HASAN BASRI'NN KADER HAKKINDA HALiFE ABDLMELK B.

MERVAN'A MEKTUBU*
LTF evirenler : DOGAN - YAAR KUTLUAY

Abdlmelik b. Mervan'n Hasan Basri'ye mektubu: Emirl Mminn Abdlmelikb. Mervan'dan Hasan Basri'ye: Sana selam olsun, Zatndan baka ilah olmayan Tanrya hamd sena e,derim. Bundan sonra: Daha nce geen alimlerden hi birinde duyulmam bir tarzda kader meselesini izah etmekte olduun Emirel Mminne ulat; Emirel Mminn, zamanna kadar yaayan sahabeden hi birinin bu konuyu senin izah ettiin gibi anladn ve hakknda fikir yrttn bilmiyordu; Halbuki senin salahi halini, dinindeki faziletini, ilme kar olan anlay, istek ve titizliini biliyordu; Btn bunlardan sonra, Emirel Mminn senden nakledilen bu sz beenmedi. Bu meseledeki fikrini O'na yaz. Bu iddiada nereye dayanyorsun? Resulullah~ ashabndan birinin rivayetine mi, yoksa. kendi fikrine mi, yahutta Kur'an'n tasdik ettii bir hkme mi? Biz bu mesele hakknda senden nce mnakaa etmi veya sz sylemi bir kimse iitmedik, bu husustaki grn Emirel Mminne bildir ve akla. Tanrnn selam, rahmet ve iyilii sana olsun. Hasan BasrZ'nin -Allah ona rahmet etsincevab: Hasan Basri'den Allahn kulu Abdlme1ik'e : Ey Emirel Mminn! sana selam olsun ve Allahn rahmeti zerine olsun. Zatndan baka ilah olmayan Allaha hamd sena ederim. Bundan sonra; Allah, Emirl Mmin:n'i salaha erdirsin ve onu, taatile amel ve rzasn talep eden, emrettii eylere uymakta srat gsteren velilerden eylesin. Emrel Mminn -Allah onu salaha erdirsn- geip giden birok iyi insanlarn birka arasndadr. Says az olan iyilik ehli rnek ittihaz edilir, kendilerine itimat edilir ve ilerinde onlara uyulur. Allahn emrile amel eden, O'nun hikmetini gden ve Hazreti Resulullah'n snnetine uyan, seleften biroklarna ulatk. Onlar hakk inkar etmezler, batl hak gstermezler, Allahn kendi nefsine isnat ettiinden baka eyleri O'na isnat etmezler ve Allahn mahlkatna kar kitabnda gsterdii hccetlerdert baka bir hccet getirmezlerdi. Allah~ Teala yle buyuruyor: "nsanlar ve cinleri ancak bana ibadet etmeleri . iin yarattm. Onlardan ne bir rzk ne de beni beslemelerini istiyorum. 51/56-567" Allah bu ayette ibadeti iin yaratt mahlklatna ibadetle emretmitir. Allah onlar bir i iin yaratp sonra ile onlar arasna girmemitir. Zira Allah kullarna kar zalim deildir. Daha evvel geen Selefiyeden hibiri bu sz inkar ve mnakaaya kalkmamtr, nk onlarn hepsi bu konuda bir tek fikir etrafna toplanmlardr. Biz herkesi (Allahn adaletini) inkar edip sapkla sevkedici heva ve hesvese kaplm, Allaha yaknlamadan alkoyan gnahlar ilemi ve Allahn kitabn tahrif etmi bulduumuz iin bu konuda grmz ortaya atm bulunuyoruz. Allahn

* Bu tercmede, Prof. H. Ri t ter 'in DER ISLAM dergisi (Band XXI, Heft I, ss. -83. Berlin und Leipzig 1933) nde yaynlanm bulunan "Studien zur Geschichte der islamischen Frmmigheit. I. Hasan al-Basri" adl makalesinin sonuna eklenmi olan edition critique'li metin esas
alnmtr.

LTF DOGAN-YAAR KUTLUAY

dininde keyfi fikirlere yer yoktur. Allahu Teala yle buyuruyor: "Ne sizin bo arzularnz, ne de ehli kitabn bo kuruntular ile (Allahn vadettii sevap) elde edilemez. 4/122" Hcl' kim bir fenalk yaparsa onun cezasn bulur. Allahn kitabndan delil getiremiyen her sz muhakkak ki sapklktr. Allahu Teala, "Gerek sylyorsanz, haydi davanza isbat getirin. 2/III ve 28/75" yani hevave hevesinizle uydurduunuz ve bana nisbet ettiiniz hususlarda delil gsteriniz ve "Onlar, o zaman hakkn Allaha ait olduunu bilip anlar ve uydurduklar putlar da onlardan ayrlp nihan olurlar. 28/75" demektedir. Ey Emirel Mminin! Allahn hkmn ve kazasn bilmeyenIerin bo lafn brak da kitabn sana sylediine kulak ver: Allah bir kavme ihsan ettii nimeti onlar kendileri deitirmedike zerlerinden eksik etmiyeceini sylemektedir. O halde nimetin ba Allahu Tealadan ve bu nimetin deitirilmesi -onlara emrettii eylere muhalefetlerinden dolaykullardandr. Allahn, "Allahn nimetini kfre evirip deitirenleri ve kavimlerini cehennem olan helak yurduna sokanlar grmyor musun? 14/27-28" ayetinde buyurduu gibi, nimet Allahtandr, onu tebdil etmek de kullardandr. nk onlar Allahn emrettiklerini terkedip nehyettiklerini ilediler. Allah, " ... Ktln gizlisine de aikarna da yaklamayn. .. 6/ i 5" diyor. Allahn nehyettii kendinden de,i:i:ildir;zira O, ho grmediine raz olmaz ve raz olduuna da honutsuzluk gstermez. Nitekim Allah yle buyurmaktadr: "Kfrederseniz, phe yok ki Hak Teala sizden mstanidir. (Her ihtiyacn fevkindedir), kullarnn kfretmesine raz olmaz, krederseniz (sizin kredici olmanzdan) honut olur. 39/7" Kfr Allahn kaza ve kaderinden olsayd, Allah da yaptndan (kfrden) honut olurdu. AllahuTeala kaza ettii bir eyden sonradan honutsuzluk duymaz. Eziyet ve zulm, Allahn kazasndan deildir. Onun kazas, maruf'u, adl'i, ihsan' ve akrabalara yardm emir, fuhu, fenalk ve azgnl nehyetmektir. Allah yle buyuruyor; "Tanrn irade buyurdu ki, Ondan bakasna tapmayn, ana ve babanza iyilik edin. 17/23" Ey Emirel Mminin! ite Allahn Kitab konuuyor, Allahtan daha gzel kim syleyebilir? "Her eyi bir lye gre yapan, sonra ona (hedefini) gsteren ... 87/3" buyurmu, bu ayette her eyi bir lye gre yapp sonra onu saptr dememitir. Allah kullarna yol gstermitir. Onlarn dinlerinde ve ilerinde phe iinde brakmamtr. Hatta Allah hidayetin verilmesini kendinden, yanlmann peygamberinden olduuna hkmediyor. Ve diyor ki: "De ki (Peygambere hitaben), ben yanlrsam yanlmamn vebali bana aittir. Doru yola gidersem bu da Tanrmn bana olan vahyi sayesindedir. 34/50" Peygamber yanld vakit yamlmann vebalinin kendinden .olmasn sen (Emirel. Mminin) kabul edip; yanlln bizden olabileceini kabul etmez misin? Allahu Teala "yolu gstermek bize der. .. 92/1 2" buyuruyor, yanItmak bize der, demiyor. Allahn Kitabna hakkn ver, sakn Onu tahrif ve olmyacak ekilde ve olmyacak ekilde tevil etme, Allah bir eyi kullarna aka nehyettikten sonra, cahil gafillerin dedikleri gibi, onlarn gizlice yapmalarna muktedir klmaz. Byle olmu olsayd, "Dilediinizi ileyin. 41/40" yerine, "zerinize takdir ettiklerini ileyin" der, "Dileyen insansn, dileyen (inkar etsin) kafir olsun. 18/29" demeyip, bunun yerine "stediim kimse iman etsin, istediim kimse de kafir olsun" derdi. Allah buyuruyor ki. .. "Allahn emri olup bitmi kat bir fermandr. 33/38" Onun emri kaderi, kaderi de meridir. O, fuhu ve fena olan eyleri emretmez, etmretmi olduunu iddia eden bir takm insanlar Allah u sz ]e ayplyor: "Onlar bir hayaszlk yaptklar zaman, "babalarmz bu hal .zre bulduk, Allah da bize bunu emretti" derler. De ki: Hak Teala hayazszl asla emretmez, siz bilmediinizi mi Allaha isnat ediyorsunuz? 7/27". Allahn kitab karanlkta nur ve lm vaktinde de hayattr. Allah kullarna kitap

HASAN BASR'NN HAL FE ABDLMEL'KE

MEKTUBU

77

ve Peygamberlerinden baka bir hccet vermemitir, " ... Ta ki helak olacak olan kimse bile bile helak olsun, diri kalacak olan da bilerek diri kalsn. 8j42" buyuruyor. Ey Emirel Mminn! AllahuTealann "inizden ileri gemek veya geri kalmak isteyenler. ,. 74/37" sz zerinde dn. Muhakkak ki Allah iyilik, yapp ileri geenlere cenneti hak etmeleri, fenalk yapp geri kalanlara da cehennemi hak etmeleri iin kudret vermitir. Eer hakikat batl itikat sahiplerinin iddia ettikleri gibi olsayd, ne ileri gidebilmeleri ne de geri kalmalar mmkn olurdu. Ne ileri giden yapt iten dolay vlr ve ne de geri kalan azarlanrdI. Bylece iddialarna gre, bu (kudret) onlardan da deildir, onlara verilmi de deildir. Onlarn ilemi olduklar bir eyolduuna gre de Allah bu konuda sz sylemi ve cezalarnn, yaptklarnn karl olarak onlara yazldn yle .ifade etmitir: "Bunlar ilediklerinin karldr. 56/24" Ey Emirel Mminn! insanlar AllahnKitabna itiraz ederek onu tahrif ettiler. Allahn szlerinin bazs, dier bazlarna yalanlamaz, O ancak bazs bazsna benzeyen beli ekilde sylenmi bir Kitaptr. Onun ayetleri birbirine zt deildir. Zira O (kitap) "Her ii eviren, her mahluk tarafndan vlen Allahn vahyidir. 41/42 Sonra, ey Emiral Mminn! Allahn, "Ruha ve ruhun kemaline (dikkat et), ona hak yoldan uzak kalmamay, ktlkten saknmay ilham ile retti. 91/7-8" szn dn. Allah, Adem olunun tabiatna ilhamla iyilii ktlkten ayrma (kudretini) vermitir. Sonra Allahu Teala diyor ki: "Kim z cann tertemiz tutarsa felah bulur, kim z cann kirletirse hsrana arar. 91/9-10" Eer onun z cann kirleten Allah olsayd hsrana uramamas gerekirdi. Ey Emirel Mminn! Allahn, "Onlar yine, Tanrmz, diyecekler, kim bizim bu hale uramamza sebeb oldu ise, onun ate iindeki azabn kat kat arttr. 38/61" ayetini dn. Onlarn o hale uramasna sebep olan Allah olsayd. .. [*] Fakat Allah onlarn bu hale uramasna ve saptmalarna kimin sebep olduunu sylyor ve diyor ki: "Onlar, Tanrmz, diyecekler, biz byklerimize, ileri gelenlerimize uyduk, onlar da bizi (sapttlar) yolumuzu arttlar33/67". O "bykler" ve "ileri gelenler" onlarn kfre sapmalarna ve yollarn armalarna sebep olmulardr. Ey Emirel Mminn! Allahn "kafir olanlar: Tanrmz! Cinden, insandan, bizi batan karp sapkla gtrenleri bize gster ayaklarmzn altna alalm ki aalard.a bulunanlardan olsunla~, diyecekler 41/29" szn dn. Yine Allah "biz insana yolu gsterdik, o da kredici olur veya nankrlk eder. .. 76/3" ayetinde yle sylyor: Biz kulo. doru yolu gsterdik, ya kreder, onu mkafatlandrrz, yahut da kfreder, kfrne karlk olarak cezalandrrz. " ... Kim krederse kendi z can iin kretmi olur, kim kfrederse bilsin ki Hak Teala mstanidir (kre muhta olmad halde) hamd senaya layk olan O'dur 31/12'. Yine Allahu azze ve celle, " ... Zaten Firavun kavmini saptrm ve doru yola gtrmemiti 20/79" diyor. Ey Emirel Mminn! Allalun dedii gibi sen dede ki, "kavmini saptan Firavundur" . Allahn szne muhalefet etm~, Allahn nefsi iin' raz olduundan bakasnil Allaha isnat etme. O yle sylemitir: "Yolu gstermek bize der, sonraki hayat da, nceki hayat da bizimdir. 92/12-13" O halde yolu gstermek Allahtan, saptma kullardandr. Ey Emirel Mminn! Allahn u szn dn: "Bizi ancak gnahkarlar saptrmlardr 26/99" ve "Samiri onlar batan kard 20/85" ve "eytan insana ap aikar bir dmandr 17/53", "Semud'a gelince, onlara dosdoru yolu gstermetik, fakat krl hidayete tercih ettiler, onlar ileyip kazandklar yznden kr edici

[*] Buras metinde eksiktir, cmle tamamlanmyar.

LTF DOGAN-YAAR KUTLUAY

azabn yldrm tuttu 41/17". Yol gsterme ii Allahtan balam ve onlarn krl hak kazanmalar. heva ve heveslerine uymalariyle olmutur. Ey Emirel Mminn! mektubum ve szm sana uzun gelmesin, nk mektubumda, zulm Allaha nisbet edip, kendilerini bundan uzak tutanlara kar ak deliller vardr. Rabbna as olduu zaman "Tanrmz! kendi nefsimize zulmettik, sen bizi yarglagamay esirgersen, muhakkak ki ziyan edenlerden oluruz. 7/23" dediinden dolay kendisine uyulmas en doru olan babmz Ademi misal gsteriyorum. Adem Rabbna "bu bama gelen senin kaza ve kaderindir" dememiti. Yine Musa da bir adam ldrnce: "Bu i eytan iidir, dedi, eytan apaikar ve batan karc bir dmandr. Musa, "Ulu Tanrm, dedi. Ben z nefsimi ziyana urattm beni affet (Hak Teala da) onu affetti 28/15-16" buyurmutur. Musa, bu i eytandandr, cahil ise, bu Rahman'n iidir, der. Allahn bize kitabnda kssasn anlattklan kimselerin hepsi bunu kabul etmilerdir. Allah yle buyurmutur: "(Kabil dinlemiyerek) nefsine uydu ve nefsi ona kardeini ldrmeyi kolaylatrd, o. da kar deinildrd ve hsrana urayanlardan oldu 5/33" nsanlar arasnda "Sen zalimsin, ktlklerin sebebi sensin" szn kabul edecek kimse yoktur. Holanmadklarn Allaha, holandklarn kendi nefislerine nisbet ederler. "Kalplerinde erilik bulunup (bakalarn) saptrmak maksadiyla mteabih ayetlere tabi olan ... 3/7" kavim, bu ite ancak helak olmutur. Bunlar mnakaa ederler ve Allahu Teala :"Allah istediini saptrr, istediini de doru yola gtrr. 13/27" demitir, derler. Fakat ayetin ncesine ve sonuna bakmazlar. Ayetlerin ncesinin ve sonunun delalet ettii manay dnseler, dalalete dmezler. Allah yle buyurmutur: "Hak Teala iman edenleri bu dnya hayatnda da, ahirette de salam szlerle temkinletirir. Zalimleri sapklkta brakr ve Allah dilediini yapar 14/27". Yani, iman edenleri imanlaryla ve iyilikleriyle yollarnda temkinli klar, zalimleri de Allah inkar ve Ona dmanlklar ile saptrr, ite Allahn iradesi budur. Allah yle buyurmutur: "Vaktaki onlar dndler, Allah da onlarn kalplerini dndrd 61/45". O halde onlar dnnce, Allah onlarn kalplerini dndrmtr. Yine Allah yle buyuruyor: " ... Bir oklarn dalalette brakr, bir oklarna da hidayet nasib eder. Dalalette kalanlar ancak fasklardr. Bu fasklar, Allah ile mebbed bir surette akdolunan misak bozarlar. Allahn bitimesini emrettii eyi paralarlar, yer yznde fesat karrlar. te asl z canlarna zarar verenler bunlardr. 2/26-27". Yine Allahn "azap. hkmn giyecek olan kimseyi ateten kurtarmak senin elinde midir? 39/1 9" szlerinde mnazaaederler. Allah u sz ile de kimin azaba layk olduunu mahlukatna beyan ediyor: "Bylece kafir olanlarn cehennemlik olduklar hakkndaki sz ve hkm yerini buldu. ro/33". O halde onlarn cehennemlik olduklar hakkndaki sz ancak fsk ilemelerinden sonradr. Allahn u sz de zerinde mnakaa edilenlerdendir: "Hibir kimse Allahn izni olmakszn iman getiremez. i o/ i 00" Buradaki izin kelimesi, serbest brakma manasnadr. O halde Allah herkesi iman karsnda serbest brakm ve iman edebilmeye muktedir klmtr. Allah diyor ki: "Gnderdiimiz. her peygamberi ona Allahn izniyle itaat olunsun diye gndeririz 4/63". O halde Allahtan itaat edilmesi iin bir peygamber gnderip sonra onunla, halk ve taat arasna girmek istemez. Bu Allahn sfat ,adalet ve hikmetinden ne kadar uzaktr. " ... inizden ileri gemek veya geri kalmak isteyenler... 74/37" ayeti ile "inizden isteyen doru yola gider, btn alemlerin Tanrs olan Allah bir eyi dilemeden siz onu dileyemezsiniz. 81/38" ayeti zerinde mnazaa vardr. Allah doru syle,mitir. O hayr diledii zaman bizim iin diler. Mesela, biz dilemeden bizim iin dilemi olduu hayrlardan birisi bizi iyilie yneltip onu bize gstermesidir.

HASAN BASR'NN HAL FE ABDLMELK'E MEKTUBU

79

yle buyuruyor: "Allah size kolaylk ister, zorluk deiL. 4/26", "Allah size hereyi belli etmeyi, sizi sizden evvelkilerin yollarna iletmeyi, tevbenizi kabul etmeyi ister. Allah her eyi bilir ve iyi dnr. Hakteala sizin tevbelerinizi kabul etmeyi ister. 4/26". Allah bizim tevbe etmemizi isteyip, sonra ondan bjzi menetmez ve menetmemitir. Gayr meru ocuklar ve bu gibilerini yaratm olduundan dolay, Ona itiraz ederler. Allah zani'ye ocuktan dolay deil, emrine kar gelmi olmasndan dolay azap eder. Bu kar gelme ocuktan ayr bir eyolan zina iidir. Meru olmyan yere nutfeyi koyan zani, kendisinin olmyan yere tohum eken ifti gibidir. stediini yetitirir istemediini yetitirmez. Allahn u sz zerinde de ekiiyorlar : "Yeryznde veya kendi z cannzda uradnz hibir musibet yoktur ki yaratlmadan evvel Kitapta bulunmasn. 57/22". Bunu kendi grleriyle kfr ve iman, taat ve masyetle tevil ediyorlar. Halbuki bu byle deildir. Bu musibetler ancak mallarda, nefislerde ve yaplan ilerin neticelerindedir. Allah. bize bylece bildirmitir. Bu dnyann metaile mark kimselerin yaptklar gibi sevinmememiz ve ele geiremediimiz eylere mteessir olmamamz iin bizi zenginlik ve fakirlie, zorluk ve kolayla mptela klmtr. Sonra bize sabredenleri beyanla diyor ki: " ... Fakat sen sabredenleri mjdele, onlar ki bir musibete uradklar zaman 'biz Allahnz ve Allaha dncyz' derler. Bunlar onlardr ki tanrlar tarafndan yarlganrlar, balanrlar. Doru yel zerinde olanlar da onlardr. 2/156-157". Eer bu iman ve kfrde olmu olsayd, Allah, "Ta ki elinizden kana tasalanmaynz ve Allahn size verdii ile sevinip marmaynz ... 57/23" buyurmaz, bilakis "ta ki imannz kaybettiinize tasalanmaynz ve (Allahn) size ondan verdii ile sevinip marmayasnz" derdi. O halde insan dininden kan eye mteessir olmaz da neye olur? Allahu Teala buyuruyor ki: "De ki: Allahn inayeti ile, rahmeti ile ve yalnz bunlarla sevinsinler, bu onlarn btn toplayp ydklarndan daha hayrldr. 10/58". Uyank olan kimseler iin hakikat aktr, lakin biroklar bunu farketmezler. Ey Emirel Mminin! Allah bir kulu kr edip sonra "gr, yoksa sana azabederim" veya sar edip sonra "iit, yoksa sana azap ederim" yahut dilsiz edip "konu, yoksa sana azap ederim" demiyecek kadar insafl ve adildir. Ey Emirel Mminin! bu akl sahipleri iin gizlenmiyecek bir hakikattr. Allahn, "onlarn (insanlarn) bir ksm bedbaht, bir ksm da bahtiyar olacaktr. II /106" sznde mnazaa ve bu ayeti yle tevil ettiler: Allah Teala kullarn annelerinin karnnda bedbaht ve bahtiyar olarak yaratmtr. Bedbaht yarattnn bahtiyarla ve bahtiyar yarattnn da bedbahtla evrilmesine imkan yoktur. Eer hakikat tevil ettikleri gibi olmu olsayd, Allahn, kitap ve peygamberlerinin bir manas kalmad gibi, peygamberlerin onlar takvaya davetleri ve salaha teviklerinin de fayda ve manas kalmazd. Gerekte bu ayetin tevili onlarn iddia ettikleri gibi deildir. Allah yle buyurmutur: "O gn (ahiret gn) btn insanlarin bir araya toplanacaklar bir gndr. O gn ana baba gndr. i i /103" sonra yle devam ediyor: "Allahn emri yerine geldii gn hi kimse, O'nun izni olmakszn bir sz syleyemez. gn, onlarn (inasanlarn) bir ksm be db ahi:, bir ksm bahtiyar olacaktr. II /105". O gnn bahtiyar, bugn Allahn emrine uyup o ekilde amel eden ve o gnn bedbaht, Allahn dinini istihfaf ederek emirlerini hie sayan kimsedir. Ey Emirel Mminin! bil ki, Allahn emir kitap ve adaletine muhalefet edenkr. dinlerinde ok ifrata gitmi olanlar ve cehaletlerinden dolay her eyi kadere yklemi olanlardr. Dnya iinde ise, bununla yetinmeyip bu gibi ilerde azimli ve tedbirli

80

LTFDOGAN-YAAR

KUTLUAY

davranrlar. Bu, hakikatin ar, batln hafif olmasndan ileri gelmektedir *. Onlardan birine, dine ait bir emir verecek olsan: "Kalemler kurumu (i iten gemitir) ve alnlara "bahtiyar" veya "bedbalt" yazlmtr, cevabn verir. Birisine "dnya yolunda nefsini yorma, scak veya soukta kendini ie koma ve cann yolculukta tehlikelere atma, naslolsa rzkn hazrlanmtr" desen kabul etmez. Yine "koyunlarnn bana oban brakma, kurtlarn yiyecei ve hrszlarn alacaklar, lecek ve kaybolacak. olanlar takdir edilmitir, sen onlar korumaya muktedir olamazsn; Allahn muhafaza edilmesini takdir etti"ihibir ey zayi olmaz" desen kabu,l etmez. Yine, "atn ve deveni kaacak diye iple balama, ne takdir edilmise o olur, balasanda bir balamasan da" desen kabul etmez. Yine, "sakn dkkann ve evinin kapsn -malnn ve eyann kaybolmasndan korkarak- kapama, zira senin kapy kapaman, Allahn takdirini deitirmez" desen, bunu da kabul etmez. Dnyaya ait herhangi bir, iinde, btn ihtiyat tedbirlerini alarak salamlatrmakszn hareket etmez. Eer byle yapmamasn sylersen bilgisizliini ileri srer, sonra da syleneni kabul etmez. Btn bunlara ramen din meselelerini kadere terkeder. Bunlar hakkn ar, batln hafif olmasndan ileri gelir. Allahn u sznde mnazaa ederler: "Allah dileseydi, hepsini hidayet zere toplard, yleyse sakn cahillerden olma 6/35". Bu mriklerin mslman olmamalarndan dolay mteessir olduu iin Allahu Tealann peygamberine ettii sitemdir. Bir ayetinde de buyuruyor ki: "Sen onlarn bu sze (Kuran'a) inanmayp; yanndan kp gitmeleri yznden zle zle kendini ldrecek misin? 18/6". Allahu TeaIa bu ayetinde Peygamberine kudretinden. haber veriyor ve Allah onlar itaate icbar etseydi, muhakkak ki buna gc yeterdi. Bu O'nu aciz klmazd. Fakat O, herkesi kendi ameline gre mkafatlandrnak iin onlarn bu ekilde hareket etmelerini irade etti. Buyuruyor ki: "Tanrn dileseydi yeryzndeki (insanlarn) hepsi de toptan iman ederlerdi. yleyse sen, ne iin insanlar mrnin olsunlar diye zorlamak istiyorsun? 10/99". Allahn u sz de mnazaa ettiklerindendir: "Biz cehennem iin ns ve Cin'den (yle kimseler) yarattk ki kalpleri vardr, ,bu kalplerle idrak etmezler, gzleri vardr, onlarla grmezler, kulaklar vardr, onlarla duymazlar. Bunlar drt ayakl hayvan gibidirler. Belki daha da sersemdirler. Gafil olanlar bunlardr. 7 i 178". Bu ayeti yle tevil ettiler: Allah yaratma iine balad vakit baz kimseleri cehennemlik kld. Bunlar Allahn istedii taati yerine, getirmee muktedir deillerdirler. Dier baz kimseleri de cennetlik yaratmtr. Bunlar da Allah'n istemedii masiyeti ilemekten acizdirler. Nitekim (Allah) ksayuzamaya kudreti ve siyah da beyazlanmaya kab iliyeti olmakszn yaratmtr. Cehennemlik olanlar mmin olmalar iin azaba duar etmitir. Bylece Allah en irkin sfatlarla tavsif ettiler. Halbuki Allah u sz ile onlarn kt ileri ve phelerinden dolay cehenneme gideceklerini bildiriyor: "Kalplerivardr, bu kalplerle idrak etmezler; gzleri vardr, onlarla grmezler 7 i 178".Nitekim Allah u ayetinde yle demiti: "Firavun hanedan, sonradan kendine dman kesilecek ve onlarn zlmelerine sebep olacak olan Musa'y aldlar. 28/8". Halbuki onlar Musa'y kendilerini neelendirmesi iin almlard. Yine Allah: "Onlara mhlet vermemiz gnahlarn arttrmalar iindir. 3/177". ayetileAllah onlarn ibadeti terketmelerile gnahlarnn oaldn bildiriyor. Allah araplarn aina ol.. dulelar dille konuuyor. Mesela, bir Arap airi yle sylemitir:
Zamann harap etmesi ifin bina yaplmas Anneler de yavrularn lm ifin beslerler. gibi,

* Metinde bu cmle Jlot:JI ... ~rr.l" olmas gerektir.

.;L.IJ..:l eklinde yazlmtr. Dorusunun J.~\ ili ~.;IJ.ijj

HASAN BASRI'NN HALFE ABDLMEUk'E

MEKTUBU

Burada air, ocuklarn sonunun lm, binalarn sonunun da harabiyet olduunu bildiriyor. Halbuki yavrular, lm iin deil, beka iin beslenirler; meskenler de harap olmalar iin deil, mamur kalmalar iin yaplrlar. Ey Emirel Mminn! Kuran da arapa bir kitaptr ve Allah onu Araplara kendilerin:n bildikleri dille indirerek, onlara alk olduklar bir dille hitap etmitir. Allahn ilmi konusunda da mnakaa ederek, "Bir kavmin kfrn Allah bilir, bunlar iman edemezler. Zira. mani olan Allahn ilmidir" derler. O halde onlarn iddialar yle oluyor: Allah kullarna kaldramyacaklar ve terkedemiyecekleri eyleri yklyor. Allah u ayetle onlar yalanlar: "Allah bir kimseye gcnn yetmiyeceini yklemez. 2/286". Ancak onlarn kfr ihtiyar etmelerinin kendi heva ve hevesleri ile olduunu bilir. Onlar bu bilgiyi Allahn, dna kamyacaklar renk, suret, uzunluk ve ksalk gibi alacaklar ekili bilmesine benzetirler. Hakikat dedikleri gibi deildir. Zira uzunluk, ksalk, suret ve renkler Allahn fiilleridir. Bunlarda onlarn semek ve deiitirmek kudretIeri yoktur. Allah onlarn kfr kendi hevalarna uymakla ihtiyar ettiklerini bilir. man ve adalet hususunda onlar tecrbe etmek gayesile, kendilerine verdii kudretle bunu y~pmaa muktedirdirle_r. Yine Allah, onlarn istemediklerini brakacaklarn bilir. Nitekim Hzr'n kusurlandrdg gemi de byledir. Eer bugemi salam olarak kraln yanna urasayd, onu gasbedeceini ve Hzr onu kusurlandrnca almyacan; yine Hzr'n ldrd ocuun, yaad takdirde, ebeveynine kfr ve azgnlkla yildracan; 'ldrrse, ebeveyninin kfr 've azgnlndan kurtulacan; yine Hzr'n tamir ettii duvar; duvar. tamir edilmemi olsa, altndaki hazinenin kayholacan, yapld takdirde ise duvarn altndaki hazinenin kalp iki ocuun yetierek Allahn fazl keremiyle hazinelerini karacaklarn bilir. Sonra Musa'ya (Hzr) yle der: "Ben bunlar kendi reyimle yapmadm 18/83" zira bunu, bana Allah retti. Nitekim Allah da yle buyurmutur: "Ona kendimizden ilim rettik". ResuluHal (S. A). yol uzun ve meakkatli olduu iin terkeden mnafklarn durumunu bilir. "Kazan kolay yol yakn olsayd, arkasndan gideceklerini bilir. Fakat mesafe onlara uzak geldi. Onlar Allah namn~ 'yemin edecekler: 'gcmz yetseydi, elbette sizinle beraber kardk' diyecekler. Bunlar kendi z canlarn helak ediyorlar. Allah onlarn yalanc olduklarn bilir 9/43" Zira onlar isteselerdi sefere itirak edebilirlerdi. . Allahn 'u ayetleri zerinde de ihtilM ederler: "(Ey insan) sana gelenher iyilik Allahtandr. Sana gelen her fenalk ise kendindendir 4/79". "Deki : Hepsi de Allahtandr. Fakat bu adamlara ne oluyor kendilerine anlatlan anlamaa yanamyorlar? 4/78". Bunu kendilerine gre taat ve masiyetle tefsir.ediyorlar ve kfr, fsk, isyan, zulm) cevr, bhtan ve btn ktlklerin Allahtan geldiini iddia ediyorlar. Hakikat byle deildir. Fakat mnafklar, Allah kendilerine geim ve salk hususunda bir lutufta bulunursa 'bu Allahtandr' ve geim darl, hastalk, oraklk, ktlk ve ksrlkgibi holanmadklar bir eye Allah onlar duar ederse 'bu Hz. Muhammed (A. S.)dendr' derler. Allah "De ki: Hepsi Allahtandr" diyor. Yani hepsini Allah yapyor. Nuh kssasndaki Allahn u sz zerinde mnakaa ederler: "Hak Teala sizin hel:1kinizi istese, benim size t vermem, hayrhahlkta bulunmam size hibir fayda vermez. Tanrnz Odur. Dnnz Onadr 11/34". Bunu bilgisizliklerinden yle tevil ediyorlar: Nuh (A. S.) kavmi arasnda 95 sene kald, Allah yoluna davet edip nasihatta bulundu. Halbuki O, kavminin kendine icabeti ve nasihatlerini kabul
1

Tebk seferinden kaan munafklar kastediyor.


82 LTF DOGAN-YAAR KUTLUAY

.etmesnn kendilerine bir faydas dokunacak m dokunmyacak m bilmedii gibi, Allah onlara bu nasihatleri kabul ettirecek mi, ettirmiyecek mi, onu da bilmiyordu. Hakikat onlarn tevil ettikleri gibi deildir. Nuh, kavmi usanncaya kadar onlarla ninakaa etti. Sonunda Ona yle dediler: "Ey Nuh! Bizimle ok uratn, ekiin (artk yeter, davanda) gerek isen, haydi bizi ne ile tehdit ediyorsan onu getir, Nuh onlara dedi ki: 'Onu size diledii takdirde ancak Allah getirir ve siz ondan kap kurtulamazsnz II /32". Yani getirdii vakit azabndan kurtulamaz ve ondan korunamazsnz. Size azabn hululnde "size nasihat etmek 'istesem" o vakit "nasihat lerim fayda vermez 11/34". Nuh (A. S.) azab inip de onlar tarafndan grldkten sonniki imann 'onlara bir fayda vermiyeceini biliyordu. Allah u szle hel ak ettii milletleri beyan ediyor: "Onlarn, ceza ve azabmz grnce, bylece iman etmeleri onlara bir fayda vermedi. Allahn kullar arasnda tedenberi kanunu, hkm budur. Kafirler ite o zaman ziyana urayacaklardr 40/85". Bu Allahn snnetidir. Azab mahede edildii vakit artk tevbeyi kabul etmez. Allahn u szne gelince: "Hak Teala, sizin sapmanz istese benim size t vermem, hayrhahlkta bulunmam bir fayda vermez. Tanrnz Odur, dnnz Onadr 11/34". Esasnda sapmak manasna 'olan gaydan munid Allahn u sznde olduu gibi azabdr: "Onlardan sonra (yle) nesiller geldi ki namaz braktlar, ehvetlerine uydular. Bunlar azgnlklarnn karlnda elim azaba (gay) tutulacaklardr 19/59". Araplar, filanc~ bugn gay'e . .(azaba) atld" derler, bu "filancay emir iddetle dvd, yahut, byk bir cezaya .arptrd" demektir. . Allahn u sz de zerinde mnakaa ettiklerindendir: "Hak Teala her kimi doru yola iletmek isterse, onun gnln slamiyeti (kabul iin) aar. Her kimi sapklkta brakmak dilerse, onun gnln darlatrr, sktrr ve bu adam zorla ge kyormu gibi olur. Hak Teala bylece, iman etmeyenleri belaya ve horlua uratr 6/125" ;Bu ayeti bilgisizlikleri yznden yle tevil ettiler: Allahu Teala salih amel ilemeden, baz kullarnn gnllerini slamiyete am, . baz kullarnn da kfr, fsk ve sapkl olmadklar halde gnllerini darlatrm, ve sktrmtr. Halbuki bu kimseletin Allahn kendilerini mkellef kld taat yapmalar imkan olabilirdi., Banlar ebediyen cehennemde kalacaklardr. Ey Emirel Mminn! hakikat cahillerin iddia, ettikleri gibi deildir. Rabbmz kullarna bunlar yapmyacak. nk O rahim, adil ve kerimdir. O buyuruyor ki: "Allah birkimseye gcnn yetmiyeceini yklemez. Her kesin kazand iyilik kendine, iledii fenalk yine kendinedir 2/286". nsanlar ve cinler Allaha ibadet etmeleri iin yaratlmlardr.Allah onlara teklif ettii ibadetlerin birka katn yapabilecek kudrette iitmek, grmek ve sezrnek kabiliyeti vermitir., Eer emredilenleri yapp, nehyedilenleri yapmamaya kudreti varsa; Allah, emredilenleri yapan kimsenin, taatlerinin karl olarak bu dnyada gnln slamiyete aar, iyiileri kolay klar, kfr, fsk ve isyan zor1<itrr.Byk olsun kk olsun, taat bakrnndanbu mertebeye ulaan herhangi bir kimsenin hakknda Allahn hkm byledir. Tevbe ve itaate kudreti yettii halde dnyada Allahn emrettii taattenayrlp kfrne devam eden kimsenin gnln -sanki o ge ykseliyo:mu gibi- darlatrr, sktrr. Btn bunlar, onun bu dnyada olan kfr ve dalaletinin cezasdr. Tevbe emredilmi ve yaplmasna arlm bir itir; fsk ve kfr bakmndan bu mertebeye ulaan bir kimse hakknda Allahn hkm yine budur. Ey Emirel Mrrtinn! Allah hikmetinde gnllerini amakla kullarn yapmalar gereken ilere tevik ve yine hikmetinde onlarn gnllerini darlatrmakla yapmamalar gereken ilerden uzaklatrmasn kullar iin rahmet olarak kitabnda zikref. mitir. Allah bunu iyi hareket ettikleri vakit rahmeti ye fazlndan yese kaplnalar,

HASAN BASR'NN

HALFE

ABDLMELK'E

MEKTUBU

mafiret, af ve keremindenmitsizlie dmeleri iin zikretmemitir. Allahu Teala kitabnda bunu beyan ederek buyuruyor ki: "Allah onunla (iman edip) rzasn kazananlar selirnet yollarna iletir, iradesile karanlktan aydnla karr ve dosdor~ yola gtrr 51 i 8" . .Ey Emirel Mminn! bunu iyi dn ve anla. Allahu Teala "O kullarmmjdele ki, sz dinler ve onun en gzeline uyarlar. Allahn hidayet ettikleri bunlardr. Tam aklli insanlar da bunlardr '39118". Allahu Tealann u ayetinde buyurdukarna kulak ver: "Ehli kitap olanlar inanp (fenalktan) saknsalard, phe yok ki, ktlklerini rter onlar nimet cennetlerine korduk. Onlar Tevrat, ncili ve onlara gnderileni yerine getirmi olsalard, tepeden yaan ve yerden kan btn nimetler iinde kalr, onlar yerlerdi ... 5/68-69" ve yine "ehir halk iman edip saknm olsalard gkt.en yerden bereketler yadrtdk, fakat onlar (hakk) "inkar ettiler, biz de onlara yapp kazandklarnn cezasn verdik. 7/95". Ey Emirel Mminn! bilmi ol ki, Allah kullara yaplacak; ileri kesin olarak mukadder klmamtr, fakat yle yaparsanz size byle yaparm, byle yaparsanz size yle y~parm, diyor ve onlar ancak yaptklar amellere gre cezalandryor. Allah kendine ibadet, dua edilmesini ve kendinden yardm' dilenilmesini emrediyor. Eer kullar Allahn. indinde olan ecri isterlerse; .Allah onlara yardm eder ve iyilii elde etmek, ktlkleri brakmak hususunda onlara muvaffak olmakta kolaylk gsterir. Allaha itaat edip yanndakini (ecir) isteyen kimse hakknda Allahn hkm budur ki bence de sz budur. Ey Emirel' M~minri! dikkatli ol, sakn "Allah nehyettii eyi kullarna takdir etmitir, kullar ile emrettii eyin arasna girmitir; kullar arasnda kaza ettiinin hiarna davet eden peygamberler gndermitir. Sonra, (doru) yola gitmelerine msaade etmedii halde, emirlerine icabet etmeyen kullarna ebediyen azab edecektir" deme,. zira Allah zalimlerin iftiralarndan beri ve ycedir. Bu cahiller kime itiraz ettiklerinin farkndalar m? Onlar: "man ediniz, hakknzda hayrl olur 4/169" diyen Allahu Tealaya itiraz ediyorlar. Cahiller -Onlar iman edemezler, .Allahu Teala -"Allaha davet edene (peygambere) icabet edin 46/31". Cahiller -Allah, onlarla icabet arasna girmitir. Allahu Teala -"Tanrnz' tarafndan yarlganmaga ... koa koa yarn 57/21". Cahiller -Onlar nasl yarabilirler? Allah onlara kat olarak hareketleri hususunda cebretmitir. . . Allahu Teala -"Onlara ne oluyor da iman etmiyorlar 84/20". Cahiller -Zira Allah onlar iman etmekten alkoymu ve kfre daldrmtr. Allahu Teala -"Ey Ehli kitap! Hakk grdnz halde ne diye Allahn ayet lerini inkar ile kafir oluyorsunuz? 3/70". , Cahiller-nk Allah onlarn .kafir olmalarn takdir edip, bu ekilde brakmtr. Bu Allaha kar itiraz ve kt niyettir. "Bundan vazgemek hakknzda daha hayrl olur 41 I70". Cahiller -Allahn, "size kaza ettiimden gazgein. Bu sizin iin daha hayrbdr, demek istediini zannediyorlar. Allahu Teala 1:>uyuruyor "Allaha kar yalan ki uydurmayn 20/61", ve "kszn' malna sinni rde varncaya kadar 152 en gzel bir tarzdan baka bir surette. yaklamayn 6/ ve 7/34", "Zinaya yaklamayn 17/32", "Allahn ldrlmesini haran kld hibir c'an l. drmeyin, meer ki hak ile ola I7/33", "Ayetlerimi hasisbir menfaat mukabilinde vermeyin 2/41". Cahiller Kuran Kerimdekibunlara benzer btn ayetlerden, Allah

-------------LTF DOGAN-YAAR KUTLUAY

kaza ve kaderind-en kullarn nehyetti manasn karyorlar. _Yine "Allah peygamberine helal kld bir eyi haram kldktan sonra kazasile amel etmesinden dolay onu azarlamtr" diyorlar, Allah yle buyurmutur: "Ey Peygamber! Allahn sana helal ettii eyleri nefsine niin haram ediyorsun? 6 i / ". Cahiller diyorlar ki, "Allah Peygamberine bir kaza ediyor, sonra ona iz:n veriyor, sonra da yapt .iten dolay onu azarlyor". Allah buyuruyor ki: "Allah seni affetsin... niye mlara izin verdin? /43". Her. nebi hata iledii takdirde bunu Rabbna deil, kendi nefsine nisbet eder. Allahn konuturduu Hdhd diyor ki: "Kendisini de, kavmini de AIlah brakp gnee secde eder grdm. eytan onlarn ilediklerini gzlerine boyam, onlar doru yoldan alkoymu 27/24". Bu ekilde Kur'an Kerimde pek ok ayetler vardr. Ey Emirel Mminn! ite cev~plandrlmasn "istediin sualleri. bylece izah ve beyan ettim. Bu mektup zerinde dur, iyi dn, zira "Okalplere ifadr 10/57". Risale tamam oldu .

...-1' .