16

SSTEM KARITI HAREKETLER

SINIF VE STAT GRUBU KAVRAMLARI

17

glanmadn ima ediyordu. Ulus-devletler daha ziyade birlemi bir dnya piyasasndaki yetki blgeleri olarak grlmekteydiler. Emein dnya leinde toplumsallatrlmasn gerekletiren dn ya piyasas -Marx'n, kurucu katmanlaryla, burjuvazi ve proletar yayla tanmlad- kapitalist toplumun snf elikilerinin ve bu yz den de snf mcadelelerinin, en genel balamn belirtiyordu: Sermayenin modern tarihi on altnc yzylda, dnyay kucaklayan bir ticare tin ve dnyay kucaklayan bir piyasann yaratlmasyla balar (1959: 146). Bu piyasa ticarete, denizcilie, karayolu iletiimine muazzam bir gelime salamtr. Buna karlk bu gelime de, sanayinin genilemesi zerinde etki li olmutur; ve sanayinin, ticaretin, denizciliin, demiryollarnn genileme siyle orantl olarak, ayn oranda, burjuvazi de gelimi, sermayesini artrm ve Ortaa'dan devrald tm snflar geri plana itmitir (1967: 81). Bu, salt egemen devletler aras bir ticari ilikiler sorunu deildir. Da ha ziyade gelimekte olan burjuvazi, tm uluslar, yokolma tehdidine kar burjuva retim tarzlarn kabule zorla maktadr; kendisinin uygarlk dedii eyi onlarn iine sokmaya, yani onlar burjuvalamaya zorlamaktadr. Tek kelimeyle, kendi suretinde bir dnya ya ratmaktadr (1967: 84). Bu yolla yaratlan dnya, byk lde katmanlam bir tahakkm yapsyla niteleniyordu ve kolektif eylemin znel zemini yalnzca pi yasa karlar deildi: Tpk kr kentlere baml klm olduu gibi, barbar ve yar-barbar lkeleri uygar lkelere, kyl uluslar burjuva uluslara, Dou'yu da Bat'ya baml klmtr (1967: 84). kinci kayma ise, Marx'a gre bir btn olarak burjuva toplumun ayrma eilimi gsterdii iki byk snfn, burjuvazi ve proletarya nn arasndaki uzlamazln artk, rn ya da retim unsurlar piya salarndaki ilikilerde deil, retim ilikilerinde bulunduuna iaret ediyordu. Ulusun ve onun bileen snflarnn karlarn tanmlamak iin Smith, Uluslarn Zenginliinin en bandaki toplu ine fabrika s senaryosunu brakm ve pazaryerindeki arz ve talebin karlkl etkileimini ve ulusal politik alandaki snf karlarn izlemitir. Marx ise politik ekonomi eletirisinde bizi tam tersi yne gtrd. Atlyeyi deil, "her eyin yzeyde ve tm insanlarn gzleri nnde yer ald" grltl pazaryerini (ve buna politik arenay da eklemek

mmkn) terk eder ve retim aralar sahibi ile emek gc sahibini, "daha eiinde ' Dnda Girilmez' ibaresiyle karlatmz gizli retim hanesine doru" izleriz (1959: 176). Bu gizli retim barna nda Marx, snf mcadelesi ve toplumsal dnmn ok farkl iki senaryosunu iaret eden olduka elikili iki eilim bulmutur. Birincisi, Marx'tan sonra Marksist literatrde genellikle vurgu lanan bir eilimdi: retim aralar sahipleri ile emek gc sahipleri arasndaki ilikinin, pazaryerine getirdikleri metalarn tam tamna retim/yeniden retim bedelleriyle deiime girme eilimi tama lar anlamnda (kukusuz durum her zaman, hatta normalde bile by le deildir), eitler arasndaki bir iliki olarak ortaya ktn varsay sak bile, bu iliki temelde eitsiz bir iliki olacaktr. Bunun nedeni kapitalist retimin, sermaye ile emein greli deeri ve greli pazar lk gc zerindeki uzun vadeli etkileridir. Yani kapitalist retim, emek gcnn deerini (onun gerek yeniden retim maliyetlerini) drmeye ve ayn zamanda da, emek gc sahiplerinin pazarlk g cn kertmeye eilimli bir sre gibi grnmektedir; bylece, emein yeniden retim maliyetlerinin drlmesinin avantajlarn da btnyle sermayeye devirme eilimi tar. Bu eilim sermayenin retim iinde sahiplendii, giderek by yen art emek ktlesinin realizasyon sorunlarn ortaya karr. Bu sorunlar ar retim krizleriyle, kendilerini dnemsel olarak ortaya koyarlar; bunlarn stesinden bir yandan, bir retici gler ktlesinin zorla tahrip edilmesiyle, te yandan da, yeni pa zarlarn ele geirilmesi ve eskilerinin, daha esasl ekilde smrlmesiyle [ge linir]. Yani, daha ykc krizlere zemin hazrlayarak ve krizleri engelleme ara larn azaltarak (1967: 86). Yukardan da grlecektir ki, emek ile sermaye arasnda, iyerinde srekli olarak yeniden retilen ve pekitirilen bu eitsiz iliki, serma yeyi, pazarda kendi kendisini telef etmeye, ya da dnya ekonomisi nin hem genilemesine (birlemeler), hem de derinlemesine, daha byk lde gelimesine gtrr. Yerkre snrl olduuna gre, bu gelime ne kadar eksiksiz olursa sermaye de kendi kendini o kadar fazla telef edecektir. Bu senaryoda emek, kapitalist krizleri hzlandrmak bakmndan

18

SSTEM KARITI HAREKETLER

SINIF VE STAT GRUBU KAVRAMLARI

19

olumsuz bir anlam tamak dnda hi bir rol oynamaz; Marx'n de yiiyle, "ar retim salgn"nn patlamasndan nihai anlamda so rumlu olan, emein iyerinde artan lde boyunduruk altna alnma s ve sonuta pazardaki pazarlk gcnn zayflatlmasdr. Emek, ya da onun toplumsal kiisellemesi olan proletarya ancak, sermayenin kendi kendini tahrip etmesini politik devrime dntrmekte etkin bir rol oynar. alma ve yaam koullarnn giderek gvenilmez ha le gelmesi proleterleri, burjuvaziye kar birlikler kurmaya yneltir. Bazen iiler zafer kazanrlar, ama yalnzca bir zaman iin. Onlarn kav galarnn gerek meyvesi bu dolaysz sonuta deil, iilerin giderek genile yen birliinde yatar... Proleterlerin bir snf ve sonuta, bir politik parti eklinde rgtlenileri iilerin kendileri arasndaki rekabetle srekli olarak bozulmaktadr. Ama hep yeniden daha gl, daha salam, daha kudretli bir ekilde boy verir. Eski toplumun snflar arasndaki btn arpmalar proletaryann geli me yolunu, birok bakmdan amaktadr. Burjuvazi kendini, srekli bir arp maya atlm halde bulur. nce aristokrasiyle, sonra da karlar sanayinin ilerlemesiyle uzlamaz duruma gelmi olan burjuva kesimlerin kendileriyle; ve her zaman iin de yabanc lkelerin burjuvazileriyle. Btn bu kavgalarda proletaryaya bavurmak, onun yardmn istemek ve bylece onu politik are naya ekmek zorunda kaldn grr (1967: 90). Ne var ki yukarda iaret ettiimiz gibi, Marx bu senaryonun yan s ra, alm bakmndan btnyle ayr, bir baka senaryoyu daha ile ri srmtr. Hem Manifesto'da, hem de Kapital'de bize, artan bir y n yoksulluk, bask ve aalanmayla birlikte, ii snfnn gcnn de, kendi yapsal zayflna kar koymay amalayan politik rgt lenmesinin bir sonucu olmaktan ziyade kapitalist retim srecinin kendisinin bir sonucu olarak artt sylenmektedir. Sermaye devlerinin srekli azalan saysyla birlikte... yoksulluk, bask, klelik, aalanma, smr yn da artar; ama bu da ii snfnn, yani ka pitalist retim srecinin bizzat kendi mekanizmas dolaysyla sayca srekli artan, disiplinli, birlemi ve rgtl bir snfn bakaldrsn artrr (1959: 763). Burjuva snfn varoluu ve hkimiyeti iin temel koul sermayenin olu umu ve artmasdr; sermayenin koulu ise cretli emektir. cretli emek mn hasran emekiler arasndaki rekabete dayanr. Burjuvazinin gnlsz bir bi imde tevik ettii sanayinin ilerlemesi emekilerin, rekabetten doan yaltlmlklarnn yerine, ortaklklarndan doan devrimci birlii geirir. Bu yz-

den, Modern Sanayi'nin geliimi burjuvazinin, rnler retip sahiplendii te meli ayaklarnn altndan ekip alr (1967: 93-4). te bu yzden iyerinde emein glenmesi, burada, sermaye nin krizinin nedeni olmaktadr. Bildiimiz gibi, Marx retimin barnanda kefettii bu iki e likili eilimi, kapitalist toplumdaki snf elikilerinin zmlen mesi iin bunlarn tm sonularn tam ve sistemli olarak ortaya koy mak bir yana, badatrmay da asla baaramad. Bunun yerine Marx tarihsel yazlarnn kimilerinde, pek ok izleyicisi ise kendi kuram sal yazlarnda politik ekonomi eletirisini bir yana braktlar ve po litik ekonominin eletirisini gerekletirmekten ziyade onu canlan drarak, Smithi snf zmlemesi paradigmasna geri ekilmi ol dular. Marx rneinde bu geri ekilme en ok Fransa'da snf mcade lesi stne yazlarnda belirgindir; burada snf karlar ulusal bir po litik ekonomik meknn terimleriyle tanmlanmtr ve retim hane sinde olup bitenler bu tabloda hi yer almazlar. Belli ki Marx, kapita list toplumun genel, uzun vadeli eilimlerini zmlemek iin ileri srd bu farkl odan, bu tr eilimlerin grece dk olduu bir gelime aamasnda, snf mcadelesinin somut bir annn somut zmlemesi asndan snrl bir anlam tad dncesindeydi. stelik, kuramsal dzeyde bile, odan kayarak politik ekono minin grltl alanndan uzaklamas, politik iktidarn, yani verili bir toprak paras zerinde meru iddet kullanm tekelinin ana mev kii* olarak ulus-devletin herhangi bir ekilde kmsenmesi anlam na da gelmiyordu. Kkeni ne olursa olsun, ulus-devletlerde somutla an bu iktidar apak bir ekilde, ezamanl olarak iki ynde kullan labilirdi ve genellikle de kullanlmtr: dnya ekonomisinde kapitalistler-ii rekabetin saldrgan/savunmac bir arac olarak ve ulusal yrelerdeki snf mcadelesinin saldrgan/savunmac bir arac ola-

* Locus (oulu loci) kelimesi Latince kkl ve konumu belirli koullarla ta nmlanm "yer" anlamna geliyor; dnya sistemi perspektifi iinde kastl seilmi bir kelime olduunu dndmzden "yer" yerine "mevkii" kullandk (yayma hazrlayan).

20

SSTEM KARITI HAREKETLER

SINIF VE STAT GRUBU KAVRAMLARI

21

rak. Geri, bir yandan dnya ekonomisi alarnn artan younluu ve ilintililii, te yandan snf elikilerinin pazaryerinden iyerine kay drlmas, nihai olarak ulus-devletleri her iki bak asndan da "mo das gemi" duruma getirecekti. Bununla birlikte, Marx bu eilimin anahatlann izerken, yalnzca, kapitalist dnya ekonomisinin, ok uzun vadede asimptotik ekilde yaklaaca bir durumu tanmlyor du. Snf mcadelesi tasarmlanan bu asimptottan uzaklat lde, politik/ulusal bir nitelik alacakt. Marx'a gre lkesi de milliyeti ol mayan bir snf olan proletarya bile, her eyden nce, ulusal bir m cadele vermek zorundayd: Proletarya her eyden nce politik stnlk kazanmak, ulusun nder snf ko numuna ykselmek, kendisini tam da ulus haline getirmek zorunda olduun dan kendisi de bu lde ulusaldr, ancak kelimenin burjuva anlamnda deil (1967: 102). Ne var ki Marx'n ampirik olarak politik ekonomiye geri ekili i kuramsal dzeyde buna tekabl eden bir gerileme getirmedi. Yal nzca, on dokuzuncu yzyl Avrupas'nn tarihsel koullarn, Mani festo ve Kapital'de tasarmlanan asimptotik koullardan ayran me safenin kabul edilmesi anlamna geliyordu bu. Ancak Marx-sonras Marksistlerin politik ekonomiye doru ge rilemesinde ve onu canlandrmasnda, rtk olarak bundan ok daha fazlas bulunuyordu. Yzyl dnmnde gelitirilmeye balanan ve daha sonra, Lenin tarafndan ortodoks bir tarzda sentezi yaplan ma li sermaye, tekelci sermaye, emperyalizm ve devlet kapitalizmi ku ramlarnn en arpc nitelii, bizi politik-ekonomik ilikilerin g rltl alanna geri gtrmesidir. Bunlarn ana kaygs kapitalist re kabetin biimleridir ve nitelenen snf elikileri de pazar karlar ve devlet iktidar asndan tanmlanan elikilerdir. Bu tr pek ok formlasyon zamann politik stratejileri bakmndan gerekelendirilmi olsun ya da olmasn, burada bizi ilgilendiren, Marx'n takipilerinin bu formlasyonlar, onun Smithi politik ekonomi eletirisinden ya plm pragmatik bir geri ekilmeden ok kuramsal bir ilerleme ola rak gstermeleridir. Politik ekonomiye doru bu kuramsal gerileyi yzyl dn mnde kapitalist dnya ekonomisini nitelemeye balam olan ei-

limlerin varlnda ksmen hakl karlabilmiti. Marx'n paradigmatik kaymasnn batan varsayd dnya pazarnn giderek tekle mesi, devlet-korumac/merkantilist politikalarn yeniden ortaya k masyla birlikte kmeye balad. Bu politikalar giderek artan bir e kilde, dnya kapitalist rekabetini iletmeler aras ilikiler diyarndan devletler aras ilikiler diyarna aktardlar. Sonu olarak, sava ve ulusal/emperyal otarki* n plana kt ve pragmatik bakmdan, dn ya ekonomisi senaryosuna ekil verdi. Bu eilimle balantl olarak, ekonomik etkinliin yeni oluan ve ba eken / ekirdek kesimleri nin birouna damgasn vuran yksek sermaye younluu ve mer kezileme, dnya ekonomisinin ayrt ulusal/emperyal paralarn arasndaki rekabetin snrlanmasn getiren ve ounlukla devlet iktidar tarafndan desteklenen uygulamalarn yeniden canlanmasna yol at. Bylelikle, dnya ekonomisinin yaamnda yeniden devlet ler n plana ktlar; egemenlik tekeli ve egemen-araclyla-tekel bir kez daha snflar ve fraksiyonlar arasndaki atma ve konum lanmalarn evresinde dnd merkezi sorun haline geldi. Yirmin ci yzyln ilk yarsn geni lde niteleyen bu durum kukusuz, ksa ya da orta vadeli snf elikileri ve atmalarnn ksa ya da or ta vadede zmlenmesi iin en anlaml kuramsal ereve olarak, politik ekonominin canlandrlmasna gereke salyordu. Bu yzden, Lenin'in ileri srd snf atma ve ittifaklar an laynn kuramsal bakmdan, Marks paradigmadan ok Smithi paradigmaya daha iyi uyduunu grmek bizleri artmamaldr: Sermaye "fraksiyon"larndan birinin tekelci iktidar (Smith'in kita bnda, byk sermaye kullanan tccar ve imalat patronlara kar mali sermaye ve byk lekli sanayi), emperyalistler aras eki melerin ve savan (Smithi deyile, uluslar arasndaki dmanlk) yan sra israf ve smrnn de balca belirleyicisi olarak seilip ayrlmtr. Buradan kan ey, sermayenin tekelci olmayan fraksi yonlar da iinde olmak zere, tm "halk snflar"nn sermayenin te kelci fraksiyonlarndan politik iktidar almak iin, proletaryann partisi (Gramsci'nin diyecei gibi "yeni prens") tarafndan harekete ge* bamsz ekonomi politikas, (y.h.)

22

SSTEM KARITI HAREKETLER

SINIF VE STAT GRUBU KAVRAMLARI

23

irilebileceidir - Smith'in aydnlanm hkmrann byk tccar ve imalatlarn tikel karlarna kar genel kar izlerken, toplumun tm teki katmanlarnn desteine gvenebilecei eklindeki iddi asn andran bir reete. Ne var ki Marksistlerin politik ekonomiye kuramsal gerileyiinde sz konusu olan ey yalnzca bu deildir. Tekelci kapitalizm ve emperyalizm, nihai olarak vardklar biimle, yani ngiliz dnya he gemonyasnn kriziyle ve ar retim ynndeki eilimlerin youn lamasyla balantl olarak, merkantilist politikalarn dngsel bir canlan olarak ele alnm deillerdi. Eer bu ekilde ele alnm olsalard, politik ekonomiye geri ekili, kapitalist dnya ekonomi sini Marx'n politik ekonomi eletirisinde tahayyl ettii ideal-tipik asimptota gtren yolun, tarihsel koullar byle bir asimptottan ay ran mesafeyi grece uzun dnemler iin bile artrabilecek dngler ve kesintilerle nitelendii gereinin kabul anlamna gelecekti yal nzca. Oysa bunun yerine, tekelci kapitalizm ve emperyalizm, kapi talist dnya sisteminin en yksek ve son aamas olarak, yani bunla rn kendisi asimptotu temsil ediyormuasna kuramsallatrldlar. Bylece, Lenin tarafndan kutsal kitap yaplm ekliyle Marksizm, tersine evrilerek politik ekonomi olarak tanmland ve onunla zde kabul edildi. Modern dnyada grup oluum sreleri stne Weber'in yazla r kukusuz ulalabilenler arasnda en kapsaml olanlardr. imdiki amalarmz asndan, ilgimizi snflar ve stat gruplar (Stnde) arasnda kurduu olduka etkili kontrastla snrlamaktayz. Kar karya getirilen bu kategoriler, Marx'n tasarlad snfsal zmle meye gre hem bir ilerleme, hem bir gerileme oluturuyorlard. Bu kategoriler, stat grubu oluumunu snf oluumuyla kar karya getirdikleri iin, bir ilerlemeydi. Srelerin ve bunlarn sonucunda ortaya kan toplumsal yapnn temel biimlerini, mevcut "politik topluluklarda (yani "modern koullar altnda... 'devletler'") (1968: 904) snrlamasndan tr de bir gerilemeydi. Modern toplumsal deiim stne almalarmzda Weber'in kurduu trden bir yan yana konumlandrmaya gerek duyuyoruz. Ancak nce, bu konumlandrmay Weber'in varsaymlarndan kurtarmamz gerek. Ve bunun

iin de bu varsaymlar incelemeliyiz. Modern sosyoloji bizleri, Weber'in snf, stat ve parti stne bir deneme yazdna inandrmaya alr. Vveber'in yaptnn ise bu nunla hi bir ilgisi yok. Modern sosyoloji Weber'in modern toplum larda snf ve stat grubunu, katmanlama denilen eyin iki ayr bo yutu olarak ve ikisini de ("partiler" dnyas eklinde aklanan) dev letten ayr konumlandrdna inandrmaya almtr bizi; oysa Weber bunu da yapmamtr. yleyse nce, Weber'in gerekten ne yap tn grmek ve bylece yapt varsaymlar incelememize olanak tanmak iin, bize dayatlm bu okumalar bir tarafa brakmamz ge rekiyor. Neyse ki bu balang altrmas olduka ksa tutulabilir. Eko nomi ve Toplum'un Roth-Wittich basksnda (Weber, 1968), kinci Ksm'daki IX. Blm'n bal "Politik Topluluklardr. Bu blm, her birisi balklandrlm alt kesimden oluur ve bunlardan altnc snn bal "Politik Toplulukta ktidarn Dalm", altbal da "Snf, Stat, Parti"dir. Bu blmn sz konusu kesimi, Hans Gerth ve Wright Mills'in Max Weber'den Denemeler (1946) derlemesinde, "Snf, Stat, Parti" biimindeki altbal balk haline getirilmi bir "blm" (orada, Blm VII) eklinde yaynlanmtr. Birisinin bir zamanlar syledii gibi, eviride gerekten ok ey yitirilebilir.1 Ekonomi ve Toplumun IX. Blm'nde, politik topluluklar (ya ni modern dnyada devletler) iinde iktidar dalmnn yaplandrl masnn Weber asndan iki ve yalnzca iki temel yolu mmknd: ktidar ya snf temelinde ya da stat grubu temelinde yaplandrl m olabilirdi. "ktidar"n (burada farkllatrlmam hali sz konu sudur) snf temelinde yaplandrlm olabilmesi iin, mal ve hiz metlerin sz konusu politik topluluk ya da devlet iindeki asl da1. Weber aratrmaclar Roth-Wittich basksndaki ou baln Weber'in kendisi tarafndan deil, Ekonomi ve Toplum derlemesini oluturan yazlar yay ma hazrlayan editrler tarafndan konulmu olduunu bilirler. u anki amalar mz asndan, tartlan kesimdeki anahtar cmleler u ikisidir: Her yasal dzenin yaps, ekonomik ya da baka bir iktidarn kendi [politik] lopluluu iindeki dalmn dorudan etkiler (1968: 926). imdi: "snflar", "stat gruplar" ve "partiler" [politik] bir topluluk iindeki iktidar dalmnn grngleridir (1968: 927).

24

SSTEM KARITI HAREKETLER

SINIF VE STAT GRUBU KAVRAMLARI

25

lm piyasa tarafndan rgtlenmi olmaldr. Eer byleyse, ya da byle olduu lde, yaam frsatlarnn bu politik topluluun ye leri (ve topra zerindeki dierleri) arasndaki dalmn da, bunla rn, -temel kategorileri "mlk" ve "mlkszlk" olan- piyasa iliki lerinin dzenleyici karmak yaps iindeki greli konumlar ("s nfsal durumlar") belirler. Alternatif olarak, "iktidar"n stat grubu temelinde yaplandrlm olmas iin, mal ve hizmetlerin sz konu su politik topluluk ya da devlet iinde asl dalm prestije gre r gtlenmi olmaldr. Eer byleyse, ya da byle olduu lde, ya am frsatlarnn bu politik topluluun yeleri (ve dierleri) arasn daki dalmn da, bu sefer bunlarn -temel kategorileri "itibar g renler" ve "itibar grmeyenler" olan- itibara gre katmanlandrlm komnal gruplarn dzenleyici karmak yaps iindeki yelikleri ("stat durumlar") belirler. Kesinlikle farklym gibi betimlenmelerine karn, bir politik toplulukta iktidarn snf temelinde yaplanan dalm, stat grubu temelinde yaplanan dalmndan yalnzca tek bir temel noktada ay rlr: Mal ve hizmetlerin dalm piyasa ilikileriyle mi gerekleti riliyor (="snf temelinde yaplandrlm"), yoksa piyasa d iliki lerle, yani kalntsal bir ekilde mi (="stat grubu temelinde yaplan drlm")?2 yleyse, verili bir politik topluluun toplumsal bakm dan yaplandrlabilmesinin belirtilen bu iki temel yolu, Weber a sndan, piyasann ortaya kn -yani retim "unsurlar"nn tekrar tekrar bir araya geldii, ortaya kan rnlerin "dolama girdii", somutlaan fazlalarn "realize edildii" ve sahiplenildii, ve maddi geim aralarnn "datld" bir srele, baka her tr toplumsal ilikinin yerini tarihsel olarak piyasa ilikilerinin almasn- tarihsel bir ekilde izlemek iin kullanlacak merkezi kategorilerdi. Stat gruplar arasndaki ilikiler bu aklar rgtledii ve dolaymlad lde, piyasa (piyasa ilikilerinin karmak yaps) bunlar rgtlemez, dolaymlamaz; bu durumda Weber'e gre snflar olumamtr. Bu aklar piyasa rgtledii lde de, stat grubu ilikileri bu ii
2. Polanyi Byk Dnm'de [1957] ve daha sonraki yazlarnda "piyasad btnleme biimleri "ne olumlu bir ierik kazandrana kadar bu kalntsal kate gori sistemli bir kavramsal yaklamla ele alnmamtr.

yapmaz; stat gruplar olumamtr (ya da daha dorusu "anm tr", nk Avrupa'da feodalizmden kapitalizme tarihsel dnm bu kontrastn temelini oluturur). Gene de bu ayrm, tekboyutlu olmas bir yana, gelitirildiinde merkezi nem tayan bir konuyu, Marx'tan kaynaklanan an sich/fr sich* sorununu iinde barndryordu. Weber bunu kendine zg bir tarzda kulland. Verili bir politik toplulukta, snflar birbirlerine g re, tanmlar gerei an sich'tirler, ama bundan dolay fr sich deil dirler. Burada Weber ok net bir ekilde, Marx-ncesi allagelmi politik ekonomiyi izliyor; dolaysz snf karlarn, piyasa konumla r tarafndan verilmi ve bu yzden de ister teki snflarla dorudan iliki iinde olsun, ister onlarn politik topluluk aygtyla (devlet) ilikisi yoluyla dolayl bir biimde olsun, kolektif eylem sz konusu olduu lde, kuramsal bakmdan belirsiz olarak gryordu. Eer (srekli) kolektif snfsal eylem ve dolaysyla da bu eylemin yoklu unu aklamak istiyorsak, kuramsal bakmdan snfsal karlara ek olarak bir eyi daha devreye sokmak gerekir. Birbirleriyle ilikileri iinde stat gruplar ise bunun tersine, tanmlar gerei grupturlar; tanmlar uyarnca birbirleriyle ilikilerinde kolektif olarak, devletle ilikilerinde de kendi adlarna davranma yetisine sahiptirler. Bu tanmsal farkllk Weber iin keyfi deildir. Bir politik toplu luk yaps gerei "deer sistemleri"ni gerektirir (1968: 902); buna uygun olarak, byle bir topluluun kurucu eleri de birbirleri kar snda az ok bir meruiyete, saygnla, vb. sahiptirler ve buna da yanarak da az ok onur, dayanma, ya da birbirleri karsnda kolek tif biimde davranma yetisine sahiptirler. Stat grubu temelinde ya planan iktidar dalm, kendisini oluturan gruplar, itibar asndan katmanlam olduu iin, her birine az ya da ok saygnlk, onur ve bu yolla da, birbirleri karsnda kolektif biimde davranma yetisi ve dayanma getirir. Snf temelinde yaplanan iktidar dalm ise tam tersine, piyasa ilkesi nedeniyle -ki bu ilkenin ileyii Weber iin ya kendi ilikilerinden tm eref mlahazalarn silip atar, ya da ileyi i bu mlahazalar tarafndan cendereye alnr- kendisini oluturan
* kendinde/kendisi iin (y.h.)

26

SSTEM KARITI HAREKETLER

SINIF VE STAT GRUBU KAVRAMLARI

27

snflara, birbirleriyle ilikilerinde zorunlu hibir dayanma ve do laysyla da, bu ilikiler iinde ya da hakknda, kolektif eylem do rultusunda hibir zorunlu yeti salamaz. Ksacas bu zetlemede Weber'in bir nebze tesine geersek, stat gruplar Durkheim'n kas tettii anlamda, ahlaki bir dzenin kurucular ve dolaysyla tayc lardr. Snflar ise byle deildir; eer bu hale gelirlerse, bunun ne deni temel, ancak onlar birbirleriyle ilikileri iinde snf olarak oluturan srelerden farkl ve bunlar tarafndan zorunlu klnmayan srelerdir.3 Btn bunlar, olumu bir politik topluluk, modern koullarda bir devlet, iindeki iktidar dalmnn olas toplumsal yaplanmala rn incelediimizi kesinlikle unutmamak kaydyla dorudur. Bu nunla birlikte, snf ve stat grubu eklindeki zt kategorileri, kuru lularndaki bu olduka kstlayc nclden kurtarma olanan da daha nce ortaya koyan Webcr'in kendisiydi. "ktidar, Saygnlk ve 'Byk Gler'" balkl nc Kesim'de, devletlerin birbirleri kar snda "zel bir 'saygnlk' iddiasnda bulunabileceklerini ve bu id dialarnn", birbirleriyle ilikilerinin gidiini "etkileyebilecei"ni ile ri sryordu. "Tecrbeyle sabittir ki," diye devam ediyordu Weber,
saygnlk iddialar daima savalarn kk salmasna hizmet etmitir. Bunlarn roln lmek zordur; genel olarak belirlenemez, ancak ok aktr. Bir top lumsal yap iindeki "stat dzeni"ylc karlatrlabilecek olan "eref diyar politik yaplarn karlkl ilikileri iin de geerlidir (1968: 911; a.b..).

Ama katmanlama srelerinin4 kapsamn, dnya ekonomisinin

3. Weber'in bu kesimdeki, yani "Politik Topluluklar" blmnn altnc kesi mindeki kuramsal iddias udur: Statye gre katmanlamann hkimiyetini salayan genel ekonomik koulla ra gelince, ancak u sylenebilir. Mallarn elde edilme ve dalm temelleri grece istikrarl olduunda, stat gerei katmanlama ye tutulur. Her teknolojik sonu ve ekonomik dnm, statye gre katmanlamay tehdit eder ve snfsal durumu nplana karr. plak snf durumunun baat nem tad evreler ve lkeler, da ima teknik ve ekonomik dnm dnemlerindedir. Ve ekonomik katmanlamada ki deiimin her yavalay da, eninde sonunda stat yaplarnn gelimesine yol aar ve toplumsal itibarn roln yeniden canlandrr (1968: 938). 4. Weber'in "katmanlama" kullanmndan ayrlm bulunuyoruz. "Katman lama sreleri" kavramnn geici ve programatik bir formlasyonu iin bkz. Hopkins & Wallerstein (1981).

devletleraras sistemi iindeki ileyilerini, bu sistemin birimlerin den biri (ister egemen devlet, isterse smrge olsun, bir politik toplu luk) iindeki varsaylan ileyileriyle "karlatrlabilir" klacak e kilde geniletmek, ciddi glklerle karlaacaktr. Zaman ve zemin bu iddiay yalnzca kaba hatlaryla ortaya koymamza izin veriyor. Weber "Piyasa" stne bir "fragman"da [Roth-VVittich basksn da, kinci Ksm'in VII. Blm (1968:635-40)], verili bir politik top luluk iinde karlalan, temelden farkl iki "tekel" trn, yerinde bir biimde ve kesinlikle birbirinden ayryordu. Bir yanda, "kendi eylem alanlarndan piyasa mekanizmasn dlam olan stat grubu tekelleri" vardr. te yanda, "mlkiyetin gcyle piyasa iinde olu turulmu kapitalist tekeller" bulunmaktadr. Fark, kesin bir biimde yle belirtilmitir: "Bir stat grubunun tekelinden yararlanan tekelci, piyasay snrlandrr ve kendi iktidarn ona kar savunur; oysa rasyonel-ekonomik tekelci, piyasa araclyla ynetir" (1968: 639). Kastettiimiz genel zorluk yle rneklenebilir. Bizim birbiriy le ilikili ve eref arlkl devletlerimiz arasndan birinin hkmeti nin kendi snrlar iinde, szgelimi otomobil konusunda, dnyann baka yerinde retilen otomobiller zerindeki ithal vergilerini artra rak, kendi az saydaki yerel (ulusal) otomobil reticileri iin artk fi yat rekabetiyle kar karya bulunmayan bir "tekel" yarattn var sayalm. Yabanc otomobiller tabir caizse "fiyat yoluyla piyasa d na atlmlardr," ki bu da sz konusu hkmetin dnya otomobil pi yasasn snrlandrm ve ona kar kendi iktidarn korumu oldu unu sylemek demektir. Bu durumu, dnya sahnesinde, bir politik topluluk iindeki bir stat grubu tekeliyle mi, yoksa bir snf tarafn dan oluturulmu kapitalist tekelle karlatrlabilecek ekilde mi yorumlamalyz? Yoksa, her ikisinden de birer nebze mi sz konusu? Acaba hkmeti kstlamalar getirmeye ikna eden otomobil irketle rini, kr olanaklarna rasyonel ekilde el koyduklar iin snfsal a dan; bu politikann dourduu ve desteklenmesi amacyla yaratlan ulusal gurur ve saygnlk duygular nedeniyle de stat grubu asn dan m yorumlamalyz? Biz bu iki ynl yorumun daha doru olduuna inanyoruz. Eer haklysak, Weber'in, politik topluluklar iinde iktidarn snf tarafn-

28

SSTEM KARITI HAREKETLER

SINIF VE STAT GRUBU KAVRAMLARI

29

dan yaplandrlm ve stat grubu tarafndan yaplandrlm da lmlar arasna keskin bir biimde koyduu yapsal ayrm, modern dnya sistemindeki grup oluum srelerinin incelenmesinde kulla nldnda, kaynatrlm bir kavrama dnr. Ve snf oluum s releri ile stat grubu oluum srelerini, ileyileri bakmndan zo runlu bir ekilde taban tabana zt olarak konumlandklar dikkatlice yaplm zgn formlasyonlarla snrlamak yerine, kaynatrlm ve pekitirilmi sre gruplar olarak grmek iin yeniden temellendirmek durumunda kalacaz. Gruplar nesneletirmek, srekliliklerini ve uzun mrllklerini varsaymak konusundaki entelektel baskya direnmek zordur. Bir bakma, en zbilinli gruplar, merulatrc ideolojilerinin bir para s olarak rakip gruplara kar salt (u ya da bu ekildeki) stnlkle rini deil, zamansal nceliklerini de ileri srerler. zbilinli ve be lirgin biimde kolektif davran iinde grnen gruplar, ou kez hem ok salam hem esnektirler. Biz de ou kez, bu dayanmann, yani bu gerekliin kendisinin ne lde gruplarn dierleriyle ili kili etkinliklerinin -yani toplumsal gerekliin geri kalan tarafndan mmkn klnan ve onun zerinde dorudan bir etkiye sahip bulu nan etkinliklerin- rn olduunu gzden karrz. Gruplarn bir birleriyle ilikili etkinliklerinin bizzat kendisi, her bir grubu cismen ve varlksal olarak deitirmeye, zelde de kendi snrlarn, ayrt edici ve tanmlayc niteliklerini deitirmeye hizmet eder. Bir benzetme yapmamza izin verin. Eer ortada renk dilimlerin den olumu ve renk tayfnn tmn ieren bir disk varsa, hz arttk a bu disk gittike daha yekpare, beyaz bir ktle gibi grnecektir. Giderek hz yle bir noktaya ular ki, diski, saf beyazdan baka tr l grmek olanakszlar Bununla birlikte, disk yavalarsa, beyaz kendisini oluturan renklere ayracaktr. Gruplar ve hatta (belki de zellikle) modern dnya sisteminin kurumsal yaplarnn en merkezi olanlar -devletler, snflar, uluslar ve/veya etnik gruplar- iin de du 5 rum byledir. Uzun bir tarihsel zaman iinde ve geni bir dnya me knndan bakldnda birbirlerinin iinde eriyerek, yalnzca "grup5. Bu tema Wallerstein'de (1980) gelitirilmitir.

lar"a dnrler. Ksa bir tarihsel zamandan ve dar bir dnya mek nndan bakldnda ise, aka tanmlanm bir hal alrlar ve bylece belirgin "yaplar" olutururlar. An sich snflar ile fr sich snflar arasndaki ayrm, snflarn (ve baka gruplarn) zbilincinin de sabit deil, deien bir ey oldu unu kabul ettii lde yararldr. Ancak Marx ve Weber'le birlikte bir adm daha ileri gitmeli ve tikel tarihsel gruplarn birbirlerine g re varoluunun bile verili deil, deiken olduunu kabul etmeliyiz. Buna, bir snf ya da bir etnik grubun hep var olduunu zaten hi kimsenin varsaymad ve her grup iin, kukusuz (bunu belirlemek zor olsa bile) bir ortaya k an olduunu herkesin zaten bildii yo lunda bir itirazda bulunulabilir. Ama bizim konumuz bu deil. Burjuvazi (dnya burjuvazisi ya da onun verili bir alandaki ya da verili bir halkn iindeki yerel versiyonu), Brahman kast, Macar ulusu ve Budistlerin dinsel topluluu tarihsel zamann bir annda or taya ktlar (ya da evrilerek bu duruma geldiler). Bizler bunlardan her birinin, byle bir andan balayarak var olmaya devam ettiklerini varsaymak durumunda myz? Aslnda, zaman iinde eski ielerde gerekten de yeni araba sahip olmamz gibi, bir anlamda btn bu gruplarn srekli olarak yeniden yaratldn, grubun varoluunun sreklilii ve ilksellii zerindeki vurgunun, yeleri iin nemli bir ideolojik deer tasa bile gzlemci olarak bizler iin pek bir anali tik deer tamadn ileri sryoruz. Feodalizmden kapitalizme ge i, ancak bu geiin sonucunda gerek varolularna kavuan snf larn mcadelesiyle aklanamaz. Lbnan'daki i sava, byk l de bu i savan bir sonucu olarak gerek varolularn kazanm olan dinsel gruplarn mcadelesiyle aklanamaz. Bu yzden, akllca bir zmleme iin, o "uzun" on altnc yz ylda esas olarak Avrupa'da tarihsel varlk kazanan ve ardndan artk yerkrenin tm corafi alanlarn da kapsayacak lde geni bir mekna yaylan gerek toplumsal sistemin, yani kapitalist dnya ekonomisinin sregiden ilemleriyle, gruplar (ve kurumlar) srek li olarak yeniden yaratan, yeniden ekillendiren ve ortadan kaldran sreleri ortaya karmamz gerekir. likisel snflar ve etnik grup lar kavram ve dolaysyla snflarn ve etnik gruplarn gerek yap-