Asitler ve Bazlar

Yazar Do.Dr. Aye Eren PTN

NTE

13

Amalar
Bu niteyi altktan sonra; asit-baz kavramlarn ve aralarndaki fark, suyun kendi kendine iyonlama olayn ve iyonlama sabitini, pH kavramn, nemini ve nasl hesaplandn, hidrolizin, zeltilerin pH'sn nasl etkilediini, tampon zeltilerinin nemini, asit-baz titrasyonlar ve asit-baz indikatrlerinin nemi hakknda bilgi sahibi olacaksnz.

indekiler
Giri Asitlerin ve Bazlarnn Genel zellikleri Asitlerin ve Bazlarn Arrhenius Tanm Asit-Baz Ntrallemesi Asitlerin ve Bazlarn Bronsted Tanm Suyun Asit-Baz zellikleri pH-Asitliin ls 245 245 246 247 248 249 251

 Asitlerin ve Bazlarn Kuvveti Zayf Asitlerin ve Bazlarn yonlamas ok Protonlu Asitler Tuzlarn Asit-Baz zellii Lewis Asitleri ve Bazlar Tampon zeltiler Asit-Baz Titrasyonlar Asit-Baz ndikatrleri zet Deerlendirme Sorular Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

253 254 261 263 268 268 271 274 275 276 279

alma nerileri
nite sonundaki kaynaklardan konu ile ilgili daha ayrntl bilgiler edinebilirsiniz. Bu niteyi alrken verilen rnekler zerinde dikkatlice durunuz.

ANADOLU NVERSTES

ASTLER VE BAZLAR

245

1. Giri
Asitler ve bazlar gnlk yaantmzda ska karlatmz kavramlardan biridir. nsanlar, her nekadar asetil salisilik asit ve magnezyum hidroksit gibi kimyasal isimlerini bilmeseler de, asit ve bazlara aspirin ve magnezya st olarak ainadrlar. Bir evre sorunu olan "asit yamuru" gazete ve dergilerin gncel konularndan biridir. Ayrca, televizyonlarda ska karmza kan sabun ve ampuan reklmlarndaki "pH" szcnn ne anlam ifade ettii nemlidir. Bizde bu blmde, yaantmzda bu denli nemli olan asit ve bazlarla ilgili kuramlar, asit ve bazlarn kuvvetlerini ve de bir anlamda bunlarn ls olan pH deerlerini inceleyeceiz.

2. Asitlerin ve Bazlarn Genel zellikleri

2.1. Asitler
Asitlerin eki bir tad vardr. rnein, sirke ekiliini asetik aside, limon ve dier turungiller ise sitrik aside borludur. Asitler tursunol kadn maviden krmzya evirirler. Asitler inko, magnezyum ve demir gibi metallerle reaksiyona girerler ve hidrojen gaz aa kar. 2HCl (sulu) + Mg (k) MgCl2 (sulu) + H2 (g)

Asitler karbonat ve bikarbonatlarla reaksiyona girer (rnein; Na2CO3, CaCO3 ve NaHCO3) ve karbon dioksit gaz aa kar. 2HCl (sulu) + CaCO3 (k) HCl (sulu) + NaHCO3 (k) CaCl2 (sulu) + H2O (s) + CO2 (g) NaCl (sulu) + H2O (s) + CO2 (g)

Sulu asit zeltileri elektrii iletir.

2.2. Bazlar
Bazlarn acms bir tad vardr. Bazlar kayganlk duygusu verir. rnein; baz ieren sabunlar ayn zellii gsterir. Bazlar turnusol kadn krmzdan maviye evirirler. Sulu baz zeltileri elektrii iletir.

AIKRETM FAKLTES

246

ASTLER VE BAZLAR

3. Asitlerin ve Bazlarn Arrhenius Tanm

Asitler ve bazlarla ilgili ilk tanm 1884 ylnda sveli bilim adam Svante Arrhenius tarafndan ortaya atlmtr.

Arrhenius'a gre; sudaki zeltilerine H+ iyonu veren maddeler asit, sudaki zeltilerine OH- iyonu veren maddeler baz'dr. Her nekadar Arrhenius asitleri yukardaki gibi tanmlanmsa da, bugn biliyoruz ki H+ iyonu sulu zeltilerde hidronyum iyonu (H3O+) eklinde bulunur. Bu durumda, sulu zeltilerle alldnda deitirilmi Arrhenius tanmnn kullanlmas daha uygundur. Asitlerin ve bazlarn Arrhenius tanm: Asit: Suyla reaksiyona girdiinde H3O+ iyonu olumasna neden olan maddedir. Baz: Suyla reaksiyona girdiinde OH- iyonu olumasna neden olan veya H3O+ iyonu ile reaksiyona girebilen maddedir.

Hidronyum iyonu, hidratlanm protondur. H+ + H2O H3O+ ou kez, kolaylk olsun diye H3O+ yerine H+ iyonu kullanrz.

rnein; HCl ve HNO3 asittirler, nk suda zndklerinde H3O+ olutururlar. HCl (g) + H2O HNO3 (s) + H2O CH3COOH (s) + H2O H3O+ (sulu) + Cl- (sulu) H3O+ (sulu) + NO3- (sulu) H3O+ (sulu) + CH3COO- (sulu)

HCl'in sulu zeltileri hidroklorik asit olarak bilinir.

Daha nce olmayan iyonlarn olutuu bu ekildeki reaksiyonlara, "iyonizasyon reaksiyonu" denir. Meydana gelen zelti, elektrii iletir, bu yzden asitler "elektrolitler" olarak snflandrlabilir. Asit tanmna uyan dier bir snf bileikde, ametal oksitleridir. rnein; SO3, CO2 ve N2O5 sulu zeltilerinde H3O+ iyonu ierirler ve turnusol kadn krmzya evirirler. Bu oksitlere "asidik anhidritler" denir. Bunlar su ile asit oluturmak zere reaksiyona girerler. SO3 (g) + H2O N2O5 (g) + H2O CO2 (g) + H2O H2SO4 (sulu) Slfrik asit

!
Anhidrit, susuz demektir.

2HNO3 (sulu) Nitrik asit H2CO3 (sulu) Karbonik asit

H2CO3 kararszdr. Su ile ayrarak H3O+ ve HCO3- iyonu oluturur.

ANADOLU NVERSTES

ASTLER VE BAZLAR

247

H2CO3 + H2O Bazlar, iki grupta incelenebilir.

H3O+ + HCO3-

OH- veya O-2 ieren iyonik bileikler Suyla reaksiyona girdiklerinde OH- iyonu oluturan molekler bileikler.

yonik bazlar; NaOH ve Ca(OH)2 gibi metal hidroksitleridir. Suda zndklerinde ayrrlar. NaOH(k) Ca(OH)2 (k) Na+ (sulu) + OH- (sulu) Ca+2 (sulu) + 2OH- (sulu)

! ! !

znen metal oksitleri ise bazik anhidritlerdir. nk su ile reaksiyona girdiklerinde hidroksit iyonu meydana getirirler. CaO + H2O Ca(OH)2

Gaz halindeki NH3 , suda zndnde bazik zelti oluturan molekler bir baz rneidir. NH 3 sulu + H 2 O NH + sulu + OH - sulu 4

4. Asit-Baz Ntrallemesi
Bir asitle bir baz arasndaki reaksiyona ntralleme reaksiyonu* denir. Genellikle, sulu asit-baz reaksiyonlar su ve tuz meydana getirir. Tuz iyonik bir bileik olup, H+ dnda bir katyondan ve OH- veya O-2 dnda bir anyondan meydana gelmitir. Asit + Baz Tuz + Su

!
* Bu ilem, ntralizasyon,
ntrleme olarak da bilinir.

Tm tuzlar kuvvetli elektroliklerdir. Sofra tuzu olarak bilinen NaCl buna bir rnektir. NaCl, bir asit-baz reaksiyonu rndr. HCl (sulu) + NaOH (sulu) NaCl (sulu) + H2O (s)

Bununla beraber, hem asidi hem de baz ve gl elektrolit olduu iin NaCl zeltide tmyle iyonlar. yonik eitlik H+ (sulu) + Cl- (sulu) + Na+ (sulu) + OH- (sulu) Na+ (sulu) + Cl- (sulu) + H2O (s)

eklindedir. Bylece net iyonik eitlik, ksaca

AIKRETM FAKLTES

248

ASTLER VE BAZLAR

H+ (sulu) + OH- (sulu)

H2O (s)

olarak belirtilir. Na+ ve Cl- izleyici iyonlardr, reaksiyonda rol almazlar. Bu karakteristik bir asit-baz ntralleme reaksiyonudur.

5. Asitlerin ve Bazlarn Bronsted Tanm

Arrhenius'un asit-baz tanm sulu zeltilerle snrl olduu iin, daha geni bir tanm Danimarkal kimyac Bronsted tarafndan 1932'de ortaya atlmtr. Buna gre; bir Bronsted asidi "proton verici", bir Bronsted baz ise "proton alcdr". Bir asidin bir bazla reaksiyonunda proton asitten baza aktarlr. Bronsted tanmnda asitlerin ve bazlarn sulu zeltilerde olma zorunluluu yoktur. Bronsted'in tanmlarna gre, gaz halindeki HCl, NH3 ile reaksiyonunda, NH3 moleklne bir proton verdii iin, bir asittir. Benzer ekilde HCl moleklnden bir proton kabul ettii iin NH3 bir bazdr. H H N H + H Cl H H N H H + + Cl -

!
Proton veren madde, asit; Proton alan madde, bazdr.

Su zcyken bile kimyaclar Bronsted'in tanmlarn Arrhenius'un tanmndan daha ok kullanrlar. Hidroklorik asit oluturmak iin hidrojen klorr ve suyun verdii reaksiyon da bir Bronsted asit-baz reaksiyonudur. H2O + HCl (g) Baz Asit H3O+ (sulu) + Cl- (sulu)

! !

Asitlerin ve bazlarn Bronsted tanmlarnn bir uzants konjuge asit-baz ifti kavramdr. Bu kavram bir asit ve onun konjuge baz veya bir baz ve onun konjuge asidi eklinde aklanabilir. Bir bronsted asidinin konjuge baz, asitten bir proton kartldnda kalan ksmdr. Tersine konjuge asit, Bronsted bazna bir proton eklenmesiyle oluur. Her Bronsted asidinin bir konjuge baz, her Bronsted baznn bir konjuge asidi vardr. rnein, klorr iyonu (Cl-) HCl asidinden oluan bir konjuge baz, H2O da H3O+ asidinin (hidronyum iyonu) konjuge bazdr. H 2 O + HCl g Baz Asit H 3 O+ sulu + Cl - sulu

Benzer olarak asetik asit iyonizasyonu da aadaki gibi gsterilir.

ANADOLU NVERSTES

ASTLER VE BAZLAR

249

CH3COOH (sulu) + H2O (s) Asit 1 Baz 2

CH3COO- (sulu) + H3O+ (sulu) Baz 1 Asit 2

1 ve 2 iki konjuge asit-baz iftini gsterir. Asetat iyonu (CH3COO-), CH3COOH' in konjuge bazdr. Bronsted tanm amonya (proton kabul ettii iin) baz olarak snflandrr.

NH 3 sulu + H 2O s baz1 asit 2

+ NH 4 sulu + OH - sulu asit 1 baz 2

Bu durumda; NH + , NH 3 baznn "konjuge asidi" ve hidroksit iyonu (OH-), 4 H2O asidinin "konjuge bazdr". zml Soru 1 Sulu zeltideki, amonyak ve hidrofluorik asidin reaksiyonunda konjuge asitbaz iftlerini belirleyiniz. NH 3 sulu + HF sulu Cevap Konjuge asit-baz iftleri (1) HF (asit) ve F- (baz) ve (2) NH + asit 4 (baz) dr. Altrma Siz de, aadaki reaksiyonun asit-baz iftlerini belirleyiniz. CN- + H2O HCN + OHve NH3 NH + sulu + sulu + F - sulu 4

6. Suyun Asit-Baz zellikleri

Hepimizin bildii gibi su zel bir zcdr. zelliklerinden biri de hem asit hemde baz gibi hareket edebilme yeteneidir. Su, HCl ve CH3COOH gibi asitlerle girdii reaksiyonlarda baz zellii, NH3 gibi bazlarla girdii reaksiyonlarda da asit zellii gsterir. Su zayf bir elektrolittir ve bu yzden elektrii iyi iletmez, ok az iyonize olur. H2O (s) H+ (sulu) + OH- (sulu)

!
Hem asit hemde baz gibi davranan molekl ve iyonlara "amfoter maddeler" denir.

Bu reaksiyona suyun "kendi kendine iyonlamas " denir. Aadaki ekilde gsterilir.

AIKRETM FAKLTES

250

ASTLER VE BAZLAR

+ H O H veya H2O + H2O Asit 1 Baz 2 H3O+ + OHAsit 2 Baz 1 + H O H H O H H + H O (13.1)

Asit-baz konjuge iftleri (1) H2O (asit), OH- (baz) ve (2) H3O+ (asit), H2O (baz).
Saf suyun deriimi [H2O] = 55,5 M dr.

Suyun kendi kendine iyonlamasnn denge sabitini (Kc) (Eitlik 13.1) aadaki ekilde yazabiliriz. H + OH Kc = H 2O Su molekllerinin ok kk bir miktar iyonlat iin, suyun deriimi * deimeden kalr. Bylece, Kc [H2O] = Ksu = [H+] [OH-] (13.2)

Denge sabiti Ksu, "suyun iyon arpm sabiti "olarak adlandrlr. Belirli bir scaklkta H+ ve OH- iyonlar molar deriimleri arpmdr. Saf suda 25C'da H+ ve OH- deriimleri eittir ve [H+] =1x10-7 M, [OH-]= 1x10-7 M olarak bulunmutur. Bylece 25C da eitlik 13.2 den Ksu = (1x10-7) (1 x 10-7) = 1 x 10-14 Ksu = [H+] [OH-] = 1 x 10-14

Saf suda olduu gibi H+ ve OH- iyonlarnn deriimleri ayn ise zelti ntraldir ve deriimlerinin arpm, Ksu'a eit olmaldr. Asidik zeltilerde H+ deriimi OH- deriiminden daha byk, bazik zeltilerde ise OH- deriimi H+ deriiminden daha byktr. Ntral zelti [H+] = [OH-] = 1 x 10-7 M Asidik zelti [H+] > [OH-] Bazik zelti [H+] < [OH-]

ANADOLU NVERSTES

ASTLER VE BAZLAR

251

zml Soru 2 Ev ilerinde temizlik zeltisi olarak kullanlan amonyan OH- iyonlar deriimi 0,025' M dr. H+ iyonlar deriimini hesaplaynz. Cevap Eitlik 13.2 dzenlenerek yazlrsa - 14 H + = Ksu- = 1 x 10 = 4 x 10- 12 M 0,025 OH Altrma Siz de, H+ iyonlar deriimi 1,3 M olan HCl zeltisinin OH- iyonlar deriimini hesaplaynz.

7. pH-Asitliin ls
Sulu zeltilerdeki H+ ve OH- iyonlarnn ok kk saylar olmas Soren Sorensen'in 1909'da ok daha pratik bir ly ortaya koymasna neden olmutur. pH olarak adlandrlan bu l, " hidrojen iyonlar deriiminin (mol/L) eksi logaritmas" olarak tanmlanr. pH = -log [H+] (13.3)

Eksi logaritma bize art saylar verir. pH, hidrojen iyonu deriimini ifade etmenin basit bir yolu olduundan, 25C'da asidik ve bazik zeltiler pH deerleri ile ayrlrlar. Asidik zeltiler: [H+] > 1 x 10-7 M, Bazik zeltiler: [H+] < 1 x 10-7 M, Ntral zeltiler: [H+] = 1 x 10-7 M, Dikkat edilirse pH artarken, [H+] azalr. Laboratuvarda bir zeltinin pH's, pH-metre ile veya pH kad ile llr (ekil 13.1). ekil 13.2 de pH skalas zerinde baz maddelerin pH'lar verilmitir. pH skalasna benzer ekilde bir pOH skalas tretilebilir. pOH, hidroksil iyonlar deriiminin eksi logaritmasdr. Aadaki ekilde gsterilir. pOH = - [OH-]
AIKRETM FAKLTES

pH < 7 pH > 7 pH = 7

ekil 13.1: Bir pH Metre

(13.4)

252

ASTLER VE BAZLAR

imdi suyun iyon-arpm sabitini tekrar gznne alalm. [H+] [OH- ] = Ksu = 1 x 10-14 ki tarafn eksi logaritmas alnrsa - (log [H+] + log [OH- ]) = - log (1 x 10-14) - log [H+] -log [OH-] = 14 pH ve pOH tanmlarndan pH + pOH = 14 (13.5)

eitliini elde ederiz. Tablo 13.1 de pH, [H+], [OH- ] ve pOH arasndaki iliki verilmektedir.
ekil 13.2: pH Plakas

Tablo13.1: pH, [H+] , [OH- ] ve pOH

pH 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 [H+]a 1 1 x 101 1 x 102 1 x 103 1 x 10-4 1 x 105 1 x 106 1 x 107 1 x 10-8 1 x 10-9 1 x 10-10 1 x 1011 1 x 1012 1 x 1013 1 x 1014 [OH-]a 1 x 10-14 1 x 1013 1 x 1012 1 x 1011 1 x 10-10 1 x 10-9 1 x 108 1 x 107 1 x 10-6 1 x 10-5 1 x 10-4 1 x 103 1 x 102 1 x 101 1 pOH 14 13 12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 Bazik zeltiler Ntr zeltiler Asidik zeltiler

zml Soru 3 H+ iyonlar deriimi 3,2 . 10-14 M olan arabn pH's nedir? Cevap Eitlik 13.3 den: pH = -log [H+] = -log (3,2 x 10-14 ) = 3,49
ANADOLU NVERSTES

ASTLER VE BAZLAR

253

zml Soru 4 Yamur suyunun pH's 4,82 dir. Yamur suyunun H+ iyonu deriimini bulunuz? Cevap Eitlik 13.3 den: 4,82 = - log [H+] Her iki tarafn anti logaritmas alnarak 1,5 x 10 - 15 = [H+] zml Soru 5 [OH- ] = 2,9 . 10-4 M olan NaOH zeltisinin pH'sn hesaplaynz? Cevap Eitlik 13.4 den: pOH = - log [OH- ] = - log (2,9 x 10-4) = 3,54 Eitlik 13.5 den: pH + pOH = 14 pH = 14 - pOH = 14 - 3,54 = 10,46 Altrma Bir kan rneinin OH- iyonu deriimi 2,5 . 10-7 M'dir. Kann pH's nedir?

ekil 13.3: a) %100 yonlaan Kuvvetli Asit b) Zayf Asit c) ok Zayf Asit

8. Asitlerin ve Bazlarn Kuvveti

Kuvvetli asitler, "suda tamamiyle iyonize olduklar varsaylan" kuvvetli elektrolitlerdir (ekil 13.3). Kuvvetli asitlerin ou hidroklorik asit (HCl), nitrik asit (HNO3), slfrik asit (H2SO4) ve perklorik asit (HClO4) gibi anorganik asitlerdir.

AIKRETM FAKLTES

254

ASTLER VE BAZLAR

HCl sulu + H 2 O s HNO 3 sulu + H 2 O s HClO 4 sulu + H 2 O s H 2 SO4 sulu + H 2 O s

H 3 O+ sulu + Cl - sulu H 3 O+ sulu + NO - sulu 3 H 3 O+ sulu + ClO- sulu 4 H 3 O+ sulu + HSO- sulu 4

! !
Toprak alkali hidroksitlerinden Be(OH)2 , Mg(OH)2 (znmez) Ca(OH)2 , Sr(OH)2 (az znrdr) Ba(OH)2 (znr)

Asitlerin ou zayf asitlerdir ve bunlarn suda iyonlamalar snrldr. Zayf asitlerin sulu zeltileri, denge halinde iyonlamam asit moleklleri, H3O+ iyonlar ve konjuge baz karmm ierir. Zayf asit rnekleri, hidrofluorik asit (HF), asetik asit (CH3COOH) ve amonyum iyonu (NH4+)' dur. Kuvvetli bazlar, kuvvetli asitler gibi suda tamamiyle iyonlaan kuvvetli elektrolitlerdir. Alkali metalleri ve baz toprak alkali metalleri hidroksitleri kuvvetli bazlardr. Kuvvetli bazlara baz rnekler: NaOH (k) KOH (k) Ba(OH)2 (k) H 2O H 2O H 2O Na+ (sulu) + OH- (sulu) k+ (sulu) + OH- (sulu) Ba+2 (sulu) + 2OH- (sulu)

Zayf bazlar, zayf asitler gibi, zayf elektrolitlerdir. Amonyak zayf bir bazdr ve suda iyonlamas snrldr. NH3 (sulu) + H2O (s) NH4+ (sulu) + OH- (sulu)

9. Zayf Asitlerin ve Bazlarn yonlamas

9.1. Zayf Asitlerin yonlamas
Grdnz gibi az sayda kuvvetli asit vardr. Asitlerin ou zayf asittir. Zayf tek protonlu asit HA'y gznne alalm. HA'nn sudaki iyonlamas aadaki ekilde gsterilir. HA (sulu) + H2O (s) veya basite HA (sulu)
Bu eitlikteki tm deriimler denge deriimleridir.

H3O+ (sulu) + A- (sulu)

H+ (sulu) + A- (sulu)
H + AHA

Bu iyonlamann denge ifadesi

Ka =
ANADOLU NVERSTES

ASTLER VE BAZLAR

255

Burada Ka, "asit iyonlama sabiti'dir" ve bir asidin iyonlamas iin denge sabiti olarak tanmlanr. Verilen bir scaklkta HA asidinin kuvveti nicel olarak Ka'nn bykl ile llr. Byk Ka; kuvvetli asit, yani dengede ayrmaya bal olarak byk H+ iyonlar deriimi demektir. Ka deerleri kk saylar olduklarndan, yerlerine logaritmik pKa lei kullanlr. pKa = -log Ka Tablo 13.2 zayf asitlerin Ka deerlerini 25C'de azalan asitlik kuvvetlerine gre verir.
Tablo 13.2: 25C'de Baz Zayf Asitlerin yonlama Sabitleri Asidin Ad Hidrofluorik asit Nitrz asit Forml HF HNO2
H

Ka deeri kldke pKa deeri byr ve asitlik azalr.

Yaps
F

Ka 7.1x10-4

Konjuge baz FNO2C9H7O4-

Kb 1.4x10-11 2.2x10-11 3.3x10-11

O O C O

4.5x10-4 3.0x10-4

Asetil salisilik asit C9H8O4 (aspirin)

O C O

H CH 3

Formik asit

HCOOH H

O C O O CH 3 C O H H

1.7x10-4 1.8x10-5

HCOOCH3COO-

3.9x10-11 5.6x10-10

Asetik asit

CH3COOH

Hidrosiyanik asit HCN H Fenol C6H5OH C N

4.9x10-10 CN1.3x10-10 C6H5O-

2.0x10-5 7.7x10-5

Genelde, dengedeki bir asit zeltisinin pH'sn veya H+ iyonlar deriimini verilen ilk deriimden ve onun Ka deerinden hesaplarz. zml Soru 6 25C de 0,50 M HF zeltisinin pH's nedir? HF (sulu) Cevap Tablo 13.2 den yararlanarak, HF iin Ka ifadesini yazalm. H + F= 7,1 x 10- 4 HF H+ (sulu) + F- (sulu)

Ka =
AIKRETM FAKLTES

256

ASTLER VE BAZLAR

Dengede iyonlaan HF deriimi XM ise, XM H + iyonlar ve XM F- iyonlar oluacak ve geriye iyonlamam (0,50 - X) M HF kalacaktr. HF (sulu) H+ (sulu) + F- (sulu)

Balang (M): Deime (M): Dengede (M):

0,50 -X 0,50 - X

0 +X X

0 +X X

O halde , Ka = =

X X 0,50 - X X 2 = 7,1 x 10- 4 0,50 - X

HF zayf asit olduundan ve zayf asitler ok az iyonlatklarndan X, 0,5 e gre ok kk olmaldr. 0,5 - X 0,5 Ka = X = 7,4 x 10- 4 0,5 X 2 = 0,5 7,4 x 10- 4 = 3,55 .10- 4 X= Bylece dengede [HF] = (0,50 - 0,019) M = 0,48 M [H+] = 0,019 M [F-] = 0,019 M olarak bulunur ve zeltinin pH' pH = -log (0,019) = 1,72 dir. Altrma 0,036 M nitrz asit (HNO2) zeltisinin pH'sn hesaplaynz. 3,55 x 10- 4 = 0,019 M
2

HNO2 (sulu)
ANADOLU NVERSTES

H+ (sulu) + NO2- (sulu)

ASTLER VE BAZLAR

257

zml Soru 7 0,10 M formik asit (HCOOH) zeltisinin pH' 2,39 dur. Asidin Ka'sn hesaplaynz? Cevap zeltideki nemli ksmlar HCOOH, H+ ve HCOO- konjuge bazdr. nce pH deerinden H+ iyonu deriimini hesaplaynz. pH = -log [H+] 2,39 = -log [H+] Here iki tarafn antilogaritmasi alnrsa [H+] = 10 - 239 = 4,1 x 10-3 M olarak bulunur. Deiimleri zetlersek; HCOOH (sulu) Balang (M): Deiim (M): Dengede (M): 0,10 -4,1 . 10-3 (0,10 - 4,1 . 10-3) H+ (sulu) + HCOO- (sulu) 0 -3 +4,1 . 10 4,1 .10-3 0 -3 +4,1 . 10 4,1 . 10-3

Formik asidin iyonlama sabiti ifadesi aadaki ekilde verilmitir. Ka = H + HCOOHCOOH 4,1 x 10- 3 4,1 x 10- 3 3 0,10 - 4,1 x 10-

= 1,8 x 10- 4

9.2. yonlama Yzdesi

Ka'nn byklnnn asidin kuvvetini gsterdiini daha nce grmtk. Bir asidin kuvvetinin bir baka ls de "yzde iyonlama"dr.

AIKRETM FAKLTES

258

ASTLER VE BAZLAR

Aada tanmland gibi: Yzde iyonlama = yonlaan asidin denge deri imi x 100 Asidin balang deriimi

Asidin kuvveti arttka, iyonlama yzdeside artar. HA asidinin iyonlama yzdesi, Yzde iyonlama = eklinde gsterilir. Daha nce zml soru 6'da incelenen zlen 0,50 M HF asit zeltisinin iyonlama yzdesi hesaplanrsa, Yzde iyonlama = 0,019 M x 100 % = 3,8 % 0,50 M H+ x 100 % HA 0

olarak bulunur. 0.05 M HF zeltisi iin yzde iyonlama ise, Yzde iyonlama = olarak bulunur. 5,6 x 10-3 M x 100 % = 11,2 % 0,050 M

9.3. Zayf Bazlarn yonlamas

Zayf bazlarn iyonlamas da, zayf asitlerin iyonlamasna benzer ekildedir. NH3 suda zndnde, aadaki reaksiyona gre, NH3 (sulu) + H2O (s) dr. Denge sabiti K= NH + OH 4 NH 3 H 2 O NH4+ (sulu) + OH- (sulu)

olarak verilir. Toplam su deriimi ile karlatrldnda, reaksiyonda ok az su molekl harcand iin suyun molar deriimi, [H2O], sabit olarak alnabilir.

Bylece, baz iyonlama sabiti (Kb), iyonlama reaksiyonunun denge sabiti olarak yazlr. Kb = H 2 O K = = 1,8 x 10- 5
ANADOLU NVERSTES

NH + OH 4 NH 3 H 2 O

ASTLER VE BAZLAR

259

Kb deerleri kk saylar olduklarndan yerine logaritmik pKb lei kullanlr. pKb = -logKb Tablo 13.3 de zayf bazlarn iyonlama sabitleri verilmitir. zml Soru 8 0,40 M NH3 zeltisinin pH's nedir? Cevap NH3 zeltisinin iyonlamasn yazalm. NH3 (sulu) + H2O (s) Balang der (M): Deime (M): Dengede (M): 0,40 -X 0,40-X NH4+ (sulu) + OH- (sulu) 0 +X X 0 +X X

Kb deeri kldke yani pKb deeri bydke bazlk kuvveti azalr.

Tablo 13.3: 25C'de Baz Zayf Bazlarn yonlama Sabitleri Bazn Ad Etilamin Forml C2H5NH2 Yaps CH 3 CH 2 N H Metilamin CH3NH2 4.4x10-4 CH3NH3+ 2.3x10-11 H Kb 5.6x10-4 Konjuge Asidi Ka C2H5NH3+ 1.8x10-11

CH 3

N H

Amonyak

NH3 H N H H

1.8x10-5

NH4+

5.6x10-10

Piridin

C5H5N N

1.7x10-9

C5H5NH+

5.9x10-6

Anilin

C6H5NH2 N H H

3.8x10-10

C6H5NH3+

2.6x10-5

re

N2H4CO H N H

O C N H H

1.5x10-14

H2NCONH3+

0.67

AIKRETM FAKLTES

260

ASTLER VE BAZLAR

Tablo 13.3 den Kb deeri bulunur. Kb = = NH + OH 4 = 1,8 x 10- 5 NH 3 X 2 = 1,8 x 10- 5 0,40 - X

X deeri 0,40 yannda ihml edilecek kadar kk olduundan 0,40 - X 0,40 alnr. X 2 = X 2 = 1,8 x 10- 5 0,40 - X 0,40 X 2 = 7,2 x 10- 6 X = 2,7 x 10- 3 M Yaklatrmay test etmek iin 2,7 x 10- 3 M x 100 % = 0,68 % 0,40 M Bundan dolay yaklatrma geerlidir. Dengede, [OH-] = 2,7 x 10-3 M pOH = -log (2,7 x 10-3 ) = 2,57 pH = 14 - 2,57 = 11,43 Altrma 0,26 M metilamin zeltisinin pH'sn hesaplaynz? (Tablo 13.3 de bakn)

9.4. Asitler ve Onlarn Konjuge Bazlarnn yonlama Sabitleri Arasndaki liki

Asit iyonlama sabiti ile onun konjuge baznn iyonlama sabiti arasndaki iliki asetik asit rnei ile tretilebilir. CH3COOH (sulu) H+ (sulu) + CH3COO- (sulu) H + CH 3 COOCH 3 COOH

Ka =

Konjuge baz, CH3COO-, sodyum asetat (CH3COONa) zeltisinden salanr ve suyla

ANADOLU NVERSTES

ASTLER VE BAZLAR

261

CH3COO- (sulu) + H2O (s)

CH3COOH (sulu) + OH- (sulu)

eklinde reaksiyona girer ve bazn iyonlama sabiti Kb = olarak yazlr. Bu iki iyonlama sabitinin arpm
Ka . Kb =
+ H CH 3 COO- CH 3 COOH OH . CH 3 COOH CH 3 COO-

CH 3 COOH OH CH 3 COO-

= H + OH = Ksu

verir. Bu sonu, reaksiyonlarn toplanmasyla ortaya kan suyun kendi kendine iyonlamasyla oluur. Ka x Kb = Ksu 13.7 eitliinden Ka = Ksu Kb Kb = Ksu Ka (13.7)

Asit ne kadar kuvvetli ise (byk Ka), onun konjuge baz o kadar zayftr (kk Kb) ve tersi de geerlidir. (Tablo 13.2 ve 13.3'e bakn) 13.7 eitliini CH3COOH 'in konjuge baznn (CH3COO-) Kb deerini hesaplamak iin kullanabiliriz. CH3COOH'in Ka deeri Tablo 13.2'den bulunur. Kb = Ksu Ka - 14 = 1 x 10 1,8 x 10- 5 = 5,6 x 10- 10

10. ok Protonlu Asitler

Baz asitler iyonlaabilen birden ok H atomu ierirler. Byle asitlere "ok protonlu asitler" denir. Tablo 13.4 de baz ok protonlu asitler denir. Tablo 13.4 de baz ok protonlu asitler verilmitir.
AIKRETM FAKLTES

262

ASTLER VE BAZLAR

H3PO4 ticar nemi olan bir asittir. zellikle fosfat gbresi ve besin endstrisinde kullanlmaktadr.

imdi bunlardan fosforik asidi (H3PO4) ele alarak, inceleyelim. H3PO4 moleklnde iyonlaabilen H atomu vardr, dolaysyla basamakta ayrr.

H 3 PO4 + H 2 O K a1 = H 2 PO- + H 2 O 4 Ka2 = HPO- + H 2 O 4

2

H 3 O+ + H 2 PO4 H 3 O+ H 2 PO4 = 7,1 x 10- 3 H 3 PO4 H 3 O+ + HPO- 2 4 H 3 O+ HPO- 2 4 = 6,3 x 10- 8 H PO2 4 + 3 H 2 O + PO4

Ka3 =

H 3O

3 PO4 = 4,2 x 10- 13 -2 HPO4 +

Fosforik asitte Ka1 > Ka2 > Ka3 oluu, hidrojen iyonunun ikinci ve nc iyonlama basamaklarnda, eksi ykl iyonlardan daha zor ayrlmas sonucudur.
Tablo 13.4: Baz ok Protonlu Asitlerin yonlama Sabitleri Asit Karbonik asita yonlama Dengesi H2CO3 + H2O HCO3- + H2O Hidroslfrik asitb (Hidrojen slfr) Fosforik asit H2S + H2O HS- + H2O H3PO4 + H2O H2PO4- + H2O Fosforz asit H3PO3 + H2O H2PO3- + H2O Slfrz asitc H2SO3 + H2O HSO3- + H2O Slfrik asitd H2SO4 + H2O HSO4- + H2O
a

yonlama Sabiti, K Ka1=4,4 x 10-7 Ka2=4,7 x 10-11 Ka1=1,0 x 10-7 Ka2=1 x 10-19 Ka1=7,1 x 10-3 Ka2=6,3 x 10-8 Ka1=3,7 x 10-2 Ka2=2,1 x 10-7 Ka1=1,3 x 10-2 Ka2=6,2 x 10-8 Ka1=ok byk Ka2=1,1 x 10-2

pK pKa1=6,36 pKa2=10,33 pKa1=6,96 pKa2=19,0 pKa1=2,15 pKa2=7,20 pKa1=1,43 pKa2=6,68 pKa1=1,89 pKa2=7,21 pKa1 < 0 pKa2=1,96

H3O+ + HCO3H3O+ + CO32H3O+ + HSH3O+ + S2H3O+ + H2PO4H3O+ + HPO42H3O+ + H2PO3H3O+ + HPO32H3O+ + HSO3H3O+ + SO32H3O+ + HSO4H3O+ + SO42-

H2CO3 saf olarak elde edilemez. Sulu zeltide CO2 ile denge halinde bulunur. Ka1 deeri gerekte CO (sulu) + 2H O H O+ + HCO 2 2 3 3

b c

reaksiyonu iindir. Ama genellikle, nce CO2 (sulu) nin H2CO3 eklinde dnt ve sonra bu bileiin iyonlat varsaylr. H2S in Ka2 deeri eski kaynaklarda yaklak 1 x 10-14 olarak verilirse de, gerekte bu deer ok daha kktr. H2SO3 hayali bir bileiktir ve elde edilemez. Ka1 gerekte, SO ( ) + 2H O H O+ + HSO 2 2 3 3

reaksiyonunun denge sabitidir. H2SO4 birinci basamakta tamamen iyonlar. Yani birinci basama kuvvetli asittir.

ANADOLU NVERSTES

ASTLER VE BAZLAR

263

Genellikle, birinci asitlik sabitleri, ikinci ve nc asitlik sabitlerine gre ok daha byktr. zml Soru 9 3M H3PO4 zeltisinde hidronyum iyonu deriimini [H3O+] hesaplaynz? Cevap Ka1 , Ka2 'den ok byk olduu iin, tm H3O+ iyonlarnn birinci iyonlama basamandan geldii varsaylr ve H3PO4 tek protonlu asit gibi dnlr.
H 3 PO4 + H 2 O
+ H3 O + H 2 PO4

Balang (M): Deime (M): Dengede (M):

3 -X 3-X

0 +X X

0 +X X

X, n yannda ok kk olduundan ihml edilir.

3- X 3 Ka1 = H 3 O+ H 2 PO4 H 3 PO4 = X x X = X = 7,1 x 10- 3 3 3- X
2

X 2 = 0,021

X = H 3 O+ = 0,14 M

11. Tuzlarn Asit-Baz zellii

Daha ncede anlatld gibi tuzlar, asitler ve bazlar arasndaki ntralleme reaksiyonlar ile oluan iyonik bileiklerdir ve suda tamamiyle iyonlatklar iin kuvvetli elektrolitlerdir. Hidroliz* terimi suyun bir tuzun anyon veya katyonu ile veya her ikisi ile birlikte reaksiyonudur. Hidroliz, genellikle zeltinin pH'sn etkiler.

!
*
Hidroliz; Yunancadan alnan hydro (su) ve lysis (ayrlma) szcklerinden tretilmitir.

11.1. Ntral zeltiler Oluturan Tuzlar

Alkali metal iyonlar veya (Be+2 hari) toprak alkali metal iyonlar ieren tuz-, lar ve Cl- , BrNO - gibi kuvvetli asitlerin konjuge bazlar hidroliz olmazlar. 3 Bunlarn zeltileri ntral** varsaylr. rnein, NaOH ve HNO3 reaksiyonu ile oluan NaNO3 tuzu suda tmyle iyonlar. NaNO 3 k H 2O Na + sulu + NO - sulu 3

** Ntrl yerine ntr kelimesinin kullanm da yaygndr.

Na+ ve NO - iyonlar ieren zelti ntral ve pH 's 7 dir. NaNO3 iin "hidro3 liz olmam" denebilir.
AIKRETM FAKLTES

264

ASTLER VE BAZLAR

11.2. Bazik zeltiler Oluturan Tuzlar

Kuvvetli baz ve zayf asidin oluturduu tuzun zeltisi baziktir. rnein, sodyum asetatn (CH3COONa) suda iyonlamas CH 3 COONa k H 2O Na + sulu + CH 3 COO- sulu

eklinde gsterilir. Buradaki hidratize Na+ iyonu asidik veya bazik zellik gstermez. Buna karn asetat iyonu (CH3COO-) zayf CH3COOH' in konjuge bazdr ve bu yzden H+ iyonlarna ilgi duyar. Hidroliz reaksiyonu iin CH3COO- (sulu) H2O (s) CH3COOH (sulu) + OH- (sulu)

yazlabilir. Reaksiyon OH- iyonlar oluturduundan sodyum asetat zeltisi baziktir. Hidroliz reaksiyonunun denge sabiti CH3COO- iin bazik iyonlama sabiti ifadesidir. Kb = CH 3 COOH OH = 5,6 x 10- 10 CH 3 COO

Hidroliz olan her CH3COO- iyonu bir OH- iyonu oluturduu iin dengede OH- deriimi, hidroliz olan CH3COO- deriimi ile ayndr. Yzde hidrolizi aadaki ekilde tanmlayabiliriz. % Hidroliz = CH 3 COO- Hidroliz olan x 100 % CH 3 COO- Balang OH - Dengede x 100 % CH 3 COO- Balang

Hidroliz problemleri, zayf asit-baz problemlerinde kullanlan yntemle zlr. zml Soru 10 0,15 M sodyum asetat (CH3COONa) zeltisinin pH'sn hesaplaynz. Bu zeltiye ilikin % hidroliz nedir? Cevap
NaOAC: kuvvetli baz zayf asit tuzudur.

Sodyum asetat zeltisinde nemli ksmlar Na+ ve CH3COO- iyonlardr ve bunlarn deriimleri 0,15 M' a eittir. CH 3 COONa k H 2O Na + sulu + CH 3 COO- sulu 0,15 M
ANADOLU NVERSTES

0,15 M

ASTLER VE BAZLAR

265

Bu iyonlardan yalnz CH3COO- iyonu hidroliz olacaktr. Biz burada sudan gelen H+ ve OH- iyonlarnn katksn ihml ederiz. CH3COO- (sulu) + H2O (s) Balang (M): Deime (M): Dengede (M): 0,15 -X 0,15-X CH3COOH (sulu) + OH- (sulu) 00 +X X

+X X

Hidroliz denge sabitini veya baz ayrma sabitini yazalm. Kb = CH 3 COOH OH = 5,6 x 10- 10 CH 3 COO X 2 = 5,6 x 10- 10 0,15 - X Kb ok kk ve bazn balang deriimi byk olduundan, yaklatrma yaparz. 0,15 - X = 0,15 X 2 = X 2 = 5,6 x 10- 10 0,15 - X 0,15 X = 9,2 x 10- 6 M Dengede: [OH-] = 9,2 x 10-6 M pOH = - log (9,2 x 10-6) = 5,04 pH = 14 - 5,04 = 8,96 Bylece, zelti baziktir ve yzde hidroliz % Hidroliz = 9,2 x 10-6M x 100 % 0,15 M = 0,0061 % olarak bulunur. Altrma Siz de 0,24M sodyum format (HCOONa) zeltisinin pH'sn hesaplaynz?

AIKRETM FAKLTES

266

ASTLER VE BAZLAR

11.3. Asidik zelti Oluturan Tuzlar

!
NH4Cl : Kuvvetli asit zayf baz tuzudur.

HCl gibi kuvvetli bir asit ve NH3 gibi zayf bir bazdan oluan tuz suda znd zaman, zeltisi asidik olur. Bu durumda NH4Cl tuzunun sulu zeltisinin asidik olmas beklenir. NH4 Cl (k) H 2O NH4+ (sulu) + Cl- (sulu)

Kuvvetli bir asidin konjuge baz olan Cl- iyonunun H+ ilgisi yoktur ve hidroliz olmaz. NH3 zayf baznn, zayf konjuge asidi NH4+ iyonu aadaki eitlie gre hidroliz olur. NH4+ (sulu) + H2O (s) veya basite NH4+ (sulu) NH3 (sulu) + H+ (sulu) NH3 (sulu) + H3O+ (sulu)

H+ iyonlar olutuundan, zeltinin pH's azalr. Denge sabiti ifadesi (veya ayrma sabiti) Ka = yazlabilir. NH 3 H + NH + 4 - 14 = Ksu = 1 x 10 = 5,6 x 10- 10 Kb 1,8 x 10- 5

Asidik zeltiler oluturan tuzlarnda pH ve % hidroliz hesaplamalar daha nce aklanan bazik zeltiler oluturan tuzlara benzediinden, ayn ekilde hesaplama yaplr.

11.4. Katyonu ve Anyonu Hidroliz Olan Tuzlar

imdiye kadan bir iyonu hidroliz olan tuzlar inceledik. Oysa zayf asit, zayf baz dan oluan tuzlarn, hem katyonu hem de anyonu hidroliz olur. Byle bir tuzu ieren zeltinin asidik, bazik veya ntral olmas, zayf asit veya zayf bazn bal kuvvetlerine baladr. Matematiksel ilemlerinin karmak olmas nedeniyle bu zeltiler hakknda nitel tahminler aadaki kriterlere gre yaplr: Kb > Ka ise zelti baziktir, nk anyon katyondan daha fazla hidroliz olacaktr. Dengede OH- iyonlar H+ iyonlarndan fazla bulunacaktr. Kb < Ka ise tersine zelti asidik ve katyon hidrolizi anyon hidrolizinden daha youn olacaktr. Kb Ka ise zelti ntrale yakndr.

Bu blmde tartlan sulu tuz zeltilerinin davranlar Tablo 13.5'de zetlenmektedir.

ANADOLU NVERSTES

ASTLER VE BAZLAR

267

Tablo 13.5: Tuzlarn Asit-Baz zellikleri Hidroliz olan anyonlar

Anyon Katyon Anyon ve katyon

Tuz eitleri Katyonu kuvvetli baz; anyonu kuvvetli asit Katyonu kuvvetli baz; anyonu zayf asit Katyonu zayf baz; anyonu kuvvetli asit Katyonu zayf baz; anyonu zayf asit

rnekler NaCl, KI, KNO3 CH3COONa, KNO2 NH4Cl, NH4NO3 NH4NO2, NH4CN

zeltinin pH
~7 >7 <7 < 7 Kb< Ka ~ 7 Kb ~ Ka > 7 Kb> Ka

Katyonu kk ve yksek ykl; anyonu kuvvetli asit

ACl3Cl,Fe(NO3)3

Hidrate katyon

<7

Aadaki rnek, tuz zeltilerinin asit-baz zelliklerinin nasl tahmin edildiini gsterir. zml Soru 11 Aadaki zeltilerin asidik, bazik veya ntral olup olmadn belirleyiniz. a) NH4I b) CaCl2 c) KCN Cevap a) NH4+ hidroliz olduunda NH3 ve H+ veren bir katyondur. I- anyonu kuvvetli HI asidinin konjuge bazdr. Bu yzden I- hidroliz olmaz ve zelti asidiktir. b) Ca+2 katyonu ve Cl- anyonu hidroliz olmaz. zelti hemen hemen ntral olacaktr. c) K+ katyonu hidroliz olmaz. CN- anyonu HCN zayf asidinin konjuge bazdr ve OH- ve HCN vermek zere hidroliz olur. zelti baziktir. Altrma Siz de aadaki tuz zeltilerinin pH'larn tahmin ediniz. a) b) c) d) LiCO3 LiClO4 Na3PO4 NH4CN

AIKRETM FAKLTES

268

ASTLER VE BAZLAR

12. Lewis Asitleri ve Bazlar

imdiye kadar asit-baz zelliklerini Bronsted tanmna gre inceledik. rnein, bir maddenin Bronsted baz gibi davranmas iin bir proton kabul etmesi gerekir. Bu tanma gre, hem hidroksil iyonu hem de amonyak bazdr. +

H O

H +

H H + + N H H

H H N H H

!
Tm Bronsted bazlar Lewis bazlardr.

Her iki halde de proton kabul eden atom, bir "ortaklanmam elektron iftine sahiptir." OH-, NH3 ve dier Bronsted bazlarnn bu karakteristik zellii, asitlere ve bazlara daha geni bir tanm sunar. Bu tanm Amerikan kimyacs G.N.Lewis tarafndan 1932'de yaplmtr. Buna gre; Lewis baz "bir ift elektron veren bir madde", Lewis asidi ise "bir ift elektron kabul eden bir maddedir". rnein, amonyan protonlanmasnda, NH3 protona (H+) bir ift elektron verdii iin bir "Lewis baz", proton da bir ift elektron kabul ettii iin "Lewis asidi" olarak hareket eder. Bylece bir Lewis asit-baz reaksiyonu bir ift elektron aktarm ile oluur. Byle bir reaksiyonda tuz ve su meydana gelmez.

Aadaki bor triflorr (BF3) ve amonyak arasndaki reaksiyon, Lewis tanmna gre bir asit-baz ntralleme reaksiyonudur. F F B+ F Asit H N H H Baz F F B F H N H H

Lewis kavramnn zellii, dier tanmlara gre daha geni kapsaml olmasdr.

13. Tampon zeltiler

!
Tamponlar kimyasal ve biyolojik sistemler iin ok nemlidir.

Tampon zelti, "zayf bir asit ile tuzunun" veya "zayf bir baz ile tuzunun bir arada bulunduu zeltidir." Byle bir zelti, az miktarda kuvvetli asit veya baz eklendiinde pH deiimlerine kar koyar. Basit bir tampon zeltisi, asetik asit (CH3COOH) ve tuzu sodyum asetat (CH3COONa) ile hazrlanabilir. Asidin ve sodyum asetattan gelen konjuge baznn denge deriimlerinin balang deriimlerindeki gibi eit olduu varsayANADOLU NVERSTES

ASTLER VE BAZLAR

269

lr. Bu iki maddeyi ieren zelti eklenecek olan herhangi bir asit veya baz ntralletirir. Sodyum asetat kuvvetli bir elektrolit olarak suda aadaki ekilde ayrr: CH3COONa (k) H 2O CH3COO- (sulu) + Na+ (sulu)

Eer asit eklenirse, tampondaki konjuge baz, CH3COO-, H+ iyonlarnn aadaki reaksiyona gre harcanmasna neden olur. CH3COO- (sulu) + H+ (sulu) CH3COOH (sulu)

Eer tampon sisteme baz eklenirse, tampondaki asit, OH- iyonlarn ntralletirecektir. CH3COOH (sulu) + OH- (sulu) CH3COO- (sulu) + H2O (s)

Tamponlama kapasitesi, tamponun yapld asit ve konjuge baznn miktarlarna baldr. Miktar ne kadar fazla olursa tamponlama kapasitesi o kadar byk olacaktr. Genellikle bir tampon sistemi "tuz-asit" veya basite "konjuge baz-asit" olarak gsterilir. Bylece, sodyum asetat-asetik asit tampon sistemi CH3COONa/ CH3COOH veya CH3COO-/CH3COOH olarak gsterilir. zml Soru 12 Aadaki zeltilerden hangisi tampon sistemidir? a) KH2PO4 /H3PO4 b) NaClO4 /HClO4 c) C5H5N/C5H5NHCl (C5H5N : Piridin) Kb Tablo 13.4'de verilmitir. Cevap a) H3PO4 zayf bir asittir ve konjuge baz H2PO4- zayf bir bazdr. Bu yzden, sistem bir tampondur. b) HClO4 kuvvetli bir asit olduundan konjuge baz ClO4- ok zayf bir bazdr. Bu nedenle ClO4- iyonu, HClO4 oluturmak iin H+ iyonu ile birlemeyecektir. Bylece sistem tampon deildir. c) C5H5N zayf bir bazdr ve konjuge asidi C5H5N+H (C6H5HCl tuzunun katyonu) zayf bir asittir. Bu nedenle sistem tampondur.

AIKRETM FAKLTES

270

ASTLER VE BAZLAR

Altrma Aadaki sistemlerden hangisi tampondur? a) KF/HF b) KBr/HBr c) Na2CO3 /NaHCO3 Bir tampon zeltisinin pH zerindeki etkisi aadaki rnekle gsterilebilir. zml Soru 13 a) 1 M CH3COOH ve 1 M CH3COONa ieren tamponun pH'sn hesaplaynz. b) 0,1 mol gaz HCl'in bir litre zeltiye eklendikten sonra, tampon sisteminin pH's ne olacaktr? HCl eklendiinde zeltinin hacminin deimediini varsayn. Cevap a) Asetik asidin ayrmasn ve asetat iyonlarnn hidrolizini ihml ederek, dengede [CH3COOH] = 1 M ve [CH3COO-] = 1 M Ka = H+ = H + CH 3 COO= 1,8 x 10-5 CH 3 COOH Ka CH 3 COOH CH 3 COO(1,8 x 10-5 ) (1) (1)

= 1,8 x 10-5 M pH = -log (1,8 x 10-5 ) = -4,74 Bylece asidin ve konjuge bazn deriimleri ayn olduunda, tamponun pH's asidin pKa'sna eit olur. b) HCl eklendikten sonra, HCl tamamiyle iyonlar: HCl (sulu) 0,1 mol H+ (sulu) + CL- (sulu) 0,1 mol 0,1 mol

ANADOLU NVERSTES

ASTLER VE BAZLAR

271

Balangta 1 L zeltide 1 mol CH3COOH ve 1 M CH3COO- bulunmaktayd. HCl'in CH3COO- ile ntrallemesinden sonra, CH3COO- (sulu) + H+ (sulu) 0,1 mol 0,1 mol CH3COOH (sulu) 0,1 mol

ortamda bulunan CH3COOH mol says ve CH3COO- iyonlar mol says CH3COOH : (1 + 0,1) mol = 1,1 mol CH3COO- : (1 - 0,1) mol = 0,9 mol Bundan sonra H+ iyonu deriimi hesaplanr: H+ = Ka CH 3 COOH CH 3 COO(1,8 x 10- ) (1,1) (0,9)
5

= 2,2 x 10-5 M zeltinin pH's pH = -log (2,2.10-5) = 4,66

14. Asit-Baz Titrasyonlar

Asit-baz ntralizasyon reaksiyonlarnn nicel analizle ilgili en uygun teknii titrasyon olarak bilinir. Titrasyonda deriimi kesin olarak bilinen zeltiye "standart zelti" denir. Bu zelti deriimi bilinmeyen zeltiye, iki zelti arasndaki reaksiyon tamamlanncaya kadar azar azar eklenir. Reaksiyonun tamamland noktaya "edeerlik noktas" denir. Bu noktann saptanabilmesi iin uygulanan tekniklerden biri de, edeerlik noktasnda renk deitiren bir maddenin ortama ok az miktarda eklenmesidir. Byle maddelere "indikatr" denir. Titrasyonda kullanlan standat ve bilinmeyen zeltilerin hacimlerini bilirsek, standart zeltinin deriiminden bilinmeyen zeltinin deriimini hesaplayabiliriz. Asit-baz titrasyonlar gruba ayrlr: Kuvvetli asit-kuvvetli baz titrasyonlar Kuvvetli asit-zayf baz titrasyonlar Zayf asit-kuvvetli baz titrasyonlar

! !

AIKRETM FAKLTES

272

ASTLER VE BAZLAR

Bu blmde yalnzca kuvvetli asit-kuvvetli baz titrasyonlarn inceleyeceiz.

14.1. Kuvvetli Asit - Kuvvetli Baz Titrasyonlar

Kuvvetli asit HCl ile kuvvetli baz NaOH arasndaki reaksiyon buna rnek verilebilir. NaOH (sulu) + HCl (sulu) veya net reaksiyon H+ (sulu) + OH- (sulu) H2O (s) NaCl (sulu) + H2O (s)

Bir erlende bulunan 25 mL 0,1 M HCl zeltisine, bir bretten 0,1 M NaOH zeltisi eklendiini gznne alalm. ekil 13.4 titrasyonun pH profilini gstermektedir (titrasyon erisi olarak bilinir). NaOH eklenmeden nce asidin pH's -log 0,1 veya 1 dir. NaOH eklendiinde zeltinin pH's balangta yava, edeer noktasna yaklatka hzla artar ve edeer noktasnda (asit ve bazn eit miktarlar reaksiyona girer) eri hemen hemen dik bir ekilde ykselir.

Kuvvetli asit-baz titrasyonlarnn edeerlik noktasnda H+ iyonu ve OH- iyonu deriimleri ok kktr (yaklak olarak 1x10-7 M dr). Sonuta sadece bir damla baz eklenmesi OH- iyonlar molar deriiminde, ayn zamanda zeltinin pH'snda byk bir arta neden olur. Edeer noktasn getikten sonra NaOH eklenmesiyle pH tekrar yavaa artar.
l l l

13 12 11 10 9 8 pH 7 6 5 4 3 2 1 0

l l l l l

Edeer noktas

l l l l l l l

10

20

30

40

50

Eklenen NaOH hacmi (mL)

ekil 13.2: Kuvvetli Asit-Kuvvetli Baz Titrasyonunun pH Profili.

ANADOLU NVERSTES

ASTLER VE BAZLAR

273

Bir zeltinin pH'sn titrasyonun her kademesinde hesaplamak olasdr. 25 mL 0,1 M HCl zeltisine 0,1 M NaOH den 10 mL eklendikten sonra

zeltinin toplam hacmi 35 mL dir. 10 mL'deki NaOH'in mol says 10 mL x 0,1 mol NaOH x 1 L = 1 x 10-3 mol 1 L NaOH 1000 mL

25 mL HCl zeltisinin balangtaki mol says 25 mL x 0,1 mol HCl x 1 L = 2,5 x 10-3 mol 1 L HCl 1000 mL

Bylece, ksm ntrallemeden sonra kalan HCl'in miktar (2,5 x 10-3) - (1 x 10-3) veya 1,5 x 10-3 mol'dur. Bundan sonra, 35 mL'deki H+ iyonlar deriimi aadaki gibi bulunur. 1,5 x 10- mol HCl 1000 mL x = 0,043 mol HCl/L 35 mL 1L
3

= 0,043 M HCl Bylece, [H+] = 0,043 M ve zeltinin pH's pH = -log 0,043 = 1,37 25 mL 0,1M HCl zeltisine 25 mL 0,1 M NaOH zeltisi eklendikten sonra
Na+ ve Cl- hidroliz olmaz.

Tamamen ntrolleme reaksiyonu ierdiinden basit bir hesaplamadr. Edeer noktasnda [H+] = [OH-] 'dir ve zeltinin pH = 7' dir. 25 mL 0,1M HCl zeltisine 35 mL 0,1M NaOH eklendiinde

Toplam hacim 60 mL'dir. Eklenen NaOH'in mol says

35 mL . 0,1 mol NaOH 100 mL 3 x = 3,5 x 10- mol 1 L NaOH 1L

25mL zeltideki HCl'in mol says 2,5 x 10-3 dr. HCl'in ntrallemesi tamamlandktan sonra, artan NaOH miktar (3,5 x 10-3) - (2,5 x 10-3) veya 1 x 10-3 dr. 60 mL zeltideki NaOH deriimi 1 x 10- 3 mol NaOH x 100 mL = 0,017 mol NaOH/L = 0,017 M NaOH 60 mL 1L Bylece, [OH-] = 0,017 M ve pOH = -log 0,017 = 1,77

AIKRETM FAKLTES

274

ASTLER VE BAZLAR

Bu nedenle, zeltinin pH's pH = 14 - pOH = 14 - 1,77 = 12,23

15. Asit-Baz ndikatrleri

Asit-baz indikatrleri, bulunduklar ortamn pH'sna gre renk veren bileiklerdir. ndikatrler iki yapda bulunurlar. Biri HIn ile gsterilen ve belli rengi olan zayf asit, dieri ise In- ile gsterilen ve baka rengi olan konjuge bazdr. zeltide indikatrn ayrma dengesi aadaki gibi yazlabilir. HIn (sulu) Asit bileeni H+ (sulu) + In- (sulu) Baz bileeni

ndikatrn etkin olabilmesi iin asit ve baz bileenlerinin renklerinin farkl olmas gerekir. ndikatr yeterince asitli ortamda ise Le Chaletier prensibine gre denge sola kayar ve hakim renk asit bileinidir (HIn). Eer ortam bazikse denge saa kayar ve zeltinin rengi, konjuge bazn (In-) rengine baldr. Kabaca aadaki oranlar renk tahmininde kullanabiliriz. HIn In 10 Asit rengi (HIn) bask nd r.

In 10 Konjuge baz rengi -) bask nd r. (In HIn HIn In- se indikatr rengi HIn ve I - 'nin kar m d r. n ndikatr iin pH'n pKaile ilikisini aadaki ekilde hesaplayabiliriz. Biz biliyoruz ki, KIn = dir. Bu yzden pH aral banda KIn = H + x 10 1 pKIn = pH - log10 veya renk geiinin balangcnda pH = pKIn - 1
ANADOLU NVERSTES

H + InHIn

ASTLER VE BAZLAR

275

Araln br ucunda KIn = H + x 1 10 renk geii sonunda pKIn = pH - log10-1 Belirli bir renk deiimi aral boyunca pH pH = pKIn + 1 olur. Tablo 13.6'da asit-baz titrasyonlarnda kullanlan indikatrlerin listesi verilmitir. pH = pKIn 1
Tablo 13.6 Baz Asit-Baz ndikatrleri * pH aral, indikatrn asit renginden baz rengine deitii aralk olarak tanmlanr.

ndikatr

Renk Asitte Bazda Sar Mavi mor Sar Sar Mavi Mavi Krmz Krmz pembe pH aral* 1.2-2.8 3.0-4.6 3.1-4.4 4.2-6.3 4.8-6.4 6.0-7.6 7.2-8.8 8.3-10.0

Timol mavisi Bromofenol mavisi Metil oranj Metil krmzs Klorofenol mavisi Bromo timol mavisi Kresol krmzs Fenolftalein

Krmz Sar Turuncu Krmz Sar Sar Sar renksiz

zet
Arrhenius'a gre suyla reaksiyona girdiinde H3O+ iyonu oluturan madde asit, OH- iyonu oluturan madde bazdr. Bronsted tanmna gre "asit" proton veren, "baz" proton alan bir maddedir. Asitle baz arasndaki reaksiyona "ntralleme" denir. Tuz ve su oluur. Say suda ve sulu zeltilerde su kendi kendine iyonlar ve H3O+ ile OH- oluur. Suyun denge sabiti Ksu'dur. H3O+ ile OH- deriimlerini saptamak iin pH ve pOH kullanlr. Kuvvetli asitler ve bazlar sulu zeltilerde tmyle iyonlarlar. Zayf asit ve bazlarn iyonlamas tersinirdir, denge sabitleri Ka ve Kb ile ifade edilir.

AIKRETM FAKLTES

276

ASTLER VE BAZLAR

ok protonlu asitlerin iyonlama basamaklar iin Ka1 , Ka2 , Ka3 ile ifade edilen denge sabitleri kullanlr. Suyun, bir tuzun anyon veya katyonu ile veya her ikisi ile birlikte verdii reaksiyona "hidroliz" denir. Lewis asit-baz tanmna gre, elektron ifti alan bileik "asit", elektron ifti veren bileik bazdr." Proton aktarm yoktur. Zayf asit ile tuzunun, zayf baz ile tuzunun bir arada bulunduu zeltilere, "tampon zeltiler" denir. Tampon zeltiler, az miktar asit veya baz eklendiinde pH'y sabit tutarlar. Tampon, bileenlerinin deriimlerinin eit olmas halinde en yksek tamponlama kapasitesini gsterir. Etkili tampon kapasitesi PKa 1 'dir. Bir asit - baz titrasyon erisi, pH'nu eklenen titrasyon zeltisi hacmine kar grafie geirilmesi ile elde edilir. Titrasyonun edeer noktasnda, ortamda yalnzca ntrlemeyle olumu tuz vardr. zeltinin asidik, bazik veya ntr olmas oluan tuzun iyonlarnn hidroliz olmasna baldr. Bir asit-baz indikatr, iyonlamam asit, HIn, eklinde iken bir renk, iyonlam, In-, eklinde iken bir baka renk gsteren zayf asittir. Gzlenen indikatr rengi ortamn pH'sna baldr.

Deerlendirme Sorular
Aadaki sorularn yantlarn verilen seenekler arasndan bulunuz. 1. Aadaki reaksiyonlardan hangisi ntralleme reaksiyonudur: A. HNO3 (sulu) + KOH (sulu) B. NH3 (sulu) + H2O (s) C. CaO + H2O (s) KNO3 (sulu) + H2O NH+3 (sulu) + OH- (sulu) Ca(OH)2 (sulu)

D. CO2 (g) + H2O H2 CO3 (sulu) ( ) E. Cd(NO3)2 (sulu) + Na2 S (sulu) CdS (k) + 2NaNO3 (sulu)

ANADOLU NVERSTES

ASTLER VE BAZLAR

277

2. Aadaki ifadelerden hangisi yalntr? A. Sudaki zeltilerine H+ iyonu veren maddelere asit denir. B. Proton verebilen maddelere asit denir. C. Proton alabilen maddelere baz denir. D. Sudaki zeltilerine H3O+ iyonu veren maddelere baz denir. E. Ortaklanmam elektron ifti ieren maddelere baz denir. 3. 5 . 10-3 M KOH zeltisinin pH's nedir? A. 2,3 B. 1,17 C. 11,7 D. 4,6 E. 7,7 4. 0,4 M CH3 COOH zeltisinin H+ iyonu deriimi nedir? A. 2,7 x 10-3 B. 0,27 x 10-3 C. 2,7 x 10-4 D. 3,7 x 10-3 E. 2,7 x 10-2 5. Aadakilerden hangisi tampon zeltidir? A. NH3 /NH4Cl B. HCl /NaCl C. HNO3 /KNO3 D. CH3 COOH/NaCN E. Na2 CO3 /NaCl 6. Bir zeltinin H+ deriimi 4.10-2 mol'dr. Ayn zeltideki OH- deriimi nedir? A. 4 x 10-2 B. 4 x 10-9 C. 4 x 10-12 D. 4 x 10-13 E. 25 HA asidinin 0,1 M Ka 'nn deeri nedir? A. 1,1 x 10-2 B. 1,1 x 10-3 C. 1,1 x 10-4 D. 1 x 10-3 E. 1 x 10-4 zeltisinin pH = 2 dir. Bu asidin ayrma sabiti

7.

AIKRETM FAKLTES

278

ASTLER VE BAZLAR

8.

1 M NaCN sulu zeltisinin pH 's nedir? HCN iin Ka = 6,2 . 10-10 A. 4,60 B. 9,21 C. 9,40 D. 11,60 E. 13,00 1 M NH4Cl sulu zeltisinin pH's nedir? NH3 iin Kb = 1,8.10-5 A. 2,37 B. 4,63 C. 9,26 D. 9,37 E. 11,63

9.

10. NH3 sulu zeltisinin pH's nedir? NH3 iin PKb = 4,76 dr. NH4Cl ve NH3 ieren bir tampon zeltinin pH = 9,65 dr ve toplam NH3 deriimi 0,350 M dr. Bu tampondaki NH3 deriimi nedir? A. 0,098 B. 0,146 C. 0,252 D. 0,389 E. 0,420 11. CH3COOH zeltisinin NaOH zeltisi ile titrasyonunda dnm noktasndaki pH aadakilerden hangisidir? A. < 2 B. 3,5 < pH < 7 C. 7 D. 7 < pH < 11 E. > 11 12. 1,4 L hacmindeki tampon zelti 0,400 mol CH3COOH (pKa = 4,76) ve 0,250 mol CH3COONa n yeterli miktarda suda znmesiyle hazrlanmtr. Bu zeltinin pH sn hesaplaynz., A. 4,46 B. 4,56 C. 4,66 D. 4,86 E. 4,96

ANADOLU NVERSTES

ASTLER VE BAZLAR

279

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Atkins, P. and Jones, L. 1998. Temel Kimya, Bilim Yaynclk, Ankara. Brady, J.E. and Holum, J.R. 1996. Chemistry, John Wiley and Sons, Inc. New York. Erdik, E. ve Sarkaya, Y., 1984. Temel niversite Kimyas, Hacettepe - TA Kitapclk LTD. T., Ankara. Petrucci, R. H. and Harwood, W.S. 1994. Genel Kimya, Palme Yaynclk, Ankara. Sarkahya, Y. ; Gler, . ; Sarkahya, F. 1985. Genel Kimya, Uur Ofset Matbaas, zmir.

Deerlendirme Sorularnn Yantlar 1. A 2. D 3. C 4. A 5. A 6. D 7. B

8. D

9. B

10. C 11. D 12.B

AIKRETM FAKLTES