm iki portresi Topka-p Saray'nda yer almaktadr. Ayn ressamn yapt anlalabilen bu iki portrede II. Mahmud ayn an stnde, ayn adan grnr. Portrelerden birinde geleneksel Osmanl giysileriyle, dierinde pantolon ve ceket ile resmedilmitir. Atatrk daima yapt gibi konuyu temelinden ele alarak "Uygar giysiler giyelim" derken neyi anlatmak istemitir? Eski uygarlklarn giysileri neden uygar deildir? Atatrk'e gre uygarlk, modernliktir, yani Bat uygarldr. Sultandan sonra sarayda da Batl giyim tarz etkili olmutur. lk kez o dnemde siviller iin giyim kanunlar konuldu ve uyguland. Osmanl saray memurlannn giymeye baladklar pantolon ve redingot, dier memurlara da yayld. XIX. yy sonlarnda artk Osmanl topraklanndaki tm devlet memurlan trl pantolon ve ceketler giyiyorlard. Giysilerdeki bu deiim, toplumsal yapnn nemli bir deiim iinde olduunun gs7

GR

tergesiydi. Yeni giyim tarz memurlardan sonra ehirlerde yaayan halk arasnda da benimsenmeye balad. ran'da bu boyuttaki bir deiimin gereklemesi zaman almtr. Osmanl'da da, ran'da da ii snfnn ve krsal kesimde yaayanlarn Batl giysileri benimsemeleri uzun srmtr ve henz tamamen benimsenmemitir. 1979 slam Devrimi'nden sonra bile ran Cumhuriyeti devlet adamlar Batl tarz ceket ve pantolon giymilerdir. Kravat takmay benimsemeyerek Batl geleneklere ve kstlamalara kar koydu klann gstermeye almlardr. Kadnlarn giyiminde Batllamaya ve modernlemeye kar-' direni gl olmutur. Deiim, ok sonralar yaanmtr, bugn de olduu gibi, hibir zaman erkeklerdeki orana ulaamamtr. Mslmanlarn kadn ahlak ile ilgili kurallar bu durumu olduka kritik bir sorun ve ska gndeme gelen bir tartma konusu haline getirmitir. Atatrk bile erkekler iin fesi ve geleneksel apkalar yasaklad halde, kesinlikle peeyi yasaklamamtr. Peenin kaldrlmasn, erkeklerin balklarnn kaldrlmasndaki gibi kanuni yaptrmlar deil, toplumsal bask salamtr. Kadn giyimindeki deiiklik sreci, baka konulardaki gibi farkl kadn gereklerini ortaya koymaktadr. Kahvehanede kadnlara nadiren rastlanr, onlar da ounlukla geleneksel giyim tarzna uygun olarak rtnmlerdir. Ama baz lkelerde, zengin olanlarn gittikleri pahal otel ve kafelerde modern giyimli, baka bir deyile Batl tarz giyinmi kadnlara rastlanr. Bat kart, radikal lkelerde giyimde gerekleen deiim, baka bir ciddi deiimi gstermektedir. Bu lkelerde yaayanlarn tamamen olmasa bile baz Batl giysileri giymesi gibi, devletler de yazl bir anayasa, bir yasama meclisi ve eitli seim biimleri kullanarak Batl tarz ceket ve apka giymi olmaktadr. Eski ran'da veya kutsal slami tarihlerinde yer almamasna s

GR

ramen, ran slami Cumhuriyeti'nde durum byledir:" Kahvehanedeki bir masa banda, bir sandalyede otururken braktmz adama dnecek olursak, her iki eya da Bat etkisinden gelen yeniliklerdir. Antik alarda ve Roma dneminde Ortadou'da masa ve sandalye kullanlrd ama Arap fetihlerinden sonra yok oldular. Araplar aacn az, tahtann deerli olduu bir lkeden gelmilerdi. Yn ve deri bol olduu iin evleri ve tm binalar demekte, giysileri yapmakta bunlar kullanrlard. Hallarla kaplanm minderlerde ve divanlarda (divan szcnn kkeni Ortadou'dur) oturur, sslemeler yaplm tepsilerde yemek yerlerdi. XVIII. yy'n banda yaplan Osmanl minyatrlerinde Osmanl saray kutlamalarnda Avrupallarn figrleri yer alr. Avrupallar ceketleri, pantolonlar ve apkalaryla birlikte zerine oturduklar sandalyeleri ile Osmanllardan ayrlrlar. Osmanllar konukseverlikleri ile tannrd ve Avrupal konuklann sandalye ile arlamlard ama kendileri kullanmazlard. Kahvehanedeki adam imdi kahvesini ierken sigarasn tttryor. Sigara Bat, daha dorusu Amerikan kkenlidir. Ttnn Ortadou'ya XVII. yy'n banda ngiliz tccarlar tarafndan getirildii ve ok ksa srede popler olduu bilinmektedir. Kahve ise XVI. yy'da gelmitir. Habeistan'da kan kahve Gney Arabistan'a oradan da Msr, Suriye ve Trkiye'ye gitmitir. Trk tarihileri kahvenin Kanuni Sultan Sleyman'n zamannda (15201566) biri Halep'ten, dieri am'dan gelen iki Suriyeli tarafndan getirildiini ve bunlarn stanbul'un ilk kahvehanelerini atklarn sylemektedirler.- Kahve ok rabet grmtr, yle ki Halepli kahvehane sahibinin yl iinde be bin altn kazand rivayet edilir. Kahvehane kltrnn olumas, hem bakaldndan korkan devlet adamlarnn, hem de bu tr keyif verici maddelerin slam hukukuna aykr olmasn-

GR

dan kayglanan din adamlarnn telaa kaplmasna yol amt. l633'te Sultan IV. Murad kahveyi ve ttn yasaklam ve ienlerin ldrlmesini buyurmutu. Ttnn destekileri ve kartlar arasndaki tartmalar srerken, l634'te ttn tiryakisi olmas nedeniyle grevinden alnarak srgne gnderilen ba mft Mehmed Bahai Efendi'nin fetvasyla ttn yasal ilan edildi. Ayn ada yaam Osmanl yazar Katip elebi ttnn yasallatrlmasn kendi bamll yznden deil, yasak olann daha ok istek douraca ilkesinden ve halkn yararna yapldn sylemitir.1 Kahvehanedeki adam gazete okurken ya da birinin okuduu gazeteyi dinlerken grebiliriz. Gazete, tek tek kiileri ve toplumun tamamn etkileyen en genel ve byk deiikliklerden biridir. Gazete, blgenin byk blmnde, Ortadou'da en yaygn kullanlan dil olan Arapa dilinde baslr. Verimli Hal'de (Mezopotamya-Suriye ve rdn blgesi), Kuzey Afrika'da ve Msr'da eski alarda konuulan diller yalnzca dini trenlerde ya da kk aznlklar arasnda kalmak suretiyle yok olmutur. Musevilerin dini ve edebi dil olarak koruduklar, modern srail devletinde siyasi ve gndelik dil olarak yeniden kullanmaya baladklar branice tek istisna olarak kalmtr. ran'da konuulan eski dilde deiiklikler olmu ama yerini Arapa'ya brakmamtr. Ancak slamiyet'in yaylmasyla birlikte Arap harfleri kullanlmaya balanm, ok sayda Arapa szck Farsa'ya gemitir. Farsa'nn bana gelenler, Trke-nin de bana gelmitir. Ancak reformcu Cumhurbakan Mustafa Kemal Atatrk, Trkenin yazmnda kullanlan Arap alfabesinin yerine yeni Latin alfabesini getirmi ve bylece nemli bir kltrel deiimi gerekletirmitir. Trki dil ailesinden dillerin konuulduu Sovyetler Birlii'nin baz eski cumhuriyetlerinde deTrklerdeki durumun benzerine rastlanr.
10

GR f

Antik alardan itibaren Ortadou'da yazya rasdanr. Yazr

nn bulunmasndan nce kullanlan simge, iaret ve resim diz gelerinin gelitirilmesi ile bulunan ilk alfabenin anavatan OrS tadou'dur. brani, Arap, Latin ve Yunan alfabeleri, Levant kiysnda (Dou Akdeniz) yaayan ve ticarede uraan halklarn ilk alfabelerinden kaynaklanmtr. Alfabe ile metinlerin yazl mas ve zmlenmesi kolaylarken, VIII. yy'da in'den ka dn gelmesi ile yazl metinlerin retimi ve yaylmas ok daha hzl olmutur. te yandan, Uzakdou'da ortaya kan matbaa Bat'ya doru ilerlerken Ortadou'ya uramamtr. Ancak mat baann hi bilinmiyor olmad, Ortaa'da kullanlm bir tr tahta basks izlerinden anlalmaktadr. XIIL yy'n sonlarnda ran'n Mool hkmdarlarn kat para basma giriimleri, ii lere kat para deyip vergilerini altn olarak almak istedikleri iin paraya kar doan gvensizlik nedeniyle baarl olama mt. Matbaann Ortadou'ya girii in'den deil, Trkiye'den olmutur. Kafir, lkelerde olanlarla ilgilenmemeyi tercih eden Osmanl tarihileri, matbaamn icad ile ilgilenmi, Gutenberg ve ilk matbaa makinesi ile ilgili birka satr bile yazmlard. Or tadou'ya matbaay 1492'de spanya'dan srgn edilen span, yol Musevileri'nin de getirdiine ilikin kaynaklar vardr. Mat. *j baa ile birlikte, basl kitaplarla Bat el sanatlarn, dncele rini, yeteneklerini ve bunlar retme bilgisini de getirmilerdi. Museviler'den sonra Mslman olmayan baka topluluklar da benzer etkilenmeye yol amtr. Bu etkinlikler, halkn tamam nn kltrn etkileyecek denli gl olamam ama balang noktas olmutur. Osmanl arivlerindeki vasiyetname belgele rinden, Avrupa'daki Arapa harflerle baslm kitaplan Msl manlarn satn ald anlalmaktadr. XVIII. yy'n banda stan bul'da kurulan ilk Mslman matbaasnda Hristiyan ve Muse vi ustalar almlar.
11

GR

Gazetelerin ortaya k ok sonra olduu halde, Mslman aydnlar basnn olanaklarnn ve elbette tehlikelerinin farkndaydlar. l690'da Fas'n spanya elisi olan, Vezil-el Gassani lakapl Muhammed ibn Abdl Vahab, gazetelerden "haberler yazd sylenen ama sansasyonel yalanlarla dolu yazlar basan yaz fabrikalan" olarak sz etmitir.2 XVIII. yy'da Osmanllar'm Avrupa matbaasn bildikleri ileri srlmekteydi. Basn Ortadou'ya dorudan Fransz Devrimi'nin bir sonucu olarak girmitir. Ortadou'da baslan ilk gazete, 1795'te Fransz Elilii'nde baslm olan Gazette Franaise de Constantinople'dir. Fransz vatandalar iin baslm olmasna karn, Fransz olmayanlar-ca da okunmutur. General Bonaparte araclyla Msr'a ulamasndan sonra Kahire'de Fransz gazeteleri ve resmi gazetelerin basmna balanmtr. Kahire'de Franszlar tarafndan Arapa bir gazete karld konusunda bilgiler olmasna karn, bugne kadar bu gazeteye rastlanmam olmas, gazetenin hayata geirilmemi olduunu gstermektedir. Geleneksel Mslman toplumlarnda hkmdarlar, nemli deiiklikleri eitli yollarla halka bildirirlerdi. Sikkelerin zerindeki yazlar ve camilerdeki cuma hutbesi bu ama iin kullanlrd. Sikkelerde ve hutbelerde hkmdann ad geerdi. Duada hkmdarlardan birinin adnn sylenmemesi ya da yeni bir ad eklenmesi deiiklik olduuna iaretti. Cuma hutbesinin devamnda alnan nlemler ve yeni politikalar anlatlrd ve vergilerin kaldrlmas kamu yerlerinde yazl ekilde bildirilirdi. Saray airleri hkmdar iin vg iirleri yazarlard. Bu iirler kolay ezberlenebildii ve hzla yayld iin halkla ilikiler amal olurlard. Resmi tarihilerin yaynlad yazl belgeler nemli olaylar haber vermek amal kullanlrd. Osmanl sultanlarnn askeri basanlarn bildiren zafer mektuplar olan fetihnameler baka bir halkla iliki kurma yoluydu. Yazk ve szl ile12

GR

tiimi ynetime destek iin kullanma deneyimi olan Mslman hkmdarlar, ithal bir yenilik olan gazeteyi de nasl kullanacaklarn biliyorlard. Ortadou'da yerel bir matbaann kurulmas, ada ve rakip olan iki nemli reformcu ynetici, Msr'da Mehmed Ali Paa ve Osmanl Sultan II. Mahmud tarafndan gerekletirilmitir. Baka konularda olduu gibi bu konuda da Mehmed Ali Paa nc olmu, Sultan Mahmud da bir paann yaptn, bir padiahn daha iyi yapabilecei ilkesinden hareketle onu izlemitir. Mehmed Ali Paa nce Franszca, sonra da Arapa resmi gazete ile Sultan II. Mahmud ise Franszca ve Trke bir gazete ile ie balad. Ortadou'da yaynlanan gazeteler, uzun bir zaman yalnzca resmi gazeteler oldu. O zamann bir makalesinde, "Gazetenin amac hkmetin karar ve emirlerini halka bildirmektir."3 szleriyle anlatlan basnn bu durumu ve ilevi, blgede bugn de srmektedir. Gazete basmnn Ortadou'daki tarihini yazmak olduka zordur. Pek. ok gazete birka say yaynlanp kapanm olduundan tam bir ariv bulunmamaktadr. Bilindii kadaryla, resmi olmayan ilk gazete 1840'ta stanbul'da Trke baslan Ce-ride-i Havadis'tir. Gazetenin sahibi ve editr, bir ferman elde eden ilk kii olan William Churchill adnda bir ngiliz'dir. Gazete belirli aralklarla dzensiz olarak yaynlanmasna ramen varln srdrebilmitir. Ortadou'ya Krm Sava ile gelen ve o zamana kadar grlmeyen bir iletiim salayan telgraf, gazete basmnn dnm noktas olmutur. Churchill, Krm Sava iin blgeye gelen ngiliz ve Fransz sava muhabirlerinden biriyle anlam ve raporlarn Londra'daki gazetesine gndermesini salamt. Churchill'in gazetesi, Ceride-i Havadis haftada be gn kmaya balamt. Bylece nce Trkler, sonra da dier Ortadou13

GR

lular ttnden de, kahveden de daha fazla bamllk yapacak bir alkanla kaplm oldular. Ksa sre sonra Osmanl mparatorluu'nda yaygn dili Trke yerine, Arapa olan blgeler iin Arapa bir gazete karld. Savatan sonra, Arapa gazetenin yayn sona ererken, Trke gazetenin yayn srd ve onu bakalar izledi. 1860:ta stanbul'da Osmanl hkmeti tarafndan, yalnzca resmi bildirim amal olmayan, ayn zamanda imparatorluun iinden ve dndan haberler ve makalelerin bulunduu, gerek bir Arapa gnlk gazete karld. Ayn zamanlarda, Beyrut'ta Cizvit papazlar da Arap lkelerinin ilk gnlk gazetesini karmlard, emperyalistler ve misyonerlerin oluturduu iki byk tehlikeden ikayet eden Mslmanlar, bu adan haksz da saylmazlar nk onlara gnlk gazeteyi emperyalistler ve misyonerler vermitir. Basnn gelimesi gazeteciler ve okurlar iin beraberinde propaganda ve sansr olmak zere iki nemli sorunu getirdi. IX. yy sonlan ile XX. yy balarnda, zellikle ngiliz igalinin uygun koullar yaratt Msr bata olmak zere, gnlk, haftalk ve aylk basnda ok hzl ve yaygn bir gelime oldu. Msr'da kan yaynlar Arapa konuulan dier lkelerde yaygu> lanca, bu lkeler de kendi gazete ve dergilerini hazrladlar. Basnn gelimesinin etkileri ok byk oldu. Hem lke iinden hem lke dndan srekli haber alnabilmesi sayesinde, gazete ve dergileri okuyan ya da okuyanlan dinleyen sradan insanlarda, yaadklar ehir, lke, kta ve dnya hakknda ncesiyle karlatrlamayacak lde nemli bir bilinlenme oldu. Basn yeni bir siyasileme ve toplumsallama da ieriyordu. Krm Sava ile gelen tek yenilik basn olmam, Batl rneklere uygun belediyelerin oluturulmas, Bat tarznda devlet finansmannn, zellikle de kamu borlanmasnn getirilmesi gibi
14

GR

baka yenilikler de olmu ve bunlar gazetelerde yazlmt. Dilde de ok nemli deiiklikler olmutu, nce Trke ve Arapa'da, sonra Farsa'da, ilk gazetelerin resmi emirler gibi olan tarzndan, sonraki yllarda kan ve bugne kadar gelen gazeteci tarzna doru hzla bir ilerleme olmutu. Modern dnyann sorunlarn tartmak iin Ortadou gazetecilerinin artk yeni bir iletiim ortam yaratmalar zorunlu olmutu. IX. yy'daki gazeteler, Amerika Sava, Polonya'nn Rusya'ya direnmesi, Kralie Victoria'nn Parlamento'yu a konumas gibi haberleri veriyor ve bunlar tartyorlard. Bu tr haberleri verme ve tartma gerei Ortadou'nun modern gazetecilik ve siyasi dilinin olumasnda olduka nemli bir etkendir. Daha da nemlisi, Ortadou'da daha nce hi grlmemi yeni ama ok nemli bir meslein, gazeteciliin ortaya kmasdr. Gnmzde kahvehanede bulunan tek kitle iletiim arac gazete deildir. Kahvehanelerde mutlaka bir radyo ve televizyon bulunur. Ortadou'daki ilk radyo yayncl, Lond-ra'dakinden yl sonra, 1925'te Trkiye'de balamtr. Ancak iletiimleri baka lkelerin denetiminde olan pek ok lkede radyo yaynclnn balamas gecikmitir. Radyo yayncl, Msr'da 1934'te balam ve 1952 devrimine kadar nemli bir gelime gstermemitir. Trkiye 1964'te kurulan ve dorudan devlet denetiminde olmayan bamsz radyo yayn kurumu ile yine nc olmutur. Bir lkede radyo yaynclnn bamszl genellikle siyasi rejime kouttur. talyan faist hkmeti tarafndan 1935'te Bari'den yaplan Arapa yayn ile dardan dorudan propaganda yaynlan balamtr. Bylece, srasyla ngiltere, Almanya, Fransa, ABD ve SSCB'nin katldklar bir propaganda sava balam. Bu srada, Ortadou lkeleri de birbirlerine ynelik radyo yaynlan yapyorlard. Maliyeti televizyonun geliini geciktirmi olsa da, bugn televizyon
15

GR

Ortadou'nun her yerine girmitir. Okuryazarln nemli bir sorun olduu blgede kitle iletiiminin dorudan konuma yoluyla balamasnn devrimci bir etkisi olmutur. 1979 ran Devrimi, Ayetullah Humeyni'nin nutuklarnn kasetlerle datlmas ve emirlerinin telefonla verilmesi zellikleriyle dnya tarihindeki ilk elektronik olarak yrtlen devrimdir. Hitabet yeni bir boyut kazanm, ncesinde hayal bile edilemeyecek kadar ok kiiye nutuk verme olana yaratmtr. Genellikle, radyo ve televizyon yaynlarn lkenin hkmet biimi ve hkmeti yneten devlet ya da devjet bakan ynlendirir. Byk olaslkla da kahvehane duvarnda resmi bulunur. Bat tarz demokrasiyi baaryla alan ve uygulamakta olan az sayda lkede bu bakan demokratik yollarla seilen bir liderdir. Bu lkelerde medya devletin grleri kadar muhalefetin grlerini de aktarr. Ortadou'nun byk blmnde hkmdar genellikle otokratik bir hkmetin bakandr. Baz lkelerde otorite geleneksel ama lmldr ve belli bir lde gr farkllklarna izin verir. Baz lkelerde ise siyasi ya da askeri diktatrlerin totaliter dzenleri hkm srer ve medya totaliter bir fikir birliini temsil eder. Kahvehanede aslan resim, hkmetin biimi ya da devlet bakannn otoritesi her nasl olursa olsun, geleneklerden kkl uzaklamay ve bir yenilemeyi simgeler. 1721'de Fran-sa'daki Osmanl elisi bir yazsnda gelenek olarak kraln baka lkelerin elilerine portresini verdiini belirtmitir. Ancak "slamiyet'te resmin gnah olmas nedeniyle" kendisi baka bir hediye istemitir.4 te yandan, portre bilinmiyor deildi. Fatih Sultan Mehmed talyan ressam Bellini'ye portresini yaptrm, ayrca talyan ressamlarnn tablolarndan bir koleksiyon oluturmutur.Fatih'ten sonra yerine geen ve daha dindar olan
16

GR

olu bu koleksiyonu kaldrtmtr. Ondan sonra gelen sultanlar bu kadar titiz olmadklarndan Topkap Saray'nda sultanlarn ve dierlerinin geni bir portre koleksiyonu vardr. Modern alardaii lkelerin Hz. Ali ve Hseyin portrelerinden ve ok olmasa da Snni lkelerin lider portrelerinden tr slam ikonografisi olumutur. Eski Yunan ve Roma'dan itibaren Avrupa'da gelenekselleen portreli sikkelere Ortadou'da neredeyse hi rastlanmaz. Anadolu'daki birka kk Seluklu beyliinin sikkelerinde emirlerin portreleri grlr ama bunlar da Bizans geleneklerinin taklidinden baka bir ey deildir. Kahvehanede baka resimlere rastlanmaz ama erevelenip alm bir Kuran ayeti ya da Hz. Muhammed'in bir hadisi kesinlikle bulunur. slamiyet on drt yzyldr blgeye hakim en byk din olmutur. Kuran'daki birka sure ile yaplan cami ibadeti kolay ve sadedir. Namaz, yaratcya, ilahi ve tek olan Allah'a ballktr, bir dram ya da sr iermez. slam geleneinde iir ve mzie izin verilmez, heykel ve resim de puta tapma olarak kabul edildii iin yasaktr. Mslman sanatmda soyut ve geometrik ekiller tercih edilir, sslemelerde ounlukla sistematik yazlar kullanlr. Cami sslemelerinde yaygn olarak kullanlan Kuran ayetleri, evler ve kamu binalarnn duvar ve tavan sslemelerinde de kullanlr. Bat kltrne ait yntemlerin ilk etkileri sanat alannda olmutur. Ba'dan uzak ve Bat etkisine kapal ran'da bile XVI. yy'dan sonra resimdeki glge ve perspektif kullanm, insan figr izimi Bat etkisinde kalmtr. slamiyet'in insan resmini yasaklamasna karn, uzuca bir sredir Osmanl ve ran sanatnda var olan insan figr zelle-ip, kiisellemi, klie olmaktan kmt. Hkmdar portrelerinin para, pul ve duvarlarn zerine konmas hemen kabul grmez ve tutucu lkelerde puta tapmaya girdii dnldnden dine kfr saylr.

17

GR

Sanat dallarndan tiyatro Ortadou'da pek etkili olamad halde, sinema olduka etkili olmutur. 1897'de talya'dan Msr'a sessiz film getirilmitir. Ortadou, I. Dnya Sava srasnda Mttefik askerlerin izledii filmler sayesinde yeni bir iletiim aracn tanmtr. 1917'de Msr'da yerel filmler ekilmeye balam, 1927'de de ilk uzun metrajl film gsterilmitir. Bu tarih Ortadou'da sinema sanayisinin balangc olmutur. Gnmzde sinema sanayisi sralamasnda ABD ve Hindistan'dan sonra nc srada Msr yer alr. Batdan gelen yenilikler yle yerlemitir ki, bunlarn bat dan alndklan neredeyse unutulmutur. Kahvehanedeki adam eitimli, ok okuyan biriyse ve gzleri rahatszsa, Ortadou'ya XV. yy'da gelen Avrupa icad bir gzlk takyordur. Kahvehanedeki duvar saati ve adamn kol saati, Avrupa'dan gelmitir ve hl Uzakdou'dan ya da Avrupa'dan gelmektedir. Geen zamann an be an llebilmesi, toplumsal alkanlklarda gnmzde de sregelen nemli deiikliklerin belirleyicisi olmutur. Kahvehanedeki adam arkadalar ile birlikte kahve ierken, lmesi gerekmeyen saatlerini blgede ok eskilerden beri oynana gelen masa oyunlanna aynr. Tavla en favori oyundur, eitimli kiilerin tercihi satrantr. Ba'ya Ortadou'dan giden bu oyunlardan satrancn Hindistan'da doduu bilinmektedir. ki oyun, ran'da slamiyet'ten nce de oynanan oyunlardr. Her iki oyun, Ortaa'daki Mslman din bilginlerinin irade ve kaderden hangisinin daha nemli olduu konusundaki tartmalarnda prototip ve sembol idi. Hayat, her hamlesini oyuncunun setii, ngr ve ustalk sayesinde kazanaca bir tr satran mdr? Hayat, sonucunu zarlarn saptad, kimilerinin ans, kimilerinin Allah'tan gelen nceden belli yazg olarak kabul ettii," bir tr tavla mdr?
18

GR

Kahvehanede haberler ve konumalar ile birlikte' geleneksel ya da popler Ortadou mzii dinlenir. Bir lde Dou-lulam Bat pop mzii de dinlenir ama Bat sanat mziinin dinlenmesi pek olas deildir. Kltrel ve toplumsal adan en fazla Batllam eler arasnda Bat sanat mzii pek benimsenmemitir. Aralarnda srail Musevileri ve Lbnan Hristiyanlarnn olduu Batllam toplumlarda- Bat sanat mzii dinlenir. Trk operalar, bestecileri ve orkestralarnn varl batllamann Trkiye'de mzik alannda da gerekletiini gstermektedir. Sanat dallarndan mziin, zellikle de enstrmantal mziin dile duyarl olmamas farkl kltrlere kolayca girebileceini dndrse de Ortadou'da pek ok blgede, Bat sanat mzii snrl bir dinleyici kitlesi bulabilmitir. Bunun nedeni, Ortadou'nun arknn k yeri olmas olabilir. Bu durum, deiimin Bat etkisinin dank nce balayp tamamland mimari ve resimde, geleneksel biimlerinin neredeyse tamamen yok olduu edebiyatta; roman, tiyatro ve hatta iir gibi modern dnyann genel ablonlarna uyan yaplardaki dier sanatlarda ilgin bir eliki yaratmaktadr. Batllamann en yaygn olduu alanlardan biri sanatken, mzik en sonuncu ve en kstl olduu alandr. Aslmda bir toplumun unsurlar iinde mzik dardan gelen bir yabancnn anlayabilecei, kabul edebilecei ve uygulayabilecei en sonuncu unsur olduu iin bu da belki bir anlam tamaktadr. Ortadou'da bir kahvehaneye girildiinde dikkati ekecek ilk ey hi kadnn olmamasdr; eer varsa onlarn yabanc olduunu dnmek yanl olmayacaktr. Tm masalar grup olarak ya da yalnz oturan erkeklerle doludur. Kadnlarn yaam-lanndaki deiiklikler erkeklerin yaadklan deiikliklere gre epeyce az olmutur. Hatta baz yerlerde geriye doru deiiklikler de yaanmtr. Bylece ortaya eski ve kkl bir kltre
19

GR

sahip bir blge kmtr. Bu blge, fikirlerin, mallarn ve hatta ordularn k noktas durumundaki bir merkez olmutur. Ayn zamanda da insanlar kendine eken bir mknats olmutur. Bu ekime kaplanlar haclar, esirler, mritler, fatihler ve de hkmdarlar olmutur. En nemlisi de blge, uzak lkelerin mallarnn ve bilgilerin gelip Avrupa'ya gnderildii bir pazaryeri ve bir kprba durumuna gelmitir. nceleri Avrupa'nn, sonra genel anlamda Bat'nn etkisi ile gerekleen deiim, modern alarda Ortadou'daki bilinlenmenin temel kaynadr. Blgede modern tarih, yabanc dnyann tehdidi, eidi durumlarn ve etkilerin basks, zorunlu ve hzl deiim, kar klar ve tepkilerin olduu bir seyir izler. Pek ok adan deiim kkl ve geri dnlemez olmu, daha ileri gtrlmesinden yana kiilerce desteklenmitir. Baz alardan da deiim yzeysel ve kstl olmutur. Bugn, blgede bu deiimleri tersine evirip geri dn yaygnlatrmak isteyen radikal ve tutucu kesimler vardr. Bu kiiler, Bat kltrnden kaynaklanan deiimi, blgenin bana gelen XIII. yy'daki Mool istilasndan bile byk bir felaket olarak grmektedirler. Humeyni'nin Amerika Birleik Devletle-ri'ni "Byk eytan" olarak adlandrmas, Batnn etkisine kar olanlarn tavrn aka gstermektedir. eytan emperyalist deil, ayartcdr. O fethetmez, tecavz eder. Bat kltrn ykc ve tecavz edici bir g olarak grp ondan nefret eden ve korkanlar ile onu, kltrler ve uygarlklar arasndaki srekli ve verimli alveri iin yeni bir olanak olarak grenler arasndaki sava bugn de srmektedir. Ortadou'daki bu durumun nasl sonlanaca belirsizliini hl korumaktadr.

20

2. KISIM

Gemi

1. BLM

HIRSTYANLIK NCES

Bugn Ortadou adn verdiimiz blge, Hristiyanlk ann balangcnda, iki byk imparatorluk arasnda, blgenin yazl tarihinin binlerce ylnda, ne ilk ne de son olarak, payla-lamayan bir yerdi. Blgenin, Boazii'nden Nil deltasna kadar uzanan Dou Akdeniz kysndaki lkeleri iine alan ba yansnn tamam Roma mparatorluu'nun bir paras durumuna gelmiti. Bu blgenin eski uygarlklar yklm ve eski kentleri Roma valilerinin ya da yerli kukla prenslerin yntemine girmiti. Blgenin dou yars, nce Yunanllar'rn, sonra da Romallar'in "Pers mparatorluu", orada yaayan halkn ise "ran" olarak adlandrd baka bir byk imparatorlua aitti. Blgenin siyasi haritas, hem d grn hem de temsil ettii gereklik asndan, bugn olduundan ok farklyd. lkelerin adlan gibi, zerinde bulunduklar topraklar da gnmz-dekinden ok farklyd. Bu lkelerde yaayan insanlarn ou, bugn oralarda yaayanlardan farkl diller konumu ve farkl dinleri benimsemilerdi. Bugne gelen baz istisnalar ise, deimeden korunan eski geleneklerden ok, yeniden farkna varlan eski uygarlklar bilinli anmsatma abasdr. Pers-Roma imparatorluklarnn rekabet ve egemenliklerinin srd ada, kuzeydou Afrika ve gneybat Asya haritas da, Roma, Makedonya ve Pers imparatorluklarnn egemenlikleri altna girmeden ok daha nce, gl komulan tarafndan asimile olan eski Ortadou imparatorluklar ve kltrleri zamanndakinden ok farklyd. Hristiyanlk ann balang-

23

GEM

cna dek, varln srdren eski kltrlerden, kendi eski kimliinin pek ok eyini ve eski dilini koruyarak kalan en eski kltr, kukusuz Msr idi. Tarih ve corafya asndan kesin snrlar izilmi olan Msr, Nil nehrinin aa vadisi ile deltasn iine alr; dou ve bat snrlarnda da deniz bulunurdu. Fethedilmeye balandnda, Msr uygarl binlerce yllkt ve birbiri ardna ranllar, Yunanllar, Romallar tarafndan istila edilmesine karn, kendi zel niteliini byk lde korumutu. Eski Msr dili ve yazs bin yllk srete pek ok deiiklie urad halde, dikkate deer bir sreklilik gstermitir. Eski hiyeroglif yazs ve onun halk arasnda kullanlan elyazs (demotic) Hristiyanlk ann balad yllarda, yerlerini Kpti yazs alana dek kullanlmtr. Kpti yazs,' eski Msr dilinin Yunan alfabesine uyarlanarak evrilen ve halk yazsndan harfler eklenerek oluturulan son biimidir. Kpti yazsna ilk olarak M.. II. yy'da rastlanr ve M.S. I. yy'a kadar grlr. Msrllar'n Hristiyanl benimsemeleriyle birlikte, nce Roma, sonra da Bizans egemenliine giren Hristiyan Msr'n milli kltr dili olur. Msr'n Mslman Araplar tarafndan fethi ve" sonraki Mslmanlatrma, Araplatrma dneminde Hristiyan kalan Msrllar bile Arapa'y benimserler. Bunlara bugn de Kpti denilmektedir ama Kpti dili yava yava yok olmutur ve gnmzde yalnzca Kpti Kilisesi'nin ayinlerinde kullanlmaktadr. Tm bu gelimelerle Msr yeni bir kimlik kazanmtr. Gnmzde de kullanlan Arapa ad "Msr", Arap fetihleriyle birlikte gelmitir. Bu ad, brani Tevrat ve dier eski metinlerde geen Msr'n Sami dillerindeki adlanyla iliki iindedir. Ortadou'nun Dicle ve Frat uygarl olarak bilinen dier bir nehir vadisi uygarl, Msr'dan eski olsa bile, Msr devletinin ve toplumunun birliini de, srekliliini de gsterememek24

HIRSTYANLIK NCES

tedir. Blgenin gneyi, ortas ve kuzeyinde, Babiller: Asurlar, Akadlar, Smerler olarak bilinen farkl dilleri konuan, farkl halklar yayordu. brani Tevrat'nda buras, Aram Naharayim, baka bir deyile ki Nehrin Aram olarak adlandrlr. HelenRoma dnyasnda ise ayn anlama geldii sylenebilecek Mezopotamya ad verilmitir. Hristiyanlk ann ilk yllannda, blgenin gneyi ve ortas Persler'in kesin egemenliindeydi. Pers imparatorluunun bakenti bugnk Badat yaknlarndaki Ktesiphon kentiydi. Badat ad, "Tanr verdi" anlamna gelen Farsa bir szcktr. Badat, yzyllar sonra Araplar'n kuraca yeni imparatorluk bakentinin olduu yerdeki bir kyn addr. Irak, Ortaa Arap-as'nda, lkenin bugnk gney yansmn Takrit'in gneyinden denize kadar olan blmnde bulunan bir eyaletin ad olarak kullanlyordu. Kimi zaman bu eyalet, gneybat ran'a snr olan Irak- Acemi blgesi ile kartrlmamas iin Irak- Arabi olarak adlandrlmtr. Zaman iinde, Kuzey Mezopotamya Pers, Roma ve bazen de yerel hanedanlar tarafndan ynetilmi olan paylalamayan bir blge olmutu. Blge bazen de, snrlar gneyde Sina l, kuzeyde Toros dalan, batda Akdeniz, douda Arap l ile izilen ve Suriye olarak adlandrlan blgenin bir paras olmutu. Suriye szcnn kkeni ile ilgili bir bilgi bulunmamaktadr. Herodot'a gre Suriye Asuriye'nin ksaltlm biimidir. Modem a bilim adamlar bu szcn kayna olabilecek baz yerel yer adlar saptamlardr. Suriye ad ilk kez Yunanca'da grlr ancak Helen ncesi metinlerde izine rastlan-mamr. Bizans ve Roma resmi diline geen bu Yunanca ad, VII. yy'da Arap istilasndan sonra neredeyse tamamen kaybolmutur. Avrupa'da, klasik bilgilere artan ilgi sonucu kullanlmaya balanmtr. Gemite Suriye adyla bilinen blge Arap, ge25

GEM

nel anlamda slam dnyasnda, am olarak adlandrlmit. Blgenin en byk ehrinin ad da am'd. Suriye ad corafi yazlarda nadiren kullanlmtr ve XIX. yy'in ikinci yarsnda Avrupa'nn etkisiyle yeniden kullanlana kadar ok bilinmezdi. 1865'te Osmanl ynetimi tarafndan am vilayetinin ad olarak resmen benimsenen Suriye, I. Dnya Sava'ndan sonra Fransz mandasnn kurulmasyla bu lkenin ad olmutur. Mezopotamya ve Suriye'ye yerleen Aramllar'm adndan gelen Aram ad, blgenin eski adlanndan en ok kullanlandr. Mezopotamya "ki Nehrin Aram" olarak anlr, kuzey ve gney Suriye ise "am Aram" ve "Zoba (Halep) Aram" olarak anlrd. (bkz: 2 Samuel 8:6 ve 10:8) te yandan Verimli Hilal'in bat kolundaki lkelerin adlar oralarda hkm sren krallklarn ve yaayan halklarn adlandr. Bunlardan en ok tannan ve hakknda en ok belge bulunan Kenan, Tevrat'ta ve teki eski metinlerde de anlan gneyde yer alan topraklardr. srailliler'in fethedip yerletikleri topraklar "srailoullar'mn topraklan" 0oshua 11:22) ya da "srail diyar" (1 Samuel 13:19) olarak adlandrlmtr. M.. X. yy'da Sleyman'n ve Davud'un hkmdarlklarnn yklmasnn ardndan, bakenti Kuds olan gney Yahudiye, kuzey srail ve sonrasnda Saniriye olarak anlmtr. Gney ve Kuzey ky blgelere Fenike ve Filistiye olarak halklarnn adlar verilmitir. Babilliler'in fetihleri srasnda kaybolan Filistinliler'in adlan bir daha duyulmamtr. Bugnk gney Lbnan ve kuzey srail blgesinde Fenikeliler, Roma ve erken Hristiyan ana dek kalmlardr. M.. VT. yy'daki Pers fethinin ardndan srgnden dnenler Yehud olarak tannan blgeye yerlemilerdir. Romallar lkenin kuzeyine, gneyine ve ortasna Yahudiye, Galile ve Samariye adlarn vermilerdir. Romallar, bugn rdn nehrinin dousunda26

HIRSTYANLIK NCES

ki Necef ve Peraea adlaryla bilinen, Tevrat'n Edom'ufia atfen gneydeki le dumea adn vermilerdir. Suriye ile Mezopotamya'da kullanlan Sami dilleri, kendi ierinde dil ailelerine ayrlmlardr. Bunlardan en eski olan ve ounlukla Mezopotamya'da kullanlan Akada dil ailesine bal diller arasnda Babilce ve Asurca bulunmaktadr. Baka bir dil ailesi olan Kenan ailesi, Fenike dilini ve onun Kuzey Afrika kolu olan Kartaca dilini, Tevrat branicesi'ni iine almaktadr. Hristiyanln balang dneminde bu dillerden pek ou nerey-se tmyle kaybolmu, onlann yerine yine bir Sami dil ailesine bal ve birbirine ok benzeyen Arami dilleri gemitir. Fenike dili Kuzey Afrika kolonilerinde ve Levant limanlarnda konuulmaya devam ederken; artk Museviler'in ortak konuma dili olmayan branice ise bir edebiyat, bilim ve din dili olarak yaamaya devam ediyordu. Babilce ve Asurca tamamen kaybolmutu. Arami dili uluslararas diplomasi ve ticaret dili olmu, yalnzca Verimli Hilal ile snrl kalmayp Msr'da, ran'da ve bugnk gney (dou) Trkiye'de yaygn olarak konuulmaktayd. Hristiyanlk dneminin balangcnda blgeye giren Sami dillerinden sonuncusu Arapa, Arap yarmadasnn kuzey ve orta blmnde kullanlyordu. imdiki Yemen'de yer alan gneybatnn gelimi ehir kltrlerinde, gneydeki Arap kolonicilerinin Afrika'ya tad ve Gney Arapas olarak bilinen Habee'ye yakn baka bir Sami dili kullanlyordu. VII. yy'da Arapa'nm blgenin tamamnda hakimiyet kurmasn salayan byk Arap fetihlerinin ncesinde bile, kuzeyde Irak ve Suriye'ye Arapa konuanlarn gelip yerletiklerine ilikin bulgular vardr. Verimli Hilal'de Arapa yerini Arami'ye brakmt. Bugn de hl Doudaki kilise ayinlerinde ve uzak kk birka kyde yaamaktadr. Gnmzde Trkiye olarak tannan lke, Ortaa'da do27

GEM

udan Trklerin buraya geliine kadar bu ad ile anlmyordu, sonrasnda bile sadece Avrupa'da bu adla biliniyordu. Hristiyan ann balarnda blge iin Anadolu, Asya ve Kk Asya adlan en yaygn kullanlanlard. Bunlar Ege Denizi'nin dou kylarn anlatyordu ve sonra da eitli yollarla douya yaylmt. lke genellikle blnd krallk, ehir ve eyaletlerin adlaryla anlrd. Blgede hakim dil olan Yunanca, balca iletiim aracyd. "Anatolia" ad, talyanca "Levant", Latince "Orient" szckleriyle ayn anlamdaki (gnein domas) Yunanca bir szckten gelmektedir. Bu adlar, tandklan dnyann snrlar dou Akdeniz topraklan olan halklarn grlerini tamaktadr. Daha sonralar ok uzaklarda, ok daha byk bir Asya olduunu renen Akdeniz halklar, kendi Asya'larna "Kk Asya" adn vermilerdir. Yzlerce yl sonra da "Dou" "Yakn" ve Bat ufuklanndan ok daha uzakta bir Dou ile tanklnda "Orta" Dou domutur. Yeni daha Uzakdou lkelerinden en nemlisi Bat'nn Persia olarak adlandrd ran idi. Persis ya da Persia ad bir lke ya da milletle deil, bir eyalete aittir. Pers ya da Fars, ad verilen krfezin dousundaki eyaletin addr. Persler bu ad tm lkeye vermeseler de blgenin dilini kullanmlardr. Perslerin kulland ve 1935'te tm dnyada kabul edilen "ran" ad, "Arilerin lkesi" anlamna gelen ve HintAri halklarn ilk g zamanlarndan kalma eski Fars-a'daki "Aryanam" szcnden tremitir. Ortadou'nun dini haritas, dil ve etnik haritasna gre daha karktr. Eski tannlardan pek ounun lm ve unutulmu olmasna karn ilgin ve farkl ekillerde yaatlanlar da vard. Ortadou halklarnn yaadklan gler ve fetihler sonucunda, nemli bir gc olan Helen kltr ve Roma ynetimi sayesinde ortaya yeni inanlar kmtr. Romallar arasnda, Roma'da
28

HIRSTYANLIK NCES

bile baz Dou kltleri kabul grmt. Ortadou'nun yeni hakimleri Kk Asya'dan Frigya'l Kibele, Suriye'li Adonis ve Msrl sis desteki kazandlar. Eski tanrlarn ve kltlerin tmnden vazgeilmesi ve yerlerini tektanrl iki dnya dininin almas, binlerce yl alan uzun bir srede deil, yzyllara san ksa bir srede gereklemitir. slamiyet ve Hristiyanlk, blgede art arda kan ve birbirinin rakibi olan iki yeni dindi. VII. yy'da slamiyet ortaya kn ve baarsn, byk lde Hristiyanln ortaya kmasna ve yaylmasna borludur; tpk Hristiyanln da kendinden nceki felsefi ve dini akmlara borlu olduu gibi. slam ve Hristiyan uygarlklar Ortadou'nun eski geleneklerindeki ortak kklere dayanmaktadr. Tektannclk tamamen yeni bir dnce deildi. M.. XIV. yy'da Msr firavunu Akhenaton'un ilahilerinde tektannclk dncesine rastlanr ama bu tr dncelerle sk karlaamadndan etkileri yerel ve geicidir. Ahlaki tektannclk ilk kez Museviler tarafndan dinin nemli bir paras haline getirilmiti. Museviler'in ilkel airet dini inanlarndan evrensel tektannclk inancna geileri brani Tevrat'nn kitaplarna yansmtr. Ayn zamanda bu kitaplarda, puta tapan, ok tanrl komularnn kendilerini bu inanlan yznden nasl dladklan da anlatlmaktadr. Modern alarda, gerei bulduklarna inananlar, ona kendi basanlar sayesinde ulatklarna kolayca inanrlar. Ne var ki eski alardaki dindarlarn byle bir dnceye inanmalar mmkn deildi. Tektann gereine yalnzca kendilerinin sahip olduunu dnen Museviler, Allah' semi olduklar fikrini ke-, sinlikle dnmeyerek, mtevaz bir biimde, Allah tarafndan seilmi olduklarna inanmlardr. Aslnda bu seimleri onlara bir ayrcalk deil, sorumluluk yklyor; hatta bazen tanmas
29

GEM

ok g bir yk getiriyordu: "Dnyadaki tm halklar arasnda yalnzca sizi bildim. Bu nedenle tm gnahlarnz iin sizi cezalandracam." (Alnos 3:22) Tek bir evrensel tanrya inanan ve tapan yalnzca Yahudiler deildi. Douda, ran yaylasnda iki akraba halk, Persler ve Medler, eski paganizmlerini brakm, eninde sonunda iyiliin kazanacana ve tek bir tannnn ktlkle savatna inanmlard. Bu dini grn ortaya knn peygamber Zerdt ile olduu bilinmektedir. Pers dilinin en eski biiminde yazlm Zerdt kaynaklannda Zerdt'n retilerine rastlanmtr. Zerdt'n ne zaman yaadna iliki bir bilgi bulunmamasyla birlikte bu konudaki tahminler yaklak bin yllk farklarla yaplmaktadr. Zerdt dininin en ok yayld dnem M.. VI. ve V. yzyllardr. Birbirlerinden habersizce Allah' arayan bu iki halk, kendi yollannda gitmeyi srdrmlerdir. Onlar bir araya getiren M.. VI. yy'daki nemli olaylar, yzyllarca dnyay sarsacak sonular dourdu. Babil kral Nabukadnezar, M.. 586'daki fetih savalar ile Kuds' ele geirmeyi baard. Musevi tapnan ve Yahuda kralln yktktan sonra o zamanki geleneklere gre, esir ald halk Babil'e gnderdi. Bu yzyln sonraki yllarnda, o zamanki Suriye topraklarna ve evresinde hkm sren yeni Pers imparatorluunun kurucusu Med'li Kiros, Babil kralln fethetti. Bu topraklarda yaayan fethedilmi halklar arasndan bir grupla fethedenlerin inanlannda bir benzerlik olduu grld. Kiros, Museviler'in srail topraklarna geri dnmelerine msade etti. Kuds'teki Tapma devlet btesi ile yaptrtt. Tevrat'ta Ki-ros'a Musevi olmayan bir hkmdara, bundan da te Musevi-ler'e gsterilebilecek en byk sayg gsterilmitir. Babil'deki tutsakln ardndan yazlm olan aya kitabnn son blmnde unlar yazar: "Kore obanm ve tm isteklerimi gerekleti30

HIRSTYANLIK NCES

recek: Yerualim ve tapnan temelleri atlacak." (aya 44:28) Babil'deki esaretin ncesinde ve sonrasnda yazlan Tevrat kitaplarnn inanlannda ve dncelerinde, bir blm ran'n dini dnce yaamnn etkisinden kaynaklanan nemli farklar vardr. En nemlileri; ldkten sonra yarglanma, cennette dllendirilme, cehennemde cezalandrlma dncesi; insan-lann da rol ald iyilik ve ktlk gleriyle Allah ve eytan arasndaki kozmik mcadele dncesi; kutsal tohumdan kp zaman geldiinde iyilikle ktlk arasndaki savata iyiliin zaferi kazanmasn salayacak bir kurtarcnn gelecei dncesidir. Tm bu dnceler, Museviliin son dneminde ve Hristiyanln ilk dneminde de ok nemiydi. Musevi-Pers ilikisi siyasi sonular da iermekteydi. Kiros, Museviler'e iyilik yapm, onlar da Kiros'a ballkla hizmet etmilerdir. Sonraki yzyllar boyunca hem yurtlarndaki hem de Roma hakimiyetinde bulunan baka lkelerdeki Museviler'in, Roma'nn Pers-dmanlaryla yaknlk ve ibirlii iinde olduklarndan phe duyulmutur. Alman filozof ve tarihi Karl Jaspers M.. 600 ile 300 arasndaki yllan, birbirleriyle ilikileri olmayan, birbirlerinden uzak lkelerde yaayan halklarn entelektel ve manevi geliimleri asndan "mihver dnemi" olarak nitelendirmitir. Bu dnem, ran'da Zerdt'n ve nemli havarilerinin, srail'de peygamberlerin, eski Yunan'da filozoflarn, Hindistan'da Buda'nn, in'de Konfys'un ve Lao-Tse'in birbirlerini tanmadan yaadklar yllardr. Hindistan'dan gelen Budist misyonerler, Ortadou'da birtakm etkinliklerde bulunmular ancak tannp etkili olamamlardr. Kiros ve ondan sonra gelenler dneminde Persler ile Museviler arasnda karlkl iyi ilikiler kurulmutur. Bu halefler topraklarn Kk Asya'nn Ege kylarna kadar geniletmiler, Yunanllar ile olan ilikileri ve atmalan saye31

GEM

sinde, Pers mparatorluu'nun eitli halklaryla ortaya kmaya balayan Yunan uygarl arasnda kpr kurulmutur. Yunan uygarlnn din yerine bilime ve felsefeye dayanmasna ramen Yunan bilim adamlarnn ve filozoflannn fikirlerinin, Ortadou'nun, dahas dnyann sonraki dini uygarlklar zerinde ok nemli etkileri olmutur. Eski alardan itibaren Yunan paral askerleri ve tccarlar Ortadou'nun eitli yerlerini kefederek, bu yabanc diyarlardan Yunan bilim adamlannn ve filozoflarnn entelektel ilgilerini ekecek bilgiler getirmilerdi. Pers Imparatoiuu'nun genilemesiyle Pers hkmetinde Yunan yeteneklerinden faydalanma olana domutu. Makedonyal Byk skender'in (M.. 356-323) Makedon hakimiyetini ve Yunan kltrel etkinliini Orta Asya'ya, ran'a, Hindistan snrlarna ve gneyde Suriye zerinden Msr'a kadar yayan dou fetihleri yeni bir an balangc olmutur. Byk skender ldkten sonra, Suriye, ran ve Msr'da krallk kurulmutur. skender'in fetihlerinin ncesinde de ran ile ilgili bilgileri olan Yunanllar'n fetihlerin sonrasnda Mezopotamya, Suriye ve Msr' tanma anslar olmutur. Bu topraklarda, kurduklar siyasi stnlk sonunda Romallar tarafndan yklm olsa da, kltrel stnlkleri Roma dneminde bile srmtr. M.. 64 ylnda Romal general Pompey Suriye'yi ele geirmi, ok ksa bir sre sonra da Yahuda'y fethetmitir. Antonfus ve Kleopat-ra'nn M.. 31'de Aktium savandaki yenilgilerinin ardndan Msr'n GrekoMakedon hkmdarlar da Roma hakimiyetine girmilerdir. Roma hakimiyetinin ve Helen kltrnn byk zaferine kar koyma cesaretini yalnzca. Persler ve Museviler gsterebilmi ve bu direniin ok eitli sonular olmutur. Arsak adl biri, M.. 247 yllannda Yunan ynetimine kar baanff bir isyan balatarak tarihte, geldikleri yerin ya da ka32

HIRSTYANLIK NCES

bilelerinin adyla Partlar olarak bilinen bamsz bir hanedanlk kurdu. Makedonya hakimiyetini tekrar kurma giriimlerinin ardndan Partlar varlklarn srdrdler. Siyasi bamszlklarn genileterek Roma'nn karsnda tehlikeli ve gl bir rakip olmaya baladlar ama Yunan kltrel etkisine ak kaldlar. Partlar, Zerdt inancn tekrar canlandran Sasani hanedanlnn kurucusu Ardeir (M.S. 226-240) tarafndan ykld. ran'da hakimiyetin, hkmetin, toplumun bir paras ve devlet dini haline gelen Zerdtlk, devlet basksyla dini snf ve hiyerarik din adaml oluturan; kart inanlarn belirlenmesi ve bastrlmasyla uraan tarihteki ilk devlet dini saylabilir. Bu adan Sasaniler'in uygulamalar gerek Partlann gerekse imparatorluk Roma'snn byk hogrsyle nemli bir eliki yaratmaktadr. Zerdt dini ve rahiplii devletle olan sk ba nedeniyle byk bir g kazanm ancak devletin yklmasyla birlikte de zarar grmtr. Zerdt rahiplii kurumu Pers mparatorluu ile birlikte yok olmu, Arap fetihleriyle imparatorluun yklmas Zerdtln uzun bir k dnemine girmesine yol amtr. slam dneminde ran'n kltrel ve siyasi yaamnn yeniden dirilmesi srecinde kten kurtulamamtr. ran'da slamiyet'in yaylna kar direnii Zerdt rahiplii deil, muhalefet ve baskya alkn olan Zerdt kartlar gstermitir. Zerdt kart dncelerden bazlarnn Ortadou'da ve genel anlamda tarihte ok nemli yerleri olmutur. Bunlardan en iyi bilineni, Roma mparator luu'nda, zellikle askerler arasnda, ok benimsenmi olan ve ngiltere'de bile kabul gren Mitraizm'dir. Ondan daha ok bilineni ise Maniheizm'dir. Ma-, ni, 216 ile 277 yllan arasnda yaam, Zerdt ve Hristiyan dncelerinin birleiminden oluan bir din kurmutur. Mani 277'de ehit olmu ama dini yaamn srdrm, hem Av33

GEM

rupa'da hem Ortadou'da Hristiyan ve Mslman basklarna direnmitir. Zerdt kart dncelerden daha yerel nitelikli ama ok nemli olan bir bakas Mazdak'tr. VI. yy balannda ran'da yaam ve bir tr dini komnizm kurmu, slamiyet'te daha sonraki muhalif ii hareketlere esin kayna olmutur. ran'n dinlerinden biri olan Zerdtlk, imparatorluun kltrel dnyas dnda yaayanlara ciddi olarak almam. Balangta etnik kkenli olan uygar eski dinlerin tm gibi bu da olaan bir durumdu. Zamanla siyasi nitelik kazanan, sonra da kltlerini srdren siyaset ile birlikte ken bu dinlerin tek bir istisnas vardr. Antik alarda tek bir din siyasi ve corafi ss yok edildikten sonra ayakta kalabilmi, ikisi de olmadan kkl bir kendini deitirme sreciyle yaamay srdrmtr. nce srailoullan, ardndan da Yahuda halknn Musevi olular bu ekilde olmutur. Museviler, Roma'ya ve Yunan'a kar olan siyasi direnilerinde baar gsterememilerdir. Balangta Makabiler altnda Suriye'nin Makedonyal hkmdar karsnda baarl olmular ve bir sreliine Yahuda'daki krallklarnn bamszln elde etmilerdir. Ancak Roma'nn gcne kar koyamamlar ve baz Persler'in yardmyla pe pee gerekletirdikleri bakaldrlarn tm bastrlm, sonunda sindirilip kle haline gelmiler, barahipleri ve krallar Roma'nn kuklalar olmutu. Yahuda, Romal bir valinin hakimiyetindeydi. 66 ylnda balayan en nemli bakaldn zorlu bir mcadelenin sonunda, isyanclarn yenilgisi ile sonulanmt. Romallann 70 ylnda Kuds' fethedip Babil esaretinden kurtulanlarn yapt ikinci tapna ykmalar bile Musevi direniini durdurmay salayamamtr. 135'teki Bar-Kohba isyannn ardndan Romallar Museviler-den mutlaka kurtulmaya karar verdiler. Daha nce Babilliler'in yaptn'yaparak Musevilerin byk ounluunu esir alp sr34

HIRSTYANLIK NCES

gne gnderdiler ama bu sefer onlann imdadna yetiecek bir Kiros yoktu. Museviler'in tarihi adlan dahi silindi, Kuds'e Ae-lia Capitolina ad verildi ve yklan Musevi Tapnann yerinde Jpiter'e bir tapnak yapld, Samariya ve Yahuda adlar kaldrl-di ve lkeye oktan unutulmu olan Filistinliler'in ad verildi. Aadaki eski bir Musevi metni Musevi ve baka Ortadou halklarnn Roma imparatorluk ynetiminin faydalarn ve zararlarn nasl grdn ak bir biimde anlatmaktadr. Blm II. yy'da hahamn konumalarndan alnmtr:1
Haham Yahuda dedi ki: "Bu insanlarn (Romallar) eserleri ne de gzel. Pazarlar, kprler, hamamlar yapmlar." Haham Yose sessiz kald. Haham Simeon Bar-Yohai yantlad: "Tm yaptklarn kendi gereksinmeleri iin yaptlar. Fahielerini yerletirmek iin pazaryerleri, kendilerini gzelletirmek iin hamamlar, vergi toplamak iin kprler yaptlar." Yahuda konumalarn yetkililere anlatt ve yetkililer u karar verdiler: "Bizi ven Yahuda vlsn. Sessiz kalan Yose, Seforis'e srgn edilsin. Bizi sulayan Simeon idam edilsin."

Romallar, -Museviler ve Yunanllar, birbirlerine benzeyen nemli bir ynleriyle antik alarda yaayan dier insanlardan farklydlar. te bu benzerlik ve farkllklarn onlarn gelecekteki uygarlklan biimlendirmelerinde byk etkisi olmutur. Ortadoulular dnyann baka yerlerinde yaayanlarn da yapt gibi kendi gruplar ile bakalarnnkini kesin snrlarla ayrrlard. Bylelikle grup saptanrken yabanclar grup dnda braklrd. Gruplama ve yabancy dlama, insanolunun igdsel davrandr; hatta eitli hayvan trlerinde de grlmektedir. Grubun iindekiler ile dndakiler arasndaki deimez ayrm ya akrabalk ya kan ya da gnmzdeki etnik kavram ile belirlenir. Eski alarda iki halk, Museviler ve Yunanllar birbirlerini farkl ekillerde adlandrrlar: Yunanllar onlardan olmayanlar "barbar", Museviler de kendilerinden olmayanlan "gen35

GEM

tile" olarak adlandrrlar. Aslnda bu adlar byk engelleri simgelerdi ama yine de bunlar almaz deillerdi. Bu zellikleriyle akrabala ya da kana bal olan daha genel ve ilkel ayrmlardan farklydlar. Taraflarn karlkl olarak Musevi din ve. kanunlarn, Yunan dil ve kltrn benimsemeleriyle engeller alabilir, hatta kaldnlabilirdi bile. ki grup da yeni ye aramazlard ama kabul etmeye de hazrlard. Hristiyanlk ann balarnda, Ortadou'da Yahudilemi gentile'lere ve Helenlemi barbarlara rastlanrd.. Eski dnyada Museviler'in ve Yunanllarn dier halklardan farl bir yanlan da dmanlarna merhamet gstermeleriydi. Tevrat'n Yunus kitabnda Asur'un Nino-va halk iin kayglanlmas ya da Pers savalarna katilmi olan Yunan tiyatro yazan Aeskilus'un yenilgiye urayan Persler'in aclann paylaarak betimlemesi arpc rneklerdir. Romallar kendilerine dahil olma fikrini yle geniletmilerdi ki bir ortak imparatorluk yurttal kavramna kadar ilerletmilerdi. Yurttalk kavramn gelitiren Yunanllar olmutu. Yurtta hkmetin kurulmasna ve yrtlmesine katlma hakk olan kiiydi. Yunan ehrinin yelii, ehrin kendi yeleri ve onlarn yerine gelecek olanlarla snrlyd. Yabanc bir kii yalnzca o ehirde yaayan yabanc konumuna eriebilirdi. Balangta Roma yurttal da benzer biimdeydi ancak belirli sreler sonucunda Roma yurttalannn grevleri ve haklan tm imparatorluk eyaletlerine geniletilmiti. Musevi dininin, Helenistik kltrn ve Roma devlet sisteminin eriilebilir olmas birlikte Hristiyanln domasn ve yaylmasn salamtr. Birka yzyl sonra, farkl yntem ve ierii ile slamiyet ikinci evrensel din olarak domu ve ayn grevi stlenmitir. nanlar ve amalan ayn olan, ayn blgede yan yana yaayan iki ayn dnya dininin atmas kanlmaz olmutur.
36

2. BLM

SLAMYET NCES

Hristiyanlk ann yaklak ilk alt yzylm, yani Hristiyanln douundan slamiyet'in douuna kadar geen sreyi, hem uygarlklarn hareketlerindeki hem de yaanan olaylar zincirindeki nemli gelimeler ekillendirmitir. lk gelime ve birok adan en nemli olan, Hristiyanln ykselmesi, benimsenmesi ve yaygnlamas, Persler ve Museviler dnda Hristiyanlktan nceki tm dinlerin yok olmas kaybolmas, en azndan batmasdr. Klasik Helen-Roma paganizmi bir sre yaam, hatta imparator Julian'n hkmdarl sresince (361-363) son kez alevlenmitir. Bu dnemin IV. yy balarna kadar olan ilk yansnda Hristiyanlk, Roma sistemine protesto olarak bym ve yaygnlamtr. Hristiyanlk zaman zaman hogr ile karlansa da ounlukla yarglanmas nedeniyle devletten ayrlmas ve kendi kurumunu, Kilise'yi kurmas zorunlu olmutur. Kilise kendine zg yaps, sistemi, hiyerarisi, liderlii, ynetimi, yasalan ve mahkemeleri ile zamanla Roma dnyasnn tamamna hakim olmutur. Hristiyanlk, mparator Konstantin'in (311-337) Hristiyan olmasyla Roma mparatorluu'nu ele geirmi, bir bakma da Hristiyanlk imparatorluun eline gemitir. Sonrasnda Roma devleti Hristiyan olmutur. Yeni dinin yaylmas otorite ve ikna ile salanmtr. Roma'nn byk gc, Justinien dneminde (527-569) yalnzca Hristiyanln dier dinlere stnln salamak iin deil, Hristiyanlarn ayrldklar eitli dnce akmlarnn devlet onayl retiyi benimsemesini salamak iin

37

GEM

de kullanlmtr. O gnlerde artk birden ok Kilise vard. Bu kiliseler teolojik retilerde anlaamadklar gibi, kiisel, blgesel ve de milliyeti balarla balydlar. kinci nemli gelime, Roma mparatorluu'nun g merkezinin batdan douya, Roma'dan Konstantin'in dou bakenti yapt Konstantinopolis ehrine tanmasdr. 395'te mparator Teodosius'un lmesinin ardndan, mparatorluk Konstantinopolis'ten ynetilen dou ve Roma'dan ynetilen bat olarak ikiye ayrld. ok gemeden Bat imparatorluu art arda gelen barbar istilalar sonucunda ykld. Dou imparatorluu zorluklarn stesinden gelerek bin yl daha varln srdrd. Bugn ounlukla Dou imparatorluu iin kullanlan Bizans ad, eskiden Konstantinopolis ehrinin olduu yerde bulunan bir yerleimin adndan gelen ve modern bilim adamlar tarafndan bulunan bir addr. Asla Bizansllar kendilerine Bizansl demezler, Romal derlerdi. Roma hukukunun uyguland, bir Roma imparatorunun hkmdarlnda yaarlard, tabii kk farklarla... mparator ve tebaas dinsiz deil Hristiyan-d ve Bizansllarn kendileri iin kullandklar Romal ad, Latince'deki "romani"' szcnden deil, Yunanca'daki "rhomaioi" szcnden geliyordu. Baz Yunan yaztlarnda "hegemonia ton Rhomaion" (Romallar'in egemenlii) iin dua ediliyordu. Persler'in ykt ve Romallar'n tekrar kurduu Edessa prensliinin prensi Yunanca "Philoromaios" (Romallar'm dostu) unvann almt. Yunanca, gcnn en parlak olduu zaman bile Roma mparatorluu'nda ikinci dil olarak kalmken, Dou Roma mparatorluu'nda birinci dil olmutu. Latince varln srdrmeyi baarmt. Bizansl Yunanllar'n ve yzyllar sonra halifelik Arapa'snda Latin terimlerinin izleri grlmtr. Yunanca, uzunca bir zaman kltrn yan sra devletin de dili olarak kullanl38

SLAMYET NCES

mtr. Dou eyaletlerinde varln srdren Yunanca- dndaki diller ve edebiyatlar, Kpti, Arami dilleri, Arapa, Helenisk bilim ve felsefeden nemli lde etkilenmitir. nc nemli gelime, yzyllar nce, Byk skender ile Msr ve Suriye imparatorluklarnda balam olan Ortadou'nun Helenlemesidir. Yunan kltr, Roma devletini de Hristiyan Kiliselerini de etkileyerek daha ok yaylmtr. skender ve haleflerinin Roma Sezarlarnnkinden ok farkl olan Yunan monarileri Dou Roma devletinin hkmet kurumlarn etkilenmitir. lk Hristiyanlar, Yunanllarn eskiden beri ilgilendikleri, Museviler'! ve Romallar' pek rahatsz etmeyen felsefe konularna ilgi gstermilerdir. Hristiyanlarn kutsal kitab Yeni Ahit, Yunanca yazlmt. Eski Ahit'fn de yzyllar nce skenderiye'de yaayan ve dilleri Yunanca olan Museviler iin yazlm Yunanca evirisi vard. Gemiteki deiikliklerin etkisiyle gerekleen nemli bir baka gelime" de, bugn gdml ekonomi olarak adlandrlabilecek ekonominin, devlet otoritesiyle planlanma ve ynetilme dzeninin sregelen gelimesidir. Nehir vadisi toplumlarnda, zellikle de Msr'da bylesi bir siyasi gelime olaand. Msr'da, skender'in generallerinden birinin kurduu Ptoleme-us hanedannda ileri dzeye ulam bir gdml ekonomi vard. Hristiyanln ilk -yzyllarnda, zellikle de III. yy'dan itibaren devlet ticaret, sanayi, retim ve hatta tarm alanlarnda etkinlik gstermeye balamt. Devlet dndaki zel giriimcilerin ekonomik etkinlikleri, devlet tarafndan denetlenmi, bir devlet ekonomi politikas oluturulup uygulanmaya allmtr. Devlet pek ok alanda zel giriimcilerle ticareti tercih etmeyip kendi olanaklarn kullanmtr. rnein ordu, silah, donatm ve kimi zaman da niforma gereksinimlerini devlet giriimlerinden salamtr. Genellikle ordunun erzak vergi olarak
39

GEM

toplanp askerlere tayn olarak verilirdi. Devletin ekonomik etkinliklerinin giderek artmas zel giriimcilerin alma alanlarn byk lde kstlamt. Devletin artan mdahalesi tarm alannda da olmu, yava yava tanm alanlar azalmtr. Devletin, topraklarn terk eden toprak sahiplerini ve kylleri maddi olarak ve baka baz zendirmelerle topraklarnda kalmaya ikna etme abalar ve bu konudaki kaygs, imparatorluun ou bugne kadar gelen kanunlanna da yansmtr. Bu durum, ekonomik mdahaleciliin nemli savunucularndan Diocletian (284-305) dneminden, slami fetihlere, yani ekonomik g ve ilevin tekrar salanmasna kadar, III. ile VI. yy'lar arasnda, byk bir sorun olmutur. Bizans ve Pers imparatorluktan, VII. yy'n ilk birka on ylnda yaklaan slamiyet dalgasna kaplm olsalar da, kaderleri ok farkl olmutur. Araplar Bizans ordularn ar yenilgilere uratarak pek ok eyaletlerini ele geirdikleri halde, Kk Asya'nn merkez eyaleti Yunan ve Hristiyan kalmt. te yandan imparatorluun bakenti Konstantinopolis ald saldrlara ramen, onu denizden ve karadan koruyan surlaryla ayakta kalmay baarmt. Bizans imparatorluu gcn kaybederek klmeye balamasndan sonra bile yedi yzyl dilini,1 kltrn ve kurumlarn zgn biimleriyle srdrerek yaamtr. ran'n kaderi ok daha farklyd. Fethedilen yalnzca d eyaletleri olmam, bakenti ve topraklarnn tamam da fethedilerek yeni Arap-slam imparatorluuna dahil olmutu. Msr ve Suriye'deki Bizansl iadamlarnn Bizans'a kama anslar vard ama ran'n Zerdt destekilerinin Mslman ynetimine girmekten ya da gidebilecekleri tek yere, Hindistan'a gmekten baka seenekleri yoktu. ran'daki Mslman hakimiyetinin ilk yzyUannda eski dil ve eski yaz, kk bir aznlk
40

SLAMYET NCES

dnda, kullanlmayarak unutuldu. Anglo-Saxon dilinin ngilizce'ye dnmesi srecinde yaand gibi fetih dili bile deitirdi. ran'n slamiyet'ten nceki tarihi, modern alarda eski Pers yazlarnn zmlenmesi almalaryla aratrlmaya balanmtr. ran mparatorluu tarihinde Hristiyanlk ann ilk alt yzyllk blmnde, Sasani ve Part dnemleri olmak zere iki byk dnem vardr. lk Sasani hkmdar Ardair (226-240) Roma'ya yeni bir dizi sava amtr. Ondan sonra gelen I. ahpur (240-271) savata Roma mparatoru Vaierian' esir alm ve Valerian esarette lmtr. 1. ahpur vnd bu baarsnn resimlerini ran'daki eitli dalarn kayalanna yontturmutur. At stndeki Pers ahnn, yerdeki Roma imparatorunun boynuna ayan koymu olduu bu resimler hl durmaktadr. slam halifelii ortaya kana kadar blge tarihine egemen olan siyasi durum, Pers-Roma, sonrasnda da Pers-Bizans rekabetiydi. slamiyet ise bir rakibini ortadan kaldrm, dierine de nemli lde gcn kaybettirmiti. Bu sonuca byk etkisi olan sonu gelmek bilmeyen savalar bir istisnayla kesintiye uramr. Bu istisna, yz yldan fazla sren Uzun Bar'tr. III. ahpur (383388) 384'te Roma ile ban yapmtr. 421-22 yllarndaki ufak bir snr atmas hari, VI. yy'in ilk yllarna kadar bir daha sava olmam, bu tarihlerde balayan ilk sava ksa aralklarla 628'e kadar devam etmitir. Bu sralarda da ok yaknda bu iki dman glgede brakacak yeni bir g domaya balamtr. Modern ve Ortaa tarihilerine gre bu savalarn temel gerekesi toprak olmutur. Romallar bu dnemde Persler'in egemenliindeki Ermenistan ve Mezopotamya zerinde hak iddia ediyorlard. Romallar imparatorlar Trajan'n fethettiini syledikleri bu topraklan istiyorlard, bu da Romallar'm, Pers41

GEM

ler'in, sonra da Mslmanlar'in ortak retilerine gre buralar zerinde kendilerine srekli hak tanyordu. Ayrca Bizansllar, Mezopotamya ve Ermenistan halklarnn byk ounluu Hristiyan olduundan Hristiyan imparatoruna bal olmalan gerektiini ne sryorlard. Persler de M.. 525'te Kiros'un olu Kambiz'in fethettii Filistin, Suriye ve Msr'da bile hak iddia ediyorlard. Bu topraklan savalar srasnda zaman zaman ele geirdiler. Buralarda Persler ya da Zerdtler yoktu ama onlara sempati duyan Hristiyan olmayan gruplar vard. Modem tarihiler toprak dndaki baka nedenleri de bulup belgelemilerdir. Bunlarn en nemlilerinden biri Dou ile Bat arasndaki ticaret yollarn ele geirme arzusudur. Akdeniz dnyas iin in'den ipek, Hindistan ve Gneydou Asya'dan baharat olmak zere Dou'dan yaplan iki ithalat byk nem tamaktayd ve bu mallarn ticareti ok yaygnlamt. Roma yasalarnda ticareti mdahaleden koruyacak nlemlere yer veriliyordu. Bu ticaret Roma ve Bizans'n, in ve Hindistan uygarlklaryla ilikide olmasn salyordu. lkeler arasnda ne dzenli bir iliki ne de ziyaret bulunuyordu ama her ikisinden de ithalat yaplyordu. Romallar ve sonra da Bizansllar bu ithalat iin altn dyorlard. Hint ba-haraan ve in ipeine karlk Akdeniz dnyasnn verilebilecek bir eyi yoktu. Altn her zaman geerliydi ve ok miktarda Roma altn Akdeniz havzasna yaplan ithalatn karl olarak Dou Asya'ya gnderiliyordu. Bu arada, belirli dnemlerde hkmranlklarn Orta Asya'ya yayan Persler, ipek ticaretinin k noktasndaki hakim g olarak araclk yapyorlar ve bu sayede byk kr elde ediyorlard. Roma dnyas Dou'ya altn akndan ikayeti oluyordu ama yine de bu lde bir kayba dayanabilmiti. Akdeniz'den douya giden en ksa yolun Persler hakimiye42

SLAMYET NCES

tindeki topraklardan gemesi nedeniyle, Pers silahlarnn olmayaca baka yollar bulamak hem ekonomik hem de stratejik adan yararl olacakt. in'den sonra Avrasya bozkrlarndaki Trk topraklarndan Karadeniz ve Bizans topraklarna veya Hint Okyanusu'ndan geerek gney denizlerine giden yollar var olan alternatiflerdi. Bu yollar, Basra Krfezi ve Arabistan'a veya Kzldeniz'den sonra Msr ve Svey kstandan geerek Akdeniz'e ya da Yemen'den Bat Arabistan kervan yollaryla Suriye snrlarna uzanyordu. Bata Roma'nn ve daha sonra Bizans'n kan, Hindistan ve in ile d ticaret balan yaratmak ve korumak, bu sayede Persler hakimiyetindeki orta blgelerden uzak durmakt. te yandan Pers mparatorluu transit yollardaki durumundan faydalanarak Bizans ticaretini denetim altnda tutup bar zamannda kr salamak, sava srasnda da yolu kapatmak istiyordu. Bu da her iki imparatorluun, kendi snrlan dndaki topraklarda etkin olabilmek iin srekli mcadele halinde olmalar anlamna geliyordu. ki blgede, tm bu diplomatik, ticari ve nadiren de askeri mdahalelerin etkisi de kmsenemeyecek derecedeydi. Bu durumdan ilk nce kuzeyde Trk beylikleri ve airetleri ile gneyde Arap beylikleri ve airetleri etkilenmiti. Ne Araplar'n ne de Trkler:in blgenin eski uygarlklan zerinde nemli bir etkileri olduuna dair kant bulunmamaktadr. Ancak daha sonradan gelen istila dalgalarnda ortaalarda slamiyet'in merkezi olan topraklardaki etkileri nemli olmutur. Hristiyanlk ann ilk alt yzyllk dneminde Araplar ve Trkler henz imparatorluk smrlannn dnda, barbar ya da yan barbar olarak llerde ve bozkrlarda yayorlard. Romallar ve Persler, imparatorluklarn geniletirken bile l'ya da bozkr topraklarn ele geirmekle ilgilenmemiler, hatta onlar43

GEM

la yaknlk kurmamaya zen gstermilerdi. IV. yy Romal tarihisi Suriyeli olan Ammianus Marceilinus bozkr halklar iin unlan sylemitir:1
"Tm bu blgelerin halklar vahi ve savadr. atma ve sava onlara keyif verir. Onlar iin savata lenler en mutlu kiilerdir. Dnyadan doal lmle ayrlanlar korkaklkla sulayp hakaret ederler. (XXI-H, 6.44)"

Ammianus Marceilinus, gneydeki l halklarn "dost da, dman da olamayacak Araplar" szleriyle anlatmtr (XIV, 4.1). Bu komularn silah gcyle fethedilmesi tehlikeli, maliyetli ve zordu. Bu yzden, iki imparatorluk da yaptklar maddi, askeri ve teknik yardmlar, verdikleri unvanlar ile bu halklar kendi yanlarna ekmeye altklar, genel imparatorluk politikas ekline getirilecek bir yol izlediler. Kuzeyin ve gneyin airet reisleri bu durumu kendi karlarna kullanarak, bir birinin bir tekinin, bazen ikisinin birden yannda oldular. Kimileri kervan ticaretinden elde ettii servet ile kendi ehirlerini ya da krallklann kurdular, imparatorluklann uydularym gibi, bazen de mttefikleri olarak siyasi rol stlendiler. Bu imparatorluklar karlar dorultusunda snr beyliklerini ele geirip dorudan hakimiyet altna almlarsa da, genellikle dolayl hakimiyeti ya da mteri devlet konumunu tercih etmilerdir. Bu ok eskiden kalan iliki trnn kkeni phesiz antik aa uzanmaktadr. Romallar M.. 65'te Romal Pompey'in bugn rdn Haimi krallnda bulunan Petra'daki Nabat bakentine yapt ziyaretle l politikalarnn balangcn yaptlar. Nabatiler'in yazl dilleri ve kltrleri Arami olduu halde kendilerinin Arap olduklan bilinmektedir. Petra vahasnda bir kervan ehri kurdular, Romallar da onlarla kuracaklar ilikinin dosta olmasn doru buldular. Petra, Roma eyaletleri ile l arasndaki tampon lke, Gney Arabistan,ve Hindistan ile tica44

SLAMYET NCES

ret yollarna ulamak iin ok nemli bir komuydu. M.. 25'te mparator Augustus Yemen'i fethetmek iin bir ordu gndererek baka bir politika denedi. Romallar'a Kzldeniz'in gney ucunda bir kprba yaratarak Hindistan yolunu Roma'nn dorudan hakimiyetine almay amalyordu. Fetih baarl olamad ve Romallar oraya bir daha sefer dzenlemediler. Yeniden Arabistan ilerine ordularn gndermeyi denemediler, hatta bar srasndaki ticari, sava srasndaki askeri gereksinimleri nedeniyle ldeki snr devletleriyle ve kervan ehirleriyle iyi ilikiler kurmaya baladlar. Romallarn bu politikas Arap snr beyliklerinin saysnda byk bir arta yol at. Bunlarn birincisi Petra idi, en nemlilerinden biri de imdi gneydou Suriye'deki Tadmur olan Palmira idi. Palmira Suriye lndeki bir kaynan etrafnda bulunuyordu. ok eski alarda oras bir ticaret ve yerleim ehriydi, Palmirallar'n Frat zerinde Dura'da bir merkezleri bulunduu iin Akdeniz ile Mezopotamya ve Krfez l ticaret yolu zerinde sz sahibi olmalar, onlara bir lde stratejik ve ticari nem salyordu. Benzer durum, iki imparatorluun ve Karadeniz'le Hazar Denizi'nin kuzeyinde, in'e uzanan Orta Asya yolu zerinde de geerliydi. Bu blgedeki Orta Asya airetleri arasnda I. yy'in son eyreinde in'in otoritesine kar bakaldrlar olmaya balad. Bu bakaldrnn liderleri arasnda olan ve in tarihileri tarafndan "Hiung Nu" olarak adlandrlan halkn, Avrupa tarihindeki Hunlar olduklar bilinmektedir. Pan Chao adl inli general in'den Orta Asya'ya gerekletirdii seferle bakaldry durdurarak Hiung Nu'lar ipek yolu zerinden atmtr. Bu kez inliler daha da ileri giderek, sonralar ad Trkistan olan, bugnk zbekistan ile bat komularn iine alan blgeyi fethettiler. Pan Chao buradan i Asya ipek yolunu in'in denetimi
45

GEM

altma ald ve Kan Ying adl elisi nderliinde bir heyeti Romallarla grmeleri iin baya yollad. Heyetin 97'de Basra Krfezine ulat bilinmektedir. Roma mparatoru Trajan'n Ortadou'da yaylma politikasn aklamada, Dou'nun bu ve dier diplomatik ve askeri etkinlikleri yardmc olmaktadr. 106'da Trajan, Roma ile Petra eski ilikisine son vererek ehri fethetti. Artk Nabatiler'in lkesi Provincia Arabia adl bir Roma eyaleti oldu ve Basra'da bulunan bir Roma Lejyonu tarafndan ynetilmeye balad. Trajan, Roma gemilerinin Akdeniz'den Kzldeniz'e geebilmelerini salamak iin Nil Nehri'nin kanallarn ve kollarn birletirip skenderiye'den Clysma'ya dek uzanan bir suyolu yaptrd. 107'de Hindistan'a bir Roma elisi gnderildi, ksa bir sre sonra da Dou Suriye snrndan Kzldeniz'e bir yol ald. Tm bu olaylarn iki imparatorluk arasndaki sava balatan Partlar' hakl olarak endielendirdii grlmektedir. Trajan 114'te balatt bir seferde iki imparatorluun paylaamad en nemli blgelerden Ermenistan' igal etti. Bamsz Hristiyan bir hkmdar olan Edessa prensi ile anlatktan sonra douya doru Dicle'den geerek ll'da imdiki Badat yaknndaki byk Pers ehri Ktesiphon'u fethetti. Bu srada Yahu-diye'de byk bir isyan kmas bir tesadf gibi grnmyor. 117'de Trajan'n lm zerine yerine geen Hadrian, Provincia Arabia dnda douda igal edilen eyaletlerden ekildi. Trajan'n blgede yayld 100 yllarnda, Arap yarmadas yaklak olarak u durumdayd: blgelerde dardan ve ieriden hibir otorite yoktu, te yandan batda Roma ve douda Part imparatorluklaryla eitli ilikileri olan kk beyliklerle evrilmiti. Beylikler Arabistan'dan Yemen'e, oradan da deniz yoluyla Dou Afrika ve Hindistan'a uzanan ticaret yollaryla geiniyorlard.
46

SLAMYET NCES

Roma'nn Petra'y hakimiyetine almas nemli bir" politika deiiklii olmu ve o dnemin gler dengesini bozmutu. Romallar bundan sonra da Palmira'da benzer bir politika uyguladlar ama en sonunda bundan vazgeerek bilinmeyen bir tarihte Palmira'y imparatorluklarna dahil ettiler. ran'da Sasaniler'in ortaya kmas ve blgede daha militan ve merkezi bir dzenin kurulmas ile durum tekrar deiti. Persler de Arabia'nn kuzeydou snrlarnda birka beylii aldlar. Persler, III. yy ortalarnda eski bir Arap merkezini, Hat-ra'y ortadan kaldrdktan sonra, dou Arabistan'n Krfez kys boyundaki blgelerini igal ettiler. Roma tarihilerine gre III. yy'n nc eyreinde Zeno-bia adndaki (byk olaslkla Arapa Zeyneb) kadn hkmdar, Palmira'nn bamszln tekrar kazanmas iin son abay harcamtr. mparator Aureiian'n gnderdii Roma ordusu Zenobia'y yenmi ve Palmira bir kez daha imparatorlua katlmtr. Bu srada Arap yarmadasnn uzak gneyinde nemli deiiklikler yaanmaktayd. Tarm alanlar olan ve hanedan monarileriyle ynetilen ehirleri olan Gney Arabistan, yan l olan kuzeyden olduka farklyd. Ancak monariler yklm, yerini Himyaritik monari ad verilen yeni bir dzene brakmt. Batdan Habeier ve doudan Persler olmak zere blge d etkilerin arpma noktas olmutu. Habeistan'da balayan militan Hristiyan monarisi, Kzldeniz'in dier tarafndaki gelimelere doal olarak ilgi gsteriyordu. Persler de onlar iin birbirinden farkl olmayan Hristiyan ya da Roma etkisine direnmeye her zaman hazr durumdaydlar. Bu srete, eski dnyann byk ekonomik knden, zellikle III. yy'dan sonra ticaretin sonlanmasndan Akdeniz uygarlnn bu uzak ileri karakollar bile etkilenmilerdi. Bulu47

GEM

nan Roma sikkelerinin azalm olmas bunun bir gstergesidir. 217'de Hindistan'da len Caracalla'dan sonraki sikkelerden neredeyse hi bulunamamtr. Bu da IV. ile VI. yzyllar arasnda Arabistan'n karanlk bir dnem yaadn gstermektedir. Bu dnem, bedevileme ve yoksullama a olmutur. Bu dneme dein var olan tarm gerilemi, kurulan merkezler azalm ve deve gerlii yaygnlamtr. slamiyet'in ortaya kmadan hemen nceki zamana ilikin ilk Mslman ykleri bu dnemi ok net olarak anlatmaktadr. Arabistan'n gerileyiinin nedenleri arasnda her iki imparatorluun ilgilerinin yok olmas da gz nne alnmaldr. ran ve Roma barnn srd 384 ylndan 502 ylna kadarki uzun srede her iki imparatorluk da Arabistan'a, vahalarndan ve llerinden geen pahal, uzun ve tehlikeli ticaret yollarna ilgi gstermemiti. Ticaret yollannrn yn deimi, tevik yardmlar sona ermi, kervan trafii durmu ve ehirler terk edilmiti. Ticaretin son bulmasyla gebeliin balamas, kltr ve yaam standardn drm ve ok uzun sreden sonra ilk kez Arabistan' uygar dnyadan soyutlamt. Bu durumdan, Arabistan'n daha gelimi olan gneyi de etkilenmi, buradaki gebe airetler daha iyi otlaklar aramak iin kuzeye g etmilerdi. Arap toplumunda gebelik daima nemli olmutur ama artk daha da ne kmtr. Mslmanlar bu dnemi "Cahiliye" olarak adlandrrlar ve bu dnem ile Aydnlk a yani slamiyet ile aralarndaki elikiye dikkat ekerler. Bu dnem, yalnzca sonradan gelecek olanlara gre deil, daha ncekilere gre de ok karanlkt. slamiyet'in ortaya kmas bu adan bir restorasyon olarak dnlebilir ve gerekten de Kuran'da Hz. brahim'in dininin restorasyonu olduu belirtilmektedir. Hz. Muhammed'in doduu VI. yy'da her ey yeniden deiti. En" nemlisi Persler ve Bizansllar'in yz yllk ban s48

SLAMYET NCES

recinden sonra yeniden atmaya balamalar ve bunun ne redeyse sonsuz bir savaa dnmesidir. ki imparatorluk sa va ve rekabet halindeyken bu mcadelenin bir nedeni ola rak Arabistan bir kez daha ortaya kt ve Arap halklar yeni den her iki tarafn da sayg ve ilgilerini kazandlar. Nehir vadi ?* lerinden Basra Krfezi'ne inen yol, bar dneminde, Akdeniz * < dnyasndan Dou'ya giden en elverili yoldu. Uzun bir ks*$ m su zerinde geen bu yol tekilerle karlatrldnda hem daha ucuz, hem de daha gvenliydi ama Bizansllar ile Persler yeniden savamaya baladnda durumu deiti. Mezopo tamya ve Krfez yolu Bizansllar asndan ok sakncalyd. Bu yol, Persler tarafndan sava srasnda askeri hareketle, iki im paratorluk arasndaki ban saylabilecek zamanlarda ise eko nomik basklarla her an kapatlabilirdi. Bunun iin Bizansllar Persler'in ulaamayacaklar uzaklkta baka yollar bulma poli tikasn benimsediler. nceden de olduu gibi gney l ve denizleri ile kuzey bozkrlar olmak zere iki nemli seenek vard. Karadan Asya yolunun tercih edilmesi, Orta Asya bozkrlarnn hanlar ile Bizans imparatorian arasnda ilgin pazarlklara yol a. Trk hanlan Konstantinopolis'e elilerini gndermeye baladlar. Bizans tarihilerine gre, daha kurnaz olan baz hanlar hem Bizans'a hem de Perslef'e eli gndermilerdir. Ancak hanlar genellikle Bizansllar' ihanetle sulamlardr. Bizans tarihisi Me-nander, 576'da geen bir olay yle anlatmtr:2
Bir Bizans elisi bana gven mektubu verirken, han tarafndan kendisiyle is yaparken dmanlaryla da yapmakla sulanmt. Han, parmaklarn azna alp unlar sylemiti: "Sen bir aldatmas ve un tane dili olan o Romallar'dan deil misin? imdi azmda olan on parmam kadar dilin var senin ve birini beni, tekini Avarlar' kandrmak iin kullanyorsun... Kurnaz szlerle W hile yaparak herkesi aldatyorsun... Ama bir Trk'n yalan sylemesi tuhaf olur ve grlmemitir de..."

49

GEM

Kuzeydeki ve gneydeki patronlar ile mteriler birbirlerini olduka iyi anlarlard. VI. yy baladnda, gney yolu hem Persler'in ulaamayaca uzaklkta olduu, hem de eitli seenekler sunduu iin kuzey yolundan daha nemli olmutu. Eski kaynaklara gre, ilgili taraflann politikalarn ve uygulamalarn ortaya koyan yle bir tablo kmaktadr: Bizans, Pers denetiminden uzak bir Hindistan yolu am ve yolu ak tutmutur. Persler de bu iletiim hattn nlemek ve kesmek iin uramlardr. Bu arada yol zerindeki eitli halklar bu durumdan kr salamaya almlar, kendi karlar iin yolu ak tutmak ama Bizansllar'n da yolun denetimini ve tekelini ele geirmesini engellemek istemilerdir. O dnemdeki pek ok olay bu rnee uygun gelimitir. Hem Bizans hem de Pers tarafnda u beyliklerinin yeniden ortaya kmalar bunlardan biridir. Bizans'n l snrnda bugnk rdn'n olduu yerde Arap Gassani beylii, ran tarafnda da Hira beylii bulunuyordu. kisi de Arap't, ikisi de Ara-mi kltrne sahipti, ikisi de Hristiyan'd ama siyasi olarak biri ran'a, dieri Bizans'a balyd. Yaklak 527'de Bizans mparatoru Jstinyen, Hira'ya sava amalar iin Gassaniler'i ikna etti. Bylece Bizans ile ran'n barollerde olduklar bir sava balam oldu. Gassani beyine unvanlar verildi ve Roma mparatorluu'nun "partici"si ilan edilerek Konstantinopolis'e davet edildi. Roma silah ve eitmenleri ile birlikte yeterli miktarda da Roma altn verildi. Pers tarafnda olanlarla ilgili ok fazla bir bilgi bulunmamasna karn, orada da ayn eylerin olduu anlalmaktadr. Sina Yarmadas'mn gney kesinin aklarndaki Yotabe olarak adlandrlan kk Tiran adasnn tarih sahnesine kmas, bu dnemin ikinci nemli gelimesidir. Eski alardan bu

50

SLAMYET NCES

yana adada transit ticaretle uraan insanlar tarafndan' kurulan kk bir yerleim merkezinin olduu anlalmaktadr. 473'te adadaki bir airet reisinin Konstantinopolis'i ziyaret ettii ve onun ardndan, bazen imparatorluun dostu bazen de dman olarak grlen dierlerinin olduuna ilikin bilgiler bulunmaktadr. Adada yaayanlar hakknda Musevi olduklarna ilikin bilgiler vardr ama eski Museviler'den mi, sonradan Musevilii seenlerden mi ya da Yahudi lkesinden yeni gelenlerden mi olduklar ak deildir. Kzldeniz'de ticaret yapan ada halk balangta bamszd ve Bizans'a dmanlard. VI. yy'da Kzldeniz ticaretinin ilerlemesiyle birlikte, ada Bizans denetimine girdi ve kolaylk olmas iin bir Gassani beyine baland. 525'te birtakm ilgin gelimeler oldu. Tiran-Yotabe Musevileri denetim altna alndlar ama Kzldeniz'in gney ucunda Himyarites kralnn Musevilii semesiyle yeni Museviler ortaya kt. Bylece Arabistan'n kuzeybat kesinde yzyllardr ilk defa bir Ya-hudi krall kurulmu oldu. Kzldeniz'in iki kesinde, her ikisi de Kzldeniz ticareti yapan, her ikisi de Pers destekisi politika benimseyen bir Yahudi varlnn ayn anda ortaya kmasnn birbiriyle ilikili olmas gerekir. Bizans ncelikle ran'a ynelik bir politika izliyordu. Bizans eylemleri yalnz ran' hedef almyordu, Kzldeniz'in bir ucundan dier ucuna dein Bizans stnln ve ticaret tekelini elde etmek, yerel gleri boyunduruk altna almak ya da yok etmek amacna hizmet ediyordu. Kuzeyde Arap dostlanndan aldklar yardmlarla bu ii kendileri yapyorlard ama gneyde byle bir olanak bulamadklar iin Yemen'deki Museviler'e ve onlarn dousundaki Persler'e kar Bizans ile ittifakta olan Hristiyan devleti Habeistan' kullanmak istediler. O dnemde Habeistan, Hindistan'a kadar giden gemileri ve Arabistan yarmadasnda

51

GEM

bulunan askerleriyle uluslararas ticari g durumundayd. Habeler yeni Hristiyanlklarnn heyecan iinde Bizansl elileri hevesle karladlar. Ne yazk ki Habeler kendilerine verilen grevde baarl olamadlar. Balarda Gney Arabistan'daki son bamsz devleti ykp yok ederek lkeyi Hristiyanlar'a ve baka d etkilere ak hale getirmeyi baarmalarna karn, bu zaferlerini devam ettirecek gleri yoktu. Yemen'den teye gitmek isteyerek 507'de kuzeye giden kervan yolu zerindeki Yemen ticaret merkezi Mekke'ye saldr dzenlediler. Ancak yenilgiye urayarak Yemen'deki yerlerini Persler'e braktlar. Hz. Muhammed'in doduu yllarda Yemen'in banda bir Pers satrap bulunuyordu ve lke tamamen Persler'in denetimi altndayd. Kzldeniz'in gney kesine yerleen Pers gc, Bizans'n Dou'ya ayr ve ak bir ticaret yolu ama politikasn baarszla uratyordu. Bununla birlikte konunun nemini tmyle azaltan baka bir gelime olmutu. Yzyllardr ipek retimi in'de zenle bir sr olarak sakl tutulmaktayd ve ipekbceinin ihra edilmesi lmle cezalandrlyordu. Ancak iki Nesturi keiinin 552'de in'den Bizans'a ipekbceinin tohumunu karmay baarmalarndan sonra Kk Asya'da VII .yy'n ilk yllarnda ipekbcei yetitirme ii gelimiti. in'de retilen ipekliler daha kaliteli ve gzel olduu iin daha ok tercih ediliyordu ama artk in'in bu konudaki dnya tekeli sona ermiti. VI. yy iki rakip imparatorluun zayflamas ve geri ekilmeleri ile tamamland. Arabistan'dan atlan Habelerin, Habeistan'daki rejimleri de sarsld. Bir sre daha direnen Persler, lkelerindeki taht kavgalar ve Zerdt dini iindeki tartmalar nedeniyle balayan byk dini sorunlar yznden nemli lde gkaybetmilerdi. te yandan, Bizans Jstinyen'in h52

SLAMYET NCES

kmdarhnn ardndan sorunlar yaamaya balamft ve Bizans Hristiyanl byk kilise tartmalar ile sarslyordu. Arabistan yanmadasnn son bamsz g merkezleri durumundaki gney beylikleri, yerlerini yabanclarn igallerine brakarak ortadan kalkmlard. Bu olaylarn tm Arap yanmadasn nemli derecede etkilemiti. Bu gelimelerin ardndan Arabistan'a yanlannda yeni yntemler, dnceler ve rnler getiren ok sayda yabanc yerlemiti. Arabistan'dan geen ticaret yollar, tccarlar ve rnler, devam eden Pers-Bizans mcadelesinin sonucu olarak oalmt. Yine kuzeyde snr devletleri ortaya km, imparatorluk efendilerine bal olmular ancak Arap ailesi iinde kalmaya devam etmilerdi. Dardan gelen bu etkiler Araplar iinde eitli tepkilere yol amt. Bunlardan bir blm maddi kaynaklyd. Daha sonra karlaacaklar olaylar asndan ok deerli bir ders olan silah, zrh kullanmay ve dnemin askeri yntemlerini renmilerdi. |pj nceden hi bilmedikleri eyleri getirmeye balayan tccarlar ilerlemi toplumlarn zevkleri ile tanmlard. Kendilerinden ilerideki komulanmn din ve kltrleriyle ilgili bilgi sahibi olan Araplar, bir lde entelektel, hatta manevi bir etkilenme de yaamlard. Yazy renerek yeni bir alfabe oluturmular ve dillerini yazmaya balamlard. Dardaki yeni dnceleri almlar, en nemlisi, ilkel paganizme sahip olan ve yetersiz bulduklan dinlerinin yerine baka bir din arayna girmilerdi. Ulaabilecekleri uzaklkta birka din bulunuyordu. Hristiyanlkta byk bir ilerleme olmutu. Hem Bizans, hem de ran snrlarndaki Araplarn ounluu Hristiyan olmutu ve gneydeki Yemen ve Najran'da da Hristiyanlar vard. Museviler zellikle Yemen'de, ama Hicaz'n baka yerlerinde bulunuyorlard. Bunlarn bazdan Yahudiye'den gelmi olan gmenlerin
53

GEM

torunlaryd, bazlan ise yeni Musevi olanlard. VII. yy'"da Arabistan'daki Museviler ve Hristiyanlar tamamen Araplamlar ve Arap toplumunun bir paras olmulard. Pers dinlerini benimseyen pek olmamt. Dinin fazlaca milli olmas nedeniyle Persler dndakilere ok ekici gelmemesini ilgin bulmamak gerekir. lk slam tarihilerine gre, Arapa'da Hanifi denilen bir gaip puta tapnmay brakmlard ama o dnemin rakip dini retilerinden hibirini benimsemeye de hazr deillerdi. Hanifiler yeni slam dinini ilk kabul edenlerdendir.

54

3. KISIM

slamiyet'in Douu ve Ykselii

mparator Knstantin (hkmdarl 306-337) lk Hristiyan Roma imparatoru ve Konstantinopolis'in kumcusu.

Istanbul surlar.
I? .

Pers imparatoru aphur'un Roma imparatoru Valerian' esir alnn resmedildii vontma f2<5 9-260)

Roma imparatoru Juatiien'in bir zaferi ansna yaplm bir macklyon (530).

Suriye'deki III. yy'dan

Kubbet-s Sahra'mn kubbesinin iindeki yaz ve sslemelerden bir Abdlmelik tarafndan KLid.s'n Tapmak Tepesi'nde yaptrlan Kubbet-s Sahra, slam tarihindeki ilk byk dini binadr. grnt.

Kuds'teki Kutsal Tapmak Kilisesi. Konstantn zamanna dayanan onjinal yaps bozularak defalarca"" restore edilmitir. Bugnk yaps Kuds'n 1099'da Hallar tarafndan ele geirilmesinin ardndan oluturulmutur.

Amman'n seksen kilometre dousunda, rdn lndeki Emevilere ait bir av kk olan Kuseyr Amra.

(yukardan itibaren saat ynnde) mparator Heraklius'a ait Bizans sikkesi (610-641); Muaviye'ye ait Emevi sikkesi (661-680); Abdlmelik'e ait Emevi sikkesi (685-705); Harun Reid'e air Abbasi sikkesi (786-809); bir Abbasi sikkesi.

-&,

Afganistan'da bugnk Gazne'deki III. Mesud iin yaptrlm olan Zafer Kulesi ant.'

Seluklu veziri Nizam lmlk'n Hah&iler tarafndan bir suikast sonucu ldrlmesi (1092).

-'-.,:A

r^=-

*i '

,y,

1099 ylnda Hahfar [arafmdan ele geirilen ve depremlerin adndan 1201 ve 1202'de yeniden ma ediien; son olarak da 1271'de Mslmanlar tarafndan ele geirilen Suriye'deki Chevalier kalesi.

Kuds'teki Al-Aksa camisinde Selahaddin'in minberi.

c"

svarisi.

Bir Mool

Cengiz Han halk ile konuuyor, 1227'de lmne kadar ran'n dousu Moollarn elindeydi.

de Moollar, Badat'a saldrdlar ve ehri yamaladlar. Bundan sonra Badat, slam asndaki eski konumuna ulaamad r'un Semarkand'daki trbesi.

(yukarda) Sultan 1. (Yldrm) Bayezid (hkmdarl 1389-1402) (sada) Sultan II. Murad (hkmdarl 1421-1444, 1446-1451). 1452'de istanbul'da Fatih Sultan (II.) Mehmed tarafndan ina ettirilen Rumeli Hisar

Bellini'nin Fatih Sultan Mehmed portresi.

(yukarda) Fatih Sultan Mehmed rarafmdan 4 minare ina ettirilerek cami haline getirilen, gnmzde mze olan Ayasofya, stanbul. (aada) sranbul'dak Sultan Ahmet Camisi. l609-17'de ina edilmitir.

Abbas'n mifer:

Macaristan'daki Drava nehrini geen Kanuni Sultan Sleyman'n ordular. 1526'daki Mola Savafnda Kanuni Sultan Sleyman Macar ordusunu yenilgiye uratt..

yy balarnda Karadeniz'deki Osmanl imas.

XVI. yy'daki spanyol gemileri.

Osmanl askeri treni.

Osmanl Yenieri askerleri.

3. BLM

KKENLER

slamiyet'in douu, kurucusu, ilk kabul edenleri ve inananlar ile ilgili bilgiler yalnzca slam hadisleri, metinleri ve tarihi anlardan edinilebilmektedir. slamiyet'in d dnya tarafndan fark edilmesi ve dardan bakanlarca ele alnmas uzun zaman sonra olmutur. Bu adan slam tarihi de, Hristiyanlk, Musevilik ve insanln dier byk dinlerinin tarihleri gibi tarihiler iin sorun olmutur. Ortaa'daki en titiz dindar Mslman ilahiyatlar bile dini retinin doruluunu ve mkemmelliini tartmasz kabul ettikleri halde, kiisel biyografik ve tarihi hadislerin doru olup olmadn sorgulamlardr. Bu tr kstlamalar olmayan ada eletirici ilahiyatlar da daha baka sorunlar gndeme getirmilerdir. slam tarihinin balang dnemine ait baka belge, metin ve yazt gibi bamsz kantlarn bulunamam olmas nedeniyle bu dnem geleneksel grler erevesindeki sorunlaryla bilinecektir. Mslmanlar asndan her ey kesin ve aktr. Mslmanlarn tarihsel bilincinin'merkezinde, Hz. Muhammed'in grevi, savam ve sonundaki zaferi, Mslman dnyasnn olumas, inananlann ve Hz. Muhammed'den sonrakilerin yaadklar, Kutsal Kitapta geenler ve insanlarn sonrakilere aktarlan anlan yer almaktadr. Mslman inanna gre Abdullah'n olu Muhammed krk yana doru Peygamber olmutur. Bir Ramazan ay gecesi Hira danda uyumakta olan Hz. Muhammed'e Cebrail grnerek "Oku!" demitir. Hz. Muhammed nce duraklam, sonra Cebrail kez daha aym eyi syleyince, "Neyi

57

SLAMYET'N DOUU VE YKSEL

okuyacam?" diye sormutur. Cebrail, "Yaratan Rabbinin adyla oku! O insan bir kan phtsndan yaratt. Oku! Rabbin en byk cmerigin sahibidir. O'dur kalemle yazmay reten. O, insana bilmediini retti." Bu cmleler Kuran'n doksan altnc suresinin ilk be ayetidir. Kuran, Arapa bir szcktr, "okuma, ezberleme" anlamlarna gelir ve slam inancna gre Allah'n Hz. Muhammed'e indirdii vahiyleri ierir. Bu ilk ayetlerden sonra Hz. Muhammed'e pek ok vahiy inmitir. Hz. Muhammed ald vahiyleri doduu yere, kendi halkna gtrm ve artk puta tapmamalarn evrensel bir tek tanrya tapmalarn sylemitir. Hz. Muhammed, 571 ylnda Ba Arabistan'daki Hicaz blgesinin kk vaha ehri Mekke'de Kurey Arap airetinde dnyaya gelmitir. O yllarda yarmadann byk blm yalnzca birka kervan yolu ile dank vahann olduu bir ld. Halk ounlukla gebeydi, deve, koyun, kei-yetitirerek, bazen de rakip airetlere, vaha ve snr halklarna yaptklar basknlarla geiniyorlard. Bir ksm olanak bulduklar yerlerde kk apta tarmla urar, bir ksm da d dnyadaki gelimeler tccarlan, Arabistan'a gnderdiinde ticaret yaparlard. Roma ile Persler arasnda VI. yy'da kan sava sayesinde Akdeniz ile Dou arasndaki kervan yolunun kk ehirleri ksa sreliine tekrar hareketlenmilerdi. Mekke de bu ehirler arasnda yer alyordu. Grevinin ilk yllarnda Hz. Muhammed'e nce ailesi, daha sonra da geni evreler inandlar. Mekke'deki ileri gelen aileler, bu yeni dnceleri ve kaynaklandklar yeni oluumu pheyle karladlar ve muhalif oldular. Onlar iin Hz. Muhammed ve retisi gerek maddi gerekse dini ynden, hem kendi otoriteleri hem de varolan dzen iin ciddi bir tehditti. Geleneksel biyografiler, baz Mslmanlarn bask ve zulm yznden memleketlerini terk ederek Kzldeniz'in dier yann-

58

KKENLER.

daki Habeistan'a sndklarn anlatmaktadr. Hz. MuKammed ilk an'dan on yl sonra, yaklak 622'de, Mekke'nin 350 kilometre kuzeyinde bir baka vahadaki kk Yesrib ehrinden elilerle bir anlama yap. Yesribliler Hz. Muhammed ile beraberindekileri iyi karladlar, ondan anlamazlklarnda arabulucu olmasn istediler, onu ve onunla birlikte Mekke'yi terk edecek olanlar savunmay nerdiler. Hz. Muhammed ilk nce yaklak altm aileyi gnderdi, o yln sonbahannda da kendisi gitti. Hz. Muhammed ile yannda olanlarn Mekke'den Yesrib'e glerine "hicret" denir ve Mslmanlar hicreti Hz. Muhammed'in peygamberliinin nian olarak kabul ederler. Sonralar bir Mslman takvimi yaplr ve Arap takviminin balangc hicret olur. Yesrib slam dininin ve topluluunun merkezi haline geldi ve zaman iinde yalnzca El-Medine (ehir) denilmeye baland. Yeni toplulua da Arapada topluluk anlamna gelen "mmet" ad verildi.. Hz. Muhammed Mekke'deki, ehir yneticilerinin balangta umursamazlklarna, sonrasnda da dmanlklarna direnmiti. Medine'de dini yetkinin beraberinde siyasi ve askeri yetkileri de alarak yneten kendisi oldu. Medine'deki yeni Mslman devleti, ksa bir sre sonra Mekke'deki puta tapan yneticilerle savamaya balad. Sekiz yl sren sava sonunda Hz. Muhammed Mekke'yi ald. Bunun sonucunda, Hz. Muhammed'in hayat ile ondan nceki peygamberlerin, Musa ve sa'nn hayadan arasnda nemli bir fark olutu. Hz. Musa'nn vaat edilmi topraklarna girme izni yoktu, halk ilerlerken o lmt. Hz. sa armha gerilmiti ve Romal imparator Konstantin, Hristiyanl benimseyip inananlarna g verene kadar Hristiyanlk bir aznlk dini olarak kalmt. Hz. Muhammed ise vaat edilen topraklarn ele geirmi, yaarken g ve zafer elde etmi, peygamberlik otoritesi59

SLAMYET'N DOUU VE YKSEL

nin yannda siyasi otorite de kullanmtr. Allah'n Peygamberi olarak getirdii dini vahiy vard ve bunu retiyordu. Bununla birlikte Mslman mmetinin lideri olarak yasalar yapyor, diplomasiyi ynetiyor, vergi alyor, adalet datyor, sava ve bar karan veriyordu. Balangta bir topluluk olan mmet, artk bir devlet olmutu, bir sre sonra da imparatorluk olacakt. 8 Haziran 632 tarihinde yaamn yitiren Hz. Mu hammed'in peygamberlik grevi de tamamlanm oldu. Mslmanlar asndan onun peygamberliinin amac, ondan nceki peygamberler tarafndan getirilen ama daha sonra arptlm ya da terk edilmi olan gerek tektanrcl tekrar canlandrmak, puta tapnmay yok etmek ve Allah'n en son vahyini getirmekti. Mslman inancna gre o sonuncu Peygamberdi ve lmyle birlikte Allah'n insanla gnderdii vahiyler tamamlanmt. Bir daha baka bir peygamber ve vahiy gelmeyecekti. Bylece manevi grev tamamlanmt ama Kutsal Yasay devam ettirme ve tm dnyaya yayma amacn tayan dini grev hl son bulmamt. Bu amacn tam olarak gerekletirilebilmesi, bir devlet iinde siyasi ve askeri g kullanlarak yani egemenlik ile mmkn olacakt. Hz. Muhammed hibir zaman lml bir insandan farkl olduunu iddia etmemiti, o Allah'n Peygamberi ve Allah'n kullarnn lideriydi ama bir insand ve lmlyd. Bununla ilgili olarak Kuran da unlan syler: "Muhammed yalnzca bir peygamberdir. O da kendinden nceki peygamberler gibi lmldr." Peygamber lmt ve yerine baka bir peygamber gelmeyecekti. Mslman mmetinin ve devletin lideri artk yoktu, yerine birinin gelmesi gerekliydi. Bu acil gereklilik karsnda peygamberin yaknndakiler, aralarndan birini setiler. Bu da, Mslmanl ilk kabul edenlerden ve en saygn kiilerden bi60

KKENLER

ri olan Ebubekir'di. Ebubekir liderlii iin, Arapa'da hem halef hem vekil anlamna gelen Halife unvann seti. Anlam ok ak olmayan bu unvan, bazlarna gre Halifet-l Resul-Allah yani Allah'n peygamberinin halefi, bazlarna gre de Halifet-l Allah yani Allah'n vekili demekti. Ebubekir'i devletin bana getirenler bunu dnmemi olsalar da, byk halifelik kurumu, yani slam dnyasnn en stn egemen makam bylelikle kurulmu oldu. slam halifeliinin ilk dnemleri hakkndaki bilgiler Peygamber hakkndakilerin de olduu gibi yalnzca slam kaynaklarndan edinilmitir. teki lkelerin tarihileri, yeni devlet ve dinin ortaya kmas ve ilerlemesi ile ilgili ilk bilgileri epeyce sonra vermilerdir. Mslmanlar arasnda bilgiler nesiller boyunca szle iletilmi, ok daha sonra yazya geirilmitir. Bilgiler bozularak ve deitirilerek aktarlmtr. Bunun doal nedeni insan hafzasndan kaynaklanan hatalar olmutur (aslnda bu sorun okuryazar olmayan bir toplum iin bugn olduundan daha az nemli olurdu), ancak baka bir nemli neden de ilk Mslmanlar arasndaki birok bireysel, ailevi ve mezhep aynhklan ve tartmalandr. Bu yzden, savalarn sras ve sonulan gibi en temel gerekler bile eitli anlatmlara gre deimektedir. Mslman tarihiler, peygamber ld zaman, slamiyetin henz Arap yanmadasndaki baz blgelerle snrl olduunu belirtmektedirler. Mslmanl kabul eden Araplar da, Verimli Hilal snrlann biraz am olsalar bile, snrlydlar. Kuzey Afrika, Gneybat Asya ve slam topraklarnda, yani, ileride Arap dnyas olacak yerlerde henz baka dinlere inanlyor, baka diller konuuluyor ve baka hkmdarlara itaat ediliyordu. Blgenin tamam Hz. Muhammed'in lmnden yz yl sonra insanlk tarihindeki en hzl ve en dramatik deiiklie sah61

SLAMYET'N DOUU VE YKSEL

ne olacakt. VII. yy'n sonlarnda artk d dnya yeni bir din ve g ile tanmt. Halifelerin Mslman imparatorluu bazen Asya'da Hindistan ve in snrlarn ayor, batda Gney Akdeniz kylanndan Atlantik Okyanusu'na, gneyde Afrika'daki kara insanlarnn, kuzeyde Avrupa'daki beyaz insanlarn lkelerine kadar ilerliyordu. mparatorluun devlet dini slamiyet'ti ve Arapa hzla dier dillerin yerine geerek gndelik yaamda kullanlan balca iletiim arac oluyordu. Gnmzde, slamiyet'in balangcndan on drt yzyl sonra, Arap imparatorluu oktan yok olmutur. Ancak yalnzca batda Avrupa, douda ran ve Orta Asya hari, Araplar'n fedettikleri tm lkelerde Arapa eitli biimleri ile hl halk dilidir. Edebi Arapa da kltr, ticaret ve hkmetin temel iletiim arac olarak varln srdrmektedir. Din dili olarak Arapa, konuulduu lkelerden ok uzaklara, sonralar da Arap fetihlerinin snrlannn tesine ve Asya ile Afrika'nn Arap hakimiyetine girmemi yerlerine kadar gitmitir. slam dini ile Arap imparatorluunun yaylmasnda, fethedilen lkelerde yaayanlarn da pay olmu, bu halklar hzla s-lamiyeti kabul etmi ve bayra altnda girmilerdir. Bada Kuzey Afrika Berberileri balarda Arap saldnlarna iddetle kar koymular ancak sonunda onlara katlarak spanya'nn fethine ve koloniletirilmesine yardm etmiler, daha sonra da onlar Sahra'nm gneyindeki siyah insanlar slamlatrm ve smrge yapmlardr. Douda imparatorluklar yklm ve din hiyerarisi zayflam olan Persler, slamiyet'te yap ve anlam bulmular, yeni dinlerini Orta Asya'nn karma ran ve Trk halklarna gtrmlerdir. Ortada yer alan ve uzun sredir Bizans ve Pers imparatorluklarnn hakimiyetinde olan Verimli Hilal'in dili Aramice, dini Hristiyan olan halklar ile Msr'n dili Kpti-ce olan Hristiyanlar, bir imparatorluktan, dier bir imparator62

KKENLER

hun hakimiyetine girmiler ve yeni efendilerinin eskisinden daha iyi niyetli ve hogrl olduunu grmlerdi. slamiyet'e gei srecf bu lkelerde daha kolay yaanmt. Araplar'in vergileri, zellikle Mslmanlar iin Bizans'nkinden ok daha azd. Arap devleti, Konstantinopolis ynetimindeki Ortodoks olmayan Hristiyanlar'a ve kiliselerine karlan zorluklan gz ard ediyor, ayn kanunlar dahilinde tm Hristiyanlar'a hogrl davranyordu. Partlar ve pagan Roma imparatorlan zamannda dini hogr gren, Sasaniler ve Hristiyan Bizansllar zamamnda ise zulm gren Musevilerin durumu Mslman Arap devletinde ok daha iyiye gitti. Arap devleti yneticileri ve ordu komutanlar genellikle Me dine ve Mekke vaha ehirlerinden oluyordu ama yine de l kkenlerinden ok uzaklamamlard. Fetihlerde zafer kaza nan Arap ordulan ounlukla l insanlarndan oluuyordu. Araplar'n fetih savalar, genellikle l gcn ustaca kullan ma stratejisine .dayanyordu. Bu, daha sonralan Bat'nn deniz insanlarnn kurduu imparatorluklarn deniz gcn kullanmalanna benzer bir yntemdi. Araplar iin kendi evleri gibi ^ olan l, dmanlar iin yle deildi. l Araplar iin tandk, dost ve kolay eriilebilir bir yerken, dmanlar iin ssz, tehlikeli, korkutucu ve uzak. Nasl bir kara insan denizden korkarsa onlar da lden korkuyorlard. Araplar l acil durumlarda snak, baar kazandklarnda zafere giden yol ve ikmal, mesaj, destek gnderme amal bir iletiim yolu olarak kullanyorlard. Ayrca Arap imparatorluunun Afrika ile Asya'y birbirine balayan Svey kstandan geen bir l yolu olan Svey Kanal da bulunuyordu. Araplar fethettikleri her lkede, ln hemen kenarnda ana askeri slerini ve ynetim merkezlerini kuruyorlard. am gibi yerini beendikleri bir ehir olursa hemen onu bakent yap63

SLAMYET'N DOUU VE YKSEL

yorlard. Ancak genelde yeni merkezler kurmalan gerekiyordu. Bu merkezler de imparatorluk ve stratejik gereksinimleri karlamak zere garnizon ehirler haline geliyorlard. Bunlardan en nemlileri ran'da Kum, Irak'ta Kfe ve Basra, Tunus'ta Kayrevan ve Msr'da Fustat't. Bunlara, snr anlamndaki eski bir Sami szc olan Arapa "msr" (oulu amsar) ad verilirdi. Bu ad Tevrat branice-si'nde, Aramice ve Arapa'da Msr'a verilmitir. Blgelerin ynetiminde ve Araplatrlmasnda Amsar'tn merkezi bir nemi vard. Balangta Araplar kurduklar imparatorluun kk ve tecrit edilmi bamsz bir aznlyd. Amsar'da Arap ncleri ve dili egemendi. Her Amsar'n merkezinde bulunan askeri kantonlara Arap sava-smrgecileri airet dzeni iinde yerlemilerdi. Merkezin etrafnda bulunan dkkan sahipleri, zanaatkarlar ve teki esnaf olmak zere yerel halktan kiiler, Arap yneticilerin, askerlerin ve ailelerin gereksinimlerini karlarlard. Zamanla bu d ehirler yerleme, zenginlik ve deer alarak bydler ve Arap devletine hizmet eden yerli memurlar da ilerine aldlar. Bu memurlar zorunlu olarak Arapay rendiler ve Araplarn davranlarndan, zevklerinden ve dncelerinden etkilendiler. Genelde, slamiyetin fetihler aracl ile yayld ileri srlr. Fetihler ile birlikte smrgeletirme, slam dininin yaylmasn nemli oranda etkilemise de bunu iddia etmek yanl olur nk fetihlerin temel sava amac slamiyeti zorla kabul ettirmek deildi. stelik Kuran bu konuda ok kesindir: "Dinde zorlama yoktur." (2:256). Bu szler ounlukla, tektann-l bir dine inanan ve slam'n onaylad kutsal kitaplara saygl olan kiilerin dinlerini slam devleti ve kanunlarna uygun olarak uygulamalarna msaade edilecei eklinde anlalmtr. te yandan fethedilen lkelerde yaayanlar slam dinini kabul
64

KKENLER

etmeleri iin dk vergiler ve benzeri eylerle tevik ediliyorlard ama zorlanmyorlard. Arap devleti baml halklar Araplatrmaya ve zmsemeye de abalamyordu. Tam tersine, ilk fetihlerde Arap olanlar ile Arap olmayanlar (sonradan slamiye-ti kabul edip Arapa konumaya baladklar halde) arasndaki gl toplumsal engeller korunmutu. Arap olmayan erkeklerle Arap kadnlarn evlenmelerini ho karlamaz, yeni Mslmanlara kendileriyle ayn ekonomik, siyasi ve toplumsal haklar vermezlerdi. Ne var ki slamiyet'in ikinci yzylnda gerekleen devrimci deiikliklerle Arap ayrmcl sona ermi, bylelikle Araplatrma sreci hz kazanmtr. Arap imparatorluunun askeri fetihlerinden daha ok, fethedilen yerlerde yaayanlar Araplatrmas ve slamlatrmas artcdr. Araplann askeri ve siyasi stnlk dnemi ok ksa srd ve ksa sre sonra imparatorluklarnn kontroln, hatta kendi yarattklar uygarlklarnn liderliini bakalarna braktlar. Yine de hukuklar, dinleri ve dilleri hakimiyetlerinin devam eden ant olarak kald ve bugn de hl duruyor. Aslnda byk deiiklik zmleme ve smrgeletirme almalan ile birlikte gereklemiti. Arap fetihlerini gdleyen glerinden biri olarak kurak Arabistan yarmadasnn nfusunun fazlal genel kabul gren bir grtr. Kralln ilk zamanlarnda pek ok Arap eski imparatorluklarn yklm surlarn ap fethettikleri verimli topraklara g etmilerdi. Araplar nce egemen asker snfyla bir igal ordusu, st dzey memurlar ve toprak sahiplerinden oluan ynetici bir aznlk olarak gelmilerdi. Daha nceki ynetimlerin devlet topraklarna ve fetihlerden kaan gmenlerin topraklanna Arap devleti tarafndan el konulmutu. Arap devleti bu geni topraklan Arap-lar'a datyor ya da ok uygun artlarla kiraya veriyordu. Bu topraklara yerleen Araplar, topraklarnda kalan yerli sahiple65

SLAMYET'N DOUU VE YKSEL

rinden daha az vergi veriyorlard. Garnizon ehirlerde yaayan zengin Arap toprak sahiplerinin topraklarn yerli halk iletirdi. Arap etkisi, gerek dorudan, gerek slamiyet'i benimsemi olan ve ounluu orduya hizmet eden yerli nfus araclyla ehirlerden evredeki krsal blgelere yaylyordu. Yerli dnmelerin, toplumsal ve ekonomik adan istedikleri eitlik, safkan Arap olduklan iddiasnda olanlarca kabul edilmezken, onlar yine de artan bir hzla fatihlerin dillerini ve dinlerini benimsiyorlard. slam egemenliinin ilk yzylndaki siyasi ve askeri deiiklikler, nemli toplumsal ve ekonomik deiiklikleri de beraberinde getirmiti. Tm fetihlerde olduu zere Arap fetihleri ile kamu, zel ve kilisenin sahip olduu donmu haldeki byk zenginlikler tekrar piyasaya srlmeye balad. lk Arap tarihilerinin an masraf ve zengin ganimet ykleri vardr. X. yy yazarlarndan el-Mesudi fetihlerde ele geirilen byk zenginliklerden sz etmitir. Mesudi, Halife Osman'n ldrld gn zel varlnn yz bin dinar (Roma ve Bizans altn) ve bir milyon dirhem (Pers gm sikkesi) olduunu, mlklerinin de yz bin dinar hesaplandn ve pek ok at ile deve braktn syler. slamiyet'i ilk kabul edenlerden ve erken slam tarihinin nemli kiilerinden El-Zbeyr ibn l-Avvam, Irak'ta Kfe ve Basra'da ve Msr'da Fustat ve skenderiye'de evlere sahipti. Mesudi, o dnemde (Hicri 332/ miladi 943-44) onun Basra'daki evinde tccarlann ikamet ettiini syler. ldnde hesap edilen varl nakit elli bin dinar, bin kadn ve erkek kle, bin at ve sz konusu ehirlerde pek ok evdi. Ayn kaynakta, Peygamber'in yaknlanndan Talha ibn Ubeydullah el-Taymi'nin Ku-fe'de byk bir evi olduundan, Irak'taki topraklarndan gnde bin dinar ve el Sara blgesindeki topraklanndan ise bundan
66

KKENLER

daha ok gelir elde ettiinden sz edilir. Aynca Medine'de tula ve tik aacndan yaplm bir de evi vard. Yine ayn kaynaa gre ilk Mslmanlar'dan Abdl-Rahman ibn Avf yz at, bin deve ve on bin koyuna sahipti. ldnde varlnn drtte biri seksen drt bin dinard. Zayd ibn Tabit ldnde, baltalarla paralanan altnlar ve gmler ile yz bin dinarlk mal mlke sahipti. Yala ibn Munya ldnde yarm milyon dinar ve yz bin dinarlk arazi ve eitli maddi eyalar vard.1 phesiz, bu inanlmaz servetler, ok abartlmtr ama yine de, bir fatih soylular snfnn ok fazla varlklarnn olduunu, gittikleri ileri lkelerin tm zevklerinden ve olanaklarndan faydalandklarn ve varlklarn keyifle harcadklarn gstermektedir. Yeni larn ta ve lumsal ekonomik devlet nemli byle batdaki sr tine yoktu. ti Bu ve zeninde ve raklanyla bir eski dzen, da zellikle gruplarn, dzeni, gruplar sadece de Araplar' iirde siyasi, ve deil, gerek onlarla Tarihi toplumsal Bir servet eski fazla bireylerin ve fetih tekeline Pers iadamlar birlikte metinlerde, gerekse dolayl ve sahip yeni olan Herhalde eyaletlerinde, M topbaken yerleri geirmi devlet d slam zorundaydlar. eski pek de ok top olarak bir refaha kavuturamamt. ada zamann edebiyat

gerilimlerine nceden

rastlanmaktadr. iktidar etkisi etmesi doudaki daha olan Pers bakentini olduklan yer ayrcalkl

yerlerinden

kanlmazdr.

deiikliin Bizans

eyaletlerinden yeni Ancak

grlmtr. Bizans kaacak ellerine yeni almak

Suriye'deki halklarn

yerlerinden

Bizansl

efendilerine

brakarak Araplar

ekilebilirlerdi. birka

iadamlarnn yerde ve kalarak ynetici

mparatorluklarnn dndakiler bir eski Perslerin kendilerine

bulmaya

yzden

snfnn,

kltrne ve devletine Bizans ehirlerinin halklarnn yaptn-

dan daha nemli katklar olmas olaand.

67

SLAMYET'N DOUU VE YKSEL

Balangta Pers ynetici snflarnn yeni devlet dzenine uyum gstermi, ayncalklar ve grevlerinden bir blmn korumu olduklan anlalmaktadr. Ancak Arap iktidarnn glenmesi, Arap airetlerinin byk ounlukla ran'a yerletirilmeleri, saylar zamanla artan ranl Mslmanlarn Araplarla eit haklara sahip olmak istemeleri ve aslnda daha ok da ehirlerin bymesi sonucunda, yeni dzenlemeler yaplm ve bunlardan kaynaklanan yeni atmalar olmutu. Eski Bizans topraklarnda ehir hayat eskisi gibi kalm, deiim daha az olmutu. Mslman ehirlerin bu hzl ve ani art beraberinde, daha az ehirlemi olan eski Pers mparatorluu'a atma ve gerilim getirmitir. slamiyet'in ilk zamanlarnda slam toplumunun birlii ve Arap devlenin istikrar iin en nemli tehdit gruplar arasndaki rekabetten kaynaklanmtr. Bu rekabet, Arap olanla, Arap olmayan Mslmanlar, hatta Mslmanlar ile tekiler arasndaki ayrlklardan domam; kuzey-gney Arabistan kkenli airetler, erken-ge gelenler, durumlan iyi-kt olanlar, zgr bir Arap ailenin ocuklar ile zgr bir Arap baba ve yabanc cariyenin ocuklan arasnda yani Araplar ile Araplar arasnda domutur. te yandan, zafer kazananlarn yenilenler zerindeki haklarn uygulamalar, giderek yan Araplar'in saysn artnyordu.. Bu atmalar, Arap tarihinde bazen dini ya da airet kkenli, bazen de kiisel atmalar eklinde anlatlr. phesiz tm nemli atmalardr ancak arada baka sorunlarn da olduu aktr. Baz Arap gruplan arasnda devam eden ve ou kez sert olan dmanlk, bir sre sonra Arap olmayan Mslman halkn da katld bir dizi i savaa yol amt. Roma ile ran arasndaki Ortadou ticaret yollarnn paylalamam durumu, Arap imparatorluunun kurulmas ile son bulmutu. Byk skender'den sonra ilk kez Orta Asya'dan Ak68

KKENLER

deniz'e kadar Ortadou'nun tamam tek bir imparatorluk ve ticaret dzeni altna girmiti. Bir dnem Bizans altn ile ran gm beraber dolamda kalmt ve iki para arasndaki kur oram ilk slam hukuku iin nemli bir konu olmutu. Bu nedenle de slam pazarlarnda sarraflarn nemli bir yeri vard. ok miktarda nakit paraya sahip yeni ynetici snfn ortaya kmasyla sanayi ve ticarette byme gerekleti. Tpk Ortaa Avrupas'nn Vikingler'i gibi, Ortadou'nun Arap fatihleri de paralarn sarayn ve soylularn zel ilgileri olan stn kaliteli tekstile yatrdlar. Bu ekonomik gelimeye, zel malikanelerin, saraylarn, kamu binalarnn, camilerin yaplmas ve yksek maa alan askerlerle teki yerleimcilerin ok ve eitli gereksinimlerinin karlanmas da nemli bir katk yapm olmaldr. Byk olaslkla, hzla byyen ehirlerdeki huzursuzluk fakirlikten ok krgnlktan kaynaklanyordu. lerinde zengin, yetenekli, hem de iktidar sahibi kiilerin olduu yan Araplarn krgnlklarnn nedeni devletin ve toplumun st dzeylerine alnmamalaryd. Bata Persler olmak zere Arap olmayan dnmeler, kendilerine verilen alt statden memnun deillerdi ve yeni dinlerinin evrensellik mesajnn anlatt eitlii istiyorlard. Bu atmalar ve ayrlklardan baka, Mslman topraklarnn byk ve hzl genilemesi de gerilim yaratyordu. Bylece imparatorluun ve devletin srdrlmesi, ynetilmesi fazlasyla zorlayor ve ilk halifeler zor ve almaz sorunlarla karlayorlard. Raidun olarak anlan ilk drt halife miras yoluyla deil, seimle baa gelmitir ve Snni Mslmanlar onlarn dnemlerinden altn a olarak sz ederler. Dini ve ahlaki rehberliklerinin kutsall Hz. Muhammed'inkinden sonra ikinci olarak kabul edilir. Drt halifenin ilki dndaki katledilmitir. kinci halife Hz. mer ibn el-Kattab' durumundan ikayeti olan
69

SLAMYET'N DOUU VE YKSEL

bir Hristiyan kle ldrmtr. nc halife Hz. Osman ile drdnc halife Hz. Ali, Mslman Arap isyanclar tarafndan ldrlmlerdir. Hz. Muhammed'in lmnden yirmi be yl sonra, toplum, iddetli muhalefetle paralanyor, devlet de isyan ve i savalarla sarslyordu. Tm olaylar fethedenlerle fethedilenler, yeniyle eski Mslmanlar arasnda deil, Araplar arasnda meydana geliyordu. Ksa sre iktidarda kalan Hz. Ebubekir'in, lmnden sonra, Hz. mer'in 634'te balayan on yllk, iktidar, slam devletinin ve hatta slam toplumunun ortak tarih bilincinin olumasnda ok nemlidir. Hz. Ebubekir'in lm deindeyken Hz. mer'in halife olmasn istedii genel kabul gren bir grtr. Hz. mer, Ashab tarafndan hemen kabul edilmi ve iktidar sresince nemli bir muhalefet ile karlamamtr. Yalnzca Hz. Muhammed'in amcasnn olu ve kz Hz. Fatma'nn ei olan Hz. Ali'yi destekleyenler muhalifi olmutur. Bu muhalefetin nedeni, bazlar asndan bir aday olarak Hz. Ali'nin stn zellikleriydi, bazlar asndan da onun yasal hakk olmasyd. Ancak Arap dnyasnn byk ounluu Hz. mer'in halifeliini kabul etmitir. Hz. mer yalmzca birlik ve beraberlii salamakla kalmayp ileride imparatorluk hkmetinin sistemi olacak temeli de atmtr. Getirilen yeni bir unvann, otoritedeki deiikliin gstergesi olmutur. Hz. mer'e halife unvan ile birlikte "Emir l-Mminin" unvan da verilerek siyasi, askeri ve dini otoritenin sahibi olduu gsterilmitir. Halifeler en ok bu unvan kullanmlar ve halifelik kurumunda bu makam bir ayrcalk olmutur. Hz. mer elli yandayken ldrlmtr ve kendisinden sonra gelecek kiiyi sememitir. lm deindeyken Ashab'dan ileri gelen alt kiilik bir ura toplayp aralanndan birini halife semek iin grevlendirdii sylenir. Mekke'nin b-

70

KKENLER

yk meyye (Emeviler) airetinden ve ilk mminlerden oluan Mekke soylu snfnn tek temsilcisi olan Hz. Osman, ura tarafndan halife seilmitir. lk halifeler, byk bir askeri gce ve dzenli bir orduya bile sahip deillerdi, Arap airetlerinden toplanan askerler orduyu oluuyordu. Halifeler askeri gleri ile deil daha ok Peygamber halefi olduklar iin ve kiilik zelliklerine gsterilen sayg ile hkm sryorlard. Hz. Osman'n kiilik zellikleri, kendisinden nceki iki halifenin kazand saygnl kazanamamt. Hz. Muhammed'in lmnden on yl sonra dini ba zayflamaya balamt ve Mekke soylu snf aralarndan birinin halife olmasnn frsatlanndan yararlanmaya alarak durumu daha da zorlanyordu. Gebe airetleri daima rahatsz eden otorite basks daha dayanlmaz bir duruma geliyordu. Hz. Osman 644 ylnda halifelie getirildi. Yzyln ortalarnda batda Msr ve Suriye, douda ran ve Irak'n byk blmn Mslmanlar ele geirmiti. 654-55'te Mslman donanmas Bizansllara kar byk bir deniz zaferi kazand. Pers imparatorluu ykld. Savan geici olarak durmas, airetleri kendi istekleri ve honutsuzluklan zerinde durmaya yneltti ve bylece Arap airetlerinin hareketleri i savalara yol at. 656 ylnda, Msr'daki Arap ordusundan gelen bir grup isyanc ikayetlerini iletmek iin Medine'ye geldiklerinde Halife Osman' ldrerek ilk i sava balatmlard. syanclar 17 Haziran 656'da evine saldrdklar halifeyi ar yaraladlar ve bu saldr ile ardndan gelen atmalar slam tarihinde bir dnm noktas oldu. lk kez bir slam halifesi Mslmanlar tarafndan ldrld. Mslman ordularnn arasnda kran krana bir sava balad. Hz. Ali isyanclar tarafndan halife seildi. Hz. Muhammed'in amcasnn olu ve kznn ei Hz. Ali ibn
71

SLAMYET'N DOUU VE YKSEL

ebu Talib, ok ynl ve karmak ilk slam i savanda nemli bir rol oynamur. Hz. Ali, Hz. Muhammed'in kz Fatma'mn eiydi ve pek de dikkat ekici zelliklere sahip deildi. Byle bir akrabalk ilikisi okeliliin geerli olduu bir toplumda nem tamazd ama slamiyet ncesi Arap uygulamasna gre Peygamber'in akrabas olmas nedeniyle, onun dini ve siyasi otoritesinin bir blmn devralmak zere aday olabilirdi. Konumu ve kiilik zellikleriyle kendi bana gl bir aday deildi. te yandan, Mslmanlar'in ou, seimle gelen halifelerin yaratt dknkl nedeniyle Muhammed'in bir akrabasnn baa gelecei yeni bir devlet dzeninin slamiyet'in asl zne dn salayacan dnerek Hz. Ali'yi destekliyorlard. Bunlar, balangta "iatl Ali" (Ali'nin partisi) olarak, sonra da ii'ler olarak anldlar. Neredeyse tamam aumalarla geen be yln ardndan, 66l'in Ocak aynda Halife Ali de ldrld. Bu sefer katil isyanc askerler yerine, radikal bir dini grubun temsilcisiydi. Bu olay ikinci bir nemli mek olmutu. Suriye eyaletinin valisi Muaviye ibn Ebu Sufyan'n liderliindeki grup birinci slam i savamda zafer kazanan taraf oldu. Muaviye'nin konumu olduka glyd. ldrlen Halife Osman'n amcasnn olu olan ve Emeviler'in Mekke kolundan gelen Muaviye'nin, slam hukukuna ve Arap geleneklerine gre, akrabasnn ldrlmesine kar misilleme isteme hakk vard. Onu Hz. mer vali yapmt ve grevine balamas son iki halifenin meydan okumalar ve rekabetlerinden nceydi. Suriye valisi olarak Bizans Hristiyan ve slam dnyalar arasmda becerikli ve disiplinli bir ordusu vard ve kazand sava deneyimiyle glenmiti. Hz. Ali ldrldkten sonra olu Hasan, biroklarnn kendisim yeni lider olarak grmesine ramen, halifelik iddia72

KKENLER

sndan vazgeerek, Suriye'de halife ilan edilen ve tm'imparatorluk tarafndan tannan Muaviye'nin egemenliine girdi. Muaviye'nin halifelii ile slam tarihinde Emevi halifelik dnemi balad. Ondan sonra da halifelik, bir ilke olmamakla birlikte daima babadan oula geerek Emevi hanedannda kald. Muaviye hayattayken olu Yezid'i veliaht olarak gstererek sonraki halifelere bir rnek oluturdu. IX. yy yazarlarndan biri yksnde bu davrann nemi ok ak anlatmtr:
"HalkMuaviye'nin nnde toplanmken, Yezid hatipler tarafndan Halife ilan edildi. Halktan bazlar memnun olmaynca, Udra airetinden biri ayaa kalkarak klcn knndan ekti ve' "Mminlerin Lideri odur" deyip Muaviye 'yi iaret ettikten sonra Yezid'i gsterdi ve "O ldkten sonra, bu olacak" dedi. "Eer itiraz olan varsa, o zaman da bu!" dedi ve klcn kard. Muaviye, "Hatiplerinprensisin sen" dedi adama.2

Yz yl bile srmeyen Emeviler'in halifeliklerinin ardndan, Arap islam tarihi geleneine uygun biimde yazlan tarihlerde sert eletiriler yaplmtr. iiler'e gre Emeviler zorba ve gaspyd. Halifelii asl haklan olan Hz. Ali ve olundan zorla alp onlarn soyundan olanlar ldrerek slamiyet'in gerek mesajn reddetmi ve yozlatrmlardr. Snni tarihilere gre de Emeviler gaspydlar, amalan ve yntemleri dini kaynakl deil, dnya ileriyle ilgiliydi. Klasik tarihilere gre Emevi hkmdarl, onlardan nceki doru yolda yryen hkmdarlann halifelikleri ile onlardan sonra gelen ilahi olarak benimsenmi halifeler arasnda bir "krallk" olmutur. Emeviler'e dman olan Arap tarihiler Muaviye'nin politik ve diplomatik becerisine iki anlama da gelebilecek biimde iltifat ederler. Modern aratrmaclarsa, Emeviler'e daha olumlu bir adan bakarlar. zellikle tehlikeli ve ykc i savalar srasnda slam devletinin ve toplumunun kararlln ve srekliliini korumu

73

SLAMYET'N DOUU VE YKSEL

olan nemli hkmdarlan hakl bulurlar. Bu grevi Emevi halifeleri bir dizi uzlama ve dzenlemeyle yerine getirerek birlii salamlar, fetih yapmay srdrmler, imparatorlua zg toplum, kltr ve ynetim yapsnn temelini hazrlamlardr. Bunu yaparken slami mesajnn znden bir lde uzaklamay gze almlardr. Hkmdarlarn ldrlmesi ve i savalar yznden dini sadakat ve dini otorite bann saygnl neredeyse yok olacak kadar azalarak yerini Emevi halifelerinin yaratt "Arap krall" ya da daha dorusu, Arap ykseliine brakt. Yalnzca anne ve baba tarafndan saf Arap olanlara ayrcaln ve iktidarn en st dzeylerine gelme olana tannyordu. Babas Arap olan, annesi Arap olmayan ounlukla da kle olan Yan Araplar, yalnzca belli makamlara gelebiliyorlar, en st dzeylere kamyorlard. rnein, Emevi prensi Maslama, Emevi halifelerinin en byklerinden birinin oluydu ve baarl bir komutand ama annesi bir kle olduu iin tahttan uzak kalmt. Yar Araplar'dan sonra Arap olmayan dnmeler, onlardan sonra da nfusun ounluunu oluturan Mslman olmayanlar geliyordu. Ancak Arap olmayanlar, Mslmanl benimsemi olup olmamalarna baklmakszn, askeri ve siyasi ynetimde yer alamamalarna ramen Emeviye hkmetinde ok nemli roller oynuyorlard. Sonraki tarihilerin Emeviler'i suladktan bir uzlamayla vergi ve ynetim gibi eitli konularda tslami grlerden vazgeilerek merkezde ve de eyaletlerde slami halifelik tarafndan kertilen imparatorluklarn yapsna, yntemlerine ve zellikle de personeline dayal bir hkmet dzeni kurulmutu. ok zor geirilen bu sre, ahlaki ve silahl direnilere yol amtr. Silahl direnileri, Emevi halifeliini dini adan eletiren, tarikat eklindeki iki grup gerekletirmitir. Bunlardan bi74

KKENLER

ri Hariciler'di. Haricilik, Hz. Ali yanllanndan kk bir .grubun ilk i savata ondan ayrlarak ona kar kmasyla balam. Hz. Ali'yi bunlardan biri ldrmt. Hariciler, Emeviler'e ve onlardan sonra gelenlere muhalefet etmeyi srdrdler. Hariciler airet bamszlnn en an noktasnda duruyorlard. Kendilerinin verdii ve istediklerinde geri alabilecekleri onaylarndan kaynaklanmayan bir otoriteyi kabul etmiyorlar ve doumu ile kkeni ne olursa olsun, mminler tarafndan seilecek her mminin halife olabileceini iddia ediyorlard. iiler'in grleri tam tersineydi ve halifeliin Hz. Muhammed'in soyundan gelenlere ait ilahi bir hak olduunu ileri sryorlard. ki taraf da kurulu dzeni ykp yerine yeni ve daha gerek slamc bir dzen kurmaya ynelik ve ounlukla tehlikeli isyanlar kanyordu. Bu isyanlardan biriyle ikinci i sava balad. syan askeri ve siyasi etkisi asndan kk olmasna karn, dini ve de tarihi adan ok byk bir neme sahiptir. 680'de Hz. Ali'nin olu ve Hz. Muhammed'in torunu Hseyin, Irak'taki bir isyann nderliini yapt. Kerbela'da Muharrem aynn onuncu gn Hseyin'in ailesi ve destekileri bir Emevi gcyle girdikleri savata yenildiler. Savata ve sonrasnda yetmiten fazla kii ldrld, bu gruptan yalnz Hseyin'in olu Ali lmedi ve olay aktarabildi. iiler'in slam tarihi grlerini deitiren Kerbela katliam nedeniyle Muharrem aynn onuncu gn iiler'in dini takvimine nemli bir gn olarak geti. Bu gnde iiler, Hz. Muhammed'in ailesinin ehit olmasn, ldrenlerin ktlklerini ve kurtaramayanlarn pimanlklarn anmak iin zveri, kefaret ve sululuk temal dini trenler dzenlerler. ii ve Snni Mslman retileri arasndaki farklar, Hristiyanln rakip kiliselerini blen farklardan ok daha az ve nemsizdir. iiler'in zulm ve ehitlik duygulan, yzyllar boyunca gasp kabul ettikleri hkmdarlarn egemenliinde bir aznlk eklinde yaa75

SLAMYET'N DOUU VE YKSEL

malan, Snni devlet ile aralarnda psikolojik bir engel oluturmu, bu yzden siyasi, dini tavr ve davranlarnda farkllk yaratmtr. Kerbela katliam siyasi bir parti olan ia'nn dini bir mezhebe dnmesini hzlandrd ve ikinci i savaa iddet ve krgnlk katt. Yeniden Halifelik topraklar yllar boyu sren bir savala paralanmasnda Araplar'n dndakilerin de katks oldu. Bu nedenle Ali yanllarnn isyan o anda olmasa da, daha sonra en tehlikesi olmutur. 685 ylnda baa gelen Emevi halifesi Abdlmelik'in karsndaki en ciddi tehdit Abdullah ibn al-Zbeyr ve Muab kardelerin isyan oldu. 683 ylnda Abdullah Hicaz'da kendini halife ilan etti, bir sre gcn Irak'a dek yayd imparatorluun teki eyaletlerinde de bir lde tannd. Abdlmelik ancak Abdullah'n 692 ylnda lmesinin ardndan muhalefetin stesinden gelerek, monarik olmaya yolunda ilerleyen devlet gcn hakim klmay baard. Abdlmelik (685-705) ve ondan sonra gelenlerin en baarls olan Hiam (724-743) zamannda Arap tarihiler tarafndan "dzenleme ve rgtlenme" olarak tanmlanan ok nemli gelimeler oldu. Persler'den ve Bizans'tan alnan eski ynetim sistemine yeni bir imparatorluk dzeni getirildi. Ynetim ve muhasebe dili olarak Yunanca ve Farsa'nn yerine Arapa geti. Arap tarihinde bu reformlan Abdlmelik'in gerekletirmi olduu kesin kantlan ile sunulur. 694'te Abdlmelik yeni bir halifelik altn yaptrmasnn byk yanklan oldu. Roma imparatorlarndan miras alnan bir Bizans yntemi olan altn sikke dnyada baka kimsede yoktu. Araplar'n o gne dek yalnzca gm sikkeleri olmutu, bunlar da eski Pers ve Bizans eyaletlerinde bulduklar darphanelerde baslrlard. Altn sikkeler eskisinden ok farkl deildi ve yalnzca hkmdarlarn deimesiyle deiiyorlard. Araplar, Bizans'tan altn sikke ithal etmeyi
76

KKENLER

de srdryorlard. Bizans imparatoru, Abdlmelik'in atn dinarlarn bir meydan okuma olarak grd ve buna savala karlk verdi. Altn sikkelerin zerindeki Kuran ayetleri bu meydan okumay aka gstermitir:
Allah'tan baka tanr yoktur, Hz. Muhammed onun resuldr. (9:33)-Allah birdir Allah uludur. O dourmam ve dourulmamtr. (112:1-3)

Bu Kuran ayetleri, Hristiyan retilerine dorudan meydan okuyordu ve hicretin 720 ylnda (691-92) Abdlmelik tarafndan Kuds'n ibadet tepesinde yaptrlan Kubbet-s Sahra'da da yer alyordu. Cami ve yaztlar dini bir amac gsterirken, zerinde halifenin adnn olduu kilometre talar ile yaplan yeni yollar da bir imparatorluk amacn gstermekteydi. Para ise her iki amaca da hizmet ediyordu. Artk Bizans mparatorluu'nun ve Hristiyanln iddialarna meydan okuyacak yeni bir evrensel devlet ve dnya dini ortaya km oluyordu. slam tarihindeki ilk byk dini bina, yanndaki Mescid-l Aksa ile beraber. Kubbet-s Sahra'dr. Artk uyarlama, dn alma ve dzeltme zaman geride kalm, yeni bir dnem balamt. Emevi halifeleri Pers ve Roma imparatorluklarndan bamsz yeni bir evrensel devletti ve slamiyet, Hristiyanln devam deil, yeni bir evrensel dindi. Kubbet-s Sahra'nn konumu, ekli, en ok da sslemeleri amacn aka gstermektedir. Boyutu ve ekliyle Hristiyan kilisesiyle yararak onu gemesinin amaland anlalmaktadr. Cami slamiyet'ten nceki dinler Hristiyanlk ve Musevilik iin dnyadaki en kutsal yerde, Kuds'te yaplmt. Kuds'n seilmi olmas nemli bir noktadr. Kuran'da Kuds'ten hi sz edilmemitir. lk Mslman metinlerinde Kuds . ad kullanlmam, Abdlmelik'in kilometre talan konusunda olduu gibi ondan sz edilirken, ehirdeki Musevi ve Hristiyan izlerini silmek amacyla Romahlar'n verdii Aelia ad kullanl77

SLAMYET'N DOUU VE YKSEL

mtr. slamiyet'in ilk mabedi iin Kuds'te seilen yer daha da nemlidir. Cami hem Hristiyanln hem de Museviliin kutsal tarihindeki nemli olaylarnn getii Tapnak Tepesi'ne yaplmtr. Musevi inancna gre Hz. brahim olunu oradaki kaya zerinde kurban etmek istemiti, ayn yerde daha sonra da Sleyman tapnann mihrab bulunmaktayd. Abdlmelik camiyi buraya yaprarak, onun son dinin mabedi olduunu, Sleyman'n tapnann yerine gemesiyle de Hristiyanlar'a ve Mu-seviler'e vaat edilen vahiylerin devam ettiini ve onlarn yanl-lannn dzelttiini anlatmak istemitir. Caminin iini sslemek iin seilen ayetler ve dier yazlar da bu amalan desteklemektedir. zellikle "La ilahe illallah" ayetinin ska yinelenmesi, Hristiyanlar'n Teslis retisinin reddedildiini anlatmaktadr ve bu teki yaztlarda da grlmektedir:
"Olu ve orta bulunmayan Allah 'a krler olsun ki O 'nun kendini koruyacak kimseye ihtiyac yoktur!"

112. sure ska yinelenen bir baka yazttr: "O, Allah'tr, tektir. Allah'tr, uludur. O, dourmam ve dourulmamtr. O'nun ei ve benzeri yoktur, olamaz. "Baka bir ayet de nceki vahiyleri alanlar iin bir uyandr (Kuran 3:18-19):
"Ey inananlar! Dininizde arlk yapmayn: Allah hakknda yalnzca gerei syleyin. Meryem'in olu sa, Allah'n gerekten peygamberiydi... Allah'a ve peygamberlerine inann. "" demeyin. Bundan vazgein, sizin iin en iyi olan budur. Allah tektir, olu yoktur."

Baka bir ayet de yanl yolda olan Musevileri ve Hristiyanlan uyarmaktadr (Kuran 3:18-19):
"Allah 'tan baka Allab yoktur. Melekler ve ilim sahipleri de bunu ikrar etmilerdir. Evet, mutlak g ve hikmet sahibi Allah 'tan baka ilah yoktur. Allah'n nezdinde hak dini slam'dr... Allah'n ayetlerini inkar edenler bilmelidirler ki, Allah'n hesab abuktur."

78

KKENLER

Bunlarn dini anlamlarnn yannda siyasi anlamlarr da var dr. Yalnzca din imparatorluu hakl yapar ve dini imparator luk devam ettirebilir. Allah, resul Muhammed ve halifesi ara clyla dnyaya yeni bir dzen gndermitir. Abdlmelik ye ni din ile bu dinin dnyadaki liderine adanm olan yapsyla slam ile mjdeci dinler arasndaki ilikiyi doruluyor, bunun la birlikte yeni dinin dier dinlerin dt yanlglan dzelt mek ve stlerine kmak zere gnderildiini net olarak ifa

de ediyordu. Abdlmelik'in ardndan baa gelen olu halife Velid de Byk am Camii yapnrken ayn dncelerden yola km olmaldr. X. yy corafyacs el-Mukaddesi ilgin bir konumadan sz eder:3
"Amcama bir gn dedim ki: Halife Velid'in Mslmanlarn parasn am camiine harcamas yanlt. Bu paray su depolarnn, kalelerin ve yollarn tamirine harcamas ok daha uygun ve yararl olurdu. Amcam yle yantlad: Olum, byle dnme. Velid nemli bir ey yapt. Hristiyanlarn lkesi Suriye'nin gzel ve ekici kiliselerle dolu olduunu grnce, Mslmanlar'm bu kiliselere ilgi gstermemesi iin dnyann harikalarndan biri olan bu camiyi yaptrd. Abdlmelik de kilisenin byk ve hakim kubbesini grnce, onun Mslmanlar' etkileyeceinden korkmu ve bir kayann zerine Kubbet-s Sabra 'yi yaptrmt."

Byk olaslkla bu byk cami ve onun Sleyman'n tapnan anmsatmas nedeniyle bir dnem Kuds, tapnan Tevrat'taki ad branice Bayt ha-Mikda'la akrabal aka grlen Beyt al-Maqdis ad ile tannd. Sonralan bu ad, Aelia da alQuds, "kutsal ehir" olarak tannd. Kuran'da bir ayet (17:1) Allah'n bir gece Hz. Muhammed'i Mekke'deki Mescid-i Haram'dan en uzak camiye (Arapas el-Mescid l-Aksa) gtrdn yazar. Eski bir gre gre "en uzak cami"cennette, baka bir gre gre ise Kuds'tedir. Mslmanlar ikinci gr benimsemilerdir. Bu ayet Kubbet-s Sahra'da bulunmaz. Eski
79

SLAMYET'N DOUU VE YKSEL

baka bir hadisle de slamiyet'te Kuds'e kutsallk tannmamas tam bir eliki oluturmaktadr. Bu hadis yalnz Mekke ile Medine'nin ktsal olduunu sylemektedir. Bu tartma yzyllarca devam etmi ve modern alarda Kuds'n de kutsal olduu grne varlmtr. Amman'n seksen kilometre dousunda rdn lndeki bir av kk olan Kuseyr Amra'daki bir duvar resmi daha siyasi bir mesaj vermektedir. Tahmini olarak VIII. yy'dan kalan resimde, alt tane kafir hkmdar oturmu durumdaki halifeye itaat ederken resmedilmitir. Hem Arap hem Yunan alfabesiyle yazlm olan hkmdarlarn adlarndan drd aka okunabilmektedir: Sezar, Bizans imparatoru; Roderik, Araplarm 711 ylnda yenilgiye uratt spanya'nn son Vizigot kral; Kre-zs, Pers mparatoru ve Habeistan imparatoru. Dier iki resim bozulduu iin tannmayacak haldedir ama bunlarn bir Trk ya da Hint prensi ve in imparatoruna ait olma ihtimali vardr. Bu resimlerin ilgin olan yan, o dnemde yenilgiye uratlm krallar hor grlen esirler eklinde gsterildii halde, burada itaat eden hkmdarlar eklinde gsterilmesidir. Ancak bu defa anlatlmak istenen fetih deildir (Habeistan ve in fethedilmemiti), slamiyet'in stnlnn, Mslman halifesinin liderliinin ve herkesin efendisi olduunun dnya hkmdarlar tarafndan kabul edildiidir. Son Emevier zamannda halifelerle danmanlar miras aldklar baz parasal sistemleri yeni bir slami vergi sistemi haline getirmek iin uratlar. Sonraki belgelere gre tm Emevier tarafndan "kral" kabul edilen, "dindar halife" mer ibn Abdlaziz'e bir anahtar rol verilmitir. Ancak bu durumdan ikayetler tkenmek bilmemi, yar Araplarn ve Arap olmayan Mslmanlar'in saylarnn, hzla artmasyla birlikte olumsuz grler de, oalmt.
80

KKENLER

Edebiyatta da ska grlen bir anlaya gre, silahl'direni yapmayan ve alternatif bir reti iddiasnda olmayanlar arasnda bile, slam tarihi yanl bir yne girmiti ve toplumun liderleri tarafndan gnaha ynlendiriliyordu. Gerekten dindar bir Mslman asndan bu durum aalayc ve deersiz grd devlet hizmetinden geri ekilmiti. Devrimci bir deiikliin tam srasyd ve slamiyet'in ykselii derin anlamyla bir tr devrim nitelii tayordu. Yeni din var olan retilerin ve kiliselerin tesindeydi. Ondan nce gelen iki dinin devam deildi. Onlar aan bir kitap getirmiti. Fetihlerle birlikte baa geen yeni hkmdarlar eski dini, toplumsal ve siyasi dzeni ykarak yerine yenisini getirmilerdi. deal slam'da ruhban snf, kilise, krallar, soylular, ayrcalkl snflar bulunmuyordu. Ancak dine gerekten inanm olanlarn onu bilinli olarak kabul etmeyenlerden, erkein kadndan ve efendinin kleden stn olmas eklinde baz doal ve toplumsal gereklikler vard. Yeni din, bu eitsizlikleri bile yumuatyor ve insancllanlyor-du. Eski dnyann tam tersine slamiyet'te kle artk mal deil insan olarak grlyor, hukuki ve ahlaksal bir stat kazanyordu. Henz kadnlar ok elilik ve cariyelikten kurtulamamlard, te yandan da sahip olduklar mlkiyet haklar Bat'da modern alara dek grlmemiti. Mslman olmayanlar bile eitli toplumsal ve maddi zorluklan olmasna karn Ortaa'da, hatta gnmz Hristiyanlnda bile grlmeyen bir gvenlikten ve hogrden yararlanyorlard. Arap savalarnn fetihlerde kazanlan ganimeti, eit olmasa da, paylama ilkeleri vard. ounluu daha fazla ve bazen de atan ayrcalklar talep eder ve bunlar elde ederlerdi. . Airetler, vahalarda, otlaklarda yaayanlar, byk malikaneler, Mekke tccarlar da byk ehirlerin zengin ticaret olanaklarndan faydalanmak istiyorlard. Halife hkmetlerine, zellik81

SLAMYET'N DOUU VE YKSEL

le de nc halife Hz. Osman'a yneltilen ikayetle slam'n gereksinimlerinden daha ok, bu gruplarn gereksinimleriyle ilgiliydi. Her eit otorite gebeliin verdii zgrle alkn insanlara yabana geliyor, sknt veriyordu. Devletin ve yneticilerinin artan gleri slamiyet'in asl mesajna bir ihanet olarak grlyordu. Dindarlara ve isyanclara gre amac slamiyet'e hizmet etmek olan halifelik bu mesaj srdrmek ve yaymak iin kurulmutu ve ona otoritesini salayan, Mslmanlar'n zgr iradeleriyle verdikleri ve geri alabilecekleri onaylaryd. Onlarn ounluuna gre devlet ise, slamiyet yerine devleti ve teki alanlan, slamiyet'in ykp yerlerini ald eski imparatorluklarn yntemlerine hzla daha ok benzeyen yntemlerle yneten zengin ve gl kk insan gruplarnn karlarna hizmet eder durumdayd. Bazlan bu olay meru otoriteye kar bir bakaldn eylemi olarak gryor ve yasalara gre en ar biimde cezalandrlmas gerektiini dnyorlard. Bazlanna gre de, bu bir cinayet deil, infazd ve slam toplumunun en st makamn ktye kullanan (iiler'e gre gaspeden) birine verilmesi gereken adil bir cezayd. Bu tartma, sonraki yzyllar boyu eitli biimleriyle Mslman siyaset kuramn ve uygulamasn etkileyecekti. lk zamanlarda halifelik, kimin nasl hkm srecei, asl slam'n tanm ve tekrar canlandrlmas konulan ortaya atlmtr. Yalnzca devletin glendirilmesi toplumun birliini salayabilirdi, te yandan da glenen slam devletinin slamiyet'in etik ve toplumsal inanlarndan pek ok dn vermesi gerekmiti. Bu srete sert ve srekli bir direni oldu. Direni isyanclarn iktidan ele geirmeleri asndan bazen baarl oldu ama zafer isyanclarn da, devletin de olsa, her durumda devletin gc daha da pekierek slami devlet idealinden uzaklap es82

KKENLER

ki Ortadou tarzndaki merkezi otokrasiye doru bir adm daha gidiyordu. Direni dneminde birtakm dini mezhepler ortaya kt. Bu mezheplerin farkl retileri ve destekileri olduu halde, ortak amalan slamiyet kurucularnn kkl etkinliini geri getirmekti. Balangta Mslman ve Arap yaklak olarak ayn anlama gelirken, yaanan dini mcadeleler bir Arap i savayd. Sonralan ise, slamiyet fethedilen topraklarda yaayan halklar arasnda giderek yaylm ve dnmelerin bu hareketlerde etkinlikleri hzla artm, bazen de hakim rol almlardr. slam imparatorluundaki byk kkl hareketlerin tmnn slamiyet'e kar deil, slamiyet'in iinde olmas, sla-mi dncenin sregelen devrimci gcnn ve evrensel an-snn bir kantdr. 743 ylnda Hiam'n lmnn ardndan gelen drt ksa hkmdarlk ile Emevi halifeliinin hzl sonu gelmitir. kan airet kavgalan, younlaan ii ve Harici mezhepilii ve ran'n doudaki Horasan eyaletinde balayan gl yeni bir muhalefet sonucunda halifelik Suriye'de bile sorgulanan, dier yerlerde ise nemsenmeyen bir duruma gelmitir. Sonuncu Emevi hkmdar II. Mervan (744-750) yetenekliydi ama hanedan kurtarabilmesi iin artk ok ge olmutu. Douda slamiyet tarihinde yeni bir hanedan, yeni bir g ve yeni bir a domaya balamt.

83

4. BLM

ABBAS HALFEL

Azat edilmi Pers bir kle ve militan bir mezhebin lideri olan Ebu Mslim 9 Haziran 747 tarihine karlk gelen Hicri 25 Ramazan 129 tarihinde, ran'n dou eyaleti Horasan'da kara isyan bayraklarn a. Ebu Mslim ve ondan ncekiler neredeyse otuz yldr eylemlerine devam ediyor, dinsiz Emeviler'i suluyor, Hz. Muhammed'in akrabalarnn, zellikle amcas Ab-bas'n soyundan gelen Abbasiler'in iddialann srdryorlard. Ebu Mslim'in hazr bir dinleyici kitlesi vard. ran'daki Mslman halk Emevi hakimiyetinin neden olduu eitsizliklerle eziliyordu. Uzun bir zaman ikamet ederek yan yarya Persleen Arap ordusu ve yeni yerleimciler, isyanclar zafer kazanmak zereyken bile airet kavgalarna devam ediyorlard. Ebu Mslim, ok gemeden hem Araplann ve Arap olmayanlarn destei sayesinde Horasan' ele geirip ran zerinden batya doru eski Irak eyaletine yrd. 749'da ordular Frat' getiler ve baka bir Emevi gcne kar da zafer kazandlar. Kufe'deki askerler mezhebin lideri Ebul Abbas' halife ilan ederek ona el-Saffah unvann verdiler. 749 ve 750'de Suriye'de ve Irak'ta kazanlan baka zaferler Emeviler'in sonu hazrlad. Bylece ksa srede yeni halifenin otoritesi slam imparatorluunun tamamna yayld. Sonucu Abbasi halifelerinin Emeviler'in yerine iktidara gelmesi olan bu mcadele sradan bir hanedan deiimi deil, s-, lam tarihinde bir devrimdi. Gerek-slam gerek de Bat tarihileri, Abbasi zaferinin bu

84

ABBAS HALFEL

zeliini kabul etmi ve konuya aklk kazandrmak" iin ok aba harcamlardr. Tarihin milli ve de rk kuramlarnn etkisinde kalanlar, Abbasiler'in iktidara gelmelerini, ranllar'in Araplara kar kazandklar bir zafer, Emevi Arap Krall'nn devrilmesi ve ranlam slamiyet etiketiyle yeni bir ran imparatorluunun domas olarak grmlerdir. Hem isyan nclerinin hem de yeni devlet dzeninin nde gelenleri arasnda ranllar'n ounluu ve Abbasi siyasi kltrnde gl bir ran esinin olmas ilk bakta bu gr destekleyecek baz gstergelerdir ama sonraki aratrmalarla tarihiler Araplar'n yenilgisi ve ranllar'n zaferi kuramlar bata olmak zere baz nemli konulan deitirmilerdir. 19- yy'da Batl ve 20. yy'da ranl baz bilim adamlar "ran Milli Bilinci"nin ifadesi biiminde dnlen iiliin kkeninin gerekte Arap olduunu ortaya koymulardr. Gney Irak'taki karma nfusta iilik ok glyd. iilii iran'a Arap smrgecileri getirmi ve uzun zaman destek olmulard. ranllar'n yan sra Araplar da Abbasi yanls harekette bulunuyordu ve aralarnda komutanlar, liderler de yer alyorlard. Ebu Mslim'in isyan Araplara kar deil, Emevi ynetimi ve Suriye stnlne karyd. Kukusuz etnik dmanlklar da etkili olmu ve kazananlar arasnda ranllar'n nemli bir yeri vard. Ancak bu hareket hilafet zerinde hak iddia eden bir Arap iindi ve bir Arap hanedan baa gemiti. Kazanlan zaferin ardndan devletin st dzey grevlere Araplar getirilmi, Arapa tek kltr ve devlet dili olarak kalmt. Arap toprakla-n mali adan ayrcalklyd ve toplumsal adan Arap stnl retisi devam ettiriliyordu. Araplar yalnzca iktidar gcnden deil, artk bakalaryla ve zellikle de yarm kan kardeleriyle paylamak zorunda kaldklar iktidarn olanaklarndan olmulard. Emeviler zamannda devletin en st dzey grevle85

SLAMYET'N DOUU VE YKSEL

ri, yalnzca anne baba tarafndan Arap olanlara verilirdi; Abbasiler zamannda hkmdarn gzdesi olarak saygnlk ve g kazanlan halifelik saraynda ykselenler, yalnzca yanm kan Araplar deil, iranllar ve bakalaryd da. Arap krallnn mr, Arap savalarnn ayncalkl snf konumundan uzaklamalar ve hem bakentte hem de eyaletlerdeki zerk yerel hanedanlarda Trkler'in iktidara gemesiyle sona erer. Devrimlerin ounda olduu gibi byk deiiklikler ok yava gereklemi ve hem siyasi deiikliklerden nce hem de sonra gelmitir. Son Emevi halifesi II. Mervan'n annesi bir Krt kleydi, I. Abbasi halifesi el-Saffah'n annesi zgr bir Arap-, bu yzden de kardei yerine o tercih edilmiti. Ancak annesi bir Berberi kle olan kardei, ondan sonra yerini almtr ve el Mansur (754-775) ad ile eitli ynlerden Abbasi yceliinin kurucusu saylmtr. Birka istisna hari onun yerine geenlerin ve sonraki Mslman hanedan liderlerinin babalan ounlukla nl ve hkmdar, anneleri de genelde adsz ve yabanc klelerdir. Abbasi zaferinin nemini zaferi kazandran hareketten ok, onu izleyen deiikler gstermektedir. lk sradaki ve en nemli deiiklik bakentin, yz yl boyunca Emeviler'in hkm srd Suriye'den, eski Ortadou'nun byk kozmopolit imparatorluklarnn arlk merkezi olan Irak'a tanmas olmutur. I. Abbasi halifesi el-Saffah, Frat zerinde geici bir bakent kurmu, ondan sonraki halife el-Mansur da, Dicle'nin bat kysnda yeni bir kalc bakent kurmutu. Yeni bakent, eski Sasa-ni Pers bakenti Ktesiphon'un yaknlarnda ve ticaret yollarnn kavanda yer alyordu. Resmi ad Medinet-l Salam (Bar ehri) olan yeni bakent, genellikle daha nce ayn yerde bulunan kk Badat ehrinin adyla anlyordu. slam dnyasnn byk blmnn li86

ABBAS HALFEL

derleri olarak Abbasi Hanedan halifeleri be yz yl -boyunca Badat'ta hkm srdler. Balangta imparatorluun gerek hkmdarlar olan halifeler, sonralar hzl bir siyasi ykmn ardndan, etkin g bakalarnn genelde de askeri hkmdarla-nn elindeyken szde hkm srdler. Abbasiler, iktidar kendilerinden nce ve sonra gerekleen devrimci bir hareketin sonucunda ele geiren bakalar gibi, bir sre sonra onlara destek olanlarn istekleri ve amalan ile im paratorluun ve hkmetin gereksinimleri arasnda bir tercih yapmak zorunda kaldlar. Uzlamay ve sreklilii tercih ettiler. Baz krgnlk ve kzgnlklarla uramak zorunda kaldlar, Abbasi zaferinin mimar Ebu Mslim ile yaknnda bulunanlarn pek ou ldrld. Yaptklar bu tercih anlk yanllarn ve radikalleri uzaklatrm ve kendilerine baka k yolla-n aramalanna yol amtr. Ancak bu tercihleri Mslmanlar'n ounluunu memnun etmi ve El Mansur'un yabanc savalarla i isyanlar bastrmasn salam, parlak ve uzun bir hkmdarlk dneminde Abbasi devletinin temellerini atmasna olanak tanmtr. Bu grevi yerine getirirken El Mansur'a Abbasi egemenliinin ilk elli ylnda nemli bir etkisi olacak ranl olarak bilinen Bermekiler adl bir aile yardm etmiti. Bermekiler, aslnda Belh ehirndeki Budist rahiplerin soyundan gelen Orta Asya ranllar idi. Halid el-Bermeki, Badat kurulduktan ksa sre sonra el Mansur'un baveziri olmutu. Onun yerine,onun soyundan gelenler vezirler olarak, 803'te Harun Reid'in hkmdarlnda gzden dtkleri zamana dek imparatorluu ynetip gelitirmilerdir. Bakent ran'daki eski uygarlk merkezleri civarna nakledilmiti. Araplarn iktidardaki tekeli son bulmu ve ileri gelen yneticilerin arasnda slamlam ranllar yer almaya ba87

SLAMYET'N DOUU VE YKSEL

lamlard. Siyasette daha fazla deneyimli olan ranllar ynetimin her konumunda bulunuyorlard, devletin ynetimi yalnzca halifenin stn otoritesine bal olan vezirlerdeydi. Bylece doal olarak ran'n etkisi daha da artt. Sasani gelenekleri yeniden hayata geirildi, Sasani metinleri Arapa'ya evrildi, devlet ynetiminde ve saray trenlerinde Sasani-Pers rnekleri alnd. Bu durum, Arap airet geleneinden byk lde uzaklalmas anlamna geliyordu. Ancak bu gelenek her iki durum iin de yeterli bir klavuz deildi. lk kez slam devletinde Pers rneine gre kalc ordunun kurulmasyla, hanedann artk Arap airetlerinden gelen askerlere baml olmamas, bakentte Arap etkisini daha da azaltt. lk Abbasi halifeleri pek ok adan kendilerinden ncekilerin politikalarn gelitirerek devam ettirdiler. Son Emevi-ler zamannda aka ortada plan baz deiikliklere hzla devam edildi. Bundan byle halife Arap airet reislerinin istikrarsz onaylaryla hkm sren bir Arap "sper eyhi" deil, eski Ortadou tarznda bir otokratt. lahi kkenli olduunu ileri srd, otoritesini silahl gleriyle salyor, hzla byyen ve geni bir brokrasi sayesinde hkm sryordu. Bu noktada, Abbasiler Emeviler'den daha gl olmalarna karn, dini bir hiyerarinin ve feodal snflarn destei olmad iin eski despotlardan daha gszdler. Bir de inanlannn temel bir kuralna uygun olarak kaldramayacaktan ve deitiremeyecekleri ilahi bir kanuna balydlar. Halifeler bu durumun telafisi ve gszleen Arap etnik bann yerine gemesi iin slam muhafazakarln ve kimliini vurguladlar; farkl insanlarn yaad byk imparatorluklarna ortak bir din ve kltr birlii salamak iin uratlar. Sasani rneinden hareketle halifeliin ilevlerini ve otoritesini dine dayandrdlar, kabul gren ilahiyatlarn ynlendirmesiyle
88

ABBAS HALFEL

devlet dzenini resmi bir din temsilcileri snfyla desteklemeye altlar. Bu toplumsal adan ruhbanlkt. Bu amalan dorultusunda halifeler kutsal Medine ve Mekke ehirlerini yeniden kurdular, Irak'tan buralara hal seferleri yaptlar. Baz Mslman mezhepleriyle bu dnemde pek ok taraftar kazanm olan Mahicilii aratrmaya baladlar. Halife el-Memun (813-833) ve ondan sonra gelenler Mutezile adl dini ekoln retisini devletin resmi retisi olarak benimsetmeye abaladlar ve teki retilere inananlara zulmettiler. Ancak bu abalan baarl olamad ve bakaldran Trk askerlerine kar destek arayan el-Mtevekkil (847-861) Mutezile retisinden vazgeerek genel Snni grn benimsedi. Snni ulema ve Snnilik, adaletli Snni bir halife varken bile, retilerinden taviz vermeden, hkmdarn istediine direnecek ve stesinden gelecek gteydi. Baarl olamayan Devleti slami giriim bir daha denenmedi. EI-Mtevekkil'den sonra Abbasiler en koyu dindarl resmi olarak kabul ettiler ve sonra da hibir hanedan aka slam dini kurumuna reti dayatmay denemedi. Abbasi gcnn ulat en tepe nokta olarak kabul edilen Harun Reid'in hkmdarl dnemi (786-809), aslnda kn ilk izlerini de tamaktayd. Bu izlerden biri, ondan nceki hkmdarlar zamannda halifeliin siyasi otoritesinin tarada hzla zayflamasdr. Abbasi hakimiyetini yalnzca ismen tanyan, Batdaki Kuzey Afrika ve spanya (756-800), kendi kendilerini yneten hemen hemen bamsz lkelerdi. Badat'tan gnderilen Trk valisi Ahmed bin Tuln' bamszln ilan edip iktidarn Suriye'ye de taynca 868'de Msr da dt. Onun hanedanndan sonra ayn kkenli dier bir Trk hane-dan baa geti ve ksa bir dnem dnda Msr, bir daha Badat'tan ynetilmedi. Msr'da bamsz bir siyasi gcn olumas ve zaman zaman Suriye'de de hkm srmesi sonucunda Irak
89

SLAMYET'N DOUU VE YKSEL

ve Suriye arasnda kimsesiz bir blge ortaya kt ve l kysnda yaayan Bedevi Araplar yitirdikleri bamszlklarn yeniden kazanmak iin buralar igal ettiler. Bedevi Araplar, Suriye ve Mezopotamya'nn iskan edilmi blgelerine de girip ehirleri ele geirerek geici hanedanlar kurmaya baladlar. Bu ykm douda daha farkl ekillerde oldu. Harun Re-id'in hkmdarl dneminde Bermekiler'in ortadan kaldrlmas ve Harun Reid'in iktidar dizginlerini ele geirmesiyle sonulanan i karklklar srasnda Abbasi halifelerle ranl destekilerin ittifak sarsld. Harun Reid ldkten sonra oullar el-Memun ile el-Emin arasnda kan atmalar i savaa dnt. El-Emin'in gc Irak'ta ve bakentte, el-Memun'un gc de ran'dayd. Bu i sava ranllar ile Araplar arasnda milli bir savaa dnt ve zaferi ranllar kazand. Aslnda bu Irak ile ran arasndaki milli bir rekabetten daha ok, nceki dnemin toplumsal alkantlarnn devamyd. Memun dou desteine de gvenerek bakenti Badat'dan Merv'e tamak istedi ama Badat ve Irak halknn gl muhalefetiyle karlaarak vazgemek zorunda kald. Bundan sonra ran emellerinin k yolu yerel zerk hanedanlar oldu. 820'de Memun'un ranl generali Tahir, Horasan'da hemen hemen bamsz bir hanedan kurarak Snni slam'n ba olarak halifenin szde hakimiyetini kabul eden ok sayda kiiye hkmdarlklarndaki lkelerde gerek otoriteden mahrum olacaklar bir rnek oldu. Halifelerin dou ve bat eyaletlerindeki gleri bir bakma "de facto" liderlere hkmdarlk diplomas tanmaktan teye gidemedi ve Irak'n metropol eyaletindeki otoriteleri hzla azalmaya balad. Badat'tan geen deerli ticaret yollarnn denetimi elinde olduu srece imparatorluun siyasi blnmesi durmu, kltr ve ticaretin gelimesi srmtr. te yandan baka tehlikeler gelimeye balamt. Sarayn an harcamalar ve i90

ABBAS HALFEL

kin brokrasi nedeniyle srekli bir mali kriz kyordu. Taradan elde edilen gelirlerinin kaybedilmesi, altn ve gm madenlerinin tkenmesi ya da yabanclara kaptrlmas sonucunda mali kriz byyordu. Para ak sorununa zm arayan halifeler, yerel valilere vergi toplama yetkisi verdiler. Vergi toplamaya balayan valiler, bir de valiliklere ordu komutanlarnn getirilmesiyle, ksa srede mparatorluun gerek hkmdarlar haline geldiler. Halifeler, Mutasm (833-842) ve Vask (842-847) dnemlerinde kendi generallerinin kuklalan gibiydiler. Generaller istedikleri gibi halifeyi indirip yerine bakasn geiliyorlard. X. yy'n balarnda halife otoritesi tmyle son bulmutu. Irak valisi ibn Raik'e, amir el mera (Komutanlar Komutan) unvannn verilmesi bunun gstergesidir. phesiz bu unvan Badat askeri komutannn teki blgelerdeki nceliini belirtmeyi amalyordu ama ayn zamanda ona halifeye ramen stn ynetme yetkisi tanyor, halife de devletin ve dinin resmi ba, slamiyet'in dinsel birliinin temsilcisi olarak kalyordu. Bat ran'da bamsz bir hanedan devletinin hkmdar olan ranl ii Bveyh ailesi 17 Ocak 946 tarihinde bakenti igal etti. Artk halife kendi ehrinin efendisi deildi, daha da kts, Snni slamiyet'in liderlii bir ii'nin denetimine gemiti. iiler yalmzca faydal olaca iin halifeyi'yerinde brakyorlard. Sonralar iilerin yerine gelen Snni hkmdarlar zamannda da halifenin bamll srd. Bu tarihten itibaren 1258 ylnda Moollarin ehri ele geirmesine kadar halifelik bir unvan, Snni slami birliin resmi sembol ve asl hkmranl srdren pek ok askeri yneticiyi merulatran bir otorite halini almtr. XII. yyin sonunda ve XIII. yyin bandaki ksa bir sre hari, halifeler hkmdarlarn kuklalar olmulardr.

91

SLAMYET'N DOUU VE YKSEL

Bveyhoullar'nn Badat'a gelmesi, halifeliin siyasi evriminde nemli bir dnm noktas olmakla kalmaz, ayn zamanda Ortadou tarihinde "ran ntermezzosu" ad verilen nemli bir dnemi de balatr. IX. yy'da Arap gcnn zayflamas ve XI, yy'da Trk gcnn kalc biimde yerlemesi arasndaki dnemde ran'da milli bir canlanma balamtr. Bu canlanma ranl desteini alm ran hanedanlarna dayanyor, ran topraklarnda gerekleiyor, en nemlisi de, ran milli kltrn ve ruhunu yeni bir slami biim eklinde ortaya karyordu. Dou ran'da ortaya kan ilk bamsz ranl Mslman hanedann (821-873) douda Safeviler (87-903) ve Samani-ler (875-999), kuzey ve batda Bveyhiler (932-1055) takip etmilerdir. Bu hanedanlarn hepsi Mslman'd. Yine de bazlar Arap slami ideallerine sahiplerdi ve ran kltrne ilgisiz kalyorlard. Ancak olaylann geliimi ve grdkleri destek onlar bir tr ran fnesansnn gnll veya gnlsz koruyucula-n yapyordu. lerinde en etkin olan Samaniler'in Bthara'daki bakentleri ran kltrel canlanmasnn merkezi olmutu. ou Samani hkmdarnn dneminde Farsa resmi dildi. Hkmdarlar ranl bilim adamlarn ve airleri destekliyorlard. X. ve XI. yy'da Arap harfleriyle yazlan, slam dini ve geleneinden etkilenmesine ramen zellikle ranl olan yeni bir ran edebiyat dodu. ran iin bir canlanma dnemi olan Bveyhiler dnemi, iilii de canlandrmtr. Ancak her iki dnem de ounlukla yanl tanmlanmr. Abbasi halifeliinin kurulmas ii liderliinde nemli bir deiiklie neden olmutu. Emeviler dneminde iiler, Mslman toplumunun bana geme iddialarn, Hz. Muhammed'in akrabalna dayandnrken kz Fatma ile olan ba deil, amcasnn olu Ali'nin soyundan gelmeyi neden gstermilerdi. Byle olunca da Hz. Ali'nin Fatma'dan baka e92

ABBAS HALFEL

lerinin soyundan ve hatta Peygamber ailesinin dier-"kollarndan gelenler de hak iddia etmeye balamlard. ktidar iddialar bir ii mezhebinde balayan Abbasiler'in durumu da byleydi. Hz. Ali soyundan gelen iddialar Abbasi kuzenleri tarafndan benimsenince Hz. Muhammed'in soyundan Fatma yoluyla gelmeye daha ok nem verildi ve bu zaman iinde iiler'in en nemli dayanaklan oldu. Hz. Ali ve Fatma'nn oullan, torunlar ve onlarn soyundan gelenler iiler arasnda "mamlar" olarak biliniyordu. Altnc Fatmi imam Cafer el-Sadk'n, 75'te lmesiyle taraftarlar iki byk gruba ayrlarak oullan smail ile Musa'nn imamlk iddialarn desteklediler. Musa'y destekleyenler, Hz. Ali'den sonra on ikinci kuaa kadar Musa ile onun soyundan gelenleri, slam dnyasnn gerek imamlan olarak kabul ettiler. Musa ok belli olmayan bir ekilde kayboldu ve on ikinci imam olarak dnmesi hl beklenmektedir. Snni slam ile aralannda ufak farklar olan on iki mamclarn retileri genelde lmldr. smail'i destekledikleri iin smailiye olarak bilinen dier grup, Emevi dneminin daha nceki iiliinin anlk retilerini miras alarak bunlar deien yeni durumlara uyarlamlard. Sanayinin gelimesi, ticaretin yaygnlamas, devletin bozulmas ve askerilemesi, ehirlerin, genilemesi, toplumun artan eitlilii ve karmakl imparatorluun gevek toplumsal yaps iin tanmas zor bir yk oluyor ve genel bir tatminsizlie yol ayordu. Entelektel yaamn gelimesi, dnce ve kltr atmalar toplumun teokratik dzenine kar tepkilerin doal ifadesi eklindeki blc eylemlerin kmasn ve artmasn tevik ediyordu. DC. yy'n sonunda ve X. yy'n balarnda bu gerilim kopma noktasna ulat. slamiyet'in hkmdarlar, smailiye taraftarlarnn ihanete tevik eden vaazlar ve Badat'taki ba-n mistiklerin ve moralistlerin daha hafif ama etkili eletirileri,
93

SLAMYET'N DOUU VE YKSEL

Dou Arabistan ve Suriye-Mezopotamya'da Karmatiler'ih silahl isyanlar ile kar karya kaldlar. Dou Arabistan'daki isyanclar tecrit edilirken, Suriye ve Mezopotamya'daki Karmati isyanlar glkle bastrld. Ancak smailiye yanllar Yemen'de kazandklar kalc zaferle iktidara gelmeyi baardlar. Yemen'den Kuzey Afrika'ya eliler gnderdiler ve 908 ylnda kz Fatma'nn soyundan geldii iin Hz. Muhammed'in akrabas olduu iddiasyla birinci Fatmi halifesi olarak smaili Ubeydullah' tahta karacak kadar baarl oldular. lk Fatmi halifesi yalnzca Kuzey Afrika'da hkm srd ama drdnc halife el-Muiz 969 ylnda Msr' ele geirerek Kahire ehrini yeni bakent olarak kurdu. Bylece Ortadou'da ilk kez Abbasi yetkisini ismen bile tanmayan, stelik kendi halifeliklerini ilan eden bamsz ve gl bir hanedan baa geti ve tm slam dnyasnn liderlii konusunda Abbasiler'e meydan okudu. Bunlar Snni halifeliinin kuramsal temelini bile kabul etmiyorlard. Fatmiler dini, askeri ve siyasi eylemlerinin yan sra, dou ticaretini Basra Krfezi'nden Kzldeniz'e tayarak Irak' zayflatp Msr' glendirmek iin baarl bir ekonomik politika izlediler. Fatmiler ok gemeden Suriye, Filistin ve Arabistan'da da etkinlik gsterdiler. G ve etkinlik ynnden bir dnem Badat'taki Snni halifelerini glgede braktlar. Halife el-Mustansir'in (1036-1094) hkmdarl srasnda Msr'da Fatmi dnemi en st noktasna ulamt ve Fatmi mparatorluu Kuzey Afrika'nn tmn, Ba Arabistan', Msr', Suriye'yi ve Sicilya'y iine alyordu. Fatmi yanls bir general 1056-57'de Badat' ele geirdi ve Fatmi halifesinin hkmdarl Abbasi bakentinin minberlerinden duyuruldu. Ancak bir yl sonra halife Badat'dan kovuldu ve Fatmiler'in gc zayflamaya balad. Bu zlme sivil ynetimde balad ve Kahire'de bir dizi askeri
94

ABBAS HALFEL

otokratn ortaya kmasyla sonuland. Fatmi halifelerin artk gleri tkendi ve emirlerin kuklalar haline geldiler ve zamanla mezhep yanllarn desteinden de oldular. Sonunda rejimleri ykld ve Msr yeniden Snni hakimiyetine girdi. Fatrmiler'in Msr'daki devlet dzeni en st noktasnda ncekinden eitli alardan farklyd. En stte bulunan halife, mutlak bir hkmdard ve taraftarlarnn inancna gre Allah'n setii bir aileden geliyor ve ilahi iradeyle hkm sryordu. Merkezi ve hiyerarik hkmeti brokratik, askeri ve dini olmak zere kola ayrlyordu. Brokratik ve askeri kolu bir sivil olan vezire balyd. Din ileriyle de zel olarak grevlendirilen yetkililer ilgileniyordu. smailiye propaganda rgtnden ve yksek okullardan sorumlu olan bu blmn modern tek partili devletlerde partininkine benzer bir rol oynad grlmektedir. Propaganda kolunun hl Badat'daki Abbasi halifesinin szde denetimindeki dou eyaletlerinde geni bir ajan ordusu vard. Bu propaganda eitli alanlarda etkinlik gstermitir. Irak'tan Hindistan snrna kadar srekli kan ayaklanmalar smaili ajanlarnn eylemlerini gstermekteydi. Fatmi dneminde Msr'da nemli bir ticari ve sanayi gelime de olmtur. Askeri gruplara ve Nil'in dzensizliine bal birka ktlk dnemi hari byk bir refah salanm. Fatmi hkmetleri imparatorluklarnn refah ve etkinliinin yaylmas iin ticaretin nemli olduunu en batan grmlerdi. Vezir Yakub ibn Kilis ondan sonraki hkmdarlarn da srdrecei ticari bir atlm yapmt. Msr'da ticaret Fatmi dneminden nce snrl ve azd. Fatmiler sanayi kollan ve iftlikler kurmu ve Msr rnlerinin ihracna balamlard. Bunun yan sra, zellikle Avrupa ve Hindistan bata olmak zere geni bir ticari ilikiler a kurmulardr. Batdaki eski Tunus gnlerinden kalma talyan site cumhuriyetleri ile ilikilerine devam etmilerdir. Ba95

SLAMYET'N DOUU VE YKSEL

ti ile Msr arasnda nemli bir deniz ticareti vard ve dou Akdeniz Fatmi filolarnn denetimindeydi. Fatmiler douda Hindistan'la nemli ilikiler kurmular ve egemenliklerini Kzldeniz'in iki yanna geniletmilerdir. Hindistan ticaretinin nemli bir ksm Fatmiler'in Sudan kysndaki Aydhab limanndan geerdi. Msrl tccarn gittii her yere smaili misyonerler de giderdi ve ksa sre sonra spanya ile Hindistan'daki Mslmanlar arasnda ayn dnceler grlmeye balam. Familer Abbasiler'e kar son zaferlerini kazanmay baaramadlar. 1094 ylnda Fatmi halifesi el-Mustansir'in lmnn ardndan gleri azalarak artk Abbasiler iin nemli br tehlike olmaktan ktlar. Baanl olamamalarnn nedenlerinden biri de ii enerjisinin On iki mamclar ile smaililer arasndaki atmaya harcanmas oldu. Bu sonuncularn, aralarnda ran'n pek ok yerel hanedannn da olduu nemli bir taraftar kitlesi vard. Fatmiler'in Badat'a ynelttikleri en byk tehdit srasnda Abbasiler'in On iki mamc ii Bveyh emirlerinin egemenliinde olmas ilgintir. Bveyhiler, ii olduklar halde halife olarak bir Alevi'yi balarna geirmediler (On ikinci mam yetmi yl nce kaybolmutu) ve Abbasiler'in egemenliini tanyormu gibi yaparak onlar Snni dnyasnda politikalarna ara olarak kullandlar.

96

5. BLM BOZKIR

HALKLARININ GEL

XI. yy balarken slam toplumu ve devletinin, iten ie gcn kaybetmeye baladn gsteren belirtiler vard. Aslnda bunlar, imparatorluun bir grup zerk blgesel hanedana blnmesi; halifelerin bakentlerinde bile saygnlk ve g kaybetmesi; Bizans'tan ve Sasani ran'dan devir alnan temeller zerinde slam imparatorluunun kurduu siyasi ve idari dzenin tamamen yklmas eklinde XI. yy'dan nce de grlmeye balamt. slami devletin ve halifelerin gerek gc askeri otokratlarn baa gelmesiyle yok olmu ve Snni slamiyet'in ba olarak halifenin dini konumu fazlasyla deer kaybetmiti. Halkn byk ounluu dier mezhepleri benimsemiler ve ran'dan Msr'a kadar uzanan imparatorluun byk blm, hatta halifelerin ehri bile ii general ve beyler tarafndan ynetilmeye balamt. Ekonomik yaamn knn belirtileri daha sonra ortaya kmtr. Bveyhiler merkezi eyaletlerin refahn ve dzenini biraz daha srdrdler. Fatmiler Ortaa'da Msr'n tarihindeki en byk refah dnemini balatmlard ama douda, daha sonra da Msr'da zorluklar artarak sryordu. in ile eskiden ok kazanl olan ticaret, o lkedeki i kanklklar nedeniyle azalarak son bulmutu. VIII., EX. ve X. yy'da Rusya ve Balk devletleriyle gelien ticaret de azalarak XI. yy'da tamamen sona ermiti. Deerli madenlerin azalmasyla imparatorluktaki ticaret dar boaza girmi ve yan feodal bir ekonominin gelimesi hz kazanmtr.

97

SLAMYET'N DOUU VE YKSEL

VIII., IX. ve X. yy kltrel yaamda byk bir entelektel gelimeye sahne olmutu. Ekonomideki gelimenin sonucunda, ehirlerin bymesi, zevki, ilgisi ve bo 'zaman olan bir ehirli nfus olumutu. Yunan felsefe ve bilim yaznnn Arapa'ya evrilmesi "slam Rnesans" kavramm ortaya karmt. Yunan bilgisi ve Pers bilgeliine kar bir tepki olarak, geleneksel ve Snni slam zdeletii eski Arap edebiyatn yenilemi ve zenginletirmiti ama bu kltrel gelime gvenli ve srekli deildi. Bir ehir kltr olmasna karn, ehirli nfusun yalnzca bir ksmyla snrlyd. Geleneksel slami yaayla ve geleneklerle ilikisi de yzeysel ve belirsiz kalmt. XI. yy'da ve XII. yy balarnda ierideki ve dardaki dmanlarn neredeyse ayn andaki saldrlaryla imparatorluun ne kadar gsz olduu grld. Avrupa'daki Hristiyan gler spanya ve de Sicilya'da saldrya geerek Mslman egemenliindeki byk topraklar ele geirdi ve sonunda Hallar Yakndou'ya girdi. Berberiler arasnda Afrika'da balayan yeni bir dini hareket, Kuzey Afrika ve spanya'da bir Berberi imparatorluunun kurulmasn salad. Yukar Msr'da bulunan iki byk Bedevi Arap aireti Hilal ve Sleym, oradan kp Tunus ve Libya'y geerek Kuzey Afrika'ya bir daha hibir zaman tamamen kurtulamad byk bir ykm yaattlar. Halifeliin kuzey snn daha nceki yzyllarda Hazar basknlar ve Bizans saldrlar ile gcn kaybettiinden Hristiyan Grcler Karadeniz'den Dastan tepelerine dek giden bir Grc imparatorluunu tekrar kurarak oradan Mslman topraklarna girmeye balamlard. Doudan byk Asya bozkrlarnn Altay halklaryla gelen istila dalgas srekli etkileri asndan en nemlisiydi. Mslmanlar ile Trkler'in karlamalan ilk kez imparatorluun dou snrlarnda olmutu. Bir sredir, asker olarak yetitirmek
98

BOZKIR HALKLARININ GEL

zere kle olarak Trk ocuklarn getiriyorlard. Bu klelere, ev ilerinde ve ekonomik amala kullanlanlardan ayrmak iin, Arapa'da sahibi olan anlamna gelen Memluk adn veriyorlard. Trk kleler ilk kez Abbasiler'de, hatta daha da nce imparatorlukta olmutu ama yaygn olarak halife Mu tasm (833-842) dneminde kullanlmlardr. Mufasm tahta kmadan nce Trk askeri klelerinden byk bir g oluturmu, daha sonra da dou eyaletlerinden toplad verginin bir blmne karlk ok sayda kle almt. Mutasm'dan sonra Trk asker ve komutanlar daha ok kullanlmaya balad. Zaman iinde bu Trkler ranllar' ve Araplar' ordudan dolaysyla da siyasi yaamdan uzaklatrdlar. Trkler askeri snf ele geirerek ve slam devlet dzeninin de giderek askerilemesi ile bin yl srecek bir egemenlik kurma frsat yakaladlar. Bir Trk asker klesi daha 868'de Mslman Msr'da ilk bamsz hanedan kurmutu. Msr'da bndan sonraki devlet dzenlerinin ou Trk kkenli oldu. ran'da milli hanedanlar bir dnem daha srd ama en uzun mrl ve nemlisi olan Samanoullan'nda da zamanla Trk askerleri artmaya balad. Sonunda da Samano-ullar hizmetindeki bir Trk kle tarafndan kurulan Gazneli-ler Trk hanedan (9621186) yerlerine geti. Bunlar paral asker ya da kle olarak Mslman devle derin hizmetine girip daha sonra da yerlerine geen asker gruplar ya da tek askerlerdi. 90'da slam snrlar dndaki Trk Karahan-llar hanedannn halkyla birlikte Mslman olmas farkl nem tayan bir olay olmutu. O zamana dek Mslman olanlar, yalnzca gruplar ya da kiilerdi. Bununla ilk kez, bir Arap tarihisine gre saylan iki yz bin cadn bulan bir halk, Mslman olmutu ve Siri Derya'nn dndaki topraklarda ilk Mslman Trk krall kuruluyordu. Karahanllar, slamiyet'i kabul ettikten sonra slam ncesi Trk gemilerini unutarak kendilerini
99

SLAMYET'N DOUU VE YKSEL

Ortadou slam uygarlyla zdeletirmilerdir. Trkler'in yeni dinlerini bir btn olarak benimsemeleri, en bandan beri Trk slamiyeti'nin belirleyici bir zellii olmutur. Trkler, milli kimliklerini slamiyet'e gmerek ranllarn ve Araplar'n asla yapmadklan bir eyi yaptlar. Bunun nedeni, hem puta tapmann ve slamiyet'in snrlarnda karlatklar bu dinin basit inan younluu, hem de slamiyet'i kabul etmelerinin onlan dinsiz akrabalarna kar giriilen bir Cihad'a ekmesidir. ranllar'in eski ran'n gemiteki zaferlerinden gurur duymalarnn ya da Araplar'n putperest Arabistan'n kahramanlk gnleri anlannn benzeri bir durum Trkler'de grlmemitir. slamiyet ncesi Trk tarihindeki devletler, uygarlklar, dinler ve edebiyat, birka halk iiri dnda unutulup gitmiti. Trk ad, Batllar iin olduu kadar Trkler iin de Mslman ile edeer olmutu. Trkler'in slamiyet'e ballklarnn ciddilii ve gereklii gibisine baka hibir halkta rastlan-mamr. Bu yzden, Trk hanedanlarnn korumas altnda byk bir Snni canlanmasnn balayp yaylmas hi artc deildir. Fatmi halifelii, XI. yy'da Msr'dan Bat Arabistan'a ve Suriye'ye dek uzanan byk bir gt ve iktidan, l kkenli yerel Bedevi hanedanlaryla paylayordu. Irak ve Bat ran'da ran hanedanlan hkm sryordu ve bunlardan en nemlisi olan Bveyhiler orta eyaletlerde yer alyordu. Douda Samanoullar'nn miras, Amu Derya'nn gneyinde Gazneliler, kuzeyinde de Karahanllar olmak zere iki hanedan arasnda paylalmt. Her iki hanedan da Trk olmalarna karn birbirlerinden ok farklyd. Gazneliler banda bir Trk generali ve Trk Memluk ordusu olan tipik bir Mslman devletiydi. Karahanllar ise hann zgr Trk airetlerini ynetimi altnda birletirdii bir Trk devletiydi.
100

BOZKIR. HALKLARININ GEL

Bu dnemdeki iki byk Trk g ile Ortadou'nun ve bir sreliine de Dou Avrupa'nn grnm deimitir. Kuzeyde, Siri Derya'nn ilerisinde Ouz Trkleri, onlarn da ilerisinde rtu rma yaknlarnda Kpaklar bulunuyordu. Kpaklar Siri Derya'ya kadar ilerleyerek Ouzlar' oradan kovdular. Sonra da batya doru gittiler, Gney Rusya'y aarak Polovestler ve Kumanlar olarak bildikleri Dou Avrupa'ya girdiler. Ouzlar yurtlanndan atldktan sonra slam topraklarna g ettiler. Adlar-n kendilerine nclk eden aileden alan Seluklular, bu g dalgalarnn en nemlisiydi. Seluk ile ailesi slam topraklarna X. yy'n sonlarnda girmi, Buhara'ya yerleerek slamiyet'i benimsemilerdir. Topladklar ordularla eitli Mslman hanedanlarna hizmet eden Seluk ailesinin oullan, sonuncu hanedan olan Gazneliler'den ayrlp onlara kar balattklar mcadelede baarl oldular. Seluk'un torunlar Turul ve ar, Trk ordularn Horasan'a srdler ve Gazneliler'i yenerek byk ehirlerini aldlar. Ksa sre sonra Seluklular kendileri iin hareket etmeye baladlar ve 1037 ylnda Niabur ve Merv camilerinde adlarna hutbe okundu. Sonrasnda Dou ran' geerek baya doru ilerlemeye baladlar ve hzla byyen ordulanyla Bat ran' fethettiler. 1055 ylnda Turul'un ordusu Badat'a girdi ve son Bveyh emirlerinin elinden ehri ald. Artk yeni bir slam imparatorluu domutu. 1079 ylnda Seluklular, Filistin ile Suriye'yi yerel hkmdarlardan ve gerileyen Fatmiler'den aldlar. Bizans'tan Anadolu'nun byk bir blmn alarak ranllar'm ve Araplar'in yapamadklarn yaptlar. Bundan itibaren Anadolu bir Mslman Trk topra olarak kald. Ortadou'da yeni bir dzen kuran Seluklu fetihlerinden sonra, blgenin byk ksm ilk Abbasi halifeleri dneminden bu yana ilk kez tek bir otorite altnda toplanmt. Seluklular Sn101

SLAMYET'N DOUU VE YKSEL

ni Mslman'd ve halifeleri szde hkmdarlar olarak korudular. Bununla birlikte hakimiyetleri altndaki topraklar genileterek ve slam'n szde lideri olmalarn bile kabul etmeyen blc rejimleri ortadan kaldrarak halifeliin gcn artrdlar ama imparatorluun gerek hkmdarlar Byk Seluklu Sultanlaryd. Tarihiler, 1055 ylnda Turul'un Badat' fethetmesinin ardndan ald Sultan unvann, hakimiyetlerini halifelik dnda srdren Bveyhiler ve Gazneliler gibi daha nceki hkmdarlara atfederler. Ancak bu unvan resmen kullanan ve paralarnn zerine yazdran ilk hkmdarlar Seluklu sultanlardr. O zamandan beri en stn gc elinde bulunduranlar iin bu unvan kullanlmaktadr. Byk Seluklu Sultanlan, XI. yy'n ikinci yarsnda, halifeliin Gneybat Asya'daki topraklarnn hemen hemen tamam ile Anadolu'dan oluan birleik bir imparatorluu hakimiyetleri altna aldlar. 1092 ylnda III. Byk Sultan Melikah ldkten sonra oullan arasnda i sava kt ve Seluklular'in fethiy-le duraklam olan siyasi blnme, bu kez de Seluklu ailesinin eitli kollan ya da subaylar tarafndan devam ettirildi. Bunlarn en nemlileri Irak, Suriye, Anadolu ve Kirman'daki Seluklu monarileriydi ve tm Horasan'daki Byk Sultan'a balydlar. Bu ekime ve gten dme zamannda 1096 ylnda Hallar Levant'a girdiler. Mslman dnyasndaki danklk nedeniyle ilk otuz yl istilaclarn ileri kolaylat. ok gemeden Hallar Suriye'den' Filistin'e girdiler ve Trablus, Edessa (Urfa), Antakya ve Kuds'te Latin feodal prenslikleri kurdular. Hal-lar'n bu ilk zaferleri yalnz Akdeniz'in ky blgeleriyle snrlyd. ksmlardaki le ve Irak'a bakan topraklarda tepkiler olumaktayd. Halep ve am'daki Seluklu beyleri pek bir ey yapamadlar ama hareketin gerek gc daha doudan gel102

BOZKIR HALKLARININ GEL

di. 1127 ylnda,Seluklular'n hizmetindeki Trk subay Zengi, Musul'u ele geirdi ve Kuzey Mezopotamya ile Suriye'de gl bir Mslman devleti kurdu. Olu Nureddin 1.154 ylnda am' ele geirerek Suriye'de tek bir Mslman gc oluturdu ve Hallar'a kar ilk nemli orduyu kard. ki taraf da, Fatmi halifeliinin yklmak zere olduu M sr'n denetimini almak iin mcadele ediyordu. Bat'da Selahaddin olarak bilinen, Salah el-Din adndaki Krt subay hem ^ Fatmiler'in veziri hem de Nureddin'in karlarnn temsilcisi olarak Msr'a gnderildi. 1174 ylnda Nureddin ldkten sonra Selahaddin, Mslman Suriye'yi ele geirdi ve Hallar'a kar 1187'deki cihada hazrland. 1193 ylnda ldnde Kuds' almt ve Hallar' dar bir ky eridi hari her yerden karmt. Hal devlederin bir yzyl direnebilmeleri, Selahaddin'den sonra gelenlerin aralarnda Suriye-Msr imparatorluunu blmeleri sayesinde mmkn oldu. XIII. yy'da Memluklar tarafndan kurulan bir Suriye-Msr devleti Suriye'nin dier devletlerinin ve hallann sonunu getirdi. Anadolu'nun Trkler tarafndan igali Byk Seluklular'n belirli bir hareketiyle deil, gebe boylar ile gereklemitir. Fethin ardndan yeni eyaleti dzenleme grevi Seluk beyi Sleyman ibn Kutalm'a verildi. XII. yy sonlarnda da Anadolu'da, merkezi Konya (konium) olan gl bir Trk beylii kualdu. XIV. yy balanna dek Anadolu Seluklular'nn eitli ekillerde hakimiyeti aknda bulundurduu Orta ve Dou Anadolu yava yava Trk topra haline geldi. Doudan gelen Trk gmenler de gelince, Yunan Hristiyanl yerini Trk ve Mslman uygarlna brakt. Doudaki Seluklu devletleri, sregelen mcadeleler ve huzursuzlukla gcn kaybetmi, yeni i ve d dmanlarla kar karya kalmlard. Kuzeydoudaki bir bozkr halk olan Kara103

SLAMYET'N DOUU VE YKSEL

hitaylar da slamiyet snrlarnda belirmilerdi. Mool soyundan olan Karahitaylar in'den geliyorlard ve ilerideki ok daha byk bir dmann ncleriydiler. XII. yy ortalarnda Karahanl-lar'dan Maverannehr'i alarak Amu Derya'dan Yenisey rmana ve in snrlarna dek uzanan byk bir imparatorluk kurmulard. 1141 ylnda Seluklu Sultan Sencer, Katavan Bozkr Sava'nda bu dinsiz istilaclara yenik derek kamak zorunda kald. Mslman ordularnn urad bu yenilgi Hristiyan Avrupas'na kadar giderek Hallar'n yklan umutlarn diriltti. Gebe Trk boylar arasndaki isyanlar Seluklu gcnn yok olmasna yol at. 1157 ylnda Sencer'in lm ile imparatorluun hakimiyeti sarsld, ounluu eski Seluklu subaylarnn hkmdarlnda olan kk devletlere blnd. Bir sreliine Badat' daki halife bile bamszlna tekrar kavuarak Snni slamiyet'in eski bakentinde bir halifelik devleti kurdu. Daha douda, Aral Gl'nn gneyindeki Harzem'in Trk valisi Byk Seluklularn topraklarn miras alabilecek bir devlet kurdu ama ksa sre ayakta kalabildi. Trk askeri ve siyasi stnlnn glenmesi ve Trk gleri ile geen bu'dnemde hkmette, toplumsal yaamda, kltrde, dinde ve ekonomide nemli deiiklikler gerekleti. Seluklular ynetimde byk lde ranllar'a ve oturmu olan ran brokrasisine dayanyorlard. Byk vezir Nizamlmlk dnemin en nemli kiilerinden biridir. Ondan nceki dnemin iltizam (Osmanl Devleti'nde kamu gelirlerinin kiralanmasna dayal vergi sistemi) uygulamasndaki feodalizme ynelimini gelitirerek sistemli bir hale getirmitir. nceki dnemin yanl uygulamalar para yerine topraa dayanan yeni bir ynetsel ve toplumsal dzene doru kkl bir deiiklik yaad. Subaylara tmar olarak Toprak verildi, onlar da belirli sayda silahl asker yetitirdiler. Tmarlar yalnzca vergi zerinden
104

BOZKIR HALKLARININ GEL

komisyon alma hakk ile birlikte, gelirlerin kendileri "zerinde de hak sahiplii veriyordu. Devlet tarafndan eriat'n izin verdii kelle ve toprak vergileri dnda saylar hzla artan vergiler getirmiti. Byle bir dnemde toplumsal bir sarsnt yaanmas kanlmazd. Trk ynetici snfn ortaya kmasyla, ran soylu snf yerinden oldu ve giderek fakirleti. Baslan para miktarnn azalmasyla esnaf ve tccar zorluk yaamaya balad. smaili iiler muhalefetin ban ekiyorlard ama imdi kkten deimi yeni bir muhalefet ortaya kmt. 1094 ylnda Fatmi halifesi el-Mustansir ldkten sonra smaililer ikiye blndler. Bir grup el-Mustansir'in Kahire tahtnn veliaht kk olunu, dier grup daha nce skenderiye'de ldrlen byk olunu tandlar. Balarnda Hasan Sabbah bulunan ran sma-ilileri yeni Fatimi halifesini kabul etmeyip Kahire ile ilikilerini kestiler ve inanlarna yeni bir dzenleme getirerek Seluklu topraklarnda yeni bir iddet ve radikal muhalefet hareketine giritiler. Genellikle Hasan Sabbah'n reformcu smaili mezhebine, byk olaslkla tuhaf davranlar yznden "Hahai" olarak anlmaktadr. ngilizce'de bu szckle ses benzerlii olan, Hallar' ldren anlamndaki "Assassins" szc kullanlmaktadr. 1090 ylnda Hasan Sabbah, Kuzey ran'da ssz dalar arasndaki Alamut'u fethetti. Alamut Kalesi'nde ve Suriye'de kurulan slerinde tarikatn stadlan tarafndan sadk ve fanatik bir taraftar grubu kuruldu. Gizli ve esrarengiz bir mam iin Mslman prenslere ve krallara ynelik suikast ve terr kampanyas balattlar. st dzey Mslman devlet adamlar ile generalleri * ve 1092 ylnda Nizamlmlk "Byk stadlar" tarafndan ldrldler. Hahai terr Xffl. yy Mool istilalarnn ardndan durdurulabildi ve smailiye kk bir tarikat haline geldi.
105

SLAMYET'N DOUU VE YKSEL

Hahailer'in eylemleri, iiler'in Snni halifelik ve kurumunu ykmay amalayan son ciddi giriimlerdi. Bu srete ortaya kan byk Snni canlanmas slami yaam, dnce ve edebiyat etkiledi. Snni canlanmasnn kkleri gemiin derinliklerine uzanmaktadr. Dini kurumlar uzunca bir sreden beri devletten aynlm ve reti, hukuk, eitim ve toplumsal kurumlardaki nceliklerini kskanlkla srdrmt. Ayrca tm bunlar kendi i mantna gre gelitirerek, hkmetin ve devletin gereksinimlerinden ve basklarndan ancak dolayl biimde etkilenmiti. Bu durumun birtakm avantajlar olmutu ama yine de tehlikeli bir koordinasyon eksiklii ieriyordu. eitli gruplarn iktidar mcadeleleri ve ordu komutanlarnn zaferleri, devlet ile tebaa ilikisini yalnzca vergi ve gce dayal hale getirince, devletle din arasnda artan bir gerilim olmutu. Halk ile ayn etnik kkenden gelmeyen askeri snfn halktan ayrlmas ve Snniliin klasik siyasi kurallarn kabul etmeyen mez-hepilerin en st yetkileri ele geirmeleri bu gerilimi daha da artrd. Hkmdar ile tebaann arasndaki son kiisel ve ahlaki balarn kopmas sonucunda teokrasi kkenli toplumda slamc gelenek byk bir krize girdi. Hkmet mezhepiler ve askerlerin ynetimine braklrken, kamu ynetimi de mesleki ve kltrel nitelii daha ok slamiyet ncesi kaynaklara dayanan bir kalemiye snfna brakld. Dini alanda bile Snni retinin alternatifi olan eitli mezhepler ortaya karak zellikle ehirlerde byk destek grd. XI. yy balarnda, Mslman dnyasnn ii ynetiminde bulunmayan tek nemli blgesi Snni Mslman Gazneliler'e ait Horasan'da da Snni canlanmas balad. Gazneli Mahmud'u (hkmdarl 999-1030) yanlarna ekmek zere iiler'in kararl ama baarsz abalar oldu ama Gazneli Mahmud, ii aleyhtn Snni canlanmasnn ncleri olan Kerami mezhebini
106

BOZKIR HALKLARININ GEL

destekledi. Grevi Gazneliler'den Seluklular devralarak Snni canlanmasn batya, Badat ve ilerisine gtrdler. Snniler, Seluklular'n Badat' ele geirmelerini ii Bveyhiler'den kurtulu olarak grdler. Snni canlanmasnn bilinli ya da bilinsiz olarak amac vardr. lki, ii devlet dzenlerini ykp tekrar halifelii getirmektir. kincisi, ii dncelerinin meydan okumasna kar Snni savunmas yapmak ve yaymaktr. nc ve en zor olan ise, slam'n siyasi yaamnn iine din kurumunu dahil etmektir. lk amaca hemen hemen tamamen ulalmtr. Douda Bveyhiler ve dier ii hanedanlar yklarak Snni slam'n siyasi birlii elde edilmitir. 1171 ylnda Fatmi halifeliinin kaldrlmasnn ardndan, Orta Asya'dan Afrika'ya kadar olan slam topraklarnda okunan hutbelerde Badat'daki Snni halifenin ad duyurulmutur. Militan Hahailer bile yenilmedikleri halde dalanndaki kalelerine kapanmlar ve Snni dzeni devirme amalarna ulaamamlardr. Trkler'in bunlarn olmasn salayan siyasi tutarllklar, dini ciddiyetleri ve askeri gleri, onlara slam dnyasna kafiri yenme gcn, Anadolu'yu slamiyet iin fethetme gcn ve Bat Hristiyan dnyasnn saldnlann pskrtme gcn vermitir. iiler'e kar da baarl bir mcadele vermilerdir. Bu mcadele, Horasan'da Snniliin siyasi olarak yeniden dousuyla balamtr. XI. yy balarnda Snni din ve hukuk adamlar, Fatmiler'in Kahire ve baka yerlerde kendi davalan iin dini propagandaclar yetirdikleri smaili misyoner okullarn rnek alarak medreseler amlardr. Nizamlmlk, Seluklu fet-, hinin ardndan Badat'da bir medrese am, sonra da medreseler imparatorluun tm ehirlerine yaylmtr. Medrese sistemi, Salahaddin ve ondan sonra gelenler taa107

SLAMYET'N DOUU VE YKSEL

fndan Msr'a yaylmtr. Bu din okullarnda, Snni retmenler tarafndan Fatmi Msr'n okullarndan ve daha radikal olarak Hahailer'in gizli elilerinden gelen retilere bir Snni yant hazrland ve yayld. Artk Snni zaferi neredeyse tamamlanmt. Bveyhiler'in ve Fatmiler'in gszl ve kt ynetimi nedeniyle iki tr iilik de inanlrln yitirmiti. iiliin ruhsal ieriinin byk blm popler dindarlk dzeyinde Sofilie kayd. Sofiler, buyandan Snni saflarnda kalrken, bir yandan da Snni devlet ve hiyerarisinin souk dogmacl karsnda halklarn sezgisel ve mistik dinlerini anlattlar. Dini kurumlar yalnzca canlanmadlar, ayn zamanda ilk slam devletindeki konumlarndan ok daha iyi bir yere ulatlar. Eski alardaki kalemiye snfnn yerini, Medreselerde yetien yeni Snni brokrasisi ald. Din adamlar hiyerarileri iinde, ilk kez siyasi ve toplumsal dzenin ana unsurlarndan biri haline geldiler. Trkler, en batan bu yana kendilerini slami gc ve inanc koruyup ilerletmeye adadklar militan zelliklerini hi yitirmediler. Kafir dnyasna kar Dou snrlarnda balattklar bu militan zelliklerini, Bat snrlarna tayarak Hristiyanlk dnyasna kar da kullandlar. slamiyet Doulu kafirler ve Batl Hristiyanlk ile birlikte ierideki din dmanlarna kar Savunulduu srada halifelii de denetimi altna almt. Bu sancl, uzun ve baaryla sonulanan mcadele Trk egemenlii dneminde slam kurumlarn ve toplumunu da etkilemitir. Din, Seluklular zamannda devlet ve ynetim yapsn etkilemeye balam, Snni hiyerarisinin saygnl, gc, rgtlenmesi, devlet memurlarnn bile dini eitimden gemesi ve bireysel dindarlklar hzla artmt. Dini kurumun retileri kural haline gelmi, tutarll artm, etkisi hem halk hem de devlet iinde
108

BOZKIR HALKLARININ GEL

yaygnlatrmt. Din ile siyasi otoritenin btnlemesi' Osmanl sultanlar zamannda gereklemitir. Bu arada, slamiyet'e kar o zamana dek var olanlarn tmnden ok daha tehlikeli bir tehdit hazrlanmaya balamt. Mool beyi Timuin, Cengiz Han unvan ile uzak kuzeydou Asya'da zor bir mcadelenin ardndan gebe boylarn bir araya getirerek Moolistan'n bana gelmiti. 1206 ylnda, Cengiz Han Mool boylarnn tamamn Onon Nehri kaynanda bir toplantya ard. Bu toplantda, o dokuz at kuyruklu beyaz bayran at, boylar da ona kar olan ballklarn bir kez daha yinelediler ve Dev Mool imparatorluu kurulmu oldu. Kalan Mool ve putperest Trkler ve de gney Sibirya'daki orman airetleri bile izleyen yllarda boyunduruk altna alndlar. Bozkr halklar Cengiz Han tarafndan byk bir istilaya hazrland. 1218 ylnda kuzeydou Asya'y avucunun iine aldktan sonra batya yneldi. Generali Cebe Noyan'n banda olduu Mool ordular Karahitaylar'n lkesini istila ederek Siri Der-ya'ya kadar tm topraklan alarak Harizm Mslman Trk ah-l'na komu oldular. Yeni yln balarnda Moolistan'dan gelen bir kervan, Siri Derya rma zerindeki snr ehri Utrar'da Harizm valisinin emriyle pusuya drlerek neredeyse tamam Mslman olan 450 tccar kltan geirildi. Cengiz Han'n intikam ok byk ve ani oldu. 1219 ylnda ordularn slam topraklarna srd. 1220 ylnda Semerkand, Maverannehir ve Buhara'nn tamamn ele geirdi. Moollar ertesi yl hibir zorluk yaamadan Amu Derya'yi getiler, Niabur'u ve Merv'i alarak Dou ran' istila ettiler. 1227 ylnda Cengiz Han'n lmnden sonra ksa bir duraklama yaandysa da, ksa sre iinde yeni han saldry srdrmeye hazrd. 1230 ylnda Harizm devleti ve ordusunun kalntlarna yeni bir saldr yapld. 1240'da Moollar Bat ran'
109

SLAMYET'N DOUU VE YKSEL

ele geirmi, Ermenistan, Grcistan ve Kuzey Mezopotamya'ya girmilerdi. 1243 ylnda Anadolu Seluklu sultannn ordularn da yenilgiye urattlar. Yzyln ortalarnda batya doru yeni bir hareket planland ve uygulanmaya balad. Cengiz'in torunu Hlagu o srada Pekin'de hkm sren Byk Han'n buyruu ile Msr'a kadar tm slam topraklarn ele geirerek Amu Derya'y geti. Birka ay iinde uzun sal Mool atllar karlatklan tm direnileri, hatta daha nce kalelerinde her trl saldrgana kar koymu olan Hahailer'i bile ezerek ran' batan aa getiler. Sonunda Mool ordulan 1258'de Badat'a yneldiler. Son halife Mutasm bouna ve ksa bir direniin ardndan merhamet istedi. ehri yakp yamaladlar ve 20 ubat 1258 tarihinde halife ile ailesinden bulduklar herkesi ldrdler. Bylece be yzyldr Snni slam'n ba olan Abbasi Hanedan sona erdi. Yklnda bile hl slam'n birliinin simgesi ve hukuki merkezi olan byk tarihi halifelik kurumunun ortadan kaldrlmas, yalnzca devletin ve hkmranln d grnlerinde deil, bozkr halklarnn son byk istila dalgasnn yol at deiimle nceki yzyllardan farkl kanallara ynelen slam uygarl asndan da slam tarihinde bir an sonu olmutur. Ancak halifeliin yklnn moral etkileri bazlarnn syledii kadar byk olmamtr, nk halifelik uzun sredir etkinliini kaybetmiti. Moollarn tek yapt zaten lm olan bir eyin hayaletini ortadan kaldrmak olmutu. Askeri ve siyasi gler asndan halifeliin yok olmas pek fark etmemiti. Sultanlk slam devletlerinin tmnde hukukular ve dini kurumlar tarafndan kabul edilmi ve eskiden halifelerin olan dini unvanlar sultanlar almaya balamlard. Mool istilasnn etkileri yol at zarann boyutlar ve yaygnl asndan da abartlmtr. Mool istilas klasik slam uy110

BOZKIR HALKLARININ GEL

garlmn rmesi, hatta sonrasnda Ortadou'da grlen toplumsal, ekonomik, kltrel ve siyasi baarszlklarn tmnn nedeni olarak gsterilmiti. Ancak tarih, dikkatlice ve gnmzdeki sava deneyimleriyle birlikte deerlendirildiinde, varlan yarglar yumuam ve bu gr ya byk oranda deimi ya da tamamen terk edilmitir. Artk Mool istilasnn ykc etkilerinin eskiden dnld kadar byk ve kalc, hatta yaygn olmad sonucuna varlmtr. Modern standartlara gre hi phesiz nemsiz saylabilecek Mool fetihleri o ada gerekten ykcyd. Baz blgeler tamamen yaklp yklm ve insansz braklmt. Ancak Moollar o dnemde ve de ondan sonra Arap kltrnn ana merkezi olan Msr' igal edemedikleri iin Msr dolayl olarak etkilenmiti. Yalnzca basknlara urayan Suriye, 1260 ylndaki Ayn Jalut savanda, Msr Memkk ordusunun Moollar' kesin bir yenilgiye uratmasndan sonra, Msr sultanlna balanarak Mool saldrlarndan konnmu-tu. Anadolu, ran'daki Mool varl tarafndan pek ok adan tekrar biimlenmi ama yine de en byk ve son slam imparatorluunun beii olmutur. ran en fazla zarar grd halde, lkenin tamam etkilenmemiti. Moollar'a kendi istekleriyle boyun een gneydeki yerel hanedanlarn istilaclar tarafndan yamalanmayan ehirleri gelimeyi srdrmtr. Eski Persis olan Fars yine ran milli yaantsnn odak merkezi olmu ve Eski Persepolis'in elli kilometre ilerisindeki iraz, Moollar'dan sonra Pers kltrnn canlanmasna tanklk etmiti. air Hafz (13201389) ve Sadi (1184-129D, gk bilgini Kutbeddin (lm 1310) ve pek ok kiinin ran mimarisinin en byk baars olarak grdkleri Mehed'deki Gevher Shad camisini ina eden Qawam al-Din (lm 1439) dnemin nemli kiilerindendir. ran'n istila edilen blgelerinde de hzl bir yenilenme ger-

SLAMYET'N DOUU VE YKSEL

eklemitir. Fethin ilk okundan sonra Mool hanlan' ran'da siyasi istikrarl bir dneme izin vermilerdir. ehir yaamnn, ticaretin ve sanayinin yeniden kurulmasn tevik etmiler, yararl bilim olarak dndkleri eyleri gelitirmilerdir. 1295 ylnda slamiyet'i benimsemelerinin ardndan slam edebiyatn bile desteklemilerdir. XIV. yy'da Mslman hanlar grkemli dini yaplar ina ettirmilerdir. Bir bakma Mool fetihleri Ortadou'nun sallanmakta olan uygarlna yeni bir yaam vermeye yardmc olmulardr. Dou Akdeniz ve ran uygarlklarn bir devlet altnda birletiren ilk. Arap fatihler yeni bir kltrel ve toplumsal iliki a balatmlard. Benzer biimde, Moollar da Ortadou ve Uzakdou uygarlklarn ilk kez bir tek hanedan altnda bir araya getirerek ticaret ve kltr zerinde etkili olmulardr. Moollar'in Avrupa ile yeni ve karlkl faydalar salayan ilikilere kaplarn amalar sonucunda pek ok Avrupal, Ortadou'da Mslman olmayan hkmdarlarn olmasn frsat bilerek in'e giden karayolunu kefe ktlar. ranl tarihi Raidddin'in (1247-1318) Cami el-Tevarih, farkl uygarlklar arasndaki bu ilikilerin bir meyvesidir. Bir hekim ve vezir olan Raidddin Musevilii brakp Mslmanl semiti. Olcaytu han ve Gazan han onu evrensel bir tarih derlemesi yapmak zere grevlendirmilerdi. Raidddin aralarnda Kemirli bir Budist kei, bir Frank keii, baz ranl bilim adanlan kabile gelenei uzman bir Mool ve iki inli bilim adamnn olduu bir ekip kurdu. Bu ekiple birlikte ngiltere'den in'e uzanan geni bir dnya tarihi yazd. Raidddin ve hanlan kendi uygarlklar dna kan evrensel bir tarih yazma konusunda Avrupa'dan be yz yl nce davranmlard. Mool stilalar Irak'a kalc zararlar vermi, Irak ve Badat, slam dnyasndaki merkezi konumlarna bir daha kavuamamlardr.- stilann sonucunda ncelikle sivil hkmet devril112

BOZKIR HALKLARININ GEL

mi, sonra da lkenin refahnn, hatta varlnn bal> olduu hassas su kanallar kmtr. Yeni devlet dzeninin denetimi ele geirmesiyle ran'da refah ve dzenin yeniden salanmasna karn, Irak'taki ykm srmtr. ran'n Mool hkmdarlar, bakenti Azerbaycan'da kurmular, yaadklar Tebriz byk ve zengin bir ehir haline gelmitir. Irak bir snr eyaleti olmutu; Bedeviler Moollar'in aklan gediklerden buraya giriyor ama Moollar gittii halde onlar kalyordu. Frat ve Dicle vadisi, batda elik ve kum duvaryla Akdeniz lkelerinden kopartlm, dousunda bal bulunduu Pers merkeziyle evrelenmi ve artk Dou ile Bat ticareti iin bir yol olmaktan kmt. Ticaret kuzeye ve douya doru Anadolu ile ran'a, batya ve gneye doru da Msr ve Kzldeniz'e yn deitirmiti. Bylece Irak ile halifelerin ehri gzden dmt. Halifeliin yklmasndan sonraki dnemde Ortadou'nun iki byk kltr blgesi arasnda bir blnme yaand. Kuzeyde merkezi ran yaylasnda olan, banda Anadolu ile Osmanl Trkleri'nin Avrupa'da fethettikleri, topraklara, douda Orta Asya'ya ve Hindistan'n yeni Mslman imparatorluklarna uzanan ran uygarl yer alyordu. Bu lkelerde din ve dilbilimlerinin, hukukun dili Arapa'yd, ancak Arap edebiyat ok az biliniyordu. "ran ntermezzosu" srasnda balayp Trk hanedanlar dneminde-srerek Moollar ve sonrasnda yeni bir rnesans yaayan Mslman ran gelenekleri sanatsal ve edebi yaama egemendi. ran'n dousu ve batsnda, Orta Asya ve Anadolu'da Trkler arasnda Pers klasiklerinden etkilenen ve beslenen yeni edebiyatlar ve diller douyordu. ran blgesinin gneyinde, batdan ve gneyden Afrika ktasna inen yollaryla yeni bir merkez olan Msr ile Arapa konuan eski uygarlk merkezleri ve ihmal edilmi Irak eyaleti bulunuyordu. Buralarda baz Pers etkilerine sanatta, zellikle de
113

SLAMYET'N DOUU VE YKSEL

mimaride rastlanmasna ramen Pers dili ve edebiyat- pek bilinmiyordu ve edebi kltr, eski Arap edebiyat izgisinde ilerliyordu. Moollar ve Trkler siyasi adan her yerde egemendi. Akdeniz'den Orta Asya ve Hindistan'a kadar uzanan lkelerde Mool ya da Trk hanedanlar hkm sryorlard. Memlukler'in Suriye-Msr mparatorluu bile Karadeniz'in kuzeyindeki Kpak lkesinden getirtilen Trk Memlukler'den oluan bir ynetici snfn idaresinde bulunmakta ve savunulmaktayd. Daha sonra da erkezler ve Kafkaslardan gelen bakalar onlara yardm etmiler, hatta baz yerlerde yerlerine gemilerdi. ki blge arasndaki giderek byyen bu siyasi atma ve kltr eitlilii anda birletirici ana unsur dindi. zellikle Seluklular dneminde Gazali'nin Snnilik ve mistiklii uzlatrmasndan sonra kendini Sofi ekliyle ortaya-kyordu. XI. yy'da Snni canlanmas slam birletirmek zere epeyce yol almt ama henz grevini tamamlamamt. Sra gebelere ve krsal blgelerde yaayanlara gelmiti. Gebeler sivil hkmetin yklarak byk halk kitlelerinin harekete getikleri bir ada ok nem kazanmlard. Sofizm zellikle Trk boylarn ok etkilenmiti. Trkler ilk kez, ounluu Trk olan ve inanlar, dini retilerin karmak dogmatiklii ile ilikili olmayan mistikler tarafndan slamiyet'e sokulmulard. Gazali'nin uzlamas sayesinde teoloji ile mistiklik i ie girmeye balamt. Dinbilimciler ile halk kafirlerin fetihleri ve hakimiyetleri yaknlatrm. Sonrasnda ibadet ve inan biimlerinde ok farkllklar, kimi zaman aralannda atmalar olmakla beraber, Sofiler de dogmaclar da ayn Snni dini uygulamlardr. Sofi kardelii, XII. yy'dan itibaren insanln byk blm iin dini yaamn karakteristik ifadesi olmutur. Sofilik, slam birliinin birletirici unsuru, dini duygu ve balln temel ifa114

BOZKIR HALKLARININ GEL

desi, giderek de entelektel kltrn, hatta siyasi gc kayna haline gelmitir. Modern a balarnda, Mslman Ortadou'ya egemen olma rekabeti iindeki iki g olan ran ve Trkiye'nin bandaki hanedanlar, kkenlerinden gelen Sofi rgtlerin ve ideallerin byk lde etkisinde kalmlardr.

115

6. BLM

MOOLLARIN ARDINDAN

Halifeliin ykl ve Mool fetihlerinin ardndan Mslman Ortadou'da ran, Trkiye ve Msr olmak zere byk g merkezi ortaya kt. ran. balangta putperest, sonrasnda Mslman olmu, te yandan da Mool kimlii ve geleneinin nemli unsurlarn koruyan Mool hanlarnn hakimiyetindeydi. Trkiye, Mslman Trk beylerinin hakimiyetindeydi, sonra bir dnem Mool hakimiyetini kabul etmi ve Mool ra-n'nn kltrnden byk lde etkilenmiti. Msr, ou Trk olan Memluk sultanlarnn hakimiyetindeydi ve Mool istilasna direniinde baarl olmu, ancak pek ok adan dnyann o dnemdeki efendilerinin etkisinde kalmt. Ortadou'nun kenarndaki Orta Asya ve Rusya'da kalan teki iki Mool hanl, Mool dnyasnn politikalarnda ve slamiyet'i setikten sonra da Ortadou politikalarnda rol almlardr. ran balca g merkeziydi. Badat' fethettikten sonra kuzeybatya ekilen Hlagu Han ve sonraki seksen ylda onun yerine gelenler ran etrafndaki topraklar ynetmilerdir. stnlklerini kabul ettikleri Moolistan Byk Hanlanna ballklarnn gstergesi olarak ran'n Mool Hanlarna blge hkmdarlar, l-han anlamnda lhanllar deniliyordu. lhanllar ran' genel olarak bar bir siyasetle ynetmiler ve Mslmanl semeden nce bile tm dinlerin mensuplarna eit hogr gstermiler, eit olanaklar tanmlardr. lhanllar'n temel d politikalar fetihlerini batya doru geniletmekti. Anadolu'da

116

MOGOLLAR'IN ARDINDAN

Seluklu sultanlarn yenmiler, Anadolu beyliklerini -Kendilerine balamakla ve bir igal blgesiyle yetinmilerdir. Memluk sultanlna kar daha byk bir mcadele vermilerdir. 1259 ylnda Hlagu Tebriz'den yeni bir kampanya yrtmeye balayarak Ermenistan ve Yukar Mezopotamya'y geip, gneye Suriye'ye ynelerek Halep ve am' ele geirdi. Ancak 1260 ylnn Eyll aynda, Filistin'deki Ayn Calud'da bir Mool nc baskn birlii Baybars adl bir Kpak Trk'nn komutasndaki Msr Memluk ordusu tarafndan yenilgiye uratld. Suriye'nin tamam Msr ordusu tarafndan tekrar ele geirildi. Bunun ardndan Moollar Suriye'yi almak iin ok uratlar ama her defasnda Memlukler tarafndan geri pskrtldler.. Bu dnemde Hristiyan Avrupa ile Moollar arasnda ilgin ama sonu alnamayan diplomatik ilikiler yaanmtr. Bu ilikiler ortak dmanlar Mslmanlar'a iki cepheden sava amay amalyordu ama giriimlerinden bir sonu alnamad. Msr Sultan olan Baybars ile Rusya' daki Mool devletinin han Berke ile aralarnda bir ittifak yaptlar ve Berke bamszln ilan edip Mslman oldu. leride Altnordu Hanl olarak tannacak lkesi, Kpak Trk nfusa sahip bir slam devleti olma yolunda ilerliyordu. ran ile Msr atmas on yllar boyu, Gazan Han'n slamiyet'i kabul etmesinden sonra bile srd ve sonunda 1323 ylnda ban anlamas yapld. Bu srada lhanl krall da onlardan ncekilerin kaderini yayordu. 1336 ylnda lhanl hkmdar Ebu Said ldkten sonra ran tekrar yerel hanedanla-nn ynetimindeki kk devletlere blnd. Ancak bu devletlerin mrleri ksa oldu. Orta Asya'da da Moollar'm bana Timur geti ve Harizm ile Maverannehir'i aldktan sonra, ran'a girerek yedi yl iinde lkenin tamamn ele geirdi. ki kez Altnordu hann yenilgiye uratt ve Hindistan' bast, Irak' ye117

SLAMYET'N DOUU VE YKSEL

rel hanedann elinden alarak hakimiyetine kattktan sonra Suriye'yi geip Memluk sultanna egemenliini kabul ettirdi. Anadolu 1394 ve 1400 yllannda Timur'un istilasna urad. Timur 1402 ylndaki Ankara savanda Osmanllar' ar bir yenilgiye uratarak Osmanl sultan Bayezid'i esir ald ve 1405 ylnda in istilasna hazrlanrken ld. Mool kkenli Trklemi ve slamlam bir airette doan Timur'un toplumsal gemii olduka mtevazyd. Cengiz Han'n hanedanndan bir prensesle evlenmiti. Karma Mool ve Trk ordularna Moollar hakimdi ama ordu ounlukla Trkler'den oluuyordu. Timur'un nceki Mool hkmdarlarnn tersine, dindar bir Mslman olduu sylenir ya da bu onun iddiasdr. Gerekletirdii byk ykmlar srasnda slam dinine ait binalara ve alanlara gereken saygy gstermeyi unutmamtr. Fetihleri Hlagu'nun fetihlerinden daha ykcdr ve Altay istila dalgalanln sonuncusu olmutur. lmyle, X. yy balam olan bozkr halklarnn byk hareketi son bulmutur ama boylarn akn devam etmi, daha da nemlisi Ortadou'daki gebe halklar ehir yaamna ve uygarla girmeyi srdrmlerdir. Timur byk bir fatihti ama bu baarsn imparatorluklar kurmada bir gsterememiti ve lmnn ardndan geni topraklar dalmtr. Osmanllar ve Memlukler, Anadolu ve Suriye'deki hakimiyetlerini srdrmlerdir. Karakoyunlu ve Akkoyunlu adlarnda iki Trkmen boyu Bat ran, Mezopotamya ve Dou Anadolu'nun denetimlerini ele almay baarmlard. Timur'un soyu hakimiyetlerini ancak Dou ran'da ve Maverannehir'de srdrebilmitir. Bakentleri Buhara, Semerkand, zellikle Herat parlak bir uygarln merkezleri haline gelmitir. Timur hanedan zamannda mimaride, sanatta, hem Farsa hem de-dou Trk dillerinde edebiyat ve bilim alanlannda b118

MOGOLLAR'IN ARDINDAN

yk basanlar kazanlmtr. Trk dilinin byk klasik a olan bu dnemde yazlan eserler Konstannopolis'ten Uzakdou ve Hindistan'a dek tm Trk halklarnn kltrel geliimini kalc bir biimde etkilemitir. Sonuta Arapa konuulan lkelerde arlk merkezi Irak'tan Msr'a kaymtr. Hallar dneminde Irak, gsz ve rgtten yoksun olmas, hem istilaclar hem de tccarlarn gelecei Akdeniz'e uzak olmas nedeniyle bir Mslman ss olma olasl yoktu. Alternatifi tek bir rman sulad vadiden olumas nedeniylen merkez bir hkmet gerektiren teki ticaret yolu Msr'd. Zaman iinde Msr Hallar' Yakndou'dan atan yeni fetih savalarnn ss haline gelmiti. Memlukler lhanl ordularn pskrtp Arap dnyasnn byk blmn Mool istilasndan kurtarmalarn salayan kaynaklar Msr'dan elde etmilerdi. XII. yy ortalannda Selahaddin'in kurduu Eyyubi hanedan denetimi yitiriyor, etkin g Trk Merrilukler'in eline geiyor du. Eyyubi sultanlnn Msr'daki son krizi, Fransz Kral IX. Louis tarafndan dzenlenen hal seferi srasnda, 1250 yln da Sultan'n lmyle balad. Sultann cariyesi ajar al-Durr'un (nci Aac) kriz srasnda saduyusu sayesinde Mslman dev letinin ve ordusunun istikrarn korudu. Sultann lmn giz leyerek olu Turan Sultan Mezopotamya'dan dnnceye dek onun adna emirler verdi. Ksa srede Turan ah Hal ordusu nu yenilgiye uratt. Kral Louis cann ve taraftarlarndan bazfcj j lann kurtarmak iin aldklarn geri verdi ve ykl bir tazminat $' demek zorunda kald. Turan ah' da Baybars komutasnda ki Memlukler ldrd ve Eyyubi merutiyeti grnts vermek iin ajar al-Durr'u sultan ilan ettiler. Ancak bu anlaml hareket leri Suriye'nin Eyyubi beylerine hanedanlarnn Msr'da devril dii gereini kabul ettiremedi ve hemen ardndan yeni kadn
119

SLAMYET'N DOUU VE YKSEL

"sultan" tahttan inmesini isteyen beyler koalisyonu ile karlat. Badat'taki halife bile tm bu olan bitenlerle dorudan ilgilenmedii halde bir kadnn tahta karlmasna itiraz etti. stne stlk bu kadn kendi haremindendi ve onu Msr sultanna hediye etmiti. Halife Suriyeli Eyyubi beylerini destekleyerek Msr'daki Memlukler'e kendilerine bir sultan semelerini buyurdu. Bir Msr tarihisine gre halife Memlukler'e "Eer iinizde seecek bir erkek kalmadysa syleyin, biz size gndeririz."1 demiti, 1260 ylnda, Memluk generali Baybars, son Eyyubi'nin lmnn ardndan kan karklkta sultanlm ilan etti. Baybars da Selahaddin gibi Mslman Msr ile Suriye'yi bu kez daha kalc olacak ekilde tek bir devlet altnda birletirdi. Yeni devletin doudaki ve batdaki d dmanlarn yenerek yeni bir toplumsal dzen kurmaya balad. Selahaddin, Badat'taki Abbasi halifesinin hakimiyetini resmi olarak kabul etmi ve Msr'n Snnilie dndn aklamt. Baybars, Badat'taki Mool fatihlerden kaan bir Abbasiyi kabul edip halifelii Ka-hire'ye getirdi ve onu ilk glge halife ilan etti. Bu glge Kahire halifeleri tamamen gszdler ve tek ileri tahta kan yeni sultan iin tren dzenlemekti. 1517 ylnda Osmanl Trk-leri'nin Msr' ele geirmeleriyle halifelikleri sona erdi. Baybars ile haleflerinin yar feodal Memluk sistemi, Eyyubiler'in Suriye ve Msr'a getirdikleri Seluk sisteminden bir uyarlamayd. Sistem Mool deneyiminden ve Msr'da yaamaya devam eden Mool gmenlerinden etkilenmiti. Moollar'n slam direniinin bu kalesinde bile nemli bir saygnl vard. Bir dnem Memlukler Mool silahlarn, yntemlerini ve hatta davranlarn ve giysilerini taklit etmilerdir. Bir Memluk subay mr boyunca ya da daha ksa bir sreliine bir umara sahip olurdu. Genellikle topraklarnda otur120

MOGOLLAR'IN ARDINDAN

maz, Kahire'de ya da tmarnn olduu blgenin byk ehrinde otururdu. Sistemde gelir mlkiyetten daha ok nemli olduu iin Bat feodalitesinde olduu gibi malikaneler, atolar ya da gl yerel otoriteler gelimemitir. Memlukler satn alnm kleler olarak Msr'da renim ve eitim grmlerdi. Balangta bunlar Karadeniz'in kuzey kylarndan gelen Kpak Trkleri'ydi ama sonralar aralarna Mool asker kaaklar, baka rklardan insanlar, Yunanllar, Krtler, erkezler, hatta Avrupallar bile karmlardr. Hakim olan snfn dili Trke ya da erkeze'ydi ve ou, baz sultanlar bile, Arapa bilmezlerdi. Baybars ve ondan sonra gelenlerin gelitirdikleri Memluk devleti, askeri ve sivil eklinde ok ince dzenlenmi bir ifte ynetimin kontrolndeydi. kisinin de banda sivil kadrolu Memluk subaylan yer alrd. 1383 ylma dek Memluk sultanl ounlukla babadan oula gemitir. Bu yldan sonra erkez ya da kinci Memluk sultanlnda tahta geenler. en gl komutanlar olmutur. Bir sultan ldnde, tahta geecek gerek sultan belirlenene kadar ksa sreliine olu babasnm yerine geerdi. Msr iin, Avrupa ile yap ve Avrupa'nn Ortadou araclyla Uzakdou ile yapt ticaret, gerek ticari adan gerek de kazandrd gmrk vergileri asndan byk nem tayordu. Memluk hkmetleri gl olduklar zamanlarda, Msr'a bir lde refah salayan bu ticareti koruyup tevik etmilerdi. Ne var ki, Baybars tarafndan savuturulan Mool tehdidi henz tamamen yok olmamt.-1400 ve 1401 yllarnda Timur'un TrkMool gleri Suriye'ye girerek am' yamalad-^ 1ar. Moollar'n ardndan gelen veba, ekirge srleri ve babo kalm Bedeviler onlarn braktklarm tamamladlar. Memluk sultanl askeri ve ekonomik gcne inen bu darbelerden
121

SLAMYET'N DOUU VE YKSEL

bir daha asla tamamen kurtulamad. XV. yy'daki mali ve ekonomik zorluklar, transit ticaretten elde edilebilecek en fazla paray kazanmaya ynelik yeni bir mali politikay da beraberinde getirdi. Bu politikaya ynelik olarak balca yerel ve transit rnlerin tekelletirilmesi yntemi benimsendi. Avrupa ykselen fiyatlara tepki gsterdi ve bu durum Msr'n ekonomik yaamn ok uzun vadeli olarak etkiledi. Orta ve Dou Anadolu, Konya veya Anadolu Seluk sultanlarnn ynetimindeydi ve git gide bir slam devletine dnerek Yakn ve Ortadou'daki slam uygarlnn ayrlmaz bir paras haline gelmiti. Seluk monarisinin gelimesi sonucunda, lkeyi fethetmi ve smrgeletirmi olan airetlerin ve gebelerin siyasi bamszlklan kstlanm, halkn inanc, din adamlan tarafndan oluturulan bir hiyerarinin denetimi altna alnmt. Mslman hukukular, brokratlar, din adamlan, esnaf ve tccarlar yeni smrgeleen topraklara yerlemi ve klasik slam'n ehirli uygarln getirmiler, krsal blgelere de slam devletinin ve yaamnn geleneksel rneklerini be-nimsetmilerdi. Seluk devletinde Mool istilasnn okuyla onarlmaz yaralar almt. Yaklak yarm yzyl abalad ama XIV yy balarnda ykld. Merkezi devlet otoritesinin kmesi ve Anadolu'ya Moollar'dan kaan yeni Trk gebe aknlarnn balamas sonucunda snrlarda tekrar savalar kt. XIII. yy sonlan ile XIV. yy'da, Bat Anadolu'nun siyasi ve askeri yaamna snr boyundaki savalar, dinde de derviler hakim oldu. Bat Anadolu'nun tamamna Trk ve Mslman hakimiyetini yayan Bizans'a kar yeni bir dalga balad. Yeni fetihleri paylaan beyliklerden gl ve byk bir impartorluk durumuna gelen yalnz biri oldu. Bu beyliin
122

MOGOLLAR'IN ARDINDAN

ad XIV. yy'n ilk eyreinde banda olan kurucusu Osman Bey'den gelmektedir. Beylik, Bizans'n Bithynia snrlarnda ve Konstantinopolis'in savunma hatlarnn ok yaknnda yer almas nedeniyle daha byk grevler stlenip, daha byk olanaklara sahip olmu ve baka yerlerden destek bulabilmitir. Osman Bey ve onun yerine geenler, Bizanshlar'a kar srekli bir snr sava srdrmlerdir. 1326 ylnda fethettikleri Bur-sa'yt hzl bir ekilde byyen devletlerine bakent yapmlardr. 1354 ylnda anakkale Boaz'n geerek Avrupa'ya giren Osmanl gleri, birka yl sonra Gelibolu'yu, daha sonra da yz yl sresince Avrupa'daki balca sleri durumuna gelecek Edirne'yi ele geirmilerdir. Srplar ve Bulgarlar ile yaplan zellikle Meri (1371) ve Kosova (1389) savalaryla Balkan yarmadasnn byk bir blm Osmanl ynetimine girmi, girmeyenler de bal olmulard. Bunun sonucunda da Bulgaristan, Srbistan ve Makedonya'da kazanlacak zaferler hzlanm oldu. Osmanllar Avrupa sahnesine yalnzca askeri yoldan kmamlardr. Avrupa'ya yerlemelerinin ardndan, ticari rakipleri Venediklilerle sava durumundaki Cenevizliler, Osmanllardan askeri yardm talep etmiler, karlk olarak da mali yardm teklif etmilerdi. ada Bizans tarihisi Kantakuzenos unlan syler: "...Cenevizliler ok miktarda para vaadinde bulunarak, bu iyiliklerinin sonsuza kadar Ceneviz halknn ve senatosunun kalplerinde kalacan bildirdiler."2 1352 ylnda yaplan ilk Osmanl-Ceneviz ticari anlamas ile Avrupa ve Ortadou tarihinin balca konularndan biri tekrar onaylanmtr. Osmanl'nn drdnc padiah 1. Bayezid (1389-1401) tahta kt srada imparatorluk Avrupa'da ve Asya'da nemli topraklara sahipti. Bayezid lkesine yeni bir karakter kazandrmay amalayan olduka hrsl bir kiiydi ve douya ynelip Trk

123

SLAMYET'N DOUU VE YKSEL

beyliklerini art arda yenerek Anadolu'nun tamamn hakimiyeti altna ald. Osmanl padiahlar, genel bir yaklamla en bandan beri "sultan" unvann kullanyorlard. Bayezid bunu zelletirerek, Kahire'deki "halife"den "Rum Sultan" olarak tannmasn istedi. Anadolu Seluk sultanlarnn bu eski unvanlar, Anadolu'nun eski slami monarisinde ve hatta Ortadou slam mparatorluunda da iddia tanmas anlamna geliyordu. Bayezid'in 1396 ylnda Nibolu'da Balkanlar' kurtarmaya gelen Bat Avrupa valyelerini yenmesi onu tevik etti. Ama ondan daha gl bir fatihle karlamt. 1402'deki Ankara savanda Timur tarafndan yenilgiye uratlp esir den Bayezid, intihar ederek yaamna son verdi. Osmanl topraklan, Bayezid'in sultan olduu zamanki snrlanna dek daralmt. Oullar arasnda da bir i sava tehdidi belirdi ve byk olaslkla toplumsal kkenli olan bir derviler isyan balad. 1. Mehmed 1413 ylnda kardelerini yendi. 1. Mehmed ve ondan sonra gelenler bir sre daha eitli kesimlerin isyanlanyla uramak zorunda kaldlar. 1. Mehmed tahta kald sre boyunca, Osmanl devletini eski durumuna getirmek ve pekitirmekle urat. Olu II. Murad dneminde (1421-1444 ve 1446-1451) nemli ve byk deiiklikler gerekleti. Yeni topraklar ele geirildi ve Avrupa'da Srplar, Macarlar, Yunanllar ve Hallar karsnda byk zaferler elde edildi. Anadolu'da ise daha nce Bayezid tarafndan fethedilen yerler bir kez daha alnd. Sonrasnda ban ve glenme dnemine girildi. Osmanllar gerek anlamda bir slam saray yaam oluturdular ve yazarlar, airleri, Mslman bilginlerini desteklediler. Bu dnemde, edebiyatta Trk milli bilincinin ortaya kmas dikkat ekici bir gelimedir. Sultan Murad bu bilinci tevik etmi, iir bile yazmtr. Sultan Murad zamannda" Ouzlar'n tarihi ve efsaneleri aratnlmtr. Osman124

MOCOLLAR'IN ARDINDAN

l hanedann Trk airet geleneine ve efsanelerine balayan, kkenini Ouz Han'a kadar vardran aratrmalar yaplmtr. Mslman hanedan devleti ilkesine bal ve Osmanl hanedanna sadk olan gvenilir komutanlarn ortaya k ile birlikte tm bu yeni saray ve hanedan dnceleri desteklenmitir. XIV. yy sonlarna doru balayan, 1430 ylndan sonra da dzenli biimde devam eden Hristiyan halk arasndan Osmanl ordusu ve devlet hizmetinde grevlendirilmek zere devirmelerin toplanmas Osmanl hanedannn gcne g katmtr. XVTI. yy ngiliz tarihi William Seaman'n evirisine gre, XVI. yy Osmanl tarihilerinden Hoca Efendi olarak da tannan Sadeddin, devirme sistemini yle anlatmtr:3
"Sultan vezirlerinden dinsizlerin iinden askerlie uygun cesur ve alkan genlerin seilip Mslman yaplmasn istemitir. Sultann bu i iin grevlendirdii kiiler farkl lkelerden yaklak bin kafir ocuu toplayp asker olarak eiteceklerdir. Bu dinsiz genler dindar kiilerin yannda olacaklarndan gnllerine slamiyet'in dolacak ve sahte dinin kirinden annacaklardr."

Bu sayede Hristiyan halkn enerjisi ile dervilerin ruhu Osmanl hanedanna hizmet edecekti. Seluklularn siyasi ve dini deiiklikleriyle dzenlenen Snni slam modellerine gre gelien devlet ile hl snr boylar geleneinin hakim olduu ordu arasndaki birleme sorunlarna uygun bir zm getirilmi oldu. Osmanl devletinde slam dini kurumu olgunluk dnemine ulam, Snni devletiyle tam bir btnleme gereklemitir. Artk slamiyet gerek bir kurumsal yapya kavumutu. eriatn onaylad en st dini otoritenin bakanlnda, belirli gleri ve grev olan profesyonel ve eitimli din adamlannn hiyerarisi sz konusuydu. leri derecede maddi uygarla sahip olan bir Mslman devletinde, slam eria'n lkenin et-

125

SLAMYET'N DOUU VE YKSEL

kin hukuku yapmak iin gsterilen tek ciddi aba Osmanllara aittir. Osmanllar, din bilginlerine ve yarglanna daha nce ei grlmemi otorite, g ve stat vermilerdi. 1451 ylnda II. Mehmed, babas Sultan Murad'n yerine geti. Yeni sultana corafi olarak ikiye blnm bir imparatorluk miras kalmt. Artk Anadolu Ortadou slam uygarl ile yeniden biimlenmi ve bu uygarla benzemi eski bir slam topra olmutu. Henz ele geirilen Rumeli, hl bir snrboyuydu ve snrboylannda yaayanlarn davran ve idealleri ile dervilerin mistik inanlannn etkisi altndayd. Eski ve yeni iki bakent Bursa ile Edirne arasnda yeni bir ba kurmak gerekiyordu. Sultann tahta gemesinin iki yl, kuatmann balamasnn yedi hafta ardndan 29 Mays 1453 tarihinde yenieriler tarafndan Konstantinopolis'in yklm surlarna son bir saldr gerekletirildi. Son Konstantin, askerleri ile birlikte .savarken ld. Hilalli bayrak, Ayasofya'nn kubbesine dikildi, sultan da imparatorluk ehrine yerleti.

126

7. BLM

BARUT MPARATORLUKLAR

Mslmanlarn yzyllardr sahip olmak istedikleri Konstannopolis'i ele geirmeleriyle birlikte son para da yerine oturmu oldu. Sultan II. Mehmed, bu fethin ardndan Fatih adn ald. Fatih Sultan Mehmed, Asya ile Afrika'nn ve onlar ekillendiren iki gelenein birlemesini tamamlam oldu. Snr savalar beylii bir imparatorluk olurken, lideri de imparator olmutu. Bu zaferle Osmanl Sultanl slam'n Bat'ya ynelmesinde ald nc roln kesinleiyor ve slam dnyasnda nemli lde saygnlk kazanmasn salyordu. Sultan II. Mehmed'in padiahlnda bundan sonraki dnem Avrupa ve Asya snrlarna dzenledii fetihlerle geti. Avrupa'da Mora'daki son Rum despotluklann ald, Srbistan ve Bosna'y Osmanl topraklanna katt ve Yunan adalannn ounu ele geirdi. Asya'da Cenevizlilerden Amasra'y, Mslman beyinden Sinop'u ve Yunan imparatorundan Trabzon'u ald. Ancak daha douya ilerlemeyi ya da Mslman hkmdarlara kar sava amay asla istemiyordu. Sultan II. Mehmed, 1473 ylndaki savala kendisine meydan okuyan Dou Anadolu ve Mezopotamya Trkmen hkmdar Uzun Hasan' yenilgiye uratt. Ancak bu zaferini ilerletmeye almad. Bunun nedenleri, XVI. yy tarihisi Kemalpaaza-de'nin yazm olduu sultann bir konumasnda yle anlatlmtr: "Bu saldns yznden Uzun Hasan'n cezalandrlmas doru oland nk slam'n byk sultanlarnn hanedanlan-nn yok edilmesi doru olmazd."1 Asl nemli olan, sultann,

127

SLAMYET'N DOUU VE YKSEL

Avrupa'daki nemli ii olan cihada engel olmasyd." te yandan Osmanl sultanlar gney ve dou snrlarnn tesinde nemli deiikliklerin olduu Mslman topraklarna ilgisiz kalamazlard. XIII. yy'n ortalarndan itibaren Msr ve Suriye'de hkm sren Memluk sultanlnn ykl bu deiikliklerden biriydi. Son zamanlarnda Msr sultanl bir tr Arap Bizans haline gelmiti. Kuzeyde ve douda, Anadolu ve ran yaylasnda, slamiyet'in kltrel ve siyasi liderliini ele geirmi olan Trkler ile ranllar arasnda yeni. devletler ve toplumlar ortaya kyordu. Genellikle Trkler ve ranllar'n kendi dilleriyle adlandrlan yeni bir uygarlk olumaya balyordu. Suriye ve Msr'da, artarak doudan gelen byk etkilere ramen eski dzen korunabilmiti. Eski slam kltr Arapa ekliyle ok uzun yllar srmt. lkeyi savunan Memluk askerleri Nil vadisini istilalara kar korumulard. ounluu'Memlukler'in oullar ve onlann yerine geenlerden oluan Suriyeli ve Msrl yetkililer devleti ynetmi, bununla birlikte de klasik slam mirasn korumu ve yorumlayarak zenginletirmilerdi. Suriye-Msr sultanl, Timur'la yaplan sava, kt mali ynetim yznden kaynaklarn kurumas, kuraklk, alk ve veba, Memluk dzeninin ve toplumunun kmesi bata olmak zere eitli d etmenlerle ve i savalarla fazlasyla g kaybetmiti. Son darbeler de kuzeyden ve batdan olmak zere dandan alnd. Bunlardan biri, Portekizliler'in dou sularna gelmesi sebebiyle ekonomikti. Portekizliler, Avrupa ile Hindistan arasnda oluturduklan dorudan deniz yollar sayesinde Msr ticaretinin nne getiler. Bu durumun gelecekteki etkileri eskiden dnld kadar byk olmayacakt. XVI. yy'da Levant'ta ticaret ok nemli canlanmalar olmutur. Ne var ki, durumun yaratt ilk etkiler olduka nemliydi. Memluk sultan Kansuh el128

BARUT MPARATORLUKLARI

Guri (1500-1516) zamannda ticaretin ve gelirlerin azalmas krize yol at. Venedikliler'in tevikiyle Hindistan'a bir Msr filosu kard. Bata birka baar kazanan filoyu Portekizliler yenilgiye uratt. Bunun ardndan Portekizliler Hint okyanusundaki Mslman ticaret gemilerini yok etmeye baladlar, hatta Portekiz gemileri Basra Krfezi ve Kzldeniz'e kadar ilerlediler. Kuzeyden ise tehlikeli bir askeri darbe alnd. Memluk ile Osmanl sultanlarnn ilikileri bir dnem dostluk iinde srmt ama XV. yy'm ikinci yansnda bozulmaya balad. ki devlet, 1485 ile 1490 yllar arasnda savatlar. ounlukla Memlukler'in Osmanlar'a kar stn olduu savalarda kesin bir sonu elde edilemedi. Askeri denge hzla Osmanllar yararna deiiyordu. Bu deiiklikte, Osmanllar'n byk bir etkinlikle ve hzla ateli silahlan benimsemeleri byk nem tayordu. Memlukler ise yeni ateli silahlara kar istekli deillerdi. Osmanllar'n topraklarnda madenler bulunuyordu ama Memlukler'in topraklarnda madenleri olmad iin ithal etmek zorundaydlar. Ancak bu somut zorluklardan ok daha nemli olan, Memluk emirlerinin, eskinin onurlu ve yasal silahlarna sahip karak ateli silahlar ve kullananlan deersiz grmeleriydi. Son zamanlarnda Memlukler'in birka umutsuz ateli silah edinme abalan olmutur. Silahlar, siyah kleler ile Memlukler'in yerlilerden olan ocuklarndan oluan zel askeri birliklere ve paral yabanc askerlere verdiler ama bunlar yeterli deildi. Osmanllar'n tfekli piyade ve topulan Memlukler'in mzrakl svari ve okularndan ok daha stnd. Osmanllar'n Memlukler'e yaplacak son saldndan nce daha fazla tehlikeli baka bir Mslman dmanla savamala-n gerekiyordu. Konstantinopolis'in fethinden yarm yzyl sonra Osmanllar'n karsna Hristiyan deil, Mslman bir rakip
129

SLAMYET'N DOUU VE YKSEL

kt. Bu da ran'n yeni Safevi hanedan ahlaryd. Bunlar kkl bir ii hareketinin ardndan baa gelerek yzyllardan beri ilk defa Akdeniz ile Orta Asya ve Hindistan kaplan arasndaki blgenin tamamn iine alan gl bir birleik devlet kurmulard. Kayna radikal ii retileri olan ve Osmanl snrlannn kuzeybatsna yerleen bu militan yeni g, Trkiye'de bir tehdit ve de meydan okuma olarak grlyor, ran ve Anadolu yayla-lannn hkmdarlar arasndaki eski rekabetinin tekrar dirilmesine dini bir nitelik kazandryordu. ran'da bulunan milyonlarca Snni belki de halkn ounluunu oluturuyordu. Osmanl mparatorluu'nda en azndan yz binlerce ii bulunuyordu ve bunlarn da doudaki yeni ii rejimine eilimleri olabilirdi. Safevi ah ve Osmanl sultan, birbirleri asndan kesinlikle hogr gsterilmeyecek olan gasp ve din dmanlaryd. Safevi ailesinin Trk kkenli olmas ve Trk olan Anadolu'da geni bir destek grmesi Osmanllar'a ynelik bu tehdidin ciddiyetini daha ok artryordu. Osmanllar'n bu tehdide tepkileri erkenden geldi. 1502 ylnda Sultan Bayezid Anadolu iileri'nin Anadolu'dan Yunanistan'a srlmesini buyurdu ve ran snrndaki glerine seferberlik ilan etti. 1511 ylnda Orta Anadolu'da Osmanllar'a kar tehlikeli bir ii isyan balad. Yal sultan ertesi yl tahttan ekilerek yerini ileride ad Yavuz Sultan Selim olacak olan olu 1. Selim'e (15121520) brakt. ok gemeden Sultan Selim ile ah smail arasndaki dmanlk ve rekabet savaa dnt. ki hkmdar arasnda savatan nce olduka sert yazmalar olmutur. Bu yazmalan, sultann kltrl beylerin dili Farsa ile, ahn ise airet ve krsal kkenlerinin dili Trke ile yapm olmas dikkat ekicidir. Savata Osmanllar zafer kazand. ran ordusu, 23 Austos 1514 tarihinde iki imparatorluun snrlar arasnda yer alan
130

BARUT MPARATORLUKLARI

aldran ovasnda, Osmanl yenierileri ve topusu tarafndan ar bir yenilgiye uratld. 7 Eyll 1514'te sultan, ran'n bakenti Tebriz'i ele geirdi. Yavuz Sultan Selim, bu zaferinden sonra, kendinden nceki sultan II. Mehmed gibi douya ynel-medi. ah yenilmi ve gsz bir durumda ama yine ran'da bir ii devletinin lideri olarak brakarak Trkiye'ye dnd. Bundan sonra iki imparatorluk arasnda zorlu ve uzun bir atma balad. Bu mcadele srasnda, ran'da Snniler'in, Trkiye'de iiler'in kanl bir biimde basnlmalar ortak nefreti ve korkuyu ehit olanlarn kanyla beslemitir. Tm bu yaananlar slam'n liderlii ile Ortadou'nun denetimi elde etmek urunayd. Mcadele yalnzca sava meydanlarnda deil, ii ve Snni inanlarnn arasndaki propaganda savayla da srdrld ve Osmanllar'n snrl zaferleriyle son buldu, Osmanllar ran imparatorluunu tmyle yok edemediler, ancak snrlayabildiler. Bylece gneyde Arapa konuulan lkelerin Osmanl topraklarna katlmas frsat dodu. Osmanllar, 1516-17 yllan arasndaki bir savala son iki buuk yzyldr Suriye, Msr, ve Bati Arabistan' egemenliine alm olan Memluk sultanlm yok ederek, bu lkeleri ele geirdiler. Bu yeni topraklarn alnmasyla birlikte Osmanl hakimiyeti, gneyde Afrika ve Arabistan'da Kzldeniz'in iki kysna, douda Hint Okyanusu'na, batda Fas snrna kadar Kuzey Afrika'da, sonra da XVI. yy'da Irak'a kadar geniledi. Bu srada Osmanllar, uzun sren bir mcadelenin ardndan ranh hkmdarlarn elinde bulunan Irak' ele geirmi ve Osmanl ordularn Basra Krfezi'ne kadar indirmilerdi. Kutsal Medine ve Mekke ehirleri de dahil olmak zere slamiyet'in merkezi toprak- larnn hakimi artk Osmanl sultanlanydi. Kutsal ehirlerin hakimiyeti ile saygnlktan, merkezi topraklarn hakimiyeti ile de sorumluluklan artyordu.
131

SLAMYET'N DOUU VE YKSEL

Osmanllar, ranllar' yola getirip, Memlukler'i yktklarna gre artk Avrupa'daki savaa dnebilirlerdi. mparatorluk Kanuni Sultan Sleyman dneminde (1520-1566) gcnn en st noktasna ulamt. 1526 ylndaki Moha Sava'nda Macaristan krall ordusu Osmanllar tarafndan bozguna uratld. Kemalpaazade Osmanl zaferini yle kutlamtr:2
"Muhteem ordular, ate gibi parldayan kllaryla-lme mahkum ancak yine de cesur kafirlere saldrdlar. Tpk bir sava bayramndaki arap kadehleri gibi krmz renkteler, balar erguvan iekleri gibi, gzle-riyse birer akik ta ve elleri de mercan gibipanldyor... Sava, gkyz kan krmzs oluncaya dek srd..."

Kral zorlu bir savan ardndan yenilir:

"Sultann buyruuyla yenieri tfekileri dmana ate atlar... Ve o anda yzlerce hatta binlerce dman cehenneme gnderdiler... Kral da hem bu dnyay hem de br dnyay kaybetmiti."

Bu zaferin ardndan Kanuni Sultan Sleyman'n ordular Macaristan' geerek 1529 ylnda Viyana'y ilk kez kuattlar. Douda Hint Okyanusu'nda Osmanl donanmalar Portekizliler'e meydan okuyorlard. Mslman deniz gc, batda Kuzey Afrika'nn denetim altna alnmasyla Bat Akdeniz'e kadar ilerlemi, Atlantik Okyanusu'na ve Bat Avrupa kylarna basknlar yapmaya bile balamt. Hristiyan dnyasn bir kez daha slamn yaylmas tehdidiyle kar karyayd. Hal seferleri son bulmu ve cihad tekrar balamt. Elizabeth dneminde Trkler'in tarihini yazan Richard Knolles, Trk imparatorluuna "Dnyann imdiki belas" derken Avrupa'daki ortak gr ifade ediyordu. XVI. yy Trkler'in dorua ulatktan sonra gerilemeye baladklar yzyl olmutur. Orta Avrupa'da ilk Viyana'y alma abasndan sonra yz elli yl srecek ama sonusuz kalacak kanl bir mcadele balad. Bu dnem 1683 ylndaki ikinci Viyana kuatlmasyla sona buldu. Bu kez, kesin ve tam
132

BARUT MPARATORLUKLARI

bir yenilgi alan taraf Trkler olmutu. Osmanllar'n douda nce Msr, sonra Irak'taki slerinden denizdeki gleri devam etti. Osmanl valileri bir sre Afrika Boynuzu ve Yemen'e yerletirdiler. Avrupal Hristiyan dmanlarn korumak isteyen yerel Mslman hkmdarlar Gneydou Asya'ya bir Osmanl topu birlii yollamlardr. Ne var ki, tm uralar boayd, Portekiz ile teki Batl sava gemilerinin karsnda Osmanl donanmas bile gsz kalyordu. Osmanllar'n yerel Mslman hkmdarlardan aldklan destee ramen, Bat Avrupa'nn glenmeye devam eden donanmalar karsnda Gney ve Gneydou Asya'dan ekilmeleri zorunlu oldu. Osmanllar, 1571 ylndaki nebaht deniz savayla da Akdeniz'de ilk byk yenilgiye uradlar. Sadrazam Ltfi Paa Kanuni Sultan Slayman'a deniz gc sorunuyla ilgili unlar sylemitir: "Karaya hkmeden ok olmutur. Kafirler denizde bizden stnler. Onlar yenmeliyiz."3 nebaht Sava, Hristiyan Avrupa tarafndan byk bir za fer eklinde kutland. Ancak bu zafer, Osmanl donanmalarnn Asya denizlerinde yenilgiye uratlp yok edilmesinin yannda ok da nemli deildi. Ksa srede Osmanllar Akdeniz'deki deniz glerini oaltmlar, bylelikle Avrupa'daki toprakla-nn saldrlara kar koruyabilmilerdir. II. Sultan Selim (1566-1574) ile sadrazam Skollu Mehmed Paa'nn nebah'da batrlan gemilerin yerine yeni bir donanmann yaplmasyla ilgili konumas, bir Trk tarihisi tarafndan yle aktarlmtr: "Sultan yeni donanmann maliyetini sorduunda sadrazam, "mparatorluumuz o kadar gldr ki, istersek atlastan yelkenleri, ibriimden halatlar ve gmten palan olan bir donanma ina edebiliriz."4 demiti. Gerekten de donanma yeniden yaplarak Mslman deniz gc Yakndou ve Kuzey Afrika'da slendi. Sonra da XVII.
133

SLAMYET'N DOUU VE YKSEL

yy'da Akdeniz'e hakim olmay ve Atlantik'e almay srdrd. Hrisyan Avrupa'ya oranla, slam dnyasnn gerek gc nemli derecede zayflamt, ancak Osmanl askeri gc sayesinde hem Hristiyanlar hem de Mslmanlar bu gerileyiin henz farknda deillerdi. XVI. yy ortalarnda, Kanuni Sultan Sleyman'n sarayndaki Kutsal Roma mparatoriuu'nun elisi Busbecq, byk bir Osmanl gc altnda yaan Hristiyan Avrupa konusundaki endielerini yle ifade etmitir:5
"Bizim lebimizde yalnzca ran hareket etmektedir ve dman bize saldrmaya hazrlanrken arkasndaki tehlikeye dikkat etmelidir... ran yalnzca kaderimizi geciktirir bizi kurtaramaz. Trkler ran'la ilerini bitirince, Dou 'nun tm desteiyle boazmza sarlacak. Bunun iin ne kadar hazrlksz olduumuzu sylemeye dilim varmyor/'

Osmanllar "ran ile hesaplamadlar." 19. yy balarna kadar dou komular ve rakipleriyle mcadeleyi srdrdler ama artk Trkiye de, ran da Bat'y tehdit edecek halde deillerdi. Msr Memluk sultanlarnn yapt gibi ran hkmdarlan da ateli silahlara pek scak bakmadklarndan, balangta bu silahlan almak iin ok istekli deillerdi. Onlar da tpk Memluk-ler gibi Osmanl tfekilerini ve topusunu grnce yanldklarnn farkna vardlar. Ancak Memlukler'den farkl olarak yklmam ve aldklar dersleri uygulama olana elde etmilerdi. XVI. zellikle de XVII. yy'da ran ahlan ordulanna tfek ve top almlard. Venedik, Portekiz ve ngiltere nemli ikmal kaynaklar olmutur. ranllar balangta istekli olmamalanna ramen, silah retimini ve kullanmn ksa srede rendiler. 24 Eyll 1572 tarihinde Venedik elisi Vincenzo di Alessandri'nin Onlar Konseyi'ne verdii raporda aklad gzlemi yledir:6

134

BARUT MPARATORLUKLARI

"Kullandklar silahlar mzrak, kl ve arkebzdr ve silahlara tm dier lkelerin silahlarndan daha stn, elikleri de daha iyidir. Arkebzle-rin namlularnn uzunluu ounlukla alt kartr ve yaklak olarak onstan biraz daba hafif olan glleler atarlar. Bunlar yaylarn ekmeyi ya da kllarn kullanmay aksatmadan kolayca kullanrlar. Kllarna gerek duyana dek eyerlerinde asl tutarlar. Arkebz srtlarna astklar ve kllarn ellerinde tuttuklarndan bir silah kullanmalar tekini engellemez."

Kl, yay ve ateli silah neredeyse ayn anda kullanabilen ranl svarinin resmedildii tablo, gerekleen deiikliklerin karmaasn baanyla simgelemektedir. XVI. ve XVII. yy'da ateli silahlar ran hkmdarlan tarafndan istenmeyerek de olsa kullanlmaya balanarak, askerlerinin ounluunu bu silahlarla donatlmtr. Kuatmalarda, onlar kadar youn olmamakla birlikte tpk Osmanllar gibi top kullanyorlard. Sahra topusunu kstl ve genellikle de etkisiz bir ekilde kullanyorlard. ah Abbas..(1587-1629), ah smail'den sonraki hkmdarlardan en ilgin olandr. ah Abbas'n Osmanl modeline gre yeni bir piyade ve topu birlii kurmas yapt en nemli itir. 1598 ylnda yirmi alt kiiyle ran'a gelerek uzun sre ahn hizmetinde bulunan Robert ve Anthony Shirley adl ngiliz kardeler, bu birliin kurulmasnda ah Abbas'a yardm etmilerdir. ah Abbas ilk olarak, ran'n dou eyaletlerinde pek ok ehri ele geiren Orta Asya zbekleri'ni durdurdu. Bunu baarabilmek iin de Osmanllar ile bar yapt ve Grcistan, eski Sa-fevi bakenti Tebriz ile Azerbeycan' onlara brakt. zbekler'e uygulad baarl politikas sayesinde doudaki kaybetmi olduu yerleri geri ald ve yeniden gzn batya dikti. 1603 ylnda Tebriz'i alarak ilerlemeyi srdrd ve daha nce Osmanllar tarafndan fethedilmi olan Irak topraklarnn byk bl-

135

SLAMYET'N DOUU VE YKSEL

mn ele geirdi. l6l6 ylnda Hindistan'da Surat'ta almaya balayan ngiliz Dou Hindistan irketi, ah Abbas hkmdarl zamanndaki nemli bir dier olaydr. Portekizliler o dneme dek ran'daki Batl ticaretin neredeyse tamamn ellerinde bulunduruyorlard, ancak ngilizlerin bu giriimini durdurmay baaramadlar. 1622 ylnda ngiliz tccarlar bir ran ordusunun, 1514 ylndan bu yana Portekizliler'in elinde olan Basra Krfezi'ndeki Hrmz' ele geirmesine yardm ettiler. Bu olay iin yazlan bir destan ile ran ordusunun/bu baars kutland. "Byk" olarak anlan ah Abbas dnemi Safevi ann zirvesiydi. Portekiz, Hollanda ve ngilizler arasndaki Batl glerin Basra Krfezi ve Hint Okyanusu'ndaki rakip durumlarnn, ahn yakalayp faydalanmada gecikmedii avantajlar vard. 1597 ylnda ah Abbas bakenti tekrar tad, daha nce de Tebriz'den Kazvin'e tamt. Bakenti bu defa, doudaki ve batdaki dmanlar olan zbekler'e ve Trkler'e kar harekatlarn daha yakndan izleyebilecei ve daha merkezi bir konumdaki sfahan'a tad, sfahan'da ah Abbas zamannda yaplan yeni yaplar ehre kalc bir gzellik katt ve orada yasanlarn "sfahan nsf- cihan" (Isfahan dnyann yansdr) diye gururlanmalarn dorulad. Safevi hanedan, ah Abbas ldkten sonra hzla kmeye balad. Osmanllar ah Abbas'n onlardan geri ald yerleri ve Badat' yeniden aldlar. ran'n doudaki komulan olan Afganlar ve zbekler saldrlarna devam ettiler. Kafkasya snrlarna Kazaklar'm aknlar yapmaya baladklar srada, ilk Rus heyeti 1664 ylnda sfahan'a girdi. O srada kuzeyde uzun dnemde byk nem kazanacak birtakm gelimeler oluyordu. 1480 ylnda Moskova ar Byk. van, Rus tarihileri tarafndan "Tatar boyunduruu" olarak adlandmlan durumdan, bamllktan ve hara vermekten so136

BARUT MPARATORLUKLARI

nunda kurtulmutu. Ruslar tpk Batdaki Portekizler ve spanyollar gibi, ancak daha baanl bir ekilde lkelerini Mslman egemenliinden kurtarm ve eski efendilerini kendi topraklarna geri gndermeye baladlar. Uzunca bir uratan sonra 1552 ylnda Volga Tatarlan'nn bakenti Kazan' ele geirdiler. Bundan sonra da blge daima Rus ynetiminde kald. Ruslar, Volga zerinden aa inerek 1556 ylnda Hazar kysndaki Astrakhan limann aldlar. Artk Ruslar Volga rmann tamamn ele geirmiler ve Hazar Denizi'nde bir kprbana sahip olmulard. Gneye indikleri srada Mslman dmanlarnn ounu yenmilerdi ve Osmanl Krm Tatar topraklarna doru ilerliyorlard. Bu tehlikenin farknda olan Osmanllar kar koyma alyorlar ama sonu alamyorlar di. Osmanllar'n bir sefer dzenleyip Astrakhan' alma ve donanmalarn Karadeniz'den Hazar'a kartmak iin Volga ile Don rmaklan arasnda bir kanal ama planlan da gerekleemedi. Bir sre daha Krm'n Tatar hanlar Ruslar'a direnerek Osmanl sultanlarna bal kaldlar. Bu sre boyunca Karadeniz Tatar ve Trk denetimi altnda bulundu. ounluu gda maddesi ve Dou Avrupal klelerden oluan nemli bir ticaret stanbul ile Krm arasnda srd. te yandan Ruslar da ilerlemeye devam ediyorlard. XVII. yy'da Astrakhan, Ruslar'in kuzey Kafkasya'nn bamsz Mslman devletlerine doru yaylma merkezleri haline geldi. Sonra da Volga ve Don rmaklarnn azlan arasndaki Rus imparatorluk eyaletinin ynetim merkezi oldu. 1637 ylnda, Karadeniz'deki Trk Azak deniz kalesi bamsz hareket eden Don Kazaklan tarafndan fethedildi. Don Kazaklan kaleyi yllarca Trk kara ve deniz saldrlarna kar ellerinde bulundurdular, ^ sonra da Rus anna hediye ettiler. Ancak Osmanl mparatorluu ile savaa girme tehlikesini gze alamayan Rus an bu hediyeyi kabul etmek istemedi. Karadeniz'e gidecek Rus yolu he137

SLAMYET'N DOUU VE YKSEL

nz ak olmamakla birlikte artk belliydi. 1602 ylnda Kutsal Roma imparatoru ile Osmanl sultan arasnda yaplan Zitvatorok Anamas nemli bir deiikliin gstergesiydi. Antlama Habsburg ve Osmanl imparatorluklarnn snnn izen rman zerindeki bir adada imzalanmt. Bu anlama, eskiden yaplanlar gibi zaferi kazanann bakentinde dikte ettii bir ban olmam, eitler arasnda tam da snrda yaplan bir uzlama olmutur. Bu deiiklii simgeleyen baka bir ey de, o gne dek Trk belgelerinde "Viyana kral" eklinde kmsenen Habsburg hkmdar iin Osmanl sultanna ait "padiah" unvannn kullanlmyd. Osmanllar'n Avrupa'ya girdikleri ilk zamanlarda gerek anlamda bir antlama da grme de yaplmamt. Dini bir grev olan ve slam ile kafir dmanlar arasnda srekli yaplan savalar, ara sra ba-nlarla dururdu. Bu batlar da Osmanllar tarafndan yenilen dmanlarna stanbul'da dikte edilirdi. Sonu olarak Zitvatorok Antlamas koullarn deitiini gsteriyordu. Dolaysyla kavramlar ve yntemler de deimiti. stenmeden verilen eitlik dn ile balayan XVII. yy bir yenilginin kesin olarak kabul edilmesiyle son bulmutur. Hristiyan ve Mslman dnyalarnda askeri ve siyasi g dengesindeki deiiklik olduka yava olduu iin derslerin karlmas, anlalmas ve uygulanmas zaman almtr. Ekonomik eitsizlik hemen kavranmamt, ancak kavran ok derin ve kesin olmutu. Avrupa'nn ticaret merkezleri, dolaysyla da g merkezleri okyanuslardaki keiflerin sonucunda Akdeniz'den Atlantik'e, Orta ve Gney Avrupa'dan Batl denizci devletlere kaymt. Batllar, Ortadou'da ve baka blgelerdeki slam devletleriyle olan alverilerinde nemli stnlklere sahipti. Atlantik frtnalarna dayanacak ekilde yaplan gemileri, Mslman-

138

BARUT MPARATORLUKLARI

lar'n Akdeniz ve Hint Okyanusundaki gemilerinden olduka ar ve bykt. Gemi yapmclarnn tasarlad, Atlantik'te eitim alm kaptanlarn ynettii bu gemilerin manevra yetenekleri ok daha fazlayd ve ifte avantaja sahiplerdi: Ban zamannda daha fazla ykle daha uzaklara daha dk maliyetlerle gidebiliyorlar, sava zamannda da daha fazla top tayorlard. Bat Avrupa'daki denizci devletler, Gney ve Gneydou Asya ile Orta Amerika'daki tropik lkeleri smrgeletirip nceden hi bilinmeyen ya da Avrupa'da yetimeyen rnler yetitirmilerdi. Bu devletler, ekonomilerindeki gelimeler ve Amerika'dan gelen altn sayesinde, Ortadou pazarlarna olduka geni bir rn eidi sunmaya balamlard. Ekonomik kltrde de hzla artmaya devam eden farkllklar, ticari alandaki deiiklikler kadar nemliydi. XVI. yy'da ve sonrasnda Avrupa devletleri retici gdml ekonomiler ve merkantilist politikalarn ynlendirmesiyle, ticaret irketlerini koruyarak ekonomik enerjilerini younlatrmaya ve ticari etkinliklerini. artrmaya balamlard. Endonezya ve Hindistan'a yalnzca tccar olarak deil, ynetici olarak da yerleen Bat Avrupallar, denizdeki gleri sayesinde baharat ve baka nemli rnlerin Afrika ile Asya arasndaki ticaretine hakim olmular, bylelikle ticari etkinliklerinin kapsam nemli lde, bymt. Yalnzca Bat'nn ykselii, iki dnya arasndaki ekonomik dengedeki deiiklii aklamada yeterli olmayacaktr. Mslman gcndeki gerilemenin nedenlerini grmek iin i deiiklikleri dikkate almak gerekmektedir. ada Avrupal gzlemcilerin XVI. yy'in ilk yansnda en grkemli dnemini yaayan klasik Osmanl sisteminde etkin ve merkezi bir mutlakiyetilik modelini ve rneini grmelerine armamak gerekir. Eski Avrupa sisteminde yerlemi ayrcalklara sadk kalanlar iin sultanlk keyfi ve kaprisli korkun bir
139

SLAMYET'N DOUU VE YKSEL

gt. te yandan Avrupa'nn milli devlette aydnlanm kral despotizmi an sabrszlkla bekler de Trkiye'de disiplinli bir modern monari olduunu dnyorlard. Makyavel ve baka Avrupal siyasi dnrler Fransz kralnn gszln Trk sultannn gcyle karlatnrken her iki lkede de zaman iinde bu iki hkmdann rollerini tersine evirecek sreler balyordu. Fransa'da i adamlar sarayn ileri gelenleri durumuna gelecek, zerk blgeler idari blgeler olacakt. Kral halk ve lkesi zerinde "Devlet Benim" diyecek lde g ve otorite kazanacakt. 1520 ylnda Kanuni Sultan Sleyman'a Hz. Osman'n klc verildiinde, Karadeniz'den Hint Okyanusu'na, Macaristan'dan ran snrlarna dek byk bir imparatorlukta kusursuz bir mutlakiyeti hkmetin efendisi olmutu. Gc eriat'n deitirilemez hkmleriyle snrlyd ama mudak gcn de Sedat'tan alyordu. Adeta sultann zel kleleri olan hkmet ve ordu, yani ynetenlerle savaanlar, halk karsnda ayrcalkl ve bakla sahiptiler ama sultann iradesi karsnda herhangi bir haklar yoktu. Eski kadrolarn yerine mtevazi kkenlerden gelen yeni kleler getiriliyor, bylece de g merkezlerindeki babadan oula geen aristokrasinin gelimesi nleniyordu. te yandan sultana geri alnabilen tmarlarla bal olan feodal snf da tanm gelitirip krsal alann refahn salayacak lde gvenlikteydi. XVI. yy'da Avrupa'y yeni siyasi ve ekonomik gelime yollarna iten byk tehdit, Osmanl mparatorluu asndan herhangi bir zorluk karmad iin bir motivasyon da yapmyordu. Avrupa devletleri arasnda yalnzca Trkiye, yeni sava makinesini organize edecek ve finansmann yapacak merkezi denetime, insan gcne, topraa ve kaynaa sahipti. Avrupa lkeleri, youn bir alma ve ilerleme ana balyorlard, te
140

BARUT MPARATORLUKLARI

yanda Trkler ise rahatlarn bozmuyor, hareket etmiyor, dolaysyla da geri kalyorlard. Osmanl tarihilerine gre, mparatorluun k Kanuni Sultan Sleyman'n lmyle balar. Gerekten de XVI. yy'n ikinci yarsnda Osmanl kurumsal yapsndaki zlmenin ilk belirtileri ortaya kmaya balanmtr. Bu belirtileri Osmanl devlet adamlar XVT. yy sonlarndan Osmanl mparatorluu'nun son gnlerine dek yazl olarak tartmlardr. Sipahi snfnn bozulmas, ska tartlan bu belirtilerden biridir. lk zamanlannda Osmanl devletinin belkemii olan bu feodal snf, uzunca bir sre bu nemini kaybetmemitir. Sultann feodal tmarlardan toplanan askerler yerine, daha etkin ve daha baml profesyonel "kleleri tercih etmesi k tetik-leyen etmenlerden biridir. Baka bir etmen de, savataki teknolojik gelimeler nedeniyle daha uzun sreli ve uzman alaylara, lamclara, istihkamclara ve topulara ihtiya olmas ve bunlarn feodal svarinin nemini, tmyle yok etmese de, azaltm olmasdr. Askerlik hizmeti kouluna bal olan Osmanl tman devredilebiliyor ve geri alnabiliyordu. Uygulamada bir sipahinin olu babasnn umarna sahip olabiliyordu ama bu bir hak deildi ve askeri hizmet becerisine balyd. Sipahiler srekli bir tmardan tekine ya da" bir blgeden baka blgeye gnderilirdi. XVI. yy sonlarnda, tmar sahibi lnce tman sonlandrarak topra sultann arazisine eklemek yaygnlamaya balamt. XVI. yy'dan itibaren tapu kaytlarnda tmar arazisindeki d orannda beylik arazide arta rastlanr ve zellikle Asya'da daha fazla, Avrupa'da daha az grlr. Feodal sipahiler azalrken dzenli ordu da artyor ve orduyu besleme masraf da gitgide oalyordu. Byk olaslkla, bo tmarlara el konmasnn ncelikli nedeni de budur. Sultan, hz-

141

SLAMYET'N DOUU VE YKSEL

la nakit para salamak zere, topraklann gelirlerini toplamakla uramak yerine birtakm ayrcalklarla topraklan kiraya veriyordu. Bunlar askeri deil parasald; kimilerinin kullanma hakkn verir, kimilerini mltezimlere datrd. Bu haklar balangta ksa sreliydi ama daha sonra mltezime mr boyu hak verildi. Bir sre sonra da amac dna karak miras braklabilir hale gelmesi topraa yabanclamaya yol at. Giderek bu sistem mparatorluun tamamnda yaygnlat. Sarayn ileri gelenlerine ya da gzdelerine pek ok tmar verildi ve bunlar da ayn ekilde amac dnda kullanlmaya baland. Sonunda da baz sipahiler bile tmarlarnn gelirlerini toplamay mltezimlere braktlar. Toplumsal ve ekonomik gcn kayna iltizamn yerel denetimiydi- Bu kira szlemeleriyle tarada yeni bir mlkiyet sahibi snf ortaya kt ve yerel olaylarda nemli roller almaya balad. Kyl ile devlet arasna girerek gelirin byk blmne el koydu. Teoride yalnzca mltezim sfatyla topra ellerinde bulunduruyorlard ama bu yeni toprak sahipleri, devletin gszleerek tarann denetimini kaybetmesiyle hem topraklarn genilettiler hem de gvencelerini arttrdlar, hatta XVII. yy'da devletin baz grevlerini bile gasp etmeye baladlar. Osmanl tarihinde bu snfa "ayan ad" verilir. Ayan terimi ok eskiden beri tara ya da yrenin ileri gelenleri anlamnda, zellikle de tccarlar iin kullanlmtr ama artk nemli siyasi grevleri bulunan eski ve yeni toprak sahipleri toplumsal grubu ya da snf iin kullanlmaya balamt. Gasp olarak grlen ayanlar balangta direnile karlatlar. XVIII. yy'da tara ileri, hatta tara ehirlerinin ynetimi, mali ve idari skntlar iindeki merkezi hkmet tarafndan gitgide mlkiyet sahibi toprak sahiplerine benzeyen ayanlara brakld. Feodal sipahilerin ortadireini oluturduklar tarada bu
142

BARUT MPARATORLUKLARI

gelimeler olurken, klelik kurumunda da kkl deiiklikler gerekleiyordu. XVI. yy'in ikinci yansnda, bu deiiklikler, askere alma politikasndaki bir deiikliin ilk belirtileriyle balamt. Yenieri ordusu ayrcalklar olan kapal bir kurumdu. Yenieriler, balangta yalnzca Hristiyan tutsak ve kleler iinden devirme olarak seilirlerdi. Yenieri ordusu kuruluundan itibaren Bektailik tarikatyla ilikideydi ve bu tarikatn yeleri olan yenierilerin arkadalarndan baka aileleri, klalarndan baka evleri olmazd. Yalnzca yenieri subaylar, emekli ya da garnizon ilerinde alan yal askerler evlenebilirlerdi. Yenieri talimatnamesi anlamna gelen Kavanin-i Yenieriyan'da bu konu yle anlatlmtr:7
"ok eskilerden beri, yenierilerin evlenmeleri yasaktr. Sultan'n izniyle yalnzca subaylar ve askerlik iin yalanm erler evlenebilirler. Yenieriler cinsel perhiz yaptklarndan onlar iin yaplm klalarda yaarlar."

Yenieriliin satn alma ve miras yoluyla gemesi yenieri ordusunun kn balatmtr. Balangta hem devirme yntemiyle hem de bu yeni yntemlerle yenieri olunurken, zamanla devirme kurumu tamamen yok olmu ve yenieri evlilikleri artmaya balamtr. Kanuni Sultan Sleyman zamannda bu adet olduka yaygnlam, II. Selim'in tahta geiinde de bir hak olarak verilmitir. Bunun ardndan yenierilerin byk ounluu evlenerek aileleriyle beraber yaamaya balamlardr. Evlilik ocuk sahibi olmak da demekti. Doal olarak, ayrcalkl gruplardaki babalar, ayn ayncalklan oullan iin de istiyorlard. Arkas kesilmeyen bu istekler nedeniyle, II. Selim 1568 ylnda yenierilerin oullarm asker adaylan olarak esami defterlerine yazdrmalarn kabul etti. ocuklara kk bir harlk ve tayn veriliyor, zaman geldiinde de yenieri ordusuna alnyorlard. Bu yeni yenieriler gerek klelerden ayr143

SLAMYET'N DOUU VE YKSEL

labilmeleri iin "kle oullan" olarak adlandryorlard Ve devirme yntemiyle alnanlar kadar zenle seilmiyor, sk eitim almyorlard. 1592 ylna gelindiinde yenieri ordusunun ounluu bu yenierilerden oluuyordu. Bylece, klelerden asker yapma disiplini bozuldu ve bir daha dzelmedi. XVI. yy sonlannda ran ile savalrken, ordunun durumu ve kkeni dikkate alnmayarak para karl adlarn yazdracak herkese esami defterleri ald. Sultan Murad Han dnemindeki (1574-1595) durum, tarihi Selanikli Mustafa tarafndan yle aktarlmtr:8
"Yenieri ve topu alaylar, iftliklerini terk eden iftilere, kyllere, lazlar'a, Ruslar'a, Museviler'e, ingeneler'e ald. Bunlarn orduya girmesiyle sayg ve gelenek tamamen kayboldu, devlete sayg gsterilmez hale gelindi. Hem yetenek hem de beceriden yoksun kiiler iktidar makamlarna geldiler."

Giderek yaygnlamaya balayan bu ikayete Kou Bey Risalesinde de yer verilmitir. Kou Bey, yaad XVII. yy balarnda yenieri ordusuna her trl serserinin girdiini yle ifade etmitir: "Lazlar, Krtler, Trkmenler, ingeneler, dinleri bilinmeyenler, yabanclar, ehirliler, gerler, urupular, ekiyalar, katr ve deve srcleri, yankesiciler ve hamallar orduya katld iin disiplin ve dzen kalmad, gelenekler ve yasa inendi."9 Kou Bey de Makedonya'da Goria'dan bir devirmeydi ve ordunun geldii duruma ok endielenerek, sultana ordusunu bu serserilerle doldurmas gerekmediini yle ifade ediyordu: "Hl Arnavutluk'ta ve Bosna'da cesur insanlar var." Artk ok geti. XVI. yy sonlarnda mali ve askeri basklar nedeniyle rasgele ve acele askere seme sonucunda hzl bir deiim sreci yaanmaya balam ve ok ksa srede yenieri ordusunun yaps tamamen deimiti. Devirme ynteminin
144

BARUT MPARATORLUKLAR]

braklarak zgr doan Mslmanlar'n alnmas sonucunda, ordu babadan oula geen ve kskanlkla korunan ayrcalklara sahip bir kurum durumuna geldi. Orduya alnmak iin balca yol mirast ancak esnaf ve tccarlar da yenieri esami defterlerinde para deyerek yer alabiliyorlard. Szde hl sultann kleleri olan yenieriler zaman zaman sultann efendileri durumuna geliyorlard. Asker ad altnda bir tr silahl ete olmulard. Din ya da saray kaynakl bir kkrtma ya da kendi karlar ve sz konusu olduunda sokaklarda dvmeye hazrlard ama artk savata disiplinli bir dman karsnda duramazlard. Saraya ve devletin st makamlarna memur yetitiren Enderun okulu da devirme ynteminin braklmasndan nemli ve ani bir ekilde etkilendi. Avrupa'dan gelen klelerin azalmas nedeniyle Kafkasya'dan kle ithal ediliyordu. Ortadou haremlerinde Kafkas kadnlarn daima zel bir yerleri vard. zellikle Msr Memluk sultanlnn ge dneminde Kafkas erkek kleler nemli roller almlard ancak Osmanl mparatorluu'ndaki rolleri kk olmutu ve orduda da kle kurumunda da Avrupa ve Balkan kkenli klelerin glgesinde kalmlard. Bu durum XVI. yy sonlarna doru deimeye balad. Abhazlar, eenler, erkezler ve Grcler olmak zere Kafkasya kkenliler imparatorluun ynetici sekinleri iinde ykselmeye baladlar. Hadm Mehmed Paa, Kafkasya kkenli ilk sadrazamdr. Grc kkenli bir saray hadm olan Hadm Mehmed Paa, 1622-1623 yllarnda drt ay sadrazamlk yapmtr. Bundan sonra Kafkasyallarn saysnda byk art olmu, XVII-XVIII. yy'da pek ou vezir, vali ve general olmulardr. Bakentte gruplann atmas da eitli ekillerde sryordu. Bu atma, bir tarafta imparatorluk ynetiminin her yanna dalm kle veya zgr insanlann olduu saray ile harem,
145

SLAMYET'N DOUU VE YKSEL

teki tarafta da brokrasinin zgr doanlarnn ve dini hiyerarinin destekledii sadrazamlk olmak zere iki kutup arasnda gerekleiyordu. Osmanl slamiyet! ile Hristiyan Avrupa atmas, genellikle zamann zgr dnyas ile Sovyetler Birlii arasndaki atmaya benzetilir. Bu benzetme yanl da deildir. Bat, iki rnekte de, srekli atmann kesin bir zaferle sonulanaca dogmatik inancnda olan yaylmac ve militan bir toplum ile devlet anlayna sahipti, ama bu benzetme daha ileri gtrlmemelidir. Osmanl slamiyeti ile Hristiyan Avrupa atmasnda her iki tarafta da dogmatizm vard ama Trkler daha hogrlyd. XVXVI. yy'da gmenlerin, Lenin'in deyiiyle "ayaklaryla oy verenlerin" ynleri bugnk gibi Dou'dan Bat'ya doru deil, Ba'dan Dou'ya doruydu. 1492 ylnda spanya'dan kovulup Trkiye'ye snan Museviler tek rnek deildi. Kiliselerin basks yznden lkelerinden kaan Hristiyanlar da Osmanl topraklarna snmlard. Osmanllarn Avrupa'daki egemenlikleri son bulduunda, yzyllardan beri ynetimleri altnda olan Hristiyan milletler kltrleri, dinleri ve dilleri, hatta baz kurumlaryla ayaktaydlar ve ayn milli kimliklerini devam ettirmeye hazrdlar. te yandan, spanya'da Arap ve Balkanlar'da Trk egemenlikleri son bulduunda oralarda kalan Mslmanlar iin ayn durum sz konusu deildi. Osmanl egemenliinden yalnzca Avrupal mlteciler yararlanmyordu, fethedilmi lkelerdeki kyllerin de durumlannn dzeliyordu. Osmanl imparatorluk hkmeti dzensizlik ve atma olan yerlerde gvenlii ve birlii salyordu. Ekonomik ve toplumsal adan da nemli sonular sz konusuydu. Toprak sahibi olan eski aristokrasinin byk ounluu fetih savalannda ortadan kaldrlm, sahipsiz kalan topraklar da Osmanl "askerlerine tmar olarak verilmiti. Ancak umar, Os146

BARUT MPARATORLUKLAR]

manii sisteminde vergi toplama hakk anlamna geliyordu. Teoride, tmar sahibi mr boyunca ya da ksa bir sre askerlik hizmetine anlmazd ve tmarlar miras yoluyla devredilmezdi. Kyllerin de Osmanllar'n hem mlkiyetin blnmemesi ve hem de tek elde toplanmama gelenekleriyle korunarak bir tr miras brakma biimleri vard. Bu sayede, iftliklerinde daha nceki Hristiyan hkmdarlar zamanndakinden daha ok zgrlerdi. Daha nceki ve komu lkelerdekine oranla daha insanca toplanan, daha dk vergi dyorlard. Bu refah ve gvenli ortam, Osmanl ynetiminin daha az ekici olan baka ynleriyle uzlamalarn ve Bat'dan gelecek milliyeti dnce akmna dek Osmanl topraklarnda sakin ve uzun bir dnemin srmesini salamt. XIX. yy sonuna dek Avrupa'dan Balkanlar'a gidenler tarafndan Balkan kylsnn mutlu ve refah durumundan sz edilmi, bu durum. Hristiyan Avrupa'daki olumsuz durumla karlatrlmlar. Bu eliki durum, XV-XVI. yy'da Avrupa'daki byk kyl iyardan srasnda daha ok dikkat ekmiti. Devirmelik ok ktleniyor olsa da olumlu yanlan oluyordu. Devirmelik sayesinde en basit bir kyl bile devletin en gl ve st mevkilerine ykselebiliyordu ve pek ok kyl bunu yaparak ailelerine de yarar salamt. Dier yanda, ada Hristiyan dnyasnn aristokrat toplumlarmda bu tr bir toplumsal hareketin olmas imkanszd. Osmanl mparatorluu Avrupa'y pek ok ekilde etkilemitir. Balangta, tehlikeli bir dman olarak Osmanllar'dan korkulmu ama tehlikenin ardndan da bu korku srmtr. mparatorluk reticiler, tccar, sonra da finansrler asmdan zengin ve almaya devam eden bir pazard ve byk bir ekicilii vard. Osmanllar'n mhtedi (dnme) adn verdikleri, Avrupa'l tatmin olmam ve hrsl kiiler, Osmanl olanaklarnn ekici147

SLAMYET'N DOUU VE YKSEL

ligine kaplm ve Osmanl hizmetinde parlak mesleklere sahip olmulardr. Ezilmi olan kyller, efendilerinin dmanlarndan umut bekliyorlard. 1541 ylnda yaynlanan bir yazsnda Martin Luder, agzl toprak sahipleri ve prensler tarafndan ezilen kyllerin byle Hristiyanlar yerine Trkler'in egemenliinde olmay isteyebileceklerini belirtmiti. Trk imparatorluunun en parlak dnemindeki askeri ve siyasi g, kurulu dzenin savunucularn bile etkilenmiti. Trk tehlikesiyle ilgili Avrupa'da yazlan eserlerin byk ounluunda Trk sisteminin stnlkleri ve taklit edilmesinin yararlar anlatlmtr. Kanuni Sultan Sleyman'n, 5-6 Eyll 1566 gecesi Macaristan'da Zigetvar kuatmas srasnda adnnda lmesi bir krize yol at. Sava sryordu, nasl sonulanaca bilinmiyordu ve tahtn varisi uzaklardayd. Sadrazam sultann ldn gizleme karar ald. Yeni sultan II. Selim stanbul'a gidinceye dek Ka-nuni'nin ksmen mumyalanan cesedi hafta sresince tahtrevanda tandktan sonra padiahn ld akland. Tahtrevannn perdelerinin arkasndan ordularn komuta eden l sultan yalnzca bir simgeydi. Trk tarihinde "Ayya Selim" olarak bilinen yeni sultan, adeta gerilemeye balayan devletin ve imparatorluun habercisi olmutu. Osmanl donanmas Hint Okyanusu'ndan, ordular da Viyana'dan ekildi. Osmanl'nn gerek k, ksa sre de olsa Osmanl askeri gcnn grkemli grnts ile gizlenmiti. Acmasz ve kabili-yedi bir padiah olan IV. Murad (1623-1640), ondan sonra da baarl iki sadrazam Arnavut Kprl Mehmed ile olu Kprl Ahmed (1656-1678) merkezdeki rmeyi durdurmu, hatta birka zafer bile elde etmilerdi. Trkler'in, yeni sadrazam Kara Mustafa Paa zamannda, 1683 ylnda bir kez daha Viyana'y fethetme giriimleri oldu. Ne var" ki, artk ok geti. Bu defa Osmanllar kesin bir ye148

BARUT MPARATORLUKLARI

nilgi aldlar. te yandan Avrupa asndan artk Osmanl devletinin gc yerine gszl sorun haline gelmiti. Buna "Dou somnu" ad verilmitir.

149

4. KISIM

Kesitler

Memlkller'e ait XIV. yy'dan kalma bakr kap

Msr'dan bir tapnak duvar sslemesi Tebriz'den ipek seccade.

1236 ylnda Kahire'de yaplm ve astronomi almalarnda bilim adamlarnca kullanlm usturlap.

ada astronomide nemli almalar olan iman bilim adamlar.

XVII, yy'a af bir Farsa up kitabndan resim.

ah Abbas, (hkmdarl 1588-1629) dneminden kalma sfahan'daki ah Camisi

v egtm minin yksek Cim kurumlan medreselerden an'daki bir rnek

ibbas'm bir eliyi 1 edii,

Trkiye'de ilk olarak stanbul'da 16 yy sonlarnda iki Suriyeli tarafndan alan kahvehanelerden biri.

XVII, yy'da Trk tccarlar. 'Lfrr

XVI yy'da Ulu Hasan Paa'nn danman ve haznedar olan, Hasan Aa adn alan bir ngiliz (Samson Rowlie).

XVI. yy'da Istanburda bir Yahudi doktor (sada) ve tccar.

XVII. yy'da Venedik elisi iin Trk ressamlar tarafndan izilen dervi resimlen.

XVIII. yy'da Osmanl hkmei tarafndan elilikler iin grevlendirilen bir tercman.

Persler ve Trkler iin avclk uzun sre sosyal, kltrel ve hata asken- nem tamtr.

XVII. yy balarnda ingiliz tccarlar tarafndan Amerika'dan getirilen [tnle tanan bir Trk kahvehanesi.

XIII. yy'da Yemen'de bir kle pazar

XIX. yy'da ldeki bir Arap kle kervan.

XVI. yy'da Osmanl'da ok sayda siyah haremaas vard ve beyaz meslektalarndan daha gl durumdaydlar.

XVIII yy'da haremaalarnm ba, Kzla A&as.

Padiahn annesi, Valide Sukan'a hizmetisi kahve sunarken.

yy'da hizmetisi ile birlikte hamama bir Trk kadn.

Bir dn trenindeki kadnlar.

nl saraynda Trk kadnlar.

Sadrazamn Avrupal bir eliyi kabul.

Yapm 1755'te tamamlanan stanbul'daki Nuruosmaniye Camisi.

anni Brindesi'nin Osmanl giysileri; raas, cce saray soytars ve maas tablosu.

Giovanni Brindesi'nin XIX. yy Osmanl askeri niformalar tablosu

^aa'mn Osmanl sadrazam ve Avrupal eli tablosu.

Antoinejean Gros'un sava tablosu.

Hippolite Berteaux'un III. Selim tablosu.

1826'da Yenieri Ocann kaldrlmasndan nce geleneksel Osmanl giysileri iinde ve sonra Batl [arzdaki giysiler iinde Sultan II. Mahmud.

Msr'n Osmanl valisi Mehmed Ali Paa, ngiliz ve Fransz asken ve ceknik uzmanlarla grrken.

XIX. yy bakanda kar karya gelen Pers ve Rus birlikleri

1853'te Sinop'ta Osmanl donanmasn yenilgiye uratan Ruslar.

8. BLM

DEVLET
Mslman hadisleri Hz. Muhammed'in Arabistan'dan kafirlerin kral ve prenslerine peygamberliini bildirdiini ve onlar slam'a davet ettiini sylemektedir. Bu mektuplar pek ok hkmdar, vali ve piskoposa gnderilmitir, ancak bunlardan en nemlileri Ortadou'yu paylam olan Bizans ve ran imparatorlar Sezar ve Husrev'dir. Konstantinopolis'teki imparator Sezar, Roma imparatorlarnn varisi ve de Konstantin'den sonra Hristiyan bir imparatorluun hkmdaryd. Ayasofya papaz Agapetus'un 530'da mparator Jsnyen ile ilgili u ifadesi imparatorluk onuru anlatyordu:1
"Efendimiz, siz baka onurlarn hepsinden yce olan onurunuzla ilk nce size bu onuru ltfeden Tann'y onurlandryorsunuz. nsanlarn adalet davasna devam etmelerini salamanz ve bu davann karsnda olanlar cezalandrmanz iin size g verdi. Siz adalet yasasnn krall altnda bulunuyorsunuz ve size tabi olanlarn yasal olarak da kralsnz. "

Putperest Roma'da imparator, kral, rahip ve bir bakma da tanr anlamna geliyordu. Hristiyanla geilmesinden sonra, hkmdar ilahi olma iddiasn srdrmedi ve imparatorluk ve dini grevleri arasnda (imperium ile sacerdotium) ayrlk olmasa da, bir snr kabul ettiler. ncil'de de din ile siyaset ya da modern dilde Kilise ile Devlet arasndaki farkllk yer almaktadr. ^ ncil'de Hristiyanln kurucusu destekleyenlerine Sezar'n olan Sezar'a, Tann'nn olan Tann'ya vermelerini buyurur (Matta 22:21). mparator Jstinyen de bu ikisi arasnda kesin bir ayrm
153

KESTLER

yapmtr ve altnc novella'snn giriinde Konstantinopolis patriine unlar sylemektedir:2

"Tanr'nn size balad hediyeler olan imparatorluk ve papazlk otoritesi insanln en byk nimetleridir. mparatorluk otoritesi insani olanlarla, papazlk otoritesi ilahi olanlarla ilgilenir ama ber ikisinin kayna da ayn ve tektir, her ikisi de insann yaamn sslerler."

nceki Bizans hkmdarlar tarafndan mparator, Sezar ve Augustus gibi Roma unvanlan kullanlrd. Sonralar iki Yunanca szckle, "Basileus" ve "Autokrator" .olarak adlandrlmaya baladlar. Bizans'ta imparator Devlet'e kar sorumluluu gibi Kilise'ye kar da sorumluluk tard. Grevi dini otoritelerin tanmlad "doru gr" (Platon'dan alnma Yunanca "orthe doxa" terimi) onaylamak ve uygulamakt. lk yzyllarda Konstantinopolis'deki imparatorlar grevlerinin evrensel olduunu dnrlerdi. mparatorluk topraklarnn hkmdarlar ve Tanr tarafndan gnderilen tek doru dinin ba olarak grevleri tm dnyaya imparatorluk barn ve Hristiyan dinini yaymakt. mparatora Bizans trelerinde dnya hkmdar anlamna gelen Kosmokrator ve zamamn hkmdar demek olan Khronokrator unvanlar verilirdi. Altn sikke olan Solidus ya da Denarius'tu. Evrensel imparatorluk hkmranlnn iaretleri ve armalar arasnda en glsyd. III. yy'daki atmalar ve kaos sonucunda Bizans imparatorlarnn elindeki devlet, gszlemi ve fakirlemi bir askeri ve idari sistemle klmt. Konstantin'in balatt ve ondan sonra gelenlerin de devam ettii reformlarla imparatorluk hkmetinin gc ve etkinlii artt gibi, ileride gelecek tehlike ve yenilgiler karsnda ayakta kalabilme olana da salad. Gerek bakent, gerek de tara yeni rgtlenmeden etkilenmiti. Ynetim, merkezde profesyonel memurlarn yer ald, devlet gvenlii, savunma, maliye ve d ilikilere bakan dairele154

DEVLET

re ayrlmt. mparatorluk eyaletleri kltlerek saylan artrlm ve her eyalet bir vali ynetiminde drt byk eyalete blnmt. Valilere byk gler verilmiti. Askeri ve mali alanlarda nemli derecede bamsz olmakla birlikte, kiisel olarak imparatora kar sorumlulard. Yeni sistemin etkinlii nemli lde askeri rgtlenmeye balyd. mparatorun kendine ait ileri dzeyde eitimli dzenli ordusu, ierideki isyanclara ya da dardaki dmanlara kar harekete gemek zere emrindeydi. phesiz en nemli dman, mparatorluk otoritesinin tek rakibi Pers hkmdanyd. Pers hkmdan I. ahpur 260'ta Romaldar'a kar kazand bir zaferi anlatan bir yaztta unlar sylemitir:3
"Ben, ran'n ve dier lkelerin Krallar Kral Mazda'ya tapan tanrila- nn soyundan gelen ran krallar kral A rdair'in olu ve Papak 'm torunu ahpur'un... Ben, ran topraklarnn hkmdarym."

Gerekten de ahpur, Romallar'a karsnda byk bir zafer kazanmt. Ancak ondan sonraki yzyllarda Roma devleti rgtlenerek glenmi, ran'daki devlet ise gcn kaybetmeye balamt. Anuirvan (Byk Ruh) olarak bilinen I. Husrev'in hkmdarl (531-579) devrimci mcadele ve deiiklik dneminin en st seviyesi olmutur. Kendinden nceki hkmdar olan babas Kubad (448-4%; 499531) zamannda Mazdak adndaki Manici bir dini isyancnn balatt bir tr komnist hareket, kral tarafndan feodal soylulara kar bir silah olarak korundu. Husrev belirli bir oranda huzuru salad. Mazdekiler'i ezerek devleti, hkmeti ve orduyu ^ yeni bir dzene oturtmay denedi. Balangta basan salad ve bu abasndan sonra askeri alanda gl bir dnem balad. Ne var ki imparatorluk temelden gszlemi, feodal yap155

KESTLER

s bozulmu ve yerini cretli srekli orduyla askeri bir despotluk almt. Ayrcalkl snflar baklklarn vergilerden korurlarken, dier yandan da krala baml hale geliyorlard. Dolaysyla yaam saray evresine odaklanmaya balamt. Henz deiim sreci tamamlanmamt, eski bamszlk ruhu sryordu. Husrev'in ardndan soylular taht yine tehdit ettiler. VI. yy'n yabanc savalar ve i karklklar dneminde askeri komutanlar dahi tmar sahibi olmulard. Generallerin egemenliinde yeni bir askeri feodalizm balad ama yerlemesine frsat verilmedi. VII. yy balarken ran Mslman Araplar tarafndan istila edildii zaman merkezi otorite dalmaya balamt. Eyaletlerde babadan oula geen beyliklerin hakimiyetindeydi, ancak imparatorluk ordularnn ilk yenilgilerinin ardndan bu beylikler teker teker igal edilerek halifelerin hakimiyetine girdiler. Sasaniler'in son yzylnn toplumsal ve siyasi krizine dini kanklklar da elik ediyordu. En nemlilerinden birinin Maniciler olduu eitli Zerdt tarikatlar, kraliyete ve dine meydan okudular. Bu eylemler tamamen baarl olamadlar ama yine de Zerdt dini kurumunun otoritesini sarstlar. Mslmanlarn karlat ve Abbasi halifeliinin eitli siyasi kurumlarnn temel ald Sasani sistemin durumu byleydi. Karakteristik zellii grevden alma ve ldrmenin olduu despotluktu ve bunlar iin Arap fatihlerinin hayranln uyandran aal trenler dzenlenirdi. Sistemden kalan bir brokratik daha vard. Geriye kalan eski Pers feodal soylular askeri adan etkisiz ve nemsiz hale gelmilerdi. Ancak soylu aileler glerini ve etkinliklerini brokrasi araclyla koruyorlard. slam amda Pers soylu kalemiye snfnn becerileri yeniden sahneye kacakt. Pers" "krallk kuram dini temeller zerine kuruluydu. Part-

156

DEVLET

hlar'n tersine, Sasaniler bir tr devlet kilisesi kurmulard. Bu kilise kraliyet iktidarn kutsuyor, siyasi ve toplumsal yaamda etkin rol oynuyordu. Bu durum, ok iyi dzenlenmi ve banda bir barahibin yer ald bir hiyerari tarafndan salanyordu. Barahip hem dini hem de dnyevi bir otorite durumundayd, toprak ve ayncalk sahibiydi. Ruhban snfn st dzeylerinde bulunanlar aristokrasiden geldikleri iin bir tr Noblesse de Robe (cbbe soyluluu) oluturuyorlard. ncelikle aristokratik bir toplum olan Sasani ran'nda stat, kapal st snflara ye olmaktan gelirdi. Bu tr bir toplumun kusurlar olduu gibi iyi zellikleri de vard. Bunlarn en banda, genellikle Greko-Romen dnyasnda olmayan valyelik ve sayg gelenei gelirdi. VI. yy'daki olaylarla Pers devletinin aristokratik temeli ciddi bir biimde gszlemi, slamiyet'le gelen demokratikleme ile de lmcl bir darbe almtr. Araplar tarafndan yenilgiye uratlan Bizans ve ran devletlerini karlatrmak aydnlac olacaktr. ki devlet arasnda corafi bakmdan ilgin bir benzerlik vard. Her iki imparatorluun temelleri de, hakim imparatorluk halknn dil ve kltrnn hakim dil ve kltr durumuna geldii bir yaylada atlmt. (Pers ve Zerdtiler ran yaylasnda, Yunan ve Hristiyanlar Anadolu'da.) ki imparatorluk da dinleri ve dilleri onlarnkinden farkl olan komularnn topraklarn denetimleri altnda almlard. Persler'in Irak'taki, Bizans'n da Suriye'deki tebaalar dilleri Aramice olan Hristiyanlar'di. Bizansllar Suriye'de kiliseler-deki gruplarn muhalefetiyle karlamlard. Zaman iinde bu gruplar kendi kimliklerini, dini uygulamalarn ve hiyerarilerini yaratmlard. ki imparatorluun bakentlerinin corafi konumlan en
157

KESTLER

nemli farkllklaryd. Anadolu yaylasnn uzak kesinde, yksek surlaryla gvenlik altndaki Konstantinopolis'i Arap-lar'n fethetme giriimleri baanl olamamt. mparatorluk, glerini tekrar toplayp birletirerek yzlerce yl daha ayakta kalmay baaracakt. Sasaniler'in Irak'taki bakentleri, ran yaylasnn yaknlarndaki Ktesifon ise 637 ylndaki ilk saldn hareketleriyle kaybedilmi ve sonrasnda da eitli Pers ordularnn etrafnda toplanacaklan baka bir merkez olmamt. Araplar yaylma srelerinde birbirinden ok farkl iki imparatorluk devleti geleneiyle karlamlardr. Roma ve Pers geleneklerinden her ikisi de onlan farkl ekillerde etkilemitir. Gemite olmu ve gelecekte olacak byk imparatorluklar yutan istila dalgalan ile Mslman Arap istilalan arasnda da nemli bir fark bulunmaktadr. Germenler Bat Roma mpara-torluu'nu istila ettiklerinde, kendi hiyerarisi, hukuku ve kurumlar bulunan bir din ve devletle, Hristiyanlk ve Roma mparatorluu ile karlamlard. stilaclar bu dini ve devleti en azndan ilke olarak kabul ederek amalanna Roma ve Hristiyan devletinin ikili yaps iinde ulamaya almlardr. Batl imparator barbar efendilerinin kuklas haline gelmi, barbarlar da bu kuklaclk oyununa katlmaktan memnun olmular ve sonunda Bat imparatorluu ykldnda, zaman iinde Almanya'da yeni bir "Kutsal Roma mparatorluu" kurulmutu. Bizans' ve ran' istila eden Araplar ise ok farkl bir biimde hareket ederek eski sistemin kurumlann ykm ve kendi egemen kurumlarn kurmulardr. Daha sonra Dou'dan gelerek slam topraklarn istila edenler, Avrupa'daki Germen istilalarna benzer biimde davranmlardr. Trkler, hatta din deitirdikten sonra Moollar, slam dini kurumlan ile halifelik ve sultanlk dzenini koruyarak, bunlan karlar dorultusunda kul158

DEVLET

lanmlardr. Batda Latince'nin korunduu gibi, Douda da yeni efendiler Farsa ve Arapa'y korumulardr. Dierleri gibi vergi toplayan ve savaan Mslmanlar, bu etkinliklerine dinlerini onlardan ok daha fazla kartrmlardr. Mslman ve Hristiyan deneyimi bu adan derin bir farkllk ierir. Konstantin'in Hristiyan oluuna dek geen yzyl sresince bir aznlk olarak Hristiyanlar devlet tarafndan hep pheli grlm ve genellikle ikence grmler ve bu dnemde kendi kurumlann oluturarak Kilise'yi kurmulardr. slamiyet'in kurucusu Hz. Muhammed kendisinin Konstan-tin'iydi. Tm yaam boyunca slamiyet din olduu gibi siyasi bir ballkt. Hz. Muhammed Medine'deki toplumunun, lideri olarak bir devleti ve bir halk slamiyet ile ynetmitir. Hz. Muhammed'in yaptklar tm Mslmanlar'in tarihsel zbilincinin temelini oluturan Kuran ve hadislere gemitir. Hz. Muhammed ve ashab asndan Hz. sa dnda pek ok Hristiyan'n iine girdii Tann ile Sezar arasnda seim yapma tuzana dme ihtimali olmamtr. Mslman deneyiminde ve retisinde Sezar yoktu, Tanr devletin bayd ve Hz. Muhammed onun adna retiyor, hkm sryordu. Peygamber olarak yerine geecek kimse olmayacakt ve olamazd. slamiyet'in dini ve siyasi hkmdar olarak ise ondan sonra halifeler gelmitir. Zaman zaman halifenin Kilise'nin ve devletin ba, yani hem papa hem imparator olduu belirtilmitir. Ancak Bat terimleri ile yaplan bu tanmlama yanltc olmaktadr. Hristiyan imparatorluundaki gibi imperium ve sacerdotium arasnda bir ayrm olmamas, kendi hiyerarisi ve ba bulunan ayn bir din kurumu ile kilise olmamas kesindir. Halifelik daima dini bir makam olarak tanmlanm, halifenin de Peygamber'in mirasn korumak ye eriat' uygulamakla grevlendirildii belirtilmitir.
159

KESTLER

te yandan halifenin dini bir grevi yoktu ve gerek eitimiyle gerek de profesyonel deneyimiyle ulemadan deildi. Grevi din yorumlamak deil, onu korumak ve tebaasnn b dnyada iyi bir Mslman olarak yaayarak teki dnyaya hazrlanaca koullan salamakt. Bunun iin de slam devleti snrlan dahilinde Tann'nn gnderdii eriat' srdrmesi, bu snrlan savunmas ve zaman geldiinde tm dnya slamiyet n kabul etmeye hazr olana dek geniletmesi gerekiyordu. slam tarihinde ilk fetihlere "aklklar" anlamna gelen Arapa "ftuh" ad verilir. Halife, bulunduu konumun eitli ynlerini simgeleyen eitli unvanlara sahipti. Hukukular ve ilahiyatlar ondan ounlukla imam olarak sz ederler. Askeri ve siyasi otoritesi "emir elmminin" olarak ifade edilir ve bu en ok kullanlan unvandr. "Halife" unvan genellikle tarihiler tarafndan kullanlr, ounlukla da sikkelerin zerinde bulunurdu. Kuramsal olarak ve Hz. Muhammed'den sonraki birka yzyl da pratik olarak, tek bir devlet tarafndan ynetilen tek bir Mslman topluluu bulunuyordu ve ba da halifeydi. Hristiyanln tersine, slamiyet egemenlik unvanlarnda, genellikle etnik durum ve toprakla ilgili bir ad yoktur. spanya, Fransa, ngiltere ya da baka Batl lkelerde krallann edeeri bulunmaz. XVI. yy'da ran ah ile Osmanl sultan bu unvanlar aralarndaki byk savalarda birbirlerini aalamak amacyla kullanlmlar, kendileri iin kesinlikle kullanmamlardr. kisi de kendi lkelerinde Mslmanlar'in hkmdar ve Allah'n dnyadaki temsilcisiydi. Dman, bir isyanc, bir muhalif ya da en fazla yerel bir hkmdard. Halifeliin ortaya kt dnemde ilk Mslmanlar u nemli sorularla yant aradlar: Kim Halife olacak? Nasl seilecek? Gcnn snrlar ne olacak? Grevden alnabilir mi? Yeri160

DEVLET

ne kim geecek? lahiyatlar ve hukukular bu sorular derinlemesine tartmlar, din retisinin ve hukukunun ilkelerini ele almlar ve ilk halifeliin deneyimini rnek gstermilerdir. iiler halifeliin Peygamber soyundan babadan oula gemesi gerektiini iddia ediyorlard. Bu yzden onlara gre Hz. Ali ile olu Hasan'n ksa sreli hkmdarlklar hari dier halifelerin tm gaspyd. Snni Mslmanlar ise halifeliin seimle olmas gerektiini ve Hz. Muhammed'in Kurey airetinden olan herkesin halife olabileceini ileri sryorlard. Snni hukukular eski Arap airetlerinden yeni bir reisin seilecei bir seimi destekliyorlard. Semenlerin kimler olaca, saylar ve seim yntemi kesin olarak tanmlanmamt. Kimi hukukular da yeterliliklerinin ne olduunu tanmlamadan yeterlilii olan semenlerin oy vermesini istiyorlard. Bazlar da belirli bir semen saysndan, be, , iki, hatta tek bir semenden sz ediyorlard. Halifenin tek bir semenle belirlenmesinin sonraki aamas halifenin kendisinin yerine geecek kiiyi semesiydi. Tm bu tartma ve retiler, dindar hukukularn siyasi gerekleri istemeyerek de olsa kabul ettiklerini ortaya koymaktadr. Bir kurum olarak halifeliin geirdii evrim drt dnemde incelenebilir. lk dnem modern tarihiler tarafndan patri-yarkal olarak adlandrlr. Snni Mslmanlar'n "doru ynlendirilmi" halifelik dnemidir. >Bu dnemdeki drt halifeyi nceki halifeler ya da meslektalar semitir. Ne var ki, patriyar-kal halifelik ve beraberinde de seilmi hkmdarlk, i sava ve hkmdarm ldrlmesi ile sona ermitir. Bunun ardndan halifelik, teoride deilse de uygulamada, Emevi ile Abbasi hanedanlarnda babadan oula gemitir. lk halifelerin sahip olduklan g, onlardan ncekilerin ve sonrakilerin despotluundan olduka uzakt. Gleri slamiyet'in siyasi ahlak ve eski Arabistan'n otorite kart tre ve
161

KESTLER

gelenekleriyle snrlyd. slamiyet ncesi airlerden Abid ibn elAbras bir iirinde, aireti iin "lakah" szcn kullanmtr. Eski yorumcular bu szcn bir krala asla boyun ememi airetler iin kullanldn belirtmilerdir. Abid'in halkn anlatrken duyduu gurur, sylemek istediklerini aka anlatmaktadr:4
Krallarn uat olmay kabul etmediler, asla boyun emediler Ama savata yardma arldklarnda memnuniyetle gittiler.

Hakimler ve Samuel kitaplannda anlatlan eski srailliler gibi, eski Araplar da krallk kurumuna ve krallara gvenmezler-di. Etraflanndaki lkelerin monari kurumunu bilirlerdi, kimileri bunu uyarlamaya bile almlard. Gney Arabistan devletlerinin ve kuzey snr beyliklerinin krallan bulunuyordu. Ancak bunlar Araplar asndan eitli llerde marjinal kurumlard. Gneyin krallklannn dilleri ve kltrleri farklyd. Kuzeydeki snr beyliklerinin kkenleri Arap't ama Bizans ve Pers imparatorluklanndan etkilenmi olduklarndan eski Arap dnyasnda yabanc bir unsur durumundaydlar. Suriye snrlarndaki Namara'da bulunan ve en eski Arap yazt olan 328 tarihli bir mezar tanda mrl Kays ibn Amr iin "tac giyen ve Asad ve Nizar ile krallarn boyunduruk altna alan tm Araplar'n kral" yazlmtr.5 Sz konusu kral byk olaslkla snr beyliklerinden birinde hkm srmtr. Arabistan'n slamiyet'ten nceki tarihi hakknda olduka az bilgi vardr ve eitli efsanelerde kaybolmutur. Arap tarihinde bir monari kurma giriimine rastlanmaktadr. Bu da V. yy sonu ve VI. yy banda kurulmu ve ksa srm Kinda kralldr. Gebe de olsa yerleik de olsa monariye kar Araplar dmanca bir tavr taknmlardr. Araplar, vaha ehri olan Mekke'de bile krallar tarafndan ynetilmeyi deil, zerinde fikir

162

DEVLET

birliine vardklar reisler tarafndan ynetilmeyi tercifi etmilerdir. Kral anlamna gelen Arapa "malik" szc ilahi bir unvandr ve kutsaldr ama insanlar iin kullanldnda genellikle olumsuz bir anlam ierir. rnein Kuran'da despot ve adaletsiz bir hkmdar rnei olan Firavun iin ska kullanlmtr (18:70, 79). Dier bir kaynakta da Hz. Sleyman ile konuan Saba Kraliesi "Krallar girdikleri ehirleri yamalayp soylularn fakirletirirler," demitir. lk Mslmanlar ran ve Bizans'taki imparatorluk monarisinin doasn ok iyi tanyorlard. Peygamberin kurduu, o ve ondan sonraki halifelerinin ynettikleri devletin yeni ve farkl olduunu dnyorlard. slam'n dini liderliini yeni bir imparatorluk haline getirmek eklinde algladklar giriimlere kar ktlar. LX. yy balarnda yaam olan el-Cahiz, Abbasiler'in Emeviler'in yerini almasn hakl bulduu bir yazsnda Muaviye'yi sulamaktadr:6
"Sonra Muaviye baa geerek "birleme yl" olarak sz ettikleri bir ylda Mslman toplumunun, danmanlarn, Medineliler'le Mekkeliler'in tek hakimi oldu. Ama birleme olmad, bunun yerine ayrlma, iddet ve bask yl oldu. mamlk Husrev'in krall, halifelik ise Sezar'n despotluu durumuna geldi."

El-Cahiz bu deiikliklerden Muaviye'yi sorumlu tutarken zamanndan nce karar vermitir. Ancak son Emeviler dnemindeki durumu doru deerlendirmitir: Danmanlar, yani ura yeleri iin sylenenler nemlidir ve ilk slamiyet'in hatta slamiyet ncesinin geleneklerini dndrr. slamiyet'ten nce, Arap airetindeki seyyid ya da eyh olarak adlandrlan reis, "balayan ve zenlerin" onay olduu srece makamnda kalabilirdi. Sz konusu kiiler reisi greve getiren ve grevden alan saygn kiiler ve airet bykleriydi. Eitler arasnda birinci olan reis, tartmalarda araclk yapard. Gerek komutay kullanmasna yalnzca sava zamann163

KESTLER

da izin verilirdi. Gerek ban, gerek de sava zamannda, grevlerini yaparken airete miras kalan gelenekleri yerine getirmesi gerekirdi. Yeni airet reisinin seimi genelde aile yeleri arasndan yaplrd ama babadan oula geme kural yoktu. Airet reisi genellikle soylu bir ailen iinden seilirdi ve bu aile soylu olduu kadar da kutsal olurdu. eyh ailesinin soyundan olanlar, yerel bir ibadet yerini ya da kutsal bir eyi babadan oula saklarlard. Airet reisi otorite ile deil daha ok saygnl ile yerini korurdu. Hali hazrda bulunan monari ve hanedana kar olan hareketler, slamiyet ile birlikte slami inancnn mminlerin kardelii ve eitlii ilkesiyle ortaya kan aristokrasi kart grle de desteklenmiti. lk Mslmanlar halifelii, bir anlamda sper eyhlik gibi ayn tr otoritenin geniletilmi ekli olarak gryorlard. eyh artk tek airetin deil, birleik slam toplumunu meydana getiren tm airetlerin reisiydi. Airet geleneinin yerini de slam dini ve hukuku alyordu. Srekli ve yaygn durumdaki sava zamanlar nedeniyle eski sistemde de var olan komuta grevinin artk yeni bir nemi vard. Airet reisinin zaman zaman "cemaa", yani airetin ileri gelenlerinin oluturduu meclise bakanlk etmek grevleri arasndayd. Meclisin ilk anlam oturulan yerdir, cemaa ise topluluk demektir. Meclis, eski Arabistan'da bir tr oligari konseyi gibidir. Reis, burada nde gelen dier yelerle beraber adalet datr, siyasi kararlar verir, gnn konularnn tartlmasna bakanlk eder, airleri dinler ve misafir kabul ederdi. lk halifelik dnemine dek bu uygulama srm, sonra daha trensel hale gelmitir. Halife imparatorluunun genilemesi ve siyasi yaamnn karmak bir duruma gelmesi sonucunda, artk eski meclis tarz yeterli olmamaya balamt. Halife Mu164

DEVLET

aviye, kendi yerine olu Yezid'in aday gsterilmesine destek aramak iin Arap airetlerinin nemli reislerine heyetler yollamtr. Muaviye bu hareketiyle yerine Yezid'in gemesinde bir derece baar elde etmi ama bunu gerekletirmek iin de bir i sava kazanmak zorunda kalmtr. Hz. mer'in lm deindeyken toplad nl ura, yeni halifeyi danma yntemiyle semek iin klasik sretir. Klasik olarak nitelendirilmesine karn, bu sre bir daha yinelenmemitirDanma grevinin hkmdarlara verilmesinin kant olarak sklkla Kuran'daki iki ayet (3:153 ile 42:36) gsterilir. Mslman yazarlar salk verdikleri danmay, knadklar keyfi kiisel ynetimle karlatrrlard. Pek ok yerde danma savunulmutur. Bunlar arasnda, Peygamberin uygulamalarn ve grlerini kaydeden hadisiler, Kuran'daki danma konularn yorumlayanlar, Farsa, Arapa, Trke yazan ve hem kalemiye hem ilmiye snfndan olanlar bulunmaktadr. Kalemiyedekiler kendilerine danmann, ulema da ulema ile danmann gerektiini belirtmitir. te yandan, danma salk verilirken zorunlu tutulmam; keyfi ynetim de knanrken, yasaklanmamt. Hkmdar ya da memurlarnn kiisel otoritelerini daha az deil, daha ok kullanmalar dorultusunda bir eilim vard. Hkmetin otoriter bir kimlik almaya balamas ve baanl devrimcilerin hayalknklklar eitli klasik yazarlann dile getirdii bir metinde aka anlatlmtr. Abbasiler'i destekleyen Sudayf, Abbasiler'in Emeviler'in yerine halifelie gemesinin neden olduu deiikliklerden yakmarak yle sylemitir: "Paylalan ganimetimiz zenginlerin yan geliri haline geldi. Danmanlk eklindeki liderliimiz keyfi bir hl ald. Baa gemek iin herkesin katlmyla yaplan seimlerin yerine veraset geldi."7 En otokratik hkmdarlar zamannda bile bir tr halk meclisi bulunurdu. Baz hanedanlardan halifelerce halk toplantla165

KESTLER.

n dzenlenir, bu toplantlarda eitli toplumsal snflardan temsilciler, hkmdarn ya da onun yerine st rtbeli bir memurun yanna karlr ve dileke vermelerine izin verilirdi. Hamileri olunan bilginler ve airler de huzura karlr ve mesleklerinde ilerleyebilirlerdi. Bu toplantlara girii kontrol edenler, srelerle etkinlik ve bazen de g kazanrlard. Divan- hmayun Osmanl dneminde bir kurum haline gelmiti. Sultan XV. yy balarnda ya da daha nceki bir dnemde, paalar divanna bakanlk yapard. Bir sultan ldkten sonra, yerine yenisi gelene kadar geen srede paalar kendi balarna divan toplants yapabilirlerdi. II. Mehmed, bu divanlara bakanlk yapmay brakp bu bakanl sadrazamna devreden ilk padiahtr. Osmanl tarihileri tarafndan anlatlan bir ykde bu durum yle aklanmaktadr: "Bir gn bir kyl divana gelir ve heyete "Padiah hanginiz? Bir ikayetim var." der. Padiah bu olaya bozulunca, sadrazam da padiaha divana katlmak yerine, bir kafesin arkasndan toplantlar seyrederek bu tr skntl durumlardan da kurtulabileceini syler."8 Padiahn divandan ekilmesi, bu yknn doru olup olmamasndan bamsz olarak, sultann bir kafesin arkasnda oturduu aka belirtilen II. Mehmed'in usul kurallaryla da dorulanmaktadr. Kanuni Sultan Sleyman dnemine dek bu uygulama srmtr. Kanuni divan toplantlarn kafes arkasndan seyretmeyi bile brakmtr. XVI. yy'da divan haftada drt kez dzenli olarak toplanrd. Toplantlara afakta balanr ve tm devlet ileri grlrd. Sabahlan ounlukla ikayetler dinlenir, dilekeler kabul edilirdi. Divann banda ya sadrazam ya da grevli vezir olurdu. len dileke verenler ve tekiler gider, divandakilere yemek hazrlanr ve yeler kalan ileri grrlerdi. ada belgelerde, divann tamamen dan166

DEVLET

ma niteliinde olduu ve son sz padiahn verdii .ak olarak belirtilmitir. Belli konularda sadrazam divann konuyla ilgili yesinden bilgi alabilir, hatta fikir danabilirdi, ancak divann btnne danmazd. Hukuki konular bakadlara, askeri konular yenieri aasna, denizcilikle ilgili olanlar da kaptan paaya aktarlrd. Osmanl divan daha kurumsal ve gsterili zellii ile hem Osmanl dnemi hakknda daha ok ve doru bilgi vermekte, hem de genel bir deiiklii ortaya koymaktadr. lk nce Trkler, sonra da Moollar olmak zere bozkr halklarnn, Ortadou'ya gelmesinin ardndan, slam tarihinde ilk kez srekli ve dzenli danma kurullarnn varl grlmektedir. ran'n Mool hkmdarlarnn vezir bakanlnda toplad st dzey memurlardan oluan byk bir meclis olduu bilinmektedir. Byk divan anlamnda Farsa divan- buzurg, olarak bilinen bu kurum, Moollar'in airet meclisi olan kurultaylarndan gelmi olabilir. Mool sonras ran hkmdarlar zamanndaki benzer meclisin almalarna hem ran'dan hem de darda kaynaklar tanklk ederlerdi. Msr'da da Memlukler zamannda yksek dereceli emirlerden oluan bir meclis vard, ancak bu meclisten daha sonraki Memlukler dneminde nadiren sz edilmitir. Osmanl mparatorfuu'nda sabit bir toplant saati ve alma dzeni olan divan- hmayunun yam sra, belirli yeler tarafndan Arapa ura kknden gelen meveret adl baka toplantlar da dzenlenirdi. Meveret, divan iin deil, sadrazamn ya da padiahn belli bir sorunu grmek iin topladklar askeri ve dier erkann toplantlar iin kullanlrd. XV. yy'da Balkan savalar srasnda bu tr meveretlerden ska sz edilmitir. Bunlar XVI. yy ve XVII. yy'da da srm, XVIII. yy sonundaki krizlerde daha sk toplanmtr. Osmanl tarihini anla167

KESTLER.

' \

tan eski belgelerde Osmanl hanedannn kuruluu da bir meverete balanmaktadr. Bu belgelere gre, bir lider semek iin meverette toplanan beyler uzun tartmalarn sonunda Osman Bey'i seerek kendisinden reis olmasn isterler, o da kabul eder.5 Belki de bu Osmanl devletinin gerek dou yksdr. Bir efsane bile olsa, ilk Osmanl tarihilerinin byle bir efsaneyi seerek hanedan tarihine mal etmeleri byk nem tamaktadr. Abbasi halifelerinin otokratik gleri .artarken, Badat'taki halifelerin kiisel gleri azalmtr. X. yy'dan sonraki zamanlarda slam dnyasnn tamamnn tartmasz hkmdarlar durumundaki Mminlerin Emirleri'nin kendi lkelerinde, kendi bakentlerinde, en sonunda da kendi saraylannda komutanlklar ellerinden alnmtr. Bu sre geni slam imparatorluunun uzaktaki eyale derinde balam, sonunda da bakentin hemen dndaki tm eyaletlere yaylmt. Halifeler eyaletlerde bir sre merkezi hkmeti bir eit kuvvetler ayrl sayesinde devam ettirebilmilerdi. Maliye, ynetim ve haberleme dorudan Badat'a kar sorumlu olan reislere braklmt. Silahl glerden, snrlarda ve ehirlerde dzenin salanmasndan eyaletin valisi, vergilerin toplanmasndan, yerel giderlerden arta kalannn Badat'taki maliyeye gnderilmesinden defterdar, imparatorluk kurye sisteminin yrtlmesi, olaylarn bakentteki posta ve haberalma mdrne dzenli olarak rapor edilmesinden de posta kethdas sorumluydu. Bunlardan biri, bu da genelde vali olurdu, tekileri denetimine aldnda merkezi denetim zayflar, ounlukla da sona bulur, valilik zerk, hatta babadan oula geen bir beylik haline gelirdi. X. yy balarnda eski slam imparatorluunun tamamn babadan oula geen beylikler oluturuyordu. Bu beylikler, Cu168

DEVLET

ma namazlarnda Badat'ta bulunan halifenin adn anmak, bazen adna sikke yaptrmak dnda tm nemli konularda bamszdlar. slam dnyasnn liderliini almak zere Abbasiler'e meydan okuyan ve kendilerine halife unvann veren Fa-timiler ile birlikte, bu szde hkmdarlk ball da sona ermiti. Bu szde ballk, Fatmiler'in dnn ardndan tekrar ortaya km, ancak Moollar'n 1258 ylnda Abbasi halifeliinin kalntlarn yok etmeleriyle tm nemi yitirmiti. Msr Memluk sultanlar bir sre devam ettirdii glge halifeler soyu, 1517 ylnda Osmanl fethiyle son bulmutur. Bundan sonra asl hkmdarlar halife deil, emir olarak adlandrlan askeri komutanlard, X. yy balarndan sonra da, Emirler Emiri anlamna gelen Emir l-mera olmutu. Bu unvan, slamiyet'ten nceki ran'da kullanlan bakomutan iin komutanlar komutan, barahip iin rahipler rahibi ve imparator iin krallar kral ya da ehinah unvanlarna benzemektedir. X. yy ortalarnda "kral" (malik) unvana hkmdarlann kendilerini tantt yaztlarda ve sikkelerde rastlanr. Bu unvan ilk kullananlar o dnemde baa geen baz yeni ran hanedanlaryd. Bunlarn ardndan Seluklular, Selahaddin'in soyundan gelenler ve daha kk hanedanlar gelmitir. Bu unvan, halifeye, sonra da sultana eit olmay anlatmyor, baka yerdeki stn bir hkmdann gevek hakimiyeti altnda olan yerel bir hkmdar belirtiyordu. Bu adan, ada Avrupa'da eitli hkmdarlann Kutsal Roma mparatoru'nun szde stnl altnda kendileri iin "kral" unvann kullanmalarna benzemektedir. Arap dilinin olduka zengin dil varlnn sunduu pek ok seenek arasndan bu unvann tercih edilmesinin nedenini tahmin etmek zor deildir. Bu unvan ilk kullananlar, ran kltrnn olduu, eski ran'n monari geleneklerinin yaamaya de169

KESTLER

vam ettii topraklarda hkm sryorlard. ran'da grev yapm st dzey memurlar araclyla ve saray adab, trenleri ile ilgili eski ran yazlarnn evrilmesiyle, ran'n saray adab ve unvanlan, Abbasi halifelerinin saraylann etkilemiti. Eski ran'daki "ah" unvan henz Mslman hkmdarlarn kabul etmeyecekleri kadar yabancyd ama Arapa karl olan "malik" kabul edilebilirdi. Sonralar kullanlan krallar kral anlamndaki "malik el-mlk"n eski Farsa'daki "ehinah"a benzedii aktr. Hadislerde bu unvana kar klr ve Hz. Muham-med'in "krallar kral"nn hi kimseye denemeyeceini, yalnzca Allah iin kullanlabileceini syledii belirtilir. Yine de B-veyhiler, Abbasiler ve sonraki hanedanlar bu unvan kullanmlardr. Bu unvann anlam ok akt, eyaletlerin hkmdarlar kralsa, bakentin hkmdar da krallar kralyd. Bu deiiklikler sonucunda, taradan merkeze doru yeni bir imparatorluk otoritesi sistemi olumaya balyordu. Bu yeni sistem halifelerle ilikili olmasnn yan sra onun, askeri ve siyasi olaylardaki otoritesinin byk blmn ele geiriyordu. Seluklu Trkleri'nin gneybat Asya'nn byk blmn hakimiyeti altna alarak "Byk Sultanlk" adyla bilinen devleti yaratmasyla bu sre XI. yy ortalarna doru tamamlanm oldu. Arapa'da "sultan" hkmdarlk ve otorite anlamna gelen soyut bir szcktr. Bu szck en bandan beri hkmeti ya da daha genel anlamda otorite sahiplerini belirtmek zere kullanlmtr. Hkmdann ve devletin genellikle ayn anlama geldii bir toplumda bu terim hem siyasi otoritenin ilevi, hem de bu otoritenin sahibi iin kullanlmtr. Resmi bir biimde olmasa da valiler, vezirler, kimi zaman da hem Abbasi hem de Fatmi halifeler iin kullanlmtr. X. yy'da bamsz hkmdarlarn uDvan olarak ve hkmdarlar bir st makam tarafndan
170

DEVLET

greve getirilen ve grevden alnabilenlerden ayn tutmak zere kullanlm ama bu kullanm resmilememitir. XI. yy'da, Seluklular tarafndan benimsenmesiyle resmilemitir. Seluklularda yeni bir anlam ve iddia iermeye balamtr. slam lkelerinin tmnn en st siyasi hkmdarl ve halifenin dini birinclii lsnde, en az ona eit bir otorite anlamn kazanmtr. 1133 ylnda Seluk sultan Sencer'in halifenin vezirine yazm olduu bir mektupta bu durum ak olarak belirtilmitir:10
"Dnyann efendisinden... Dnya kralln aldk ve bunu inananlarn liderliinde babadan ve dededen mirasla ve hakktmzla aldk..."

Baka bir anlatmla, hakimiyet Seluk hanedanna aitti, Tanr tarafndan verilmiti ve dini otorite asndan da halife tarafndan onaylanmt. Sultanlk da tpk halifelik gibi evrensel ve benzersizdi. slamiyet'in tek dini liderinin halife olmas gibi, slam imparatorluunun ynetilmesinin, gvenliinin ve dzeninin sorumluluu da yalnzca sultana aitti. Sultan ile halifenin arasndaki otorite ayrm ok kesindi. yle ki, Seluklular'n gsz olduu bir dnemde halife siyasi otoritesini bamsz olarak uygulamaya kalktnda, sultan ve szcs bunu sultanlk yetkilerine mdahale olarak kabul ederek protesto etmilerdi. Halifenin grevlerin en iyisi ve dnyann yneticilerinin koruyuculuu olan imamlk grevini yapmay srdrmesini, devleti ynetme grevini de bu grevin verildii sultanlara brakmasn belirtmilerdi.11 Bu ifte hkmranlk durumu, siyaset ve devlet ynetimi hakknda yazan Mslman yazarlar tarafndan fark edilmiti. Bu fark edi, pratik siyaset deneyimleri olanlarn yazlarnda ^ doal olarak ok aktr, bununla birlikte hukukularn ve ilahiyatlarn eserlerinde de grlmektedir. ki grup da bu ayrl, eski HristiyanRoma imperium ve sacerdotium ayrmnda
171

KESTLER

ve modern laiklik-din ayrmnda da grmemilerdir. Sultanlk, eriat' en azndan halifelik kadar uygulayan ve eriat'n koruduu dini bir kurum olarak grlyordu. Seluklu sultanlar ve halefleri zamanndaki ulema devlet ilikisi, halifelerin zamann-dakinden daha yaknd. Ne halife, ne de taraftarian bir ruhban snf eklinde tanmlanabilirdi. ranl yazarlar bata olmak zere Ortaa'n Mslman yazarlar gerek ayrm, biri monar-ik, teki peygamberlie ilikin olan ama ikisi de dini iki otorite arasnda gryorlard. Peygamber, Allah tarafndan Allah'n yasasn yerletirmek ve yaymak zere gnderilmiti. Peygamber semavi bir devlet kurmutu, ancak insan ynetimini, otoritesini askeri ve siyasi yollardan elde eden, uygulayan ve devam ettiren bir hkmdar yapmalyd. Otoritesi sayesinde, Allah kanunlarndan bamsz olan ama onlarn aksine olmayan emir verme ve sululan cezalandrma hakkm kazanrd. Her ada bir peygamberin olmas gerekli deildir ve Hz. Muham-med'den sonra baka peygamber gelmeyecektir. Ancak her zaman bir hkmdarn olmas gereklidir, aksi halde dzen anariye dnr. Siyasi istikrar ile dini Ortodoksluk ilikisi aka anlalm ve ska dile getirilmiti. Mslman yazarlar, bazen Hz. Muhammed'in bir deyii, bazen de eski bir ran bilgelii olarak bu iliki yle ifade ederler: "slamiyet (ya da din) ve devlet ikiz kardetir, biri yokken dieri geliemez. slam temeldir, devlet bekidir. Temeli olmayan ker, bekisi olmayan da kaybolur." Halifeyi Sultan seer ve atar, sonra da Snni birlik ilkesinin somutlamas ve toplumun ba olarak onun egemenliini kabul eder. ki makamn fark Walter Bagehot'un ifadesiyle "hkmetin etkili ve onurlu paralan" eklinde aklanabilir: "Halkn saygsn kazanan ve koruyan ile bu sayede yryen ve yneten arasndaki ayrm." Bagehot'un bu szleri ngiliz anayasa172

DEVLET

s ve Parlamento ile monari hakkndayd ama Ortaa slamiyeti'ne de uygundur. G sultan, otorite de Halife tarafndan temsil ediliyordu. Sultan halifeye g veriyor, karlnda halife de ona yetki veriyordu. Halife hkmediyor ama ynetmiyordu, sultan ise ikisini de yapyordu. Bir sre Seukkt sultanl evrensel ve tek Snni kurum olarak devam etti ve sayg grd. Seluklu sultanlnn paralanmasnn ardndan "sultan" unvannn kullanm sklap yaygnlaarak bir devletin ba olduunu ve stnde bir hkmdar tanmadn syleyen herkesin kulland bir Snni unvan oldu. Ortadou'da XVI. yy balarnda byk devlet bulunuyordu. kisi, sultanlar tarafndan ynetilen Msr ve Trkiye, ncs de ahlar tarafndan ynetilen ran'd. 1517 ylnda Msr'n Osmanllar tarafndan fethedilmesinin ardndan, sonuncu Abbasi glge halifesi Kahire'den stanbul'a gnderildi ve birka yl sonra da sivil bir yurtta olarak geri dnd. Bundan sonra baka halife olmad ve baka yerlerdeki kk taklitleri gibi, Osmanl sultanlan da topraklarnda tek balarna, her sultann kendi halifesi olduu byk hkmdarlar olarak hkm srdler. Sultanlarn zaten ok fazla olan unvanlanna bir de "halife" unvan eklendi. Halifelik, XVIII. yy sonlarnda ok daha farkl artlar altnda yeniden canlanana dek eski nemini koruyamad. nceki alardan beri git gide artan karklk ve byklkte brokratik bir mekanizma, sultanlann ve halifelerin hkmetlerini destekliyordu. Erken halifelik dnemine ait belgeler, hl fehlerin ncesindeki gibi Iran ve Irak'da Pers, Msr ve Suriye'de Hristiyan brokrasileri tarafndan en azndan tarann ynetiminin yrtldn, vergilerin salnp toplandn gstermektedir. Aradaki temel farkllk, imdi gelirlerin yeni Arap hkmetine gnderilmesiydi. Hkmet uygulamasnn
173

KESTLER

Araplatnlmas, standartlatrlmas ve merkezi bir imparatorluk ynetiminin kurulmas, ileride Emevi halifeler tarafndan gerekletirilmitir. Halife Hz. mer, Arap tarih geleneinde temel amac mali olan, gelen paray kaydedecek, ondan yararlanacaklarn listesini yapacak, hemen ve adaletli bir biimde datacak merkezi bir ynetimi, divan kurmutur. Emevi halifesi II. mer'in brokrasinin geliimini geciktirmek istedii sylenir. Eski bir idari tarihi, Hz. mer'den biraz ok papirs isteyen katibine unlan sylediini aktann12
"Kalemini keskinletirip daba az yaz. Bu daba iyi anlalr." Halife, ok az papirs kald iin biraz daha isteyen bir memura da unlar syler: "Kalemini sivrilt, cmlelerini ksalt ve elindeki papirs idareli kullan."

Brokrasinin gelimesi bu politikalarla geciktirilebildiyse de papirsn yerine kadn gemesiyle hzla yaylmaya balamtr. Arivlerde yalnzca Osmanl dnemine ait ayrntl kaytlar olduu halde, tarihiler, brokratik edebiyat ve bugne kadar gelen pek ok belge brokrasinin eski alarda nasl ilediiy-le ilgili bilgiler vermektedir. Abbasiler anda ynetim de modem devletlerde olduu gibi her birinin kendine zg grevi olan, divan adl ksmlara blnmt. En nemli ksm maliye, haberleme, vergi salnmas ve toplanmasyla ilgiliydi. gvenlik, ordu, bayndrlk, haber alma, kraliyet kleleri ve klelikten azat edilenler, dini vakflar ve hayrsever kurumlar dier nemli ksmlardand. Bunlar farkl dnemlerde ve rejimlerde farkl biimde dzenlenmi ve genellikle ana balkta toplanmlard: Para, silahl kuvvetler ve haberleme. Bunlarn yan sra, dier divanlar denetlemekle grevli tefti divanlar bulunuyordu. Bunlar, tam olarak eriat ile ilgili olmayan konularda Ortaa ngiltere-si'ndeki adalet divan gibi grev yaparlard. Halifenin, daha sonra da sultann altndaki tm hkmet
174

**
DEVLET

mekanizmasnn banda vezir bulunurdu. Byk -olaslkla Arapa olan bu terim bir grev ya da yk alm kii anlamn tamaktadr. Terim, ok daha eski bir Pers szcnden tremi ya da etkilenmi de olabilir. lk kez Abbasiler'in kullanm olduklar bu makam Sasaniler'i rnek alarak ya da taklit ederek oluturduklan dnlmektedir. Vezir, halifeler dneminde maliyenin, adaletin ve tm ynetimin bayd. Vezirler, ilk zamanlarda Dou ranl tek bir soylu aileden seiliyordu, daha sonra ounlukla kalemiye snfndan gelerek brokratik hiyerari iinde ykseldiler. Ynetimin ba olarak vezir genelde divan reisleri iinden seilirdi. Vezirlerin grevi sivildi ve askeri operasyonlara nadiren katlrlard. Vezirlerin nemi, askeri emirlerin ortaya kmasyla azald. Bveyhiler vezirlerini ba sekreter ve maliye nazn olarak korumalarnn yan sra, o da tpk efendisi gibi bir subayd. Sultanlar zamannda vezirlik yeniden ortaya karak yeni bir neme kavumutur. Genelde sultanlar okuma yazmay, hkmet ilerinin yrtld Arapa ve Farsa'y bilmeyen asker olduu iin vezirlik makam yeni bir nem kazand. Vezirlik, Seluklu sultanl ile sona erdi. Onlardan sonraki dnemde, askerler her ey gibi brokrasinin denetimini de ald. Memluk Msr 'nda st dzey bir asker olan davadar (mrekkepi) brokrasinin bayd. Davadafin ynetiminde nemli ve yaygn bir brokrasi olutu. Memluk sultanlar zamannda hkmeti yrtme sorumluluunu da alan bu brokrasi, sultanln uzun sre yaamasnda etkili olmutur. Osmanl sultanlar tarafndan askeri komutanlar iinden bir grup vezir seilirdi. Avrupa'da bavezir olarak bilinen sadrazam, askeri, sivil, hatta hukuki alanlarda olduka geni yetkilere sahipti. Osmanl sadrazamnn maddi kazana, sorumluluklar ve gc oranndayd. Kanuni Sultan Sleyman'n sadraza175

KESTLER

m Ltfi Paa yllk kazancnn iki buuk milyon ake olduunu belirtmi ve unlar sylemitir: "kr Allah'a, bu da Osmanl devletinde yeterli bir miktardr."13 Sadrazam Ltfi Paa kazancnn bir buuk milyon akesini mutfak gideri, yanm milyon akesini hayr ileri iin harcadm, kendine de yarm milyon ake kaldn belirtir. ran'n Saf evi ahlarnn da bunlarla kyaslanabilecek nemli stat ve yetkilileri vard. Hkmet ynetiminin byk blm gelir ve giderlerle yani maliyeyle ilgiliydi. Osmanl dnemine, zellikle de XVI. yy ve sonrasna ait pek ok blgesel ve merkezi ariv belgesi bulunmaktadr. Bu belgeler Osmanl mali yapsnn aynnl bir resmini izmektedir. Ne yazk ki daha nceki slam imparatorluklarna ait belge bulunmamaktadr. Dolaysyla tarihiler Osmanl Ortadousu ve hatta Ortaa Batsmdakilerle karlatrlabilecek gndelik kantlar elde edememilerdir. te yandan kimi kk arivlerde bulunmu, kimi tesadfen ve rastgele toplanm ok sayda belge bulunmaktadr. Ortaa slami mali kurulularnn ileyiinin izlenebilecei tarihi, corafi, hukuki ve ounlukla da brokratik bilgiler vardr. Abbasiler'in ilk dneminde maliye de ynetimin dier cepheleri gibi dorudan vezirin sorumluluunda bulunuyordu. Daha sonra, yalnzca mali konularla ilgilenen daha uzmanlam bir memur olmutur. Bu memur, Trk ve Pers ynetimlerinde defterdar olarak adlandrlmtr. slam hukukunun gerektirdii ve pek ok Mslman hkmetin uygulad gibi biri genel, dieri zel (hassa) olmak zere birbirinden ayr iki maliye vardr. Bu aynm bazen ok kesin olmasa da, zaman zaman birincinin aklarnn ikincisiyle kapatldn gsteren kantlar bulunmaktadr. Genel hazinenin temel giderlerini bakentteki askeri birliklerin ve hkmdar saraynn harcamalar oluturuyordu. Halife el-Mamun'un hkm176

DEVLET

darlna ait bir belgede gnde alt bin dinar olduu -yazmaktadr. Genel hazine hkmdarn siyasi ve askeri lider olarak harcamalarn karlarken, "zel" hazine Mslman toplumunun dini lideri olarak yapt harcamalan karlamaktayd. Buna gre, cihad iin gerekli snr kalelerinin bakm, Mekke'ye hac masraflar, eriat uygulamaktan sorumlu kadlarn ve dier din grevlilerinin maalar, esirlerin kurtarmalklan, ulak sistemi, elilerin arlanmas, airlere ve gerekli kiilere verilen bahiler "zel" hazineden karlanrd. lke olarak devletin geliri slami vergilerden salanrd. Bunlar, Mslman olmayanlardan alnan kelle vergisi olan cizye, toprak vergisi olan hara, Mslmanlar'dan alnan aar ya da zekatt. Salanan gelir genel hazineye aktarlrd. Genel bir uygulama olarak, bu vergiler "Mukus" ad verilen baka vergi ve resimlerle desteklenirdi. Hukukularn kar kmasna karn, tm Mslman hkmdarlar tarafndan toplanmtr. "zel" hazinenin geliri halifenin zel malikaneleri ve gelirlerinden salanr, el koymalar, devlete kalan mallar ve cezalarla da desteklenirdi. Vergiler mal olarak da, para olarak da alnrd. Eski Sasani topraklar ran ve Irak ile daha douda Orta Asya ve Hindistan'daki uzantlarnda para birimi olarak gm dirhem kullanlrd. Eski Bizans topraklar Msr ve Levant'ta, Bat ve Gneybat Arabistan'da para birimi olarak altn dinar kullanlrd. Dirhem ile dinarn kur fark gm ve altn fiyatlarna gre deiirdi. Teorik olarak bir dinar on dirheme eitti ama resmi hesaplardan anlald kadaryla uygulamada bu oran byk lde deierek yirmide bire dyordu. Kaynaklarda yerel giderler yapldktan sonra imparatorluk bakentine kalan net gelirle ilgili pek ok liste vardr ve en es177

KESTLER

kii el-Hadi'nin hkmdarl (785-786) dnemindendir. Bir dieri Harun Reid dnemine (786-809) aittir. Daha sonraki halifeler dnemine ait olanlar da deiiklii ve sreklilii gstermektedir. Bu verilere gre yaklak olarak bat eyaletlerinin geliri 5 milyon dinar, dou eyaletlerinin geliri de 400 milyon dirhemdir. Gnmze dek kalan listelerde nakit gelirlerle birlikte mal olarak alnan vergiler de yer almaktadr. rnein; Fars'tan 150.000 rati ayva ile portakal, 15.000 rati meyve konservesi ve 30.000 ie glsuyu; Kumis'ten 40.000 portakal ve 2000 kle gm; Sind'den 1000 ift ayakkab, 4000 kuak, 3 fil ve 400 maund (Hindistan'da kullanlan bir l, yaklak 37 kg.) daac; sfahan'dan 20.000 rati bal ve balmumu; Ermenistan'dan 20.000 rati tuzlu balk, 58 rati eitli kuma ve 20 hal; Sicis-tan'dan 20.000 rati eker ve 300 kareli kaftan alnmtr. Roma, sonra da Bizans vergi yntemlerine alm olan Msr ve Suriye'den alnan vergilerin nemi daha azdr ve en ok gda maddesi, sonra da giyim eyas toplanyordu, canl mallar arasnda, develer, atlar, ahinler ve kleler bulunuyordu. Sonraki listelerden gelirlerin azald anlalmaktadr. Kaldrlan vergilerin yerini para demeleri almtr. Para demeleri de ekonomik deiiklikler nedeniyle azalmtr. Azalmann balca nedeni ordu komutanlarnn, mltezimlerin ve tara yneticilerinin aldklan paylardr. Halife el-Muktedir'in 918-19 yl gelir listesindeki gelir tm eyaletlerden 14.501.904 dinardr. Bu listede, nceki listelerde olmayan rsum ve el koymalar da yer almaktadr. Abbasi halifeliinin gerilemesi ve ynetimin blnmesinden sonraki listeler sayca az olmakla birlikte, verileri asndan da gvenilir deildir. Bugne kadar gelen kesin mali bilgiler Osmanl dneminden ve Osmanl topraklanndandr. Bu178

DEVLET

nun bir rnei 1669-70 yl btesidir. Rakamlar, balardaki deeri klasik dirhem olan, sonradan dviz kurlarna gre deien ake ile verilmitir. Bu btede Osmanl devletinin tm vergilerden toplam geliri 612.528.960 akedir. O yln toplam gideri 637.206.348 akedir ve 398.392.602 akesi silahl kuvvetler ile sava malzemesine; 180.208.403 akesi saraylara; 5.032.512 akesi sultann ailesine ile merkezi hkmetin brolarna; 44.572.831 akesi de eitli baka giderler iin kullanlmtr. Bu listeler de ncekiler gibi vergilere ve blgelere gre ayrlmtr, ama farkl olarak ayni mallar vergi geliri iinde bulunmaz. te yandan "nakit demeler dnda" imparatorluk atlye ve mutfaklarna ayni olarak giren malzemelere ve gda maddelerine ayrntl biimde yer verilmitir. Mslmanlar devlete kar elikili bir tutum iindedirler. Devlet, bir taraftan, dini retilerine gre dzeninin korunmas ve Allah'n isteinin yerine getirilmesi iin gereken ilahi kkenli dzenli bir kurumken, dier taraftan da, almasna dahil olanlar zehirleyen, bir ekilde iine girenler asmdan tehlikeli olan kt bir kurum olarak grlmtr. Hz. Muhammed'e ait olduu sylenen bir deyie gre devlet ve cennet birletirilemez. Bir baka deyie gre hkmet etme iinde gerekli olarak gnah ve ktlk vardr. Bazen bu grler hkmet iinde bulunanlar iin de dnlmektedir. LX. yy'da Badat'ta bir vezirin unlar sylemitir: "Hkmetin temeli gz boyamadr. Eer ie yarar ve mrl olursa politikaya dnr."" Bir ykye gre, halife elMansur'un saraynda mutluluun ne anlama geldii hakknda konuulurken, halifeye gerekten mutlu bir insann olaca sorulmu. Halife yle yantlam: "Ne o beni tanr, ne de ben onu." Aka grld gibi bunun anlam, bir insann hkmetle ne kadar az ii olursa o kadar mutlu olacadr. slamiyet'in teki dinlerle paylat hkmetin krsal
179

KESTLER

grntsnde de bu eliki sz konusudur. Bir tarafta sultan ya da halifeyi, srs olan halknn oban olarak onlar adna Allah'a kar sorumlu tutan pek ok dini metin bulunmaktadr. Krsal grntnn tam tersi de Msr'n Arap fatihi Amr ibn l-As'n syledii belirtilen bir szdr. Amr, onu Msr askeri valisi olarak tutup gelirlerin bana da bakasn getirmek isteyen Hz. Osman' yle reddetmitir: "Bu, biri inei saarken benim inein boynuzlann tutmam olur."15 IX. yy banda bir Arap edebiyatsnn bir derlemesinde Ortaa'da Mslmanlarn devletin doas ve amac ile ilgili farkl grleri aka ortaya konmutur:10
"Devlete slamiyet tarafndan drt grev verilmitir: Adalet, ganimet, Cuma namaz ve cibad. slamiyet, devlet ve halk, adr, adr direi, ipleri ve omaklarna benzer. slamiyet adr, devlet direk, halk ip ve omaklardr. Hibiri tekiler olmadan ise yaramaz." "Husrev unlar sylemitir: Bir lkede u be ey yoksa, orada durmayn: Gl ynetim, adil yarg, sabit pazar, bilge hekim ve bir akarsu." "mer ibn el-Kattab da unlar sylemitir: Gsz olmadan yumuak, sert olmadan gl olanlar iyi ynetebilirler."

Klasik slam devlet ideali ad verilmeyen bir kraln tebaas ile ilgili syledii u szlerle aka ifade edilmitir: "Kalplerine nefretle kirlenmemi sayg ve saygszlkla kirlenmemi sevgi yerletirdim."

180

9. BOLUM

EKONOM
Modern alardan nceki toplumsal ve ekonomik tarihi ile ilgili yeterince aratrma olmad iin Ortadou, ok az anlalr ve tannr. zellikle Ortaa Avrupa tarihi gibi baka alanlarla karlatrldnda, Ortadou tarihi ile ilgili aratrmalarn yetersizliinin temel nedeni belge sorunudur. Ortaa Bat Avrupas'nn devletleri geirdikleri evrimle modern Avrupa'nn devletleri haline geldiinde de pratik amalar iin gereken belge arivleri modern alara dek korunarak tarihiler asndan deerli bir kaynak olmutur. Osmanl mparatorluu dndaki Ortaa Ortadou devletleri, d istilalar ve i karklklarla ykldklar iin, artk hibir gereksinimi karlamayan arivleri de korunmadndan dalarak yok olmutur. Osmanl mparatorluu, 20. yy'da Bat etkisinin ve idari yntemlerinin yaygnlamaya balamasna dek, Ortaa sonlarndan itibaren, idari ve siyasi adan kesintisiz olarak varln srdren tek devletti ve arivleri de neredeyse tamamen el dememi haldeydi. Osmanl arivlerinde yaplan aratrmalar, o dnemdeki Ortadou tarihini nemli lde aydnlatm, hatta daha nceki yzyllara ait baz karanlk noktalara bile k tutmutur. Osmanl arivleri ok genitir ve bir o kadar da glkler ierir. Ortadou tarihinin, zellikle de ekonomik ve toplumsal tarihinin, ok daha ansl dier alanlarn dzeyine ulaabilmesi iin yaplmas gereken ok ey vardr. Yine de, eldeki verilerden hareketle Ortadou toplumlarnn ve ekonomisinin evrimini ana hatlaryla izmek olasdr. Bu sa-

181

KESTLER

yede, bunlara paralel olarak deien siyasi yaplarn aklanmas da kolaylaacaktr. Tarm, ok daha nceki alardan itibaren en nemli ekonomik etkinlik olmutur. Blge nfusunun byk ounluunun geim kayna tarmdr. Yakn zamana kadar devletin gelirinin nemli bir blm de tarmla geinenlerin emeklerinden salanmaktayd. Geleneksel olarak Ortadou tarm iki trdr. lki ve daha nemlisi nehir vadisi tarmdr. Bu nehirler Frat-Dicle, Nil ve Orta Asya'nn iki nemli nehri Amu Derya ve Siri Derya'dr. Ortadou'nun teki yerlerinde, Suriye-Filistin kylannda, Suriye vadilerinde, bugnk Trkiye'nin ve ran'n baz blgelerinde de ikinci tr, yamura bal tarm yaplr. Bu tr tarm daha zordur ve nehir vadisi trne gre daha az rn verir. Blgedeki nemli bir sorun da orman azl, dolaysyla kereste eksikliidir. Eski alarda Kuds tapnann yapmnda Lbnan'daki sedir aalan kullanlmt. Ancak slam Ortaa dneminde Ortadou'ya, Afrika'dan ve zellikle Hindistan ile Gneydou Asya'dan kereste ithal edilmekteydi. Blgedeki en nemli rn tahld. En eski tahllann ilkel buday trleri, arpa ve dan olduu bilinmektedir. Ortaa balarnda buday daha ok nem kazanmtr. Bugn de benzer durum sz konusudur. Tarihi bilinmemekle birlikte, Hindistan'dan pirin getirildii, tarmnn ran ve Irak'tan Suriye ve Msr'a kadar yapld anlalmaktadr. VII. yy Arap fetihleri srasnda fatihlerin Irak'ta pirince rasadklan ve bunun onlar iin bir yenilik olduu anlalmaktadr. Basra blgesinin fethinde bulunan bir Arap tarafndan anlatlan yk ilgintir:1
Bir Arap birliince sazlk bir yerde pusuya drlen ranl askerlerden birinde hurma, tekinde de daha sonra pirin olduu anlalan iki sepet kalmt. Arap komutan askerlerine, "Hurmalar yiyebilirsiniz ama die-

182

EKONOM

rini yemeyin, o dmann bize hazrlad bir zehir olabilir, "dedi. Askerler burmalar yiyip dier sepete dokunmadlar ama bir at pirinci yemeye balad. Askerler at zehirlenmeden yiyebilmek iin kesmeyi dnr-lerken, atn sahibi acele, etmemelerini, zaman geldiinde gerekeni yapacan syledi. Ertesi sabah atn lmediini grdklerinde, atete pirincin kabuklarn yaktlar. Komutanlar "Allahn adyla yiyin, " dedi. Askerler pirinci yediler ve ok lezzetli buldular.

Pirin tarm ve tketimi Arap ynetiminde batya yayld. Arivlerde baka tahllarn da adlan gemektedir. Bunlar arasnda, bugn de Ortadou'nun ve zellikle Msr'n balca besin maddelerinden olan bezelye, fasulye, mercimek ve nohut bulunmaktadr. inde ya bulunan bitkiler ok nemliydi ve bu bitkilerin yalar aydnlatma, sabun yapm ve yemek iin kullanlyordu. Ortadou ve Kuzey Afrika blgesinde, en nemli ya kayna olan zeytin nde gelen rnlerinden biriydi. Blgeye doudan gelen ve Arap-Mslman ynetimi altnda batya giden bir baka besin maddesi de eker kamyd. eker kam ran'da "eker" ve "Kand" olarak bilinirdi. Her iki szck de "sugar" ve "candy" olarak ngilizce'ye gemitir. Helen-Roma dnyasnda pek tannmayan eker yalnzca tp alannda kullanlrd. ecekler ve yiyeceklerin tatlandrlmas iin bal kullanlrd. Or-taa'da retimi Msr'a ve Kuzey Afrika'ya dek yaylan eker, Mslman Ortadou'nun Hristiyan Avrupa'ya ihra ettii balca maddelerden biri oldu. ekerkam tarm ve plantasyon sistemi Kuzey Afrika'dan Mslman spanya'ya, oradan Atlantik adalarna, sonra da Yeni Dnya'ya yaylmtr. Baharat Ortadou'da eitli blgelerde yetitirilir, ayrca Gney ve Gneydou Asya'dan da ok miktarda ithal edilirdi. Bat dnyasna Ortadou'dan yaplan bu nemli ihracat, Avrupal denizci devletler tarafndan Asya'ya bir deniz yolu alarak denetim altna almasna dek srd. Scak iklime sahip blgelerde
183

KESTLER

yiyecekler, zellikle de et abuk bozulmamas iin tuzlanarak saklanrd. Bu yntemle korunan yiyeceklerin yenmesi iin baharat ok gerekliydi. Hayvanlarn beslenmenin yan sra, ulatrma iin de younlukla kullanld bu toplumda hayvan yemi de nemli bir gereksinimdi. Souk iklimli blgelerde giyim iin balca malzeme olan deri ve yn, scak iklimlere uygun olmadndan ince giysiler iin ilenebilir rnler gerekiyordu. zellikle tanesi ok nemliydi. Ketenin, Ortadou'da,, zellikle mumyalarn sarld bezlere bakarak Msr'da ank alardan itibaren retildii anlalyordu. Pamuk, Dou Asya'dan gelmi, ilk olarak ran'da rastlanm, oradan da batya tanmr. Dut aacyla beslenen ipek bceinin rn ipek VI. yy'dan sonra Ortadou'da retilmeye balamtr. zellikle Suriye ve ran ipeklileri ok beenilirdi. Boya ve koku retmekte kullarilan bitkiler de iyi giysileri tamamlarlard. Papirs, ok nemli dier bir sanayi rnyd. Nil kylarnda byyen bir sazdan elde edilen papirs nce parmen, sonra da kat bulunana dek Dou Akdeniz dnyasndaki temel yaz aracyd. Sebze ve meyve yetitiricilii de olduka yaygnd. Daha nceki dnemlerde balca meyveler hurma, incir ve zmd. Meyvesinin yan sra, arap retimi iin de yaplan zm tarm slamiyet'ten nce ok daha yaygnd. Hurma ise zaten vaha ve yar l iklimi bitkisidir. Kays ve eftali gibi Ortadou'nun teki meyvelerinin ou, ran ve dou kkenliydi. Bat'da halen enginar, spanak ve patlcan iin ilk geldiklerindeki Arapa ve Farsa adlar kullanlmaktadr. Narenciye tanmnn ilgin tarihesi ok net deildir. Birok Ortadou dilinde portakal iin Portekiz'den (Portugal) tretilerek Trke "portakal", Arapa "bortakal" ad kullanlr ve Af184

EKONOM

ganistan'a de benzer adlarla anlr. Aslnda in ve Hindistan'da daha nceden tannan portakal Ortadou'ya, XVI. yy balarnda Portekizliler getirmitir. Pers mparatorluu'nda narenciye meyveleri slamiyet'ten ok daha nce tannrd. Tevrat ve Pers kaynaklarnda "turun" adnda (Arapa "utruja", branice "ethrog") gzel iekleri olan kk, eki, yenilebilir bir narenciyenin ss iin kozmetikte ve erbetlerde kullanldndan sz edilmektedir. Farsa "narang" denilen bu meyve, Arapa'ya da "naran" adyla gemitir. Portekiz'de ve Bat'daki baka lkelerde buna benzer adlarla anlan yenilebilir tatl bir meyve vardr. Bu meyve, IX. yy Arap airi ibn al-Mutazz tarafndan gen bir kzn yanaklarna benzetilmitir. bn al-Mutazz, byk olaslkla o dnemde Hindistan'dan gelen limondan da sz etmitir. Ortadou'da hzla yaygnlaan limon, Avrupa'ya gitmitir. Avrupa'da bu iki meyve halen Pers-Hint adlar kullanlmaktadr. phesiz Ortadou'ya bu meyveleri Uzakdou'dan Mslman kervanclar getirmiler, Hallar da Avrupa'ya gtrmlerdir. .Ortadou'ya msr, ttn, domates ve patates gibi hi tannmayan Amerikan bitkileri, Bat Avrupallar, zellikle Portekizliler tarafndan getirilmitir. Trk tarihisi brahim Peevi 1635 ylnda konuyla ilgili unlar.sylemitir:2
"\nsanin iini bulandran duman ve kokusuyla ttn 1009'da (miladi 16001601) kafir ngilizler getirmi ve birtakm rutubet hastalklarn iyiletireceini syleyerek satmlardr. Ksa srede zevk dknleri ttne baml bale gelmiler, zevk dkn olmayanlar bile imeye balamlardr. Bu bamlla kudretlilerin ve byk ulemann da ou tutulmutur. "

Yakn zamanlarda, kkeni Ortadou olmayan iki bitki de blgedeki ekonomik ve toplumsal yaam ok etkilemitir. Ortaa balarnda bir Arap gezgini in'den ilgin bir yk anlatr:

T 85

KESTLER

"Kaynam suyla iilen bir bitkinin ve tuzun tm gelirinin sahibi kral. Sakh adndaki bu bitki her ehirde ok pahalya satlyor. Bu bitkinin yapra da, kokusu da naneden daha ok ve acmtrak bir tad var. Kaysalanyor." , nanus suya atlyor. Tm kamu maliyesi geliri, bu bitkiden, tuzdan ve kelle vergisinden

XL. yy'da nl yazar el-Biruni, in ve Tibet'teki ay tarm ve kullanm ile ilgili daha ok bilgi vermektedir. ran'a ay ime alkanln XIIL yy'da Mool fatihlerin getirdii biliniyor ama fazla yaygnlamadndan buradan batya ilerlemesi hakknda bir kant bulunmamaktadr. ran'da ayn yaygn olarak iilmeye balamas, Rusya'dan getirildii XDC. yy bana rastlar. XX. yy'da Trkiye ve ran'da devlet tevikiyle ay tarm yaygnlatrlmtr. Bunun bu lkelerde yetimeyen kahveye bamll azaltmak iin yapld dnlebilir. ay tarm ok nemli olmam, yalnzca yerel tketim ve biraz da ihracat iin yetitirilmitir. ayla 1700'de tanan Bat Marip, aym ok tketildii bir yerdir. Buraya ay Fransz ve ngiliz tccarlar, Kuzeybat Afrika'nn Avrupa pazarlarna katlmas beklentisiyle getirmitir. Fas'n milli iecei, nane yapraklanyla yaplan ay olmutur. te yandan kahve, blgenin tamamnda en nemli iecektir. Kahvenin, Habeistan'dan' kt, adn bugn de yabani kahve bitkilerinin yetitii Kaffa'dan ald bulunan kantlar arasndadr. XTV. ya da XV. yy'da kahve Kaffa'dan Yemen'e getirilmitir. Msrl bir yazar unlar sylemitir: "Msr'a Ye-men'de adna "kahva" denen bir ikinin yayld, Sofi eyhlerinin ve bakalarnn dua ederken uyank kalmak iin itii haberi geldi." Yazar, Yemen'e kahveyi Habeistan'a giden bir gezginin getirdiini anlatr:4
"Aden'e dndkten sonra hastalanan adam getirdii kahveyi iip iyileti. Kahvenin halsizlii ve yorgunluu giderip vcudu canlandrdm fark etti. Kendisi bir Sofi olunca, teki Sofiler de kahve imeye baladlar. Ardndan halkn tamam, aydnlar da sradan insanlarda imeye bala-

186

EKONOM

dlar ve kahve ime alkanl yayld."

Gerekten de kahve ime alkanl yaygnlamt. 1511'de kutsal Mekke ehrinde kahve iildii belirlenmitir. Byk bir olaslkla buradan da lkelerine dnen haclarla birlikte Suriye'ye, Msr'a, iran'a ve Osmanl topraklarna gitmitir. XIX. yy balarna dek kahve ran'n en nemli iecei olmutur. Bat dnyas ay in ve Hindistan'dan daha ucuz, daha kaliteli ve daha bol bulurken, kahve bir sre bir Ortadou tekeli olmutur. Avrupa'da kahve, kahve ienler ve kahvehaneler kmsenmitir. stanbul'daki Venedik elilerinden Gianfrancesco Morosini 1585 ylnda gittii bir kahvehaneden yle sz eder:
"Bu insanlarn tm, kt giysili, ii gc olmad iin zamanlarn boa harcayan kiilerdir. Srekli bir yerde oturarak insanlar arasnda, sokaklarda ve dkkanlarda, "Kavee" dedikleri bir tohumdan yaplan, olduka scak kara svy ierler."

1610'da Trkiye'yi gezen ngiliz George Sandys'in grleri ok daha olumsuzdur: "Tm gn kahvehanelerde otururlar ve "Koffa" adn verdikleri ok scak iecei ierler. tikleri is gibi kara renktedir ve tad da ona benzer..." Ne var ki, kahvede de, kahvehanede de Avrupallarn houna gitmiti. retimi ounlukla Yemen'de olan kahve, ok gemeden Ortadou'nun Avapa'ya ihra ettii balca rn oldu. Eskiden ok krl olan baharat ticaretini kaptran Msrllar iin kahve, gittike byyen Avrupa pazarnda, baharatn yerine geecek bir rnd. Avrupa'daki ilk kahvehane, Viyana'da ikinci Trk kuatmasndan sonra ald. Bu hak istei zerine, Trk hatlan gerisinde Avusturya istihbaratna yardmc olan bir Ermeni'ye dl olarak verilmiti. Kahve ve ayn Ortadou'da bu denli popler olmasnn, kahvehane ve ayhanelerin nemli toplumsal merkezler olma187

KESTLER

lannn nedeni kolayca anlalmaktadr. Musevilik ve Hristiyanlk'tan farkl olarak, slamiyette alkoll ikiler yasaklanmtr. Ama yasak tamamen de etkili olamamtr. iirler'de ve baka yazlarda youn olarak iki imenin ve hatta ayyaln kantlar bulunur. Ancak ya zel bir evin yksek duvarlar arkasnda ya da bir slam devletinin yasak kapsamna girmeyen Mslman olmayan halk arasnda, ikinin gizii iilmesi gerekiyordu. Klasik Fars ve Arap iirinde, meyhane ve meyhanecinin iirdeki sembolleri, Hristiyan manastr, keiler ve Zerdt rahipler olmutur. Hogrldklerinde bile bunlann gizli olmas zorunlu olduundan Ortaa slam ehirlerinde Bat'daki meyhanelerine benzeyen hibir yer bulunmuyordu. Bu boluk kahvehane ve ayhanelerle gideriliyordu. Ksa sre iinde kahvehanelerin ihanet ve dedikodu, en kts de kumar yuvalan olduu ikayetleri balamt. Blgede ilkel tarm teknikleri kullanlyordu. Daha nceki alarda kullanlan basit tahta ve tekerleksiz saban, blgedeki baz yerlerde gnmzde de kullanlmaktadr. Genellikle sabana katr, kz, ounlukla da at koulurdu. Zengin nehir vadisi blgelerindeki tarmda verimli rn almak iin ok abaya gerek olmazd. Bazen ylda iki rn alnd iin daha sert ve zayf olan iklimlerin teknolojik icatlar gerektiren glkleri olmazd. Bu lkelerdeki iki karakteristik olgu, teknolojik gelimelerin olmamasnn baka bir nedeniydi. Manastrlarda rn yetitirmeye kendilerini adayan eitimli kiilerin, eitimli iftilerin, niversite eitimi alm, iftliini idare ederken eitilen, karlat tarm sorunlar iin eitiminden yararlanan ngiliz tara beyinin karl bu toplumlarda bulunmuyordu. Ortadou'nun birka istisna dndaki eitimli beyleri iftilikle uramaz, iftiler de'eitimli olmazd. Genel olarak, tarmdaki teknolojik ge188

EKONOM

meyi salayan entelektel disiplin, teknik beceri ve tarmla i ie olma eksiklii sz konusuydu. Klasik slam dnemi, sulama dnda tarm teknolojisine pek katk salamamtr ama Ortadou'daki tccarlar ve iftiler zellikle gda maddesi rnlerinin eitliliinin artmasn salamlardr. Dou ve gneydou Asya rnlerinin batya gidii slamiyetten nce balamtr. Eski Irak'ta ve ran'da Dou Asya kkenli rnler yetitirilmitir. Daha batda bu rnler, egzotik, lks ve pahal rnler olarak grlmtr. rnein eski Roma'da eftali tannan bir meyveydi ve bugnk ad olan "peach" bir Roma terimi "persicum malum'dan (ran elmas) gelmektedir. lk kez slami fetihlerle Bat'da Avrupa'dan, Dou'da in ve Hindistan'a dek tek bir ekonomik ve siyasi birim oluturulmutu. Yeni rnlerin kefedilmesi ve yaylmasnda, byk olaslkla Basra Krfezi'nden Hint Okyanusu'na ve daha ilerilere giden Mslman denizcilerin, Orta Asya'da bulunan Mslman gezginlerin ve askerlerin nemli etkileri olmutur. slamiyet dneminde ran'dan Mezopotamya'ya, Kuzey Afrika'ya ve Avrupa'ya doru gerekleen hareket, pamuk, enginar, pirin, karpuz, muz, patlcan, narenciye ve eker kam gibi eitli gda maddeleri, baharatlar, iplik yapmnda kullanlan rnler, hayvan yemi, tpta ve kozmetikte yararlanlan bitkileri de ieriyordu. Ortaa Mslman gezginlerince, her birinin eitli alt trleri bulunan olduka geni bir rn eitlilii anlalmr. 1400'de Kuzey Afrika kylaryla ilgili bir yazda, altm be eit rn, otuz ak eit armut, yirmi sekiz eit incir ve on alt eit kays olduu anlatlmtr. Ortadou'da en byk beceri, byk nehirlerin sularn koruyarak datmak zere yaplan olduka hassas kanal sisteminde, yani sulama alannda sergilenmitir. Bu yalnzca iftilerle yaplmam, brokratlann ve teknokratlarn da katklaryla ger189

KESTLER

ekletirilmitir. Kimi tarihilere gre, nehir vadisi toplumlarn merkezi sulama ileri, modern brokratik devletle gdml ekonominin ekirdeini rneklemektedir. Tahl kaybn nlemek zere harman, ounlukla orak ile yaplrd ve tahl yk hayvanlan ya da kleler tarafndan dndrlen deirmenlerde ya da el aletleriyle havanda tlr-d. Bugn de blgede baz yerlerde bu yntemler kullanlmaktadr. Msr'da toprak her yl Nil'in tad alvyonlar sayesinde yeniden gbreledii iin gbreye gerek olmazd. Genellikle de en ok gerek olan yerlerde gbrenin bulunmamas, topran tkenmesine neden olurdu. Bu durum Irakta nehirlerle gelen tuzlu birikintilerle daha da oalrd. Dzenin ve bansn hakim olduu zamanlarda buralar kurutulur ama kark zamanlarda bu yerlerle ilgilenilmezdi. iftiler, nehirlerin yeterli su braktktan nehir vadileri dndaki topraklan bir yl ekerler, bir yl da nadasa brakrlard. Antik alarda dahi erozyon sorunu yaanmt. Ortaalarda ve gnmzde de durum deimemitir. Gebelerin her sivil dzen bozulmasnda, lden tarm topraklarna gitmesi, ln ekilen topraklar aleyhine genilemesiyle sonulanmtr. ln ilerlemesinin birka nedeni vard. ln genilemesinin nlenmesi iin savunma hatlanna ihtiya vard. Sivil dzen kesintiye uradnda l geniliyordu. Daha somut bir neden de keiydi. Otu kesip yiyen koyunun tersine, kopartp yiyen kei, otla birlikte topran st tabakasn da kaldrd iin toprak zayflayarak rzgarla uuyordu. Bunun yan sra, keiler aalarn kabuklarn da yediklerinden aalan ldryordu. Bu nedenle rzgara ak hale gelen ovalar yine toprak kaybna uruyordu. Blgenin byk bir blmnde bu ve baka etmenler-nedeniyle toprak kayb meydana gelmitir. Bu durum,
190

EKONOM

modern alarn ekili topraklan, eski alarn arkeolojik buluntulanyla karlatrldnda aradaki arpc farkla aka grlmektedir. XIV. yy'da yazan ibn Haldun, "bina, heykel, ehir ve ky kalntlarndan gemite byk bir uygarln varolduu anlalan Kuzey Afrika'da ykmn hkm srdn" anlatr.5 Mali ve baka belgeler, tarm rnlerinin ve onlardan salanan gelirlerin Roma'nn son alarndan itibaren azaldn gstermektedir. Bu durum Arap istilalar zamannda daha da artm, ksa sreli bir dzelmenin ardndan slami Ortaa'da da srmtr. Bu gerilemenin pek ok gstergesi bulunmaktadr. Ortadou ve Kuzey Afrika'daki birok blgedeki terk edilmi kyler, iftlikler ve kuyular, retimin dolaysyla da gelirin azalmasnn belgesel kantlandr. Bununla birlikte, genellikle vergi yk, tefeciler ve benzeri sorunlarla kyden ehre g ve nfusta azalma olduu da anlalmaktadr. Hkmetin, st snflann ve bir lde de dinin, topra ilemeyi ve ileyenleri aa grmesi, tanmsal retimdeki dn nemli bir nedenidir. slamiyet bir kervan ehrinde domutu. Hz. Muhammed'in ailesi tccard ve lmnden sonra taraftarlan fethettikleri byk imparatorluu tm eyaletlerde bir garnizon ehirleri andan ynettiler. ok gemeden bu garnizon ehirleri, slami kltr ve renimin merkezleri oldu ama krsal kesim daha uzun sreler slamiyetten nceki eski dinlere bal kald. Zaman iinde kyller de slamlatnld ama yine de eski izler silinmedi. ehirli Mslmanlann, Mslman olmayan kylleri ynetmesi rnei, Balkanlar'da ve Hindistan'da yeni Mslman imparatorfklann kurulmasyla yeniden yaand. Hz. Muhammed'in hadislerinde ska ticareti vd grlrken, ok aznda tanma sayg grlr. Benzer biimde, eriat da ehirlilerin yaamlanna ve sorunlarna daha fazla ilgi gstererek bunlan en ince ayrntlanyla inceler ve d191

KESTLER

zenler. Kyllerin durumuyla, vergilerin denmesi dnda, fazla ilgilenmez. Devletin ve tarm alanlarnn, tarmdan anlamayan ve blgelerinin uzun vadeli refahn pek dnmeyen askerlerin denetimine giren ekonomi yznden durum ok daha kt bir hl ald. Blgedeki topraklarn byk blm yan kuraktr. Tanma ve bykba hayvanlarn otlamalarna uygun olmayan bu topraklar, kei ve koyun yetitirilmesi iin yeterliydi. Bu hayvanlardan et, yn ve postun yan sra, Ortadou'nun balca besin kayna olan st ve yourt elde ediliyordu. Blgeye bin yldr hakim olan gebe hayvanclk kltr ile ilk ilkel tannn birlemesi uygarln balamasn salamtr, Tarih ncesine dek giden deve gerlii bedevilerin ekonomisinin ve yaam biiminin merkezi olmasnn yannda, ban zamannda da, sava zamannda da nemli bir ulam arac olmutur. Eski Arabistan'da ok at olmadndan, atlar adlan ve soylaryla anlrd. slamiyet yayldktan sonra ran, Bizans, sonrasnda da Berberi hayvanlan kullanan Arap yetitiricileri srlerini olabildiince genilettiler ve bozkrlarn otlaklarndan fazlasyla yararlandlar. Avrasya bozkrlarnn gerleri arasnda da atn nemi bykt. almas ya da eti iin az sayda iftlik hayvan beslenirdi. teki uygarlklar iin nemli olan domuz, slamiyet'in Musevilikle paylat bir tabu nedeniyle yasakt. Kimi tarihilere gre, Mslman fatihler spanya'ya, Balkanlar'a ve Bat in'e ulatklarnda domuz, fethin corafi snrlarn izmitir. Bu lkelerde yzyllar boyu Mslman egemenliine srd halde, domuz yetitiren ve yiyenler arasnda slamiyet kk sal-mamtr. Kmes hayvanlan et ve yumurtalan iin beslenirdi. Msr'da tavuk yetitiricilii, Batllar'n ilk grdklerinde hayrete dtkleri bir teknikle yaplyordu. 1655 ylnda Msr'a giden Fransz gezgini Jean de Thevenot yle anlar:6
192

EKONOM

"Kahire'de rastladm ilgin eylerden biri de tavuklar kulukaya yatrlmadan yumurtalardan civciv karlmas, bu civcivlerin de kiloyla satlmazyd. Burada yumurtalar lk frna konur ve frnn ss doal sya ok yakn olduundan civcivler oluarak yumurtadan karlar... Frnlar azlarna deve ya da kz dks koyarak strlar ve her gn eskisinin yerine yeni scak dk koyarlar... Bazlar bunun iklimi scak olduu iin Msr'dan baka bir yerde yaplamayaca grndeler ama Floransa Byk Dk bunu yapanlardan birini getirtip Floransa'da da yaptrtmtr. Bunun Polonya'da da yapldn duydum.."

Kuluka makinesi ad verilen bu yntem, Thevenot'nun da belirttii gibi daha sonra Avrupa'ya da gitmi ve ok yaygn biimde uygulanmtr. Bat Avrupa'da hayvanclk ile tanm yakn bir iliki iindeydi ve genelde ayn ellerde bulunuyordu. Ortadou'da gebeler ile kyller arasnda daha eski alardan gelen bir atma ve ayrlk sz konusuydu. Hayvanclk ile tarm birbirinden ayryd, ounlukla da kartt. Bir kyl gndelik iler iin birka hayvana sahip olabilirdi ama tama iin de, eti iin de hayvan yetitirmek gebenin iiydi. Bu atma eldeki en eski Ortadou yklerinden biri olan Habil ile Kabil yksnn banda da gemektedir. "Bu kardelerden biri hayvanclk yapyordu ve kurban olarak bir hayvan getirmiti. teki karde tarmla urayordu ve doann rnlerini getirmiti. Allah gebeleri seerek hayvan kurban kabul etti ve doann rnlerini reddetti. Bunun zerine kyl Kabil, gebe Habil'i ldrd." Ortadou'nun tarihinde genellikle bunun tam tersi gereklemi, yani gebeler kyllere saldrmlardr. Ortadou'da ekili topraklarn tamam gebelerin yaadklan llerin ok yaknndadr. Gebeler de sivil otoritenin savunmasnn her zayflaynda bu durumdan yararlanmaya hazr olmulardr. Uygar topraklarn gney ve kuzey snrlarnda, Arabistan llerinde ve Avrasya bozkrlarnda imparatorluk olmay bekleyen gebe krallklar ve beylikleri bulunuyordu.
193

KESTLER

Sanayi iin zellikle de ortaalann en nemli sanayii olan kumalk iin hem hayvanclk hem de tarm hammadde salyordu. Avrupa'ya yaplan kuma ihracatnn nemini Ortadou kkenli kuma adlan da gstermektedir: Musul'dan Muslin, am'dan "damask" (damascus) ya da teknik terimler olarak "taffeta" (Farsa taftah) ve "mohair" (mukhayyer) gibi. Minderler, duvar kaplamalar ve dier deme eyas da retilen ve ihra edilen kumalara dahildi. Deri ve yn gebeler, pamuk ve keteni kyller salard. nemli hammaddelerden kereste, ok az bulunduu ve pahal olduu iin ithal edilirdi. Mineraller de ok nem tayordu. Metaller madenlerden karlr, kil ve ta gibileri de toplanrd. Tarih ncesi alardan beri Ortadou'da bakr, altn ve gm madenleri iletiliyordu. Bronz, milattan nce bin yl nce Dou Mezopotamya'da, iki bin yl nce Msr'da yaplyordu. Kalay, uzaklardaki "kalay adalar'ndan yani Cornwall'dan, demir de Trariskafkasya, Ermenistan ve bugnk Dou Trkiye'den getiriliyordu. Ortadou madenlerinin ou antik alarda tkendii iin birok slam devletinin gvencesi uzaklardaki lkelerden ve uzak eyaletlerinden yaptklar ithalatt. ran'da, Ermenistan'daki uzak blgelerde, yukan Msr'da ve Sudan'da maden kalmt ama Ortadou'da, yani Msr ve Mezopotamya'da neredeyse tmyle tkenmiti. Gm ile altn baka yerlerden getirtiliyordu. Olaylarn akn bu madenlerin aranmas ve getirtildii yollar nemli lde etkilemiti. Afrika madenleri ve zellikle Sudan ile Msr arasnda kalan snr blgesinde Assuan'n gneyinde Allaki, slam dnyas iin en zengin altn kaynaklanndan biriydi. Altn ve kleler, Mslmanlar'in Sahra'nn gneyine inme nedenlerinden biriydi. Gm, zellikle eski Sasani topraklannda olmak zere birok yerde bulunuyordu.
194

EKONOM

Sanayi teknikleri ilkel haliyle kalmt. Baz istisnalar dn da, insan ve hayvan gc tek enerji kaynayd. cat edilen ve kullanlan birka kk otomatik makine daha ok oyun cak gibiydi. Mancnkt ve deirmen, bunlar dndaki tek ma kineydi. Bugn de kullanlan, hem su hem de rzgarla alan / deirmenler ok eski alardan kalmadr. Ancak deirmenle rin says Ortaa balarnn Bats ile karlatrldnda bile ok azd ve snai amal deil, yalnzca tahl tme ve sula ma amal kullanlyorlard. Dier makine de, savalarda tututurucu svlarla dolu kovalan dman gemi ve ehirlerine fr latmak iin kullanlan mancnklard. Avrupa'dan top ve topu nun Ortaa'n sonlarna doru ithal edilmesine kadar, manc nklar, bkmeyle, gerilimle ve en ok gelitirildiklerinde de bir dizi karlkl arln hareketleriyle kullanlrd. Bu yntem 4 i le, daha byk glleler, daha byk bir kuvvetle, daha uzakl lara frlatlyordu. Kalkan, kl, zrh ve haner gibi teki sava aralar, sanayi retiminde ve uluslararas ticarette mal olarak nemli bir yere sahipti. Uygun hammaddeler olmadndan enerji retiminde ilerlenemiyordu. Bat Avrupa'daki odun ve kmrden ya da pek ok rmak ve alayandan salanan su enerjisi ile karlatrlabilecek hibir ey yoktu. Petrol vard ama kartlmas ve kullanlmas daha ok uzun a'lar sonra mmkn olacakt. Petrol, eski ve ortaalarda ancak kendiliinden yzeye ktnda kullanlrd. Petrol, Zerdt Iran'nda tapnaklardaki kutsal alevi yank tutard. slam ve Bizans imparatorluklarnda ise petrol, sava silahlan iin patlayc karm yapmnda kullanlrd. Giyinmekten sonra gelen en temel gereksinim barnmakt. zel ve kamuya ait binalarn inaat, deme ve sslemesi iin gereken malzemelerin retimi iin pek ok sanayi gelimiti. ehirlilerin gereksinimleri arasnda kap kaak, baka eyalar,
195

KESTLER

kokular, sabunlar, yaz iin mrekkep, parmen, papirs ve daha sonralar da kat yer alyordu. teki uygarlklarda sanayi retimi iin nemli bir itici g olan ulam, slam topraklarnda o kadar nemli deildi. Byk bir olaslkla odunun ve madenin az olmas nedeniyle tekerlekli aralar ok az kullanlrd ve onlar iin ok az yol yaplmt. Kimi zaman tekerlekli arabalarn varlndan sz edilir, hatta bazen anlatlr ve resimleri izilir ama bunlar olaanst eyler olarak grlmtr. Fas'n yerlisi olan ibn Batuta, XIV. yy'da Fas'tan Ortadou yoluyla Orta Asya'ya seyahatinde, bozkrn Trk halklan arasnda grd tekerlekli arabalar anlatacak denli nemli bulmutur. XVIIL yy'da Fransz gezgini Vol-ney unlar sylemitir:7
"Suriye'nin hibir yerinde tek bir araba olmadn belirtmem gerekir. Herhalde bu, hkmetin onlara el koyaca iin biranda byk bir kayba uranlacandan korkulmas yzndendir."

Genellikle ulam rmak ve denizlerden ya da yk hayvanlar ile salanyordu. lk olarak M. ikinci bin ylda evcilletiril-mi olan develer 600 kilo tayor, gnde yz kilometre yryor ve su imeden 17 gn gidebiliyorlard. Ne var ki, develerin kullanm her yere uygun deildi. Osmanl malzemelerini tamak iin Suriye ve Anadolu'dan getirtilen ok sayda deve Balkanlar'm rutubetli ikliminde hastalanarak ld iin Os-manllar'n ilerlemesi aksamt. te yandan, kuru Ortadou ikliminde, develer gerekten herhangi bir araba ve yol sisteminden ok daha az masraflyd. Ksa mesafelerde eek ya da katr bile insan ve mal tanmas iin yeterli oluyordu. Daha farkl bir konu olan su ulam, ok eski alardan itibaren hem Akdeniz ve dou denizlerinde, hem de i sularda gerekletirilmiti. Roma tarihilerince yaplan hesaba gre, buday Roma mpa-

196

EKONOM

ratorluu'nda karayolundan 120 kilometre tamak, Akdeniz'in bir ucundan dierine denizden tamaktan daha pahalyd. slam alarnda da benzer durum sz konusu olmal. Tekstil retimi aile iinde yaplr, zanaatkarlar evlerinde aileleriyle ya da kk atlyelerde alrlard. retim ncelikle topluluk, aile ve yerel gereksinimleri karlamak iin yaplrd. En bata hal olmak zere, birka rnn uluslararas ticareti yaplrd. Sanayi kurulular bazen daha byk lekli olurdu. rnein, Ortaa Msr'na ait belgelerden bir giriimci tarafndan gndelik cretle keten iilerinin tutulduklar anlalmaktadr. Msr sanayinde nemli bir yeri olan ekerin rafine edilmesinde de benzer uygulamalar vard. Devlet, bazen tevik salama, bazen hkmdarlarn para yatrmlar, bazen de tekeller oluturma gibi yollarla sanayiye mdahale ederdi. "Tiraz" byk bir neme sahipti. Klasik Arapa'da tiraz, kral tarafndan giyilen ya da giyilmesine izin verilen bir eit ilemeli brokar kuma anlamna gelmektedir. Onu yalnzca hkmdarlar ve hkmdann zel olarak onurlandrmak istedii kiiler giyebilirdi. Tirazn bir tr eref ve madalya sistemi zellii tamas nedeniyle retimi ilk yzyllarda kskanlkla korunan bir devlet tekeliydi. Tiraz atlyeleri devlete aitti, yneticileri de devlet memurlaryd. Zamanla bu sanayi de yaygnlat. Kimi zaman devlet, sava gemisi ve baz silah trlerinin yapm gibi sava retimlerini de denetim altna alrd. Devlet fiyatlar belirlemek iin ekonomik yaama mdahale ederdi. Bu mdahale antik alara, zellikle de byk apl olarak bunu ilk kez yapan Roma imparatoru Diocletian'a dek uzanr. Hz. Muhammed'in bir hadisinde "Fiyatlan yalnzca Allah belirler." (Bu da laissez-faire ekonomisinin ak bir ifadesidir) denilmesine karn Mslman yetkililer, ounlukla Ortaa ekonomistlerince "adil bir fiyat" olarak adlandrlan fiyat

197

KESTLER

belirlemesi yapmaya almlardr. Ancak bu politikalarn neredeyse tamam baarya ulaamamtr. Baz hkmdarlarn fiyat belirlemesinden de te, tekelleme giriimleri olmuar. Msr'da Memlukler'in son dneminde, biber ticaretinden vergi alarak kazand paralan gren hkmetler, bu kadan yerine tm kr elde etmek iin biber ticaretini tccarlardan almlardr. Msr Memluk Sultan Baybars'n (1422-38) devlet tekellerinde anla gitmesi, transit ticaretinin bozulmasna neden olmu ve Portekizliler, Afrika'nn evresinden dolamak zorunda kalmlardr. slami dnemin dier alanlardakine benzer biimde, sanayide de gerekletirdii nemli bir gelimesi, eitli blgelerin, bir tarafta Dou Akdeniz dnyasnn eski uygarlklar ile teki tarafta slam mlekiliinde yeni bir gzellii kefeden ran dnyasmn gelenek ve tekniklerini byk bir uyumla bir araya getirmesidir. Dou ve Bat Asya, XIII. yy'daki byk Mool is-tilalaryla ilk kez tek bir hkmdarn ynetimine girmi ve Ortadou, zellikle de ran, Uzakdou'nun stil ve zevklerine ak duruma gelmitir. Deerli madenleri arama ve karma almalaryla yaygn bir datm ve dei toku sisteminin gelimesi tevik edilmi, ayn zamanda da kolaylamtr. Eski Bizans topraklannda altn, eski Sasani topraklannda da gm olmak zere ayn anda iki ayr parann kullanlmas, iki madenli bir ekonominin ve bir para deiim sisteminin gelimesini salamtr. Byk yerlerdeki byk lekli ticaret gereksinimiyle sarraf snf olumutur. Giderek her ticari merkezde grev alan sarraflar, daha sonralar gelimi bir bankaclk sistemi kurmulardr. Kuran'da "Allah almaya ve satmaya izin vermi, ancak faizi yasaklamtr. Faize bavuranlar cehennem ateinde yanacaklardr..."- denilmektedir (2:275). Faiz yasa, Kuran'da ak bir
198

EKONOM

ekilde dile getirildii gibi hadislerde ve fkhta da vurgulanmtr ve bir yerde bir tek faiz ileminin otuz zina suundan daha kt olduu yazlmtr. Faiz yasa Mslmanlar tarafndan daima ciddiye alnmtr. Gnmzde de hl bankaclk ve yatrm konusunda gerek mminler sknt ekmektedirler. Pek ok hukuku ve ilahiyatya gre bu yasak,.yalnzca ar faiz deil, her trl faiz iin geerlidir. Kuraln byle kat bir biimde uygulanmas kredinin, bylece de byk lekli ticaretin geliimini nleyecekti. Ancak hukukular ve tccarlar baka konulardaki gibi bu konuda da bir yol buldular. Bu yol ile, teknik adyla "hile-i seriye" ile yasalar inemeden kredi, ortaklk, yatnm, hatta bankaclk ilemlerini dzenlediler. slamiyetin balca ykmllklerinden biri Mekke'ye hacca gitmektir ve her Mslman'n en az bir kez gitmesi gereklidir. Bu yolla uzun mesafeli ticaret gelimitir. Her yl gerekleen hac ile slam dnyasnn her blgesinden ok sayda Mslman'n bir araya gelerek ayn kutsal yerlerde ayn treleri yerine getirmeleri, ortak bir kimliin yerlemesi ve srdrlmesi asndan olduka nemlidir. slam dnyasnda ounlukla ok gl olan yerel gelenekler olduu halde, hemen hemen balangtan itibaren ehirlerin uygarlklannda, standartlar, toplumsal adetler ve deerler asndan Ortaa Hristiyan dnyasnda benzeri olmayan bir birlik derecesi vardr. Raid el-Din, "Frenkler yirmi be dil konuur ve hibiri dierinin dediini anlamaz." demektedir.8 Mslman dnyasndaki dil birliine, yani iki dilin, Bat Avrupa'daki Latince gibi yalnzca kk bir ruhban snfnn dili olarak kalmasna deil, pek ok dzeyde yerel dil ve lehelerin yerini almasna alm olan bir Mslman asndan bu olaan bir yorumdur. slam dnyas, fiziki olduu kadar eski ve ortaalarda ei grlmeyen kltrel ve toplumsal bir hareketlilie sahip
199

KESTLER

olmu ve hem denizde hem de karada uzun mesafelere kadar giden bir haberleme a oluturmutur. Ancak bu yollarn biri korsan, dieri ekiya tehdidi ile tehlikeliydi ve her ikisi de ok ar ve zahmetliydi. Deniz yolu, kara yolundan biraz daha ucuzdu ama yine de ikisi de pahalyd. Tm bu nedenlerden dolay, uzaklara yaplan ticaret, bu bir giriimin tehlikelerini hakl klacak derecede pahal rnlerle snrlyd. Bu adan, modem ticaretin nemli rnlerinden besin maddeleri, eski zamanlarda kstl bir neme sahipti. Besin maddeleri ok yer kaplad ve ucuz olduundan, ticareti zahmetine demezdi. ok masrafl, az krl ve fazla riskliydi. Tketim iin besin maddesi retimi neredeyse tamamen yereldi. Az bulunduklar ve pahal olduklan iin kara ve deniz yolu ile nakliyenin risklerine deen ve uzun mesafeli ticareti yaplan mal, kleler, lks eya ve nemli madenlerdi. thalata dayanmadan yerel olarak besin maddesi retilebiliyordu. Ancak demir, altn ve gmn ne pahasna olursa olsun ithal edilmeleri zorunluydu. Uzun mesafeli ve geni boyuttaki insan ticareti temelde s-lami dnemdeki bir gelimeydi ve tarihin ac bir cilvesiyle kayna slami hukukun insancl etkisiydi. Kle nfus, eski imparatorluklarda, hatta Hristiyanln ilk alarnda genellikle yerel kaynaklardan salanrd. Borlu ya da sulu olanlarn kle olmas, aileleri tarafndan terk edilen ocuklarn "kle olarak" evlat edinilmeleri ve kendilerini ya da ocuklarn kle olarak satanlar kle kaynaklarnn srekliliini salard. slami fetihlerle ve slam yasalarnn uygulanmaya balamasyla tm bunlar son buldu. slam hukukularnn biimlendirdii ve Mslman hkmdarlarn- ounun kabul ettii ilkeye gre her insan zgrd.
200

EKONOM

Mslman devletin zgr doan vatandalar, Mslman olsalar da, kabul edilen dier iki dinden birine inanyor olsalar da, silahl isyan dndaki bir sulan ya da borlan olduu iin kle olamazlard. Terk edilmi olan ocuklar, kle olduklar ispat edilene dek zgr olurlard. Anne ve babalan kle olan ocuklar da kle domu olurlard ve zgrlkleri verilinceye dek kle kalrlard. zgr insanlar, yalnzca bir cihadda yakalanan kafirler olduklarnda kle yaplabilirlerdi. Bu koulda kendileri de aileleri de yasal ganimet kabul edilerek onlar ele geirenlerin mal olurlard. Kle ailelerden doan klelerin says Ortadou'nun giderilemeyen gereksinimlerini karlamada yetersiz olduu iin imparatorluk snrlarna ok uzaklardan getirtilen dinsiz yeni kleler, ok nemli bir ticaret konusuydu. Bu kleler, zellikle de gen kadn kleler ok pahalyd ama ticaret zahmetine deiyorlard. Saraylarda, zengin evlerinde ve baz dini kurumlarda alacak hadmlara ok rabet gsterildii iin gen erkek kleler hadm edilerek fiyatlar artrlyordu. slami hukuka gre bedensel zarar vermek yasak olduu iin bu kleler slam topraklarna girmeden snrlarda hadm ediliyordu. Kleler ounlukla Avrupa, Avrasya bozkrlar ve Afrika olmak zere blgeden getiriliyordu. in, Hindistan ve dier yerlerden getirilmi kle kaytlar olsa da saylan olduka azd. Kleler Ortaa' dan modern alara dek dzenli bir biimde bu kaynaktan geliyordu. Kuzey Afrika ve Mslman spanya'nn nemli kle nfusu, klenin ngilizce karl olan "slave" szcnn tredii Dou ve Orta Avrupa'daki Slav-lar'dan oluuyordu. Ortaa'da bunlar genellikle Bat Avrupal kle tccarlar ve araclan salyordu. Osmanllar Balkanlar'a girdikten sonra, Dou Avrupa'daki araclar devreden kararak kleleri kaynandan salamaya baladlar. Bat Avrupal klelerin daha az ama nemli bir blm de Berberi korsan201

KESTLER

lar tarafndan salanyordu. Berberi korsanlar 1627 ylnda zlanda'y basarak Cezayir'deki kle pazarna 242 kle getirmilerdi. Bu korsanlar, 20 Haziran l631'de rlanda'daki Baltimore balk kyne de baskn yaptlar. Dneme ait Londra'ya gnderilen bir raporda korsanlarn eleri, ocuklar ve kadn hizmetileri ile beraber toplam 107 Baltimore'luyu kard belirtilmitir. Olaya ahit olan Peder Dan adl bir Fransz papaz klelerin limana gtrln yle anlatmaktadr-.9
"Onlarn Cezayir'de satldm grmek ok acklyd. Baba ocuundan, kadn kocasndan ayrlyordu. Baba bir tarafta satlyor, kadndan da bir daha bi gremeyecei ocuu ekip alnyordu."

Ayn dnemde Dou Avrupa'daki Tatar hkmdarlar da her yl Polonya, Ukrayna ve Rusya kylerine baskn yaparak binlerce gen kleyi stanbul'a gtryor ve Osmanl mparator-luu'nun ehirlerinde satyorlard. Bu ticaret XVIII. yy sonuna dek srm ve 1783 ylnda Ruslar'n Krm' ilhak etmeleriyle sona ermitir. Avrasya bozkrlanndaki Trkler, ikinci byk kle grubuydu. Bu kleler, slamiyet'in ilk alarndan itibaren Karadeniz'in kuzeyinden in ve Moolistan'a dek uzanan topraklardan yakalanmaya ya da satn alnmaya balanmt. Orta-a'da Dou slam dnyasndaki beyaz klelerin byk blm bunlardan oluur ve zellikle askeri hizmetlerde kullanlrlard. Trk bozkrnn Mslman olmasnn ardndan bu kaynak kuruyunca, Kafkasya'da yeni bir kaynak bulundu. Osmanl ve Pers topraklarna buradan erkek ve kadn, erkez ve Grc kleler getirildi. XIX. yy'm ilk eyreinde Ruslar'n Kafkasya'y ele geirmesiyle birlikte bu kaynak da kurudu. nc ve en uzun sreli kle ticareti Sahra'nn gneyindeki Afrika'dan getirilen zenci klelerle yaplmtr. Roma anda da zenci klelere rastlanmtr ve Msr'da antik alardan itiba202

EKONOM

ren bulunmulardr. Ancak bunlar genellikle istisna olmulardr. Mslman ordularnn Afrika ktasna girmeleriyle ok sayda zenci kle ithali balamtr. Kleler nemli yoldan gelmekteydi: Deniz yoluyla Dou Afrika'dan, Kzldeniz veya Basra Krfezi'nden Arabistan'a, ran'a ve daha ierilere; kara yoluyla Sudan'dan Nil Vadisi'nden Msr'a; Bat Afrika'dan kuzeye doru Sahra'dan geerek Fas'tan Msr'a dek' Akdeniz kysnn tamamna. Bir sre bu ikmal yolu da tropik Afrika'da kurulan Avrupa smrge ynetimiyle nlenmitir. Zenci kleler, sanayide, ticarette, tarmda ve ounlukla da ev ilerinde kullanlyordu. Zenci kleler, Irak'taki bataklk kurutma almalarnda, madenlerde ve zellikle Nubia ve Sahra'nn tuz ve aln madenlerinde ve baz retim alanlarnda kullanlmsa da, Ortaa'n slam ekonomisi, eski dnyadaki gibi temel olarak kle emeine dayal deildi. ok deerli ve pahal olan ve az yer tutan lks mallarn ticareti de yaplyordu. Tekstil, zellikle de ipekli ve brokar en nemli mallard. pekli, Roma'nn son dneminde ve Bizans, Pers ve slamiyet'in ilk alarnda, ticari deeri kadar siyasi nemi de sahipti. peklinin ithalat, sonralar da retimi genellikle kralln tekelindeydi. Zaman zaman Barbar prenslere ipekli kaftanlar hediye verildii iin ipekli ticareti diplomatik bir nem tayordu., Bir sre, ipein doudan ithal edilmesi, getii yerlerin askeri ve siyasi tarihlerinde nemli bir yere sahip olmutur. Gney Arabistan'dan ve daha doudan gelen gnlk ve baka kokulu maddeler dier ticari rnlerdir. Gnlk, Helen-Roma tapnaklarnda, sonralan da Hristiyan kiliselerinde kullanldndan ok nemi bir rnd. Baz modern tarihilere gre gnlk, bir bakma eski dnyann petrol ticaretidir. slamiyet'te tapnma ve dua iin gnlk gerekli olmadn203

KESTLER

dan, bu dinin yaylmasyla birlikte gnlk, slami dnyada deerini kaybetti. Gnlk ticaretinin azalmasnn ardndan, baharat ve zellikle Malabar kylarndan gerilen biber en nemli ticaret rn oldu. Mslman topraklarnda ve tesinde baharat ile biber iin nemli bir pazar vard. Bu rnlerin ticareti ile uraan tccarlar ok zengin ve saygn bir topluluk olmulard. Hafifliklerine karlk pahal olan deerli talar da avantajlyd. Benzer durum, fildii, deerli aalarn kerestesi ve Romallar dneminde sirkler iin ok sayda ithal edilen hayvanlar iin de sz konusuydu. Ortaa'n doruk noktasnda, slami Ortadou'daki ticaret, Avrupa'dakinden daha zengin, daha ileri, daha dzenli ve daha kapsaml durumdayd. Satacak daha ok rnleri, satn alacak daha ok paralan ve olduka gelimi bir ticari iliki alan bulunuyordu. Ancak Ortaa'n sonuna gelinirken roller deiti. Eskiden sanlann aksine, Ortadou ticareti keif seyahatleri ve Portekizliler'in Asya'ya gelmeleriyle sona ermemitir. Bu ticaretin Vasco de Gama'nn Hindistan'a gitmesinden yz yl sonra bile srd artk bilinmektedir. Okyanus tesi keifler de, Ortadou ticaretinin azalma nedeni deildir. Keiflerin ekonomik sonulan, Ortadou'daki deiikliklerin nedeni deil sonucudur. Portekiz'in Bat Avrupa'da kk bir lkeyken, Do-u'da denizci bir lke olarak ticari varlk gsterebilmesi ve bir sre egemenlik kurmas ilgintir. te yandan, Osmanl Trki-yesi, Memluk Msr ve Safevi ran gibi byk Ortadou devletlerinin Portekiz ile rekabet edecek ekonomik gc ya da onu at edecek deniz gcn bulamam olmalar ok daha ilgintir. Ortadou ticaretinin gerilemesini keifler hzlandrm olmaldr, ama ona neden olmamtr. Tarihiler nedenleri baka yerlerde" aramaldr.
204

EKONOM

Gerileme yalnzca slami topraklarla snrl olmamtr. Benzer durum, Bizans topraklarnda ve daha az oranda olmakla zere Akdeniz Avrupas'nda, zellikle de byk ticari devletlerin kuzeybat Avrupa'nn kalknan ekonomilerinin glgesinde kald talya'da da gzlenebilir. Gerileme yalnzca slam dininin davranlarna ya da eriat'a da balanamaz nk varlklar daha nce ticaretin geliimine engel olmam, yokluklar da talya ve Bizans' kurtarmamtr. Birtakm maddi nedenler aka grlebilir. Avrupa'daki ra kiplerinin Amerika'da yeni altn ve gm kaynaklan bulduk lar bir srada, deerli metallerin ve madenlerin bitmesi ya da istilaclara kaptnlmasyla slam devletleri maddi skntya d'|g mtr. Doal felaketler ve veba, slam topraklarn olduu kadar Hristiyan topraklarn da etkilemesine karn, slam topraklar zellikle Dou'da Moollar'n ve Bat'da Kuzey Afrika'y yerle bir eden Hilali Bedevileri'nin istilalar yznden fazlasyla harap olmutu. Uzun vadede, d etkilerden daha ykc olan ey belki de, lkedeki siyasi deiiklikler ve ticaretle ve retimle ilgisi olmayan askeri aristokrasilerin devlete egemen olmasdr. talya herhangi bir fetih ya da bask olmakszn yalnzca daha etkili ve aktif ticari yntemlerle Akdeniz deniz ticaretini ele geirmiti. Ortadou tanm ve sanayisi eker ve kahve gibi birka rn hari, artk ihra edilebilir bir rn fazlalna sahip deildi. Artk Ortadou tccarlan, Avrupa ile Dou arasndaki transit ticarete balanyorlard. Bu yzden bu ticaretin baka yollara kaydrlmas ok neli bir darbedir. te yandan, Batl tccarlar, Bat Avrupa'daki, mali, ticari ve teknolojik ilerlemeler sayesinde, Ortadou pazarlarnda egemen olacaklar kaynak ve beceriye sahip oluyorlard. Osmanl Imparatorluu'nun salad birlik ve istikrar sayesinde de bu pazarlara kolayca ulaabiliyorlar205

KESTLER

di. Karaya Osmanl ordular, denizlere de Osmanl donanmas hkmederken pazarlar da sessiz ve sakince Avrupal tccarlar ele geiliyorlard.

206

10. BLM

SEKNLER
slami uygarlkta da tarihte bilinen tm uygarlklardaki gibi az ya da ok ayrcalkl baz snrl gruplarla halkn geri kalan arasnda farklar olurdu. Bu duruma Klasik Arapa'da zel ve genel anlamnda "hassa ve amma" ad verilir. slamiyette eitlik ilkesi vardr. Bir mminin baka bir mmine doum, soy, rk, milliyet ve toplumsal duruma gre herhangi bir stnl olamaz. Dier karde dinleri gibi klasik slamiyette de kadn ile erkek, kle ile zgr, kafir ile mmin arasnda temel bir eitsizlik kabul edilerek daha aa olanlarn statleri eriat'la belirtilmitir. slami hukuk ve doktrin, mminler arasnda, kabul edilen bu yerleik eitsizliklerden baka hibir ayrm kabul etmez. Dindarlk ve hayr ileri, g, servet ve soyluluktan daha stndr ve insana onur duyurur. te yandan, uygulamada burada da tm toplumlarda kanlmaz olan, varlklarn ocuklarna brakmak isteyen, gce ve servete hatta renime sahip ansl soydan gelen ayrcalkl gruplar olumutur. Osmanhlar'a dek bir aristokrasinin kurulup yerleebilmesine yetecek kadar uzun sren ok az sayda siyasi rejim olmutur. Ortaa'n slami rejimlerinin ounluu i kanklklar, daha ok da dtan gelen fetihlerle sona ermitir. Yeni hkmdarlar, destekileri, akrabalan ve adamlar ile yeni bir g ve servet aristokrasisi kurmutur. Her fetih, fatihleri ile ayn etnik kkenden gelenlere belli bir ayrcalk salamtr ama bu ayrcalk, iki istisna dnda, ksa sreli olmutur. stisnalardan biri, slami devleti oluturup bir sre ynetmi Araplar, di-

207

KESTLER

geri de Ortaa sonlarndan modern alara dek neredeyse tamamen bir siyasi egemenlik ve askeri komutanlk tekeli oluturmu Trkler'dir. Araplar yerli halkn Araplam nfusu ile, Trkler de Osmanl mparatorluu'nu yneten okuluslu sekinler ile olmak zere, ikisi de zaman iinde eitli yollarla zgn emik kimliklerini birletirmilerdir. Doumda eitlik ve evlilikte toplumsal stat anlamna gelen "kafaa" ilkesi, toplumsal snflanmada eriat bilimciler tarafndan tartlan tek konudur. Ancak bu ilke aristokratik bir ayrca-ln tannmas deildir. Eit olmayan evlilikler yasaklanmaz ve fkh uzmanlar arasnda eitsizliin ne olduuyla ilgili bir ortak bir gr yoktur. Bu ilke ile saygn ailelerin, isterlerse uygun olmayan evlilikleri nleyerek onurlarm korumalar amalanmaktadr. Kafaa ilkesi, bir kadnn izinsiz evlenmesini nlemek iin babas ya da yasal hamisi tarafndan veya ocuk ya da hamilelik yoksa izinsiz bir evlilii iptal etmek iin kullanlr. Bir kadnn toplumsal statsnden dk bir evlilik yaparak ailesinin onurunu krmasn nlemek iin bavurulur. Fkhlar gre kadn zaten alt statde olduu iin bir erkek bu tr bir evlilikten toplumsal bir zarar grmeyeceinden, kendinden aa snftaki bir kadnla evlenmesine itiraz edilmezdi. Fkhlar eit statnn belirlenmesi ilgili ok farkl grler savunurlar. Kimilerine gre bu kural yalnzca dinle ilgilidir ve dindar bir kadn kendi isteine karn dindar olmayan bir erkekle evlendirilmesinden korumak iindir. Byk fakh Malik ibn Anas, tm baka alardan "Mslmanlarn Allah'n vahiylerine gre birbirlerine eit olduklarn" belirtmitir.1 te yandan slamiyet'ten nceki ran'n hiyerarik fikir ve uygulamala-nndan etkilenmi olabilecek dier bir fakh ekolne gre kafaa karakter ve dindarlk dndaki konulara ilikindir. Soy, meslek, mali stat ve ihtida etmiler ya da azat edilmi klelerin ocuk208

SEKNLER

lan ve torunlan iin ailelerinin Mslman ya da zgr' olduklar tarih bu konulardan bazdandr. Hassa ile amme arasnda yalnzca ekonomik bir farkllk yoktu, baka bir deyile farkllk sahip olanlarla olmayanlann arasndaki fark deildi. teki edebiyatlarda olduu gibi slami edebiyatta da yoksul bey ile sonradan grme zengin kavram bulunuyordu. Ancak ayn derecede kesin olan, nesiller boyu sren yoksulluun hassa yelii ile uyumlu olmamasdr. Ayn ey doumda, kkende ve statdeki farkllk iin de geerlidir. Hassa bir babann ocuu olmak, hassa bir evde bym olmak en azndan bir hassa statsnn varln getiriyordu. Baka yerlerde ve zamanlarda da olduu zere toplumsal farkllklar, onlar oluturan siyasi ve ekonomik gereklerden daha uzun mrl olabilirdi. Asl g ve servet yok olduunda bile, ardnda toplumsal stnlk duygusu brakr. Meslek de nem tayordu ve Ortaa Mslman yazarlar eitli meslekleri ve zanaatlar dikkatle snflandrarak toplumsal dzendeki yerlerini belirlerlerdi. Belirleyici bir e saylabilecek eitim, Kuran'a ilahi bir sta t veren, onun yazl olduu dile ve o dili zarafetle kullananlara sayg gsteren bir toplumda nem tayordu. nce bir, sonra iki ve sonra da dil (Arapa, Farsa ve Trke) Ortadou Islamiyeti'nin nemli" blgelerinin kltrel kimliini tammlyor ve eitilmi snflara byk lde kltrel ve moral birlik salyordu. "Genel" nfus pek ok farkl yerel dil ve lehe ile konuuyordu. "Hassa" ise ortak bir edebi dil, bir klasik gelenek ve bunlar araclyla da ortak adetlere, davran ve sayg kurallarna sahipti. Daha eski dnemlerde, zellikle Abbasi Badat'nda ve Fatmi Kahire'sinde sekinler snfna girmek iin hakim olan dinden olmak gerekli deildi; ayn evrede Hristiyan ve Musevi airler, bilim adanlan bulunmaktayd ve bunlar yal209

KESTLER

nzca meslekta deil, ayn zamanda arkada, ortak ve retmenlerdi. Ancak yurtii ve yurtdnda dini mcadeleler yznden davranlar giderek sertlemeye balad ve Mslman hukukunun ngrd hogrye sahip olmakla birlikte, Mslman olmayan toplumlar, gerek Mslman toplumundan ayrlarak tecrit edildiler. Ortaa sonu ve modern a balannda genellikle Mslman olmayan hekimler ve baka uzmanlar en st dzeyde yer alrlarken, farkl dinden olanlar arasnda toplumsal ve hatta entelektel iletiim nemli oranda azald. Eski alardan bugne gelen belgeler neredeyse tamamen hassa'dan kaldndan, tarihi kaytlarn ve bunu temel alarak yazlan modem tarihin hassa'nn ilgi alanlarn, etkinliklerini ve endielerini yanstmas olaandr. Bilim adamlar ancak son yllarda ayrcalksz toplum, kyl, esnaf ve ehirli fakirlerin yaamlann incelemeye balamlardr. Ortaa'dan birtakm ilgin belgeler kalmtr ama bu almaya yalnzca ayrntl ariv kaytlarnn bulunduu Osmanl dnemi konu olacaktr. slam tarihi aratrmalannda kullanlan kitap, mektup ve baka belgeler gibi edebi kantlar, brokrasi ve din adamlar olmak zere genellikle balca iki kaynaktan salanmaktadr. Brokrasi kurumu ok eski zamanlardan gelmektedir; belki de Ortadou'dan km olabilir. Brokrasi belli pratik gereksinimlere, zellikle nehir vadisi toplumlarndaki sulama sistemlerinin oluturulmas ve devam ettirilmesine dayanr. M.. 4000. yln ikinci yansnda eski Msr krallnda firavunlar bataklklar-kurutmu, sulama kanallarn yaygnlatrm, ehirler kurmu, Msr'a gerekli olan kereste ve madenleri getirmek iin kara ve deniz ticareti yapmlardr. Hkmetin ve ynetimin gelimesi ve tapmaklar ile saraylarn yaplmas iin bir muhasebe ve defter sistemi gerekliydi. Bu yeni gereksinimle yaz, beraberinde de yeni bir'brokrat toplumsal snf olumu ve kayt tutma, he210

SEKNLER

sap yapma ve bilgiyi aktarma devrimci olaslklar ortaya kmt. Msr'da brokrasi, firavunlar, Helenist hkmdarlar, Romallar, Hristiyan Bizansllar, Araplar ve onlarn eitli Mslman halefleri gibi deiik rejim ve de uygarlklar boyunca srmt. Brokratik gelenein Babil'e kadar dayand Irak ve ran'da da benzeri bir sre yaanmtr. Olarn prototipi grev ve yetenekleri Tevrat'ta kendi adn tayan katip Ezra'dr. Tm bu brokrasiler baz karakteristik eler tamaktadr. Belki de en nemli ve kalc olan, bu hkmet biiminin srekli olmas ve yaz ile yaplmasdr. Mektup ve hesaplar, ynetimde nemli bir gerekliliktir ve yaz ile hesap bilgisi alanlarn sahip olmas gereken zelliklerdir. Klasik slami edebiyatn nemli bir ounluu brokratlarca, brokratlar iin yazlmtr ve kendilerinin mesleki zellikleriyle mesleki endie ve ilgilerini yanstmaktadr. Bu edebiyatta hiyerarik bir dzen iindeki bir brokrasi resmedilir. Her memur, daha st bir makamdan ald yetkiyle bir greve sahiptir ve grevi tanml, yetkisi snrldr. Sistemde emir komuta zinciri denebilecek bir durum sz konusudur ve bu durum ayn zamanda terfi merdiveni olarak kullanlr. Herkes nnde nelerin olduunu ve istedii terfi iin yapmas gerekenleri bili'-. Byle bir hiyeraride denetim ve kontrol bulunur ve bundan da. hesap verme nemli ilkesi doar. Brokrasinin istihdam ve deme yntemleri belirleyici zelliklerindendir. Bir brokrat, bir memurdur. Para geliri mirasla ya da gelir getiren bir varla sahip olmasyla ya da statsy le olmaz. Gelir kayna olmad gibi, herhangi bir ihsan da al maz. Bir i karl cret alr. Daha iyi rgtlenen, daha baar l brokrasilerde nakit para alr. Hkmdarlar, mali sknt olan r dnemlerde ihsan biiminde deme yapmlardr ve bu da ida* ri bozulmann garantili bir yolu olmutur.
211 \\

KESTLER

Bin yllk srete pek ok hkmet, din, kltr, yaz ve dil deiikliklerine karn Ortadou brokrasileri artc bir sreklilik gstermilerdir. Hristiyanln douu ile slamiyetin douu arasndaki dnemde, ynetim sistemi blgenin dou yarsnda Pers, batsnda Helenistik'ti. Irak'n batsnda, nce Roma, sonra da Bizans hakimiyetindeki topraklarda ynetim dili Latince deil, Yunanca idi. Bunun Helen monarilerinin uygulamasnn devam ettirilmesi olduu anlalmaktadr. Msr'daki merkezi ynetimin, bir lde istikrarl, srekli olmas ve kuru iklim sayesinde ok sayda idari belge bugne kadar gelebilmitir. Bunlann yardmyla, tarihiler baka yerler iin olanaksz olan ayrnt okluu sayesinde Roma, Bizans ve slami Msr idari srelerini izleyebilmekte, brokrasinin nasl ileyip deitiini grebilmektedirler. Suriye blgelerinden kalm bunlarla karlatnlabilecek belge olmasa da, eldeki bulgulardan buralarda da durumun Msr'dan pek farkl olmad anlalmaktadr. O blgelerde de gnlk idari iler, nce Roma, sonra da Bizans brokrasisi tarafndan Yunanca yrtlm, hesaplar ve yazmalar genellikle Yunanca yaplmtr. Yunanllar'dan ok, Helenlemi yerliler memurlarn ounluunu oluturuyordu. slami fetihler geldiindeyse, bunlann pek ou Hristiyanlamt. Pers mparatorluumdan benzer bir belge birikiminin kalmamasnn nedeni iklim artlar ve siyasi kesintiler olmutur. te yandan, hem Tevrat hem de Yunanl yazarlardan edinilen bilgilere gre, Pers imparatorlar zamannda profesyonel bir brokrasinin var olduu anlalmaktadr. Daha sonraki Mslman kaynaklan da olduka ayrntl bir mali kayt sisteminin olduunu dorulamaktadr. Gelecekte ie yarayaca dnlerek kaytlarn toplanarak sistemli bir biimde ciltlenmesi Pers ynetimi dneminde balam olabilir. Roma ve Bizans brola212

SEKNLER

nnda kullanlan papirs ciltlenmeye elverili olmadndan, kitaplar gibi papirs kaytlan da ounlukla rulo olarak saklanrd. Daha dayanakl olan deri ile parmen, Hristiyanln ilk dnemlerinde artk modern bir ekil almaya balayan kitaplarda kullanlrd. slam topraklarnda kat kullanlmaya balandnda, kayt defterleri genel olarak tutulmaya baland. VII. yy'da Arap Mslman fetihlerinden sonraki durum, brokratik srekliliin belki de en ilgin rneidir. Pers mparatorluu yklm, Bizans'n elinden alnan geni topraklar, yeni bir Arap slam imparatorluunun olmutu. Ancak Msr papirslerindeki bilgilere gre, bu deiikliklere karn hkmetin gnlk ilerinde bir deiiklik olmamt. Msrl Hristiyan memurlar ayn kurallara gre ayn vergileri toplamlar, ayn idari belgeleri yazmlar ve eskisi gibi eski Msr Hristiyan dnemi tarihlerini atmlard. Her ey eskisi gibi kalm, yalnzca gelirlerin son hedefi deimiti. Brokrasideki asl deiiklik ancak yz yl sonra gereklemitir. Hem Yunanca hem de Arapa olarak iki dilde yazlm papirsler ok daha sonra ortaya kmtr. Daha sonra da giderek Arapa belgeler artm, Yunanca belgeler azalmtr. VIII. yy in sonunda da Yunanca yok olarak, yalnzca Arapa papirsler kalmtr. Irak ile Suriye'de ve eski Pers yazsyla dilinin yerini Arapa'nm ald Dou'da da ayn durum yaanmtr. Bu deiiklik bile, eski brokratlarn atlarak yerlerine ye nilerinin getirildiini gstermemektedir. Araplarin geliinden ok sonra bile, eski brokrat aileleri mesleki srlarn, zellik le de hesap tutma gizli sistemlerini korumay srdrmlerdir. Arap tarihi belgelerine gre, muhasebecilerden baka kimse muhasebe kaytlarn okuyamad ve memurlar dnda kim\ v.* se yazmalar anlayamad iin fatih olarak gelen Araplar, hkmeti devir almak isteyip alamamlardr. Bu yzden Araplar,
213

KESTLER

imparatorluun kesin askeri ve siyasi efendileri olduklan halde, eski memurlar yerlerinde brakmak zorunda kalmlardr. slamiyet dneminin ikinci yzylnda Arap yneticilerin kadrolarna Arapa retmeleriyle sonunda imparatorluk eyaletleri arasnda bir lde birlik saglanmr. Ama bu durum bile eski brokrat ailelerin yerlerinden atlmas anlamna gelmez, yalnzca Arapa rendiklerini gsterir. Yeni dille beraber birounun slamiyeti benimsemi olmas da kesinlikle herkesin Mslman olduunu gstermez. Msr'da XIII-XIV. yy'da bile dindar Mslmanlar Kptiler'in, yani Hristiyanlar'n ynetimde olmalarndan ve vergi toplamalarndan yaknm ve namuslu bir Mslman'n vatannda adil bir olana olamadn dile getirmilerdir. Brokratik gelenein bu. ilgin srar, byk brokrat ya da katip ailelerin varlnn hem nedeni hem de sonucudur. Geleneksel tarihte genellikle halifeler, sultanlar, askeri komutanlar, eyalet valileri, byk politik ve askeri kiilerden sz edilir. Ama tarihilerin nadiren deindikleri ve ancak belgeler ok ayrntl incelendiinde grlecek kiilere de en az dierleri kadar nem vermeleri gerekmektedir. Bu kiiler, genellikle nesilden nesile ve yzyldan yzyla hkmet ilerini yrten, brokrasi soylular ya da aristokrasisi olmalarn salayan hanedanlk gelenei oluturan daire mdrleri, maliye denetileri, vergi salanlar ve toplayanlar gibi kiilerdir. VIII. yy'in banda bir brokratn baka brokratlara yazm olduu bir mektupta, devlet ve toplumun devam ettirilmesine katklarn gururla anlatmaktadr:2
"Allah, sizleri en sekin yerlerde olacak erdem, kltr, saduyu ve bilgi sahipleri olarak yaratmtr. Sizin sayenizde halifeliin dzeni ve ilerinin doru yrmesi salanmaktadr. Allah 'm devleti insanlara benimsetmesi ve lkenin gelimesi sizin sayenizde olmaktadr. Hkmdar sizsiz

214

SEKNLER

yapamaz ve sizden baka yetenekti bir kii bulunamaz. Siz, hkmdarlarn duyan kulaklar, gren gzleri, konuan dilleri ve vuran ellerisiniz."

Doal olarak, brokratlarn da makam ve gce sahip olan herkes gibi avantajlarn ocuklarna brakmak istemeleri eitim alannda nemli sonulara yol at. slam imparatorlukla-nnda genel bir snavla memur alma sistemi kurulmam, matbaa ve barut gibi bu sistem de bir in icadyd ve slam dnyasna Bat'dan germiti. raklk yntemiyle memur olunuyordu. Bir brokrat uygun zamanda olunu, yeenini ya da himayesindeki birini makamna getiriyor, sradan bir grevle, balangta herhangi bir cret almadan ie balayordu. Sonra o kii yava yava merdivenleri kyordu. Bu uygulama modem alara kadar srm ve blgede memurlua aday gsterme, atama ve nerme gc nemli bir silah olmutur. Brokraside de baka etkinlik biimlerinde olduu gibi koruma ve hamilik yeterli olmuyordu. ran bir eitim dzeyine ve zel uzmanlklara sahip olmas gerekiyordu. Bu nedenle toplumda brokrat ve eitimli kiiler arasnda nemli bir ba bulunuyordu. Ortaa Hristiyan Avrupas'ndaki kadar sk bir ba olmasa da, nemsiz deildi ve ortaalar boyunca artmaya devam etti. Ortaa'da slam dnyasnda iki farkl ve okumu snfla beraber iki farkl renim ve edebiyat tr ortaya kmtr. Bunlardan biri olan "adab" tarih, edebiyat, iir ve kltrl bir kiinin bilip takdir etmesi gereken eitli eserlerden oluurdu. Dieri ise bilgi anlamna gelen "ilm" idi. Kuran ve yorumu, Peygamberin hadisleri, Peygamber'in ve kendisinden ncekilerle ahabnn hayat ve bunlardan doan ilahiyat ve hukuk karde bilimleri gibi dini bilimlerden oluuyordu ve ulema snfnn egemenlik alanyd.

215

KESTLER

Zamanla Bizans ve Pers ynetimleri deitirilerek, uyarlanarak ve hazmedilerek Araplatnlm ve slamlatnlmtr. Bozkrdan gelen istilalarla, nce Trkler'in, daha sonra Moollar'n Ortadou slam dnyasna hakim olmalar, sonra da slam dnyasnn iiler ile Snniler, Fatmiler ile Abbasiler ve bu gruplarn iinde radikaller ile lmllar arasndaki dini atmalarla paralanmas sonucunda yeni bir dnem balad. Yeni dnemde brokratlarn eitimi ve genel grlerinde dikkatte deer bir deiiklik meydana gelmitir. slamiyetin ve zellikle de slam hukukunun ve uygulamasnn, brokratlarn yetimesinde ve eitimindeki nemi daha ok artmtr. Zamanla brokratlar ulema snf tarafndan salanan dini eitimin rnleri haline gelmilerdir. Katip olarak bilinen brokratlar, slam toplumu iinde gl, ukala ve kalabalk bir grup olarak bulunuyorlard. Katipler, "darraa" adnda bir tr kaftan olan zel giysiler giyerlerdi ve sultann ya da halifenin altnda ynetimin ba olan kendi vezirleri olurdu. Hkmet askerilemeden nce, makam tekilerden stn olan bu vezirin makamnn simgesi olan mrekkep hokkas trenlerde kendisinden nce gelirdi. slamiyet'te bir ruhban snfn bulunmad ska belirtilir ve teolojik adan da dorudur. slamiyet'te yalnzca kutsanm bir din adam tarafndan gerekletirilebilecek zel trenler yoktur. Gerekli bilgisi olan herkes imam olabilir, camide vaaz verebilir ya da evlilik ve cenazelerde grev yapabilir. lkesel anlamda Allah ile inanana araclk edecek bir ruhban snf bulunmaz ve din adamlar hiyerarisi de yoktur. Yaamlarn dini amalara harcayan kiilerin de geimlerini zanaat, ticaret gibi onurlu mesleklerle baka bir yoldan salamalar beklenir. Bu adan Hristiyanlk'tan tmyle farkl olan Mslmanlk, Tapnan yklmas ye ruhban snfn datlmasyla yeni bir ruhban snf
216

SEKNLER

kabul etmeyerek hahamlar yalnzca hukuku ve retmen olarak kabul eden Musevilie yaknd. Tahminen III. yy'da derlenmi bir eserde Tevrat' renip retenler "Onu parlayacak bir ta veya kazacak bir kazma yapmayn." eklinde uyarlmtr. Mslman yazlarnda da bu trde uyanlar yer almaktadr. Ne var ki gerek farklyd, hahamlar da ulema da giderek amatr statlerini yitirdiler. Zamanla hukukun yaygnlamas ve karmak bir duruma gelmesi, onu ynetecek ve ona gre hkm verecek tam zamanl alacak uzmanlar gerektirdi. Bunun iin Mslmanlar da, Museviler de bir sistem kurdular; belirli bir eitim alan bir renciye retmen ya da retmenleri tarafndan onun dini bilimlerde uzman olduunu belirten bir bele verilmeye baland. Din bilimcilerinin ve din rencilerinin maddi gereksinimlerini karlayacak bir sistemin kurulmas gerekti. slamiyet'te ruhban snf olmamasna karn, ruhban snf olarak adlandrlmas yanl olmayacak profesyonel ve akademik adan nitelikli din adamlar ortaya kt. Onlara zel kyafetlerinin en nemli esi sarklaryd. Sark onlarn simgesi ve ayncalklan haline geldi ve byle de srd. Ulema, bir kydeki sradan bir grevliden ya da mahalle camisinin imamndan, mft ve kad gibi nemli hukuk adamlarna kadar gidiyordu. lke olarak slamiyet'te Allah tarafndan vahiy yoluyla gnderilmi olan tek bir yasa olduundan, hukuk, dini bilim olarak kabul ediliyor ve uygulayclar, da ulema arasnda bulunuyordu. Aralarnda eriat' uygulamalar iin hkmdarn atam olduu kadlar, yasann tartlan bir noktasnda grne bavurulan mftler ve devlet tarafndan atanan ve grevi, Kuran'n btn Mslmanlara emri olan "iyilik yapmak ve ktlkten kanmak" ilkesiyle tanmlanan ticaret ve ahlak mfettileri yer alyordu. XTX. yy'a dek avukatlk Mslman hukukunda bilinmeyen meslekti:

217

KESTLER

slamiyetin eski dnemlerinde ulema ile devlet ilikisi uzak ve bazen de karlkl phelerle doluydu. Devlet, gerek dindarlara gre, iyi insanlarn asla karmamalar gereken bir ktlkt. Gelirini zorla elde eden devlet iin almak aalayc ve bir bakma da gnah olarak grld iin devletten cret alanlar bu gnah paylard. Dindar ve okumu kiilere ait biyografilerde, o kiinin devletin teklif ettii bir grevi kabul etmediinin yazlmasna ok sk rastlanrd. Teklif o kiinin nn, kabul etmemesi de drsdn gsterirdi. Kady devlet atard. (slam folklorunda kad alay konusu olmutur.) Mft bamszd ve daha ok sayg grrd. Mftye grevi, daha nceki mftlerin ortak grleriyle verilirdi ve gelirini ald cretlerden ya da dini vakflardan elde ederdi. Ulema ve kurumlan byk oranda dini vakflara dayanrd. Ulema ve devlet arasndaki resmi olmayan ve yazya gemeyen gler ayrlnda, eriat ile ilgili her konuda ulemann ayrcalkl yetkisi devlet tarafndan kabul edilirdi. Devlete uzak durmalarna karn, devletin bu kabul ulemaya, zellikle de kamu grevlerinde olmayanlara nemli lde otorite salard. eriat, slamiyet'te pek ok kiisel ve toplumsal ilikiyi dzenledii iin eriat'n yetkili yorumcular toplumda geni ve stn bir rol kazanrlard. Halk rehberlik, evlilik, boanma ve miras gibi pek ok konuda onlara gvenirdi. Devlet ve din adamlannn bu ilikisi, daha doru bir deyile bu iliki eksiklii uygulamada nemli sorunlara yol amtr. Ulemann oluturduu kendi siyasal haklar ve grevler doktrini, imparatorluk yneticileri tarafndan genellikle siyasi olarak uygulanamaz bulunmutur. Hkmdarlar sk sk ulemann desteine ihtiya duymulardr ve kimL?aman bu destee karlk kendilerinden kutsanm ve efsanelemi bir gemie dayanan ideal bir sistem uygulamalan beklenmitir. Snni ulema iin bu
218

SEKNLER

drt halife ile Emevi halifesi II. mer'in, ii ulema iinse "yalnzca Hz. Muhammed'in ve halife Hz. Ali'nin uygulamalaryd. Ulema hibir zaman tam olarak siyasi yaamdan ekilme mitir ancak zamanla iki taraf arasnda bir bar salanmtr. Hkmdarlar tarafndan eriat ilke olarak kabul edilmi, zel likle tresel ve toplumsal ahlakla ilgili hkmlerini aka i|t~|.f nenmemi ve bazen de ulemann grlerine bavurulmu ve onlara yetkili makamlar verilmitir. Dier taraftan ulema da ka mu otoriteleriyle ok yakn ilikilerden kanmaya zen gster mitir. Aralarndan bir makam kabul eden olursa da, bunu is teksiz kabul etmi ve daha dindar olanlar ona pheyle bak mlardr. Bu iliki, ulemay iki gruba blmt. Gruplardan biri a-n dindard; gerek meslektalar gerek halk onlar gerein yozlamayacak namuslu bekileri kabul ediyorlard. Dier gruptakiler gereki ve itaatkard. Bu grupta kamu grevi kabul eden ve bylece ahlaki otoritelerinin oundan fedakarlk edenler yer alyordu. Ulemann ar dindar ve vicdan sahibi olanlarnn devlet hizmetinden kanmalar devlet ve din zerinde zararl etkilere neden olmutur. Popler sempati-devlet hizmetine girmeyenlerden yanayd ve dini edebiyatta yer alan grlerin ounluu kamu hizmetinin boykotu lehinde olmutur. XII-XIII. yy nemli deiikliklere sahne olmutur. Bu dnemde, slam dini ve toplumunun varlna kar tehditlerle byk dini mcadeleler verilmitir. slamiyet iteki ve dtaki dmanlarnn saldrsna uruyordu. Bu tehlikelerden nce saflar sklam, Mslman toplumundan nceden ayrlm ve muhalif eler bir araya gelmilerdir. Devletin sivil ve askeri grevlileri gittike dinle daha fazla ilgilenmeye balamlar ve dini snflarn devlet dmanl azalmtr. Mslman yksek eitiminin ana merkezi durumundaki
219

KESTLER

medreselerin, hkmet, din ve buralardaki grevlilerin bir araya gelmelerinde nemli bir rol olmutur. Balangta ilk ve orta dereceli eitim, camilerde ya da camilere baml yaplmt. D0X. yy'da camilere bal dini bilimlerin yksek eitim programlar bulunuyordu. Bu merkezleri hkmdarlar ve ahslar vakfetmiti. Kimi byk merkezlerde renciler ile aratrmaclar iin ktphaneler vard; ayrca da.kimya, matematik, tp, mzik ve felsefe gibi din d alanlarda kitaplara yer verilen yar resmi ktphaneler bulunuyordu. Abbasi halifesi el-Mamun tarafndan, DC. yy banda ilk yksek eitim akademilerinden biri olan Badat'taki nl "bilgelik evi" almt. Bu akademinin kuruluunda byk olaslkla, Bizansllar'm dini basklarndan kap Sasaniler'e snan Nasturi Hrisyanlan'nn, ran'da Helenistik bilim, zellikle de tp merkezi olan Gondeapur akademisi rnek alnmt. Medresenin klasik biimiyle ortaya k XI. yy'da olmutur. Medrese bazen bir camiye bal olur, bazen de renci ve retmenlere kolaylk olmas asndan kendi iinde mescidi bulunan bamsz bir yer olurdu. Medrese sonralar program ve mfredat, cretli ve srekli retmen kadrosu, rencilere destek fon ve kolaylklaryla rgtl bir kolej halini almtr. Medreseler tpk Ortaa Avrupas'ndaki katedral okullar gibi temel din ve hukuk retimi veriyorlard ve bu ikisi de slamiyet'te ayn btnn paralanyd. Ancak ileride onlar da Ba-t'daki kolej ve niversiteler gibi renim alm snfn olumas srecinde nemli bir rol stleneceklerdi. Devlet memurlar yeni ve daha derin bir dini drsdk sergilemeye balam, profesyonel din adamlan da devlette hizmet almak, konusunda daha istekli hale gelmilerdi. Osmanl mparatorluu'nda slam din adamlan, hi phesiz fethettikleri lkelerde grdkleri Hristiyan dini rgtlerinden esinlene220

SEKNLER

rek, hkmet sisteminin bir paras halini almlardr. Mftler ile kadlar, devletin atayp ve kendilerine bir yetki alan verdii memurlard. Din adamlar, bu noktada askeriye ve brokrasinin yan sra imparatorluk hkmetinin nc kolu duru-mundalard ve bata eyhlislamn yer ald kendi hiyerarileri bulunuyordu. Ulemann devlete yaklamas kanlmaz olarak halktan uzaklamasna yol ayordu. Bu durum da daha nce sahip olduklar etkinlii byk lde kaybetmelerine neden olmutur. Sradan Mslmanlar iin ulemann yerine ok daha farkl bir dindarln temsilcileri olan Sofiler geti. Ortaa sonlarnda sofiler, her birinin kendi mistik yolu olan tarikatlar halinde rgtlenmilerdi. "Dervi" olarak da bilinen tarikat liderleri ve yeleri konvansiyonel slamiyet'in birok eksiklii gideriyorlar-d. Dervi trenleri ile toplantlan manevi bir beslenme kayna ve bazen de insani gereksinimler iin mcadelede yardm ve dayanma salyordu. Ortaa Mslman yazarlan, byk olaslkla toplumu ynetenleri kastederek, genellikle toplumu iki ana gruba ayrrlar: Askerlerden oluan ehli kl ve brokrat ile dini snflar ieren ehli kalem. te yandan edebi becerileriyle ya da entelektel yaayan ama her iki grupta da yer almayan kiiler de vardr. rnein biyografik ve tarihi literatrde, hkmdann bbi danmanln yapm, slam dnyasnn her yerindeki hastanelerde alm ya da aratrmalan ve kitaplanyla n sralara km kiiler de vardr. Ortaa slam tbb aslnda Helenistik kaynaklara dayanmaktadr ancak Mslmanlarn katklan da olduka nemli olmutur. Ortaa'da slam dnyasnn bbi bilgisi ve -uygulama dzeyi Avrupa'ya kyasla ok stnd. Ne var ki modern alarn banda tpta epeyce gerideydiler. Avrupa.tp kitaplarndan yalnzca birka evrilmiti. o221

KESTLER.

unluu Musevi olan baz Avrupal mlteciler, XV-XVI. yy'da hekimlik yapmak iin slam topraklarna gitmilerdir. XV7.I-XVIII. yy'da Osmanl Hristiyanlanndan tp eitimi almak iin Avrupa'ya gidip daha sonra memleketlerine dnerek hekimlik yapanlar olmutur. Kimi reformcu hkmdarlar tarafndan Avrupa tp okullarna renci gnderilmesi ve lkelerinde tp okullar alarak yabanc retmen getirilmesiyle, tbbn ortaalardan beri ok az deien eski Helenist-slam geleneinden kurtanlmasma ancak XK. yy'da balanabilmitir. Ehli kalemden, daha doru bir deyile "ehli szden" olan nemli bir baka grup da airlerden oluuyordu. En kk hkmdarlarn dahi kendisiyle ilgili vglerin kolaylkla ezberlenip dilden dile yaylmasn salayacak en az bir airleri olurdu. Daha byk hkmdarlarnsa bir tr propaganda bakanl olarak kullandklar bir air ordular olurdu. Bu vgc airler, zel zengin kiiler iin de alrlar, dnleri, doumlar ve baka olaylar kutlarlard. air ve iir, kitle medyasnn olmad bu ada, haberlerin yaylmas ve olumlu imaj oluturulmas iin ciddi bir grevi yaparlard. Hkmdarn gnlk imajm airler yerletirir, gelecee yansyacak imajn da tarihiler stlenirdi. Ortaalarda ou brokratik ya da ilmiyye snfndan olan tarihiler, airlerin tersine ne yazar ne de serbest saray hizmetlileriydi. Belki de halifeler dneminde sahip olduklan bamszlklan ve ifade zgrlkleri bu yzdendi. Sonralar Osmanl mparatorluu'nda hkmdarlar saray airleri gibi saray tarihileri atamaya baladlar ve bylece mparatorluk Tarihisi makam oluturuldu. Sultan tarafndan bu makama atanan kiinin temel grevi seleflerinin imparatorluun tarihini yazmaya devam etmekti. Varl yzyllar boyu sren bu makam, Osmanl mparatoruu'nun son yllarna-dek korunarak sonuncu imparatorluk tarihisi Osmanl
222

SEKNLER

Tarih Cemiyeti'nin ilk bakan olmutur. Ressamlar ve hattatlar, astrologlar ve gkbilimciler, mhendisler ve mimarlar gibi baka meslekler de vard ama bu mesleklerin ou son yllarda onlar istihdam eden kuruma bir ekilde balanmlard. Mhendislik ve mimarlk, Osmanl zamannda neredeyse tamamen askeriyeye aitti. Ortadou'daki hkmdarlarn da, dnyada baka yerlerde olduu gibi, bazen istilaclar kovmak ama daima lkede dzeni korumak ve devlet otoritesini savunmak iin bir ordul-n vard. Roma mparatoriuu'nda polis grevleri ve savunma yerel yedek glerce desteklenen Roma lejyonlanyla salanrd. Lejyoner says olduka azd ve imparatorluk ban zamannda ran snrna en yakn Suriye'de drt lejyondan fazla bulundurmamasna karn Avrupa'da Alman snrlarnda sekiz lejyon bulundururdu. Bu lejyonlann saylan sava dneminde fazlalatnlr, gerektiinde lejyonlar kaydrlr ya da takviye glerle desteklenirlerdi. 58-66 yllarndaki Ermeni savalan ve 66-70 yllarndaki Musevi isyan ok nemli deiikliklere neden olmutu. 10. lejyon olan Fretensis'in kuzey Suriye'den Kuds'e kaydrlmas ve bu birliin yeni kurulan Roma Yahuda eyaletinin srekli garnizonu olmas bunlardan en nemlisiydi. Yalnzca Roma vatandalan lejyonlara alnyordu ancak zamanla vatandaln eyaletlere de verilmesiyle oralardan da asker alnabiliyordu. Varolan kaynaklardan, mparatorluun her yerinde olduu gibi, Kk Asya ve Levant'tan toplanan askerlerin, doduklan yerde olmamak artyla blgede grevlendirildii anlalmaktadr. Takviye birlikler, lejyonerlere zellikle polislik konusunda yardm edebilirdi ve bazlan Roma'ya baml hkmdarlarn bir lde Romallatnlm askerleriydi. Alae Dromedariorum (deve svarileri) ya da svari okular gibi zel
223

KESTLER

birlikler Romallar'dan meydana gelirdi. l blgelerinden olan Araplar, bu birliklerde hizmet ederek, slami fetihler srasnda ok ilerine yarayacak askeri beceri ve yntem deneyimine sahip olmulard. Polislik ileri genellikle bir yedek birlie verilirdi. Halifelik ve sonraki slami rejimlerin dneminde polis birliklerine verilen Arapa "urta" ad bugne dek gelmitir. Pers mparatorluu'nun askeri gc olduka bykt ve Roma'ya ciddi bir rakipti. Romal dmanlan, feodal beyler-ce salanan kyl erleri ok ciddiye almazlard ama svari paral askerler ve sava snr halklarndan oluan yedek birlikler epeyce ciddi konuydu. Ordunun temelini soylular olutururdu ve mzrakla, okla silahl Pers zrhl svarileri dnemin en nemli askeri gcyd. Parthlar'n nl oku svarileri ve vur ka taktikleri Roma'da tannr ve korkulurdu. Atl mzraknn vuru gcn arttran ve bir lde onu Ortaa balan sava-lann tank yapan zengi, Pers ordulanndaki dier bir nemli yenilikti. Pers mparatorluu'nda, I. Husrev'in (531-579) hkmdarl srasnda, zellikle askeri alanda olmak zere nemli deiiklikler olmutu. Ordu daha az feodal, daha fazla profesyonel hale gelmiti. Askerler cret ve tehizat paras alyorlar, uzun sreli sk bir eitimden geiyorlar, ok disiplinli bir biimde yetiiyorlard. Tek bakomutan yerine, Savunma Nazn, Bakomutan ve gerektiinde bar elisi olan Eranspahbadh ynetimindeki orduda, artk generaller, valiler ve subaylar hiyerarisi bulunuyordu. Husrev'in ordular, lkedeki i savaa son verilmesi, snr blgelerinin yattrlmas, Habelerin Yemen'den atlmas, Hun tehdidinin sona erdirilmesi ve Bizans'a karg savata Suriye'nin igal edilip Antakya'nn yamalanmas gibi birtakm basanlar kazandlar ama Pers ordulan Mslman Arap-laf'n karsnda tutunamadlar.
224

SEKNLER

slamiyetten nceki Arabistan'da yetikin erkekler topluluu dnda profesyonel srekli bir ordu, tpk onunla ilikilendiri-len monari dncesi gibi itici ve uzakt. Kuzey snr blgelerindeki kk beylerin halklan zanian zaman Pers ya da Bizans takviye birliklerinde alrlard. Gneyin daha sakin gelimi devletlerinde bir tr profesyonel ordurlun varl olasdr ama orta ve kuzey Arabistan'n byk blmnde ordu sava ya da iin seferber edilmi silahl kabile halk anlamna geliyordu. slam tarihinin ok daha eski zamanlarnda baka bir durum dikkat eker. Ayr kkenlerden ve ou zaman daha nce atan ballklardan gelen kiilerin oluturduu bir dini-siya-si toplumun reisleri olan Hz. Muhammed ve halefleri, bir kabileden daha fazla bir eye hkmetmilerdir. nce putperest Ku-reyliler ile, daha sonra da Hz. Muhammed'in lmnden sonraki fetih savalaryla srekli.sava halindeydiler. Uzun sre devam eden ve ok geni blgelere yaylan fetih savalan sonunda kanlmaz olarak uzmanlama ve profesyonellik salamtr. Arap kaynaklarndan savaanlar ile savamayanlar ve savaanlar arasnda uzun dnem uzmanlar ile ksa dnem askerler arasnda orta ve kuzey Arabistan'da o zamana dek rastlanmayan bir farklln olduu anlalmaktadr. Sonralan slam hukukularnn formle ettii bir ilkeye gre cihad grevi savunma yapmak iin salkl Mslman erkeklerin tamamna, saldn durumundaysa toplumumun tamamna der. Fetihler srasnda her kabileden, savaabilecek erkeklerinden ounu vermesi istenir ve genellikle de kota gnlllerle dolard. Henz Mslman ordularnn uzun sreli ekirdeini oluturanlar dahi tam zamanl alan profesyonel askerler deiller-^ di; savamadklan zaman baka ilerle urarlard. Birka istisna hari ailelerinden uzakta klalarda yaamazlard ama ana ileri, geim kaynaklan savat ve geimlerini fetih savalarnda
225

KESTLER
r

> j ;

,; ;
;

, ''

kazandklar ganimetle salarlard. Arap ordular, Emevi halifeler zamannda imparatorluun metropoliten eyaleti Suriye'nin dnda, sonralar garnizon e hirleri olan kamplarda yaarlard. Bu garnizon ehirleri arasnda Irak'ta Basra ve Kufa, Msr'da Fustat, Tunus'da Kayrevan ve ran'da Kum yer alyordu. Arap askerler Suriye'de bir ordu birliginin olduu askeri blgelere, kuzeyden gneye Hums, am, rdn ve Filistin'e yerlemilerdi. Bu blgeler, eski Bizans toprak blnmesi temeli zerine kurulmulard. Suriye Arap bir likleri hem Bizans snrlarna dzenlenen mevsimlik seferlerde hem de Konstantinopolis'e dzenlenen byk seferlerde kullanlrd. Giderek yksek deneyimleri, ustalklar ve daha dzenH cret almalanyla, Emeviye halifelerinin Suriye temelli srekli ordular niteliini kazanmlard. Irak ve Msr'da yerlemi olan Arap askeriyesinde bunlarla karlatrlabilecek bir rgt buUmmuyordu. Onlar airet milisleri statsnde ve askerlie kar airetten sregelen bir honutsuzlua sahiptiler. Abbasiler, iktidara ykseldikleri ve uzun bir sre askeri destek saladklar Horasan'dan getirdiklerini srekli Suriye ordusunun yerine yerletirmeleri dnda ayn sisteme devam ettiler. Bu nemli bir deiiklie neden olmutu. lk zamanlarda Halife ordularnn neredeyse tamamn Araplar oluturuyordu, Msr'n ya da Suriye'nin yerli halkm askere alma uygulamas yoktu. Bu halklar Roma ve Bizans hakimiyetinin srd uzun yzyllar boyunca askerlik yetenek ve isteklerini yitirmilerdi. Durum mparatorluun dousundaki eski ran eyaletlerinde daha bakayd. Batl komular gibi ranllar yalnzca yeni bir imparatorun hakimiyetine girmemilerdi. Ksa sre ncesine kadar bir imparatorluk gemileri ve kendilerine has bir askeri gelenekleri vard. Mslmanl kabul ettikten sonra, sla226

' * <

SEKNLER

mi ordu ve hkmette nemli bir yere sahip olmaya haklar olduunu dnyorlard. Ufak tefek farklarla benzer bir durum, artk Arap ynetiminde olan Kuzey Afrika'daki eski Roma eyaletlerinin Berberi halk iin de sz konusuydu. Airetlere bal Arap olmayan mhtediler, airetlerin Arap sava reisleri tarafndan askere alnmaya baland. Alt dzeylerde kullanlyor ve daha az cret alyorlard. Bu askerlerin zellikle snr boylarnda nemli rolleri oldu. spanya'y fetheden Mslman Arap ordulannn byk bir blm Kuzey Afrika Berberilerinden oluuyordu. Orta Asya ve Kuzey ran halk-lan daha ihtida etmemi imparatorluk snrlan dndaki akrabalarna yeni dini yaymaya ok aba harcadlar. Bu askerler, alnan ilk byk zaferlerde bile imparatorluk ordusunun asli yeleri deillerdi. Geri hizmetlerde ve snr boylarnda grevliydiler ve bakentten uzak tutuluyorlard. Irak'a Abbasi Horasan glerinin gelmesiyle nemli bir deiiklik oldu. Nesiller boyunca Horasan'da yaayan Horasaniler, ilke olarak Arap'lard. ranl kadnlarla evlenip ran greneklerine sahip olmulard. Ksa sre sonra, dou ran'dan gerek ranllar da onlara katlmaya baladlar. Abbasiler listelerde adlar olan Araplar'a otomatik denen askeri aylklar zamanla kaldrdlar. X. yy'dan itibaren orduya gerekten hizmet edenlere aylk verilmeye devam edildi. Aylk alarak tam zamanl alan profesyoneller ve tek bir kampanyaya katlarak ganimetten pay alan gnlller olmak zere iki tr asker vard. Aradan yz yl bile gemeden, Emevi seleflerinin srekli Suriye ordusundan daha fazla dayanamayan Abbasi halifelerinin Horasani muhafzlar, yerlerini baka bir esasa gre toplanan ve slam devletlerinin bin yl sresince askeri ve siyasi geleceini ekillendirecek yeni bir orduya braktlar.
227

KESTLER

Yedek birlikler olarak kullanlan barbarlar da, silahl kleler de yeni deildi. Eski Atina bir sre ehrin mal olan skitli silahl klelerce korunmutu..Roma'nn ileri gelenlerinden bazlar barbar kkenli kle muhafzlarn silahlandrmlard. Mslman hkmdarlar, onlardan nce Romallar'n, Persler'in ve inliler'in yaptklan ve Batl imparatorluklann yzyllar sonra yapacaklanni yaparak mparatorluk snrlar dndaki "sava rklar" arasndan da asker toplamlard. Ancak slam devletlerinin askeri tarihi, klelerden oluan, balannda kle generaller olan, sonunda da kle krallar ve hanedanlar iin hizmet edecek bir orduyla yeni ve zel bir duruma sahne olmutur. ngiliz Paul Rycaut, XVII. yy ortalarnda yapt Trkiye ziyaretinde sistemin mantn yle ifade etmitir:3
"Trkler kendi cinslerinden, kendilerinin yetitirdii ve eittii insanlarn kendilerine hizmet etmelerini severler. Onlar kendi erdem ve bitgelik-leriyle erikin olana dek yetitirip beslerler. Onlar kskanmadan yetitirip tehlikesizce de yok edebilirler. mparatorluun yksek makamlarna karlacak genleri ya savalarda elde ederler ya da uzak lkeler hediye gnderirler. Bu politika ok aktr ki, bu genler farkl gelenek ve greneklere gre yetimi anne ve babalarndan nefret edecekler; uzaklardan gelmeleri nedeniyle hibir tandklar olmayacak; devlet okullarna girdikten sonra kendisine sadk olmak zorunda yetitirildikleri efendileri dnda hibir akrabalar, kar ilikisi iinde bulunduklar hi kimse olmayacaktr."

Bu sistemin kurulma nedeninin, her otokrat hkmdann nemli bir sorunu olan devlet iinde kendi gcn engellemeyecek gvenilir askeri ve sivil memur bulmay salamak olduu anlalmaktadr. Bu sorun, baka yerlerde, baka yzyllarda, baka hkmdarlar tarafndan farkl ekillerde zlmtr. lk zamanlardan balayarak Mslman hkmdarlarca bulunan zm, yabanc kkenli ocuklar devirme olarak alp, onlan yetitikleri kurumdan bakasna sadakat ve ballk duymaya228

SEKNLER.

caklar uzun sreli profesyonel askerler yapmak olmutur. Bu kiiler uzaktaki eyaletlerden ya da snrlarn dndan getirilen yabanclar olduklan iin yerel halk ya .da tebaa ile herhangi bir akrabalk ve yaknlklar olmad gibi, onlarla konuamazlard bile. Ailelerinden ve gemilerinden zorla koparlp kltrel olarak uzaklatrldklar iin grebilecekleri akrabalar da yoktu. Her yeni kle asker kua kendi ocuklan yerine, uzak yerlerden getirilen klelerden olutuu iin, birgn bir aristokrasi kurarak otokrat hkmdarn hakimiyetine ba kaldrabilecek yeni bir askeri g douramazlard. Ne var ki, sistem kusursuz ilemiyordu. Zaman zaman kleler etnik dayanma gruplan ve hatta geldikleri yer ya da airete dayal alaylar oluturuyorlard. zellikle Osmanl mparatorluu'nda, kleler aileleri ve memleketleriyle ilikilerine devam ederler, para ve g elde edecekleri bir makama geldiklerinde, bu olanaklardan yararlanmalar iin akrabalarn getirtirlerdi. Dier erkekler gibi, oullarna miras brakmak isteyen kle askerler, oullarn askerlie alamazlar ama her zaman bir brokratik ya, da dini bir i ayarlayabilirlerdi. Bu sayede, Ortaa sonlarndaki byk kalemiye ve ilmiyye ailelerinin temelleri atlmtr. te yandan sistem olduka baarlyd. Ortadou slam dnyas, yaratlan gl rdular sayesinde Hahlar' alt etmiler ve ok daha fazla tehlikeli olan Moollr' durdurmulardr. Kle ordular onlara sahip olan hkmdarlarna bir tek adan hayal krkl yaatmlardr. Teorik olarak kle askerler hkmdarndan bakasna sadakat gstermezlerdi ama uygulamada alaylarna ve komutanlarna gsterirlerdi.. Klelikten gelen komutanlar, ksa bir srede eyaletlerin, bakentin bile gerek efendileri haline gelmiler ve artk gsz kalan halifelere egemen olmulard. Daha sonra da hkmdar olan baz kle ko229

KESTLER

mutanlar, ou ksa sren hanedanlanm oluturdular. slamiyetin ilk alarnda da kle askerler olmutur ama genellikle onlar zgrlklerine kavumu klelerdir. Abbasi halifesi el-Mutasm'n (hkmranl 833-842) kle ordusunu kuran ilk kii olduu bilinmektedir. Ordusu slamiyet'in dou snrlarnn dndaki bozkrlarda kk yata yakalanp askerlik eitimi verilen Trk klelerden oluuyordu. ou Mslman hkmdar savaan askerlerini ve garnizon glerini ksa bir sre iinde klelerden oluturmutu. slamiyet'in uzak bat blgelerinde, Kuzey Afrika ve spanya'da, uygun olduunca, Avrupa'dan Slav kleler alnmt. zellikle Fas ve Msr'dan da askerlik iin ara sra zenci kleler alnrd. Trkler'in slamlatrl-masndan sonra artk hukuken mmkn olamayncaya kadar, kle askerlerin ounluu Trk't. Trk hkmdarlar ise kle askerlerini Kafkaslar ve Balkanlar'rn Mslman olmayan halklar iinden alrlard. Sava tekniklerinin deimesi ve ateli silahlarn kullanlmaya balamasyla eski biimiyle kle ordusu artk geersiz olmutu. En sonuncu byk kle ordusu olan Osmanl Yenierileri XIX. yy'a kadar srdrmtr ama XVII. yy'n bandan itibaren devirme yntemi braklmtr. Ancak bu eski gelenek tamamen ortadan kalkmamtr. XTX. yy'da da Msrl hkmdarlar yaygn olarak zenci asker kleleri kullanmlardr. 1863 ylnda Msr hkmdarnn, arkada Fransz imparatoru III. Napolyon'a yardm iin Meksika'ya gnderdii birlikteki askerlerin ounluu Yukar Nil havzasndan yakalanan zenci klelerdi. Ekonomik adan servetin temel kaynaklan ve servetin salayaca gcn kayna ticaret ile toprakt. Brokratik, askeri, dini ve hatta krallk gibi farkl ynetici sekinler genellikle sermayelerini ikisinden birine ya da her ikisine de yarrlard.
230

SEKNLER

slami retide balangtan beri ticaret olumlu grlmtr. Kuran'da faiz yasaklanrken, ticaret onaylanr. Baka ayetlerde de ticaretin hukuka uygun ve namuslu yaplmas; arlk ve llerde hile olmamas; szlemelerin yerine getirilmesi; borlarn denmesi konularna yer verilmitir. (Kuran 2:194, 275, 282; 4:33; 6:153; 42:9-11). Ticaretin Kuran'n tarafndan bir yaam biimi olarak onay grmesi hadisler ile de dorulanmtr. Kimi hadisler daha da ileri giderek namuslu bir tccarn alp satabilecei ipekliler, mcevherler, erkek ve kadn kleler gibi lks eyay da savunur. Hz. Muhammed bir hadisinde, "Allah bir kiiye servet verince onun, zerinde grnmesini ister." demitir. Eski bir ii eserinde imam Cafer el-Sadk ile ilgili olarak anlalan bir yk daha ilgintir: "mama, atalarnn basit ve kaba giyinmesine karn onun neden ssl giyindii sorulmu. mam, atalarnn yaadklar dnemin ktlk zaman olduunu ama onun bolluk zamannda yaadn ve insann zamana gre giyinmesinin doru olduunu sylemi."4 Kesinlikle sonradan uydurulmu olan bu hadisler, slami metinlerde ska yer verilen sofuluk gerekliliine kar lks yaam ve lks eya ticaretini kabul ettirmek iindir. Muhammed eleybani bir yazsnda (lm 804) Mslmanlar iin geimi kazanmann yalnzca izin verilmi bir ey olmadn, ayn zamanda bir ykmllk olduunu belirtmitir. eybani'ye gre insann ilk grevi Allah'a hizmet etmektir ve bunu doru bir ekilde yerine getirebilmek iin yeterince beslenmeli, giyinmeli ve barnmaldr. Bunu salamann tek yolu da alp para kazanmaktr.5 Sonra da, insann ancak yaayacak kadarla kstlanmayacan, lks eya da satn alp kullanmasna izin verildiini ekler. El-eybani, sonra da bakalar, Allah'n gznde ticaret ya da zanaat ile kazanlan parann, sivil ya da askeri hizmet iin devletten alnan paradan daha iyi olduunu savunmular231

KESTLER

dr. nemli klasik Arap yazarlarndan el-Cahiz (lm 869) daha da ileri giderek "Tccarlara vg, Memurlara Yergi" adl yazsnda hkmdara hizmet edenlerin kklk, dalkavukluk ve kararszlklanyla, tccarlarn gvenilirlik, onur ve bamszlklarn karlatrm ve onlar ktleyenlere kar tccarlarn dindarlklarn ve bilgililiklerini savunmutur. Allah'n vahiy gndermek iin tccar bir topluluu semesinin, ticareti bir yaam biimi olarak onayladn gsterdiini belirtmitir. Ortaalarda slam ilahiyatlarnn nde gelenlerinden el-Gazali (lm 1111) yazlarnda ideal bir tccar portresi izmi ve ticaretin, insann kendini teki dnyaya hazrlama yollarndan biri olduunu anlatmtr. Yksek oranda tarm ekonomisinin egemen olduu bir yerde, toprak sahipliinin ya da denetiminin siyasi ve kltrel nemi bykt. Gerekten de klasik slam toplumunda toprak sahipleri nemli bir grup olutururlar. Ancak bunun Ortadou balamna gre tekrar tanmlanmas gereklidir. Bat Avru-pa'daki ve dier yerlerdeki kk ve bamsz toprak sahibi tr, Ortadou'da da vard ama pek azd ve tipik deildi. Bamsz kk mlkiyetler, tarmn byk oranda yapay sulamayla yapld, merkezi denetimin gerekli olduu, bylece de kolayca merkezi denetime alnd yerlerde, rahata gelimezler. Blgenin byk blmnde pek ok trde byk toprak sahiplii vardr. Gemite de, bugn de Ortadou'nun tarm koullarn yazanlar ska "feodal" ve "tmar" gibi terimleri kullanrlar ama bunlar Bat Avrupa'ya ait terimlerdir ve anlamlar Bat Avrupa'nn yerel tarihinden gelmektedir. Ortadou'nun ok farkl toplumsal ve ekonomik olgulan iin bu terimlerin benzetme olarak kullanlmas yanltc olabilir. Bir toprak sahibi iin topraa sahip olmann eitli hukuksal yollar vard. slam yasalarna gre bu yollardan biri "mlk"
232

SEKNLER

idi. Ayrntl belgeler bulunan Osmanl dneminde, buna genellikle ehirlerde ve ehirlerin yaknlarnda rastlanr. Mlk, inaat arsas dnda, genellikle meyve bahelerini, bostanlar ve balan ierir. Kuramsal olarak devletin bir eit bayla ou tarm arazisinin byk toprak sahiplerinin elinde bulunduu krsal yerlerde ya da kylerde bu trde bir sahiplie, rastlanmaz. slam dneminde yaplan bu tr en eski ba, halifeler tarafndan kamu arazisinin, baka bir deyile yeni kurulan Arap devletinin fetihlerle ele geirdii topraklarn ilke olarak Mslman kiilere verilmesiydi. Bu topraklar, eski devletlerin, yani Bizans ve Pers rejimlerinin eski devlet topraklar ve eski sahipleri tarafndan terk edilen topraklar olmak zere iki trd. Araplar'in Kuzey Afrika'y, Levant' ve Msr' fetihlerinin ardndan Bizansl byk toprak sahiplerinin ounluu malikanelerini terk ederek kamlar ve bu topraklar devlet mal olmutu. Ekilmeyen ve kullanlmayan "l arazi" de ba konusu olabilirdi. Tamam devletin elinde olan bu toprak trleri geri alnamayan bir bala srekli kiilere veriliyordu. Hizmet ya da duruma bal olmayan, yaam boyu olan bu ba devredilebilirdi ve miras braklabilirdi. slami yasalara gre, bu tr bir ba alan kii, kendi yerel halktan vergi aldndan, topra iin kamu maliyesine vergi vermek zorundayd. Batan kazand gelir, kyllerden ald ve devlete verdii vergi arasndaki farkt. Bizans'n emphyteusis inden alnm olabilecek bu sistem, bir sre devam etti ama fetihlerin kesilmesiyle sona erdi ve yerini daha yaygn bir dzenlemeye brakt. Yeni sistem toprak ba deil, devletin toprak zerindeki mali haklarnn devredilmesiydi. Bu sistemde devlet kiiye bir blgeden vergi toplama hakkn vererek karlnda genelde askeri bir hizmet is233

KESTLER

terdi. lke olarak subaylar ve dier devlet alanlarna aylk cret denirdi ancak devlet hazinelerinde nakit para azaldka subaylara bu biimde deme yaplmaya baland. Artk bir vergi toplama sistemi oluturulmas gerekiyordu. Subaylar bu vergileri devletin borcu karlnda alyorlard. lke olarak bu tr bir ba bir hizmete karlk olurdu. Ba alan herhangi bir nedenle bu hizmeti yerine getirmezse, mali haklarn devri sona ererdi. Bu balar, geici ve snrlyd, kendisini yaratan neden sona erdiinde geri alnabilirdi, yani daha nceki halifelerin balan gibi geri alnamaz ve srekli deillerdi, devredilemez ve miras braklamazd. Daha son-ralan bunlarn dna klarak srekli, devredilebilir ve miras braklabilir hale gelmi, hizmet verilmedii halde toprak elde tutulmaya devam edilmitir. Bu noktada, sistem baz alardan Ortaa Avrupas'nn feodal dzenine benzerlik gstermeye balamt. Ne var ki farkllklar benzerlikten daha bykt. Ba alan kii Ortaa Avrupas feodal baronunun haklarna sahip deildi. Tmar topraklarnn halk zerinde vergi toplamaktan baka bir hakk yoktu ama bu da vergiyi toplamak iin gereken gc kullanma hakkn veriyordu. Ancak Batl toprak sahipleri gibi adalet datmazd. Tmar topraklan iinden daha kk tmarlar veremezdi. zel ordu kuramazd ama son dnemlerde bu da yaplmtr. Batl feodal barondan farkl olarak genellikle tmar topraklarnda yaamaz ve onu yar bamsz bir beylik gibi ynetmezdi. Batan ok szlemeye benzeyen baka tr bir sisteme gre, devlet bir malikane ya da blgeden alnacak vergileri nceden kararlatrlan toplam bir tutara satard. Bylece artk devlet ve memurlar vergi salma ve toplama iiyle uramazlard. Bu i, bir airet reisi, dini bir topluluun ba ya da kazan el234

SEKNLER

de etmek iin ie talip olan bir giriimciye verilirdi. Bu tr iltizamlar devlet ya da devlet gelirlerini toplama yetkisi olanlardan satn alnabilirdi. Mltezim hazineye ya da anlamay yapt kiiye, anlamaya varlan tutan vermekle ykmlyd, vergiyi toplama yolu kendine braklmt. Tm bu srete devlet, katlmc deil, denetleyici olan bir vergi mfettiiyle yer alrd. Topran uzun vadeli refahnda, zel mlkiyet sahibinin ya da devletin doal bir kan olurdu. Mltezim ncelikle kendi yatrmn geri almaya, sonra da kr salamaya urard. Genellikle iltizamlar yllk verilirdi. iddetin ve kararszln srd hi de az olmayan deiim zamanlarnda, toprak ba ya da gelir biriminin daha ok artrlmas eilimi olurdu. Bu durum, byk ve gl bir toprak sahibinin skntl zamanlarda korumasn daha kk ve zayf komular zerinde yaygnlatrmasyla grlrd. Bu, bazen gnll bir biimde olur, i sava, istila ve dzenin bozulma zamanlarnda kk toprak sahibi gl komusundan yardm ister ve gvence verilen bir gelir karlnda haklarn ona devrederdi. Zamanla bu koruma uygulamas, byk toprak sahiplerinin kklerin topraklarna el koymalarna dnt. Bir rejimi destekleyenlerin devrilmesi ve yerlerine yenilerinin gemesi kimi zaman ok daha kkl deiikliklere yol at. Byle bir durumda, toprak ve mali birimler, yeni sahipleriyle devam edebiliyordu. Genellikle tm birimler tekrar devletin denetimine giriyor, sonra da baka yollarla yeni kiilere tekrar datlyordu. Kiralanan devlet topraklanyla zel mlkiyet arasndaki ayrm ok net deildi. Devlet denetiminin gl olduu zamanlarda devletin gcnn genileme yn zel mlkiyet sahibinin aleyhine olurdu. Siyasi zayflk ve bundan kaynakl olarak merkezilemenin bozulmas sonucunda bireyin, devletin gc235

KESTLER

n, hatta topran gasp etme eilimleri artmt. rnein XVII. yy sonlarnda ve XVIII. yy'da olduu gibi, byle zamanlarda iltizamlar dahi zel mlkiyet gibi soydan gelen bir sahiplik ya- > plabiliyordu. "Gasp" ifadesi hem devlet topraklarnn zellemesi, hem de zel topraklann devletlemesi durumu iin uygundu. Ortadou toplumu balamnda kullanldnda "feodalizm" gibi "soyluluk" ve "toprak aal" da farkl bir biim almaktadr. te yandan ara sra kuramsal adan ba, tmar ya da iltizam yoluyla toprak elde eden ve bunu babadan oula devreden toprak sahibi bir snfn olutuu da net olarak grlmektedir. slam hkmdarlarnn genel eilimleri, bu durumu engelleme, nleme, geri evirme hakk ve tm gcn, servetin, otoritenin kabul edilmi bir toplumsal durumdan ya da mirastan ok dorudan devletten alnmas ynndeydi. Otokrat hkmdarlar ska kendi iyi niyetleri yerine, toprak sahipleri gibi miras kalan servete ya da ulema gibi halkn onayna dayanan bu durumlar ortadan kaldrmaya almlardr. Hkmdarlk otoritesinin bir ekilde gcn kaybettii dnemlerde, varlklarn bu ekilde devam ettiren gruplar olumu ve ayakta kalm ama zellikle yeni bir fetihin ardndan otoritenin yeniden glenmesiyle birlikte bu gruplar genelde ortadan kaldrlm ya da statlerini kaybetmilerdir. Bu mcadele slam tarihinde sregelmitir. Modern alara gelindiinde bu mcadele, otokratik devletin lehine ve onu snrlayabilecek toplumsal gler aleyhine bir geliim izlemeye balamtr. Bu durum, teknolojinin, zellikle de modem iletiim ve silahlann gelimesiyle olmutur. Bu sayede merkezi otokrasinin karsndaki engeller de yklmtr. Teorik olarak geleneksel sistemlerde hkmdann gcnn mutlak olmasna karn, uygulamada eitli arac otorite ve glerle snrlanrd.
236

SEKNLER

Modernleme sonucu bu glerin snrlanmas ve otoritelerin yok olmasyla, hkmdar snrsz gce sahip olurken, modern diktatrlerin en kkleri bile, Arap halifelerinin, Pers ahlarnn ve Trk sultanlarnn en bynden daha gl bir denetime sahiptirler. Tiranlk konusundaki geleneksel snrlar ortadan kaldrlmtr. Yeni ya da yenilenen bir tr snrlama yolunun araylar henz son bulmamtr.

237

11. BLM

HALK
Ska slamiyet'in eitliki bir din olmasndan sz edilir ve bu byk lde de dorudur. slamiyet'in ilkeleri ve balangtaki uygukmalan, ran'n snfl feodalizmi, Hindistan'n kast sistemi, Bizans ve Latin Avrupa'nn ayrcalkl aristokrasileri gibi evresindeki lkelerdeki uygulamalarla kyaslandnda gerekten de slam dininin eitlik ilkesi tad sylenebilir: slamiyet bu gibi toplumsal ve airet farkllklar sistemlerini benim-sememekle kalmayarak bunlar kesin ve net olarak reddetmitir. Bu konuda Kuran ok nettir:
"Ey insanlar! Dorusu biz sizi bir erkekle bir diiden yarattk. Ve birbirinizle tanmanz iin sizi kavimlere ve kabilelere ayrdk. Muhakkak ki, Allah nazarnda en deerli olannz O'ndan en ok korkandr." (Kuran 49:13)

Hz. Muhammed'in szleri, hareketleri ve hadislerle korunan slamiyet'in ilk hkmdarlarnn rnekleri doum, soy, toplumsal stat, servet ve rk ayrcalklarna kar karak rtbe ve erefin ancak dindarlkla ve slamiyet'te erdemle kazanlacan belirtmilerdir. Bu dnceler bir gemie sahipti. ncil'deki iyi bilinen bir paragrafta yle sylenir: "Ne Yahudi ne Yunanl vardr, ne kul ne azatl vardr, ne erkek ne dii vardr, nk Mesih sa'da tmnz birsiniz." (Gal. 3:28) Daha nceki Eyub Kitab'nda da efendi ve klenin ortak insanlndan sz edilmitir. (Eyub 31: 15) Ne var ki Museviler, Hristiyanlar ve Mslmanlar asndan ortak nsanlk, insanlar arasnda belli bal farkllklarn gze238

HALK

turnesine engel deildir. Yukandaki Galatyallar blmnden alnm cmle etnik, toplumsal ve cinsel ayrmlarn kltc olduunu ya da yok edilmesi gerektiini deil, bunlann herhangi bir dini ayrcalk salamadn anlatmaktadr. Cmlenin son szc inananlar ile inanmayanlar arasndaki dini ayrm aka ortaya koymutur. din de bireyin deeri, zerklii ve her ruhun Allah iin nemi konulannda srar eder. ne gre de dindarlk ve hayr ileri servet, rtbe ve soylu doumdan daha stndr. nsanlarn eitlii ilkesindeki grleri ortak olsa da, tarihsel srete de bu eitlii dindar, zgr, yetikin ve erkek.olmak gibi gerekli zellikleri tayanlarla snrlamlardr. Baka bir deyile, her de pek ok nemli adan kleyi, ocuu, kadm ve inanmayan aa grmtr. nn de bu aa durumun ortaya kmas ve sonlandrmas ile ilgili kurallar vardr. Kleyi efendisi azat edebilir; inanmayan gerek dini kabul-edip inanszlndan kurtulabilir; ocuk naslsa zaman geldiinde yetikin olacaktr. Geleneksel din dnyasnda bir tek kadn aa durumundan kurtulamaz. dinin inananlar asndan inanmayanlarn durumu kendi tercihlerinin sonucudur. dinde inanmamann ne olduu ve alglanmas ile ihtida etmeyen inanmayann durumu arasnda nemli farkllklar bulunur. Baka konular hakkndaki farkllklar daha azdr. Kadn ve ocuklar doutan byle olduklar iin statlerinin deimesi mmkn deildir. din de kle anne babann ocuu olarak kle domay ve klelik durumunu kabul ederler. Bu konuda eski kanunlarn uyguland Musevilik ve Hristiyanlk'ta zgr insanlarn kle yaplabilecekleri baz yollar vardr. Daha ilk balarda slam hukukunda ve uygulamasnda zgr insanlann kle yaplmas kstlanm ve bunlar savalarda ele geirilen gayrimslimlerle snrlanmtr. Her dinde de bu drt toplumsal eitsizlik durumundan
239

KESTLER

farkl tanmlanan ara durumlar bulunur. Kleyle zgr arasnda azatllar bulunur, baka bir deyile, sahibi tarafndan azat edilerek hukuken zgr olan klenin eski sahibine kar baz grevleri ve ykmllkleri olur. Yetikinle ocuk arasnda yeni yetmelik ad verilen hukuken snrl olup toplumsal bir nem tayan ara bir durum vardr. Kadnla erkek arasnda hadm denilen ve serbeste her iki durum arasnda gidip gelebilen ara bir durum vardr. nanmayanla gerek inananla arasnda Allah'n gereinin tamamna olmasa da bir blmne sa--hip olanlar bulunur. Sonuncu durumda din arasndaki en nemli farkllklar ortaya kar. Musevilikte teki, dandakidir (gentile). Bu kategoride Hristiyanln ve slamiyetin inanmayan kavramndan ok Yunan barbar kavram vardr. Engel alamaz deildir. Barbar Helenletirilebilir, dardaki (gentile) Museviletirilebi-lir ve bu koulda toplumun yesi olarak benimsenirler (Levili-ler 19:33-4). Ancak bu beklenen bir deiiklik deildir ve ok da gerekli olmaz. Museviler ve Helenler iin yabanclar Musevi ya da Helen olmadan da faziletli olabilirler. Musevi retisi drst olan tm insanlarn Cennet'te bir yeri olduunu kabul eder. teki tarafta Mslmanlar ve Hristiyanlar asndan on-lann inanlarndan olmayanlar ve onlar ihtida etme abalarna kar koyanlar Allah'n szn ya da nemli bir blmn inkar etmi olduklarndan bu dnyada cezalandrlr, teki dnyada da cehenneme giderler. Kle, kadn ve inanmayan olmak zere yetikin aa snf, kadnnn durumu pheli grlmekle birlikte, zorunlu grevleri olan insanlardr ve aralarnda ok nemli farkllklar bulunur. nanmayann aa snftan olmas, kendi tercihidir ve slamiyet'i kabul ederek bu duruma son verebilir. Bu koulda ona tmkaplar alr. Azatl olarak klenin durumu da deie240

HALK

bilir ama bunun iin hukuki bir srele gerekir ve en" nemlisi de, bunun olmas kleye deil sahibine baldr. En kts, cinsiyetlerini kendilerinin de hibir gcn de deitiremeyecei kadnlarn durumudur. Bu durum arasnda nemli bir baka fark daha bulunuyordu. slam lkelerindeki klelik daha ok aileviydi, ekonomik deildi. Klelerin ev ve aile yaam iinde bir yerleri vard. Klelikle ilgili kurallar eriat'n i kalesi niteliindeki kiisel durum kanununun bir parasyd. teki tarafta gayri mslimin durumu kiisel deil, kamusal olduu iin ok daha farkl grlrd. Buradaki snrlama, kadn ve kledeki gibi, Mslman evinin kutsalln korumak iin deil, slamiyet'in stnln Mslmanlar tarafndan yaratlan toplumda ve devlette srdrmek iindi. Bu gruplarn hukuki tabiyet durumuna itiraz etmek ya da deitirmeye almak zgr ve erkek Mslman' Mslman evinde kiisel otoritesi ile Mslman devletteki ko-mnal ncelii olmak zere iki hassas konuda tehdit edecekti. Asil ve normal doanlar, zengin ve fakir doanlar, Arap ve Arap olmayanlar, beyaz ve siyah olanlar arasnda kimi zaman trmanan ve slam kardeliinin gerek ruhuna ters den gerilimi yok etmek iin Ortaa'n balarndan itibaren slam dnyasnda bir dizi dini ve toplumsal radikal hareket olmutur. Ancak bu hareketler kadnn, klenin ve inanmayann tabi durumlarn belirleyen kutsal ayrmlan sorgulamamtr. ki gelime, slami retinin insancl etkisini baz alardan azalmtr. Bu gelimelerden biri Araplar'n fethettikleri lkelerde grdkleri Pers ve Roma uygulamalarnn etkisi, daha gl olabilecek dieri de hara, fetih ve satr alma yollar ile elde i edilen kle saysndaki hzl arttr. Kleler iin nemli hukuki snrlamalar vard. zgr insanlar iin yetkili olan bir makama gidemezler, ahit olamazlard. Bir kleye kar ilenen suun
241

KESTLER

cezas, o su zgr birine kar ilendiinde verilecek cezann yars olduu iin kleler zgr insanlardan daha az saylyorlard. Kleler az da olsa miras ve mlkiyet konularnda birtakm medeni haklara sahipti. slam hukukunda kle de beslenme, tbbi bakm ve yallkta bakm haklarna sahiptir. Kad, bu ykmllklerini yapmayan kle sahibine klesini azat etmesini emredebilirdi. Kle sahipleri klelerini an altrmazlard ve onlara insanca davranmak zorundaydlar. Sahibinin izniyle bir kle de evlenebilirdi. Teorik olarak zgr bir kadnla evlenmesi mmkn olmasna karn, bu pek olmamtr. Sahibi tarafndan azat edilmedike kadn klesiyle evlenemezdi. Klelerin azat edilmesi iin kanunlarca belirlenen pek ok yol vard. Hicri 31 ylnda (miladi 651-652) Msr'daki Arap ordular ile gneydeki Nubyallar savatktan sonra imzaladklan bir atekesle birbirlerine basknlar dzenlememeyi taahht ettiler. Antlamaya gre Nubyallar, Mslmanlar'a ylda 360 kle, Mslmanlar da onlara mercimek ve et vereceklerdi. Antlamann son maddesi yleydi:1
"Mslmanlar'n imamna ylda 360 kle verilecektir. Bu kleler, lkenizin iyi kalitedeki kleleri olacak, kusurlar olmayacak, hem kadn hem erkek olacak, ne ok yal ne de kk ocuk olacaktr. Kleler Assuan valisine teslim edilecektir. Bir Mslman'n kaak bir klesini barndrr ya da bir Mslman'veya bir zimmiyi (korunan gayri mslim) ya da Mslmanlar'n ehrinizde kurduu camiyi ykmaya ya da 360 kleyi vermemeye kalkrsanz antlama geersiz olacak. En iyi yarg olan Allah aramzdan birini seene dek savamay srdreceiz."

Kimi kaynaklarda bu antlamada valinin zel kullanm iin krk kle daha eklendiinden sz edilir. Antlamann gereklii pheli olmakla birlikte, antlama pek ok hukuku tarafndan geerli kabul edilerek Nubya'nn Mslman imparatorluu dnda-hara vererek kalmas iin karlkl karlan gzetmek,

242

HALK

iin kullanlmtr. Mslman topraklarna kle alnmas ve klelere bedensel zarar verilmesi Mslman kanunlarnca yasaklad iin lke iinden elde edilebilecek kle ve hadm says snrlyd ama Mslman topraklan dndan ikisini de ithal etmek mmknd. Nubya bunun iin iyi bir kaynakt. Kleler birok amala kullanlrlard. slam dnyasnda ekonomi, Helen-Roma dnyasndaki gibi ncelikle klelie dayal deildi. Tarm byk oranda zgr ya da yar zgr kyllere, sanayi de zgr zanaatkarlara dayalyd. Ancak birka istisna vard>Baz ekonomik projelerde ounluunu siyah Af-rikallar'n oluturduu klelere ok sayda rastlanrd. slami-yetin balang yllarnda Gney Irak'taki tuz havzalannn kurutulmasnda siyah klelerin kullanld anlalmaktadr. Kt koullar nedeniyle bir dizi kle isyan kmtr. Siyah kleler, Sudan ve Yukan Msr'daki altn, Sahra'daki tuz madenlerinde de kullanlmtr. Klelerin kullanld balca yerler ev ileri ve askerlik olmutur. Evlerde, saraylarda, camilerde ounlukla siyah kleler hizmet etmilerdir. slam ordularnda asker olarak genellikle beyaz kleler hizmet etmilerdir. slam dnyasnn haremlerinde cariye ya da hizmeti olarak her etnik kkenden ok saydaki kle kadn iki grev arasnda her zaman ak bir fark olmakszn hizmet etmilerdir. Kle kzlardan bazlar eitilmi, bir blm arkc, mzisyen, dansz olarak yetitirilmilerdir. Bunlar ounlukla sradan halka deil, sekinlere ait olmulardr. Hkmdarn hareminde bulunanlar ve gzde olanlar, hatta hkmdarlarn anneleri olanlarn perde arkasnda da olsa zaman zaman devlet ilerinde nemli rolleri olmutur. Modern alara kadar sren klelik kurumu, XTX. yy'da smrge imparatorluklarnda ve XX. yy'da blgedeki egemen devletlerde ortadan kalkmtr.

243

KESTLER

slamiyet ile birlikte kadnlarn eski Arabistan'daki genel durumlarnda pek ok iyilemeler olmu, mlkiyet ve baka haklar kazanmlar, kocalarnn ya da sahiplerinin kt davranlan karsnda bir lde korunma elde etmilerdir. slamiyet, putperest Arabistan'da geleneksel bir uygulama olan kz ocuklarn ldrlmesini yasaklamtr. te yandan kadnlarn durumu gsz kalm, davranlar ve greneklerle deiip itici gcn kaybeden slamiyet'in zgn mesaj, baka alardan olduu gibi bu konuda da ktye gitmitir. Kanunen geerli olan ok elilik, drt kadnla snrlanmr ama gl ve zengin olanlar dnda nadiren uygulanmtr. Ancak evlilik genellikle kanunen cariyeyle tamamlanmtr. Evlenmemi olan kle kadnlar sahibinin emrinde olurdu. zgr olan bir kadn, erkek kle sahibi olabilir ama zerinde herhangi bir hakka sahip olamazd. F-khlar tarafndan kadn, kendi haklan olan bir birey gibi deil, aile iinde sahip olduu rolleriyle, anne, kz karde, kz ocuk ya da e olarak tanmlanmtr. Kadna birtakm haklar tannm, mlkiyetle ilgili baz konulannda erkekle eit olmutu. Kadna dini sular iin verilen cezalar biraz daha hafif olur, rnein dinden karlma suuna idam deil hapis ve krbalanma cezalar verilirdi. Ama kadnlarn bu durumu fkh uzmanla-n asndan ayrcalkl deil, aa konumda olduklarn gsterirdi. Kadn da kle ile zmmi iin olduu gibi kanunlarca baz alanlarda kk grlrd. rnein bir kadn dava iin ahitlikte ya da mirasta bir erkein yansna edeer kabul edilirdi. Hogrye sahip inanmayanlar, slam devletinde hogr-len ve korunan gayri mslim tebaa iin kullanlan hukuki terimlerle zmmi y da ehl-i zimma, "anlama insan" olarak al-drlrd. Bu kiiler, Hristiyanlar, Museviler ve Dou'da Zerd-tiler idi. Bu kiilerin statlerini belirten zimma, Mslman hkmdar e gayri mslim toplumlar arasndaki bir anlama say244

HALK

lirdi ve bu anlamda aslnda bir kontrat idi. Kontrata gre zimmiler, baz toplumsal snrlamalar ve Mslmanlar'dan alnmayan cizye vergisini kabul ederek slamiyet'in stnln ve Mslman devletin hakimiyetini tanmlard. Karlnda da can ve mal gvenlii, d dmanlardan korunma, ibadet zgrl ve ilerini yrtmek iin olduka geni bir i zerklik kazanmlard. Bunlarn sonucunda zimmilerin durumlar klelerden olduka iyi ancak nemli alardan zgr Mslmanlardan olduka ktyd. Zimmi topluluklar kadnlarla ilgili kendi kurallarna sahipti. Musevi hukukunun slam topraklarndaki yorumu ve uygulamasnda ok elilik kabul edilmi, ancak cariyelik durumu yasaklanp cezalandrlmtr. Btn top-luluklardaki uygulanyla, Hristiyan hukukunda ikisi de yasaklanm ve bu sular ileyenler aforoz edilmi ya da baka cezalar almlardr. Kadn, kle ve inanmayanlarn aa statlerini dzenleyen hukuk kurallar daima slamiyet'in yksek ahlaki ve dini ilkelerine uygun olurdu. Toplumsal gerekleri asndan her de ounlukla hukuk kurallanndan olduka iyi durumdalard. Mslmanlardan aada olmalarna karn, byk servetleri, ekonomik gleri ve nadiren de olsa siyasi gleri olan zimmi-ler vard. Erkeklerden aada olmalanna karn, evlerinde, pazarda ve sarayda otoriteleri olan kadnlar vard. zgr insanlarn altnda olmalarna karn, yzlerce yllk slam tarihinde kle askerler, kle subaylar, kle valiler, kle hkmdarlar bile olmutur. slam tarihinde, modern a ncesindeki dnemde gayri mslim tebaann durumu hukuk kurallarnn tanmladklarndan olduka iyiydi. Hukuk kurallarn sklkla tekrar dzenlenmesinden snrlamalarn kesin ya da dzenli olarak uygulanmad anlalmaktadr. Genellikle Snni ynetimindeki zimmile245

KESTLER

rin durumlar, teki mezheplerin ynetimindekerden daha iyi olmutur. Pek ok sultan ve halifenin ynetiminde, Museviler de, Hristiyanlar da slam imparatorluklarnn ynetiminde idari grevlerde bulunmulardr. Genel olarak byle istihdamlann karsnda olunmad grlmektedir. Bazen Hristiyan devlet memurlarna kar kampanyalar dzenlendii, baz iddet olaylar gerekletirildii olmutur ama bu gibi durumlara nadiren rastlanm, genellikle de bunlar zimmi memurlarn an ve rahatsz eden g kullanmlarndan kaynaklanmtr. Ne var ki zimmilerin aa statde olduklann unutmalarna izin verilmezdi. Mslman mahkemelerinde ahit olamazlar, kadn ve klelerde olduu ekilde, tazminatla ilgili konularda Mslmanlar'm yars deerinde kabul edilirlerdi. Mslman kadnlarla evlenirlerse cezalan lm olurdu. te yandan, Mslman erkeklerin gayri Mslim kadnlarla evlenmeleri serbestti. Zimmilerin kyafederine de snrlamalar getirilmiti ve zerlerinde durumlann tanmlayacak iaretler bulundurmak zorundaydlar. Yalnzca katr ve eee binebilirleri ata binemezlerdi. Kanunlara gre ibadethanelerini tamir edebilirler ama yenilerini yapamazlard. Bu snrlamalarn daima sk bir biimde uygulanmas sz konusu deildi ama her an konu edilebilirlerdi. Zimmiler ok zengin olabilirlerdi ama bu zenginliin salad siyasi ve toplumsal avantajlardan faydalanamazlar ve zenginliklerini, siyasi amalarna ulamak iin birtakm entrikalarda kullanrlarsa, sonuta kendileri de slam devleti ve toplumu da zarar grrd. slam devletlerindeki zgr, erkek Mslmanlar geni frsat zgrlklerine sahiplerdi. Fatihlerce eski imparatorluklara yaylan slam dini, devrimci ve ok byk toplumsal deiikliklere yol amtr. slami retiye gre, monari de dahil, soydan geecekler trl ayrcalk reddedilirdi. Bu eitilik anlay bir246

HALK

ok adan deitirilip arptlm olmasna karn, yine-de soylularn ortaya kmasn engellemi ve liyakat ile amacn dllendirilecei beklentisindeki bir toplumu koruyacak denli gl kalmtr. Eitlikilie Osmanl dneminin ilerleyen zamanlarnda bir lde kstlama getirilmitir. Devlet hizmetinde klelerin kullanlmasna son verilmesiyle toplumsal hareketliliin yukarya doru k yolu kapanm, ulema ve ayan gibi ayncalkl gruplar da yeni gelenler iin olanaklara snrlandrma getirmilerdir. Ama ne var ki, XIX. yy balarnda Osmanl mparatorluu halknn iinden fakir birinin g, eref ve zenginlie sahip olma olasl, devrim sonras Fransa da dahil olmak zere herhangi bir Hristiyan Avrupa devletindekinden ok daha yksekti. Genellikle tarihiler yalnzca gl, zengin ve bilgili kiilerle ilgilendikleri; lkelerin, uluslarn ve alarn tarihini yazarken yalnzca ayncalkl birka bin kiiyi ele aldklar ve byk halk kitlelerini gz ard enikleri eklinde eletirilirler. Aslnda bu eletiri bir bakma hakldr ancak bunda tarihilerin bir suu yoktur. Roman yazarnn tersine tarihinin elindeki malzeme kstldr. nk ok daha yakn bir zamana kadar, baz lkelerde bugn bile, gl, zengin ve bilgili kiiler veya bunlar iin alanlar yazabiliyor, bylece de kitaplar, belgeler, yaztlar ve tarihinin gemii anlatmak iin arad baka izler, sadece bu kiilerin arkasnda kalyordu. Burada da baz istisnalar bulunur. Son zamanlarda tarihilerin eitli yerlerden toplayp bir araya getirdikleri bilgiler sayesinde, az da olsa sessiz kitlelerin tarih ve deneyimlerine k tutulmutur. Helen-Roma dnyas, Hristiyan Avrupa ve bir lde de Osmanl mparatorluu halk snflarnn tarihi asndan ilerlemeler olmutur. Ama henz Ortaa slamiyet tarihi asndan bu aratrmalara balanamamta. ehir ve ehirli nfus247

KESTLER

la ilgili birtakm konular hakknda, toplumsal tarih yerine daha ok ekonomik tarih asndan birtakm aratrmalar yrtlmtr. Ortaa slamiyeti'ndeki sradan insanlarn gnlk yaamyla ilgili tarih, yaynlanm birka makale ve genelde baka konularda yazlm kitaplann baz blmlerinden ibarettir. XV. yy'dan itibaren Osmanl'nn tara ve imparatorluk arivleri ehirlerde ve de kylerde yaayan sradan insanlann gnlk yaanlan hakknda olduka ilgin ve zengin bir kaynak olmutur. Bu durum Ortaa asndan imkansz olmamakla birlikte ok zordur. Osmanl mparatorluu veya Avrupa devletlerinin arivleriyle karlatrlabilecek arivler yoktur ama yine de, ounluu Msr'da bulunan nemli sayda belge bugne dek kalmr. Edebiyatn baz trleriyle yorumlanp desteklenen bu belgeler sayesinde "hassa"nn (zel kiiler ya da sekinler), "amme"nin (sradan insanlar) yaantlaryla ilgili bilgiler renilebilmitir. Ortaya kan etkin ve ok eitli ehir nfusun nemli bir kesimini eitli ekonomik dzeylerdeki esnaf ve zanaatkarlar oluturmaktayd. ounlukla rk ya da din asndan homojen olmadan loncalarda birlemilerdi. Bazen de ehirde kendilerine ayrlan yerlerde yayorlard. Hassa'nn paralanndan olan askeri, siyasi ve dini kurumlardaki "daha aa snftan olan, daha az cret alanlarn yaam ekilleri ve standartlan sekinlerin deil, sradan halk kitlelerinin zelliklerini tayordu. Toplumsal dzeni, bazdan ordunun askeri birimleri, ounluu ehir halkndan yerel olarak toplanm birimlerden oluan eitli polis gleri salyordu. Bu polis glerinden "ases'ler gece bekileri ve "ahdath" gen raklar arasndan toplanan bir tr milis gcyd. Bu polis glerinin ileri olduka zordu. Bugne gelebilmi az saydaki Arapa belge, Ortaa slamiyeti'ndeki yeral248

HALK

ti dnyasnn davranlar, ahlak kurallan ve dilleriyle ilgili bilgi vermektedir. Katil, hrsz, yankesici, dolandrc gibi sulular bunlardan bazlaryd. Bazlar da meddah, cambaz, hokkabaz ve baka gsteri sanatlarndaki kiilerdi, gezici va.zlar ve profesyonel ykcler de bunlarn arasnda saylabilir. Halkn byk bir blmne tek salk bakmn salayan, hem hekimlik, hem diilik, hem de eczaclk ve ruh hekimlii yapan sahte doktorlar da bunlardandr. By, falclk ve muska yazcl yapanlar da vard. Bazlar da byk halk kidelerinin gereksinimlerini karlayacak basit ve ucuz rnleri satan gezici satclard. Dilenciler, kaynaklarda en sk geen ve en dikkat ekici olan gruptur. Dilencilerin, dindarlarn sadaka vererek dini grevlerini yerine getirmelerine olanak tanmalar asndan dini bir ilevleri de vard. Dilenciler mesleklerini yapmak iin, kaynaklarda sevgiyle dile getirilen eitli hilelere bavuruyorlard. Ortaa Avrupas'ndaki derbeder insanlarla ilgili daha ok belge bulunmaktadr ve daha aynnth aratrmalar yaplmtr ama Ortaa slam'ndakiler iin bu yaplamamtr. Arap kltrnde dilencilerin bile iirleri olmutur. Aadaki iir X. yy'da klasik tarzda yazlmtr:2
"Biz delikanlyz ve karada ya da denizde nemli olan yalnzca biziz. in'den Msr'a ve Tanca'ya kadar herkesten hara toplarz. Bir yer bize ok scak gelince hemen baka bir yere gideriz. slam topraklan ya da kafirlerinki fark etmez dnyann tamam bizimdir. Bu yzden yaz karl lkelerde geirir, ks gelince de hurmalarn yetitii yerlere gideriz. Biz dilenciler tarikatmdantz ve hi kimse hakl gururumuzu inkar edemez. "

Ekiyalar, ssz dalarda ve l yollarnda zengin kervanlarn yolunu kesen zel bir gruptu. Bazlar basit ekiyalard ve byle grlp kabul edilirdi. Gsterdikleri toplumsal tepki nedeniyle
249

KESTLER

baz ekiyalar da, bir tr popler ve hatta edebi klt unsuru haline gelmilerdir. Eski Arabistan'daki suluk ad verilen (oulu saalik) "ekya airler" bunlarn rneklerindendir. Korumasndan yoksun olarak airet sistemi dnda yaayan salik, Ortaa ve modern a edebiyat tarihilerinin beenisini kazanm bir iir tr yaratmlardr. Osmanl Anadolusu'nu zellikle XVI. ve XVII. yy'da harap eden Celali ad verilen ekiya eteleri bunlardan ok farkldrlar. Topra olmayan kyller, terhis olmu askerler, din okullarndan mezun isizler ve tatmin olmam daha bakalarnn oluturduu Celaliler, baar ve n elde etmiler; baz liderleri de Anadolu folklorunda yer almlardr. Tarihi bellek sulamay ya da unutmay tercih ettii baka direni trlerine pek de scak davranmamtr. Kimi zaman klelerin efendilerine kar ayaklanmalar bunun rneklerindendir. Ortaa'n banda Irak'taki tarm projelerinde altrlan Dou Afrikal klelerin ayaklanmalar bunlardan en nemlisi-dir ve 868883 yllar arasnda on be yl devam etmir. mparatorluk ordulnn yenen isyanclar, Badat'taki halife iin bir sre nemli bir tehdit durumundaydlar. Msr'da da 1446'da kleler klelere kar ayaklanmlardr. Tarihiler o yl Kahire dndaki otlaklarda Memluk efendilerinin atlanna bakan be yz zenci klenin silahlanarak ayaklandklann kaydetmilerdir. Msr tarihilerinin anlattklanna gre bu kleler kendi kk devletlerini ve hkmdarlklarn kurmulardr. "Sultan" unvann verdikleri liderlerini bir tahta oturtmular ve yaknn-dakilere de Memluk sultannn yksek memurlannn unvanla-nn vermilerdir. Siyasal ve toplumsal adan slami dzeni tehdit eden ayaklanmalar, daha ok amalarna dini aklamalar getiren ama genellikle ekonomik ve toplumsal doyumsuzluklar nedeniyle yaplm -halk bakaldrlar olmutur. Hariciler, slam devletinin
250

HALK

gittike glenen otokratik kimliine bakaldrmalar ve zgrlklerine ve onurlarna bir mdahale olarak kabul ettikleri her eit otoriteyi reddeden Arap ya da teki gerlerin desteklerini almlardr. Peygamber soyundan gelenlerin halifelik iddialarm ve halifeliin gerek sahiplerinin meruluunu sorgulayan iiler, kendilerini bask altnda ve hakszla uram hissedenlerin kzgnlklarna bir k yolu amlardr. VIII. yy'da Abbasiler, X. yy'da Fatmiler ve XVI. yy'da Safeviler aralarnda olmak zere baz bakaldrlar, iktidar kazanmlar ama yarattklar beklentileri karlayamadklar iin taraftarlarnn daha fazla an isyanlarna neden olmulardr. Daha ban olan Sofi tarikatlar bile halktan aldklan destekle yaygn ve tehlikeli ayaklanmalarda bulunmulardr. Ortaa slamiyeti, popler grn tersine, krsal ya da l uygarl deil, ehir uygarlyd. Tarih gelenei, edebiyat ve kanunlan ile ehirli sorunlar ele alnm ve ehir durumlar tartlmtr. Yalnzca Osmanl arivleri gnlk ky yaam hakknda bilgi vermektedir. Edebiyata ky yaantsnn girmesi, zellikle de ky edebiyat daha sonraki zamanlarda grlmektedir. Topran kullanlmas, kiralanmas, teknoloji ve sulama gibi konularda az da olsa bilgiler bulunmasna karn, Ortadou tarihinde nfusun byk blmn oluturan kyller hakkndaki bilgiler olduka azdr. Topra gerekten ileyen kyller, almalarnn meyvelerinden faydalananlardan ayr olarak sessiz olanlardr. Duygu ve dnceleri, edebiyatta ve blgenin tarihini anlatan kaynaklarda bulunmaz. Kimi zaman ky kkenliler tccar, ulema, toprak sahibi, memur ya da subay olarak toplumun st katmanla-,. rina karlar ve kyl kimlik ve grlerini terk ederler. Yalnzca birka isyan lideri ve ekiyann halkla ilikisi devam etmitir ama onlarla ilgili de fazla bilgi yoktur. Bugn eskiden olmad
251

KESTLER

kadar iletiim arac olduu halde bile, bu lkelerdeki kyllerin grlerine ulaabilmek bir hayli zordur. Kyllerin duygu ve dncelerini yanstan en nemli aralar ataszleri, folklor ve halk edebiyatdr. Osmanl arivlerindeki pek ok kaynak, kyllerin ikayet, tartma, soruturma ve kararlaryla yaamlar hakknda bilgi vermektedir. Kyn hemen tesinde, Ortadou lkelerinin ounda ok yaknnda, yiyecek, giyecek ve ulam iin hayvan yetitirerek geimlerini salayan gebe airetlerin yaad l bulunur. Kuzey Afrika'daki ve Gneybat Asya'daki Bedevi Araplar, Anadolu, ran yaylalan ve Orta As-ya'daki gebe Trk ve ran airetleri, Kuzeydou Afrika'daki gebe Berberiler'in ekonomide, dolaysyla da devlette nemli yerleri olmutur. ehirleri ve kyleri yneten eitli hkmetlerin gebeleri hakimiyet altna almaya almalarna karn, onlar hayvan yetitiricilii ile tarm arasndaki karakteristik farkllk yznden kendi farkl yaam biimlerini srdrmlerdir. Devlet glyken gebeler sakin olmular, devlet gsz-leince de bamsz olmular, kyleri, vahalar basmlar, kervanlar yamalamlar ve nceden tarm arazisi olan topraklarda hayvanlann otlatmlardr. Bazen de gerek slamiyet'e dnlmesi gerektiini syleyen yeni bir din hocasndan etkilenmi ve yerleim yerlerini ele geirerek yeni hanedanlar ve krallklar kurmulardr.

252

12. BLM

HUKUK LE DN
VII. yy ortalarnda kurulan slam imparatorluu ile birlikte Ortadou'daki hakim din slamiyet olmutur. nceleri fatihler, yneticiler ve yerleimcilerin oluturduu kk bir aznln dini olmu, eski Bizans ve Pers topraklarnda yaamakta olan nfusun ounluu eski dinlerine sadk kalmlardr. Ne zaman ve nasl olduu bugn de bilinmiyor olmakla birlikte, ounluk haline gelen Mslmanlar, blgenin byk ksmnda yaylmaya devam ederek, ounluklarn bugne dek korumulardr. Mslman olmayanlarn yaamas yasak tek bir blge olmutur. Hadislerden anlaldna gre, Halife mer'in yaynlad bir fermanda, Mslmanlar iin Hz. Muhammed'in memleketi olan Arabistan'da yani Kutsal Topraklarda yalnzca slam dininin var olabilecei, Museviler'in ve Hristiyanlarn bu topraklardan gitmeleri gerektii belirtilmitir. Ne var ki, bu ferman Gney Arabistan' kapsamamtr ve oralarda Hristiyanlk yzlerce yl, Musevilik de gnmze dek var olmutur. Mslmanlarn ynetiminde ya da etkisindeki Mslman olmayan topluluklarn kaderleri, baka blgelerde farkl olmutur. Gneydeki Habeistan ve kuzeydeki Grcistan ile Ermenistan gibi slam mparatorluu'nun eteklerindeki baz lkeler Hristiyan karakterlerini korurken, bazlar bamszlklarn bile koruyabilmitir. Hristiyan Kiliseleri'nin Msr'da ve Mezopotamya'da saylar giderek azalsa da, ayakta kalmaya devam edebilmiler, gerek inanc zorla benimsetmeye alan Bizans'tan kurtularak baz faydalar bile salamlardr. Dier

253

KESTLER

taraftan Kuzey Afrika ise Hristiyanlk sona ermitir. Orta, dou ve bat eyaletlerde yaayan Musevi topluluklara Hristiyan ynetimindekinden ok daha iyi bir konuma gelmelerini salayan, Hristiyanlara eit bir stat verilmitir. Zerdtiler'in du-amlar ise, Hrisyanlar gibi yurtdnda gl dostlarnn teviki ve Musevilerin ayakta kalma yetenekleri olmad iin iyice ktye gitmitir. Bunlardan Hindistan'a kaan bir blm, Par-siler ad verilen kk bir topluluk olarak bugne dek gelmilerdir. ran'daki dindar Zerdtiler kk bir aznlk haline gelmilerdir. Mslman ynetiminin ilk yzyllannda, devlet gc ve yerleik bir ruhban snf disiplinine daha az baml olan muhalif Zerdti gruplarn, ran'n kltrel, toplumsal ve de siyasi tarihinde rolleri olmutur. nanlar Ortadou'da ve Avrupa'da Mslmanlar ile Hristiyanlar'n zulmnden kaynaklanan ve her dinden de taraftar bulmay srdren Maniciler, bu gruplann en nemlisidir. Klasik halifeliin merkezi durumundaki Kuzey Afrika ve Gneybat Asya'da blgenin eski kltrlerinin youn etkisinde bulunan, Mslman olmayan aznlklar sayesinde zenginleen, ancak kendi belirgin ve tannabilir karakterinin yaam biimini, felsefesini, edebiyatn, bilimini, sanatlarn etkileyen ve Mslman olmayan aznlklann yaamlarnda bile aka grnen bir slam uygarl domutur. Arapa olan "slam" szc, "inanann Allah'a teslim olmas" anlamndadr ve ayn kkten treyen "Mslman" szc de teslim olma eylemini yapan kii anlamna gelir. Bu szck, daha eski alarda, Arapa ve-teki Sami dillerde, btnlk anlam tamaktadr. Dolaysyla Mslman kendini tmyle yalnzca Allah'a veren kiidir. Baka bir deyile, VII. yy'n putperest Arabistan'nn oktanrclanyla karlatrldnda bir tektanrcdr.
254

HUKUK LE DN

Mslman geleneinde Hz. Muhammed'in grevi bir yenilik deil, sreklilikti ve oktannclk ile tektanrclk arasndaki uzun mcadelenin yeni ve artk son aamasyd. Hz. Muhammed, Mslmanlar iin kitab olan peygamberlerin sonuncusuydu. Hz. Muhammed, Tevrat, Me2murlar ve ncil kitaplarn getiren Hz. Musa, Hz. Davud, Hz. sa peygamberlerin en by ve sonuncusuydu. Getirdii Kuran eski vahiylerin tmnn stndeydi ve onlar tamamlyordu. Mslmanla gre Musevilik ve Hristiyanlk balangta gerek dinler olarak ortaya kmt, ayn misyon ve vahiylerin daha nceki aamalaryd. Hz. Muhammed, Allah'n elisi olduktan sonra eski vahiyler geersiz olmutu, gerek artk onun bildirisindeydi. Onun kitabnda bulunmayanlar gerek deildi ve bunun nedeni eski kitaplarn deersiz koruyucularnca arptlp yozlatrlmasyd. "slam" szc, bugn baka anlamlarda da kullanlmaktadr. Mslmanlara gre dnyann yaralmasndan itibaren var olan tek gerek din anlamna gelir. Buna gre de Adem, Hz. Musa, Hz. Davud, Hz. sa ve tekilerin tm Mslman'dr. Ancak vahiylerin eski aamalarnda bulunan inananlar farkl adlarla yaadklar iin slam daha genel anlamda son aama olan Hz. Muhammed ve Kuran ile snrldr. Burada bir anlam farkll bulunmaktadr. "slam" teriminin birincil anlam Hz. Muhammed'in Kuran araclyla getirdii, sonraki nesillerin gr ve uygulamalaryla rendii din demektir. Giderek sonraki nesillerin Hz. Muhammed'in rettikleri ve ona atfedilen hadislerle gelitirdikleri karmak din bilimi, hukuk ve grenek sistemi anlamn kazanmr. Mslmanlar'n "eriat" adn verdikleri kutsal kanunu ve "kelam" adm verdikleri slami teolojiyi kapsar. Genel anlamda "slam" zellikle de Mslman olmayanlarn kullanmnda Hristiyanlk yerine, Hristiyan dnyasnn kartdr ve Mslman inan ve toplumunun himayesinde
255

KESTLER

gelien byk zengin uygarl ifade eder. Bu anlamyla "slam" Mslmanlar'in neye inandklarn veya inanmalarnn beklendiinden ok, aslnda ne yaptklarn, yani, tarihten anlald kadaryla ve bugnk haliyle slam uygarln anlatmaktadr. "Cami" (mosque) szc, Hristiyan dnyasnda konuulan dillerin tmne Mslmanlarn ibadet ettikleri yer anlamna gelen bir szck olarak eitli biimlerle ve farkl yollarla girmitir. Arapa'da secde edilecek yer anlamna gelen "mes-cid" szcnden gelmitir ama bu Hristiyan kilisesinin Mslmanlktaki karl deildir. Cami bir bina, ibadet edilecek yer, hem de toplanlacak ve allacak bir yerdir. Cami, Mslmanlkta asla kendi zel yaps, hiyerarisi, yetki alan ve kanunlar olan bir kurum anlamnda kullanlmamtr. slamiyet'in balang yllannda bir bina bile deil, mminlerin beraber namaz klmak iin toplandklar bir yerdi. Namaz evde," kamuya ait binalarda, darda ve fetihlerin ilk zamanlarnda fethedilen yerlerdeki baka dinlere ait, paylalan veya fatihlerin el koyduklar ibadethanelerde de klnabilirdi. Bu ekilde ilk kez am'daki Aziz Yuhanna Kilisesi Arap fatihler tarafndan nce paylalm, sonra da ele geirilip deitirilmiti. Bundan yzyllar sonra da Konstantinopolis'teki byk Ayasofya katedrali imparatorluk camisi haline getirilmiti. Binann kubbesinin stne bir hilal ve drt kesine drt minare yaplm, binann iindeki Hristiyan resimleri ve sembolleri kaldrlm veya zerlerine Kuran ayetleri yazlmtr. Caminin ii basit ve sade olur. mamn grevi yalnzca duada nderlik etmektir, baka bir dini grevi yoktur. Bu grevi sreci bilen her Mslman yapabilirdi, ancak uygulamada imamlk srekli bir meslek makam haline gelmitir. Mim-ber ve mihrap caminin iindeki en nemli yerlerdir. Genellikle byk camilerde bulunan mimber, Cuma namazlarnda kul256

HUKUK LE DN

lanlan yksek krsdr. Mihrap, Mslmanlar'n namaz klarken dndkleri kble ynndeki duvarda bulunan girintidir ve duvarn tam ortasnda bulunduu iin binann simetri izgisini belirler. Mslmanlar'n toplu namazlar Yaratc'ya gsterilen disiplinli ve toplu bir boyun eme eklidir. Namazda drama ve esrara, mzik ya da iir yer almaz. Puta tapmaya benzer bir kfr olarak grlen heykel zellikle reddedilir. Mslman sanatlar, heykel yerine soyut ve geometrik izimleri tercih etmi ve sslemelerini yaznn yaygn ve sistematik bir ekilde kullanmna dayandrmlardr. Caminin duvarlarn ve tavann ssleyen yazlar, Allah'n, Hz. Muhammed'in, ilk halifelerin isimleri, besmele ve Kuran ayetleridir. Mslmanlk'ta Kuran'n metni kutsaldr ve onu yazmak ve okumak da ibadettir. Kullanlan ok eidi yaz biimleri, hat sanat ustalarnn ellerinde ok zarif bir gzellie erimilerdir. Mslman ibadetinin ilahileri, mzii ve ikonlar olan bu dekoratif metinler, hem Mslman estetiinin hem de Mslman dindarlnn anlalmasnn anahtarlardr. Minare, caminin en ok bilinen ve karakteristik d ksmdr. Genellikle ayn bir yap eklindeki minarenin en stnden mezzin (Arapa'da mu'adhdhin) mminleri namaza arr ve bu an Mslman dnyasnn birliini ve eitliliini belirler. Kalabalk sokaklar vcpazar yerlerinde ykselen minare, mminler iin bir uyan ve iarettir. Dini ve toplumsal sembol her yerde ayn olsa da, slam'n her byk blgesinin kendi minare stili vardr ve ounlukla da, Babil kuleleri, Suriye'nin kilise kuleleri, Msr'n fenerleri gibi aralannda dini olmayanlann da bulunduu daha eski bir yapy andrr. Baka bir adan, zellikle yeni garnizon ehirlerinde Mslman toplumu ve devletinin merkezi olan slam camisi, Roma forumunun ve Yunan agorasnn karldr. Yalnzca vaiz
257

KESTLER

ve namaz kldran kiinin yer olmayan caminin mimberi, ayn zamanda memurlarn atanmas ve grevden alnmas, yeni hkmdar ya da valilerin baa gelmesi, sava, fetih gibi nemli olaylarn duyurulduu ve nemli bildirilerin yapld bir platformdur. Garnizon ehirlerinde cami, hkmet binalan ve yerleim mahalleleri bir tr kale gibidir ve genellikle mimberden nemli aklamalar hkmdar ya da vali yapard. lk alardan itibaren slamiyet'in egemenliinin simgesi olarak mimber-deki konumacnn elinde bir kl ya da asa olurdu; eer o yer saldn sonunda dmse kl, koullu teslim olmusa asa bulunurdu. Zamanla karmak bir duruma gelen Mslman toplumu ve devletinde caminin siyasi rol azalsa da tamamen yok olmamtr. Yeni bir halifenin tahta k gibi nemli olaylar, yine mimberden duyuruluyor ve hkmdar ya da valinin adnn anld hutbe siyasi nemini koruyordu. Hutbede adn anlmas slamiyet'te siyasi otoritenin nemli iaretlerindendi. Kuran'n en ok yinelenen bir ayetinde Mslmanlar'a "Allah'a, onun Peygamberine ve amirlere itaat etmeleri" buyurulur (4:59). Bu ayet, hadislere Kuran'a eit bir otorite tand eklinde yorumlanm ve nesiller boyu Hz. Muhammed'in grleri ve uygulamalarn anlatan hadisler azdan aza aktarlm, sonra da byk derlemeler eklinde yazlmtr. Ancak bunlarn ok az bir ksm Mslmanlar tarafndan gvenilir olarak kabul edilir. Ortaalardaki Mslman aratrmaclar baz hadislerin doruluunu sorgularken, bunu modem aratrmaclar daha radikal ekilde yapmtr. te yandan, Mslmanlar hl standart derlemelere Kuran'dan sonra ikinci derecede sayg gsterirler. slamiyet'in kutsal kanunu eriat, Kuran ve hadislerden oluur. Yzyllardr ilahiyatlarn ve hukukularn sevgiyle oluturduklar bu grkemli kanunlar, slamiyet'in entelekt258

HUKUK LE DN

el baarlarnn en nemlilerin biri ve slam uygarlnn dehas ve karakterinin en iyi simgesi niteliindedir. Mirza Ebu Talib, XVIII. yy'n sonlarnda ngiltere'yi ziyaret eden ve gzlemlerini yazan ilk kiilerden biridir ve Avam Kamaras'n ziyaretini anlatmtr. Avam Kamaras'nn grevinin kanunlar karmak ve sululara verilecek cezalan belirlemek olduu aklandndaki aknln dile getirmitir. Mirza okurlarna ngilizler'in Mslmanlar'n tersine gkten inme ilahi bir dini kabul etmedikleri iin "zamann, durumun ve yarglarn deneyiminin gereklerine uygun ekilde" kendi kanunlarn oluturmak zorunda kaldklann belirtmitir.1 Teoride slami hukuk sistemi, gezginin anlatt ngiltere izlenimlerinden olduka farklyd. Allah'n vahiy yoluyla bildirdii, Kuran'da ve hadislerde yer alan ve sonra da ilahiyat ve hukukularn tarafndan geniletilerek yorumlanan kanun, Mslmanlar iin geerli olan tek kanundu. Hukukun Allah tarafndan yaratlp Peygamber tarafndan aklandnn kabul edildii yerde din bilimciler ve hukukular ayn meslein farkl dallarn izliyorlard. Devlet memuru olmayan, zel kiiler olan eriat uzmanlannn kararlar ne resmen balayc ne de ittifakla alnm olurdu. Devlet tarafndan atanan kad, mahkemesinde adalet datrd. Kadnn grevi kanunu yorumlamak deil, uygulamakt. Bu grev mftnnd ve onun fetva olarak adlandrlan kararlan ya da dnceleri, kanun olmasa da, hukuki otorite olarak kabul edilebilir. lke olarak eriat, zel ve kamusal, bireysel ve toplumsal olarak slam yaamnn alanlannn tamamn kapsard. Sedat'n zellikle evlilik, boanma, mlkiyete ve miras gibi konularla ilgili baz hkmleri, mminlerin boyun emeleri beklenen ve devletin uygulamak iin nlemler ald kesin bir kanun ekline dnmtr. Baka alardan eriat, bireylerin de toplu259

}] j
I

KESTLER

i" \' \
i"*

mun da ulamalar gerekli olan bir idealler sistemiydi: eriatn hkmetle ilgili siyasi ve meruti hkmleri bu ikisinin arasnda, kimi zaman, kimi yerde birine, kimi zaman, kimi yerde de " dierine daha yakndr. eriat, Mslman hukukular tarafndan iki ana blmde ele alnmtr. lki mminlerin kalpleri ve ruhlanyla, yani ahlak ve retiyle; ikincisi Allah'a ve insana ilikin d eylemlerle, yani bir tarafta ibadet, dier tarafta da sivil, ceza ve kamu kanun laryla ilgilidir. Kanun bir kurallar sistemi getirmeyi amalar. Mminlerin bu kurallara boyun emesi, onlara bu dnyada namuslu bir yaam salayacak ve onlan teki dnyadaki sonsuz mutlulua hazrlayacaktr. Bu kurallan ayakta tutmak ve uygulamak slam toplumu ve devletinin temel ilevidir. Aslnda slam ve Ba hukuk uygulamas arasnda Mirza Ebu Talib'in anlattiklanndan daha az keskin bir fark vard. slam devletinde eriat'm insann kanun koyma gcn kabul etmemeine karn, uygulamada durum tam tersi olmutur. Geen on drt yzylda Mslman hukukular ve hkmdarlar ilahi vahiylerin tam olarak cevaplayamad eitli sorunlarla karlam ve bunlan zmlerdir. Kanun olarak grlmeyen ve sunulmayan bu zmlere, aadan geliyorsa gelenek, yukardan geliyorsa ynetmelik ve ska olduu zere hukukulardan geliyorsa da yorum denilmitir. Kutsal metinlerin yeniden yorumlanmasnda slamiyet'in hukuk bilginleri en az dier toplumlarn avukatlan kadar ustalard. Mirza Abu Talib'in kesinlikle hakl olduu bir konu vard. Yeni bir kanun konmas yaygn ve sradan bir ey olduu halde, daima neredeyse gizli bir ekilde yapld iin Avrupa demokrasisinin balang noktasn oluturan yasama meclislerine yer yoktu. Mslmanlar Kuran'n deitirilemeyen metni ve hadislerin kabul edilmi hkmlerine karn hukukulann "kurallar za260

h * f , '

, l\ <I " '-' L'

1

'v 1 't / * , '

HUKUK LE DIN

manla deiir" ilkesine uygun biimde kanunlarn byk lde deitirip gelitirmilerdir. Hkmdarn kendi sznn gc ve ulemann onay olmak zere iki nemli etken bu gelimede nemli rol oynamtr. slam devle Snni hukukularn tanmland biimiyle bir teokrasiydi. Allah egemenliin, meruluun ve hukukun tek kayna, hkmdar da onun arac ve temsilcisiydi. Halifelere ve sultanlara verilen bir unvan "Allah'n yeryzndeki glgesi"dir. Mslmanlar devleti yrtebilmek iin uygulamada sofu Mslmanlar iin de iktidar sahibi olmann, kurallar koymann, ceza vermenin gerektiini daha ilk balarda fark etmilerdi. Ancak bu, ilahi kanuna kar kmadan, onu tamamlayarak gerekletirilecekti. Arapa'da bu g "siyasa" olarak adlandrlyordu. Siyasa ilk anlamyla at eitmek ve idare etmek demektir, bugn politika anlamnda kullanlmaktadr. Daha eskiden ve Osmanl dneminde hkmdarn eriat'n verdiklerinden ayrca sahip olduu yetkiler, ceza ve zellikle de lm cezas verme yetkisi anlamnda kullanlyordu. ki tr yetkinin de olmas gerektii eriat bilginleri tarafndan onaylanmt. Osmanl sultanlar bir eyaletin, bir devlet dairesinin ya da monarinin ve merkezi hkmetin ilerini dzenleyen, kanun ad altmda kurallar koymulard. Bir kanun, Sedat'tan nde gelemez ve onun yerini alamazd ama geleneklere ve hkmdarlarnn fermanlarna dayanarak eriat' gncelletirebilirdi. zellikle Osmanllar gibi daha dindar olan Mslman hkmdarlar, bu kurallar getirmek ve uygulamak iin ulemann desteine, en azndan onayna ihtiya duyarlard. Eski alarda daha dindar ve saygn olanlar devletten uzak durarak devlet hizmetinin yol aaca ruhsal kirlenmeden kanrlard. XI. yy'dan itibaren yurtiinde ve yurtdndaki yeni tehditler nedeniyle hkmdarlar ve ulema birbirlerine yaklamtr. Seluklu261

14

I.

KESTLER

lar, daha ok Osmanllar ve baka yerlerdeki adalannn ynetiminde zellikle hukukla ilgili ulema, devlet ilerine daha ok karr oldu ve hkmet mekanizmasnn bir paras haline geldi. Ancak bu haliyle bile bir Kilise olmadlar ve terimin Hristiyanca anlamndaki gibi bir Ortodoksluk slamiyet'te yaratlmamtr. slam tarihinde gerei tanmlayan, yanllar knayan din meclisleri, papalar, doru inanc lan eden, deneyen ve uygulayan engizisyoncular bulunmamr. .slamiyet'teki hukuk ve din bilginleri olan ulema bireyler olarak ya da okullarda, sonra da kamu grevlileri olarak dogma oluturup Kuran' yorumlamalarna karn, ondan sapmann dine kar gelmek olaca tek bir dogma bile getirecek bir dini otorite kurmamlardr. Dolaysyla, onaylanm inan eklini insanlara dayatan bir Kilise olmamtr. Bu devlet tarafndan yaplmaya allm ancak baarl olunamamtr. Doru inancn evrensel kabul gren snav icma, yani mminlerin uzlamas, modern terimlerle bilginler ve gller arasndaki gr alveriidir. Bu uzlamann kuramsal temeli Hz. Muhammed'in "Benim toplumum yanl olanda anlamaz." szne dayandnlr. Bu sz, Hz. Muhammed ldkten sonra, ilahi rehberliin bir btn olarak Mslman toplumuna gemesi ve doru olan slam retisi ve uygulamasnn toplum tarafndan kabul edip uygulananlar olduu anlamnda kabul edilmitir. Snni hukukular baz kstlamalarla birlikte, toplumda bilginlerin ve dindarlarn gr ayrlktan olabileceini kabul etmiler ve bylece eriat kanunlarnn farkl mezheplerin olmasn ve karlkl hogrlerini dorulamlardr. Hanefi, afii, Maliki ve Hanbeli mezhepleri bugne kadar gelmi ve aralarnda Snni slam dnyasn paylamlardr. Bu icma retisiy-le farkllk ve deiim onaylanp kolaylarlmtr.
262

HUKUK LE DN

Yer ve zamana gre deien bu tr bir uzlama daha1 yapsal ve otoriter olan sistemlerle karlatrldnda tutarsz ve nemsiz grlebilir. Aslnda slam'n ilk dnemlerinde bu biimdeydi. nsann mantna ve kiisel grne geni bir yer verilmiti. Buna eriat'n dilinde itihat ad verilirdi. Giderek deiiklik snn daralm, en sonunda da ok kk, yerel, marjinal ve nemli bir istisna olarak yeni olanla snrlanmt. 900 ylndan itibaren, iiler bunu kabul etmemilerse de, Snniler arasnda km tm sorunlann zld ve "itihat kapsnn kapand" konusunda bir uzlamaya varlmtr. Ne var ki her zaman yeni sorunlar olmutur. Bu sorunlar arasnda, modern alarn banda ateli silahlar, kahve, ttn konular ve bugn de birok yeni konu vardr. Kapnn tekrar almasn savunan hukukular olmutur. iiler de kapnn kapandn kesinlikle kabul etmemilerdir. Onlarn ulemalarna itihad uygulayan kii anlamna gelen "mtehid" denilir ve onlar da Snni meslektalarndan pek de farkl deillerdi. slam hukuk ve teolojisinin ekirdei olan doru davran ve inan kurallar, uzlama ve izin verilebilir bamsz yarg uygulamas ile oluturuldu ve evrensel olarak da kabul edildi. Gelenee sayg olan "Snnet" bu oluumun rehber ilkesiydi. Snnet eski Arabistan'da, airetin kurallam gelenekleri ve atalarn rnekleri anlamna gelirdi. Snnet, slamiyet'in balang dnemlerinde, toplumun canl ve gelien bir geleneiydi. lk halifelerin ve Hz. Muhamrned'in ashabnn eylem ve politikalaryla gelimiti. slamiyet'in ikinci yzylnda daha geleneki bir gr vard. Gerek hadisleri iletenler tarafndan Hz. Muhamrned'in emirleri ve uygulamasyla eit grtilen Snnet'in Kuran dnda her eyin stnde olduu kabul ediliyordu. Bu grn genel olarak kabul edilmesi ve baz inanlrlk dereceleriyle Hz. Muhamrned'in hadislerinin ortaya konulmalaryla dnce263

KESTLER

nin, dolaysyla uzlamann rol azalm ama tamamen ortadan kalkmamtr. Zamanla ulema, itihat yerine "taklid"e, baka bir deyile yerleik doktrinleri sorgulamadan kabul etmeye balad. Bu durum bir eit slami Ortodoksluk meydana getirdi ama bu Hristiyanlktaki gibi dini otorite kurumlarnn belirledikleri doru olan reti gibi deildi, daha dar anlamyla genel olarak kabul edilen geleneksel reti ve uygulamayd. Sapmalar, duruma gre bir hata, su ya da gnah olarak karlanyordu. Bu Ortodoksluu kabul edenler Snni adn ald. Snnilikte resmen belirlenmi bir dogmaya inan ve dini bir otoriteye itaatten yerine, bir toplulua ballk ve onun geleneklerinin kabul sz konusudur. Mslmanlar'in Snnet'ten sapmalar belirlemede kullandklar teknik terimlerde benzeri komnal ve toplumsal atflara rastlamr. Hristiyanlk'taki "dalalet" kavramnn Mslmanlk'taki en yakn karl "bida" baka bir deyile yeniliktir. Gelenekleri devam ettirmek dorudur ve Snni slam bununla belirlenir. Geleneklerden uzaklamak bida'dr ve doru olduu zel olarak belirtilmedii srece yanlr. Hz. Muhammed'e atfedilen "Yenilik en kt eydir, her yenilik bir icattr, her icat bir hatadr ve her hata da cehennem ateine gtrr." sz an geleneki gr anlatmaktadr. Bir retiye getirilen bida sulamasnn temelinde yanl olduu deil, yeni olduu bulunur ve Mslman dininin kusursuz ve son oluu inancyla desteklenen geleneklerin inenmesi anlamna gelir. Buna gre Mslman bida kavramyla Hristiyan dalalet kavram arasnda byk bir farkllk bulunur. Dalalet teolojik bir sapma, yanl bir reti seimiyken, yenilik, teolojik bir su olmaktan ok toplumsal bir sutur. Doa yoldan sapma anlamna gelen "ilhad" ve arlk anlamna gelen "guluv" iinde ayn ey sz konusudur. Guluv, Kuran'n ncelikle Museviler'e ve
264

HUKUK LE DN

Hristiyanlar'a hitap eden ayetinde yer alr: "Ey ehli kitap! Dininizde arya gitmeyin ve Allah hakknda gerekten bakasn sylemeyin" (Kuran 4:171). Burada geen guluv terimi slamiyet'in arlk olarak kabul ettii Hristiyan inanlarna gnderme yapmaktadr. Daha sonralar, guluv daha ok Mslman-lar'n yanllar iin kullanlmtr. Topluluk iinde bir ldeki gr ayrlklar zararsz ve hatta yararldr. Bunu anlatan "Cemaatim iinde gr ayrl Allah'n ltfudur." sz Hanefi hukuk mezhebinin kurcusu fkh bilgini Ebu Hanife'ye, sonra da Hz. Muhammed'e atfedilmitir. eriat hukukunda kendi ilkeleri, ders kitaplar ve fkh bilginleri olan ama ortak bir hogr iinde yaayan eitli mezhepler yer alyordu. Bazlar retiyle ilgili olan farkllklar ounlukla trenseldi. Ancak farklln da bir snr vard ve arya kaanlara galat (tekili gali) ya da sapknlar anlamna gelen Melahide (tekili mulhid) ad verilirdi. Bunlar din bilginlerinin ou Mslman olarak kabul etmezlerdi. Genellikle din bilginleri izgiyi ekmeleri gereken yeri bilemezler. Ismaililer gibi radikal ve arlk ii gruplar, birok din bilgini tarafndan slam'dan dlanmtr. te yandan bunlara, Mslman toplumlarnn ou tarafndan hogr gsterilmi, toplumsal olarak ykc ve siyasi olarak ihanet saylacak eyler yapmadklar srece Mslman stats vermekte saknca grlmemitir. Bugn de bu hogr Levant'taki Aleviler'e, Drziler'e ve baz slam lkelerindeki smaililer'e gsterilmektedir. slam tarihinde ve bugnk slam dnyasnda Snni olmayan, lml ii denilen, nemli bir topluluk iin durumu biraz daha karktr. Mslman hukukunda, Mslman teolojisinde bir snf olmad iin dalalet yer almaz. Bir Mslman, din bilimcilerinin asgari gereklerine bile uymazsa inanszlkla, hatta irtidat (di265

KESTLER

ninden dnme) ile sulanr. Mslman din bilimcileri onaylamadklar retilere kar yeniliki, arlk ya da sapma eklinde sulamaya hazr olsalar da, bu sulamalar mantkl sonulara ulatrmak konusunda istekli deillerdir. Bir retiyi ve ona inananlar slam olmamakla sulamak, szde Mslman olan bu kiilerin kanunun en ar cezasna tabi mrtet olduklarn kabul etmek demekti. Bir mezhebe mensub olan kii, baz inanlar slamiyet'in akndan ayrlm olsa bile Mslman'd ve kanunlar karsnda toplumda, evlilikte, mirasta, tanklkta ve kamu hizmetinde bir Mslman'n statsne ve ayrcalklarna sahip olmaya devam ederdi. Savata, bir isyanda yakalansa bile ona Mslman olarak davranlarak hemen ldrlmez ya da kle yaplmazd ve ailesiyle mallar kanunlarca korunurdu. Gnahkar olsa da inansz deildi ve teki dnyada bir yer bulma midi hl vard. slamiyet'teki en nemli engel, Snniler ile mezhepiler arasnda deil, mezhepiler ile mr-tet'ler arasndayd. rtidat hem gnah hem de sutu ve mrtet bu dnyada da teki dnyada da lanetlenmiti. Suu ait olduu ve ballk borlu olduu toplumu terk etmek ve ona ihanet etmekti ve cezasn camyla, malyla derdi. O kesilmesi gereken kuru bir dald. rtidat sulamalanna ska rastlanrd ve ilk zamanlarda "inansz" ve "mrtet" terimleri dini tartmalarda sk sk geerdi. El-Cahiz (lm 869), "lahiyatlarn dindarl muhalifleri dinsizlikle itham etmekten baka bir ey deildir." demitir.2 Gazali (lm 1111), "Allah'n yce merhametini hizmetkarlklaryla snrlayan ve cenneti kk bir ilahiyat kliinin vakf haline getirecekleri" knamtr.3 Aslnda bu sulamalar uygulamada bir fayda salamyordu. Genellikle sulananlar ounlukla rahat braklr, hatta bunlardan slam devletinde yksek makamlara gelenler olurdu. Mslman kanunundaki hkm
266

HUKUK LE DN

ve cezalar sistematize edilerek dzenli uygulanmaya balayn ca irtidat sulamalar da azald. Az sayda din bilimci, inanlar kendilerininkinden farkl olanlara kar irtidat iin ceza verilme si taraftaryd. te yandan, her tr yenilie kar olan Suriyeli fakh ibn Taymiyya (lm 1328) kukulu gruplarn uyarlmat5
E

s ve kt durumlarda zorlayc eylemlerle bir tr karantinaya alnmas gerektiinden yanayd. Bida'nn an, srarl ve saldrgan olmas durumunda, taraftarlarnn slam toplumundan atlmalar ve acmaszca yok edilmeleri gerekirdi. slam'da tek bir zorunlu, dogmatik Ortodoksluun olmamas, bir eksiklik deil, Snni Mslmanlar'n kendi inanlarna yabanc ve toplumlarnn karlar asndan tehlikeli olduunu hissetmeleri nedeniyledir. Ne var ki, baka dinlere inananlar gibi, Mslmanlarn da, kendi ilkelerini izlemedikleri, hatta kitaplarna boyun emedikleri olmutur. Gerek klasik gerek de Osmanl dnemlerindeki rneklerde hkmdarlarn slamiyet'in belirli bir" biimini zorla kabul ettirmeye ve hatta Mslman olmayan tebaalarn zorla Mslman yapmaya altklarna rastlanmaktadr. "Sapkn" inanlara sahip kiilerin gerek dini kabul etmeye zorlandklar ve kar koyduklarnda ikenceyle ldrldkleri de bilinmektedir. Ancak hogr de hogrszlk de yapsald, baka bir deyile kanunla belirlenmiti. Allah'n birliini ve varln inkar edenlere, yani dinsizlere ve oktannllara hogr gsterilemezdi. Fetihlerden sonra onlara tannan "ihtida" ya da lm seenekleri, klelie evrilebilirdi. Hogr, en azndan inanca sahip olanlar, baka bir deyile slamiyet'in vahiy yoluyla inmi ve gerek kitab olduuna inananlara gsterilirdi ve bu kiilerin belirli mali ya da baka snrlamalar kabul ederek uymalarna balyd. Mrtet olana, yani Mslmanlk'tan kana hibir koulda hogr gsterilemezdi ve cezas lmd. Baz otoriteler piman olan mrtet iin ceza267

KESTLER

nn hafifletilmesine izin verirken, bazdan da pimanlk halinde dahi lm cezasndan vazgemezlerdi. Bu kiiler teki dnyada Allah tarafndan affedilebilirlerdi, ancak bu dnyada kanun tarafndan cezalandrlmalar gerekirdi. Ortaa Mslman dogmaclarnn en byklerinden biri olan el-Aari'nin (lm 935-36) son szleriyle ilgili iki yorum yaplmtr. Bu yorumlardan birine gre son szleri unlardr: "Mekke'ye dnerek dua edenleri kafir saymyorum. Herkes dua ederken dncesini ayn yne .evirir, yalnzca ifadeleri deiik olur."4 Dier yoruma gre de, lrken Mutazile'nin yapt yanllklara kfr etmitir. Bu yorumlarn hangisi doru olursa olsun, ilk yorumun Snni slam'n doru olan inanca kar daha gereki genel davrannn ifadesi olduu phesizdir. slamiyet'in sikkelerde yazl olan, minarelerden okunan, her gn dualarda yinelenen dncesi Allah'n tek olduu ve Hz. Muhammed'in onun Peygamberi olduudur, bunun dndakiler ayrntdr. slam'n be artndan birincisi, "Kelimei ahadet", yani imann aklanmasdr. kincisi namaz (salat), zellikle de her gn doarken, len, leden sonra, gn batarken ve akam belirli hareket ve dualarla klnan namazdr. Mslmanlarn dualar herhangi bir kurala bal deildir, her zaman edebilirler. Ancak namaz, kadn-erkek her yetikin Mslman'n grevidir. badet edecek kiinin temiz olmas, temiz bir yerde bulunmas ve yzn Mekke'ye evirmi olmas gereklidir. Dua, "Kelimei ahadet" ile baz Kuran ayetlerinden oluur. Mslmanlar da, Museviler ve Hristiyanlar gibi haftann bir gn toplu olarak namaz klp dua ederler (Kuran 62:9-11)Musevi Cumartesisi ve Hristiyan Pazar gibi Mslman Cumas da toplu ibadet gndr. Musevi ve Hristiyanlar'dakinin tersine bu-bir dinlenme gn deildir. Kuran'da yazld ve tarihin
268

HUKUK LE DN

dorulad gibi pazarlarda ve baka yerlerde daha fazla hareket gndr. Bunun yannda haftalk tatil kavram da vardr. Ortaa'da bu uygulamann olduundan sz edilir. Osmanllar zamannda haftalk tatil daha yaygnlam ve bugn neredeyse tm Mslman lkelerde evrensel duruma gelmitir. Hac, slam'n be artndan ncsdr. Her Mslman en az bir defa Mekke ve Medine'yi ziyaret etmelidir. Ancak bu Hristiyanlar'm ve Musevilerin Kuds' ziyaret etmeleri gibi istee bal deildir, dini bir ykmllktr. Her yl hac Zilhicce aynn 7. ve 10. gn yaplr. Mekke Camii'nin ortasndaki Kabe'nin tavaf edilmesi ve kurban bayramyla sona erer. Allann Evi (Beytllah) olarak adlandnlan Kabe, Mslmanlar iin kutsal ehrin en kutsal yeridir. slam tarihinde haccn ok nemli kltrel, toplumsal ve ekonomik etkileri olmutur. Balangtan itibaren slam dn yasnn her kesinden toplumsal gemileri ve rklar birbirin den farkl olan Mslmanlar uzun yollar kat edip yurtlarn b rakarak ortak ibadet yapmak zere gelmilerdir. Ancak Antik dnemde ve Ortaa'da airetlerin ve insanlarn toplu gle rinden farkl olan hac yolculuu gnll ve bireysel olarak ya plan bir yolculuktur. Hac kiisel bir eylem ve kiisel bir kara rn uygulanmasdr, ok nemli kiisel deneyimlerle sonula nr. Modern olmayan toplumlarda benzeri bulunmayan bu fi ziki eylem, en bandan itibaren nemli entelektel, toplumsal ve ekonomik sonular dourmutur. Zengin haclar yol masraflann karlayabilmek iin yanlarnda yol boyunca satabilecek' leri kleler gtrrlerdi. Tccarsa haclar, bunu bir i yolculuuyla birletirirler, getikleri yerlerde mal alp satarak eitli l kelerin pazarlarn, tccarlarn, rnlerini, geleneklerini ve uygulamalann renirlerdi. Bilim adam olan haclar, toplantlara katlarak, meslektalanyla tanp kitap satn alarak bilgi ve d269

KESTLER

ncelerin yaylmasn: ve dei tokuunu salarlard. Hac birbirinden uzaktaki Mslman lkeler arasnda bir iletiim a olutururdu. Hac ile yeni bir yolculuk edebiya ortaya km ve uzak yerlerle ilgili bilgi edinilmesi salanm ve en nemlisi, daha byk bir topluma ait olma bilinci olumutur. Bu bilin, Mekke ve Medine'deki toplu ibadete katlma ve baka lke ve halklarn Mslmanlar ile birleme duygusunu pekitirmitir. nemli sayda erkek ve ok saydaki kadnn fiziki hareketlilii ile oluan toplumsal hareketlilik, Ortaa slam dnyasn Avrupa Hristiyan dnyasnn snfl, ka ekilde hiyerarik ve youn yerel geleneklere sahip dar toplumundan ok farkl duruma getirmitir. Geni ve farkl olduu halde ne Ortaa'da ne de modern Hristiyanlk'ta asla olmayan birlik, slam dnyasnda gereklemitir. slam dnyasnn kltrel birlii tek bana hac ile yaratlmamtr ama teki etkenlerden en nemlisidir. Oru slam'n drdnc artdr. slami takvimin dokuzuncu ay Ramazan'da, hastalar, yallar ve kk ocuklar hari er-kekkadn her yetikin Mslman gnein douundan batna kadar geen srede oru tutmak zorundadr. Cihadda olanlar ve yolculuk yapanlar orucu erteleyebilirler. slam'n be artndan sonuncusu, Mslmanlar'in devlete ya da topluma verdikleri zekattr. Balangta mminlerden dini amalar iin toplanan para olan zekat, giderek bir vergi haline gelmitir. slamiyet'i kabul edenlerin dini ykmll olarak sadaka vermesi anlamna gelmektedir. Olumlu ykmllkler olan slam'n be art, bir Mslman'n yapmas gereken grevlerdir. Yaplmas gnah olan uzun bir olumsuz emirler dizisi de bulunmaktadr. Bu emirlerin ounluu hrszlk ve cinayetin yasaklanmas gibi balca toplumsal kurallardr. Bunlar dnda, domuz eti yemek, alkol,
270

HUKUK LE DN

zina ve faiz alma gibi zel dini armlar olanlar da'bulunmaktadr. Musevilik ve Hristiyanlk'ta da yer alan cinsel ve parasal sular karsndaki endie, onlarda olduundan daha farkl tanmlanmtr. Domuz eti yeme yasa Musevilik'te de vardr. Alkoll iki ime yasa yalnzca Mslmanlar'a zgdr. Domuz eti, alkol, zina ve faiz yasaklan ekonomik ve toplumsal yaam ok derinden ve yaygn bir ekilde etkilemilerdir ve hl durum byledir. "Cihad", ilahiyatlarn ve Aknclarn belirttikleri bir baka olumlu ykmllktr. Cihad, saldn durumunda, toplumun tamamnn ve birey olarak her Mslman'n ykmlldr. Cihad Kutsal sava anlamna gelir ve Kuran dilinde "Allah yolunda ilerlemek" (fi sebil Allah) demektir. Baz Mslman din bilginleri, zellikle modern zamanlarda, "Allah'n yolunda ilerlemek" grevini ahlaksal ve ruhsal anlamda ele almlardr. Ancak cihad eski otoritelerin ounluu tarafndan Kuran ve hadislerdeki metihlere dayanlarak askeri bir terim olarak kabul edilmitir. eriat kanununda yer alan cihad blmnde savan balatlmas, yrtlmesi, kesilmesi, bitirilmesi ve ganimetin paylalmas ince aynntlanyla tanmlanmtr. Cihad yapanlar kendilerine saldrmadklar srece ocuklan ve kadnlar ldremezler, esirlere ikence yapamaz, fiziksel bir zarar veremezler, anlamalara uymak zorundadrlar. eriat savaa katlmayanlara iyi davranlmasm buyururken, zaferi kazananlara yenilenlerin kendileri, aileleri ve mallan zerinde geni haklar veriyordu. Allah ve din iin savama anlamndaki kutsal sava kavram, Ortadou iin yeni deildi. Tevrat'n Tesniye ve Yarglar kitaplarnda pek ok rnek bulunmaktadr. Hristiyan Bizansllar, ran'a kar savalarn, Arap ve sonra da Trk saldrganlar pskrtme eylemlerini bu ekilde aklamlardr. Ancak bun271

KESTLER

lar vaat edilmi topraklarn fethi, Hristiyan dnyasnn Hristiyan olmayanlarn saldrlarndan korunmas gibi snrl hedefleri olan savalard. Genellikle Mslman cihadyla karlatrlan Hristiyan hal seferleri bile aslnda cihada kar gecikmi, snrl bir cevap ve bir lde taklitti. Ancak cihadn tersine, asl amacndan km ya da tehdit altndaki Hristiyan topraklarnn savunulmas ya da yeniden fethiydi. Birka istisna hari, Gneybat Avrupa'nn ele geirilmesi iin yaplan baanl savalarla, Kutsal Topraklar' tekrar elde edip Osmanllar'n Balkanlar' daki ilerlemesini durdurmak iin yaplan baarsz savalarla snrlyd. Mslman cihad ise, tm dnya slamiyet! kabul edene veya Mslman ynetimine girene kadar srecek snrsz bir dini ykmllkt. Mslmanln vahiyle gelmi bir din olduunu kabul edenlere, baz mali ve baka ykmllkleri yerine getirme koulu ile dini uygulamalarna izin veriliyordu. Bunu yapmayanlara, oktannllara ve puta tapanlara da ihtida, lm ya da klelikten baka seenek kalmyordu. Mslman kanunlarna gre, dinsizler, dinini inkar edenler, isyanclar ve ekiya olmak zere drt tr dmana kar savamak merudur ve ilk ikisi cihad saylr, farkl kurallan vardr ve kazananlara farkl haklar verir. Bu zellikle Mslmanlarn ekiya ya da isyanc olduklannda bile Mslman olmayanlara oranla bakl olduklar anlamna gelir. Cihadn amac tm dnyann slam hukuku altna girmesini salamaktr. Bu zorla din deitirterek olmaz, din deitirmenin nndeki engellerin kaldrlmasyla olur. St. Thomas ve St. Bemard'm da Hristiyan hal seferleri iin buna benzer grleri vardr. Kuran cihadda savaanlara iki dnyada da dl vaat eder: Bu dnyada ganimet, br dnyada Cennet nimetleri. Allah yolunda lenler ehittir. Mslman hukukular ve din bilginleri ilk zamanlardan itibaren cihadn kleciler ve yamaclar ta272

HUKUK LE DIN

rafndan kt kullanlmasnn tehlikelerinin farkndaydlar. Bu nun iin de gerek cihadn dini motivasyonsuz olamayaca ve bunun gereklilii konusunda srarla durmulardr. Cihad hak kndaki baz erken dnem hadisleri, o zamanlarda bu grevin nasl alglandn gstermektedir:5 '
"Cennet kllarn glgesindedir." "Cihad, dindar ya da gaddar her hkmdarn ynetiminde grevinizdir." "Bir karncann srmas, bir ehidin cann, silahla vurulmasndan daha ok yakar. Silahla vurulmak scak bir yaz gnnde souk bir sudan daha iyi gelir." ' i^ ' * * * * 'j
t

Ska tekrarlanan bir hadis, yenilmelerinden ve kle yaplF '1 malarndan sonra giderek artan saylarda Mslmanlatnlan '* kafirlerle ilgilidir: "Allah, cennete zincirlerle balanarak srk' lenenlere hayret eder." < 3 islam tarihinde din uruna kutsal sava ska yinelenen ^# ve bazen de hakim olan bir konudur. Cihad, canlln slam f*? dnyasnn snrlarnda srdrmtr. Genellikle slamiyet'i ye<** ni semi olan snr halklar yeni dinlerini sava ve vaazla snnn tesindeki ihtida etmemi akrabalarna gtrmeye uramlar^ .dr. zellikle Orta Asya ve Afrika'da, snr beylikleri hkmdar[i ^ larnn bu yerel cihadlan modern alara dek srmtr. ^f Cihad kavram, slam'n merkezi blgelerindeki, daha gelimi kltr ve politikas olan halklar arasnda bir baz deiikliklere uramtr. Arap yaylmaclnn Emevi halifeler ynetimindeki zamanlarnda, slam ordular Allah'n emirlerini uyguladklarna ve yakn bir gelecekte bunun tm dnyann slam egemenliine girmesiyle sona ereceine inanyorlard. Cihad'n etkilerine ilk maruz kalan Hristiyanlar olan Bizansllar cihad'a katlanlar aalar ve bu sava heyecanlarnn nedeninin aslnda ganimet kazanmak olduunu dnyorlard. Ancak tamam bu grte deildi. mparator VI. Leon, Taktika adl ese273

KESTLER

rinde kutsal sava retisinden ve askeri deerinden saygyla sz etmi ve Hristiyanlar'in byle bir dnceyi benimsemelerinin iyi olacan belirtmitir. Bu konuda Leon yalnz deildi. 846'da bir Arap filosu Sicilya'dan kp Tiber'in azna kadar gelmi, Arap gleri Ostia ve Roma'y yamalamt. Fransa'da bir sinod toplanarak tm Hristiyan hkmdarlara "sa'nn dmanlaryla" savaacak ortak bir ordu toplama ars yaplmasna karar verdi. Papa IV. Leo, Mslmanlar ile savarken lecek planlara ilahi bir dl bile vaat etti. Papa VIII. Johannes (872-82) kutsal Kilise, Hristiyan din ve devleti iin savaanlarn gnahlarnn balanacan ve lenlerin sonsuz yaama erieceklerini aklad. Mslmanlarn cihad kavramn ak olarak gsteren papalarn ehrinde Araplar'm girmesi ve bu dnceler, daha sonraki Hristiyan Hal Sererleri'nin nclleri olmutur. Ancak ilk balarda cihad yapld lkelerde boa harcanan bir g olmutur. Araplar'm Konstantinopolis'i ve Anadolu'yu fethetmek iin sren abalan hep baansz kalmt. K. yy geldiinde, islam hkmdarlan ufak deiiklikler olsa da genel olarak sabit bir snra ve bu snrn tesinde de sabit bir Mslman olmayan devletin varlna ve onunla diplomatik, ticari ve bazen de kltrel ilikilerde bulunma gereine almlard. eriat asndan dnyay slamlatrma srekli abasnda yalnzca bir duraklama olarak kabul edilen atekes, sonunda Avrupa devletleri arasnda imzalanan ebedi bar antlamalar kadar istikrarl ve kalc bir bar anlamas haline gelmiti. Mslmanlar Cihad dncesinden o denli uzaklama ki, XI. yy sonunda Batl hallarn Filistin'i igal edip Kuds' almalan karsnda, evredeki Mslman lkeler fazla bir tepki vermemilerdi. Hatta baz Mslman hkmdarlar onlarla dosta ilikiler kurmak, iin istekliydiler ve bazlan Mslman devletler arasn274

HUKUK LE DIN

daki rekabetlerde Hristiyan prenslerinin ittifakn araya'cak kadar ileri gitmilerdi. Hallara kar saldr niteliinde yeni bir cihad, ancak yz yl sonra Selahaddin'in liderliinde balamtr. Bunu balatan nedenler, Hal liderlerinden Chatillon'lu Reynald'n kkrtc eylemleri ve 1182 ylnda Kuds Kral ile Selahaddin arasndaki bir antlamay ineyerek Mslman ticaret kervanlarna ve Mekke'ye giden bir hac kafilesine saldrmas, son olarak da Kzldeniz'in Arap ve Afrika kylarna bir deniz seferi yapmasdr. Reynald'n korsanlar bu sefer boyunca Medine'nin limanlar Yanbu ve El Havra'da Mslman gemilerini yakmlar ve 1183 ylnda da Mekke'nin limanlarndan El Rabig'e kadar gitmilerdi. Mekke kaplarna dayanan hallar, tpk yzyl nce Roma kaplarndaki Maribiler gibi, zsaygs olan hibir Mslman hkmdarn grmezden gelemeyecei bir tehditti. Msr'dan gnderilen bir filo tarafndan Hristiyan basknclar tamamen yok edilerek kar sefer balatld. Selahaddin hem Latin Krall'n hem de onu kurtarmak iin Avrupa'dan gnderilen yeni hal seferlerini yendi. Selahaddin'in cihad hem ama hem de sre asndan snrlyd. Ondan sonra gelenler, yeniden Franklarla dosta ilikiler gelitirdiler ve hatta 1229 ylnda Levant'ta kalan Msr hkmdar el Melik el Kamil, genel bir anlamann paras olarak mparator II. Friedrich'e Kuds' verdi. Mslman hkmdar ve halklann hallarn gelip gidileri ne kar bu kaytszlklarnn en nemli nedeni, onlara gre s lamiyet'in btnlne ve slam toplumunun birliine yne lik ok daha byk bir tehditle ilgilenmeleri gerekliliiydi. D nemin Arap tarihileri Levant'ta iki yzyl sren hal varln nemsemezken, edebi, siyasi ve teolojik yazarlar da neredeyse [' & hi sz etmemilerdi. te yandan dnemin yazarlarnn, MsTIS

.1

KESTLER

lman cemaatndaki dini danklk sorunlarna kar byk bir ilgileri vard. O dnemde, smaili iiler gerek tehdit olarak grlyordu. X. yy'da smaili imamlarnn taraftarlan gl ve aktif bir devrimci hareket yaratmlard. Aynca Abbasiler ile slam dnyasnn liderlii iin rekabet eden bir tr anti-halife-lik olarak kurduklar Fatimi halifeliini Snni slamiyet'ten byk oranda farkl bir reti temeline oturtmulard. Snni Mslmanlar, Selahaddin'in baarsn hallan durdurmas ve onla-nn elindeki topraklarn bir ksmn almas olarak grmyorlard. Onun baans Msr'daki Fatmi halifeliine son verip Abbasi halifelerin adnn Msr'n tm camilerinde hutbelerde okunmasyla simgelenen slam birliini tekrar salamasyd. Mslman hanedanlan arasnda slamiyet'e ve eriat' uygulamaya en ok bal hanedan olan Osmanllar, Hristiyanla kar klasik cihad' yeniden balatmlardr. Cihad, Osmanl tarihinin ilk yzyllarnda askeri, siyasi ve. entelektel yaam-da ok nemli bir konuydu. Osmanl padiahlannn en azndan Kanuni Sultan Sleyman'a kadar yksek bir ahlaki ve dini ama duygusu tadklan grlmektedir. Osmanhlar'n 1683 ylnda Viyana duvarlan nnde Hristiyan dnyasna kar sarslan cihadlar, o gnden sonra, ara sra baz abalar olmakla birlikte, hibir Mslman devleti Hristiyanla kar onunla karlatrlabilecek bir tehdit olmamtr. Eski tr yaylmac cihad snrlarda devam etmitir. 1896 ylnda Afganistan hkmdarlar, o zamana dek Mslman olmayanlar yaad iin Kafiristan denilen kuzeydoudaki dalk blgeyi ele geirmek iin bir cihad balatmlardr. Afgan fethinden ve yaayan halkn slamlatnlmasndan sonra lkeye Nu-ristan (k lkesi) denilmitir. slam dnyasnn dier kesinde Bat Afrika'daki militan Mslman liderler putperestlere, Mslrnanlk'tan kanlara ve XIX. yy sonlarnda Avrupal em276

HUKUK LE DIN

peryalist istilaclara kar cihad ilan ederek savamlardr. XIX. yy sonlannda ve XX. yy balarnda Hristiyan Avrupa devletleri art arda Mslman lkeleri tehdit ettike en son cihad rnekleri grlmtr. Cihad klasik anlay ve sunuu itibariyle sava alannda yabanc bir dmanla savamak anlamna geliyordu. Ancak kafirlere ya da meru olmayan rejimlere kar i cihad dncesi de yabanc deildi. Tm Snni hkmdarlan gasp, ounlukla da zorba olarak gren iiler bunu iyi bilirlerdi. Bu gr kafir Moollar'in ya da slamiyet'e ballklar pheli olan szde Mslman Mool beylerinin ynetimindeki Snniler arasmda da destek bulmutur. Modern alarda bu gr, yeni bir nem kazanarak slamiyet'e ierden ihanet ettii dnlen modernleme taraftar liderlere kar bir muhalefete dnmtr. Kafirlere kar klasik cihad bile her zaman evrensel destek bulamamtr. XIX. yy banda Osmanl tarihisi Esad Efendi, 1690'da Avusturya savandaki bir Bektai'den sz etmitir:
".. .Bektai gece kamp kurmu Mslman askerlerin yanna gidip, "Behey budalalar, neden cannz bouna harcyorsunuz? Yazklar olsun size! Kutsal savan erdemleriyle ilgili tm sylenenler ve savata ehit olmak sadece samalktr. Osmanl sultan saraynda keyfine bakarken ve Frenkler'in kral lkesinde yan gelip yatarken, siz bu da banda niye cannz ortaya atyorsunuz?" dedi. "6

Sultann fermanyla Bektai dervi tarikat ortadan kaldrldnda yazlm olan bu yk doru olmayabilir ama dervi tarikatlarnn phesini ve zellikle onlarn slami reti ve grevlere ballklarn gstermektedir. Dervi tarikatlar ile ilgili bilinenlerin ou Osmanllar zamanndandr. Bu tarikatlarn Osmanl toplumunda kabul edilmi nemli bir yerleri vardr ve kkenleri, slamiyet'in ilk alarna, inanlar ve uygulamalarnn ounluu da Antik alara dek

277

KESTLER

uzanr. Kuzey ve Gney Avrupa'nn Hristiyanlatrln dinsizlerin, Hristiyan Noel kutlamalan maskesi altnda Roma Saturnalia ve Viking Yule'unun byk blmn korumalarna benzer ekilde, daha eski bir kltrn Mslmanlatnlm insan-lan da eski gelenek ve trenlerini korumulardr. eitli dervi tarikadannn inan ve uygulamalannda Msr, Babil ve ran'n mevsim trenlerine, eski Ege topraklarnn dans kltlerine, Orta Asya Trkleri'nin amanizmine ve Yeni Eflatuncular'n mistik felsefesine rastlanr. slamiyet'in douundan sonraki ilk zamanlarda mhtediler, ruhsal tatmin bulduklan yeni dinin yetkili taraftarlarnn rehberliini ho karlyorlard. Ancak bunlar daha ok bilgilenip uzaklatka, giderek ok sayda Mslman'n ruhsal ve toplumsal gereksinimlerini karlayamadklar iin bu insanlar da rehberlii baka ynlerde aramaya baladlar ve yzyllarca bazlan muhalif slam gruplarna, zellikle de iiler'e dndler. iiler halifelerin, sultanlarn ve Snni ulemann rehberliindeki slam toplumunun yanl yolda olduuna ve doru yola getirilmesi gerektiini dnyorlard. Ne var ki, iiler'in slamiyet'te devrim yapma uralan baanszlkla sonuland. Bazlan bu uralar srasnda ezildiler, bazlan da iktidar ele geirmeyi baardklan halde hibir eyde deiiklik yapamadlar. iilik gerilemeye devam ettike, Sofi hareketi etkinliini artrmaya devam etti. Tamamen bireysel mistik bir deneyim eklinde balayan Sofizm, genel nfus iinde ok sayda taraftar toplayarak toplumsal bir hareket olmutur. Sofiler zamanla tarikatlar halinde rgtlenmilerdir. iiler gibi Sofiler de Snni tutumunu resmen reddetmiyorlard ve iiler'in tersine genellikle siyasi adan bar olmular ve bazlar devletle ilikiye girerek eitli kollaryla ba kurmulardr, rnein Bektailer'in bandan sonuna dek Osmanl yenierileriyle sk bir ilikileri olmutur. Snni ibade278

HUKUK LE DN

tin ciddilii, bazen de ulemann souk yasalcl Soft tarikatlarnca tamamlanmr. Bu anlamda, Sofi evliyalar ve liderleri Snni retinin Allah ile insan arasnda brakt boluu doldurmaya abalamlardr. Snni ulemann tersine, Sofi liderleri rehber olarak hizmet etmilerdir. Snniler'in aksine ibadet edenin Allah ile mistik birlie ulaabilmesi iin mzik ve dans kullanmlardr. Ulema, hkmet mekanizmas iinde yer alrken, Sofiler halkn iinde kalarak ulemann kaybettii saygnlk ve etkinlii kazanmlardr. Sofilik popler ve mistik karakterine ramen, Mslman olan ve bir lde de Mslman olmayan entelekteller zerinde giderek artan bir etkinlik elde etmitir. Ortaa slamiye-ti'nin en byk din bilgini ve felsefecilerinden biri olan Mu-hammed elGazali (1059-1111) Sofi retilerini slami gelenein iine sokmutur. Gazali'nin bazlar Farsa, ou da Arapa olan nemli eserlerindeki dnceleri, slam din bilimlerinin geliimini etkilemitir. Gazali, ran'n dousundaki Horasan eyaletinin Tus ehrindendir, Niabur'da ve Badat'ta eitim grmtr. Nizamlmlk'n Badat'ta kurduu Nizamiye adl medreseye 1091 ylnda retmen olarak atanmtr. Gazali, retmen olarak atandktan drt yl sonra, istifa edip tm kamu grevlerini brakm ve dnyadan el ayak ekerek kendini dinin temel sorunlar zerinde dnmeye adamtr. On yl sren bu ruh aratrmas srasnda ilahiyat, felsefe ve hukuk alanlarnda nemli aratrmalar yapm, Kuds, Mekke, am ve skenderiye'ye gitmitir. am'daki byk caminin ziyaretilerine Gazali'nin dnceleriyle ba baa kald yer gsterilir. Gazali otobiyografik eserinde skolastik ilahiyatta, rasyonel felsefede ve hatta ii retilerinde arayp bulamad gerei, sofizmde bulduunu sylemitir. Gazali 1106 ylnda doduu yere dnerek orada bir Sofi tekkesi kurmutur.
279

KESTLER

Gazali radikal deildi ve yazlarnda iiliin gizemcilii ve filozoflarn rasyonalizmi karsnda Snnilii savunmutur. Bunun yannda dneminin baz entelektel eilimlerine sert eletirileri olmu, onlann entelektalizmlerini, skolastikliklerini "sistemler ve snflandrmalar, szckler hakknda tartma" saplantlarn knam, znel dini deneyime daha ok nem vermi, bylece Sofi reti ve uygulamasnn bir blmn slami retinin iine sokmaya almtr. Ondan sonraki nesillerin kendisine Muhiddin (dinin canlandrcs) unvan vermeleri, bunu yapmadaki baansnn kamu olmutur. Kimi Sofi doktrin ve uygulamalar, zellikle de kimi Sofi retmenlerinin gerek dinle dierleri arasndaki engellerin ve inan ile hukukun srdrlmesine gsterdikleri kaytszlk, pheyle karlanmaya devam etmitir. En nemli Sofi airi Mevlana Celaleddini Rumi'nin (1207-1273) iirlerinde bugnk adyla relativizmin bu trne rastlanr. Mevlana Orta Asya'da Belh ehrinde domu ve Konya'ya yerleip yaamn orada geirmitir. Mevlana baz iirlerini Trke ve birkan da o srada Anadolu'da yaygn olarak konuulan Rumca yazmr. ounluunu Farsa yazmtr. Kimi iirlerinde skolastiklerin sofilikte holarna gitmeyen konulara yer vermitir:
Sevgilinizin grnts kafir tapnanda ise O zaman Kabe 'yi tavaf etmek aka hatadr. Kabe'de O'nun kokusu yoksa, O zaman havradadr Ve havrada O'nunla birliin kokusunu hissediyorsak O zaman o havra bizim Kabe'mizdir.7

Baka iirinde bu daha aktr:

Ne yaplmal, ey Mslmanlar? Ben kendim de bilmiyorum. Ne Hristiyanm, ne Musevi, ne Mslman Ne doudan, ne batdan, ne karadan, ne denizdenim

280

HUKUK LE DN

Ne doann tas ocaklarndan ne> de gn yuvarlaklartndanfn Ne topraktan, ne sudan, ne havadan ne de atetenim Ne-Hindistan'dan, ne in'den, ne Bulgaristan'dan, ne de Saksn'denim Ne iki Irak krallndan; ne de Horasan topraklanndanm Yerim mekanszlktr, izim izsizliktir Ne bedenden ne de ruh, ben ruhlarn ruhundamm...8

Snni ulemann, zellikle adalet alanndakilerin bu gibi retiler karsnda Sofiler'i pheyle karlamalar kanlmazd. Onlar panteist retilere inanarak Allah'n birliini, azizleri ve kutsal yerlere ibadeti, slamiyet'in puta tapma yasan inemekle, byclkle itham ettiler. Allah ile bir olma imkansz hedefini izlerken Allah'n kanunlarna kar gelmeleri ve bakalarn da buna tevik etmeleri, en yaygn sulamayd. Dervi liderlerinin denetleyebildikleri ve istediklerinde ortaya karabilecekleri tehlikeli bastrlm enerjilere kar siyasi korkular da duyuluyordu. Seluklu ve Osmanl sultanlar zamannda dervi ayaklanmalar olmu ve bazen kurulu dzene nemli bir tehdit olmulardr. Devletin bir dervi tarikatn benimseyip liderlerine ayncalkl bir yer vermesi, byk bir olaslkla bu yzdendi. Mevlana'nn kurduu Mevlevi tarikat bunlardan biriydi. Mevleviler tarikatlar iinde en konformist olanlard. Taraftarlar ounlukla ehirli orta ve st snftand, retileri gelimiti ve resmen onaylanm retilerden ok az bir sapma gsteriyordu. XVI. yy'n sonunda Mevleviler, Osmanl sultanlarnn gzne girmilerdi. lk kez bir tarikat eyhi 1648 ylnda Sultan Osman'n k kuanma trenine katld. Sonralar da baz tarikat eyhleri bu trenlere katlmlardr. Birbirinden ok farkl dervi tarikatlar vard ve aralannda reJtabet bulunurdu. Bazen yenilik savunucular olarak grlr lerdi. XVII. yy'da Osmanl mparatorluu'ndaki derviler, Snni ulema tarafndan mzik ve dans gibi fena bir yenilik olarak su\.
281

KESTLER

lanan kahve ve ttnn yasal olduunu savunmulardr. XVIII. yy sonunda ve XIX. yy'n banda ngiliz, Fransz ve Rus hakimiyeti Transkafkasya, Hindistan ve Cezayir'e yayldnda emperyalizme kar halk direnii, yzylarca iktidan elinde tutan, her otoriteye boyun eip bunu reti olarak kabul eden ulema tarafndan de, dervi tarikatlar tarafndan balatlmtr. Eski bir Trk yksnde Mslmanlarn dervilerle ilgili pheleri ve dervilerin Mslman toplumundan ikayetleri anlatlmtr: Derviin biri birgn zengin bir adamn evine gidip sadaka istemi. Derviin dindarlndan phelenen zengin adam, ondan slam'n be artm sralamasn istemi. Dervi kelimei ahadet deyip susmu. Zengin dierlerini bilmiyor musun diye sorunca, dervi, "Siz zenginler hacdan ve zekattan vazgetiniz, biz yoksul derviler de namazdan ve oru-tan vazgetik/onun iin geriye Allah'n birliinden ve Hz. Mu-hammed'in onun peygamberi olduundan baka bir ey kalmad." demi. Mslmanlar ve zellikle Mslman devletinde yaayan Museviler ve Hristiyanlar iin din yalnzca bir inan, ibadet ve komnal bir rgt deildi. Kimliin temeli, balln ncelikli odak noktas, otoritenin tek yasal kaynayd. slam dnyasnda Araplar, ranllar ve Trkler gibi etnik milletler, ayrca Msr ve Osmanl sultanlarnn ve ran ahlannn lkeleri gibi devletler vard. Ancak geleneksel slam devletlerinde bu dnceler Avrupa'nn kltrel ve siyasi yaamnda olduu gibi nemli olmamlardr. Milli liderler ya da hkmdarlar dinin otoritesini ve kabul edilmi savunucularn ortadan kaldrmak yle dursun, kstlamay dahi akllarndan geilmemilerdi.

282

13. BLM

KLTR
Ortadou dnyadaki en eski uygarlk blgelerinden birisidir. Ortadou uygarl, Hindistan ve in gibi baka eski uygarlklarla karlatrldnda, Ortadou sahnesinin dierlerinden belirgin bir ekilde farkl iki zellii ok ak bir ekilde grnr. Bu zelliklerden biri eitlilik, dieri de sreksizliktir. in tarihinin bin yl boyunca en eski alardan modern zamanlara dek bir sreklilik sz konusudur. Arada birok deiiklik olmakla birlikte, eski in ile modern in ayn dilin ve yaznn baka biimlerini kullanmakta, ayn din ve felsefenin baka biimlerini izlemektedirler. in uygarlnn en esiri'kaytlarndan bugnk Halk umhuriyeti'ne dek, birok yerel farkllklar olmu ama in uygarlnn tm alanlarndaki ortak zbilin srekliliine devam etmitir. Daha az olsa da ayn durum Hindistan iin de geerlidir. Hint uygarl in'deki gibi kapal ve homojen olmasa da, birletirici bir g olmay srdrmektedir. Hindistan uygarlnda ve Hindistan'n antik alardan bugne dek kendini sregelendir varlk eklinde grmesinde, Hindu dini, Nagari yazs, Sanskrit klasikleri ve kutsal metinleri nemli etkenler olmulardr. Eski Ortadou'da bu ekilde bir birlik ve sreklilik bulunmuyordu. Antik ada da Ortadou uygarlklan ok eitliydi ve in ya da Nagari, Konfys felsefesi ve Hindu inanlan gibi ^ birletirici ortak unsurlar yoktu. Ortadou uygarl farkl yerlerde balayp farkl izgilerde gelimitir. Ancak bu eski farkllklardan ok daha nemli olan blgenin kltrel tarihinin s283

KESTLER

reksiz olmasdr. Hindistan ve in'de srekli bir renme geleneiyle hl gemilerine ait belgeler korunarak renilmeye devam edilirken, eski Ortadou kaybolup unutulmutur. Dilleri lmtr, yazlardan kimse okuyamaz. Tanrlar ve ibadetleri az sayda uzman ve bilim adamnn bildii ok uzaktaki antik bir ada kalmtr. Hindistan ve in gibi kolektif bir ad olmadndan nce Ba dnyasnda, sonra dnyann baka yerlerinde ve son olarak da blge halklan arasnda "Ortadou" ve "Yakndou", gibi kimliksiz, renksiz ve tamamen rlatif isimlerle anlmaktadr. Blgenin srasyla Helenletirilmesi, Romallatrlmas, Hristiyanlatrlmas ve slamlatnlmas srecinde yaad ok byk deiikler, eski Ortadou kltr ve geleneklerinin yok olmasnn en nemli nedenidir. Eski Ortadou'nun yazl kltrnn byk blmn yok eden bu drt srecin bugne dek gelmi izleri vardr. slamlatrma VII. yy'dan itibaren blgeyi biimlendirmitir. Msr, Asur, Babil, Hitit, eski ran dilleri gibi en eski diller terk edilmi ve dou bilimciler onlan okuyup yorumlayarak nce tarihe, sonra da blgede yaayan halklara tekrar brakana dek hi bilinmemitir. slamiyet ncesi antik a ile grlen iliki ok zayftr ve slami bir diriliin tehdidindedir. Avrupa ile bir karlatrma yaplmas daha ak olacaktr. Bat Roma mparatorluu'nu yamalayan barbarlar Roma devletinin en azndan formlann ve yapsn korumaya zen gstermilerdir. Roma'nn dini olan Hristiyanl benimseyip, dili olan Latince'yi kullanm ve kendi barbar ynetimlerini Roma imparatorluk hkmeti ve hukukuna benzetmeye almlar, bylece de yasallk kazanmak istemilerdir. VII-VIII. yy'da Ortadou'da ve Kuzey Afrika'da Hristiyan Roma mparatorlu-u'nun-byk blmn ele geiren Mslman Araplar bu e284

KULTUR

kilde davranmamlardr. Tam tersine kendi dinleri olan slamiyet'i, kendi dilleri olan Arapa'y, kendi kutsal metinleri olan Kuran' getirip kendi imparatorluk devletlerini kurmulardr. Bu devletin Mslman olmayan seleflerinden ve komularndan etkilenmesine ramen, slam hakimiyetinin ykselii, yalnzca bir kimlik temelini deil, bununla birlikte meruluk ve otorite kayna olan yeni bir devletin ve yeni bir toplumun balangcn gstermektedir. Yeni kurulan slam dnyasnda Arapa, Helen dnyasnda Yunanca'nn, Avrupa'da Latince'nin, gney ve dou Asya'da Sanskrite ve ince'nin roln stlenmitir. Arapa bir sre devletin, hukukun, ynetimin, ticaretin, kltrn ve gnlk yaamn dili olmutur. Tpk Hristiyan lkelerdeki gibi slam lkelerinde de eski dzen yani Arap ve slamiyet ncesi gemi ounlukla ayakta kalmtr. Hristiyan lkelerdeki durumdan farkl olarak, slam lkelerinde ayakta kalan gemi bir meruluk tamyordu. slam Arapasnda, slamiyet ncesi ve Arap ncesi gemiten kalan szcklere rastlanr. Genellikle bu tr szckler, yerini aldklar konuma dillerinin zelliklerini korumu olan baz lehelerde bulunur. Bu durum standart klasik Arapa'da da grlr, hatta Kuran'da da birka tane vardr. Blgede kullanlm daha eski dillerinden kalma szcklerin varl phelidir. Kalnt szckler ounlukla slamiyet ncesi daha yakn geme aittir. Bu trden szckler klasik Arapa'nn ve Arapa ile ekillenmi dier slam dillerinin geliiminde ok nemli rol oynamamalarna karn, kltrel adaptasyon sreci asndan nemli bir kanttrlar. Kimya ve felsefe gibi szckler kolayca tannrken, Romallar dneminde polis grevindeki "urta" (polis) ve Latince "exercitusMan gelen "asker" gibi szckler de ok aktr. Mslmanlar'a Kuran'n ilk cznde gitmeleri buyuru285

KESTLER

lan "el srat el mstakime" (doru yol) ilgin bir rnektir: "srat", Romahlar'n yolu "strata"dr ve ngilizce street szcyle akrabadr. Kimi szckler de eviri yoluyla dolayl olarak alnmtr. rnein klasik Arapa'da elektrik anlamna gelen "kahraba" szc Pers kkenlidir. Aslnda kahraba kehribar demektir ve bu anlamyla da, Bat'da Yunanca amber anlamndaki "elektron" szcnn anlambilimsel geliimini gsterir. Mekke iin kullanlan "Umm al-Qura"nn (ehirlerin anas), Yunanca'daki "metropolis "ten evrilmi olmas .mmkndr. Baz istisnalar dnda, Ortadou ve Kuzey Afrika'nn dil ve din haritas Ortaa'n sonlarna doru bugnk durumuna gelmiti. Arapa, Farsa ve Trke olmak zere dil vard ve bu diller eitli lkelerde ve eitli ekillerde konuuluyordu. Perse (zaban-i Farsi), lkenin Yunanca, sonra da Bat lkelerindeki adnn tredii Fars veya Pers eyaletinin dili, ran'da (lkenin eski ad), Orta Asya'ya doru douya, imdiki Afganistan' ve Tacikistan Cumhuriyeti'ni de ieren blgede kullanlyordu. Tacik ve Afganistan'n iki resmi dilinden biri olan Dari de Farsa'nn trevleridir; ikincisi de ran ailesinden gelen Pati'dir. Bu dillere akraba olan ve en batdaki temsilcisi Osmanl Trkesi olan Trke ya da Trki diller, Karadeniz'in kuzey ve gney kylarndan Pasifik'e kadar Asya'daki geni bir alanda konuuluyordu. Bu dilin beraberinde kullanlan yerel diller de vard. Arami ve Kpti dilleri gibi eski kltrlerden kalma ve genellikle Hristiyan aznlklar bata olmak zere Mslman olmayan gruplarca kullanlan diller giderek azalmtr. Berberice ve Krte gibi baz diller de bugne dek gelmi olsalar da, yazlan olmad iin yazl bir gelenein istikrarna ve srekliliine sahip deillerdir. branice, Musevi aznlklara ait bir din ve kltr dili olarak ayakta kalarak, modern alarda konuma di286

KULTUR

li ve sonralan da milli dil olarak tekrar canlanmtr. Klasik gre gre yalnzca edebiyat, uygar sanatlar arasnda ve yalnzca edebiyatlar saygn kabul edilirdi. Gerek alan gerekse de besteleyen mzisyenler, kle ya da toplumsal olarak alt snftan, mzik de iire elik eden bir arat. Edebi bir balam iinde bulunduklan iin bugne gelebilen ok az sayda mzisyen ad vardr. Grsel sanatlar da zanaatkarlann iiydi. ok eski zamanlarda bunlarn ou Mslman olmayanlardand ve ele geiren lkelerin yerel halkndan toplanrlard. slam-latrmann artmasyla daha ok Mslman ressam ve mimar kmtr ama Ortaa'n byk blmnde onlarla ilgili hibir ey bilinmemektedir. Yzlerce yl sonra, Osmanl Trkiyesi ile Safevi ran'nda ressamlar saray evrelerinde saygn bir konuma gelebilmilerdir. ou isimleri, biyografik ayrntlan ve ayrt edilebilen eserleriyle tannmtr ve bazdan da okullar aarak ustalar yetitirmilerdir. Osmanl dneminde ounlukla askerlerden olan mimarlarn zel bir yerleri vard. Sanat yeteneklerinin yannda yneticilik ve organizasyon da yaparlar, istihdam yapan nemli kumlularda yetkileri olur, devlet, din ve ehrin balca gereksinimleri olan saray, kale, cami, han, ev, medrese, kpr, hamam ve pazaryerleri ina ederlerdi. Gerek saraylarn gerek de evlerin i mekanlarnda pek mobilya olmazd. Eski Ortadou'da yaygn olarak kullanlan masa ve sandalyeler Ortaa'da artk kullanlmyordu. Onlann yerine gebelerden kolayca salanan deri ve yn kullanlyordu. mekanlarda ounlukla hal, ilte ve minderler kullanlyor, dekorasyon iin de tepsi, lamba ve tabak gibi ok miktarda madeni, cam ve toprak eya kullanlyordu. Ortaa slamiyeti'nin sanayi sanatlannn balcalan dvme ve ileme madeni eya, boyal seramik ve camdr. Tekstil sanatnn eitli eserlerinin ve ince ilemeli ahap paravan ve pancurlarn kullanld287

KESTLER

i mekanda yer almlardr. Arap hakimiyetindeki dnemde ilk resimler dekoratif amal olarak yaplmtr. Bugne dek gelen Emevi saraylanndaki freskler bir kltr srekliliinin canl rnekleridir. Teknikleri ve dekoratif konulan ile Bizans ve slamiyet ncesi ran'nn hl canl olan sanat geleneine benzerler. Ancak baka konularda da olduu gibi eski gelenekler zamanla asimile olmutur. Sonu olarak yeni bir ey, temsil ettii uygarlk gibi eski geleneklerle zenginleen ama onlarn hakimiyetinde kalmayan, Arap-lar'n yaratt ve ynettii, slamiyet'e adanm bir siyasi toplumun Arap zevkinin ve slami deerlerinin gereksinimleri dorultusunda bir sanat gelitirilmitir. plak kadn figrl eski freskler slami olarak adlandnlamaz. Bunlar, Bizansl ressamlann Hristiyan kosmokratrn izerken kullandklar pozda bir Mslman halifenin tasvirin-deki gibi, eski konulan yeni amalara uyarlamaya balamlard. Ksa srede, Mslman duvar resimlerinde ve i dekorasyo-nundaki. plak figrler ve de insan figrlerinin yerine dekoratif, zellikle de kaligrafik ekiller gemitir. Duvar resimlerinin tekrar ortaya k yzyllar sonra, Safevi ran'n saraylarnda, kabul salonlarnda ve sonra da Osmanl Trkiyesi'nde olmutur. leriki zamanlarda, slam resmindeki pek ok adan en nemli gelime kitaplardaki resimlerdir. Bu sanat Araplar, daha ok da ranllar ve Trkler'de yaygnlamtr. Mslman resmi, insan yz ve bedeninin resmedilmesiyle ilgili tereddtler giderildii iin portrelerden olumutur. Ancak heykel yasakt ve insanlarn iki boyutlu portrelerine pheyle yaklalrd. Trk ressamlar, Osmanl sultanlarnn resimlerini yapmlardr. Bata Fatih Sultan Mehmed olmak zere, Avrupal ressamlara portresini yaptranlar da olmutur. Bellini'nin nl Fatih Sultan Mehmed tablosu Londra'da National Gallery'de bulun288

KULTUR

maktadr. Fatih Sultan Mehmed'in lmnden sonra yerine geen dindar olu, Sultan Bayezid tablo baka tablolarla beraber satmtr. Osmanl hkmdarlan tarafndan zel olarak yapt-nlm olsa da, sultanlarn resmini yapmak resmen yasakt. Birka istisna dnda, Mslman hkmdarlan ne para ne de pul zerine yzlerini resmettirmemilerdir. 1721 ylnda Osmanl elisi olarak Paris'e giden Yirmisekiz elebi Mehmet Efendi raporunda yle demitir: "Buradaki geleneklere gre kral elilere elmaslarla sslenmi portresini hediye olarak veriyor ama Mslmanlk'ta resmin yasak olduunu syleyince bana elmas kakmal bir kemer hediye etti." Mehmet Efendi ald hediyeleri ayrntlanyla anlatm, kraln ona gsterdii resim galerisine yalnzca iki satr ayrmtr. Duvarlardaki tablolar onun kltrne ait deildir. te yandan ok daha iyi bildii bir sanat biimi olan gobleni daha ok anlatmtr. Bir Avrupa gobleninin gerekiliinden ok etkilenmitir:3
"Biri sevincini gstermek iin glyor, teki zntsn gstermek iin bznlenmi grnyordu. Bin korkuyla titriyor, dieri alyor, bir bakas bir hastala yakalanm grnyordu. Yani, ilk bakta herkesin ne durumda olduu anlalyordu. Bu resimlerin gzellii ne hayal edilebilir ne de anlatlabilir."

slam lkelerindeki mzisyenler, baz dervi tarikatlar dnda, Mslman ibadetinde mzik yer almadndan, Hristiyan mzisyenlerin, Kilise ve onun yksek makamlarndaki kiilerin korumasyla elde ettikleri avantajlara sahip deillerdi. Onlar iin de sarayn ve zengin ailelerin korumas vard ama srekli deildi ve gllerin kaprislerine balyd. Mslman mzisyenler standart bir notalama sistemi oluturamadklan iin eserleri ancak ezberlenerek aktarlabilmitir. Avrupa mzik geleneiyle karlatrlabilecek bir klasik slam mzii korunamamtr. slam mzii ile ilgili olarak kalanlar, yalnzca genie bir

289

KESTLER

kuramsal edebiyat, yazarlar ve ressamlarn baz mzisyenler ve mzik olaylann anlatmlar, resimleri, eski mzik enstrmanlar ve performanslardan hafzalarda kalanlar olmutur. VI. yy'da klasik Arap iiri, Arabistan yarmadas airetlerinin yarattklar ortak dil ve uzun zamandr Arap iirinde en ok kullanlan anlatm biimi olan kasidenin gelitirilmesi sayesinde balamtr. Gerek Batl gerekse de Arap aratrmaclar, eski Arap iirlerinin ounluunun zgnlnden phelenmilerdir. Bugne dek gelen metinlerden zgn malzemeye sahip olan ok azdr, bugnk ekilleriyle VIII. yy'daki neoklasik ya da romantik canlanma dnemi airlerinin ve filologlarn eserleridir. sla-mi dnem iiri de bu eletiriyi almtr. Gereklii pheli olmayan ada iir, Suriye'de Emevi halifeler zamannda grlmtr. Suriye'de saray airleri ve air halifelerin yazdklar kasideler bu iirlerin byk ounluunu oluturuyordu. Kimileri Emevi kasidesinin slamiyet ncesi kasidenin devam, kimileri de bunun sonraki neoklasikilerin bilinmeyen gemie yansttklar bir model olduunu ileri srmlerdir. Emevi dnemine ait kasideler, eski bir gelenek ve klie olmu bir slup tamaktadrlar. zgn haliyle bir vg olan en eski kasidede airetinin szcs olan air, airetinin, hayvanlarnn ve kendinin erdemlerini ve baarlarn anlatrd. Geleneksel olarak kaside, g mevsiminden nce gebelerin bayramlanndaki iir yarmalarnda okunurdu. Terk edilmi kamp alanna bakan airin orada aireti ve sevdiiyle geirdii mutlu gnleri anlatan erotik bir girile balayan kaside, vgnn baka aamalaryla devam ederdi. Emevi zaman ve sonrasndaki saray kasidesinde, airet deil hkmdar vlrd. Giri ksmnda ska yinelene baz konular vardr. air terk
290

KLTR

edilmi kamp alanna gelir ve anlarnn keyfine dalar;* geride brakt mutlu gnlerine alar. Onu arkadalan teselli etmeye alr ve tkenmeyen kederi yznden knarlar. Genellikle air ayrlk gecesinin uzamasndan ikayet eder, yava gelen sabaha sitem eder. Sevgilisi onu ryada ziyaret edebilir ve hatta konuarak onu dayanlmaz bir uyanklkla ba baa brakr. Giri ksmnda genellikle, komu airetteki sevgilisinin kampna yap gece kaamaklarn anlatlr. Bu ksm biraz at, biraz da vgdr. Baka br airetten, belki de dman airetten olan sevgilisini grmek iin hayatn tehlikeye atarak onun olduu yere ya da bir kum tepesinin arkasnda buluacaklan yere gitmek iin adrlar arasndan gizlice geer. kisi de nasl bir tehlike iinde olduklann bilirler, kadn namusunu korumak isteyen kocas, babas ya da aabeyinden ve sevgilisiyle arasn bozacak dedikoduculardan korkar. Sonra da bu ikisine, sevgililere kar kt. niyetli ama kamu ahlaknn koruyucusu sansrc (rakib) de katlr. Kampn dalmas ayrlk temas ilikilidir. lkbaharn otlama mevsimi bittii iin airet gidecektir. rtkan airete hazrlanmalann duyurduktan sonra, adrlar sklr, develer yklenir ve airetler farkl ynlere giderek a anlaryla yalnz brakrlar. Korkulan bu gnn geliinin, belirtileri de vardr, sert sesiyle sevgilinin gideceini haber veren ayrlk kuu karga srleri gibi. Ak iirleri, klasik slam iirinin en iyi temsilleridir. Evrensel konusu nedeniyle baka kltrlerden olanlarn da buna eriebilmesi ok kolaydr. Bu iirler, sevgililerin buluup aynldkla-r deien toplumsal ieriiyle kltrel tarih gibi toplumsal tarihin sahnelerini de yanstr. Emeviler zamannda geleneksel kasidenin yam sra, yeni bir ak iiri tr olarak Hicaz'n erotik iiri ortaya kmtr. Arap291

KESTLER

lar'n byk fetihleriyle elde ettikleri servetler, bata Medine olmak zere, Hicaz'n ehirlerinde zengin, kltrl, zevke dkn ve snr tanmayan bir grup ortaya kmtr. aaal aristokrasinin elence merkezi haline gelen kutsal ehirdeki zenginlerin evlerinde kle kzlar, arkclar ve danszler, din savalarnn sefih oullannn ilgisini ekmek iin zgr Arap kadnlaryla bir rekabete girmilerdir. Yalnzca birka bugne gelebilmi Hicaz'da yazlm bu erotik iirlerin incelenmesinde baz zorluklar vardr. simleriyle tannm olan airlerden ok aznn divan kalmtr, pek ou daha sonraki yllardan kalma antolojilerde ve edebiyat tarihlerinde para para dank olarak yer almtr. Gelenein dnemin kiilerine ve servenlerine drd romantik glgeyle, bu iirlerin gerekliinin belirlenmesi de zel bir sorun olmutur. Bunlarn ounun kasidelerin kalan paralar ya da tam bir iir olup olmad belli deildir. Bu iirlerin konulan kasidenin giri blmne benzemekle birlikte, baz farkllklar bulunur. l sahnesindeki macera, yerini ehirde baka bir evin han-myla yaanana brakr. air, zgr bir Arap kadnndan kasidedeki gibi st kapal sz eder, kadnn adn gizler ve iffetini ver. Kle ve meyhane kadnlanndan da aka sz eder. Erkein cinsel gereksinimleriyle ilgili cmert hkmleri olan slam hukuku, yasak ak konusunda ok serttir. Bu durum, slamiyet ncesi airetlerinin zgr yaamlanna kstlama getirmi ve ak iirinin arln nlemitir. Halife Hz. mer'in erotik iiri yasaklam olduu bilinmektedir. Dolaysyla, airlerin iffete kar sayglan artm, bylece daha ok karlksz ak acs konusu kullanlmtr. vnen, duygusuz sevgilinin yerini uzaktan hayranlk duymakla yetinen iffetli kiiler almtr. Bu kiiler, sonraki yzylda oullarnn karlksz ak nedeniyle ld sylenen Udra airetinden gelen Udri adyla anlmtr.
292

KULTUR

Udri air de gelenee uyar, geceleri gizlice sevgilisinin .adrna gider ama bir glck, bir dokunu ya da bir szckten baka bir ey beklemez. Udriler'in szde "platonik" aklarnn geree ne kadar uygun olduu tartlr. Fransz aratrmac Regis Blachere, Udriler ile klasik kaside yazan apknlar arasnda pek fark olmadn dnmektedir. Arap aratrmacs Kinani'nin, Udri temasn ehvetli ak ile yeni dinsel ahlak arasnda bir uzlama eklinde tanmlamas olduka isabetlidir. slam tarihinde yeni bir a balatan Emeviler'in yerine Abbasi halifelerinin gemesi ve bakentin Suriye'den Irak'a tanmas, Arap iirinde de ayn etkiyi yaratmtr. mparatorlua Arap fatihlerinin airet aristokrasisi yerine kozmopolit ynetici sekinler ve toprak sahipleri hakim oldu. Badat'n hiyerarisi artmaya balayan saraynda airetlerin ba reisleri yerine, doulu bir hkmdar bulunuyordu. Arap zevkleri ve gelenekleri, bata bir Arap hkmdar olduu, Arapa devletin, toplumun ve kltrn tek dili olmaya devam ettii halde, tartmasz egemen durumda deildi. Arap kadm sarayda ve ehirdeki eski yerini ve zgrln kaybederek hareme kapatld. Muhafzlar ve haremaalan yznden gizli ziyaretler imkansz ol-. masa da tehlikeli hale geldi. Artk kle kzlar ve cariyeler bunu gereksiz klyordu. Arabistan' hi grmemi ehirli airlerin hayali kamp yerleri iin zlmeye ve hayali sevgililerini vmeye devam etmesiyle eski edebi modalar biraz daha srd. Gemiteki kimi konular gerek duruma uydurmaya altlar. Sylenene gre, Badatl bir air, ehirli bir kadna yazd kasidede klie ifadelerle ondan, teselli etmesi iin zlem dolu yalnz gecelerinde ryalarna gelmesi iin yalvarr. Kadn da altn dinar gnderirse bizzat gelip onu teselli edeceini bildirir. Arap iirinde yeni rzgarlar esmeye balamt. slamiyet'i seenler arasnda, fatihlerin dilini ve dini benimsedikleri halde,
293

KESTLER.

geleneklerini hor gren ranllar bulunuyordu. ranl airler de Arap iirine yeni temalar ve modalar getirdiler ve ak iiri bunlardan biriydi. Bu iirlerde genellikle bir kle kza, zellikle de ehir toplumunun dii unsuru cariyelere hitap ediliyordu. Bu iir trnde gizlilie nem verilmedii iin gizli buluma ve ayrlma baka bir balamda karmza kar. Mslmanlk'taki zina yasa etkisini srmemiti ama alkol yasa sryordu. Bu yzden de air gizli buluma ve ayrlmasn kadnlar yerine alkol iesiyle yapyordu. slam'daki alkol yasama ramen, Arap iirinde yer alan arap, slamiyet iinde gelien ran ve Trk iirinde ok daha fazladr. Mslmanlar iin geerli olan arap ime, retme ve satma yasa, Mslman devletin Mslman olmayan vatanda-lan iin geerli deildi. Bu yzden iki imek isteyen Mslmanlar kafirlere gitmek zorunda kalyorlard. Arap iirindeki Hristiyan manastn ve Pers iirindeki Zerdt tekkesi meyhane armlardr. Genel olarak birletirilen ak ve arap konulan, zellikle ran ve Trk iirinde, kimi zaman dini bir nem kazanmaktadr. Sofi airlerinin kullandklar Baks ve erotik gstergeler insann Allah ile mistik birliini simgelemektedir. Erotizmi dini amalarla kullanmann Tevrat'ta Neideler Neidesi'ndeki Musevi-Hristiyan geleneirce bilinen daha eski rnekleri de vardr. Av iirleri, zellikle Trkler ve ranllar'da kltrel bilgi asndan zengin bir baka trdr. Bu iir trnn avcln artk balca besin salama kayna olmamasndan ok sonra bile nemli bir kltrel, toplumsal ve askeri ilevi olmutur. Helenistik dnyann oyunlan ve atletizm yarmalar slami ynetimde kaldrlmt. Gre, deve ve at yanlan, deve ve horoz dvleri bir lde halk elendiriyor, at binmek ve ok atmak gibi askeri sanatlar askerlere mesleki beceriler salyordu. An294

KULTUR

cak avlanmak, spor modem ada geliinceye dek egzersiz, elence ve yararl eitimin birletii en popler aland. Byk kraliyet avlar, sresi, says ve boyutu asndan zel bir deeri tayordu. Modern a ncesinde bu avlar, modern ordular savaa hazrlayan sava oyunlarna ve manevralara en yakn almalar olarak, ynetme ve rgtlenme, ikmal ve malzeme, hareket, komuta ve denetim, baka bir deyile sava deneyimi kazandryordu. Bu etkinliklere edebiyatta byk lde yer verilmitir. airler at, deve ve fil gibi binek hayvanlarn, kl, yay, mzrak gibi silahlarn, ahin, kpek gibi avlanma yardmclaryla avlan-n ayrntl olarak anlatrlard. Dostluk, rekabet, avclarn aklar, kovalamacann verdii heyecan, ldrmenin verdii zevki ve avdan sonraki elence konulanna ayrntlanyla yer verirlerdi. iirin toplumsal ve siyasi adan nemli bir ilev tayordu. ou airin geim kayna, hiciv, zellikle de vgyd. Henz gazetecilik, reklamclk, propaganda ve halkla ilikilerin olmad zamanlarda bunlann tmn airler stlenirdi. Bu durum airler yeni deildi. Roma mparatoru Augustus'un saray airlerinden bazlarnn eserleri genel olarak Roma mparator-luu'nun, zel olarak da Roma imparatorunun halkla ilikiler almalaryd. phesiz durum ok daha nceki hkmdarlar iin de byleydi. airlerin hkmdarlarn vdkleri kolayca ezberlenip azdan aza gezen beyitlerle lke apnda onlarn imajlarn gelitirdikleri slami Ortaa'da vg sanat en doruk noktasna kmtr. iirsel propagandann olumlu etkisi olduu gibi olumsuz etkisi de sz konusuydu. Hiciv szcnn Arapa'daki karl "hica" szcnn Tevrat'taki by yapmak anlamndaki "hegeh" szcyle yaknl ilgintir. Hiciv yalnzca hakaret ve yerme anlam tamaz, bunu pratik bir amaca yneltir. Ai295

KESTLER

ret hicivcilerinin dmanca propagandalar daha eskilere, hatta slamiyet ncesine dayanr. Hz. Muhammed'in hadislerinden iirsel propagandann tehlikesinin ve neminin farknda olduunu gryoruz. iire kar genel bir honutsuzluk vard, rnein en nemli Arap airlerinden mr el-Kays iin "cehennem yolundaki liderleri" deniyordu. Bu honutsuzlua ramen Hz. Muhammed ona iirle saldranlara tuttuu hicivci ile yant vermitir. Bir defasnda da hicivi yazan kii ile birlikte iiri okuyan arkc kz ldrlmtr. slami an ilk yzylnda saray airleri tutan Emevi halifelerinden sonraki tm Mslman hkmdarlar da bunu yapmlar ve uygulama yalnzca hkmdarlara zg olmamtr. Baka makamlardaki kiiler de halkla ilikiler ve reklam almalar iin air tutmular ve bylece airlik kabul gren bir meslek haline gelmitir. Edebiyat tarihlerinde bu airlerin dllen-dirilmesiyle ilgili ayrntl pek ok bilgiye rastlanr. dl genellikle makam sahibinin durumu ve airin yeteneine balyd. Benzeri mesleklerde olduu gibi ayn rn yeniden kullanlabilir, bir hkmdar iin yazd bir iiri, ivereni deitikten sonra, baka birine satabilirdi. airleri korumalaryla, yani yaygn propaganda almalaryla nl olan hkmdarlar vardr. X. yy'da Kuzey Suriye'de Hamdani Beyi Seyf el-Devle olduka byk bir air kadrosuna sahipti. Bu airlerin, dikkatsiz tarihileri yanlmalaryla bugn bile onun iin altklar sylenebilir. Fatmi halifelerin onlardan beklenebilecei zere, Fatmi dnya grn ve Abbasi halifelerine kar Fatmi davasn yayan ideolojik airleri bulunuyordu. Tarihilerin resmi airlerin listelerini verdikleri de olmutur. Ortaa'n daha sonraki zamanlarndan Msrl bir ansiklopedi yazar, Fatmiler'in saraya bal air bir kadrosu olduunu ve bunlarn iki gruba aynldn^yazmtr. Bu gruplardan biri Snnilii ven Snni a-

296

KLTR

irler, dieri de smaili imamna uygun daha ar vgler yapan smaili airlerdir. eitli mezheplerden olan kiiler, isyanclar, siyasi ve baka gruplarn kullandklar iirsel propaganda, kiisel karlar iin de kullanlmtr, IX. yy Arap ark kitab Kitab el-Aghanil'de yer alan iki rnekte iirin ekonomik amalara hizmet ettii de grlmektedir. Anlatlan bir ykye gre, VIII. yy'da Irak valisi kamu sulama sistemini geniletmek iin bir araziye zorla el koymu ve toprak sahibinin adna hareket eden nl air Farazdak, valiyi baskclkla sulayan ve ona saldran bir iir yazm. Bu olayn nasl sonuland ve aire ne kadar cret dendii bilinmemektedir. Ayn kaynaktan baka bir yk de tamam anlatlmaya deer lde ilgintir:2
"Pee satmak iin Medine'ye giden Kfe'li bir tccar, siyah olanlar hari tm peeleri satm. El-Darimi'nin arkada olan tccar bunu ona an- tatm. O gnlerde iiri ve mzii brakp inzivaya ekilmi olan El-Dari-mi, tccara "Sen hi dnme, ben sana onlar da satrm" demi ve u dizeleri yazm: Git sor siyah peeliye Ne yaptn dindar imama? Namaz iin cbbesini toplamt Sen cami kapsnda grndnde El-Danmi'nin bestesini de yapt,iiri ok nl olmu ve herkes onun inzivadan kp tekrar iire "baladn dnm. Medine'deki tm kadnlar siyah pee almaya balamlar, Irakl tccar da elindeki siyah peelerin hepsini satm. Bu olaydan sonra, El-Darmiyeniden inzivaya ekilmi. "

Bu, arkl reklamn bilinen ilk rnei saylabilir. Ortaa'da Araplar tarafndan ykl iirlerin kullanm yaygn deildi. Ortaa Avrupas'ndaki ve klasik antik adaki destan ve baladlarla kyaslanabilecek, resmi edebiyat saylmayan vezinli ve vezinsiz uzun popler ak ykleri ve baz sa-

297

KESTLER

va paralan dnda bir esere rastlanmaz. Destann slami Ortadou'da tekrar domas, slam ncesi Pers iir paralarnn eski Pers epik geleneinin bulunduu ran'da olmutur. Ksmen Pers milli kltrnn tekrar uyanmas ve yeni bir Mslman ran dilinin ortaya kmas, bu gelenein tekrar canlanmasn salamtr. X. yy airi Firdevsi'nin eski ran'n tanrlarnn ve kahramanlannn servenlerini anlatt uzun iiri ehname, PersTrk kltrndeki yeri Bat'daki lyada, Odise ve Eneid'e benzerdir. Batdaki benzerlerinde de olduu gibi ehname'nin de taklitleri olmu, Farsa ve Trke eitli kalitelerde destanlar yazlmr. Orta Asya Trk halklarnn kahramanlk iirleri Trke olanlarn nemlileridir. Genellikle bir kitabn tamam uzunluunda, ounlukla da mutsuz aklarn servenleri, Trkler ile ranllar'n yaygn olarak kullandklar bir baka anlatn trdr. Tm bu aklar ve destanlar Mslman kitap resimleme sanatna byk lde ortam salamlardr. Arapa'da olay ya da oturum anlamndaki "Makama" tamamen Araplar'a zg bir edebi trdr. Makama ounlukla hayali bir anlatc ve bir kahramann konutuklar makamat koleksiyonundan bir paradr. Bunlar konuma ve anlatm, vezin ve nesir, vaaz ve tartma ve mizahla ele alnan byk l-de toplumsal yorum ierirler. Makamat koleksiyonlar arasnda Arap edebiyatnn aheserleri bulunur. Farsa ve brani-ce'de makamat taklit edilmitir ama karakteristik Arap biimi korunmutur. Farsa ve Trke iirler tamamen slami'dir. Benzer biimde byk oranda slami olan Arap iiri, en erken ve en ge dnemlerinde nemli bir Hristiyan nitelik-tamtr. Saylar az olmakla birlikte Arapa yazan Musevi airler de olmutur. Genel olarak Musevi airler, yalnzca din, bilim ve edebiyat dili olan branice ile lirik ve dini iirler yazyorlard. slam lkelerindeki

298

KULTUR

brani iiri yap, konu ve edebi gelenekler asndan Arap rneklerine benzer. Makama dnda klasik Arapa'da baka edebiyat trler de vard. Deneme sanat olduka gelimi bir dzeydeydi. Roman olmayan alegorik ykler, daha hafif bir elendirici edebiyat tryd. Bu ykler hayali olduklar halde, halifeler dneminde eitli blge ve toplumsal dzeylerdeki yaam canl bir ekilde yanstrlar. Mizah bu edebiyatta nemli bir yere sahiptir. Sivri anekdotlar ve hazrcevaphlk Ortaa Arap yazarlannn balca zellikleriydi. Arap edebiyann en kutsal olanlan da dahil olmak zere her tryle hafiften hafife alay etmek iin hicvi kullanrlard. Buna rnek vermek gerekirse; halifeler dneminde, tpk baka yerlerde ve rejimlerdeki gibi devlet memurlarnn ar ve sk tekrarlarla dolu bir sluplar vard. XI. yy'daki "komik hatalar" koleksiyonundaki Halep prensinin yks yledir: Prense bal olan Antakya valisinin biraz safa olan sekreteri, iki Mslman gemisinin tm mrettebatyla battn efendisi adna prense u ekilde iletmitir: "Esirgeyen ve Balayan Allah adna. Allah, Prens'e kuvvet versin ki iki kayk, yani iki gemi, girdap, yani dalgalar yznden, devrildi, yani batt ve herkes kayboldu, yani ld." Halep prensi de valisini yle yantlam: "Mektubun bize geldi, yani ulat ve biz onu anladk, yani okuduk. Sekreterini dv, yani ona vur ve yerine bakasn getir, yani onu kov, nk o ahmak, yani aptaldr. Hoakal, yani mektup bitti."3 Dier bir yk de yledir: Hicri birinci yzylda komik ykleriyle nlenmi Ashab adndaki kiiye, niin iyi bir Msl-i man gibi hadisleri anlatmayp bo eylerle uratn sormular. Ashab da kendisinin de hadisleri bildiini sylemi. Onlar da birini anlatmasn istemiler. O da hadisin kimin azn299

KESTLER

dan sylendiinden balayarak geleneksel bir ekilde anlatmaya balam. "bn mer'den duyan Naf bana yle anlatt: Allah'n elisi, Sahip olanlann Allah'n seilmi kullarndan olduu iki nitelik vardr, demi." Dinleyenler bunun gerekten doru bir hadis olduunu belirterek bu iki niteliin ne olduunu sormular. Ashab, "Naf birini unutmutu, ben de dierini unuttum," yantn vermi.4 Elence edebiyat da klasik Arap edebiyatnn dier trleri gibi Trke'ye ve Farsa'ya geerek biraz farkl biimlere dnmtr. Alegori ve yk epeyce gelimiti. te yandan deneme tr daha az mizahi ve daha ok ahlak, didaktik nitelikteki daha ciddi ve daha drst bir toplumun anlatmlar olmutu. Tiyatro byk olaslkla antik adaki putperest trenlerle ilikilendirildiinden, slami Ortaa'da Ortadou'da yok olarak sonraki birka yzyl bir daha ortaya kmamtr. Pando-mim, meddahlk, palyaoluk olmak zere dram sanatlarnn yaygn baz unsurlar vard. Aktrlerce doalama sylenen metinlerle ksa komik sahnelerden izler de vardr. Genellikle bunlar sradan halkn popler elenceleriydi, sarayda daha sekin gsteriler oluyordu. Ne var ki bu sekin gsteriler kimi zaman daha irkin bir amaca hizmet edebiliyordu. XII. yy'da Bizans prensesi Anna Komnena, Seluklu sarayndaki aktrlerin gut hastal olan babas Aleksios Komnenos ile alay ettiklerini sylemitir:5
"Barbarlar, hnerli aktrler onun alaryla dalga getiler. Gut hastal alay konusu haline geldi. Doktor ve hemire gibi rol yaptlar ve impara-tor'u bir yataa yatrarak onunla dalga getiler ve kahkahalar attlar."

XV. yy'da Bizans imparatoru II. Manuel Paleologos, Osmanl sultan Bayezid'in sarayna yapt ziyaretini anlatrken aktrler, mzisyenler, arkclar ve danszlerden sz etmitir.
300

KULTUR

Bir anlatm ve hemen hemen hazr bir metni olan oyun, ilk kez XIV. yy'da zellikle Msr ve Trkiye'de grlmtr. Bu oyun trnde karakterler kuklalarla ya da bir perdeye yanstlan glgelerle canlandrlr ve kuklac tarafndan konuturulurdu. Genel olarak komik bir ierii olsa da sert bir toplumsal ya da siyasi yorum ierirdi. Metinleri bugne dek gelen bu tr oyunlar vardr ve bazlannn yazarlarnn adlan da bilinmektedir. Antik adan itibaren kuklalar vard. Ortadou lkelerinde daha popler olan glge oyunlannn Dou ve Bat Asya arasnda yeni iletiim kanallar aan Trkler ya da Moollar dneminden, Dou Asya'dan gelmi olmas muhtemeldir. Avrupa'dan, zellikle de XV. yy sonunda ve XVI. yy banda spanya'dan gen Museviler'in eseri olduu kesin olan ve aktrlerin hazr metinlere gre oynadklar tiyatro, Osmanl dneminde grlr. Musevi, sonralan Ermeni ve Rum gibi Hristiyan gruplarnn sarayda ve baka kutlamalarda muhtemelen Trke olarak oyunlar oynadklan bilinmektedir. Ancak tm bunlarn ok snrl etkileri ve boyutlar vard. Bir sanat dal olarak tiyatronun ortaya k XIX. yy'da Avrupa etkisiyle olmutur. iiler'in Hz. Hseyin ve ailesinin Kerbela'da ehit olmasn temsilen, olayn yldnm olan Muharrem aynn onuncu gnnde gerekletirilen "taziye" ok arpc bir baka dramatik gsteri trdr. Taziye, modern ii dini trenlerinin temeli olmasna karn ok yeni bir trdr, en eski olardan XVIII. yy sonlarndan kalmtr. ounlukla elendirmek yerine, bilgilendirmek ve eitmek iin yazlm olan klasik nesir edebiyatnn nemli bir ksm gemie ait tarih, edebiyat tarihi, biyografi gibi bilgileri aktarmak ve korumak zere yazlmtr. slamiyet bir din ve uygar301

KESTLER

lk olarak en bandan itibaren gl bir tarih duygusu tamtr. XV. yy'daki Msrl bir bilgin "tarihi" savunurken Allah'n da tarihi anlattn belirtmitir ki, aslnda Kuran'da pek ok tarihi yk vardr. "Peygamberlerin senin kalbim glendirecek yklerini sana anlatyoruz. Bylece gerein bilgisini, mminlere de t ve uyan getiriyoruz" (Kuran 11:120). Eski hadisler Hz. Muhammed'in vahiylerinin tarihsel sralamasnn tamamn bilen ve insanolunun yaratlndan kyamete kadarki konumunun farknda olanlarla ilgilidir. Hz. Muhammed'in grevi tarihte bir olayd; amac ve anlam hafzalara ve kaytlara alnarak korunmu ve aktarlmtr. En bandan beri tarihteki alacaklar yerlerin farknda olan Mslman hkmdarlar, gelecee brakacaklan eylemlerinin kaytlanna ok nem vermilerdir. Hem kendilerinden nceki hkmdarlann yaptklanyla ilgilenmiler hem ele kendilerinin yaptklaryla ilgili kaytlann onlardan sonra geleceklere kalmasn istemilerdir. Hz. Muhammed ve ashabnn biyografileri ve Arap airetlerinin kahramanlk destanlarnn yazlmaya balanmasyla tarih yazm balam, sonrasnda da en ilkel blgede-kiler de dahil olmak zere, hkm sren tm Mslmanlar hanedanlardan bir tr tarih kalmtr. Tarih yazm baz lkelerde slamiyet ile birlikte balamr. iiler'in gr farkl olmakla birlikte, Snni Mslmanlar'a gre Allah'n cemaati, Allah'n insanlk iin tasarladklarnn somutlatrlmasyd ve O'nun ilahi rehberliinde Allah'n amacmn ileyiini gsterirdi. Tarih, bu adan dinin en derin sorunlannda ve hukukun en pratik konularnda otorite bir rehber olmas nedeniyle doru bilinmeliydi. zetle Mslman asndan kendi tarihi nem tayordu. Mslman olmayan lke ve topluluklarn tarihleri ne bu tr bir rehberdi ne de byle bir deerleri vard. Bu yzden de Mslman-tarihiler, Hristiyan Avrupa'da ya da baka bir yerdeki
302

KULTUR

Mslman olmayan tarihi ya da kendi Hristiyan, Zerdti ve dier Mslman olmayan atalarnn tarihlerini nemsemezlerdi. Kuran'da ve hadislerde eski tarihte nemli olan eyler korunmu, geri kalan tarihe gmlerek unutulmutu. Muazzam bir zenginlik, eidilik ve genilikteki slami Ortadou'nun tarih yazm, imparatorluk, yerel, blgesel ve evrensel tarihi, gemiin ve gnn tarihini, biyografileri ve az sayda otobiyografileri, askerler, devlet adamlar, nazrlar, airler, bilim adamlan, mistikler, yarglar ve ilahiyatlarn tarihelerini kapsamaktadr. Bunlardan baka da tarih yazm trleri bulunur. slamiyet ncesi kahramanlk tarihi geleneinde putperest Araplar'in savalarn ve basknlarn anlatan ykler bulunur ve Hz. Muhammed'in putperestlere seferleri ve ilk Mslmanlarn byk fetihleriyle yeni bir biime dnmtr. Sonralar da vg ya da propaganda halini alan bu tr tarih yazm, kimi zaman da Selahaddin'in Arapa biyografisindeki ve Kanuni Sultan Sleyman'n fetihlerinin Trke yazmlanndaki gibi des-tanms bir biime dnmtr. Hukuksal, hatta bir anlamda da teolojik tarih yazm tr de vardr. Bu tr tarih yazm, Hz. Muhammed'in szleri ve eylemlerinin ve "doru yoldaki" halifelerinin kararlannn kaytlarn ve zellikle kamu siyaseti konularnda eriatn korunmasna hizmet eden meklerolarak sunar. Tarih yazm, Abbasiler zamannda daha gelimi ve edebi bir biiminin, saylan hzla artan memurlara ynelik olmutur. Bu biimler, onlara daha az dindar, daha pratik, brokratik ve Mslman olmayan ve zellikle de ran rneklerini ieren farkl hkmet rnekleri sunmak iin kullanlmtr. Bir dnem, blge ve yazar dikkate alnmakszn, slami tarih yazmnn tamam Arapa olmuar. Ortak slam uygarlnda ortaya kan yeni edebi dillerle, iir, edebiyat ve tarih yaz303

KESTLER

mnda kltrel zbilincinin yeni ekilleri ortaya konulmutur. Bununla birlikte baka deiiklikler de olmutur. Snni slam X. ve XIIL yy'da mcadele ettii byk dman karsnda ounlukla zafer kazanmlardr. Hristiyan hallar pskrtmler, dinsiz Moollar' slamlatrarak asimile etmiler ve ii muhaliflerini bastrm ya da yola getirmilerdir. Tm bu gelimelerle birlikte yaanan byk Snni canlan srecinde uygarlk biim deitirmi ve kltrel yaam yeni yollarda ilerlemeye balamtr. Gerekleen deiiklikler, edebiyata, zellikle de tarihi edebiyata ak olarak yansmtr. Devlet memurunun eitiminin nemli bir paras durumundaki tarih bir lde bu grle yazlm olmaldr. te yandan, Abbasi zamanndaki bilgili ve nazik memur, Seluklu sonrasnn medrese renimli dindar memurundan ok farklyd. Ortaa sonlannda, a-dalan arasnda, ou nemli Arap tarihisinin asl ilgi alan ve n, genelde dini bilimlerde olmak zere tarihten baka alanlarda olmutur. Tarihin asla medrese mfredatna girmemi olmasna karn, tarihi medrese mezunu olmaya balamu. Bu deiiklik ok nemlidir. Bata Osmanl mparatorluu ve ran olmak zere, sava sonras dnemdeki daha kalc ve istikrarl monarilerde tarih yazma ii devletin ilgi alanna girmi, tarihi, devletin himayesinde alnarak devlet tarafndan istihdam edilmitir. Bylece tarihinin, ncelikle gereklere nem veren ve bunlar yorumlarken drst olmas gereken bir hadis toplayc zellii tad zamanlardaki geleneki anlay azalmtr. te yandan, baz farkllklar olmakla birlikte eski gelenekler devam etmitir. Osmanl mparatoriuu'ndaki imparatorluk tarihisi unvanndaki nemli tarihiler, hkmdarlarnn basan ve erdemleri ile birlikte, baarszlk ve eksikliklerini de anlatmlardr. Osmanl tarihilerinin XVII. yy'dan sonra yaanan Osmanl yenilgileri karsndaki eletirel yaklamlar bilim-

KULTUR

. sel drsdk asndan nemli bir rnektir. Ortaa slamiyet'inde baka ilimlerde de gelimeler olmutur. slamiyet, Hristiyanln tersine, zgn dilini bilmeyenlerin de okuyabilmeleri iin Kuran'n evrilmesini tevik etmiyordu. Mslman otoritelerinden bazlar eviriyi dine kar gelmeye ve dine kfre e grdkleri iin Kuran'n Trke, Farsa ve teki slam dillerine resmi evirileri yaplmamtr. Yorum ad altnda resmi olmayan baz eviriler yaplmtr. Mslmanlar, anadilleri baka olsa da, Kuran' kesinlikle ve yalnzca Arapa olarak okuyup incelemek zorundaydlar. Bu durum, szlk ve dilbilgisi aratrmalannn gelimesini salamtr. Bu aratrmalar, ncelikle Kuran'n tm mminlerce anlalmasn salamay amalamtr. Bunlar dilbilimlerinde daha nce grlmemi bir gelime salamtr. Zaman iinde Arapa gibi teki slami diller ve slami olmayan branice dili bundan etkilendi. slam lkelerindeki Museviler, Mslman rneinden hareketle Tevrat', branice'yi sonradan renenlere eriilebilir yapmak iin Tevrat branicesi'nde metin ve dil aratrmalar yapmlardr. Szcklerin farkl anlamlarn ve klasik metinlerdeki rneklerini veren Ortaa'daki byk Arapa szlkleri nemli bir baar elde ettiler. Bu anlamda filolojinin temelini oluturan bu szlkler, alfabetik olarak dzenlenmi bavuru eserleri iin de rnek oluturmulardr. Bu szlklerin iinde lkeler, ehirler ve corafi konularla ilgili bilgiler ieren corafi szlkler ve yzyla, lkeye ya da meslee gre hazrlanm pek ok biyografik szlk de bulunmaktadr. IX. yy ve sonrasndaki fizik, kimya, matematik, astronomi, tp, eczaclk, corafya, tanm, felsefe ve baka konulardaki nemli Yunan eserlerinin Arapa'ya evrilmesi aratrmacln, genel olarak da bilim ve &renimin geliimi asndan nemli olmutur. Bu eserlerin katileri Mslman olmayanlarda bulu305

KESTLER

nuyordu; kimileri de zel olarak Bizans'tan ithal edilmiti. evirmenler eski putperestlerin eylemlerini nemsemediklerinden Yunan tarihilerin evirilerini yapmamlardr. Hem Mslmanlar'n iir edebiyaan zengin olduu iin hem de iir evirisinin zorluklar nedeniyle airlerin eserleri de evrilmemitir. Hem evirmenler hem de hkmdan ve baka hamileri birincil olarak fayda salayacak konularla ilgileniyorlard. Bu konular arasnda sonraki nesiller asndan faydal olacak, bu dnyann sorunlann zme ve teki dnyaya hazrlanma felsefesi de yer alyordu. Barbar ve genellikle de ilgisiz olan Bat'da geici, bazen de kalc olarak yokolan birok nemli Yunan eseri Arapa evirileriyle tannm, sonra da Latince evirileri yaplmtr. evirmenlerin ou gerekli dil bilgisine sahip olan Mslman olmayan kiilerdi. Kimi metinler dorudan Yunanca'dan, kimileri de Yunanca metinlerin Syriac evirilerinden evriliyordu. Yunanca'dan baka, slamiyet ncesi Farsa'dan ve Hinte'den de eviriler yaplmtr. Latince'den yalnzca bir evirinin yapld bilinmektedir. Bu kitap, Orosi-us'un tarihesidir ve spanya'daki Mslmanlar'n tarihiyle ilgili nemli bilgiler vermitir. Yzyllarca pek ilgi duyulmayan Bat'ya ok daha sonra bilim adamlar ve aratrmaclar pratik nedenlerle yakn ilgi gstermilerdir. ki rnek bu yeni ilginin farkl ynlerini gsterecektir. 1560'ta Osmanl sadrazamnn istedii Fransa tarihinin Trke evrisi 1570'te bitirilmitir ve eviri tek bir metin olarak kalmtr. Bat tarihi ile ilgili bir alma bundan sonraki yzyllar boyunca yaplmamtr. Baha el-Devle (lm 1510) adl bir ranl- hekimin Hlasat el-Tecarib (Deneyimlerin zeti) adl kitab Bati ile ilgili baka bir eserdir. Bu kitapta El-Devle "Ermeni iltihab" ya da "Frenk vebas" eklinde tanmlad, frengi oldwgu anlalan, yeni bir hastalktan sz etmitir. Kitaba g306

KULTUR

re Avrupa'da ortaya kp buradan stanbul'a ve baka yerlere yaylan hastalk, 1498 ylnda Azerbaycan'da grlm, sonra da Irak ve ran'a yaylmtr. XVII. yy'da artk Avrupa'da baslan metinlere dayanlarak Trke'de ve slam dillerinin pek ounda "frengi" (Frenk hastal) olarak adlandrlan "sifilis" ayrntlanyla ele alnyordu. Ortaa slam biliminin ulat basan, yalnzca Yunan biliminin alnp korunmas ve daha eski ve uzak Dou unsurla-nnn benimsenmesiyle snrl kalmamtr. Ortaa slam bilim adamlar, abalan ve katklaryla modern dnyaya braktklan miras byk oranda zenginletirmilerdir. Genelde kuramsal olan Yunan bilimine karn, Ortaa Ortadou bilimi ounlukla uygulamaya ynelikti. Bu ada kimya, p, astronomi ve tarm gibi konulardaki klasik miras, Ortadou'nun gzlem ve deneyimleriyle aklanp desteklenmiti. Buna en gzel rnek matematik olmutur. "Arap rakamlar" Hindistan'dan gelmi olmasna karn,.Ortadoulular, IX. yy'da yeni bir aritmetik gelitirmilerdir. Yunan geometrisi zerine kurulan ve Hindistan retilerinden etkilenen slam geometrisine kadastro, inaat ve silahta gibi uygulama alanlarnda ve kuramsal olarak pek ok yeni ve zgn eklemeler yaplmtr. Cebir tmyle ve trigonometri bir lde Ortaa Ortadou icaddr. Dou'da matematik yazlan ve Bat'da bo zamanlarnda yazd drtlklerle nl olan cebirci mer Hayyam (lm 1311) nl mucitlerdendir. zellikle hekimler olmak zere bilim adamlarnn ounluu Hrisyan ve Musevi idi. Byk ksm yerel halktand ama aralarnda Avrupa'daki basklardan kap gelmi olanlar da vard. Ancak Mslman olan ve olmayan tm bilim adamlar tek bir bilimsel topluluk oluturmu ve eserleri blgenin ortak Ortaa slami uygarlnda yer almtr. nemli slam yazarlann-dan bazlarnn eserleri Latince'ye evrilip Avapa'da okunmu
307

KESTLER

ve modern bilimin gelimesine nemli katklar olmutur. Bunlardan biri, Avrupa'da Rhazes adyla tannan, iek hastalyla ilgili bir eseri olan ve belki de Ortaa hekimlerinin en nemlisi olan Tahran yaknlarndaki Rey ehrinden Muhammed ibn Zekeriya el-Razi'dir (lm 920). Avrupa'da Avicenna adyla tannan Buharah bni Sina (980-1037) Latince'ye XIII. yy'da Cremonal Gerard tarafndan evrilen byk tp ansiklopedisi Tp Kanunu'nu derlemi ve yzyllarca Avrupa p aratrmalarna kaynak olmutur. Bat tp bilimine Ortadou'dan bilimsel katklann yam sra pratik katklar da olmutur. 1717 ylnda Lady Wortley Montagu, Edirneli Trkler tarafndan uygulanan iek as yntemini yle anlatmtr:6
"Kesinlikle bilmek isteyecein bir eyi anlatacam. Bizde de sk rastlanlan lmcl iek hastal burada da asnn bulunmasyla tamamen zararsz duruma getirilmitir. Bu uygulama baz yal kadnlar tarafndan yaplyor. Her yl scaklar sona erdiinde, eyll aynda, a olmak isteyenler haber veriyorlar. On on be kii toplannca, elinde ii en iyi iek hastal maddesi dolu bir ceviz kabuu olan bir yal kadn a olacak kiiye hangi damarnn almasn istediini sorup ineyle daman deliyor nsann cann pek yakmayan bu ilemden sonra inenin ucuyla damara zehiri koyup ii bo bir kabukla kapatyor. Bu ekilde drt be damar aldktan sonra kiinin atei kyor ve iki gn yatakta yatyor. Alananlar sekiz gnde eski salklarna kavuuyorlar. Bu ameliyat her yl binlerce kiiye yaplyor. Fransz elisi, baka yerlerde imelere giden insanlar gibi buradakilerin de iek as olmaya gittiklerini sylyor."

Bu durumdan ok etkilenen Lady Mary, sonraki yl kk olunu alatmtr. Bu a yntemi daha sonra ngiltere'ye ve oradan da Bat'ya yaylmtr. Uzakdou kkenli iki bulu, edebiyat ve renimin, bylece de eitimin gelimesine katk salamtr. in buluu olan katla tanma, 751 ylnda Orta Asya'da inlilerle bir arpma ortunda Araplar'n inli kat reticilerini yakalamalanyla
308

$ if
KLTR \\

olmutur. inliler mesleklerini slam dnyasna tanttktan ksa sre sonra, kadn kullanm, sonra da retimi Ortadou'dan Kuey Afrika'ya yaylm, X. yy balarnda spanya'ya gitmitir. Papirs, parmen gibi yetersiz yaz aralarnn yerini alan kat Ortadou toplumunu birok adan etkilemitir. Hzl ve ucuz kitap retimi eitim ve aratrmalarda faydal olmutur. Dier taraftan devlet ve ticaret ilerindeki krtasiye ilemlerini artrm ve kolaylatrmtr. Bir Arap tarihisi, Halife Harun Re-id'in, devlet dairelerinde yazlanlarn iz brakmadan deitiri-lememesi ve silinememesi nedeniyle kat kullanlmasn emrettiini syler. Dier bir Uzakdou buluu olan matbaay Ortadou slam toplumu bu kadar kolay kabul etmemitir. XV. yy'da Avrupa'da bulunan hareketli harflerle bask teknii Osmanl topraklannda da ilgi ekmiti. Ancak 1485 ylnda Sultan II. Bayezid matbaay yasaklamtr. Bu yeni kitap basm teknolojisi birka yl sonra spanya'dan gelen Musevi gmenlerle birlikte geldi. Museviler, XVI. yy banda stanbul ve Selanik'te sonraki yllarda da baka Trk ehirlerinde matbaalar kurdular. Trke ve Arapa bask yapmamalar artyla bu matbaalara izin verildi. slam metinleri ve slam dilleri iin matbaann kullanlmas dine kfr saylyordu. Byk olaslkla bu yasaa kalemiye snfnn ve hattatlarn karlar da etkili olmutur. Bu nedenle Musevi matbaalarnda yalnzca branice kitaplar ve birka Avrupa dilinde kitap baslmtr. Venedik'te tipografi renmi Tokatl Ab-gar Tibir, 1567 ylnda stanbul'da bir Ermeni matbaas kurdu. Oxford'da Balliol Koleji mezunu Sefalonyal Nikodemus Meta-xas da ngiltere'den ithal ettii makine ve teknikle 1627 ylnda . bir Rum matbaas kurdu. Rum ve Ermeni matbaaclara da Musevi matbaaclarla ayn kstlamalar getirilmiti. talya'da XVI. yy banda Arapa bask yapan matbaalar ku309

KESTLER

ruldu. Bu matbaalarda Dou'daki Arapa konuan Hristiyan-lar'a ncil'ler, dua kitaplar ve baka dini yaynlar baslrd. "Horologium Breve" bugne kadar gelen Arapa harflerle baslm en eski kitaptr ve 1514 ylnda Kilise devletlerinde, Fano'da baslm bir Hristiyan dualar kitabdr. Dini olmayan baz kitaplar, bni Sina'nn tp kanunu, corafya eserleri ve 1538'de Paris'te Arapa bir dilbilgisi kitab baslmtr. Klasik Arap metinleri doubilimcilerin ortaya kmasyla daha ok sayda baslmaya balamt. Bunlar arasnda Ortadou lkelerinin zel kitaplklarna girenler de olmutur. Ancak XVIII. yy banda Ortadou'da Arapa harflerle bask yaplmasna izin verilmitir. 1721 ylnda Osmanl elisi olarak Paris'te bulunan babasnn yannda olan Said Efendi adl bir gen bu giriimi balatmtr. Matbaann ve yararlarnn nemini fark eden Said Efendi, Trkiye'ye dndnde, bakentte bir matbaa kurmak iin sadrazamn desteini almaya uramtr. Said Efendi, mesleki ve tutucu muhalefete ramen bunu baarmtr. lk Trk matbaasnn kurucusu ve mdr brahim Mteferrika ile ibirlii yapt. Mteferrika Macaristan'da domu, Mslman olmu ve Osmanl devleti hizmetinde almt. Mteferrika ile Said Efendi yazdklar matbaann faydalarn anlatan raporu sadrazama verdiler. Umulmadk bir destek geldi. Bakent mfts ve mparatorluun Mslman hiyerarisinin ba dini konular hari Arap harfleriyle Trke kitap baslmas iin fetva verdi. Kuran, hadisler, eriat ve Kuran fkhlar baslmas yine yasak. 5 Temmuz 1727 tarihinde Trk matbaasnn kurulmas ve Trke kitaplar baslmas iin padiah ferman yaynland. Balangta makineler ve gereler ehirdeki dier Hristiyan ve Musevi matbaalardan saland, Musevi dizgicilerden yardm alnd. Sonra da, Arapa matbaalar bulunan Hollanda'da Leiden ve Paris bata olmak zere Avrupa'dan maki310

KULTUR

neler ithal edildi. 1729 ylnda ilk kitap olarak iki ciltlik" bir szlk basld. Szln ilk cildinde padiahn matbaa kurulmasna izin veren ferman, eyhlislamn matbaann caiz olduunu belirten fetvas, imparatorluun iki ba kadsnn onay belgeleri ve matbaann faydalarn anlatan bir yaz bulunuyordu. 1745 ylnda brahim Mteferrika ldnde, dilbilgisi, askeri, corafya, matematik ve tarih konularnda on yedi kitap baslmt. Hem kitap says hem de bask adedi ok azd. lk iki kitap biner, ncs bin iki yz ve dierleri de be yzer adet baslmt. Bu kitaplar, slam dnyasnn entelektel yaamnda yeni bir an balangcn gsteriyorlard. Ortadou slam uygarlnn bulunduu en doruk nokta, insan uygarlnn o zamana dek ulat en yksek noktayd. O sralarda eitli konularda slam uygarlndan nde olan ileri ve gelimi Hint, in ve daha az olmak zere Avrupa uygarlklar da vard. Ne var ki, tm bunlar temelde yerel ve en fazla blgesel uygarlklard. slamiyet, dnyadaki tm halklara kendilerine emanet edilen evrensel dorular ve Allah'n son szn getirmekle ykml olduklarna inanan ilk din deildi. Ancak tek rk, blge ya da kltrn snrlarn aarak dini bir uygarlk yaratan ve bu hedefe ulama yolunda ok ciddi ilerlemeler gsteren ilk toplum Mslmanlar'di. slam dnyas, Or-taa'da uluslararas ok rkl, ok uluslu, polietnik ve ktala-rarasyd. S. D. Goitein, slam dnyasnn yer ve zaman asndan bir "ara uygarlk" olduu doru tepsini yapmtr. Gney Avrupa'da, Orta Afrika'da, Gney, Gneydou ve Dou Asya'daki d snrlar tm bu yerlerin zelliklerini kucaklyordu. Antik ~ a ile modern a arasnda bulunmas nedeniyle zamanlar aras bir uygarlkt. Musevi ile Hristiyan ve Avrupa ile Helenistik gemii paylayor, onu uzak lke ve kltrlerin zellikle311

KESTLER

riyle zenginletiriyordu. Helenistik antik adan modern alara uzanan yollarda Yunan ya da Latin Hristiyanl'ndan ok Araplar'n slam uygarl, modern ve evrensel uygarla doru ilerleme yolunda umut veriyordu. Ortadou slam uygarlnn, gc, yaratcl ve enerjisi azalrken, o zamana kadar fakir, gsz ve renksiz olan Hristiyan Avrupa'nn gc artmaya balamtr. Bu kaybn hzla fark edilip nedenlerinin aratrlmas ve eski ihtiamn tekrar kazanma istei Ortadou uygarlnn bundan sonraki geliimine glge drmtr.

312

189'da Svey Kanal'mn al.

1893'te Petit Journal adl Bir Fransz gazetesinden, Msr'da hami olarak bulunan ingilizlere bir gnderme.

1917'de Kuds'ten kan Avusturya askerleri. 1947'de Kuds'teki ngiliz mandasnn son gnleri

iye Cumhuriyeti'nin kumcusu Mustafa al Atatrk.

Atatrk, 1928'de stanbul'da Latin harflerini retiyor.

\>%.

ie Araplarn Osmanl ynetimine kar ayaklanmas.

1853'te padiahn yeni mekan olan Dolmabahe Saray.

Davd Roberts'in Kahire'de ipek rccadar tablosu.

1907'de stanbul'da Sukan Ahme Meydan'nda Avrupal ve Trk kadnlar.

Mekke'deki Byk Cami ve Kabe.

Kahire'de bir camide namaz klan Mslmanlar.

1979'da Tahran'da Ayeullah Humeyni taraftarlarnn gsterisi.

1979'da ranl kadnlar yeni bir slam oluumu oylarken.

Suudi Arabistan'da Bedeviler.

XX. yy'da Ortadou'nun kaderini deitiren petrol.

"^
stanbul,-I988.

5. KISIM

Modern a

14. BOLUM

MCADELE
Ortadou'da modern an balangcn, dnyann her yerindeki gibi, Bat'nn etkisiyle, daha net bir biimde de Avrupa emperyalizminin ortaya kmas, yaylmas ve yol at deiikliklerle anlatmak bir gelenek olmutur. Bu etkinin balangcna ilikin farkl tarihler kabul edilmitir. Kimilerine gre, 1798'de Fransz ordusunun Msr'a girmesi; kimilerine gre de galip Rusya'nn malup Osmanl mparatoriuu'nu imzalamak zorunda brakt ykc Kk Kaynarca Antlamas; kimilerine gre ise l83'te Trkler'in Viyana kuatmasndaki son baarszlklar, bu srecin balang tarihidir. Mslman uygarl, kendisini din ile tanmlyordu. slam hukukunun ve Mslman bir hkmetin egemenliindeki lkelerin tm yani uygar dnya Dar l slam'd (slam'n Evi) olarak kabul edilmiti. evrelerindeki henz Mslmanl benimsememi ya da Mslman egemenliine alnmam kafirlerin yaad yerler de Dar l-Harb (Sava Evi) olarak grlyordu. Corafi ve tarihi belgelerdeki Mslman gr, slam snrlan dndaki yerler arasnda ak bir fark olduunu ifade etmektedir. slam dnyasnn dou ve gneyinde bulunan yerlerden bazlarnda faydal eyler renilebilecek uygar kiiler yaarken, bazlarnda da barbarlar yayordu. Ama bunlar hem din olarak slamiyet'e, hem de dnya devleti olarak slam halifeliine rakip olamazlard. Aralarnda hem uygar hem de barbarlar bulunan bu kafirleri slam dnyasna kazandrabilecekleri kiiler olarak kabul ediyorlar ve bunun kanlmaz olacan dnyorlard.

315

MODERN AG

Douda bir tehdit bulunmuyordu. slam dnyas iin Hindistan ve in'deki byk uygarlklar, nemli bir tehdit oluturmamlar, hatta hi kar karya da gelmemilerdi. Doudan Moollarla gelmi olan putperest istilas ok etkili olsa da, zaman iinde fatihlerin ihtidalar ve asimile olmalar nedeniyle bir sorun olmam, hatta slam dnyasnn nemli bir paras haline gelmilerdi. Batda, yani slamiyet'in kuzeybat snrndaki Yunan, Latin ve Hristiyan Avapa blgesindeki durum ok farklyd. Mslmanlar iin burada onlarnkine benzer bir grevi olan ve rakip grdkleri bir dnya dini vard. Rakipleri de Allah'n son vahyine sahip olduklar ve bunu tm insanla yayma grevini stlendikleri inanandaydlar. Hristiyan dnyasnda da slam dnyasndaki gibi, bu inancn yaylmas iin pek ok yntem kullanld gibi, bu uurda savaan byk krallklar ve imparatorluklar kurularak askeri ve siyasi destek de salanmt. Sonrasnda da Hristiyan balca kafir, Hristiyan Avrupa ise Dar l-Harb'n en nemli simgesi haline geldi. Mslmanlar, Bizansllar eski Yunan ve Hristiyan Roma'nn miraslar kabul ettiklerinden onlara bir lde sayg duyarlar ama onlardan korkmazlard. nk Bizans ile slam dnyas arasndaki sregelen uzun iliki srecinde Bizans srekli geriler durumdayd ve 1453'te Trkler tarafndan Konstantinopolis (stanbul) alnncaya dek srmt. nceki yzyllarda Mslmanlar, Bat ve Kuzey Avrupa'daki barbar kafirlerden korkmamlar ve onlara sayg da duymamlard. Onlar tehdit olarak grmemi, klelikten baka bir ie yaramayan kaba ve ilkel insanlar olarak grmlerdi. Bu grlerinin deimeye balamas, Hristiyanlar'm kar saldrs, Gney talya ve ber Yarmadas'm yeniden ele geirmeleri, Hal seferleriyle Hristiyan ordularnn Le-vant'a girmeleri ve Hristiyanlk iin kutsal olan yerleri almak
316

MCADELE

zere sonusuz abalaryla olmutu. Mslmanlar, bu iki dnya sistemi arasndaki uzun mcadelenin ilk bin ylnda genellikle stn gelen taraf oldu. Hallarn Levant'a girilerinden sonra geici, Portekiz, spanya ve Sicilya'y kaybedilerinden sonra da srekli olan bir gerileme olmutu. Bu gerilemenin telafisi de Trkler'in Gneydou Avrupa'ya girii ve yeni bir Mslman devletinin Hristiyan topraklarnda kurularak bir dnem Avrupa'nn kalbini tehdit edii olmutu. slam dnyas ile Avrupa arasndaki kltrel ve toplumsal ilikiler Hal Seferleri'nden nce balam, Hallar'dan sonra, daha da geliip yaygnlamtr. slamiyet'in Dou Akdeniz ve Asya'daki eski uygarlklardan ald ve deitirip uyarladklar ile kendi yarattklar Avrupa'ya nemli katks olmutur. Ortaa Avrupas, gelimi ve ilerlemi Akdeniz slam dnyas uygarlndan birok ey renmitir. Bunlardan yalnzca birka Avrupa'da unutulduu halde Mslmanlarn koruyup gelitirdikleri Yunan bilimi ile felsefesi; in kad ile Hint rakamlar; pamuk, eker, portakal, limon ve baka birok bitki yetitirme yntemidir. Avrupallar, slam dnyasna uzunca bir zaman yalnzca maddi ve teknik baz katklarda bulunmutur. Sanat, edebiyat, bilim ve felsefe alanlarnda Ortaa Avrupas'nn, Mslmanlara verecek bir eyi yoktu. Olsa bile Mslmanlar nyargl olarak, alm bir din ile ilkel bir toplumdan gelecek dnceleri kabul etmezlerdi. te yandan Avrupallar'n Mslmanlarn faydal bularak benimsedikleri birok ey reten el becerileri vard. XV. yy'da Ortadou'da zaman len saat, gr artran drbn ile teleskop biliniyordu. Bunlar oraya daha nce gitmi olmas mmkndr. Avrupa'dan alnan baz besin bitkileri vard. rnein, bugn de Arapa ve Trke'de fasul317

MODERN A

ye iin talyan kkenli adlar kullanlmaktadr. Amerika kefedildikten sonra, aksi ynde gidenlerden az olsa da Bat'dan ithal edilen besin maddeleri ve bitkilerde art olmutur. Bunlardan bahcalan domates, msr, patates ve en nemlisi de ttndr. slam dnyasnn yaam ve de lmne Bat'nn en nemli etkisi silah ile olmutur. Hal Seferleri'nde istihkam yapmnda kullanlan Frenk sava tutsaklan yeteneklerini efendilerine retmilerdi. Halifeye yazd bir mektupta Selahaddin Hallar'dan ald limanlarda Avrupal tccarlarn olmasna gereke olarak "aralarnda sava silah getirip satmayan tek kii olmad iin onlardan faydalanldm belirtir."1 Bu gelenek Hal Seferleri, Osmanhlar'n ilerleme ve gerileme dnemlerinden modern zamanlara kadar kesintiye uramadan srmtr. Silah ticareti kilise ve devlet tarafndan durdurulmak istenmitir. Devletler birbirlerini bu ticarete izin vermek ve onu tevik etmekle sulamlardr. Bu konuda kilisenin tavn ok akt. XVI. ve XVII. yy'daki papalk fermanlannda unlar yazlmtr: "Trkler'e, Magripliler'e ve baka Hristiyanlk dmanlarna silah, tel, demir, kalay, pirin, bakr, kkrt, gherile, at, top ya da silah ve saldn aralar yapmak iin baka eya, halat, kereste ve denizcilik gereleri ve baka yasaklanm eyleri satanlar aforoz edilecektir."2 Ancak hem ticaretin kendisi hem de, onu engelleme abalar son bulmamr. phesiz Bat'dan ithal edilen en nemli silahlar, sahra ve kuatma toplan ile tfek gibi ateli silahlar olmutur. Balangta bu kafir sahlanna kar direnilmise de, bu silahlar Osmanllar tarafndan yaygn biimde kullanlmtr. Osmanllar bu sayede Ortadou'daki teki Mslman rakiplerine kar nemli bir stnlk elde etmilerdi. Tarihte baka dnm noktalann kesin olarak belirlemedeki zorluk, slamiyet ile Hristiyan dnyalan arasndaki g ili318

MCADELE

kisi asndan da geerlidir. Bu gibi deiikliklerde, yen dzenin balangc, her zaman onu aka grnr yapan dramatik olaylardan daha nce olmu ve eski dzen, ortadan kaldrldktan sonra da ilerliini korumutur. Bu "dnm noktalan" tarihin gerei olmaktan ok, tarihinin belirlemesi olarak, belirli llerde yapay ve keyfi olsalar da, Larihi tartmalara yardmla-n asndan ok nemlidirler. slam dnyas ile Avrupa arasndaki deien ilikileri belirleyen nemli pek ok olay iinden XVII. yy sonlarndakileri deerlendirmek yerinde olacaktr. Viyana surlarn kuatm bekleyen Trk ordular altm gnn ardndan 12 Eyll l683'te ekilmeye baladlar. Trklerin Viyana'yi almak zere ikinci kuatmalar ve yenilgileriydi. ki kuatma birbirinden ok farklyd. 1529 ylnda Kanuni Sultan Sleyman'n ordular ilk kez Viyana surlarna gelmiler, tm Gneydou Avrupa'y ele geirmiler ve Hristiyan dnyasn tehdit eden yzlerce yllk fetih dalgasnn zirvesindeydiler. Trkler'in dzenli olarak geri ekilmilerdi ve kesin bir yenilgi yoktu. Kuatma ile Habsburg ve Osmanl imparatorluklar arasnda, Macaristan' dolaysyla da Orta Avrupa'y hakimiyet altna alma mcadelesinin verildii yz elli yllk sre balamt. Ancak ikinci kuatma ile beraberindeki yenilgi ok daha farklyd. nk Trkler'in yenilgisi tartmasz olarak kesindi. Trk ordular Viyana'dan ekildikten sonra baka yenilgiler de gelmi, birok eyalet ve ehir kaybedilerek Osmanl ordular bozguna uratlmt. 26 Ocak 1699'da Karlofa Antla mas imzaland. Bu anlama ile yalnzca Osmanl ve Habsburg imparatorluklan arasnda deil, genel anlamda Hristiyan ve slam dnyalan arasnda yeni bir sre balam oldu. Deiimi antlamann hkmlerinde ve pazarlklarnda grmek mmkndr. Osmanlar asndan ok yeni bir diplomasi sreci balamt ve ilk Avrupa'ya
319

MODERN AC

girileri iin anlaml bir antlamayd. ok ciddi bir pazarlk yoktu, yalnzca zafer kazananlar yenilenlere artlar ne srmt. lk olarak l606 ylnda Zitvatorok'ta dmanla eit koulda grm yapmlar ama Karlofa'da daha dramatik bir deiiklik olmutu. Osmanllar sava alanmdaki kesin yenilginin ardndan, bar antlamasn zafer kazanan dmanlarnn belirledii artlara gre imzalamlard. Yeni bir taktik olarak, malubiyetlerinin sonularn hafifletmek zere hem onlar iin araclk yapacak hem de yakndaki komularnn glerini dengeleyecek, zellikle ngiltere ile Hollanda olmak zere Bati Avrupa devletlerinden yardm istediler. Yeni askeri ilikilere dayal bu diplomasi daha sonraki yzyllara rnek tekil etmitir. Viyana yenilgisi, Karlofa Antlamas ile mhrlenerek Mslmanlar iin Hristiyan gc karssnda neredeyse kesintisiz ve uzun bir gerileme dneminin balangc olmutur. Osmanllar da durumun farkndaydlar. Yzyl banda bir Trk tarihisi unlar yazmtr: "Bu, Osmanl devletinin kuruluundan beri benzeri grlmemi lde byk bir yenilgiydi."3 Yenilginin hemen ardndan nedenlerinin tartlmas nemli bir noktayd. slami ykseliin ilk gnlerinden itibaren, slam dini ve siyasi grnde, dnyann ve devletin eksik taraflann tartmak nemli bir gelenekti. Ancak ilk defa tartmada "biz" ve "onlar" yer alyordu. Eskiden, hep zafer kazanan slam ordularn malup eden bu "kafirlerin" nasl yendikleri ve onlara neden yenildikleri tartlyordu. Bu tartmaya XVIII- yy balarnda Osmanl resmi evrelerinde baland, uzunca bir zaman da Osmanl subaylar, memurlar ve entelektellerinin dar evresinde kald. Halkn byk blm, ounlukla da i eyaletlerde yaayanlar dnyann deien durumundan habersiz kaldlar. Tartma zamanla st snftaki halk arasnda ve Hristiyan dnyasnn karsnda uzunca bir sre slamiyet'in silahrl320

MCADELE

gn yapm olan Trklerden tm Mslman dnyasna yayld. Bu deiim, nce Rus, sonra Bat Avrupa ordularnn ilerlemeyi srdrmeleri, ok fazla Mslman toprann Avrupa egemenliinde girmesi ve slam lkelerinin aleyhine olan ticari gelimelerle gleniyordu. Ortadou pazarlan, Bat'nn verimli retimi ve Bat smrgelerinden ucuza malolan ucuz tekstil ve baka rnlerle dolduruyordu. Eskiden Ortadou'nun Ba-t'ya ihra ettii pamuk, kahve, eker gibi rnleri artk smrgelerden salanarak Batl tccarlar araclyla Ortadou'ya ihra ediliyordu. XVI. yy banda ran'da Safevi hanedan Osmanllar karssnda yenildii halde, iki yzyldan fazla egemenliine devam etmitir. Bu dnemde; Osmanllarla askeri, siyasi ve dini mcadelenin srmesi, iiliin ranllar'n ounluk dini olarak kabul edilmesi, Orta Asya ve Hindistan'daki Mslman lkelerle yeni bir iliki dzeninin gelimesi, Avrupa ile ticaretin ve onunla birlikte ran'a kar Avrupa ticari ve siyasi rekabetinin artmas gibi birtakm nemli deiiklikler olmutur. Safevi dneminde zellikle resim, mimari ve sanayi sanatlarnda nemli gelimeler olmutur. Safevi devleti ve toplumu bu gsterili grntsnn ardnda hzla ryordu. Bu durum ran'n XVIII. yy banda bat Osmanl, dou Afgan ve kuzey Rus istilasna uramasyla aa kt. Zamanla Ortadou Mslman devletleri arasndaki rekabet kuzeydeki iki byk Hristiyan devletin, Avusturya ve Rusya'nn, tehdidinde kalmaya balad. Her iki devlet savalarla Osmanl ve ranllar'dan ciddi toprak ve avantajlar saladlar. Avusturya ilk olarak, daha nce Trkler'e kaptrdklar es-^ ki Avusturya ve Macaristan topraklarn geri ald. Avusturyallar, Balkan yarmadasnda ok ilerlemediler ama Tuna'nn azna kadar seyir hakkn kazandlar ve stanbul'un yolu saylan
321

MODERN AG

Morava vadisine girdiler. Moskova gcnn gneye doru ilerlemesi ok daha nemliydi. XVIII. yy'da Rus mparatorluu'nun gneye doru ilerlemesinde yeni bir aama balam ama ilk balarda ok.baarl olmamt. 1710 ylnda Prut Nehri'ni geerek Osmanl mparatorluu 'na saldran Ruslar, geri ekilmek ve ele geirdikleri yerleri terk etmek zorunda kalmlard. ran'daki karklktan faydalanmak isteyen Ruslar, 1723 ylnda Kafkasya blgesine girerek, Derbent ve Baku ehirlerini' aldlar. Bu sefer Osmanllarla birlikte hareket etmilerdi. Osmanllar kuzeydeki gibi dou snrlarnda da Rus ilerlemesini engellemek isterken, ran devleti paralanacaksa bir pay almak istiyorlard ama Rus-lar'n baarlan ksa srd. Askeri komutan Nadir Han'n baarl liderliindeki ran hzla toparland. Bat ve doudaki zaferlerinin ardndan, 1736'da hkmdar ldkten sonra ah olan Nadir Han, Osmanllar', Ruslar' ve Afganllar ran'dan att ve yeni yerler fethetti. ran ve Osmanl ordularnn kazandklar baarlarna karn, slam devletleri ve Avrupal rakipleri arasndaki gler dengesinde ak bir deiim oluyordu. Bu durum XVIII. sonlarna doa iki tarafa da anlalmt. 176& ylnda Osmanl mparatorluu'na saldran Ruslar, bu defa byk bir stnle sahipti. Rus ordulan nlerindeki hereyi yok ederken, Rus donanmas da Avrupa evresinden dolaarak Akdeniz'e girerek Suriye ve Anadolu kylarn tehdit etti. Kk Kaynarca Antlamas (1774) ile sonlanan sava Osmanllar iin ok byk bir yenilgi, Avrupa ile Ortadou arasndaki ilikiler iin de bir dnm noktas oldu. Bu durum, Rus ariesi II. Katerina tarafndan "Rusya'nn eini yaamad bir zafer" eklinde anlatlmtr. Bu antlama ile Rusya'nn salad kazanlar toprak, ticaret
322

MCADELE

ve etkinlik olmak zere gapta inceleyebiliriz. Rusya'nn ald topraklar az olmasna karn, stratejik neme sahipti. XVIII. yy balarnda Azak' alan Rusya, o zamana dek tamamen TrkMslman denetiminde bulunan Karadeniz'in kuzey kysnda bir kprba elde etmiti. Rusya, Kk Kaynarca Antlamas ile Krm Yanmadas'nn dou burnunda Ker ve Yenikale limanlar ve Dinyester Nehri aznda Klbururi kalesi olmak zere nemli iki blgeye daha sahip oldu. Artk, yzyllardr Osmanl hakimiyetindeki Tatar Hanl olan Kirim yarmadas da bamsz olacak ve Tatar Han ile ona bal olan Karadeniz'in kuzey kysndaki beylikler, Osmanl denetiminden ve etkisinden karlacakt. Bu sayede Ruslarn ilerleyii ve 1783'te Krm'n ilhak yolu alm oldu. Bu sre ok nemli bir deiiklie neden oldu. Trkler Avusturya ile olan nceki savalardan sonra baz Avrupa eyaletlerinden ekilmilerdi ama ounluu nfusu Hristiyan olan yeni fetihlerdi. Ancak Krm'n durumu ok farklyd. Tatar olarak bilinen Krm halk aslmda Trke konuan Mslmanlar'di. XIII. yy Mool fetihlerinden, belki de ondan da nceden beri orada yayorlard. lk defa eski bir Mslman halk ile topra Hristiyan fatihlere verilmesi Mslman gururu iin ok ciddi bir darbeydi. Krm Tatarlar'nn Rus denetimine girmeyerek bamsz olmalar bir lde bu kk drc durumun telafisiydi. te yandan sultan Tatarlar'n hkmdar olmasa da, halife olarak zerlerindeki dini otoritesini srdryordu. Ancak Tatar bamszl da Osmanllarn dini yetki alannda kalmalar da pek uzun srmemitir. Kk Kaynarca Antlamas ile Ruslar ticari avantajlar da kazanmlard. Rusya Karadeniz'de ve Boazlar yoluyla Akdeniz'de seyir zgrln ve Osmanl mparatorluu'nun Avrupa ve Asya eyaletlerindeki deniz ve kara ticaretini elde etmiti.
323

MODERN A

, ; t

i '

Bu durum, tm Avrupa devletlerinin XIX. yy'da Osmanl mparatorlu'na ticari girileri iin nemli bir adm olmutu. Ruslarn salad nc avantaj, Osmanl topraklar iinde g ve etki elde etmeleri olmutu. Tuna'nn Eflak ve Bodan (Romanya) prensliklerinde Rusya'nn zel statsnn tannmas bunlardan en nemlisidir. lkesel olarak Osmanl hakimiyetindeki bu iki eyalet artk bir lde i zerklik ve Rus etkinlii elde etmiti. Rusya eer isterse, Osmanl ehirlerinde elilikler ama hakk kazand. Bu da Batl devletlerin uzun sredir istedikleri ama elde edemedikleri nemli bir ayncalkt. stanbul'da bir Rus kilisesinin yaplmas ve "her trl koulda yeni kiliseyi temsil etme hakki" (7. madde) kk gibi grnen nemli bir dnd. Halife olarak Osmanl hkmdarnn Tatarlar zerindeki dini otoritesi etkisizdi, ama karlnda Rus ariesine verilen dn iin ayn ey geerli deildi. Antlama metnin yalnzca tek bir Rus kilisesi ile snrl olmasna karn, kilise adna tem-sil hakk, kk bir yorumla, Osmanl sultannn Ortodoks Hristiyan tebaasmn tmne mdahale hakk olacak ekilde genilemitir. 1783 ylnda Krm'n ilhakyla Ruslarn yaylma politikalarndaki yeni aama balad. Buradan Karadeniz'in kuzey kylarnda iki ynde de yaylan Ruslar, daha nce Trkler'in, Tatarlar'n ve teki Mslman halklarn yaadklar lkeleri ele geirdiler. 1785 ylnda, douda Kafkasya'da bir Kafkas imparatorluk eyaleti kurarak blge halk ve beyleri zerindeki egemenliklerini glendirdiler. Bu durum Osmanl mparatorluu ile bir savaa neden oldu. Trkler, 1792 ylnda savan sonunda Tatar Hanl'nn ilhakn ve iki imparatorluk arasnda snr olarak Grcistan'daki Kuban rman kabul ettiler. 1795 ylnda eski Tatar topraklarnda
324

MCADELE

Odessa liman ehrini kuran Ruslar, Trkler ile bir kez daha savatktan sonra 1812 ylnda Osmanilar'm Besarabya eyaletini ilhak ettiler. Mslmanlarn Karadeniz'deki yzyllardr sren egemenliklerini son erdiren Ruslar, Osmanl mparatorluu 'nu doudan ve batdan sktrmlard. Ruslar, 1794 ylnda Kaar hanedannn iktidarda olduu ran' da tehdit ediyorlard. lkede bir lde otorite ve birlik salayan Kaarlar, Ruslar'a kaptrlan Kafkasya topraklarn geri almak iin uratlar ama bunu baaramadlar. ran'n igal edilmesi nedeniyle, eski Grcistan Hristiyan krall halknn bir blm, Mslman fethine kar Rusya'dan koruma istediler. 1801 Ocak aynda, ar tarafndan Grcistan'n Rus m-paratorluu'na ilhak edildii akland. Bu olaydan sonra, 1802 ylnda Grcistan ile Hazar Denizi arasndaki Dastan, Rus korumas altnda yerel prenslerin oluturduu bir federasyon oldu. Kk bir Grc krall olan meretya da 1804 ylnda ilhak edildi. Bu gelimelerin ardndan Rusya'nn ran'a saldrmas iin yol alm oldu. 1804-1813 ve 1826-1828 yllar arasnda iki Rusran sava yapld. Bu savalarn sonucunda Ruslar, ksmen yerel hkmdarlardan, ksmen de ran'dan, ileride Sovyetler Birli-i'ne bal Ermenistan ve Azerbaycan olacak yerleri aldlar. Rusya, 1828 ylnda ran ile imzalad bartan bir ay sonra 1821 ylnda, bamszlk savalarna balam olan Yunan-llar'a destek olmak zere Osmanl mparatorluu'na kar sava at. Ruslar 1829 ylnda Edirne'ye girerek nemli avantajlar elde ettikleri bir bar antlamas imzalatabildiler. Rusya, iki imparatorluk arasndaki Balkan ve Kafkas snrlarnda nemli ^kazanlar elde etti, ayn zamanda da, Tuna prensliklerinin iilerinde etkili oldu ve tccarlar ile deniz ticareti haklarn tekrar onaylatt.

325

MODERN AG

Ruslar gneye Ortadou'ya doru ilerlemeye devam ederken, Bat'da yeni bir tehdit ortaya kyordu. XV. yy'n ortalarndan sonra Avrupa, karadan Rusya'ya, Bat Avrupa'dan denize doru ilerliyordu. slam'a kar Bat'da ve Dou'da ilerleme fetihlerle tekrar balam, Tatarlar'dan Rusya, Araplar'dan spanya ve Portekiz alnmt. Bu fetihlerden sonraki kar saldrlar, sava dman topraklarna gtrd. Ruslar gneye ve douya doru Asya'ya girdiler, te yanda da Mslman Araplar'dan ve Magripliler'den yanmadalarn kurtaran spanyollar ve Portekizliler eski efendilerini Afrika'ya ve daha da ilerilere srdler.. Byk keif yolculuklar biroklar iin dini mcadele, Hal Seferleri'nin devam ve ortak Mslman dmana kar tekrar bir fetih giriimiydi. Portekizliler Asya sulanna girdiklerinde, balca dmanlan kendilerini durduramayan Osmanl mparatorluu, Msr, ran ve Hindistan'n Mslman'hkmdarlany-d. Portekizliler'in ardndan Bat Avrupa'daki teki denizci milletler, spanyollar, Franszlar, Hollandallar ve ngilizler geldiler ve Afrika ve Gney Asya'da XX. yy'a kadar srecek bir Bat Avrupa hegemonyas oluturdular. Bat Avrupa'nn Portekizliler'in ilk giriimlerinden sonra, Gney Asya'daki etkinlikleri genellikle denizcilik ve ticaretle ilgiliydi ama sonralar siyasi bir egemenlik kurulmas yoluna gidilmitir. Bu durum o zaman bile Hindistan, Gneydou Asya ve Dou Afrika ile snrlyd ve Ortadou bundan dolayl olarak etkileniyordu. Batl devletler Ortadou ile byk oranda ticari olarak ilgileniyorlard. stanbul'daki ngiliz eliliini XIX. yy balarna dek blgede ngiliz ticaretinin nemli arac olan resmi Levant irketi iletip finanse ediyordu. Ortadou, Asya'da Hollanda ve ngiliz gcnn glenmesiyle iki taraftan Bat Avrupallarla kuatlmt. Bu gelime, Kzldemz ve Basra Krfezi'nden geen baharat ticaretinin byk

326

MCADELE

oranda azalmasn Portekizliler'in daha nce Afrika'nn evresini dolamalarndan daha ok etkilemitir. Avrupa imparatorluklarnn Asya ve Afrika'daki egemenlikleri henz dorudan Ortadou'ya ulamyordu ama blgenin stratejik yollarndaki Bat ilgisi giderek artyordu. Fransasz devrimi ve Napolyon savalarnn global zellii bu dncelere yeni bir ilerlik getirdi. Bat mdahalesi, Franszlar ile ngilizler'in mcadeleleri ve her iki lkenin Ruslar'a kar duyduu endie ile Ortadou'nun merkezine tand. Artk Trkler yalnzca Rusya ve Avusturya ile deil, ngiltere ve Fransa'nn da aralannda olduu drt devletle uramak zorunda kalmlard. Hal Seferleri'nin ardndan Ortadou'ya dzenlenen ilk askeri sefer Fransa tarafndan gerekletirildi. 1798 ylnda General Bonaparte komutasndaki bir ordu o zamanlar Osmanl eyaleti olan Msr'a girerek lkeyi kolayca ele geirdi ama Fransz igalini Filistin'e kadar geniletme giriimi baarl olmad. 1801 ylnda Franszlar Msr'dan ekildiler. Bu sonu, Msrllar'dan da, Trklerden de kaynaklanmyordu, mcadele Fransz ve ngiliz gleri arasndayd. Yerel elerin etkisi bunlara aranla daha azd. Ksa sren Fransz igalinden sonra, Msr tekrar Trk ynetimine girdi. Fransz igali ile Bal bir devletin kk bir ordusunun bile Ortadou'nun nemli topraklarndan birini kolayca ele geirebilecei anlald. Ayrca Franszlarn Msr'dan k yine yalnzca baka bir Batl devletin onlar kartabileceini gsterdi. Bu ifte ders, daha sonralar ok kt sonular dourabilecek bir durumu iaret ediyordu. Bat Avrupa lkeleri, XIX. yy'n ilk yansnda Ortadou'da daha ok ticaretle ve diplomasiyle, zellikle de kendi aralarndaki rekabetlerle ilgilendiler. Ortadou'daki etkinlikleri, genellikle iilerine nemli oranda mdahale gerektiriyordu ancak merkezi topraklara saldrmyorlar, blgeyi kenarlarndan ke327

MODERN AG

mirmekle yetiniyorlard. Franszlar, Ruslar ile Trkler arasnda imzalanan Edime Antlamasndan bir yl sonra, 1830 ylnda, o zaman Osmanl hakimiyetinde zerk bir hanedann ynettii Cezayir'i igal ve ilhak ettiler. O sralarda ngilizler de Arabistan civarna yerleiyorlard. 1839 ylnda, Hindistan yolundaki nemli bir kmr ikmal istasyonu olan Aden igal edildi. Benzer stratejik ve ticari endielerle ngilizler de Basra Krfezi'ne yerletiler. 1853 ylnda yerel hkmdarlarla yaplan antlamayla bu yerleme tamamlanm oldu. Ruslar, yzyln ortalarnda tekrar Osmanl mparatorluu'na yklenmeye baladlar ve 1853 Temmuz'unda kargaa iindeki diplomatik bir bunalm srasnda Tuna prensliklerini igal ettiler. Fransa ile ngiltere Osmanl mparatorluu'nu destekledi. Rusya'ya kar 1854 ylnn Mart aynda bir ittifak kuruldu ve iki yl sren Krm Sava Paris Antlamas ile sona erdi. Rusya birtakm dnlerin yan sra, topraklarndan da vermek zorunda kald. Osmanl mparatorluunun Avrupa Birlii'ne alnmas, toprak btnlne ve bamszlna sayg gsterilmesi kabul edildi. Bu, Bat Avrupal mttefiklerin Trk imparatorluu topraklarnda ok saylarda yer aldklan ilk savat. Bat ile bu dorudan iliki ileride ok nemli deiikliklere yol at. Ruslar Ortadou'da duraklayarak dikkatlerini Orta Asya'ya ynelttiler ve orada ok ilerlediler. Hazar Denizi dousunda in snrna kadar olan blge yzyllardan bu yana Buhara Emirlii, Hokand ve Hive Hanlklar olmak zere slam Trk devleti arasnda paylalmt. Bunlar askeri seferler sonunda hzla Rus denetimine girdiler. Blgenin bir blm ilhak edilirken, kalan blm de Rus igali ve korumasndaki "yerel beylerin ynetimine brakld. Ruslar'n Karadeniz'deki etkinlikleri 1856 ylndaki bar antlamasHe kstlanmt. Bat Avrupa Fransa-Prusya savayla il328

MCADELE

gilenirken, 1870 ylnda, Ruslar bunu frsat bilerek kstlamalardan kurtuldular. Rusya'nn Osmanllar zerindeki basklar asndan da yeni bir dnem balad ve 25 Nisan 1877'de sava kt. Trkler, merkezdeki merutiyet krizi ve taradaki isyanlarla uratklar iin Rus ordularnn ilerlemesine kar koyamadlar. Ruslar bakentten birka kilometre uzaktaki Ayastefa-nos'a (Yeilky) kadar girerek Padiah ile ok ar bir antlama yaptlar. Osmanl mparatorluu, Bat, zellikle de ngiliz diplomasisi sayesinde kesin bir felaketten kurtuldu. Ruslar'n Osmanllar aleyhine yaylmas 1878 ylndaki Berlin Antlamas ile snrland. Ruslar, tekrar douya ynelerek 1881 ylnda ilerlemeye baladlar ve Kafkasya'ya snr blgelerini ilhak ettiler. Rus ordular bu on yl sresince Hazar Denizi ile Amu Derya arasndaki yerlerin denetimini ele geirdiler. 1884 ylnda Merv'i alarak Rus imparatorluk gcn ran ve Afganistan'n Orta Asya snrlanna dek genilettiler. Dou Avrupa'dan gelen ataklarla doru orantl olarak, Bat Avrupa da geniliyordu. 1881 ylnda Tunus'u Franszlar, 1882 ylnda da Msr' ngilizler ele geirdi. Her iki blgede de tpk Rus Orta Asyas'ndaki gibi siyasi sistemler ve yerli monariler olduu gibi korundu. Ancak askeri igalle birlikte genel bir siyasi ve ekonomik denetime girdiler. Ortadou'daki ngiliz diplomasisi Hindistan yolundaki yabanc tehditleri iin bir kalkan eklinde "Osmanl mparatorlu-u'nun bamszlm ve btnln koruma" ilkesine dayanyordu ama saldrlar sryordu. Franszlar ve az da olsa Ruslar Osmanl mparatorluu'nda nemli bir yer kazandlar. 1880 ^ylndan sonra, ngiltere'nin en byk rakibi olan Almanya da Ortadou'ya, giderek artan bir ilgi duymaya balad. Alman hedeflerinin art arda gelen Osmanl rejimleri tarafndan kabul

329

MODERN AG

edilmesi ngilizleri huzursuz ediyordu. Alman sanayicileri ve maliyecileri eitli dnler elde etmilerdi. Osmanl ordusu, Alman subaylar tarafndan eitiyor ve yeniden yaplandrlyordu. mparatorluun Asya topraklar Alman bilim adamlar ve arkeologlar tarafndan aratrlyordu. Berlin'i stanbul, Halep, Badat ve Basra yoluyla Basra Krfezi'ne balayacak olan nl Badat Demiryolu almalarna 1889 ylnda baland. ngilizler'in balangta geici olmasn planladklar Msr igaline devam etmelerinin en nemli nedeni, kuzeyden gelen Alman tehdidi olmutur. Ayn endielerle, 1907 ynda ran'n Rus ve ngiliz etki alanlanna blnmesi iin Rusya ile anlama yapld. Bu anlama, Almanya'nn Osmanl Ira'ndan douya ve gneye daha ok ilerlemesini engellemeyi amalyordu. 1911 ylnda, Ruslar'n ran'n kuzey eyaletlerini ele geirmeleri yeni bir ilerleme dneminin balangc oldu. I. Dnya Sava'run balayana kadarki srete, baz direniler olsa da, ran, Rus hakimiyetine girdi. Franszlar da bu srada Fas'taki etkilerini genileterek 1912 ynda bir manda kurdular. talya, Franszlarn Tunus'u ele geirmeleri ve Fas'ta ilerlemeleri karsnda telalanarak, 1911 Eyllnde Osmanl mparatorluu'na sava an etti. Sonrasnda Osmanllar, Trablus ve Cyrenaica eyaletlerini ilhak ettiler ve her ikisi de talyan smrgesi haline geldiler. Artk slami Ortadou XVI. yy'dan beri Avrupa'nn yaylmasyla iki tarafl olarak kstrlmt. Kuzeyden Ruslar, Trkiye ve ran' kstrrken. Bat Avrupahlar da Afrika'nn etrafndan dolaarak Akdeniz'i ap Arap dnyasna ulamlard.

330

15. BLM

DEM

Ortadou'da Avrupa'nn siyasi ve ekonomik etkinlii ayn dnemde byk lde artmt. Bu art, askeri ve siyasi konulardaki gibi ncelikle bozulan g dengesine balyd. XIX. yy'da Ortadou, Bat ve Dou Avrupa ile karlatrldnda XVI. yy'daki ihtiaml dnemine gre olduka gsz duam-dayd. Bu duruma neden olan pek ok ey bulunmaktadr. Avrupa ile ilikilerinde, Ortadou, savan hzla yaratt karmaa ve silahlanma gereklilii yznden artan bir maliyetle kar karyayd. XVI-XVII. yy'daki yksek enflasyon ekonomiyi etkilemi, sonrasnda da fiyat artlar srmt. D ticaret, Gney Afrika, Gney Asya ve Atlantik deniz ticaret yollar nedeniyle sarslm, transit ticaretin dmesi de Ortadou blgesinin nemini azaltmt. Osmanl mparatorluu'nun dousundaki lkelerle ticaret dengesinin bozulmas, Hindistan ve ran'a doru al-tin ve gmn aknn artmas baka bir etkendi. Bu srelerin hzlanmasnda, Ortadou'nun, nakliyat, sanayi ve tarm asndan teknolojik olarak gelimemi olmas da byk rol oynuyordu. te yandan toprak mlkiyeti sisteminde de deiiklikler olmutu. Devlet, ynetim ve sava iin artan nakit gereksinimini karlamak zere geleneksel olan askeri umar sistemini terk etmek zorunda kalmt. Bunun yerine iltizam sistemini uygulamaya balamt ama bu sistemin de hem tarada hem de merkezde ters bir etkisi olmutu. zellikle XVIII. yy'da kyler bata olmak zere nfusta grlen hzl azal bir dier deiiklik331

MODERN AG

tir. Trkiye, Suriye ve Msr nfuslarnn 1800'de 1600'dekinden daha az olduu belgelerden anlalmaktadr. XVI. yy sonuna doru fiyatlar byk lde artmaya balamt. Bu durum, Amerikan altn ve gmnn gelmesinin Ortadou'daki ykc etkisinin bir grnmyd. Osmanl mparatorluu'nda bu deerli madenleri alma gc Bat'dakinden ok, ran ve Hindistan'dakinden azd. ran ipei bata olmak zere, ran rnleri, Osmanl topraklarnda da, Avrupa'da da ok ilgi gryordu. Ancak Avrupa'da herhangi bir Osmanl rnne byle bir ilgi sz konusu deildi. Avrupa'ya ihra edilen balca rnler tahl ve tekstil rnleriydi. Eskiden genellikle retim mallanndan oluan tekstil ticareti azalmt. Ortadou'dan Avrupa'ya yalnzca pamuklu bez ihracat bir dnem srmtr. Artk tekstil rnleri ve Hint kumalarnn ihracat durmu, durum tersine dnerek, Avrupa'dan Ortadou'ya ithalat balanmt. Avrupa'da tekstil rnlerinin hammaddesi, pamuk, mo-her ve ipek ounlukla ran'dan ithal ediliyordu. Osmanl belgelerine gre, Bat'dan altn ve gm ithal edildii halde, para basmak iin bile lkede yeterli deerli maden bulunmuyordu. Bat'dan alnan yeni tahllar tarma az da olsa fayda salamt ama yine de ekonomik ve teknolojik bir duraklama vard. Ortadou lkelerinde Avrupa'daki tarm devrimi yaanmam ve Avrupa sanayi devrimi hi yansmamtr. XVIII. yy ortalar-na dek Ortadou sanayisinde gelime grlm ama herhangi bir teknolojik gelime olmadan el zanaatlar ile snrl kalmtr. Silah yapm ve gemi inas, teknolojide ilerlenmemi olmasnn en nemli iki gstergesiydi. XVIII. yy'da Osmanl mparatorluu, Avrupal denizcilik mhendislerinden faydalanm ve sve ve Amerika Birleik Devletlerinden sivil ve askeri amal tekneler satn almt. mparatorluk topraklarndaki su kanal ve yol an gelitirmek iin de giriimleri olmamtr.
332

DEM

Ticaretle ilgili arlar da Osmanl mparatorluu ve leki Ortadou devletleri aleyhine deiiyordu. Ortadou, alan ve gelien Okyanus yollarndan etkilenmemi, Osmanl mparatorluu iin balca vergi geliri ve hammadde kayna durumundaki ran ipek ticareti, byk oranda Bat Avrupal tccarlann kontrol altna girmiti. Benzer deiikliklerle Karadeniz'de de Trkler gsz duruma dyordu. Rus gcnn Kuzey kysnda yaylmas nedeniyle blgedeki Dou Avrupa ticareti byk oranda artmt. Rus tccarlar ve denizciler, Kk Kaynarca Antlamas ile kazandklar ticari haklar sayesinde dorudan Osmanl tebaasyla almaya balamlar ve Trk bakentine hi gitmeden Boazlar'dan geip Akdeniz'e gitme olana elde etmilerdi. ok gemeden teki Avrupa devletleri de kendileri iin Ruslar'm kazandklar haklan isteyip aldlar. Karadeniz tica-retini Avrupallar'a, zellikle de Yunanllar'a kaptran Trkler'in Avrupa ticaretindeki paylan da ok dmtr. ngiltere ile ticaretleri XVII. yy ortasnda onda bir, XVIII. yy sonunda yzde bir, Fransa ile ticaretleri de XVI. yy sonunda yzde elli, XVIII. yy sonunda ise yirmide bir orannda azalmtr. Bununla birlikte, Avusturya ve Fransa bata olmak zere ithalatta byk lde art olmu, ucuz ve kimi zaman daha iyi olan Avrupa mallan yerli mallarn byk blmn piyasadan karmtr. Bu dnemde Avrupa'da Osmanl tarm rnleri, zellikle Hristiyan Balkan eyaletleri rnleri iin yeni piyasalar almaya balamtr. Bu durum, Osmanl nfusu iin ciddi toplumsal sonular dourmutur. ou Mslman olan esnaf ve zanaatkarlar, geleneksel zanaatlarn azalmas nedeniyle niteliksiz ii haline gelmilerdir. te yandan, iftiler, tccarlar ve nakliye-^ iler olarak Hristiyan aznlklar iin yeni olanaklar domutur. Bunlar, ticaret yaptklan Avrupa devletlerinin yaknlklan, tevikleri ve bu yeni durum sayesinde servet, beraberinde eitim,
333

MODERN AG

dolaysyla da etkinlik ve g elde etmilerdir. Arap eyaletlerinde meydana gelen ekonomik k Osmanl mparatorluu'nda olduundan ok daha da ar olmutur. Suriye, Irak ve Msr'da hem tanm arazisi hem de nfus byk lde azalmr. Nfus azalmas ehirlerde grlse de, daha ok krsal kesimde olmutur. Ayrca, sanayide de gerileme olduu anlalmaktadr. ehirlerdeki zanaatkar says ve retim kaliteleri dm; ou byk liman da nemini yitirmitir. Ortadou'da oluan bu deiikliklerin nedenleri arasnda ounlukla otorite eksiklii, ksmen siyasi nedenler, bir lde bamsz yerel yneticilerin kmas ve yerli gebelerle ithal askerlerin tarada yol atklan ciddi hasarlar yer almaktadr. Ynetici askeri ve brokrat gruplar ounlukla yerel ekonomik gelimelere ilgi gstermiler, az da olsa sarfettikleri abalarsa Avrupa'nn ekonomik karlar yznden engellenmitir. Bu k bir lde ekonomik nedenlere, ounlukla da maden, su ve kerestenin eksik oluuna balyd. Enerjinin ve yaktn azl nedeniyle sanayinin, nakliyenin ve nemli teknolojilerin gelimesi snrl olmutur. Ortadou, hayvan kullanmn kolaylatran gelimi koum teknikleri, yel ve su deirmeni gibi ilk teknolojik gelimelerden pek etkilenmemi ve bu konularda Avrupa'dan olduka gerilerde kalmtr. Osmanllar'daki gerilemenin nedenleri i deiikliklerle birlikte, Bat'daki yaanan bilim ve teknolojideki, sava ve ban sanatlarndaki, ticaret ve devlet ynetimindeki hzl ilerlemelere ayak uyduramam olmalardr. Trk liderler, bu durumun farkndaydlar ve sorunun zmne ynelik birtakm dnceleri vard. Ne var ki yeni dnce ve yntemlerin benimsenmesi konusundaki byk ideolojik ve kurumsal engellerle ba edemiyorlard. Bu konuda, nl bir Trk tarihisi unlar sylemitir: "Bilimsel dalga, hukuk ve edebiyat engellerine arparak k334

DEM

rld."1 Yeniliklere ayak uyduramayan Osmanl mparatorluu, Sovyetler Birlii gibi onlar tarafndan yok edilmitir. Osmanllar ile Sovyetler Birlii'nin kaderinin karlatrmasnda liberalizmin patlayc gleri, eski ideolojilerin iflas, eski siyasi yaplarn kmesi ve milliyetilik gibi ideolojik ve siyasi konular dikkat ekicidir. Tm bu konularda Ruslar da, Trkler'in getikleri yollardan gemilerdi ve onlarn da milli tarihlerinde yeni bir sayfa aacak bir Mustafa Kemal Atatrk'e ihtiyalar vard. Osmanllar'daki gerilemede farkl bir yan sz konusudur. Ortadou'daki ekonomik gszlk, Sovyetler Birlii'ndeki gibi merkezi denetimin arlna bal deildi. Aksine, bu ekilde bir denetim neredeyse hi bulunmuyordu. Ksmen tara ve lonca pazarlar dzeyinde baz ekonomik dzenlemeler olsa da, Osmanllar ekonomik gcn kullanlmas ve seferber edilmesi konusunda, Bat Avrupa'nn epeyce gerisinde kalmlar, daha ok tketim toplumu haline gelmilerdi. retime ynelik olarak, Bat'da merkantilizmin ortaya kmas, Avrupa ticaret irketleri ile onlan tevik edip koruyan devletlerin, gerekte pazar glerinin herhangi bir kstlama olmadan ilemekte olduu Dou'da benzersiz olan ve tannmayan ekonomik enerjilerini yaygnlatrmalarn ve bir ticari rgtlenmeye kavumalarn salamtr. Artk Batl ticaret irketi, ticarete destek olan hkmetlerin de yardmlar sayesinde yeni bir g olmutu. Batl tccarlar, sonra reticiler, daha sonra da hkmetler, ekonomik g ve iradede artmaya balayan eitsizlik sayesinde, Ortadou pazarlarn ve sonuta en byk Ortadou retim sektrlerini neredeyse mutlak bir denetim altna almlardr. Bu dnemdeki tekstil ticareti, Bat'daki ilerlemeden etkilenmitir. ran ve Osmanl imparatorluklarnn limanlarna ngiliz
335

MODERN A

tccarlar tarafndan, artan miktarlarda Hint pamuklusu ve baka kumalar getirilmitir. Daha ucuz ve daha saldrgan yntemlerle pazarlanan Bam rnler, eskiden Bat'da ok ilgi gren Ortadou tekstillerini nce d, sonra da i pazarlardan karmtr. Bu ticari ilikideki deiiklii Ortadou'nun geleneksel alkanl olan kahve ile aklayabiliriz. Kahve ve onu tatlandran eker Avrupa'ya Ortadou'dan gitmitir. Hollandallar, XVII. yy'n son eyreinde Cava'da Avrupa pazarlar iin kahve retiyorlard. Franszlar da Osmanl mparatorlu u'na Ba Hint smrgelerinden kahve ihracat yapyorlard. 1739 ylnda Bat Hint kahvesi, douda Erzurum'a dek gitmiti. Bat'nn smrge kahvesi daha ucuz olduu iin Kzldeniz. blgesinden gelen kahve ok byk lde azalmt. Aslnda bir Dou icad olan eker, ilk kez Hindistan ve ran'da rafine edilmiti. Kuzey Afrika, Msr ve Suriye'den Avrupa'ya ithal ediliyordu ve Araplar tarafndan spanya ve Sicilya'ya da gtrlmt. Burada Bat Hint smrgeleri de iyi bir frsat yakalamlard. Colbert'in emriyle 1671 ylnda Franszlar Marsilya'da bir rafineri kurdular ve oradan smrge ekerini Osmanl mparatorluu'na ihra ettiler. Bat Hint kahvesi daha ac olduu iin Trkler eker kullanmaya baladlar ve tketim de ok byk miktarlarda artt. Msr ekeri kullanyorlard ama Bat Hint ekeri ok daha ucuz olduu iin ksa srede Ortadou pazarn ele geirdi. Bir Arap ya da Trk'n XVI-II. yy sonlarnda itii bir fincan kahve ve ekeri Avrupa smrgeleri retmi ve ithal etmi oluyordu. Yerel kaynaklar yalnzca scak suyu salayabiliyordu ve XTX. yy'da Avrupa irketlerinin Ortadou ehirlerinde kurduklan yeni tesislerden sonra bu da pheli oldu. Bat'nn Ortadou'daki ekonomik egemenlii eitli biimlerde desteklenmi ve devam etmitir. Ortadou rnlerinin
336

DEM

Bat'ya ithal edilmesi, koruyucu gmrklerce kstlanm ve ki mi zaman de engellenmitir. Ancak Ortadou'daki Bat ticare ti snrsz ve serbest giri salayan kapitlasyon sistemi ile ko runmutur. Osmanllar dneminde, "Kapitlasyon" (Latince lis te anlamna gelen; "blm"; capitula), Osmanl ve teki Msl man hkmdarlar tarafndan Mslman lkelerinde Hristiyan devletlerinin tebaalarna tannan iskan ve ticaret hakk ayrca l iin kullanlrd. Onlar Mslman olmayan tebaann vergi lerinden muaft. Bu gibi ayrcalklar XTV-XV. yy'da talyan de! nizci

devletlerine

verilmiti.

Bu

ayrcalklar,

XVI.

yy'da

Fran-

\ sa'ya (1569), ngiltere'ye (1580) ve baka lkelere de verdi. 1580 ylndaki bir ngiliz kapitlasyonunda u hkmlere yer verilmitir:2
".. .Mslman mparatoru Sultan Murnd Han, ngiltere Kraliesi Elizabeth 'e dostluumuzu gstermek zere, Kralie 'nin tebaasnn ve halknn lkemizde gven iinde mallarm ve dier eyalarn byk ve kk gemilerle ve karadan araba ve kervanlanyla getirebileceklerini, kendileri-ne bir zarar verilmeyeceini, kendi lkelerinin geleneklerine gre hibir glkle karlamadan mal alp satabileceklerini... Burada yerleecek ya da buradan geecek, evli olanya da olmayan bir ngiliz'in kelle vergisiya da baka bir vergi demeyeceini... ngilizlerin arasnda bir anlamazlk karsa kendi eliliklerine bavurabileceklerini... Bu anlamay ve kutsal bar ngiliz Kraliesi koruduu ve uygulad srece bizim de aynsn yapacamz bildiririz.. "

Bu iliki ticaretle birlikte baka eyler de ieriyordu. Ariv dairesindeki pek ok belgeden birisi olan Sultan III. Murad'n 1590 Haziran'mda Kralie I. Elizabeth'e gnderdii mektubun sonu yledir:3
"Daima atmada olduun spanyol kafirlerine saldrdnda, Allah 'nm yardmyla zafer kazanacaksn. Bizi gerektiinde ilerinden haberdar etmeyi ihmal etme. Allah 'a krler olsun ki, biz de bo durmayacak, zaman geldiinde kafir spanyollar' rahatsz etmek iin gerekli nlemleri alacaz ve mutlaka size yardm edeceiz."

337

MODERN AG

Kapitlasyonlar, Mslman devletlerinin daha da zayflamas ve Hristiyan komularyla ilikilerindeki deiiklikler yznden, balangta amalandndan daha ok ayrcalk ierir olmulard. XVIII. yy sonu ile XIX. yy banda bir Avrupa devletinin korumas mali ve ticari byk avantajlar salyordu ve bu uygulama ok artmt. Daha da ileri gidilerek, Avrupa diplomatik misyonlar kapitlasyon haklarn ap koruma belgeleri olan beratlar datmlard. Balarda bu belgeler, Avrupa konsolosluklarnn yerel halk arasndan setikleri memur ve ajanlar korumak iindi ama ksa srede pek ok yerel tccara verilir ya da satlr oldu. Onlar da korunmu ve ayrcalkl bir stat kazanm oldular. Byle kt kullanm engellemek iin Osmanl yetkilileri bouna uratlar. Sultan III. Selim, XVIII. yy sonlan ile XIX. yy balarnda Avrupa devletlerinin konsolosla-nyla ba edemeyince kalarak Mslmanlar'a deil ama Osmanl Hristiyan ve Musevi tccarlarna berat verdi. Bu beratlarla belirli ticari, hukuki ve mali ayrcalklar, baklklar ve Avrupa ile ticaret hakk tannyordu. Osmanl tebaasn yabanc tebaalarla neredeyse tmyle eit dzeye getirmeyi amalyordu. Bu durum yeni bir ayrcalkl snfn ortaya kmasna yol at. Osmanl Rumlar denizcilik yetenekleri ve olanaklaryla giderek daha stn bir duruma ulatlar. Bu sistem XIX. yy banda Mslman tccarlar arasnda da yayld ancak ok az tccar faydalanabildi. Tarih boyunca daha karmak ve hareketli yaps olan bir toplumun ticari etkisiyle canlanan daha basit ekonomi rnekleri de bulunmaktadr. Ortadou'daki rnekleri deiikliklerden faydalanan yabanclar ve ajanlard. Yabanc olanlar Avrupallar idi, ancak Mslman lkelerde dini aznlklann yeleri ba aktrlerdi ve ounluk toplumu onlan marjinal bulurdu. Bu durumu, Trke'de Avapal yabanclar iin kullanlan "Frenkler"
338

DEM

ve Avrupahlam olan yerli Levanten nfus iin kullanlan "tatlsu Frenkleri" terimleri de gstermektedir. XX. yy banda, aznlklarn ve yabanclarn mali konularda arlklar olduka fazlayd. 1912 ylndaki bir listede, stanbul'daki krk zel bankacdan on ikisi Ermeni, on ikisi Rum, sekizi Musevi ve bei Levanten ya da Avrupal idi. Yine baka bir listede, stanbul'daki otuz drt borsacdan on sekizi Rum, alts Musevi, bei Ermeni idi ve hi Trk yer almyordu. Ermeniler, Rumlar ve Trk Musevileri'ni komularndan ayran yalnzca dinleri deil, dilleriydi de. Arapann konuulduu lkelerde byle bir ayrm yoktu. Museviler ve Hristiyanlar, Mslman komularyla ayn dili, Arapay, konuuyorlard. 1830lardan sonra Beyrut limannda ve evresinde yeni Hristiyan ticari burjuvazisinin ortaya kp gelimesi bu durumun bir sonucudur. Bylece yzyln ortalarna doru, renim grm, varlkl ve Arapa konuan yeni bir orta snf domutur. Bu snfn Hristiyan kimlikleri yznden nemli bir toplumsal ya da siyasi rol olmamt ama Arapay ok iyi kullandklar iin Arap kltrnn canlanmasnda ok ciddi katklan olmutur. Ortadou lkelerinde Bat szmasnn ikinci yolu, iktidar ve etkinlik makamlanna gelen dini aznlklard. Ruslar, Kk Kaynarca Anamas'nn ardndan Osmanl mparatorluu 'nun Ortodoks Hristiyan toplumu zerinde bir lde hamilik elde etmilerdi. Nfusunun ounluu Ortodoks Hristiyanlar, Yunan ve Balkan eyaletlerinden oluturuyordu ve bunlar Suriye'de ve Anadolu'da nemli aznlklard. arlarn Ortodokslar zerindeki hamilii, Ruslar'a Osmanl nfusunun nemli bir _ unsuru zerinde byk etkinlik veriyordu. Benzer bir hamilii sultann Katolik tebaas zerinde de Franszlar elde etmilerdi. Saylar Ortodoks Hristiyanlar'dan az olmasna karn, nem339

MODERN A

liydi. Lbnan'daki nemli Manini kilisesi de aralarnda bulunuyordu. ngiltere, koruyacak bir dini aznlk bulamadndan, Rus ve Fransz rakiplerine gre olduka avantajszd. Protestan topluluklar, ngiliz, Amerikan ve Alman misyonerler tarafndan saylan arttnlmaya allsa da, nemsiz derecede azd. Zaman zaman ngiliz dileri bakanlan ngiliz korumasn Museviler ya da Drziler gibi gruplarda yaygnlatrmay denemilerdir. Benzeri bir dezavantajl durumdaki, Protestan g olan Almanya, bu durumu korumasn Osmanl mparatrluu'nun tamamna genileterek avantajl hale getirdi. Dini koruma eitli yollarla yaplyordu. Korunan dindeki Osmanl tebaasnn refahlar ve karlar korunuyordu. XIX. yy'da Osmanllar'n gten dmesi ve Avrupallar1 in kapitlasyon sistemiyle oluturduklar zor artlar iinde bu neredeyse Osmanl iilerinin her alanna snrsz mdahale hakk anlamna gelmeye balamt. Osmanl Musevileri'nin ve Hristi-yanlar'nn eitim ve dinle ilgili gereksinimleri, misyonlar, okullar ve teki renim, kltr ve toplumsal kurumlar a ile gide-riliyordu. Bunlarm pek ou Hristiyan, bir blm de Musevi kurumlanyd ve laik olarak kurulan bazlar aznlklarn yarn sra, Mslman ocuklar da kabul ediyordu. Ortadou'daki Bat okullarmdan mezun olanlar, yksek renimlerini de Bat niversitelerinde yapyorlard. XLX. yy'in ikinci yansndan sonra, Ortadou ehirlerinin bazlannda Bat kolejleri ald. Hami devletin, kltrel, dolaysyla da siyasi ve ekonomik etkinliini yaymasnda eitim, nemli bir yol oldu. Franszlar bu konuda en baarl olanlard. Onlardan sonra da srasyla talyanlar, ngilizler, Almanlar ve Amerikallar geliyordu. Rus giriimleri, Ortodoks Hristiyanlar arasnda nemli olmakla birlikte, dierlerine oranla daha azd. Bat misyonerleri, Mslmanlar iinde birka mhtedi buldular ama slam hukukunda din deitir340

DEM

menin cezas lm olduundan, Hristiyan nfus arasnda daha baarl oldular ve baz Ermeni, Ortodoks ve dier Dou Hristiyanlar Katolikliin ve Protestanln bir mezhebinden tekine getiler. Kuds ve Filistin'deki Hristiyan kutsal yerlerinin korunmas, Avrupa devletlerinin dinle ilgi nem verdikleri baka bir konuydu. Bu konudaki tartmalar, yerel kiliselerde yzyllarca yaplmt. Bu konuda, Trkler hor gren ama ounlukla etkin arabulucular olarak davranmlard. Byk devletlerin kiliselerinin koruyuculan olarak ortaya kmalaryla yerel tartmalar da uluslararas atmalar haline geldi ve Knm Sava'n karan nedenlerden biri oldu. Kapitlasyonlar sayesinde Osmanl mparatorluu iinde geni bir yetki alan ve gce sahip konsolosluk ve elilikler korumay salyordu. Bunlarn kendi kanunlar, mahkemeleri, cezaevleri ve hatta postaneleri bulunuyordu. Avrupa, Ortadou'daki eitim giriimlerinde askeri eitime byk nem veriyordu. Avrupa'nn, askerlik sanatnn slamiyet'inkinden stn olduu sava deneyimleri ile grlmt. Bu yzden, slam devletleri Avrupallarn rencileri olmak zorundaydlar. Baz Avrupallar Osmanl mparatorluu'nda askeri uzman ve danman olarak uzun sre kalmlar ve nemli basanlar kazanmlard. XVIII. yy sonlarna doru artk bu tr bireysel abalar yetersiz kalyordu. 1793 ylnn sonbaharnda Padiah, bir mesajla Fransa'dan getirtmek istedii subay ve teknisyenlerin listesini Paris'e gnderdi. Birka yl sonra stanbul'dan Kamu Gvenlii Komitesi'ne daha uzun ikinci bir liste gnderildi. 1796 ylnda yeni Fransz elisiyle birlikte bir grup Fransz askeri uzman geldi. 1798-1802 savanda, Osmanllar ve Fransa kar taraflarda olduklan iin bu ibirlii sona erdi ama daha sonra mttefik olduklarnda yeniden balayarak 1806-1807'de
341

MODERN AG

Rus ve ngilizler'in atiklan savala en st seviyeye ulat. Reformcu sultan II. Mahmud'un, 1830'larda silahl kuvvetlerini modernletirmek zere Batl devletlerden yardm isteme- * siyle yeni bir giriim balad. 1835 ylnda bir Prusya askeri heyetinin, 1838 ylnda da bir ngiliz denizcilik heyetinin gelmesiyle XIX. yy sresince ve XX. yy balanna dek devam edecek bir iliki balad. Daha nceleri buna paralel bir gelime, Msr'da Osmanl valisi Mehmed Ali Paa'nn bamsz bir beylik yaratmaya almasyla balamt. Mehmed Ali Paa da zellikle Fransz olmak zere tek tek yabanc askeri ve teknik uzman toplamt. Napolyon'un son yenilgisinden sonra 1824 ylnda, askeri personelin ounun bota olduu Fransa'dan daha sonra gelmeye devam edecek heyetlerin ilki olarak bir askeri heyet getirtmiti. Avrupa gler merkezinden uzaktaki ran'da deiiklik daha yava olmutu. ngiltere ve Fransa, Avrupa politikasna ilk kez Napolyon dneminde karm olan ran'n ordularn eitmek zere ilk olarak 1807-1808'de, daha sonra 1810'da heyetler gndermilerdir. Sonrasnda da orduda eitmen olan Rus, talyan ve Fransz subaylarn etkileri snrl olmutur. XX. yy'a dek ran ordusunun modernlemesi balamamtr. Genellikle askeri eitimciler bata ngiltere, Fransa ve Prusya, sonra da Almanya olmak zere Bat Avrupa'dan gelmitir. Eitmenlik yapan baz talyanlar da olmutur. Amerikan Sava bitince lkelerinde kendilerine gerek kalmayan baz Amerikal subaylar, mesleklerini Msr'da srdrmlerdir. Eitmen ya da danman olarak Ruslar'n ortaya kmalar ancak XX. yy'da grlr. Askeri eitimin sonulan nemlidir. Ortadoulu renciler Bat'nn kara ve deniz harp akademilerine giderken, Batl subaylarda Ortadou kurmay okullarnda retmenlik yapm342

DEM

lardr. Batllar danman ve zaman zaman da subay .olarak istihdam edilmi ve Bat'dan malzeme, silah ve teknoloji ithal edilmitir. 1950'lerden sonraki neme ve dzeye ulamamakla birlikte bu sre, XIX. yy ve XX. yy balarnn g politikalar asndan ok nemlidir. Avrupa devletleri, XIX. yy'da uluslararas ticaret ve maliye ana girmeye balayan Ortadou'nun ekonomik i ilerine dorudan kanr olmulardr. Bu durumdan kaynaklanan deiiklikler de Ortadou'daki hayat her ynyle etkilemitir. Yzyllardan beri ihmal edilen tarm alanlarnn geniletilmesi bu deiikliklerden biri olmutur. Genileme, gvenlik artlan geniletilip toprak tekrar kazanlarak ve baz yerlerde yaygn sulama sistemleri kullanlarak kolay olmutur. hracat amacyla ipek, pamuk, ttn, kahve, haha, hurma, arpa ve buday gibi rnler ekilmitir. te yandan tarmn geim yerine gelir salamak iin yaplmas ve bununla birlikte hukuk sistemindeki Batllama toprak sahipliinde nemli deiikliklere yol am, toprakta airet ya da ky sahiplii azalarak Avrupa tipi mlkiyet artmtr. Bunun iin ihtiya olan sermaye, yurtdndan yatrm ya da bor olarak gelmi, kapitlasyonlar araclyla devlet denetiminden korunan Avrupa irketleri, Ortadou lkelerinin kaynaklarnn kullanmna hakim olmulardr. Yabanclann uzmanl ve giriimcilii hizmetlerin gelimesinde nemli bir rol almtr. Bunlar rnek olarak, Dou Akdeniz'in balca limanlan. Msr, Trkiye, Suriye ve Irak demiryollar, telgraf, belediye tamacl, su, gaz, byk ehirlerdeki elektrik ve telefon verilebilir. Karadeniz ve Ege Denizi'ne stanbul'u yerel buharl vapur irketleri balyorsa da, Avrupa ile ilk ba yabanc denizyollar ile kurulmutur. 1825 ylnda almaya balayan bir Avusturya irketinden sonra, Osmanl ve Avrupa limanlan ile mparatorlu343

MODERN AG

un eitli limanlar arasnda tamaclk yapan Fransz, ngiliz, Rus ve talyan den2yolu irketieri gelmitir. 1837 ylnda yeni bir nemli gelime olmutur: Avrupa, ngiliz vapur seferleri araclyla Svey'ten skenderiye ve Hindistan'a nce posta, sonra rn ve insan tamaclyla balamt. Balangta buharl vapurlarla i sularda ve arabalarla yeni alan karayollarnda tama yaplyordu. 1851 ylnda Msr demiryollarnn yaplmas ve 1869 ylnda Svey Kanal'nn almasyla Msr, yeniden Avrupa ile Gney Asya arasndaki balca, yol ve dnya trafiinin nemli bir noktas olmutu. ran, o yllarda Hazar Denizi ve Basra Krfezi'nde balayan buharl vapur seferleriyle Rusya'ya da Bat Avrupa'ya da biraz daha yaklamt. Avrupa'nn mali nfuzu, Krm Sava srasnda yeni bir dneme girdi. XVIII. yy sonu ve XIX. yy banda Osmanl hkmetleri i borla para salamaya alyorlard. Krm Sava'nn olanaklar ve gereksinimleriyle, Avrupa para pazarlanndan yeni bir tr bor almaya yneldiler. lk olarak 1854 ylnda Londra'dan yzde alt faizle milyon sterlin bor alnd; sonraki yl da yzde drt faizle be milyon sterlin bor alnd. Daha sonra 1854-1874 yllar arasnda yaklak olarak her yl alnan d borlar toplam iki yz milyon sterline ulat. Bu dnemde blgede nemli banka faaliyetleri de olmutur. nceki yirmi otuz yl iinde, hem ingiliz hem de baka zel bankaclar eitli Akdeniz limanlarna yerlemilerdi. 1850'lerden sonra nemli gelimeler oldu. Ortadou'da Msr Bankas (1855), Osmanl Bankas (1856), ngiliz-Msr Bankas (1864), byk ngiliz, Fransz, Alman ve talyan bankalarnn ubeleri ile bakalan kuruldu. Tm Avrupallar'a ait olan bu bankalar, Ortadou'nun maliyesine hakim durumdaydlar. I. Dnya Sava'ndan sonra ala-bilen gerek Trk, ran, Arap ve Msr bankalarnn toplam maliye ilerinin nemli bir blmn denetim altna almalar da
344

DEM

ancak kinci Dnya Sava sonrasnda olmutur. Trkiye riskli ve gsz grld iin ounlukla borlar ok ar artlarla veriliyordu. Genellikle para bte ann kapatlmasna ya da ekonomik olmayan kalknma projelerine harcanyordu. Bu nedenle 6 Ekim 1875 tarihinde ekonomisi ken Osmanl devleti anapara ve faizleri deyemedi. Avrupal alacakllann temsilcileriyle yaplan grmelerin ardmdan 20 Aralk 1881 fermanyla yabanc alacakllara kar sorumlu ve onlarn ynetiminde olan "Dyunu Umumiye daresi" kuruldu. Grevi Osmanllar'n kamu borlarnn denmesi iin "borcun tamam denene dek" Osmanl devletinin gelirlerini tahsil etmekti. Dyunu Umumiye daresi'nde 1911 ylnda 8931 kii alyordu. Bu say, Osmanl Maliye Nazrl'nda alanlarn saysndan oktu. Benzer bir iflas yaayan Msr'da 1880 Likidasyon Yasas ile Msr'n toplam gelirinin yans Msr hkmetinin ynetim harcamalar, yars da borlarn denmesi iin ayrld. ki lkede de bu yzyln ilk yllarnda yeni bor anlamalar yapld ama bu kez de alacakllarn yatrmlarn korumak iin kumlan baz kurumlar parann tmnn ya da nemli bir ksmnn verimli bir ekilde kullanlmasn salamtr. Bu deiiklikler olurken, Avrupal giriimcilerin, onlarn yabanc ve aznlk temsilcilerine karn halkn byk blmnn dummu pek deimemiti. Yalzca bir tek konuda nemli bir deiiklik olmutu. Yzyllardr yaanan gerileme ve durgunluun ardndan, XIX. yy'da nfusta ciddi bir art olmaya balanmt. u veriler bunu aka gstermektedir. stanbul, Anadolu ve Adalar'n nfusu 1831 ylnda 6.500.000, 1884 ylnda 11.300.000 ve 1913 ylnda 4.700.000 kiidir. Msr'n nfusu . yaklak olarak, 1800 ylnda 3-500.000, 1846 ylnda 4.580.000, 1882 ylnda 6.800.000, 1897 ylnda 9-710.000 ve 1907 ylnda 11.290.000.kiidir. Krsal kesim ve ehir nfusunun yaam stan345

MODERN AG

darlarnda fazla bir gelime olmad gibi gerileme olmutur. Toplumsal adan st snflardaki Batllamaya paralel olarak ^ alt snflarda gelime olmamas, eski sistemde onlar birbirine balayan ykmllk, sadakat ve ortak deerler an zayflatarak yeni atmalara ve liderliklere yol amtr. Hristiyan Avrupa ile karlatrldnda, Osmanl mparatorluu'nun siyasi, askeri ve ekonomik adan gsz olmas konusunda birok aklamalar vardr. Byk keiflerden sonraki dnemde, Ba dnyasnda gerekleen byk ilerlemeler ve bunlarn sonucundaki teknolojik, toplumsal, siyasi ve ekonomik deiikliklerden slam dnyas etkilenmemitir. Avrupa'nn ilerlemesi tek bana yeterli bir aklama deildir. Osmanl topraklarnda da pek ok gszlk belirtileri bulunmaktadr. Bir tarafta, Avrupa devletleri yeni rollerinin devam iin g ve servet kazanrlarken, dier tarafta padiahlar glerinin tamamn bakentte vezirlerine ve saray erkanna, tarada ise zerk ve miras yoluyla baa gemi olan yneticilere kaptryorlard. Gleri bu ekilde erirken, dier yandan da vergilendirme ve toprak mlkiyeti sisteminde nemli deiimler oluyordu. Osmanllar'n geleneksel dzenine gre tmar sahibi olan sipahiler, mali ve askeri bakmdan toprak datm sisteminin merkezindeydiler. XVI. yy balannda ve ortalarnda sipahi sistemi en st seviyesine ulamt. Ancak sonrakin, XTX. yy balarnda yok olana dek gerilemeye devam etmilerdir. nemini yitiren sipahilerin yerlerine, krsal kesimde mltezimler, sava alanlarnda ise dzenli askerler gemitir. Sipahilerin azledilmeleri ya da lmeleri nedeniyle boalan tmarlar, yeni sipahilere verilmemi, maliyeye daha ok vergi geliri salamalar iin tekrar imparatorluk topraklarna katlmlardr. Ne var ki, genellikle bu gelirler dondan devlet memurlarnca toplanmyor, ilk zamanlar346

DEM

da yllk bir tutar zerinden bir mltezime satlyorlard. Daha sonralar iltizamlarn ktye kullanmalaryla sreler uzam ve sonunda da malikane sistemi ortaya kmtr. Bu sisteme gre teorik olarak belirli bir sre iin vergi toplanyordu ama uygulamada mr boyu sren ve satlabilen ya da miras olarak kalabilen bir sistem ortaya kmtr. Bu sistem, XVII. yy sonlarna doru imparatorluk eyaletlerinin ounda yaylarak, XVIII. yy'da, yok edilmeye allmasna ramen, genel bir uygulama haline gelmitir. Tarann asl hkmdarlar haline gelen ayan asndan malikane sistemi, ekonomik bir temel olmutur. Merkezi hkmetin gsz oluu ve eyaletlerin denetimini kaybetmesi, ayann siyasi g kazanmasn, hatta kimi zaman zerk yerel hkmdarlar haline gelmelerini salamt. ltizamlar, devletten satn alma ya da ba yollanyla, zaman zaman da otoritelere kar klarak el koyma yoluyla toprak mlkiyeti haline getirilmiti. Ayan, zengin toprak sahipleri, tccarlar, bu iin askerlikten daha krl ve daha az tehlikeli, olduunu dnen sipahiler, sarayda ve haremde alanlar gibi farkl kkenlerden geliyordu. Artk ayan, devletin tand ve kendi temsilcilerini ve liderlerini seen, mlkiyet sahibi bir snf olmutu. Ayann ekonomik gc arttka, yasa ve dzenin srdrlmesi ilevlerini de elde etti, silahl gler oluturdu ve bazlar belirli blgelerin irsi yneticileri oldular. stanbul hkmeti de bu gelimeler karsnda baz tara ehirlerinin idaresini ve tara ilerini ayana brakt. Ayann byyen gcnden ekinen sultan ve hkmeti, 1786 ylnda, onlan ehir ynetimlerinden azledip yerlerine yeni yneticiler getirmek iin uratlar ama ksa sre iinde bu abalarndan vazgeerek ayann ynetimini kabul etmek zorunda kaldlar. Artk, ayan bir tara beyi ve kadsndan daha fazlasyd. Ana347
i

il..

MODERN A

', *

dolu'daki yerel beyler XVHL yy balanndan sonra, ok geni arazilerin denetimini ele geirmilerdi. Derebeyi olarak adlandrlan bu beylerin kkenleri farklyd. Aralarnda nceleri merkezi hkmetin tara memurlar olanlar ve blgenin nde ge len ailelerinin ocuklan bulunuyordu. Derebeyleri, merkezi hkmet tarafndan hogrld, kimi zaman da tannd ve ba badan oula geen zerk beylikler kurarak padiaha itaatle de il, bir tr vasallkla balandlar. Savalarda sultann teki bir likleri ile birlikte hizmet ettiler. Padiah ordulannn byk b lm zaten bu yan feodal askerlerden oluuyordu. Babali bun lara mfetti ya da vali unvanlar veriyordu ama onlar aslnda kendi topraklarnda bamszlard. Anadolu'nun neredeyse tamam XIX. yy banda eitli beyliklerin elindeydi. Yalnzca Ka raman ve Anadolu beylikleri stanbul'un dorudan ynetiminde kalmlard. Benzeri bir gelime Balkan yanmadasnda da yaanmt. Vidin valisi Pazvanolu Osman Paa ve Yanya valisi nl Tepedelenli Ali Paa gibi yerel liderler denetimi ele geirmiti ve kendi ordularn oluturup kendi vergilerini topluyorlar, kendi adlanna sikke bastnp yabanc devletlerle diplomatik iliki1er iine giriyorlard. Ali Paa'nn sivil memurlarnn ve askerlerinin ounluu Rumdu. Bylece onlar da bamszln tadn ve ona kavumak iin gereken beceriyi kazanyorlard. mparatorlukta Arapa konuulan blgelerden Msr, neredeyse tmyle zerk olmutu. Gney Suriye'de ve Irak'ta merkezi hkmetin atad valiler, bamsz hanedanlar gibi hareket ediyor, hatta feodal beylerle ve yerel airetlerle iktidar savalanna giriyorlard. Arap yanmadasnda zaten hi yerlememi olan Osmanl otoritesi, imdi de Vahabi dini hareketi tarafndan baa getirilen Suudi Hanedan'nn tehdidindeydi. XVIH'. yy'da saraya ait Enderun okulunda, imparatorluun
348

, ' ' j \

j 1 ' I i

DEM

yneticileri ve valileri byk oranda yetimeye devam'ediyor-du. Bu okulda Kafkas kleler ounluktayd. Ancak buradan, Kafkasyallar'in bir zamanlar Balkan kkenlilerin tmyle ynetici sekinler arasna girdikleri anlalmamaldr. ounluu yerini korumu olsa da gemite kleliin geerli olduu teki alanlardaki gibi, sarayda da Mslman tebaaya yer alyordu. Devirme ynteminin braklmasndan sonra, yeni kan ancak Kafkas klelerden salanyordu. Devlete hizmet edecek uygun kiilerin says yetersiz olduu iin, nceden bu yana birtakm unsurlar ayran engeller klerek siviller gemite askeri ve idari kle sekinlerinin makamlar olan tara valiliklerine, hatta sadrazamlklara atanmaya balad. XVIIL yy'da Osmanl sistemindeki sivil meslek yaps, ounlukla devirmelerin soyundan gelenlerin alnd brokrasi ve topluca ulema olarak adlandrlan dini hiyerari olmak zere iki trd. Genellikle tm hizmet alanlarnda kariyer ve mesleklerin miras yoluyla geme eilimi vard. Bu eilim zellikle de genel gvensizlik dneminde, aile mallann korumak ve miras brakmak iin slam dini vakflar yasasn kullanan ulemada vard. Daha 1717 ylnda usta gzlemci Lady Mary Wort-ley Montagu bu konuya deinmitir:4
"Bu kiiler hukukta da, dinde de eit lde uzmanlamlard ve iki bilim birbirine karmt:-Tm krl iler ve "din kurumu"gelirleri imparatorluun gerekten nemli olan bu kiilerinin ellerindeydi. Halknn genel mirass olmasna ramen Byk Senyr, onlarn paralarna ve topraklarna dokunamazd ve bunlar kesintisiz biimde onlarn ocuklarna miras kalrd. Bu durum, imparatorluun tm bilimine ve neredeyse servetinin tamamna sahip, bu insanlarn glerini gstermektedir. Devrimlerin aktrlerinin askerlerken, aslnda gerek yazarlar bu kiilerdir."

Padiah bu yeni snfa tarann denetimini brakyor ve merkezi gc de onlarla paylamak zorunda kalyordu. Bu babadan oula geen mlk sahibi ve ynetici snfn oluumunu
349

MODERN AG

Osmanl sultanlar nlemeye altlarsa da baarl olamadlar. Bu gszlk dneminde, vergi toplayan, adalet datan, topraa sahip olan, taraya, sonuta da bakente ve hkmdara hakim olmak amacyla birbirleriyle arpan yeni unsurlar ortaya kmtr. Osmanl tarihinin bu aamasndaki bu gruplar kesin olarak tehis edilip tanmlanamamlardr. stanbul'da XVII. yy sonu ve XVIII. yy'da meydana gelen olaylar etkileyen gruplann ve karlann atmalar ok net olmamakla birlikte grlebilmektedir. Sonralar Babali olarak anlan sadrazamlk makam, bunlardan biridir. Sadrazam, padiahn ve mparatorluk Konseyi'nin gerek gc zayfladka, otoritenin ve hkmetin etki merkezi haline gelmitir. Sadrazamn altnda gl bir ortak mesleki ball olan geni bir brokrasi kadrosuyla st dzey memurlar hiyerarisi yer alyordu. Genellikle bu makamlara, bakentin, kkenleri Balkanlar'a kadar giden byk ynetici aileleri sahip olmutur. Aynca bu makamlar, bakentin ve tara ehirlerinin eitim grm, zgr Mslman nfusu asndan da bir meslek kapsyd. mparatorluk saray, vezirliin byk rakibiydi. Mirasla orada da bir toplumsal grup oluuyordu, ancak Afrika'dan ve Kafkasya'dan gelen yeni klelerin gl etkinlikleri devam ediyordu. Afrikallar genellikle hizmet ilerinde bulunurlarken, hadmlar byk gleri olan makamlara kabiliyorlard. Bir hadm olan Kzlar Aas, Osmanl saraynn en etkin kiilerinden biriydi. Saray ahalisi hkmdann yanna girebilmek iin denetimi elinde tutar ve imparatorlukta byk iktidara ulaanlar kendi adaylarn sadrazamla getirebilirlerdi. Bu saray egemenlii dnemleri, vezirlie lml bakan tarihilerce "cariyeler ve hadmlar ynetimi" olarak adlandrlmtr. Yine bu tarihi350

DEM

lere gre saray mensuplar ve adamlar agzl, sorumsuz ve bencildir. ktidar mcadelesi, Babali ve saray brokrattan ile saray erkan arasnda basit bir atma eklinde grlrse, konu ok basite indirgenmi olacaktr. Taraflar kendi ilerinde birtakm fraksiyon ve kliklere ayrlmt. Bunlar bazen aralanndaki snrlan kaldran geici koalisyonlar yaparlard. Bu mcadelede etkileri olan dier kar gruplan arasnda yer alanlardan baz-lan unlardr: Kendi kartan ve politikalan olan bamsz kurumlar; tara ve merkez brokrasisi, yenieriler ve dini hiyerari; ounluunun stanbul'da ok paraya sahip ajanlar bulunan tara ayan ve beyler; tccarlar ve ounluu Rum olan siyasetten uzak tutulmalarna ramen sarayda da, Babali'de de ortaklar olan maliyeciler; nemleri ve saylar azalmasna ramen, hl belirli kritik dnemlerde rol alabilen feodal sipahi kalntlar. Dnemin birok gzlemcisine gre, saray erkan ve brokratlar, zgr doanlar ve kleler, Rumelilerve Kafkasyallar hkmet mekanizmasnn denetimine hakim olmaya uratklar srada, mparatorluk lmek zereydi ama lmedi. mparatorluk, XVIII. yy'n en karanlk gnlerinde dahi Mslman toprak-lannn neredeyse tamamnn yabanclarn ya da yerel rakiplerinin eline gemesine engel olacak gc buldu. mparatorluun bakentte ve tarada hizmet verecek ve onu kendi dzensizlik ve danklnn en kt sonuclanndan kurtaracak namuslu ve sadk kiiler bulmay srdrebilmesi ok daha artcdr. XVIII. yy sonuna doru artk sultan ve danmanlar yaanan bunalmn farkna varmlard. mparatorluun direnci, eyaletlerdeki isyanc liderlere kar ksa sreli bir hkmranlk sa-"" lamaya yetse bile, otorite daralmasn ve toprak kaybn engel-leyemiyordu. Avusturya ve Rusya'ya kar kazandklar kk
351

MODERN AG

zaferlerin kendilerinin gl olmalarndan kaynaklanmadn, dmanlannn aralanndaki endie ve anlamazlklara, Fransa'daki yeni kankhn yol a korku ve Prusya yaylmaclna bal olduunun bilincindeydiler.

352

16. BLM

ETK VE TEPK
Yzyllardan bu yana Mslmanlar'n tarihi bak alarnda, Allah'n gereini tm insanla kazandrmak gibi kutsal bir grevleri vard. Ait olduklar slam toplumu Allah'n amacnn dnyada somutlatrlmas, slam hkmdarlar da, Hz. Muhammed'in miraslan ve Allah'tan getirdii mesajn bekileriydi. Onlar Allah tarafndan, eriat' uygulamak ve egemen olaca alan geniletmekle grevlendirilmilerdi. Teorik olarak bu srecin bir snn bulunmuyordu. XVI. yy'da Mslmanlar'n Amerika ile ilgili yazd ilk ve uzun bir zaman tek olan kitabn Trk yazan, Avrupa'nn "Yeni Dnya" adn verdii keif ve fethinden sz etmi ve orann slamiyet ile aydnlanarak Osmanl topraklarna katlacan umut ettiini yazmtr. Mslman devleti ile kafir komular arasnda zorunlu ve devaml olan bir sava durumu sz konusuydu. Bu durumun sona ermesi gerek dinin egemenlii ve dnyann tmnn slam olmasyla mmkn olacakt. Gerein ve aydnlanmann tek sahibi olan slam devleti ve toplumunun evresinde, dinsizlik karanl ve barbarlk vard. Allah'n toplumunu gzde at-masnn gstergesi, Peygamber zamanndan itibaren dnyada g ve zafer kazanmalanyd. Osmanllar'n slam ordularnn Hristiyan dnyasnn kalbine girdikleri XV-XVI. yy'daki byk baarlan Ortaa miras bu dnceyi desteklemi ve XVIII. yy'daki geici ama etkileyici zaferleri de tekrar canlandrmt. Artk koullarn Mslman devleti yerine Hristiyan dmanlannca belirleniyor olduu yeni durumu ve devletin varln srdrmesinin Hristi353

MODERN AG

yan devletlerin yardmna ve iyi niyetine bal olmasn Mslmanlarn kabul etmeleri ve bu duruma uyum gstermeleri olduka ac ve yava olmutur. Tm tartmalann en kesin, sonucu sava alanndaki yenilgidir. Osmanllar'n ilk yenilgisini gsteren Karlofa Antlamas imzalandktan sonra, Osmanl yneticileri Bat yntemlerini aratrma ve taklit etme almalarna girimilerdir. Trkler, balangta sorunu askeri olarak grp askeri zmler aramlardr. Sava alanlarnda Hristiyan ordular onlardan stn olduu iin onlann tekniklerini, eitim yntemlerini ve silahlarn almak faydal olacakt. XVIII. yy'da Osmanl hkmeti Avrupa sava yntemleri iin okullar ap Trk subayla n iin Avrupal eitmenler getirtmiti. Zaman iinde bu kk balang, ok byk deiikliklere yol amt. Eskiden dinsiz ve barbar Batllar'dan nefret etmek zere eitilen gen Mslmanlar, artk onlar retmen olarak kabul etmi ve onlarn dillerini renip kitaplarn okumak zorunda kalmlard. Gen Trk subay adaylan, XVIII. yy sonlarnda, istihkam ve topu okullanndaki dersleri iin rendikleri Franszca'y baka kitaplar okumak zere de kullanmlardr. Okuduklar kitaplarda karlatklar baz dncelerin topu retmenlerinin rettikleri her eyden ok daha patlayc olduunun farkna varmlard. Askeri reformlardan sonra, iki dnyay ayran engellerden baka eyler de olmutur. Trkler'in uzun zamandr matbaaya kar srdrdkleri direni 1729 ylnda knlarak bir matbaa kurulmas izin kmtr. 1742 ylnda kapalan matbaa on yedi kitap baslmt. Bu kitaplar arasnda, Avrupa ordularnn askeri sanatlan ile ilgili bir aratrma ve 1721 ylnda Fransa'da elilik yapm olan bir Trk'n Fransa ile ilgili olarak yazd kitap vard.
354

ETK VE TEPK

Bat'nn kltrel etkinlii olduka azalm durumdayd. evrilen kitap says ok azd ve ou askeri ve siyasi konulardayd. te yandan, Avrupa ihracat Trk'lerin zevklerini koullandrmaya balamt. Dini mimaride, Osmanl imparatorluk camilerinde bile Avrupa'nn etkisine rastlanyordu. Bir toplumun doas, durumu ve kendini alglay biimi ile ilgili pek ok ey mimarisinden anlalabilir. Modern New York'un gkdelenleri, eski Msr'n piramitleri ve tapnaklar gibi, stanbul'un byk camileri de genileyen ve mreffeh bir toplumun kendine gvenini ve gcn anlatmaktadr. Her eyden nce Osmanl mparatorluu da, Ortadou'daki selefleri gibi bir slam devleti olduundan, karakteristik ve ihtiaml binalarnn istisnas olmakszn tamam ibadet yerleriydi. Yzyllar boyu sultanlarn yaadklar Topkap Saray bunlara oranla daha az nemi olan bir yapyd. Geni bir alam kaplyordu, byk lksleri vard ama aslnda her biri gsterisiz olan bir dizi kk binadan oluuyordu: Tahta kan yeni bir sultan kutlayan halkn, "vnme Padiahm, senden byk Allah var!" eklindeki haykrtan phesiz bu ruhu yanstyordu. Bu durumdaki byk bir deiim, 1755 ylnda Kapal ar'nn giriinde ina edilen Nuruosmaniye Camisi ile balamtr. Genel olarak bu bir Osmanl imparatorluk camisidir ama sslemeleri talyan barok stiline benzemektedir. Osmanl devlet ve toplumunun merkezindeki bir imparatorluk camisinde, Gotik bir katedralde arabesk sslemeler olmas kadar artc olan yabanc sslemeler, azalmaya balayan kendine gvenin ilk iaretidir. XTX. yy'da bu tr iaretlerden daha pek oklan grlmtr. En ilginci olan, 1853 ylnda ina edilen Dolmabahe Sa-ray'nda iki deiiklik gze arpar. Bunlardan ilki, sultanlarn ve mimarlarnn kaynaklarn harcadklan ve d dnyay etki355

MODERN AG

lemek istedikleri yerin artk bir cami yerine, saray olmasdr. kincisi de, Osmanl binalarn tanmlayan geleneksel deerlerin, standartlarn ve zevkin tam anlamyla yklmasdr. Dolma-bahe Saray o dn pastas mimarisiyle, an sslemeleriyle, Avrupa'dan ithal edilme konu ve stillerin muhteem birleimiyle, XTX. yy'daki reformlann amalarn ve nereye yneleceini arm anlaynn bir gstergesidir. Batnn etkisi ok azd ve Avrupa'nn dnceleri halkn ok az bir blmyle snrl durumdayd. Bu snrl mdahale bile ksd olmu ve bazen de 1742 ylnda ilk Trk matbaasnn kapatlmasna neden olan gerici hareketlerle tersine dnmt. Askeri yenilgi tetikleyici olmusa da, Osmanllar'n bir ekilde ayakta kalmay baardklan, bazen zaferler bile kazandklar XVTIL yy sresince bunun etkisi azalmt. Bu tahrik, Kk Kaynarca Antlamas ile Krm'n elden karlmas ve Franszlarn Msr' fethetmeleriyle daha byk bir gle yenilenmitir. XIX. yy'n bandan itibaren, Osmanl mparatorluu toprak btnlne ynelik yeni bir tehditle kar karya kalmt. Snrlarna doru yryen yabanc devletlerden sonra, imdi bir de lkenin eitli yerlerindeki yerel liderler ve hareketler zerklik, hatta bamszlk peindeydiler. Bunlardan bazlar XVIII. yy'da ortaya km olan eilimin, ayann, derebeylerinin ve valilik olarak gnderildikleri eyaletlerde kendileri iin birer beylik kapm itaatsiz paalann kazandklar blgesel zerkliklerin devam niteliindeydi. Osmanl imparatorluk hkmetinin bakentin otoritesini tekrar kurma abas direnile karland. Osmanl direniileri balangta ciddi baarlar elde ettiler. 1808 ylnda stanbul'da, derebeyleri ve ayann kurduu bir koalisyon ile merkezi hkmet yetkilileri ortak bir destek anlamas imzaladlar. Bu anlamay tahta yeni km olan Os356

ETK VE TEPK

manii sultan II. Mahmud istemeden de olsa onaylayarak, XIX. yy balarnda, mparatorlukta feodal ayrcalklar ve blgesel zerklikleri tanyan bir belge imzalamak zorunda kalmt. Sultan imparatorluun merkez eyaletlerinde otoritesini yava yava tekrar kurarak glendirmeye balad ama uzak eyaletlerde bunu yapmak ok zor oldu. Arabistan, Irak, Lbnan ve zellikle de Msr olmak zere Arapa konuulan lkelerde baz bamsz yneticiler gerek denetime sahip olmak iin uraarak, Osmanl hkmdarna szde ballklarn bildirmekle yetindiler. 18051848 yllan arasnda, Msr valilii yapan nl Mehmed Ali Paa, Osmanl sultanna kar diplomatik ve askeri bir mcadeleye balad. Avrupal devletlerin mdahalesi zafer kazanmasna engel oldu ama Msr' zerk ve babadan oula geen bir beylik yapmay ve modernleme yoluna sokmay baard. Ondan sonra yerine geenler de XX. yy ortalarna dek Msr'da hkm srdler. Osmanl mparatoriuu'ndaki yar monarik statlerini belirtmek zere birka kez unvanla-nnda deiiklik yaptlar. Srasyla paa, hidiv, sultan ve sonunda da bamszlklarn ilan edip nce Osmanl, sonra ngiltere hkmdarlaryla eitliklerini gstermek zere kral unvanlarn kullandlar. XVIII. yy sonlarndan XX. yy ortalarna dek Ortadou'da yz elli yl sren Bat etkisi' ve egemenlii yaamn her dzeyinde ok nemli deiimlere neden olmutur. Bu deiimler bir lde Batl hkmdarlarn ve danmanlarn eylem ya da mdahaleleri sonucunda olmutur. Ancak bunlar politikalarnda dikkatli ve muhafazakar olmak iin zen gstermilerdir. En nemli deiim Batllar'dan ok Ortadoulu Bat yanllar sayesinde olmutur. Ortadou hkmdarlarnn ekonomik alandaki dorudan katklar ok az olmutur. Baz lkelerde, zellikle Msr ve Os357

il

MODERN A

manii mparatorluu'nda, hkmetler Ba'nn g ve servet anahtar olarak grdkleri hzl ve zorunlu sanayileme yoluyla devlet denetiminde ekonomik kalknma planlar uygulamay denemilerdir. Bu planlar, XIX. yy'n ilk yarsnda ok byk oranda ortaya konmu ama srekli etkili olmamtr. XIX. yy'n ikinci yansnda, hkmetler sulama tesisleri, ulam ve iletiim gibi alanlara nem vererek retken ekonomik faaliyetleri zel teebbse brakmlardr. Bu yaklam, tarm dnda, giriimcilii yabanclara ve aznlklara brakmak anlamna gelmektedir. Ortadou hkmetlerinin abalarnn askeri modernletirme ve idari merkezileme olmak zere iki nemli amac vard. ice gemi bu tasarlarla, hkmetin ieride muhaliflere ve ayrlklara, danda da glenmeye devam eden dmanlara kar otoritesinin tekrar kurulup glendirilmesi amalanyordu. Hkmetler bu sonulara ulamak zere ok ayrntl bir reform program balattlar. Reform, Avrupa'nn silahl gcnn egemenliindeki dnyada ayakta kalabilme zorunluluu nedeniyle askeri alanda balad. Ne var ki, modem ordular kurmak yalnzca eitmen tutup silah alarak stesinden gelinecek bir eitim ve tehizat sorunu deildi. Modern ordular iin bir idari reform; eitim grm subaylar ve bir eitim reformu; orduya malzeme salayacak fabrikalar, yani bir ekonomik reform; askere verecek para, yani uzun vadeli mali yenilikler gerekiyordu. Askeri reformcularn amac, uzun sredir slamiyet ile Hristiyanhk' ayran engelde yalnzca bir gedik aarak buradan gdml ve kstl bir ak gerekletirmekti ama kontrollerinden kan bir sel meydana getirdiler. Avrupa silahlarn ve tehizatn getiren kiiler yanlarnda, eski dzeni sarsacak Avrupa dncelerini de getirdiler. Diplomasi, ticaret, eitim ve baka yollarla" gelien kiisel iletiim bu yeni dncelerin yaylmas358

ETK VE TEPK

n salad. Zamanla Ortadoulularn daha ok yabanc dil renmeleri, evirilerin artmas ve bunlarn matbaa sayesinde oaltlp datlmas ve 1820 ylndan itibaren haftalk, daha sonra da gnlk gazetelerin kmasyla bu dnceler daha byk bir alana yayld. Yzyllardr sren stnlk inancnn Batl silahlarn etkisiyle paralanmas slam toplumunda derin bir yara at ve ilk ifadesini reform hareketlerinde buldu. Reformlar, Mslman ordusunun, bylece de slam devletinin modernletirilmesi amacna ynelikti. Bat uygarlnn teknolojinin kstl alannda kalaca umulan baz rnleri benimsendi ama ok gemeden yabanc dnceler, dahas yabanc devletlerin mdahalesi ok gl bir tepki yaratt. Balangta bu tepki dini bir grnteydi. XVIII. yy'daki nemli iki yeni hareket, slam'n Bat'nn giderek artan gcne kar tepkisini farkl yollardan ortaya koymutu. lk balarda her iki hareket de slamiyet'in kne, dinin saflndan uzaklamaya kar yaplan protestolard ve ikisi de yabanclarn lkeye girileriyle ilgiliydi. Bu hareketlerden ilki Nakibendi dervileri tarikamnkiy-di ve Sofi kkenliydi. Ortadou'ya Hindistan'dan gelen Nakibendilik, ilk bata Arap lkelerine, sonra Osmanl mparator-luu'na, sonra da Kafkasya'ya yayld. Msr'da Hintli bir Nakibendi bilim adam Arapa renmenin yaylmasna ve Msr r-nesansn balatmaya ala ama Fransz istilas yznden baarl olamad. Arabistan'da bir baka Nakibendi, eski Arap-lar'n yceliklerini ve onlarn gerek slamiyet'inin sonradan olan deiikliklerle arpldn yazmaya balad. Orta Arabistan'da dnemin ikinci byk hareketi olan Vahabiler'in ortaya knda, bu gr etMi olmu olabilir. Vahabiler dinin bozulmas ve rmesinin bir paras olarak kabul ettikleri Sofi
359

MODERN AG

mistikliine de kar kyorlard. Teoride safiyeti, uygulamada militan olan Vahabiler, Arap yanmadasnn byk bir ksmn ele geirdiler. XVIII. yy'dan sonra da Mezopotamya snrlarnda Osmanl mparatoruu'na kafa tutmaya baladlar. 1818 ylnda gleri krld, ancak Vahabilik varln srdrd. Arabistan'da birka defa canland ve teki Mslman lkelerde de dolayl etkileri grld. Ortadou'da Vahabi retisinin ok taraftar olmad ama temsil ettii dini canlanma birok lkedeki Mslman' etkileyerek, Avrupal istilaclar karsndaki mcadele iin yeni bir militan ruhu katt. Yabanclar karisndaki direniin banda sultanlar, vezirler, askerler ya da ulema yerine, bu canlanan hareketlerden birini temsil eden popler dini liderler yer aldlar ve gl arzular uyandrarak byk enerji birikimlerine yn verdiler. Bat'nn etkisine slam'n verdii yantn sonraki aamas, Rus Orta Asyas, ngiliz Hindistam ve Fransz Kuzey Afrikas gibi smrge imparatorluklarndaki uyum ve ibirlii olmutur. Her blgedeki liderler, halk, efendilerinin dillerini renerek ilerlemek iin ihtiya olan modem bilgiye ulamaya zendirmilerdir. Henz Ortadou'nun merkezinde yabanc bir efendi olmasa da, reformcu hkmdarlar ve modem entelekteller de bu yolu izlediler. XIX. yy'n reform hareket ve etkinliklerinde aralarnda srekli bir mcadele olan iki farkl gr dikkat ekmektedir. Grlerden biri Orta Avrupa aydnlanmasndan km ve otoriter reformcularn benimsedikleri dnceleri getirmiti. Orta Avrupa' daki rnekleri gibi onlar da halk iin doru olan biliyorlard ve doru olan yaparken szde popler hkmetin onlara engel olmasn' istemiyorlard. Bu gre gre, boyun eip seyirci kalmaya alm olan hareketsiz ynlarn kendi kaderlerine sahip kmalar mmkn deildi. Bunun iin, tarihi grev360

ETK VE TEPK

leri retmek ve ynetmek olan entelekteller ve askerler tarafndan eitilmeleri ve ynetilmeleri gerekiyordu. teki gr Orta Avrupa yerine, Bat Avrupa'dan, ekonomik ve siyasi liberalizm retilerinden kaynaklanmt. Bu grn, nce Osmanl mparatorluu, sonra da teki lkelerdeki taraftarlarna gre, lkenin genel kalknmasnn beraberinde insanlarn gvenceye alnacak haklar vard. Bu da temsili ve meruti bir hkmetle salanabilirdi. Batl gcn, servetin ve bykln temelindeki gerein zgrlk olduu kabul ediliyordu. zgrlk szc birok anlam ifade ediyordu. Ancak XX. yy'n banda, henz Ortadoulular tarafndan, Avrupa siyasi grlerinin ortaya kmasnn ardndan, ancak lkelerinde doadan Avrupa ynetiminin kurulmasndan nce, ileride bamszlk anlamna gelecek ekliyle kullanlmyordu. Vatandan hkmetin yasal olmayan ve keyfi eylemlerinden bakl, daha da gelitirilerek, hkmetin kurulmasna ve yrtlmesine katlma hakk eklinde, Batl anlamnda kullanlyordu. Bu dncelerin ithali, uyumu ve bir lde de uygulanmas XIX. ve XX. yy'daki nemli siyasi gelimelerden biridir. Msr'da ve Osmanl mparatorluu'nda tm atamayla kumlan ilk danma meclisi deneyleri tarm, eitim ve vergi konularn grmek iin toplandklar XIX. yy banda yaplmtr. 1845 ylnda Osmanl sultan her eyaletten iki kii katlacak ekilde bir eyalet temsilcileri meclisi toplad. Meclis yeler, "saygn, gvenilir, bilgili ve halk tanyan kiilerden" seilecekti.1 Ancak tm bu iyi zelliklerine ramen uygulama baarl olamayarak sona erdi. Ayn durum ksa bir zaman sonra ran'da da gerekleti. Sultan, ah ve paalar bu gibi atanm danma kurumlaryla ilgilenirken halktan da daha radikal dncelerle uramaya balayanlar olmutu. Avrupa'ya gitmi olanlar orada grdkleri
361

MODERN AG

parlamenter hkmete vgler yadnyorlard. O zamana dek Ortadou'dan Avrupa'ya gidenlerden resmi temsilciler ve rencilere siyasi srgnler de eklendi. 1860-1870'lerde merutiyet dncesi glenmeye balad. 1861 ylnda, Osmanl hakimiyetindeki zerk bir hanedan olan Tunus Beylii tarafndan kabul edilen anayasa, bir slam lkesine ait ilk anayasadr. Bu anayasa 1864 ylnda kaldrlmtr ama ayn eilim srmtr. 1866 ylnda, Msr hkmdan yllna seilmi olan yetmi be delegelik bir danma meclisi kurdu. Bu srada Osmanl mparatorluu'nda da merutiyet hareketleri gelimeye balamt. Ancak bu hareketlerin aktif destekileri 1867 ynda Fransa ve ngiltere'ye snmak zorunda kaldlar. Osmanl anayasas, yeni sultan II. Abdlhamid tarafndan byk bir gsterile ilan edildi. Osmanllar'n ilk merutiyeti ksa srd. ki seim yapld ve padiah canllk belirtisi gstermeye baladnda meclisi kapatt. lk Osmanl meclisi be ayda yalnzca iki oturum yapabildi ve meclisin bir daha almasma dek otuz yl geti. Osmanl meclisi, Abdlhamid tarafndan kapatldktan sonra meclis seimleri yalnzca Msr'da yapld, birka meclis seildi ve alt. 1882 ngiliz igalinin ardndan da bu sre srd. 1883 ylnda karlan "Kurulu Kanunu" ile snrl semeni ve gc olan, ara sra ksa toplantlar yapabilen iki yar meclis ald. Bu meclisler, 1913 ylnda birleerek glerini artrdlar, ancak 1914 ylnda sava knca, seimler de meclisler de sona erdi. Bu srada baka yerlerde daha radikal gelimeler yaanyordu. 1905 ylnda meruti Japonya'nn otokrat Rusya'ya kar kazand zaferle, yzyllardr ilk defa bir Asyal devletin bir Avrupal devleti yenmesi, ok popler bir mesaj veriyordu. Bu mesaj Rusya'dan bile duyuldu ve halkn basksyla bir eit parlamenter rejim kuruldu.
362

ETK VE TEPK

Merutiyet adeta hemen alnmas zorunlu olan bir hayat iksiri gibiydi. ran'da 1906 yl yaznda olan merutiyet taraftar bir isyan ahn bir millet meclisi toplayp liberal bir anayasay kabul etmesini salad. ki yl sonra, Osmanl subaylarndan oluan Jntrkler adl bir grup, padiah 1876 anayasasn tekrar kabul etmeye zorlayarak Osmanl mparatorluu'nda ok daha nemli olacak bir meruti ve parlamenter hkmet dnemine geii salad. Avrupa etki ve rneinin ve Avmpa ile eit artlarda bulunma istei, bu gibi ilk anayasal reformlar dourmutu. Bu reformlar gerek bor alabilmek gerek de mdahale ve igali nlemek zere yaplm uyum jestleri olma zelliini de tayordu. Ne var ki, bu amalara ulamak konusunda pek de baanl olunamad. Hem Tunus'daki, hem de daha uzun sreli olan Msr'daki parlamenter deneyimler, kankla, iflasa, denetim ve igale doru ilerleyii engelleyemediler. Hatta bu srecin hzlanmasn saladklarn ne srenler olmutur. Bu srada'Avrupa'daki iki taraftan ilerleme srm tr. Bu yeni mdahalelere kar Ortadou Mslmanlar'nn gsterdikleri tepkiler dini terimlerle ifade edilmitir. Hristiyan imparatorluklarnn ortak tehdidine kar Mslman halklarn ortak cephesi olan pan-slamizm, 1860-1870'lerde domutur. Bu harekette, Alman ve talyanlar'in kendi halklann ve lkelerini birletirme baarlarndan esinlenilmi olmas mmkndr. Trkiye'de, varln srdren tek bamsz Mslman devleti, Osmanl mparatorluu'nun Piyemonte'nin talyanlar ve Prusya'nn Almanlar iin yaptklarn yapacana inanlyor ve bu btn Mslmanlar'n birlii ve dayanmas olarak kabul ediliyordu. Resmi Osmanl politikas kontroll ve snrl bir pan-slamizm oldu. Bu politika, lke iinde sultana baz ihanetler kar363

MODERN AG

snda Mslman tebaasna yapt sadakat arlan iin yardm ederken, lke dnda da Osmanl olmayan Mslmanlar, zellikle Avrupa imparatorluklarndaki Mslman tebaa arasnda faydal oldu. Ancak lke dndaki pan-slamizm politikas, resmi olan Osmanl pan-slamizm politikasndan daha radikal ve militan bir yapdayd. Bunu da nemli etkileri olan baz liderler salyordu. te yandan, o zamanki pan-slamizm dnemin radikal sekinlerinin izledii siyasi programlarn temel un-surlan arasnda yer almyor, Avrupa'dan aldklar liberal ideolojilerin ve yeni "bir lke ve millet" dncesinin glgesinde kalyordu.

364

17. BLM

YEN DNCELER
Eyll 182'de Osmanl mparatorluu'nun hariciye nazr Ali Paa, Paris'te bulunan elisine yazd bir mektupla diplomat-lann "ufuk turn" olarak adlandrdklar baz bilgileri gnderdi. Avrupa'nn genel diplomatik durumunu inceledikten ve lke lke gezdikten sonra, milli birlik mcadelesi vermekte olan talya'y anlatt. Ali Paa mektupta unlar syledi:1
"Dini ve dili ayn olan tek bir rkn yaad talya, birliini salamada -> nemli zorluklarla kar karyadr. u ana dek tm baars dzensizlik \ ve anaridir. Tm farkl milli zlemler serbest olursa, Trkiye'de olabilecekleri bir dn. Az da olsa bir istikrar elde edebilmek iin bir yzyla ihtiya olacak ve ok kan dklecektir."

Ali Paa doru kehanederde bulunuyordu ama "bir yzyl" tahmini gereklerden olduka uzakt. Aslnda bunlar, kehanetten ok an iyi gzlemleriydi ve bu denli endie duyduu milliyetilik virs siyasete bulam, Osmanl mparator-luu'nu gszletirip ykacak sre balamt. Tarih aratrmalarnda ok nadir grlen bir kesinlikle, bu srecin kayna, ekli ve zaman bilinmektedir: Fransz Devrimi ile balayp Franszlar tarafmdan yaylm, Osmanl halknn balangta az olan ama giderek artan ve zaman zaman hakim duruma gelen bir aznl tarafndan kabul edilmitir. Hristiyan Avrupa ile Mslman Ortadou dnyasnn etkileimi yeni bir durum deildi. Yzyllardan beri, mal ve teknoloji alverii, kimi zaman ok byk apl olarak yaplyordu. Ortadou, ok daha nceki alarda Avrupa'ya yeni teknikleri ve zevkleri retmi ve salamt. Avrupa'nn ekonomik ve askeri
365

MODERN AC

adan glendii son dnemlerdeyse, byk hareket bati yerine, douya don artmtr. Ancak bu durum fazla bir entelektel zellii olmadan, maddi dzeyde kalmtr. Ortaalardaki dnce hareketleri srekli olarak doudan batya dorudur. Bat Avrupa'nn geri kalm ve fakir toplumlar, astronomi ve kimyada, matematik ve tpta, felsefede ve ilahiyatta slam dnyasnn rencileri olmulard. Ancak Batl tarihilerce Ortaa olarak kabul edilen dnemin sonunda, Mslman Dou'nun Avrupa'ya retecek bir eyi kalmam, zaten Avrupa'nn buna ihtiyac kalmamt. Yalnzca sanat, resim ve edebiyat alanlarnda baz nemli olmayan etkiler kalmt. Defoe'nun Robinson Crusoe adl romannn konusu, ngilizce evirisi birka yl nce yaynlananm olmas olas bir Ortaa Arap felsefe romanndan alnmt. Arap ykler klliyat olan Binbir Gece Masallarnn 1704-1717 yllan arasnda Franszca evirileri yaynlandktan sonra, neredeyse Avrupa dillerinin tmnde taklit ve uyarlamalar yaplmt. Balkanlar'da Trk mzii ve spanya'da Maripliler, Avnpa snr lkelerinin folk ve sonra da sanat mziklerini nemli lde etkilemiti. Osmanl sefirlerinin Avrupa bakentlerini ziyaretleriyle, i dekorasyonda, mimaride ve zaman zaman da giyimde Trk modas yaratlmtr. Bunun tersi ynndeki entelektel iletiim neredeyse hi yoktur. Ortaa'da ok daha gelimi ve ileri olan slam toplumlarna Avrupa'nn verebilecei pek bir ey yoktu. Ne var ki, daha sonra maddi g dengesi gibi, entelektel denge de deimitir. slam dnyas eski kabul edebilme yeteneini yitirerek Hristiyan dnyasndan gelecek her eye iin baklk kazanmtr. te yandan, Avrupa'nn stnlnn erken bir tarihte kabul edildii askeri konulardaki bilgi ihtiyac Avrupa'dan karlanmaktayd. Ancak Rnesans, Reform, Aydnlanma ve Bilimsel Devrim gibi hareketler hi dikkatlerini ekmemi ve hi366

YEN DNCELER

bir etki yapmamtr. Birka yzyl nce slamiyet'in kendi Rnesans' gereklemi ve Avrupa'ya bile etkileri olmutur. Avrupa Rnesans'na bir yant ve bir Reform hareketi olmamtr. Bu hareketlerin tm ve daha sonrakiler, Hristiyan olarak grldkleri iin gereksiz bulunmu ve nem verilmemitir. Halklannn dnce ve eylem srelerinde bir deiiklik balatan Fransz Devrimi, Ortadou'da ilk kez nem kazanan bir Avrupa dnce hareketi olmutur. Bu, Avrupa'da dncelerin Hristiyan terimleriyle anlatlmad ilk byk ayaklanmayd, hatta baz savunucular tarafndan Hristiyanlk kar- olduu ne srlyordu. Avrupa'nn oteli hareketleri ile Fransz Devrimi arasndaki bir ayrm da, Franszlar'n Ortadou halklar arasnda dncelerini yaymak zere adm atmala-nyd. Fransz devrimci propagandasna ilk tepkiler, az oranda ve Hristiyan tebaa ile snrlyd. Ancak bunlar arasnda dnceler ok hzl yaylarak ksa sre iinde imparatorluun tebaas ile birlikte efendilerini de etkiledi. Dnemin Osmanl yazarlarnn bir benzetmesini ile "yeni Frenk dnceleri, yeni Frengi hastal gibi" yaylmt. slam halklar iin eitlik, kardelik ve zgrlk tamamen yeni ve tuhaf dnceler deildi. Kardelik, mminlerin kardelii, aralarndaki eitlik gibi temel bir ilkeydi ve aristokra-tik ya da etnik ayrcalklarla engellenmezdi. Baka yerlerde olduu gibi slam topraklarnda da yzyllar boyunca bu tr ay-ncalklar olmutu. Ancak bu ayrcalklar, slamiyet'in bir paras olarak deil, ona kar km ve asla Avrupa'daki gibi kabul edilmemilerdi. Mminler ile inanmayanlar arasndaki eitlik farkl bir konuydu ama slam dininin seilmesiyle irade d bu kusur ortadan kalkabilirdi. Kadn ve klenin eit olmayan statleri byle kolayca ortadan kalkmazd ama bu durum o dnemde de,
367

MODERN AG

daha sonraki dnemlerde de gl bir duygu uyandrmamt. Azat edilen kleler yksek makamlara kabiliyorlard ve sultann kleleri birok adan imparatorluun gerek yneticileri olmulard. te yandan, kadnlarn vahiyle gelen ve eriatta yer alan aa statleri pek net deildi. Mslman kadnlarn baz mallar iin Bal hemcinslerinin henz sahip olmadklar haklar olduundan eriat'in tamamen olumsuz bir etkisi yoktu. Bat'dan gelen birok kadn ziyareti bu konuyu belirtilmitir. Bat ynetimi, mdahalesi ya da etkisiyle hukuki cariye klelii kaldrlm ve fazla bir tartma yaratmam. Buna oranla kadnlann zgrl, Batl dncelerden etkilenmekle birlikte, Bat'nn mdahalesine ve basksna bal deildir. Bu konuda kaydedilen ilerleme olduka hararetli i tartmalarla yaplan i giriimler sonucunda olmutur. Gerek geleneksel gerekse de radikal slami militanlar, bu ok kstl ilerlemeden bile ikayeti olmulardr. Erkeklerin olmasa da, kadnlarn geleneksel kyafetlerine dnmeleri, slami canlanmann ok nemli sonularndan biridir. Devrimden sonra ran'daki erkekler, Bat stili giyinmeyip kravat takmayarak Bat'y reddettiklerini gstermilerdir. Kadnlardan da ok daha fazlas istenmitir. zgrlk, eitlik ve kardelie gre, en azndan siyasi anlamyla, yeni bir szckt. slami kullanmda "zgr ve zgrlk" szckleri nce hukuki, sonra da toplumsal bir anlam tamtr. zgr bir kadn ya da erkek kle olmayan kiilerdi. Szck, zorunlu almadan ve baka ykmllklerden kurtulmu olmak gibi baz durumlarda belirli ayrcalklar ve baklklar ifade etmek iin de kullanld. Mslman geleneine gre uranln kart zgrlk deil, adaletti. Adalet, tebaann bir hakk deil, hkmdarn grevi olarak grlrd. Devrimci Fransa'nn etkisiyle Ba'daki yurttalk kavram ile beraberindeki katlm ve temsil ilk kez renilmitir.
368

YEN DNCELER

stanbul'daki Fransz elilii daha balarda bir propaganda merkezi haline gelmiti. mparatorlukta konuulan Trke, Arapa, Rumca ve Ermenice dillerinde evrileri yaplan devrimci edebiyat, Fransa'dan ithal edilmi veya elilikteki bir matbaada baslmtr. 1793 ylnda Sarayburnu karsnda demirlemi olan iki Fransz gemisine Cumhuriyet bayrann ekilmesi byk bir kutlama ile karlanmt. Bu olay iin Fransz elisi unlar sylemitir: "Osmanl ve Amerikan bayraklar ve silahlarn gnahkar zorbalarn ittifaknda birletiren dier devletlerin bayraklan bu iki gemide dalgalanmtr."2 Bu kutlama, Franszlar ve arkadalarnn Fransz Sefareti'nde Trk topraklarna diktikleri zgrlk aacnn etrafnda yaptklar "cumhuriyet kar-manyolu" dans ile sona ermiti. Bu olaylar, Trkler'den daha ok teki Avrupa devletlerinin sefaretlerini endielendirmiti. Bir Osmanl tarihisinin yazdklarna gre Rusya, Avusturya ve Prusya birlikte, Trkiye'de Franszlarn renkli apkalarn ve baka devrimci amblemlerini giymelerinin yasaklanmasn istemilerdir. Bu ortak istek karnda Babali'den u yant gelmitir:3
"Sevgili dostlarmz, Osmanl mparatorluu'nun bir Mslman devleti olduunu sizlere ska ifade etmekteyiz. Aramzda onlarn bu iaretlerine nem veren hi kimse yoktur. Dostumuz olan devletlerin tccarlar aramzda misafir olarak bulunur, istedikleri gibi giyinebilirler, buna karmak Babali'nin ii deildir. Sizler bouna endieleniyorsunuz."

Dier bir Osmanl kayna, Babali'nin yabanc konuklan-nn balarna veya ayaklanna giydikleri ile ilgilenmediini belirtmektedir. Bu ve baka eski kaynaklardan anlaldna gre, Trkler balangta eskisi gibi Batl dncelerin bulamasna kar dinleriyle bakl olduklarna inanmlardr. Ne var ki, ksa bir sre iinde dkrklna urayacaklard. 1797 yl Ekim aynda Campo Formio antlamasyla Habs-

369

MODERN AG

burg mparatoru devrimci Fransa ile bar yapmak zorunda kald. Antlamaya gre uzun bir mr sren Venedik Cumhuriyeti son bulmu, topraklan da Fransz Cumhuriyeti ile Habsburg mparatorluu arasnda paylalmt. Fransa'ya Preveze liman ile yonya Adalar ve Yunanistan ile Arnavutluk kylan verilmiti. Bu blgede 1797'den 1799'a ve 1807'den 18l4'e kadar ksa sren Fransz egemenliinin ok byk etkileri olmutur. Yzyllar boyunca Venedik egemenliinde olan bu topraklarda yaayan halk Yunanl'yd. Fransz ynetimi zamamnda gereklemi olan devrimci ve radikal deiikliklerin Osmanllar'n Mora eyaletindeki Rum komularn etkilememesi olas deildir. ok uzun sredir Franszlar, kendilerini Osmanl mparatorluu'nun geleneksel dostlar gibi gsteriyorlard. Eski dost, atk yeni komuydu ve bu ok karsnda dosduk duramad. Ksa sre iinde bakente Osmanl Yunanistan'ndah, Fransz ynetiminde olan blgelerde gerekleen olaylarla ilgili telal raporlar gnderilmeye baland: "Soylularn ayrcalklar ellerinden alnmyor, kyller zorunlu altrlamyor, seimler yaplyor, eitlik ve zgrlk konumalar serbeste yaplyordu." Bir Osmanl tarihisine gre en kts uydu: "Eski Yunanistan devletlerinin dnemini anmsatarak blgedeki Ortodoksla-n cumhuriyetilik iin kkrtyorlar ve komu Osmanl devleti tebaasn da etkilemeye abalyorlard.4 Nfusunun ounluu Mslman olan bir Osmanl eyaleti Msr' ele geiren Franszlar, burada da eski ihtiaml gnlerden ve modern zgrlkten sz etmeye baladklarnda artk ders alnmt. Bu iki dncenin eitli karmlarda eitli zevklere sunulan bileimi kar konulmaz olmaya balamt. Vatandalk anlamnda-zgrlk, balangta snrl bir ekicilii olan allma370

YEN DNCELER

dik bir tad vermiti ama Avrupa'dan ithal edilen yeni milliyetilik ve yurtseverlik dnceleri ile birleince ve sadakat ile kimliin, dolaysyla da ballk ve yasalln determinantlan olarak millet ve lke dinin yerine geince gc iyice artyordu. Bata laik sonular olmak zere tehlike muhalefetsiz kalmad. Sultann hkmetinin Arapa ve Trke yaynlad bildiride unlar vard:5
"Franszlar... Cennetin ve dnyann Tanrsnn birliine inanmazlar... Tm dinleri terk etmilerdir... Onlar... kyamet ve hesaplama gn, cezalandrma, imtihan, soru ve yant olmayacakm gibi davranrlar... Onlar tm insanlarn insanlk asndan eit olduklarna inanrlar; bi kimsenin bir stnl olmadn ve herkesin kendi ruhundan ve yaamndan sorumlu olduunu savunurlar. Bu bo inanlar ve sama dncelerinden hareketle yeni kanun koymulardr. eytan'm syledikle-riniyaparak, dinin temellerini ykm, yasaklananlar yasal yapm, tutkulu arzularna ulam, tm insanlar gnahlarna ortak etmeye alm, dinler arasnda nifak tohumlar ekmi, krallar ve devletler arasna fesat sokmulardr. Yalanlarla dolu sahte kitaplaryla "Biz size, dininize ve toplumunuza aitiz," demi ve herkesi eytan 'm bayra altnda birlemeye armlardr."

Burada eytan'a ska yer verilmi olmas ilgintir. Kuran'n son cz (114:5) eytan'n "insanlarn kalplerine fsldad" yazmaktadr. Bu durum, XX. yy sonunda Avrupa'nn, sonra da Amerikan dnce ve yaay tarznn ekiciliine kar koyma abalarnda da grlmtr. Osmanl mparatorluu'ndaki ve birtakm deiikliklerle ran ahlarnn lkesindeki geleneksel toplumsal ve siyasal dzenin kkeni klasik slam hukuk ve geleneklerine, bundan da te eski Ortadou uygarlklarna dayanr. Bu da, teki dini kltrlerdeki gibi Allah'n son vahyini kabul edenler ve reddedenlere eit davranmak mantkl ve uygun olmayacandan, eitsizlie dayanmaktadr. Bunu eit haklar dzeni olarak gsteren,

371

MODERN AG

geleneksel slam rejimlerinin dini hogrsn hakkyla ven baz modern savunucular olmutur ama durum byle deildi. O dnemde bu tr bir eitlik bir erdem gibi grlmez, grevin ktye kullanlmas olarak kabul edilirdi. slam devleti inanmayanlara eitlik tanmay kabul etmeyerek iktidardaki dinlerin uygulamasn izlemekteydi. tekilerdeki bu farkl yan, toplumda inanmayanlara eriatla tanmlanan, smrlanan ve Mslman toplumunun ounluunu kabul ettii bir yer veriyordu. Ancak bu bir eit stat deil, bir hogr dzeyiydi. slamiyet'in hogrs, eski dinler olarak kabul ettii tektannl olanlarla snrlyd ve uygulamada, Ortadou'daki eitli mezheplerden olan Musevileri ve Hristiyanlar ieriyordu. ran'da kk bir Zerdt toplumu vard. Osmanl mparatorluu'nda bu aznlklar "millet" olarak adlandrlyordu. Millet bir dine ballyla tanmlanan dini ve siyasi bir topluluktu. yeleri, o dinin, devlet kanunlar ve karlaryla amad srece liderlerinin kanunlarna ve kurallarna uymak zorundaydlar. Bu dini zgrlk ve komnal zerklik karlnda Mslman olmayan milletler devlete sadakat borlu olurlard ve "zimmi" statlerinin eksikliklerini ve snrllklarn kabul ederlerdi. Osmanl mparatorluu'nda Mslmanlar, Rumlar, Ermeniler ve Museviler olmak zere balca drt millet vard. Tm de yalnzca dini terimlerle tanmlanrd. Mslman millete "millet-i hakime" de denirdi ve arasnda Trke, Arapa, Krte, Arnavuta, Rumca ve baka Balkan ve Kafkasya dilleri konuanlar vard. Rum milleti de ayn lde farkllklar tayordu. Etnik Yunanllarla birlikte baka kkenlerden olduu halde Ortodoks Kilisesi'ne bal olanlar vard: Avrupa'da Romanyallar, Srplar, Arnavutlar ve Bulgarlar; Asya'da, Batl snflandrmasnda H372

YEN DNCELER

ristiyan Trkler ve Araplar olarak bilinen Trke ve Arapa konuanlar. Ermeni milleti homojen zellikteydi ve Ermeni Kilisesi'ne bal Ermeniler'den oluuyordu. Trke konuan kii says oktu ve bunlar Trkeyi Ermeni alfabesi ile yazarlard. Belirli zamanlarda Suriye Yakubi Kilisesi ve Msr Kpti Kilisesi'ne bal olanlar da Ermeni Kilisesi ile iliki kurmulard. Gerek Ermeni, gerek de Rum milletinde, dier Katolik Rum ve Ermeniler veya daha sonra her iki milletten de Protestanl seen kimsenin olmamas nemli bir konudur. Musevi milleti, Suriye ve Irak'taki Arapa konuan Museviler, 1492 kovulma fermanyla spanya'dan kaan ve spanyolca konuanlar, Mora'daki Rumca konuan Museviler ve daha baka dilleri konuan daha kk Musevi gruplarndan oluuyordu. Dinlerine gre tanmlanan bu milletlerde eitli etnik ve bazen de airet gruplar yer alyordu. teki blnmeler de nemliydi ve brokratik, siyasi, toplumsal ve ticari rekabetlerdeki dayanma gruplarnn temellerini oluturuyorlard. Bunlar yzyllardan beri edebi kaynaklarda rastland zere ve bugn de srd gibi eitli etnik stereotip tipe ve allm nyarglara neden olmulardr. Ancak klasik millet sistemi henz kendi i mantnda yrd iin bu gibi etnik dayanmalar temel kimlii tanmlamad gibi, kesin bir ball da belirlemiyor-du. Bugn bizler tarafndan Araplar ve Trkler olarak adlandrlan, kendilerine de Arap ve Trk diyenler, ok yakn alara kadar kendilerini byle tanmlamamlard. Dil Trke bilinse de stanbul ve baka ehirlerdeki uygar insanlar, kendilerini Trk olarak adlandrmazlard. Trk adn Anadolu'nun ilkel kylleri ve gerleri iin kullanrlard. Benzer ekilde, Msr ve Verimli Hilal'deki Arapa konuan kiiler dillerine Arapa de373

MODERN AG

dikleri halde, Arap adn l kylarnda yaayan Bedeviler iin kullanrlard. ehirlerde yaayan eitimli insanlar, ancak modem alarda ve Avrupa'daki milliyet dncelerinin etkisiyle kendilerini bu etnik terimlerle tanmlamaya balamlardr. Doal olarak Osmanl mparatorluu'nun Hristiyan halklarn Avapal dnceler daha ok etkiliyordu. Bu yeni ve gl milliyetilik dnceleriyle srasyla Yunanllar, Srplar, teki Balkan halklar ve son olarak da Ermeniler karlatlar ve tepkileri olumlu oldu. Mslman olmayan aznlklardan en kk, gsz ve en az tatminsizlii olan Museviler bile milliyetiliklerini gelitirmeye baladlar. Osmanl Saraybosna ehrinde doan ve yaayan, Haham Yehuda Alkalai 1843 ylnda yazd kitabnda Museviler'in Kutsal Topraklar'a dnp ilahi yardm beklemeksizin, onu kendi abalaryla tekrar kurmalar gibi yeni bir dnceye yer verdi. XIX. yy'da Osmanl mparatorluu'ndaki Hristiyan aznlklar farkl ve uyumayan hedefe yneldiler. Osmanl devletinde yaayan Mslman ounlukla ayn haklara sahip eit yurttalk, bu hedeflerden biriydi. Avapal devletler, dini ayrm yapmadan bu eit yurttalk konusunu Trkler'e dayatyorlard. Ancak baz durumlarda bu kendi lkelerindeki uygulamalarla elikili olsa da, Osmanl liberalleri ve reformcular tarafndan benimsendi. Bundan daha az dnemim aydnlanm dnce standartlan karsnda kabul edilemez ve kltc kabul ediliyordu. Yalnzca yeni dnceler yznden deil, yeni refah nedeniyle de eski eitsizlikler kabul edilemez oluyordu. Devrim ve Napolyon savalar srasnda ve XIX. yy'n balannda Mslman olmayan toplumlar ounlukla baanl olmulard. Eitim dzeyleri Msimanlar'dan daha yksek olduu ve d dnya ile daha "kolay iletiim kurabildikleri iin gittike refah dzey374

YEN DNCELER

leri artyordu. Bylece eski sistemin onlara dayatt siyasi ve toplumsal aalanmann verdii rahatszlk daha az oluyordu. XIX. yy sresince Osmanl devletindeki haklarn eitlii, baz nemli reform fermanlanyla resmen salanm oldu. Sonular kanunlardaki boyutlarna ulaamam olmasna ramen ok nemli olmutur. Osmanl mparatorluu'ndaki Hristiyan aznlklann artarak daha fazla bir ilgiyle yneldikleri ikinci hedef bamsz, en azndan kendi milli topraklar zerinde zerk olmakt. XDC yy'da ve XX. yy banda ilk nce Srplar ve Yunanllar, daha sonra Balkan Yarmadas'nn br halklar kendilerinin milli topraklar kabul ettikleri yerlerde egemen bamsz devletler kurmular ve hem Osmanllar'n hem de komularnn topraklara gz dikmilerdi. Asya'daki Osmanllar'a ait topraklarnn tamamna dalm olan ama her yerinde aznlk olan Ermeniler'in durumu daha zordu. Balkan halklarnn, daha sonra da Arap ve Museviler'in tersine, Ermeniler, Sovyetler Birlii yklp eski Sovyet Ermeni Cumhuriyeti bamszln almcaya dek modern alarda hi egemen devlete sahip olmamlard. Ara sra gndeme geldii halde, srarla zerinde durulan nc hedef ise, milletlerin eski sistemde sahip olduklan zerklikleri ve ayncalklan, baka bir deyile kendi dini yasala-nn devam ettirme ve uygulama, eitim sistemlerini kendi dillerinde denetim altna alma ve kendi farkl kltrlerini srdrme haklarn korumakt. Avrupa icatlarndan, XIX. yy'da askere alma listenin nemli bir maddesiydi. nceleri silah altna alnmadan bak tutulmak aalayc bir durumken artk zorunlu askerlikten bak tutulmak bir ayrcalk haline gelmiti, bu ayrcalk iin ufak bir bedel olarak askeri hizmet baklk vergisi altnda eski kelle vergisi deniyordu. Sonu, itibariyle birbiriyle uyumayan bu hedefin ksa va375

MODERN AG

dede bile eitli dezavantajlar olmutu. Eit yurttalk, yksee kmak gibi daha aa inmek anlamna da geliyordu. 1856 ylnn ubat ayndaki byk Islahat Ferman ile ilgili olarak ada Osmanl tarihisi Cevdet Paa unlar yazmr:6
"...Patrikler, memnun deillerdi... Eskiden Osmanl devletindeki toplumlarn bir sralar vard. Srayla Mslmanlar, Rumlar, Ermeniler ve Museviler gelirdi. Artk tm ayn dzeye indirilmiti. Bu duruma itiraz eden baz Rumlar unlar sylemitir: Devlet bizi Musevilerle ayn yere koydu, biz slamiyet'in stnlnden memnunduk."

Rumlar'n bu tepkisi olaand. XVH-XVIIL yy'da Bakentteki Rum aristokrasisi Osmanl devletiyle hemen hemen ortak bir iliki kurmutu. Adlarn stanbul'da yaadklar yerden alarak Fenerliler olarak adlandrlan soylu aileler, Osmanl hizmetindeki baz nemli makamlar ele geirmilerdi. Babali Yksek Tercmanl bu makamlar arasndayd ve dardan yalnzca bir evirmenlikmi gibi grnse de imparatorluun gnlk d ilikilerini yrtme greviydi. Avrupa'ya gnderilen her Osmanl sefiri ile birlikte Yksek Tercmanlk'tan bir Rum evirmen de bulunuyordu ve sefaret ilerinin ounu o yapyordu. leride Romanya Krall olacak iki Tuna prensliinin valilikleri de Fenerliler'in yer aldklar makamlardand. Bamsz olma istei ve buna ulama abalan, doal olarak Mslman olmayan tebaann, zellikle de devletin Mslman olmayan hizmetkarlannn gvenilirlii ve sadakati ile ilgili pheler dourmaya balamt. Bunun sonular ok ar oldu. leride Yunan Bamszlk Sava'na haline gelecek olan Yunan isyannn balangcnda Babali Yksek dragoman' (tercman) byk olaslklar uydurma olan, isyanclarla birlik olduu iddiasyla asld. 1840'ta Osmanllar'n Atina'da atklan ilk eliliklerinde bile ilk elileri, gelecekte Londra'daki sefirleri olacak Fenerli Rum Kostaki Musurus idi. Ne var ki, Osmanl Rumlar
376

YEN DNCELER

bir toplum olarak Osmanl devletinde sahip olduklar gven ve g makamlarna bir daha hi sahip olamadlar. Aznlklarn durumlarnda baka deiiklikler de olmaya devam ediyordu. XVI. yy'da, Osmanl hkmdarlar, devletin Avrupal dmanlarna sempati duymalarndan phe edilmeyen ama Avrupa bilgi ve becerisine sahip tek toplum olduklarndan Museviler'den gerek siyasi, gerek de ekonomik ilerde yararlanyorlard. Ancak Musevi toplumu, Osmanl gcnn kmesinden btn aznlklardan daha fazla etkilenmitir. Onlar, Osmanl Hrisyanlan'nn gvendii gibi, Avrupal tccarlarn ltuflarna ve Avrupal devletlerin korumasna gvenemezlerdi. Yine onlarn tersine XLX. yy'n ikinci yarsna dek, Hristiyan toplumlarn canlandran herhangi bir eitim ve kltr canlanmas yaamamlard. Bakent ve tarada i ve hkmetteki yerlerini Rumlar'a, Ermeniler'e ve nemli bir yeni unsur olan Le-vant'n Arapa konuan Hristiyanlan'na brakmlard. Bu aznlklar, arasndan Rumlar giderek phe altna girmeye balarken, Arapa konuan Hristiyanlar imparatorluktaki ok uzak yerlerde yayorlard ve henz gelecekte sahip olacaklar etkinlii ve nemi elde etmemilerdi. Bu deiim en ok Ermenilerin iine yaryordu. Uzunca bir zaman "millet-i sadka" olarak adlandrlan Ermeniler'i yalnzca Osmanllar deil, Batl aratrmaclar da Osmanl devletine en sadk aznlk olarak kabul ederlerdi. Onlar da kendilerinden nceki Rumlar gibi Ba-t'nn eitim ve ticaret olanaklarn kullanarak zengin olmulard. Bir Ermeni grubu, XX. yy'n bana dek, Jntrkler'in Sultan II. Abdlhamid'in despot ynetimine son vermelerine ve 1908 Jntrk devrimini yapmalarna yardm etmilerdi. Dev- rimden sonra hkmette bir sre bir Ermeni dileri nazr bile grev yapmt. Ne var ki, Rumlar iin olduu gibi, Ermeniler iin de eski
377

MODERN AG

ortak ilikiye devam etmek imkanszd. Yeni refah, Rumlar' olduu gibi onlar da daha iyi bir eitim ve kltr ortamna kavuturmu, d dnyadaki dncelere daha ak duruma getirmiti. Bat'dan da, Dou'dan da gelen dnceler, genellikle birbiriyle atan ve elien mesajlar ieriyorlard. Batl dnceler, milli bamszlk, liberal demokrasi ve saylan hzla oalan misyoner okullar sayesinde byyen Hristiyanlk duygusuydu. Doulu dncelerse, Rus devletinin koruma nerisi, Rus devrimcilerinin ihanet mesajlar ve yntemleriydi. Tm bu dnceler, iyi kullanlsa da "zimmi" statsnn artk katlanlabilir olmad kiiler arasndan taraftar buluyordu. Osmanl gcnn ok ak bir ekilde gerilemesiyle yeni umutlar dodu. 1876 Bulgar krizi, sonra da Osmanl mparatorluu'nun yenilerek yabanc devletlerin i ilerine karmas, bu umudarn tatmin yollarn gsteriyordu. 1878 Berlin Andamas'nn 6l. maddesi ile Ayastefanos Antlamas'nn 16. maddesi korunuyordu. Bu maddelere gre, Osmanl devleti Ermeniler'in yaadklan eyaletlerde gereken yerel reform ve dzenlemeleri yapmak, onlar Krtler'e ve Grcler'e kar korumakla ykmlyd. Bu konudaki uygulamalarn, denetleyici olan (Avrupal) devletlerine dzenli bir ekilde bildirilmesi gerekiyordu. Bu durumun ak mesajn pekitiren olaylar oldu. Bulgarlar da kendilerinden nceki Yunanllar gibi ayaklanma, bastrlma ve mdahale yollaryla bamszlklarn elde ettiler. Bu yolu izleyerek Ermeniler'in de bamsz bir devlet kuracaklar dnlyordu. Kkrtmann silahl eyleme dnmesiyle ok uzun sredir uyuyan dini ve etnik dmanlklar tekrar uyand. 1890 ylndan sonra, zellikle 1895-1896 yllarnda Dou Trkiye'de isyan ve bastrma, terr ve kym hakim oldu ve bu durumdan ksa sreliine olsa da bakent de etkilendi. II. Sultan

378

YEN DNCELER

Hamid'in emriyle, Ermeni isyanclar ile onlara yardm ve yataklk edenleri sindirmek zere yerel babozuklardan oluan Ha-midiye birlikleri tarafndan ok sayda Ermeni ldrld. Ancak bu olay devrimci eylemlerin bastrlmas yerine, tevikiyle sonuland. Hristiyanlar (Ermeniler) ile Mslmanlar (Trk, erkez ve Krt kylleri ve gerleri) arasndaki sava ve basknlar yerel olarak srd. Ermeniler'in durumu onlardan daha nce bamszlk mcadelesi balatan Balkan Hristiyanlan'ndan daha kryd. ounluk olduklar kasabalar, kyler ve blgeler ok dankt. Bulgaristan ya da Yunanistan gibi bir anavatan eklinde biriememiti ve yaadklar her yerde aznlk durumundaydlar. Ermeni anavatan ile eski bakentleri, arlarn imparatorluuna ilhak edilmiti. Koruma ve tevik teklif etmelerine ramen Ruslar, zgr bir Ermenistan istemiyorlard. Trkler, Araplar ve imparatorluun dier Mslman halklar, eski baklklarn kaybetmeye balamlard ve Avrupa'nn vatansever, milliyeti, liberal dnceleri onlar da etkilemiti. Geleneksel yasallk ve sadakat yapsn zayflatarak eski dzeni ykan bu dnceler, nce Bat Avrupa'dan vatanseverlik, sonra da Orta ve Dou Avrupa'dan milliyetilik eklinde iki aamal olarak gelmiti. Geleneksel slam dnyasnda da, Hristiyan dnyasndaki gibi, lkeler ve milletler gl bir milli ve blgesel kimlie sahiplerdi. Ortadou slamiyeti'nin balca halk Araplar, ranllar ve Trkler, tarihleri, kltrleri, dilleri, edebiyatlar^ ortak kkenleri, ayrt edici gelenekleri ve davranlarndan oluan milli miraslaryla gurur duyarlard. Ayrca insann doduu yere kar doal ball ile gelien yurt sevgisi, yerel gurur, sla zlemi gibi duygular Ba'da da olduu gibi, slam edebiyatnda da vard ama siyasi bir mesaj iermiyorlard. Batl dnce379

MODERN AG

lerin etkilerinden nce, milli vatann ya da milletin siyasi kimlik ve egemenlik unsuru olduu dncesi bilinmez ve benimsenmezdi. Mslmanlarn kimlikleri dinleriydi ve dinleri iin onlar yneten hkmdara ya da hanedana sadakatle bal olurlard. slam dnyas iin milliyetilik ve vatanseverlik yabanc kavramlard. Tarihilerin yazdklarna gre lke ve millet ne egemenlii kstlar, ne de kimlii tanmlard. Ali Paa tarafndan da gzlemlendii gibi, bu dnceler ykc etkiler yapmtr. Bat uygarlnda, insann yalnzca doduu yeri doal olarak sevmesi olmayan, insann vatanna kar siyasi ve gerekirse askeri grevi anlamna gelen vatanseverlik yerlemi bir kavramd ve kkeni eski Yunanistan ve Roma'ya dayanyordu. ngiltere, Fransa, sonralar da Amerika Birleik Devletleri'nde baka iki dnceyle ilikili hale geldi: lke nfusunun eitli birimlerinin bir tek milli ballkta birlemeleri dncesi ve egemenliin tek ve gerek kaynann Kilise ve devlet deil, halk olduu dncesi. ngiltere ve Fransa'nn farkl din ve dilleri olan halklarnn birleik ve gl milletler haline gelmelerini vatanseverlik salamtr. Avrupa'nn Osmanl gzlemcileri, bu dncenin, Osmanl mparatorluu'nun farkl dini ve etnik toplumlarn anavatanlarna ve onu yneten Osmanl devletine ortak bir sada-kade balamak iin kullanlabileceini dnmlerdi. Vatanseverlik dncesi, bu ama iin eitli avantajlar olan Msr'da biraz daha ge etkili olmutur. Blgenin teki lkelerine gre Msr, gerek corafya gerek de tarih asndan daha snrldr. Msr, tek bir nehrin vadisi ile deltasndan oluuyordu. slamlatrlm ve Araplatrlm olduu halde, bin yl sresince sahip olduu bir kimlik ve blgede ei grlmeyen bir homojenlik ve merkeziyetilik vard. Osmanl sultanlnn szde egemenliindeki Msr'da zerk bir devlet kuran Hidiv ha380

YEN DNCELER

nedannn emelleri, lkenin bu yeni vatanseverlik dncesini belirlemesine yardm etmiti. Hidivler, ayr bir milliyet ve devlet olarak tanmlanacak, ayr bir Msr kimlii dncesini yayacak bir ideolojiye kar ak bir ilgi duyuyorlard. Batl anlamda bir millet ve lke olarak XIX. yy'n ok dilli ve oulcu Osmanl mparatorluu yerine, Msr' grmek ok daha kolayd. te yandan bu kimliin kabul edilmesi Msr'da da ok yava olmu ve itirazla karlamtr. Bugn bile Msrhlar'n tamamnn tam olarak kabul etmi olduu sylenemez. Yzyln ortalarndan sonra, vatanseverliin ardndan ok farkl bir dnce olan milliyetilik gelmi ve daha ileri gitmitir. Bat Avrupa'da vatanseverlik iyi hizmet grm, bir taraftan lke ve devlet, teki taraftan da millet tam olarak tanmlanmtr. Ancak bu durum, Orta ve Dou Avrupa'daki blnm Almanya, Avusturya-Macaristan'n etnik eitlilii ve arlarn "milletlerin hapishanesi" gibi farkl koullara uyum salayamamtr. nk vatanseverlik bu koullarda statkonun desteklenmesi anlamna geldiinden, giderek artan saydaki kii asndan kabul edilemez oluyordu. Bu kiilerin gnlk yaamlarna, lke ve stat yerine, dil, kltr ve ortak soydan geli olarak tanmlanan millet dncesi daha uygundu. Orta Avrupa milliyetiliinin, Bat'nn liberal vatanseverliinden daha anlalabilir ve kabul edilebilir olduu Ortadou gerekleri de bu dnceye daha yaknd. Ortadou'ya gelen vatanseverlik ve milliyetilik dncelerinin, zgrlk muhalefet hareketleriyle ilikisi bulunuyordu. Genellikle vatanseverlik varolan siyasi dzeni pekitirirken, milliyetilik baltalyordu. Vatanseverlere gre lkenin bamszl kabul edilmi bir gerekti ve zgrlk lkede yaayanlarn durumlanna ilikindi. Milliyetilere gre devlet baskc, yabanc olabilirdi; lke ve millet yabanc ve blnm bir yne381

MODERN AG

tim altnda olabilirdi; bu sapmalarn sonu ve milli bamszlkla birliin elde edilmesi, zgrlk demekti. ' Hristiyan Avrupa'dan gelen dncelere daha ak olan ve kendilerini yneten devletin yabanc bir despot olduuna daha kolay inanan Mslman olmayan kesim, bu yeni dncelerin etkisini ilk hissedenler olmutu ve bu durum yalnzca devletle snrl deildi. mparatorluun tm Ortodoks Hristiyanla-r'n eski rejim altnda birletiren Rum milleti iin de ayn durum sz konusuydu. Rum Ortodoks Kilisesi'nin Helen olmayan taraftarlar, XIX. yy'da st makamlarnn neredeyse tamam etnik Yunanllar'in elinde olan dini otoriteden honut deillerdi. lk nce Balkan halklan, sonra da daha az baaryla Suriye'nin Arapa konuan Ortodoks Hristiyanlar kendi toplum ilerinde daha ok sz haklan ve kendi dini rgtleri olmasn istediler. Rum milletini iten ie ykan, bu yeni milliyeti eilimler, daha sonra da Osmanl mparatorluu'nu ykacakt. Bat'dan gelen ani etkilere kar Osmanl ve Rus imparatorluklar tarafndan korunan ve Avrupa'dan daha uzakta bulunan ran'da, Batl dncelerin etkisi ok daha zayf yava ve ge olmutur. ahlar da sultanlar gibi farkl din ve dilleri olan eitli aznlklan ynetiyorlard ama ran'da bu aznlklarnn rolleri, Osmanl mparatorluu'ndakinden ok daha nemsizdi ve varolan toplumsal ve siyasi dzen iin Osmanl'da olduu gibi bir tehdit hi olmamt. Mslman olmayan aznlklarn says Osmanl mparatorluu'ndakine gre daha azd, bu aznlklar daha az zenginlerdi ve daha ok bask altnda bulunuyorlard. Zerdtiler ile Museviler kltrel adan btnlemilerdi, yalnzca Farsa konuuyorlard ve kkenleri slamiyetten nceki alara dayanyordu, ancak toplumsal ve hukuki adan tecrit edilmilerdi ve siyasi gleri yoktu. Ermeniler, tek byk Hristiyan Joplu muydu ve pek ok konuda durumlan Zerdti ve
382

YEN DNCELER

Musevi tebaadan ok daha iyiydi. Ancak onlarn tersine, ranllar'dan yalnzca dinleriyle deil, sahip olduklar ayn etnik, dil ve kltrel kimlikle de ayrlyorlard. ran'daki Mslman olmayan topluluklarn kendi ilerinde belirli bir zerk dzenleri olsa da, Osmanl mparatorluu'nun milletleriyle karlatrldnda bu topluluklar ok nemsizlerdi. lk bakta, Mslmanlarn iindeki dini ve etnik aznlklarn daha nemli olduu dnlebilir. Kk bir Snni aznl ve yeni Bahai inancnn daha aktif taraftarlardan oluan bir aznlk vard ama Snniler sessizlerdi, dierleri de sk kstlamalar altndaydlar. ran nfusunun yansndan ou Farsa konuanlardan oluuyordu, nfusun geri kalan da etnik aznlklardan oluuyordu. Bunlar, kuzeydouda Trkmenler, kuzeybatda Azeriler ve Krtler, gneydouda Beluciler, gneybatda Kagay-lar ve Araplar idi. Pek ounun dilleri, Osmanl mparatorluu snrlarnn tesinde, arlarn Transkafkasya ve Orta Asya smrgelerinde konuulan Trki dillerin akrabalaryd. Ancak bu etnik farkllklar Osmanlar'dakinden daha az nemliydi. Bu aznlklarn tm Mslman, ounluu ii olduundan, sahip olduklar dini ballk ve kltrel yaknlk Avrupa'dan gelen yeni milliyetilik dncelerinden ok daha glyd. Tm bunlara karn ran, yine de yeni dncelerden milliyetilik olmasa da,.,vatanseverlik dncesini kabul etmeye daha uygundu. Arap dnyasna haline gelen Msr, Kuzey Afrika ve Mezopotamya halklannn tersine ranllar, slamiyetten nceki gemilerinin bilincini korumular ve baarlaryla gurur duyuyorlard. Gemiteki anlar, tarihi olmaktan ok efsanevi olduu halde ok canlyd, sanat ve edebiyatta nemli bir yerleri vard. Yine Arap dnyasnn tersine kendi dillerini korumulard. Dillerini yazarken Arap alfabesini kullanyorlard, Arapa'dan da pek ok szck almlard ama Farsa, Arap383

MODERN AG

a'dan ok farkl bir dildi. ranllar, XVI. yy'da Safevi hanedannn ortaya kmasnn ardndan tek bir meruti hkmdar altnda birlemilerdi. On-lan komulanndan ayran ey Fars dili ve kltr, daha ok da Safeviler'in resmi, sonra da blgenin hakim dini olan iilikleriydi. ranllar'n iilikleri, Snni komular Orta Asya'nn slam devletleri, Afganistan, Hindistan ve Osmanllar ile srekli bir atma yaamalarna neden oluyordu. ran'a ge gelen vatanseverlik geldiinde de, ii radikal hareketlerin Bat, modernlik ve laiklik aleyhtar liderleri tarafndan sempatiyle karlanmt. Seymour'un raporuna gre, 9 Ocak 1853 tarihinde "Tm Rusyalar'n an" St. Petersburg'da ngiliz sefiri Sir George Hamilton Seymour ile bir konumasnda, Osmanllar iin unlan sylemiti: "Elimizde hasta bir adam var ve gereken dzenlemeleri yapmadan elimizden kayarsa ok yazk olur."7 Seymour da hasta adama iyi davranlarak iyilemesi iin yardm edilmesi gerektiini, cerrah yerine bir doktorun gerekli olduunu sylemiti. Yurtiinde ve yurtdnda pek ok doktor bulunuyordu ve bunlar ara sra anlamazla dseler de hasta adam iyiletirmek iin bir miktar ilerlemilerdi. Sakin ve sabrl olarak baarya ulaabilirlerdi belki de ama bunun iin zamana da, sakinlie de sahip olamadlar.

384

18. BLM

SAVALAR
Osmanl mparatorluu yklna dek geen yz yl akn sre ierideki ve dardaki dmanlaryla savamtr. XVI. yy balarndan itibaren Mslman Ortadou'daki g olmak ve aralarndaki snn belirlemek iin ran'la yaplan savalarn sonuncusu 1821-23 yllarnda olmutur. Sonucunda snrlar kesinlemi ve ortak bir komisyon tarafndan izilmitir. Netlik kazanmayan birka snr izgisi de, Trkiye ve ran cumhuriyetlerinin dou snr olarak sonraki yllarda belirlenmitir. Osmanl ve ran'n blgedeki hakim g olma mcadelesi her iki lkenin de yerlerini d glere brakmalaryla sona ermitir. Yaklak olarak iki yzyl boyunca, bu d glerin bazen blge iinde, bazen de dnda srdrdkleri rekabet ve mcadele, blgenin siyasi tarihine hkim olmutur. Osmanl mparatorlu-u'nun yapt zorlu ve uzun sren savalar, bu rakip d gler ve himayelerindeki yerel devletler arasnda olmutur. mparatorluun iinde bulunan dmanlarla da ok savalmtr. Bu savalarda karlarndaki, kimileri bamszlk iste yen milliyeti gruplar ve tm Hristiyan olan ve dardan yar dm alan gruplar baar kazanmlard. Osmanl paalar da mparatorluk'taki karklktan yararlanarak valilikleri olduklar il lerde kendilerine zerk beylikler kurmak isteyerek isyan kar mlardr. Mehmed Ali Paa bunlar arasnda en baarl kiidir ^J ve szde Osmanl egemenliini kabul ederek, Msr'da yan ba msz bir devlete hkmeden yeni bir hanedan kurmutur. Irak ve Suriye'de, daha kk ve ksa sreli olarak byle bir zerk-

385

MODERN AG

lige sahip baka paalar da olmutur. Arap topraklannda yaayan ama Arap olmayan bu paalarn ounluu, Balkan ya da Kafkas kkenli Trke konuan Osmanllar'di. Yalnzca iki alanda Arapa konuan liderler bir tr blgesel zerklie sahip olmulard. Hristiyan ve Drzi yerel liderlerin bir beylik kurduklar, gelecekteki Byk Lbnan Cumhuriyeti'nin temeli olan Lbnan bunlardan biriydi. Yzyln ortalarndan itibaren, bu beylik ve etrafndaki Osmanl ynetiminde bulunan topraklar bir Arap kltr ve ekonomi rnesansna ahit olmulardr. Arabistan yarmadas, zellikle de Osmanllar, ran ve sonra da ngiltere arasnda tartmal durumdaki Krfez blgesi Arap hareketlerinin dier alan olmutur. XVIII. yy'n sonuna doru bu rekabetlerin yerel ve blgesel airet reisleri tarafndan kendi lehlerine evrilmesiyle byk bir lde zerklik kazanmlard. 1756 ylnda bataki Sabah ailesinin iktidar ele ald Kuveyt (Hinte kale szcnn Arapa ksaltmasdr) prenslii bunlardan en nemlisidir. Vahabilik, Osmanl devletinin meruluuna kar gelen tek Arap hareketidir. Necid'deki bir din adam olan Muhammed ibn Abdlvahab, bu hareketin kurucusudur ve Hz. Muham-med'in gerek ve saf slamiyeti'ne geri dnlmesini istemi, onu arptp yozlatran yanl ve kr inanlara, kt uygulamalara ve onlan destekleyip koruyan rejimlere kar kmtr. Necid'de Dariye emiri Muhammed ibn el-Suud onu destekleyenler arasndayd. Muhammed ibn Abdlvahab taraftarlarna retilerini ve ateli silah kullanmasn rettiini anlatan baz metinler vardr. XVIII. yy ortalarndan sonra dinin bu yeni savalar ibn Suud'un askeri yeteneiyle Arabistan'n byk bir blmn ele geirip Suriye ve Irak snrlarn bile tehdit ettiler. Dini arndrma abalan, Hz. Muhammed'in ve ondan son386

SAVALAR

rakilerin zamanndaki slamiyet'in ortaya knn yenilenmesi olarak sunuluyordu. Ancak Osmanl mparatorluu iinde bulunduu tm skntlara ramen, o gsz halinde, Vahabi Suudi saldrsn kolayca pskrterek Bizans ve Pers byk imparatorluklarnn aksine baar kazand. VII. yy'da saldranlar da savunanlar da ayn silahlan kullanmlard ve XVIII-XIX yy'da ise Osmanllar'n toplan vard. Osmanl ordulannn isyanc Bedevilerin stesinden gelebilecek olan gleri, Avrupallar' kovacak kadar gl deildi. D glerin i isyanlara kanmalar da d savalara yol amt. Dier d savalarn nedenleri yabanc devletlerin arasndaki rekabetti. Rusya ile 1808-1876 yllan arasnda drt defa savaan Osmanllar, tmnde de toprak kaybetmitir. Batllar'n mdahalesiyle Ruslar kazandklarnn bir blmnden vazgemeselerdi Osmanl'nn malubiyeti ok daha kt olurdu. Bu mdahaleler, Osmanl gerilemesinin, diplomatlarca "Dou Sorunu" olarak adlandrlan duruma gelmesi gibi nemli bir deiiklii gstermektedir. Dolaysyla imparatorluun ayakta kalmas yalnzca Osmanl ordularnn baarl olamayan inat savunmalaryla deil, bu yeni mdahalelere bal olarak da gereklemitir. Avrupa devletleri, Ruslar'n yaylmasndan endie duyuyordu. Dier taraftan da Osmanl devleti bu rakipleri tanyp elde ettikleri frsatlardan faydalanma olana kazanyordu. Osmanllar 1699 ylnda, Viyana'dan ikinci ve son kez ekildiklerinde, bir yenilginin ardndan imzaladklar ilk antlamayla lkelerinin, Avusturya'nn ilerlemesinden duyduu endieleri tayan stanbul'daki ngiliz ve Hollanda sefirlerinin dncelerinden ve yardmlarndan yararlanmlard. XIX. yzyl sresince diplomatik mdahale kadar, askeri mdahale de olaan durumdayd. Franszlar'a kar ngilizler, devrim ve Napol387

MODERN AG

yon savalan srasnda, daha sonra da Rular'a kar Franszlar, Trkler'e yardm etmilerdi. Prusyal bir arabulucu, 1829 ylnda zafer kazanm Ruslar artlarn yumuatmaya ikna etmiti. Osmanl mttefikleri olarak ngiltere ile Fransa, Krm Sava'nda Rusya'ya kar omuz omuza savamlard. ngiliz diplomatik mdahalesi ile 1878 ylnda Osmanl askeri yenilgisinin siyasi sonular daha lml hale getirilerek, imparatorluun ykl bir sonraki yzyla ertelenmiti. Bu srada da, hasta adamn mirasndan bir n pay alan Batl mttefikler, Osmanl eyaletlerini dorudan ynetmek yerine daha uzak topraklardaki yerel ynetimleri ele geirmilerdi. ranllar da XIX. yy'da ve XX. yy balannda, Osmanllarla ayn tehditlerle kar karya kalmlard ve ileri ok daha kolay olsa da, tehlikeliydi. Ksa bir sreliine de olsa ranllar da, Napolyon'un aha yardm iin, kuzeyde Rular'a kaptnlan topraklar geri almak ve gneyde Hindistan'da ngilizler'e saldrmak zere 1806-1807 yllannda Tahran'a bir heyet gndermesiyle, Avrupa mcadelesine kanm oldular. Franszlar'in bu ilgileri, Tilsit'te 1807 ylnda imzalanan Fransz-Rus barnn ardndan yok oldu. ngilizler ile Ruslar olduklar yerlerde kaldlar. ran tarihi bir yzyl akn bir sre Asya'daki en byk iki Avrupa imparatorluunun rekabeti altnda geti. Rusya, yerel hkmdarlarn ve ahn aleyhinde elde ettikleri topraklarla nce Hazar Denizi'nin basnda, sonra da dousunda, ran'n kuzey komusu oldu. Hindistan'da glenen ynetimiyle de ngiltere, ran'm gneydou smnna kou oldu ve etkinliklerini de daha telere gtrd. Rus birliklerinin gneye doru ilerlemesiyle Tahran'da Rus etkisinin artmas sonucunda bu ilerlemeyi imparatorluk karlanna bir tehdit olarak gren ngilizler, Rus yaylmasn durdurmak zere kendi yaylmalarn geniletmeye altlar.
388

SAVALAR

Franszlar ekildi. Almanlar da I. Dnya Sava'nd mttefikleri olana kadar Osmanl topraklarnda grlmediler. O zamana kadar Osmanllar'n aksine ranllar, gneyde ngiltere ve kuzeyde Rusya olmak zere yalnzca iki imparatorluk devletiyle kar karya kaldlar. Baz alardan ranllar'n durumlar Osmanllardan daha iyiydi. zellikle Ermenistan topraklarn Ruslar ele geirdikten sonra, dini aznlklar artk nemli olmayacak derecede azalmas ve daima ran devletine boyun ememi olan etnik aznlklarn da yeni bir devlet yaratmak ya da baka bir devletle birlemek istemekten vazgemesi, ran asndan olduka byk avantajlard. ahlar, silahl kuvvetlerini, zorunlu olarak ynetim ve eitimlerini modernletirmek ve merkeziletirmek; iletiim alannda modern bir altyap kurmak ya da bakalarnn kurmasna izin vermek; asgari lde gereken Bat teknik ve yntemlerini benimsemek ve kendilerine uydurmak, bunu yaparken de rakip imparatorluk glerini birbirlerine drerek bamszlklarm korumak gibi baz politikalarnda Osmanl sultanlarm rnek almlard. Ne var ki, ranllar gerek i, gerek de d politikalarda Osmanllar'dan daha az basan elde etmilerdir. ranllar'n askeri ve sivil reformlar daha az ayrntl olmutur. Merkeziletirme nlemleri blge ve airet tavrlaryla gecikmi, kimi zaman da engellenmitir. Dolaysyla da rakip imparatorluklann ilerlemelerini engelleme amalarna ulaamamlard. Rus basks genellikle askeri olmutu, Rus fetih ve ilhak aamalar da antlamalarla yasallatrlmt. ngiltere, anlama ve dnlerle belirlenmi daha ok ekonomik ve diplomatik bir nfuz elde etmiti. Ancak her iki devlet de birbirlerinin yntemlerini gzard etmemilerdi. Kimi zaman ngiltere ran'a is389

MODERN A

tediklerini yaptrtmak iin Hindistan'dan ngiliz askerleri getirtiyordu. Rus iadamlar ve diplomatlar da Rus etkinliklerini artrmaya abalyorlard. ngilizler, ran'da 1864 ylnda Hindistan'la iletiim hattnn bir paras olarak ilk telgraf sistemini kurdular. 1872 ylnda da bir ngiliz irketine Reuter mtiyaz ile ran'n maden kaynaklann gelitirme, telgraf hatt ve bir banka kurma ve demiryolu ina etme haklar verildi. Karlk olarak ran gmrk gelirleri gsterildi ama ran hkmeti bu imtiyaz, hem iddetli Rus muhalefeti hem de pratik zorluklar yznden iptal etti. Ruslar'n bir baans da 1879'da Rus eitimi alm, Rus silahlanyla donanm ve ksmen Rus subaylan emrindeki Kazak Tugay' nn szde ahn muhafzlan olarak kurulmasdr. Ruslar'n Orta Asya'da ilerlemeleri Kuzey ran'daki glerini salamlatrarak gneye doru ilerlemelerinde bir s olmutur. ngilizler'e 1901'de verilen petrol imtiyaz Ruslar'n ilerlemesinde ve baansnda tek nemli istisnadr. 1905'te yalnzca ran'la snrl kalmayan tm blgede nemli olan bir deiiklik gerekleti. Rus-Japon Sava'nda Rusya'nn ar bir ekilde yenilmesi, Avrupal bir imparatorluk devletinin bir Asya milleti karsndaki ilk yenilgisi olmutur. Bu yenilgi Rusya'da nemli sorunlara neden oldu, 1905 ylnn Ekim aynda temsili ve parlamenter hkmeti ngren bir anayasa yaplmas gerekti. ran dersini almt, arlarn despotluu yenilgiye uramt. 1889 ylnda kendileri bir anayasa yapan Japonlar zaferi kazanmlard. Bu rnei izleyen Ruslar da liberal demokrasinin gcn ve etkinliini gsteriyorlard. 1905 ylnn Aralk aynda ran anayasal devrimi balad. Mcadelelerden sonra, ilk Meclis 1906 ylnn Ekim aynda, Tahran'da topland ve ahn imzalad anayasay hazrlad. Bu srada uluslararas durumda ran aleyhine deiiklikler oldu. Rus390

SAVALAR

ya ile ngiltere, Almanya'nn glenmesinden korktuklar iin, 1907 ylnn Austos aynda ran' kuzeyde Rus, gneyde ngiliz etki alanna alacak ve ortada iki devlete ak bir kuak oluturacak bir anlama yaptlar. Bunun sonrasnda ran, ah ile meclis, gericiler ile liberaller ve Rus ile ngiliz karlar arasnda bir mcadele dnemine girdi. Sava 1914 ylnda baladnda Ruslar da Kuzey ran' igale baladlar. Daha iyi koullarda balayan Osmanl 1908 anayasa devrimi, yeni bir an balangcn mjdeliyordu. Sultan Abdlha-mid'in despotluuna son verilmi, otuz yl nce rafa kaldrlm olan anayasa tekrar yrrle girmi ve zgr seimler ilan edilmiti. Birbirleriyle kucaklaan Trkler, Ermeniler, Mslmanlar, Hristiyanlar ve Museviler, yeni bir kardelik ve zgrlk ann baladn mjdeliyorlard. Trk tarihisinin 1940 ylnda yaynlanan bir kitabnda bu devrimle ilgili yle denilmitir: "Dnyada bunun gibi umut verici ve yine bunun gibi umutlarn bu kadar abuk boa kt ok az hareket olmutur."1 Jntrk Devrimi'ni ileriye doru nemli bir adm olarak gren Osmanl Hristiyanlar ile Avrupa devletleri, onun kendi planlarna mdahale etmesine izin vermediler ve tam tersine, karlmayacak bir frsat olarak grdler. Avusturya-Macaristan, Bosna ve Hersek'i ilhak etti. Bulgaristan bamszln ilan etti. 1896 Yunan-Trk Sava'nn ardndan imparatorlukta zerk stat verilmi olan Girit de Yunanistan'la birletiini ilan etti. 1909 ylnda kar devrimci bir isyan kanl bir arpmayla bastrld. talyanlar'n Trablus'a saldrmasyla 1911 ylnn Eyll aynda yeni bir savalar dizisi balad. Bu srada Msr'dan Fas'a kadar btn Kuzey Afrika kylar ngiliz ya da Fransz denetimindeydi, yalnzca iki Osmanl sanca olan Trablusgarp ve Binga-zi kalmt. mparatorluk oyununa daha sonra dahil olup hasta
391

MODERN AC

adamn topraklarnda bir kprba tutmak isteyen talya, Avrupa devletlerinden izin alarak br kara ve deniz harekt balatt. Ancak Kuzey Afrika'da beklenmedik derecede gl bir Osmanl direnii ve yerel direnile karlat. Ne var ki, ayn yln Ekim aynda daha yakn yeni bir tehditle karlaan Osmanllar bu direnie son vermek zorunda kaldlar 18 Ekim 1912 tarihinde balayan I. Balkan Sava, 30 Mays 1913 tarihinde son buldu. Bulgaristan, Srbistan ve Yunanistan gibi Balkanl mttefikler Osmanllar'dan byk topraklar elde ettiler. Arnavutluk da bamsz devletler arasna girdi. 1913 ylnn Haziran ve Temmuz aylarnda yaplan II. Balkan Sava'nda Osmanllar kaybettikleri topraklann bir blmn ve zellikle Meri rmana dek Edirne'yi geri alma ansn elde ettiler ve buras da bugnk Trkiye'nin Avrupa'daki snn oldu. Tm bu zorluklara kar byk umutlarla kurulan Jntrkler demokrasisi sarsld ve 1913 ylnn Ocak ayndaki bir darbeyle askeri bir diktatrlk baa geti. Sonraki yl, Jntrkler Merkezi Devletler tarafnda bir dnya savana kaldlar ve Osmanllar bu lmne savata geleneksel dostlar ile dmanlarn karlarnda ittifak halinde buldular. Osmanl mparatorluu'nun byk devletler arasnda yer alarak, byk bir devlet olarak yapt son sava Birinci Dnya Sava idi. ki Alman kruvazrnn eliindeki Trk sava gemileri tarafndan, 1914 ylnn Ekim ay sonunda Ruslar'in Odessa, Sivastopol ve Theodosia limanlar bombardmana tutuldu. Halife sultan tarafmdan ona ve mttefiklerine kar sava aan herkese cihad ilan edildi. ngiltere, Fransa ve Rusya balca mttefikti ve Kuzey Afrika, Orta Asya ve Hindistan'da ok byk Mslman nfuslar bulunuyordu. Trkler ve Alman mttefikleri, bu Mslman halklarn cihad arsna karlk efendilerine bakaldracaklarn dnmlerse de bu ol392

SAVALAR

mamtr. Osmanllar dou ve gney snrlarnda imparatorluk Rusyas ve mparatorluk ngilteresi'nin gleriyle kar karya kaldlar. Trkler savan balarnda baarl oldular ve 1914 ylnn Aralk aynda Dou Anadolu'da saldrya getiler. 1878 ylnda Rusya'ya balanan Kars' ve bir sreliine yine Ruslar'dan ran'n Tebriz ehrini aldlar. 1915 yl banda, Osmanl birlikleri Filistin'den Sina lne girdiler ve ngiliz igalindeki Msr'da Svey Kanal'na saldrdlar. Osmanllar'n bu baarlar ksa srd. Douda Ruslar byk bir gle kar saldrya getiler ve yerel halkn da yardmyla girdikleri Van'a bir sreliine hkim oldular. Trkler tarafndan Svey Kanal'na dzenlenen saldrlan, o srada Hindistan'dan Basra Krfezi'ne bir birlik gnderen ngilizler pskrtt. 22 Kasm 1914 tarihinde bir Osmanl liman olan Basra bir ngiliz birliince igal edildi. ncelikli amac ran'dan gelen petrol boru hattn korumak olan ngilizler, bu ilk baarlarndan sonra daha byk planlar yapmaya baladlar ve 1915 ylnda Dicle ve Frat nehirlerinde baz yerleri ele geirerek kuzeye, Badat'a doru ilerlediler. Osmanllar da bu srada bakentlerinin ok yaknnda daha tehlikeli bir saldryla karlamlard. 1915 ylnn ubat aynda anakkale blgesinde bir deniz hareka balatan ngilizler Limni adasn igal edip oray bir s haline getirdiler. Boazlar'daki Osmanl savunma hatlarn yarmay ve Karadeniz'de Ruslarla birlemeyi amalayan ngiliz ve Avustralya birlikleri ilkbahar ve yaz sresince Gelibolu yarmadasna kartma yaptlar. Ancak 1915 sonu ve 1916 banda ileri yolunda ^ giden Osmanllar, Ruslar' Van'dan karp, ngilizler'i de Irak'ta yendiler. Sonra da Svey Kanal'na ikinci bir saldrya giritiler. 1916 bandaki byk bir savata ar kayplar veren ngi393

MODERN AG

liz ve Avustralyallar Gelibolu'dan ekilerek Boazlar'dan geme giriiminden vazgetiler. Ancak sonuta mttefiklerin stn gc galip oldu. 1917 Rus Devrimi'nden sonra Dou'daki bask azalm olsa da, gneyden gelen ngilizler'i durdurmak mmkn olmad. Osmanl mparatorluu halknn byk blm, tm bu mcadele ve karklk ortamnda, etnik ve dini kimliklerini gzard ederek, devlete ballklarn korumulardr. Yalnzca Anadolu'daki Ermeniler ve Hicaz'daki Araplar arasnda bu durumun istisnalan olmutur. Ermeniler ve Araplar'n da ounluu kanunlara kar gelmeyen, bar insanlard ve erkekleri sultann ordularnda hizmet ediyorlard. Ancak bu iki grubun baz milliyeti liderleri, sava Osmanl yneminden kurtulup milli bamszl elde etme frsat olarak gryorlard. Bunun sultann dmanlan olan Avrupal devletlerin yardmyla olaca akt. Ruslar 1914 ylnda drt ve 1915 ylnda be byk Ermeni gnll birlii kurdular. Balangta Rus Ermenista-m'ndan olan bu birliklerde aralarnda asker kaa ve tannm kiiler olan Osmanl Ermenileri de bulunuyordu. Osmanl parlamentosunun eski bir Ermeni yesi birliklerden birinin komutanyd. lkedeki eitli blgelerde Ermeni gerilla eteleri faaliyete baladlar ve Ermeni halk Anadolu'da Van ve Kilikya'da Zeytun ehirleri bata olmak zere ayakland. 1915 yl ilkbahannda Ermeni isyanclar Van'n denetimini ele geirdikleri srada, ngilizler anakkale'ye girmiler, Ruslar da doudan saldryorlard. Dier bir ngiliz birlii de Badat'a doru ilerliyordu. Osmanl hkmetince, Anadolu Ermeni nfusunun srlmesine ve baka yerlerde isknna karar verildi. Blgede buna benzer sert uygulamalar daha nceki alarda da olmutur. Katolikler, Protestanlar, demiryolu iileri ve silahl kuvvetlerdeki baz Ermeni gruplar ve aileleri bu srgnn d394

SAVALAR

nda tutuldular. Anadolu'daki Ermeniler'in ounluu" ve tehlikeli blgelerle pheli gruplarn dndakiler bile, srgne ve onun lmcl sonularna dahil edildiler. Srgnlerde byk zorluklar yaand. Sava halindeki imparatorlukta insan gc eksik olduundan, yeterli asker ve jandarma bulunmad iin yerel halktan seilen gruplara srgnlere elik etme grevi verildi. Saylar kesin olmamakla birlikte yz binlerce Ermeni'nin alk, yorgunluk, hastalk ve hava koullar nedeniyle ld bilinmektedir. Yerel airetler ya da kyller, kendilerine elik etmek iin para almayan, alk eken ve disiplinsiz muhafzlarla ibirlii yapan kyller ve muhafzlar tarafndan da ok. sayda Ermeni ldrlmtr. Bu anlklan engellemek iin Osmanl merkezi hkmetinin baz abalar olmutur. Arivlerde yksek Osmanl makamlarnn Ermeniler'e kar iddetin cezalandrlmas ve engellenmesi iin telgraftan ve srgnlerde ilenen sulardan yarglanan ve hkm giyen, kimileri de lm cezasna alan bin drt yz kadar askeri mahkeme kayd bulunmaktadr. Ancak tm bu abalarn etkisi kstl olmu, Ermenilerle bir zamanki bar komular arasnda yllardr biriken etnik ve dini anlamazlklar yznden durum daha kt bir hal alma. stanbul ve zmir, srgnden bak tutulurken, ounluk Osmanl Suriye ve Mezopotamyas'na srlmtr. Osmanl ynetimine kar Arap isyan daha iyi planlama, zamanlama ve destekle yaplma. Ermeniler Mslman ounluk arasnda Trkiye'nin ortasnda yaarlarken, Arap isyan yar zerk Hicaz eyaletinde balamt. Burada neredeyse tamam Mslman olan Araplar vard. slamiyet'in en kutsal iki yeri olan Mekke ile Medine buradayd ve bir Arap hkmdar olan erif Hseyin batayd. Blge Osmanl g merkezlerinden uzakta ve Msr'daki ngilizler'e yaknd. Arap isyanclarn
395

MODERN AG

ingilizler'e sunacaklar faydal eyler vard. erif, gizli've uzun grmelerin ardndan 1917 ylnda Hicaz'n bamszln ve sonra da kendini. "Arapkir'in Kral" olarak ilan etti. Bunlar destekleyen ngiliz hkmeti, daha nce de Hseyin'e yazdklar mektuplarda ok ak olmasa da bir Arap bamszlndan sz etmiti. Mslman tebaalar zerindeki otoritelerini srdrmek isteyen ngiliz ve Franszlar iin birka bin Bedevi babozuk, dzenli ve byk ordular iinde askeri nemi tamyordu ama Trkler'e kar savaan Arap ordusu ve kutsal yerlerin koruyucusunun Osmanl sultanna ve szde cihadna kar kmas ok nemliydi. Arap isyannn zamanlamas, Osmanl ordularnn Arap eyaletlerinden ekilmesine rastlamt. Araplar'n setikleri koruyuculardan yana daha ansl olmalar belki de en nemlisiydi. Ruslar'n yapt gibi, ngilizler kendi lkelerinde bir devrimle uramyorlard ve askeri destek verebilirlerdi. Siyasi vaaderinin tutulmas farkl bir konu olsa da, en azndan Arap isyanclar Osmanl misillemesinden kurtarmlard. 1916 yl sonunda ngiliz birlikleri, Msr'dan Osmanl Filistini'ne doru ilerlerken, bir dier ngiliz birlii de Irak'a karak kuzeye doru ilerlemeyi srdrd. ngiliz gleri 1917 yl ilkbaharnda Badat' ve Filistin'de Gazze'yi aldlar. 1917 yl Aralk aynda Kuds', 1918 yl Ekim aynda da am' ele geirdiler. 29 Ekim 1918 tarihinde, gnlk n grmenin ardndan, bir Osmanl heyeti Limni Adas'nn Mondros liman aklarndaki ngiliz Agamemnon zrhlsna gitti ve sonraki gn atekes imzaland. I. Dnya Sava, ilerleyen Bat karsnda slam ordulannn ekilmeleriyle sona erdi ve resmen tarafsz olan ran yabanc askerler tarafndan igal edildi. Osmanl topraklarnda, daha nceki Krm Sava gibi, bu sonuncu sava da Avrupa ile yakn396

SAVALAR

lamay younlatrarak yaanacak deiimleri hzlandrd. Krm Sava'nm tersine, savatan yenilgiyle klm, Arap topraklar ngiliz ve Franszlar'a braklmt. Trkler, zafer kazanm devletlere yalnzca Anadolu'da meydan okuyarak verdikleri mcadelenin ardndan bamsz Trkiye Cumhuriyeti'ni kurdular. Avrupa tarihinde 1918-1939 yllar savalar aras dnem olarak adlandrlmasna karn, kimilerine gre de bu yllar, ayn savan iki aamas arasndaki uzun bir atekes yllandr. Ancak Ortadou asndan her iki aklama da yeterli deildir. Blge tarihinde bu yllarn bir ara dnem ya da bir cerrahi mdahale gibi deerlendirilmesi daha anlalr olacaktr. Bu dnem, Ortadou asndan hem iki dnya sava hem de onlarn arasndaki huzursuz ban yllandr. Ortadou'nun byk bir ksmnda drt yzyldan beri sren eski dzenin k, daha dorusu ortadan kaldrlmas bu dnemin balangc olmutur. Osmanllar kendilerinden ncekilerin almalar zerine ayakta kalabilen bir siyasi yap ve ileyen bir siyasi dzen kurmulard. Gelitirdikleri olduka iyi anlalan siyasi kltrde, yer alan her grup ve birey, durumlan-n, snrlarn, glerini, en nemlisi de ne alp vereceklerini ve kimden alp kime vereceklerini ok iyi biliyordu. Osmanl dzeni zor zamanlarda da' birok zorlua ramen ilemeye devam ediyordu. Hristiyan tebaasnn ounluunun onayn ve ballm kaybetmi olsa da, Mslman halkn ounluu meruluunu kabul etmeye devam ediyordu. Osmanl dzeni son yz yl iinde kendine gelmeye v dzelmeye balamt ama I. Dnya Sava'na girilmesi ve imparatorluun sonunun gelmesiyle bu gelime kesilmiti. XVIII. yy sonunda General Bonapart'n ordusuyla Msr'a gitmesi, Ortadou'daki olaylann seyrini etkilemi ve Avrupal b397

MODERN A

yk devletlerin karlar, eylemleri ve amalaryla kimi zaman krizler kmt. En sonunda Osmanllar'n ekilmesiyle yerlerine blgenin hkimleri olarak Batl devletler geince, imparatorluk rekabetleri de yeni ve daha dorudan bir duruma geldi. Sz konusu rekabetlerin dnemi vardr. lk dnemde, blge byk oranda ngilizler ve Franszlar'in elindeydi ve ikisi arasndaki mcadele uluslararas ilikilerin balca konusunu oluturuyordu. kinci dnemde, 19301ar ve 1940'lardaki ngi-liz-Fransz hakimiyeti nce Faist talya'dan, sonra da Nazi Al-manyas'ndan yeni tehditlerle karlat. nc dnemde, yani II. Dnya Sava'nda Almanlar ve talyanlar bertaraf edildiler. Sonrasnda da glerini kaybeden Fransa ve ngiltere hakimiyetlerini de kaybettiler. Bu gelimelerin ardndan, yeni bir mcadele daha uzaktaki yabanc devletler olan Sovyetler Birlii ile Birleik Devletler arasnda balad. Ortadou sahnesi I. Dnya Sava sona erdikten sonra, savan dumanlar ve diplomasinin sisleri yok olunca, meydana gelmi olan byk deiiklikler ortaya kt. Baz deiiklikler, Dou ve Bat Avrupa imparatorluklarnn hakimiyetindeki insanlara yeni umutlar vermiti. Rusya'daki devrim, sonrasnda da merkezi otoritenin azalmas Orta Asya ve Kafkasya tesi topraklarda liberal milliyeti Mslman rejimlerinin kurulmasna neden oldu. Gneyde ise ngiltere ve Fransa hkimiyetleri altna giren Arap halklarna nce zerklik, sonra da bamszlk vaat ediyordu. Kuzey Afrika'da milliyeti liderlerin 1918 yl Kasm aynda ilan ettii Trablus cumhuriyeti, talya tarafndan da bir sreliine tanmt. Ne var ki, ksa bir sre iinde bu umutlar hayal knklyla sonuland. Kzlordu'nun Orta Asya ve Kafkaslardaki giriimleri ve Moskova'nn denetimi tekrar ele geirmesiyle bamszlk deneyimleri son bulan bu lkelerin tm Rusya'nn yrn398

SAVALAR.

gesine yerletirildiler. Yerel hkmdarlarn deviren-Trablus-garp ve Bingazi'deki talyanlar da kendi otoritelerini hkim klarak talyan smrgeleri oldular ve 1934 ylnn Ocak aynda Libya adn aldlar. Bar anlamalar Gneybat Asya'da Araplar arasnda uyandrlan umutlar tatmin etmemi ama boa da karmamt. Verimli Hilal, ngiltere ve Fransa tarafndan nceki smrgeler yerine, yeni snrlan ve adlar olan yeni devletlere blnd ve bamszlk hazrlklan iin Milletler Cemiyeti'nden yetki alnd. Sonra da yeni devletler kendilerine uygun modellerde rejimler kurdular. nce Mezopotamya, sonra da Irak olarak bilinen doudaki devlet ngiliz Mandas altnda erif Hseyin'in olu Kral Faysal ynetiminde bir monari haline geldi. Suriye ve Levant olarak bilinen batdaki devletin kuzeyi ile ortas Fransz Mandas'na, Filistin olarak adlandrlan gneyi de ngiliz Mandas'na girdi. Manda altndaki bu iki devlet kendi ilerinde toprakla-nn bldler. Fransa birok kez denemesinin sonucunda Lbnan ve Suriye adn alan iki cumhuriyet kurdu. Blgelerini ikiye blen ngilizler ise, douda erif Hseyin'in dier olu Abdullah'n bana getii Trans-rdn adn alan bir Arap emirlii kurdu; batda Filistin adn alan rdn'n ynetimini ellerine aldlar. Arabistan'da daha-farkl bir durum vard. Gneybatdaki ngiliz kolonisi Aden ve byk blm ngiliz denetimindeki Basra Krfezi eyhlikleri hari yarmadann ounluu bamszd. Vahabi retisinin ikinci seferinde daha baarl olmas sayesinde Suud Hanedam'nn baa gelmesi, bu blgedeki en nemli gelime oldu. 19l4'te savan balad sralarda hanedann banda olan Abdlaziz ibn Suud Dou Arabistan'a kadar hkimiyetini geniletti ve Trkler'e kar ihtiya duyduu yardm iin ngilizlerle iliki kurdu. Sava bitince de fetihlerini 399

MODERN AG

srdrerek Kuzey ve Gney Arabistan'da yeni yerler ele geirdi ve bu lkelerin hkmdarlan srgne gnderdi. ngiltere'nin Dou ve Gneydou Arabistan'a ilikisinden haberdar olan Abdlaziz ibn Suud, douda bululan prensliklere ve eyhliklere kar hibir ey yapmayp yalnzca iki nemli rakibinin kald Bat ve Gneyba Arabistan'a konsantre oldu. Bu rakipler, Trkler'e kar olan Arap isyannn kahraman erif Hseyin'in Hicaz Krall ile yarmadann gneybat kesindeki Yemen maml idi. 1924 ylnda ibn Suud, Hicaz'a kar harekete geti ve 1925 sonunda Medine, Mekke ve Cidde'yi ald. Kral Hseyin olu Ali'nin baa gemesi iin tahttan ekilmiti. Ali lkeyi terk etti ve ibn Suud 8 Ocak 1926 tarihinde Hicaz Kral ve Necid Sultan ilan edildi. Kralln adnn Suudi Arabistan olarak deitirildii 1932 ylnn Eyll ayna dek ibn Suud unvann korudu. Bu gelimelerin ardndan bar sre balad. bn Suud, ran, Irak, Trkiye ve uzun tartmalann ardndan da rdn ile dostluk anlamalan yapt. 1934 ylnda Yemen ile yeni bir sava patlak verdi. bn Suud, askeri zafer kazanmalarna ramen, ngilizler'in arabuluculuuyla ban anlamas imzalamak zorvnda kald. Snrlarnda bir dzenleme elde ederken, Yemen'in bamszl da korundu. Yzlerce yldr blgedeki hakim g olma mcadelesi veren Osmanl mparatorluu ve ran, 1918 sonunda kendi bamszlklarn kaybetme riskiyle karlamlard. Yenilgiye uram olan Osmanl mparatorluu'nun bakenti igal edilmi, topraklar da zafer kazanm olan dmanlan ve uydular arasnda paylalmaya balanm. ran, szde tarafsz olduu halde, arpan devletlerin sava alan haline gelmiti. Almanlar, Trkler, Ruslar ve ngilizler, bamsz ran devletini hie sayarak ran-topraklarnda faaliyetlerini srdrmlerdi. Bat'nn
400

SAVALAR

ykselen gc karsnda, onlar iin de teki Asya ve Afrika lkelerinin kaderini paylamaktan baka kurtulu yoktu. Sonuta iki lke de bu kaderlerini farkl ekillerde deitirebilmilerdir. Bu deiim, 1919 ylnda, ileride Atatrk adn alacak olan Trk subay Mustafa Kemal'in Anadolu'daki dman igaline kar balatt ve banda bulunduu direni hareketiyle balad. artc zaferlerinin sonucunda igalcileri kovarak, zafer sahibi devletler tarafndan padiahn hkmetine zorla kabul ettirilmi ve ar artlar getirmi olan ban antlamasn iptal etti. Padiahn hkmeti yeni gce katlmay kabul etmeyince, padiahl kaldrarak cumhuriyeti ilan etti. Atatrk'n banda bulunduu cumhuriyet ile geni ve kapsaml bir modernleme ve Mslman dnyasnda benzeri grlmeyen laikleme sreci balad. ran'da da 1919 ylnda, ran'n toprak btnl ve bamszln tanyan, yan sra da etkin bir ngiliz stnl salayan ngiliz ve ran anlamas son buldu. Anlamay kanunlatrmak zere toplanan ran parlamentosundan onay kmad. Rusya'nn Kuzey ran'da Bolevik kisvesi altnda tekrar ortaya kmasyla durum daha karmak bir hal ald. ran Kazak Tugay subay Rza Han, anari dneminin ardndan 1921 ylnn ubat aynda iktidar ele geirerek bir diktatrlk kurdu. 1925 ylnda da ah tahttan indirdi ve kendini ah ilan ederek iktidarn glendirdi. Sonralar Pehlevi adn alan Rza ah'n, hanedan, ran slam Devrimi ile yklana dek 1979 ylna kadar devam etti. Rza ah da Atatrk'n yapt gibi modernleme ve merkezileme politikas uygulad. Ancak Atatrk'n yapt gibi din ile devlet ilikisini ayrmay denemedi. Ortadou'daki yalnzca blgede ayakta kalan bamsz Mslman devletler olmutu. Bir sre salam grnen ngiliz ve Fransz egemenliini, yalnzca iki devlet arasndaki mca401

MODERN AG

deleler tehdit etti. Ne var ki, bu devletlerin Ortadou'da egemenlik kurma istekleri iki dnya sava arasnda azalmaya balamt. Ekonomik olarak gsz olmalar ve isteksizlikleri nedeniyle, kendilerinden nce imparatorluk kuranlarn sahip olduklar irade gcne sahip deillerdi. Her iki devletin artan kararszl, tebaa halklarnda yeni bir isyan ruhunun ortaya kmasna yol at. Yzyln balarnda Rusya'y yenerek anayasal demokrasi ile snai modernlemenin canlandrc zelliklerine sahip olduunu gsteren Japonya'dan sonra, Trkler de galiplerin dayatt anlamalardan kurtularak milliyetiliin faydalarn grmlerdi. Asya ve Afrika'da ilk baarl milliyeti devrimi kazanan Mustafa Kemal komutasndaki Trk ordularnn zaferi ve galip mttefiklerin karsndaki baarlan, Bat karsnda onlarn silahlaryla zafer kazanmann yolunu ilk kez gren Mslman ve dier halklar iin yeni bir umut olmutu. slami Osmanl mparatorluu'ndan sonra, Modernleen Trkiye Cumhuriyeti de, bir sreliine slam dnyasna yol gstermi oldu ama byle bir niyeti olmayan Atatrk'n devlet ile dini birbirinden ayrarak hukuk ile devleti laikletirmesi ve de sklkla Trkiye'yi Avrupa'nn bir paras haline getirme amacndan sz etmesi, balangta onun zaferlerini alklayan Mslmanlar'n dmanln kazandrd. Arap lkelerin neredeyse tmnde, yeni efendilere kar iddet hareketleri ba gsterdi. Dorudan ynetim gibi basit bir politikann yrmeyecei anlalarak, bunun yerine manda kuran devletler amalarna Arap hkmetleri eliyle dolayl olarak ulamak istediler. Bylece de onlara bir lde bamszlk tandlar. Bununla birlikte kendilerinin ayrcalkl durumlarn ve milli topraklarda silahl kuvvet bulundurma haklarn gvenceye alacak antlamalar yaptlar. Ancak bu politika baarl olmad. Mandater devletlerce mil402

SAVALAR

liyeti isteklere verilen dnler ok kk ve ge oldu. Ant lamalar aktif siyasi destei olmayan hkmetler tarafndan ya k da ortak bir d tehdide kar yapld. Habeistan'n talya tara fndan istila edilmesi, ngiltere ve Msr' tehdit etmeye balad nda 1936 ylnda yaplan ngiliz ve Msr Antlamas da by le bir antlamayd. Bir takm milliyeti hareketlerle Araplar'n' hayalknklklan kendini gsterdi. Mcadeleleri uzun, zorlu ve en azndan siyasi amalarna ulamalarnda baarl olmutu. Ksa bir sre sonra Msr ile Irak resmen bamsz oldular, birindeki himaye, dierindeki manda rejimi son buldu. te yandan, Irak'ta Kraliyet Hava Kuvvetleri sleri ve Msr'da kanal blgesinde ile dier yerlerde askeri slerle ngiliz varl srd. Yabanc glerin ekilmesi ve eit olmayan antlamalann iptal edilmesi konusunda resmi bamszl gerek bamszla dntrecek milliyeti abalar devam etti. Manda sistemi, Levant devletlerinde daha uzun sre devam etti. Franszlar, Suriye ve Lbnan'da kalrken, ngilizler de, rdn emirine biraz daha fazla zerklik vererek Filistin'de dorudan ynetimi srdrdler. ki blgede de durumu karmak hale getiren eyler vard. Lbnan, Osmanl mparatorluu'nun Asya'daki kalntlar zerinde kurulan yeni Ortadou devletleri arasnda zel bir konuma sahipti. Lbnan tekilerin tersine, yeni kurulmu bir devlet deildi ve Osmanl hakimiyetindeki yzlerce yl, genellikle byk zorluklarla yerleen ayn bir zerklik geleneine sahipti. Franszlar, da ve evresindeki zgn Lbnan topraklarna ekledikleri blgelerle "Byk Lbnan" kurmulard. Bu ana blgede genellikle Snni olmayan Mslmanlar ve Hristiyanlar" yaard ve bu blge uzun zamandr Osmanl dnyasnda sosyal, entelektel ve bir lde siyasi bamszln sma duru403

MODERN AG

mundayd. Hristiyan iftiler, Beyrut'un kuzeyindeki blgelerde o zaman tm Ortadou'da tek bamsz toprak sahipleri toplumunu oluturmulard. XIX. yy'da da gelien Hristiyan burjuvazisi Beyrut ehri ve liman etrafnda yerlemiti. Yetenek ve enerjileriyle Arap canlanmasna ok nemli entelektel, siyasi ve ekonomik katklar olmutu. Tekrar canlanan Mslman milliyetilii, Hristiyanlar' rn etkisini nemli derecede azaltmasna ramen, Lbnan bir sre daha Arap dnyasndaki kltrel ve dini oulculukla siyasi ve ekonomik zgrln tek merkezi olarak benzeri olmayan grevini srdrmtr. Arap-slam dnyasnn tek istisnas olan Lbnan'daki Hristiyan kalesinden baka, gneyde daha nemli bir istisna ortaya kmaya balyordu. Antik alardan itibaren Filistin'de bulunan Museviler, Roma dneminin sonu geldiinde artk nfusun ounluu durumunda deillerdi. Musevi nfus, gler ve dini esinlenmelerle desteklenmeye allyordu. XLX. yy'n son eyreinde Dou Avrupa'dan gelen gen Museviler durumu deitirdiler. Bu Museviler, nce Avrupa, sonra da Ortadou'da reddedililerine ve grdkleri zulme kar gelien ve bir lde Musevi dini geleneinden, bir lde de yeni milliyeti akmlarnn Musevi biiminden doan Siyonist akmn ncleriydi. Gelecekte bu akm devam ettirenlerin kurduklar yerleim birimleri srail devleti olacakt. Genlerin ve yallarn oluturduu Musevi toplumu Birinci Dnya Sava sonunda epeyce bymt. Siyonist giriimi, 1917 ylnn Kasm aynda Balfour Deklarasyonumla ngiliz hkmeti tarafndan resmen tannd. "Museviler'in milli vatannn kurulmas" projesine devlet destei vaat edildi ve bu konudaki hkmler ngiltere'nin Filistin'i ynettii Milletler Cemiyeti mandasna geirildi. Araplar'n ngiliz mandasna ve Musevi varlna-kar mcadeleleri bu vaadin verilmesi ve gerekleti404

SAVALAR

rilmesiyle zel konuma geldi. 1930'lardan sonra Ortadou'daki Bat'nn hkimiyetinde yeni bir tehdit ortaya kt. Bu tehdidin kayna isyan eden halk deil, imparatorluk gcnn iki yeni rakibi Faist talya ile Nazi Almanya idi. 1930'larda blgede liberal ve anayasal kurumlarn bir dnem sahip olduklar ekicilik etkisini yitirmeye balad. Aslnda bunlann iyi ilememesi artc deildi. nk bu kurumlar, kk bir Batllam sekinler grubu olarak kalmlar ve toplumda bir btn olarak gerek bir destek bulamamlard. Ayrca gerek kavram olarak gerekse de grnte hibir etkileri yoktu. Gemii canlandramadklan gibi, gnn gereklerine de yant olamyorlar ve gelecee dair bir umut veremiyorlard. Daha kts de, artk ok sayda Arap tarafndan Bat Avrupa'daki nefret edilen imparatorluk gleri gibi grlyorlard. Farkl bir alternatif sunan talya ile Almanya, yakn bir gemite birok kk devleti zorla zgrletirip birletirerek birlik salamlard. Onlar, durumlarnn ve zmlerinin benzer koullarda olduunu dnenlerin liderleri iin esin kayna ve rnek olmulard. En nemlisi de, siyasi, stratejik ve ideolojik olarak ngiltere, Fransa ve Filistin'de artmaya devam eden Musevi varlnn hasmlar olmalanyd. Hitler baa gekten sonra, 1933 ylnda ngilizlerin Kuds Mfts olarak atadklar Hac Emin el-Hseyni, Alman konsolosuna desteini bildirmi ve yardm teklifinde bulunmutu. Hac Emin el-Hseyni, ngilizler ve Musevilerle yllarca sren mcadeleden sonra Filistin'den ayrlarak Beyrut, Badat ve Tahran'a gittikten sonra 1941 ylnda Berlin'e ulat. 1941 ylnn Nisan aynda Raid Ali el-Geylani adl Irakl bir siyasetinin askerin de desteini alarak iktidar ele geirerek Mihver lkeler yanls bir rejim kurduu Badat, mftnn en nemli dura
405

MODERN AG

olmutu. Vichy hkmetinin denetiminde bulunan Suriye'den az da olsa yardm almt ama Mihver glerinin kurtaramayaca uzaklkta olduu iin rejimi ngilizler ve ngiliz ynetimindeki birliklerce devrilmiti. Raid Ali rejimine destek amacyla Suriye'de, gelecekte Baas partisi olacak ve rakip kollan Suriye'yi de Irak' da ynetecek olan bir komite kuruldu. Raid Ali kaarak Berlin'de Kuds Mfts ile bulutu. Sava yllannda Mihver devletlerine destekleri ya da onlara sempatileri olan baz kiiler ileride nl kiiler olmulardr. Nasr, Almanya'ya sempatisini ve Alman yenilgisiyle yaad hayalknkln ifade etmitir. Enver Sedat, Almanya iin gnll casusluk yaptm belirtmitir. Raid Ali bile Saddam Hseyin'in Ira'nda kahraman olarak grlmtr. Nazi davasna gre aa rktan bir halka Nazi rkl ekici gelemezdi. Nazi propagandas Sami rk aleyhtarl yerine, Musevi aleyhtar olduu iin destek grebilirdi. te yandan Museviler, Almanya'da Naziler ve baka yerlerde onlarn taklitilerinin zulmleri yznden Filistin'e gmek zorunda kalyor ve orada Musevi toplumu gleniyordu. Naziler yalnzca bu ge neden olmakla kalmadlar, ngilizler Araplar'in iyi-niyetini kazanabilmek iin Filistin'e girite snrlamalar getirirken, Naziler sava balayana dek bunu tevik edip kolaylatrmlard. Yine de ok sayda Arap, Museviler'i Filistin'den uzak tutmaya alan ngilizler yerine, onlar oraya gnderen Almanlar' tutmulardr. Mihver devletleri olanlardan farkl ekillerde fayda salamaya ugraular. lk nce Faist talya, sonra da Nazi Almanya Arap dnyasndaki geni apl propagandalaryla siyasi dnr ve eylemci yeni nesili etkilediler. zellikle de Naziler, Museviler'e kar nefreti krkleyerek kendilerinin yarattklar sorunu smrmeyi- baardlar.
406

SAVALAR

Mihverlere dn aslnda bir tr nlemdi. Savan" balangcnda, zellikle de 1940-1941'de, Fransa'nn dmesiyle Rusya'nn igali arasnda ngiltere tek basnayken Mihver zaferikanlmaz grnyordu. Artk Ortadou'da balarndaki imparatorluk devletlerine ballk ve sadakat duyan kii says ok azalmt. Irak'n Nuri Said'i, Msr'n Nahas Paas ve Arabistan'n ibn Suud'u gibi Ban dostlar olduklar iin vg (ya da yergi) alan kiiler bile Berlin'le iliki kurmaya uramlardr. Aldklan ok saydaki yardm teklifini kabul etmeyen Naziler bu konuda baarl olamadlar. Mihverler asndan destek ksmen ideolojik olmasna karn, "dmanmn dman benim dostumdur" ilkesi geerliliini koruyordu. Bat'nn amansz dmanlar olmalar Mihverlerin en ekici yanlaryd. leride ok daha farkl bir g olan Sovyetler Birlii de ayn nedenle, hatta ayn kiilerden destek alacakt. II. Dnya Sava'nda iki taraf Ortadou'daki destekilerine hayal krkl yaatrken, onlar da kendilerini hayal krklna urattlar. ki tarafa da az da olsa askeri yardm oldu. Raid Ali'nin devrilmesinde ve Ortadou'da Mttefik dzenin devam etmesinde rdn'n Arap Lejyonu'nun nemli bir rol olmutur. Almanlar'in "Dou Lejyonlan" adyla topladklar Fransz Kuzey Afrikallar, ngiliz Hintlileri, Orta Asya ve Kafkasya cumhuriyetlerinden Kzlordu askerleri gibi Mttefik sava tutsaklarndan oluan gnll gler olmutu. Bu glere bu halklann Almanya'nn igalindeki Avrupa.'da yaayanlarndan gnlller de katlmlardr ama bu katlm ciddi bir boyutta ve sayda olmamtr. Londra'nn pimanlna karn Filistin'de oluturulan bir Musevi Tugay, Kuzey Afrika ve talya seferlerinde rol almakla birlikte askeri adan nemli olmamtr. Ortadou lkelerinin Mttefik davasna en nemli katklar toprak, kaynak ve tesislerinin kullanlmas olmutur. Bu da l407

MODERN AG

kelerin ounluunda, manda ve himaye artlarnda oluturulan askeri garnizonlar ile olanakl olmutur. Tarafsz ran'da da 1941 ylnda ayn anda ngiliz ve Rus birliklerinin ran topraklarna girmeleriyle salanmtr. Savan sonuna dek tarafszln koruyan yalnzca Trkiye olmutur. Trk hkmeti, galip devletlerin yamnda yer alabilmek iin ancak son haftalarda sava ilan etmitir. Bu durum, bir Trk devlet adam tarafndan u ekilde ifade edilmitir: "Biz, yemek listesinde deil, konuk listesinde bulunmak istedik." Durum Ortadou halklar ve hkmetleri asndan hsranla son buldu. Almanlar Arap yandalarn hayal krklna urattlar. Aslnda Naziler Avrupa'y hedef alm olduklarndan Ortadou ile gerekten ilgilenmiyorlard. Avrupal dostla-n olan Faist talya'y, Vichy Fransas'n ve 1939 ylnn Aus-tos'undan 1941 ylnn Haziran'na dek Sovyetler Birlii'ni tatmin etmek iin Ortadou'da koruduklar devletleri gzden karabilirlerdi. Mttefik kuvvetleri bamszlk ve ekilme szlerine ramen sava bittii zaman halen Arap lkelerinde bulunuyorlard. Kuzey Afrika gibi bu lkelerden bazlar halen smrge ynetimindeydiler. Filistin'deki Museviler bile, ngiliz makamlarnn, savan ncesinde ve sonrasnda Avrupa'da kalan Museviler'in Filistin'e gitmelerini engellemeye altklar iin yneticilerine yabanclamlard. Musevi rgtleri'nin, Londra ve Washington'dan Auschwitz'teki lm kamplarn bombalamalarn istemeleri ve Berlin'deki Mftlk'n de Alman hkmetinin Tel Aviv'i bombalamasn istemesi olmak zere sava srasnda savaan taraflara srekli olarak istekte bulunulmutu. Bu istekler kabul edilmemiti ama bu ne bir tarafn kt ne de dier tarafn iyi niyetiyle olmamt. Her ikisinin kabul edilmeme nedeni de ay408

SAVALAR

nydi: Bunlarm askeri bir amac olamayaca ve savan kazanlmasna katk salamayaca iin getirecei riske ve masrafa demeyecekti. Sonu olarak, 1939-1945 arasndaki sava yllan Ortadou'daki her iki taraf asndan da tatmin edici olmad. Mihver devleerin byk abalarna ve davalanna duyulan byk sempatiye karn tepki ok yetersizdi. Vichy hkmetinin igali altndaki Suriye'de birka tesis ile 1941 ylnda Irak'taki Mihver yanls darbe, Almanlar'm tek kazanmlan oldu ama her ikisi de uzun srmedi. ngilizler'in Arap milliyetiliinin dostluunu kazanma giriiminin sonucu daha da kt oldu. Muazzam askeri varlklarna ramen Mttefikler ancak hogrsz bir tarafszlk elde ettiler. Msr'n nce talyanlar'a, sonra da Almanlar'a kar savunulmas ngiltere'ye ve imparatorluk glerine, Kuzey Afrika'nn kurtarl da Amerikallar'a braklmt. Bu byk sava, ilkindeki gibi, yine hzl ve uzun vadeli deiikliklere yol at. Mttefik ve Mihver propagandaclar milliyeti hareketlerin tevik edilmesi konusunda yaryorlard. Arap topraklarnda kamp kurup savaan Mttefik ve Mihver ordular, yanlarnda modem savan ayrlmaz paralan olan kaygy ve allmam bir yaam da getirmilerdi. Artk ok sayda Arap devleti az ya da ok oranda bamszlk elde etmi ve d siyasetlerini uygulamaya balamt. 1945 ylnda kurulan Arap Birlii, Ortadou'nun egemen Arap devletlerinin tmn ortak siyasi amalar iin bir araya getirmiti. Balangta ngilizler tarafndan desteklenen bu proje, ok gemeden onlardan kurtularak yelerinin zaman zaman atan amalarna uygun ekilde gelimiti. Petroln bulunmas, karlmas ve kullanlmas, bu yzylda blgedeki en nemli deiikliklerinden biri olmutur ve Ortadou'nun Rusya ynetimindeki yerlerinde balamtr. 1842
409

MODERN AG

ylnda Apsheron yarmadasnda ilk petrol sondaj yaplmtr. Rus Azerbaycan'nda petrol sanayiinin gelimesi ile Pennsylva-nia'daki Amerikan petrolnn gelimesi yaklak olarak aym zamanda olmutur. 1863 ylnda Bak'de ilk rafineri ina edilmitir. 18771878 yllannda Apsheron petrol blgesinden Bak'ye ilk petrol hatt denmitir. Rus Devrimi yaklarken Rusya'nn petrolnn yzde doksan bei Baku petrol yataklarndan salanyordu. Avrupal ve Amerikal iadamlan, henz bamsz olan ran ve Osmanl topraklarnda ayrcalk kazanmak zere ilk giriimlere balamlard. XX. yy'rn balarnda ran ah, aslnda Yeni Zelandal olan bir ngiz iadam William Knox D'Arcy'ye ilk nemli ayrcal tand. Sonra da D'Arcy'nin ayrcal AngloIranian Oil Company tarafndan alnd. Bu, ou ngiliz, Fransz, Hollandal ve Amerikan olan imtiyaz irkederinin imtiyaz hakkm deyerek Ortadou petroln kartmalarnn ilk rnei olmutur. Sonralar da srasyla ran, Irak, Arabistan ve baka yerlerde yeni byk petrol yataklar bulundu. Bylece Ortadou petrol reten balca blgelerden biri oldu. Ortadou lkeleri bu yeni gelimeyle eitli ekillerde etkilendi. Kara ulam, iten yanmal motorun kullanlmaya balamasyla kolaylat. nceki yzyllarda hayal bile edilemeyecek hzda, byk merkezleri birbirine balamak, insanlar, rnleri, basl malzemeyi ve dnceleri tamak artk olanaklyd. Araba, kamyon ve otobsn, at, eek ve devenin yerini almas; matbaa, gazete, sinema, radyo ve televizyon gibi Batl iletiim aralarnn yaygnlamas ve hzl ekonomik gelime ile ok uzun menzilli toplumsal bir deiim balad. Franszlarn ve ngilizler'in Ortadou'dan ne umup ne bulduklar merak edilebilir. Artk kabul edilen gerek udur ki iki devletin de blgeye gidip orada yirmi be yl kalmasnn en nemli iedeni stratejik, blgenin askeri tehlikesi ile potansiye-

410

SAVALAR

li olmutur. Bu stratejik amacn kapsam, bir tampon,, -bir kavak, iletiimde bir merkez noktas, bir s olarak Ortadou eklinde sunulmutur. Blgeye bakalarnn girmesini engellemek stratejik amalardan biriydi ve eer Batl gler onlan kovmak iin orada olmasalard bakalarnn oraya gireceklerinden emindiler. Franszlar ve ngilizler iin ok nemli dier bir konu da daha zengin imparatorluk topraklarn gvence altnda tutmakt. Hindistan konusunda ngilizler, Kuzey Afrika konusunda da Franszlar endieleniyorlard. ki devlet de bu topraklarn Mslman Ortadou'dan kabilecek istikrar bozucu glere kar korumaya gerek duyuyorlar, buna engel olmak iin de, Ortadou halklarnn ve lkelerinin imparatorluk kontrolnde ya da hi olmazsa denetiminde olmas gerektiini dnyorlard. phesiz daha baka unsurlar da sz konusuydu. O dnemde Fransz varlndan yana olanlar, Fransa'nn kltrel ve dini misyonuna, Hristiyan, zellikle de Katolik aznlklarn korunmasna ve Fransz kltrnn yaygnlatrlmasn desteklemilerdir. Benzer dnceler ngilizler tarafndan da destek bulmutur. Zamannda geerli olan emperyalizm yorumunun tersine ekonomik nedenlerin ok nemi olmad gibi fazla bir ekonomik beklenti de yoktu. Tam tersine, ngilizler de, Franszlar da stratejik ve siyasi amalarna ulaabilmenin yksek maliyetleriyle ok uramlardr. ki devlet de maliyeti olabildiince dk tutmaya gayret etmilerdir. nemli bir unsur olarak olduka ge ortaya kan petroln ileride kazanaca nem bilinmiyordu. Savalar aras dnemde petrole kar ilgi ekonomik olduu kadar stratejikti. Franszlar'n ve ngilizler'in Ortadou'daki durumlarnda birtakm hatalar olmutu. Glerini devam ettirmek iin yapma411

MODERN AG

lan gereken masraftan kanyorlar, muhalefete kar koymak iin de g kullanmak istemiyorlard. Hem Fransa'da, hem de ngiltere'de bir kararszlk, duraklama ve gszlk sz konusuydu. Giriimin masrafa ve abaya deip demeyecei en banda tartma konusu olmutu. Rivayete gre, Churchill Ortadou'yu olduu gibi Trkler'e geri vermenin daha iyi olacan sylemitir; herhalde bu hediye Trkiye Cumhuriyeti tarafndan asla kabul edilmezdi. Franszlar'n ve ngilizler'in Ortadou'daki konumu nemini kaybederken, dier taraftan blge, halen imparatorluk havasnn agzllk, acmaszlk ve kendini beenme ruh halini tayan milletler ve rejimlerden oluan dier dman glerin tehdidindeydi. Bu unsurlar iki devlet arasnda yorgunluk, doygunluk ve kendinden phelenme duamunu ortaya karmt. Bir sreliine her ikisi de birbirleri iin oluturduklar tehdidin farkna varmlard. Her ikisi de hem blgedeki hkimiyetlerine son vermek isteyen glerden ya da dardan onlarn yerini almak isteyenlerden gelen ok daha byk tehditlere, hem de birbirlerine kar kararsz ve gsz davrandlar. Kavga ve didimelerin sreklilii de Franszlar'n ve ngilizler'in konumunun zayflamasna neden olmutu. Bu durum, Franszlar ve ngilizler ve dierlerine kar; Franszlar ve ngilizler birbirlerine kar; Franszlar ve ngilizler kendi kendilerine olmak zere pek ok dzeyde ve pek ok ekilde yaanyordu. Bugn karar verme sreci olarak adlandnlan durum, yerel makamlarla merkezi hkmetler arasnda, toplumsal kkenler, atan karlar ve amalarla blnm brokratik fraksiyonlar arasnda, eitli servisler ve daireler arasmda srarl ve saysz atmalarla saptrlyor ve gecikiyordu. Ortadou'ya bir yap ve koruyucu bir perde salayan Osmanl mparatorluu, blgeyi dardan gelecek tehlikelere kar412 '

SAVALAR

korumutu. Artk bu koullar ortadan kalkmt. Osmanl sisteminin ve yapsnn yerini sonu olarak tm yklp yok olan yenileri almt. Koruyucu perde yine var olsa da, Avrupal devletlerin salad koruma ancak birbirleri iin olduundan, Ortadou lkelerinin halklarnn ouna pek de fayda salamyordu. Bu dnemin bilanosu, bir taraftaki Franszlar ve ngilizler iin ve dier taraftaki Ortadou halklar iin ne olmutu? Ortadou'daki Fransz ve ngiliz glerinin hakim olduu dnem, modern tarihin en byk zaferlerinden birinden hemen sonra sona erene dek ne baarmt? Batl devletler ya da Ortadou ve halklan asndan sonular bir deer tayor muydu? En olumlu sonular, byk olaslkla o dnemde en az nem tayan hedefler olan ekonomik ve pratik hedeflerle ilgili olmutu. phesiz Ortadou halknn ounluu asndan 1939 ylndaki yaam, 1918 ylndan ve hatta 1914 ylndan ok daha iyi olmutur. Nfusun tamamnn olmasa da ounluun yaam standard ykselmiti. Konfor artm ve yaygnlam, yaam sresi eskisine gre uzam, yeni bir altyap kurulmu ve her eit genel hizmet salanmt. ngiliz Hindistan veya Fransz Kuzey Afrikas gibi imparatorluk ynetiminin dorudan bulunduu yerlere oranla bu yararlar Ortadou'da daha az olmutu. Ortadoulular emperyalizmin kt yanlan altnda yaadklar ve nemli avantajlarnn ok azndan faydalanabildikleri iin ansszdlar. ok az da olsa faydalandktan bu avantajlar nemli olmutu. Birok adan blge halklannn durumu 1939 ylnda aka grnr ekilde iyilemiti. Ortadoulularn kazand ok nemli bir fayda da Lbnan ve Msr dnda pek bilinmeyen ngilizce ve Franszca dilleri olmutu. Modern dnyaya, onun kltrne ve bilimine bu diller
413

MODERN AG

sayesinde eriebilmilerdi. Blge halklar asndan Bat bilimi, baka bir deyile modern bilim nemli bir kazan olmutu. Bat kltr ve toplumsal sonulannn etkileri ok daha farkl olmu, kimileri tarafndan hevesle karlanrken, kimileri tarafndan da pheyle karlanm, kimilerince de lanet olarak grlmtr. Ortadou, Fransz ve ngiliz hkimiyeti ile liberal ekonomi ve siyasi zgrlk dnemi yaamr. Ancak zgrlk snrlyd ve zaman zaman kaldnlrd. Yine de tm snrlamalara ve iptallere ramen, ncesinde hi rastlanmam, sonrasnda da rastlanmayacak denli geni kapsamlyd. Artk Bat tarz kurumlarn ounluu yok olmu, terk edilmi, hatta sulanmlardr. Ortadou'da liberal dncelere ve uygulamalara kar tekrar bir ilgi domaya balamtr ve bu deiim blgenin baz lkelerinde daha uygun bir zemin bulabilir. Fransz ve ngiliz hkimiyetinin, ncelikle Batl devletler, sonu olarak da Ortadoulular asndan en olumlu sonucu, Ortadou'nun II. Dnya Sava'ndaki rolnden de anlalaca zere, istenen stratejik hedefe ulalmasdr. Ortadou'nun Mihver devletlere kar savata s ve destek kurumlar salamas, Bat iin en nemli hizmeti olmutur. Buna karlk olarak onu Mihver devletlerin dorudan hkimiyetinden kurtarmalar da Bat'nm Ortadou'ya en nemli hizmeti olmutur.

414

19. BLM

ZGRLKLER
1945'te Mttefiklerin kazandklar zafer ve Mihver devletlerin aldklar yenilgi dnyaya hemen bar getirmemitir. Dou ve Orta Avrupa'da Sovyet mparatorluu'nun ilerlemesi, Asya ve Afrika'da Batl smrge imparatorluklarnn gerilemesi bu blgelerde nemli sorunlara yol amtr. Kaybedilen ve kazanlan bamszlk, eski nefretlerin canlanmasna ve yenilerin ortaya kmasna neden olmu ve milyonlarca kiiyi mlteci durumuna getirmitir. Ortadou da sava sonras ve imparatorluk sonras karklklardan nasibini almtr. Blge ban, sklkla ieriden ve zaman zaman da dardan dmanlarla mcadelelerle huzursuz olmu ve kesintiye uramtr. Ortadou'daki skntlar, Sovyetlerin Orta ve Dou Avrupa'daki hkimiyetinden ya da ngiliz ynetiminin Gney ve Gneydou Asya'y terk ederken yaananlar kadar zarar verici ve youn olmamtr. Ortadou sorunlar, byk boyutta olmasa da siyasi ve diplomatik zmleri bakmndan youn ve zor olmutur. Ortadou'da da eski smrgeler dnyasndaki baka yerlerde olduu gibi, halkn bir sreliine ilgilendii tek konu bamszlk olmutu. I. Dnya Sava'nn ardndan, Trkiye, ran ve Afganistan olmak zere blgenin lkesi tam bamszlklarn kazanm ve bu konuda da uzun sreli deneyimleri olmutu. Bunlara iki sava aras dnemde drt Arap devleti, Suudi Arabistan, Yemen, Irak ve Msr katlmtr. Suudi Arabistan ve Yemen'in bamszl kuramsal olduu kadar uygulamada da sz konu-

415

MODERN AG

suydu, ancak- Irak ve Msr, eit olmayan antlamalarla diplomatik olarak ve ngiliz glerinin ve slerinin varlyla askeri olarak eski hkmdarlarna bal durumdaydlar. Suriye ve Lbnan da Fransa zorunlu olarak Levant' terk ettikten sonra bamsz Arap devletlerine katlmtr. 1945 ylnn Mart aynda, Suudi Arabistan, Msr, Irak, Suriye, Lbnan, Yemen ve prensipte halen ngiliz mandasnda olan Filistin blgesinin bir paras durumundaki Trans-rdn tarafndan Arap Devletleri Birlii kuruldu. Trans-rdn, 1946 ylnn Mart aynda bamszln kazanarak rdn adn ald. Antlamalar iptal ederek ve yabanc varlna son vererek szde bamszlklarm gerek bamszlk yapmak bu devletlerin ilk hedefiydi. Batl imparatorluklarn topraklarndan ekilmesinden sonra, 1950'li yllarn banda tam bamszlk sreci tamamland. Yine bu dnemde Arap dnyasnn geri kalannda da bu sre yaylmt. 1951 ylnda Libya, 1956 ylnda Sudan, Tunus ve Fas, I960 ylnda Moritanya I960, 1961 ylnda Kuveyt 1961, 1962 ylnda Cezayir, 1967 ylnda Gney Yemen (Eski Aden kolonisi), 1971 ylnda Krfez Emirlikleri bamszlklarn kazandlar. Gney Yemen ve Cezayir bata olmak zere, bamszlklarna zorlu ve uzun bir mcadeleyle kavuanlar da oldu. Dierleri de bamszlklarn ounlukla ban yollarla, zaman zaman da anlamalarla yaplan sk pazarlklarla kazandlar. Filistin mandas son bulduktan sonra 1948 ylnda kurulan srail dnda, savatan sonraki dnemde bamszln elde eden yeni devletlerin tm Arap devletleriydi. 1990l yllarn balarnda durumda dramatik bir deiiklik oldu. XIX. yy'da arlarn ele geirdikleri ve XX. yy'da Sovyetlerin elindeki Kafkas ve Orta Asya lkeleri, Sovyetler Birlii'nin 1991 ylnda da416

ZGRLKLER

lmasyla, hi beklemedikleri bir bamszla kavutular. Tm bu lkeler, tarihsel srete Ortadou'nun paras ya da Ortadou'ya baml olmulard. Bu lkelerden Grcistan ve Ermenistan Hristiyan'd ama yzyllarca Trk ya da ran Mslman imparatorluklarna tabi olmulard. Azerbaycan ve be Orta Asya cumhuriyeti olan dierlerindeki hkim din slamiyet'ti; Farsa ve Trke'ye yakn diller konuuyorlard. Bunlar, Ortadou'daki gney komularna tarihi, dini ve kltrel saysz ba ile balydlar. lerinden Tacikistan hem dili hem de kltryle bir Pers lkesiydi. Kazakistan, zbekistan, Krgzistan ve Trkmenistan olmak zere dier drd Trke ile akraba dilleri konuuyorlard. Kazaka'nn hari, bu diller arasnda, Irak'tan Fas'a kadar konuulan Arap lehelerinden daha fazla bir fark bulunmuyordu ama Araplar'n tersine, Trklerin ortak bir yazl dilleri yoktu. ok uzun zamandr Ortadou'ya hkim olan ve politikasn belirleyen Arap dnyasna paralel bir Trk devletleri dnyas pek ok ey vaat eden yeni bir gelimeydi. Ancak yeni devletlerin eski deneyimleri onlan milli ve kiisel zgrle pek hazrlamamt. Sovyetler Birlii'nin dalmasna ramen, yeni Rus devleti bu cumhuriyetlerle ilgilenmi ve oralarda Rus varln devam ettirmek istemiti. Trk dnyasnn, bir sre nce Arap dnyasnn yaad eski imparatorluk efendilerinden kurtulma deneyimlerini yeniden yaamak zere olduu grlmtr. Ne var ki egemen bamszln elde edilmesi blgedeki siyasi skntlara son verememiti. Eski atmalar srerken, i, blgesel ve uluslararas dzeylerde yeni atmalar kmtr. Arap dnyasndaki yeni bamsz milletlerden Fas ve Msr gibi ayn bir kimlie sahip eski ve srekli bir tarihsel varlklan olanlarn says ok azd; ounluu gerek lke gerek de rejim olarak yeni yaratlmlard. Suudi Arabistan, farkl airet ve blge
417

MODERN AG

gruplarnn fetihleriyle bir araya geldii halde, homojenlik gibi bir stnle sahipti. Tamam Arap, tamam Mslman ve dou blgesi hari tamam Snni idi. Yeni devletlerden pek ou byle bir avantaja sahip deillerdi. rekabetler ve nefretlerle paralanmlard ve bu rekabetlerin isyan, devrim ya da i sava adn alan silahl atmalara dnt de oluyordu. Yerel ve blgesel, mezhepi ve dinci, aireti ve etnik bu rakip gruplar ile bazen de ayn grubun iindeki rakip fraksiyonlar arasnda gerekleen en ykc ve uzun olan mcadele Lbnan'da olmutur. Yabanc devletlerin katklanyla bu mcadeleler ok daha karmak duruma gelmi ve uzamtr. 1958, 1975-1976 ve 1983-1991 yllarndaki Lbnan i savalar da bu ekilde gereklemitir. Gney Arabistan da srekli atmann olduu bir blgedir. 1962 ylnda Msr'n destekledii devrimci bir hareketle mam'n geleneksel ynetimi devrilmi ve yerine bir cumhuriyet kurulmutur. Suudi Arabistan ve Msr gibi d devletlerin ve lkedeki kralc ve cumhuriyeti gruplarn mcadeleleri daha uzun sre devam etmitir. Eski imamlk ile merkezinde Aden olan eski ngiliz topraklannn birlemesiyle 1990 ylnda kurulan Birleik Yemen, 1994 ylnda gneyi ile kuzeyi arasndaki i savala tekrar sarslmtr. 1965-1975 yllar arasnda paras olduu Umman Sultanlndan ayrlmak isteyen Dofar'daki uzun sreli atmaya Yemenliler de katlmlardr, ahm gnderdii bir ran birliinin yardmyla bastrlan bu ayrlk Do-far isyan, o dnemde Sovyetler Birlii'ne ok yakn bir mark-sist devlet olan Gney Yemen de dahil olduu iin ok byk nem tayordu. Ortadou lkeleri arasnda hkmetlerin muhalif aznlklar ve blgeleri bastrmak zere g kullandklan baka lkeler de vardr.-Trkiye ve Irak, Krt aznlklar arasndaki tatminsizlikler
418

ZGRLKLER

ve zaman zaman da ayaklanmalarla karlamt. Irak", aslnda lkenin tamamnda ounluk olan orta ve gney blgelerdeki ii nfusa kar askeri hareketle karlk vermitir. Sudan'n Arapa konuulan Mslman kuzey blgesi, ounlukla Arap ve Mslman olmayan gneydeki Afrikallarla sava durumundadr. 1970 ylnn Eyll aynda rdn'deki Filistin liderlii ile rdn krall arasndaki anlamazlk doruk noktasna ulamas sonucunda, rdn devletinin otoritesine aka meydan okuyan Filistin Kurtulu rgt kanl bir yenilgiye uramtr. Tm bu gelimelerden en kt olan 1990'larn balarnda, Cezayir'de gl slami kktendinci hareket ve liderliin, Cezayir hkmetinin meruluuna ve otoritesine kar i savatr. Bir Arap lkesinin herhangi anlamazl sonulandrmak iin baka bir Arap devletine kar silah kullanmamas Arap Birlii'nin temel ilkelerinden biridir. Arap devletlerinin aralarnda eitli anlamazlklar km, bazen bir devlet komu devletin topranda hak iddia ederek orann kendi elinden emperyalist mdahaleyle alnan milli topra olduunu savunmutur. Msr'n Sudan, Suriye'nin Lbnan, Fas'n Moritanya ve Irak'n Kuveyt zerindeki iddialar bu ynde olmutur. 1953 ylnda Msr, Sudan'n ayr bir egemenlii olduunu kabul ederek zerindeki iddialarndan vazgemitir. 1970 ylnda Fas da Moritanya'y tanmtr. Zorlu ve u'zun bir mcadelenin ardndan 1994 ylnn Kasm aynda Irak, Kuveyt'in egemenliini ve btnln kabul etmek zorunda kalmtr. Irak'n snr dzeltmesi ve Kuveyt'in btnnde hak iddia etmesi eklinde iki ayr iddias olmutur. 1961 ylndaki Irak tehdidi nedeniyle Kuveyt'e ngiliz askerleri gnderilmiti. Bylece bir sreliine de olsa Irak'n ilerlemesi durdurulmu ancak iddiasna son verilememiti. Suriye'nin Lbnan ve eski Filistin mandasnn tamam zerindeki iddiasna ilikin sorunlara he419

MODERN A

nz zm bulunamamtr. 1963 ylnda Fas ile Cezayir arasndaki, 1980, 1986-87 yllarnda da Libya ile ad arasndaki ufak snr atmalar, yerel dzeyde kalm ve nemli bir genel etkileri olmamtr. 1990 ylnda Irak'n Kuveyt egemen devletini istila, igal ve ilhak etmesi, Arap Birlii'nin ilk byk ihlali olmutur. Olay Araplar aras atma eklinde balayp hzla uluslararas byk bir kriz haline gelmitir. Pan-Arabizm ideali dorultusunda zaman zaman egemen Arap devlederi, bir tr dorudan ama gnll birliktelik aba-' lan olmutur. 1958 ylnda Msr ve Suriye'nin birlemesiyle kurulan Birleik Arap Cumhuriyeti bunlardan en nemlisidir. Ksa sreli huzursuz bir birlikteliin ardndan BAC'den aynlan Suriye, 196 ylndan itibaren varln birlik dnda srdrmtr. Daha ok Libya'nn balatt baka ayrlma abalan da sonu vermemitir. Blgelerini imparatorluklarn terk etmelerinin ardndan kurulan Arap devletleri, bir iki istisna hari, yapay nitelikli olmalarna karn bamsz devletlerini ve toprak btnlklerini korumak konusunda hayret verici lde srarl olmulardr. ki adan da saysz giriim olmasna ramen Arap devletleri ne dalm ne de birbirleriyle birlemilerdir (Yemen hari). Blgede yakn gemite yaplan savalardan iki tanesi ok ykc ve uzun olmutur. Bu savalar, 1948 ylnda srail ile Arap devletleri arasnda kan ve bir dizi ksa savatan sonra 1994 ylnda son bulan sava ve 1980-1988 yllarnda ran ile Irak arasndaki savar. srail-Arap savalarnn kkenleri, srail devletinin kuruluundan daha ncesine, Arap liderliinin orada bir Musevi vatan oluturulma abasn engellemeye alt dneme kadar uzanr. Bu mcadele, henz o gnlerde Filistin olarak tanmayan topraklar Osmanl mparatorluu'a aitken balamtr. Bu
420

ZGRLKLER

mcadele, Filistin'de Museviler iin milli bir vatan oluturulmas ilkesinin de yer ald ngiliz mandasnn uygulanmaya balamasndan sonra ivme kazanmtr. 1930-1940'larda Almanya'da Naziler'in iktidara gelmesiyle birlikte Nazi dnce ve uygulamalannm gerek zorla gerekse de baka yollarla dier lkelere yaylmas durumu kriz haline getirmitir. Avrupa'nn ortasnda militan bir Sami rk dmanl, Siyonistler'iri Museviler'in kaderiyle ilgili fikirlerini dorular nitelikteydi. Durgunluk nedeniyle ekonomilerinin kmesinden sonra eski snlacak lkelerin kaplarnn kapanmas, Avrupa'nn, daha sonra da Ortadou'nun Musevileri'ne gidecek yer brakmayacakt. 1945 ylnda sava bittiinde Avrupa'nn Almanya igalindeki yerlerindeki Museviler'in ounluu ldrlm, sa kalan birka yz bini de genellikle kamplarda yayorlard. Ba Avrupa'dan gelmi olanlar lkelerine dnerek pek bir zorlukla karlamadan tekrar entegre oldular. Oysa, i karklklar, yabanc istila ve igallerine urayan Dou ve Orta Avrupa lkelerinden gelenler ok daha byk sorunlar yaadlar; geri dnmek istediklerinde eski komularnn iddeti ve dmanlyla karlatlar. Sonu olarak da Vaad Edilmi Topraklar'a gitmenin tehlikelerini, onlar kabul etmeyen vatandalar arasnda yeni bir bask ve zulm sreci yaamaya tercih ettiler. Bu beklenmedik Musevi gmen dalgas, mparatorluun yklan stunlarna tutunmaya alan, Filistin'de ve dier yerlerde Araplar'n artan fkesinin farknda olan ngilizler asndan ok nemli bir sorundu. ki yl boyunca, ngiltere hkmetinin baz lkelerde diplomasi araclyla, ak denizlerde g kullanarak gelen bu dalgay Filistin mandasnda polisiye eylemlerle engelleme, durdurma ve pskrtme abalar giriimleri snrl oldu. Nazi kymnn dehetiyle henz akna durumdaki Bat dnyasnn Museviler'e kar sempatisi var421

MODERN AG

di. Sovyet blou da Museviler'! kendiyle ilgili nedenler yznden ngiltere'ye kar koruduundan diplomatik abalar da sonu vermedi. Hindistan'da ngiliz ynetiminin son bulmasnn ardndan ngilizlerin Ortadou'da kalmalarnn asl amac ortadan kalkmt. Sava sonrasnda fakir ve gsz durumdaki ngiltere'de yurtii ve yurtdnda popler olmayan baarsz bir politikay srdrmek artk anlaml deildi. ngiltere hkmeti, ortadan kalkm olan Milletler Cemiyeti'nden ald manday Birlemi Milletler'e iade edeceini 2 Nisan 1947 tarihinde bildirdi ve 15 Mays 1948 Cumartesi gn mandaya son verilmesi karan alnd. Bir yl daha Filistin'de kalan ngilizler, bu srede yalnzca geici bir hkmette grev aldlar. Artk eski manda blgesinin' geleceinden Birlemi Milletler sorumluydu. Youn ve uzun grmelerin ardndan 29 Kasm 1947 tarihinde Genel Kurul tarafndan Filistin'in e blnmesi karar verildi. Bu blm, bir Musevi devleti, bir Arap devleti ve Kuds ehrinin uluslararas gzetimde olaca bir ayr birim (corpus separatum). Bu karar, Genel Kurul tarafndan gerekli te iki ounlukla alnmasna karn uygulanmas konusunda zorlayc bir hkm bulunmuyordu. te yandan kararn uygulanmasn engellemeye alanlar da olmutu. 17 Aralk'ta, Arap Birlii Konseyi bu blnmeye gerekirse g kullanarak kar koyacan bildirdi. Manda hkmetine ve Musevi yurduna kar Filistin liderlii tekrar silahl direnie geti. Filistin'deki Musevi liderliiyse Birlemi Milletler plann kabul etti. Manda "Sabat" gn son bulduundan birka saat nce harekete geerek 14 Mays 1948 Cuma gn, BM blnme plannda onlar iin ayrlan topraklarda srail adn verdikleri devleti kurduklarn duyurdular. Bir sredir bu devletin kurulmasn engellemek iin savaan Filistin liderlii, im422

ZGRLKLER.

di de komu devletlerin ordulanndan ve uzaktaki Arap-lkelerinden destek buldular. Filistin'de sava zamannda azalan Museviler ile Araplar arasndaki atmalar, 1947 ylnda tekrar balayarak manda sona erdikten sonra da srd. Suriye'den Arap Kurtulu Ordusu adl gnll bir birlik de Filistin Araplar'na yardm ediyordu. ABD tarafndan "de facto" ve SSCB tarafndan "de jure" olarak kabul edilen srail devletinin kurulmas ve komu Arap devletlerinin silahl mdahalesiyle atma resmen uluslararas bir boyut kazand. Bylece Filistin iin mcadele, Arap-srail savana dnt. Bu artlar altnda yeni devletin dayanabilme ans pek yoktu ama birka haftalk mcadelenin sonunda durumda nemli bir deiiklik meydana geldi. Dmanlar ve deniz arasnda skm olan Museviler umulmadk bir g sergilediler. te yandan da Arap koalisyonu hanedan rekabetleri ile milli rekabetler yznden gcn kaybetti. Birlemi Milletler gzetiminde yaplan hassas atekeslerle kesintiye urayan ilk sava aylarca devam etti. Bu aralkl savalarda askeri durumda kesin bir deiiklik oldu. lk Arap saldrs karsnda srail devleti, yalnzca direnmedi, biraz da toprak ele geirdi. leride "Gazze eridi" adn alacak olan Gazze'de Msrllar, eria rmann batsnda ve Dou Kuds'te rdnller, l Deniz'in dou kysnda Suriyeliler olmak zere Filistin'in geri kalan ksm komu devletlerin ordularnn elinde bulunuyordu. srail ile komu Arap devletleri arasnda 1949 ylnn Ocak ve Nisan aylannda Rodos adasnda atekes pazarlklar yaplarak anlamalar imzaland. Sonraki onlarca yl boyu, anlamalarn taraflar arasndaki ilikiler yalnzca bu anlamalara gre srd. Arap devletleri atekes anlamalann kabul etmelerinin srail devletini ve snr423

MODERN AG

larn da kabul etmi olmalar anlam tamadn kesin olarak bildirmilerdi. Lbnan ile yaplan anlama iki tarafn arasndaki eski uluslararas snn tanyordu. Suriye, Msr ve rdn ile yaplan anlamalar yalnzca atekes hatlann tanyor, siyasi ve toprak snrlarnn belirlenmesini "Filistin sorununun kesin olarak zlmesine" brakyordu.1 srail topraklarnda yaayan, saylan o dnemin Birlemi Milletler kurulular tarafndan 726.000 olarak tahmin edilen Filistinli Arap sava srasnda kam, srlm ya da komu Arap lkelerine snmt. Kan ve srgnn yol at ac ile savan ve diplomasinin karmaas ve kararszl iindeki Filistinli mlteciler, II. Dnya Sava sonrasnda dnyann kanl bir ekilde tekrar ekillenmesi srasnda Hindistan, Dou Avrupa ve baka yerlerden kaan ya da vatanlarndan kovulan milyonlarca insann kaderine ortak oldular. Ancak onlardan farkl ve benzeri grlmeyen bir ekilde, ne yerlerine iade edildiler, ne de yeni yerlerine yerletirildiler, kamplarda tutularak, hem onlar ve hem de onlardan sonraki nesiller daima vatansz mlteci olarak grldler. rdn bunun tek istisnas olmutu. Haimi devleti rman bat yakasnda kendi igalindeki topraklan resmen ilhak etmi, sonra da Arap Filistinliler'in tmne vatandalk hakk vermiti. srail de Arap lkelerinden kaan ya da srlen yz binlerce Musevi'yi kabul etmiti. Bunlarn durumu giderek younlaan Arap-Musevi atmalarnda olduka zor bir hale gelmiti. srail ve Arap komular arasnda zaman zaman toplu olarak, zaman zaman da ayr ayr yaplacak sava] ann ilki 1948-49 savayd. Bu savalarn yaplmasnda her iki taraf da eit sorumlulua sahipti. Arap devletleri 1948 ve 1973 savalarn balatrken-srail de 1956 ve 1982 savalarn balatmtr. Sorum424

ZGRLKLER

lusunu belirlemenin daha zor olduu 1967 savann balamasna neden olan olaylarla ilgili daha fazla ok bilgi elde edildike, taraflarn bir Yunan trajedisindeki gibi, savaa doru yaklamalarnn kanlmaz olduu griilmektedir. 1967 sava, bu savalarn en dramatiiydi. srail silahl kuvvetleri alt gnde Msr, rdn ve Suriye ordularyla bir Irak birliini art arda yenilgiye uratmlard. srail savan sonunda rdn rmann batsndaki manda Filistini ile birlikte gneyde Msr'dan Sina Yanmadas'n, kuzeyde de Suriye'den Golan Te-peleri'ni ele geirmiti. Artk srail'in askeri snrlan Svey Ka-nal'nda, rdn rmanda ve am'dan 48 km uzaktaki Golan Tepeleri'ndeydi. 1979 ylma dek Sina Yarmadas srail'in elinde kalmt. O tarihte Msr e srail arasnda imzalanan ve bir Arap devleyle yaplan ilk anlama olan ban anlamasyla iki devlet arasnda ban ve normal diplomatik ilikiler salanm, srail belirli aamalarla manda Filistini ile Msr Krall arasndaki eski uluslararas snra ekilmeyi kabul etmitir. Bir Arap devletiyle yaplan ikinci bar anlamas, srail ile rdn arasnda 1994 ylnn Ekim aynda imzalanan ban anlamasdr. Suriye ile de ayn amaca ynelik grmeler balatlmtr. Anlamazlk, srail hkimiyetinin Bat eria ve Gazze eri-di'ne yaylmasyla Filistin liderliinin aktif katlm eklinde yeni bir boyut kazanmtr. 1949-1967 yllar arasnda Arap Birlii ve zellikle Filistin'de baz yerleri igal etmi olan Arap devletleri, Filistinliler adna konutuklarn ileri srmler ve Filistinli-ler'in siyasi srece aktif olarak katlmn tevik etmemiler, hatta zaman zaman da engellemilerdir. 1967 ylnda bu devletlerin topyekn yenilgileriyle bu gibi iddialar sona ermi ve yl ^ nce kurulan, o gne dek Araplar aras siyasetin arac olan Filistin Kurtulu rgt yeni bir nem kazanmtr. Filistin Kurtulu rgt tamamen yeni bir rol elde etmi, srail karsn425

MODERN AG

daki Arap muhalefetinin simgesi gerileyen asker yerine ilerleyen gerilla olunca da giderek uluslararas boyuta erimitir. 25 yl sresince, Filistin Kurtulu rgt liderlii farkl grlerin gerilla sava, direni ve terrizm olarak adlandrd bir mcadele srdrmtr. Filistin Kurtulu rgt'nn ilk ss rdn'de bulunuyordu. 1970 ylnda rdn krallk hkmetiyle attktan sonra Lbnan'a gitmilerdi. Lbnan'daki i sava ve merkezi hkmetin gcn kaybetmesiyle Filistin Kurtulu rgt denetiminde bir devlet iinde devlet kurulmutur. Bu dnem, 1982 ylnda Lbnan'a giren srail ordularnn Filistin Kurtulu rgt'n lkeden kovulmasn salamasna kadar srd. Sonra da Tunus'a tanan liderlik ve karargh 1994 ylna kadar orada kald. Bundan sonra da Filistin Kurtulu rgt'nn srail'e kar mcadelesinin yn deimitir. O gne kadar "ncelikli amalar propagandayd ve eylemleri dier lkelerdeki srailli ve baka hedeflere ynelikti; 1980'lerin sonu ve 1990'larn banda da mcadele igal edilmi topraklara tanarak "ntifada" ad verilen yeni bir isyan ve direni dnemi balad. ntifada yabanc lkelerdeki tarafsz hedefler yerine, lke iindeki igal personel ve aralarna karyd ve birincil amac dikkati ekmek deil, igalin gcn ve cesaretini krmakt. 1993'te srail ve Filistin Kurtulu rgt hkmeti grmelere balama ve birbirlerini tanma karar aldlar. Grmelerin sonucunda srail polis ve askerlerinin Gazze eridi ve Bat eria'daki otoritelerinin Filistinliler'e devredilmesi ile ilgili anlamalar yapld. Kanlmaz olarak bu gelimeleri Arap-srail atmasnn uluslararas balam etkilemitir. ABD ile SSCB, 1948-49 yllarnda yeni srail devletine diplomatik destek salamlardr. Bu tarihlerde Stalin, dnyadaki en byk dman olarak ABD'yi deil,'ngiltere'yi gryor; ngiltere'nin Ortadou'daki duru426

ZGRLKLER

munu sarsmak iin yeni srail devletinin iyi bir frsat-lduunu dnyordu. Amacn gerekletirmek iin de o gnlerde bir Sovyet uydusu olan ekoslovakya'nn, srail'e ilk savandan ayakta kmasn salayan silahlar satmasna izin verdi. Her iki tarafn da genel olarak uyduu resmi ambargoya ramen baz zel ABD kaynaklarndan askeri yardm gelmiti. Franszlar ve ngilizler 1956 ylnda, ncesinde srail'le anlaarak, szde srail ve Msr'n arasna girmek iin Msr'a asker gnderdiler. Ancak igalci devlete kar sert bir tavr taknan ABD ve SSCB hkmetleri eitli yollarla Msr topraklarndan ekilmelerini saladlar. Bu srada stratejik durum baz radikal deiimlere uramt. Savatan sonraki yllarda Sovyet basks daha ok Trkiye ve ran zerinde oldu ve bu iki lke Sovyet bask ve tehditlerine kar Amerika Birleik Devletleri'nden yardm istediler. lk balarda ngilizler'in kmekte olan durumlarn desteklemek isteyen ABD, bunun mmkn olmadn grnce, muhtemel bir Sovyet saldrsna kar Ortadou'da bir savunma sistemi kurmak zere Ortadou ilerine karmt. Trkiye ile Yunanistan, 1952 ylnda NATO'ya girdiler. 1955 ylnda da Irak hkmeti, ran, Trkiye ve ngiltere ile Badat Pakt ad verilen yeni bir ittifak kurmas iin ikna edildi. O gnlerde Amerika Birleik Devletleri bu ittifakta resmi bir yelik yerine gayri resmi bir ilikiyi tercih etti. Bir Arap lkesinin Batllar'n himayesindeki bir ittifaka alnmaya allmasnn verimli sonular olmad. Eski egemen devletler olan ran ve Trkiye, Sovyetler Biriii'nin gney snrnda olduklarndan, gerek gemi deneyleri gerek de gnn gerekleri nedeniyle kuzeyden gelecek tehdidin farkndaydlar. Bu tr bir deneyimleri olmayan Arap devletlerinin yakn gemiteki siyasi tarihleri nce Bat ynetiminden, sonra da Bat ibirli427

MODERN AG

inden kurtulma abalarndan olumutu. Irak'n Badat Pak-t'na girmesi, lkede Batl devletlerin hkimiyetine doru bir geri adm olarak kabul edildi. Bata yeni cumhuriyeti rejime girmi olan Msr olmak zere, teki Arap lkelerinde bu durum gler dengesinin Msr aleyhine deitirilmeye allmas olarak grld. Sovyetler Birlii 1950'li yllarda Msr ve dier Arap devletleriyle yakn ilikiler kurmaya altnda iyi karland ve ok gemeden kazand g ve etkinlikle Arap hkmetlerini antlama imzalamak ve kendine/s kolaylklar tanmak konularnda ikna etti. Birlemi Milletler'de ve dier uluslararas alanlarda srail'e kar Arap davasn diplomatik olarak savunmalar, Sovyet politikasnn 1950'li yllann ortalarndan balayarak 1960-70'li yllarda daha da glenen bir zellii olmutur. Arap ordularna gelimi silahlarla teknik ve lojistik olarak askeri yardm salamlardr. Bu durum karsnda ABD, srail ile yeni ve daha yakn bir stratejik iliki kurmak zorunda kalm ve srail'in balca diplomatik, stratejik ve mali kayna olmutur. Bu gelimelerle Arap-srail atmas, Souk Sava'n en nemli konularndan biri haline gelmitir. Dier sorunlarda da yaand gibi Ortadou'da sper devletlerin eitli devletlerin yannda yer almalar krizlere ve yol atklarna kstlama getirmi ama dier taraftan da zm iin gerek bir adm atlmasna engel olmutur. Dnyann baka yerlerindeki paralel bar sreleri iin olduu gibi, Ortadou ban sreci iin de Souk Sava'n bitmesi gerekiyordu. Arap-srail atmas, Ortadou devletleri ve halklar arasndaki savalar iinde d dnyann en ok dikkatini eken sava olmutur. Bunun nedeni ksmen rakip sper devletlerin dorudan ie karmalan, ksmen de olaylara kar endie ve ilgidir. Bu d kayglar, taraflardan birinin zafer kazanmasna ve at428

ZGRLKLER

mann kesin bir sonuca ulamasna engel olmutur. Sert ve ksa savalar eklinde sren bu atmalar, uluslararas mdahalelerle asla stratejik olmayan zaferler olmak zere taktik zaferleriyle son bulmutur. Uluslararas kurumlarn atmay zmek yerine devam etmeye gtrmesi bu konuda amalanmayan bir sonu olmutur. 1980-1988 yllar arasnda ran ve Irak arasndaki savaa tepki daha farkl olmutur. Onlar, srailliler ve Araplar gibi gl bir uluslararas destek alamamlardr. Hatta tam tersine, her iki devletin de d dnyada gl dmanlar olduundan, gerek dier devletler gerek de uluslararas kurumlar savaa son vermek iin risk almay ve uramay gze almamlardr. Bu iki lke arasnda, tm Arap-srail savalarndakinden ok daha fazla can kayb olan ve II. Dnya Sava'ndan bile uzun sren bir sava olmutur. Temelde ok ak ve basit olan Arap-srail atmasnda ortada soru vard: srail var olacak m? Olacaksa, snrlan ne olacak? Bu snrlarn iinde kim hkm srecek? ok farkl ynleri olan Irak-ran savandaysa konu daha karmakt. Bir bakma bu sava, Saddam Hseyin ve Humeyni gibi iki gl lider arasnda kiisel bir mcadele olarak dnlebilirdi ve zaten de byle gsterilmitir. Etnik adan Araplar ile ranllar arasndaki bir mcadeleydi. deolojik adan slamc canlanma ile laik modernizm (sonradan Saddam Hseyin bu konuda fikir deitirmitir) arasmda bir mcadeleydi. Mezhep asndan iiler ile Snniler arasndaki bir mcadeleydi. Ekonomik adan blgedeki petrolnn kontrol iin bir mcadeleydi. Bu mcadeledeki nemli bir baka nokta da hem Iraklar'n hem de ranllar'in lkelerine ve kendilerini ynetenlere olan vatansever ballklaryd. Gneybat ran'da yaayan Arap aznlk Irakllarla birlememi; Irak'n ii nfusu da, birka istisna dnda
429

MODERN AG

ran devrimi ve rejimine sempati duymamtr. ran ve Irak, i ve d bask altnda olmadklar ve ikisi de petrol ihra ettii iin henz mali skntlar olmad iin karlkl olarak ykc savalarna 8 yl devam etmilerdir. Balarda stnl salam gibi grnen ran, Irak'n ilk saldrsn durdurarak gl bir kar saldnya gemi ve Irak topraklarna girmitir. Irak, ABD'den ald byk istihbarat ve lojistik yardmnn yan sra, zengin Arap lkelerinden de grd destek sayesinde bu saldny durdurmu ve kendisinin biraz daha avantajl olduu bir bar ran'a imzalamay baarmtr. Saddam Hseyin, ran karsnda bu yarm zaferi kazanmasndan ve d dnya tarafndan onaylanmasndan ald cesaretle 1990 ylnn Austosu aynda Kuveyt'i igal ve ilhak etmitir. Saddam Hseyin, baz alardan doru baz alardan da yanl olan askeri ve siyasi hesaplar yaparak bu iki sava balatmtr. ran'a saldrrken doru dnerek, hibir blge ve d devletin onlan dehete dren ve korkutan devrimci bir rejimi desteklemek iin kln kprdatmayacan hesaplamt. Ancak te yandan yanl dnerek, devrim kankl iindeki ran' kolayca ve hzla igal edeceini hesaplamt. Aradan geen 10 yln ardndan Kuveyt'i igal ederken bu defa doru ve yanllarn dengesi tersti. Kuveyt'i kolayca ve hzla igal edecei askeri hesaplan doruydu. Yanl olan, blge devletlerinin onu destekleyecekleri, en azndan kabullenecekleri ve d glerin zorunlu ve etkisiz bir protestodan ileri gitmeyecekleri siyasi hesabyd. Bu hataya dnyadaki deiiklii dikkate almamas nedeniyle dmtr. 1990 ylnn sonunda, birka ay sonra Sovyetler Birliinin dalmasna ve Souk Sava'n sona ermesine yol aacak sreler balamt. Saddam Hseyin, eskiden oldu430

ZGRLKLER

u re na bir let,

gibi bir sper devletin tedbirlilii ile bu tehlikeli servenle girmekten kanmyordu ve bu yeni zgrlnden sonu faydalanmak istiyordu. Ancak bunun iin demesi gereken bedel olacakt. ok gemeden grecei zere, sper dev blgedeki kurbanlarnn ard dier sper devlete kar

r kendini korumas iin hamisini aramayacakt. Blgedeki yeni oluumda d devletler artk Ortadou'daki olaylarla ilgili karar vermiyor ve bunlar ynetmiyor oldukla' rndan, Ortadou hkmetlerinin eylemleri ve siyasetleri gide rek isteksizleen yabanc devletlerin mdahalesini gerektiriyor du. 1990-1991 arasndaki Kuveyt sava, blgedeki daha nceki mcadelelerin tersine d rakiplerce ne kkrtlm ne de uza' tlmti; blgesel, hatta Araplar aras bir mcadele olmutu. Bu savaa zellikle ABD olmak zere yabanc devleer de karmlard. Sava ve sonras, sper devletlerin her ikisinin de Ortadou iin savatan ekildiklerini gsterdi. nk bir imparator rol oynamak ya da en azndan blgenin tehlikeli devletlerine karsnda dierlerini korumak iin birinin gc, tekinin de istei yoktu.

8 yl sren ran ve Irak savayla karlatrldnda, Sad dam Hseyin'in ordularnn blgesel ve d devletler-koalisyo nu tarafndan yenilmesi, ok daha kolay ve hzl olmutu. te yandan Amerika Birleik Devletleri ve mttefikleri Irak gleri ni Kuveyt'ten karmakla yetinmeyip Saddam Hseyin'i ve rejimini iktidarda brakmlard. Bu sonuca ilikin eitli yorum[ lar yaplmsa da, olduka basit bir nedeni vard. 1991 ylnda rejimi ykmak yerine bir bakasn getirmek anlamna geliyor> du; bu da gemiteki bazs ak, bazs gizli manda ve koruma dnemlerini anmsatacak bir korumaya neden olacakt. O gnlerde ABD'nin Badat'a bir ynetici konsl yerletirme niyeti olmad belirtilmiti ve Amerika'mn Arap mttefikleri de bu431

p "

MODERN AG

nu istemiyorlard. Bylece hkmetlerini koruma ve deitirme karan Irak halkna brakld. Koalisyon gleriyle Irak arasnda yaplan atekesin hemen ardndan bu politikann pratik sonulan grld. Saddam Hseyin gneyde iiler'i, kuzeyde Krt-ler'i ve merkezdeki muhalifleri acmaszca bastrmaya giriti. Ders aka ortadayd; ABD kendinin ve uluslararas toplumun temel karlarn savunacak ekilde davranacakt; bu karlar da deneme yanlma yntemiyle tammianacak. Dier taraftan Ortadou halklan ve devletlerinin balannn aresine bakmalar gerekiyordu. Artk Ortadou daha zgr olduu kadar da daha tehlikeli bir yerdi. Souk Sava'in bitmesiyle iki sper devletin bazen dman olarak, bazen de beraber hareket ettikleri ift kutuplu sistemin k, sper devletlerin mdahalesinden ya da kontrolnden kurtanlm baka yerlerde olduu gibi Ortadou'da da halklan zor bir seim yapmak zorunda brakmt. Dnynn baka blgelerindeki rnekleri gibi, sorunlarn zmek iin istemeden ve zor olsa da harekete geerek yan yana bar iinde yaamay seebilirler ya da sorunlarn ve birbirlerine kar nefretlerini dizginlemeden kanl atmalan seebilirlerdi. Bu kanl atmalara girme olaslklarn ve bunu blgenin dnda deil, iinde isteyen glerin varln fark etmeleri, Filistin Kurtulu rgt liderlerinin, srail hkmetinin ve baz Arap devletlerinin, bata Amerika olmak zere d yardmlarla, karlkl olarak birbirlerini tanma, ortak bir hogr ve daha pratik olarak, igal edilmi topraklann srail'den Filistin ynetimine verilmesi ilgili grmeler yapmalarn salayan nemli bir etkendir. Arap halklarnn sonuncusu olan Filistinliler, igal edilmi blgelerde srail ynetimine son verilmesiyle ilgili anlama salanmas zerine zgrlk hayallerine ulaabileceklerdi. Ne var ki gemite Arap halklar arasnda olduu gibi, Filistinliler ara432

OZCURLKLER

snda da aciliyet kazanan yabanc ynetiminden kurtulduktan sonra kendilerini nasl bir zgrln bekledii sorusuna yant aranyordu. Yabanc ynetimindeki halklarn kimileri iin ilk, kimileri iin de tek hedef bu ynetimi sona erdirmekti. Ancak yabanc bir ynetim altndayken bile o sona erdikten sonra gelecek rejim konusunda tartmalar balamt. Bu tartma bamszlk elde edildikten sonra daha acil bir duruma geldi. Franszlar ve ngilizler kendilerini rnek alarak yeni devletler yaratmlar; Franszlar parlamenter cumhuriyetler, ngilizler anayasal monariler kurmulard. Ancak efendileri ekildikten sonra bunlann neredeyse tamam yklm ya da terk edilmi; blge halklan baka modeller aramaya balamlard. Mihverlerin Ortadou'ya ynelttikleri stratejik ve siyasi tehdidin yenilmelerine neden olmasna ramen, dncelerinin yeni ortaya kan milliyeti ve ona bal baka hareketlerde artan bir etkisi olmutu. % Bu yeni dnce, toplumsal ve siyasi organizasyon biimi iki nedenle ok ekiciydi. Bunlardan ilki, Bat hkimiyetine kar olmas; ikincisi, sunulan ideolojilerin ve toplumsal stra| tejilerrn blgenin geleneklerine ve gereklerine daha yakn ol} mayd. Toprak tanmlamasnn belirsiz olduu, deien milli kimlie sahip lkelerde etnik milliyetilik, vatanseverlikten daha anlalabilir bir olguydu. Benzer biimde, otoriter ve radikal ideolojilerin ekicilii, zgrlk ve liberal dncelerden fazlayd. Bat'nn gereksiz ve uygunsuz grlen daha bireyci formlleri karsnda, kolektif ve komnal kimlikler ve haklar daha anlamlydlar. Irak'ta ve Suriye'de Msr'da olduundan daha aktif olan bu etkiler, halen yledirler. Msr'da da daha gl bir milli kimlik ile daha yaygn ve etkili parlamenter tecrbeye sahip eski bir liberalizm gelenei vardr. srail'in douunun Birleik Arap gleri tarafndan engelle433

MODERN AG

nememesi, Arap lkelerinde derin bir i hesaplamaya yol am ve sorumlu olan yneticilerin ve rejimlerin birka yl iinde iddet eylemleriyle yklmasna neden olmutu. lk rejim Suriye'de yklmtr. Albay Hsn Zaim, 1949 ylnn Mart aynda bakanlk ve parlamenter dzenini kansz bir darbeyle sona erdirmi ve bir dizi darbeyi balatmtr. Askeri ynetim, parlamenter rejimin balamas ve seimlerin yaplmasyla 1954 ylnda son bulmu ama bu durum ksa srmtr. 1958-1961 yllarnda Birleik Arap Cumhuriyeti'nin bir paras olan Suriye, bu birlikten ayrldktan sonra hzla Baas partisinin diktatrlne girmitir. rdn'de Filistin'deki Arap yenilgisinin sorumlusu olarak grlen, daha kts de, srail'le bar yapmaya alan Kral Abdullah 1951 ylnda ldrlmtr. Arap rejimlerinin en zayf olarak grlen Haimi monarisi ise bir ekilde ayakta kalabilmi ve kralln kurucusu Abdullah'tan sonra olu, ondan sonra da torunu hkmdar olarak baa gemilerdir. En dramatik deiikliklerin olduu Msr'da, Kral Faruk 195254 yllarndaki bir dizi hareketin ardndan srgn edilmi ve monarinin yerine cumhuriyet ilan edilmitir. Ksa bir sre sonra devrimin lideri General Muhammed Necib indirilerek yerine, rejim deiikliini planlayan ve gerekletiren "Hr Subaylar" rgtnn gerek ba Albay Nasr gemitir. Askeri karakterini kaybetmeye balayan Cumhuriyeti hkmet, otoriter olmay srdrmtr. Arap devletleri de zamanla baka devrimci dalgadan etkilenmilerdir. Irak'ta, zellikle Batl balar nedeniyle gzden den monari 1958 ylnda kaldrlm, yerine bir dizi askeri diktatr almtr. Irak'ta da Suriye'de olduu gibi ordunun yerini, Baas'n parti diktatrl almtr. Suriye'de hkm sren partiyle ortak kkenleri olmasna ramen Baas'n iki kanad birbirlerine dmandlar.
434

ZGRLKLER

srail'e snr olan Arap devletlerinden yalnzca, 1948 askeri harektnda nemli bir rol olan ve Rodos atekes anlamasyla srail'le uluslararas snn kabul eden Lbnan demokratik ve parlamenter sistemini korumu, ama byk lde d mdahaleler sonucunda i savala yklmtr. Daha uzaktaki, srail'e snn olmayan Arap rejimlerinden, Kuzey Afrika'da Libya ve Cezayir ile Gney Arabistan'da da iki Yemen devrimle yklmtr. Arap yarmadasnda Filistin'deki atmaya daha uzak yerlerde ve Fas'ta geleneksel rejimler varlklann srdrebilmilerdir. Olayda daha aktif olan lkelerde arka arkaya gelip geen devrimler ve devrimci rejimler olmutur. Ancak her yeni rejimi iktidara getiren, srail'in blgenin ortasnda olmas, tm Arap dnyasmn dmanlna karn ayakta kalmas, hatta gelimesi temel sorunlan zlemeden srmtr. Aylarca sren zorlu savalarn ardndan srail'in hal ayakta kalmas, umutsuzluun ar zgvene karsndaki zaferi olarak grlebilir. Ancak bu gr, sonraki savalarda daha byk ve daha donanml ordular karsnda kazand ok daha byk ve hzl zaferler iin yeterli olmayacaktr. Kimileri asndan srail'in kurulmas ve gelimesini Bat emperyalizminin Arap ve slam lkelerine kar saldrgan eylemlerinin devam olarak gryorlard. Bu adan bakldnda srail, Bat etkisi, nfuzu ve hkimiyeti iin bir kprba olmak iin ok uygundu. Siyonizm emperyalizmin ve srail Bat gcnn bir aracyd. Daha sonra da kimileri de bir aklamaya gerek duyarak Avrupa'nn Sami rkna aleyhtarl dncesinden hareketle olaylar ayn lde dramatik ama taraflar rolleri deitirmi olarak gstermek istemilerdir. Bakalarnn aklarn aramak ve onlan sulamak yerine kendi toplumlarnn hatalarn bulmak ve dzeltmekle ura435

MODERN AG

an baz kesimler de taraflarn bilimsel ve teknolojik baarlarna, toplumsal ve ekonomik yaplarndaki farkllklara, Arap-lar'da olmayan srail'in siyasi zgrl gibi ayrntlara dikkat ekmilerdir. Nfusunun byk ounluunun Ortadoulu olmasna ramen srail, yalnzca Batl devletlerin bir arac olarak deil, Bat uygarlnn bir paras olarak Bat'nn bir paras gibi grlmektedir. Dolaysyla srail'in baars, Mslmanlarn yzyllardr sregelen, Mslman devletlerin fakir ve gsz olmasna karn Bat'nn gc ve refah elikisinin parasdr. Bu elikiye eitli yantlar verilebilir. Kimilerine gre balca neden danklk ve bir dnemin byk Arap dnyasnn kendi aralarnda anlaamayan, enerjilerini ksr rekabetler ve atmalarla harcayan kk devletlere ayrlm olmasyd ve zm de pan-Arabizm, yani eitli Arap devletlerinin dar fikirli politikalarndan daha saf ve soylu olan daha byk bir lkeye sadakat idealiydi. Emperyalizme kar mcadelelerinde bu ideal en st seviyesine kmt. Ancak bu ideal, devletler bamszlklann elde ettikten sonra liderlerin bu grevlerini kurumlara brakmak konusunda isteksiz olmalan yznden gerilemitir. te yandan Avrupa, hatta Bat dnyas tarihinde, lkeler arasnda birlik olmamasnn maddi ve entelektel ilerlemeye mutlaka engel olmad, hatta baz durumlarda ilerlemeye katk bile salad grlmtr. Blgenin aynlm olduu devletler siyasi snf ve blgenin gerekleri konusunda bilinlenmede bir istikrar saladklann-da, hkmetler ve halklar milli egemenlik yaps iinde uygulanacak zm arayna girdiler. Siyasi bamszlk mcadelesi gerilerde kalmaya balaynca, ekonomik sorunlar ve daha hzl ekonomik kalknma gereksinimleri n plana k. Ancak bu ekilde modern dnyadaki yerlerini alabileceklerini ve modern dmanlarna kar koyacak gc bulabileceklerini d436

ZGRLKLER

snen bu lkelerin ounluunda ekonomik durum r-yalnzca Bat ve Uzakdou'nun ykselen ekonomileri karsnda deil, hzla artan nfusun yaam standardnn dmesiyle de ktye gidiyordu. Bir sre tm bu sorunlara yalnzca sosyalizmle zm arand. Gelimekte olan lkelerin pazar ekonomisindeki yava ilerlemeyi bekleyecek zamanlan olmad ileri srlyor ve bu anlay genel kabul gryordu. Bununla birlikte siyasi demokrasinin kararszlklarna ve kanklklanna dayanacak sabrlan da yoktu. Gereken hzl kalknma ancak gl bir el ve merkezi planlama, baka bir deyile otoriter bir sosyalist hkmet tarafndan gerekletirilebilirdi. Bu gr, zamann Ortadou ve Kuzey Afrika'daki en saygn devleti olan Sovyetler Birlii rnei ve etkisiyle daha da gleniyordu. 1950'li yllarda entelekteller arasnda yaylm olan sosyalizmi iktidara getirenler entelekteller olmamtr. Sosyalizm de nceki neslin yaad liberalizm gibi zorla tepeden inmiti ve durumu daha iyi deildi. Msr'da iktidara geliinin 9- ylnda Nasrc rejimin bir kararyla sosyalizm getirilmiti. Baka lkelerde de farkl grlerdeki askeri ve milliyeti rejimler sosyalizmin hzl ekonomik kalknmann tek yolu olduunu dnyorlard. Sosyalizmin eitli trleri vard: Aa yukar Marksist ve Sovyet tr; Arap sosyalizmi ad verilen dierleri daha insancl, daha az kat ve Arap koullarna daha uygun grlyordu. 1990'larm balannda Marksist sosyalizmin de Arap sosyalizminin de baarl olmad ve reformcu hkmetlerin genellikle yanl ynlendirilmi, beceriksiz reformlannn ekonomik kalknmay hzlandrmak yle dursun, daha da yavalatt grld. Ekonomik politikalarn baarl olduu tek alan, geleneksel slami dzenin lmllnn ve yeni Batl dzenin zgrlklerinin baltaland ve yok edildii acmasz diktatrlklerin y437

MODERN AG

klmas alanyd. Bunlann yerlerini, szde sosyalist lkelerdeki yeni siyasi dzenin en kt rneklerinden, Orta ve Dou Avrupa modellerinden bazen oralardan ithal edilen uzmanlarn ynetimiyle taklit edilen eitli totaliter diktatrlkler ald. Ekonomik politikalar baanl olamadklar halde, hzl bir ekonomik ve daha hzl bir toplumsal ve kltrel deiim dnemi yaand. Siyasi adan en aza inen Bat etkisi, baka alardan artyordu. En maddi, en kalc ama en az fark edilen Bat etkisi, ou eski Avrupal yneticiler ya da imtiyaz sahipleri tarafndan yaplan modern devlet ve ehir hizmetleri alanlarnda grlmtr. Bu alanda modernletirme sreleri tersine evrilmemi ya da saptrlmamtr. Telefon, televizyon, araba, uak, top ve tank top gibi Batl olan ya da icatlarn kolaylatran Batl felsefelerle ilgili alanlarda da bir engelleme olmamtr. Daha artc olan da, Bat aleyhtar olduklarn belirten devletlerin Bat'nn anayasa ve yasama meclisleri gibi siyasi mekanizmalann korumalardr. Gerek slam devletini kurduunu iddia eden ran slam Cumhuriyeti, bunu slam doktrini ve tarihinde benzeri olmayan bir biimde yazl bir anayasa ve seilmi bir parlamentoyla yapmtr. Blgedeki Batl siyasi dncelerinin en kalc ve gl olannn devrim dncesi olduu sylenebilir. Mslman Ortadou'nun tarihinde, baka toplumlarda olduu gibi, hkmetlerin komplolar ya da isyanlarla devrilmesine ilikin pek ok rnek vardr. Eski bir slami gelenek de liderlerin siyasi ve toplumsal sistemdeki kutsal grevlerinin uranl ykarak yerine adaleti getirmek olduuna inanmaktr. Hkmdara kar gerekli saygnn snrlarn belirleyen slam hukuku ve gelenekleri, bir hkmdarn tebaasnn balln kaybettii ve yasal olarak tahtndan indirilmesi gereken durumlar ok dikkatle ele ala438

ZGRLKLER

rak tartmaya aktr. slam dnyas iin XVI. yy Hollandas'nda, XVII. yy ngilteresi'nde ve XVIII. yy Amerika ve Fransas'nda ortaya kan devrim dncesi ok yabanc ve yeniydi. 1905 ylnda ran'daki merutiyetilerin ve 1908 ylnda da Osmanl mparatorluu 'ndaki Jntrkler'in kendilerine zg devrimleri Ortadou'da gerekleen ilk devrimler olmutur. Bunlardan sonra da pek ok devrim gereklemitir. XX. yy'n son 10 ylnda blgedeki devletlerin nemli bir ounluu daha ncekilerin iddet yoluyla yerlerinden atldklar rejimlerle ynetilmilerdir. lk balarda yabanc efendilere kar bir milli mcadele verilmi, sonralar da genellikle askerlerin, hizmet ettikleri ordularn hkmdarlarn devirmeieriyle gerekleen rejim deiiklikleri olmutur. Btn bunlar ayn heyecanla, zamanla Ortadou'da bir hkmetin meruluuna ilikin olarak en yaygn kabul gren sfat olan "devrimci" unvannda iddia sahibi olmulardr. Rejim deiiklii, baz durumlarda toplumun daha derin hareketlerinden, en st konumdakileri deitirmenin tesinde, ok daha derin nedenlerden ve ok daha byk sonulara neden olarak yaplmtr. 1979 ylndaki ran slam Devrimi bunlardan biridir. Bu devrim, ekli, kkenleri ve kaderi asndan Fransz ve zellikle de Rus devrimleriyle kyaslanabilir. ran'da gerekleenler klasik-anlamda bir devrim gibi grlebilir. Halkn katlmyla bir kitle hareketinin siyasi ve ekonomik gc deitirmesi ve byk bir toplumsal deiim srecini balatmas, daha dorusu devam ettirmesi sz konusudur. Fransa'da Bourbonlar ve Rusya'da Romanovlar dnemlerindeki gibi byk bir deiim sreci ran'da da Pehleviler dneminde balam bulunuyordu. Bunu srdrebilmek iin siyasi gte bir deiiklik olmas gerekiyordu. ran devriminde de baka yerlerdeki devrimlerde olduu gibi deiim srecinin
439

MODERN AG

sapmas ve durmas olaslk dahilindeydi. Farkl ve kimi zaman elikili alardan bakan kimi ranllar, bunun daha ilk aamada gerekletiini ileri srmlerdir. Devrimci rejim, iktidar elde ettike onlarn bu grlerine katlanlarn says artmtr. ran'daki devrim, devrim ad verilen nceki srelerin aksine, slami Devrim adn almtr. Devrimin Paris ve Petrograd rneklerini nemsemeyen liderleri, tpk sadakiler gibi Avrupa'nm sol ideolojilerini kendilerine kar mcadele srdrdkleri kafir dmann bir paras gibi gryorlard. Onlannki farkl bir toplumdu, farkl bir kitaba dayanyordu ve farkl tarihi anlarla biimlenmiti. Yalnzca onlarn mcadele iin kitleleri seferber edecek gc olduu iin devrimin sembolleri ve sloganlar slami'ydi. slamiyet sembol ve sloganlardan ibaret deildi ve devrimci liderler ile szclerinin yorumlaylanna gre" de varlacak hedefleri belirliyor, en az o kadar nemli bir konu olarak mcadele edilecek dmanlan tanmlyordu. Bunlar, lke dnda kafirler, lke iinde mrtetler olmak zere tarihten, hukuktan ve geleneklerden tandk kiilerdi. Devrimcilere gre "mr-tet" onlarn gerek slam yorumlarna inanmayan, kafir ve yabanc yntemleri ithal ederek slam toplumunu ve onun iinde yaad hukuk ve inanc ykan tm Mslmanlar ve zellikle de Mslman hkmdarlard. ran'daki slam devriminin ve bu tr hareketlerin yerleecei baka lkelerdeki amac, Mslman lkelere ve halklara yabanc hkimiyetindeyken zorla kabul ettirilen tm yabanc ve kafir birikimleri yok etmek ve gerek ilahi kudretin slami dzenini getirmekti. Ne var ki ran'da ve baka yerlerdeki bu devrimcilerin gemilerinin incelenmesi sonucunda elde edilenler, onlarn Ba-t'y ve Bat'nm sunduklarn reddederken, propagandalannda-ki gibi geni kapsaml ve aynm gzetmez olmadklarn ve din440

ZGRLKLER

sizlerin lkelerinden gelen baz eylerin iyi karlanmaya devam edildiini ortaya koymaktadr. Bunlardan bazlar ok belirgindir. ran'daki slam devrimi elektronik adaki ilk gerek modern devrimdir. Humeyni milyomarcavatandana sesini kasetlerle lke dndan gnderen ilk karizmtik hatiptir. Ayn zamanda srgnde olup da yurdundaki taraftarlarna ah'n ran'da gerekletirdii otomatik telefon sistemiyle ulaan ilk srgn liderdi. (Ama bunu ilk srgn yeri olan Irak'tan deil, daha sonra Fransa'dan yapabilmitir.) ran devrim liderleri resmi ve i savalarda Bat'nn ya da Ba taklitilerinin silahlarn kullanmlar, ayrca internet ve uydu anteni gibi yine Bat'nn hediyesi olan silahlan da ellerinin altnda bulundurmulardr. ran'daki devrimci rejim Avrupa'dan baka bir alan daha dn almtr. Sembolleri Avrupal'dan ok slami olmakla birlikte, yntemleri ve tarzlar slami olmaktan ok Avrupal'dr. deolojik adan dman kabul edilen pek ok kiinin acilen yarglanarak idam edilmesi, zel mlkiyete byk oranda el konulmas, yz binlerce erkek ve kadnn srgn edilmesi, iktidarn pekitirilmesi iin uygulanan iddet, endoktrinasyon ve bask, Hz. Muhammed ve Hz. Ali rneklerinden ok Robespierre ve Stalin rneklerine ok yakndr. slami olmayan bu yntemler, tam anlamyla devrimcidir. ran devrimcileri de Ruslar ve Franszlar gibi kendi lkelerine olduu kadar dier lkelere de hitap etmiler ve devrimleriyle ayn kltre sahip lkelerde de byk bir hayranlk yaratmlardr. Doal olarak bu hayranlk Gney Lbnan'daki iiler arasmda ve Snni komular arasnda zayf durumda kalan ba-^ z Krfez devletlerinde ok daha fazla olmutur. Hatta bir sre Mslman dnyasnda iiliin neredeyse hi bilinmedii blgelerinde de byk g kazanmtr. Mezhep farkll nemli
441

MODERN AG

olmad iin Humeyni bir ii ya da bir ranl olarak deil bir slami devrim lideri olarak" grlmtr. Zamannda Paris ve Petrograd'daki gelimelere ilahi bir heyecanla tepki gsteren gen Batl radikallerin yapt gibi, slam dnyasnn her kesinden milyonlarca gen, gen olmayan, erkek, kadn da ayn heyecanla, sonsuz umutla, her trl deheti mazur grme ve balama isteiyle, gelecek iin endieli sorulan sorarak slami devrimin arsna komulardr. ran devrimin ardndan zor yllar yaamr. Halk i atmalar ve bask, yabanc savalar, giderek artan ekonomik kriz yznden ok ac ekmitir. Baka devrimlerdeki gibi, bazen anlklar ve lmllar, baka bir deyile ideologlar ve pragma-tikler olarak tanmlanan rakip fraksiyonlar birbirleriyle srekli atmalardr. Tm bunlar ve baka deiiklikler nedeniyle ran tarz slami devrim ideali, ekiciliinin tamamn olmasa da birazn yitirmitir. Baka Mslman lkelerde ortaya kan ve ondan ilham alan,, etkilenen ya da ona paralel giden slami devrim hareketleri de oralarda iktidar iin ciddi, bazen de baarl rakipler olmulardr. Tm bu devrimci rejimlerin, monarilerin ve geleneksel rejimlerin ortak yanlan, modernlemenin onlara sunduu siyasi mekanizmalar ve ekonomik faydalar korumalar ve kullanmalar olmutur. stenmeyen ey ekonomik mekanizmann yabanc kkeni deil, mekanizmann yabanclar tarafndan kontrol ve smrlmesi olmutur. Ortadou rekabetinde, Sovyetler ve ABD de onlardan nceki ngilizler ve Franszlar gibi, kendi imajlarnda devlet ve toplumlar oluturmak istemilerdi. Ancak bu hi de kolay deildi. Otoriter bir devleti desteklemek bir sorun olmayabilirdi, ama bir slam lkesinde Marksist, sosyalist bir rejim yaratmak olduka zor, Liberal bir demokrasi yaratmaksa fazlasyla zor442

ZGRLKLER

du. te yandan demokrasilerin yaratlmas kadar yklmas da zordur. Uzun vadede bu durum blge iinde ve dndaki demokrasilere yarar salarken, onlarn otoriter dmanlanna da zarar vermitir. Sonu olarak byk glklerle elde edilen bamszln kullanlmas ve insanlarn kaderlerinin iyiletirilmesi konularnda temel iki ideolojik gr olutu: Demokrasi ve slamiyet. kisi de eitli ve rekabeti ekillerde uygulandlar. Mslmanlarn kopya ya da taklitle kullandklar eitli ithal yntemlerin tm ak bir baarszla uraynca, zarardan baka bir ey getirmeyen yabanclarn ve kafirlerin bu yntemleriyle ilgili tartmalar g kazand. Mslmanlarn slam dinine ve hukukuna dnmeleri, devlet ve toplumu yabanc birikimlerden arndrarak zbenliklerine kavumalar ve gerek bir slami dzen yaratmalar zm olarak grld. Dier seenek demokrasiydi. Ancak bar zamanlannda uygulanan yalnzca en st dzeydeki kk bir grubun ynettii Bat demokrasisinin taklidi yerine, kyden en tepeye dek kamu yaamnn her dzeyinde zgr kurumlanyla gerek demokrasinin uygulanmasyd. Demokratlarla kktendinciler muhalefet-teyse, kktendinciler ok daha avantajlydlar. ok despot olsa da hibir hkmetin tamamen kontrol edemeyecei ve baka hibir grubun rakip olamayaca camilerde ve vaazlarda gerekletirdikleri bir toplant ve iletiim alar vard. Zaman zaman despot bir rejim tarafndan rakip muhalefet ortadan kaldrlarak kktendincilerin yolu almtr. Kktendinciler dnda toplumdaki tek bir grup, bamsz eylem yapacak birlik, yap ve olanaa sahip ve blgedeki siyasi deiimin dier byk motoru olan ordudur. Ordu, eitli zaman ve zeminlerde, Sudan'daki gibi kktendincik, Trkiye'deki gibi demokrasi iin harekete gemitir.

443

MODERN AG

Gerek demokratik gerek de slami zmlerin savunucularnn kendi ilerinde de byk ayrlklar, hatta zt dnceleri vardr. Mslmanlar iinde aktif ve nemli bir aznlk olan slami kktendinciler iin yalnzca iktidara gelme arac olmas dnda demokrasi gerekli deildir. Demokratlar iinde militan laikler de slamiyet'in bir devletin kamu yaamnda oynad geleneksel role son verme ya da en azndan azaltma isteklerini gizlemezler. Bat'nn din ve devlet ayrl dnceleriyle dine dayal slam devleti gelenei arasndaki atmann srecei grlmektedir. slam lkelerinde yaanan uzun zgrlk dneminin kadnlar ve erkekler zerinde silinemeyecek derin etkileri olmutur. Geri dnler olsa da Avrupa tarz demokrasi slam topraklarnda henz lmemitir ve yeniden canlanman iaretleri grlmektedir. Parlamenter ve anayasal sistemlerin etkin olmaya balad lkeler bulunmaktadr. Ayrca henz daha kk olsa da ekonomik olduu kadar siyasi liberallemeye doru admlar atan lkeler de vardr. En militan ve radikal kesimlerin ya fark edemedikleri ya da kabul etmek istemedikleri Avrupa yntemlerinin getirilmesi ve kabullenilmesi toplumsal ve kltrel yaamda ok ileri gitmi ve srarla varln korumutur. Geleneksel sanat ilk deiikliklere sahne olmutur. Kitaplardaki eski minyatr ve binalardaki eski ssleme gelenekleri XVIII. yy sonlarna doru yok olmaya balamt. Bunlarn yerini XIX. yy'da Batllam lkelerde balarda Avrupa rneklerinden etkilenen, sonra da onlarn hkimiyetine giren rnekler almtr. Eski minyatr ve hat sanatlar bir dnem daha srm olmasna karn, birka istisna hari, zgnlklerini ve prestijlerini kaybetmilerdi. Sanatsal anlamda toplumun kendini anlatma ekli olarak bunlarn yerine tuvale yalboyayla izen Avrupa stili ressamlar gemitir. Mimari, ca444

ZGRLKLER

mi mimarisi bile, Bat teknikleriyle birlikte Bat sanat akmlarna da uyum gstermitir; baz geleneksel slami rneklere dnme abalar da bilinli bir neo-klasisizm formunu almtr. Heykel, slami sanatsal normlarn deimedii ve slamiyet'in resim yasann ihlali olarak grlen tek alan olmutur. ran'da ah ve Trkiye'de Atatrk gibi laik modern liderlere kar olan sulamalardan biri kendi heykellerini diktirmeleri olmu ve bu putperestlik olarak grlmtr. Edebiyatta da sanattakinden daha yava ve ge bir Batllamadan olmutur. Geleneksel edebi biimler, XLX yy ortalarndan sonra belirli kesimler dnda braklmtr. Yerlerini Bat'dan gelen yeni biimler ve dnceler alarak, geleneksel masal ve yknn yerine roman ve yk gemi; denemeler ve gazete makaleleri ortaya km; modern iir yeni konular ve biimlerle tm halk katmanlarna yaylmtr. Blgedeki lkelerin tmnde Modern edebiyan yazld dil bile, Bat etkisiyle geri dnlemez, ve yaygn bir biimde deimitir. Avrupa sanat mziinin etkisinin hl ok az grld mzik alan en az deiiklik olan alandr. Avrupa etkisinin daha derin ve uzun sreli olduu Trkiye'de, uluslararas n kazanm yetenekli sanatlar ve Avrupa tarznda besteciler yetimitir. Bat'nn kltrel bir paras haline gelen srail'deki ehirler gibi, Ankara ve istanbul da uluslararas konser ehirleri olmutur. Aynca bu ehirlerde konserleri doldurup taracak lde ok ve sadk dinleyici kitleleri bulunmaktadr. Ortadou'da dier yerlerde Ba mzii besteleyen, alan ve dinleyenler henz sayca ok azdr. Mzik hl eitli geleneksel biim-leriyle en yksek dzeyde bestelenmeye, alnmaya ve halkn ^ byk ounluu tarafndan kabul ve takdir grmeye devam etmektedir. Son zamanlarda Bat mziinin popler trlerine kar grlen ilgi, daha ok byk ehirlerdeki kk grup445

MODERN A

lar arasnda kalmtr. Bir kltrn en derin ve mahrem ifadesi olan mziin yabanc etkilere en kapal kltr alan olmas ok normaldir. Kyafet, Avrupa etkisinin ok ak bir ekilde gzlendii bir alan olmutur. Mslman ordular tarafndan modern silahlarn ve donanmn kullanlmas bir ihtiya olabilir. ynca savata kafir dmana kar zafer kazanmak zere onu taklit etmenin hukuka uygun olduuyla ilgili hadisler de bulunmaktadr. Ama kafirin kyafetini taklit etmek ok farkldr ve hem sembolik, hem kltrel, hem de dini bir nem tar. XK. yy'da Osmanllar subay ve askerleri iin Avrupa tarz niformalan, atlan iin Avrupa koumlarn kullanmlar, baka Mslman devletler de onlar izlemilerdir. Ballamayan tek ey balklar olmutur ki bunun da nedeni nemlidir. Trkiye'de slami tutuculuun bu son kalesi, Kemalist devrimle dmtr. Avrupa tipi apka ve kepler, Trk ordusu ile halk tarafndan kullanlmaya balam ve bir sre sonra da Mslman devletlerinin neredeyse hepsinde tm halk ve sonra da ordular tarafndan benimsenmitir. Kadnlarn durumu daha farklyd. XEK. yy'da ve XX. yy balarnda kadn kyafetinin Batllamas ok yava, ok ge ve ok snrl olmutur. Bu deiim gl bir direnile karlam ve nfusun ok daha kk bir ksmn ilgilendirmitir. Toplumun eitli katmanlarnda erkeklerin Batl kyafetleri normal grlrken, kadnlar henz geleneksel kyafetleri iindeydiler. XX. yy ortalannda nce modernlemi zengin snflar, sonra alan kadnlar ve renciler arasnda Batl kyafetleri giyen kadn saysnda art oldu. Bu deiimin tersine dnerek erkeklerden ok kadnlarn geleneksel kyafetlerine dnmeleri slami canlanmann dikkat ekici sonularndan biridir. Kadnlarn durumundaki deiim, Batl etkisi ya da rnei-

446

ZGRLKLER

ne dayal deiikliklerin hepsinin en by ve en uzun vadelisi olmutur. Cariyelik, kleliin kaldrlmasyla birlikte kanund olmu, baz yerlerde bir sre daha srse de, kabul edilirli-i ve yaygnl sona ermitir. ok elilik bata Trkiye, Tunus ve ahn devriliine kadar ran olmak zere birka lkede yasaklanmtr. Mslman devletlerin ounluunda yasal olmaya devam etse de, baz hukuki ve baka snrlamalar getirilmitir. ok elilik, ehirli orta ve st snflar arasnda toplumsal olarak kabul edilemez olmu; ehirli alt snflarda ise zaten ekonomik nedenlerle hi olmamt. Ekonomik gereksinim kadnlarn zgrlnde nemli bir noktayd. lk alardan itibaren igcnn bir paras olan kyl kadnlar ve ehirli hemcinslerine yasaklanm baz toplumsal zgrlklere sahiptiler. Ekonomik modernlemeyle kadnn el emeine gereksinim ortaya km, modern savalar iin yaplan seferberlikle bu gereksinin artmtr. Bu durum, zellikle Osmanl mparatorluu'nda, I. Dnya Sava'nda erkek nfusun byk ounluu askere alndnda nem kazanmtr. ki dnya sava arasndaki dneme ve sonrasna kadar uzanm olan kadnlarn ekonomiye katlmas ve neden olduu toplumsal deiiklikler kadnlar lehine baz hukuksal deiikliklere de yol amtr. Bu deiiklikler toplumsal yaam ve aile yaamn da etkilemitir. Kadnlarn eitiminde de nemli gelimeler olmu, 1970-80'li yllarda pek ok kadn niversitelere yazlarak ncelikle, "kadn meslekleri" olarak tanmlanan hemirelik ve retmenlik eitimi almaya balamlar, sonra da baka fakltelere ve mesleklere girmilerdir, ran'da bile kadn hastalar iin kadn doktorlar, daha nemlisi de kadn parlamenterler bulunmaktadr. Baz militanlar, kadnlarn geleneksel mesleklere girmelerine bile tepki gstermilerdir. Humeyni, kadnlarn erkek o447

MODERN AG

cuklara retmenlik yapmasnn mutlaka ahlakszlkla sonulanacan byk bir fkeyle ifade etmitir. Parlamenter rejimlerin olduu lkelerde kadnlarn siyasi zgrlklerinde nemli gelimeler olmutur. Bu, ordu ya da parti denetimindeki diktatrlkte, pek de nemli deildir, ikisi de byk ounlukla erkeklerden oluur. Batllar kadnlarn zgr olmasnn liberallemenin bir paras olduunu ve kadnlarn durumunun otokratik rejimlere oranla liberal rejimlerde daha iyi olacan dnmlerdir. Bu varsaym pheli ve genel olarak yanltr. Irak ve Gney Yemen, Arap lkeleri arasnda kadnlarn en ok hukuksal zgrle sahip olduklar yerlerdir ve ikisinin rejimi de baskcdr. Msr, Arap lkelerinin en ak ve en hogrl lkesi olduu halde, orada kadn haklar ok gerilerde kalmtr. Bu tr toplumlarda byk bir blm erkek ve muhafazakr olan kamuoyu deiiklie kar koymaktadr. ran gibi kktendincilikle ynetilen ya da kk-tendincilerin etkin olduklar lkelerde kadn haklar konusunda ok nemli gerilemeler olmaktadr. Kktendincilerin balca ikyetlerinden biri olan kadnlarn zgrldr ve geri alnmas programlannn en banda yer almaktadr. te yandan geri dnlmez deiikliklerin olduu ok ak ortadadr. eriat yeniden getireceklerini ileri srenler dahi cariyelii yasallatramayacaklardr. Ortadou ehirlerindeki eitimli snflar arasnda ok elilik olasl fazla deildir. Kadnlann eitiminde kktendinci etkiler ve yneticiler tarafndan nemli deiiklikler yaplm olmakla birlikte, kadnlar eski cahil hallerine getirilememitir ve bu da pek mmkn deildir. slam lkelerinde de Avrupa ve Amerika'daki gibi kendi kurtulular iin alan ve seslerini duyurmaya alan kadnlar bulunmaktadr. slam topraklarnda Bat eitimi alm ok sayda kadn yaamaktadr ve onlarn nemli etkileri grlmeye ba448

ZGRLKLER

lanmtr. Nfusun dlanm yansnn katklaryla slam kamu yaam daha zengin olacaktr. Halk arasnda kendilerinden nceki ve sonraki toplumsal, hukuksal ve kltrel deiiklikler ok farkl tepkiler yaratmtr. Tm bu gelimeler pek ok kadn iin kurtulu ve frsat olmu; pek ok erkek iin gizli olan bir dnyann yolu almtr. Bat etkisi baz yerlerde hayal edilemeyecek lde servet salamtr. Bat teknolojisi ve Bat tarz ticaret para kazanmann yeni kaplann aarken, Bat tketim kltr de bu parann harcanaca yeni yollar amtr. Modernleme, kimilerine gre de Batllama, fakir ile zengin arasndaki uurumu iyice bytm, bu uurumu gzle grlr, elle tutulur yapmtr. Arap yarmadas dndaki pek ok yerde artk zenginlerin kyafetleri, yiyecekleri farkldr ve halkn modernlememi kitlesinden farkl toplumsal kurallar erevesinde yaamaktadrlar. Bata televizyon olmak zere Batl iletiim aralar, fakirlerin kendileriyle zenginler arasndaki fark ve daha da nemlisi neleri kardklarn grmelerini salamaktadr. Baz lkelerin akll ve lml hkmetleri bu hzl deiim dneminde yaanan kanlmaz huzursuzluk ve sancy daha aza indirebilmilerdir. Bazlarnda da otokratik rejimlerin ekonomik yanllklan yznden durum daha da kt olmutur. Hzla artan nfusa karlk lkedeki besin kaynaklarnda paralel bir artn olmamas gibi ciddi sorunlar ortaya kmtr. Baz lkelerin ellerinde bulunan nemli kaynaklar da boa harcanmtr. Ekonomik skntlarn byk bir blm, lkede dzeni korumak, lke dnda da olas dmanlardan korunmak iin askeriye ve gvenlie yaplan ok miktardaki harcamalardan kaynaklanmtr. Ne var ki her ey bu harcamalarla aklanamaz. Bir Fransz haber dergisinde rportaj yaplan bir Ceza449

MODERN AG

yirli unlan sylemitir: "Eskiden Cezayir Roma'nn tahl ambanyd ama artk ekmeklik buday ithal etmek zorunda. Baheler ve srler lkesi ama et ve meyve ithal etmek zorunda. Doal gaz ve petrol ynnden zengin ama milyarlarca dolar d borcu ve milyonlarca isizi var." Ve bu durumun 30 yllk kt ynetimin sonucu olduunu da eklemitir. Cezayir'in petrol geliri az ve nfusu oktur. te yandan gelirleri byk, nfuslar kk olan lkeler de ekonomilerini altst etmiler ve halklarm fakirletirmilerdir. Petrol yataklar olan lkeler uzun vadede bundan hem yarar hem de zarar grebilirler. Petrol gelirleri siyasi olarak otokratik hkmetli devletleri mali basklardan kurtarp glendirirler. Oysa baka lkelerde ayn mali basklar hkmetleri demokratiklemeye zorlarlar. Bu lkeler, petrol zenginlikleri yznden tehlikeli bir ekilde dnyadaki petrol fiyat dalgalanmalar ve petrol d enerji kaynaklar gibi, denetimleri dndaki etkenlere maruz kalmaktadrlar. Ortadou'nun basklarndan ve kararszlndan kamak isteyenler, Ortadou'dan baka yerlerde de petrol olmasn ve petrolden baka enerji kaynaklar bulunmasn zm olarak grmektedirler. Ortadou XX. yy'n son on ylnda iki byk krizle karlamtr. Bunlardan biri ekonomik ve toplumsaldr; ekonomik yoksunluun yol at zorluklar ve bunlarn toplumsal sonulandr. kincisi siyasi ve toplumsaldr: Uyumun, bir devletin ilerliini salayan ve otokratik bir ynetimde bile toplumun onlar olmadan ilevini gremeyecei kabul edilmi kurallarn ve ilkelerin bozulmasdr. Uyum kaybnn sonulan ve yeni bir uyum yaratmann zorluk ve tehlikeleri iin Sovyetler Birlii'nin dalmas iyi bir rnektir. Ortadou devletleri ve halklar XX. yy'n son on ylnda bu sorunlar, zmek iin yalnz kalmlardr. Artk yabanc devlet450

ZGRLKLER

ler blgenin ilerine kanmyor, hatta an bir isteksizlik gsteriyorlard. Avrupa, Amerika ve Uzakdou lkeleri gibi d dnya devletleri Ortadou ile konuda ilgiliydiler: Enerji gereksinimleri iin kaynak; mal ve hizmetleri iin zengin ve genileyen bir pazar ve bu ikisini gvenceye almak iin grnte de olsa, uluslararas hukuk ve dzenin salanmas. Saddam Hseyin'in Kuveyt'i igal ve ilhak ile Suudi Arabistan ve dier Krfez lkelerine kar oluturduu tehdit, d askeri mdahaleyi kkrtm ve en st noktasna ulatrmt. nk d dnya asmdan iki tehdit sz konusuydu. lk tehdit, blgenin petrol kaynaklarnn, daha dorusu dnya petrol kaynaklarnn byk bir blmnn saldrgan bir diktatrn tekelci kontrolne girmesi; ikincisi de II. Dnya Sava'ndan sonra kurulan uluslararas dzene dnlmesiydi. lk kez Birlemi Milletler'in bir yesi baka bir lkenin igaline uruyordu. Saddam Hseyin'e gz yumulmas, ok gszlemi durumdaki Birlemi Mille der'in eski Milletler Cemiyeti'nin kaderini paylamas ve dnyann iddet taraftarlarna braklmas anlamna gelecekti. Blgenin iinden ve dndan byk gler, Saddam Hseyin'i Kuveyt'ten karmak iin birleerek onun kazanmasna izin vermediler. te yandan Saddam Hseyin, Irak'tan deil Kuveyt'ten karlm, lkesindeki hkmet biimine devam etmesine izin verilmiti. Verilen mesaj akt. Irakllar eer istiyorlarsa yeni ve farkl bir hkmeti kendileri yaratmak zorundaydlar, onlar adma bunu bakas yapmayacakt. XX. yy'n son on ylnda d gler, daha ok kendi karlarn gzetmek, yani pazarlarn ve petrol ve Birlemi Milletlerin temel kurllanna gereken saygy elde etmek, uluslararas toplumun karlarn savunmak iin hareket edecekleri mesajn veriyorlard. Dier taraftan Ortadou'da iki yzyldan be451

MODERN AG

ri ilk defa halklar ve hkmetler kendi kaderlerini belirleyeceklerdi. sterlerse beraber yeni blgesel devletler kurabilirler ya da blge hakimiyeti iin rekabete girebilirlerdi. Belki de Yugoslavya ve Somali gibi blnerek bir kaosa girebilirlerdi; aslnda blgede dini grevleri ve milli haklar olduuna inandklarndan dn vermektense bu yolu tercih edeceklerini aka ifade etmi hareketler ve kiiler vard. Lbnan'da i sava srasnda yaananlar tm blge iin bir rnek tekil edebilir. Tpk gemiteki gibi yeni bir Hal Seferi yaratacak yeni bir cihad balatabilirler. Belki de kendileriyle, komularyla ve d dnya ile bir bara yapmak iin birleerek daha tatmin edici, zengin ve zgr bir yaam iin maddi kaynaklaryla birlikte manevi kaynaklarn da paylaabilirler. Modem alarn bu zor dneminde, Ortadou halklar ve devletleri en doru karar ancak kendileri verecektir.

452

NOTLAR
GR Ktip elebi, Mizan Al-Haqq (stanbul, Hicri 1290), sf. 42-43. ngilizcesi G. L. Lewis, The Balance Of Truth (Londra, 1957), sf. 56. 2. Abu Abdallah Muhammad' 'Abd Al-Wahhab, Rihlat Al-Wazirfi ftikak AlAsir, Ed. A. Bustani (Tangier, 1940), sf. 67. 3. - Takvim- Veka'i, I Jumada 11247/14 Mays 1832. 4. Mehmed Efendi, Paris Sefaretnamesi, Ed. Ebzziya (stanbul, Hicri 1306), sf. 139-146. 1. BLM Hristiyanlk ncesi 1.

1. Sabbath 33b; Bkz. The Babylonian Talmud: Seder Mo'ed, ev. I. Epstein (Londra, 1930), cilt. I, sf. 156. 2. BLM 1. 2. slamiyet ncesi

AmmianusMarcellinus, ev. John C. Rolfe (Cambridge, Mass.: Loeb Classical Library, 1963) cilt II, sf. 375 ve cilt I, sf. 27 Menander, Excerpta De Legationibus, Ed. C. De Boor (Berlin, 1903), cilt I, sf. 205-206; Cambridge Medieval History, cilt IVa, sf. 479'daki eviri. Kkenler

3. BLM 1. 2.

3.

Al-Mas'udi, Muruj Al-Dhahab, Ed. Barbier De Meynard ve Pavet De Courteille, Charles Pellat (Beyrut, 1970), cilt III, sf. 76-77. bn Qutayba, 'Uyun Al-Akhbar, Ed. Ahmad Zaki Al-'Adawi (Kahire, 1343-8/1925-30), cilt II, sf. 210; ngilizcesi Ed. ve ev. Bernard Lewis, slam From The Prophet Muhammad To The Capture Of Constantinople, 2 (1974), sf. 273Al-Muqaddasi, Descriptio Imperii Moslemici, Ed. M. J. Goeje, 2. Bask (Leiden, 1906), sf. 159. Moollarn Ardndan

6. BLM 1. 2. 3.

Al-Suyuti, Hsn Al-Muhadara (Kahire, Hicri 1321), sf. 39. C. Imber, The Ottoman Empire 1300-1481 (stanbul, 1990), sf. 24. The Reign Of The Sultan Orchan, Second King Of The Turks, Translated Out OfHojah Effendi, An Eminent Turkish Historian, By William Seaman (Londra, 1652), sf. 30-31.

453

NOTLAR

7. BLM Barut mparatorluklar 1. bn Kemal, Tevrih-l- Osman VII Defter, Ed. erafettin Turan (Ankara, 1957), sf. 365. 2. 3. 4. 5. Kemalpashazade, Mohaczname, Ed. M. Pavet De Courteille (Paris, 1859), sf. 97-109Rudolf Tschudi, DasAsafname Des Lutfi Pasha (Berlin, 1910), sf. 32-

33Peevi, Tarib (stanbul, Hicri 1283), cilt I, sf. 498-99The Turkish Letters O/Ogier Ghiselin De Busbecq, ev. Edward Seymour Forscer (Oxford, 1922), sf. 112. 6. Ed. Guglielmo Berchet, La Repubblica Di Venezia E La Persia (Torino, 1865), sf. 181; ngilizcesi A. Narrative f Italian Travels in Persia in The 15th and 16th Centuries (Londra, 1873), sf. 227. 7. Ismail Hakk Uzunarl, Osmanl Devleti Tekilatndan Kapkulu Ocaklar, cilt I (Ankara, 1943), sf. 306, Not T deki alnt. .8. Selaniki Mustafa, Tarib-i Selniki, Ed. Mehmed pirli (stanbul, 1989), sf. 471. 9. Kou Bey, Risale, Ed. Ali Kemali Akst (stanbul, 1939), sf. 32; sonraki alnt sf. 45. 8. BLM Devlet 1. Ed. ve ev. Ernest Barker, Social And Political Thought in Byzantium From Justinian I To The Last Palaeoiogos: Passages From Byzantine Writers And Documents (Oxford, 1957), sf. 54-55. 2. Barker, op. cit. sf. 75-76. 3. Metin ve eviri M. Back, Die Sassanidischen Staatsinschriften, Acta Iranica 18 (1978), sf. 284-85. 4. 5. 6. 7. 8. 9. The Diwans Of 'Abid B. Al-Abras, Ed. ve ev. Sir Charles LyalS (Leiden, 1913), sf. 81, sf. 64. Repertoire Cbronologique D'Epigraphie Arabe, cilt I (Kahire, 193D, No.

1. Al-Jahiz. Rasa'il, Ed. A. M. Harun (Kahire, 1964-65), cilt II, sf. 10-11. Ibn Qutayba, op. cit. Cilt II, sf. 115. Mustafa Nuri Paa, Netaic l-Vukuat (Istanbul, Hicri 1327), cilt I, sf. 59. Ltfi Paa, Tevarih-i l-i 'Osman (stanbul, Hicri 1341), sf. 21; Yazcolu Ali, Selukname, Agah Srr Levend, Trk Dilinde Gelime ve Sadeleme Safhalar (Ankara, 1949), sf. 34'teki almu. 10. 'Abbas Iqbal, Vezarat Dar Ahd-i Salatin-i Buzurg-i Saljuqi (Tahran, 1959), sf. 302. 11. Ibn" Al-Rawandi, Rahat-Us-Sudur, Ed. Muhammad Iqbal (Leiden,

454

NOTLAR

1921), sf. 334. 12. Al-Jahshiyari, Kitab Al-Wuzara Wa'l-Kuttab, Ed. Mustafa Al-Saqqa, ibrahim Al-Abyari, 'Abd Al-Hafz Shalabi (Kahire, 1938), sf. 53. 13. Ltfi Paa, Asa/name, sf. 14-15. 14. Hilal Al-abi', Kitab Al-Wuzara, Ed. H. F. Amedroz (Leiden-Bevnt. 1904), sf. 64. 15- Al-Baladhuri, Futuh Al-Buldan, Ed. M. J. De" Goeje (Leiden, 1866), cilt I, sf. 263. 16. Ibn Qutayba, op. cit. cilt I, sf. 2, 6, 9, 10. 9- BLM 1. 2. 3. 4. Ekonomi

56.

7. 8. 9-

ibn A]-Faqih, Mukhtaar Kitab Al-Buldan, Ed. M. J. De Goeje (Leiden, 1885), sf. 187-88. Peevi, op. cit. cilt I, sf. 365AkbbarAl-in Wa'l-Hind, Ed. J. Sauvaget (Paris, 1948), sf. 18. Ralph sf. Hattox, Coffee and Coffeehouses-. The Origins Of A Social Beverage in The Medieval Near East (Seattle, Wash., 1985), sf. 14-15'ten alnt. Ibn Khaldun, Al-Muqaddima, Ed. E. Quatremere (Paris, 1858), cilt I, sf. 272. Jean De Thevenot, Relation D'un Voyage Fait Au Levant (Paris, 1665), A. Lovell, The Travels Of Monsieur De Thevenot into The Levant (Londra, 1687), blm I, sf. 144'ten alnt. Volney, Voyage En Egypte (Paris, 1825), cilt II, sf. 254. Kari Jahn, Die Prankengeschicbte Des Raid Al-Din (Almanca eviri) (Vienna, 1977), Fol. 415 V. (Farsa Metin), sf. 54 (Almanca eviri). P. Dan, Histoire De Barbarie Et De Ses Corsaires (Paris, 1637), sf. 277. Calendar Of The State Papers Relating To Ireland Of The Reign Of Charles I, 1625-1632, Preservedin The Public Record Office, Ed. R. P. Mahaffy (Londra, 1900), sf. 621-622. Sekinler

10. BLM 1. 2.

3.

Malik bn Anas, Al-Mudawwana Al-Kubra (Kahire, Hicri 1323), cilt IV, sf. 13-14; Al-Muwatta' (Kahire, Hicri 1310), 3, sf. 57, 262. 'Abd Al-Hamid, Risala ila 'l-Kuttab, Ahmad Zaki Safwat, famharat RaSa'ilAl-Amb (Kahire, 1356/1937), II, sf. 534; ngilizcesi Ed. ve ev. B. Lewis, slam From The Prophet Muhammad To The Capture Of Constantinople (New York, 1974), cilt. I, sf. 186. Paul Rycaut, The History Of The Present State Of The Ottoman Empire, 4. Bask (Londra, 1675), sf. 45.

455

NOTLAR

4. 5.

Abu 'Amr Muhammad Al-Kashshi, Ma'rifatAkbbar Al-Rijal(Bombay, Hicri 1317), sf. 249. Ibn Sama'a, Al-Iktisab Fi'1-Rizq Al-Mustatab (Kahire, 1938), sf. 16.

11. BLM Halk 1. Metin: Al-Maqrizi, Al-Khitat(Bulaq, 1270/1854), sf. 199-200; ingilizcesi Yusuf Fadl Hasan, The Arabs And The Sudan, From The Seventh To The Early Sixteenth Century (Edinburgh, 1967), sf. 23. 2. Abu Dulaf, Qasida Sasaniyya, 17-23. satrlar; ev. C.E. Bosworth, The Mediaeval Islamic Underworld.- The Banu Sasan in Arabic Society and Literature (Leiden, 1976), blm 2, sf. 191-92. 12. BLM Hukuk ile Din 1. Mirza Abu Talib Khan, Masir-i Talibi, Ed. H. Khadiv-Jam (Tahran, 1974), sf. 251. 2. Al-Jahiz, Kitab Al-Hayauan (Kahire, 1938), cilt I, sf. 174. 3. Al-,Ghazali, Faysal Al-Tafriqa Bayn Al-Islam Wa'1-Zandaqa (Kahire, N.D.), sf. 68. 4. Ignaz Goldziher, Vorlesungen ber Den Islam (Heidelberg, 1925), sf. 185-86'daki alnt. 5. 'Ali Ai-Muttaqi Al-Hindi, Kanz Al-'Ummal, blm I (Hyderabad Hicri 1312), Nn. 5350, 5445, 5451, 5987. 6. Mehmed Esad, Uss-i Zafer (stanbul, Hicri.1293), B. Lewis, stanbul And The Civilization Of The Ottoman Empire (Norman, Okla., 1963), sf. 156'daki alnt. 7. Jalal Al-TJn Rumi, Ruba 'iyyat. 8. Jalal Al-Din Rumi, Divan-i Shams-i Tabriz, No. 31. 13. BLM Kltr 1. Mehmed Efendi, Paris Sefaretnamesi, Ed. Ebzziya (stanbul, Hicri 1306), sf. 109; Franszcas Le Paradis Des Infideles, Ed. Gilles Veinstein (Paris, 1981), sf. 13. 2. Abu'l-Faraj Al-Isfahani, Kitab Al-Aghani (Kahire, 1372/1953), VII, sf. 13-14. 3. Ghars Al-Ni'ma Al-abi', Al-Hafanat Al-Nadira, Ed. Salih Al-Ashtar (Damascus, 1967), sf. 305-306. 4. Ibn Qutayba, op. cit. cilt II, sf. 55. 5. Anna Comnena, Alexiad, 15.1; ev. E. R. A. Sewter (Londra, 1969), sf. 472. 6. Th 'Complete Letters Of Lady Mary Wortley Montagu, Ed. Robert Hals-

456

NOTLAR

band (Oxford, 1965), dit I, sf. 338-39. 14. BLM 1. 2. 3. Mcadele

Abu Shama, Al-Rawdatayn Fi Akhbar Al-Dawlatayn, Ed. M. Hilmi Ahmad ve M. Mustafa Ziyada (Kahire, 1926), I/II, sf. 621-22. B. Lewis, The Muslim Discovery Of Europe, sf. 193'ten ahnci. Sthhdar Tarihi (Istanbul, 1928), cilt II, sf. 87. Deiim

15. BLM 1. 2. 3. 4.

Abdlhak Adnan (Advar), La Science Chez Les Turcs Ottomans (Paris, 1939), sf. 57. Richard Hakluyt, The Principall Navigations Of The English Nation, cilt V, sf. 178-83. State Papers 102/61/23. Letters, op. cit. cilt I, sf. 316-17. Etki ve Tepki

16. BLM 1.

Ahmed Ltfi, Tarih (stanbul, Hicri 1290-1328), cilt VIII, sf. 15-17.

17. BLM Yeni Dnceler 1. 2. 3. 4. 5. Cavid Baysun, Tarih Dergisi 5 (1953), sf. 137-45. E. De Marcere, Une Ambassade A Constantinople: La Politique Orientale De La Revolution Franaise (Paris, 1927) ciltli, sf. 12-14. Cevdet, Vekyi-i Devlet-i Aliye (stanbul, 1294/1877), cilt V, sf. 130. Cevdet, op. cit. cilt VI, sf. 280-81. E. Z. Karal, Fransa-Msr Ve Osmanl mparatorluu (1797-1802) (stanbul, 1940), sf. 108; stanbul arivlerinden alnt. Sir Sidney Smith, Acre; CezzarPaa, Ta'rtkh AhmadBasha Al-Jazzar(Beyrut, 1955), sf. 125. Cevdet, Tezakir 1-12 Ed. Cavid Baysun (Ankara, 1953), sf. 67-68. Harold Temperley, England And The Near East: The Crimea (Londra, 1936), sf. 272'deki alnt. Savalar

6. 7.

18. BLM 1.

Hikmet Bayur, Trk nklb Tarihi (stanbul, 1940), cilt I, sf. 225. zgrlkler

19. BLM

1. ubat 1949 srail-Msr Anlamas, Madde V, Alt Blm 2, Suriye ve rdn Anlamalaryla Benzer Hkmler.

457

KAYNAKA ki bin yllk Ortadou tarihi iin hem nitelik hem de ierik asndan ok eitli pek ok kitap yazlmtr. Ortadou tarihini tamamyla olmasa da byk lde anlatan nemli bavuru eserleri ve kaynakalar da bulunmaktadr. Bu kitapta ele alnan konularla ilgili nemli bavuru eserleri, zellikle yeni ve kapsaml almalar ierecek ekilde aada listelenmitir.
1. Kaynakalar ve El Kitaplar J. D. Pearson, Index Islamicus, 1906-1955. A Catalogue Of articles On Islamic Subjects In Periodicals And Other Collective Publications. Cambridge, 1958, I, 1956-1960 (Cambridge, 1962); II, 1961-1965 (Cambridge, 1967); III, 1966-1970 (Londra, 1972); IV, 1971-1975 (Londra, 1977); V, 19761980 (Londra, 1982), Quarterly Index Islamicus (Londra, 1977-). Denis Sinor, Introduction A I'Etude De VEurasie Centrale, Wiesbaden, 1963. Jean Sauvaget, Introduction To The History Of The Muslim East- A Bibliographical Guide, Berkeley & Los Angeles, 1965. (Claude Cahen, Franszca II. Basm) J. D. Pearson, A Bibliography Of Pre-Islamic Persia, Londra, 1975. Diana Grimwood-Jones, Derek Hopwood, J. D. Pearson, Arab Islamic Bibliography: The Middle East Library Committee's Guide, Hassocks, Sussex, 1977. Margaret Anderson, Arabic Materials In English Translation: A Bibliography Of Works From The Pre-Islamic Period To 1977, Boston, 1980. Claude Cahen, Introduction A I'Histoire Du Monde Musulman Medieval VIIXVSteele: Methodologie Et Elements De Bibliographie. Paris, 1982. Wolfgang Behn, Islamic Book Review Index, Berlin/Millersport, PA, 1982-. L. P. Elwell-Sutxon, A Bibliographical Guide To Iran, Totowa, NY, 1983Jere L. Bacharach, A Middle East Studies Handbook, Seattle & Londra, 1984. R. Stephen Humphreys, Islamic History: A Frameivork For Enquiry, Princeton, NJ, 1991. 2. Kronoloji ve ecere Eduard Von Zambaur, Manuel De Geneaologie Et De Cbronologie Pour I'HistpireDe Vlslam. Hanover, 1927; II. Basrm, 1955.

458

KAYNAKA

C. E. Bosworth, The Islamic Dynasties.- A Chronological And Genealogical Handbook. Edinburgh, 197. H. U. Rahman, A. Chronology Of Islamic History 570-1000 G.E., Londra, 1989-Robert Mantran, les Grandes Dates De I'lslam, Paris, 1990. 3. Atlaslar Donald Edgar Pitcher, An Historical Geography Of The Ottoman Empire From The Earliest Times To The End Of The Sixteenth Century, Leiden, 1972. Tbinger Atlas Des Vorderen Orients, Wiesbaden, 1977-. William C. Brice, An Historical Atlas Of Islam, Leiden, 1981. Jean Sellier, Andre Sellier, Atlas Des Peuples d'Orient, Moyen Orient, Cauca-se, Asie Centrale, Paris, 1993. 4. Belgeler Sylvia G. Haim, Arab Nationalism: An Anthology, Berkeley & Los Angeles, 1962. Charles Issawi, The Economic History Of The Middle East, 1800-1914 (Chicago, 1966); The Economic History Of Iran, 1800-1914 (Chicago, 1970); The Economic History Of Turkey, 1800-1914 (Chicago, 1980); The Fertile Crescent, 1800-1914 (New York, 1988). Kemal H. Karpat, Political And Social Thought In The Contemporary Middle East, Londra, 1968. Lewis, Bernard, Islam, From The Prophet Muhammad To The Capture Of Constantinople, 2 Cilt, New York, 1974. J. C. Hurewitz, The Middle East And North Africa In World Politics: A Documentary Record, II. Basm, New Haven & Londra, 1975. Andrew Rippin, Jan Knappert, Textual Sourcesfor The Study Of Islam, Chicago, 1986. Norman Stiliman, The fews OfArab Lands (Philadelphia, 1979); The Jews Of Arab Lands In Modern Times (Philadelphia, 1991). 5. Ansiklopediler The Encyclopedia Of Islam, Leiden, 1954-. Encyclopedia Iranica, Ehsan Yarshater. Londra & Boston, 1982-. The Cambridge Encyclopedia Of The Middle East And North Africa, Cambridge & New York, 1988. The Oxford Dictionary Of Byzantium, New York, 1991.

459

TAKVM HAKKINDA Kronolojide yer alan tarihler balangc Hz. sa'nn doumu olan miladi takvime gredir. 1582 ylnda Papa XIII. Gregor'un hazrlad Gregoryen adl takvim, tarihin eitli dnemlerinde, dnyann eitli yerlerinde kullanlmtr. Modern alara gelene dek Dou kiliselerinin ounluu ve Ortodoks Hristiyanlar tarafndan eski Julien takvimi kullanlmr; halen de dini takvim olarak kullanlmaktadr. Gregoryen takvimin 7 Ocak gn Ortodoks Noeli'dir. Ortadou'da, slamiyet'in douundan itibaren byk ounlukla Mslman takvimi yani hicri takvim kullanlmtr. Mslman takviminin balangc, Hz. Muhammed'in Mekke'den Medine'ye hicretinin tarihi olan 16 Temmuz 622'dir. Hicri takvim 10 ay 354 gndr. Hicri takvimde gne ylna uygun bir dzeltme yaplmad iin aylar mevsimlere uygun deildir. Hac ve Ramazan orucu gibi nemli dini gnler gne ylna gre deiir. Yaklak olarak 103 Hicri yl, 100 Gregoryen yldr. Ay hesabna dayanana Hicri takvim idari ve mali amalara uygun olmadndan, Mslman devletler, ilk dnemlerinden itibaren Hicri ylda, Hristiyan, ran ve baka takvimlere uyacak dzenlemelere gitmilerdir. Aadakiler balca dzenlemeler olmutur: 1- Trk Mali Yl Maliye: Hicri tarihi gne yl ile birletiren eski mali takvimlerden uyarlamadr. lk kez 1789 ylnda, Osmanl gelirler idaresinde kullanlmtr. 2- ran Gne Yl. lk kez 1925 ylnda kullanlmtr. Hicret ile balar ancak g-

460

TAKVM HAKKINDA

ne ylna gre hesaplanr. ran gne yln Gregoryen akvimi-ne uygun hale getirmek iin hesaplama; 1 Ocak - 21 Mart tarihlerine 622 ve 21 Mart - 31 Aralk tarihlerine 621 eklenerek yaplr. Mart'n 3. haftasna denk gelen 1 Farvardin Yeni Yldr. Artk ran'da yalnzca dini amalar iin kullanlmaktadr. Musevi takvimi ise, dnyann yaratlndan itibaren balar. Ay esasna gredir. 19 ylda 1 ay eklenerek gne ylna evrilir. 5756 yeni yl 25 Eyll 1995 tarihinde balamtr. srail devletinde dini ve baka baz amalar iin kullanlr.

461

KRONOLOJ
M.25 30 47-49 54-59 63 65 66-70 70 106 114-17 115-17 117 132-35 l6l 197-202 224 226-40 229-32 231-32 240 241-44 241-72 242 258-60 260-63 267 272 296-97 303 306 Romallar'm Arabistan seferi Hz. sa'nn armha gerilii Aziz Pavlos'un ilk seferi Romallar'n Ermenistan' fethi Roma ve Parthlar ban Pompey'in Petra ziyareti lk Musevi isyan Romallar'm Kuds' fethi, Musevi isyann bitii, Tapnan yiArabistan'n Nabatiye'yi ele geirii Trajan'n Parthlar'a kar sava Dou eyaletlerindeki 2. Musevi isyan Trajan'n lm, Hadrian'n dou fetihlerini terk edii 3. Musevi isyan Parthlar'n Suriye ve Ermenistan' istilas Septimus Severus'un dou seferleri ran'da Sasani hanedannn baa geii Sasani hanedannn kuruluu Pers-Roma sava Severus Alexander'in Sasani seferi Persler'in Nisibis'i ele geirii Pers-Roma sava Sasani mparatoru I. ahpur'un iktidar Mani'nin vaaza balay Pers-Roma sava Palmira'da Odenathus iktidan Odenathus'un olu Wahballat ile annesi Zenobia'nn bamsz hkmdarlar oluu Aurelian'n Palmira'y ele geirii Pers-Roma sava, 297 antlamasyla Romallar'm zaferinin ka bul Dioclean'm Hsristiyanlar'a zulm Konstantinus'un imparator ilan edilii

KRONOLOJ

310-79 312 325 330 337-50 359-61 363 371-76 381 384 395 503-505 524-31 527-65 527-32 531-79 533 537 540-62 572-91 606-628 622 628 630 632 633-37 634 635-36 637 639-42 642^46 644

II. ahpur'un iktidan Milano bildirisi, Hristiyanln yasallan znik Konseyi Konstantinopolis'in kuruluu Pers-Roma sava Pers-Roma sava II. ahpur'a kar sava Pers-Roma sava Konstantinopolis fermanlan, Hristiyanln kabul, putperest liin yasaklan Pers-Roma ban Theodosius'un lm, Roma'nn Dou ve Bat'ya ayrlmas Pers-Roma sava Pers-Roma sava Justinianus iktidan, Afrika ve talya'nn yeniden fethi Pers-Bizans sava I. Husrev iktidan Roma ile ran sonsuz ban Konstantinopolis'de Ayasofya'nn al Pers-Bizans sava Pers-Bizans sava Pers-Bizans sava, 6l4'te Persler'in Kuds' ele geirii Hz. Muhammed'in Mekke'den Medine'ye hicre, slam a nn balay Hudeybiye ban, Heraclius'un ynettii Bizans'n zaferi ve ban, Persler'in ele geirdikleri yeri Bizans'a iadesi Hz. Muhammed'in Mekke'yi fethi Hz. Muhammed'in lm, Hz. Ebubekir'in ilk halife oluu Araplar'n Suriye ve Mezopotamya'y fethi Hz. mer'in halife oluu am'n fethi Kadisiye sava, Ctesiphon'un d Msr'n fethi skenderiye'nin ele geirilii Hz. mer'in ldrl, Hz. Osman'n halife oluu

463

KRONOLOJ

656 66l 674-78 680 691 696 705-715 710 717-18 750 751 762-63 767 809-813 813-33 820 833-42 869-83 910 945 950 969 970 (yak.) 1037 1055 1070-30 1071 1094 1096 1099 1111

Hz. Osman'n ldrl, slamiyet'in ilk i sava Hz. Ali'nin ldrl, Emevi hanedannn balangc Araplar'n Konstantinopolis'i ilk kez kuatmas Kerbela Sava Kuds'te Kubbet-s Sahra'nn yaplmas Abdlmelik'in imparatorluk ynetimini yeniden yaplanmas olarak Arap paras karts am'da Emevi Camii'nin yaplmas Mslmanlar'n spanya'ya k Konstantinopolis kuatmas Abbasiler'in Emeviler'in yerine geii Araplar'n inliler'e kar Tala yaknlarnda zaferi, in sava esirleriyle kt yapmnn getirilii Mansur'un Badat' kuruu Ebu Hanife'nin lm El Emin ve El Memun'un i sava El Memun'un iktidan, Arap bilim ve edebiyatnn geliimi El afi'nin lm El Mutasm'n iktidan, Trk hkimiyetinin balay Gney Irak'ta siyahi kle isyan Kuzey Afrika'da Fatmi Halifelii'nin kurulmas Bveyher'in Badat' igali Farab'nin lm Fatmiler Msr' fethedii ve Kahire'yi kuruu Seluklu Trkleri'nin doudan halifelik topraklarna girii bni Sina'nn lm Seluklularn Badat' al Seluklularn Suriye ve Filistin'i igali Bizansllar'n Malazgirt yenilgisi, Seluklular'n Anadolu'ya gi rii Fatmi Halifesi Mustansir'in lm, smaili hareketinde bln me, Hasan Sabbah'n ar kanadn (Hahain) lideri oluu Hallar'in Yakndou'ya gelii Hallar'n Kuds' al El Gazali'nin lm

464

KRONOLOJ

1171

Selahaddin'in Fatmi halifeliinin sonunu ilan edii,'Suriye ve Msr'da Eyyubi hanedannn kuruluu, 1187 Hattin sava, Selahaddin'in Hallar yenerek Kuds' al

1220 1229 1244 1250-60 1252 1258 1273 1290-1320 1295 1326 1331 1354 1366 1371-75 1389 1400-1401 1402 1406 1444 1453 1462 1475 1492 1498

Moollar'n halifeliin dou topraklann fethi II. Friedrich'in Kuds' el Malik el Kamil'den anlamayla al Mlmanlar'n Kuds' geri al Eyyubi kraliklannn yklmasyla Msr ve Suriye'de Memluk Sultanl'nn kuruluu Altnordu Han'nn Mslman oluu Moollar'n Badat' ele geirii Mevlana Celaleddini Rumi'nin lm Bat Anadolu'da Osmanl beyliklerinin kurulmas Persli lhan'n Mslman oluu Osmanllarn Bursa'y al Osmanllar'n znik'i al Osmanllar'n Gelibolu'yu al Osmanllar'n Edirne'yi al Osmanlilar'n Srbistan' istilas KoSova Sava, Srbistan'da Osmanl ynetimi Timur'un Suriye'yi yakp yk Timur'un Osmanllar'a kar Ankara zaferi Ibn Haldun'un lm Varna Sava, Bulgaristan'da Osmanl ynetimi Fatih Sultan (II.) Mehmed'in stanbul'u fethi Bosna'nn ele geirilii Osmanllar'n Knm' al Hristiyanlar Granada'y al, Museviler'in spanya'dan kovuluu, Kolomb'un bat yolculuu Vasco de Gama mit Burnu'ndan Hindistan'a gidii, Arap reh-

beri bn Macid'in Vasco de Gama'ya Afrika'dan Hindistan'a rehberlik edii 1501 ah smail'in ran'da Safevi hanedann kuruu, ah smail'in iilii ran'n resmi dini olarak kabul edii 1514 1516-17 Osmanh-ran sava Osmanllar'n Suriye ve Msr' al, Memluk Sultanl'n orta-

465

dan kaldu, Mekke erifinin Osmanl egemenliini kabul edii 1520-66 1521 1522 1526 1529 1534 1539 1552 1555 1556 1557 1565 1571 1573 1587-1629 1589 1598 1602-27 1606 1607 1612 1630-38 1631 1639 1683 1699 1726 1733 1736-47 174347 1768-74 1774 Kanuni Sultan Sleyman iktidar Osmanllarn Belgrat' al Osmanilar'n Rodos'u fethi Moha Sava Osmanilar'n Birinci Viyana Kuatmas Osmanilar'n Badat' fethi, Irak' ilk fethi Osmanilar'n Aden'i al Ruslar'n Kazan' al Osmanl-ran sava, Osmanl mparatorluu ile ran arasnda Amasya ban Ruslar'n Astrakhan' al stanbul'da Sleymaniye Camii'nin yapl Osmanilar'n Malta kuatmas nebaht Sava Osmanilar'n Kbns' fethi ran'da ah Abbas iktidar Osmanl-ran antlamasnda Osmanl zaferi sfahan'n ran'n bakenti oluu Osmanl-ran savalan Zitvatorok Antlamas Osmanilar'n Iran topraklarndan karl sfahan'da Mescidi ah'n yapl Osmanl-ran savalan Msr, Yemen ve Lbnan'da ayaklanmalar Osmanilar'n Irak' son kez fethi II. Viyana kuatmas Karlofa Antlamas lk Trk matbaasnn stanbul'da kuruluu Osmanl-ran sava ran'da Nadir ah Osmanl-ran sava Osmanl-Rus sava Kk Kaynarca Antlamas

KRONOLOJ

1783 1789 1794 1795 1798-1801 1800 1803 1803-12 1805 1809 1821-29 1826-28 1827 1828 1830 1831-32 1839 1844 1853-55 1855 1856 1861 1863 1869 1876-78 1876 1878 1878 1878

Rusya'nn Krm' ele geirii Reformcu sultan III. Selim'in tahta k Kaar Hanedan'nn kuruluu Kaar ahnn bakent olarak Tahran' almas Franszlar'n Msr' igali Rusya'nn Grcistan' ele geirii Vahabiler'in Mekke ve Medine'yi igalleri, Glistan Antlamas, ran'n Kafkasya eyaletlerini Ruslar'a brak Srbistan'da ayaklanma Mehmed Ali Paa'nn Msr hkmdar oluu Hindistan'dan Svey'e dzenli deniz seferlerinin balay Yunan Bamszlk Sava Yeni Rus-ran sava, ran'n Ermenistan' Rusya'ya brak Osmanllar'n Navarin'de yenilii Msr'da ilk resm gazetenin basl Fransa'nn Cezayir'i igali stanbul'da ilk resmi gazetenin basl ngilizler'in Aden'i al, Glhane Islahat Fermam Avrupa rneinde Osmanl para reformu Knm Sava Telgrafn gelii Paris Kongresi zerk Lbnan'n kuruluu Osmanl Bankas'nn kuruluu Svey Kanal'nn al, stanbul niversitesinin kuruluu Osmanllar'n nce Srbistan, sonra Rusya ile sava Osmanl anayasasnn ilan, Msr'da ilk gnlk gazete El Ahram Osmanl anayasasnn askya aln Yeilky Antlamas Berlin Kongresi, Srbistan, Romanya, Bulgarisan'm bam szlklar, Avusturya-Macaristan'n Bosna ve Hersek'i igali, Rusya'nn dou eyaletlerini igali -. .

1881 1882

Franszlar'n Tunus'u igali ngilizler'in Msr' igali

467

KRONOLOJ

1894-96 1897 1906 1908 1911 1912 1913 1914 1916 1917 1918 1919 1920

Ermeni isyan ve bastrl Osmanl-Yunan Sava iran'da anayasa devrimi II.Meruyet (Jntrk devrimi), Hicaz demiryolunun almas talyanlar'n Trablus'u ele geirii I. Balkan Sava II. Balkan Sava Osmanllar'n Almanya ile ittifak Hicaz'da Arap isyan, erif Hseyin'in kral unvan al ngilizler'in Badat ve Kuds' igali, Osmanl mparatorluu'nda Gregoryen takviminin kabul edilii Arap topraklannda Osmanl ynetiminin sonu Yunanllarn zmir'e kmas Ankara'da Byk Millet Medisi'nin al, Trk stiklal Sava'nn balay, Suriye iin Fransz, Filistin ve Irak iin ngili2 mandalannn kuruluu, bn Suud'un Necid Sultan oluu Mudanya Atekesi, ngiliz-Msr antlamas Lozan Antlamas 1924-26 bn Suud'un Hicaz' igali Pehlevi hanedannn ilk hkmdar Rza ah'n tahca k bn Suud kral unvan al Irak'n bamszln ilan edii, bn Suud'un Suudi Arabistan Krall'n ilan edii 1936 ngiliz-Msr antlamas ile Msr'n. bamszln ilan edii

1922 1923 1925 1926 1932

1945 1945 1948 1951 1952 1953 1956

Arap Devletleri Birlii'nn kuruluu rdn'n bamszln ilan edii Filistin mandasnn sonu, srail'in kuruluu, ilk Arap-sra sava Libya'nn bamszln ilan edii Kahire'de askeri darbe, Kral Faruk'un tahttan vazgeii Msr'n cumhuriyet oluu Sudan, Tunus ve Fas'n bamszlklarn ilan edii, Msr'n Svey Kanal'n milliletirii, srail-Msr sava, Svey'e ngiliz-Fransz seferi

468

KRONOLOJ

1957 1958 196i 1962 1967 1969 1970 1971 1973 1975-77 1979 1980-88 1981 1982 1990-91 1994

Tunus'un cumhuriyet oluu Birleik Arap Cumhuriyeti'nin kuruluu, Lbnan'da i sava, Irak'ta devrim ve cumhuriyetin kumlusu Kuveyt'in bamszln ilan edii, Suriye'nin Bkleik Arap Cumhuriyeti'nden ayrl Yemen ve Suudi Arabistan'da kleliin kaldnk srail-Arap sava, Gney Yemen'in bamszln ilan edii Libya'nn cumhuriyet oluu Nasr'n lm, Sedat'n baa geii Krfez devletlerinin bamszlklarn ilan edii, Arap Emklikleri Birlii'nin kuruluu Arap-srail sava Lbnan'da i sava Msr ile srail arasnda bar andamas, ran'da devrim ran-Irak sava Enver Sedat'n ldrl srail'in Lbnan' igali Irak'n Kuveyt'i igali, Krfez Sava rdn-srail ban andamas

469

HALTALAR

DZN

Abbas, 84, 135, 136 Abbasi Hanedan, 87, 110 ABD, 15, 18, 423, 426, 427, 428, 430, 431, 432, 442 Abdullah bn al-Zbeyr, 76 Abdulaziz ibn Suud, 399, 400 Abdlhamid (II.), 362 Abdlmelik, 76, 77, 78, 79 Abdl-Rahman ibn Avf, 67 Abgar Tibir, 309 Abhazlar, 145 Abid ibn el-Abras, 162 Aelia Capitolina, 35 Aelia da al-Quds, 79 Afrika, 23, 46, 62, 94, 107, 113, 127, 131, 139, 182, 194, 198, 201, 252, 273, 311, 326, 350, 401, 407, 415 Ahmed bin Tuln, 89 Akadlar, 25 Akdeniz Avrupas, 3, 205 . Akdeniz, 3, 11, 23, 28, 42,- 58, 62, 69, 96, 102, 112, l?; 130, 138, 184, 196, 203, 317, 322, 323, 330, 343 Alamut, 105 alfabe, 53 alkol, 270, 271, 294 Almanya, 15, 158, 329, 330, 340, 342, ' 381, 391, 405, 406, 407, 421 altn, 9, 11, 42, 58, 69, 76, 91, 139, 154, 177, 194, 198, 203, 243, 293, 331, Altnordu Hanl, 117 Amerika Sava, 15 Ammianus Marceilinus, 44 Amr ibn l-As, 180 Amu Derya, 100, 104, 109, 110, 182, 329 Anadolu, 17, 28, 101, 107, 110, 117, 122, 130, 157, 196, 250, 274, 280, 322, 339, 345, 373, 393, 401 Amirvan, 155 Arabistan, 9, 43, 51, 65,'94, 100, 131, 153, l6l, 177, 192, 203, 225, 244, 250, 263, 290, 328, 357, 360, 386, 399, 407 410, 415, 435, 451 Aram Naharayim, 25 Aram, 25, 26 Aramllar, 26

Arapa, 10, 24, 27, 38, 47, 54, 58, 61, 76, 85, 88, 98, 113, 119, 128, 131, 159, 160, 170, 175, 184, 197, 207, 213, 224, 248, 254, 279, 285, 293, 299, 303, 310, 317, 339, 348, 357, 369, 377, 382, 419 " Ardair, 41,'155 Arsak, 32 Asuriye, 25 Astrlar, 25 Asya, 23, 28, 32, 42, 49, 61, 69, 87, 98, 102, 107, 113, 123, 130, 141, 170, 177, 182, 189, 196, 204, 227, 252, 273, 280, 285, 298, 308, 317, 321, 330, 344, 372' 383, 398, 415 Atatrk, 6, 7, 8, 10, 335, 401, 402, 445 Augustus, 154, 295 Aurelian, 47 av, 80 Avicenna, 308 Avrupa, 3, 11, 20, 25, 33, 45, 62, 95, 101, 112, 121, 132, 140, 158, 169, 175, 181, 193, 201, 221, 230, 247, 254, 260, 270, 282, 301, 310, 320, 330, 341, 353, 360, 371, 380, 391, 402, 415, 421 . 435440, 451 Avusturya, 187, 277, 321, 323, 327, 333, 343, 351, 369, 381, 387, 391 ayan, 142, 247, 347 Aydhab, 96 AyetuUah Humeyni, 16 Ayn Calud, 117 Aynjalut, 111 Azerbeycan, 135 Aziz Yuharma Kilisesi, 256 Babil, 30, 31, 34, 211, 257, 278, 284 Babiller, 25 Badat, 25, 46, 86, 90, 101, 110, 120, 136, 168, 179, 220, 250, 279, 293, 330 393, 405, 427 Baku, 410 Balfour Deklarasyonu, 404 Balkanlar, 124, 146, 147, 191, 192, 196, 201, 230, 272, 350, 366 banka, 344, 390

481

DZN

Basra, 43, 46, 49, 64, 94, 129* 131, 136, 182, 189, 203, 226, 326, 328, 330, 344, 393, 399 Baybars, 117, 119, 120, 121, 198 Bayezid (II.), 309 Bayt ha-Mikda, 79 Bektailer, 278 Berberiler, 98, 252 Berke, 117 Bermekiler, 87, 90 Beyrut, 14, 339, 404, 405 Beyi al-Maqdis, 79 bilim, 25, 32, 38, 85, 92, 98, 112, 118, 209, 217, 220, 284, 298, 303, 305, 317, 330, 334, 349, 359, 414 Birlemi Milleer, 422, 423, 424, 428, 451 Bizans mparatorluu, 77 Bizans, 17, 24, 38, 40, 50, 62, 72, 80, 97, 101, 122, 153, 162, 177, 192, 203, 212, 216, 224, 233, 238, 253, 288, 300, 306, 316, 387 Bizansllar, 38, 42, 49, 50, 63, 123, 157, 211, 220, 271, 273 Bosna, 127, 144, 391 Buhara, 92, 101, 109, 118, 328 Bulgaristan, 123, 281, 379, 391, 392 Bursa, 123, 126 Busbecq, 134 brokrasi, 88, 91, 156, 175, 210, 211, 214, 349, 350 Bveyh ailesi, 91 Bveyhiler, 92, 96, 97, 100, 102, 107, 108, 170, 175 Bveyhoullan, .92 Byk van, 136 cam, 17, 79, 80, 258, 287, 297, 356, 445 Campo Formio antlamasyla, 369 Caracalla, 48 Cebe Noyan, 109 Cengiz Han, 109, 118 Ceride-i Havadis, 13 cihad, 132, 177, 180, 225, 271, 272, 273, 274, 275, 276, 277, 392, 452 Cizvit papazlar, 14 Clysma, 46 Colbert, 336 ay, 3, 186 eenler, 145

erkezler, 114, 121, 145 in, 11, 31, 42, 52, 62, 80, 97, 104, 112, 118, 185, 192, 201, 215, 249, 281, 308, 311, 328 demokrasi, 378, 402, 443, 444 dervi, 277, 278, 281, 282, 289 destan, 136, 297 devirme, 125, 143, 144, 145, 228, .230 Dicle ve Frat uygarl, 24 Diocletian, 40, 197 Dou sorunu, 149 Dolmabahe Saray, 355, 356 dnme, 147, 266, 445 Dura, 45 Dnya Sava (U, 18, 26, 330, 344, 389, 396, 397, 398, 415, 447 Dnya Sava (II.), 398, 407, 414, 424, 429, 451 Ebu Mslim, 84, 85, 87 Ebu Said, 117 Ebubekir, 61, 70 Ebul Abbas, 84 edebiyat, 27, 100, 118, 174, 215, 250, 287, 290, 297, 303, 308, 317, 334, 366, 369 Edessa, 38, 46, 102 Edime, 123, 126, 325, 328, 392 eitim, 106, 121, 139, 144, 209, 215, 217, 220, 279, 309, 333, 340, 350, 354, 358, 361, 375 ekonomi, 39, 192, 243, 338, 386, 414 el-Biruni, 186 el-Cahiz, 163, 232 el-Hadi, 178 el-Mamun, 176, 220 el-Mansur, 86, 87 el-Memun, 89, 90 el-Mesudi, 66 el-Muiz, 94 el-Mustansir, 94, 105 ei-Saffah, 84, 86 el-Zbeyr ibn l-Avvam, 66 Emeviler, 71, 72, 73, 74, 75, 80, 84, 85, 86, 88, 92, 163, 165, 291, 293 Emeviye, 74, 226 Emir l-mera, 169 Eranspahbadh, 224 Ermeniler, 339, 372, 391 Ermenistan, 41, 46, 110, 117, 178, 194,

482

DZN

253, 325, 379, 389, 417 Esad Efendi, 277 Farazdak, 297 Farsa, 10, 15, 25, 28, 76, 92,.118, 130, 159, 165, 170, 184, 194, 209, 279, 286, 298, 300, 305, 382, 417 Fas, 12, 131, 186, 196, 203, 230, 330, 391, 416, 420, 435 Fatmiler, 94, 101, 169, 216, 251, 296 Fatih Sultan Mehmed, 16, 127, 288, 289 felsefe, 39, 98, 220, 279, 285, 305, 317, 366 Fenike, 26, 27 Fenikeliler, 26 feodalizm, 156, 236 fetva, 259, 310 Filistin, 42, 94, 101, 117, 182, 226, 274, 327, 341, 393, 396, 399, 403, 4l6, 420, 432 Firdevsi, 298 fizik, 305 Fransa, 15, 140, lO, 247, 274, 306, 327, 337, 341, 352, 362, 370, 380, 388, 392, 405, 411, 439, 441 .Fransz Devrimi, 12, 35, 367 Franszca, 13, 354, 366, 413 Friedrich (L), 275 , Galle ve Samariye, 26 Gassan beylii, 50 Gassaniler, 50 gayri mslim, 241, 242, 244, 245 Gazan Han, 117 gazete, 3, 10, 12, 13, 14, 15, 410, 445 Gazette Franaise de Constantinople, 12 Gazneli Mahmud, 106 Gazneliler, 99, 100, 101, 102/106, 107 General Bonapart, 12, 327, 397 George Hamilton Seymour, 384 George Sandys, 187 Gianfrancesco Morosini, 187 gebe, 48, 103, 109, 118, 122, 192, 193, 194, 252 gm, 66, 67, 69, 76, 91, 177, 178, 194, 198, 205, 332 Grcistan, 110, 135, 253, 324, 325, 417 Grcler, 98, 145, 378 Habeistan, 9, 47, 51, 52, 59, 80, 186, 253, 403

Habsburg, 138, 319, 369, 370" Halar, 98, 102, 103, 104, 105, 119, 124, 185, 229, 317, 318 Hadm Mehmed Paa, 145 hadis, 80, 273, 300, 304 Hadrian, 46 Halep, 9, 102, 117, 299, 330 Halid el-Bermeki, 87 halife, 69, 79, 80, 91, 104, 110, 120, 124, 16i, 169, 171, 179, 219, 250, 323 . Hanifiler, 54 harem, 145 Harici, 83 Hariciler, 75, 250 Haricilk, 75 Harun Reid, 87, 90, 178 Hasan Sabbah, 105 Hahai, 105 Helen-Roma, 25, 183, 203, 243, 247 heykel, 17, 191, 257, 288 Hristiyanlk, 12, 23, 30, 41, 57, 77, 108, 125, 158, 188, 216, 239, 253, 264, 270, 316, 358, 367, 378 Hicaz, 53, 58, 76, 292, 394, 395, 396, 400 Himyantes, 51 Himyaritik monari, 47 Hindistan, 18, 31, 40, 50, 62, 95, 113, 128, 130, 139, 177, 182, 191, 201, 238, 254, 281, 307, 316, 321, 331, 344, 359, 384, 390, 411, 422 Hira beylii, 50 Hiam, 76, 83 Hider, 405 Hiung Nu, 45 Horasan, 83, 84, 90, 101, 102, 106, 107, 226, 227, 279, 281 Husrev (I.), 155, 224 Hlagu, 110, 116, 117, 118 Hz. Ali, 17, 70, 71, 72, 73, 75, 92, 93, 161, 219, 441 Hz. Fatma, 70 Hz. Hseyin, 301 Hz. sa, 59, 159, 255 Hz. Muhammed, 4, 17, 48, 52, 60, 70, 84, 92, 153, 160, 170, 179, 191, 197, 219, 225, 231, 253, 262, 282, 296, 302, 353, 386, 441 Hz. Osman, 70, 71, 82, 140, 180 Hz. mer, 70, 72, 165, 174, 292

483

DZN

Irak, 25, 64, 71, 84, 90, 100, 112, 131, 157, 173, 182, 190, 203, 211, 226, 243, 250, 281, 293, 297, 307, 334, 343, 357, 373, 385, 393, 400, 410, 420, 430, 441, 451 Irak- Acemi, 25 Irak- Arabi, 25 ibn ebu Talib, 72 bni Sina, 308, 310 brahim Peevi, 185 brani Tevrat, 24, 29 branice, 10, 27, 79, 185, 286, 298, 305, 309 dumea, 27 ki Nehrin Aram, 26 lhanl, 117, 119 lhanllar, 116 Um, 215 imam, 93, 160, 216, 231 mparator Augustus, 45 mparator Konstantin, 37 mparator Teodosius, 38 mr el-Kays, 296 mrl Kays ibn Amr, 162 ndi, 153, 238, 255, 310 nebaht Sava, 133 ngilizce, 41, 105, 183, 201, 286, 366, 413 ngiltere, 15, 33, 112, 134, 160, 259, 308, 320, 333, 340, 357, 362, 380, 391, 400, 412, 421, ipek, 42, 45, 52, 184, 332, 333, 343 ran Devrimi, 16 ran slami Cumhuriyeti, 9 ran, 5, 10, 23, 30, 40, 50, 62, 71, 83, 90, 100, 110, 128, 130, 140, 153, 160, 170, 182, 192, 203, 211, 220, 238, 252, 271, 282, 294, 303, 321, 330, 342, 361, 371, 382, 390, 400, 410, 420, 430, 440 irtidat, 265, 267 Isfahan, 136, 178 skender, 32, 39, 69 skenderiye, 39, 46, 66, 105, 279, 344 slam Rnesans, 98 slamiyet, 10, 29, 33, 40, 55, 62, 72, 80, 91, 100, 112, 125, 131, 157, l60, 171, 180, 191, 202, 214, 220, 230, 240, 252, 260, 270, 281, 290, 301, 311, 320, 341, 353, 367, 371, 387, 395, 417, 440 smailiye, 93; 94, 95, 105

spanya, 11, 62, 80, 96, 146, 160, 183, 192, 201, 227, 230, 301, 317, 326, 336, 366, 373 spanyolca, 373 srail, 10, 19, 26, 30, 31, 404, 4l6, 420, 422, 423, 424, 425, 426, 427, 428, 429, 432, 434, 435, 436, 445 srailliler, 26, 162, 429 stanbul, 9, 137, 148, 173, 187, 202, 307, 316, 321, 330, 341, 350, 369, 373, 387, 395, 445 aya, 30, 31 talya, 18, 205, 309, 316, 330, 365, 392, 398, 403, 405, 406, 407, 408 talyanca, 28 Japonya, 362, 402 Jean de Thevenot, 192 Jntrkler, 363, 377, 392, 439 Jstinyen, 37, 50, 52, 153 Kafkasya, 136, 137, 145, 202, 322, 324, 325, 329, 350, 359, 372, 398, 407 kat, 11, 184, 196, 213, 308, 309 Kahire, 12, 94, 105, 107, 120, 121, 124, 173, 193, 209, 250 kahve, 3, 9, 18, 186, 187, 205, 263, 282, 321, 336, 343 kalemiye, 106, 108, 156, 165, 175, 229, 309 Kambiz, 42 Kan Ying, 46 Kansuh el-Guri, 128 Kantakuzenos, 123 kanun, 241, 259, 260, 261, 266, 268, 371 Kanuni Sultan Slayman, 133 Karadeniz, 43, 98, 114, 121, 137, 140, 202, 286, 323, 328, 333, 393 Karahanllar, 99, 100, 104 Karahitaylar, 103, 104, 109 Karl Jaspers, 31 Karlofa Antlamas, 319, 320, 354 Karmatiler, 94 Kars, 393 Katerina (II-), 322 Katip elebi, 10 Kavanin-i Yenieriyan, 143 Kazakistan, 417 Kazaklar, 136 Kazan, 137 Kazvin, 136

484

kelam, 255 Kemalpaazade, 127, 132 Kerami, 106 Kerbela, 75, 76, 301 Krgzistan, 417 Knm Sava, 13, 14, 328, 341, 344, 388, 396, 397 Kzldeniz, 43, 45, 46, 47, 51, 52, 58, 94, 96, 113, 129, 131, '203, 275, 326, 336 ' Kzlar Aas, 350 Kiros, 30, 31, 35, 42 Klasik Helen-Roma paganizmi, 37 Kleopatra, 32 Kou Bey, 144 Konstantinopolis, 38, 40, 49, 50, 63, 119, 123, 126, 129, 153, 158, 226, 256, 274, 316 Konya, 103, 122, 280 Kostaki Musurus, 376 kle, 34, 66, 70, 74, 81, 84, 99, 144, 200, 207, 228, 239, 241, 266, 273, 287, 292, 349, 368 Kprl Ahmed, 148 Kprl Mehmed, 148 Kral Abdullah, 434 Kralie Victoria, 15 krallk, 28, 32, 73, 156, 162, 230, 426 Krezs, 80 Ktesiphon, 25, 46, 86 Kubad, 155 Kubbet-s Sahra, 77, 79, 80 Kuds, 26, 30, 34, 77, 80, 102, 182, 223, 269, 274, 279, 341, 396, 405, 422 Kumanlar, 101 kumar, 188 Kuran, 17, 48, 58, 60, 64, 77, 78, 79, 159, 163, 165, 198, 209, 215. 217, 231, 238, 255, 256, 257, 258, 259,' 260, 262, 263, 264, 265, 28, 271, 272, 285, 302, 303, 305, 310, 371 Kurey, 58, 161 Kuseyr Amra, 80 Kutbeddin, 111 Kuzey Afrika, 10, 27, 6l, 89, 94, 98, 131, 183, 189, 191, 201, 205, 227, 230, 252, 284, 309, 336, 360, 383, 391, 398, 407, 435 ^ Kk Asya, 28, 40, 52, 223 Kk Kaynarca Antlamas, 315, 322, 333, 339, 356 Krtler, 121, 144, 378, 383, 432

laiklik, 172, 384 Levan, 11, 27, 28, 102, 128, 177, 223, 233, 265, 275, 316, 317, 326, 377, 399, 403, 416 Libya, 5, 98, 399, 416, 420, 435 Londra, 13, 15, 202, 289, 344, 376, 407, 408 Louis (DO, 119 Lbnan, 19, 26, 182, 340, 357, 386, 399, 403, 413, 416, 424, 426, 435, 441, 452 Macaristan, 132, 140, 310, 319, 321, 381, 391 Makabiler, 34 Makedonya, 23, 33, 123, 144 Malik ibn Anas, 208 Mani, 33 Maniheizm, 33 Manuel Paleologos (L), 300 Martin Luther, 148 Maslama, 74 matbaa, 11, 215, 310, 311, 354, 359, 410 matematik, 220, 305, 307, 311, 366 Maverannehr, 104 Mazdak, 34, 155 Medine, 59, 63, 67, 71, 80, 89, 131, 159, 269, 270, 275, 292, 297, 395, 400 Medinet-l Salam, 86 Medler, 30 medrese, 107, 287, 304 Mehmed (L), 126, 127, 131, 166 Mehmed Ali Paa, 13, 342, 357, 385 Mehmed Bahai Efendi, 10 Mekke, 52, 59, 63, 71, 79, 82, 89, 131, 162, 177, 187, 199, 268, 269, 275, 279, . 286, 395, 400 Melikah, 102 Memlukler, 114, 117, 118, 119, 120, 121, 128, 129, 132, 134, 167, 198 Menander, 49 Mervan (L), 83, 86 Mescid l-Aksa, 79 Mescid-i Haram, 79 Mescid-l Aksa, 77 Mevlana, 280, 281 Mezopotamya, 10, 25,'32, 4l, 45, 49, 90, 94, 103, 110, 117, 127, 189, 194, 253,' 360, 383, 399 Msr, 6, 10, 24, 32, 40, 62, 71, 89, 94, 103, 110, 120, 131, 145, 167, 173, 180, 190, 202, 210, 214, 226, 230, 242,

485

DZN

250, 275, 282, 301, 315, 326, 330, 342, 355, 361, 370, 380, 391, 403, 413, 420, 433, 448 rrusr, 64 mihver dnemi, 31 milliyetilik, 335, 365, 371, 374, 379, 380, 381, 383, 433 mimari, 19, 321 Mirza Ebu Talib, 259, 260 Mitraizm, 33 modernizm, 429 Modernleme, 237, 449 Moollar, 6, 91, 109, 120, 158, 17, 169, 205, 216, 229, 277, 301, 304, 316 Moha Sava, 132 monari, 140, 162, 14, 169, 173, 225, 246, 399, 434 Muaviye, 72, 73, 163, 164, 165 Muhammed el-eybani, 231 Muhammed ibn Abdl Vahab, 12 Muhammed ibn el-Suud, 386 Muhammed ibn Zekeriya el-Razi, 308 Muhammed Necib, 434 Musevilik, 57, 77, 188, 192, 239, 240, 253, 255, 271 Musevilik, 57, 77, 188, 192, 239, 253, 255, 271 Musul, 103, 194 Muab, 76 Muasm, 91, 99, 110, 230 mft, 10, 217 Mslmanlk, 216, 256, 257, 264, 267, 276, 289, 294 mzik, 19, 220, 257, 279, 282, 287, 289, 290, 445 Nabat, 44 Nabaciler, 44, 46 Nabukadnezar, 30 Najran, 53 Necef ve Peraea, 27 neo-klasisizm, 445 Nikodemus Metaxas, 309 Ninova, 36 Niabur, 101, 109, 279 Nizamlmlk, 104, 105, 107, 279 Noblesse de Robe, 157 Nubyallar, 242 Ouzlar, 101, 124 Onlar Konseyi, 134

ordu, 39, 45, 63, 91, 106, 118, 125, 140, 145, 174, 178, 225, 234, 274, 327, 448 oru, 270 Osmanllar, 9, 12, 118, 123, 130, 146, 173, 196,201, 261, 272, 318, 320, 330, 340, 353, 362, 370, 383, 392, 446 mer Hayyam, 307 zbekler, 135, 136 Palmira, 45, 47 Pan Chao, 45 Pan-Arabizm, 420 pan-slamizm, 363, 364 papirs, 174; 184, 196, 213 para, 11, 17, 69, 104, 123, 142, 177, 178, 197, 211, 229, 231, 270, 289, 332, 344, 345, 358, 395, 449 Partlar, 33, 46, 63 Paul Rycaut, 228 Pazvanolu Osman Paa, 348 Pehlevi, 401 Pers mparatorluu, 23, 32, 33, 43, 68, 185, 212, 213, 224 -Persepolis, 111 Persler, 25, 30, 41, 47, 50, 58, 62, 69, 76, 157, 228 Petra, 44, 45, 46, 47 petrol, 195, 203, 390, 393, 410, 430, 450, 451 politika, 45, 47, 51, 94, 228, 26l, 363, 402 Polonya, 15, 193, 202 Polovestler, 101" Pompey, 32, 44 Provincia Arabia, 46 Ptolemeus, 39 Qawam al-Din, 111 Raid Ali el-Geylani, 405 Raid el-Din, 199 Raidun, 69 Raidddm, 112 resim, 11, 16, 17, 80, 289, 321, 366, 445 ressam, 287 Rza ah, 401 Richard Knolles, 132 Robert ve Anthony Shirley, 135 Roderik, 80 Roma, 9, 17, 23, 31, 41, 50, 63, 76, 134,

486

DZN

153, 169, 171, 189, 191, 202, 212, 223, 241, 257, 274, 284, 295, 316, 380, 404, 450 Rusya, 15, 97, 101, 116, 186, 202, 315, 321, 330, 344, 351, 362..3S7, 390, .401, 410, 439 S. D. Goitein, 311 Saddam Hseyin, 406, 429, 430, 431, 432, 451 Sadrazam Ltfi Paa, 133, 176 Safevi hanedan, 130, 136, 321, 384 Safeviler, 92, 251, 384 Said Efendi, 310 Samaniler, 92 Samanoullar, 99, 100 Samariya, 35 Sami, 24, 27, 64, 254, 406, 421, 435 Samiriye, 26 sanat, 17,' 19, 249, 288, 289, 301, 334, 366, 383, 444, 445 Sasani, 33, 41, 86, 88, 97, 156, 157, 177, 194, 198 Sasanler, 33, 47, 63, 156, 157, 158, 175, 220 satran, 18 Selahaddn, 103,119, 120, 169, 275, 276, 303, 318 .. Seluklular, 101, 102, 103, 104, 107, 108, 114, 125, 169, 171, 261 Semerkand, 109, 118 Sencer, 104, 171 sinema, 18, 410 Sin Derya, 99, 101, 109, 182 siyaset, 34, 82, 153, 171 Slavlar, 201 Souk Sava, 428, 430, 432 Sokollu Mehmed Paa, 133 sosyalizm, 437 soylu snf, 71, 105 spor, 295 SSCB, 15, 423, 426, 427 Sudayf, 165 Sultan II. Abdlhamid, 377 Sultan II. Mahmud, 6, 7, 13 Sultan IV. Murad, 10 Sultan Selim (II.), 133 Suriye, 9, 10, 25, 30, 40, 67, 71, 83, 90, 100, 111, 120, 131, 157, 162, 173, 182, 196, 212, 223, 257, 290, 322, 332, 343, 373, 382, 395, 403, 416, 420, 433

Sleyman ibn Kutalm, -103 Smerler, 25 Snni, 17, 69, 73, 89, 90, 100, 110, 125, 130, 161, 172, 218, 245, 261, 276, 281, 297, 302, 383, 403, 418, 441 ah Abbas, 135, 136 ahpur (U, 41, 155 ahpur, 41, 155 am Aram, 26 am, 9, 26, 63, 79, 102, 103, 117, 121, 194, 226, 256, 279, 396, 425 eker, 178, 183, 189, 205, 317, 321, 336 ia, 76 ii, 17, 34, 72, 83, 91, 92, 93, 96, 97, 106, 107, 130, 131, 219, 231, 265, 279, 301, 304, 383, 384, 419, 429, 442 iiler, 73, 82, 91, 105, 130, , 216, 251, 263, 276, 301, 429, 432, 441 iir, 17; 19, 124, 215, 222, 249, 250, 257, 280, 290, 292, 294, 297, 298, 303, 306, 445 iraz, 111 Takrit, 25 Talha ibn Ubeydullah el-Taymi, 66 tarb, 6 tarm, 39, 40, 48, 182, 189, 190, 205, 232, 250, 252, 305, 307, 331, 343, 358, 361 Tatarlar, 323, 324, 326 tavla, 3, 18 Tebriz, 113, 117, 131, 135, 136, 393 teknoloji, 251, 343, 365 tektannclk, 29, 255 tektanrclk, 29, 255 teokrasi, 106 Tepedelenli Ali Paa, 348 Tevrat, 25, 26, 27, 30, 31, 36, 64, 79, 185, 211, 212, 217, 255, 271, 294, 295, 305 ticaret, 27, 39, 42, 51, 62, 82, 90, 112, 121, 137, 187, 198, 200, 216, 230, 275, 309, 322, 331, 343, 358, 377, 449 Timur, 117, 118, 121, 124, 128 Tiran-Yotabe Musevileri, 51 tiyatro, 18, 19, 36, 301 Topkap Saray, 7, 17, 355 Trajan, 41, 46 Tus, 279 Trkiye, 4, 11, 27, 115, 130, 140, 173,

487

DZN

182, 194, 228, 301, 310, 330, 343, 33, 378, 385, 392, 400, 412, 427, 443 Trkmenistan, 417 [tn, 10, 185, 263, 343 Ubeydullah, 94 Uzun Hasan, 127 meyye, 71 rdn, 10, 26, 44, 50, 80, 226, 399, 400, 403, 407, 416, 419, 424, 425, 426, 434 Vahabler, 359, 360 Vahabilik, 360, 386 Valerian, 41 Vasco de Gama, 204 Vask, 91 Velid, 79 Venedik, 134, 187, 309, 370 vergi, 35, 60, 66, 74, 80, 91, 104, 147, 159, 174, 191, 198, 214, 233, 270, 333, 346, 350, 361 Verimli Hilal, 10, 26, 27, 61, 62, 373, 399 Vezil-el Gassani, 12 VI. Leon, 273 Vincenzo di Alessandri, 134 Volney, 196 Walter Bagehot, 172 William Churchill, 13 William Seaman, 125

Yahuda, 30, 32, 34, 35, 223 Yahudiye, 26, 46, 53 Yakub ibn Kilis, 95 Yala bn Munya, 67 Yehud, 26 Yehuda Alkalai, 374 Yemen, 27, 43, 45, 46, 51, 52, 53, 94, 133, 186, 187, 224, 400, 415, 4l6, 418, 420, 435, 448 Yenieri, 143, 144 Yesrib, 59 Yesnbliler, 59 Yezid, 73, 165 Yotabe, 50 Yugoslavya, 452 Yunanca, 25, 28, 38, 39, 76, 154, 212, 213, 285, 286, 306 Yunanistan, 130, 370, 379, 380, 391, 392, 427 Zayd ibn Tabit, 67 zekat, 270 Zenobia, 47 Zephaniah, 4 Zerdt, 30, 31, 33, 34, 40, 52, 156, 195, 294, 372 Zerdtlk, 33, 34 Zigetvar, 148 Zitvatorok Antlamas, 138 Zoba (Halep) Aram, 26

488