MARMARA NVERSTES

FEN EDEBYAT FAKLTES

FZK BLM
KATIHAL FZ I
TAMAMLAMA SINAVI
23/01/2008

Soru-1 Fononlarn s kapasitesi probleminde a) Debye modelini b) Einstein modelini aklaynz c)
Is kapasitesi ifadelerini treterek elde ettiiniz sonucu tm scaklk aralklarnda yorumlaynz? d) Dulong-
Petit yasasn hangi scaklk blgesinde geerli olduunu ve elde ettiiniz ifadelerden Dulong-Petit yasasn
tretiniz?
Soru-2 a) Termal iletkenlii tanmlaynz ve K termal iletkenlik katsaysnn
Cvl
3
1
K=
ifadesiyle
verileceini gsteriniz. Termal iletkenlik katsaysnn scakla bamlln tm scaklk aralklarnda
yorumlaynz. b) Tek atomlu lineer bir rg dikkate alarak, Fonon dispersiyon bantsnn
( ) ( ) Ka/2 sin 4C/M
1/2
=
formunda verildiini gsteriniz? Fononlarn hz ifadesini bulunuz? Birinci Brillion
Blgesi snrlar iinde v=v(k) grafiini iziniz. Sonucu yorumlaynz? Burada a rg sabiti, K fonon dalga
vektr, C iki atom arasndaki etkileme sabiti, M atomun ktlesini gstermektedir.

Soru-3 a)Serbest Elektron s kapasitesinin F
T/T Nk
2
1
C
B
2
el
=
ile verildiini gsteriniz. Burada T
F
Fermi
scakln gstermektedir.
}

=
+ 3

1) (e
e x
dx
2
2 x
x 2
b) Fermi-Dirac Paracklar iin Fermi fonksiyonunu
yaznz ve Fermi Fonksiyonun T=0K ve orta ve ok yksek scaklklar iin davrann genel olarak izerek
tartnz?

Soru-4 a) Bloch Teoremini izah ediniz? Bloch Dalga fonksiyonunu yaznz ve her parametrenin ne anlama
geldiini yaznz? b) Maddeyi elektriksel iletkenliine gre band diyagramlarn izerek aklaynz?

Soru-5 a) Kristal yap trlerini ekil ve grafiklerle aklaynz? b) Aada verilen miller indislerine kar
gelen dzlemleri izerek gsteriniz? (100), (010), (001), (111), (110), (200) c) Basit kbik rgnn ilkel
teleme vektr a=ai+aj+ak olduuna gre, ters rg vektrn bulunuz? d) Bragg yasasnn ispatlaynz
ve fiziksel yorumunu yapnz?


Dr. MUSTAFA ZDEMR

Baarlar















MARMARA NVERSTES
FEN EDEBYAT FAKLTES
FZK BLM
KATIHAL FZ I
FNAL SINAVI
19/01/2010
Soru-1 Fononlarn s kapasitesi probleminde, a) Debye modelini b) Einstein modelini aklaynz c) Is
kapasitesi ifadelerini treterek elde ettiiniz sonucu tm scaklk aralklarnda yorumlaynz? d) Dulong-
Petit yasasn hangi scaklk blgesinde geerli olduunu ve elde ettiiniz ifadelerden Dulong-Petit yasasn
tretiniz?
Soru-2 Tek atomlu lineer bir rg dikkate alarak, Fonon dispersiyon bantsnn
( ) ( ) Ka/2 sin 4C/M
1/2
=

formunda verildiini gsteriniz? Fononlarn hz ifadesini bulunuz? Birinci Brilliouin Blgesi snrlar iinde
v=v(k) grafiini iziniz. Sonucu yorumlaynz? Burada a rg sabiti, K fonon dalga vektr, C iki atom
arasndaki etkileme sabiti, M atomun ktlesini gstermektedir.
Soru-3
a) Bloch Teoremini izah ediniz? Bloch Dalga fonksiyonunu yaznz ve her parametrenin ne anlama geldiini
yaznz?
b) Maddeyi elektriksel iletkenliine gre band diyagramlarn izerek aklaynz?
c) Elektronlarla Fononlar arasndaki Umklapp salmalarn aklaynz?
d) Fermi-Dirac Paracklar iin Fermi fonksiyonunu yaznz ve Fermi Fonksiyonun T=0K ve orta ve ok
yksek scaklklar iin davrann genel olarak izerek tartnz?
Soru-4
a) Metallerdeki elektriksel zdirencin scakla balln tartnz? b) Serbest elektronlarn elektriksel
iletkenliinin
m
ne

2
=
ifadesi ile verildiini gsteriniz? c) Wiedemann-Franz yasasn izah ediniz ve Lorenz
katsaysnn
2
2
3
|
.
|

\
|
=
e
k
L
B
t
ifadesi ile verileceini gsteriniz? Bu ifadenin hangi durumlarda geerli
olduunu tartnz? d) Hall olay nedir? Hall katsaysnn serbest elektronlar iin
nec
R
H
1
=
ifadesi ile
verileceini gsteriniz?
Soru-5 a) Termal iletkenlii tanmlaynz ve K termal iletkenlik katsaysnn
Cvl
3
1
K=
ifadesiyle
verileceini gsteriniz. Termal iletkenlik katsaysnn scakla bamlln yorumlaynz. Aadaki
ekilde Bakr iin aada verilen termal iletkenlik-scaklk davrann, tm scaklk aralklarnda tartnz?


Baarlar Do.Dr. Mustafa zdemir


MARMARA NVERSTES
FEN EDEBYAT FAKLTES
FZK BLM
KATIHAL FZ I
FNAL SINAVI
24/01/2011
Soru-1 Fononlarn s kapasitesi probleminde Debye modeli iin s kapasitesi ifadesini tretiniz. Elde
ettiiniz sonucu yorumlaynz?
Soru-2 a)Serbest Elektron s kapasitesinin F
T/T Nk
2
1
C
B
2
el
=
ile verildiini gsteriniz. Burada T
F

Fermi scakln gstermektedir. }

=
+ 3

1) (e
e x
dx
2
2 x
x 2
b) Fermi-Dirac Paracklar iin Fermi
fonksiyonunu yaznz ve Fermi Fonksiyonun T=0K ve orta ve ok yksek scaklklar iin davrann genel
olarak izerek tartnz?
Soru-3
a) Bloch Teoremini izah ediniz? Bloch Dalga fonksiyonunu yaznz ve her parametrenin ne anlama geldiini
yaznz?
b) Maddeyi elektriksel iletkenliine gre band diyagramlarn izerek aklaynz?
c) Elektronlarla Fononlar arasndaki Umklapp salmalarn aklaynz?
Soru-4
a) Metallerdeki elektriksel zdirencin scakla balln tartnz? Serbest elektronlarn elektriksel
iletkenliinin
m
ne

2
=
ifadesi ile verildiini gsteriniz? Burada t elektron-elektron arpma sresi veya
elektron-elektron durulma sresidir. b) Bir katdaki serbest elektronlarn ac (alternatif akm) iletkenliinin
2
2
) ( 1
1
.
) i - m(1
ne
) (
et
et
o
et
e
+
+
= =
i
o
ifadesi ile verildiini gsteriniz? Burada
m
ne

2
o
=
dc
(doru akm) iletkenliini gstermektedir.
Soru-5 a) Issal iletkenlii tanmlaynz ve K ssal iletkenlik katsaysnn
Cvl
3
1
K=
ifadesiyle verileceini
gsteriniz. Issal iletkenlik katsaysnn scakla bamlln yorumlaynz. Aadaki ekilde Bakr iin
verilen ssal iletkenlik-scaklk davrann, tm scaklk aralklarnda tartnz?





Baarlar

Do.Dr. Mustafa ZDEMR


Do.Dr. Mustafa zdemir




BLM 2

TERS RG KAVRAMI

Ters rg kavram periyodik yaplarn analitik olarak incelenmesinde nemli bir rol oynar. Ters rg
denilme nedeni bu rgye ait temel rg vektrlerinin biriminin gerek uzaydaki vektrlerin biriminin tersi
olmasdr (1/uzunluk). Genel olarak bir dzlem dalga
r k i
e
,
,
=
0

eklinde aklanr. Burada
0

sabit say
olup dalgann genliini ifade eder.
k
,
ise dalga vektr

t 2
= k
,
, r
,
dalgann temsil ettii yerin yer
vektrdr.

Gerek uzayda bir bravais rgs dnelim, bu rg iine bir dzlem dalga yollanrsa genel olarak
dzlem dalgann periyodu ile rgnn periyodu ayn deildir. zel
K k
, ,
=
deerleri iin dalgann periyodu
ile rgnn periyodu ayn olur. te bravais rgsnn periyoduna uygun dzlem dalga oluturan K
,

vektrlerinin oluturduu rgye ters rg denir.

t 2n R K 1 R K Cos
i.0 1 R K iSin R K Cos
dr. salanmal koulu 1 e
R K i
= =
+ = +
=
, , , ,
, , , ,
, ,


Ters rg de Bravais rg mdr?
Bravaisrgsndetemeltelemevektrleri
3 2 1
, , a a a
, , ,
eklindetarifediliyorduve
3 3 2 2 1 1
a n a n a n R
, , ,
,
+ + =
vektriledierrgnoktalarnnyerleritespitediliyordu.Yani 1
a
,
ve 2
a
,
nintariflediinoktalarbravaisrgdeisedoalolarak 1
a
,
+ 2
a
,
ninbelirledii
noktada bu rg iinde yer alr. Bu zellik teleme simetrisinden kaynaklanmaldr.


Ters rgde eer 1
k
,
bir noktay 2
k
,
de baka bir rg noktasn belirliyorsa 1
k
,
+ 2
k
,
de doal olarak baka
bir rg noktasn belirtir. K
,
vektrleri eer ters rgy oluturuyorsa
1 e
R K i
=
, ,
bantsn salyorlardr.
Eer 2 1
K K
, ,
+
de bu rgde bir noktay belirliyorsa;

2 1
K K
, ,
+
bu banty saladna gre ters rgde bir rg noktasn belirler. 2 1
K K
, ,

fark da bir rg
noktasn temsil eder.
Kristal Yap
1- Kristal rg (uzunluk)
2- Ters rg(1/uzunluk)

1-Kristal rg: Mikroskop altnda bakldnda gzken rgye denir(Gerek uzayda).
2-Ters rg: K
,
uzaynda (fourier uzaynda) krnm deseninden elde edilir.







RNEK: Basit (sc) yap iin ters rg vektrlerini bulunuz.


( )
( )
( )
( )
( )
( )
z
a a
z a
b
a a a
a a
b
y
a a
y a
b
a a a
a a
b
x
a a
x a
b
a a a
a a
b

2
2 2

2
2 2

2
2 2
3
2
3
3 2 1
2 1
3
3
2
2
3 2 1
1 3
2
3
2
1
3 2 1
3 2
1
t
t t
t
t t
t
t t
= =


=
= =


=
= =


=
,
, , ,
, ,
,
,
, , ,
, ,
,
,
, , ,
, ,
,



RNEK: fcc yap iin ters rg vektrlerini bulunuz.


( )
( ) z y x
a
a
y
a
x
a
z
a
a
z
a
x
a
z
a
y
a
a a a
a a
b

2
4

4
2
4

2
2 2
3
2 2 2
3
3 2 1
3 2
1
+ =
|
|
.
|

\
|
+ +
=
|
.
|

\
|
+
|
.
|

\
|
+
=

=
t
t
t t
, , ,
, ,
,



( )
( ) z y x
a
a
x
a
y
a
z
a
a
y
a
x
a
z
a
x
a
a a a
a a
b

2
4

4
2
4

2
2 2
3
2 2 2
3
3 2 1
1 3
2
+ + =
|
|
.
|

\
|
+
=
|
.
|

\
|
+
|
.
|

\
|
+
=

=
t
t
t t
, , ,
, ,
,

( )
( ) z y x
a
a
x
a
y
a
z
a
a
z
a
y
a
y
a
x
a
a a a
a a
b

2
4

4
2
4

2
2 2
3
2 2 2
3
3 2 1
2 1
3
+ =
|
|
.
|

\
|
+
=
|
.
|

\
|
+
|
.
|

\
|
+
=

=
t
t
t t
, , ,
, ,
,


SONU: fcc yapnn ters rgs bcc yapdr.


DEV: Taban merkezli, cisim merkezli ve besit altgen yapnn ters rgsn bulunuz.

Ters rg Temel Hcresinin Hacmi
( )
( ) rgde Ters b b b V
rgde Gerek a a a V
=
=
3 2 1
*
3 2 1
, , ,
, , ,


( )
( )
( )
( ) { }
( )
( )
( ) | |
( ) ( )
( )
( )
( )
V
b b b
b a
V
a a b a a b b
V
a a b b
V
d b b
V
b b d
V
d a a b b
a a a
a a
b b b
3
3 2 1
2
2 2
3
0
2 3 2
2
3 3 2
3 2 3 2
3 2
3 2
3 2 3 2
3 2 1
3 2
3 2 1
2
2
2
2
2
2
2
2
t
t
t
t
t
t
t
t
t
t
=
=
(
(

=
=
=
=
=

=
, , ,
_
,
,
,
_
,
,
,
_
,
, ,
, ,
, ,
, , ,
, , ,
,
, ,
, ,
, , ,
, ,
, , ,

( )
V
V
3
*
2t
=

Kristal Dorultular ve Kristal Dzlemlerinin ndislenmesi

Atomlar dzgn olarak dizilmilerdir. Her rg noktasnda bir atom varsa dorultu meydana getirir.
Fiziksel zellik dorultuya baldr Bu fiziksel zellikler ssal, mekanik, optik gibi zelliklerdir.). Bu
yzden kristal dorultu ve dzlemlerini saysal olarak ifade etmek gerekir.
zotropik Yap: Homojen bir yap olup fiziksel zellikler her dorultuda ayndr.

Anizotropik Yap: Dorultuya gre bir fiziksel zellik farkllk gsteriyorsa o yap anizotropik bir yapdr.
Kristal yaplar dorultuya gre farkl zellik gsterdii iin anizotropik yapdadr.
Kristal Dorultular





Kristal Dzlemleri ve Miller ndisleri

Kristal yaplar her dorultuda ve dzlemde farkl fiziksel zellikler gsterirler. Bunu ayrdedebilmek iin
miller indisleri kullanlr.

Kristal dzlemleri ad geen dzlemin kristal eksenlerini kestii noktalarn koordinat balangc olan
uzaklklar cinsinden ifade edilebilir. Fakat bu durumda kristal eksenlerine paralel olan nemli dzlemler
kristal eksenini sonsuzda keserler. Sonsuzda ilemlerin yaplmamas bu gsterimi biraz deitirme ihtiyac
dourmutur. Bunun iin dzlemin kristal eksenini kestii noktalar yerine bu noktalarn terslerinden tretilen
byklkler kullanlarak miller indislemesi tanmlanr. Miller indisleri h,k,l ile gsterilir. Buna gre ters rg
uzayndaki bir K
,
vektrn;
3 2 1
b l b k b h K
, , , ,
+ + =

olarak yazabiliriz. Miller indislemesi yapabilmek iin aadaki yntem takip edilir.

1- Miller indislerini bulmak iin bir atomu temel rg vektrlerinin balangc olarak alnz.
2- Dzlemin eksenleri kesim noktasn
3 2 1
, , a a a
, , ,
tam katlar olarak ifade ediniz
3- Bu saylarn terslerini alnz ve paydadan kurtararak h,k,l leri elde ediniz. (-) deer alyor ise rakamn
zerine izgi
( )
koyunuz.
( ) ...... , , l k h l k h


RNEK:


(2 2 3) kristal eksen kesim noktalar
) 332 ( ) (
6
2
6
3
6
3
2
1
2
1
2
1
hkl



RNEK:

3 2 1
a a a
, , ,
= =

gen iin
| | | | ( ) 111 ) ( 11 11 11 ) ( 111 3 2 1 |.| \| hkl hkl n n n









| | | | ( ) ( ) 001 11 1 1 1 3 2 1 |.| \| hkl n n n iin dzlem st

| | | | ( ) ( ) 101 11 1 11 1 1 3 2 1 |.| \| hkl n n n iin yan sol


| | | | ( ) ( ) 100 1 1 11 1 3 2 1 |.| \| hkl n n n iin yz n | | | | ( ) ( ) 011 11 11 1 11 3 2 1 |.| \| hkl n n n iin yz arka


| | | | ( ) ( ) 010 1 11 1 1 3 2 1 |.| \| hkl n n n iin yz yan sa | | | | ( ) ( ) 110 1 11 11 11 3 2 1 |.| \| hkl n n n iin dzlem st




Kristallerde dorultular gstermek iin
| |
3 2 1
n n n
sembol kullanlr. Dzlemleri gstermek iin ise (hkl)
eklinde sembollerle gsterilir. (hkl) lerin zerinde eksi varsa eksilii gsteriyordur.


-Ters rg le Gerek rg Arasndaki liki-

Ters rg ile gerek rg arasnda sk bir iliki vardr.
1- Ters rgnn her vektr gerek rgnn bir rg dzlemi grubuna diktir.

2- Dzlemler aras uzaklk d ise

2
2
1
1
2
,
2 2

2
d
K
d
K
d
K n
d
K
t t t t
= = = =
, , , ,

Eer bir dzlemin miller indisini biliyorsak birbirine paralel olan eksenlerin birbirlerini hangi aralklarla
keseceini biliriz.

RNEK: Dzlemsel bir kristal ele alalm.


| | | | ( ) ( ) 2301 2 1 3 1 32 3 2 1 |.| \| hkln n n





(230) dzlemine paralel dier dzlemleri izmek iin u ilemler yaplr.
1
a
,
de her rg noktas 2 eit paraya 2
a
,
de ise her rg noktas 3 eit
paraya blnr. Bylece her bir noktadan geen dzlemler izilir.



k
d
d
K
t
t
2
2
=
=
,







-Dzlemler Aras Dik Uzakln Bulunmas-
n
d
K
2t
=
,
d: dzlemler aras dik uzaklk

Ortanormal olmayan kristal iin d=?
( )
3 2 1
a a a
, , ,
birbirine dik deil ise ortanormal olmayan kristal olur.
n
d
K
2t
=
,

3 2 1
b l b k b h K
, , , ,
+ + =

( )( )
3 2 1 3 2 1
2
2
b l b k b h b l b k b h
d
, , , , , ,
+ + + + =
|
.
|

\
|t


()()()()()() | |
_
, , , , , , , , , , , ,
3 1 3 2 2 1 3 3
2
2 2
2
1 1
2
2
2 2 2
2
b b hl b b kl b b hk b b l b b k b b h
d
hkl
+ + + + + =
|
|
.
|

\
|t

ORTANORMAL DELSE
(hkl) dzlemine karlk gelen dzlemler aras uzakl verir.


* Eer kristalimiz ortanormal ise;


( ) ( ) ( )
2
3
2 2
2
2 2
1
2
2
3 3
2
2 2
2
1 1
2
2
2
2
b l b k b h
d
b b l b b k b b h
d
hkl
hkl
+ + =
|
|
.
|

\
|
+ + =
|
|
.
|

\
|
t
t
, , , , , ,

0 , 0 , 0
3 1 3 2 2 1 3 2 1
= = = b b b b b b b b b
, , , , , , , , ,

( ) u |
+ + + +
+ +
=
o
Cos
l k h l k h
l l k k h h
Cos 90
2
2
2
2
2
2
2
1
2
1
2
1
2 1 2 1 2 1

a arasndaki dzlemler :


DEV:
a) Sc yap iin
? , ? , ?
111 110 100
= = = d d d

b) Basit altgen prizma iin
? , ?
111 100
= = d d

c) Elmas yap ve ZnS iin
? , ?
111 100
= = d d


-BRNC BRLLOUN BLGES (1.B.B)-

Ters rgnn Wigner-Seitz temel hcresi birinci brillouin blgesi olarak bilinmektedir. Daha yksek
derecede brillouin blgeleri mevcuttur ve bu blgeler baka tip temel hcrelerdir. O halde Wigner-Seitz
temel hcresi ve 1.Brillouin blgesi ayn geometriksel yapya sahip olmasna ramen ikincisinin ters rg
uzaynda olduu unutulmamaldr. rnek olarak bu rgnn birinci brillouin blgesi ters rgde fcc rgnn
Wigner-Seitz temel rgsdr.



EKL 7

izgisel bir rg bir
a
,
teleme vektr ile temsil edilir. Bunun bir ekli (k) da gsterilmitir (m) de ise
ters rg vektr
*
a
,
olup bykl
a
a
t 2
*
=
,
dr. En kk ters rg vektrleri
*
a
,
ve -
*
a
,
dr. Bu
vektrlerin orta noktalarndan klan dikmeler 1.B.B. snrn oluturmaktadr.

DEV:




ekilde a kenarl basit kbik yapya ait iki dzlem grlmektedir. Bu dzlemlere ait miller indisleri nedir
ve bu dzlemlere dik dorultularn miller indisleri rotasyonu nedir?

DEV: (100) ve (111) dzlemleri ile (110) ve (100) dzlemleri arasndaki ay bulunuz.


-KRSTAL YAPI KUSURLARI-

Kristallerin mkemmelliinin bozulduu an kusurlar ortaya kar.
1- Noktasal Kusurlar
2- izgisel Kusurlar
3- Yzeysel Kusurlar
4- Hacimsel Kusurlar
1-) Noktasal Kusurlar: Bir kristalin beklenen noktasnda olmas gerekenin olmamas sonucu ortaya kar

a) Yabanc atomun oluturduu noktasal kusurlar:
Kristal yap oluurken olmas gereken atomun yerinde olmamas gereken yabanc bir atomun
bulunmasdr. Eer yabanc atom asl atomdan bykse kristal atomlarn arasna girme ans azdr. Bu tip
kusurlar maddeyi kristalletirirken altmz ortamn kirli olmas ile ortaya kar. Yabanc atom kristalin
yzeyinde ya da arada bir yerde bulunabilir.

b) Boluk kusurlar:
Bir atomun olmas gereken yer bo ise bu tr kusurlara boluk kusurlar denir. Bu atom araya bir yere ya
da kristalin yzeyine gitmi olabilir. Tek bir atom boluu olabilecei gibi 2 ya da 3 boluk ta olabilir.

O tek bir boluk var ise F merkezli boluk kusuru
OO 2 boluk var ise M merkezli boluk kusuru
OOO 3 boluk var ise R merkezli boluk kusuru

Atom arada bir yerde ise bu tip kusura Frenkel tipi kusur, eer kristal yzeyinde bir yerde ise Shatley tipi
kusur denir. Bir kristalde nokta kusurlar olup olmamas kristalin fiziksel zelliklerini deitirir. Mesela
katlarn optik sourma tayflar deiik olur. Elektriksel ve manyetik zellikleri deiir. Dzensiz kusurlu bir
kristal yap daha yksek enerjidedir. nk kusurun olumas enerji gerektiren bir olaydr. Dzenli kusursuz
bir kristal ise en kararl haldedir ve enerjisi en azdr. Bir nokta kusuru oluturmann bedeli 1 eVdir.
Bir kristalde
0
N
tane atomda kusurlu atom says:
kt E
e N N

=
0
dir.

DEV:1 cm
3
kristalde kusurlu atom says ne kadardr? (oda scaklnda N
0
=10
23
tane atom olduunu kabul
edelim.)

2-) izgisel Kusurlar: Ayn izgide bulunan atomlarn oluturduu kusurlardr, iki tanedir.


a) Kenar izgisel kusuru: Bu kusur genellikle malzemeyi ilerken ortaya kar. Bu tr kusurlarn enerji olarak
deeri 13 eV civarndadr.



b) Vida Kusuru: Kristali makaslama zoruna tabi tutarsak yani yzeyine paralel kuvvet ifti uygularsak vida
kusuru ortaya kar. Bu kusurda kristalin cephesi kayar. Bu tip kusurun bulunduu kristallerde cm
3
bana 10
kusur bulunur.


DEV: Oda scaklnda (T=300 K) vida kusurunu oluturmak iin gerekli enerji ka eVtur.
3-) Yzeysel Kusurlar: Bir kristal kk kristal taneciklerinden olumutur. Genellikle kristal metal
malzemeler bu tip kristal taneciklerinin st ste ylmasyla oluturulmutur. Kk metal tanecikler dzgn
olmalarna ramen birleme annda birbirleriyle a yaptklarndan yzeyde kusur olutururlar. Bu kusurlarn
adna pit denir.

4-) Hacimsel Kusurlar:

a) a) Kayma Kusurlar



Kristal yap oluurken ekildeki gibi her bir para dzgn ancak biri dierine gre teleme (kayma)
yapm olabilir. Bu tip kusurlara kayma kusuru denir.

b) b) kizleme Kusuru


Bu tip kusurda belli bir para dndkten sonra ayn parann ikizi ile birlemesi sonucu oluur.
Hacimsel kusurun olumas iin gerekli enerji ok byktr.


BLM 3

X-IINLARI KIRINIMI LE KRSTAL YAPILARIN TAYN

Kristal yaplarn ortaya karlmas denince a,b,c ve
| o , ,
birim hcre parametrelerini, birim hcrede
ka tane atom veya molekl olduunun karlmas anlalr. Bunlarn dnda atomlarn konumlar ba
uzunluklar, kristal yzlerinin indislenmesi, kristalin mkemmellii de tespit edilebilir. Kristal yapy tespit
ederken atomlarn veya molekllerinin yerlerinin belirlenmesi spektroskopik yntemlerle gerekletirilir. Bu
yntemlerden ilki x-nlardr bunun dnda ntron krnm ve elektron krnm da kullanlr.





Krnm= Giriim + Salma

Bir krnm iin saan ve salan x-nlarnn dalga boylar eit ve sabit bir faz farkna sahip olmaldr.
Salan bir x-n atomun elektron younluunun ok olduu ksmyla etkileir. Salan x-nnn enerjisi
10-50 KeVtur.

deiiyor. arasnda
o
o
A
A
E
hc c
h E
) 10 1 (
1
=
~ = =

Ntron Krnm:
Ntronlarn enerjisi yaklak olarak 0.08 eVtur. Bir ntronun ktlesi yaklak olarak elektronun ktlesinin
2000 katdr. (m
n
=2000m
e
)


A 1
mE 2
h
m
h
P
h
o
~ =
0
= =


Ntronlar kristal maddenin ekirdei ile etkileirler. Etkileme esnek etkilemedir ve dipol momenti olan
molekllerle etkileirler.


Elektron Krnm:
Enerjileri yaklak olarak 100 eVtur. Elektronlar katnn derinliklerine giremezler. nk enerjileri
dktr. Bu nedenle elektron krnmyla sadece katlarda yzey aratrmas yaplr.

X-Inlar ve Ntron Krnm Karlatrlmas

1- X-nlar atom etrafndaki elektronlarla etkileir. Elektronlarn says azsa x- nlarnn etkileimi zordur.
Elektron says az olan (atom numaras kk) elementlerin atomlarnn yerlerinin bulunmasnda ntronlar
avantaja sahiptir. nk ntron hafif ya da ok sayda olan elektronlarla ayn derecede etkileir. X-nlaryla
atomlarn yerlerinin belirlenmesi zordur.
2- Buna karlk ntron kaynan yapmak olduka pahaldr.

Krnm Olay Bragg Yasas










Yol fark = CB + BA
= d.Sin? + d.Sin?
n? = 2d sin? Bragg Yasas
n = 1,2,3,....
n? = 2d
hkl
sin?
hkl
hkl
hkl
Sin
n
d
u

2
=
bantsndan ayn dzlem takm iin dyi bularak a,b,c ve
| o , ,
lar bulabiliriz.

DEV: X-n demetinde gzlenen en ksa dalga boyu ?=1 23A olarak verilmektedir. Hedefe arpan en
hzl elektronun kinetik enerjisini bulunuz.
RNEK: bcc yap iin geometrik yap faktrn bulunuz?




Bcc yapy sc yap gibi dnrsek

( )
( )
( ) l k h i
z y x
2
a
z
a
2
l y
a
2
k x
a
2
h i
d b l b k b h i 0
d k i d k i
3
1 j
k
e 1
e 1
e e
e e
fe S
2 3 2 1
2 1
j
d k i
+ + t
+ + |
.
|

\
| t
+
t
+
t
+ +
=
+ =
+ =
+ =
+ =
=

, , , ,
, ,
, ,

( )
( ) ( )
_
0
l k h i
l k h iSin l k h Cos e + + t + + + t =
+ + t


Grld gibi baz noktalar iin Bragg yansmas yoktur. Bunun anlam udur: bu ilem bcc yapy (sc)
fcc yapya dntrr. Aadaki ekilde grlen noktalar iin giriimin olduunu syleyebiliriz.





S
k
=2 olduunda bragg yansmas var siyah noktalarla gsterilmitir.
S
k
=0 olduunda bragg yansmas yok bo yuvarlaklarla gsterilmitir.





DEV: fcc yap iin geometrik yap faktrn bulunuz ve aadaki dzlemlerin hangisinde yansmalar
vardr hangisinde yoktur yorumlaynz.
(100) , (110) , (111) , (200) , (220) , (222) , (211) , (221) , (123)
(pucu: Bunu da sc yap olarak dneceksiniz)

Tek Tip Atomlu Elmas Yap

( ) ( )
( ) ( )
( ) ( ) z y x
a
2
b z x
2
a
a
z y x
a
2
b z y
2
a
a
z y x
a
2
b y x
2
a
a
3 3
2 2
1 1

,
,

,
,

,
,
+
t
= + =
+ +
t
= + =
+
t
= + =



( ) ( )
( ) ( ) ( ) ( )
( ) ( ) ( ) ( ) ( )
( ) l k h
2
i
z y x
4
a
z y x l z y x k z y x h
a
2
i
z y x
4
a
z y x
a
2
l z y x
a
2
k z y x
a
2
h i
z y x
4
a
b l b k b h i
d k i d k i
k
e 1
e 1
e 1
e 1
e e S
3 2 1
2 1
+ +
t
+ + + + + + + +
t
+ + |
.
|

\
|
+
t
+ + +
t
+ +
t
+ + + +
+ =
+ =
+ =
+ =
+ =
, ,
, ,

, , ,
, , , ,


( ) ( ) l k h
2
Sin i l k h
2
Cos 1 S
k
+ +
t
+ + +
t
+ =

i 1 S say tek l k h
0 S say tek 2 l k h
2 S say ift 2 l k h
k
k
k
+ = + +
= + +
= + +

( ) l k h
2
i
k
e 1 S
+ +
t
+ ==
elmas yap (fcc) iin geometrik yap arpan faktr

OK ATOMLU KRSTALLERDE GEOMETRK YAPI ARPANI FAKTR

=
=
n
1 j
d k i
j k
e ). k ( f S
, ,
,
atlr dna toplam sbt. ) k ( f
arpan yap Atomik ) k ( f
j
j
=
=
,
,


Elektron Younluu: Krnm lekelerinin iddeti deneyler sonucu llr. Yap faktr
hkl k
I S
ile
orantldr.
k
S
= enerji uzayn temsil eder.
( ) uzaynda K
,


= g
elektron younluunu ifade eder.(gerek uzayda)

Baz iindeki elektron younluu,

=
=
n
1 j
d K i
j k
j
e ). k ( f S
, ,
,
nin Fourier dnmdr.

t
younluu elektron : g
hacim uzayda gerek : V
j
d K i 2
k ) z , y , x (
e . S
V
1
g
, ,

+ + t
=
) lz ky hx ( i 2
k ) z , y , x (
e . S
V
1
g


Birim hcredeki herhangi bir (x,y,z) noktasnn younluu bu fonksiyonla bulunur. Birim hcrenin
simetri bamsz blgesinin tamam kk admlarla taranr. Elektron younluu ayn olan noktalar
birletirilerek e elektron younluu hesaplanr ve e elektron younluu izgileri elde edilir. Elektron
younluu en byk olan noktalar atomlarn yerlerini verir.

Birim hcrenin simetrik zelliklerinden yararlanarak birim hcrenin sadece bir ksmnn elektron
younluk haritas karlrsa dier ksmlarnda simetri zelliiyle haritalar karlm olur.



BLM 4

KRSTAL RGLERN DNAM

Kristal yaplar incelerken atomlarn rg noktalarnda hareketsiz olduunu kabul etmitik. Bu kabul,
olaylarn anlatlmasn ve anlalmasn kolaylatrmak iindir. Bu sayede matematiksel ifadeler sadelik
kazanr. Gerekte rg noktalarndaki atomlar hareketsiz deildirler. Yani denge konumunda scakla bal
olarak salnm (titreim) hareketi yaparlar. rg titreimleri ile bu titreimlerin kristalin ses ve k ile ilgili
zelliklerinin etkisi incelenmektedir. rg titreimleri sourulan s miktarn kat iinde snn iletimi ile
ilgilenir. Bu da katnn ssal zellikleri hakknda bilgi verir.



g f
g f
ortam kesikli ise a
ortam srekli ise a
0 0
0 0
= (
= )


Srekli Ortam: Katlar atomlardan oluur ve bu kesiklik rg titreimlerinin incelenmesinde esastr. Titreim
hareketinin dalga boyu kristalin rg sabitinden ok byk ise katnn atomlardan oluan kesikli yaps gz
ard edilebilir. Ve kat srekli bir madde ortam olarak ele alnabilir. Byle bir ortamdaki dalgalara esnek
dalgalar denir.

Model olarak ele alnan sonsuz uzun ubuk eklindeki bir cisimde yaylan esnek dalgay inceleyelim.
Tayc ortamn srekli olduunu ve ubuk boyunca ilerlediini dnelim. Bu durumda hareket tek boyutta
snrlanm olur. ubuk zerindeki bir x noktasnn yer deitirmesini
( ) t x
U
,
fonksiyonu ile temsil edelim.


Sonsuz Uzun Esnek ubuk

A: ubuun kesiti
Buna gre birim uzunluk bana yer deitirmeye zorlanma denir. (zorlanma:E)

( )
dx
U
E
t x,
=

( ) t x
U
,
:yer deitirme

Birim yzey bana etki eden kuvvete ise zor denir. S ile gsterilir. Xin bir fonksiyonudur. Hooke
yasasna gre sonsuz kk yer deitirmeler iin zor ile zorlanma doru orantldr.

katsays elastik" " young :
.
Y
E S E Y S =


Esnek ortamda ilerleyen dalgay veren dalga denklemini elde edebilmek iin ekilde dx kadar keyfi bir
yzey eleman seelim. ubuun yapld maddenin younluu

ve kesit alan da A olsun. Buna gre dx

elemannn hareketi;

( )
( )
( ) ()
| |A S S
t
U
Adx
x dx x
ivme
t x
ktle
. .
2
,
2
=
c
c
+
_
_

eklindedir.

Eitliin sa tarafndaki
( )
A S
dx x
.
+
A yzeyine +x ekseni boyunca etki eden 2
F
kuvvetini,
( )
A S
x
.

-x
ekseni boyunca A yzeyine etki eden 1
F
kuvvetini verir.

Klasik Dalga Denklemi

( )
( ) t kx i
t x
e c U
e
=.
,

k: dalga vektr
w: asal hz

( ) ( )
( )
( )
( ) t x
t x
t x
t kx i t x
U k
x
U
ikU e c ik
x
U
,
2
2
,
2
,
,
. .
=
c
c
= =
c
c
e

( ) ( )
( )

= =
=
=
kar karmza olarak deer bir sabit
younluu cismin :
sabiti young sabiti, elastik : Y
0

0 0 e

e
e

Y
k
k
Y
U
Y
U k
t x t x
2
2 2
,
2
,
2
.

k k
sabit hz faz
Y
k
=
= =
e 0 e

e
0
.
:


Faz Hz
) (0
:
lerleme dorultusundaki ayn fazdaki noktalarn ilerleme hzna faz hz denir ve bu hz sabittir.



k . 0 e=
bantsna srekli ortam iin dispersiyon bants denir. Byle srekli ortamdaki dalgalara
esnek dalgalar denir.



Esnek dalga iin
k . 0 e=
danm erisi izgiseldir ve bu dorunun eimi
|
.
|

\
|
=
k
e
eim
sesin o ortam
iindeki yaylma hzn verir. Benzer ekilde
k c. = e
ifadesi de izgisel olup bolukta ilerleyen n
danm erisini verir.

Srekli Ortamn Modlarnn Belirlenmesi

Sonsuz uzun ubuu dikkate aldmzda ubuk zerinde ilerleyen dalga iin zm ilerleyen bir dalga
zm idi ve
( )
t i ikx
t , x
e . e U
e
=
eklinde idi. Bu zme snr artlarn uygulayalm.

Snr artlar ubuun ularna uygulanan d snrlamalar tarafndan belirlenir. Snr artlar ubuun
ularna uygulanacana gre artk ubuumuz sonsuz uzunlukta deildir.



ubuun ular deiik hareket yapmaya zorlanabilir.

1- Her iki u ayn hareketi yapabilir.
2- Bir u sabit dier u serbest olabilir.
3- Her iki u ta hareketsiz olabilir.

Periyodik snr artmz ubuun her iki ucunun ayn hareketi yapmaya zorland durumu dikkate alarak
uygulayalm.

ubuun boyu L ve koordinat balangc olarak da ubuun sol yan seilirse, periyodik snr art:




K deerlerinin tanmlad bu dalgalar ubuk zerinde bulunabilir.

t
=
t
=
K
2
L
2
K
Dalga says K ile snrlandrlmtr.



L
2
n K
t
=
veya ekildeki izinli K deerleri salnmn bir modunu verir. Her mod kendi bamsz dalga boyu
ile salnr.

DEV: Periyodik snr artn ubuun her iki ucunun da hareketsiz kald duruma uygulayarak Knn
ald deerleri bulunuz.

Srekli Ortamn Modlarnn Says

Mod Younluu:
K uzaynda keyfi bir dK aral seelim ve bu aralkta olan modlarn saysn bulmaya alalm. L
uzunluunun sonsuz byk fakat sonsuz olmadn kabul edelim. Bylece K noktalarn yar sreklilik
durumunda olmalar salanm olur. Bu kabul yukarda kullandmz ubuk iin geerlidir. Periyodik snr
artnn salanmas sonucu elde edilmi olan K noktalar arasndaki uzaklk
L
t 2
olduunda K uzayndaki her
L
t 2
aralna bir mod der. Buna gre dK arasndaki modlarn says;

L
dK
dN
t 2
=
olur.

K ile
e
arasndaki bantdan faydalanarak
e e d +
arasndaki modlarn says da;
( ) e ed g dN=
olur.


() () younluu mod da ya younluu durum g
d
dN
g : e
e
e=


Buna gre mod younluu birim frekans aralna den modlarn saysdr.

( )
dk
d
L
d
L
dk
d
dN
g
e
t e
t
e
e
1
2
2 2
= = =


NOT: Durum younluunu hesaplarken +K yannda Klarda da bulunan modlar olduu dikkate alnmaldr.
Bu nedenle durum younluu ifadeleri 2 ile arplmaldr.

dk
d
faz grup
e
= 0 = 0


Grup hz duran dalgalar temsil eden bir hz ifadesi olup enerjinin tanma hzn verir.

RG TTREMLER

Elektromanyetik dalgalar kat zerine geldii zaman daha fazla titreirler yani enerjileri artar. Bir baka
deyile rg titreimleri artar. Kristal yapda dzeni rg ile belirlediimiz iin rg titreimi adn alr.
Atomlar mutlak sfr noktasnda bile (3-boyutta)
e h
2
3
enerjisine sahiptir. Scaklk arttka atomlarn
enerjileri de artar.

rg noktalarnda yer alan noktalar bir titreim hareketi yaparlar. Buna gre rg titreimlerinin
kuantumlandrlm paracklarna fonon denir.




-Foton ile Fonon arasndaki Farklar-


e v h = =h E - 5
titreir Boyuna - 4
eittir. hzna k Hzlar - 3
deil) art ortam (Maddesel
. yaylrlar Bolukta - 2
yznden) olmas
kesikli (Enerjinin rdr. parackla drlm
- kuantumlan dalgalarn yetik Elektroman - 1
FOTON

e e h h n 3 + =
2
3
E - 5
titreir. enine ve Boyuna - 4
deiir. gre ortama maddesel Hzlar - 3
yaylrlar ortamda Maddesel - 2
yznden) olmas kesikli nn (K'
rdr. parackla
drlm kuantumlan imlerinin rg titre - 1
FONON



rg Titreimlerinin ncelenmesi

1- Srekli ortam iin
a >>
ise

e e
0

0
0 0
Y
dk
d
dk
d Y
g f
g f
= = =
=
,


Grup hz faz hzna eit ise rg titreimlerinin yaylmas bakmndan izotropiktir. Yani dorultuya gre
herhangi bir fiziksel zellik deimeden kalr.

2- Kesikli ortam iin
a <<
ise


grup faz
0 0 =

rg titreimlerinin yaylmas bakmndan anizotropiktir.


Atomik Dzlemlerin Yer Deitirmesi





n
U
n. Atomun denge konumuna uzakl olsun ve sadece komu atomlarn etkiletiini dnelim.
Burada
|
kuvvet ya da yay sabitidir. Herhangi bir balang noktas semek zere;

n-1 numaral atomun bulunduu yer x=(n-1).a
n numaral atomun bulunduu yer x=n.a
n+1 numaral atomun bulunduu yer x=(n+1).a dr.

Bu durumda n. Atoma etki eden net kuvvet:
2 1
F F F
, , ,
+ =

( )( )
( )
1 n 1 n n
1 n n n 1 n
U U U 2
U U U U F
+
+
+ + | =
| | =
,

( )
( )
( )
( ) ika
n
a ). 1 n ( k t i
1 n
ika
n
a ). 1 n ( k t i
1 n
kna t i
n
kx t i
e U Ae U
e U Ae U
Ae U
Ae U
+ e

+ e
+
e
e
= =
= =
=
=


a . m F =



| |
| |
( )
( )
( )
| |
2 ika ika
n
2 kx t i 2
2
n
2
kx t i n
kx t i
n
n
2 ika
n
ika
n n
2
n
2
1 n 1 n n
. m e e 2
U Ae
dt
U d
Ae i
dt
dU
Ae U
U . m e U e U U 2
dt
U d
. m U U U 2
e = + + |

e = e =
e =
=
e = + + |
= + + |

e
e
e

+


( )
( )
( )
( )
bants n Dispersiyo
|
= e
|
= e
| = e
| = e
| = e
| = e
e = |
e = + + |
2
ka
Sin
m
. 4
2
ka
Sin
m
. 4
2
ka
Sin . 4 m
2
ka
Sin 2 . 2 m
Coska 1 2 m
1 Coska 2 m
m 2 Coska 2
m 2 iSinka Coska iSinka Coska
2
2 2
2 2
2 2
2
2
2
2

e
Knn lineer bir fonksiyonu deildir. Ortam dispersif (datc) bir ortamdr. Bu bantya dispersiyon
bants denir.

Srekli ortamlarda titreimin frekans
k .
Y

= e


Srekli ortamlarda
a >>

k .
Y

= e


sabit
Y
k
sabit
Y
k
f g
f
0 =

=
e
= 0

=
e
= 0






Kesikli ortam iin
a <<


..) ,......... 2 , 1 , 0 (
m
4
) 1 2 (
2
ka
..) ,......... 2 , 1 , 0 n ( 0 n
2
ka
m
+ +
+ +
=
|
= e = e t =
= = e t =
l l




2
ka
2
ka
Sin
m
4
2
a
2
a
2
a
.
k
2
ka
Sin
m
4
k
faz
|
=
|
=
e
= 0

m
4
.
a
a
k
m
4
.
2
a
0 k
faz
faz
|
t
= 0
t
=
|
= 0 =








0
a
k
0
a
k
m
4
.
2
a
0 k
2
ka
Cos .
m
4
.
2
a
dk
d
g
g
g
g
= 0
t
=
= 0
t
=
|
= 0 =
|
=
e
= 0





DEV:
a
K
t
=
da
0
g
= 0
olmasna ramen neden titreim hareketi gsterir?

DEV: Grup hznn sfr olmas durumu hangi dalga boyuna karlk gelir? Hangi
u
asnda yansma
gerekleir? Yansmann 1 B.B ile ilgisi nedir?

DEV: m ktleli atomlarn a aralklarla dizilmesi ile oluan bir atomlu izgisel rgde ilerleyen
( ) kna t UCos U
n
e =
boyuna dalgasn dnn,kuvvet sabiti
|
olduunagredalganntoplam enerjisinin
( )
(

+ | +
|
.
|

\
|
=
+
n n
2
1 n n
2
U U
2
1
dt
dn
M
2
1
E

olduunu gsteriniz. (Burada toplam btn atomlar zerinden alnmaktadr.)




LK BRLLON BLGESNDEK MODLARIN SAYISI






Kesikli rgnn titreimlerine snr artlarnn etkisini incelemek iin 11 tane paracn a aralklarla
dizildiini gsteren L uzunluklu esnek cismi ele alalm.

n=0. ve n=10. paracklarn hareketsiz kalacak ekilde tutturulmu olduunu kabul edelim.

Tek boyutta ilerleyen dalga iin,

()
| | {sabit B ve A kx BSin kx ACos e U
t i
t , x
+ =
e
tir.

0 U
) t , 0 x (
=
=
artn salamal (hareketsiz olduu iin).

()
| | 0 A 0 BSin 0 ACos e U
t i
t , 0 x
= + =
e
=
olmaldr.
0 kL Sin B . e U
0 U
t i
) t , L x (
) t , L x (
= =
=
e
=
=



a 10
n
K
a 10 L
10 N
Na L
L
n
K n KL
0 kL Sin
t
=

=
=
=
t
= t =
=

= ) 9 , 8 , 7 , 6 , 5 , 4 , 3 , 2 , 1 ( n
0 ve 10 olamyor nk bu noktalarda zaten hareketsizdirler.
n=0. ve n=10. atomlar hareketsiz olduklar iin bunlarn izinli K deerlerine katks olamaz. Dolaysyla
izinli K deerlerini bulmakta kullanlacak n deerleri 1,2,3,4,5,6,7,8,9 olur.

a 10
9
,
a 10
8
,
a 10
7
,
a 10
6
,
a 10
5
,
a 10
4
,
a 10
3
,
a 10
2
,
a 10
K
t t t t t t t t t
=
olur.

Sistemdeki 11 paracktan sadece 9 tanesi hareket edebildii iin bamsz modlarn says ile sistem
serbestlik derecesinin says ayn olmaldr.

=
t
=
=
t
=
= =
=
e
0 U
a
k
0 U
a
k
B . B . 1
0 U 0 k
kL Sin e . B U
n
n
n
t i
n

Not: Her bir 2
t
aralna bir mod der.

DEV: ekildeki atomlarn tutturulmadn dnerek periyodik snr artn uygulaynz ve ilk B.B deki
modlar bulunuz.
BR ATOMLU RG N DURUM YOUNLUU

dk
d
1
.
L
) ( g
e
t
= e
idi.

|
= e e = e
|
= e
m
4
2
ka
Sin
2
ka
Sin
m
4
0 0

2
ka
Cos
1
a
L 2
2
ka
Cos
2
a
1 L
) ( g
2
ka
Cos
2
a
dk
d
0
0
0

e t
=
e

t
= e
e =
e

= e
t
=
e t
= e =
) ( g
a
k
a
L 2
) ( g 0 k
0
+


geliyor karlk deerine
geliyor karlk deerine
a
k ) ( g
0 k
a
L 2
) ( g 0
1
1
a
L 2
1
2
a
1 L
) ( g
1
2
ka
Cos
2
ka
Sin
2
ka
Sin
2
ka
Sin 1
2
ka
Cos
0
0
2
0
2
0
2
0
2
0
2
0
2
0
0
2
t
= = e e = e
=
e t
= e = e
e
e

e t
=
e
e
e

t
= e
e
e
=
e
e
= e = e
=
+







DEV:
}
e
e e =
0
0
d ) ( g N
eitlii 0dan
0
e
a kadarlk blgedeki modlarn toplam saysn verir. Buna gre bir atomlu rg iin modlarn toplam saysn bulunuz.
|
.
|

\
|
= olacak
a
L
N
.

DEV: tek atomlu ve iki atomlu rg iin faz ve grup hzlarn elde ediniz ve bunlarn grafiklerini iziniz.
Srekli ortam yaklam ile kesikli ortam yaklam asndan deerlendiriniz.





BLM 5



DEV:
( ) ye ' nin ' f c c
bal deiim erisini iziniz ve
3 2 1
T T T < <
iin grafii yorumlaynz.



( )
( )
( )
( )
kT
2
3
N
U
NkT
2
3
U
4
3
. kT . N
2
U
4
3
dx e . x
dx e . x . kT . ) kT (
kT
N 2
U
kTdx d kTx x
kT
d e . e .
kT
N 2
U
d . N . U
2 / 1
2 3
0
x 2 3
0
x 2 3 2 / 3
2 3
0
kT / 2 3
2 3
0
= =
t
t
t
=
t =
t
t
=
= c = c =
c
c
t
t
=
c c c =
}
}
}
}

kT
2
3
U 1 N = =


Sabit Hacim Altnda Is Sas
sas s =
|
.
|

\
|
=
|
.
|

\
|
=
Nk
2
3
C
NkT
2
3
dT
d
C
. idi
dT
dU
C
v
v
v
v
v


Birim Hacimdeki Isnma Iss


( ) c f
yi hz dalm fonksiyonu cinsinden yazalm,

()
kT /
2 3
2
e .
mkT 2
h
.
V 2
N
f
c
|
|
.
|

\
|
t
= c
idi.


()
( )
c c
t
t
= c c
c
d . e . .
kT
N 2
d . N
kT /
2 3


0 0 = c 0 = c d . m d m
2
1
2


()
kT 2 / m
2 3
2
2
e .
mkT 2
h
.
V 2
N
f
0
|
|
.
|

\
|
t
= 0


( ) ( ) ( )
( )
( )
( )
_
says rn parackla olan aralnda d i civarndak hz 0 0
0
0
0 0
|
.
|

\
|
t
t = 0 0
0 0 0
t
t
= 0 0
0 0 0 = 0 0
d . e .
kT 2
m
N 4 d N
d m . e
2
. m
.
kT
N 2
d N
d g f d N
kT 2 / m 2
2 3
kT 2 / m
2 3
2
2


FERM-DRAC STATST

1-) Gerek hayatta bir elektron sisteminde veya elementer paracklar sisteminde bir parac dierinden
ayrmak mmkn deildir.

2-) Herhangi bir kuantum durumu istenen sayda parack ieremez. Bu parack elektron olarak dnlrse
bir kuantum durumunda ancak bir parack bulunabilir. (Pauli Darlama lkesi geerlidir.)

Eer yukardaki 2 kstlama sisteme uygulanrsa Maxwell-Boltzman sistemi iin kardmz dalm
fonksiyonu ksmen deiiklie urar ve buna da Fermi-Dirac Dalm Fonksiyonu denir.

Fermi Enerjisi: F
o
K 0 T c =





K 0 T
o
=
de elektronlarn alabilecei max. enerjiye spinleri 2
1
olan elektronlar iin
Fermi-Dirac Dalm
()
( )

+
= c
c c kT
F
e 1
1
f
T scaklnda Fermi-Dirac Dalmna gre
c
enerji seviyesinin
dolu olma olasln verir.






0 Kde elektron younluu n olan Fermi gaznn (iletken gaz) enerjisini veren ifade

( ) c c d g
: enerjisi
c + c c d ile
aralnda olan kuantum durumlarnn says yani durum younluu

o
F
c
: T=0 Kde Fermi enerjisi

( ) c f
: dolu olma olasl

( ) c g
: durum younluu

( ) c f
=1 (0-
o
F
c
arasnda 1 dir.)


2 3
F
2 3
3
0
2 3
2 3
3
0
2 1 2 3
3
0
2 1 2 3
3
o
o
F
o
F
o
F
m
h 3
V 2 16
N
2 3
m
h
V 2 8
d m
h
V 2 8
d m
h
V 2 8
1 N
c
t
=
(
(

c t
=
c c
t
=
c c
t
=
c
c
c
}
}



DEV: Alminyumun fermi enerjisini hesaplaynz. (K.N=27, M=27,

=2,7 g/cm
3
ve Valans deerlik
elektronlar=3 tr.)

DEV:
3
Cu
cm / g 95 , 8 =
KN=63,5 akb olan Cu
+1
iin fermi enerji deerini bulunuz.

RNEK: ki boyutlu ideal bir gaz iin herhangi bir scaklktaki fermi enerjisinin

(

= c
c
1 e ln kT
kT /
F
o
F
) t (
olduunu gsteriniz.


Burada
mA
N
2
F
o
h t
= c
dr.

dx
1 x
kT
d
1 x
dx
kT 0 d
) 1 x ln( kT
) 1 x ln( kT ) (
kT / ) ( ) 1 x ln(
1 x e
x 1 e
d
e 1
1 mA
N
d ) ( g ) ( f N
F
F
F
kT / ) (
kT / ) (
0
kT / ) ( 2
0
F
F
F

= c

+ = c
+ c = c
= c c
c c =
=
= +
c
+
t
=
c c c =
c c
c c

c c

}
}
h



} }
}

t
+
t
=

=
=
= +

+ =

t
=
2
1
2
1
2
1
x
x
2
x
x
2
x
x
2
dx
) 1 x (
1
kT
mA
dx
x
1
kT
mA
N
1 B
1 A
1 A x ) B A (
1 x
B
x
A
) 1 x ( x
1
dx
x ) 1 x (
kT mA
N
h h
h


( )
|
|
.
|

\
|
+
t
=
|
|
.
|

\
|
+

t
=
(

|
.
|

\
|
+

|
.
|

\
|

t
=
|
.
|

\
|
t
=
+
t
=

t
+
t
=
c
c
c
c
c
kT /
kT /
2
kT /
kT /
2
kT / 2
x
x
2
x
x
2
x
x 2
x
x 2
F
F
F
F
F
2
1
2
1
2
1
2
1
e
e 1
ln kT
mA
e 1
e
ln kT
mA
e 1
1
1 ln
1
1 ln kT
mA
x
) 1 x (
ln kT
mA
) 1 x ln( x ln kT
mA
) 1 x ln( kT
mA
x ln kT
mA
N
h
h
h
h
h
h h


( )
ifadesi enerjisi Fermi
iin younluu durum ikiboyutlu iin K 0 T
o
> |
.
|

\
|
= c
=
+ =
+ =
c
c
c
c
c
c
c +
1 e ln kT
1 e e
e 1 e
1 e ln
kT
kT /
F
kT /
kT /
kT /
kT /
kT /
F
o
F
o
F
F
F o
F
F
o



T=0 Kdeki gazn i
enerj
. idi
V 8
N 3
m 2
h
. m
h 5
V 2 16
2 / 5
m
h
V 2 8
U
d m
h
V 2 8
d ) ( g ) ( f
N
N
. d ) ( N E U
3
2
2
F F
2 / 3
F
2 3
3
0
2 / 5
2 3
3
o
0
2 / 1 2 3
3
0
0
0
o o o
o
F
o
F
o
F
o
F
|
.
|

\
|
t

= c c c
t
=
c t
=
c c
t
c =
c c c c =
|
.
|

\
|
c c c >= =<
c
c
c
c
}
}
}
isi (ortalama i enerji):



o
F
2
3
2
2 3
3
o
.
V 8
N 3
.
m 2
h
m
h 5
V 2 16
U c
t
|
|
.
|

\
|
t
=







KATIHAL FZ - 2

KATILARIN ISISAL (TERMAL) ZELLKLER

1- 1- Is sas
2- 2- Issal Genleme
3- 3- Is iletkenlii

rg titreimlerinin enerji kuantumlar fononlardr. Fononlar kullanarak katlarn ssal zellikleri
aklanabilir. Belli bir scaklkta katnn atomlar titremektedir. Bu rg titreimlerinin toplam enerjisi
katnn toplam s enerjisini verir. Ortamn scakl arttka titreim kipinin, dolaysyla katnn s enerjisinin
nasl arttn inceleyelim.

z Is: Bir katnn mol bana z ss, scaklk kk bir T kadar arttrldnda kat tarafndan
sourulan Q llerek C =
T
Q
A
A
olarak bulunur. Buna gre scakl arttrmak iin bir katya verilmesi
gereken K bana s miktarna z s denir. Is sasn sabit hacim veya sabit basn altnda tanmlarz. Bir
cisim stlrken onun hacmini sabit tutmak g olduu iin genellikle sabit basn altnda z s llr. Sabit
basn ve sabit hacim arasndaki z slar arasnda


C
p
=C
v
=
K
T a V . .
2
0


V
o
: rnein hacmi
T: scaklk (K)
K: skabilirlik katsays

Termodinamiin 1. Kanunu:
dQ=dE
T
+ P.dV

dQ: maddenin sourduu s
dE
T
: cismin toplam enerjisindeki art
P.dV: cisim tarafndan yaplan i
Sabit hacim altnda P.dV~ 0

C
v
= V
T
V
dT
dE
dT
dQ
|
.
|

\
|
=
|
.
|

\
|


Deneysel Sonular










Bu ekil inorganik katlarn z slarnn scaklkla deiim erisini vermektedir. Bu deneysel bir sonu olup
aadaki zelliklere sahiptir.
1- Hemen hemen btn tek atomlu katlarn z ss;

C
v
=
( ) K mol joule
R
Nk
0 23 23
. 25 10 38 , 1 10 02 , 6 3
3
3
= =



Yksek scaklklarda (300 K) z sda herhangi bir deiim olmaz, sabit kalr. (Dulong-Petit Yasas)

2- Dk scaklklarda z s anlaml bir ekilde der, bu d yaltkanlarda T
3
ile iletkenlerde ise T ile
orantl olarak mutlak sfr scaklna (K olarak, 0 C) cmle????? Eer metal sper iletken durumuna
geerse d T den daha hzl olur.

3- Manyetik (mknatssal) katlarda manyetik zelliinin olduu scaklk blgesinde s sasna manyetik
momentlerin katks byktr.

Deneysel olarak bulunan sonular aklamak iin 3 tane model ileri srlmtr.

1- 1- Klasik yaklam
2- 2- Einstein kuram
3- 3- Debye kuram

1- Klasik Yaklam:

I. yol: E
T
= E
K
+ E
P

Bir kipin enerjisi

=
kT kT
2
3
2
3
+

boyutta (tek atomlu iin)

= 3NkT

N atomlu katnn toplam enerjisi

mol joule R Nk
dT
dE
C
V
T
v
25 3 3 = = = |
.
|

\
|
=
.K

Yksek scaklklarda klasik z s modeli geerli olup dk scaklklar iin deney sonularn
dorulayacak herhangi bir bilgi vermemektedir. Bu yzden ikinci bir yaklam ileri srlmelidir.

II. yol: <E> =
} } 0 0 ). ( . ). ( c c c c c d f d f


Klasik yaklamda
) (c g
sabittir. nk enerji sreklidir.

} } = 0 0 . . . . . ) ( c c c c c c d e sbt d e sbt f kT kT

kTdx d kTx x
kT
= = = c c
c

}
}
}
}

= >= <
0
0
0
0
.
dx e
xdx e kT
kTdx e
kTdx kTx e
x
x
x
x
c



kT >= <c

tek atomlu

NkT >= <c

N atomlu
NkT 3 >= <c

N atomlu boyutlu durum

R Nk
dT
dE
C
V
T
v
3 3= = |
.
|

\
|
=



2- Einstein Kuram:

Enerji kesiklidir ve kat iindeki btn atomlar ayn frekansta titreir.
Bir atomun toplam enerjisi;


e e h h
2
1
+ > =< n E


e e h h N n N
2
3
3 + > < =


<n> scakla bal deiiyor

fonon says

Bose-Einstein istatistiine gre fonon says

1
1

>= <
kT
e
n
e h
:T scaklndaki fonon says

e e
e
h h
h
2
3
.
1
1
3 +

=
kT
e
N E

Einstein modelinde N atomlu bir katnn sahip olduu

toplam enerji

Bu modelde s sas u ekilde incelenir;

Yksek scaklklarda C
v

T

kT
e
e h

(x=
) kT e h

x

0a gider

_
ihmal
x
x
x x
e .........
! 2 ! 1
1 lim
2
0
+ + =

kT x
x
e
kT
x e
e
e
h
h
= + = + =

1 1 lim
0


2
3
1
3
e e
e
h h
h
N
e
N E U
kT
+

= =



e
e
e
h
h
h
2
3
1 1
3
N
kT
N +
+
=


e h N NkT E U
2
3
3 + = =

yksek scaklklarda enerji ifadesi

R Nk
dT
dU
C
V
v
3 3= =
|
.
|

\
|
=


Deneysel sonular doruluyor.

Dk scaklklarda C
v

T

kT
ihmal
kT
e e
e e h h
= 1


e
e
e
h
h
h
N
e
N U
kT
2
3
3 + =

Dk scaklklarda enerji ifadesi

(

+ =
|
.
|

\
|
=

e e
e
h h
h
N e N
dT
d
dT
dU
C
kT
V
v
2
3
3
Serbest elektronlarn katnn s sasna ve elektriksel iletkenlie
katks
N tane serbest elektron ieren bir kat iin toplam enerji
NkT E
e
2
3
=
dir.

Elektronlardan ileri gelen s sas:
Nk
dT
dE
C
e
e
2
3
= =


Elektronlardan ileri gelen s iletkenlii:

.
3
1
ort e e
C K 0 =

m
kT
kT m
ort ort
ort
3
2
3
2
1
2
.
2
.
.
= =
=
0 0
t 0


t 0
2
.
3
1
ort e e
C K=


katsays) iletkenlik ssal : (K
e
m
T Nk
K
m
kT
Nk K
e
e
t
t
2
2
3
3
.
2
3
3
1
=
=


.
2
3
2
3
2
3
.
2
2
2
2 2
sbt
e
k
m
T Ne
m
T Nk
T m
m
T Nk
L
sonular Deneysel idi sbt
T
K
L
e
= = = =
= =
t
t
o
t
o


2. SONU: Klasik yaklam Lorentz katsaysnn
sabit
e
k
L = =
2
2
2
3
olduunu gstererek deneysel sonular dorulamtr.




2
BT AT C
C C C
fonon e
+ =
+ =

( )kT
F
e
f
c c
c

+
=
1
1
) (




3. SONU: Deneysel olarak serbest elektronlarn s sasna katkda bulunan elektron says yaklak olarak
0,01ile0,03arasndadeiirveelektronlardangelenkatkscaklkladoruorantldr.Bu
fonon e
C C C + =
,
2
BT AT C + =
kadardr.Oysaklasikyaklamdaserbestelektronlardanilerigelenkatk
Nk
2
3
kadarolupscaklktanbamszdrvedeenerjisrekliolduundanelektronlarn%50sissasnakatkdabulunur.Buisedeneyselsonularlauyumaz.YaniC
e
nindeeri1,5Nkdeilbudeerinyaklak%1ikadardr.


Klasik serbest elektron kuramnda
m
Net
o
2
=
idi.

o
1
=


t

2
2
1
Ne
m
m
Ne
= =



t
yu etkileyen iki faktr vardr;

1- Elektronlarn kusurla etkilemesi: Scaklktan bamszdr.
2- Elektronlarn fononlarla etkilemesi:Scakla baldr.

fonon kusur
kusur fonon
fonon kusur
Ne
m

t t
t t

+ =
))
|
|
.
|

\
|
+ =
1 1
2


zaman etkileme fonon Elektron
zaman etkileme kusur Elektron
kusur
fonon
=
=


Dk scaklklarda fononlardan gelen katk byktr.




Na iin yksek scaklklarda

nun scaklkla orantl

arttn gsteren grafik











.


Na iin dk scaklklarda

nun yaklak sabit olduunu gsteren grafik

4. SONU: Klasik serbest elektron modeli deneysel olarak gzlenen u sonucu da aklayamamtr. letim
elektronlar dier elektronlardan veya iyon merkezinden salmadan dorusal bir izgide ok uzun mesafeler
gidebilmektedir. Alak scaklklarda ok saf bir metalde ortalama serbest yol atomlar aras uzakln 10
8
kat
yan 1cmden fazla olabilmektedir. Bu youn madde ortam iletim elektronlarna nasl bu kadar saydam
davranabilir? Bunun iki sebebi vardr.

1-) letim elektronlar periyodik bir rgdeki iyon merkezlerinden salmaya uramazlar. nk
kuantumlanm madde dalgalar periyodik dalgalar serbeste ilerleyebilir.

2-) Bir iletim elektronu dier iletim elektronu tarafndan ok nadir olarak salmaya uratlabilir. Bu Pauli
darlama ilkesinin sonucudur.

2-) KUANTUMLANDIRILMI SERBEST ELEKTRON MODEL
(Sommerfield Modeli)

Klasik serbest elektronlarn hepsi ortalama ayn kinetik enerjiye sahip elektronlardr. Gerekte
elektronlar byle davranmazlar. Kuantum mekaniine gre elektronlarn enerjisi kuantumlanmtr. Pauli
darlama ilkesine gre hibir elektron bir dieri ile ayn kuantum durumunda bulunamaz. Ya enerji
dzeyleri ya da spin durumlar farkldr.

Elektronlarn iki tanesi bir enerji dzeyinde birinin spini yukar dierinin spini aa olacak ekilde
yerlemilerdir. Kristallerin yzeylerinin oluturduu potansiyel kuyusu iine bu ekilde her enerji dzeyinde
iki elektron bulunur.

Tm elektronlar en dk enerji dzeyinden balayarak dizilirler. T=0Kde bu ekilde enerji
dzeyleri hi bo dzey kalmadan doldurulduunda en yksek dzeye fermi enerji dzeyi denir.





Metallerde tipik fermi enerji dzeyi yaklak 5 eV civarndadr. Elektronlar enerji dzeylerine ekildeki
gibi yerlemilerdir. Serbest kuantumlanm elektron demek serbest olduklarndan bir potansiyel enerjisi
olmayan ve dalga hareketi yapan tanecikler anlamna gelir. Bir elektronun kristal iindeki hareketi tek
boyutta;
( )
=
ikx
x
Ae
ilerleyen dzlem dalga denklemidir.


Kristalin boyu L ise periyodiklik snr artndan;

( ) ( )
( )
ikL ikx ikx
L x ik ikx
L x x
e Ae Ae
Ae Ae
. =
=
=
+
+


.
2
. .. ,.........
2
, 0
2 .
1 1
alyor deerleri bu vektr dalga =
=
= + =
L
n
L
k
n kL
iSinkL CoskL e
ikL
t t
t


Schdinger Dalga Denklemi

() ()

m
p
E H E E H
x E x H
k p k
idi
2
2
0
= = + =
=


p:momentum ilemcisi
2
2
2 2

x
p
x
i p
c
c
=
c
c
= h h

2
2
2 x m
H
c
c
=
h


() () x n x
E
x m
=
c
c
2
2
2
h



( )
( )
( ) ( ) x n x n
x ik
x
E k
m
olmal Ae
n

=
=
2
2
2
h

m
k
E
n
n
2
2 2
h
=
L
n
L L
k
n
t t t 2
.. ..........
4
,
2
, 0 =








0Kde tm enerji dzeyi elektronlarla dolu ise bu dzeye fermi enerji dzeyi deniliyordu. Fermi enerji
dzeyinin zerinde bo enerji dzeyleri vardr. T > 0K olduunda baz elektronlar F
c
nin stndeki
dzeylere geerler. Bir elektronun bir E enerji dzeyinde bulunma olasl (veya E dzeyinin dolu olma
olasl) Fermi-Dirac enerji fonksiyonu ile verilir.

()
( )kT
F
e
f
c c
c

+
=
1
1



()
()
()
2
1
0
0 0
1 0
= = )
= ) =
= ( =
c c c
c c c
c c c
f iin K T
f iin K T
f iin K T
F
o
F
o
F
o








Pauli darlama ilkesine gre bir elektronun d alanlar (elektrik alan, manyetik alan ve termal enerji) ile
etkilemesi bu etkileme sonucunda gidecei enerji dzeyinin bo olmas durumunda mmkndr. Aksi
takdirde uygulanan d alan elektrona enerji aktarmaz ve elektronun enerjisi deimez. D alan etkisi ile
elektronun enerjisi E A kadar deimise F
c
nin E A kadar altnda olan elektronlar F
c
nin stndeki bo
enerji dzeylerine geebilirler, daha aada olan elektronlarn enerjileri F
c
nin stne gemeye yetmez.
Eer F
c c(( A
ise bo dzeylere geen elektron says:
F
N N
c
c A
= A
dir.
c A
yi ekilde salayabiliriz;

1- Metale bir E
,
elektrik alan uygulansn. L serbest yolu boyunca elektronun enerjisindeki deime:
6 4
10 10

= AeEL c
eV deerindedir.

2- Manyetik alan iindeki elektronun enerjisinin kuantumlanmas halinde;
F c
c e c
3
10

~ = A h

frekans siklatron
c m
eH
c c
:
0
e e =


3- Termal yolla elektron oda scaklnda ssal yolla enejisini deitirdiinde;

025 , 0 ~ = A kT c
eV olur.

Demek ki normal koullarda bu eit uyarma ile serbest elektronlarn sadece F
c
dzeyine yakn olan
kk bir oran d uyarmalardan etkilenerek enerjisini deitirir. Bu elektronlar katnn fiziksel zelliklerini
belirler. F
c
nin ok altnda olan elektronlar fiziksel zelliklere etki etmezler.

Oda scaklnda kT enerji blgesindeki elektronlar F
c
nin stne uyarlrlar. Dolaysyla F
c
dzeyi
boaltlmolarakgrlr.Birolaslkladoluolanyenifermiseviyebirazgeriyesolakayar.AncakT
F
K) 300 (T kT c (( =
olduundanyenifermidzeyiileT=0Kfermidzeyibirazfarklolsalardaokyaknveyaklakaeitsaylabilirler.Bunedenlefermidzeyiyaklaka
scaklktan bamsz bir enerji dzeyi olarak kabul edilebilir. T
F F
c c ~
0 olur.

knn olas deerleri iin
k h
momentum uzaynda enerji dzeyleri bir hacim olutururlar. Fermi yzeyi bu
hacmi evreleyen dolu enerji dzeyleri ile bo enerji dzeylerini ayran dnsel bir yzeydir. Yani F
c

bants momentum uzaynda bir e enerji yzeyi belirler. Bu yzeye fermi yzeyi denir. F
c c =
enerjili
elektronlarn zellikleri, davranlar tm ile fermi yzeyinin ekli tarafndan belirlenir.


Fermi Yzeyi

rnein sadece yzeyindeki elektronlar elektriksel ve ssal uyarmalardan etkilendiklerinden bu olaylar
fermi yzeyinin ekline baldr.


. kesiklidir enerji olduundan kesikli k
m
k
2
2 2
h
= c


boyutlu enerji ifadesi
( )
2 2 2
2
2
z y x
k k k
m
k
+ + =
h
c


{ yarap Yzeyi Fermi : k
f
m
k
f
2
2 2
h
= c
olduu iin fermi yzeyi kreseldir.

Her elektron k uzaynda bir nokta ile gsterilirse bir serbest elektronun enerjisi momentum uzaynda;
m
p
E
2
2
=


h
h
h
,
h
, c
c
m
k
m
k
k p idi k p
F
F
F
2
2
2 2
= = = =


Fermi enerji seviyesindeki hz fermi hz olur.

m
m
m
k m
F
F
F F F
c
c
0 0
2
2
= = =
h
h
h


F
c
nin elektron younluuna ball:
F
c
fermi kresi iindeki elektronlarn says:
3
3
2
3
4
2
|
.
|

\
|
=
L
k
N
F
t
t

( )
( )
3
1
3
3
1
2
3
L
N
k
F
t
=


()
3
2
2
2
3
3
3
2
3
2 2
2
2
3
2
3
2 2
n
m L
N
V
N
n V L
L
N
m
k
m
F F F
t c
t
c
h h h
=
)
`

= = =
|
|
.
|

\
|
= =


Mesela;
eV
F
5 = c
ise;

bamsz n scaklkta yaklaka
F
0 0
0
0
=
=
=

s m
eV m
F
F
F
/ 10
10 6 , 1 5 10 11 , 9
2
1
5
2
1
6
19 2 31
2


SONU: Fermi enerjisi scaklktan bamsz olup elektron younluuna baldr.



Durum Younluu Fonksiyonu
( ) g
:

rg titreim frekanslarndaki kip younluuna benzer biimde birim enerji aral bana den yrnge
says durum (enerji seviyeleri) younluu fonksiyonu
( ) c g
yi tretelim.
( )
c
c
d
dN
g
'
=
eklinde tanmlanr.
' N
: dolu veya bo olan enerji dzeylerinin (yrnge) says.

Bir
c
enerji dzeyine kadar olan momentum uzaynda bulunan durumlarn says;
.
2
3
4
. 2 '
3
3
idi
L
k
N
|
.
|

\
|
=
t
t


{ }
3 3
2
3
' L V k
V
N = =
t

Her yrnge bir enerji dzeyi ile gsterilir. Bu dzeylere de, enerji durumlar denir.

m
k
E
2
2 2
h
=


2
2
2
h
mE
k =


( )
2
3
2
2
3
2
2
|
.
|

\
|
=
h
mE
k


2
3
2 2
2
3
'
|
.
|

\
|
=
h
mE V
N
t


()
2
1
2
3
2 2
2
2
'
E
m V
d
dN
g |
.
|

\
|
= =
h t c
c
Kuantum Durumlar Younluu Fonksiyonu



Serbest elektronlarn s sasna katks:


2
BT AT C
C C C
fonon e
+ =
+ =


1-C=AT midir?
2- Elektronlardan gelen katk 0,01-0,03 arasnda mdr?
Bu iki soruya cevap arayalm.

F
kT((
iin
e
C
yi bulmaya alalm:
Elektron gaznn scakl 0Kden TKe karld zaman elektronlardan ileri gelen s enerjisi art;
()() ()()
} }
=

0
0 0
. .
F
d f g d f g U
c
c c c c c c c c

1.
K T
o
0 )
de
()
( )
1
1
1
=
+
=
kT
F
e
e f
c c
olduu iin F
c
nin zerine kan elektronlarn enerjisini verir.
2.
K T
o
0 =
de sadece F
c
ye kadar olan elektronlarn enerjisidir.

()
()
0 .
0
= =
}

c
c
c c d
dT
df
g
dT
dU
C
e
(1)

2. terimin 0 olmas Tye bal bir fonksiyon olmad iindir.
T=0Kden itibaren
( ) 1 = e f
den farkl olan dolu enerji durumlarnn says:
()()
}

=
0
c c c d g f N

()
() says durum den aralna enerji Birim : g
olasl bulunma e seviyesind enerji Bir : f

ifadenin her iki tarafn F
c
ile arpalm;
()()
}

=
0
c c c c c d g f N
F F

scakla gre trevini alalm;
()
()
}

=
0
. 0 c
c
c c d
dT
df
g
F
(2)

(2)yi (1)de yerine yazalm;

()
()
()
()
} }

=
0 0
. . c
c
c c c
c
c c d
dT
df
g d
dT
df
g C
F e



( )()
()
}

=
0
. c
c
c c c d
dT
df
g C
F e


Tm E blgesi ile ilgilenmek yerine F
kT((
ye karlk gelen Fermi blgesi ile ilgilenirsek E yerine F
c
;

( ) ( )
F
g g c c =


()( )
()
}

=
0
. c
c
c c c d
dT
df
g C
F F e



Ara ilem:
()
( )kT
F
e
f
c c
c

+
=
1
1
idi.
()
()
( )
( )
( )
2 2
1
.
kT
kT
F
F
F
e
e
kT
dT
df
c c
c c
c c c

=


()
( )
( )
( )
}

+
|
.
|

\
|
=
0
2
2
1
. . c
c c
c
c c
c c
d
e
e
kT
k g C
kT
kT
F
F e
F
F


kT
x
F
c c
=
dnmn uygulayalm.

= =

= =
=
x
kT
x
kTdx d
F
c
c
c
c
0


( ) ()
( )
_
2
3
1
2
2
2
1
. .
t
c
c
}

+
=
kT
x
x
F e
F
dx
e
e
x T k g C

( ) T
k
g C
A
F e
.
3
.
2 2
_
t
c =


T C T A C
e e
=.


( ) T
k
g C
A
F e
.
3
.
2 2
_
t
c =
idi ,
3
BT AT
C C C
fonon e
+ =
+ =



( )
_
A
F
k
g
3
.
2 2
t
c
ise A katsaysn bulalm; bunun iin
( )
F
g c
nedir?


2
3
2 2
2
3
(

=
h
F
mE V
N
t
idi. (1)

( )
c
c
d
dN
g =
idi. (2)

()
2
1
2
3
2 2
2
2
F
m V
g c
t
c
(

=
h
(3)

(1)-(2)-(3)n sonunda;

( )
F
F
N
g
c
c
2
3
=
dir.

() T
k N
C T
k
g C
F
e F e
.
3
.
2
3
.
3
.
2 2 2 2
t
c
t
c = =


F F e kT Nk T k N C c t t c2 2 2 2 1 . 3 . 2 3 = =

|
|
.
|

\
|
= katks rn elektronla sasna s : . 5
F F
e
NkT
k
NkT
C
c c


T C T
Nk
C
e
A
F
e
= .
2
2 2
_
c
t


10eV 5eV ~ s ((
F F F
kT c c c , 025 , 0

3
10 . 5
5
025 , 0

= s
F
kT
c
s sasna katkda bulunurlar.



SONU: Is sasna tm elektronlarn
F
kT
c
kadarlk oran bir katkda bulunur ve bu katk
F
kT c ((
olduundan 0,001-0,003 civarnda olup deneysel sonular dorulamaktadr. Scaklkla s sas
orantl olarak deimektedir.


Elektronlardan leri Gelen Is letkenlii:

Bir katda s iletkenliine katk elektronlardan ve fononlardan ileri gelir;
fonon e K K K + =
dur.

Metallerde;
e
fonon e
K K
K K
~
=100

V C K
e e
3
1
=
idi.

Dk Scaklklarda F
kT c s

F
e
T
Nk C
c
t
2 2
2
1
=

Sadece Fermi dzeyindeki elektronlarla ilgileniyorsak;
F
F

0 0
=
=

Isy Fermi yzeyine yakn olan elektronlar iletir.
2
2
1
F F
m0 c =
alnrsa,

F e
F
F
F
m
T Nk
K t
t
0

t
3
2 2
= =

F e
m
Ne
t o
2
=
idi.

Lorentz sabiti:

=
|
.
|

\
|
= = =

sonu bulunan
modelden Teorik
2
9
2
2
2 2
.
.
10 8 , 5
3
1
3
K s
ohm cal
e
k
T
m
Ne
m
T Nk
T
K
L
o
F
F
e
t
t
t
t
o



rdeleme: Deneysel Sonu
Na Au Fe
L : 5,2x10
-9
5,9x10
-9
5,5x10
-9


Yksek scaklklarda elektron-fonon etkilemesi baskndr. Fonon says T ile arttndan ortalama serbest
zaman da
T
1
ile deiecektir. Bu nedenle
e
K
sabit kar.

sabit
m
Nk
T m
T Nk
K
e
= = =
3
1
.
3
2 2 2 2
t t


Yksek scaklklarda
e
K
sabit kar.

Dk scaklklarda elektron-kusur ve elektron-kristal boyutu etkilemeleri baskndr. F
t
scaklktan
bamszdr ve bu nedenle
e
K
;

{sabit T K T
m
Nk
K
F e
F
e
= = t
t t
3
2 2


Eimin pik noktas, fonon says artarken, fonon-elektron etkilemesinin sresi azalr. Belli bir scaklktan
sonra da iletkenlik sabit kalr.
Elektriksel letkenlik:

Dalga hareketi yapan elektronlarn momentumu:
k P
,
h
,
=


Bu alana etki eden kuvvet:
eE F =

()
dt
dk
k
dT
d
dT
dP
F h h= = =

{ . olur deiimi momentum dt
F
dk
h
=


( ) eEdt m dt F m dk md k m s == == 0 0 00 h h hh 0


{
F
dt dt
m
eE
t 0 = =

m
eE
F
hz srklenme =t 0



sabit
F
F
F
F
=
=
0
0

t
(1)
Yksek scaklklarda:
T
F
1

idi. (2)

|
.
|

\
|
=
=
F
s
m
eE
Ne
Ne J
t
0


F
m
E Ne
J t
2
=
(3)

E J o =
(4)
(3) ve (4) ten:

m
Ne
F
t
o
2
=
(5)
(1)-(2) ve(5) dikkate alnrsa:

Yksek scaklklarda;
T
1
o
olur.
T
diren z
diren z
=

o
1
olur.

Bu sonular, deneysel sonularla uyum iindedir.



MAGNETK ALAN NDE HAREKET

1- Siklotron Rezonans
2- Hall Olay

1- Siklotron Frekans: Bir metale bir magnetik alan uygulanrsa iletim elektronlar tarafndan birok nemli
olaylar sergilenir. Bunlardan ikisi, siklotron rezonans ve Hall olaydr. Byle bir iletkene bir d kuvvet
uygulanrsa, bu kuvvet iki farkl ie yarar:

a-)
t
ortalama serbest sreli arpmalardaki kuvveti,
b-) Elektronun yerdeitirme ivmesini veren kuvveti, oluturur.

Eer elektronlarn oluturduu Fermi kresi
k o
kadar yerdeitirirse kuvvetler arasndaki iliki:
k
dt
d k d
F
,
h
,
h
,
o
t
+ =
-1-
Serbest elektronlar hem E
,
alan, hem de B
,
alan etkisinde ise:

| | B V E e F
, , , ,
+ =

{ kuvveti Lorentz
-2-
k m
,
h
,
o 0=
(Fermi yzeyi
k
,
o
kadar yerdeitirirse)
h
,
0
o
m
k =
-3-

-2- ve 3- 1- de yerine yazarsak:
| |
|
|
.
|

\
|
+ =
|
|
.
|

\
|
|
|
.
|

\
|
=
|
|
.
|

\
|
h
,
h
, , ,
h
,
h
h
,
h
,
h
,
h
0
t
0
0
0
t
0
m
B E e
m
dt
d
m
F
m
dt
d

| | B E e
dt
d
m
, , ,
+ =
|
.
|

\
|
+ 0 0
t
1
-4-

k E j E i E E
z y x
, , , ,
+ + =

k j i
z y x
, , , ,
0 0 0 0 + + =

z B B
z
,
,
=

B
,
manyetik alan z dorultusunda seilirse 4- nolu denklemin zm aadaki gibi olur.

| |
z y x x
B E e
dt
d
m + =
|
.
|

\
|
+ 0 0
t
1



| |
z x y y
B E e
dt
d
m =
|
.
|

\
|
+ 0 0
t
1


0
1
+ =
|
.
|

\
|
+
z z
eE
dt
d
m 0
t


Sabit bir E
,
alan ve B
,
alan olduu zaman Fermi kresi kararl bir durum aldndan sabit hzla gider.
Yklerin yrngeleri
B
, ,
0
ye uygun olarak devaml deiir. Kararl hal kurulduktan sonra elektrik ykleri
dzenli dairesel hareketlerini srdrrler. Bunun iin, sabit hzla hareketten dolay;

0 = = =
dt
d
m
dt
d
m
dt
d
m
z
y
x
0
0
0
olarak karmza kar.

mE e m eB mE e m eB mE e z x z y y z x x t 0 t0 t 0 t0 t 0 = + = =


c
W
m
eB
=
ise,

Frekans Siklotron
CGS
c m
eB
W
SI
m
eB
W
m
eB
W
z
c
z
c
z
c

=
=
=
) (
) (
*
*


Siklotron Rezonans deneyi ile elektronlarn ktleleri (etkin ktle) llr.


2- Hall Olay:






EKL 2






Hareketli elektrik yklerine bir magnetik alan uyguland zaman Hall olay meydana gelir. Bir metale
younluu
J
,
olan bir elektrik alan uygularsak ve ayn zamanda sabit bir B
,
magnetik alan iinden geirilirse
B J
, ,

dorultusunda yeni bir elektrik alan meydana gelir. Bu elektrik alan elde etmek iin
y
E
,
elektrik alan
etkisinde elektronlarn bir magnetik alan iinde hareketlerini dikkate alrsak, magnetik alandan dolay
elektronlara
( ) B e F
, , ,
= 0
kuvveti etkir.

( )
( )
z B e
x B y e
B e F
x y
x y

0
0
0
=
=
=

, , ,
(1)
{ gsterir olduunu ynnde z )lik (


F
,
ifadesinde de grld gibi y-z dzleminde, -z ynnde saptrr. Sapan elektronlar iletkenin alt
kenarndan kaamayaca iin basite (b) de grld gibi, altta (-) ve stte (+) yzey yk tabakas oluur.
Bu yzey yknn oluumu srasnda, yeni bir alan oluur. Bu alana;

z E E
z H
=
,


Hall alan denir. Sonuta y ynnde ilerleyerek magnetik alan iine giren iletim elektronlarna ;

birincisi z ynnde etki eden Lorentz Kuvveti,

ikincisi de


( )
z eE F
z E e F
E e F
z H
z H
H H

=
=
=
,
,
, ,
(2)
olarak hesaplanan Hall Kuvveti etkir.


(1)=(2) dersek,
H x
H L
eE eVB
F F
=
=
, ,

) SI ( Alan Hall VB E
x H
=


V ) e ( n J
, ,
=
idi.

. olur
ne
J
V
y

=

Alan Hall
ne
B J
E
. idi VB E
x y
H
x H
=
=


x y H HH B JE ne 1 R ne 1 R = = =
R
H
: Hall sabiti

Bu sonu deneysel deerlerle karlatrlrsa u sonular kabilir.

1-) Basit metaller iin H
R
Hall sabiti hem iarete hem deerce uyuur.
2-) Gei metalleri iin iarete uyuur deerce uyumaz.
3-) Yar metaller iin hem iarete hem de sayca uyumaz.
Termoiyonik Olay:




Metaller stldklarnda elektron yaymaya balarlar. Bu olaya termoiyonik olay denir. Kuantumsal serbest
elektron modeline gre, metallerde yaynlanan bu elektronlar , serbest elektronlardr. ekildeki gibi bir
elektronu bir potansiyel kuyusu iinde olduunu dnelim. ekle gre elektronlar balayan bir potansiyel
sz konusudur. Bu nedenle madde dna kamazlar. Dardan bir uyarma ile Fermi enerji seviyesine yakn
olan elektronlar;
F
c c | =

kadarlk enerji alarak dar kabilirler. Burada
|
ye i fonksiyonu denir. Klasik olarak i fonksiyonunu alan
her elektron bu kuyudun kurtulabilir. Oysa kuantum mekaniksel olarak elektronun sahip olduu enerjiler,
kesikli enerji deerleri olduu iin, her elektron kuyu iinden rahatlkla kamaz. Bu demektir ki; dipteki
elektronlarn kabilmesi iin
c
kadarlk bir enerji gerekirken, fermi seviyesine yakn bir elektronu
skebilmek iin F
c c | =
kadarlk enerji gerekir. nk, d yrngedeki elektronlar, dipteki elektronlara
kyasla daha zayf baldr. Bu olayn modelimizle balants udur:

1-Enerjinin kesekli olmas,
2- letime katkda bulunan elektronlarn serbest elektronlar olmas.

Fotoelektrik Olay:

Metalden elektron skme olaydr. Foton enerjisinin bir ksmn elektronu skmekte, bir ksmn da
elektronu frlatmakta kullanr.
Fotonun enerjisi:
v h
ise,

+ =
enerji gerekli iin frlatmak elektronu : W
enerji gerekli iin skmek elektronu : h
0
v
v vW h h
0

klasik olarak, gelen btn fotonlarn elektronlar tarafndan sourulduunu kabul ederiz. Oysa kuantum
mekaniksel olarak, her foton metalden elektron skemez. Sklen elektronlar, metalin iinden veya metalin
yzeyinden ileri gelir. Bu olayn modelimizle balants elektronlarn serbest elektronlar olduu ile ilikilidir.



Serbest Elektronlarn Paramagnetik Alnganla Katks:

Klasik serbest elektron modeline gre, tm serbest elektronlar magnetik alnganla katkda bulunurlar ve
genel olarak magnetik alnganl:

=
alan Magnetik : H
nma Mknatsla : M
H
M

e


ve klasik yaklamda ;

{ magnetonu Bohr
B B
:
2

kT
N

e
=

olarak ifade edilir. Klasik yaklamn neticesi olarak paramagnetik alnganla katks (T=0Kde) tm
serbest elektronlardan ileri gelir ve magnetik alnganlk scaklkla ters orantl olarak deiir.

Kuantum mekaniksel olarak, serbest elektronlarn T=0Kde paramagnetik alnganla katks:
2
2
3
B

c
0
F
e
N
=
olarak verilir.
enerjisi Fermi
F
:
0
c
(T=0Kde)
Fermi enerji seviyesi, scaklktan yaklaka bamsz olduu iin
( )
F
kT c ((
magnetik alnganlk ta
scaklktan bamsz olarak incelenir.

T=T K ,
0 = T
K:


(
(

|
|
.
|

\
|
=
2
2
2
12
1
2
3
F
B
kT
c
t

c
0
F
e
N

T K iin elektronlarn paramagnetik alnganla katks scaklkla deiimi ok kk olduundan,
yaklaka scaklktan bamsz olduu kabul edilebilir. Kuantumsal serbest elektron modeli, deney
sonularn desteklemektedir. (Deneysel sonularn 7. maddesi ile tutarldr).


Serbest Elektron Modelinin Baarsz Olduu Durumlar

Serbest elektron modeli metallerin gzlenen zelliklerini aklamakta baarl olmakla birlikte aadaki
sonular aklamakta yetersiz kalmtr.

1- 1- Model elektriksel iletkenliin, elektron younluu ile doru orantl olduunu kabul eder. Be, Cd
ve Zn gibi iki deerlikli ve Al, In gibi deerlikli metaller; Cu, Ag, Au gibi bir deerlikli
metallerden daha dk iletkenlik gsterir.

2- 2- Serbest elektron modeli her zaman (-) iaretli Hall sabitini tahmin ettii halde; Be, Zr, Cd gibi
metallerin Hall sabitleri (+) iaretlidir.

3- 3- Serbest elektron modeli, kresel Fermi yzeyini tahmin ettii halde, lmler sk sk kresel
olmayan Fermi yzeyleri ortaya karmtr.

4- 4- Maddeleri; metal, yar iletken ya da yaltkandr diye ayrabileceimiz bir sonu vermemitir.

5- 5- Hemen hemen mkemmel kristallerde serbest elektronlarn ortalama serbest yolunun ok uzun
olmasnn sebebini aklayamamtr.


Bu ve benzeri glkler, ancak periyodik kristal potansiyeli dikkate alnarak alabilir. nk, eer
deneysel sonularn saysal olarak aklanmas isteniyorsa, o zaman kristal potansiyeli tamamen gz ard
edilemez. Bu yzden yeni bir kuram olan Enerji Band Kuramn aklayacaz.


ENERJ BAND KURAMI

Periyodik rg indeki Elektronlarn Kuantum Teorisi:

Metaller iindeki elektronlar serbest elektronlard ve bu elektronlar incelerken serbest paracklar veya
ideal gaz gibi ele almtk. Bu elektronlarn klasik paracklardan fark Fermi-Dirac statistiine uymalardr.
Bunun neden byle olduunu ak bir ekilde ifade etmemitik ve baz metallerde serbest elektronlarn ok
bulunmasn yani iyi bir iletken olmasn, bazlarnda hi serbest elektron bulunmayn yani yaltkan
olduunu aklamamtr.

Kristal iinde en basit kuantum mekaniksel model yledir:
Elektron mkemmel bir ekilde periyodik bir potansiyel etkisi altndadr ve bu potansiyelin periyodu rg
potansiyeli ile ayndr.
Bir kristalin bu tek elektron modelinde periyodik potansiyelin u ekilde olduu dnlmektedir:

Bu potansiyel rg noktalarna yerletirilmi iyonlarn periyodik ykleri ile btn kristal iine yaylm
serbest yk tayclarnn oluturduu ortak potansiyelden olumaktadr. Bu toplam potansiyele Kristal
Potansiyeli denir.


Kristal Potansiyeli




EKL 3


Elektronun iinde hareket ettii
( ) r V
,
kristal potansiyeli iki terimden oluur.
Bunlar rgy oluturan iyon korlar (merkezleri) ile iletim elektronlarnn etkilemesinden doan
( ) r V
i
,

potansiyeli ve iletim elektronunun teki iletim elektronu ile etkilemesinden doan
( ) r V
e
,
potansiyelidir. Bu
potansiyellerin toplam:

( ) r V
,
=
( ) r V
i
,
+
( ) r V
e
,
= Kristal Potansiyeli

rnek olarak Na kristalini dikkate alrsak, 3s bandndaki bir elektron dier Na atomundaki dier
elektronlarla etkiletii gibi, rgy oluturan Na
+
iyonlar ile de etkileir. 3s bandndaki bir elektronun iyon
korlaryla etkilemesinden doan potansiyel;


() ( )

=
j
j i i
T r V r V
,
, ,

{ ()deiir de r V deitike yeri korunun iyon j
i
,


j
T
,
: teleme vektr olup, herhangi bir iyon korunun yeri temel rg vektrleri ile verilir.
2 2 1 1
a n a n T
, ,
,
+ =



( ) r V
i
,
nin potansiyeli
j
T
,
teleme vektrne bal olduu iin periyodik bir potansiyeldir.
Oysa elektron-elektron etkilemesini temsil eden
( ) r V
e
,
potansiyelinin tayininde aada sralanan
glkler vardr.

1. Bu terim, verilen bir elektronla etkileen teki btn elektronlarn durumlar bilinirse, ancak o zaman
hesaplanabilir.
2. Elektron rg iinde sabit bir hareket srdrdnden
( ) r V
e
,
potansiyeli daima sabittir. Dolaysyla,
bu potansiyelin periyodik olduu dnlemez.
3.
( ) r V
e
,
hesaplanrken btn elektronlarn durumunu ayn anda dnmek gerekir. Bu ise ok parack
problemi olarak bilinir.

Yukarda sralanan glklerin yannda elektron-elektron etkilemesinin zayf oluu bir k yolu
gstermektedir. Bu da kristal potansiyelinde
( ) r V
e
,
nin dikkate alnmayacan gsterir.


Sonu olarak; sabit ve periyodik deikenlerin toplam yine bir deikendir ve periyodiktir.




( ) r V
,
=
( ) r V
i
,

( ) r V
,
=
( )

j
j i
T r V
,
,

Kristal Potansiyeli


Kristal Potansiyelinin Oluumu:

Elektronlarn iyon korlar ile ve dier elektronlarla etkilemesi periyodik bir potansiyel dourmutur.
Yukarda bahsettiimiz periyodik bir potansiyel iinde bir elektronun Schrodinger denkleminin zm, bize
bu tek elektrona ait kuantum durumunun bir takmn verir. Bu kuantum durumlar elektronlar tarafndan
igal edilebilir veya Pauli Darlama lkesine uygun olarak dier elektronlar tarafndan doldurulabilir.















EKL 4



























Band yaplarnn oluumunu incelerken, bu ekildeki bir potansiyeli ele alacaz ve kristal iinde enerji-
band yaplarnn nasl olutuunu inceleyeceiz. lk olarak zme tek elektron dalga fonksiyonu ile
balayacaz. Tek elektron modeli ayn zamanda Bloch Teoremi (Bloch elektron modeli) olarak ta bilinir. Bu
dalga fonksiyonu rg periyodu ile ilgili baz nemli zellikler tar. Bu fonksiyonlar yardm ile elektronun
alabilecei enerji seviyeleri bulunur, elektron bu enerji seviyelerinin bazlarnda bulunabilir, bazlarnda
bulunamaz. Bu ekilde periyodik potansiyele sahip bir sistemde elektronun alabilecei enerji seviyelerinin
oluturduu yapya izinli ya da msadeli enerji band denir. Bu bantlar elektronlar iin izinli olmayan ve
yasak blge denen (yasak enerji aral, enerji gap) elektronlarn bulunamad blgelerle birbirinden
ayrlmlardr.



Enerji seviyelerinin yarlmasnn ekirdekler aras uzakla bal olduunu syleyebiliriz. Tek atomun
enerji dzeyleri Schrodinger dalga denkleminin zmnden elde edilebilir. Molekl oluturan iki atom yan
yana geldiinde bir atomun elektronu dierinin potansiyelinden etkilenerek eski dzeyinin bir altnda ve bir
stnde yeni enerji dzeylerine sahip olurlar. Bylece kuantum durumlarnda yozlama gzlenmez.



Katy oluturmak iin yan yana gelen N atom halinde tek atom halindeki her enerji dzeyi N tane enerji
dzeyine yarlr. Enerji seviyelerinin yarlmas ekirdekler arasndaki uzakla baldr. ekirdekler aras
mesafe bykse yarlma kk olur. Ayrca bir atomun enerji seviyelerinin yarlmas halinde ekirdee
yakn olan yrngelerdeki elektronlar atoma sk balandndan dier atomlar tarafndan daha az rahatsz

edilirler ve bunun sonucunda enerji yarlmas az olur. D yrngelerdeki elektronlar ise dier atomun
potansiyelinden daha fazla etkilendiinden bunlarn enerjilerindeki yarlmalar da geni olur. (ten da
doru enerji yarlmas geniler, enrji gap daralr.)

Her bandn katdaki atom saysna yarldn sylemitik. Katnn cm
3
nde yaklak 10
23
tane atom varsa
ve tipik bir bant geniliini 5 eV alrsak iki enerji seviyesi arasndaki fark
23
23
10 . 5
10
5

=
olur. bu kadar yakn enerji seviyelerine kesikli diye bakmak zor olduundan srekliymi gibi kabul edilir.

Bloch Teoremi:

zinli enerji band iinde olan elektronlarn dinamik davran pek ok adan serbest elektronun
davranna benzemektedir. Kristalin iletken veya yaltkan oluu sorusuna cevap; tamamen bant iinde
bulunan kuantum durumlarnn tamammen veya ksmen dolu oluuna baldr. Kristalin tek elektron modeli
(Bloch Teoremi) kristaller iin geerli olan serbest elektron modelinin uygunluunu bir ok adan
gstermektedir. Bloch teoremi periyodik kristal potansiyeli altnda tek elektron dalga fonksiyonu ile ilgili
matematiksel bir ifadedir.

= . E . H


) x (
2
2 2
V
x
m 2
H +
c
c
=
h


( ) ( )
( )
0 . ) V E (
m 2
x
. E . V
x
m 2
x
f
) x (
2 2
) x (
2
x x ) x (
2
) x (
2
2
) x (
= +
c
c
= +
c
c

_
h
h



Serbest elektron durumunda
0 V
) x (
=
idi o zaman f
(x)
= k
2
= sabit olur.

()
()
; zm in ' ise f f f Ee
. idi Ae
x ) na x ( ) a x ( ) x (
ikx
x
= =
=
+ +
+


()
{ . fonk Bloch : U U . e
) x ( k ) x ( k
ikx
x
=




()
) ir periyodikt ( . fonk Bloch : U
ir periyodikt :
) x ( k
x

() = + x
ikna
) na x ( e

Tek elektron modelinde kristal iindeki bir elektronun dalga
fonksiyonu





KRSTAL MOMENTUMU VE ETKN KTLE

Elektronlar iin R
H
(-) olmas etkin ktle ile aklanabiliyor.

ktle etkin m
F F
F
. m m
F F
m
F
m
m
F
dt
d
a
F F
dt
d
m F
a . m F
*
. rg . uy
. uy
0
*
. rg . uy
*
. uy
0
*
. uy
. rg . uy top
=
+
=
+ =
=
0
=
+ =
0
=
=
, ,
,
, ,
,
,
,
, , ,

,




rg kuvveti: Kristal potansiyeli ile elektronun etkilemesi sonucu rg tarafndan uygulanan kuvvettir.

0
*
rg
0
*
rg
0
*
rg
m m F
m m F
m m 0 F
> =
< + =
= =
,
,
,



Etkin Ktle: Kristal potansiyeli etkisi altnda grup halinde hareket eden elektronlarn sahip olmu olduu
ktleye denir.


Kristal Momentumu: Serbest paraca etki eden kuvvet sfrdr. Bu netice bizi elektronun ktlesinin sabit
olduu sonucuna gtrr.

Oysa kristal iinde hareket eden elektron kristal potansiyelinin etkisindedir. Ve bu nedenle elektrona etki
eden bir kuvvet vardr. Bu durumda elektronun momentumu sabit deildir. yle bir momentum tarifleyelim
ki kristal iindeki elektron iin sabit olsun. Buna kristal momentumu denir.

m
k
k m
h
P ,
m 2
P
2
h
h = 0 = 0 =

= = c


m
k
dk
d
m 2
k
2 2 2
h h
=
c
= c

c
= 0
dk
d 1
h
Serbest parack iin hz ifadesi

m
k
dk
d 1 h
h
=
c

c
=
2
2
2
dk
d
m
h
Serbest parack iin ktle ifadesi






Kristal indeki Elektronun Enerji ve Etkin Ktle fadesi


Kristal iindeki bir elektronun d bir kuvvet etkisi altnda olduunu syleyelim.Kristal iindeki
elektronlar iin grup hzndan bahsedilir.

Grup hz:
dk
d 1
g
c
= 0
h



Momentumu:
dt
dk
F
dt
P d
F , k P h
,
,
, ,
h
,
= = =



F m .
dk
d 1
dt
d
dt
d
m
*
g
*
=
(

c
=
0
h

c
=
2
2
2
*
dk
d
m
h
etkin ktlenin ?ye bal deiimi