EGE BLGES DEMRYOLLARI Sabahattin ER Blge Mdr TCDD 3.Blge Mdrl zmir/Trkiye sabahattineris@tcdd.gov.

tr GR Kimine gre endstri devriminin rn, dier bir gre gre devrimi tetikleyen bir ulam biimi olan demiryollarnn; lkemizdeki serveni, felsefesi ve potansiyeli ne yazk ki birka akademisyen ve entelektelin dnda incelenmemitir. Hele saha aratrmalar hi denecek mertebededir. Oysa bar zamannda nemli bir ticari ulam arac, seferberlik ve sava anlarnda olduka stratejik bir ulam biimini tekil eden ve lkemizde de erken saylabilecek bir dnemde faaliyete geen demiryollar ve zellikle ege blgesi demiryollar ile ilgili olarak Birleik Krallk (UK) ve Fransa kaynaklar, alacak aratrmalarla doludur. Bugnk Trkiye topraklarnda ilk demiryolu yapm ve iletmecilii Ege blgesinde gerekletirilmi ve 153 yldan beri kesintisiz devam etmitir. Biri ngiliz irketinin Menderes havzasna hitap eden zmir Aydn Denizli Isparta; dieri bir Fransz irketince gerekletirilmi bulunan zmir Manisa Afyon Bandrma hatlar ve iletmecilii hemen hemen hibir deiiklik ve ilave olmadan gzergh ve alt yaplaryla gnmze kadar gelmi halen de trafik altndadr. Yaklak 1600 km.lik bir gzergha, yabanc irketlerin neden Ege blgesinden baladklar ayr bir aratrma konusu olmakla birlikte, o gnk iletme felsefesiyle ayn hatlarn bugn iletim realitesi arasnda en ufak bir benzerlik bulunmamaktadr. gnmzden 153 yl nceki yapm ve iletme felsefesi, batda sanayi devrimi retim mallarna zellikle elik ve kmre Anadolu topraklar zerinde pazar bulmak; Anadoluda retilen emsalsiz kalitedeki tarm rnlerini batya transfer etmek eklindedir. Oysa bugnk Ege demiryollar iletmeciliinde bir vagon tarm rn bile tanmamaktadr. Kitlesel yk ve yolcu tam gereksinmesinden teye sadece tarmsal rnlerin batya transferinin kmr, elik gibi sanayi rnlerinin ithalat iin yapldklarndan, bugn ciddi bir potansiyel olarak ortaya km olan maden eksenlerinden ne yazk ki kopukturlar. (ine feldspat, Soma kmr havzalar gibi) Bu perspektiften bakldnda 153 yl nce ina edilmi Ege blgesi demiryollarnn salt ticari amala yaplmad rahatlkla grlr. Geri Osmanl Devletinin bu ulam biimine stratejik ve askeri amalarla yaklat bilinmektedir. Bununla birlikte Ege blgesi demiryollarnn gerek yk, gerekse yolcu tamacl ynnden nasl blge ve lke menfaatleri ile ayn potada zenginletirilerek kendisinden istenen ve beklenen rol oynamas iin nelerin yaplmas gerektii ve bugne kadar nelerin yaplabildii zet almann ieriini oluturmaktadr. Kendisinden beklenen rol henz oynayamad gereini kabul etmek gerekir. Kaleme aldmz bu bildiri Ege blgesi demiryollarnn ve potansiyelinin yeni bir bak asyla deerlendirmesini salamak, lke ulam ve ticaretinde aktif rol oynayabilmesini temin asndan zmir ulam sempozyumunda zellikle meslektalarmzn, katlmclarn ve bilahare bildiri kitapn okuyacak evrelerin dikkatlerine sunulmaktadr.

EGE BLGES DEMRYOLLARINDA MEVCUT DURUM: Bir ngiliz irketinin 23.eyll.1856da alm olduu izinle, ncelikle zmir-Aydn arasnda 133 km.lik demiryolunun yapmna balanmtr. Hemen akabinde yine baka bir ngiliz irketince Basmane-Manisa-Kasaba(Turgutlu) demiryolu yapm imtiyaz alnmtr. Ancak Osmanl Devleti, demiryolu irketlerinin gittike artan talep ve ftursuzca davranlarn grdke, bu hattn yapmna izin vermemitir. Daha sonra devlet yneticileri bu ikinci imtiyazn Fransz irketlerinin eline gemesi iin ok aba sarf etmiler ve dolaysyla Gediz havzasna hitap eden demiryolu, bir Fransz irketi tarafndan yaplm ve iletilmitir. Ege blgesinde ngiliz ve Fransz irketlerinin demiryolu rekabeti daha sonra limanlar kapsayacaktr. Ancak bu irketler birbirlerinin hinterlandna sanki anlamasna hi mdahale etmemiler, hatta tekel nitelikteki hatlarn basit kuak hatlar ile birletirerek bazen birbirlerine yardm bile etmilerdir. zmir limannn ngilizler tarafndan kurulmas zerine Fransz irketi de ak bir limana eriimi salayabilmek iin Manisa Bandrma hattn ina etmi ve demiryolu liman balantsn kurmutur. Bu yabanc irketlerin imtiyaz sahibi olduklar demiryollarna eklentiler yaplmas sr-git devam etmitir. ngilizler Aydn-Denizli-Isparta hatlarn ve buna bal ube hatlar diye bilinen Torbal-demi, atal-Tire, Ortaklar-Ske imdilerde iletilmeyen Stla-ivril, IspartaEirdir ve Gmgn-Burdur hatlarn ina ederek devletletirilinceye kadar altrmlardr. Dolaysyla Ege blgesinde byk nispette deve kervanlaryla yaplan ulam, sert tartmalarn sonucunda demiryoluna kaymtr. Fransz irketi de bo durmayarak Turgutludaki demiryolunu Alaehire ve Afyona kadar uzatmtr.
Bandrma

BALIKESR

Aliaa

Akhisar Dumlupnar

MANSA

UAK

ZMR
atal Torbal Tire
Ortaklar

demi

AYDIN DENZL
Kaklk

Ske

Harita 1 TCDD 3.Blge Mdrl snrlar

CUMHURYET DEVRNDE EGE BLGES DEMRYOLLARI: Cumhuriyet kurulduktan sonra gerekletirilen demiryolu hamlesi Ege blgesini kapsam d brakmtr. Kanaatimizce bunun nedeni toplu yk ve yolcu tamaclnn olmamasndan kaynaklanan bir tercihten ileri gelmektedir. yle ki zmir-Aydn demiryolunda 1854 Krm harbinin sava tazminat olarak ngilizlerce sklen ve bu hatta denen raylar 144 yl trafik altnda kalm, yakn zamanlarda deitirilebilmitir.1993l yllara kadar Ege blgesi demiryollarnn sadece gzergah ve alt yaplar deil st yaplar da irketlerden kalm ekonomik ve teknik mrn tamamen doldurmutu. NELER YAPILMALIYDI? VE NELER YAPABLDK?: 1978 ylnda yaplan fizibilite ettleri sonucunda Menemendeki demiryolunun ift hatl olarak Aliaaya uzatlmasna DLH Genel Mdrlnce balanm, ancak 26 km.lik bu hattn yapm 1995 ylnda sonulandrlabilmitir. Tm olumsuzluklara ramen, 1990l yllardan itibaren bu bildirinin yazarnn da iinde bulunduu bir grup demiryolu meslektamz; irketlerden kalm bu demiryollarnn bilinli ve sistematik bir biimde blge ve lke karlar dorultusunda, ulam ve ticaret hayatna nasl adapte edilebilecei konusunu irdelemeye ve sorgulamaya balamtr. Yaplan tahlillerden sonra bir yol haritas belirlenmitir. lk tespit, zmir kent iinde nemli bir demiryolu koridorunun olduu, ancak tek hatl olan bu koridorun sratle ift hatl hale getirilmesi, mmknse elektriklendirilmesi, sinyalle donatlmas amalanmtr. Demiryollarna yatrm yaplmamas nedeniyle kstl deneklerle ve abalarla uzun zaman almasna ramen zmir-Menemen(31 km.), zmir-Cumaovas(24 km.) ift hatl hale getirilmitir. Ancak ortada ok byk bir handikap vardr. Cumaovas-Menemen arasndaki 55 km.lik ift hat gzergahnda 60n zerinde hemzemin geit bulunmaktadr. Bu artlarda yaplacak demiryolu iletmecilii engelli koudan farkszdr. Hz yaplamaz, sefer says arttrlamaz. Zira bu geitler uzun sre kapal tutulamaz. Bu realiteden hareket eden ekip, zmir Bykehir Belediyesince ortaklaa atlacak adm ve yatrmlarn dnda yaplabilecek pek bir ey olmadnn bilincindedir. Zira hemzemin geitlerin inas demiryollarnn yetkisinde deildir. Kamulatrma yapamaz ve imar plann deitiremez. Bunu yapabilecek tek mercii zmir Bykehir Belediyesidir. nceleri alt dzeyde balatlan grmelerde olumlu sonu alnnca, konu Bakanlk ve Genel Mdrlkler nezdine, daha sonra da Bakanlk ve Hkmet katna tanmtr. Uzun sren grmeler sonunda 2006 ylnda fiilen bu koridorun nemli bir koridor olduu ve yatrm yaplarak kent ii ulamn ana omurgas olabilecei noktasnda mutabk kalnmtr. Bu mnasebetle 80 km.lik Aliaa Cumaovas banliy koridorunun metro standardnda bir iletmecilik yaplmasna karar verilmitir. Yol, sinyalizasyon ve elektrifikasyon, trafo merkezleri TCDDce geri kalan inaat yatrmlarnn da zmir Bykehir Belediyesince gerekletirilmesine fiilen balanmtr. Bu iki kuruluun ortaklaa kurduklar ZBAN A.. hatlar zerinde alacak elektrikli tren setlerini spanyada imal ettirmekte ve ortaklaa kar-zarar hesabna dayal iletmecilie balamak iin oluumlarn tamamlamaktadr. hale srecindeki gecikmeler, eitli zemin problemleri iki hat dezavantajna ramen bu almalar ok nemlidir. Kararlar verenlere, uygulayanlara, yapanlara; ksaca bu projede emei geen herkese teekkr etmek kadir inaslktr. lkemizin en byk kent ii rayl sistemi bu nedenle zmirde ina edilmektedir. Ylda 200 milyon yolcu tamas ngrlen bu sistemin ksa sre iinde zmir kent ii toplu ulamnn ana omurgasn oluturacan hep birlikte greceiz. almalarmz ve beklentimiz 80 km.lik bu ift hatl ve sinyalli projenin bir taraftan Torbalya(uygulama projeleri hazrdr.) ve Seluka, dier taraftan Manisaya ulatrlmasdr.

Mtevazi yatrmlarla Torbal, Seluk ve Manisann zmirin banliys haline geleceini grmek mmkn olacaktr. Bylelikle ksaca Egeray diye isimlendirdiimiz kent ii banliy sistemi zmir il snrlarn iine alacak ekilde genileme imkan bulacaktr. kinci nemli tespit zmir-Aydn-Denizli demiryoludur. Bu demiryolu konvansiyonel hat olarak lkemizde en fizibl hat konumundadr. Zira 262 km. uzunluundaki bu hatta SelukOrtaklar arasndaki 22 km.si hari tamam alinyimanda yani dorudadr. Neredeyse karayolu uzunluunda bir hattr. Yksek meyiller, tneller yoktur. Tek dezavantaj yerleim blgelerinin tam ortasnda kalm olmasdr. Yerel ynetimlerin, zamannda alt ve st geitleri yapmay, arpk kentleme son derece nemli bir demiryolu arterinin fonksiyonlarn zora sokmutur. Zira ok sayda hemzemin geit vardr. Ve hattn her iki taraf ok youn yerleim alandr. Ancak son yllarda yaplan otomatik bariyerler, ihata, alt-st geitler gibi nlemlerle; st yaps tamamen yenilenen ve yeni tren setleriyle yaplan yolcu tamacl mit vermektedir. Ege blgesi demiryollarnn nemli bir avantaj Alsancak Bandrma limanlar ile Nemrut liman iskelelerine eriimin olmasdr. Uluslar aras bir hava limannn (Adnan Menderes) gbeinden gemektedir. Hinterlandnda ok nemli petrokimya, elik endstrileri, organize sanayi blgeleri, niversite kampsleri, seramik fabrikalar ve mermer ocaklar gibi demiryolu ulamna vazgeilmez ekilde ihtiya duyan kompleksler bulunmaktadr. Bu noktadan hareketle yaplan st yap yatrmlar ve ekim gcndeki rehabilitasyonun salanmasyla zellikle yk tamaclnda 1990l yllarn banda yllk 400 bin ton olan yk tamacln getiimiz yl 3 milyon tona ulatrmtr. Soma kmr havzasnn gnlk 30 bin tonun zerinde bir tamaclnn yaplaca projelerinin yapmna balanmtr. Yapm devam eden Aydn Denizli demiryolunun bitirilmesiyle Kaklkta kurulan lojistik yk merkezinde mermerin limanlara indirilmesi ksa bir sre sonra gerekleecektir. ine feldspat rezervlerine demiryolu eriimi, PETKM liman tesislerine demiryolunun uzatlmas, iinde demiryolu balants olan zmirde byk bir lojistik merkezinin kurulmas yakn hedefler halindedir. Keza yapm bitmi olan Manisa Organize Sanayi Blgesi lojistik merkezinde ylda 1 milyon ton ykn demiryolu ile tanmas birka ay iinde gereklemek zeredir. Frigorifik vagonlarla, zmir limanndan bat lkelerine tahl, ya meyve ve sebze ile hayvansal rnlerin, Konya havzasndan budayn limanla balantsnn kurulabilmesi iin ziraat odalarnn, ihracat birliklerinin ve i adamlarnn konteynr tamacln gelitirmelerini beklemekteyiz. Bylelikle yk tamacl asndan Ege blgesi demiryollarnn blge ve lke ekonomisine maksimum fayda salayacak bir izgiye oturtulmas mmkn olmakta ve olacaktr. SONU Ulam yatrmlar pahal yatrmlardr. Dolaysyla doru ulam modunun seimi hayati bir konudur. Hibir ulam modu yekdierinin rakibi deildir. Birbirini btnler. Yanl yaplan tercihlerin kolaylkla deitirilmesi mmkn deildir. Biz bu bildiride bugnk kuaklara miras kalm bir demiryolu ebekesinin blge ve lke menfaatleri dorultusunda nasl rehabilite edilmekte olduunu ksaca anlatmaya altk. zellikle gen meslektalarmza hitabetmek istedik. Zira bilmekteyiz ki onlar; kamu yatrmlarn planlayacak, yapacak ve yneteceklerdir. Dnmek zorunda olduklarn, doru bulduklar dnceleri hayata geirmeleri gereini spesifik bir rnekle anlatmak istedik. nancmz gen meslektalarmzn amakta olduumuz bu kapdan sratle geerek zaman kayplarn asgariye indirmeleri, kendilerine tevdi edilecek imkanlar en iyi ekilde lke ekonomisine kazandrmalar olacaktr.

TEEKKR Ege blgesi demiryollar ile uzun yllarn birikiminin bir zetini okuyucuya sunma frsat ve tevikleri nedeniyle zmir naat Mhendisleri Odasna, Sayn Bakan ve Ynetim Kurulu yelerine, zellikle Tahsin Vergin ve Ilgaz Candemir arkadalarma teekkr bor bilirim. Ayrca mesai arkadam Orhan Yalavuzun deerli katksn anmadan geemeyeceim.