Kadir Msrolu _ Lozan Zafer Mi Hezimet Mi Cilt2 Kitaplar, uygarla yol gsteren klardr. UYARI: www.kitapsevenler.

com Kitap sevenlerin yeni buluma noktasndan herkese merhabalar... Cehaletin yenildii, sevginin, iyiliin ve bilginin paylald yer olarak grdmz sitemizdeki tm e-kitaplar, 5846 Sayl Kanun'un ilgili maddesine istinaden, engellilerin faydalanabilmeleri amacyla ekran okuyucu, ses sentezleyici program, konuan "Braille Not Speak", kabartma ekran vebenzeri yardmc aralara, uyumluolacak ekilde, "TXT","DOC" ve "HTML" gibi formatlarda, tarayc ve OCR (optik karakter tanma) yazlm kullanlarak, sadece grmeengelliler iin, hazrlanmaktadr. Tmyle cretsiz olan sitemizdeki e-kitaplar, "Engelli-engelsiz elele"dncesiyle, hibir ticari ama gzetilmeksizin, tamamen gnlllk esasna dayal olarak, engelli-engelsiz Yardmsever arkadalarmzn youn emei sayesinde, grme engelli kitap sevenlerin istifadesine sunulmaktadr. Bu e-kitaplar hibirekilde ticari amala veya kanuna aykr olarak kullanlamaz, kullandrlamaz. Aksi kullanmdan doabilecek tmyasalsorumluluklar kullanana aittir. Sitemizin amac asla eser sahiplerine zarar vermek deildir. www.kitapsevenler.com web sitesinin amacgrme engellilerin kitap okuma hak ve zgrln yceltmek ve kitap okuma alkanln pekitirmektir. Ben de bir grme engelli olarak kitap okumay seviyorum. Sevginin olduu gibi, bilginin de paylaldka pekieceine inanyorum.Tm kitap dostlarna, grme engellilerin kitap okuyabilmeleri iin gsterdikleri abalardan ve yaptklar katklardan tr teekkr ediyorum. Bilgi paylamakla oalr. Yaar MUTLU

LGL KANUN: 5846 Sayl Kanun'un "altnc Blm-eitli Hkmler" blmnde yeralan "EK MADDE 11" : "ders kitaplar dahil, alenilemi veya yaymlanm yazl ilim ve edebiyat eserlerinin engelliler iin retilmi bir nshas yoksa hibir ticar amagdlmeksizin bir engellinin kullanm iin kendisi veya nc bir kii tek nsha olarak ya da engellilere ynelik hizmet veren eitim kurumu, vakf veya dernek gibi kurulular tarafndan ihtiya kadar kaset, CD, braill alfabesi ve benzeri formatlarda oaltlmas veya dn verilmesi bu Kanunda ngrlen izinler alnmadan gerekletirilebilir."Bu nshalar hibir ekilde satlamaz, ticarete konu edilemez ve amac dnda kullanlamaz ve kullandrlamaz. Ayrca bu nshalar zerinde hak sahipleri ile ilgili bilgilerin bulundurulmas ve oaltm amacnn belirtilmesi zorunludur." bu e-kitap Grme engelliler iin dzenlenmitir. Kitab Tarayan ve Dzenleyen Arkadaa ok ok teekkr ederiz. Kitap taramak gerekten incelik ve beceri isteyen, zahmet verici bir itir. Ne mutlu ki, bir grme engellinin, dzgn taranm ve hazrlanm bir e-kitab okuyabilmesinden duyduu sevinci paylaabilmek tm zahmete deer. Sizler de bu mutluluu paylaabilmek iin bir kitabnz tarayp, kitapsevenler@gmail.com Adresine gndermeyi ve bu isimsiz kahramanlara katlmay dnebilirsiniz. Bu Kitaplar size gelene kadar verilen emee ve kanunlara sayg gstererek ltfen bu aklamalar silmeyiniz. Siz de bir grme engelliye, okuyabilecei formatlarda, bir kitap armaan ediniz... Teekkrler. Ne Mutlu Bilgi iin, Bilgece yaayanlara. Tarayan Sleyman Yksel www.suleymanyuksel.com suleymanyuksel@ suleymanyuksel.com suleymanyuksel6@gmail.com Kadir Msrolu _ Lozan Zafer Mi Hezimet Mi Cilt2 KADR MISIROGLU

LOZAN ZAFER M, HEZMET M? KNC CLDN Beinci Basm MADD KAYIPLAR sebil Yaynevi Vilyet Han Kat: 1, Nu: 101 - 102 Caalolu - istanbul 26 38 96 Telefon: Eyvah! Bu bziede bizler yine yandk! Zrki ziyan ortada, bilmem ne kazandk! ZYA PAA NDEKLER KISIM I ARAZYE MTEALLK KAYIPLAR BRNC BLM KIBRIS I KIBRIS'IN STRATEJK EHEMMYET VE TARHES A STRATEJK EHEMMYET B KIBRIS ADASI'NIN TARHES a) Osmanllar Tarafndan Fethine Kadar b) c) Kbrs'n Osmanl Trkleri Tarafndan 37 . 57 73 79 51 ) Kbrs'n ngiltere'ye bir Os Osmanl daresinde Kbrs Fethi Olarak Tark Edilmesi II KBRIS'IN LOZAN'DA KAYBEDL a) b) Hazrlayc Sebepler Lozan Mzkerelerinde Kbrs 2S 19

KNC BLM MUSUL I MUSUL'UN STRATEJK, KTSADI,. BEER EHEMMYET VE TARHES A MUSUL'UN STRATEJK, KTSAD VE BEER EHEMMYET a) b) c) a) Stratejik Ehemmiyeti iktisdi Ehemmiyeti Beer Ehemmiyeti itk Devirler 108 112 122 128

B MUSUL'UN TARHES

b) c)

Mslman Araplar'n Hkimiyetinden, 134 142 Musul'un Osmanllar Tarafndan Fethi yo

Osmanllar'a ntikline Kadar Musul Burada Osmanl daresi II MUSUL'UN KAYBEDL

A ASKER SAFHA VE ONU HAZIRLAYAN AMLLER a) b) c) a) b) c) Birinci Cihan Harbi ve Ona Tekaddm Eden Gnlerde ark Mes'elesUnin Ald Griit Harb-i UmOm'ye Bir Nazar Harb-i Umm'de Irak Cephesi Lozan Konferansnda Hali Konferans'nda Cemiyet-i Akvam Meclisi'nde ekil

B MUSUL'UN KLYBEDNDE SYAS SAFHA

IH _ ANAVATANDAN AYRILITAN GNMZE KADAR IRAK TRKLER'NN AHVAL A TMA, KTSAD, VE SYS DURUMLARINA s TOPLU BR BAKI B KERKK KATLAMI IV _ IRAK TRKLER'NN STKBAL A BARZAN HAREKET VE MUHTEMEL NETCELER a) b) Irak Trkl Bakmndan Trkiye Bakmndan

B TRKYE'YE DEN VAZFELER NC BLM BATI TRAKYA I BATI TRAKYA'NIN TARHES EHEMMYET VE KAYBEDL A BATI TRAKYA'NIN TARHES a) b) a) b) a) b) lk Devirler Osmanl Hkimiyeti Devri Stratejik Bakmdan Beer Bakmdan Balkan Harbi'ne Kadar Balkan Harbi ile Balayan Dram

B BATI TRAKYA'NIN EHEMMYET

C BATI TRAKYA'NIN KAYBEDL

I5t 158 165 176 204 213

256 266 270 273 277 281 286 293 303 307 312 321 c) d) Mahall Mukavemet Hareketleri Lozan Sulh Konferans'nda Bat Trakya 345 326

Meselesi STKBAL A LOZAN'I TAKB EDEN GNLER a) b) a) b) Mtekabiliyet Essn Bertaraf Ede'n > 1930 Andlamas Eritme Siysetinin eitli Tezahrleri Bat Trakya Trklne Den Vazifeler Trkiye'ye Den Vazifeler BUGN VE YARINI

II BATI TRAKYA'NIN LOZAN MUAHEDENAMESNDEN SONRAK AHVAL VE

366 369 B BATI TRAKYA'NIN 383 388

DRDNC BLM ARAZYE MTEALLK DER KAYIPLAR I ADALAR a) b) c) d) Trihe Lozan'daki Durum Lozan Sonras Bugnk Durum ' 392 400 487 420

II HALEP VE HATAY A HALEP a) b) 442 III BATUM IV MEZARLIKLAR MALI KAYIPLAR BRNC BLM TAMRAT BEDEL KNC BLM DER MAL KAYIPLAR I GEM BEDELLER II VAKIF BEDELLER 469 500 477 455 46!) Trihdeki Mevkii Kaybedilii . 423 426 B HATAY

III OSMANLI BORLARININ TAKSMNDEK ADALETSZLK IV VE DERLER 1 I tr. Deerli Okuyucu!... Bugn srf Sebil Yaynevi'nin her eserin ilk formasn en son bastrmak deti sayesinde buraya sktrmaya imkn bulabildiimiz bu takdim yazsn yazarken iimiz - binlerce milliyetiyle birlikte - gerekten kan alamaktadr. Zira zerinde sz sylemeyi fuzul addeddii-miz bu kymetli eserin yazar aziz aabeyimiz Kadir MI-SIROGLU, onun basmnn ikml edildiini gremeden ikinci defa olarak 12 KADR MISIROLU z a e v i ne tklm bulunmaktadr. Hakikaten 23 Mart 1973 Cuma gn Idre Mahkemesi nce, yllarca Eskiehir rf Eskiehir Asker. Ce502 305

evvel verdii iddia edilen bir konferans dolaysyle yedi yl hapis,

onalt ay srgn ve drt sene amme haklarndan memn'iyet cezalarna arptrlm ve hkmn tefhimiyle birlikte yeniden tevkif ve hapsedilmitir. Muhakkak ki; mahkemelerin kararlan zerinde fikir beynna mezun deiliz. Yegne tesellimizi, stadmzn o bitip tkenmek bilmeyen engin sabr ve metanetinde buluyor ve bu karar, Asker Temyiz Mahkemesi'nin mutlaka bozacana btn kalbimizle inanyoruz. O'nun, nsz, krknc yan ikmal gnnde toplandmz devlethanesinde biraz da yaknlar olan bizlerin tevik ve srarlarmzla yazlan bir eserinin intiarn gremeden tekrar hapsedilmesi gibi hazin bir tecelli karsnda syleyecek sz deerli mcdele eseri kazandran stad Kadir genliine ramen-1 sebeple bulamamann aczi iindeyiz. Vecd ve iman genliine bir ok MISIROGLU'nun ahsiyet ve fikirleri zerinde durmay zid addediyoruz. Ancak u kadarn syliyelim ki; O, sahip olduu - hudutsuz ilim, ahlk ve cesaretle bugn onun dirayet ve cesaret sembol kaleminden devrimizin ey hu 1 muharririn! saylma oktan hak etmi bir byk insandr. Bu

mahrum kalan cephemiz, sa kolu krlan bir

cengver gibidir. Bu hazin tecelli karsnda btn milliyeti ve mukaddesatlara Gemi olsun! der, Cenb- Hak'tan O'na ve btn sevenlerine sabr ve metanet ltfetmesini niyaz ederiz. 10/4/1973

.N SZ Yakn tarihimizin ac gerekleri zerine ekilen kaln nisyan perdesini aralamaya almann, dirayetten ziyde cesrte ihtiya gstermesi fikir hayatmz bakmndan hazin bir tecellidir. Gerek: sn bir ok tabular ihdas ederek bunlarn etrafn eitli fiil ve hukuk mnilerle kuatmak, cemiyetimizin frik bir vasfn tekil etmektedir. Bir nev dokunulmazlk sayesinde ayakta tutulmak istenen efsnelerden biri de nihayet bir ka ay sonra ellinci yldnmn idrak edeceimiz Lozan Mu-hedenmesi dir. Onunla alkal gerekleri' dile getiren eserimizin bu ikinci cildi, uradmz madd kayplar a tahsis edilmitir. Geri burada daha ziyde Misak-i Mill ye dhil olduklar halde kurtarlamayan baz vatan paralarnn fec seren-camlann bulacaksnz. Bu yzden onlar, srf bir madd kayp telkki eylediimiz hkmne vanlmamahdr. Zira biz, Lozan'da uradmz kayplar, daha ziyde galip vasflar, itibariyle madd ve manev oi-mak zere ikiye taksim etmi bulunmaktayz. Bu vesile ile unu da aka arz ve ifde edelim ki; deerli okuyucularmz, bu cildi takiben kmas gereken ve manev kayplarmz anlatan nc cild iin acele etmemelidirler. Zira hakkmzda dokuz buuk sene hapis EVREN KARADAYI (izabe Yk. Mh.) VEYSEL EROGLU (n. Yk. Mh.) U KADR MISIROLU karlaacamz alm bulunan bir dva nihayet en fazla bir veya iki ay sonra Eskiehir rf dare Mahkemesi nde behemehal bir karara balanacaktr. Nasl bir netice ile kestirmek ancak ok ilerde ifa edilebilecek bz sebepler yznden u anda deta imknsz bulunmaktadr. Gerekten geici de olsa kuvvetin hakka galebesi, tarihte az grlm bir keyfiyet deildir. Ancak, adl mercilere intikl etmi bir mevzuda fikir beyan cz olmad iin imdilik! sabr ve sktu ihtiyar ediyoruz. Sdece u kadarn sylemekle iktifa edelim ki, bu dva dolaysyle 13 Temmuz 1972 tarihinde tevkif olunarak Eskiehir Asker Cezaevi ne tklmtk. Burada son derece ar artlar altnda 15 Kasm 1972 tarihine kadar temadi eden hazin bir ile ve onun getirdii eitli straplarn derin tesirleri zerimizden hl tamamiyle zail olmu deildir. Krk yan ikmal eylediimiz u gnde, iinde bulunduumuz artlar hi de msid olmad halde bizi, byle bir eseri efkr ummyeye takdime deta icbar eden bir takm sebepler vardr. Bunlarn banda, daha nce yazlp bitirilmi bulunan bir eseri srf bir nszle ufak tefek tashih eksiklikleri yznden daha fazla hapsetmeye gnlmzn bir trl raz olmaym zikretmeliyiz. talebiyle

Ayrca yukarda bahsi geen dvaya ilveten bu eserin birinci cildi dolaysyle hakkmzda stanbul Toplu Basn Mahkemesi nde alm dier bir dva daha mevcuddur. O da henz msbet, menf bir karara iktiran etmi deildir. Muhakkak ki, hi de iac olmayan, btn bu gayri msid artlarn, yakn bir gelecekte daha da ktlemesinin kuvvetle muhtemel gzkmesi, bu eserin nerini tacil eden balca mil olmutur. Herhangi bir kimsenin an ve erefine halel irs edeLOZAN ZAFER MI, HEZMET Mi? 15 bilecei mlhazasvyla vatan ve milletin bir ok meru hak ve dvalarn unutturmaya almak, akl ve insaf d bir hareket olduu halde bu sakim davran, yarm yzyldan beri devam edegelmitir. Gerekten Lozan iin bugne kadar pek ok methiye dzhn-tr. Bu kesif propagandann ihdas eyledii kaln sis tabakas iinden kamyanlar, eserimizde ileri srlen fikirlere hatt delillerin kuvvetine ramen dudak bkebilirler. Fakat kim ne derse desin biz, vatann yarnki idarecileri olan genleri, asgar haklarmzn makesi olan M i s a k - Mill zerinde yeniden durup dnmeye davet eden bu eserimizle dima iftihar edeceiz!.. Kendilerine gvenemiyenler, hr tenkidi nleyerek biraz da tabiat kanunlarna mugayir bir surette fikirleri cebir ve tazyik altnda yok etmeye alrlar. Fakat bu, beyhude bir gayrettir. Zira tazyike maruz kalan fikirler daha fazla kuvvetlenerek deta sihirli bir cazibe kazanrlar. Mecelle nin mehur kaidesine gre Birey zyk oldukta muttasi' olur yni saktrldika genilemek istidad artar. Gerekten fikirler, elektrik cereyan gibidirler. Akacak bir mecra bulamadklar'zaman son derece tehlikeli olurlar. Bunu inkr edenler er veya ge hakikatin galebesine hid olarak hsrana uramaya mahkmdurlar. Bylelerine en gzel cevab Nmk Kemal vermitir: Ne mmkn zulm ile bdad ile imha-y hrriyet. al, idrki kaldr, muktedirsen ademiyetten. Kadir MISIROLU 28 Ocak 1973 Beylerbeyi - STANBUL KISALTMALAR sn. C. P-V. s. a.g.e. v.d. mt. ay.

a.g.t. a.g.m. T.O.E.M. bkz. sahife cild page (sahife) Volume (cild) Say ad geen eser ve devam mteakip ayn yerde ad geen tefrika ad geen makale Trih-i Osman Encmeni Mecmuas Baknz KISIM ARAZYE MTEALLK KAYIPLAR t BRNC BLM KIBRIS I KIBRIS'IN STRATEJK EHEMMYET VE TARHES EHEMMYET yzden tarih boyunca Akdeniz siyset sonra Akdeniz'in nc byk adas (') olup Avrupa ve Afrika'y A STRATEJK (SEVKLCEY) Kbrs Sicilya ve Sardinya'dan Asya'ya balayan gzergh ve ticretinde ok ehemmiyetli bir stratejik rol oynam, Asya, lAvrupa ve Afrika'nn denizci kavimleri arasnda devam-jh bir surette ekime ve el deitirmelere sahne olmu-|tur. O derecede ki AkdenVe hkim olan her devlet Kbrs'a sahip olmay da kendisi iin zarur addetmitir. Kbrs'n nce Romallar, sonra Osmanllar ve nihayet inginlerin hkimiyeti altnda bulunuu bu zaruretle ortaya kmtr. Mehur ingiliz Bavekili Dizracli, bu gerei 1 Sicilya 25.707 km7, Sardinya 25.000 km2, Kbrs 9.283 Hm-1.

zerindedir (2). Bu

2 Kbrs Adas 34 derece 33 dakika ve 55 derece 41 dakika Kuzey arz direleri ile 32 derece 17 dakika ve 34 20 KADR MISIHUULU LOZAN ZAFER Mi, HEZMET Mi? ifde etmek zere birok kereler, Asya'nn anahtardr Kbrs'n bu durumu, 1492 ylnda ile kyas kabul kefiyle nisbeten sarslmtr. Zira bu keif, Dnya ttc- etmez bir surette Kbrs'tan tam 1100 kilometre mesretinin ak denizlere kaymasna ve Akdeniz'in eski ehem fededir. mivetini bir hayli kaybelmesine sebep Anadolu'nun tabi miyetini bir hayli kaybelmesine sebep -------------------1869 ylnda Ortadou _ , Svey Kanal nn almasya^ devam olduunu gsterir. Gerekten eskij e o 1 o j i k D e v i r e kadar Anadolu'ya bitiik Anadolu'ya nc ve Akdeniz olmutur j-aKai _ olmutur. *aka Kbrs'n jeolojik yaps bile onun Kbrs Bat demitir. L-er de ^ bulunan Kbrs'n Anadolu sahillerine uzakl sAmerika Kt'as'nn dece 40 mildir. Yunanistan ise Trkiye derece 35 dakika lou tl direleri arasndadr.

_,_ t^.i

'^ujynduu coraf bir hakikattir. Bu yzden yukarda da

Sylendii gibi onun tarihi, birinci derecede Akdeniz si-setine, ikinci derecede ise, tbi bir seyir la Urtaaugu ^ ........ ehemmiyetini ehemmiyetinj hl tekrar kazanmtr Kbrs'm stratejik bakmdan Ortadou kdeniz yeniden kazanmtr. Bu

sebeple Kbrs l devam etmekte olan eski stratejik

siysetine ball gnmzde bile de Kbrs M e s ' e 1 e s i nn alaca

etmektedir. Bu sebepledir ki, hl mulak bir du arzeden Ortadou vlkiP etmi?tir- Gerekten bu vam rum arzeden kat' ekli, bugn n kimesi deil, Amerika - Rusya yarma ve

sebepledir ki, Kbrs, fiilen

Bu set 3 Kbrs'n Suriye ve Filistin havalisine bu coraf yaknl edir ki, Yahudiler srail'i kurmadan nce Kbrs' bir atlama . --,^*s 'ara'< semi ve buras zerine kuvveden fiile 400 sene byk kmam n on plnda gzken Trk - Yunan ^|n|ar tertiplemilerdir. bir dirayetle Akdeniz'de artk aikr i s t i ni bizden sonra atmas kolayca gasbedebildii Siyonist iin kalmamtr. Filis-e!e geirmeye matuf mes'ele hakknda Dr. Theodor her akta yer alan bu tayn . Fakat bizim bir hle ge e,uhafaza ettiimiz hlis slm topra F i I ^ U<tuz sene bj|e <orUyarrnyan Araplardan

jbrs zerindeki Yahudi plnnn tatbikine hacet faaliyetleri aksettiren hemen

Herzl'in htrandan Trkiye'yi alkadar eden ksmlar toplayan Dr. Yaar Kutluay'n Biyon'zm ve Trkiye (stanbul 1967 isimli eserin 270. 271. sahifeAmeriKa - nusya yanana v. v__r____ Ancak hatrdan uzak tutmamaldr ki; artk eski ma has tahakkmlerin yerini alm bulunmaktadi has tahakkmlerin yerini le lSUKUdlUC g kimiy etler tesisi ______ ik , ebeple istikblde Kbrs'ta muhakkak ki; Amerika' vu. veya Rus bayra dalgalanmayacak, fakat bunlarn veya Rus bayra cagaanm^a^, ------grnmeyen h

sinden birinin istedii olacaktr. Rusya, daha imddj <( N a t o ya dhil kuvvetli bir Trkiye ve hajta Yun, nistan yerine kk bir "Kbrs C ufn h u r yeti ni tercih eder gzkmektedir. Stratejik bakmdan birinci derecede Akdenl s i V s e t i ne bal olan Kbrs, ikinci derecede c Anadolu ve onun mukadderatna tbi olagelm tir Gerekten coraf mevkii itibariyle etrafm evrd Akdeniz memleketleri iinde en ziyde zora ba vurulamya-:e Anadolu sahtllf^melermn bz mahzurlar douracan, " ' Hr Msr'a 240, Suriye'ye ise 60 mil mesaf1 ifde eder.

Buna kar Herzl bir re bulmutur. Biz be mil-y v rindo u bilgiye rastlanmaktadr. Dr. Herzlin nnde imdi isim durmaktadr:

W sermayeli irket kurup Elri ve Sina Yarmadann yerleKbrs, Elri

Sina Yarmadas. Bu de Kuds Sancana yakn ve msKbel hareket plnna uygun yerlerdir. ngiltere'de devlet adamlar

temasa gemitir. Bunlardan Sina 2? KADR MISIROLU Yarmadas Kbrs

Mstemlekeler

Bakan Joseph EIari

lambsrlain ile olan konumas enteresandr. Bakan konularna hariciye karr. ilgilendirir diyerek >ni yalnz

Yahudilerin oraya

307 yl (4) (1571 - 1878), Anadolu'yu kendilerine ebed bir vatan klan Trkler'n hkimiyetleri altnda yaad halde bir tek gn bile Yunanistan'a tbi olmamtr. (5) Fakat Yunanllar da bizim gibi gemiten ders ve ibret almayan bir millettirler. Bu gerek, Yunan tarihinin Trkler ve bilhassa Ruslarla alkal vak'alar iinde daha bariz bir surette gzkr. meye giriince ada sakinleri ekan altnlar grrler. Mslman Trk halk Ada'dan defedilir. Rumlar da ellerindeki topraklar satmaya ikna edilir. Bylece Ada tamamen bize kalm olur, der... 4 Kbrs, 1571 1878 yllar arasnda tam 307 yl fiilen ve hukuken Trk hkimiyeti altnda yaamtr. Ancak ileride dah geni bir surette izah edilecei zere 1878 Lozan Muhedenmesi yle son bula bu srf hukuki hkimiyet devri de 35 yl ylnda bu hkimiyet fiilen son bulmusa d^ hukuken devam etmitir. Ancak 1932 ylnd, imzalanan srmtr. Buna nazaran Trkler'in Kbrs Adas'ndaki hkimiyetleri 307 yl fiil ve hukuk, Bizans demek olan

35 yl da srf hukuk olmak zere tam 342 yl srm demektir. 5 Esasen imdiye kadar Yunanllar da byle bir iddiada bulunmam ancak hkimiyetini kendilerine mal etmeye almlardr. Halbuki mevcud Dou Roma

Bizans' Yunanllar'a id bir devlet olarak telkkiye imkn verecek hi bir fiil ve hukuk mesned deildir. stelik Yunanllar da ir mil teller gibi o devletin boyunduruu altnda Megalo idea y ve hasseten j s t a n-; b ul zerindeki topik emellerine ibarettir. nk Rum Rom R asrlarca esir yaamlardr. Srf lisansa mnhasr bir itirake istinaden Bizans'a sahip k maya almalar, sz bile a yi tarih bir mesned bulmak mak< adna bal gln bir mugaltadan Roma

kelimesinden domutur. O harf ve sesi ne yabanc olan Araplar

R u m a tahvil etmi terdir. Bize de onlardan intikl eden bu kelimenin, zamanla ede haritaya ibretle baknz!...

o m a dan muharref olduu da unutulup gitmitir. 1- " "adar 24 KADR MISIROLU mukayese.! bir ,re. gsteren bu

Hakikaten Ruslar,

Balkan

Kavimleri ni bizden ayrmaya

alrken, onlar,

herbirinin

srf kendi mill emelleri iin destekler gzkmeye son derecede gayret sarfetmiti. Ancak daha sonra zuhur ede. ilk frsatta bu hmanist maskeyi atan mstebit idaresi altna alarak istiklllerini srf Yunanistan Balkan Devletlerinin pek Rusya, bunlarn pek ounu kahhar ve sr bir mevcudiyet derekesine drmtr. kalmtr. Her defasnda O'nu Akdeniz

ounda hl devam etmekte olan bu fec akbete

srklenmek tehlikesiyle pek ok kereler kar karya

Siyseti ne bal stratejik mevkii ile belki ondan daha da ehemmiyetli olarak Bat kltrnn temelini tekil eden unsurlardan biri olarak kabul olunan kadm Yunan tefekkrnn Bat efkr- ummiyesini teshir etmi olmas kurtarmtr. Fakat bu her zaman geerli olacak bir garanti deildir. Geri bugn Yunanistan srf Rus tehlikesine kar kurulmu olan* N a t o ya dahildir. Fakat O'nun Megalo Idea nn bir safhas olarak srdrd Kbrs siyseti tarihten ders almadn aka gstermektedir. Hele Makarios'un Rusya'ya yapt tehlikeli kurlar bile Yunan ileri gelenlerini uyandrmamaktadr. Rusya, bugne kadar kimin szmona istiklli dvasn desteklemi de sonunda onu kahr ve zulm altna almamtr?!. kinci Cihan Harbi sonunda Dou Avrupa lkelerini bile gerektii ekilde mdfaa etmeyerek onlarn birer Rus peyki hline gelmelerine seyirci kalan Demokrasi cephesi acaba kritik bir anda Kbrs iin ne kadar gayret ve fedakrlk gsterebilir?!.. Yarn herhangi bir msid frsat zuhur ettiinde mstakil (!.) Kbrs'n da aynen Dou Avrupa lkelerinin LOZAN ZAFER M, HEZMET M? 25 akbetine mruz kalmyaca ne malm?!.. Unutmamak gerekir ki; Osmanl Devleti 1878 ylnda Kbrs'n idaresini ngiltere'ye terkettii zaman, O'nun muhtemel bir Rus tehlikesine kar kendisine yardm etmesini art komutu. Trkiye'ye kar Rus tehlikesinin azalmak yle dursun daha da artm bulunduu meydandadr. Daha dn Boazlar'n kontrol ile Kars ve Ardahan' talep etmi bulunduu hatrlardadr. Bu durumda muhtemel bir Trk - Rus atmasnda yegne emniyetli ikmal sahasn tekil edecek gney sahillerimizin de Rus nfuzu altnda veya zayf bir Yunanistan elinde bulunacak Kbrs'la tehlikeye girmesindeki vehamet aikrdr. Yukarda Kbrs'n 307 veya baka bir hesaba gre 342 yl Trk hkimiyetinde yaam olmasna mukabil birgn bile Yunanistan'a tbi bulunmadn sylemitik. imdi bu gerei tesbit iin Kbrs tarihinin seyrini muhtasar bir surette gzden geirelim. B KIBRIS ADASI'NIN TARHES a Osmanllar Tarafndan Fethine Kadar

Kbrs Adas'nn ismine (') tarihte ilk defa, burasnn Msrllar tarafndan fethedildii M. . Onbeinci Asrda rastlamaktayz. M. . 1320 ylnda Kbrs'taki Msr hkimiyetine son vererek burasn ele geiren Hititler, Aday ancak 55 6 Kbrs kelimesinin menei hakknda eitli rivayetler vardr. Kaynaklarda O'nun ak ilahesi K i p r i s ten veya Kiniros'un kznn adndan geldii gibi eitli rivayetler yer almaktadr. Ayrca Kbrs Adas; tarih boyunca dier bir ok adlarla da anlmtr. Alasya Asi veya H e t i m gibi. Fenikeliler devrinde kullanlm olan bu sonuncusu, Avrupa dillerinde 26 KADR MISIROLU sene muhafaza edebilmiler ve 1265 yilnda tekrar Msr-llar'a kaptrmlardr. Nihayet M. . bin yllarna doru Fenikelilerin eline geen Kbrs, M.. 709 ylna kadar 291 sene onlarn hkimiyeti altnda kalmtr. Ancak M. . Altnc Asr'da Dorlar'n istilsna urayan Yunanistan'dan bir takm Greklerin douya doru g edip ilk defa olarak Kbrs Adas'na yerletikleri grlmtr. Bu yerlemeden sonra ortaya kan Dokuz Prenslik Fenikelilere tab ve onlara vergi vermekteydiler. Kendilerine ar gelen bu vergilerden kurtulmak isteyen prensler, Asur Kral Sargon'a mracaat ederek O'nu metb iln ettiklerinden M. . 709 ylnda Kbrs Adas Asurler'in eline gemi oldu. Asurlerin Kbrs Adas'ndaki bu hkimiyeti M. . 569 ylna kadar 140 sene srmtr. Bu tarihte tekrar Msrllar'n eline geen Kbrs Adas, M. . 525 ylna kadar 44 sene mddetle yeniden Msrhlar'n idaresi altnda yaamtr. M. . 525 ylnda Pers (ran) ordularnn Msr kuvvetlerini yenerek btn Msr arazisini ellerine geirme-leriyle Kbrs, bu defa ranllar'n hkimiyeti altna girmitir. Pers - Msr mcdelesinde Kbrsl prensler, ran Hkmdar I. Darys'e yardm etmi olduklarndan bir nevi dahil muhtariyet elde etmilerdi. Bu suretle 192 sene ranllar'n idaresinde kalan 27 LOZAN ZAFER Mi, HEZMET M? O'nun idaresi altna geti. iskender'in cihangirne fetihlerle dolu ksa mr, M. . 323 ylnda nihayete erince, zaptettii geni lkeler, O'nun kumandanlar arasnda taksime urad. Bu taksimde Kbrs Adas, skender'in kumandanlarndan Anligon'a kald. Fakat stratejik ehemmiyeti yznden buraya dier kumandanlar da sahip olmak istediler. Bu yzden Msr Hkimi Ptoltme Kbrs'a kar sefer at. Bu iki kumandan, aralarnda geen uzun mcdelelerden sonra skender'in lmnn sekizinci ylnda

Kbrs, M. . 333 ylnda Makedonyal O skender'in III. Darys'e kar kazand zafer sonunda

Kbrs' taksim etmek suretiyle anlatlar. Ancak bu anlama uzun srmedi. M. . 59 ylna kadar Kbrs, P t o -1 e m e 'ler ile Selesid'ler arasnda daim bir mcdeleye .sahne oldu. M. . 59 ylnda Roma hkimiyetine giren Kbrs, Pvoma lmparatorluu'nun Kilikya (ukurova) Eylet (prokonl)ine baland. Daha sonra Sezar zamannda Ada'nn idaresi Kleopatrn'nn erkek kardeine brakld. (M. . 47). Sezar'n halefi Antuan ise burasn dorudan doruya Msr'n bu sehhar kraliesi Kleopatra'ya -Bakr karl olan kelimenin dou sebebidir. Gerekten bakra Ltihcede Capru m denilmektedir. K i p r i s hem bu adann ve hem de bakrn kendisine tahsis olunduu ilahenin ad olarak kullanlmtr. 7 iskender bir Yunanl, yni Grek deil, hlis bir Makedonyaldr Makedonya ise tarih boyunca bir gn bile Yunanistan'n olmamtr. stelik daima burann sekenesi ile Grekler arasnda ihtilf ve muharebeler eksik olmamtr. Bu yzden skender'in ilk inedii memleket de Greklerin yurdu, yni bugnk Yunanistan olmutur. Byle olduu halde Yunanllar, sanki iskender grekmi veya istillarn Grekler hesabna yapmm gibi O'nun dolat ve zaptettii sahay ellerine geirerek byk bir Yunanistan kurmay M e -g a I o Idea adyla mill bir mefkure halinde benimsemilerdir. 2F KADR MISIROLU hediye ettiyse de O'nu malp eden Augustus bu hediyeyi Kleopatra'dan geri ald ve Kbrs' tekrar Roma'ya. balad. M. . 31 ylnda Roma eyletleri imparator ile senato arasnda taksim edilince Kbrs, imparatora kald. .i.. 22 ylna kadar asker valiler marifeti ile idare edilen Ada, bu tarihte asker garnizonlarn lvedilmesi ile senatoya bal bir prokonsl tarafndan idare edilmee baland. M. S. 46 ylnda Kbrs'a gelen Paul ve Barnabas Adaya Hristiyanl yaydlar. Prokonsl Sergius Paulus'-un Hristiyanl kabul etmesiyle Kbrs bir hristiyan tarafndan idare edilen ilk memleket oldu. Fakat bu srada Kbrs'ta pek ok yahudi vard. Bunlar hristiyanl Kbrs'a getiren havar Barnabas' memleketi plan Salamis'e-dndnde katlettikleri gibi, M. S. 115 ylnda Romallara kar byk bir isyan da kardlar. Bu isyanda ikiyzelli bin Kbrs'l, Yahudiler'in katlimna mruz kald. (8) syanclar Salamis ehrini de tahrip ettiler. 117 ylnda Ada'ya gnderilen Roma kuvvetleri isyan bastrarak Yahudiler'! buradan srd ('). Bu hdiseden sonra Kbrs'a hibir Yahudi sokulmaz olmutur. O kadar ki, kazaya urayan bir gemiden kurtarlarak Kbrs'a sman Yahudiler bile derhal ldrlrlerdi.

8 Yahudiler Dnya'nn ner memleketinde zulme mruz kalarac yerlerinden, yurtlarndan muhacir edildiklerini ibarettir. 9 Halil Fikret v, ncilMC I 29 Roma mparatorluu 395 ylnda Dou ve Bat olarak ikiye takdim edilince Kbrs, coraf mevkii dolaysiyle Dou Koma, yani Bizans'a brakld. Kbrs'ta Dou Roma mparatorluu'nun hkimiyeti bir taraftan Ortodoksluk un geliip yerlemesine, dier taraftan da Rumca nn resm dil olarak ekseriyeti Rum olmayan yerli Kbrs halknn yava yava rumlamas neticesini dourmutur. Bugn Kbrs'ta Rum nfus ekseriyeti diye ileri srlen iddiann deerlendirilmesinde, clib-i dikkat olan bu tarih gerek hatrdan uzak tutulmamaldr. Din ve dil gibi iki byk messir altnda kendini Rum zanneden pek ok Kbrslnn rkan Rum, yni Yunanl saylmalarna imkn yoktur. Bizans idaresi, Kbrs'a nisb bir skn ve refah getirmitir. Fakat bu srada Mekke'de en son ve ekmel semav din olan s1m zuhur etmi ve o na kadar birbirleriyle mcdele hlinde ortaya kudretli bir Cezret-l islm Devleti Arab karmt. Bu Kinatn P'ahr-i Ebedsi'nin,' Hicretin ihata eder hle gelmiti. bulunan Arap kabilelerini birletirerek ALASYA Kbrs Tarihi ve Kbrs'ta Trk Eserleri, Ankara. 1964, sn. 23. MIY sylerler vo yatarlar^ Halbuki Yahudiler'e kar giriilen btn hareketler, bu mislds g.'l-d gibi bu umumiyetle ge kalm bir mukabele-i bitmisilden

yeni ve zinde devletin hudutlar

O'nun kurucusu,

onbirnci ylnda vki olan vefatlar annda btn

milyon kilometre kare geniliindeki bu sahann onbir yl iinde fethi demek, gnde yaklak olarak 822 kilometrekarelik bir sahann bu yeni devlete Ceziret-l Arab'n 433. S(' KADR MISIROGLU rct-i Ebbekir Kbrs'ta Kitiyon'u fethetti ise de bu devirde donanmaya sahip olmayan mslmanlar iin bu fetih, devaml olmad. M. S 638 ylnda am, Kuds, Suriye, Filistin ve hatt Antakya ve Msr islm Devleti'-nin hudutlar dhiline girince bu memleketlerin donanmalarm elde eden slm kuvvetleri Dou Akdeniz'de deniz hkimiyeti tesisi iin de, harekete getiler. Bu cmleden olmak zere Hazret'i Muviyc 647 ylnda byk bir donanmayla Kbrs' fethetti ise de Kbrsllar mslman olmay reddettikleri iin Kostanti-ya ehrinin zaptiyle eitli' ganimetler alnarak geri dnld. fethini tamamlayan Halife Hazin _ prof Dr. M. HAMDULLAH slm katlmas demekti. ('"). Peygamberi, Cild: 1, stanbul, 1966, Sh. Arap ordular, Akdeniz'e ktlar. M.S. 632 ylnda ilk

Bu sefere itirak etmi bulunan mm-i Haram muharebe esnasnda ehid olmutu. Bu mbarek ka<in, ashabn ileri gelenlerinden Enes bin. Mlik Hazretlerinin halas ve Peygamber Efendimizin kardelii Ubdc bin Es-Smit'in zevcesiydi. Kendisine byle bir sefere itirak edecei ok evvel Reslllah tarafndan mjdelenmiti. yle ki; Bir gn Ubde bin Es'Smt'in evinde uyumakta bulunan Peygamberimiz, glerek uyanmlar. Umm-i Haram: Niin gldnz, y u cevab alm: mmetimden bir cemaat erirler zerindeki m-lk gibi denizde gidiyorlar grdm. Taaccb ettim. Umm-i Haram : Y Reslellah du buyurun ki, Allah beni de onlardan klsn!... diye rica edince Peygamberimiz. Sen onlarla uyanmlar. a Sultan* berabersin! buyurmular. Sonra tekrar uyumular ve yine glerek alm... Onun ehid olduu yerde Umm-i Haram tekrar sormu ve ayn cevb ReslellahL. diye sorunca

bilhare Trkler bir cami, trbe ve tekke yaptrmlardr ki, hl Hal nmyle mruftur. Mslmanlar Kbrs'a 24 sefer yapmlardr. Bu suretle Mslmanlar ile Bizans arasnda bir mcdele sahas hline gelen Kbrs 964 tarihinde tekrar ve kat' olarak Bizans hkimiyeti altna girmitir. Bu tarihten Onikinci Asra kadar el deitirmeyen Kbrs, nisb bir sknet devri yaad. Ancak zaman zaman baz valilerin istikll iln ederek, Ada'y Bizans idaresinden ayrmaya matuf hareketleri grlmtr. Mesel 1047 ve 1086 yllarnda bu maksatla ortaya kan isyanlar cezalandrlmlardr. Nihayet 1184 ylnda bir Bizans prensi olan Kilikya Ermenileri ile yapt muharebeyi inandrmtr. evlenip mevkiini

kolayca bastrlarak si valiler

Isaac Conmtne Tarsus Valisi iken Bilhare

kaybedince Kbrs'a geip halk aldatarak kendisinin oraya vali tyin edildiine bununla da iktifa etmeyerek Sicilya Kral'nn kz kardeiyle Kbrs kuvvetlendirdikten sonra kendisini

Kra-1 : iln etmitir. zerine gelen Bizans

donanmasn Sicilya'nn da yardmyla malp ederek Kbrs'a kat' bir surette yerlemitir. Gayet zalimane bir idare tesis eden Isaac Commcne'-in Kbrs'taki hkimiyeti yedi yl srmtr. Bu idareye nc Hal Seferi srasnda ngiltere Kral ve A r s-lan Yrekli lakabyla mruf Richard son vermitir. yle ki:

Kuds'n 1187 ylnda mehur Selhaddin Eyyb tarafndan geri alnmas yznden hristiyanlar yeni bir Hal Seferi tertip ettiler. Hal Seferlerinin ncsn tekil eden bu harekta Almanya, Fransa ve ngiltere krallar da bizzat itirak ettiler, ingiliz Kral Ars-lan Yrekli Riar (Richard) bu sefere deniz yoluyla kmt. Fakat donanmas Akdeniz'de frtnaya tutulduun32 KADR MISIROLU uOZAN ZAFER Mi, HEZMET Mi? 33 da dalgalar Kral'n nianlsyla kz kardeini tayan bir gemiyi Kbrs sularna att. Bu srada Kbrs Kral unvann tayan Isaac Commene, Limasol aklarnda demirleyen bu gemiye el koyarak iindekilere ve bilhassa Riar'n nianlsyla kzkardeine pek fena muamelelerde bulundu. Riar, frtna dindikten sonra gemilerinin geri kala ksmn toplayarak Limasol'a geldi. Isaac'dan kardei ve, nianlsna yapt fena muamelelerden dolay zr dilemesini ve onlar serbest brakmasn istedi. Bu istekleri! reddolununca kumandasndaki kuvvetlerle karaya kt ve Limasol'u zaptetti. (1191). Isaac Ada'mn ilerine doruj kaarken kendisine yetiti ve O'nu esir ald. Kbrs bu s-' retle tarihte ilk defa olarak ngilizler'in eline gemii oldu. Giritii sefer iin paraya ihtiyac olan ngiltere Kral Riar, Ada'y nce 100.000 bezeta altnna Temple ers valyelerine satt. Fakat bunlar kararlatrlan bede li deyemediklerinden Riar, Kbrs' bu defa da 1186 yi lndanberi Kuds Kral unvann tayan v Kuds' Selhaddhvi Eyyb'ye kaptrd iin lkesi bir kral durumunda olan Guy de Lusignan'a satt. (1192) Lusignan, Kbrs'a Filistin'de maliknelerini kaybeder valyelerle Selhaddin Eyyb'nin malp ettii Fran szlar' toplayarak yerlerdi. Bu suretle Dou Ltinli1 burada yeniden canlanmaa balad. Aa yukar drt asr Kbrs, Fransz, Ceneviz v Venediklilerin elinde kald. Bu mddet zarfnda slar lemi ile hristiyan Avrupa arasnda faal bir ticar ro oynayarak bir hayli zenginleti. Nfusu da yarm mily~ nu at. Guy dp. Lusignan Kuds Kral nvn n muhafaza etmi, ancak buna ilveten Kibri I. o r d u sfatn da almtr. Fakat O'nun halefi Amaury 1197 ylnda Kbrs Kral unvann ald ve bu suretle devlet ve hanedann te'sis etmi oldu. Kbrs' 1489 ylna kadar bu slleden gelen hkmdarlar idare etmilerdir. Bunlarn devirleri Kbrs'a kuvvet ve emniyet salad iin Hal Seferlerinde malp olan hristiyanlarn bakiyelerine buras her defasnda emin bir melce oldu. Kbrs bu durumda slm lemi iin cidd bir tehlike kayna tekil etmee balamt. Bu sebeple Hristiyan-ln Dou Akdenizdeki bu son kalesini muhtemel bir slm taarruzundan korumak isteyen Papalk, Kbrs'a birok gemiler verdi. Papa'nn bu alkasndan cesaret alan Kbrs Kral I. Pierre bu kuvvetle

harekete geerek imdiki Alanya Kalesi'ni kuatt. Fakat muvaffakiyet elde edemedi. Daha sonra Ermenilerin tahrikiyle Anadolu'ya kar tekrar harekete geti. Antalya'y . zaptetti. Alanya ve Manavgat zerine yrd. Ahli kendisine vergi vermeyi kabul etmek mecburiyetinde kald. Bu baarlarndan dolay cesareti artan I. Pierre, 1362 ylnda Avrupa'da bir seyahate karak yeni bir Hal Seferi tertiplenmesi iin Hristiyan lemini tahrike koyuldu. Buna muvaffak olamadysa da temin ettii az kuvvetle ni bir hcum sonunda skenderiye'yi zaptetti. Burasn gn gece yamaladktan sonra Kbrs'a dnd. I. Pierre'ih bu muvaffakiyetlerini gren Papa, ona yardmda bulunulmas iin muhtelif hristiyan devletleri nezdinde teebbse geti ise de msbet bir netice alamad. Bu srada Karaman Beylii'ne hcum ederek onu Mr suih akdine mecbur eden I. Pierre, bu baarsndan F: 3 LOZAN ZAFER Ml, HEZMET Ml? 33 cesaret alarak tekrar Msr'a saldrd. Baz ehir ve kasabalar yamalayarak geri dnd. 1368 ylnda yeni bir Hal Seferi tertiplenmesini temin iin tekrar Avrupa'ya gitti. Yine bir netice elde edemedi. Mteakip sene de bir sikastle ortadan kaldrld (1369). Yerine II. Pierre geti. Bunun zamannda Cenevizliler Ada'ya bir ihra kuvveti gndererek kendisini esir ettiler. 1374 de Kbrs'la Cenevizliler arasnda bir sulh muahedesi akdolunarak Kral serbest brakld. Fakat kararlatrlan harb tazminat deninceye kadar Magosa igal altnda tutuldu. Rehine olarak Cenova'ya gtrlm bulunan Kral'n amcas Jacques, II. Pierre'nin yerine kral iln edilmesi karsnda Magosa'y Cene-vizliler'e terke raz oldu. Magosa bu suretle bir Ceneviz smrgesi haline geldi. Jacques, lnce yerine olu Janus, kral oldu. Bu kral, 1402 ylnda bir donanma donanmalar hazrlayarak Magosa'y Cenevizliler'in elinden almak iin harekete geti. Hospitaller valyesi'nin arabuluculuu ile muhsemat durdurularak Kbrs ve Ceneviz mtereken ] slm lkeleri zerine saldrdlar. Suriye ve Msr sahil-1 lerini vurdular. I. Perre zamanndan beri her frsatta slm ky e-j hirlerine saldran Kbrs'a kat' bir darbe vurmak mecburiyetinde kalan Msr Klemenleri, 1425 - 1426 ylla-, nnda Kbrs'a kar iki sefer tertip ettiler. Kbrs ordusunu yenerek Kral esir edip Msr'a gtrdler. Kral Janus on aylk bir esaretten sonra senevi 5.000 duka altn, vergi demek ve Msr' metb tanmak suretiyle lkesine dnebildi. II. Jean zamannda bu vergi 8.000 duka altnna karld. II. Jean bir Bizans prensesiyle evlenerek Kbrs'ta Bizans nfuzu ve Helenizm in kuvvetlenmesine sebep oldu.

Kral Jean iki sefer evlendii halde yalnz Chorlottc isminde bir kz olmutu. Ayrca bir de Jacques adnda pi bir olu vard. 1460 ylnda Memlk Hkmdar Erefin yardmn salayan pi Jacques bir ksm Memlk kuvvetleriyle Adaya karak II. Jean'n kz Charlotte'u tahttan indirip Kbrs tacn giydi, nce Memlk kuvvetlerine dayanarak Magosa'y Cenevizlilerden geri ald. Fakat daha sonra Rumlar'la anlaarak Memlk kuvvetlerini de imha etti. Bilhare mevkiini kuvvetlendirmek iin Venedikli asil bir kzla evlendi ise de bu evlenmeyi mteakip esrarengiz bir surette vefat etti. (1473). Onun lmnden sonra doan olu III. Jacques adyla kral iln edildiyse de o da ancak bir yl yaad. Bu suretle bir Venedikli olan kars Ada'y tek bana idareye koyuldu. Fakat Jacques'in bir Venedikli ile evlendirilmesindeki maksat ]. sa zamanda ortaya kt. Zira bu kadn Ada'y birka sene sonra Venedik'e terk etti. Venedik Cumhuriyeti Kbrs'n Memlklara demekte olduu vergiyi aynen kabul ve idme ettirmeyi mevcudiyetini muhafaza iin zarur addetti. Kbrs'n Venedikliler eline getii bu devre, Dnya ticaret yollarnn deitii bir zamana rastlar. Gerekten 1492 ylnda Amerika'nn kefi ve Afrika'nn gneyinden dolalarak Hindistan'a varlmas Dnya ticareti yollarnn deimesine sebep oldu. Bu yzden gzergh zerinde bulunduu ve Kbrs'a hayat veren eski ark ticaretinin snmesi, Kbrs' byk apta mteessir etti. Akdeniz'de bu eski ehemmiyetli ticaret sayesinde uzun ve zengin devirler geirmi bulunan Venedik ve italyan Cumhuriyetlerinin kn hazrlayan bu iktisdi deiiklik Osmanl 3C KADR MISIROLU devrini yayordu. Bu byk ve azametli islm Devleti' nin banda, Cihan tarihinin en byk hkmdarlarn] dan biri olan Kanun Sultan Sjeyman bulunuyordu Venedik ve talyan Cumhuriyetleri kadar Osmanl lke lerini de alkadar eden bu yeni iktisad ve ticar dei siklikleri byk bir ileri grllkle kavrayan Kanun' nin eski ark ticaretini ihya maksadiyle Avrupa tccar larna siys edebiyatta Kapitlsyon adi" la geen bz imtiyazlar verdii malmdur ("). Bu suretle Dnya siyset ve ticaret bakmndan t: lihsiz bir devreye rastlayan Venedik hkimiyeti esnasr da Kbrs maddeten bir hayli gerilemi ve fakirlemi tir. stelik Latinler ve Rumlar arasnda teden beri me cut olan din ihtilflar da had safhaya ulamtr. Dal nce Hanedan Osmanl Lusignanlar Ort doksluu korumulard. Fakat Venedik idaresinde Ort doksluk gayet kt bir Hkmdar Ftih Sultan Mehmed Ha Ortodoksluu, Bizans'la birlikte tarihe Devleti en azametli esnasnda

duruma dt. stelik bu duru yle bir devirde ortaya kyordu ki, istanbul'u fethedt gen karmaktan ku taryordu. (") Trkler'in istanbul Ortodoks Patrikhnesi ne kar gsterdikleri

msamaha Kbrs ortodokslarmuv derecede gzlerini kamatryordu ki, istanbul Rumlar'ni imtiyazlarndan istifde 37 11 Bu eserde yer alan 123 numaral dipnotuna baknz. 12 Birok kaynaklarda Ftih'in istanbul Patrikhanesine v dii imtiyazlar bir zaaf eseri olarak gsterildii halde hakikatte hareket, Hristiyanlk Alemi'nin tek bir mezhebe ircn nlemek bir ileri grlln eseri idi. Nasl ki; kendisinden sonra Kart Sultan Sleyman da Hristiyan ittifaklarna zarar olaca mlha syla yeni bir mezhep Olan Protestanl tutmutur. Hatt siys de syla ondan geri kalmayan II. Sultan Abdiilhamid Han bile teden t Ada'y fethetmek zere gizli gizli murahhaslar gnderi-yorlard. (") Kbrs, Osmanl Trkleri tarafndan fethine kadar Venedikliler elinde ksmen Venedik idresinin istismarc, vaziyeti ve ksmen de Dnya artlar bakmndan tarihinin en kt ve karanlk an yaamtr. b) Kbrs'n Osmanl Trkleri Tarafndan Fethi Onaltnc Asr Cihan tarihinde T rk a kabul edilir. Gerekten tarih boyunca kurulmu Trk ve islm devletlerinin en azametlisi olan Osmanl mparatorluu bu asrda altn an yayordu. Yavuz Sultan Selim'in Msr ve C e z i r e t- 1 A r a b da lkesine katmas, Osmanl Devleti'ni slm Alemi'nin bihakkn mmessil ve muhafz mevkiine ykseltmiti. Buna ilveten Hilfet in de Osmanl Hanedan na gemesi bu devletin lemmul mevkiine yeni ve messir bir manev kuvvet kazandrmt. Gerekten Osmanl Hilfeti H 1 f e t tarihinde en mull bir iktidar iktisap tmitir. yle ki; Osmanllar'm fethetmedikleri Hindistan, Endonezya gibi uzak slm memleketlerinde bile hutbelerde Osmanl Halifelerinin isimleri okunmutur. Mill tarihimizin dstn ahsiyetlerinden biri olan Yavuz Sultan Selim Han'n ksa fakat havsalaya smaz m Patrikhanesine bal bulunan Bulgar Kilisesi'ne istikll vererek onlar maddeten destekleyerek Balkan stanbul 1956, sn: 17. KADR MISIROLU LOZAN ZAFER Mi, HEZMET Mi? 39 Harbi'nin zuhuruna mni olmak yolunu tutmutur. 13 Dr. kr TORUN Trkiye, ingiltere ve Yunanistan Aracnda Kbrs'n Politik Durumu etmek iin Trk Sultanlar'j LUZAN ZAhbH MI, MfcZIMfcT MI7

anl fetihlerle geen saltanat devrini takiben tahta ge~-en Kanun Sultan Sleyman, Osmanl Devleti'nin madd ve manev kudret ve kuvvetini evc-i bl'ya ykseltmitir. O kadar ki, Hind Okyanusu'ndan Krm, Orta Av-> rupa, Fas ve Orta Afrika'ya kadar imtidad eden kudreti bir imparatorluk hline gelen Osmanl Devleti, gerek! mansyla bir Cihan imparatorluu! mevkiinde bulunuyordu. Dnya'da mevcut btn dev; letlerin glerinin toplam bile Osmanl Devleti'nin gcnn altnda idi. Harb tarihinde emsaline rastlanamyacak bir by' zafer olarak Preveze Deniz Muhre besi ni (1538) kazanan Osmanllar, Akdeniz'de rakip siz bir duruma gelmilerdi. Artk zaman zaman Ispanyi ve italya sahillerini vuran, Atlas Okyanusu'na kan, Hin Okyanusu'nda boy gstererek Endonezya Adalar'na sefer lei tertip eden Osmanh Donanmas gibi Osmanl kari ordusu da karsna kacak rakip bulamyordu. Amerika da henz kefedilmemi yerlerin bile hkmdar kaba edilen ispanya Kral dahi Osmanl Devleti'ne hara d yordu. Fransa, Almanya'ya kar Trk himayesini kabu etmi, Osmanl Donanmas 1543 ylnda Marsilya'da iti mirliyerek Nis'i fethedip Franszlar'a hediye ediyor u Bu seferde Papa'lk merkezi olan Roma ehri bile Fran sz yalvarmasyla , elisinin Kaptan- Derya Barbaros Hayr.eddin Paa'nn ayaklarna kapanp fethedilmekten g Kikle kurtulabilmiti.

Bu durumda imal Afrika lkelerinin de mparator! lua katlmasyla Karadeniz gibi Ege Denizi ve Dou Ak deniz de bir Trk gl hline gelmi bulunuyordu. B Akdeniz hkimiyeti iin Kbrs'n bir nev' hristiyan k lora hlinde ortada durmas cidd bir prz tekil ediyor du. Osmanh hameti ile bu durumun telifi imknszd Osmanllar san'at, siyset, ahlk vesir sahalarda Avrupa'ya nazaran o derecede stndler ki, bugni'n meden memleketleri ve bilhassa Fransa'da her hususta Trkler'i taklid eden bir takm fikr ve itima cereyan tr bile ba gstermiti ("). Bu sebeple Yavuz Sultan Selim Han tarafndan Msr'n fethini mteakip eliler gnderen Venedik, Msr'a demekte olduu vergiyi, Osmanl Devleti'ne vermek teklifinde bulundu. Venedik'le Msr arasndaki eski anlama yenilendi. Bu suretle Kbrs' daha o zaman hukuken Osmanl Devleti'ne balanm addetmek mmkndr. ti; nun Sultan Sleyman tahta geer gemez bu mc'ol'.g onbin duka altnna kard. Kanun devri ft-ht gz nne getirilirse Kbrs'n szde dost, hatta t"r bi, hakikatte ise dman vaziyetinde bulunmasnn Osmanl varl iin cidd bir tehlike tekil ettii kolayca anlalr. Gerekten Osmanl Devleti ile harbedecek herhangi bir devlet iin Kbrs'n bir s olarak kullanlmas her zaman mmknd. Osmanl lkeleri arasndaki 14 Ziya GKALP Trkln Esaslar Ankara 1339 sh. 5 de:

Trkln memleketimizde zuhurundan evvel Avrupa'da Trkle dir iki hareket vcda geldi. Bunlardan birincisi Franszca'da Turquerie denilen trkperestliktir. Trkiye'de yaplan ipekli ve yn dokumalar, hallar, kilimler, iniler, demirci ve marangoz ileri, m-cellidlerin, tezhipilerin teclid ve tezhipleri, mangallar, amdanlar ilh.. gibi Trk san'atnn eserleri oktan Avrupa'daki nefisperestlerin dikkatini celbetmi. Bunlar Trkler'ip eseri olan bu gzel eyay binlerce liralar sarfederek toplarlar ve evlerinde bir Trk salonu veya bir Trk odas vcda getirirlerdi. Bazlar da bunlar baka milletlere id bedialarla beraber biblolar arasnda tehir ederlerdi. denilmektedir. 40 KADR MISIROLU ticar ve asker seyrsefer bakmndan Kbrs'n Venedik "elinde bulunmas cidd bir tehlike tekil etmekteydi. de gerekletirdii muazzam seferler yznden kk Kbrs Adas'na sefer yapmas mmkn olmad. Burasnn slm lkelerinin arasnda deta bir hristiyan kalen tarzndaki mevcudiyeti O'nun muhakkak ki; gururuna dokunuyordu. Fakat Kbrs'n fethi ancak Kanun'mu orta derecede bir devlet adam olan olu kinci Selim : a-mamnda gerekleebilmitir. kinci Selim daha Manisa'da ehzade iken Kbrs'- fethi lzumunu kavramt. Kbrs korsanlar sk sk gelip geen gemilere sarkntlk ederek korsanlk yapmc.k-taydlar. Hatt bir defasnda ehzade Selim'e Msr'dan gnderilen hediyelere de bu suretle elkoymular ve ehzade'nin id neden malm? diyerek gasbettikleri mallar glkle icle etmilerdi. Gerekten Kbrs yaknlarndan geen hac ve ticaret gemileri Kbrs'ta slenen Venedik korsanlar tarafndan sk sk tecvzlere uramakta, mallan gasbedl-mekte, kendileri hapsedilmekte idi. Venedik bu hdiseler karsnda her protesto ediliinde kabahati Malta korsanlarna mlederek aldr etmemekte idi. Hatt son zamanlarda Msr Defterdarn gtren gemi bile Kbrs kot-sanlar tarafndan zaptedilmiti. Venedikliler Osmanl Devleti'ne kar btn bu iz'-ae edici hareketleri yetmiyormu gibi bir de Dalmaya hududunda Osmanl arazisine tecvz etmeye koyulmulard. Fazla olarak da 1570 ylnda Trk ticret gemilerine tecvz eden korsanlar, Kbrs'a snmlard. Osmanllar'n ikyetlerini bildirmek zere Vene-dik'e gnderilen ikinci tercman Mahmud Aa'nn teebbslerinden hibir netice hsl olmad. Bu defa Venedik'e eli olarak Kubat avu gnderildi. Osmanl Sultan adna verdii ltimatom'da Ve-nedikliler'in Dalmaya sahillerinde Osmanl arazisine tecvzde bulunduklarn, Kbrs korsanlarnn Osmanl hac ve ticar emtia tayan gemilerine rahat vermediklerini ve son olarak da bu tecvzleri tekrarlayan korsanlarn Kbrs'a sndklarn izah ederek bu ihtilflarn ortadan

kaldrlmas iin kan dkmeye mahal verilmeden Kbrs'n Osmanl Devleti'ne terkini istiyordu. Venedik, bu ltimatomu mirne bularak reddetti. Bunun zerine tersanelere emirler verilip gerekli hazrlklar yapldktan sonra Kbrs adndaki bir ah15 Bkz. Hammer (Mehmed Ata tercemesi) Devlet-i Osmaniye Tarihi stanbul 1332, Cilt: VI, sh: 241 16 Yasef Nassi (Joseph Nassi) tarihimizde me'um bir rol oynam yahudilerden biridir. Ancak hakkndaki malmat ou birbirini tutmaz, mekk ve efsnev bir mhiyet arzeder. Birok kaynaklarda onun hakknda yer alan malmatn hlsas udur: Aslen Portekizli ve M a r r a n e denen hristiyanlam yahudilerden biri olan Yasef Nassi, engizisyon mezliminden kaarak Kanun devrinde stanbul'a gelmitir. Portekiz'de Don Juan Miques adn tad halde istanbul'da zengin ve gzel bir yahudi kzna k olduundan tekrar eski dinine dnd ve Yasef Nassi adn ald rivayet edilmektedir. (Hammer, a. g. e. sh: 2241) Kendisinden evvel istanbul'a gelmi bulunan babas Salarhon'un saraya hekim olarak girdii^ beyz kadar Portekizli ispanyol ve italyan Marranesi ile gelip, istanbul'da hep birlikte tekrar yahudilie dndkleri, ondan bir yl evvel gelmi bulunan hem halas ve hem de kayn validesi Dona Gracia Nassi ile bitlikte bir banka kurarak ksa zamanda son derecede bu para dalavereleri KADR MISIROLU LOZAN ZAFER M, HEZMET M? 43 sn ikinci Selim'e araplarnn ok stn olduu Bu kuyruklu yalan, baka yoKamm zamannda saraya nfuz etmee balad fakat asl NurbnO Sultan adndaki hanm yahudi olan ikinci Setim zamannda saraydaki nfuzunun had- dereceye ykseldii bildirilmektedir. O derecede ki; Sultan Selim bu maceraperest yahudi'nin Fransa'dan alaca olan mebl cebren tahsil iin Osmanl sularnda seyreden Fransa gemilerinin mallarna el koyduracak kadar ileri gitmitir. (Bkz.. Av Tam Galanti Trkler ve Yahudiler, istanbul, 1928, sh: 112) Divan'n deta bir nevi hriciye maviri roln Franszlara aleyhtar olmasndan oynayan (bkz ay.) Yasef Nassl'nin dolay keke yirmi yl nce ortaya ksayd. Belki mahut yolunda yapt telkinat sebep gsterilmektedir. sanki Sultan Selim Kbrs araplarndan imek istese bunu temin etmenin vesilesiyle zenginletii ve Seferi balatld. Baz Garp kaynaklarndan (15) Kbrs'n fethine, bir Portekiz Yahudisi olan Yasef Nassi (")

kapitlsyonun veril meine mni olurdu tarznda eblehne teessflerde bulunan muahhar tarihiler bile zuhur etmiti. (Bkz. Saffet T.O.E.M. Cilt: XVI sh.

S86) Siyonizm'e benzer emellen olduu istanbul'a gelmeden yahudileri oraya Hass rivayet edilen bu karanlk ahsiyetli yahudinin daha Venedik'ten bir ad satn alarak engizisyon mezliminden kaan toplamak istedii rivayet edilmektedir. Sarraflk ve ir suretlerle saraya Nedim-i

hulul eden Yasef Nassi'de. Knun'ye id bir vesikada ehzade Selinvin bir nev'

eklinde bahsedilir, <. H. Danimend, Osmanl Tarihi Kronolojisi Cilt: II, sh. 392) ra men bu yahudinin kinci Selim'! Kbrs Kralln ibarettir. Gya Sultan Selimin bu

Gerekten Sultan Selim tahta kar kmaz kendisine Naka (Nascos) ve Kiklad Adalar Dkaln tevcih etmitir. Bu kadar yaknla fethine gzel vdotmis olduu hususu araplarndan bahisle tevik ettii, Pdiah'n da ona Kbrs tamamiyle bir efsneden

vaadine istinaden mes'eleyi bir oldu bitti eklinde adds den Yasef Nassi, Kbrs Kral Yasef Nassl yazl armal bir tabel yaptrp evinin kapsna astrd bile rivayet edilmitir. (Hammer, a.g.e. sh. 242) |u yokmu gibi birok Trk mverrih ve mellifinin eserlerinde bile yer almtr ("). Halbuki Kbrs'n fethini din, siys ve iktisad bakmlardan zarur klan pek ok sebep vard ki biz, bunlar devrin allme eyhlislm Ebssud Efendi'nin fetvasnda hlsa edilmi olarak bulmaktayz. FETVA Sabkan bir viyet-i dr- Islmdan olup bde-zze" man kffr- hkisr mstevli olup medris ve mesci-dira harab ve muattal ve menbir ve mehfiJin kfr ve dallet ile mlml ve nice drl ef'al-i habise ile din-i sl-ma ihanet kasdeyleyp ve etraf- leme evz-i kabi-halarn iat eyleseler, Pdiah- Dinpenah Hazretle i hamiyet-i slm mktezsmca diyr-i mezkru kft'ar-i hkirar elinden alup dr-i islm'a ilhak eylemeye azimet ve himmet buyursalar, sabkan mezkr keferenin tasarruflarnda olan ahar vilyetlerle muslha olun dukta ellerine verilen ahidnmede mezkr vilyet dhil olmakl eriat-i mutahhara mucibince ahidnme nakzna mni olur mu? Beyan buyrula!... Elcevap: Allah-u lem asla mni olmak ihtimli yoktur. Pdiah-i islm eazellh- ensre, tevif-i kefere ile sulh eylemek ol zaman meru olur ki, kffe-i mslimBu rivayetlerin daha birok benzerlerine de uzun uzun ya; ve ren ve onu bir Osmanl veririnden daha ziyade tetkike deer, kabul eden Hammer'in Kbrs fethi hakknda serdettii mtle<Va-, uydurma katliam ve yamalar gibi Hrstiyanlk taassubunu aksettiren mesnetsiz iddialarla mlmldir. 17 Bkz. Dr. Rza NUR Trk Tarihi, istanbul 1925, Cilt: III sh. 222 LOZAN ZAFER Mi, HEZMET Mi? 45

ne menfaat ola. Olmayacak, asla sulh meru deildir. Menfaat mahede olunup mebbet yahut muvakkat olduktan sonra mcnfaatl zamanda bozulmas enfa' grlse elbette bozmak vacip ve lzm olur. Hazret-i Resul Aleyhisselm Hicret-i Nebcviye'nin altnc ylndan on yla dein sulh idup Hazret-i Ali Keremallah veheh mekkd ahidnme yazub muahede mukarrer klndk (an sonra gelecek yl bozmak enfa' grlp Hicretin sekizinde zerlerine varub, Mekke-i Muazzama'y fetih buyurmulardr. Hazret-i Halife-i Rabbillemin halledalla-hu Tel zll-i Saltanathu l mufrik-l mslimn vc-eyyide binasnn aziz ve feth-il mbn azimet-i hm-yunlarmda Cenb- Rislctpcnah sallllah Tel Aleyhi vesellem Hazretlerinin snneH eriflerine iktida buyurmulardr. Ketebe-tl fakir Ebussud (") Devrin dirayetli veziri Sokullu'nun bu sefere muhalif kald huss kaynaklar tarafndan mttefikan teyid edilmektedir. Sokullu, Kbrs seferindense ispanya'da yeniden bir mukavemet hareketine girimi bulunan ve Makm- Hilfet ten yardm ' isteyen Endls Mslmanlarnn imdadna koulmasn istiyordu. ("). Din asabiyet muvacehesinde gayet nazik bir mes'ele tekil eden bu yardmda, 19 Dou spanya nn V i z i g o t I a r in elindoykerr islm Tarihi'nin anl 18 Feev Tarihi, Cilt: I sh: 487 Cemenleri kumandanlarndan Tark ve Musa tarafndan- yl (711 - 714) gibi ok ksa bir mddet zarfnda fethedilen sppn yada slm hkimiyeti takriben sekiz asr (714 - 1492) devam etmitir. Fetihten itibaren Gney eyleti (Vandolazya - Andolousia)nn isminden muharref olarak adyla ydedilen bu l ke uzun sren parlak bir medeniyete byk lde tesirler icra eyledikten sonra fec bir suretteKuzey Afrika'ya kar vk taarruzlarnn da nlenebilecei ve bu suretle Tunus mes'elesinin kat' bir ekilde halsukt etmitir. Osmanl Devleti, bu skta seyirci kalm oma* thmetiyle tedenberi itham edilegelmitir. Fakat islm Tarihi'nin en byk devletini kurmu bulunan Osmanllar hakkndaki bu itham da, dier biroklar gibi yersiz ve mesnetsizdir. Bunun delillerini ylece sralayabiliriz: a) Sekiz asr temd eylediini yerine on edecek sylediimiz Endls'n ancal' ilk drt asr dahil birlik ve Endls Emevi Devleti'nin Tevif-i M I k > adyla anlan bu Devleti mevcut skn iinde gemitir. Gerekten daha Onbirinci Asrda yklan bir det kk devletik kurulmutur. Endls sahne olduktan ve Garp Ale~ mi'ne

devletikler, herbirinin hasm- bmn olan Hris-tiyanlarla birbirleri aleyhine ittifak kadar alalm bulunuyorlard. Bu tarihte ise henz bir Osmanl deildi. Bir milletin fertleri arasna cidd bir nifak girince onun bir dman karsnda bile nasl kolaylkla kend'sin-cen ok zayf

malp ve perian olduunun en mthi

misli Endls Tarihinde gemeyen

grlmtr: 1235 ylnda bir sln Devletine drtyz sene Kastil Krall 'nn mevcudu on bin, evet sdece onbini bile gz

baehirlik yapm olan Kurtuba,

ordusuna teslim edilip boaltlrken dhildeki slm (...) sekenin adedi bir

milyondu. Evet On-bin kiiye teslim olan bir milyon Kurtubal mslman (!) kanl mtekib devirlerde de Endls halk b) Endls mslmanlar'nn Bu Murahhasnn elinde maksatla devrin Osmanl Sultan

yalar ve feryatlarla zillet iinde ehri terkettiler. Osmanllarn yar dimi mevzbahs olan ahl-kan o gnknden daha iyi bir durumda deildi. Vel Byezid'e mracaat eden Endls Osmanllar'dan ilk istimdad 1488 ylnda vuku bulmutur.

ferydn-me mhiyetinde veciz bir araoa kasde vard. (Bu kaside ve

tercmesi iin bkz: Efdalddin Bir Vesika-i Mellim, T.E.M. Cilt, I, f h 201 ve mt.) Bu mracaatla anlatlan hristiyan mezlimi bata Pt-diah olmak zere btn devlet ricalinin hissiyatn tahrik ettii ^indir ki; elden gelen yardm yaplmak istenildi. Fakat bu srada: KADR MISIROLU LU^AIN /\rtH MI, MbZIMhl MI? 47 linin imkn dhiline girecei reyinde bulunuyordu. Ayrca Svey Kanal nm almasna da te* ebbs edilerek kolayca Hint Okyanusu'na gemek ve aa) Osmanl Devleti donanma bakmndan olduka zayf bulunmaktayd. Btn bir Akdeniz'i aarak ispanya sahillerini vuracak gte bir deniz kuvveti yoktu. bb) Cem Sultan vak'as dolaysyla Hristiyanlk Alemi'ne kars gayet ihtiyatkr bir hatt- hareket .takip edilmesi gerekmekteydi. cc) Osmanl Devleti Msr Klemenleri ile Adana ve Mara havlisinde fiilen muharebe hlinde bulunuyordu. (1485 - 1491). Devletin elini kolunu balayan bu menf millere ramen Sultan-, kinci Byezid, Papa'ya eliler gndererek Kasti Kral'nin Grnata muhasarasnda srar ederek mslmanlar zrar halinde istanbul'daki hristiyanlara da ayn muamelenin yaplaca (bkz. Ziya Paa Endls Tarihi, C. Ill, istanbul 1304 sh. 245) tehdidinde bulunulmu, fakat bu da tabiatyla icra mevkiine konulamamtr. Yalnz Kem" Reis kumandasnda bir filo gnderilerek gzda vermek kabilinden spanya sahilleri vurulmutur, (bkz: a.y. Saffet Zeyl, T.O E.M. C: I, sh. 212.) c) Donanmann Yavuz Sultan Selim zamannda bile kifayetsiz-olmas Osmanllar'n arzu edilen yardmlarna imkn vermemitir. Esasen Endls'n resmi mukavemetinin, 1492 ylnda sona crmiY-bulunduunu hatrdan uzak tutmamak gerektir. Bu tarihten sonra ise pncak kl artklarna

kar tatbik edilen mezlimin veya zaman zaman ortaya kan dahili isyanlarn vesile ittihaz gibi zayf bir m dhale imkn mevcut olmutur. Yavuz Sultan Selim Han'>n ksa fakat gaileli saltanat devrinde ise bu imkn bsbtn baka sebeplerden dolay kullanlamamtr. Bilhare Kanuni ve O.'nun olu kinci Selim zamanlarnda ortava kan isyanlardan istifade edile'ek yardm edilmemi olmasn knamak mkul grlebilir fakat, dhildeki mukavemet imknnn artk hemen hemen yok olduu bir devirde Osmanl Devleti gibi, HristiUzakark Adalarnda Kanun devrinden beri Portekizlilerle yrtlen mcdeleyi nih bir zafere ulatrmak. fikrini ileri sryordu. yanlk Alemi'yle topyekn bir cihan- husmet hlinde Endonezya Adalar'ndan Orta Avrupa Yaylalarna kadar mcdele hlinde bulunan bir devletin, cidd bir netice istihsli mmkn olmayan byle bir durumda zerine yeni Hal Seferleri celbine vesile olacak mdhalelere girimemesinden dolay k-nanmasi doru olmasa gerektir. Bununla beraber Kanunt, Endls Mslmanlar 'na yardm ve hi olmazsa mezlimden kaanlarn imal Afrika' y nakli iin gerekli ilerin yaplmas zmnnda Garp Ocak I a r n vazifelendirdi. Bu yardmn da Barbaros'a H a y r e d-d i n isminin taklmasn gerektirecek lde yapld meydandadr. Endls'te Mslmanlar'n dhilde kardklar isyanlarden istifade imkn, Kbrs Seferi arifesinde de bir kere daha zuhur etmiti Bu isyan 1563 - 1570 yllar arasnda iki yl sren Grnata ihtilli dir. Sokullu, Kbrs Seferi'ni tehir edip bu Jyan vesile ittihaz ederek Endls Mslm3nlar'na yardmda bulun.nak istiyordu. Malm olduu zere bu rey kabule yn grlmeyerek Kbrs fethi hazrlklarna devam olundu. Grnata ihtilline yardm ii de* U I u lakabyla mehur olan Cezayir Beylerbeyi Kl Ali Paa'ya brakld. (Bkz: Saffet - Zeyl, T.O.E.M. C, I, sh. 220 - 221) Drt taraf dman olduu halde tarih boyunca itizal yolunu tutarak bunu Barbaros Kardeleme kar bile ac bir surette ortaya koyan imal Afrikallar'n dahi husmet ve dmanlklarndan korkan Kl Ali Paa da kendi durumu salam olmadndan messir bir yardm yapamamtr. Kbrs fethinden sonra mruz kalnan inebaht Bozgunu Osmanl donanmasnn mahvna sebep olduu cihetle bu isyana Kbrs Seferinden sonra bile belki son kvlcmlar snmeden yetimek imkn mevcud olmamtr. 43 taraftar olmulard. KADR MISIROLU Buna mukabil Kubbealt vezirlerinden Lala Mustafa Paa ile Piyle Paa hararetle Kbrs Seferi'ne

Kbrs harektndan nce yukarda bilvesile ifde edildii zere asker ve iktisad birok tedbirler alnmt. Sefer balamadan az evvel Venedik'te dehetli bir infilk vukua gelerek Venedik Cumhuriyeti'nin en muazzam barut stoklarndan ve birok gemilerinden mahrumiyetini inta etmiti. (M). Sokullu'nun reyinde ne derece hakl olduu sonradan Osmanllar'a kar tahakkuk eden Venedik ispanya ve Papalk arasndaki ittifak ile sabit olmutur. LOZAN ZAFER Mi, HEZMET Mi? 49 Endls mes'elesi dolaysyla zerine parmak edegelmilerdir. Halbuki Osmanllar baslmas 'zm gelen hususlardan *airi de barbarlk la itham memleketlerdeki udur; Avrupallar, Mslmanlar' ve has-seten Osmanllar' gayrimslimleri o lkeleri fethettikleri zamanki

drt - be asr idare ettikleri

mevcutlarndan kat kat fazla olarak devir

ve teslim etmi bulunduklar halde, Hristiyan-' lar girdikleri her lkede dehetli bir zulm ve istifa meylederek barbarln en mthi tezahrlerini gstermilerdir. Bunun gz boyamaz misallerinden biri de Endls'tr. Sekiz asr islm bir idare altnda yaam, dahil nfusu milyonlar aan ehirler meydana getirerek parlak bir medeniyete vcud vermi Endls kabul edip koruyan Osmanllar! m, yoksa spanyada bir mslmanlar'ndan bu-j gnk spanya'da ka kii vardr!... Balkanlarn hristiyanlarn kendisine bir v e d i a t u I I a h tek mslman barbardr!... 20 Hammer, bu infilki bile Yasef Nassi'nin botaj olarak kaydetmektedir, (a.g.e. sh: 242) Venedik tersanesinin yanmas ki Nassl'nin adamlarnn ii ol-j mas muhtemeldir. stanbul'da Venedik ile muharebe arzusunda bujl lunanlara kuvvetbah olduu kadar cumhura da ftrver olmu tur. Serdarla Lala Mustafa Paa, Donanma Bakumandanlna da Piyale Paa tyin edilmiti. Osmanl Dc-nanmas Kbrs Seferine Mart, Nisan ve Mays aylan iinde ayr filo hlinde kmt. Gemi ve asker mevcudu yerli ve yabanc kaynaklarda ok muhtelif rakamlarla ifde edilmektedir. Bununla beraber gemilerin -yz ve bunlara ykletilmi karma kuvvetlerinin ise, altm bin civarnda olduu muhakkaktr. Osmanl Donanmas Limasol nne gelmeden nce Kbrs Adas ablukaya alnarak hriten Ada'ya hububat ithali imknszlatrld iin Ada'da ksa zamanda k':-jjk ba gstermitir. Netice itibariyle bir mstemleke idaresi olan Venedik idaresinden oktanberi bunalm olaa halk, iel Beyi arachyle Osmanl mparatorluu'na iltihak etmek istediklerini bildirdiler. Fakat Venedikliler, yaptrd bir sa brakmyan Avrupallar mii

Ada'y mdfaaya kararlydlar. Kanun'nin Rodos'u fethinden beri Kbrs'n istikblinden korkmakta olduklarndan dolay kalelerin tahkimine olduka ehemmiyet vermilerdi. Fakat yalnz kendi kuvvetleriyle Osmank-ar'la baa kamayacaklarn hesap ettiklerinden sadan soldan mttefik aramaya koyuldular. Fransa ve Avusturya bitaraf kaldndan ancak Papalk ve spanya ile ittifak salayabildiler. Fakat 206 paray bulan mttefik hristiyan donanmas 22 Eyll 1970 de Meis Adas'na geldii zaman, Trk Ordusu'nun oniki gn evvel Kbrs'n baehri Lefkoe'ye girmi olduu renilmiti. Artk bir hayli ge kalnm ve deniz mevsimi de gemi bulunduu cihetle birey yapamyacaklarna hkmeden mttefikler dalmlardr. Lefkoe'nin kolayca ele geirilmesine karlk Magosa olduka mukavemet gstermiti. Lala Mustafa Paa ordusunu Magosa yaknlarna ekerek orada klamaya karar verdi. Bu srada Sokullu, Kbrs fethini siysetle ikml etmek iin Venedikliler'le temasa gemi, hatt Fransa'nn aracl bile mevzubahis olduu halde nihayet Magosa dmedike sulh olmaz. denildii iin bu teebbs akim kalmt. Lala Mustafa Paa baharda yeniden taarruza geerek kaleyi, at istihkmlara yerletirdii toplarla dvmeye balad. Kale dhilinde erzak ve su sknts ekmemek iin ie yaramaz sekiz bin kiiye yol verihni. Trkler yanlarndan toplu halde geen bu silhsz kadn, ocuk ve ihtiyarlara asla dokunmamak suretiyle din ve rklarnn emrettii ahlk necbeti gstermekte kusur etmediler. Magosa iki buuk ay dayandktan sonra 2 Austos 1571 de teslime mecbur oldu. Dier taraftan Trk Hristiyanlk le-mi'ni donanma ile Venedik harbi Dalmaya' it devam ediyordu. Kbrs'n dmesi Bat hususunda yeniden tahrik etti. Papalk ikiyzelli "gemilik bir Osmanllar'a kar birlemek

spanya ve Venedik arasnda gerekleen bu ittifak sonunda mttefikler Akdeniz'e aldlar. Korfu muharebesi cereyan etti. Burada Trk filosu hemen hemen

Adas'p.da lnebaht (Lepant) da byk bir deniz tamamen tahrip ve imha edildi (7

Ekim 1571). Fakat deniz mevsirpi gemi bulunduundan hristiyan mttefikler zaferlerini' femeresini alamadlar. Zira Kbrs' geri almak iin ok ge kalm bulunuyorlard. Osmanl Devleti sdece bir k iinde donanmasn j eskisinden daha kuvvetli olarak ina etti. Bu o zaman] iin havsalaya smaz bir muvaffakiyetti. Gerekten ne~| baht felketinden kahramanca syrlarak kurtarabildii] birka gemi ile stanbul'a gelen Kl Ali Paa bile ertesi! LOZAN ZAFER Mi, HEZMET M? 51 seneye bir donanma yetitirilecei fikrini renince Sadrazam Sokullu'ya bunun imknszlndan bahsetmitir. Fakat O'ndan Osmanl Devleti'nin kudret ve azametini tsteren mthi ve beli bir cevap almtr: Paa Hazretleri!.. Sen henz bu Devlet-i liy^yi lilmemisin! Bu Devlet isterse donanmann demirlerini gmten, yelkenlerini atastan, iplerini de ipekten yapabilir!.... (2I).

Venedik elisi lnebaht Muhrebesi'nden sonra So" liullu'yu ziyaret ederek hissiyatn yoklamak istedi. So-kullu kendisine tarihe geen u mukabelede bulundu: Son kazadan sonra cesaretimizin ne halde olduunu grmeye geliyorsunuz!.. Biz sizden Kbrs' alarak sizin kolunuzu kestik. Siz bizim filomuzu imha ederek sakalmz tra ettiniz. Bu suretle biz sizden daha az kaybettik. nk kesilen sakal daha gr olarak yerine gelir. Fakat kesilen kol yeniden bymez!... ("). Baharda Trk Donanmas ikiyzelli gemi ile yeniden Akdeniz'e ald. Fakat karsna kmaya kimsede cesaret yoktu. Yalnz kaldn anlayan Venedik, sulh ;s-tedi. 17 Mart 1573 de imzalanan bir muhedenme ile Venedik, Kbrs'n Osmanllar'a gemesini, yzbin dukalk harb tazminat demeyi, Zanda Adas iin verilen beyz dukalk senelik /erginin binbeyze karlmasn kabul ediyordu. c) Osmanl idaresinde Kbrs : Uzun sren ve btn hussiyetleriyle gerek bir 21 Peev sh. 498 Hammer a.g.e. sh. 274 - 271 22 Hammer age. Jh. 274 52 mstemleke idaresi olan KADR MISIROLU Venedik Hkimi yeti Kbrs' manen ve maddeten harab bir duru-i

ma getirmiti. stelik buna Ada'nn Osmanllar tarafn-! dan fethi esnasndaki bir yllk harbin skntlar da eklenince sefalet ve harbiyet had bir safhaya vard. Bu yzden Osmanllar, Kbrs'n imn ve halkn refahnn sa-j lanmas iin gerekli btn tedbirleri evveliyetle aldlar. ' nce 7 Mays 1572 (23 Zilhicce 979) tarihli \ Kbrs Beylerbeyi' ne veKad s'na ve Deftef dar'na hkm ki pprlevhasyla balayan bir hatt- hmyun'. (") ile Kbrsllar'in mal, can, rz emniyetleri, her trl hak ve hrriyetleri garaati edilmi ve yeni Trk idarecilerine halka kar efkatle muamele etmeleri emredil-i mistir. Bununla birlikte ayn tarihte Kanunni m e - i I, i v y Kbrs adyla sdar olunari bir kanunla da Ada halknn Venedikliler zamann isj vermekte olduklar vergiler yar nisbetinde daha da aa ya indirilmitir. (M). Osmanllar, fethettikleri lkelerde gayet ileri gr: l bir nfus siyseti tkib ederlerdi. Stratejik ehemmi! yeti hiz blgeleri kesif bir surette ve rklarnda! T rkletir m e k ve kilit noktalarna kendi din

; 23 Asl stanbul Baveklet arivi 12 numaral Mhimme Del teri, sahife 641'de "bulunan bu vesikann adalet ve rnanizmin hj kasna ulaan muhtevas hakknda fazla bilgi iin bkz: mer Ll BARKAN Osmanl imparatorluu'nda bir iskn ve KcJlonizasyq Metodu Olarak Srgnler iktisat Fakltesi Mecmuas, Nu: - 4, Ij tanbul. 1949 - 1950. i

24 Bkz. Hdiye TUNCER Osmanl imparatorluunda Topr Taksimat ve Aar ' Ankara, 1948, sh. 91 - 92. i "53 LOZAN ZAFER M, HEZMET M?

insanlar yerletirmek eklinde gerekletirilen bu siyset, o blgenin uzun zaman huzur ve sknunu temin eden bir mil olurdu. Bunun iin de fethedilen her lkede nce bir umm nfus saym yaplr, beer unsurun :rk, din, iktisad ve ir hususiyetleri tesbit edilirdi. Kbrs'ta yaplan nfus saym Venedik'in uzun sren idresinin ktln aikr bir surette ortaya kard. Gerekten Kbrs'n nfsu Venedik hkimiyeti esnasnda bir hayli azalmt. Saym sonunda Kbrs'n bir zamanlar yarm milyonu aan nfsunun yzelli bin kiiyi gemedii grlmtr. Bu rakama gre Ada'ya 3 erlemek isteyen ve kendilerine bu hususta msaade verilen otuz bin Trk askerini de ilve etmek gerektir. Fakat Osmanllar Kbrts Trkletirmek iin oraya yerleen otuz bin Trk askeriyle iktifa etmediler. Bu hususta mecbur bir iskn siyseti tkib ederek Kbrs'n mkemmel bir surette imar ve isknn ksa zamanda gerekletirdiler. Bunun iin sdar edilen 21 Eyll 1571 tarihli hkm (") Kbrs'a kfi miktarda ifti ve sanatkrn naklini temin edecek btn esaslar ihtiva ediyordu. Bu hkmn bir sureti Karaman, iel, Bozok, Aliye, Teke ve Manavgat Kadnlan'na her on haneden bir hne olcak 5720 hne olur tarznda ifde edilmi olan son cmlesi bu mecbur gn vs'atini gstermektedir. Bununla muhtelif san'at erbab veya kfi miktarda ileyecek topra bulunmayanlarla devlet nizamlarna uyma25 Ast istanbul Baveklet Arivi 19 Numaral Mhimme Def-'eri'nin 334 nc sahifesinde yer alan bu Hkmn muhtevas ve afsilt iin bkz. Halil Fikret ALASYA age. sh: 79 - 83. Naci KKDEMR Dnk ve Bugnk Kbrs Ankara, 1957, sh. >,9 92 KADR MISIROLU LOZAN ZAFERM, HEZMET M? 35 yanlarn (") Kbrs'a yerletirilmeleri temin edilmi ve bu suretle mecburi ge tbi tutulanlara iki sene mddetle vergi muafiyeti tannd gibi geride braktklar mal mlk ve sirenin sat bedelleri de teslim edilmitir. Fakat bu mecbur gn gerekletirilmesi kolay olmam, rzan dalarda serazat yaamaya alm yrk airetlerinin naklinde messif hdiseler kmtr. Ancak Devletin bu hususta verilen .necbr g emrine itaat etmeyenlerin Emr-i Sultan ye itaatsizlik - bb- mcibesiyle karlan fetva lara istinaden j katledilmelerine kadar ilori gidilmitir. ("). Kbrs'ta tatbik edilegelmekte olan feodal sistem iptal edildi. Ortaa'n iftiyi topraa bal telkki edip onunla birlikte alnp satlan bir meta' hline getireni sterf sisteminden kalma

btn Arazi

vecibe ve angaryalar kal-| dirildi. Her yerde huzur ve emniyet salayan Sistemi (") tatbik mevkiinej konuldu. btn hak ve vecibelerden slm Hu-

O s -j manii

Hristiyanlar

26 Kbrs'a yaplan bu srgnlerin teferruat ve eitli misalleri iin bkz. mer Ltfi BARKAN a.g.e. Ahmed Refik Anadolu'da Trk Airetleri ist. 1930 sh. 15, 26, 27, 140, 143, 148, 153-: 27 Ahmed Refik Anadolu'da 1930, sh: 145. 28 Osmanllar'da toprak mlkiyeti anlay ve tatbikatnn h-j lsas udur: ' Mlk Allah'ndr. Ona Allah adna ayn zamanda Hali f e sfatn hiz olan hkmdar mutasarrftr. Bir lke fethedildin! zaman bo veya ekilebilen btn arazi Arzi-i EmirM ye veya Arzi-i Miriye nmyla hkmdara id olur. Gayr mslimlerin ev, dkkn; bahe gibi sair mlkeler1 ahs mlkleri olarak kalr. Ortodoks Kilisesinin Venedik iade edildi. msaadesi ile mutasarrf olurlar. Ancak arazisini yl stste ekip bimeyenin elinden bu arazi alnarak onu iletecek olan bir bakanna verilir. tarafndan tahsil edilir. Arazi; tbi olduu mkellefiyet bakmndan ksma ayrlr: T i m a r , Zeamet, Has. Ftuhat devirlerinde fethedilen yerlerdeki mir arazi timar ve has adiyle ikiye taksim edilerek timarlar bir nevi kl hakk olarak muharebede yararlk gsterenlere, haslar ise, vezir, beylerbeyi, sancakbeyi gibi kimselere verilir. Artan ksmda Hass- Hmyun adyla devlete kalr. Timarlar, sonradan ikiye ayrlarak 20.000 akeye kadar gelir getirenler timar, 20.000 den 100.000 akeye kadar gelir getirenler ise zeamet adyla adlandrlmlardr. Bu tasnifte 100.000 akeden fazla gelir getirenlere ise has donil-mitir. 5.000 akeye kadar geliri olan timarlar Beylerbeyi rtbesini hiz kimseler, bundan byklerini ise Pdih tevcih ederdi. Timar sahipleri tasarruflarndaki timarn gelirine gre bir miktar asker besle yerek Orduyu Hmyun'un sefere azimeti esnasnda gzerghta kendilerine katlrlard. Umumiyetle tmarlarda 3.000 ake gelire mukabil bir asker beslenildii ve tlim, terbiyesi icra edildii halde, zeametlerde bu mkellefiyet her 5.000 ake iindi. . letilen araziden r (onda bir) adyla bir vergi alnr. Bu da hkmdarn tyin ettii bir kimse Araziye ise hkmdar adna ve Dnur tbi oldular. (") haklar tamamen kuku'nun gayr mslimler iin vaz'ettii kaidelere Trk Airetleri stanbul,

ve Fransz hkimiyetleri esnasnda kaldrlan

Timar ve zeamet tevcihine id beratlar, onu tevcih eden hioim-dann lmyle yenilenir ve bir miktar yenileme harc alnrd. 29 Gayr mslimler, askerlikten muaf tutulmalarna karlk olarak cizye derlerdi. Ellerindeki 50 KADR MISIROLU Lvedilmi olan Lefkoe Bapiskoposluu 1575 ylnda yeniden ihya olundu ki, bu Bapiskoposluk eskiden beri Ortodoks piskoposluklar iinde gayet imtiyazl bir mevkii hizdi. Kbrs tulu bir paa tarafndan idare edilen bir Osmanl vilyeti oldu. Tanzimat ilnndan sonra 1840 ylnda Kbrs, Adana Vilyeti'nin bir sanca h line getirilmi ve Lefkoe'de ikmet eden bir istanbul'daki Mutasa rJ idaresine verilmitir. Kbrs Mfts de teki mft ler gibi Kazaskerlik, M a k a m - Meihat a bahyd^ eyhlislmdan sonra gelen mal. adyla bir vergi

Anadolu ve Rumeli Kazaskerlikleri olarak ikiye ayrlrd. Kbrs Anadolu Kazaskeri'ne balyd. Gayrimslimler aile ve ahs hukuku mes'elelerinde kendi rf ve dinlerine tbi idiler. Gayrimslim cemaatlerin muntazam tekiltlar, vakf, tesis ve mektepleri vard. Kbrs'da Osmanl idresinin salad huzur ve adalet sayesinde gayrimslim ahli ve bunlardan bilhas a Rumlar, Yunan istiklline mncer olan isyan ve ihtilllere katlmaktan geri kalmayarak birok kereler isyan ve LOZAN ZAFER M, HEZMET M? 57 mlk ve araziden alnan vergiye de hara denirdi Fakat ktlk senelerinde veya ekirge baskn, sel felketi vesaire gibi hallerde bu vergiler tecil veya tenzil edilebildii gibi, stelik lzumu hlinde kendilerine yiyecek ve tohumluk da datlrd. Osmanl lkesinde yaayan btn gayrimslimler can, mal, rz ve ir hususlarda henz meden memleketlerde bile grlmemi derecede bir hrriyet ve emniyete sahiptiler. Fakat buna mukabil de bz mkellefiyet ve mahrumiyetleri vard. Bunlar her din mensuplarnn ayr tarz ve renkte bir kyafeti hiz olmalar, ehir dhi'inde silh tyamamalar, bir mslimin yanndan at stnde geememeleri, amme hizmetlerine kabul olunmamalar ve bir mslim aleyhine ahadette bulunamamalar gibi hususlard. Gerekten bir Trk Devihtill karmlardr. Mesel Etniki E t e r y C e m i y e t i ' nin almalaryla hazrlanan, fakat elebalarn yakalanp aslmasyla akim kalan 1821 hdisesi, 1833'de Gvur imam ve K a -pasl P a p a s in isyanlar gibi. Fakat Kbrs'n ziyamda bu isyanlar deil bsbtn baka sebepler rol oynamtr. yle ki:

Osmanl Devleti'nin son devirlerinde karlat J-l.il gaileler, hibir zaman O'nun dil ve mstakarr idresinin tabii neticeleri olarak ortaya km deildir. Bunlarn herbiri bu devletin paralanmasnda menfaati olan yabanclarn eitli tahrik ve teviklerinin eseridir. Dhildeki gayrimslim aznlklar ise ou kere kimin menfaatini salyacan kestiremedikleri bir takm s-zmona din ve kavm dvalarla ortaya karak devletimizi iten kerten birer babels olmulardr. Yak a tarihimizdeki Rum ve Ermeni kyamlar bunun en tipik mislleridir. Bugn ne Rumlarn ve ne de Ermenilerin Osmanl idaresi altndaki refah ve sknetle kbil-i kyas bir idareye nail olamam bulunduklar meydandadr. Kbrs'n ngiltere'ye bir S Olarak Tekedilmesi : Osmanl Devleti, Amerika ve yeni ticret yollarn: i leti olduu halde resm lisann Trke ve hanedann Trk olmasndan maada rk asabiyet ifde eden hibir unsura yer vermeyen Osmanl Devleti bir nevi mmet hkimiyeti ne istinad ederdi. Bilindii zere gayrimslimlere kar tatbik ediler. b" tahditler, 1839 Tanzimat Ferman ile tamamen bertaraf edilmi, mslim - gayrimslim tefriki ortadan kaldrlmtr. KADR MISIROLU LOZAN ZAFER Mi, HEZMET Mi? 59 kefi gibi hdiselerle zenginleip sanayi inklb m yapan Avrupa'dan geri kalnca, bilhassa Ondokuzuncu Asr dan itibaren M u -vzene-i Duvel denilen devletleraras rekabetlerden istifde ederek varln koruyabilmek mecb-! riyetinde kalmtr. Hakikatte btn Avrupa devletleri ve Rusya Osmanl De vl e ti ' ne kar olmak ve onun geni topraklarn ele geirmek bakmndan mterek bir hissiyet tayorlard. Ancak Osmanl lkelerinin stratejik ehemmiyeti onlarn ou kere bu mterek hissiyata ramen mttefikan hareket etmelerini nlyordu. nk bilhassa byk devletlerin Ortadou ve Akdeniz hakimiyeti ne mteallik hedef ve isteklerinin birbiriyle atan pek ok noktas vard. Gerekten Avrupa siys edebiyatnda Osmanl topraklarnn taksimi mnsna kullanlan ark M e s ' e 1 e s i sna ve asker bakmlardan sz sahibi olmu devletler iin birletirici olduu kadar da ayrc bir rol oynuyordu. Zaman zaman birinin hudutsuz genileme imknlar dierlerini endieye ve binnetice ona kar bir ittifaka sevkediyordu. Bunun en clib-i dikkat misli Krm Harbi dir. Ruslar'n, Osmanl Devleti'ni bir nev vesayet altna almak mahiyetindeki lsz ve kabul imknsz teklifleri yznden ortaya kan bu harb nce Tuna; Cephesi nde balamtr. (1853). Bu cephede Ser-i dar- Ekrem mer Paa stste kazand parlak muvafi fakiyetlerle Rusya'ya Osmanl Devleti'nin hi de ha s-j ta adam olmadn ac bir ekilde retmiti.

Osmanl topraklar zerindeki kendi emelleri bak-j mndan ar Rus teklif ve tehditlerinden endieye kapl lan ingiliz ve Franszlar, donanmalarn stanbul'a gni dermilerdi. Tuna Cephesi'ndeki malubiyetin acsn karmak isteyen Rusya, Sinop limanndaki Trk Donan-mas'n n bir basknla imha edince, bunu kendilerine kar bir meydan okuma eklinde tefsir eden ngiliz ve Fransz kuvvetleri Osmanl Donanmas ile birlikte Sivastopol' kuattlar. talyan birliini kurmaya alan <> S a r d u n y a Krall da onbebin kiilik bir kuvvetle Rusya'ya kar giriilen bu harekta katld. Sivastopol'n sktundan sonra (10 Eyll 1855) toplanan 1856 Paris Sulh Konferans birok ehemmiyetli karar meyannda Karadeniz'in btarafl n kabul ederek burada Osmanh Devleti ve Rusya'nn donanma bulundurmalarn ve tersaneler kurmalarn yasak etti. Bu karar Rusya iin lm demekti. Zira Osmanl Devleti Marmara'da kurabilecei tersanelerde, ina edecei gemileri derhal Karadeniz'e karabilirdi. Halbuki Rusya, elinde bulunan Baltk sahillerinden bu tarzda istifde edemezdi. Rusya Osmanl Devleti'ne kar tarih emellerine set eken bu karar deitirmek iin frsat kolluyordu. Nihayet 1870 1871 Almanya - Fransa Harbi devletler muvzenesinde husule getirdii deiiklikle, Rusya'nn elini kolunu balayan bu karardan kurtulmas iin gerekli teebbslerde bulunmasna imkn verdi; Zira artk Dn-ya'nn sayl devletleri arasna bir de Almanya mparatorluu katlm bulunuyor ve bu devlet bir ngiliz - Rus atmasn arzuluyordu. Rusya'nn tahrikiyle 1871 ylnda Londra'da toplanan bir konferans, bu memleketin Karadeniz'de tersaneler kurmak ve gemiler ina etmek hususunda nne ekilen engeli bertaraf etmek zere Paris Sulh 6C KADR MISIROLU LOZAN ZAFER M, HEZMET Mi? 61 rans kararlarn mer'iyetten kaldrd. Fakat Rusya'nn, kuvvetli bir donanma tekil ederek Osmanl Devleti ile harbe giriebilmesi iin daha alt yl beklemesi ve almas gerekiyordu. Zira bu srada Osmanl tahtnda bulunan Sultan Abdlaziz Han, Osmanl Donanma ve Kara Ordusu'nu kuvvetlendirmek iin hududsuz bir gayret farfetmiti. Gerekten O'nun byk bir Donanmas Dnya'da ikincilie silhlarla tehiz, edilmi bulunan kara ordusu ise yedi - sekiz yz bin kiilik azim ve ileri grllkle yapt hazrlklar sonunda Trk ykselmi, en yeni Konfe-

mevcuduyla Rusya'nn baa kamayaca bir kuvvet hline gelmiti. Bu durumu gayet iyi hesap eden Rusya, \ Osmanl Devleti'ni dahil gailelerle ypratp megul et-.j mek iin Balkanlar'daki

slav ve hristiyan Osmanl an- fin tahrike koyuldu. Bu tahrikler sonunda ortaya kan I Bosna Hersek, Bulgaristan Srbistan ve Karada isyan-f lan kuvvet ve muvaffakiyetle Fakat Bunlar bu] srada Osmanl Rusya'nn mstakbel bir nce bir asker ihtill harbdeki ansn arttran en ehemmiyetli bir messir neticesinde gerekten Efendi'yi harbci bir bastrlmt. Devleti'nde arka arkaya ibana gelen \ dirayetsiz paalar, olmulard.

Serasker Hseyin Avni Paa, Mithat Paa, Mtercim Rt Paa ve emsali kimselerdi, pdih olan Sultan Aziz Han' katlettirdiler. Yerine Beinci Sultan

tahttan indirerek be gn sonra da c-niyne bir surette Murad unvanyla Veliahd Murad bu

geirdiler. Beinci Sultan Murad genliinden beri

herbiri bir ^cneb emeline satlm kymetsiz ve muhteris paalarla Osmanl tahtn ele

geirmek iin teriki mesi halinde bulunuyordu. Onlarn tesiriyle mason olmu ve bu vadide otuz dereceye kadar ykselmiti (30). Fakat Sultan Ab-dlaziz'in fec bir surette katli hakkndaki mesmuat ve clusu esnasndaki fevkalde hdiselerin tesiriyle tecen-nn ettiinden ancak ay kadar padiahlk yaptkta^ sonra hal' edildi. Yerine Veliahd Abdlhamid Efendi, ikinci Sultan Abdlhamid Han unvanyla pdih oldu (1876). htillci paalara ancak mertiyet gibi bir tviz vermek suretiyle tahta geebilen kinci Sultan Abdlhamid Han saltanatnn ilk yllarnda devlet dizginlerini henz dirayetle eline geirebilmi deildi. Bu durumdan istifade ederek O'nu emir ve kumandanlar altna almak ve Sultan Aziz'in katli dolaysyle kaybettikleri itibarlarn yeniden kazanabilmek sevdasna kaplan ihtillci paalar, Sultan Aziz'in brakt asker imknlarn salad bir itmi'nan ile Rusya'ya kar iln harb maksadiyle bavurmadk tertip brakmadlar. Byle bir harbe taraftar Abdlhamid Han 30 Beinci Sultan Murad ve O'nunla birlikte baz ehzadelerin masonlua girdikleri ve bu cemiyette bir hayli stn dereceler ihraz ettikleri bir hakikattir. Fakat onlarn masonluu, masonik ideallerin kmil bir surette benimsenmi olmas gibi bir milden ziyade, Osmanl tahtn o devirde bir nev vesayet altna alm bulunan ve ou mason olan muhteris paalara irin grnmek ve bu surette tahta nail olmak maksadnn eseridir. stanbul'da 1934 ylnda sas' lan masonlara mahsus Muhibbn-i Hrriyet Mahfell Tarihesi isimli eserde bu husus u suretle mukayyettir: lk ve muvakkat ra-y Ali, Prens Halim Paa tarafndan 1861 tarihinde ve stanbul'da teekkl etmi, fakat siys baz hdiseler dolaysyla bilhare uyumutu. Bu ilk teessste mukayyet buluna/-la arasnda zamann veliahdi Ruj Kruva derecesini hiz Beinci Murad ile stad derecesinde bulunan biraderi Prens Nuredd'n ve Kemleddln Efendl'ler grlmektedir. (a.g.e. sh: 8) olmayan Sultan

Trkiye'de masonluk hareketi grld anlardan itibaren ti deki mehur ve mruf zevatn isimlerine muhtelif masonluk neriyatnda tesadf edilmektedir. en ve tecrbesiz elmas'na ramen bu muhteris paalarn maksadlar nne bir sed ekmek maksadiyle hudutsuz bir gayret sarf etmitir. Bu yzden kinci Sultan Abdlhamid'i Rus taraftarlyla itham ve yeniden Beinci Murad' tahta geirmek tehditleriyle yldrmak istediler. Bu maksatla talebeyi sokaa dkerek < Harb isteriz!... diye barttlar. Ayrca ngiltere'nin de byle bir harbde Trkiye'nin yannda yer alacana dir iddialarda bulundular. Sultan Abdllamid Han'n huzurunda konuturduu ngiliz Sefiri'nin buna asla imkn olmad yolundaki beyanna muttali olmalarna ramen, harb taraftarlndan vazgemediler. u bir tarih gerektir ki, dahil siysette muvaffak olama-yarak itibrn kaybeden devlet adamlar, haric gaileler ihdas etmek ve bu suretle efkr ummiyenin dikkatini baka istikmetlere evirmek gayretine kaplrlar. Hrici gaileyi de atlatabildikleri takdirde artk dhildeki hyanet ve beceriksizlikleri ehemmiyetini kaybeder. Bu yzdendir ki, Sultan Aziz'in kaatleri ve siys ikbllerini onlarn muvaffakiyetlerine balam bulunanlar, Trk tarihinin en ac hdiselerinden biri olan 187"i 1878 Trk - Rus Harbi (93 Harbi)ni karmakta bir beis grmediler. Btn gvendikleri Sultan Aziz'in brakt kuvvetli ordu ve donanma idi. Fakat unutmuPertev Paa, Sadrazam Ali Paa, ir Ziya Paa, Namk Kem?! Bey, eyhlislm Musa Kzm Efendi, Sadrazam Kcecizde Fua,. Midhat Paalar, Ahmet Vefik Paa, Tunuslu Hayreddin Paa, Sadullah Paa, kurendan Seyit Bey, Mir Fuat Paa; Abdurrahman, Hilmi Saffet, Memduh, Tevfik, Nuri, Rauf; Behet, Ralf, Kenan Halet Be/ ve paalar ve Beinci Murad' n olu Prens Selhaddin vard. (a.o e. sh. 10) lard ki, bir ordu ne kadar kuvvetli olursa olsun bir ihtilf e dahil disiplini sarsldktan sonra onunla zafer kazanmaya imkn yoktur. Bu Rusya'ya kar her idareleri ve bunlarn Yeilky'e Muahedesi muharebede de byle olmutur. Trk Ordusunun kumandanlarn kt sfvk ve Plevne Mdfaa-s i bakmdan stn olmasna ramen dirayetsiz mevcud

birbirlerine kar itaatsizlikleri yznden arada felketle . karlalmt.

gibi muvaffakiyetler de

olmakla beraber, Ruslarn stanbul surlar dibindeki Burada A yastefanos ramen binbir Osmanl Devleti'ne dikte

gelebilmeleri gibi bir

denilen ve kinci Sultan Abdiilhamid Han'n siys dehsna konulmayan muahedenin artlarn

mkilt ile tatbik mevkiine

ettiler. Devletin mutlak bir inkraz mahiyetindeki bu gelierek Hindistan yolunu tehlikeye

muahedenin ar artlarn bertaraf

edebilmek maksadyla mt-iefik arayan Osmanl Devleti, ngiltere'yi Rusya'nn bu lde drmesinden endielenmi grdnden O'na yaklamak mec-Irriyetinde kald. Esasen yukarda bahsi geen Londra Konferansnn asl

sebeplerinden biri de yeni ve byk bir kuvve! halinde ortaya kan

Alman

imparatorluu

Bavekili Prens Bismark'n arzu ve hayl ettii ngiliz -Rus atmas idi. Gerekten Ortadou ve Akdeniz siysetleri bakmndan Rus ve ngiliz emelleri arasndaki zt-nk aikrd. Bununla beraber ngiltere Osmanl Devleti'ni Rusya'ya kar mdafaa etmeyi cretsiz deruhte etmemiti. Bu cret, emniyet altnda Kbrs olacakt. Zira daha Ondokuzuncu Asrn bandan beri Hindistan yolunu

bulundurmak ve Ortadou'daki durumunu kuvvetlendirmek isteyen ingiltere bu blgedeki Rus nfuzunun parlamasna mni olmaya elverili bir deniz ssne sahip olmay arzuluyordu. Bu vasf Kbrs kadar hiz baka bir >er yoktu. Bu yzden birok ngiliz fikir ve siyset adamKADR MISIROGLU LOZAN ZAFER M, HEZMET MI? lan Kbrs'n Hindistan yolu'nun emniyeti o derece bakmndan' hiz olduu stratejik ehemmiyete iaret eden fikir ve d-| ncelerini ak ak ortaya koymaktaydlar. (31) Bu husus-] iaki ngiliz arzusu iddetlenmiti ki, Kbrs'n ingiliz idaresine gemesinden sdece birka ay nce huu-, sunda ngiliz Kabinesi cidd bir karar burasnn cebir kullanmak suretiyle ele geirilmesi

alm ve bu kararn fiil hazrlklarna bile balamt (27 Mart 1878} Kbrs zerinde bu derece kararl hareket eden ngil-1ere iin Osmanl Devleti'nin 93 Harbi dolaysyla srklendii madd ve manev buhran ok msait bir zemin hazrlam bulunuyordu. Fakat Trkiye'nin Rusya'ya kar Ayastefanos Muahedesi'ni bertaraf etmek noktasndan tehdidini ikaa kaadir bir mttefike muhta olduunun grlmesi Kbrs'n siys yollardan ve bir nevi komisyon gibi ele geirilmesini imkn dhiline soktuu iindir ki, buraya kar asker bir karma yapmak teebbsnden vazgeilmitir. Tabiatyla byle bir arabuluculuk bahis mevzuu olmad takdirde Kbrs'a taarruzu kat'ileen Ingiltere'ninj bu hareketi 93 felketinin zerine tuz biber ekecektik Bu durumu gayet iyi takdir eden gen ve zek Osmanl Pdiah' kinci Abdlhamid ngilizlerin Rus emellerine kar kmak hususundaki dostluk anlamas tekliflerini nazar dikkate almak mecburiyetinde kald. Ancak ura| S] ehemmiyetle belirtilmelidir ki, ingiltere bu hususta Trkiye ile temasa gemeden Ruslarla grerek onlar! 93 Harbi'yle nail olduklar kazanlarn pek oundan fe| ragate zaten oktan raz etmi bulunuyorlard. ngiliz idresnd , n 30 Mays 1878'de Londra'da Rusya ile ngiltere arasnda gizli bir anlama yaplarak Rusya'nn 93 Harbi ff-thtmn ksm- zmndan vazgemesi temin edilmiti. f1') nk Rusya'nn Ortadou'daki bu gelimesi, ngiltere'nin de iine gelmiyordu. Gere'l istanbul 1960, sh. 9 ve mt. 31 Tafsilt iin bkz. Ahmed GAZOLU Kbrs

Ruslar'la bu suretle gizliden gizliye bir mutabakat hsl eden ingilizler, bu defa Osmanl Devleti'ne * dne -rek onunla Rusya'ya kar tedafi bir anlama yapmak teklifinde Bu hususta . Bambeyinci Sait Paa'nm desteini ile ngiltere arasnda mterek bir temin eden ngiliz bulundular. Sefiri Layard, onun

vstasiyla Sadrazam Sdk Paa'y da kendi fikirlerine celbedebildiler. 2 Mays 1878 de Trkiye mdfaa anlamas imzalamak teklifini ileri srdler. Trkiye'nin Rusya'ya kar mdfaa edebilmesi iin ingiltere'nin Trkiye'ye MaUa Adas'ndaii daha yakn bir sse sahip olmas lzum -m belirttiler. ngilizler, nihayet 16 Mays tarihli nc bir mrcaatda bu ssn ingiltere'ye muvakkat Muhedesi'nin Trkiye Kbrs olabileceini -\\-u vurdular. Bu mracaatta burasnn harekta olara kiralamak mahiyetindeki bir terke mukabil Ayastefanos yardm yaplaca bildiriliyordu. Bu vaadler Anadolu'da gl ettikleri yekleri

lehine tdilinin temin edilecei ve Ruslar'n Anadolu'daki Kbrs'n da Ruslar'n Dou ediyordu.

devamlar halinde Osmanl Devleti'ne fiil mukabilinde ele geirilecek olan Osmanl infisah F: 5 LOZAN ZAFER Mi, HEZMET Mt? 67 Devleti'ne terki bir art ile talep

hlinde geri iade edilecei temin ediliyordu. Yani ingiltere Kbrs'

32 Dr. kr TORUN a.g.e. sh: 27

Pdiah'n huzuruna giren Sdk Paa, onu bu tvi ze ikna iin btn talkatini kulland. Binbir mkil ile bu mes'eleyi ngiliz Sefiri'yle mzkere etmek hu fsunda bir msaade istihsl etti. Sdk Paa bu gr meleri kabine arkadalarndan bile saklyordu. Zira or larn Pdiah'a tesir ederek bu tertibi bozabileceklerini den korkuyordu. Sdk Paa'nn ngiliz Elisi ile grmesinden sor ra ngilizler'in Kbrs tvizinden maada bir de hristiya| teb'aya baz haklar koparmak peinde olduklar gr| d. Bunun zerine iki yzl ngiliz siysetini ok iyi ta nyan ve Kbrs' terketmek istemeyen kinci Sultan Al dlhamid, Sdk Paa'nn gizli tuttuu bu pazarl incelenmesini irde etti. Nazrlarn ou, mes'elenin durumc iindeki muhalefet Sadrazamlktan azlederek Murad'Ia alkal bir mzkeresi esnasnc ngiliz tekliflerine itirazlarda bulundular. Bu hissi takviye olan Pdih, ngilij taraftar Sdk Paa'y ale r.letirmek zere mes'elenin Hey'et-i Vk e la da

yerir Rt Paa'y getirdi. Fakat yeni Sadrazam mahl inci Sultan tazyiklerini dafr da arttrdlar. O derecede ki ngiliz yaklalmazsa Kongre'de ngili murahhaslarnn zor

dedikodudan dolajj Makam- Sadret'te ancak bir hafta kalabildi. Yerine gi

en Saffet Paa zamannda ingilizler

Sefirinin Sadrazam! kar eer bu tvize

Ayastefanos kararlarn tdile alm yacaklar gibi, ingiliz Donanmas'mn da Kbrs'

igal edecei bilinmelidir. (") demesi zerine kinci Su tan Abdlhamid Rus Donanmas ru| tehdit ve tazyikleri arasnda aresiz kald. Berlin Kon|j 33 Mahmud Cetfileddln Paa Mir'at- in Hakikat, Istat

ordusu ile ingiliz

arifesinde ar Rus taleplerini nleyebilmek :*in iessir bir re ve mttefik bulamyordu.

Dier tar.f-Sadrazam Saffet Paa da bu tvize balangtan l-haren kar olduu halde .ehveni er olarak Sdk Pasa'-,n balad bu ii bitirmek ve Rusya'ya kar bir mttefik bulmak mecburiyetini hissediyordu. Bu durumda 4 Haziran 1878 de, yani Berlin Kong-resi'nin toplanmasndan sadece dokuz gn nce gerekleen bir muahede ile Kbrs'n idaresi Sultan ad"3* ngiltere'ye terk edildi. Fakat bu terk yukarda da ifde edildii gibi infisah bir arta baland. yle ki; Ruslar Dou Anadolu'da igal ettikleri E I -v iye -yi S e 1 s e (Kars, Ardahan, Batum) yi Trkiye'ye terkettikleri takdirde ingilizler de Kbrs' iade edeceklerdi. Muahedeyi bu ekilde bile tasdik, etmek istemeyen Pdih Hukuk'u ahaneme asla halel gelmemek artyla muahedeyi tasdik ederim (") ibaresini ilve etti ve ylece imzalad. Fazla olarak da ingiliz Sefirinden bu hususu teyid eden yle bir Tarabya, 15 Temmuz 1878 Hametl Kralie Hazretlerinin Sefiri, Zat- Hazvcl-i I'diah'nin 15 Temmuz tarihli ittifak tedfti ahitnamesinin tasdikiyle murad buyurduklar vehile hukuk'i ahanelerine asla halel getirilmeye say cdilmiyecefjiiti tayan eyler. Layarl [Sultan Abdlhamid, bu hususu teyid iin ngiliz Kraliesi'ne de bir mektup yazp Kbrs'ta hakk- hr 1337. 34 - Salt Paa'nn Hatrat Dersaadet 1328, Cilt: I Sh: 440 LOZAN ZAFER M, HEZMET MI? G9 l.mrni'sinin devam etmekte olduunu tasrih ettiitrj tir. O N v) Saffet Paa. ngiltere adna ise istanbul'daki Osmanl Devleti adna Sadrazam ve Hriciye Hatt"i Hmyun Hukuki ahaneme halel gelmemek artyla cieyi tasdik eylerim. in>l Abdlhaf Zat- evketsimat- Hazret-i Pdih ile Ham< Britanya:yi Kebr ve rlanda Memlik-i Mtemias liesi ve Hindistan Imparatoriesi Hazretleri Devleti beyninde teyemmnen mevcud vesika ald:

Sefiri Layard tarafndan stanbul'da 4 Haziran 1878 imzalanan anlama iki maddelikti:

ve payidar olan miinj bt- dostneyi mtekabilen tevs ve tey etmek arz blisnesinde bulunduklar cihetle Asya kt'asnda ki Memlik-i ahaneyi Istikbalen temin eylemek maksi f'iyle tedf bir ittifak mukavelenamesinin Kraliesi ve akdini (a| mim ederek bu i iin taraf eref-i

Hazret-i Pdifh' Hriciye Nzn devletin, fehmetl Saffet Paa Htzrell ri ve Hametl ingiltere Hindistan mp< toriesi Hazretleri canibinden dahi nezd-i Saltanat niyye'de mukim fevkalde ve Murahhas Bykeli O* IFanry Layard Cenahlar murahhas tyin buyurulmui rluundan mrnileyhima hazretleri yolunda ve m) 35 Mithat SERTOGLU Kbrs iin II Abdlhamid'in Krf Victoria'ya Yazd Mektup Yeni stanbul Gazetesi, 11 ubat tarihli nsha. (azan grnen ruhsatnamelerini badet teati mevadd 'tivvcye karar vermilerdir. Birinci Madde: Rusya Devlet, Batum ve Ardahan ve Kars' veyahut memlik-i mezkreden birini yed-i zap-nda tutup da ileride ve her ne vakit olursa olsun mu-j:edei kat'iye-i sulhiye ile tyin olunan- Asya Memfk-i ahanesinden bir ksmn daha zapt ve istilya tasadd edecek olursa, ol halde, ingiltere Devleti memlik-i mez-kreyt silhla muhafaza ve mdfaa etmek zere Salta-nat Seniyye ile birlemeyi taahhd eder, ve buna mukabil Zat-i Hazret-i Pdih dahi memlik-i mahrusada frulunan tebea'yi hristiyaniye ve sirenin hsn- idare ve ! himayelerine mteallik ileride devleteyn beyninde kararlatrlacak olan slhat lzmeyi icra edeceini ingiltere Devleti'ne vaad ile beraber, Devleti Marnileyhay taahhdat- vakasnn i c rastn a lzm gelen vesiti temin edebilecek bir hle koymak iin, kendisine Kbrs Ceziresini tahsis ve asker ikamesiyle Cezireyi idare etmesine muvafakat eder. kinci Madde: bu mukavelename tasdik olunacak ve tasdiknameler bir ay zarfnda ve mmkn olduu halde daha evvel teati edilecektir. Tasdikan lil-mekal tarafeyn murahhaslar ibu mukavelenameyi imza ve temhir etmilerdir. ibu mukavelename 1878 Senesinin Haziran' Drdnc Gn stanbul'da akd ve tanzim edilmitir. mza LAYARD imza SAFFET Esbab- imza: Zat evketsamati Hazret-i P3di;sn IIe Hametl' Britanyayi Kebr ve irlanda Memliki Mc10 KADR MISIROLU tarihiyle (cnias Kraliesi ve Hindistan tmparatoriesi Hazr*-tjj beyinlerinde 4 Haziran 1878

Dcrsaadet'te al ve imza olunan mukavelenamenin tasdiknamelerini U etmek zere bilitima tarafeynin tasdiknamelerini kemi dikkatle mukabele ederek birbirine gayetle mutabk \,\ mu ve tarafeyn mtekideyn tasdiknamelerin te iin tyin olunan mddetin Haziran'in drdnden

bugi kadar bilitifak temdit eylemi olduklarndan resm bdele usul-i cariyesi vehile bugn icra olunmutur. | Tasdikan-lil-mekal, muharririn imza, ibu mbc ehdetnroesini 1878 Temmuzunun Onbeinci Gn saadet'te imza ve temhir eylemilerdir. LOZAN ZAFER Mi, HEZMET M? VI mza LAYARD ZEYL mza SAFFE1 Hlen Sadrazam fehmetl dcvletl Saffet Hazretleriyle Sefir Hanry Layard Hazretleri Gn imza etmi devleti bualarmn murahhaslar sfatyla 1878 senesi HaziraJ nn Drdnc

olduklar mukveU menin tide muharrer zeyline karar verildi. Kbrs snn idaresine ve asker ikmesine mteallik olan er tiyeye ngiltere'nin muvaffakat eyledii. tarafeyni tekideyn beyninde takarrr etmitir. Evvelen: Ada'da kemkn bir mahkeme-i er'i; bulunacak ve bu mahkeme Ada'nn ahali islmiyes id meslihin yalnz mesaili er'iyesini r'yete devam leyecektir. Saniyen: Cevmi-i diniyeye nival ve emlk ve araziye ngiltere hkmeti tarafndan jn olunacak bir memur ile birlikte idare etmek zere Fvkaf'i Hmyun Nezreti dahi ahlii islmiyeyi eyleyecektir. Slisen: ingiltere Devleti masarifi idrc karldktan sonra varidatn elyevm fazla kalan miktarn sene-bc sene Babli'ye tediye edecek ve bu fazla geen be c nelik 22.936 keseye tyin olunan hatt ntevasst varidat zerinden yine hesap ve tyin klnacak ve bunun yeknundan mezkr be senede arzii emiriye ve emlk- hmayunun satlmasndan ve iltizama verilmesinden hsl olmu aka hri tutulacaktr. Rbian: Babli Kbrs'ta bulunan arzii emiriyeyi ve emlki hmyunu serbeste fruht veya iltizama verilmesinden hsl olmu aka hri tutulacaktr. Rbian: Babli Kbrs'ta bulunan arazi i emiriyeyi ve emlk- hmyunu serbeste fruht veya iltizama vererek bunlardan hsl olacak ake nc bentde zikro-hnan varidat cezire dhilinde tutulmayacaktr. rzi-reden birisini memur tyin erifeye ve islm mezarl] mekteplerine ve Adada bulunan ir tesisat-

Hmisen: ngiltere Devleti umur-u nfiaya ve ir fidei umriye makasdna mebn lzm gelen araziyi ve arazi i gayr mezruay kymeti mnsebe ile almak iin hakk- mubayaay iktiza eden memurlar vastasyla icra edebilecektir. Sdisen: Eer Rusya Kars' ve muhrebei ahirede Ermenistan'dan zaptelmi olduu ir yerleri Devlet-i Osmaniye'ye reddedecek olursa Kbrs Adas ngiltere tarafndan tahliye edilecek ve 1878 senesi Hazirannn drd tarihli mukavelenamenin hkm bu Zeyl 1878 senesi Temmuzun Birinci Gn Der 72 KADR MISIROLU saadette tanzim klnmtr. (") Bu suretle elli bin Trk ehidinin kan bahasu| fethedilen Kbrs, ngiliz idaresine gemi oldu. Fakat devir yukarya dercedilmi bulunan zeylin altnc rrrl desine istinaden infisah bir arta baland gibi bir nej kiralama mhiyetinde olduunu gsteren ek bir protoki de imzalanmtr. Buna gre: 1 ingiltere Osmanl Devleti'ne her yl: aa) Kbrs'tan elde edecei gelire karlk otora 87.986 sterling. bb) Osmanl Hkmeti'ne Kbrs'taki arazisinin lirine karlk olarak da 5.000 sterling ki cem'an 92 sterling deyecektir. 2 Bu mebla her yl 4.166.220 da okka tuz be-J de ilve olunacaktr. 11 ilin, 3 kuru 3 Fenerler idaresi de Ingiltereye getikten .w (4 Eyll 1884) 113 sterling, bun iin verilmesi kararlatrlmtr. kalmayacaktr.

. ngiltere'nin her sene vermesi lzm gelen bu mebi Ada'y ilhak eylediini iddia ettii 1914 ylna kadar manii d borlarna mahsup edilmitir. Kbrs'a mteallik anlama ve eklerinin tetkikinden kolayca anlalaca zere sdece idaresi ingiltere'ye t/n-k edilmi bulunan Ada'nn terki, hukuken bir arazi maliyetinde deildir. (") yle ki: aa) Ada'nn hkmranlk h'na idtir. haklar Osmanl Pdi 36 Muhedat Mecmuas, C. 5, Sh: 166 3T Tafsilt iin bkz. Dr. kr TORUN a.g.e. sh: 29-3-T LOZAN ZAFER M, HEZMET M? bb) Yerli halk, Trk tabiiyetini muhafaza etmektedir. 73

cc) Osmanl Devleti ile dier devletler arasndaki kapitlsyon ve ir hukuk anlamalar Kbrs'a da mil" dir. Fakat ngilizler sudan bahanelerle bunu kabul etmek istememiler ve bu yzden bilhassa Franszlar'la aralanr da eitli ihtilflar zuhur etmitir.

) Kbrs'n idresinin ngiltere'ye devri infisah bir a r t a baland cihetle kat' deildir. Fakat ileride grlecei zere bu infisah art tahakkuk ettii, yani Ruslar 3 Mart 1918 tarihli B i r e s t -L i t o v s k Muahedesi ile Kars, Ardahan ve Batun'u Trkiye'ye iade ettikleri halde, ngilizler Kbrs' geri vermemilerdir. II KIBRIS'IN LOZAN'DA KAYBEDL a) Hazrlayc Sebepler: Yirminci Yzyln bana gelindii zaman, Trk siys tarihinin dhi hkmdar kinci Sultan Abdiilh r mid Han, binbir d tahrikle alevlenen milliyet cereyanlar nn ihdas eyledii girift ihtilf ve buhranlara gs gererek Osmanl Devleti'ni ayakta tutmaya alyordu. Hasmlar, darda sanayi inklb n oktan gerekletirmi bulunan Hristiyanlk Alemi nin byk devletleri, ierle ise, dman tahrik, tevik ve menfaatlerinin uursuz -ilet-, leri olan ekalliyetlerle hyanette onlar geen (M) Bal kan derecede ileri gitmi bulunduklarn M ',4 KADR MISIROLU LOZAN ZAFER Mi, HEZMET M? s i 1 c i s i byk devletimizin sahip olduu geni ve kymetli arazi, ham madde ve pazar ihtiyac iinde kvranan byk devlet'erin tedenberi itihasn celhe-diyordu. Fakat cihan siysetine nfuz bakmndan Osmanl Hanedam'nin dev ahsiyetlerinden geri kalmayan ikinci Sultan Abdhmid Han, bu devletlerin topraklan mz zerindeki emellerini takibettii ince bir siyset!'? attrarak (") insan iin urnisbat sadedinde ibraz olunacak vesaik ve tdd edilecek vak'alarn lafsilt mstakil bir cild tekil edebilirse de biz bunlardan sadece bir ikisini zikredelim: aa) Tamamen Ermeni komitelerini emsal alan ve onlarla teriki mesa eden (bkz: Ahmet Reit Bey Grdklerim, Yaptklarm st. 1945, sh: 24 - 26) ve Siyonist usullerle alan (bkz: Mehmed Murad Tatl Emeller, Ac Hakikatler, ist. 1330, sh. 83) i t t i h a t v e Terakki Cemiyeti 'nin Avrupa'ya kaarak orada faa'i/et gsteren bir ksm mensuplar ile hayat boyunca ngiliz menfaatleri-r:e hizmet eden Damat Mahmud Celleddin Paa'nn kendisi gibi hin olan olu. Prens (hakikatte prens yani ehzade deil beyzade) Saba-haddin'in nerettii ve imparatorluu paralanmaya mncer klacak olan adem-i merkeziyet grne bal olanlar 1002 ylnda Paris'te Ahrar- Osmaniye Kongre s i adyla mterek bir toplant yaptlar. Burada alnan birbirlerine engel hale getirmekte idi. O'nun, aksine iddialara ramen her iyi Komite.: ileri ydi. slm t em 38 ikinci Sultan Abdlhamid'in ahsi muarz yerli hinlarin Wi bile glgede brakacak

kararlarn herbiri onlar kabul edenlerin (ki bir ksm bu kararlar kabul etmeyip ayrlmtr) hainliklerini sz gtrmez bir surette isbat eder. 8u kararlar arasnda Osmanl topraklarn paralayp Ermeni ve ir aznlklara peke ekmek iin ecnebi devletlerin fiil mdahalesini talep etmeye kadar korkun olanlar vardr (Tafsilt iin bkz: i. H. Danlmend Osmanl Tarihi Kronolojisi, Cild: 4, istanbul 1 61, sh. 357-365). bb) Ayn ekilde ikinci Merutiyet'e tekaddm eden gnlerde ttihat ve Terakki'nin Manastr merkezi nerettii bir beyanname ile; Makedonya iin ecnebi devletleri fiil bir mdahaleye

davet etmitir. (Hatrat Niyazi, sh: 61). cc) 21 Temmuz 1905 ylnda Ermenileri Belikal anarist Jorrls vastasyla Sultan Abdlhamid'e tertip edilen sikasdi alklayan Tevfik Fikret Bir Lhza-i Teahhur isimli iirinde: Ey anl avc, damn bhde kurmadn Attn, fakat yaziklarkl, vurmadn!. diyordu. Abdlhamid-i Sni ve Devr-i Saltanatnn nc cildini yazan Ahmet Refik ise mezkr eserin 1135. sahifesinde Nihayet hakikat tamamiyle meydana karld. Osmanl Milleti'ni Abdlhamid'in zulmnden kurtarmak iin bu hareket-i kahramnenin Ermeni vatandalarmz tarafndan icra olunduu anlald. diyecek kadar alaim-tr. ) Sultan Abdlhamid'e Ermeni propagandalarna kaplan Fransz tarihisi Sorel'in kzl Sultan (Le Sultan Rotfjp) ngiliz Bavekili Gladiston'un byk cani (Great Criminal) Reit REY a.g.e. sh; 14 15), Ermeni Piyer Klyar'm k 7 I hayvan (Beto Rogue) (Abdlhamid'in Hatra Defteri, ist. 1960 sh: 130, 131 - 132) gibi menfur lkaplar Ermenilerden ziyde bu szde Trk ve mslman hinler tarafndan tamim ve istimal edilmitir. 39 Sultan Abdlhamld devletler muvzenesinden istifade et-mek zere byk devletleri birbirlerinin emellerini baltalamaya son derece ince bir siysetle sevketmitir. yle ki: ingiltere'yi Fransa'nn Suriye'yi igal isteine, Fransa'y da ingiltere'nin Irak' ele geirmek arzusuna hasm vaziyete getirerek hor ikisinin emeline set ekti. Almanya ile Avusturya ve Macariss'an' Makedonya'nn Srbistan, Yunanistan ve Bulgaristan arasnda taksicine mni olmaya, talya, ingiltere, Fransa ve hatt Rusya'y Avtsur76 iyetle m ya ve Macaristan'n Selnie kadar btn Arnavutluu igal eylorne-si arzusuna set ekmeye azmettirdi. vrid olduu KADR MISIROLU zere- kan dkmemek ve '.an

Hele Balkan Devletlerini birbirine kar o derecede kedi - kpek vaziyetine getirmiti kit Sultan Abdlhamid tahttan indirilmesevdi Balkan Harbinin kmasna imkn ve ihtimal yoktu. Bunu Mehmet AI5 Ayn'nin hatratndan alnan u satrlar ne kadar gzel ifde etmektedir: Hi unutmam. Bir gn odama bir cemm-i gfir girdi. Adadlar masamn stne yirmiden (azla anahtar ihtiva eden br deste braktlar. Sordum: <-Bu ne? Kiliselerin anahtarlar efendim! Niin bana getirdiniz? Kiliselerimizin kimlere ait olduunu (yani Srplar'a m, m) tyin edemiyoruz. Aramzdaki ihtilf siz hallediniz! Bulgarlara m Rumlara

Herifleri def eyledikten sonra keyfiyeti Vali Hafz Mehmed Paa'ya bildirdim. Ksa bir mzakere neticesinde u tedbiri ittihaz ettik: Kiliseyi haftann muayyen gnlerinde Rumlara, Srplara, Bulqer-lar'a sra ile atk. Kaplara sngl nbeti jandarmalar ko/iuk Mesel Rumlarn ibdet gnnde Bulgarlar, yahut Bylece hem anfa-mazl hne nin milliyetleri Mmeyyizi Srplar; onlam ibdet gnnde de Rumlar ieri giremiyorlardi. bertaraf, hem de asayii temin ettik. Bir yandan da t p bea-y tesbit olunmak istendi Adliye Nezareti Mezhip

Mdriyet-i Ummiyesi

Servet Bey hussi memuriyetle Kumanova'ya gnderildi. Bu zat tam bir i~ai ta faslasz alt. Halk birer birer ararak soruyordu: Sen nesin? Mesel Bulgarim! cevabn ald deil mi, at LU/1AN /lAhtH MI, HEZMET MI? yakmamak hususundaki taBulgarlara mahsus yerine muhatabn adn, hviyetini ve Sile fertleri " yazyordu... (Mehmet Ali Ayn'nin Hatrat, st. 1945 sh: 18). Uzun seneler devam eden Srplk, Bulgarlk ve Rumluk kemekeine ittihat ve Terakki Frkas Meruiyetin ilnndan sonra nihayet vemek istedi. O zaman yaplan K i -liselerKanunu bu gayeyi istihdaf eder. Metne ilve olunan bir madde ile Hkmet kilisesi bulunmayan unsurlara, Mli-ye'nin verecei tahsisat ile mbed yapmay deruhte eylemekte idi. Mesel, herhangi bir kasabada Rum ve Bulgar ve Srp ekalliyetleri mevcut olduu halde yalnz bir kilise varsa ve bu da b b e -r t - li Rumlar'a it ise orada masraf Devletin hazinesinden kmak zere hem Bulgarlar'a, hem de Srplar'a kilise ina edilecek idi. te bu suretle ekalliyetler birbirleriyle uramaktan vazgeerek ttihad ansr terkibini tah-kkuk ettirdiler. Fakat bu ittihad- ansr kimlere kar yapld biliyor musunuz? Biz Trkler'e... 77 Komitecisi del:3ria

merhametinden (4) istifade suretiyle bir avu Balkan

Artk ne Rumlar, ne Srplar ve ne de Bulgarlar n plna birbirleriyle dalamay almyorlard. Bilkis Trkleri Rumeli'den kartmak iin ittifak ediyorlard. Hatt sras gelmiken Sultan Abdlhamid H'nin bir szn tekrarlayacam Kiliseler Kanunu mer'iyet mevkiine girdii srada Hakan- Mahl Selnik'de Altini kknde mahbus idi. Yannda bulunanlardan mezkr kanunun metni hakknda malmat almak istemi. Sultan Abdiilhamit II, kendisine verilen izahat dinlerken, yukarda bahis mevzuu olan maddeye sra gelince: Eyvah Rumeli elden gitti demi. (Bkz. Mehmet Ali Ayn fi.e. sh: 19) 40 Sultan Abdlhamid'in vatana pek pahalya IS silsilesinin balangc oldu. Yerine geen Sultan Read, hudutsuz iyi niyet ve vatanseverliine ramen, ttihat ve Terakki idareciler-nin elinde oyuncaktan baka birey deildi. Bu yzden Devletin, arka arkaya Trablusgarp, Balkan ve Birinci Ction Harbleri'ne srklenmesini nleyemedi. Osmanl Devleti'ne drt milyondan ziyde ehidle bir ok kymetli vatan paralarnn kaybna malolan Birinci lunn ar merhametinin misalleri saymakla bitmez. Bunlardan' sadece bir -ikisini zikretmekle iktifa edelim. aa) Kendisine suikast yapan fakat muvaffak olamayan bir harem aasn affettikten maada ihsan- hneleriyle kyne gndermiti. bb) Ayn ekilde Yldz Camii erifinde saatli bomba ile bir suikast tertip eden Belikal anarist Jorris'i de affetmi, kend^ine maa balayarak O'nu hayat boyunca hafiye olarak kullanmtr. cc) ou can hasm olan ittihatlar, zararlarndan vatan ve-milleti vikaye iin sdece srmekle iktifa etmi, fakat bu srgnlere srgnlk mefhumuyla te'lifi mmkn olmayan maa tahsisi ve ir ihsanlarda bulunmutur. O kadat ki, amcas Sultan Aziz'in katillerinden olduu tahakkuk etmi olan Mithat Paa'nn bile srgne giderken, cebine 500 altn koymay ihmal etmemitir. ) Sultan Abdlhamld'in hudutsuz merhametine dir bir grg ahidinin u ifadesini de nakledelim: Kitabet hizmetinde bulunduum ondrt sene zarfnda di crmlerinden dolay haklarnda idam hkm sadr olanlar elbette yz tecvz etmitir. Pdih, bunlarn arasnda yalnz birisinin, anasn ve babasn katletmi bir canavarn idam hkmn tasdik etti. (Ahmet Reit REY a.g.e. sh. 26 27) MI, KADR MISIROLU malolmu bu-

rafndan tahttan indirilmesi (27 Nisan 1909) Trk Mlet ve Devleti iin me'um bir felketler

MI7 70 Cihan Harbi'ne aceleyle ve hibir hazrlk yapmadan atlan (41) (29 Ekim 1914) ttihatlar oktanberi Kbrs' resmen ilhak etmek isteyen ingiltere'ye bekledii frsat verdiler. Zira Osmanl Devleti bu harbde ngiltere'nin dhil olduu itilf Zmresi nin karsndaki ittifak Zmresi nde yer alm bulunuyordu. Bun .t vesile ittihaz eden ngilizler 5 Kasm !914'de tek tarafl olarak 1878 anlamasn feshederek Kbrs' ilhak ettiklerini iln ettiler. Bir beyanname nereden Ada'daki ingiliz Komiseri. & na kadar Osmanl tabiiyetini hiz olan ahlinin artk bundan byle bu tabiiyeti kaybederek ngiliz tabiiyetine getiklerini iln etti. Bu karar karsnda Trk tabiiyetini kaybederek ngiliz tabiiyetine gemek istemeyen bir ksm Trk ancak bir aylk bir mddet tannm olmasna ramen Anavatan'a hicret ettiler ki, bunlar mecmu Trk nfusunun sekizde birini tekil etmek zere sekiz bin idiler. (") Milletleraras mnsebetlerde tek tarafl bir arazi ilhaknn hukuken hibir hkm yoktur. Bir takm cebir unsurlar kullanlmak suretiyle de olsa bu gibi hallerin mutlaka bir akde iktiran ettirilmesi zaruridir. Bu sebeple Osmanl Devleti'nin asla kabul etmedii bu tek tarafl ingiliz ilhak, Lozan Konferans'na kadar sdece fiil bir durum ihdas" etmekten ileriye geememitir. b Lozan Mzkerelerinde Kbrs Lozan zabtlarnda, Kbrs zerindeki meru haklar41 Kazm KARABEKR Cihan Harbine Nasl Girdik?, sh. 393 - 397. 42 Bkz: AHMET GAZOLU age. sh. 28 de yer alan 33 numaral dipnot. KADP MISIROLU mz dile getiren bir takm beyanlar arayanlar bouna yorulurlar. Zira bu Konferansn uzun mzkerelerinde Kbrs hakknda sylenmi mdfaa veya talep mahiye" tinde bir tek kelimeye bile rastlamak mmkn deildir!. {'*). Kbrs adna ancak Lozan Muhedenmesinin Kbrs'n kaderini aleyhimize olarak tayin eden maddeleri dola-ysiyle cereyan eden mzkerelerde grmek mmkndr. Ancak bu vesileyle Trle Murahhas Hey'eti men-Fjplar ve hassaten smet Paa tarafndan serdedilen mtlalar Kbrs'n istikbalini aleyhimize olarak daha da ktletirici bir mhiyet arzetmektedir ki, bu husus biraz aada incelenmitir. Kbrs'n Trkiye hesabna talep edilmesi veya bunda muvaffak olunmad takdirde tedbir mhiyetinde baka taleplerde bulunulmas istikametinde meskt olan Lozan Konferans zabtlar gibi smet Paa'nn Lozan' Muhedenmesinin Kbrs'la dorudan doruya alkadar olan maddeleri 20 43 Lozan

ve 21 inci maddelerdir. Bu maddeler pro,e metninde sdece 19 uncu madde olarak tek bir madde

hlinde teklifi ile

yer alyordu. Bu maddenin Kbrs'n istikbalde alaca vuku' bulmutur. Projenin 19 uncu maddesi

vaziyet bakrmdan bizim

iin daha aleyhte bir takm

ilvelerle iki madde halinde tertibi Trk Murahhas Hey'eti'nin dolaysyla cereyan eden mzkerede ngiltere'nin terki halinde

Kbrs'n Trkiye nam ve hesabna talep edilmesi veya istikbalde Trkiye'ye korunmas rkdalarmzn

braklmas, bu da temin edilemezse oraa aznlk mevkiinde bulunan Trkiye'deki ekalliyeNfre mteallik hkmlere imtisalen haklarnn mmkn dei'dir. Tak;rr, I. C, sh: 11-23 arasnda istikmetinde serdedilmi tek bir cmle veya kelimeye rastlamak

(Bkz: ark Karip Umuru Hakknda Lozan Konferans, ikinci numaral zabtn'rp ve buna merbut Lahika: A (sh. 126) LOZAN ZAFER M, HEZMET Mi? 81

yer alan Birinci Encmene ait 2 nurra ral zabtname, ayn eserde yer alan (sh: 114) 9

anlatan htralar (") ve hatt birok mehur ;< L o -zan methiyeleri (45) bile bu mevzuda en kk bir tafsilt vermemekledirler. Acaba bunun sebebi 44 nn hatratnn Ulus Gazetesi'nde 24 Temmuz - 20 EWm 1908 tarihleri arasnda yaynlanan Lozan ksmnda Kbrs'a bir kere temas etmitir. Ancak o da Kbrs'n Lozan'daki durumuna deil, hlihazrna Gazee.si.) nn bu hatratnda iki gn arka arkaya Venizelcs'u methsen ettikten sonra Kbrs buhran Venizelot'tan ders almayanlar yznden kt demektedir. Venizelos adnn Girit ihtilli nden berine denl menfur bir kelime ocuunu bir tarafa brakalm da nn'nn Kbrs buhran dolaysyla serdettii bu mtalay ufak bir deitirme ile kendisine izafe edelim ve henz siys hayatn en hurda teferruatna kadar mdhale cevvliyetini gsterebilecek ekilde hayatta olduuna nazaran cevabn bekleyelim: Kbrs buhran, inn'nn onu Lozan'da kurtaramamas veya en azndan salam bir leminaf.a raptedememesirden kmtr. inn, Lozan'da neyin ehsmmiyetli ve neyin ehemmiyetsiz olduunu hesabetmekten o derece cizdi ki hibir bakmdan Kbrs'la k-yas- kabil olmayan M e i s Adas iin gnlerce mcdele ettii ve Tuna Nehri kenarnda ad var, kendi yok bir yer o|an A d a k a I e ** iin rpnd halde, Kbrs' talep etmek lzum ve ihyPcn hissetmemitir. 4r> Csmil BLSEL'in birinci cildi 464, ikinci cildi ve 704 byk sahife tutan (cem'an 1108 sahifelik) mehur Lozan methiyesinde Kbrs'a tahsis ettii satrlar u iki cmleden ibarettir: ngiltere bu-fasmi dahi bizimle harbe girdii gn, yani 1914 kinci Terinin beyinde ilhak elti. Loran'da bu hak o gnden itibaren muteber sayld ve tabiiyet ve bor mes'eleleri Mes'ele daha ziygrld. mtealliktir. (Bkz: a.g.t. 7 Ekim 1968 tarihli Ulus

F: 6 iq, <n 3 3 (D O 3 01 3 ? S ? gM S' D 5 1 3 a 3 o > mo 3 Q. SU p I 3 <X 3 3 CD 5T o. CD C 3 9) ? Q. =" 3 3 a CD_ C: 3" -O) 0)

3 O %. 3 3T C: 3 Q. (T tu 3" u> CD e to C: </> SB 3" CD I CD - ff a 5. . 53 *" 3 II 0) 3 S. CO C A o 0) 07 3 . 5' a

3 C:

& 3 C:

2. >

3 9> a O" ^

* 3i

I x a3 *I 5: fl < *^ C I % ml Q. O :* " O ?I tu 3 0) _ a I im 2. 3 & c 3* 3 o. -o C: N (B 2. a 3 3 3 = S 0>

S r 3- o m af

3 " o--o 3 3 3 _ 3 ?* 3 c CD-3" CD Q. 0) CD er _. > 2 z 3 3" C: 3 3 3 n a. o IB to ^ S: o- < ^' O 3 T! O <2 Q 0) N 01 (D o= 5" pj o" tor 0) 0) 3

3 N S- 1. - 5' = w CD 01 3 0> 3 cn < CD CO o Cfl 3K3 a. fD 3. 5 a 3 C: g. a- err g M < en N 3 S' 3 93 3 "" . 93 I ^^ -a: ?1 S" *** cr

3" a I N fD 3 p fD cn fD c+ s- g ? CL 3 O 3 * s -I p aaa 93> 5; 5: 3: c- 3 2- 3 ^ 3 St c. 3 ro I-Hi. S ri 3 , f fD S. S . O, : 3 c93 8-^ ^ ill 3 S? 5T fD 552. 93 e; 3- w cl w "'<{ -W 93 " N 93 "" o* g* r+ fD < 03 p W O oq O:

1 CS 3 93 23 /T cn

93 3 93 t-H , ti 3 ,^ fD 7? 93 OQ

K EL cr S" fo w 22 j cr 2 a; 1 s:3 n ^ * 33 3 S o 3) 2 I fD 18 tn 93 SUNDAY EXPRESS / May 3, 1964 SUNDAY SPOTLIGHT Do .top sighingyou might risk spoiling my aim. Do stop sighing you might risk spoling my aim. Kbrs Mes'elesinde Rumlar'in icra ettikleri cinayetleri Birlemi Milletler Tekiltmn destei ile gerekletirmekte, bulunduklarn, artk kendi dindalar bile kabul etmektedirler. Bunu gsteren bir ecnebi karikatr. fr\ KADR MISIROLU hakimiyet haklarm tahdid veya iptal eden hibir nrt.he-de imzalamamt. Yani mezkr mntka 1923 de Lozan Konferans'mn ald srada tpk Kbrs gibi hukuk bakmndan Trkiye nin bir paras olmakta devam ediyordu. Btn bu kuvvetli delillere ramen Garb Trakya zerindeki meru taleplerini malp Yunanistan'a kar bile kabul ettiremeyen Trkiye hangi muvaffakiyet 93 a

midiyle Birinci Cihan Harbi'nin eri byk galibinin ihtiraslarn ineyerek Kbrs zerinde iddialarda bulunabilirdi! O demektedir. Dorusu bu noktan nazar bir doktora tezinde yer almasayd zerinde durmaya bile demezdi. Daha kuvvetli sebeplere istinaden bize id olduu halde bile Bat Trakya'y kurtaramamak, Kbrs' kurtaramamak deil de talep dahi etmemek iin meru bir sebep tekil edebi-Jir mi? Beynelmilel korieronslarda an be an deien eitli taktik, te'sir ve oyunlarla bir devlet bazan ok kolay elde edebilecei bir dvay kaybedebilir. Zira neticeyi her zaman istinad edilen sebeplerin hakll veya hakszl tyin etmez. Tahr-sul eden neticede murahhaslarn ahs dirayetlerinden, temsil ettikleri devletin hususiyetlerine kadar tahmil, cdilemiyecek kadar eitli messirler rol oynar. Mislimizde olduu gibi kaybedilmi pek ok hakl dva vardr ve dima da olacaktr Ancak bunlarn tahlil ve deerlendirilmesinde bir takm dokunulmaz a b u 1 a r a bal kalmyarak gelecee k tutacak, ders ve ibretleri ortaya koymak da ilmin vazifesidir. Hal byle olunca, Dr. kr Torun'un yukarya alman satrlarda ifde eyledii grn sakatl aikrdr. Gerekten Bat etrafnda ile48 Dr. kr TORUN age. sh. 49 LOZAN ZAFER M, HEZMET M? 85 ri srebileceimiz istekleri gletirici deil, bilkis kolaylatrc olabilirdi. Muarz, bir tvizi, mukabil bir tvizle karlamaya itec.k bir saik de mi olamazd?! nk sulhu akamete uratmamak gayreti deiik nispetlerde de olsa elbette ki. iki tarafta da mevcuttu. O gnn artlar iinde, yeryznde sulh ve skna muhta olmayan bir devlet var myd?!. Esasen bu gibi uou/ mdfaalar sadre if olsayd, evveliyetle nn tarafndan ortaya atlmaz myd?! O ise, malum olduu zere bermutad susmaya devam etmektedir. Fakat bu skt elbette ki trihin artk tebellr etmeye balayan kymet hkmn ne sislendirebilecek ve ne de deitirebilecekti:. Bu mes'ele zerinde bir de unu ilve etmek isteriz ki, bizzat nn bile kendisini her zaman Misak Mill ile bal addetmiyerek onu aan taleplerde bukr>abilmi-tir. Bunun en tipik misl' Adakale Mes'ele-s i (") dir. Gerekten b*ir yerin Misak- Milli'ye dhil olmadka talep edllemiyecei mantndan hareket edilirse Tuna "Nehri idinde bir ka yz kii nfuslu bir adack olan ve Romava i-.-szisindebulunan Adakale'49 Lozan Zabtlarnda aka grld zere Meis Adas1-nn talebine dair uzun mtala ve mnkaalardan sonra 16 inci maddenin tdiline geilmi ve bu esnada Trk Bamurahhas smet Trakya'nn hakkmz olmasna ramen bize verilmemi olmas Kbrs

Paa, bir Adakale M e s ' e I e s i ortaya atmtr. Konferansn ikinci safhasnda uzun ve mnakaal ilk devrede ortaya atlmayan byle bir mes'elenin bu ikinci Lozan Konferans devresinde mevzubahs edilmi olmas cidden clib-i dikkattir. Bamurahhas-rmzn iddiasna gre Adakale, Berlin Muhedenmesi'nde unutulmu bulunduundan Trkiye'ye id olduu tasdik edilmeliydi. nn, Lozan'? mteaflik hatratnda eski bi Osmanl Devlet ricalinden bir zatla mzakeresine dir nakiller yaptktan so/ra bu misali 86 KADR MISIROLU vermekten

nin taleb edilmesini ve bu mevzuda srarla konferansn yeniden inktana sebep olabilecek raddelere kadar ileri gidilmi olmasn izah mmkn deildir. Ayn ekilde M e i s Adas 'nin srarla talep edilmesine karlk mttefiklerin buras M'sak Milli'ye dhil deildir yolundaki itirazlarna da inn, Meis'in Misak- Milli'ye dhil olduu iin talep edilmekte olduu tarznda sarih bir cevap vermemitir. maksadm, Adakale zerinde hak iddia ederken mdfaa tarznn bu sebepte Konferans inktaa sevkeaecek bir manzara ve kanaat u>an drdn belirtmektir. (Ulus Gazetesi 3 Ekim 1968 tarihli nsha) demek suretiyle o zaman Romanya hudutlar dahilinde ve Tuna Nehri iinde ehemmiyetsiz kk bir adacktan ibaret olan (Bugn yaplan bir baraj sebebiyle tamamen sulat altnda kalmtr.) Adakale'ye mteallik srarlar yznden Konferansn az kalsn inktaa urayacan bizzat ifde etmektedir. Ancak u var ki' Trkiye iin en hayat ehemmiyeti hiz olan Kbrs, Adalar, Hatay, Halep, Batum ve ire gibi yerleri laleb edip, byle bir inkta sebebi ihdas etmeye cesaret edemiyen smet Paa'nn, ehemmiyeti bu gibi mes'elelerle' kyas edilemeyecek olan bir Adakale talebi izhar etmesinin hakiki sebeplerini anlamak gtr. Bundan dolaydr ki her mes'elede tviz stne tviz veren nn'nn bu talebiyle (Bkz: Lozan Zabtlar, II. Takm 1. Cild sh. 16 ve mt. sahifelerde yer alan 25 Nisan 1923 tarihli Birinci Encmenin 2 numaral zabtnamesi) arka arkaya sz alarak alay etmilerdir. , O derecede ki, Lozan medJahlyle n alm ve bu sayede niversite rektrlne kadar ykselmi Cemil Bllsel bile: Hakikaten mdfaas g bir dilek. Konferansn ilk devresinde hi bundan bahsedilmemiti. Ankara'da bu hatra geldi.' demekle ve byle ehemmiyetsiz bir tertip iin bir aralk bu mes'ele konferans havasnda kara bir bulut gibi dolat. Yeni bir kesilmeden bahsolundu. ki taraf fikrinde o kadar kararl grnyordu. Ankara, Adakale LOZAN ZAFER Mi, HE.ZMET Mi? I meselesinde

Misak- Mill mevzuunda esasen 16 mart 1920 tarihli Moskova Muhedesi'yle tvizler verilerek B a t u m Lozan'dan evvel feda edildii gibi Mudanya Mtreken-rrosinde de taleplerimizin Misak- Mill erevesi ierisinde cereyan edecei hususu teyid edilememitir. Kald ki Kbrs'n, Misak- Mill'de sarahaten zikredilmemi olmas, orasnn talebinden sarfnazar edilecei mnsn

ta-zammm etmez. Zira devletin en l zamannda tanzim edilen Misak- Mill vuzuhsuzluu fiilen karmzda olmamakla beraber Yunanistan'a yardim eden ingiltere'yi rktmemek gibi bir ihtiyattan domutur (50). Yoksa daha Lozan'dan evvel ve Misak Mill'nin tesbiti srasnda Kbrs'tan feragat edildii hususunda en kk bir emare mevcut deildir. srar edilmesini istiyordu. diye ilve etmektedir. (Cemil BLSEL Lozan Cild; 2, stanbul 1933 sh: 255). 50 - Bilindii zere Misak- M i I I i 'yi kabul ve iln eden son Osmanl Meclis-i Mebusan 'dr. Bu Meclisin 29 Knunusni 1336 (1920) tarihiyle tesbit ve iln eyledii bu misak teferruata girmeyip esaslar tesbit etmi bulunmaktadr. Buna gre 30 Ekim 1918 tarihli Mondros mtreken-m e s i nin imzas annda Odularmzn ric'at ederek fiilen bulunduklar noktalar, vatann vazgeilmez hudutlardrlar. Devletin malp bir zamannda tanzim edilmi bulunan byle bir misakn gayet ihtiyatl bir slpla tanzimiyle sdece umm hkmlere yer verilmesinden daha tabi ne olabilirdi? Bu yzdendir ki, orada hududlara vuzuh kazandrmak zere Misak- Milli'ye dhil olan ve olmayan yerler tdad edilmemitir. Osmanl Meclis-i Mebusan'r.in kabul ve iln eyledii bu misakn bir tek harf bile deitirmeden 18 Temmuz 1920 tarihinde Ankara'da kabul ve ln srasnda da bu ihtiyatkr tavr devam ettirmek mecburiyetini ihdas eden miller berdevamdlar. Henz hibir zafer kaKbrs'n mukadderatn tyin bakmndan Lozan Sulh Projesi'nde Mttefiklerce tyin edilmi bulunan ve murahhaslarmzn teklifleriyle son eklini alan 19 uncu maddeyi birlikte mtala ederek bunun ne suretle Lozan Sulh Muhedenmesinde yer alan 20 ve 21 inci maddele-e inklb ettiini inceleyelim: Madde 19. Trkiye 5 Terinisani 1914 senesinde Britanya Hkmeti tarafndan iln edilen Kbrs'n ilhakn kabul etmeyi beyan eder. Kbrs Adasndan miitevel-lid veya sakin olan teb'as Osmanl tabiiyetinde Trk

zanlmamt. Binaenaleyh kanaatimizce Misak-i Millinin mphe miyetinden istifade edilmek istenmi, baz husmetlerin zamansz olarak iln ve ifasndan itinab edilmiti. te bu sebeptendir ki, ingiliz igal-i askersi altnda bulunan Kbrs'n Misak-i Milli'ye dhil clup olmad hususunda da bu misa-ka bir sarahat kazandramamtr Fakat Kbrs'n ngiltere'ye infisah bir artla terkedilmi bulunduu nazar itibare alnrsa burasnn la lebinin, o artn tahakkukuna llik edilmi bulunduunu kabu! etmek gerekmez mi? Gerekten bu art da Misak- Mill'nin kabulnden bir mddet evvel (1918) gereklemitir. Binenaleyh Kbrs'n Misak- Mill'ye dhil olup olmamasn zaid bir- mnakaa hline getiren ve onu Misak- Mill'ye dhil, olmaktan daha kav bir mstenidat ile Trkiye'ye id klan mil onun (ingiltere'ye asker bir s olarak) devrindeki infisah artn tahakkuku deil midir? Buna ramen Misak- Mil-l'de zikri

Yunanistan'n bir numaral mevviki olan ingiltere'yi tahrik -edecei mlhazasndan dolay ihmal edilmi olabilecei gibi, orada tasrihe ihtiya hasl olmayacak derecede bize aidiyetinin bedahetinden domu olamaz m? Gerekten Misak- Mill'nin tanzimi vo Ankara Meclisi Meb'usan'nda kabul srasnda cereyan eden mnkaalarda izhar edilen endieler bu kanaatimizi hakl .klacak bir sarahat tamaktadr. LOZAN ZAFER M, HEZMET Mi? olanlar hari olmak zere, edeceklerdir. (5I) Dikkat edilirse Mttefikler Kbrs iin teklif edilen sulh projesinin 19 uncu maddesinde Ada'da mtemekkit olan Trkler'in Trkiye'ye mecbur veya ihtiyar nimetlerinden bahsetmemektedirlev Bu madde mzkere sracnda Trk Murahhas Hey'eti mensuplar ve onun Reisi ismet Paa tarafndan ileri srlen tdil teklifiyle Lozan Muhedenmesi'nin 20 ve 21 inci maddelerine inklb etmitir. Fakat hazindir ki, Mttefiklerin teklifleri karcnda Kbrs' taleb etmek mevkiinde bulunan tnn, byle bir talep mahiyetinde hibir mtala, serdetmedi ,qibi buras ingiltere'ye terk edildii halde de Ada'nn ve Ada sakini olan Trklerin istikblini garanti edecek mhiyette hibir teklif ileri srmemitir. Aksine Trkiye'nin Kbrs zerindeki taleplerine messir bir msteniriat tekil edecek olan . h f u s unsurunun zamanla azalmasna mncer olacak tdiller ileri srm ve bunlarn kabulyle projede yer alan 19 uncu madde Kbrs Adas'nda mtemekkin Trklerin Trk tabiiyetini muhafaza etmek isteyenlerinin Trkiye'ye hicretini imkn dhiline koymutur. Bu teklife kar zabtlarda u kayt vardr: Sir Horace Roumbolt 19 uncu maddedeki Trk Murahhas ona ihtiyar tabiiyet hakknda bir bend ilve etmek teklifinde bulunmutu. Onun sonuncu fkrasn mevki-i mzkereye koydu. Britanya Hey'et-i Murahhasasi bu teklife kar bir dereceye kadar rzabah bir surette hareket.edebilecei zannndadr. Hey'et-i mezkre Trk Hey'et-i Murahhasas'na, Encmeni Tahrir'e verilmek 51 Lozan Konferansnda Dvel-i Mu'telife Murahhaslar tarafndan Trkiye Hey'eti MurahhasfSina Tevdi Olunan Sulh Muahedesi Projesi Ankara, (1339 - 1341, T.B.M.M. Matbaas, sh. 9 LOZAN ZAFER M, HEZMET M? 91 zere bir madde projesi tevdi etmek niyetindedir. (") Lozan Zabtlarnn bu maddenin mzkeresinin devamna mteallik 9 numaral zabtnamesi, mezkr maddeye Trk Murahhas Hey'et'inin teklifiyle yaplan ve Ada'hn istikbli bakmndan mutlak bir surette Trkiye'nin aleyhine olan ilveye ait mzakereyi yle nakletmektedir: . 89 kavimi mahalliyeye. riyet artyla Britanya tabiiyetini iktisab

9 Numaral Zabtname Celse saat on buukta Ui atosun'da Sir Horaoe Roumbolt'un riyaseti altnda ald. Hazr bulunanlar... Sir Rorace Roumbolt Muahede' projesinin 19 ve 26 nc maddeleri hakknda tahrir encmeni tarafndan vtvi-len bir notu okudu. (A iaretli lahikaya mracaat). Hukuk mavirlerinin teklif ettikleri yeni metinler kabul olundu................ (") 9 numaral zabtname lahikalar Lahika: A Tahrir Encmeni'nin Birinci Encmene Mzekkere si> 1 ' Sulh Muhedenmesinin 19 uncu maddesi hakknda: Britanya ve Trk Hey'et-i Murahhaslar ti-yl-beyan husust teklif emrinde ittifak etmilerdir: Evvelen 19 uncu maddenin ilk fkrasnn (Trk metni) ayr bir madde tekil etmesi, 52 Lozan Zabtlar, II. iafcm, I. Cild sh: 21. 53 a.g.e. sh: 114, 9? KADR MISIROLU Saniyen: ikinci Encmen tarafndan ittihaz klnm olan karar tevfikan ikinci fkrann tayyedilmesi, Slisen: nc ve drdnc fkralarn ayr bir madde halinde ve zrde gsterildii surette yazlmas. 5 Terinisani 1914 tarihinde Kbrs Adas'nda mts-mekkin bulunan Trk teb'as kanun-i mahall'nin kabul tt-tii erait diresinde Britanya tabiiyetini iktisap ve bu cihetle Trk tabiiyetini zayi' edeceklerdir. u kadar var ki ibu muahedenin mevkii meriyete vaz'ndan itibaren iki sene mddet zarfnda Trk tabiiyetini ihraz edebileceklerdir. Bu takdirde hakk- hyarlarn istimal ettikleri tarihi takibeden oniki,ay zarfnda Kbrs Adasn trk etmeye mecbur olacaklardr. ibu muhedenmenin mevkri mer'iyete vaz' tarihinde Kbrs Adas'nda mtemekkin olup da kanunu rna-halli'nin tyin ettii erait diresinde vuku bulan mracaat zerine tarihi mezkrede Britanya tabiiyetini ihraz etmi veya etmek .zere bulunmu olan Trk teb'as dahi bundan dolay Trk tabiiyetini zayi edeceklerdir. uras mukarrerdir ki, Kbrs Hkmeti, Trk H'i-kmeti'nin muvafakati olmakszn Trk tabiiyetinden t>r-ka bir tabiiyet ihraz etmi olan kimselere Britanya tabi-yetini tefvizden imtina etmek selhiyetini hiz olacaktr. f) Kbrs Adas'hn geleceine birinci derecede m ies-sir 20 ve 21 inci maddelerden 16 mcr 1 (") maada bir de

5<: a.g.e. sh: 126

55 ibu deiiklie istinaden Lozan Muhedenmesin'de 20 ve 21 inci maddeler olarak yer alan ve Kbrs'n kaderini tayin eden hkmler yledir: LOZAN ZAFER M, HEZMET Mi? 93 madde vardr ki, daha ziyde dier adalarla alkadar gzkmektedir. Bu sebeple birinci derecede Adalar'la alkal blmde incelenecek olan bu madde projede u ekilde yer almtr: Madde: 16 Trkiye ibu muahedede musarrah hutludlar hricinde kin ve ibu muahede ile hkimiyeti zerinde tannm olan Adalar'dan gayr cezireler zerinde veyahut bunlara mtedair her ne suretle olursa olsun btn hukuk ve mddeiyatindan feragati beyan eyler. Bu arazi ve cezireler zerinde ilhak, istil veya herhangi bir ekli idare hakknda ittihaz edilen veyn edilecek olan btn mkarerat kabul ve tasdik eder. (") Madde: 20 Kbrs'n Britanya Hkmeti taralndan 5 Terinisani 1914 de iln olunan ilhakn Trkiye tandn beyan eder. Madde: 21 5 Terinisani 1914 tarihinde Kbrs Adas'nda mtemekkin olan Trk teb'as kanun i mahallinin tayin ettii erait c<i- esinde ngiliz tabiiyetini iktisab ve bu yzden Trk tabiiyetini 7yi edeceklerdir. Maahaza ibu muhedenmenin mevkii mer'iyete vaz'ndan itibaren iki senelik bir mddet zarfnda Trk tabiiyetini htiyar edebileceklerdir. Bu takdirde hakk- hyarlarn istimal ettikleri tarihi takibeden oriki ay zarfnda Kbrs Adas'n terketmeye mecbur olacaklard;'. bu muhtdenmenin mevkii mer'iyete vaz' tarihinde Kbrs Adasin'da mtemekkin olup da kanunu mahallinin tayin ettii erait dairesinde vuku' bulan mracaat zerine tarihi mezkrde ngiltere tabiiyetini ihraz etmi veya etmek zere bulunmu Trk teb'as dahi bundan dolay Trk tabiiyetini /.ay'edeceklerdir. uras mukarrerdir ki, Kbrs Hkmeti, Trk Hkmeti'nin muvafakati olmakszn Trk tabiiyetinden baka bir tabiiyet ihraz etmi olan kimselere ngiltere tabiiyetini tefvizden imtina etmek selhiyetini haiz olacaktr. 56 a.g.e. proje sh. 8 94 KADR MISIROLU leride tafsil edilecei zere Trk Murahhas Hey'eti Birinci Encmeninin 25 Nisan 1923 tarihli itimnda bu maddeye itiraz etmi ve mezkr mzkereye aid 2 uma-^ ral zabtnamede (") grld zere Trkiye lehine bir ilve yaplmasn teklif ve bunda muvaffak olmutur. yle ki, yukarya dercedilen, maddenin muahedede tasrih edilmi hudutlar haricindeki arazi ve adalarn istikblde ilhak, istil veya herhangi bir dier ekH idaresi hakknda ittihaz edilen veya edilecek olan btn mukarrerat kabul ve tasdik edecei tarzndaki hkm kaldrld gibi bu adalarn zikri

srasnda bir istidrat olarak ki bu arazi ve cezirelerin mukadderat alkadarlar tarafndan, tayin edilmi veya edilecektir (5>) tarznda bir ilve teklifinde bulunmu ve bunda muvaffak da olmutur. Ancak bu ilvenin yaplmasnda maksadn Kbrs'la alkasn gsteren en kk bir im ne zabtlarda ve ne de dier Lozan kaynaklarnda grlmemektedir. c) Lozandan sonra: Kbrs Adas'nn ngiltere'ye terkine mni olmak istikametinde bir gayret sarfedilmemi olduu gibi, oradaki soydalarmzn hukukunun siyneti veya bu Ada'nn ileride ngiltere tarafndan terki halinde Trkiye'ye iadesi zmnnda (") da hibir mdfaada bulunulmadktan baka 37 a.g.e. zabt sh, 15-56 58 Bkz: Lozan Muahedanmesi, Madde: 16 59 Mesmuatrmza nazaran eski Kocaeli BENLOLU Lozan'a azimeti Meb'usu ve Ticaret Vekili Kbrsl Srr kabul ederler. tarznda srasnda nn'ye: ngilizler Kbrs' ileride her ne zaman olursa

olsun terkettikleri takdirde sahib-i aslisi olan Trkiye'ye iadesini Trkler in kundakta balayan bu ile ne zaman bitecek

muahedeye bir fkra ilvesini temin zmnnda bir gayret sarfetmesi ta KIBRIS OCUKLARININ MASUM ALEMLERN KARARTAN MATEM Btn Dnya ocuklar neeyle oynarken Kbrs'taki Trk ocuklar hayatn ac ve elemli sahneleri le hair neir yayorlar. Dumdum-lu kurunla ldrlen bir arkadalarnn mezar banda nbet tutan yavrular!... <'"! KADR MISIROLU yukarya dercedilen zabtlardan anlalaca zere Ada sakini Trkler'in Anavatan'a gn inta edecek ilveler dercine gayret sarfedilmitir. Bu yzdendir ki, Ada'-nn evvelce zikri geen Tngiltere tarafndan ilhak esnasnda Trkiye'ye hicret eden sekizbin soydamza ilveten Lozan Muhedenmesi'nin mevkii mer'iyete vaz'n takiben de yirmi bin Trk Anadolu'ya hicret etmitir (*). Bu Trkler iin Yunanistan'dan mbadele edilenler eibi bir takm mal imknlar derpi edilmemi, yani onlara -Trkiye'den Yunanistan'a hicret eden Rumlarn emvaH metruke denilen mallarndan Kbrs'ta braktklar mallara mukabil bi takm imknlar tannmak gibi bir tedbir ittihaz edilmemi bulunduu halde, yirmibin Kbrsl'nn muhacerete her trl madd skntya ragmen boyun emi bulunmas clib-i dikkattir. Nitekim 27.12.1934 tarihinde mer'iyete giren 2/1777 sayl Iskan Muafiyetleri Nizmnmesinin Trkiye'nin terketlii topraklarda sakin olup hakk- hyarn Trkiye lehine kullanarak Trk tabiiyetini muhafaza eden veya terk edilen topraklar halkndan olup baka bir ecnebi memlekette

tavattun etmekle beraber Trk tabiiyetini tayan Trk rk ve kltrne bal olanlar Trkiye'de yurt tutmak maksadiyle geldiklerinde muhacir olarak kabul olunurlar. eklinde ye alan ifdenin Kbrs'tan gelelebinde bulunmu ve bu talep Hey'etin mavirlerinden Berlin Sefnreti mstear Ethem MENEMENCOLU tarafndan da ayn mahiyette olmak zere tekrarland halde nn bu hususta en kk bir gayret sarfetmedii gibi Ada'nin ngiltere tarafndan kaytsz artsz bir sretto ilhakn kabul etmitir. 00 Bkz; 1 Ekim 1926 tarihli Cumhuriyet Gazetesi Naci KK-DMR age. sh. 135. LOZAN ZAFER M, HEZMET Mi? 97 cek muhacirleri kastettii aikrdr. Nitekim 7 Birincik-nun 1341 tarihinde kahul edilen 1188 sayl kararname ile Kbrs Trkleri Trkiye'ye kabul edilmi ve bunlara hibir yardm vaad edilmeksizin: 3.000 nfus Kozan, 3.000 nfus Mula, 3.000 nfus Osmaniye, 3.000 nfus Adana, 3.000 nfus Silifke, 3.000 nfus Antalya vt2.000 nfus da Mersin'e yerletirilmitir. bu yirmi bin Kbrslya mtedair mezkr kararnamenin vaz'ettii hkm yledir: Lozan ahitnamesinin birinci araziye mteallik faslnn 21 inci maddesindeki hakk- hyardan istifade ederek Trkiye'ye hicret etmek isteyen ve harekete ir.-heyya bulunduklar anlalan ve yirmi bin nfus tahmin olunan Kbrs mslmanlarnn, sevk ve iskn masraflar kendilerine id olmak zere, mlteciler hakkndaki talimatnameye tevfikan merbut cedvelde muharrer mntkada isknlar ve bunlardan bihakkn muhtac- muavenet olanlarn da imkn bulunduu takdirde ve hkmet iin hibir kayd tezammn etmemek ve mesikinin derecesine gre bir veya yekdierine mnsebet-i shhiyeleri sebet-i -shriyeleri bulunan birka akrabaya tahsis edilmek artyla birer hne ve kfi miktarda arazi verilmek suretiyle isknlar tevzi talimatnamesi mucibince" hkmet emrindeki araziden maada arazi-i milliye, hliye, mahlle ve mevkfeden tedeyyn suretiyle arazi itas... F: 7 Palikaryalarn akl hocas Makarios'u, cinayetleri tefti veya tevik ederken O'nun crm-i mehud edilmekten de ekinmediini ispatlamyor mu?!.. THE NEW YORK TIMES / Februy 16, 1944 gsteren bu resim

gentlemen, the problem is settling itself... ECNEB KALEMLERE BLE AKSEDEN GEREK Masum Trk cesedleri zerine kurulan taht.. Makarios, eserini 3eyrediyorl... LOZAN ZAFER Mi, HEZMET Mi? mtalalar hlsa etmek gerekirse: aa) Kbrs Adas infisah bir artla ngiltere'ye terk edilmi olduu cihetle Brest Litovsk Muahedesi yle tahakkuk eden art muvacehesinde Kbrs'n Trkiye'ye terki talep edilmek lzm geldii halde, bu yaplmamtr. bb) Byle^bir talep kabul edilmedii takdirde hi olmazsa ingiltere'nin Ada'y istikblde terki hlinde Trkiye'ye iadesi art koulmas gerekirdi. Byle bir talep de ileri srlmemitir. cc) Bu'da mmkn olmad takdirde Ada skinlerinin Trkiye'deki Rumlar emsal gsterilmek suretiyle haklarnn teminat altna alnmas ve zamanla kt ingiliz idaresinden kaarak Trk nfus nisbetinin bugnk duruma dmesi nlenebilirdi. Bunlar da tahakkuk ettirilmemitir. Fakat daha feci udur ki, Lozan Muhedenmesi'nin imzasndan sonra Yunanistan'a^ tviz verilmek sretiye Kbrs Trkleri'nin durumu hergn biraz daha arlatrlm ve bugnk felketli manzara ihdas edilmitir. Bunun en byk delili bir baka eserimizde (") tahlilini yaptmz 1930 tarihli Trk - Yunan Anlamasdr. Bununla Trkiye'den mbadele edilmi bulunan Rumlarn alt sene sonra yeniden ve bir Trk vatanda gibi avdet edip eski i ve glerine devamlar temin edilmi ve Trkiye'deki kazanlarn Yunanistan'a gtrmeleri salanmtr. Gya -karlkl olarak Trklerin de Yunanistan'a 61 Bkz: Kadir MISIROLU Yunan Mezlimi istanbul X968, sh. 390 ve mut. gidip ayn ekilde almalar mezkr muahedeye derce-dilmi bulunduu hlde biraz da Kbrs'taki Rum tedhi ve cinayetlerinin ihdas eyledii tesirle 1965 ylnda bu muahede feshedildii zaman grlmtr ki, Trkiye'de bundan istifade suretiyle ticar faaliyetlerine devam eden krk binin stnde Yunan teb'al Rum mevcud olduu halde Yunanistan'da ayn anlamadan istifade suretiyle ticaret yapan bir tek Trk yoktur!... Yunanistan'a, kar takip ettiimiz siysetin binbir zaaf ifde eden hatalar saymakla bitmez. u kadarn syleyelim ki, Mill Mcdele esnasnda Bursa'ya giren Yunan kuvvetlerinin kumandan Venizelos'un olu So-fokles'ti. Bu zat Osman Gazi'nin sandukasn tekmeleyip kfrederek Kalk da milletini kurtar! diye= hakaret sa-vurmu ve bu hdise Trk matbuatnda kan resim ve haberlerle dahi tevsik edilmi bulunduu halde, 1930 anlamasndan sonra hibir resm sfat haiz olmamasna ramen Ankarada hususi bir merasimle istikbal edilmiti. 9 Kbrs'n Lozan mzkerelerinde ortaya kan duru-. mu hakknda yukardan beri serdettiimiz

Trkiye'nin Yunanistan'a kar binbir zaaf ifde eden tutumunun saysz misllerini sayp dkmekten sarfnazar ile bu zaaf terennm eden rahmetli Peyami Safa'nn u satrlarn dikkatlerinize takdim ediyoruz: Uyz seneden beri veriyoruz. Kara, deniz, gk, ada veriyoruz! Yetimi evlt veriyoruzt Galip gelsek de malp olsak da veriyoruz. Vatan veriyoruz! Btn mrm cierim para para kopariliyormu gibi hlis Trk lkelerinin Anavatan'dan ayrln grmekle geti, yle ki, gittike daralan Anavatan snrlarnn nerede karar klacan bilmemenin huzursuzluu iinde gnn birinde vatansz kalmaa mahkmmuum gibi gz karartc bir' endienin penesinden kurtulmak iin hl rpmyorum. LOZAN ZAFER M, HEZMET M? 101 Dokuz yanda idim. Bosna - Hersek gitti, peinden Trablusgarp gitti. ki sene geti gemedi iinde drt Balkan devletini barndran koskoca Kmelimiz gitti, Girid'imiz gitti, Cezyir-i Bahr-i Sefid (Akdeniz Adalar) gitti Birka sene sonra Irak gitti, Bat Trakya gitti. Yarm asr iinde Trk topraklarnn yardan fazlas gitti. Kayplarmzn ou mill aczimizin deil, resm ihmallerimizin neticesidir. \Balkan Harbi'nden pek'az evvel Osmanl Hariciye Nazr Asm Bey, Meb'usan Meclisimizde Balkanlardan namusum kadar eminim demiti. Birka sene evvel Kbrs mes'elesi patlak verdii srada o zamanki Hariciye Vekilimiz de Bir Kbrs mes'elesi di. o" Biz yukarda anlatld ekilde Kbrs zerindeki taleplerimize esas tekil edecek olan nfus unsurunu kendi aleyhimize olarak azaltrken, Yunanllar mstakbel hesaplar peinde kouyor ve Kbrs'taki Rum nfusunu oaltmak iin hududsuz bir gayret sarfediyorlard. uras son denece ac bir gaflet olarak ifde edilmelidir ki, Trkiye Yunanistan'n bu gayretine mni olacak yerde, ona yardmc olmutur! yle ki, Yunanllar'n Kbrs'taki. Rum nfusunu oaltmak gayretleri, kinci Cihan Harbi'nde biraz da hdiselerin evkiyle' had bir safhaya varmtr. Zira alktan, harpten kaanlar soluu sakin bir blge olan Kbrs'ta alyorlard. Gerekten Kbrs'taki Rum nfusunun miktar 1938 - 1946 yllar arasnda elli-binden ziyde artmtr ("). Fakat bu art 62 Bkz: Trk Dnoesi Cilt: 8-9, say: 15 - 16, ubat -Mart 1958, sh. 6 63 Kbrs'n 1938 ylnda 310.70 olan Rum nfusu, 1946 yln-, da 361.199'a ykselmi, Enosis 102 KADR MISIROLU dvasnn alevlendii devrede bu art daha da sr'atlenerek 1960 ylnda kmtr. (Bkz: Halil Fikret ALASYA .g.e. sh. 129) 448.861'e nasl olmuyoktur d-

tur, biliyor musunuz?! Yunanistan'dan ve hassaten Yunan Adalar'ndan harbin binbir musibetinden kaarak Ege sahillerimize sman Rumlar' uzun mddet izaz ve ikram eyledikten sonra Trk deniz vastalaryla Kbrs'a bizzat nakletmemiz suretiyle!... 1930 Trk - Yunan Andlamasnn akabinde dostluu ihll ettii esbab- mcibesiyle Yunan Mezlimi nin resm raporlarn ihtiva eden eserler mill ktphanelerimizden karlrken, Yunanistan da.ha nce Girit Mes'elesi nde tkibettii taktiklere devamla, Kbrs'n ilhakn temin zmnnda Trk dmanln en krpe dimalara bile zerketmekten geri kalmyordu. Bunun saysz misalinden bir - ikisini dercedelim: ...Bizans mparatorluu zamannda din dman barbar aknclar Kk Asyadan gelip buralara akn ettikleri zaman biz, panayiamza (Atina lahesi) snmtk. Kostantinapolia'deki Ayasofya Kilisesi'nde yini brakp anlarmz susturduklar zaman da yine panayiamza snmtk. Yunan Milleti Trk esareti altnda geirdii yllar boyunca da panayiadan imdat bekledi.* Bu dualar boa gitmedi. Birgn elbette panayiamizm yardmyla Ayasofya'da anlarmz alacaktr! (Makarios'un 8. Eyll. 1954 tarihli konumasndan). ...Yunan stikll Bayram olan 25 Mart tarihinde Yunan okullarnda bu arada mesel Gmlcine Rum Lisesinde oynanan bir piyese gz atalm: Sahnede bir kralie ve onun karsnda da birka* gen kz vard. Elleri ve kollar kaln zincirlerle bal olan bu kzlarn herbiri bir Yunan eyaletini temsil etmekte, herbir kzn zerinde Rodos, Girit, Oniki Ada, Trakya Makedonya, Espir gibi blgelerin isimleri yazl bulunmaktadr. Bu esir eyletler hep bir azdan: LOZAN ZAFER M, HEZMET Mi? 103 Kraliemiz bizi kurtar! diye barmaktadrlar. Bu srada sahneye yakkl bir yunan askeri girer ve btn kzlarn zincirlerini zer. Gen kzlar sevin iindedirler. Fakat ikinci plndan yrekler paralayc iki feryat ykselir: Kraliemiz bizleri kurtarmyacak msn?.... Bu ekilde baran ve elleri dier kzlar gibi zincirli olan dilberlerden birisinin stnde KIBRIS, dierinin zerinde ise kelimeleri yazl nshasndan) (") Btn bu iddialar muvacehesinde Kbrs'n Lozan'da kaybedilmekle kalnmayp istikbalde kurtarlmasn da bugn kar karya bulunduumuz glkleri ihdas suretiyle addt imkanszlatran >lnn'nn Koalisyon devrinde Kbrs'taki Rum tedhi ve katlimlarna kar niin mtereddit davrand ve Kbrs'n Lozan'da kaybedildii hususundaki iddialar cevaplandrmak mahiyetinde hibir beyanda bulunamad kolayca anlalsa gerektir. Kendisi Kbrs' Misak- bulunmaktadr. STANBUL

(Ar sac ve ar milliyeti Ethnikos Kirikis isimli Yunan gazetesinin 9 Austos 1593 tarihli

Millye dhil olmad iin talep etmedii iddiasnda dahi bulunmad halde, kraldan kralc baz melliflerin bu iddiay ileri attklarna evvelce temas etmitik. Halbuki Misak-1 Mill tanzim edildii zaman ngilizler-le muharip olmamamza ramen onlarn Yunanistan' desteklediklerini ve bu sebeple byk bir devleti aleyhimize tahrik etmemek endiesinden dolay bu tasrihatm yaplmam bulunduunu evvelce zikretmi ve Adakale gibi Misak- Mill'ye dhil olmad halde, baz arazilerin talep edildiinden bahsetmitik. Buna unu da ilve ede64 Cumhuriyet Gazetesi 19 Ocak 1954 tarihli nsha. KADR MISIROGLU LOZAN ZAFER Mi, HEZMET Mi? 105 lim ki, nn ve Lozan meddahlarnn her vesileyle hcum ettikleri ve Lozan' stn gstermek iin mukayesesine bavurduklar Sevr Sulh Projesi nde yer alan 115'inci madde, Kbrs'n kaderini tayin eden Lozan Sulh Muhedesi'nin 20 inci maddesinin kelime be kelime tpksdr ("). Lozan iin alnacak tedbirlerden biri de D -yun-u Umumiye-i Osmaniye nin Trkiye'den ayrlan arazilere taksimi mes'elesinde Kbrs'a da bir hisse tahmil etmek ve bu suretle Trkiye'nin, ykn nisbeten hafifletmekti. Lozan'da bu da yaplamamtr. Ancak Kbrs'tan tahsil edilip Trkiye'nin 1885 tarihli istikrazna mahsup edilmekte bulunan mebl, Ada'nn ingiltere'ye ilhakndan sonra da alnm, fakat bu mebla, Trkiye'ye verilecek veya onun borlarna mahsup edilecek yerde ngilizlerin cebine girmitir!. Btn bu gaflara ramen Trkiye'nin Kbrs zerindeki hak ve taleplerinin fiil ve hukuk mstenidat gelecek nesillerinin kacak frsatlar deerlendirmelerinde ie yarayaca midiyle yle hlsa edilebilir: aa) Rumlarn tedenberi iddia edegeldikleri nfus ekseriyeti onlarn lehine addedilemez. Zira Kbrs Adasnda mtemekkin Rumca konuan ahlinih grek asll Yunan halkndan olduu iddias tarih gereklere uygun deildir. Bu husus mehur ingiliz Bavekili ChirchiH tarafndan bile ilk Enosis iddialaryla karlaldnda sarahatle ifde edilmitir. stelik Kbrs'taki Trk nfsunu hesab ederken 1914 ylnda Kbrs'n ilhak srasndaki Trk hicretiyle Lozan Muhedenmesi'nin imzasn takibeden yllardaki yirmibin muhaciri ve zaman65 Dr. kr TORUN age. sh. 51 la peyderpey hicret edip Anadolu'ya ye Dny'nn muhtelif blgelerine yerleen Kbrsllar da hesaba katmak lzmdr. Kald ki: Kbrs tarihinin uzun ve teferruatl gemii hakknda evvele* naklettiklerimiz* nazar- itibara alnd takdirde orada eitli kavimlerin tavattun ettiini, bunlarn

Rumlukla alkalarnn sdece bir lisan ve mezhebe mnhasr olduunu hatrlamak, yerinde olsa gerektir. Gerekten emseddin Sami'nin K ms ! al m inin Kbrs maddesinde oradaki mslinnar Trk nfusunun te bir olduu kaytldr. Bu eserin intiar aa yukar 1878 Andlamasyla Kbrs'n ngille-reye bir s olarak verildii tarihlere rastlar. 1323 (1907) d-, neredilen Memlik-i Osmaniye Cep A t ! a r nda da Devlet-i Osmaniye'nin ahvali corafiye ve islalikyesinde bahsedilirken 205 inci sahifeye tesadf eden Kbrs maddesinde 1903 nfus saymnda 26, 518 olarak grlen ada halknn gene te biri Mslman Trk olarak kaytldr. 1903 ten Lozan Muheden-mesi'nir aktine kadar da bu nisbet muhafaza edilmitir. Bugn adadaki Trk nfusunun bete bire inmi olmasnn Lozanda kabul edilen esaslarla ilgisi bu suretle de ortaya kmaktadr. bb) Kbrs'n Trkiye'nin mdfaasyle alkal stratejik ehemmiyeti gz nne alnd takdirde, Yunanistan'n gerekten byk bir cr'et tekil etmek zero iskenderun Krfezine sokulmas Trkln mukaddera-tyla alkal hi bir vicdan sahibinin tervi etrnesine imkn yoktur. Esasen bu stratejik alka, Dnya'da. D a n-zing Mes'elesi nde grld gibi, nfus mes'-elesinden daha da ehemmiyetlidir. stelik nfus ekseriyeti mes'elesi hakkndaki itirazlar nazar* itibare alnmayarak buna samimiyetle istinad edildii takdirde, ayn Kbrs Rumlarnn' hilebazliklar!... Basm Malzemesi diye yaftalayarak Adaya sokulan silhlar!... mantkla, Yunanistan'n Bat Trakya'y Trkiye'ye iade etmesinin lzum ve zaruretini de kabul etmesi icabet-mez mi? Kendilerinin Kbrs zerindeki iddialarn, ayn mahiyette olmak zere, Bat Trakya'y bize iade etmedike nfus mes'elesinde samim olduunu nasl iddia edebilir!. cc) Kbrs, artk Akdeniz Hkimiyeti ni bir dereceye kadar ele geirmi bulunan Rusya'nn Trkiye'ye kar mstakbel emelleri bakmndan da bizim iin hayat bir ehemmiyeti hizdir. Bu sebeple, orada, bir Rus peyki olmaktan ancak Amerikan yardmlaryla kurtulabilmi bir Yunanistan'n veya buna mde bir mstakil (!.) Kbrs Cumhur i y e -t i nin mevcudiyetinin Trkiye'nin istikblini tehdit etmekte olduu aikrdr. LOZAN ZAFER M, HEZMET M? 107 dd) teden beri ileri srlen Misak- Mill'nin ne artlar altnda tanzim edildii hatrlanrsa, byle bir mi-sak'n Trkiye iin ebediyyen balayc olabileceini kabul etmekteki mantkszlk ortaya kar. Nitekim Rusya Brest Litovsk Muhedenmesiy'le bize terk-ettii B at u m 'u, bundan ikjL yl sonra aktedilen Moskova Mhedenmesiyle artk artlarn deitii esbab- mcibesiyle talep etmi ve almtr. Bu ve buna benzer bir-ok misal hatrland takdirde Misak- Mill'nin

ilnihaye devam dnlemiye-ceine nazaran, Trkiye iin de artlarn deitiini veya hi olmazsa deiebileceini hesaba katmak gerekmez mi? Nitekim Trkiye Lozan Mhedenmesiyle terkettii Hatay' bilhare talep edip alabildiine gre, deil Misak- Mill, Lozan Muhedenmesi'nin dahi imknlar elverdii takdirde tdiline mni hibir fiil ve hukuk esas mevcud deildir. Elverir ki, vatan istikblini sevk ve idare edecek olan milliyeti idareciler her trl anlamay Trkiye lehine tdile muktedir olacak bir terakki temin edebilsinler. Hi bir muahedenin mr ilnihaye teminat altna alnamamtr ve alnamaz. Trkiye gihi cihan apnda bir byk mparatorluu ok ksa bir mddet iinde kaybetmi, rkda ve dindalarnn ekseriyeti hudutlar hricinde kalm bir. milletin evltlar. Trkiye'nin iki ayan bir pabuca sdran Lozan Mu-hedenmesini reddetmekte ge kalmamaldrlar. Buna muktedir olduklar gn, i cihan haritasnda bugnk hudutlarmz hricinde yer alan trke coraf isimler bile bu tarz bir hareket iin kfi bir esbab- mucibe tekil ederler!.. 1 A KNC BLM MUSUL MUSUL'UN STRATEJK (SEVKLCEY), BEER EHEMMYET VE TARHES MUSUL'UN STRATEJK, KTSADI VE BEER EHEMMYET a) S iys edebiyatta geni ve kymetli Osmanl topraklarnn taksimi mnsnda kullanlagelmi bir tbir olan ark M e s ' e 1 e s i (") Dnya'da yeni bir devir aan 66 ark Meselesi hakknda tafsilt iin bkz: Edoard DRAULT ark Meselesi, stanbul 1329 (Mehmed Nafiz Bey tercmesi) Hans ROHDE Asya iin Mcdele I. kitap, ark Meselesi, stanbul 1923 (Bnb. Nihad tercemesi) Max SLBERSCHMDT Venedik Menbalanna Nazaran ark Meselesi stanbul 1930 (Kprlzde Ahmed Cemal tercemesi) Rene PTHON Karadeniz ve Boazlar Mes'elesi stanbul 1325 (Hseyin Nuri tercemesi). LOZAN ZAFER Mi, HEZMET Mi? 109 Avrupa sanayi inklb (*') nn gereklemesinden sonra gayet girift mhiyet iktisap etmi tir. O zamana kadar bilhassa Kuds, sAlbert SOREL Onsekizinci Asrda Mes'ele-i arkiyye istanbul 1911. Stratejik Ehemmiyeti :

Habil ADEM Rusya'nn ark Siyseti ve Vilyt-i arkiyye Mes'elesi stanbul 1332. Cent, Projest de Partage La Turquie adl eser veya bunun Donanma Mecmuas'nn 49 uncu ve mteakip saylarnda yaynlanm bulunan terceme ve tahlili. 67 Avrupa'da, slm leminin msbet ilimler sahasnda btn Ortaa boyunca kaydettii terkkinin mut'alaryla yeni keifler ve yeni ticaret yollar nn salad madd imknlarn meczedilmesiyle domu bulunan sanayi inklb memleketimizde maalesef zamannda ve lyk vehile gerekletirilememitir. Bu durum; Trk yar-mnevverinin dehetli bir aalk duygusuna kaplarak kendisinden kamasna mil olmutur. O derecede ki; din, hatt rk hasletleri, her gelen gideni aratacak iarzda mill kymetlerimizi daha edid bir surette ykmay sanayilemek iin zarur addetmilerdir. Halbuki Avrupa karsnda geri kalmzn sebeplerini din ve mill k-1 r mzn hususiyetlerinde deil, dahil ve haric dman faaliyetlerinde ve deien Dnya artlarnda aramak lzmd. Bu gr te-yid eden ok kymetli bir tarih, vak'a, stanbul'da misyoner faaliyetlerinin ilk kpr ban tekil eden Robert K o I e j i ir kurucularndan misyoner Cyrus Hamlln'in Amoung Turos (Trkler Arasnda) isimli htrasnda yer nlm bulunmaktadr. Cyrus Hamlin, telgraf icad eden Samuel Morse'un, bir I h ' i -r Berat almak iin muhtelif Avrupa devletlerine vk mracaatlarndan hibir netice alamaynca bir kere de Osmanl Devle'i ne bavurmay dndn ve bu maksadla bir arkada ile birlikte kendisine kefettii letin Osmanl ll KADR MISIROLU t a n b u 1 ve B o a z 1 a r a mteallik bulunan ve ekseriya birbirleriyle atan Rus, ingiliz ve Fransz emelleri, sanayi inklb ndan sonra imal Afrika lkejeri nden Msr ve Bahreyn e kadar yaylm ve genilemitir. Ayrca bu devletlerin tedenberi bir C i h -n n hkimiyeti tesis etmek hususundaki maksatlarn setretmek iin kullanageldikleri din h i s -1 e r in yerini iktisad menfaatler almaya balamtr. Geni Osmanl topraklarn paralayp ele geirmek maksad zerinde bazan anlamak ve vazifesini verdiini, bu vesileyle Beylerbeyi Saray'nda yaplan tecrbeleri anlattktan sonra Sultan'n memnuniyet ve arzusuna ramen telsizin Trkiye'de tesisine id projenin dahili baltalamalarla akim kaldn anlatmakta ve: sikinci bir telgraf verilmedi. Biz sonradan ou-na ok sevindik. nk letlerden birinin teli kopmutu, ikinci telgraf denemesi baarl olmayacakt. Telin kopma eklinden burun, telgrafn Trkiye'de kurulmasn istemeyen biri tarafndan kopard anlalyordu. demektedir. Sultan Abdlmecid'e takdim edmesf

Mteakiben Sultan'n kendileri ve Samuel Morse'u eitli hediyeler ve. i h t i r a b e r ' t ile taltiflerini naklettikten sonr?: Sultan'n ilgisine ramen istanbul ile Edirne arasnda telgraf hatt kurulmas ii tahakkuk etmedi. Pealar, Sultan'n aleyhine birlemilerdi. Memleketin uzak vilyetlerinden, byle sr'atle haber verecek bir makine onlarn rahatlarn karabilirdi. demektedir. (Bkz: ag.e. den nakleden Hill Mecmuas, say: 101, sn: 10-12, stanbul Mart 1970.) Bu mevzuda, sinesinde en yce say ve mel knunlarn toplam bulunan islm Dini'nin ittihami ise, ya ok kt bir maksadn, veyanut da korkun bir cehaletin eseridir. Ne yazk ki, bu istikamette ylla.dr srgelmi olan bir propaganda hl Trk yar mnevverini ifsd edebilecek bir tesiri hiz bulunmaktadr. Bu ittihamn yersizliini ink'p LOZAN Z/>FER Mi, HEZMET Mi? 111 bazan da birbirlerini baltalamak suretiyle srp giden bu emperyalist faaliyetler, bu devrede artk daha zivde ham madde ve pazar temin ihtiyacndan douyordu. 1869 ylnda Svey Kanal ran al-, mas, byk bir iktisad menfaat kaps olarak Hindistan! daha nce ele geirmi bulunan ngiltere'nin ark Mes'elesi ndeki tutumunda gvni lde bir. deiikliin vcda gelmesine sebep olmutur. Ki r m Harbi mislinde aka grld gibi Osmanl topraklan zerindeki ar Rus< isteklerinden devletleraras muvzene bakmndan dima endieye kaplan ingiltere, bu tarihten itibaren RuSlar' bile glgede brakan bir Trk - islm dmanl siyseti takibine koyularak Hindistan Yolu zerindeki yerleri ele geirmek maksadna ynelmitir. O'nup srasyla ve merhale merhale Kbrs, Msr ve Irak da hkimiyetini te'sis iin islm tarihinin en byk devleti olan zamana id bir beyan il cevaplandralm: Filhakika islmiyet mni-i terakki ve medeniyet bulunsayd, B=t-dat'da, Semerkand'da, am'da> Endls'te, Kuds'te, Msr'da, Herat'da ve stanbul'da o kadar bidt- muhallede o kadar mebn ve messe-sat- medeniyye o derece eser- terakki grlmez, bugn bizi mert-zr- bedianmlar karsnda vakfegr-i hayret eden sr- medeniyye ve snyyeden hibir ey mahede olunamazd. Mslmanlar ara snda bir Farab, bir H Kindt, bir Ibn-i Sina, bir bn-I Musa, bir Gazali, bir Rzl, bir bn-I Riid, bir bn-i Kemal, bir Ulu Bey yetimez, yetiemezdi.... (emseddin Gnaltay Zulmetten . Nur'a.' stanbul 1341, sh: 80) 1 \l KADR MISIROGLU yklna kadar devam eden canhra siys faaliyetinin birinci sebebi budur. Osmanl Imparatorluu'nun1 bir partinin bavekilliine kadar ykselmi bulunan Giinaltay'n Molla e m s e d d i n olduu

Musul'un bu stratejik ehemmiyeti, Trkiye iin hl devam etmektedir. Bizim eski Musul , Badat ve Basra vilyetlerimiz birletirilerek viicud verilmi olan Irak Devleti yllardr devam eden Krt syanlar sebebiyle bugn cidd bir blnme tehlikesiyle kar karyadr. Esasen srf ngiliz istismarna zemin hazrlamak ve -?rif Hseyin Paa'nn bize kar vki ihanetine bir mkfl'fal vermi olmak maksatlaryla sun' bir surette te'sis edi'?n Irak Devleti'nin mrl olmayaca da balangta belliydi. Ancak mes'elenin dikkate yn olan ciheti udur ki, byle bir blnmeden husule gelecek paralardan biri, bir Krt Devleti olarak ortaya kt takdirde bu hdisenin aslnda su katksz Trkler olduklar halde kendilerine ayr bir rk olduklar uuru verilmeye allan ark Anadolu halk zerindeki tesirlerini daha imdiden hesap etmeye mecburuz. Bu noktay Musul'un Beer ehemmiyeti serlevha-syla biraz aada tafsil edeceimiz iin burada bu kadarla iktifa ediyoruz. b) ktisad Ehemmiyeti. Musul'u ngiliz igal ve istil emellerine hedef klan millerden biri, bu blgenin Hindistan Yolu'nun emniyeti bakmndan tad byk stratejik ehemmiyet ise, dieri de sahip olduu zengin petrol yataklar dr. Petroln bilhassa Ondokuzuncu Asrn ikinci yarsndan itibaren byk asker ve'iktisad ehemmiyeti sebebiyle, cihan sivLU<CAN Z.A!-tH Ml, Hh^lMfcl 113 setinde oynad roln korkunluu aikrdr. ('") ngiliz siysetinin son bir asr iindeki eitli tezahrlerinin petrol le yakn alkasn kavramak iin ngiliz ii Partisi'nin resm neriyatndan alnan u bir-iki cmlenin bile kfi gelebilecei kanaatindeyiz: 1914'den 1918 senesine kadar olan ticaret ispat eylemitir ki; levzm- harbiyye iinde en mhimminin petrol olduu bedihdir. Bu petrol olmakszn tayyareler uamaz, tahtelbahirler yzemez. Dier birok asker ve bahr igaltta, donanmalarda, ticaretri bahriyye mer-kibinde, karadaki nakliyatta olan istimali de baka.. Muhbertta mevadd- iptidiyyeden bulunmak suretiyle olan ehemmiyetinden dolaydr ki; DveH Muazzama onun mkemmelen ve muntazaman kendileri iin tedarikini taht-i temine almlard. te bunu taht- temine almak maksadyla kymetli petrol havalisinin temellk 68 Petroln cihan siysetinde oynad mthi rol ve bununla alkal olan Trk - ingiliz atmasnn sebeplerini kavramak iin bkz: Halil HALD Trk Hkimiyeti ve ngiliz Cihangirlii stanbul 1341. Mir YAKUB. Beynelmilel Siysette Petrol istanbul 1928. Raif KARADA Petrol Frtnas stanbul 1969. M. Lttl BALLISOY Trkiye'de Petrol Dvas stanbul, 965. MIV

Tank Dursun K. Bir Damla Kan, Bir Damla Petrol Derlerfe) stanbul, 1965. Daniel DURAND , Milletteraras Petrol Politikas stanbul, 1966. Pierre FONTAINE Trkiyenin Petrol Meseleleri zetleyerek tercme eden Erdoan Alkan). F: 8 iin hatt muharebeyi de mucip olsa - mnazaattan geri durmazlar. (") Musul'da petroln mevcud olduuna dir emareler ok eskidir. Gerekten bu blgenin Smerler, Asurler gibi eski sakinleri zamannda burada yer yer kendiliinden yanan ateler mevcuttu ki, halk bunlara "bir kudsi-yet izafe etmekteydi. Mehur Asur hkmdar Buhtun-nasr devrine id kaynaklarda da bu devaml yanan mukaddes (!) atelerden bahsedilmektedir. Musul petrolleri, ilk defa Osmanl hkimiyeti zamannda altrlmaya balanmtr. Bu devletin sktunu inta eden sebepler arasnda petroln en bata zikredilmesi"-lzm gelir. ark Mes'elesi ile alkadar milletler arasnda bu messiri en ykc bir surette kullanan da ingilizler olmutur. Ancak emperyalist ve karc ingiliz siysetini Ceziret-l Arap ve bilhassa Musul un zengin petrollerini ele geirmeye imle eden, her karanlk iin nzm Cihan Siyonizm i olmutur. Zira bu mes'ele, Filistin in Yahudilerce ele geirilmesi yolunda pek cidd mania tekil eden kudretli Osmanl Devleti'nin bertaraf iin messir olabilecek bir mhiyet arzetmekteydi. Gerekten bu maksadla nce Badat Demiryolu imtiyaz ile bu blgedeki ngiliz emelleri karsnda bir Almanya karan Osmanl Devleti'nin Siyonizm aleyhtar dhi pdih II. Sultan Abdlhamid Han, tahtndan indirilmi ve Devletin Cihan S i y o n i z m i ile har neir olan I ttihad ve Terakki mensuplar eline gemesi temin edilmitir. Onlarn gayet ksa ve fakat bin69 _ Halil HALD'in a.g.e. cen naklen Servet-i Fnun Mecmuas, Nu: 1551, stanbul 1341, sn: 15. LOZAN ZAFER Mi, HEZMET M? 115 bir gaflet ve ihanetle dolu olan iktidarlar esnasnda bu gayenin nasl gerekletirilerek bugnk israil Devleti nin kuruluunun saland malmdur. Biz burada u kadarn syliyelim ki; petroln Cihan siyasetindeki ehemmiyetini herkesten iyi kavram bulunan Sultan II. Abdlhamid, Musul havlisinde petrol zuhur ettiine dair haberleri rt - bas etmekle'kalmam, 1890 ylnda isdr eyledii bir Irde-yi Seniy-y e ile petrol hiz topraklarn ecnebiler tarafndan temellkn nlemek maksadyle buralar E m 1 k - i h n e yani ahs mlk haline getirmiti, ittihat ve Terakki'nin mstakbel yahudi amalini gerekletirmek maksadyle bu irde yi iptal etmesiyle Musul'daki petrol sahalarnn, ksa zamanda ecneb ahs ve irketlere intikali salanmtr. ('") leride tafsil edilmi olduu zere bu kymetli gelir kaynaklarnn elimizden knda ttihatlarn gaflet ve ihanetlerine ilveten Lozan Konferans ve mteakip Musul mzkerelerine itirak eden

Trk Murahhaslarnn eitli hatlar da ok byk bir rol oynamtr. Ancak Musul'u arazi olarak kaybetmemize ramen Hanedan - l-i O s m a n m bu blgenin petrolleri zerindeki ahs ml-' kiyet haklarnda (") istifade yine de mmknd. Ne yazk ki, saltanatn ilgasn mteakip Hanedan mensuplarnn Trk vatandalndan karlarak doup by70 Tafsilt iin bkz: Raif KARADA a.g.e. sn-: 85 ve m'U 71 Gerekten Musul petrolleri ile dier baz Hanedan zerindeki imtiyaz > haklarnn Suttan Abdlhamid veresesi mensuplarna id bulunduunu ve bilhassa Sultan Abdlhamid Han'n alnmak istendiini gsteren ve Akam Gazetesinde Eski Bir

ahs mallarnn kendisini tahttan indiren ttihat ve Terakk erknnca hatr ve havsalaya gelmez basklarla nasl elinden Politikacnn Sandndan li KADR MISIROGLU dkleri aziz vatanlarndan srgn edilmeleri, Trk Milleti iin bu haktan istifade imknlarn bsbtn ortadan kaldrmtr. Zira bu kararla artk tabiiyetsiz duruma gelen Hanedan mensuplarnn, Musul petrolleri zerindeki ahs mlkiyet haklarn mdfaa edecek bir devletin mevcut olmamas gibi bir durum ihdas edilmi ve bu sebeple Trkiye iin hayat 6ir ehemmiyeti hiz bulunan Musul petrollerine mteallik .bu son frsat ve imkn da kaUirlmt. (") Musul'un yllk petrol istihsli 1970 ylndaki istatistiklere gre 67.000.000 tondur. Asrlarca Trk idaresinde kalm, Trkler tarafndan muhafaza ve mdafaa edilmi ve sekenesi de stbest Trk olan bu blgenin hiz bulunduu bu servet Trkiye'ye intikal etmi olsayd, muhakkak ki bugn en azndan Amerika'ya el amak gibi bir hacletle karlalmazd. stelik de teden beri bu blgedeki petroller, M u-s u 1 petrolleri adyla tannm olmasna ramen, asl kaynaklar sekenesi kesif bir surette Trkler'-den ibaret bulunan Kerkk kesimindedir. Sultn Abdiilhamid devri Musul Valilerinden olup hatratnda bu petrollerin mahiyet ve yerleri hakknda olduka tafsilt veren Ebubekir Hazm Tepeyrn bu gerei yle ifde etmektedir: Musul petrol denilince, petrol kaynaklan yalnz Musul civarndadr sanlr. Musul'da en yakn kaynak-ar hatrmda kaldna gre ehrin cenubunda ve yedi - sekiz saat mesafede e r k a t mevkiinde ve Musul'a tbi Kerkk Livas dahilindedir. (") serisinden kan htralar; stanbul 72 Raif KARADA age. sh. 103 73 Ebubekir Hazm TEPEYRAN'n Canl Tarihler 1944, sh: 264 LOZAN ZAFER Mi, HEZMET M? 117 kanlar serlevhas ile neredilen tefrika cidden clib-i dikkattir.

Musul'un iktisad ehemmiyeti, sdece petrol bakmndan deildir. Haritaya bir gz atanlar dalk Hakkri Blgesi'rrde nihayete eren Trkiye topraklarndan itibaren geni ve mnbit bir arazinin Basra Krfezi'ne kadar imtidad ettiini grrler. Gerekten Araplar'in B e y n -en-Nehr'eyn dedikleri Dicle ve Frat Nehirleri arasndaki, yolda iki kere mahsul alnan geni alvyon ovalan tarih boyunca Mezopotamya adyla Ortaark'n en mahsuldar arazisini tekil etmi ve bu vasfyla beer trihinde ilk zira ve meden gelimelerine sahne olmutur. ngilizler, Musul havalisinin Nil Vadisi kadar ehemmiyetli olan zira deerini ok evvel farketmiler ve buna dir eitli tetkikat ve seyahatnameler neretmilerdir. Hindistan ve Msr'da nehirlerin kanallar alarak slah suretiyle geni alvyon ovalarnn sulanmas iini deruhte etmi bulunan ingiliz mhendisi Willyam Vil-koks'un Msr'da irad ettii bir nutukta Irak dan ikinci bir Msr veya Pencap imi gibi bahsederek Hindistan ve Msr'dan gelecek iilerin Irak'ta yaplmas lzmgelen sed ve kanallar, bendleri meydana getireceklerini ve bundan sonra milyonlarca Hindli ve Msrh'nn Irak'a hicret ederek istikblde servet ve kudret menba olacak bu topraklar igal edeceklerini (") sylemitir. Ebbekr Hazm Tepeyran'n hatratnda Musu arazisinin inbat kabiliyeti hakknda son derece clib-i dikkat ve teferruatl mahedeler mevcuttur. Bunlardan ok az bir ksmnoakledelim: Bu vilyetteki tabi servet membalarnn 74 Hans ROHDE age. sh: 69 118 KADR MISIROGLU ve eitlilii yeryznde pek az memlekete nasib olan bir derecededir. Vilyetin hemen her tarafnda, her nevi deerli madenler bol ve petrol kaynaklar mehur olmakla beraber Dicle Nehri'ne yakn maden kmrleri bulunduu gibi, civardaki baz kaynaklardan biraz krlnca arasra parlak, fakat kac birer fikir gibi ta iinden frlayarak otlar arasna kayan saf civa madeni de grmtm. Kerkk kasabasnda yamurlardan sonra baz kaynaklardan civalar aktn ve bunlardan en ziyade msev ahlinin istifde ettiklerini mevsuk olarak iit-mitim. Htra notlanma mahsus karneye kayd naslsa ihmal edilmi olduu iin, yerini kat' suretle hatrlamyorsam da, galiba Kerkk livas dhilinde, bir dadan getirilen kkrt renginde san ve ince bir kum tahlil ile tedkike deer bir eydir. Tad asit tartarik'i andran bu kumu ora ahlisi limon tuzu gibi kullanarak hibir zarar grlmemitir. Musul civarndaki, karlan sr-i tikadan dolay mehur Koyuncuk Tepesi etrafnda yamurlardan sonra Ninua ocuklarnn kk elmas krntlar bulduklar da vki imi. Vilyetin muhtelif mevkilerinde erimi altn ve yakut gibi, ukurlarda dalgalanp bo yere akp giden birok petrol veya neft menbaln btn dnyaca mruf ve Musul'un Mtreke okluu

Anlamasndan sonra urad fec istilnn en ziyde bu mbarek ve mhmel maylerden ileri geldii de malmdur. Bu vilyet dhilinde bulank akan Dicle ve saysz aylardan baka B > i k Zap, Kk Zap denilen ve dima berrak akan hayli byk rmaklar da vardr. Musul Vilyeti topraklarnn yetitirme kuvveti hakikaten fevkaldedir. Ben orada iken ziraat, usl pek iptida idi. Baz mahallerde arazinin, ucunda demir bulunmayan aa sapanlarla srldn bizLOZAN ZAFER Mi, HEZMET Mi? 119 zat grmtm. Toprak, bu suretle srlp ekilen tohumlarn ounluunu kata denilen bldrcn veya il keklik renginde ve gvercin byklnde olup binlercesi birden kara bulutlar halinde gelerek ekilmi tarlalara konan kularn zararlar ve dier trl kayplarla beraber bire onbeten yukar mahsl verir. Hele pirin ve kuyemi ekiminin bire beyz ve daha ziyde nisbette verdiini Kerkk'te renmitim. Resm vilyet gazetesinin 551 No'lu 16/Mart/1316 (1900) tarihli saysnda yazl olduu vehile, bir avdar tanesinden yz otuz baak hsl olmas gibi bereket mucizesi ndir deildir. Bir buday tanesinden yirmibe baak km olduunu ben de grdm. Her ne kadar Diyarbakr'n bir deveye ancak drt tanesi ykletildii rivayet olunan dev karpuzlar kadar deilse de, Musul'da Dicle kenarnda ve tamalardan sonra meydana kan adacklarda, Diyarbakr'dan baka bir yerde grlmeyen bir byklkte kavun, karpuz yetiir. Anadolu'da dahi yetitirilen ve nihayet yirmi, yirmibe santimetre uzunluu gemeyen hyar nev'inden acurlarn Musul'da birbuuk metre kadar uzun, on onbe santimetre kadar kuturda ve iki kiinin omuzlar stnde dam direi diye satldklarn hayretle grdm. Musul kenarnda bir tarlada, uzaktan talim esnasnda yere yatm askerlerin krmz fesleri gibi grnen eylerin toprak stne km algam olduunu, yanlarna gelince aarak anladm. Bunlarn her biri insan bandan daha bykt. . Temmuz ve Austos aylarnda bile, tepelerdeki karlarla uzaktan uzaa gzleri ferahlandran dalar da bulunan bu scak vilyetin yksek mntkalarnda souk ve mutedil iklimlere mahsus meyveli, meyvesiz aalar ye120 KADR MISIROLU titii gibi, bu dalarn eteinden balayarak uzayp giden geni ovalarda hurma, limon, portakal, incir, zeytin, fstk, beyaz ve deve ty renginde iki nevi pamuk da yetimektedir. Vilyet dhilinde baz yerlerde ve bilhassa Kysancak kazasnda Savur denilen nikotini az bir nevi ttn de Yatann iki tarafn saatlerce deil gnlerce sulamaa kfi olan Dicle Nehri'nin yetiir.

kenarnda yamur sular, suretiyle, gklerin pinti bunca grmedimse de (Diyarbakr'la

bulutlarndan su damlalar dilenilmesi, tabiatn verici delillerinden idi. Ben

ltfundan istifade hususundaki kabiliyetsizliin en hzn

Musul arasnda baz mevkilerdeki pek hzl aklarndan dolay

olsa gerek) ibran, Ltin ve Yunan lisnlarnda ve bunlardan alna'rak Fransz dilinde Kaplan ad verilen bu nehre Araplar'm altn suyu mnsn da ifde eden ve Dic-lan kelimesinin ksaltlm gibi duran Dicle adn vermi olmalar, kymetbilirlik eseri saylabilir. Allahn bu vilyete mahsus fevkalde ltuflarna bir ilve olmak zere, avamn Hamam Ali dedikleri Hamam- Alil, Musul'un cenubunda ve> saat mesafede, Dicle kenarnda olup 60 santigrad derecede scak kkrtl su kaynaklarndan kara ylanlar gibi muttasl karak, havuzlar iinde yzmee balayan ziftlerden Musul'da birok suretle istifde edildii gibi, keleklerle Badad'a dahi gnderilir. Babil harabelerinde Badad Vilyeti dahilindeki Hint kasabasnda bulunan ayn sularla zuhur eden ve ocaklardan karlan ziftlerin vaktiyle kire ve imento gibi, yap ilerinde kullanlm olduunu grmtm. Musul'da patates ziraatn ben ihdas ve tohumdan yetitirdiim fidanlarla Musul ve mlhakatnn en ziyde, muhta olduu okalipts aalarn ben temin ettimMusul'dan infisalimden sonra patates yetitirenlerden merizde Hasan Efendi tarafndan posta ile bana LOZAN ZAFER Mi, HEZMET M? 121 gnderilen bir patates, kutu iinde hayli burumu, klm olmakla beraber, kutru 14 santimetre idi. K e r -k k 'te grdm bamyalarn saplar metreden ziyade yksekti... ("). leride tafsil edildii zere Lozan'da Trkiye'nin gney hudutlar tesbit olunurken sadece Musul u talep etmi bulunan ingilizler, bilhare yine bu mes'e-leyi halletmek zere istanbul'da toplanan Hali Konferans nda daha da ileriye giderek Hakkri Vilyeti nin bir ksmnn da Irak'a braklmas lzm geldii grn mdafaa etmilerdir. Hibir coraf, iktisad ve tarih esasa istinad etmeyen bu talep, aslnda Musul'u garantiye almak iin ortaya' konulmu bir marjdan ibaretti. Bu gibi muhedenmelerle bir memleketin hudutlar tesbit edilirken, o memleketin hayatiyet ve temadisini salayacak iktisad bir gcn mevcud olup olmadn dikkate almak teaml icbdr. Bu gerek Trkiye bakmndan gz nne getirilirse Musul'un bizim iin mstakbel hayati ehemmiyeti de daha ziyde ortaya kar. Muhtemeldir ki, Ingilizler'in Trkiye'yi geit vermez sarp dalarn bittii noktada hudutlandrarak mnbit araziyi ve bilhassa petrol* darda brakmalar, onu Garba ve hassaten kendilerine muhta bir istikble sevkederek bu ihtiyalarn tatmini mukabilinde arzu ettikleri bir takm itima deiiklikleri gerekletirmee icbar iindir (").

75 Ebubekir Hazm TEfEYRAN a.g.e. sh: 260 vd. 76 Gerekten nn Lozah KonferanS'ndan her Lozan'dan memnun ayrlmadn, bir 122 KADR MISIROLU Burada Musul havalisinin zira gelirlerinden ve petroln zenginliinden bahsederek uzun uzun istatistik bilgileri nakletmeye lzum grmyoruz. Herhangi bir fizik haritaya yle bir gz atanlar, yeile boyanm geni ve mnbit Irak arazisi ile Trkiye'de kalan ksmn korkun ve verimsiz dalarla kapl bulunduunu derhal farkede-xek gerekli mukayeseyi yapabilirler. c) Beer Ehemmiyeti : Musul'un bulunduu M e z o p o t a m y *a Blgesi yukarda da ifde edildii zere geni alvyon ovalarna sahiptir. Bu yzden ilk alardan beri eitli kavimlerin igal ve istilsna mruz kalmtr. Fakat bu blgede ok nceleri sk sk taan Frat ve Dicle nehirlerinin husule getirdii geni bataklklar sebebiyle kimsecikler oturmuyordu. Mezopotamya tarihte ilk defa milttan 4000 yl kadar nce Asya ilerinden kalkarak douya doru g eden Smerler tarafndan iskn edilmitir. nk bunlar bataklklar kurutarak zira istihsle elverili hle getirmeyi ve kanallar aarak bu araziyi sulamay ok nceden biliyorlard. iin kendisinden yakn bir gelecekte mutlaka istikraz talebinde bulunacaklarn, ite o zaman bu tddedilmi teklifleri cebinden karp birer birer onlarn nne koyacan ifde etmi olduundan bahset tnektedir. inn'nn gya Lord Grzon'a istediklerini vermemi olduu tarzd.a vnerek naklettii bu szlerin" mns aktr: Tr<iye geri kalmlktan kurtulmak iin gerekli iktisad imknlardan mahrumdur. Bugnk iktisad skntlar nnde, Musul Mes'elesi kadar bu szlerin ihtiva ettii ac gerekler de daha bariz bir surette ortaya kmyor mu?. LOZAN ZAFER Mi, HEZMET M? 123 Tarihe ksmnda hulasaten anlatlaca zere, son devirlerde yaplan eitli hafriyatla medeniyetin beiklerinden biri olduu tebeyyn etmi bulunan bu blgeye Smerleri takiben Sam rka mensup A k a d 1 a r , 'B abuliler ve en son olarak da Araplar gelip yerlemilerdir. Bylece burada toplanan muhtelif rk ve kavimler, asrlar sren eitli ihtiltlra ramen hl mill hisler ve lisan hussiyetleriyle bariz bir surette ayrlklarn muhafaza etmektedirler. Bu eit rk ve kavimler arasnda Trkler tarih boyunca hem kemiyyet ve hem de keyfiyet bakmndan hkim unsur olarak gzkmlerdir. Zira bu havaliye vki Trk gleri son asrlara kadar devam etmitir. Bilhassa mild Dokuzuncu Asrda islmlam eitli Ouz Boylar nn bu bahsediinde Lord Grzon'un kendisine vatanlarn imar ok teklifinin reddedilmi olduunu fakat bunlar cebine

koyduunu harap bir memleket devralan yeni Trkiye idarecilerinin

blgeye gelip yerletikleri tarih bir gerektir. Yavuz Sultan Selim'in ark ftuhatndan sonra da ran tehlikesine kar Anadolu'dan getirilip yerletirilen Trkmenler hesaba katlrsa, Trklerin bu blgede ekseriyet tekil etmelerinin tarih sebepleri anlalm olur. Ne yazk ki, aslnda hlis Trk Boylarndan olduklar halde kendilerine zorak ve gayri ilm bir surette ayr bir rk olduklar uuru verilmeye allan Irak Krtleri (77) umm Trk nfusundan hri telkki edilmektedirler. 77 Yeryznde Krt rk diye bir rk mevcut olmayp, bunlarn zamanla Arapa, Acemce ve Trke'nin karmyla husule gelmi bir dil konumalarndan ibaret bir ayrlkla ayr br rk uuruna yneldikleri muhakkaktr. Bu yneliin de Trk - Krt ihtilfnda siys? ve iktisad menfaat umanlarn eseri olduu muhakkaktr. Bunlarn aslnda Trk Boylar olduklarnn ilm delillerini ta'124 KADR MISIROLU Yalnz Irak'ta deil, Dou Anadolu'da bile stbcst Trk olduklar halde kendilerini ayr bir rk sanan Trk airetleri hl mevcuttur. (") Bu Krt airetlerinin aslnda Trk olduklar gereinin unutulmas yetmiyormu gibi bir de Trkmenlerin Krtleme-s i (") tarznda ac bir tarih gerekle kar karya bulunmaktayz. Ar bir gafletin eseri olarak ortaya km bulunan bu durumun memleketimizi tarih Er -meni Mes'elesi nin yerine bir Krt-lk Cereyan nn ikme (80) edilmesi gibi bir felkete doru gtrmekte olduu meydandadr. dad ve tahlil etmek mevzuumuz haricidir. Ancak bu bapta aydnlan ak isteyenler u kaynaklara bavurabilirler. Edip YAVUZ Tarih Boyunca Trk Kavimleri Ankara 1968. M. Fahreddin KIRZIOGLU Krtlerin Kk Ankara 1963. M. Fahreddin KIRZIOGLU Krtlerin Trkl Ankara 1964. 78 Buna dir eski Van Meb'usu ibrahim Arvas'n hatratndan alnan u satrlar ne kadar ac bir gerei aksettirmektedir: A:' nda Trk olup da lisann deitiren bu muazzam ktleye kt". birey rifetmek gnah ve Vebaldir. Bendeniz emdinan Kaymakam iken, Gerdi Aireti Reisi Ouz Bey'e sordum: Bu ad; Trk addr. Sana nereden gelmi? Cevaben; Bendeniz yirmibirinci Ouz'um. Bizdeki an'ane, baba kendi evldna kendi babasnn ismini verir ve bylece mteselsilen devam eder. MaalesefOuz Kabilesinden olan Ouz Bey ise bit kelime Trke bilmiyordu. Amcas Kl Bey de yle. Ve Ko Beyi Kabilesinin Reisi Mehmet Emin Bey de byle idi.. (Bkz: brahim ARVAS Tarih Hakikatler Ankara 1969, sh: 25 2>5.)

79 Tafsilt iin bkz: Mehmst ERZ Krtlerin Trkl ;. ve Trkmenlerin Krtlemesi istanbul 1966. 80 Rusya'nn scak denizlere kmak istikametindeki tarihi emelleri, devletler muvzenesi bakmndan ir Avrupa Devletlerinin Bu durumun Anadolu'nun gelecei zerindeki tesirleri mthitir. Sun' bir devlet olan Irak, er - ge paralanacaktr. Zira Yahudilerin Barzan Hareketi ne nasl yardm ettikleri meydandadr {"'). Irak'n paralanmas iin bu paralanmada menfaati olan Rus rekabetini icab ettiriyor ve bu emellerin tahakkuku Boazlar'a mteallik bulunduu mddete; mes'ele daha da nezaket kesbediyordu. Bo-azlar'n stratejik ehemmiyeti, onlar e!o geirecek bir Rusya'nn, ingiltere, Fransa ve Almanya gibi byk devletler aleyhine bir muvazenesizlik ihdasna sebep- olaca cihetle Rusya, hedefine doru att her admda, ok kere bu devletleri karsnda buluyordu. Tarihen sabittir ki, Krm Harbi nde nail olduumuz yardmn mili bu rekabettir. Bu sebeple scak denizlere kmak iin Boazlar'dan gayr bir yol arayan Rusya, Kafkaslardan skenderun'a kadar olan sahalarda kurulacak bir Ermenistan' himyesi altna alarak Akdeniz'e skenderun'dan kma siyasetini takibe koyulmutu. Tarihteki mehur Ermeni Harekt nn ilk sebep ve mili bu maksada bal Rus tahrikleridir. Trk Milleti'nin azim ve celdeti sayesinde suya den bu mterek Rus-Ermeni pln yerine, yine ayn devletin tahrikiyle bugn bir Krdistan aynen Ermeni Devleti iin vrid olduu gibi Rus emellerine bal olarak planlanmakta ve bu maksadla masum Dou Anadolu halk, eitli ekillerde tahrik edilmektedir. Trkiye'de son koalisyon devrinde Rusya'ya nc bir ar sanayi merkezi kurma hakk bahedilince, bu i iin iskenderun'un tercih edilmesi de ayn Rus plnna bal bir hareket olarak dikkati ekmektedir. 81 Bkz: Hulusi TURGUT Barzan Dosyas stanbul 1969. Paris'teki Krt ihtilline Yardm Komitesi yeleri arasnda pek ok yahudi bulunuu dikkati ekmektedir. ve Yahudi entrikalar kfidir. (") Bu takdirde Trkiye oradaki rkdalar ve kadm haklarndan feragat m edecektir!... Byle bir paralanmadan sonra kurulmas kuvvetle muhtemel bulunan bir Krt Devleti Dou Anadolu halk iin cidd bir tahrik vastas olmayacak mdr? Btn bu hakikatler muvacehesinde RuHollanda'nn Amsterdam ehrinde kurulmu olan 'Krt Cemi yeti nin bakan Silvio Van Rooy, bata olmak zere* yelerinin byk bir ksm da yahudidir. Acaba bu Avrupal yahudi-ler babalarnn Hayrna m Krt Cemiyetleri kuruyorlar dersiniz? Yahudi elini att ide menfaat grmese yanndan bile gemez. Ya-hudinin amac, Araplarla Krtleri birbirine drmek ve Ortadou'da at oynatmaktr. (Bkz: Hulusi TURGUT a.g.e. sh. 41 -42)

Barzani'nin De Gaulle'e mektup yazd gnlerde yahudiler Krtlerle iliki kurmak- iin temasa getiler. Yahudi temsilcisi, Krt temsilcisine unlar sylyordu: Fransa'daki harb sanayii bizim elimizdedir. imdi biz Irak'n istedii uaklar vermeyeceiz. Araplar Mirage'lerimizi israil'e kar kullanacaklardr. diyordu, (a.g.e. sh. .45) 82 Krtlk mes'elesinde' Rusya'nn tahriki yalnz Dou Anadolu Krtlerine kar deil, Irak Krtlerine kar da ayn istikamette cereyan etmektedir: Krt geinen bir grup renci, direktifi Dou Almanya kanalyla Sovyetler Birlii"nden alrken, baka bir grup da Hollanda ve ngiltere tarafndan besleniyor. in garip taraf Avrupa'da Krt alevini yakanlarn iinde renci olmayanlar, Araplar, Ermeniler'ir dahi bulunuudur. Akllar sra Irak'daki Krt Cemaatine manev destek olduklarn ileri srenler arasnda Rusya'dan B e h K rd' in ! ' diye gelip, Avrupa'daki renci gruplar arama szanlar da var Ruslar szar da tekiler durur mu? Amerika ve ingiliz entellijans tarafndan zel niversitelerde bedava okutulan Ortadoulu casuslar yine bu gruplarn arasna girip, onlar kkrtyorlar, (a.g.e. sh. 51). tnrcn m, nc..IMC\ 12T sul havalisinin Trkiye'ye intikalinin Dou Anadolu'da oynanmak istenen Krtlk oyunu zerindeki tesiri mthitir. Haleb'in 40 kilometre gney ve kuzeyinden - Bahreyn'e ekilen iki hat arasnda kalan 80 - 1000 kilometrelik bir erit zerinde kesf bir Trk ktlesi mevcuttur. (a3) Bunlar lisan, rf ve mill uur bakmndan en az Anadolu Trkl kadar Trk'trler. Miktarlar bir milyonun mutlaka stndedir. ("). Arap ve Acemler'le tarih boArif'e gre Krt mes'elesini Ruslar, ngilizler ve Ame ikallar yaratmaktadr/ Ruslar bu dvay yaratmakla Ortadou'ya inip yerlemek sevdasndadrlar, (a.g.e. sh. '71) 83 Bkz: Mkrimin Halil Musul ve Elcezire'de Ouz Trkleri Kpriiliizde Fuad Ouz Etnolojisine Dir Tarihi Notlar (Trkiyat Mecmuasnn Birinci saysndan ayr basm) stanbul 1925; sh. 18 Dr. Rauling FREILITZ Trkmen 13 vd. 84 Bugn Irak'da yaayan Trklerin hakik mikdarlarn gsteren gvenilir bir kaynak mevcut deildir. Osmanl Salnmelerindekf rakamlar da hem eski ve hem de srf askerlik ve vergi mkellefiyetleri bakmndan tesbit edilmi olduu iin yanltcdr. Gelip geen btn hkmetleri ile Trklere vey evld muamelesi yapan ve yanbandaki kudretli Trkiye'den ekindii iin Trk sekenesini miktar itibariyle daima eksik gstermeyi itiyat haline getirmi olan Irak resmi neriyat, yarm milyon civarnda gstermektedir. Halbuki Irak'da yaayan Trkmenlerin gerek miktar muhakkak kr bir milyonun ok stnddir. (Tafsilt iin Bkz: Airetleri istanbur 1334. sh. MIY

Necmettin ESN Irak Trkleri Trk Kltr, say. 1, sh: 48, Ankara 19-5:2, Trk Kltr Say: 5, sh. 42). Musul - Vilyeti dahilinde Trklerin nfus itibariyle bir milyonun ok stnde, yni ekseriyet tekil ettiklerinin fiil delillerinden biri deyunca daha yakn mnsebetler iinde bulunduklar halde Trklk e mahsus hususiyetleri Anadolu halkndan daha ziyde muhafaza etmilerdir ("). Bunun ruh ve itima sebepleri mevzuumuE haricindedir. Ehemmiyetli olan bu vakann Musul ve havalisindeki mill ve tarih haklarmz isbat yeten bir keyfiyet oluudur. Ayrca gney ve Dou Anadolu'nun kendini ayr bir rk zanneden Krt sekenesi, Musul'un Trkiye'ye intikali halinde Haleb'den Bahreyn'e kadar srf bir Trk enberi iine alnm ve bu suretle Barzan Harekoti'uin Trkiye Krtleri zerindeki tahrikatna kar cidd bir mni tesis etmek imkn salanm olacaktr. Bu noktadan Musul'un Trkiyeye intikalinin zaruret ve ehemmiyeti zerinde ne 'sylense azdr!... B MUSUL'UN TARHES a) lk Devirler : Dnyada ilk meden eserlerin vcda geldii yerlerden biri olan bu blgenin ok eskilere giden bir tarihi vardr. Gerekten beeri tarihinin en eski devirlerini an latan efsneler buraya aittir. Lozan Konferans mzakereleri esnasnda murahhaslarmzea Heri srlen rey-i m (plebisit) teklifimizin kabul, Edilmeyiidir. Bu teklif karsnda buradaki halkn rey vermek hususundaki cehaletleri-gibi sudan sebepler ileri sren ingilizler, hi phesiz Trk nfusunun ekseriyet olduunu, bu cihetle de plebisit neticesinin Trkiye lehine kacan gayet iyi biliyorlard. Aksi halde mehur Vilson Prensipleri de gznne alnd takdirde, bu kadar mkul bir sebebe Hayr!. demelerine mantken imkn yoktur. 85 Tafsilt iin bkz: brahim DADUKl Irak . 129 Geen yzyldan beri bilhassa petrol arat malarn setretmek iin yaplan kazlarda ivi yaz s O ile yazlm bir ok kerpi levhalarn ele. gemesi ve okunmas, iki nehir aras mnsna Mezopotamya denilen bu blgenin tarihinin geni lde aydnlanmasn temin etmitir. ivi yazsn icad eden Smerler milddan 4.000 sene evvel bu blgeye yerlemiler ve yksek bir medeniyet vcda getirmilerdir. Bataklklar kurutarak ziraate elverili geni alvyon ovalar ortaya karmlar, takvimi icaJ edip seneyi oniki aya taksim etmiler, madenleri ileyerek eitli eyalar ve maden eserler ortaya koymulardr. Kurduklar ehirler zamanla nfus ve medeniyete geliip kuvvetlenmitir. Her ehir, dhilde mstakil bir grne mlikti. Fakat, bunlar d tehlikelere kar bir nevi federasyon tekil " LOZAN ZAFER Mi, HEZMET Mi? Trkmenleri istanbul 1970.

ediyorlard. Her ehrin banda y a r i 1 h kabul edilen bir kral bulunurdu. Bunlardan biri, federasyona ba seilirdi. Uzun zaman gayet iyi idare edilen bu federatif devletler arasnda zamanla ihtilflar kt. Federasyona ba olmak isteyen ehirler arasnda muharebeler zuhur etti. Bu karklklardan istifade eden Akadlar M.. 2750 ylnda zengin Smer ehirlerini ele geirerek idareleri altna aldlar. Bunlar Mezopotamyaya Smerl erden 86 Smerlerin icad olan ivi yazs ve ele geen bununla yazlm tarih vesikalar hakknda malmat iin bkz: Ahmed Cevad Alfabe'nin Menei stanbul 1933 Ferik Cemal Yaz Tarihinden Servet-I Fonun Mecmuas, sh: 1497, sh. 370 S: 1498, sh. 386. F: 0 sonra gelmi ve dalk kuzey blgeye yerlemi K -mi r k a mensup kimselerdi. Medeniyete Smer-lerden ok geri olmakla beraber zamanla yakn komuluk "mnasebetleri iinde onlardan yazy ve muhtelif san'atlar renmi ve kuvvetlenmilerdir. Aralarndan Sargon adnda bir reis karak ayr ayr kabileler halin1-de yaayan Akadlan birletirerek onlar Smerlere hkim vaziyete getirdi ise de, onun lmnden sonra Smer - Akad mcdelesi yeniden balamtr. kiyz sene sren bu mcdelenin sonunda Smerler, istiklllerini tekrar kazanmlardr. Fakat bu sralarda yine Sm rka mensup olan A m u r u larn kurduklar B b ? 1 Devleti altna alndlar. Amurular, M.. 3000 yllarnda bu blgede gzkmeye balamlard. Bir ksm Filistin ve Suriye'ye, dier bir ksm ise Smer ve Akadlara komu topraklara yerleerek zamanla kuvvetlenmilerdi. Daha ziyade Akadlann kurduklar B b i 1 adyla anlagelmi-dir. Bunlarn en kuvvetli krallar tarihen mehur bir ka kanun vzndan biri olan Hamurabi'dir. Etrafndaki kavimleri malp edip Mezopotamya havalisini tek bir devlet hline getirdikten sonra kendisini imr ilerine vermi, birok tapnaklar, kaleler vcuda getirmitir Ayrca o gne kadar cri olan hukuk kaidelerini toplayp tabletler zerine yazdrtmtr ki; bunlar tarihte ilk yazl kanunlardr. Bbilliler, Haanurabi'nin lmnden sonra stnlV ve hatt istiklllerini uzun mddet koruyamamladr. Kuzeyden gelen devaml taarruzlara maruz kalarak, nce Hititler in, daha sonra da, A s u r 1 u lar >n esareti altna getiler. (M.. 1710). LUZAN ZAf-fcH MI, HEZMET MI? 131 Mezopotamya'nn kuzey ksmlarna yerlemi olar, Asurlular M.. 2000 yllarna kadar mstakil bir devlet haline gelememilerdi. Onlar bu tarihte birletirip mstakil hle getiren reisleri Sargon olmutur. Bunun zamannda baehir A s u r ehri idi. Sonradan, N i-n o v a ya tanmtr. tarafndan esaret

Ziraatte gayr- msid dalk araziye . yerlemi bulunan Asurlular, daha ziyde avclk ve hayvanclkla itigal ettiklerinden komularndan daha muhariptiler. Buna ramen nceleri dank kabileler halinde yayor ve gneydou Anadolu'da yayan Mitanniler devletinin hkimiyeti altnda bulunuyorlard. Bu devletin Hititler tarafndan yklmasndan sonra olduka kuvvetlenip civar sahalara yayldlar. Anadolu'da Kayseri, dolaylarna kadar uzanan geni bir sahada birok koloniler meydana getirdiler. Irak, Suriye, Filistin ve hatt ran ve Msr' ele geirerek byk bir imparatorluk tesisine muvaffak oldular. Bu geni devlet, komularnn devaml surette taarruzlarna mruz kalarak yava yava ypranmaya balad, nce Msr, Asurlularm boyunduruundan kurtuldu. Arkasndan Kafkasya zerinden gneye sarkan iskitler in bir kolu olan Kimerler Asur topraklarna hcum ederek onlar zayf drdler. Bu durumdan faydalanan Bbilliler Medlerle birleerek Asurlulara kar harekete getiler. Uzun sren muharebeler sonunda onlar malp ederek M.. 612 ylnda bu devlete son verdiler. Bu devletin yklndan sonra eski B a b i 1 Krall ikinci defa olarak ihya edildi. Bu devletin en nl hkmdar olan Buhtunnasir (frenklerin ifadesiyle Nabukadnezar) M.. 586 ylnda Suriye ve Filistin'i fethederek buradaki Yahudi Devleti' ne son verdi. Kuds' yakp ykarak Yahudileri esir edip Babil'e gtrd. (") Buhtunnasr, memleketi, bu esirlerden de istifade etmek suretiyle batanbaa imr etti. Bilhassa Bbil'de mbedler, saraylar ve asma baheler gibi efsnevi eserler vcda getirdi. Dnya'mn yedi hrika1 LOZAN ZAFER Mi, HEZMET Mi? 333 87 Ne zaman yaad kafi bir surette tesbit edilemeyen Hazret-I Musa, israiloullarn Firavun'un esaretinden kurtararak Msr'dan karm, fakat Arz- m e v ' u d a giremeden yolda lmtr. Fakat yerine geen Yeu, Kenan lleri denilen topraklar ele geirerek, srailoullarn iskna muvaffak olmutu. Bilhare komularna kyasen bir krallk haline gelen Israil-oullar, en muhteem devirlerini Hazret-I Sleyman zamannda idrk ettiler. Onun M.. 877 ylnda vefat zerine bu devlet ikiye ayrlarak gneyde Yahuda kuzeyde ise israil krallklar teekkl etmiti. israil Devleti M.. 719 ylnda Asurlular, Yahuda Devleti ise M.. 586 ylnda Babilliler tarafndan igal ve istil edilerek ortadan kaldrldlar.

Yahudileri btn beeriyete kar kinlendiren birok ehemmiyetli trihi milden biri olan ve Yahudi tarihinde Bbjl Esareti diye adlandrlan esaret, ite bu Yahuda Devletin'in M.. 586 ylnda Babilliler tarafndan igal ve istilsyla ortaya ;kmtr. Bu devletin mehur hkmdar Buhtunnasr, Yahudi esirlerini gayet ar imr ve ina ilerinde esir olarak altrmt. Fakat elli yl sren Bbil esaretinin sonunda iran hkmdarlarnn ltuf ve yardmlaryla kurtulan Yahudiler (M.. 538) yeniden Filistin'e dnp dnmemekte bir tereddt geirmilerdir. Zira eelr olarak girdikleri Bbil ehrinde, zamanla ticareti vo birok ehemmiyetli mevkii ele geirerek hkim bir vaziyete gelmi bulunuyorlard. Buna ramen Yahudilerin bugne kas ndan biri saylan mehur Bbil Kulesi de onun eseridir. Ancak bu devletin an ve hreti, Buhtunn.asr'dan sonra fazla devam etmedi. M.. 532 ylnda Perslerin hcumuyla ikinci Bbil Krall da son buldu. Bundan sonra buras, iran'n bir vilyeti hline geldi. Iran Hkmdar nc Dr'nn M.. 331 ylnda Erbil civarnda Byk iskender'e yenilmesiyle Mezopotamya'nn idaresi Makedonyallar'a geti. skender'in Hindistan Seferi'nden sonra M.. 321 ylnda Bbil'de lmesi zerine istil ettii geni topraklar, omm generalleri arasnda taksime urad. Bu taksimde Mezopotamya skender'in generallerinden Selef-kus'un hissesine dt. Malm olduu zere skender'in generalleri tarafndan O'nun igal ettii lkelerin taksimi ile kurulan devdar muhafaza edebildikleri fanatik rk asabiyet - roln oynayarak Filistin'e avdetleri tahakkuk etmitir. Bbil esareti, Yahudi tarihi boyunca hemen her devir ve yerde tekrarlananj esaret ve malbiyetle balayp grnmez bir hkimiyet tesisine ykselmeleri, sinsi faaliyetlerinin tipik bir mislidir. Bugn de bu hdisenin benzerleri, memleketimiz de dahil olmak zere. Dnynn birok yerlerinde, ayn ruhu muhafaza etmi bulunan bugnk Yahudiler tarafndan gerekletirilmi bulunmaktadr. Bilhassa Trkiye'ye, ispanya'deki byk Yahudi Katlim ndan sonra Osmanl Sultanlarnn ltufkr ve insan kabulleri sayesinde gelip yerleen Yahudilerin milletimizi ifsadla kudret ve evketimizi zaafa uratp byk mparatorluumuzun elden kmasna sebep tekil eden sinsi faaliyetleri, ayr bir cild tekil edecek kadar geni bir mevzudur. 134 KADR MISIROLU

letler uzun mrl olamamlardr. Bu sebeple Mezopotamya srasyla Partlar, Romallar ve Ssniler'in idaresi altna geti. Ssniler'in birok i ve d gailelerle zayfladklar mild yedinci asrda, Arabistan'da yeni ve zinde ebed bir man me'lesi parlam bulunuyordu: islmiyet.... b) Mslman Araplar'n Hkimiyetinden Osmanh-lar'a ntikaline Kadar Musul Rabbin insanla bir me'ale olan son Peygamberinin, ebed bir teyid-i ilhiyeye mazhar olarak getirdii Vahdaniyet o na kadar vahet, dallet ve eitli ihtilflar-iinde bulunan dank Arap kabilelerini birletirerek zaptedilmez bir kuvvet haline getirmiti. Daha Birinci Halife Hazret-i Ebbekir zamannda hlen Suriye'nin Humus ehrinde medfun byk m-chid Halid Bin Velid kumandasndaki bir Arap ordusu, Irak'n bir ksm ehir ve kasabalarn fethetmiti. Bylece balayan Irak'n fethi, Hazret-i mer zamannda buraya gnderilen Sa'd Ibni Vakkas kumandasndaki slm Ordusunu mthi bir surette malp ederek bu havaliyi Hill'e rm eylemiti. Fethi mteakip burada kurulan Kfe ve B a s r.a ehirleri bilhare Drdnc Halife Hazret-i Ali ve O'nun am Valisi Hazret-i/ Muviye arasnda zuhur eden ihtilflarda son derece ehemmiyetli bir rol oynamtr. Bu ihtilfta mhim bir mevkii olan ve islm tarihine Cemel Vak'as adyla geen muharebe, Basra civarnda cereyan etmitir. Bu vak'adan sonra Medine'ye dnmeyerek Kfe ehrini merkez ittihaz edip siyas faaliyetini bu havaliye teksif eden HazLOZAN ZAFER M, HEZMET M? i 35 ret-i Ali, 661 ylnda bu ehirde Haricler tarafndan ehid edilmitir. slm tarihinin en ac ve zc bir vak'as olan Hazret-i Ali - Hazret'i Muviye ihtilfnda, Hazret-i Ali taraftarl ile temayz eden Irakllar, O'nun ehdetinden sonra byk olu Hazret-i Ha-san' Halife iln edip kendisini Kfe'ye davet eylediler. Harb, darb ve kan dkmek gibi ilerden hazzetmeyen, lim ve halk bir ahsiyet olan Hazret-i Hasan, ksa bir mcdeleden sonra Hilfeti baz artlarla Hazret-i Mu-viye'ye devretti. Bu hdise efkr biraz yattrm gibi grndyse de Hazret-i Muviye'nin veraset usul (") n ihdas ederek yerine olu Yezd'i brakmas (680) Irak88 teden beri baz kimseler Hazret I Muaviye'yi, slm tarihinde Veraset usul n ilk defa olarak ihdas ettiinden dolay tenkid edegelmilerdir. Halbuki Islmda idare iin muayyen bir ekil emredilmi deildir. Bu ekil, ister saltanat, istet cumhuriyet olsun, Islm saylmak iin muayyen vasflar hiz olmak mecburiyetindedir. Bu vasflar unlardr: 1 Ahkm er'iyye'nin tenfizi, 2 Emnetin ehline tevdii, 3 Biad.

Bu arttar ne suretle tahakkuk ederse etsin, mevcutsalar, o idare islmidir. Bunun dndaki hususlar zamana, zemine gre tyin ve tesbit edilmek zere bir maslahat mes'elesi telkki edilmitir. Tabiatyla u veya bu idare tarznn slama bir bakasndan daha yakn veya daha uzak olduunu sylemek de her zaman mmkndr. islm'da devlet reisi, yni Halife'nin hiz olaca artlar bak mndan slm Hukuku nazariyatnda yer alan hususlarn izah KADR MISIROLU llarn yeniden galeyann mcib oldu. Bu defa Hazret-i Ali'nin kk olu Hazret-i Hseyin'i Halife iln edip Kfe'ye ardlar. Hazret-i Hseyin Kfe'ye gelirken bir mes'ele ise de, burada mhim bir noktaya temas etmek 'stiyoruz. Hilfet'in otuz sene devam edeceini, ondan sonrasnn ise ac birmelikiyyet, yni saltanat olduu yolundaki hadisi erife istinaden Hu l lay Ridn den sonraki halifeleri kabul etmek 'stemeyen kimseler grlmtr. (Bkz: Hilfetin Mhiyet-i er'iyyesi Hakknda Bir Nutuk nvaniyle Seyyld Bey'm T.B.M.M.'nde ird eyledii nutku ihtiva eden istanbul, 1341 tab tarihli eser.) Hakikatte bu hadisi erifin bu tarzda telkkisi yanltr. Zira: Peygamberin -lort esasl vazifesi vardr: 1) 2) 3) 4) Kinatn Halikndan ahkm telkki etmek, yni vahye muha-tb olmak. Bu ahkm erh ve izah etmek, yni hadis-i eriflerle vrici olan itihadlarda bulunmak. Allah'dan telkki edilen, hadisi eriflerle erh ve izah olunan ahkm tatbik ve icra Ruhlarda tasarruf etmek, yni mnevi bir iktidar ile mcehhez olarak Islm emirleri ayr-

eylemek, kuvveden fiile karmak. Peygamber vekillii mnsna jelen H i I f e t i deruhte eden ahsta nbvvet sfat ile kim olan birinci madde hari; dierlerinin bihakkn mevcud olmas halindedir ki btn mulyle Hilfet'i temsil ve icraya kaadir tam bir halifenin ortaya kmas mmkn olur. slm tarihi bidayetinden nihayetine kadar tetkik edildii zaman grlr ki; bu art da nefsinde cem edebilmi olanlar, Peygamber aleyhlsseltu vesselamn vo fatini takip eden ilk otuz yl iinde gelmi olanlardr. Ondan sonrakiler ise, bu sfatn bir veya ikisinde eksik kalmak suretiy.e bu kemli ihraz edememilerdir. Aralarnda mer ibn-l Abdlzlz ve bir LOZAN ZAFER Mlj HEZMET Mi? 137 yolda aile efrad ile birlikte 10 Muharrem 680 tarihinde fec bir surette ehd edildi. (8?).

ok Osmanl Halifesi gibi byk ahsiyetler olduu halde bunlar daima bu sfat da nefislerinde cem' edememi olmalar noktasnda birlemektedirler. Osmanllar bu eksiklikleri eyhlislmlk ve ir messeselerle telfiye gayret etmilerdir. Binaenaleyh, yukarda zikri geen hadis-i erifin Peygamberin vefatndan otuz yl getikten sonraki halifelerin halife olmadklar mnsna deil, halifeye id her art da nefislerinde cem' edememi bulunacaklar ve bu yzden de tam ve kmil bir Hilfeti gerekleti remiyecekleri hususunda bir ihbar- peygamberi olarak kabul etmek lzm gelir. Yni bu hadis-i erifle Hazret-i Peygamber otuz seneden sonra gelecek halifeleri, halife saymamaya kifayet edecek bir kstas beyan etmek yerine, onlarn vasflar itibariyle vk olacak fiil eksikliini bildirmi olmaktadr. 89 teden beri zerinde ok ey yazlm, sylenmi bulunan Hazret I AH - Hazret I Muflviye ihtilfn tazelemenin mslnanlara hibir faydas yoktur. Hazret I Ali, nefsinde Aere-I mbeere, cihar- yr- Gzin, vahiy ktip I e r i gibi en erefli zmrelere dahil olmak. Sevgili Peygamberimizin amcazadesi ve damad bulunmak kabilinden emsalsiz erefleri cem'etmitir. Bu yzdendir ki, O'nunla Hazret-i Muviye arasndaki ihtilf, edebe mugayir olarak bir ahsiyetler mukayesesi ekline dkmeyip br iti h ad m e s ' e I e s i telkki etmek ve Allah'a havale eylemek en doru yoldur. Hikmeti tam olarak ancak Cenab- Hak tarafndan b'-linen bu ihtilflarn tasavvuf? cereyanlar la i I Nm i a I m a a r in balamasna mil olmak gibi umulmadk neticeler tevlid etmi olduu da tarih bir vakadr. Gerekten bu. ihtilflara kararak gnaha girmekten korkan birtakm zhd ve takva ehli, tasavvufi bir yaaya ynelmi bir ksm kimseler de tahadds eden kargaalklar 138 KADR MISIROGLU Alevlerce matem gn (") iln edilmi bulunan bu hdise, Irak halknn ruhunda derin tesirler husule getirdi. Bu suretle kurulan Emev Hilfeti aleykorktuklar - slm! esaslar tesbite atmlardr. Bu hususta serdedilecek din deliller pek oktur. Biz bunlardan .sdece bir tanesini nazar dikkatlerinize arz ile iktifa ~ ediyoruz. Byk slm limlerinden Kad Cyaz'n ifa-y erif adiyle telif eyledii eserde denilmektedir ki : Raslullah (s.a.v.) Hazretleri Muvye'ye memleketlere hkim olmas iin du buyurmulardr. Bu sebeple, Hazret-I Muviye de Hilfet makamna nail olmutur, ibn-i Mes'ud (r.a.) Reslullah'n bu husustaki duasn yle rivayet etmitir: Allahm!... Muviye'ye Kitabn ilmini, fkhn ret, beldelere hkim kl ve O'nu azaptan muhafaza eyle!.... dier bir rivayetle ise Muviye kat'iyyen maJb olmaz buyurulduu rivayet edilmitir. koyulmu ve bu suretle islm ilimlerin temellerini yznden - kaybolacandan

Hazret-i Ali bunu duyunca: Eer bu Hadis-i erifi bilseydim Hazret-i Muviye ile harb etmezdim!.. demitir. (C. I. sh. 660) Ancak unu ifde etmek lzm gelir ki, her mslman iin tabi ve zarur olan Hazret-i Ali ve E h I - i B e y t muhabbetini bir paravan olarak kullanmak suretiyle bu ihtilf krklemeyi mill siyset haline getiren1 iran, islm tarihinde ok me'um bir rol oynamtr. Hakikatte din olmaktan ziyde siys maksadlara bal olarak ortaya kan bu i Siyseti hereyden evvel n Asya Trkl ile Orta Asya Trkl arasna bir karakedi gibi girmi ve Byk Trk lemi'nin paralanmasna veya en azndan birleememesine sebep olmutur, iran, nasya'da kurulan Seluklu ve Osmanl imparatorluklarndan, kendi rk ve mill varl iin duyduu endieyi bertaraf etmek maksadyla ia'y mutaassbne bir surette benimsemitir. O kadar ki, Anadolu'nun gizli gizli iletirilmesi hususundaki gayretlerle iktifa etmeyerek( Rumeliye srayp Osrnan-llar' hem nden ve hem de arkadan hanerlemeye alarak onlaLOZAN ZAFER M, HEZMET M? 139 hine gizli gizli almalara devam ettiler. Buna kar Emev Halifeleri ve Yezid de dehetli bir bask ve takip ile aleyhtarlarm bertaraf iin elinden geleni yapmaktan geri kalmadlar. Nihayet Horasanl bir Trk olan Eb Mslim'in sevk ve idare ettii bir ihtill sonunda Emev Devleti yklarak yerine Abbas Devleti kuruldu. Emevler zamannda (661 - 750) Hilfet merkezi am'd. Bu defa Badad Hkmet merkezi yapld. Bu suretle Irak, slm lemi'nin merkezi durumuna ykseldi. Hazret-i Peygamber'in amcas Hazret"i Abbas'n rh-fd olan Abbasler, Hilfeti Trkler sayesinde elde etmilerdi. Bu yzden 1258 ylna kadar devam eden Abbas Devleti'nde Trkler ok hkim bir rol oynamlardr. Zira Trkler islmiyetten evvel kuzeydouya, Kpak havalisine doru g etmektelerdi. Fakat Islmiyeti almtr. iranllar'n i yni Hazret-I Ali taraftarl davasndaki samimiyetsizlikleri sununla da sabittir ki, insanln en byk nasibi olan '% lm kendilerine Hazret-I mer'in cihad gayreti sayesinde ulat h?!-de, onun adn hl kfr makamnda kullanmaya devam etmektedirler. Yoksa normal bir din hisle hareket etmi olsalard, Hazret-i AH ile hibir ihtilf olmayan Hazret-i mer'i Islmn kendilerine ulamasna vesile olmu bulunmas bakmndan ba tac etmeleri gerekmez miydi?. karn, kfr ve ilhd lemi olan Garb'a kar cansiperane mcdelesini zaafa uratmak iin asrlarca

90 Eer Islmda matem tutmaya cevaz verilmi olsayd sn-nilerin, mbarek Peygamberimizin sevgili ehli beyt ine kar reva grlen bu korkun zulmden dolay, Alevlerden daha ziyade matem tutmalar gerekirdi. 140 KADR MISIROLU bul ettikten sonra bu istikmet gneydouya doru deierek, Irak, Suriye ve Anadolu'nun byk lde trk-lemesi hdisesi gereklemitir. ("). Bu kesif Trk kitlesinin asker gcnden istifde etmek isteyen Abbasler, Hilfeti onlar sayesinde ele geirdikleri gibi ordular da tamamen Trklerden tekil ettiler. Bu durum, Trklerin Islmiyeti muhafaza ve mdfaalarnn bin yllk azametli tarihini, daha da geriye gtrerek Hicr ikinci Asrdan balatmaya hakl bir es-bab- mucibe tekil etmektedir. Bizans'tan aldklar araziyi malikne olarak Trk-ler'e brakmalar bu havaliye daha fazla Trk muhacirinin gelmesini intc etmi ve binnetice Trkler bu devlette gayet itibarl ve imtiyazl bir mevkie ykselmilerdi. Bilhassa Mild Dokuzuncu Asr balarndan itibaren Irak havalisine akn eden Trk gleri, had safhaya ulamtr. O derecede ki, Abbasler mnhasran Trklerden kurulu ordunun ikmeti iin Sama r r a adnda husus bir ehir bile tesis etmilerdir. Bu devlette birok kymetli ilim adamlar, vezirler ve hkmdarlar yetimitir. Bunlarn en nls olan Hrun-r Reid (") (767 - 809) in zamannda Badad'n nfuzu, Hindistan'dan Atlas Okyanusu'na kadar uzanyordu. Fakat ondan sonra gelen Halifeler bu durumu devam ettiremediler. Siyas iktidar nce Bii veyt Oullar na sonra da Byk 91 Ahmet Refik Tarihi olmutur, idareyi 141 1 u 1 a r a geti. Halifeler, artk srf bir manev kudret remzi olarak kaldlar. Seluklu Devleti'nin yklndan sonra Musul'da Nureddin Zengi bir Badat ehrinin hudutlar dhiline mnhasr bulunuyordu. Mool istils, yakp yklan bir sel halinde gelip getikten sonra, Musul, iran'da kurulan lhanllar Devleti nin hkimiyeti altna girdi. lhanllar burasn bir vali marifetiyle idare ediyorlard. 1340 ylnda Badat Valisi mstakil bir hkmdar gibi hareket etmeye balayarak mensup olduu Celyir ailesinin hanedann kurdu. Bunlarn idaresi zamannda bu havali, biri, 1393, dieri de 1401 ylnda olmak zere iki kere Timurleng'in hcumuna mruz kald. ehir batanbaa Atabeylik kurdur Hlgu'nun Irak zerine yryerek Abbas Devle-ti'ne son verdii, 1258 ylnda Halife'nin nfuzu, SelukUmumi stanbul 1327, C: 4, sh. 282.

92 Abbasi Halifelerinin beincisi olan Hnn-r Refd 786 ylnda 22 yanda Halife daha ziyde Tfrk asll Bermek Ailesi ne brakmtr. Fakat sonralar eitli LOZAN ZAFER M, HEZMET Mi?

yamalanarak ahlisinin bir ksm kltan geirildi. Bu hareket esnasnda buradan kaan Ahmed Celyir, Timur'un lm zerine 1410 ylnda tekrar Badat'a geldi. Fakat Karakoyunlu Hkmdar Yusuf tarafndan ldrlerek Celyir Hanedan sndrld. 1468 ylna kadar Karakoyunlular, bu tarihten 1508 ylna kadar da Akkoyunlular idaresinde kalan bu blge, endielerle bu aileyi tamamen imha etmesi, byk bir hakszlk olmutur. Tertip' ettii sefahat lemlerinde okunan blnbir gece masallaryla ark'ta ve Garp'ta hret kazanmtr. Alman mparatoru arlman'la dostluk kurmu, ona hediye ettii bir fil ile alar saat, Garpllarn pek fazla hayret ve korkularn mucip olmutur. Bu hdise de, O'nun devrinde islm Dnys'nn Garb'a stnln gsteren clib-i dikkat bir misldir. LOZAN ZAFER Mi, HEZMET M? 143: bu tarihten Osmanllar'a intikaline kadar da Safev Dev-leti'nin hkimiyetinde kald. c) Musul'un Osmanllar Tarafndan Fethi ve Burada Osmanl daresi Trk - slm tarihinin dev ahsiyetlerinden biri olan Yavuz Sultan Selim Han, azametli Osmanl Tahtna kt zaman (1512), i yi mill bir siyset olarak benimsemi bulunan Iran, Anadolu ilerine kadar yaylan bir casus-i kadrosuyla, Devletin dahil skn ve huzurunu ihll etmek ve O'nu paralayp ele geirmek istikametindeki faaliyetlerini had safhaya vardrm bulunuyordu. ("). Bu yzden tertip edilen Kaldran Seferi nin ah ismail'in hezimeti ile neticelenmesi, (1514) Dou Anadolu'nun tamamen Osmanl Hkimiyetine gemesini salamtr. Bu neticenin istihsalinde burada sakin Krt Beyleri nin Osmanllar' iltizam etmeleri gayet ehemmiyetli bir rol oynamtr. Gerekten aldran Seferinden nce Dou Anadolu'yu nfuzu altnda bulunduran ah smail, buradaki Krtlere kar ok sk bir siyset takip etmi ve birok Krt Bey-leri'ni tevkif ve hapsetmi, mallarn ellerinden almtr. Hutbelerde mecburen ah smail'in adn okuyan ve ou snn olan bu Trkler'in Safevler'e ball srf korkuya dayanmaktayd. Bu yzden takdire ayan bir tehalkle Yavuz Sultan Selim Han' iltizam ettiler. Bunda ark'n nfuzlu ahsiyetlerinden eyh Hsmeddin Ali'nin olu ldris-i Bitlisi adndaki bir Krt ileri geleninin ok messir ve makbul hizmetler if ettii hususunda S3 Dr. Selhaddh TANSEL Sultan kinci Byezld'ln Siyat Hayat stanbul I*>69 Yavuz Sultan Selim stanbul 1989. btn kaynaklar mttefiktirler ('") Yavuz Sultan Selim Han da Krt beylerine, bu itaatlerine karlk olarak eskiden sahip olduklar topraklar zerindeki beylik haklarn tanyan beraatler vermitir.

Bu durumun tabi bir neticesi olarak Musul ve Kerkk de dhil olmak zere btn bu havalide hutbelerde Yavuz Sultan Selim Han'n ad okunmaya balamtr. ("). Bu suretle Musul, tarihte ilk defa olarak Osmanl Hkimiyeti altna girmi oluyordu. Dou Anadolu'daki bu Osmanl Hkimiyeti gneye doru inildike srf lfz bir mhiyet arzetmekteydi. Bu yzden aldran Seferi'ni mteakip Dlkadir-oullar arazisiyle Diyar bekir, Mardin gibi ehirlerin fethi mecburiyetiyle karlalmt. Mardin yaknndaki Eski- K o h i s a r da gerekleen Osmanl Zaferi zerine (1516) Mays balarnda fiil fetih, Musul ve Kerkk'e ulam oldu. Nihayet 7 Nisan 1517 de Mardin Kalesi'nde devam eden son Safev mukavemeti de krlnca Musul ve Kerkk fiilen fethedilmi oldu. Yavuz Sultan Selim Han'dan sonra baz Trk ve 94 Idrls-I Bltsf'nln bu hizmetleri sayesinde btn Dou Anadolu'yu kolayca idaresi altna alan Yavuz Sultan Selim, bu zta o kadar ltuf ve ihsanlarda bulundu, Himd ve tevecchte o derece leri gitti ki, kendisine turasn hiz ve fakat sim yerleri bo braklm fermanlar gndererek istedii isimleri yazp lzum grd Krt Beylerine Pdih adna beylik vermek selhiyetlnl tand. (Bkz: Hoca S&deddln Efendi Tc-ut-Tervlh C: II, stanbul 1280, 8h: 322} 95 Dr. SelShaddln TANSEL Yavuz Sultan Selim stanbul 1869 sh. 78. 144 KADR MISIROLU Krt Beyleri Osmanl nfuzundan kp Iran nfuzuna gemilerdi. stelik Osmanl - Iran mnsebetleri de bir trl istikrara kavumuyordu. Bu yzden devrin Osmanl Sultan Kanun Irakeyn (") Seferi ni tertib ederek ordusunu nceden Veziriazam brahim Paa kumandasnda bu blgeye gndermiti. Bu ordu 1534 yl Mays Ay' ortalarnda Halep'ten Diyarbekir'e hareket etmitir. Maksad Musul ve Badat'a sarkp oralar yeniden fethederek Safev nfuzuna geen beyleri yola getirmekti. Fakat brahim Paa ile Badefterdar skender elebi arasnda vukua gelen ihtilflar yznden bu ordu nce Tebriz'e ynelmi ve ikinci defa olarak bu ehri zaptetmitir. Tebriz'in fethini mteakiben gneye inen Osmanl Ordusu, arkadan bizzat Kanm'nin kumandasndaki dier kuvvetlerle birleerek ileri harekta devam etmitir. 23 Kasm 1534 de Veziriazam Kumandasndaki nc kuvvetler Badat'a girmeye muvaffak olmulardr. Badat ehri Abbasler devrinden beri ehemmiyetli bir mevkii hizdi. stelik snn mezhep imamlarnn en byklerinden biri olan lmam- Azam Eb Hanife Haz-retleri'nin trbesi de buradayd. Byle bir yerin i tahakkmnden kurtarlmas byk bir sevin tevld etti. Kanun, 30 Kasm'da byk bir merasimle ehre girdi, ilknce lmam- zam Hazretleri'nin kabrini ziyaret ederek burada byk bir trbe yaplmasn emretti. Kanun yeni fethedilen yerlerin dahili mes'elelerini

96 Arapada ki Irak mnsna gelen I r a -k e y n t'blrinden maksad, I ra k-A r a b denilen Badad havalislyle r a k - A-c e m denilen bunun ku-zey-dou ksmlardr. LOZAN ZAFEP Mi, HEZMET M? J45 hal iin drt ay kadar burada kalarak k Badat'ta geirdi. Bu mddet zarfnda Musul da dhil olmak zere bu havali, yeni batan fetholunarak Osmanl idaresi buralarda metin bir surette tesis olundu. Irak Basra Musul ve Badat eyletleri ile mstakil ayrld. Uzun sren siys istikrarszlk yznden sarslm bulunan Musul ve havalisi, Osmanl idresinin yeniden ve salam bir surette tesisinden sonra ticar ve zira bakmlardan geliip serpilmee balad. Bununla beraber bu devrede de Iranllar'n bu havaliye taarruzlar eksik olmad gibi zaman zaman mahall valilerin bakaldrmalar, airetlerin ayaklanmalar ve tabi fetler gibi huzur bozucu vak'alar sk sk ortaya kmtr. Fakat Musul yine de az ok rahat bir nefes alarak gelime imkn bulabilmitir. Gen Osman'n hilev bir surette ldrlmesi (") (1622) ve onu takiben Birinci Mustafa'nn ksa ve gaileli saltanatyla hal'i (1623) ve yerine 12 yanda bir ocuk olan Sultan Drdnc Murad'n gemesi gibi buhranlar, 97 Muazzam Osmanl tahtna 18 yanda bir ocuk olarak geen Gen Osman'n cidden vicdanlar szlatan fec bir surette ehid edilmesini din, tarih ve insanlk lleri muvacehesinde tasvibe imkn ofmamakla beraber, bu neticenin husulnde kendisinin, hasmlarndan daha ziyde dahli bulunduunu ifade etmek isteriz. Osmanl Devleti'-nin dhili bnyesinde bir skntnn mevcud olduu bu devirde, hastal hakkyle tehis ve tedavi relerini de mill bnyenin yerlemi rf, det ve hissiyatna muvafk bir surette ortaya koymak gerekirken Gn Osman, eitli tesirlerle mill vicdann akslmel duyaca htl davranlara ynelmitir. Bu bakmdan fec akbetini genlik F: 10 rvrvun monvuuu birok eyletlerde olduu gibi Musul'da da frsat kollayan dost klkl dmanlara imkn kazandrmtr. Bu srada Badat'taki mevcudu onikibini bulan mahall askerlerin banda Bekir Suba adnda nfuzlu bir kumandan yard. Bekir Suba Badat Valisi Yusuf Paa ile aralarnda kan anlamazlk sonunda ehre rakipsiz ve tecrbesizlii kadar fikir ve davranlarnn yanll ile de bizzat hazrlam bulunduunu sylemek mmkndr. Haremi tasfiye ederek, Hanedan mensuplarnn yerli ailelerle evlenmelerini e h r - i Zor livasna

temin, kyafet deiikliinden yeni kanun ve nizamlar isdar etmee kadar eitli sahalara mteallik bulunan gr ve tasavvurlarnn en hatal tezahr, Yenierilii ilga maksadyla Anadolu'ya geip buradan toplayaca askerlerle istanbul zerine yrmeyi dnm olmasdr. Dev-let'i mutlaka ikiye ayracak ve ciddi bir karde kavgasna Yenierilerin - ekseri ahvalde milli vicdann akslmellerini aksettiren - kar koymalar mni olmutur. Ftih Kanurtnmesi'nin artk ihtiyaca kifayet etmeyecek derecede eskidii mlahazasyla yeni kanunlar karmak - derecesi malm olmamakla beraber - kyafet deiiklii yapmak, merkez-i hkmeti stanbul'dan Anadolu'ya nakletmek, stelik mill ve an'anev temeller zerine messes olan Yenierilii ilga etmek gibi tasavvurlar yznden Trk tarihinde inklplk zihniyeti'-nin mbeiri saylan Gen Osman'n fikirlerinde - devrin icaplar yznden ancak zmnen ifde edilebilmi - liklik zihniyetinin mevcud bulunduunu iddia eden mellifler bile vardr. Bunlar, ekseri mellifler gibi kendisini byk bir ahsiyet olarak takdim etmekte bulunduklarndan bu tavsifte bir s-i niyet, tevehhmne de imkn yoktur. (Bir misl olmak zere bkz: ismail Hml Dflntmend Osmanl Tarihi Kronolojisi C: III. sh. 292). Gerekten hangi inklp kalemorun eserine bakarsanz baknz Gen Osman' dhi bir ahsiyet olarak takdim edilmi grrsnz. Halbuki milli an'anelerl Hanedan ve Ordu ile alkal ana mesLOZAN ZAFER M, HEZMET Mi? 147 bir surette hkim olarak merkezi dinlememeye balamt. Bu ihtilfta kabahati valilie ykleyerek Badat Valiliinin kendisine tevcihini talep eden bir anz ile yapt mracaat is'af edilmeyince sahte bir fermanla kendini Badat Valisi iln etmitir. zerine kuvvet gnderilince Badat'ta mahsur kalan s kumandan Bekir Suba, ran'dan yardm isteyerek bu yardm mukabilinde ehri, ah Abbas'a teslim etmek vaadinde bulunmu, bunu mteakiben de Safev tabiiyetine getiini iln etmitir. ah Abbas, ilerce M a -kmt- Mbreke addedilen N e -cef ve Kerbel yi snn hkimiyetinden kurtarmak frsatnn ktna sevinerek Bekir Suba'nm elisini ihsanlara garkedip 300 kiilik bir ran hey'eti ile geri gnderdi. Arkasndan kendisi de Kerbel'da hac olmak gibi bir bahane ihdas edip 30.000 kiilik bir kuvvetle Badat yolunu tuttu. Osmanllar, iran'n bu suretle ihtilfa dhil olmasndan husule gelen nezketi takdir ederek Bekir Suba'na Badat Valilii'ni tevcih edip tehlikeyi bertaraf etmek istediler. Bekir Suba bu tevcih zerine ah Abbas'a yapt vaadden dnerek ehri ran Kuvvetlerine kar mdfaaya koyuldu ise de uzun sren muhasara sonunda alk ve eitli mzayakann tesiriyle bizzat olu tarafndan tertiplenen bir ihanet sonunda kale sukut etmitir. (1623)

seselerde bile inemeye varan tasavvurlarn sahibi olan Gen Osman'n inklplk zihniyeti yerine tekml metodu n benimsemi bulunan milliyeti ve muhafazakrlarn tasvip etmelerinin hibir suretle mkn olmad meydandadr. 148 KADR MISIROLU . Badat' ele geiren ah Abbas, burada snnlere kar mthi bir mezlim icra ettii gibi, mara'i zam Eb Hanife ile Abdlkadir-i Geyln gibi Snn ileri gelenlerinin mezarlarn da tahrip ettirmiti. ('3) Kumandanlarndan Kara akay Han' bir ksm kuvvetle Musul ve Kerkk zerine gnderdi. Musul Valisi elindeki mahdud kuvvetlerle birka gr. mukavemet ettiyse de Kerkk Valisi ehri tahliye edip savumu bulunduundan bu mukayese kabul etmez kuvvetler arasndaki mcdele ksa srm ve Musul, ran hkimiyeti altna gemitir. ah Abbas tarafndan Musul Valisi tyin edilen Kasm Han bir ara 500 kiilik mahall bir Osmanl kuvvetine kumanda eden Kk Ahmed adndaki bir sipahinin mukavemeti karsnda Badat'a kamaa mecbur kalmsa da bilhare daha byk bir kuvvetle gelerek burasn yeniden ele geirmitir. (1624) stelik bu suretle balayan Safev ileri harekt daha kuzeye doru umllendirilerek ran'n hudutlar Mardin vilyeti yaknlarna ulamt. Bununla beraber Safevler Musul'u ellerinde ancak yl tutabilmilerdir. Musul'da bu hdiseler olup biterken Osmanl Tahtna 12 yanda gemi bulunan Drdnc Murad (") ya98 Musul Salnamesi Musul, 1325, sh: 96 99 : Osmanl tarihinde gayet sert ve kanl bir idareyi gerekletiren Drdnc Sultan Murad, bilhassa h u n h a r I k la itham edilmitir. Fakat daha ziyde ikbal peindeki paalarn rekabetlerine let olan yenierilerin Padih'n gz nnde Devlet ricalini paralamaya kadar varan tutumundan daha gaileleri nazar- itibare LOZAN ZAFER MI, HEZMET MI? 149 va yava beden ve ruha geliiyor ve Devlet dizginlerini kudretli eline almaya balyordu, nce 1625 ylnda Veziriazam ve Serdar- Ekrem Hafz Ahmed Paa kumandasnda bir ksm Osmanl, Kuvveti Musul zerine sevk-edildi. Bu ordu Diyarbekir civarndayken, Altnkpr denilen mevkide 10.000 kadar inin topland haberi geldi. Karaman Beylerbeyi erke Hasan Kumandasnda 4.000 kiilik nc kuvvet bunlar Kerkk'e kadar kovalayarak, Kerkk dhil bu blgeyi taknlklarn bertaraf etmek iin Drdnc Murad'n sert messir bir are bulmak mmkn deildi. Bu itibarla, devrinin dahil

Safevlerden istir-dad etti. Ayn ordu Kerkk'n istirdadn mteakiben Badat' da muhasara etmise de yedi aylk bir beklemeden sonra erzak kifayetsizlii sebebiyle muhasara kaldrlmtr. . Civar tamamen taht itaate alnd halde 1G38 ylna kadar Badat iin Osmanl - Safev mcdelesi devam t LU. Bu mcdelede birok vezirler, babayiit delikanllar ehid oldular. Bu mchidlerden birisi de trks gnmze kadar gelen Gen Osman dr. Badat etrafndaki Osmanl - Safev mcdelesi artk yiitlik ana gelmi bulunan Drdnc Murad'n 1638 de tertip ettii Badat S e f e r i ni zaferle neticelendirmesi zerine nihayet bulmutur. Pdih stanbul'a dnnde bu seferin htrasna Topkap Saray mlhakatndan olan Badat K a s r m yaptrmtr. Badat Seferi'nden sonra bu havalide umum bir isalnd takdirde, O'nun icrtnn sertliini mazur grmek tarih bir zarretiir. Bugn de eitli anariler iinde kvranan Trkiye'nin byle, tehdidini ikaa kadir bir baa muhta bulunduu nazar- dikkate alnrsa, Drdnc Murad'n sert davranlarnda ne derece mazur bulunduu daha iyi anlalr. tikrar salanm olmakla beraber zaman zaman baz valilerin isyanlar ile karlalm ve bu hal Birinci Cihan Harbi'nde buralarn elimizden kna kadar devam etmitir. Esasen,buradaki siyas istikrp sizliin tarih ok eskilere gitmekteydi. Mesel: Birinci '-vjltan Ahmed zamannda Basra yerine geenler de ayn Valisi bulunan Efrasiyab, merkezin emirlerini dinlememeye balam, bunlar tarafndan itaat altna Badat'ta da alnarak

yolda yrmlerdi. Kprller devrine kadar bu minval zerine devam eden Basra Vilyeti ancak Basra kat'i bir ekilde merkeze balanabilmitir. Bil'ahare Oca n kurmutur. buna benzer bir.durum ortaya kmtr. 1704 ylnda Badat Valisi tayin edilen ve

Enderun'dan yetime bir kle olan Eyyub Hasan Paa, burada Klemen

ehir, 1831 ylma kadar bu klenin yetitirmelerinin elinde kalmtr. Hasan Paa, birok erke ve Abaza ocuklarn alp yetitirerek bunlarn muhtelif civar vilyetlere vali olarak tyinini temin suretiyle mevkiini merkezin hibir bulmutur. , kuvvetlendirmek siysetini takip etmitir. Bunlar 1831 ylna kadar memurunu Badat vilyeti dhiline sokmamlardr. Bu durum mezkr "tarihte

II. Sultan Mahmud'un dier vilyetler mey-nnda Badat' da merkeze balamas ile nihayet Bu tarihten itibaren Irak havlisinde gayet istikrarl bir Osmanl idaresi teessr etmitir. Ancak Ondokuzncu Asrn nihayetleri ile Yirminci Asrn balarnda zuhur eden Petrol dolaysyla eitli arkeolojik aratrmalar bahanesiyle buraya hulul etmeye balayan ingilizlerin kardklar baz gaileler grlmse de, bu durum Harb-i Umum'ye kadar byk bir nezket kesbedem emitir.

Ancak sanayi inkl-b n oktan yapm bulunan Avrupa Byk Devletleri iin ham madde ve pazar ihtiyac bakmndan Musul LOZAN ZAFER Mi, HEZMET Mi? 151 Petrollerinin hiz olduu ehemmiyet, Fransa, ngiltere ve Almanya'nn bu blge zerindeki emellerini cidd bir atma safhasna intikal ettirmi ve bu durum bilhare ingilizlerin rakiplerine kar saladklar stnlkle onlarn lehine dnmtr. Bu itibarla Musul'un kaderine birinci derecede messir olan Byk Irak Projesi etrafndaki ingiliz, Fransz ve Alman rekabetiyle Harbi Umum'deki Trk - ingiliz mcdelesinin Irak Cephesi'nde cereyan eden ehemmiyetli vak'-alarn bir nebze tafsil etmeye ihtiya hissediyoruz. II MUSUL'UN KAYBEDLl A) ASKER SAFHA VE ONU HAZIRLAYAN MLLER Mes'elesinin Ald Girift a) Birinci Cihan Harbi ve Ona Tekaddiim Eden Gnlerde ark ekil : Bosna-Hersek'i ilhak etmi olan Avusturya'nn gen veliahd Fransva Ferdinand'a bu ilhak hazmetmek istemeyen Srplarn mterek hissiyatna tercman olmak zere 28 Haziran 1914 tarihinde Bosna - Saray'da milliyeti bir srp talebesi tarafndan sklan kurunlar, hakikatte birbirini yok etmeye oktan azmetmi ve bu sebeple gruplam bulunan byk Sanayi devletleri ne aralarndaki rekabetin had safhaya ulat bir anda yerilmi bir kapma iareti gibiydi. yn- teessftr to; bu canhra rekabet birinci derecede, geni bir bakir iktisad menbalara sahip olan Trk ve slm topraklarnn ele geirilmesi emelinden domu bulunuyordu. Gerekten Birinci Cihan Harbi'nin asker sebeplerini mstemleke peinde koan sanayide ileri gitmi devletlerin ark siysetinde aramak lzmdr. Bu mcdelede Hindistan' ele geirerek M -ver-y Ebhr Britanya mparatorluu nvnm alan ingiltere, btn rakiplerine tekaddm ve tefevvuk eylemiti. Ancak Hindistan' elde tutabilmek bilhassa Svey Kanal'nn almasndan sonra - Akdeniz Hkimiyetinin teminine balyd, ingiltere'nin Malta, Kbrs ve Msr' ele geirerek buralara yerlemesi byle bir stratejik zaruretten domutu. Ancak bu istikamette tam bir muvaffakiyet temini, Suriye ve Irak da dhil bulunduu haJde Arap Ya-rmadas'na hkim olmay gerektirmekteydi. Bu blge stelik, artk beynelmilel siysette ana messir hline gelen petrol bakmndan da olduka itah kabartc idi. Filhakika Iran petrollerinin iletme imtiyazn bile elde etmi olan ingiltere, bilhassa Musul'a birtakm arkeolojik aratrmalar bahanesiyle hulul edip buradaki zengin petrol menbalarm renmiti.

Bu srada asrlardan beri Filistin'i ele geirmek emeli peinde koan Yahudiler, siys ve iktisad hdiselerde gayet messir bir rol oynayabilecek gizli bir kuvvet hline gelmi bulunuyorlard. En fazla tesir altna alabildikleri dsvict de ingiltere idi. Bu sebeple ngilizlerin pet-. role mteallik itihalann kolayca tahrik ederek, onlar bu blgenin Osmanl hkimiyetinden karlmas iin gayret sarfetmeye imle eylediler. Zira bu tahakkuk ettii takdirde kurulacak kk kk devletlerle yakn bir istikbalde hesaplamak, binnetice Filistin j ele geirmek kolaylaacakt. Esasen krallar bile Siyonizm tekiltna mensup olan ingilizlerin idaresi, byle bir neticenin husul iin ok msid bir intikal devresi olarak telkki edilmekteydi. L.UCAF1 rtrcn Ml, Filistin ve onlara bal olarak" Pet-r o 1 me s ' e 1 e s i dolaysyla Cihan S i -yoni z m i nin Trk - islm Alemi'ne hilev bir son hazrlamakta olduunu tehis etmekte gecikmeyen Sultan kinci Abdlhamid 1890 ylnda sdar eyledii bir idre-i hne ile Musul petrol sahalarn Emlk-i hne hline sokarak ecnebilere intikalini nlemitir. Aym ekilde Filistin'de arazi satn almaya balayan Yahudilerin plnlarn alt - st ederek buraya gnderdii emin kimseler vastasyla mlkn satmak isteyen Araplardan deerini fazla fazla vererek a yukar btn Filistin'i ahs mlk hline getirmiti. Filistin iftlikt- ahanesi bylece vcd bulmu ve bu arazinin Yahudilere intikli nlenmiti. 24 Temmuz 1909 da Emlk-i hne olan petrol sahalarn Ziraat ve Ticaret Vekletine intikl ettiren ittihat ve Terakki idaresi Sultan Abdlhamid'in bu yerinde tedbirlerle dman emelleri nne ektii setleri birer birer ykp Ceziret-l Arab'n Trkler ve hatt Mslmanlar elinden kmasna en byk imkn salamlardr. Sultan kinci Abdlhamid Han bu tedbirlerle de iktifa etmeyerek ngiliz emelleri karsna Almanya'y kararak devletler muvzenesinden mhirne bir surette istifade imknlarn aramtr. Bu maksatla Almanlara bahettii Badat Demiryolu imtiyaz ingilizler ve onlarla ibirlii hlindeki Rus ve Franszlar cidd bir endieye sevkettiyse de ileride tafsil edildii zere Almanlar bu imkn hakkyla kul-lanamamlardr. Gerekten Almanya'nn bilhassa Bismark'dan sonra sanayi sahasnda ngiltere'ye kar aikr ve cidd bir rekabete girimeye balad grlyordu. 154 KADR MISIROLU (Berlin, Budapete, Belgrad, Bosfor, Badaf, Basra ve Bombay) ile ifde edilen ark'a Doru (Nach Osten) siysetini takibe koyulmutu. Sultan ikinci Abdlhamid Han, Almanlar'n bu yeni siys meyilleri ile devletinin menfaatlerini mkemmel bir surette telif ederek onlar ngilizlerle kar karya getirmitir. Almanlarn bu vesileyle elde ettikleri menfaatler, daha ziyde demiryolu imtiyazlarna mnhasr kalyordu. Hatt bu bile ok kere Sultan Abdlhamid'in muayyen bir gaileyi Yedi B

atlatmak iin verdii geici bir tviz olmaktan ileri gitmiyordu. Mesel 1906 ylnda ngilizler'le aramzda bir Akabe M e s ' e 1 e s i ("") knca koyulan 100 Tahta kt andan itibaren gayet messir bir Hilfet Siyseti takibine SuUan Abdlhamid Han, Msr ve Hindistan'da emperyalist ngiliz idaresi iin cidd bir mki-lt ifde eden manev bir mukavemete mil olmutu. 1897 ylnda Yunanistan'a kar kazand zafer ve nihayet Hicaz Demiryolu inaat, onun islm lemi zerindeki nfuz ve itibarn bir kat daha artrm bulunuyordu. O derece ki, in'den Afrika sahralarna kadar btn camiler, Halife'ye yardm dileyen dualarla nlyordu. Bu nfuzu krmak isteyen ngilizler, Ceziret-l Arab' Halife'den kopararak ele geirmek iin korkun bir siyasi mcdeleye giritiler. Ceziret-l .Arab'f iki stratejik noktas vard. Biri Haydarpaa -Badat hattnn mntehsndaki Kuveyt, dieri de Kzlde-niz'in kuzeydousundaki Akabe 'ydi. Kuveyt, Osmanl hamiyeti altnda Mbarek s Sab adnda bir Arap eyhinin idaresine terkedilmi bir Emirlikti. Bu Emirlerle Osmanlla bal ammar Emiri bn-r Reid'in devaml surette mcdele ettikleri bir sahayd. (Bu iki airetin mcadeleleri hakknda afsilt iin bkz: Naci Kif Kcman Medine Mdfaas istanbul 1971, sh. 153 ve mt.) Bu mcdele esnasnda Osmanllar iin LOZAN ZAFER Mi, HEZMET M? 155 'Hicaz Demiryolu mtiyazn verdii Almanlar fiilen ksn-di yanndaym gibi gstererek ingilizlere kar takibet-tii Hilfet Siyseti nin yeni ve parlak bir zaferini temin ederek tehlikeyi atlatnca taahhtleeskiden beri gaile olan Vehhbiler ve onlarn ingiliz nfuzunu benimsemi bulunan liderleri Suudiler ibn-r Reid'e malb olup h-kimiyetlerindeki araziyi kaybedince Kuveyt Emirliine sndlar. M-brek s Sb'n Vehhbilere yataklk etmesi yznden tenkilini emredeh Sultan kinci Abdlhamid Han, ngiliz muhalefet ve mukavemeti ile karlat. nk hin Emir, derhal ngiliz himayesini istemiti. Cereyan eden uzun mzkereler sonunda eski durumun muhafazas artyla bir anlama olmu, fakat bu suretle ngilizler, Ceziret-l Arab'n iki stratejik noktasndan birinde kendilerine tutunacak bir siyas ve fiil nfuz noktas ele geirmi oldular. Sultan kinci Abdlhamid, bu ngiliz muvaffakiyetine bir mukabele tekil etmek zere Ceziret-l Arab'n dier stratejik noktas olan Akabe'nin igaline teebbs etmitir. Hicaz Demiryolu'nun Kzldeniz'e balanan en kritik noktasndaki Akabe, Kavalal Mehmed AH Paa gailesini halleden anlama srasnda Msrl muhafzlarn idaresine terkolunmutu. Bunun sebebi, Svey Kanalnn

kapal olmas dolaysyla. Msr haclarnn buradan Hicaz'a gitmeleriydi. Kanaln alndan sonra, tabiatyla bu sebep bertaraf olmu ise de Msr'n bir Osmanl Vilyeti olmasndan dolay eski tatbikatn devamnda bir mahzur grlmemiti. Fakat Msr 1882 ylnda ngiliz nfuzuna girince, tabiatyla AKabe'nin Msr'a tbi olmas cidd mahzurlar tevlid edebilirdi. Gerekten ngilizler burasn, Msrl muhafzlar idaresinde bulunmasndan bilistifade bir ngiliz kt'asyla takviye ve tahkim etmeye niyetlenmilerdi. Fakat Sultan kinci Abdlha-m!d Han, Hicaz Demiryolunun buraya ulat bir srada an bir hareket plnlayarak Akabe'yi ele geirdi. ngilizlerin protestonlarna ve donanmalaryla yaptklar nmayilere aldr etmeyerek harekt inta etti. ngilizlerin sevkettikleri bir bedevi kuvveti de kolayca bertaraf edildi. IS KADR MISIROGLU rin zamannda if edilmedii bahanesiyle bu imtiyaz mukavelesini feshetmiti. ngilizler Sultan kinci Abdlha'mid Han'n takibet-tii Hilfet Siyseti ne kar bilhassa Araplar kullanmak iin sistemli bir surette Arap Milliyetilii ni tahrik yoluna bavurmulard. Bu.i iin Msr; bir s olarak seilmiti. Msr'n Arap Alemi'ndeki kuvvetli mevkiinden istifde edilerek bir A r a p 1 k cereyannn Kahire'de ingiliz Entellijans marifetiyle messir bir karargh kuruldu. nce Msr halk Byk M j s r . hayline imle edilecek bunun, Arap kavmiyetiliinden hz alnarak ir arap lkelerine de sirayeti temin edilecekti. Gerekten Msr'n siysetinde bugn bile bu ngiliz propagandasnn izlerini grmek mmkndr. Bu suretle Sultan AbdlhamicTin Panislmizm adn alan mukavemet hareketine karlk bir ngiliz icad olaingilizler, Sultan kinci Abdlhamid'in kararl ve enerjik davran karsnda hududun yeniden tesbitine raz oldular, ^akat Sutlan Abdhamid, Msr zerindeki ngiliz igalini meru addetmediini bildirerek hududun, yalnzca Msrl ve Trk zabitlerden mteekkil bir komisyonca tesbitinde srar etti. ingilizler bunu da kabule raz olarak aka malp bir vaziyete dsiier. Bu yzden Kahire'de Halife- lehine nmayiler yap:!d. Crta-Dou zerindeki Trk - ngiliz atmasnn ilk fiili tezahrn tekil eden Akabe M e s-e I e s i , Suiian Abdlhomid'in dirayet ve cesareti sayesinde TO'kiye lehine halledilmi oldu. Sultan Abdlhcmid, bu suretle Arap Yarmadas'n Kuveyt, Akabe ve S i n ' a cihetlerinden bir kska altna almak isteyen ingiliz emperyalizmine cidd bir darbe vurarak Hilfet siyasetinin yeni bir znferini temin etmitir. (Tafsilt iin bkz: Piyade Mirlivas Rt Akabe Mes'elesi istanbul 1326 .H. Dnlmend a.g.e. sh. 351 - 355. LOZAN ZAFER Mi, HEZMET M? 137

rak Pan-egyption siyseti ortaya kt. Bu hareket, Arap lemi'yle Osmanl Hlfeti'hin arasn amak iin Msr' bir sslhareke olarak semi bulunuyordu. Bu ngiliz siys faaliyetine kar Almanlar Akdeniz'e bir donanma gndererek Musul petrollerine Kahi-re'den ok daha yakn olan skenderun Limanna yerlemee kalktlarsa da hibir surette bu mcadelede ngilizlere kar stnlk elde edememilerdir. Esasen iskenderun'da tedenberi Ruslarn gz vard. Ancak 1904 - 1905 ylnda Japonya'ya kar byk bir malbiyete urayarak donanmasnn byk bir ksmn kaybetmi bulunan Rusya, henz Orta - dou Mes'elelerinde cidd bir rol deruhte etmek imknna mlik deildi. Tahminlere nazaran bu imkna 1916 ylna kadar da sahip olamayacakt. Bu yzdendir ki, ingilizler, Ruslar'n fiilen harbe hazr hle gelebileceklerini mid ettikleri 1916 ylna kadar Almanlar oyalamay maharetle baaracaklardr. Ancak Rusya'nn harbe hazr hle gelmesinden sonradr ki, maskeler atlacak ve Almanya'ya bu rekabette harb mi, inkiyad m ("") suli sorulacakt. Bu sulin sorulaca na kadar bir taraftan Alman-lar' oyalayan ngilizler, dier taraftan da Byk Irak plnndan vazgeerek petrolsz Suriye ve Musul petrollerinden cz' bir hisse ile Fransa'y da tatmin edip O'nunla mttefik ve mterek hareket eder hle geldiler. Halbuki Almanlar, ngiliz emellerine kar cidden messir bir mcdeleye giriebilirlerdi. Zira tamamen petrol sahas iinden geen Badat Demiryolu mti101 Hans ROKDE a.g.e. sh: 70 r\ALflH MlblHUULU yazn haizdiler. Fakat bu rekabetin messisi olan Sultan kinci Abdlhamid'in bir avu Makedonya sergerdesi tarafndan me'um bir ihtill sonunda tahtndan indirilme-siyle, Almanlar, ngiliz taktiklerine kurban giderek bu imkna ramen Irak petrollerini ileten irketten yzde yirmibe nisbetinde bir hisse ile iktifa etmeye raz olmak ("") gibi bir hata'ya dtler. Halbuki ayn irkette ngiliz hissesi yzde elliydi. Ayrca Musul petrollerini nakletmek bakmndan cidd bir gelir menba olan Badat Demiryolu'ndan istifadelerini sfra indiren bir anlama ile de ingilizlere resmen boyun ediler. Bu anlamayla Badat Demiryolu'nun Basra'da denize kadar ulatrlmas hakkndan vazgetikleri gibi, ttihatlarn byk bir basiretsizlikle tasdik etmi olduklar Kuveyt Emirlii zerindeki ngiliz himayesini de kabul ettiler. Almanlarn hatalar bu kadarla da kalmad. Badat Basra arasndaki hattn iletilmesine ingilizleri muayyen nisbette ortak aldklar gibi Dicle ve Frat Nehirleri Seyrsefer irketi'nin ingiliz idaresinde faaliyetini kabul ve yzde yirmi hisse ile bu irket'e ortak oldular. ("") Halbuki bu irket, Badat Demiryolunun ehemmiyetini sfra indirmekteydi.

Btn bu Alman' gaflar Irak'da ngilizleri rakip kabul etmez bir hle getirmiti. Fakat bu hatalarn fiil neticelerini grmeye vakit kalmad. Zira az sonra bu anlamalar hkmsz klan Birinci Cihan Harbi btn dehetiyle ortaya kt. b) Harb-i Umra'ye Bir Nazar : Sanayi nklb, bunu gerokletir102 Hans ROHOE age. eh. 70 103 Hans ROHDE a.g.e. sh. 61? LOZAN ZAFER Mi; HEZMET Mi? 15 mi bulunan devletler arasnda oktan beri cidd bir rekabet husule getirmi bulunuyordu. Bu rekabetin gze arpan iki nc devleti, Almanya ve ngiltere idi. Gerekten Alman tarihinin en byk ahsiyetlerinden biri olan Bismark, Alman Birlii'ni tesis ettikten sonra ingiltere'ye kar adet meydan okuyan bir tavr taknmt. ngilizlerin Petrol ve Hindistan Yolu'nun Emnij eti siysetlerine bal olarak giritikleri ve devletimiz iin cidden mz'i olan eitli faaliyetler, kinci Sultan Ab-dlhamid Han' bu rekabetten istifde yoluna sevket-miti. Sanayide geri braklm olan Osmanl Devleti'nin hayatiyetini ancak muvzene-yi dvel den istifade suretiyle idme ettirebileceini pek iyi mdrik bulunan bu siyset pri hkmdar Almanlar'a bu maksatla Badat Demiryolu 1 m t i y a -z n bahsetmiti. Bu suretle bilhassa Irak havlisinde bu iki devleti birbirinin emellerini baltalamaya o lde azmettirdi ki, her ikisinin de cidd bir menfaat ve hkimiyet temini O tahtta bulunduu mddete mmkn olmad. Dier taraftan Fransa da, kaybettii A 1 s a s -L o r e n i Almanlar'dan geri almak iin hummal bir faaliyete girimi bulunuyordu. Bu yzden Almanya'nn kuvvetlenip genilemesinden endie duymaktayd. Bu suretle stmayi hamlelerinden doan Alman - ingiliz rekabeti ve buna bal olarak ortaya kacak olan mstakbel Cihan Harbi nirt gruplar yava yava belli olmaya balamt, ilk olarak 1872 ylnda Berlin'de Almanya, Avusturya ve Rusya, arasnda U mparator ittifak teekkl ettiyse de, Rusya az bir mddet sonra bu ittifaktan ekildi Fakat onun yeri, italya tarafndan doldurularak bu ittifak dalmadan devam ettirilebildi. 160 KADR MISIROLU Bu ittifak Almanya'dan duyduu endieler bakmndan kendisi iin tehlikeli addeden Fransa da 1894 ylnda Rusya ile anlat. ngiltere her zamanki iki yzl siyseti ile bitaraf kalmaya alt. Fakat gelien hdiselerin onu da Almanyann karsnda yer almayu zorlayaca muhakkakt.

Nitekim 1904 ylnda o da Fransa ile bir anlama imzalamaya mecbur kald. Bylece mstakbel Cihan Harbi'nin tilf zmresi dr teekkl etmi oldu. Avusturya, Bosna-Hersek'i ilhak etmi olduundan milliyeti Srplarn husmetine maruz bulunuyordu. Bu husmet sebebiyledir ki, 28 Haziran 1914'de Avusturya Veliahd Sraybosna'da milliyeti bir srp talebemi tarafndan fec bir sikasde mruz kald. Bu hdise zerine Avusturya, Srbistan'a harb iln etti. Mteakiben her iki tarafn mttefikleri de daha nce gerekletirilmi bulunan ittifaklar gereince birer birer yerlerini aldlar ve harb btn dehetiyle balam oldu. Osmanl Devleti, ttihatlarn yz kzartc gaflet ve hatt ihanetleri yznden 1911 Trablusgarp, 1912 Balkan Harblerinden malp ve perian bir halde km bulunuyordu. Yeni bir harbe dhil olmak iin hibir hazrl yoktu, bu sebeple nce bitaraf bir siyset takibet-nek istenildi ise de zamanla bunun imknszl grle-"ek mttefik aranmaya baland. Fakat artk i iten ge-ni, ok ge kalnmt. Gerekten bu maksatla tilf mresi mensuplarna vk mracaatlar is'af edilmediinden Kabine'de hkim olan Alman taraftarl; daha ia kuvvetlenerek hdiseler yava yava Almanya'nn yannda yer almaya doru inkiaf etti. Dier taraftan Enver Paa Balkanlardaki kayplarnz telfi edecek bir harekete girimek iin Ruslar garantiye alacak bir anlama zemini teminine alyordu. Ruslar, samimiyetsizlik gstererek mzkereleri kasden uzattlar. Esasen bu mzkerelerden az bir mddet nce 2 Austos 1914'de Trkiye ve Almanya arasnda bir ittifak imzalanm bulunuyordu. Hkmetin yaklaan harb tehlikesi karsnda hazrla girimesi gerekirken dahil siyset dalaveralarna ne lde kendini kaptrdna baknz ki, bu derece ehemmiyetli bir anlama tilf Dev-letleri'ne meyyal olan Maliye Nazr Cavid Bey ile Bahriye Nazr Cemal Paa'dan habersiz imzalanm bulunuyor ve Talt, Enver, Said Halim Paa'larla Meclis-i Meb'sn Reisi Halil Bey'in tekil ettikleri kabine ii bir grupun eseri olarak ortaya km bulunuyordu. ttihat ve Terakki erkn, Trk - Alman Anlamas'-nn tabi ve zarur olarak douraca harbe girme keyfiyetini gz nne alarak, asker hazrlklara girimek ve fiil imknlar nazar- itibare almak mevkiindeykon gereklerden uzak birtakm hayaller peinde kouyorlard. O derecede ki, yeniden fetihler yapmak iin Cihan Har-bi'ni adet bir frsat telkki ediyorlard. Dnmyorlard ki, eskiden fetih yapan Osmanllarn, hareketten ok evvel yaplm cidd hesaplan ve mkemmel hazrlklar vard. Dnya tarihinde umumiyetle i siyset mes'elelerinde muvaffakiyetsizlie urayanlar, milletlerini avundurmak ve bu suretle onlarn dikkatlerini baka cihetlere tevcih etmek iin birtakm d gaileler veya fetih hedefleri ihdas edegelmilerdir. ttihatlar da bu durumdaydlar.

Geri tilf zmresine kar vki olan sulh tekliflerimiz reddolunmutu. Bu bakmdan ttihatlarn Almanya safnda yer F: 11 tarznda dnmek mantk grnmekle beraber, unutmamak gerekir ki, bu durum da ittihatlarn ileriyi g-remiyerek mttefik temini hususunda gayet ge kalm olmalarndan domu bulunuyordu. Bu yzdendir ki, 2 Austos 1914 tarihli Trk - Alman ittifak biraz da ittihat ve Terakki erknnn mtevl hatlar neticesinde mecbur hle gelmitir. Bu ittifaka ramen nce yine de bir btaraflk siyseti takibedilecei iln edilmi, fakat bu ittifakn imzasndan dokuz gn sonra da umulmadk bir hdise Trkiye'nin fiil bir surette harbe girmesini mecbur klmtr. Bu beklenmedik hdise G o b e n ve Bre-1 a v adndaki iki Alman zrhlsnn Fransz sahillerini bombaladktan sonra takipten kurtulmak iin anakkale Boaz'ndan ieri girmi olmalaryd. Bu ise, devletler hukukuna, Boazlar rejimine ve Osmanl Dev-leti'nin iln ettii btaraflk siysetine fahi bir surette aykryd. tilf Devletlerinin protestolar ve bu gemilerin kendilerine teslimi hususundaki ltimatomlarna ittihatlar smmettedarik bir are ihdas ederek cevap vermeye kalktlar. Buna gre bu iki gemi tarafmzdan kiralanm veyahut da satn alnmtr. Hakikatte bu. Alman Entellijansi'nm Osmanl Devleti'ni harbe itmek iin giritii bir emrivkiden baka birey deildi. Fakat bu tertipte bizim ttihat kodamanlar da Alman Entellijans ile beraber hareket etmilerdir. (104). 104 Cemal Paa'nn Hatratnda yer alan u satrlar, AmiraF Suson'un Trk Milletini, Cihan Harbi yangnna atan bu emrvkif gerekletirmekte yalnz olmayp ttihat kodamanlaryla birlikte hareket eylediini If ede mahiyettedir: Karadeniz'deki hareketler baz korkaklarn zannettikleri gibi srf Alman Amirali'nin Hkmet-I Osmaniye'yi bir emrivaki karsnda buLOZAN ZAFER Mi, HEZMET M? 163 Derhal gemi mrettabatnn niformalar Osmanl niformalaryla deitirilmi, gemilere Trk Bayra ekilmi, fakat gemi kumandan Amiral Souchon (Suon) yerinde braklmt. Deitirilmeyen Amiral Suon, askerlerinin tl kal-masmdaki mahzurlar bahane ederek Enver Paa'mn Rus . Donanmasna kar Osmanl stnln hissettirmek istikametindeki . arzularndan da istifadeyle Karadeniz'e km ve bir emrivaki ile Osmanl Devleti'ni harbe sokmak iin 29 - 30 Ekim 1914'de Odessa ve Sivastopol' bombardman etmi ve Rus Donanmas ile harbe tutumutu. Amiral Suon, Almanya'nn ykn hafifletmek iin vatan bir vazife if ediyordu. Ya bizimkiler?... Birinci Cihan Harbi'ne niin girdiklerini, kazansalar bile ne elde etmeyi umduklarm alm olmalarn knamamak lzm gelir

anlamaya imkn yoktu. Zaten pek ou yaptklarnn hesabn vermeden, ithamlara cevap tekil eden mdafalarna mkes olacak hatratlar lundurmak iin kendiliinden yapt bir teebbs deildir. Bu hareket emr-i mahss ile yaptrlmtr. Esasen Almanlarn harpten sonra nerettikleri kitaplarda da ifa edildii vehile, Enver Paa'mn Amiral'e verdii emir dahi u mahiyetteymts: Trk Filosu Karadeniz'de zorla hkimiyet kazanmaldr. Rus filosunu araynz ve nerede bulursanz harp ln etmeksizin hcum ediniz!... mza Bakumandan Vekili Enver Sonradan neredilen bu devre id hatratlarda bu emrin, Amiralin emrivakisine esas tekil edecek bir sarahat tayp tamad - lehte veya aleyhte- mtalalar serdtyle ok mnakaa edilmitir. (General Ali hsan SABS Harb Htralarm Ankara 1951, C: II, sh. 39 ve mt.) LOZAN ZAFER M, HEZMET M? 165 bile brakmadan kam ve her biri bir ecnebi memlekette ya katledilmi, yahut da kaybolup gitmilerdir. Bu sebeple onlarn ne mid ederek bu harbe girdiklerini anlamaya cidden imkn yoktur!.. Osmanl Devletini bir macera mant ierisinde harbe sokan bu hdise ylesine bir dehet husule getirmiti ki, Kabine'nin tilf Devletlerine meyyal olru. mensuplar bu durumu renince lgna dnmlerdi. Fakat i iten gemi bulunuyordu!... Harbin banda sr'atle Belika'y igal ede Almanlar, Fransa'ya yneldiler. Fakat bu srada harbe dhil olan ngilizlerin yardmyla Franszlar, Alma , hretli Marn Mdafaas ile durdurmaya muvaffak oldular. Bundan sonra bu cephedeki Alman -Fransz arpmalar aa yukar harb nihr tine kadar ehemmiyetsiz siper muharebelerine dnd. Dier taraftan Srbistan ve Lehistan'a taarruz eden Avusturyallar, Romanyallar ve Ruslarn mterek ta-arruzlaryla karlatlar. Fakat Alman ve Trk askerlerinin yardmyla onlar Galiya Cephesi denilen bu cephede malp ederek geri pskrttler. Almanlar, Baltk ehirlerini birer birer ele geirmeye balaynca Ruslar ok kt bir duruma dtler. Fakat hibir taraf kat' bir netice alamyor ve harb uzayp gidiyordu. Bu harbin dourduu iktisad ve siys buhronlar iinde kvranan Rusya'ya yardm iin alan anakkale Cephesi Mttefiklere bir trl geit vermiyordu. Bu yzden Rusya'da Bolevik 1 h t i 1 J i ortaya kt ve Ruslarn harpten ekilmelerine sebep oldu. Esasen daha 1915 Mays'mda italya, gruplar arasndaki yerini deitirerek tilf Zmresi ne gemiti. Bu defa Rusya'nn ekilmesiyle hsl olan boluk da Amerika tarafndan doldurul-

du. Amerika'nn harbe girmesi arln iyice itilC Zmresi tarafna kaymasn neticelendirdi. Bu sebeple bir mtarekenme hazrlanarak harbe nihayet verildi. Bu harbte Trk Ordusu yedi ayr cephede d-mtr: Kafkas Cephesi'nde tek bana Ruslarla, Gali-ya'da Almanya, Avusturya - Macaristan'la birlikte yine Ruslarla, Romanya Cephesi'nde Bulgar ve Alman askerleriyle birlikte Ruslar ve Romanyallarla, Suriye Cephesi'nde tek bana ngilizlerle, anakkale'de pek az Alman askeriyle birlikte ngiliz ve Franszlarla, Irak ve Hicaz (Cephelerinde ise yine tek bana ngilizlerle yllarca ve kahramanca harb etmitir. Biz bu cephelerden Musul'un elimizden kmasnda ilk ve ehemmiyetli messir olan Irak Cephesinde cereyan eden vak'alar zerinde bir nebze durmak istiyoruz. c) Harb-i Unm'de Irak Cephesi : ngilizler, Alman Amirali Suon'un 29 - 30 Ekim 1914 de Karadeniz'de icra .ettii emrivakilerle Osmanl Devle-ti'ni fiilen harbe sokmasndan ok nce bu durumu tahmin ederek alabilecek olan Irak C e p h e s i > iin hazrlklara girimilerdi. Daha Ekim balarnda bir ksm ngiliz ve Hint kt'alarndan mrekkep bir kuvveti gizli olarak Bahreyn'e gndermiler ve bylece Abadan Adas ve Basra Liman'n zaptetmek kararnda bulunduklarn belli etmilerdi. (os) Bu durum ngilizlerin, zerinde ehemmiyetli petrol tesisleri bulunan Abadan Liman'n korumak iin tedbir almak lzumunu hissettiklerini gsteriyordu. O derecede ki, daha Eyll 105 Ali hsan SABS age. sh. 43 LARCHERE (Mehmet Nihad Tercmesi) Byk Harpte Trk Harbi C: II, stanbul 1928 sh. 209 Irak Seferi, sh: 10. 1G6 KADR MISROLU sonlarnda buradaki ngiliz filosunun karasularmza girmek ve bu husustaki beynelmilel kaidelere riyet etmemek gibi hareketleri grlmeye balamt. ingilizler 5 Kasm 1914'de Osmanl Devleti'ne iln- harb edince buradaki kuvvetlerini 15.000 kiiye ibl ederek General Barrett kumandasna verdiler. Bu kuvvetler birka ehemmiyetsiz arpmadan sonra 22 Kasm'da Basra'y kolayca igal edebildikr. Zira buradaki Trk Kuvvetleri hem say ve hem de silh bakmndan dmanla kyaslanamayacak derecede zayftlar. nk ngilizlerin hazrlklar daha Ekim Ay ierisinde stanbul'ca haber alnd halde herhangi bir tedbire tevessl edilmedii gibi, bu blgeyi korumakta ie yarayacak yegne kuvvet olan Onnc Kolordu Kafkas Cephesi'ne, Musul'daki Onikinci Kolordu da Halep civarna gnderilerek asl muharebe mntkasndan uzaklatrlmlard. Burada sadece gayet dank bir halde mev-zilenmi bulunan 109 subay ve 6747 nefer mevcutlu ve silh bakmndan da gayet zayf olan Otuzsekizin~i Frka (tmen) braklmt. Cavid Paa emrindeki bu kuvvete

ilveten bir ksm perakende Jandarma, Birlikleri ile hudut karakollarnda mevcut olan efrad zikre deer bir varlk ifade etmemekteydi. Bir taraftan da mahall gnlller toplamaya allyordu. Esasen Irak'n mdafaas iin balangtan beri mahall gnll birlikler tekili ile bunlarn gsterecekleri mukavemete gvenilmiti. Trablusgarp Harbinde bu usulden olduka istifde etmi olan Enver Paa, burada da ayn taktie bel balayarak koca Irak Blgesini mdafaasz brakmt. Halbuki Irak'da Trablusgarp'taki eyh Suns gibi nfuzlu mahall bir lider mevcud deildi. Nitekim bilhare aralarnda tedenberi kavga eksik olmayan Reidlerin Reisi brr Reid ile Suudilerin Reisi flm-s Suud'un bartrlmas 167 C i h a d - Mukaddes ten de istifade suretiyle bu maksada kullanlmalar iin giriilen teebbslerden hibir netice elde edilemeyerek hsrana uranl-mt. Basra'y kolayca igal etmi olan ngilizler, ileri harekta devamla 9 Aralk'ta Dicle ve Frat nehirlerinin birletikleri yerde ve Basra'dan 70 kilometre kada kuzeydeki Korne kasabasna kadar bu igal ve istillarn ilerletmilerdi. Burada cereyan eden muharebeler sonunda Otuzsekizinci Fkann kumandan Albay Suphi Bey ile krkbe subay ve 989 erin ngilizlere esir dmesi Irak Cephesinde aleyhimize gelimekte olan harekt bir facia haline getirmiti. Bunun zerine buradaki kuvvetleri saa sola gndererek bylesine ehemmiyetli bir blgeyi mdafaasz brakmann vahametini idrk eden Enver Paa, Cavid Pa-a'y kumandanlktan alarak yerine Balkan ve Trablusgarp Harblerindeki cesaret ve fedakrlklaryla tand Sleyman Asker Bey'i yarbayla terfi ettirerek Ocak (1915) ay banda Basra Valisi ve Irak ve Havalisi Umum Kumandan sfatyla buraya gndermiti. Dier taraftan da Onikinci ve Onnc Kolordularn yollardan geri evrilerek Irak Cephesine avdetlerini emretmiti. Fakat bu kuvvetlerin avdetlerini bile beklemeden harekete gemesi emredilen Sleyman Asker Bey de Enver Paa gibi, srf mahall gnlllerle i grlebileceine kan bulunmaktayd. O kadar ki, istanbul'dan ayrlmadan muntazam ve ehemmiyetli bir asker kuvvete ihtiya olmadn, ngilizleri icabnda nne katp sprge sopalaryla bile kovabilecein i gayet sfiyne ve marurne bir ekilde ifade etmiti. Gerekten Trablusgarp Harbi'ndeki l arpmalarnda fcdakrne hizmetleri grlm, Balkan fTarbi ni108 KADR MISIROLU I LOZAN ZAFER M, HEZMET Mi? ve iln edilen LOZAN ZAFER Mi, HEZMET Mi?

169 hayetlerinde ise Bal Trakya'da kurulan H k ii -m e t - i Muvakkate Reisliinde bulunmu olan Sleyman Asker Bey, btn cesaret ve iyi niyetine ramen, Cephe'ye muvasalatndan az bir mddet sonra ac gerekle karlaacak ve urad hezimeti iz/el-i nefsine yediremeyerek intihar edecektir. nk Sleyman Asker Bey, Basra'y geri almak iin hazrlklar yapa ve gnlller toplamaya alrken, ngilizler de buradaki kuvvetlerini Irak'n igali iin kfi addetmediklerinden ubat 1915'de Msr'dan yeni birlikler getirerek, kuvvetlerini bir kolorduya ykseltmilerdi. ubat banda Cemal Paa'nn tertipledii ve bir ham haya! mahsl olan Kanal H a r e kt nn muvaffak' nhmanas!, ngilizlere bu imkn vermi bulunuyordu. Sleyman Asker Bey, ilerleyen ingiliz Kuvvetlerinin elinden Basra'nn 130 kilometre kuzevindeki Ebv-zi'yi emrindeki kuvvetlerin kifayetsizliine ramen geri alm Korun Nehri boyunca Abadan petrol borularn tahrip ede ede Nuhayle'ye gelmiti. Burasn karargh ittihaz ederek arpmalarna devam etmi, fakat az sonra bu derme - atma kuvvetle, en son sistem silhlarla mcehhez bir ngiliz Kolordusu'na kar ciddi bir muvaffakiyet elde etmenin imknszln ac bir suretle grmt. Gerekten 14 Nisan'da uaybe civarndaki orman !;rci; ngilizlerle etin ve muvaffa.kiyetsiz bir gerilla harbine mecbur kalm, emrindeki kuvvetlerin malp ve perian olmas zerine, malbiyeti izzet-i nefsine ye-cliremeyerek intihar etmitir. Bu muharebelerle doku;: la-burluk Trk Kuvvetleri 3.B00 kii zyit vererek takriben yzde elli nisbetinde erimiti. Bu durum, dmann daha serbest bir surette ilerlemesine imkn vermi. Am-mare, Nasriye ve nihayet 29 Eyll'de Kt'lAmmare'yi alarak Badat' tHdid edebilmeyi imkn dahiline sokmutu. Geri Sleyman Asker Bey'in fec bir surette hayatna kymas zerine Irak ve Havalisi Kumandanlna Kolordu Kumandan sfatyla Albay Nureddin Bey (Paa) tyin edilmi ve vaziyet kurtarlmaya allmt. Fakat Kafkasya'dan geri evrilen tecrbeli tmenler henz yolda bulunduklarndan buradaki zayf kuvvetlerimizin kifayetsizlii yznden ric'atimiz Selmn- Pk'e kadar devam etmi, gayet kymetli stratejik mevkiler ngilizler'e kaptrlmt. Fakat bu ribktalar yeni gelen birliklerin mdaflere etin bir boazlama halini alm ve takviye alan ordumuz mevcudiyet ve kudretini isbat etmeye balamt. Kumanda kadrosundaki eksiklikler sr'atle tamamlanm, Ordu Kumandanlna da Alman Gol Paa tyin edilmiti. ingilizler, Trk Ordusundan ilk darbeyi 22 Kasn 1915'de Selmn- Pk'de yiyerek Kt'lAmmare'ye 'kadar ekilmeye mecbur kalmlard. Bu ric'atte ngiliz Ordusuna kumanda eden General Towshend esir edilmitir, ingilizleri Kt'l-Ammare'de muhasara eden Gol Paa burada tifsten vefat etmi, kumanday Halil Bey (Enver Paa'nn amcas) almt. ngilizlerin General Towshend'in kurtarlmas iin giritikleri taarruzlar muvaffakiyetle pskrtlm, bu taarruzlar esnasnda 13.000 kiilik bir ngiliz kuvveti btn mhimmat ve

mevcudiyle esir alnmt. Buna tarihimizde Kt Zaferi denir. Ne yazk ki, bu zaferin msbet neticelerinin alnmasna mni olan yeni bir durum ortaya kmt. ingilizler General Towshend'i kurtarmak iin baarsz intikam taarruzlar yaparken, henz harb sahnesinden ekilmemi olan Ruslar, ran zerinden Badat istikametinde harekete gemilerdir. Ali hsan Bey (Paa) kumandasnda mhim bir 170 KADR MISIROLU karlamak zere iran'n Kermenah Blgesine yrm ve parlak muvaffakiyetler elde etmitir. Fakat b durum, Dicle boyunca ngiliz taarruzlarn karlayan Trk Birliklerini drt tmene indirmiti. ngilizler bu tarihten itibaren alt ay mddetle bir taraftan Trk Kuvvetlerini oyalam, dier taraftan da yeni birliklerle ikmal yaparak 1916 yl Aralk balarnda kuvvetlerini karlarndaki drt tmenlik Trk Birlikleriyle kyas kabul etmez bir duruma ykseltmeye muvaffak olmu ve taarruza gemilerdi. Trk Ordusu, Felahiye ve Kt'l-Ammare'de cereyan eden korkun muharebelerde insanst bir cesaret gstermi olmasna ramen, dman birliklerinin ezici stnl karsnda 10 ubat 1917'de Kfl-Ammare'yi ngilizlere kaptrmaya mecbur kalmt. Bu suretle General Towshend'in intikamn neden sonra almaya muvaffak olan ngilizler, Dicle'nin gneyinde tamamen hkim vaziyete geldiler. Ric'ate mecbur kalan Trk Kuvvetleri, Badat'a doru ekilmeye baladlar. Burada bir mdafaa hatt tesis etmek isteniliyordu. Fakat bunun iin Badat ehri daha nce tahkim edilmi olmak gerekirdi. Halbuki bu yaplmamt. Bu yzden ileri harekta devam eden ngilizler 11 Mart 1917'de mukavemet grmeden Badat'a girdiler. Ordumuz "kuzeye doru ekilmee devam ediyordu. Gerek ngiliz Birlikleri nnde ric'at eden bu kuvvetlerin ve gerekse Rus taarruzunu karlamak zere ran'a sevkedilmi bulunan Ali hsan Paa kuvvetlerinin muvaffakiyetli ricatlar esnasnda pek ok ac hdise ve bir ok da muharebe cereyan etmitir ki, maksadmz harb tarihi yazmak olmadndan bunlarn tafsiltna yer vermiyoruz. (""). 106 Dileyenler bu 71 Muvaffakiyetle Tekrid mevzilerine ekilen birliklerimiz, burada daha alt yedi ay kadar tutunabilmilerdir. 5 Kasm 1917'de buradan da ric'ate mecbur kalnarak daha kuzeydeki Cebel-i Hamrin'de tutunulabmitir. Burada cereyan eden ehemmiyetsiz muharebeler ngilizlerin bu tafsilt iin u kaynaklara bakabilirler: LOZAN ZAFER tdl, HEZMET M? kuvvet bir Rus taarruzunu

kuvvetleri daha kuzeye itmek niyetinde olmayp, asl hedefleri olan Musul a ynelmek kararnda olduklarn gstermeye balamt. Musul coraf mevkii sebebiyle bu ana kadar ngiliz taarruzlarndan masun kalmt. Fakat Irak'ta att-l Arab deltasndan hulul ederek, buradaki mdafi Trk Kuvvetlerini Cebel-i Hamrin'e kadar ric'at ettiren ngilizler, artk daha kuzeye ilerlemiyerek, asl hedefleri olan Musul'a ynelmek imknn elde etmi bulunuyorlard. Onnc Kolordu ile ran zerinden Ruslara'kar baarl muharebeler yapan Ali ihsan Paa, Mondros Mtarekenmesi nin akdinden birka gn nce Irak'dan ayrlm olan Halil Paa'nn yerine Altnc Ordu Kumandan tyin edilmi ve 1918 Austos ay iinde vazifesine balamt. Altnc Ordu'nun merkezi Musul'dayd. Buradaki birliklere Ordu ad verilmesi cephenin ehemmiyetinden domu bulunuyordu. Yoksa bnyesindeki birlikler ancak birka tmenden ibaretti. Bu srada Suriye Cephesindeki Kuvvetlerimiz de Halep istikametinden ekilmekteydiler. Dr. Ziya GEM Kurmay Albay Dadayl Halid Bey C; 1, istanbul 1934, sn: 35 ve mt. General Sir Charles V.F, TOWSHENO Irak Seferim istanbul 1337, sh: 431 ve mt. M. LARCHERE Byk Harp'de Trk Harbi (Mehmed Nihad Tercmesi) C: II, stanbul 1928, sh: 284 ve mt. A. Faik - Hurid GNDAY Hayat ve Hatralarm istanbul 1960, sh: 102 ve mt. 172 KADR MISIROLU Mttefiklerimiz ya mnferid sulh akdederek veya malbiyeti kabul ile birer birer harb sahnesinden ekilmi, Trkiye ortada yapayalnz kalmt. Dnya efkr- ummiyesi, uzayan harbin skntlarndan muzdaripti. Bu suretle Avrupa'da sulh taraftar liderlerin seim ansn artran bir hava esmeye balam bulunuyordu. Bu durum Trkiye'yle de en azndan bir mtreke akdiyle harb haline nihayet vermenin uzak olmadn gstermekteydi. Nitekim stanbul Hkmeti btn birliklere Ekim Ay sonlarna doru bir mtareke akdinin melhuz bulunduunu bildirmiti. ngilizler Mtreke masasna oturmadan el abukluuna getirerek Musul'u igal etmek istiyorlard. Esasen devletler hukuku kaidelerine gre harb haline nihayet verilmeden igal edilmemi bulunan bir arazinin, sulh masasnda talep edilmesi imknszd. Bu yzdendir ki, Ekim ay ortalarnda ngilizlerin birka gn iinde taarruza geecekleri anlalyordu. Nitekim. 18 Ekimde ilk harekt olarak iki ngiliz Svari Bl, Kerkk'n gneyindeki birliklerimize taarruza teebbs etmilerdi. Ordu Kumandan Ali hsan Paa Kerkk'e kadar giderek 22 Ekim'de Musul'a dnmt. Tam O"nun kararghna dnd gn, ngilizlerin Dicle boyundan esasl bir taarruza getikleri grlmt.

Ordu Kumandan, Dicle boyundaki Trk Kuvvetlerinin tekil ettikleri grupun kumandan smail Hakk Bey'e, her ne pahasna olursa olsun mukavemet etmesini kat' bir lisanla emretmiti. Maksad, mtreke akdine, yni en ge ay bana kadar Musul'u dmana kaptrmamakt. stn kuvvetlerle taarruz eden dmana kar ric'-ate mecbur olan birliklerimiz 23 Ekim'de CebeH Ham-rin'i boalttlar. Dman 24 Ekim'de daha kuzeydeki Fet-ha'ya taarruz etti ve 25 Kk Zap' geerek hid Ky'n igal etti. Dicle grupumuz, birliklerini Dicle'nin sa sahilinde toplamaya alyordu. Burada cereyan eden etin muharebeler kesilmiti. Bu yzden 28 Ekim'de bir Alman havacsna mkfat vaadedilerek bu keif yaptrlm ve grupun Gayyare mevziine ekilmesi iin ifreli bir emir gnderilmitir. Fakat sonradan anlalmtr ki, Alman havacs verilen emri grup zerine attn sylemesine ramen, ald vazifeyi yapmamtr. (107) 29 Ekim'de AH hsan Paa, bu grupa cesur svarilerle Gayyare'ye ekilmelerine dir yeni bu* emir gndermi, fakat bu emir de Ali hsan Paa'nn emri gtren subaya atfen verildiini ifade etmesine ramonj sonradan anlaldna nazaran yerine ulatrlamamtr. (yj"\. 29 Ekim'de cereyan eden muharebelerde bir k?m Trk Kuvvetleri, ngilizlere esir dm, Cirnaf ve irket mevzilerinde korkun arpmalar cereyan etmitir. 30 Ekim 1918'de Dicle grupumuz Cirnaf in gneybatsnda kilometrelik bir ember iine sktrlm ve etin bir boazlamadan sonra esir edilmitir. Bu byk kaybn bilanosu sekiz piyade alay, elli top ve yetmi makinal tfektir. Fakat asl felket bu kuvvetlerin esareti deil, artk nlerinde hi bir mni bulunmayan ngilizlerin Musul zerine harekta devam etmeleriydi. 30 Ekim 191??de resmen mtreke akdedilmi olmasna ramen ngilizler, 31 Ekim gn ileri harekta devan etmilerdir. Kendilerine mtareke yerde kalmalar lzm geldii bildirildii halde atfetmiyerek, 1 Ka107 Dr. Ziya GEM a.g.e., sh. 44 108 Dr. Ziya GEM a.g.e., sh. 45 sim 1918'de Hamam- Alil'e girdiler. Burada Musutu igal edeceklerini ve Trklerin be mil daha kuzeye ekilmelerini ihtar ederek ileri yrye devam ettiler. Bu durumun milletleraras ,harb kaidelerine aykr oldau meydandadr. Fakat bizim iin asl ehemmiyetli olan nck*-ta bunun, Musul'un Misak- Mill ye dhil addedilmesini temin eden bir keyfiyet olmasdr. Zira hatrlanaca zere Misak- Mill 30 Ekim 1918 tarihinde imzalanan Mondros) Mtareken raesi nin akdi esnasnda ordumuzun fiilen bulunduu yerleri hudud kabul etmekteydi. Buna gre, Mtreke nnda kuvvetlerimizin Gayyare'de bulunduklar yerli ve yabanc kaynaklarla sabit akdedildii ve buna gre birliklerin olduklar bunu kaale almayarak ileri harekta devam Ekim'de

ettiler. Beinci Tmen Kumandan'nn bu husustaki resm tebliine hibir ehemmiyet

olduundan Musul, Misak- Milli'ye dhildir. Esasen ingilizler de Mtrekenin akdini mteakip devam ettikleri igal ve istil hareketlerine kar Ordu Kumandan Ali hsan Paa'nn itiraz ve protestolarn bu igallere Mtrekenin yedinci maddesine istinaden giritikleri tarznda cevaplandrmlardr. Yine hatrlanaca zere, mezkr Mtarekenmenin yedinci maddesi tilf Devletlerine kendi emniyetleri mlahazasyla herhangi bir stratejik mevkii igal edebilmeleri hakkn vermekteydi. Binaenaleyh ngilizlerin bu cevaplar dhi, Musul'un Misak- Mill'ye dhil olduunu kabul mahiyetindedir. Buna gre Musul'un 3 Kasm 1918'de gerekleen igal ve istilsyla Yunan Ordularnn bilhare Anadolu'da teebbs ettikleri igal ve istillar arasnda hibir fark mevcut deildir. Hukuk bakmdan mutlak olan bu keyfiyeti, aralarndaki zaman fark bertaraf edemez. Zira her ikisi de Mtreke'nin akdinden sonra cereyan etmitir. Bu hususta iki - gn ile iki - senenin hukuken hi bir fark yoktur. (10t) 109 Harb- Umflm'de Irak Cephesi'nde cereyan eden askar harekt hakknda scak 175 Bu suretle Mtreke ahkmna ve devletler hukuku kaidelerine mugayir bir surette 3 Kasm'da muharebesin olarak Musul'a giren ve 15 Kasm'da burasnn Trk Kuvvetleri tarafndan tahliyesine binbir tehdit altnda gerekletirmi bulunan ngilizler, sadece fiil bir duran ih'das etmi bulunuyorlard. Bu itibarla, mes'elenin artk sulh masasnda hallinden baka are kalmam oluyordu. Ne yazk ki, Musul; sulh masasnda da kurtarlamayarak bu aziz vatan parasnn hal devam eden esaret ve felketlere srklenmesine sebep olunmutur. Musul'un Lozan Sulh Konferans'nda kurtarlmay-ndaki hayat setretmek maksadyla sonradan menkb vaziyete gelen Altnc Ordu Kumandan Ali hsan Paa'mekten ictinab ettik. Bu hususta tafsilt almak ve Musul'un ne surette igal ve istilya maruz kaldn tesbit etmek isteyenlere u kaynaklar tavsiye ederiz: M. LARCHERE Byk Harpte Trk Harbi (Ter. Mehmed Nlhad) stanbul 1928, C: II General Sir Charles V.F. TOWSHEND Irak Seferim istanbul 1337 Dr. Ziya GEM Kurmay Albay Dadayli Halld Bey C: I, istanbul 1954, C: II, stanbul 1956 Irak Raporu (Irak Harekt- Askeriyesindeki Hat'iyyat ve Mes'uliyetin Tesbit ve Tyini Maksadiyle teekkl etmi olan Hey'et-i Tahkfkiyenin Hlsa-i Tetkikatn Muhtevi olup 27 Haziran 1917 tarihli Times Gazetesinden tercme edilmitir) istanbul 1333 Cavld Paa Irak Seferi ve ittihat Hkmeti'nin Hay-lt ve Cehlt- Siyasiyesl stanbul 1334 - 1941 ylnda Cevatf Abbas ile General Ali hsan Sabi* arasnda Trk Matbuatnda cereyan eden ve birok muharririn de katld mnakaalar General Alt ihsan SABS Harp Htralarm C: II Nzm REN'ir Ali Ihaan Pasa'ya dair Dnya tafsilttan ve dipnotlar gsterLUAN At-tH MI, HfcZIMET MI? okuyucuyu

Gazetesinde yaynlad Eski Htralar Serisinin Musul'a temas eden ksmlar Ziya Arif SREL Bir Emrivaki le ngilizler Musul'u Nasl Aldlar Yakn Tarihimiz Mecmuas C. I, sh. 9 ve ml llh... ya kar eitli hcumlar cereyan etmitir. Halbuki takib-ettiimiz askeri harekt gstermitir ki, Ali hsan Paa, Dicle grupunun esaretine ramen, Mtreke akdinden en az gn kadar sonrasna dein Musul'u Trk hkimiyetinde tutabilmitir. Bununla beraber Dicle Gru-p u nun esaretinden doan mes'uliyet vesilesiyle Ali hsan Paa ve O'nun Erkn- Harp Reisi Dadayh Ha-lid Bey arasnda mnkaalar cereyan etmitir. Fakat bu mnkaalardan nce de M. Kemal Paa'nn Nutkunda (") Halid Bey'in tanzim eyledii bir rapora istinaden Ali hsan Paa'ya hcumlar yer alm bulunmaktayd. HaK-katte asl ehemmiyetli olan nokta Dicle Gru-p u nun esaretinde smail Hakk Bey'in mi, yoksa Ali ihsan Paa'nn m mes'ul olduu keyfiyetinden ziyde, Mondros Mtrekenmesi'nin akdi nnda elimizde bulunan Musul'un, Misk- Mill'mize dhil olduu kat' bir askeri ve tarih hakikat olarak ortada dururken, Lozan'da neden kurtarlamad mes'elesi idi. imdi biraz da Musul'un Lozan'da hangi artlar altnda ve ne suretle mdfaa edildii ve ne gibi taktik hatalarna kurban giderek kaybedildiini tafsil edelim. B MUSUL'UN KAYBEDLNDE SYS SAFHA a) Lozan Konferansnda: Musul Mes'elesi Trkiye'nin gney hududlarnm izilmesi dolaysyla ortaya km bulunan 110 Bkz: M. Kemal Paa Nutuk Ankara 1927, sh. 407 ve mt. LOZAN ZAFER M, HEZMET Mi? 177 Lozan Konferansnn, zerinde en etin mnakaa ve mcdeleler cereyan eden mes'elesi olmutur. Zira bu Konferans'm tek bana bir tarafn tekil eden Trkiye iin hayat bir ehemmiyeti hiz olan Musul, mzkerelere ve hatt btn mttefiklerine nzm ve hkim olan n-giltere iin de gerek zengin Petrol kaynek-1 a r ve gerekse Hindistan Yolu'nun emniyeti bakmndan ele geirilmesi oktan zarur addedilmi olan stratejik ve iktisad ehemmiyeti iiiz bir blge idi. Hatt denilebilir ki,, ngiltere'nin Birici Cihan Harbi'ne katlmasnn belli bal millerinden biri de Musul dhil olmak zere btn Irak havalisine snip olmak hususundaki canhra arzusuydu. Bu yzdendir ki, 30 Ekim 191'de imzalanan Mondros Miit-rekenmesi, taraflar asker harekt durdurarak bulunduklar yerde durmaa mecbur, kld halde, ngilizler o anda henz ele geirememi olduklar Musul'a kar ileri harekta devam ederek, burasnn 3 Kasm 1918'de igalini gerekletirmiler ve bu suretle devletler hukukunun alkal kaidelerini inemekten ekinmemilerdir' ('")

Trkiye ise, Mondros Mtreken -m e s i nin imzas nnda elinde olan topraklan vazgeilmez asgar vatan sayan Misk- Mill muvacehesinde Musul'u tabi hakk telkki 111 Musul Vilyetimizin ingilizler tarafndan Mtrekenmenin akdinden sonra igale mruz kald btn kaynaklarn ittifak ile sabittir. (Bkz: Innnn Htralar Lozan Ksm Ulus Gazetesi 21 Eyll 1968 tarihli nsha General AH hsan SABS a.g.e. C.V. Ankara, 1951. sh. 7 Dr. Ziya GEM Dadayh Halid Akmans'-nn Htralar a.g.e. sh. 45 ve mt. Krmz Kitap sh. 123 F: 12 178 KADR MISIROLU LOZAN ZAFER Mi, HEZMET Mi? 179 ediyordu. Gerekten Mill Mcdelenin balca hedefini tekil eden M i s k - Mill ancak en asgar haklarmz ifde etmekteydi. Zafer myesser olduuna gre bu asgar haklardan dahi fedkrlkta bulunmcv Trk mill vicdannn asla tecviz etmemesinden daha la-bi ne olabilirdi? Fakat Trkiye siys ricali iin - bilhassa Musul Mes'elesinde etin bir mukavemet ve muhalefetle karlanacan tahmin etmek g deildi. htiraal bunun iin olacak ki Dr. Rza Nur'un dorusu inanlmas imknsz beyanna gre, daha Lozan'a gitmeden kendi'eGotthard Jaeschke Trk nklb Tarihi Kronolojisi C: I, stanbul 1939, sn. 22 M. LACHERE Byk Harbte Trk Harbi (Mehmet Nihad Tercmesi) C: II, istanbul 1928, sh. 309 ilh...) Bilhassa en son olarak kaydettiimiz M. Larchere'nin eseri bi ecneb kaleminden-km bitaraf bir eser olduu halde: Bu kol( 1 Terinisani 1918'de Hamm-l Ali'ye varnca hal-i harbe nihayet veren Mondros Mtrekenmesi'nin imza edilip dnden beri mer'i olduunu renmi ve maahaza Mttefikler, kendi emniyetleri iin nukt- sevklceyyi igal ederler cmlesine istinaden yrye devam eylemiti. Binaenaleyh, ngilizler 4 Terinisani 1918'de Musul'u igal eylemilerdi. (sh. 309) demektedir. Bu durum Lozan'daki ngiliz Bamurahhas Lord Grzon israfndan bile inkr edilmemi ancak, bu gayr-i meru hareket, u tarzda bir mugalta ile mdfaa edilmitir: Musul'un Mtreke'den sonra igal edilmi olmas mes'elesine gelince: smet Paa'nn daima Mondros Mtrekenmesinin hkmszln ve hereyin Mudanya Mtrekenmesinden balamas lzm geldiini ileri srerken, bugn o Mtrekeye dayanarak, ngiltere'nin Musul'u igal etmesinden bahsetmesi gariptir. Mtreke haberi gelmeden 1.11.1918'de Britanya Ordular Musul'a

13 kilometre mesafede idi. Ayn nde ehre girdiler. Trk Kumandan, Mtreke hkmlerini 4 Terinisnl'den evvel renemedi ve Dokuz'da rine Musul iin hi uramayn ('") denilmitir. Eer doruysa Lozan'a bu telkin ve - daha doru tbiri ile > >y~ lemek gerekirse - emrin tesiriyle giden nn, Musul'u gerektii ekilde mdfaa etmemitir. Gerekten bu mes'eleyi nce ngilizlerle huss mhiyette birtakm grme ve pazarlklarla halletmeye kalkmtr. ("3). Halbuki btn Dnya efkr- ummiyesi Ingilizler'in Musul'u srf petroln hatr iin terk etmek istemediklerini ok iyi bir surette biliyordu. Musul sekenesi arasnda ngiliz kan tayan tek bir fert bile mevcud olmadna ve burasnn tarihte bir gn bile ngiliz hkimiyetinde bulunmadna gre iktisd istismardan baka bir mn ve maksad tamayan ngiliz talebinin tasvip grmemesi ok normaldi. Zira artk harpten bkm olan Dnya efkr- ummiyesinin srf ngiliz menfaati iin boaltma emrini ald. Hem Mtreke artlarnn sulh hkmleri ile ne mnsebeti var? Mtreke'den sonra asker harektta bulunulmayan harb yoktur.. (Bkz: Lozan Zabtlar 1. Takm, I. C. 1. Kitapta yer alan 23 Ocak 1923 tarihli Birinci Komisyonun Mzakere Zapt.) Bu szlerle gerein nasl tahrif edildiini anlatmak iin yukarda zikredilen kaynaklara sath bir nazar atfetmek bile kfidir. Mtreke akdine ramen asker harekta devam olunduuna dir baka misallerin de mevcud bulunduu yolundaki itirazn cevab da u olmalyd: SOlmisl, misl olmaz!... Ama bunu nn'm syleyecekti?!. 112 Dr. Rza NUR Hayat ve Hatratm C: HI, Istanbul 1968 Sh. 982. 113 Bkz: nn'nn Htralar Lozan Ksm 12 Eyll 1968 tarihli Ulus Gazetesi Dr. Rza Nur a.g.e., sh. 1019 Lord GOR-ZON'un yukanda bahsi geen 23 Ocak 1923 tarihli celsedeki beyanat.KADR MISIROLU iHrcn m, netime m.' sulhun gecikmesine infial duymamas imknszd. Mes'-eleyi nn'nn halletmek istedii tarzda husus grmelere dkmek, Dnya efkr- ummiyesinin ngiltere aleyhine ve binnetice Trkiye lehine tezahr melhuz olan akslmelinden mahrum kalmak demekti. Gerekten bu mes'elenin alenen mzkereye konulmasndan sonra Dnya efkr- ummiyesinin bu alka ve akslme derhal ortaya kmsa da lehteki dier birok unsur gibi bu da deerlendirilememitir. Lord Grzon'un hayat ve .n-cdelelerini, O'nun husus evrakn da tetkik ederek gayet mufassal bir surette yazm bulunanJEarl of Rona-dshay, bu kanaatimizi teyiden u bilgiyi vermektedir: ingiltere Bavekili mitsizlie yaklat bir antla Grzon'a yazd bir mektupta yle diyor: imdiye kadar amaa muvaffak olduun glkler oalmakta. Gazetelere baklacak* olursa, Trkler'in Musul'u bir mnkaa mevzuu yapp anlamamalar muhtemeldir. Her halkrda bundan

daha kt birey olamaz. Zira bu takdirde halkmzn en az yars ve btn Dnya, petroln hatr iin sulhu reddettiimizi syler. ('") Bunun akabinde ahs gr teatisi iin Bonar, Gr-; zon'u Paris'e davet eder. Buna iaretle yazd bir mektupta Grzon yle der: Bonar' bir kavga grlt koparmaktansa, Musul Boazlar ve stanbul'u terkedip herhangi bir eyden ve hatt her eyden vazgemeye ok hevesli buldum.... ("*) Musul gibi Trkiye iin stratejik, beer ve iktisad ehemmiyeti son derece byk olan bir vatan parasnn, gerek Lozan'da ("*) ve gerekse Lozan'dan sonraki safhalarda ciddiyet, azim ve dirayetle mdfaa edilemedii inkr gayr- kabil bir keyfiyettir. Halbuki Musul st-ste on yl devam eden harblerin sonunda maddeten harap bir hle gelen Trkiye'nin yaralarm sarmaa medar olabilecek yegne imknd. Fakat hemen ilve etmek gerekir ki, byle bir imknn ziyamda inn kadar Trk Murahhas Hey'eti'ne dhil szm ona mavir sfatn hiz kimselerin de dahli oktur. Bunlarn pek ou kendilerine verilmi olan vazifeleri if ederek Murahhaslara yardmc olacaklar yerde ("') Lozan'a dolmu bulunan ngiliz E n t e 11 i j a n s Servisi mensuplar ile Musul petrolleri zerinde imtiyaz dalaveralarha girimilerdi. phesiz petrol irketlerinin adamlarym gibi grnerek bizimkilerle imtiyaz pazarlna kalkan, bu ngiliz casuslar, Hey'etimizin mes'eleye bak tarzn ve niyetlerini kefe memurdular. ("") Ancak bu gibi 114 Earf of RONALDSHAY The Life of Lord Grzon T. Ill, London 1928, p. 332. 115 ay. 116 ...Fakat ismet Lozan'da Musul iin boca ederiz, sulb karrz. Verelim age. sh. 982). inn'nn htralarnn Ulus Gazetesinde 24- Temmuz 1968 - 26 Ekim 1968 tarihleri arasnda yaynlanan Lozan Kism'n inceleyenler, Musul Mes'elesine tahsis edilen htralarn kemiyyet ve keyfiyete kifayetsizliini takdirde glk ekmezler. 117 ...Hsl bizim istihbarat ve neriyat tekiltndan habbe-i vahide istifde edemedim, ingilizlerin istihbarat brolar ise mkemmel alyorlard. (Dr. Rata NUR a.g.e., sh. 1002). 118 Bu hususta InnO'nn yukarda zikri geen htralar meshareketlere tevessl etmeleri ayn zamanda kendi zaaflarn gsteriyordu. Fakat Hey'etimizde bu gibi kimselerin ngiliz Hey'eti'nin muhta olduu istihbarat salamaa memur casuslar olduunu farkedecek dirayette bir fert yoktu ki .ilerin i yz anlalabilsin. Yoksa Tiryaki Hasan Paa mantyla, yni techH arifane sreliyle bu casuslara ngiliz Murahhaslarnn maneviyatn daima bana Canm, gel unu brakalm da, sulh tbiridir. (Bkz: Dr. Rza NUR yapalm. der, beni zorlard. Ben Olmaz, btn mukavemetleri yapalm derdim.. Canm sonra derdi. Boca, Onun

sarsacak yarJ bilgi vermek de mmkndr. Esasen Musul Mes'e-lesinde ngilizlerin nefislerinden emin olmadklarn gsteren bir husus da onlarn daha huss gr; 'er eskt ise de kinci Murahhas sfatn hiz bulunan Dr. Rza ' >n verdii sayfalar dolusu misl ve malmattan aaya aldm , Ka satr, Trk Murahhas Hey'etinde mavir sfatyla vazife alm bulunanlardan bazlarnn ne kadar ahs menfaat temini p^ ide kotuklarn anlamaya kifayet eder sanrz: ...Nihat'n getirdii erkekler de ok. Erkekler imtiyaz istiyorlar. Ezcmle Musul petrollerini. Meerse bu adamlar hep ngiliz istihbaratnn memurlar imi. Sonradan anlyoruz. Bir tanesi de dedektif imi. lk grte anladm. Herif bana rvet teklif etti. Kovdum. Bunun hikyesinin nihayetini sonra anlatacam. Nihad'n bize getirip takdim -ettii adamlarn dier bir tanesi Selrye adnda bir geldan. En mhim petrol ticarethanesi tarafndan geliyormu. Bir daleverac serseri. Odama bir kutu sigara yolluyor. Braktrm. Bir de gravat. Geri yolladm. Baktm hali pheli, bunu da kovdum. imdi b adam Paris'te. Trk Ticret Odasna reis yapmlar. Bir sefer hatt Paris'te benim ttnlerimi satmak istedi. Ben de istedim. Fakat cesaret edemedim. te Nihad'n getirdii eyler, kadndan erkekten hep byle e^-lar. Kendisi de imtiyaz almak, zengin olmak peinde. Hlsa kar getiriyor, imtiyaz avcs getiriyor... (Bkz: Dr. Rjza Nur a.g.e., sh. 998) Bu Nihad, kendisi gibi dman emellerinin kr bir leti olan Prens Sabahaddin'in uzun zaman husus ktipliinde bulunmu olan Nihad Read Belger'dir. LOZAN ZAFER Mi, HEZMET M? 183 nasmda baz tvizler de yine Hey'etimizde mavir sfatm hiz bir kimsenin anlayszlna kurban gitmitir. ('") Ne tuhaftr ki, bu tvizlerin dahi koparlamadna hayflanan Dr. Rza Nur, Lord Grzon'un husus bir grmede kendisine Musul'dan vazgemek artyla Fransz-lar' elindeki Suriye yi alp vermeyi teklif ettii halde, anlalmaz bir mantkla bu tvizi reddettiini tafsilatyla nakletmekten O hicab duymamaktadr. Bu esnada Lozan'a bir takm insanlar da geldiler. Bunlar muhtelif ngiliz petrol gruplar ajan olarak da geldiler. Bu ticret evleri pek zengin ve mhim imi. Her biri milyonlarnn sitedeki nfuzlarndan. Kabine'deki ngiliz nazrlarndan, bunlarn nnt beinin kendilerinden olduundan dem vuruyorlar. Hatt bu petrol ii iin Kut'Olemare*-de elimize esir dm olan General Towshend de geldi. Bunlar bize hep Nihad Read getiriyor. Bunlar diyorlar ki, Musul petrollerinin imtiyazn bize verin, biz Musul'u size verdirtiriz. Al ey! istediimiz zaman bu. Rstem adl bir geldan de bu ajanlardan biri... (Dr. Rza Nur a.g.e., sh. 1035).

li) ...ingilizler ile huss grmelerde epey terakk oldu. Bir gn ingilizler bize geldiler. Yeni teklifte bulundular. Ellerinde haritalar vard. Hududu izmilerdi, ite dediler. Musul'un hemencik imalinden, hududundan geiyor, ve Sleymaniye Sanca'n tama-miyle bize brakyorlard. Bu, byk bir eydi. Demek Musul'u almak iin mit artyordu. Bizim mavir Tevfik Steymaniye'den na kar? Buralar dalktr. Musul olmaynca oralara gidilemez bile. Baa bel olur. dedi. 8en oralar bilmem, asker de deilim. Gryorum, ismet de bunlar O'ndan soruyor... {Bkz: Dr. Rza NUR - a.g.e., sh. 1030). ... Tevfik Sleymaniye'den ne kar? sz ile beni kandrd. Byle olsayd da bari Sleymaniye'yi alsaydk. ki yl sonra bunu da alamayarak ismel btn Musul'u terketti. (Bkz: Dr. Rza NUR a.g.e. sh. 1031). 120 ... Grzon'la konuuyorduk, dedim: Baka eye monuuLU Musul mes'elesinin Trkiye lehine halline hibir surette faydas dokunmak ihtimli olmayan husus grmeler den bir netice kmaynca Lord Gr-zon ilk defa olarak 23 Ocak 1923 tarihinde akdedilen biYine oraya gelelim. Ben yine O'na bir dziye Musul diyordum. O da odasnda denei ile dolayor, sylyor. Nihayet pek glerek yanma geldi ve yava bir sesle: Musul, Musul.. Ne yapacaksnz? Burnunuzun dibinde Surfye var. Onu aln! Bir darbe kfidir. dedi. Bu da beni ok keyiflendirdi. Demek bana ok emniyet hsl etmi. Byle mhim bir eyi sylyor. Be yllk kan iinde dostluk ettikleri ve hl aziz ve Samim dostuz dedikleri Franszlarn Suriyesi'ni almamz teklif ediyor. Buna hayret etmedim. Zaten mtreke iptidasnda Msr'da iken bilirdim, ingilizler Suriyeliler'den komiteler yap mlar; msellh tekilt vcda getirmiler. Franszlar' Suriye'den defetmek istiyorlard. Btn son Drzi isyanlar hep ingilizler'in tertibidir. nk bu mes'ele Hindistan mes'elesidir. Tarih bu bapta fasihtir. Birbuuk asrdr sren ingiliz - Fransz Akdeniz rekabeti, koloni rekabeti var. Nitekim Napolyon'un Msr'a ve Suriye'ye girmesi, ingilizlerin bizimle beraber Franszlar aleyhine harb etmesini mucip olmu ve nihayet Franszlar buralardan tardedilmiferdir. Napolyon Suriye'den sonra Hindistan'a gitmek istiyordu. Suriye'de Fransz bulunmas, ingilizlerce Hindistan'n tehlikede olmas demektir. Ben ite sylyorum, imkn: yoktur ki ngilizler Franszlar' Suriye'de braksnlar. Bir gn nasl olsa terkedeceklerdir. Bunlar biliyorum. Grzon'un teklifi ciddidir. Ve biz istersek Suriye hakknda gayet gizli bir mzkere ve bize yardm da yaparlar. Bununla da bizim gayelerimize ermek mmkndr. Bununla beraber Bu adam pek zek ve tecrbeli bir diplomattr. Belki bizim arazi igali peinde olup olmadmz anlamak istiyor diye aklma geldi. Bu dnce ile u diplomata cevab verdim ki, getim.

hem yle bir sondalamaya kar menfi cevap, hem de ngiltere'ye iki katl hls akmaktr: Bizim yer almaya, bunun iin kan ve para dkmeye hibir arzuLOZAN ZAFER Mi, HEZMET Mi? 185 rinci komisyonun ictimnda mes'eleye aleniyet verdi. Zira artk Trk Hey'etinin zaaflarn ve bu mes'eleye bak tarzn tamamiyle renmi, Konferans'a hkim olmu ve nefsine tam bir itimat gelmi bulunuyordu. Gerekten Lord Giirzon da bu mes'eleyi alen grmelerle halletmeyi kerhen ve mefcbren kabul ettiini sonradan ingiliz Parlamentosunda yapt uzun ve teferruatl konumada ifade etmitir: ...Asil Vikont mes'elesinin u ciheti hakknda konu-ufken bana bir iki sul sordu. Musul Mes'elesi'nin Lozan'da ne srlmesinden ve buna' ok fazla ehemmiyet verilmesinden dolay bana esef etti. Bu noktay yanl anlam. Musul Mes'elesi yle kt. Kendisinin de anlayaca gibi, Sevr - Muahedesi'nin bir tekrar ve onun yerine konulan bu Muahedede Trkiye'nin Asya ve Avrupa hudutlarn tesbit etmemiz lzmd. Trkiye'nin Avrupa'da, Trakya hududunu izmemiz icap ettii gibi, Asya'da da Suriye ve Mezopotamya hudutlarn tesbit etmemiz de lzmd. Bu sebepten Asya'da Irak'n kuzey ve Trkiye'nin gney hududu tyin mes'elesinin de Muhede'de yer almas icabetmekteydi. Biz mzkereye balamak zereyken, Trkiye Birinci Murahhas, benden mes'elenin zapta geirilmemesini ve kendisiyle husus pazarlk etmemi istedi. Ben buna ok memnun oldum. Zira mes'eleye ve bilhassa petrol iimuz yoktur. Ancak sizinle dost olmak ve samimiyetimizi maddeten is-bat etmek iin Suriye'yi Franszlardan alrz, size veririz. Keyfinden yle gld ki. grmeliydi. Onun bu srrn bugne kadar sakladm. Simdi bu hatratm olan kda zarur tevdi ediyorum. Bir mddet sonra izin istedim. Yine grmek arzusu gsterdi. Ayrldk. (Bkz: Dr. Rza NUR age., sh. 1034 - 1035). ne verilen ehemmiyetten nefret ediyordum ve Musul Mes'elesini Lozan'a getirmek, Dnya nazarnda bu mes'-eleye dir alkay artracakt. Trk Bamurahhas ile yaplan pazarlklarn bir netice vermemesi ve O'nun, kanaatlerimin zapta gemesini istemesi zerine, son re olarak Muhede'ye dhil edeceimiz eyi halletmek iin bu mev- Au ak olarak mzkereye koyduk. Mzkere baladktan sonra da Kraliyet Hkmeti'nin bana verdii selhi-yeti kullanarak mese'leyi Cemiyet-i Akvam'a gtrdm.. Bu mes'eleyi EarI of Ronaldshay de zikri geen eserinde yle anlatmaktadr.

...Binaenaleyh Giirzon, kendi dvasn Avrupa'nn mtalasna arzetmek iin doacak bir frsat sabrla bekledi. Ocak ay sonlarna doru Trk Murahhas ismet Paa, ihtiyattan ziyde cesaretle Grzon'un arayp da bulamad bu frsat verince, Grzon bunu canllk ve dramatik bir tesirle kavrad, ismet Paa, bu frsat verdiinden dolay celse hitamndan evvel ok piman olmu olmaldr... ('") demektedir. Aslnda srf Trkiye ve ingiltere'yi alkadar eden bu mes'ele iin salayan ('"). 121 Lord Grzon'un, ngiliz Parlmentosu'nda Lozan Mzkereleri hakknda iki konumas vardr. Bunlarn birincisi mzkerelerin inktaa uramasndan sonra, ikincisi ise muahede metninin tasdiki es-nasndadr. ingiliz Parlmentosu'nun Lordlar Kamarasndaki mzkerelere'id zabtlardan aynen nakledilmi olan bu satrlar, inkitadan sonraki konumasndan alnmtr. 122 Earl of Ronaldshay a.g.e., sh. 333. 123 ngilizlerin teden beri mttefikleri olduuna ve bu ihtilfn Suriye ve . IVI l_ I IV! I Irak Franszlarla aralarnda byk bir ihtilf mevcud mttefiklerinin de desteini

Lord Grzon, yukarda arzedilmi olduu zere 23 Ocak 1923 tarihli Birinci Komisyon'un celsesinde ilk defa olarak bu mes'eleyi alenletirmek zere dedi ki: Toplant almtr. mzasn dilediimiz sulh ile tanzimini arzu ettiimiz mes'eleler arasnda en mhimlerinden biri de Trkiye'nin Asya'daki cenup hududlardr. Yni Irak ve Suriye hududlar... Bu mes'elenin Konferans'-n alndan bir hafta sonra yni 27.11.1922'de mzkereye konmas kararlatrlmtr, ismet Paa, 26.11. akhavlisindeki taleplerinin atmasndan doduuna evvelce temas etmitik. Hatrlanaca zere, bu ihtilf sebebiyledir ki Franszlar bidayetten beri ingiltere'ye kar Trkiye'yi tutan bir siyset "takib etmekteydiler. Gerek Fransz matbuat ve gerekse Fransz siys man (illerindeki hava buydu. Hatt Mill Mcdeleyi gerekletiren kuvvetlere, Kuva-yi Milliye adn takan da Fransz matbuatdr. Bu Fransz - ngiliz rekabeii yzndendir ki Franklin Bouliion'un Ankara'ya kadar gelerek Ankara tilfnmesi'ni imzalamas ve cenup hududlar-nn Suriye havlisinde bugnk ekliyle tesbiti mmkn olabilmitir. Lozan'da Misk- Millye dhil olduu cihetle talep edilmesi gereken Halep ve Antakya istenmediine gre aramzda cidd bir ihtilf mevcud olmamas ve bu yzden Franszlar'n ngiliz taleplerine kar kullanabilmeleri kolaylkla mmknd. Lozan Konfarans'nda mzkere edilen ihtilafl mes'ele kapitlsyonlar di. Halbuki kapitlsyonlarn ilgas yerine, slah kabul edilseydi, Franszlar' tatmin etmek ve bu suretle Konferans'n almasndan ksa bir mddet sonra ngiliz emellerini destekler vaziyete gelmele'J-ni nlemek mmknd. Zira bu takdirde, Franszlara, kapitlsyon ad ister muhafaza edilsin, ister edilmesin, verilecek bir takm

imtiyazlarn bilhare kaldrlmas phesiz hudud tashihinden ok daha kolay ola akt. uras muhakkaktr ki, Franszlar Ortadou'da rakipleri olan In-gilizler'in Irak gibi mnbit ve petrol hiz bir mntkay alarak kendilerinin orak Suriye topraklarnda kalmasyla aralarnda hsl olacak sam bana bu mes'elenin alen mzkerelerinden vaz geilmesini ve husus grmelerle hallini teklif etti. Kabul ettim. Ancak husus grmelerde bir anlamaya varlamad. Trkler taleplerinde srar ettiler. Ben de reddimi teyide mecbur kaldm. Mes elenin umum toplantda tekrar mnakaa edilmesi fikrini smet Paa- hazretlerine teklif ettim. Bundan Fransa ve talya hey'etlerini de haberdar ettim. Bu suretle mes'elenin umm toplantda btn devletler nazarnda, Dnya karsnda ortaya konmasn istedim. Onun iin bu sabah toplandk. Trklerin nokta-i nazarn dinledikten sonra cevap vermek hakkn muhafaza ediyorum. Sz ismet Paanndr!... ('"). Bu suretle krsye davet edilen nn, Musul Mcs'e-lesi'nin Ingilizler'le aramzdaki huss grmelerde ald ekli tafsil ettikten sonra Musul'un Trkiye'ye braklmas lzm anlatan, bu lzumun rk, siys. geldiini

muvazenesizlikten, onlarn Irak'a hulul etmee baladklar andan itibaren endie duymaktaydlar. Bu yzdendir ki, Musul petrollerinin ingiltere'nin eline gemektense, Trkiye'ye braklmasn tercih edecekleri phesizdi. stelik tdil edilmi olarak muhafaza edilecek olan kapitlsyonlar dolaysyla Trkiye zerinde iktisdi menfaatleri n mevzuubahs olacandan, bunu seve seve yaparlard. Fakat, nn, srf bir psikolojik deeri hiz olmasndan dolay kapitlsyonlar iin ilga keyfiyetini o derece inat ve srarla mdfaa etmitir ki, Franszlar bu meselede yardm grdkleri ngilizleri Musul mes'ele-finde desteklemee mecbur kalmlardr. Kapitlsyonlarn ilgasn. Lozan'n kazan - kayp tablosunda msbet bir unsur olarak kabul etmekle beraber^ Musul'u almak bahasna bu mevzuda tvizler verile-.bileceinin ve bu tvizlerin Musul'a kyas- kabil olmadnn izahtan vareste olduunu sanrz. 124 Lozan Zabtlar I. Takm, I. Cild, I. Kitap'da yer alan Birinci Komisyonun 23 Ocak 1923 tarihli celsesinde irad edilen nutuk. LOZAN ZAFER Mi, HEZMET M? 189 coraf, asker, tarih ve iktisad sebeplerini dile getiren yirmi iki sahifelik bir muhtra okudu. Mtehasss elemanlara evvelce hazrlattrlm bulunan ve muhtevas itibariyle de haklarmz olduka gzel aksettiren bu muhtrann okunuu esnasnda Lord Grzon, birka defa nn'nn szn keserek baz itirazlar serdetmi, o da bu itirazlara mezkr muhtrada yer alan mkn delilleri ser-delmek suretiyle cevaplar vermitir. Bu itirazlar srasnda nn'nn ileri srd istatistiklere itiraz eden Lord Grzon, Trk istatistiklerinin, Musul'u asrlardan beri idare etmi bulunan Trkiye'nin asker alma vesir hizmetler dolaysyla ortaya ktn ve bunlarn Umm Harp'ten

evvel gereklemi olmasndan dolay hibir menfaat mlhazas tamadan tanzim edildiini, ngiliz zabit ve memurlarnn ise ancak ehirlerin civarnda dolaarak ierlere giremediklerinden iyi malmat toplayamadklarn ifde etti. Krtlerin asllarnn 1 r n olduunu iddia eden Grzon'a kar da Ansiklopedia B r i tannicay mehaz gstererek bunlarn Tura-n i bir kavim, olduklarn, burada konuulan Trke'nin, Anadolu Trkesi'nden hibir fark bulunmadn, Lord Grzon'un Trk ve Trkmen tefriki yapmasnn ilm- bir kymeti hiz olmadn anlatt. Bundan sonra tarih deliller zikrederek Musul'un Abbasler ve Seluklular'dan beri Trklerle meskn ve Trkiye'ye id olduunu delilleriyle tafsil ettikten sonra: Trkiye bugne kadar Musul Vilyeti'nin baka bi devlete verilebileceini hibir zaman gz nne getirmemitir. ngiltere iin vaziyet byle deildir. ngiltere'nin imdi Musul'un Irak'dan ayrlmaz olduunu iddia etmesi iin getirdii deliller 1915 senesinde Mekke erifi Hseyin ile mzkere ederken, 1916'da bu havalinin Fran190 KADP MISIROLU I LOZAN ZAFER Mi, HEZMET Mi? 191 sz mandasna verilmesine raz olurken, nihayet 1919'da erif Paa'y tevik ederek mstakil bir Krdistan yapp Musul'u Irakdan ayrmak isterken getirdii delillerle ayn cins ve ehemmiyette deildir, ("*) demitir, nn'den sonra sz alan Lord Grzon, Harb-i Umm bidayetinden itibaren Araplar'a verdikleri szlerden bahsederek manday, 1919 Paris Sulh Konferans nin kabul etmi olduunu, binaenaleyh Sevr Sulh Projesi ile de teyid edilen manda usulnn neticesi olarak bu blgenin mandater sfatyla kendilerine brakldn syledi. Mteakiben Musul'un Mtrekeden sonra igal edilmi olduu hususundaki itiraza geerek bunun normal olduunu, baka muharebelerde de Mtrekeye ramen asker harekta devam edildiine dir misaller mevcut olduunu zikretti ve dedi ki: Zannediyorlar ki, Britanya'nn Musul'u alkoymak istemesi petrol tesiriyledir. Byle deildir. Memleketimin d politikasyla urarken hibir petrol kralyla grmedim. Bu meyanda Trk Hey'etinden kiinin Londra'ya gidip haberim olmakszn baz teklifler yaptklarm iittim... ("') Bundan sonra Misk- Millye hcum eden ve bunun mzkereler iin hukuk bir mesned tekil edemeyeceini syleyen Lord Grzon, anlama olmadna gre, C e125 a.y.

126 inn, petrol imtiyaz iin tavassutta bulunmak zere gelen ajanlara kanarak bu mevzuda grmeler yapmak zere Londra'ya kiilik bir hey'et gndermiti. Tabiatyla hibir netice elde edemeyen bu hey'etin faaliyetine temas benden habersiz bir i yapm i y e t - i Akvam 'a havale edilmesi gerektiini, bu yapld takdirde Cemiyet-i Akvm'n verecei karar kabul edeceini syleyerek bu teklifte cevap beklediini bildirdi, inn, leden sonra cevap vereceini bildirmekle celse nihayete erdi. leden sonra saat altda balayan ikinci celsede yeniden mnakaalar cereyan etti. Bu mnakaalarda nn tarafndan teklif edilen rey'i m (plebisit) teklifi Lord Gizon tarafndan kabule yn grlmedi. ('"). Halkn rey verme alkanl olmadn, byk bir kjsmnn gebe bulunduunu, bu hususta hibir tecrbeleri olmadndan maksadn anlalamayaca-n ve muhtemelen mmanaatla karlalacan iddia etti. Mteakiben de tehdide kalkarak: Daha birey ilve etmek isterim: bu raddede kalamaz. mdi, Trk Hey'eti'nin hakikaten reddettiini ve reddinde srar eylediini farzedelim. Yaplacak ne kalyor? Mes'eleyi bu hallamycan abuk rendiler. Ve Londra'da mzeleri onlara inallah ben gezdiririm diye alay etti. Notasna cevapta ismet, onlarn Londra -ya, mzereleri gezmek iin gittiklerini yazmt. ocuka bir eydi. Btn bu ilerden hsl Grzon'a bir alay vesilesi vermekten ibaret olmutu... (Dr. Rza NUR a.g.e., 1038). 127 Lord Grzon, Musul'un istikblini tyin iin halkn reyine mracaat edilmesini pek tabi! olarak kabul edemezdi. nk mahallin Trk sekenesinden maada Krtler ve hatt Araplar'n bite kahir bir ekseriyetle Trkiye lehinde rey kullanacaklar birok defalar tezahr etmi bulunuyordu. Esasen leride anlatlaca zere, Irak dhilinde ngiliz daresine kar syanlar bagstermiti. O kadar ki, mesel Su-leymaniye havalisi, Lozan Konferans esnasnda bile eyh Mahmud adnda mahall bir Reisin idaresinde mstakil bir vaziyette bulunuyordu. Mahall halkn her vesile le Trkiye lehinde olduunu gsteren birok tezahrattan sadece birini, Tanin Gazetesi'nin 21 Muharrem 1335 192 KADR MIS1R0LU de brakamam. Bu, Dnya sulhunu fazlaca tehlikeye koyar. Matbuatta grdm ve aldm malmatla biliyorum ki; mes'ele Trk Hey'eti'nin dilei gibi tasfiye edilmezse, Musul istikmetinde Trk askeri tarafndan hareketler yaplabilir, tecvz vki olabilir, asker vstalarla ii dzene balamak teebbs yaplabilir, harb zuhur edebilir. Ben burada sulh akdetmek iin bulunuyorum. eden Lord GOrzon: Trkler bana haber vermeden Londra'ya petrol mtiyaz vermek iin adam gnderdiler. Bu efendiler abuk dndler. nk

Harb yapmak iin deil. Harbe mncer olacak bir vaziyetin devamna msaade etmek iin deil! Bu sebeple eer hakikaten Trk Hey'eti reddediyor ve reddinde srar (18 Terinisani 1916) tarihli nshasndan nakleden Sleyman Nazif merhumun Firak Irak adl eserinden alarak dikkatlerinize arzede Mm: Bu para, Irak Cephesinden dnen esirlerimizden bir avula yaplm mlakattan alnmtr. BASRA'DA SLM TEZAHRATI Sabah yine kelepeler bileklerimizde olduu halde ikier olduk. Ve yrmeye iktidar olan olmayan hepimiz, Basra'ya doru ilerlemeve baladk, ingilizler bugn dier gnlerden fazla bir tekayyd gsteriyorlard. Eski muhafzlara refakat eden Hindli mslmanlar Gorgo ve ingiliz nefertyla tebdil etmilerdi. ehre dhil olurken me'ys ferydlar aksetmeye balad. ehrin sokaklarndan geerken bir mslman maheri arasnda bulunduumuzu samim bir memnuniyetle grdk. Ve her alayarak baran, Ce-nab- Hak'dan din kardeleri iin niyz- merhamet ediyordu. Evlerin damlar zerine ekmek, eke^ sigara yadryorlard. Kadnlar bu havaliye mahsus olan matem hkrklaryla feryd ediyor ve ellerindeki yiyecekleri bize, elimize vermek iin muhafzlarn zerlerine atlyorlard. Bu silhsz tehacm, gittike tezyd ediyordu. Gorgolar, kalabal datmak iin ahliyi dipiklemeye itmeye uratlar, islmlar buna bsbtn mnfail olarak eskisinden daha iddetle, ellerindekileLOZAN ZAFER MI, HEZMET MI? 193 ediyor ise, mstakil surette hareket etmeye kendi Hkmetim nmna mecbur olacam. ("*). Lord Grzon, bu tehdidin arkasndan Cemiyet-i Akvam Misk'nn onbirinci maddesini okuyarak tehdidini daha vazh hle getirdi. Bu madde, harb tehlikesi vukuunda Cemiyet-i Akvam Meclisi 'nin toplanmasn ve M i s a k da yazl birtakm tedbirlerin alnmas iin teebbse geilmesini mirdi. Maddeyi okuduktan sonra Trk Hey'etinin kendisini buna icbar etmeyecei temennisini izhar eyledi. Mteakiben sz alan Mttefik murahhaslar da Lord Grzon'u teyd eden konumalar yaptlar. nn bir kere daha cevap 'vererek Trkiye'nin Musul'dan vazgemiyece-ini kat' bir lisanla ifde etti. Bunun zerine hibir anlama olmadan celse tatil edildi. Lozan Konferans mzkerelerini inktaa uratan 4 ubat tarihli celseye kadar ekime gitgide daha hararetlenerek devam etti. Hakikatte Musul mes elesinde asl yaplacak i, petrol ngilizlere terk ederek, araziyi kurtarmakt. Geri ingilizler, Musul Mes'elesiyle petrol yznden alkadar olmadklarn sret-i hakdan grnerek birka defa alenen beyan etmilerdi. Fakat bunun doru olmad ingiliz kaynaklan

kadar, vukuatn seyir tarziyle de sabitti. Gerekten yznden rini esir dindalarna vermek iin 1918, sh. 58-59).

ingilizler Musul Mes'elesiyle petrol

atlmlard. (Sleyman Nazif Firk- Irak Dersaadet

128 Lozan Zabtlar, I. Takm I. Cild, I. Kitapta yer alan mezkr celseye ld zabtname. F: 13 megul olmadklar kanaatini izhar sadedinde o derece mhirne bir rol oynamlard ki, buna Trk Murahhas Hey'eti'nin ikinci mes'ul ahs Dr. Rza Nur bile inanmak temayl gstermiti. ('"). Geri petrol peke ekerek araziyi kurtarmak hususunda baz teebbsler yaplm ve bu arada evvelce zik-redildii zere Londra'ya kiilik bir hey'et dahi gnderilmiti. Fakat byle bir teebbs iin o derece ge kalnmt ki bundan hsl olan netice Lord Grzon'un istihzalarna mruz kalmaktan ileriye gidememiti. Lord Grzon'un Musul Mes'elesi'nde Trk Hey'etine pe dedirtmek iin defaatle tehditler savurmasna ramen kendisinin de bu hususta cidd ve kararl hareket edecek artlar iinde bulunmad muhakkakt. Gerekten btn Avrupa efkr- ummiyesiyle birlikte ingilizlerin de harbden bkm bulunduklarn ve ingiliz siys ricalinin byle bir efkr- ummiyenin tesiri altnda vazife grmekte olduu Grzon'un yer yer takibettii sert tutumu, zaman zaman yumuatmak ihtiycn hissetmesinden de anlalabilirdi. Earl of Ronaldshay, Lord Grzon'un bu kuru sk tehditlere ramen iinde bulunduu artlarn hi de gstermee alt gibi olmadn ifa eden ve ingiliz Bavekili tarafndan ingiliz Bamurahhasna ekilmi u telgrafla ortaya koymu bulunmaktadr: Kanaatlerimi tam olarak bilmeme ramen muhtemel bir ihtilf nlemek iin kanaatimce hayat ehemmiyeti hiz iki eyin mevcut olduunu tekrarlamam belki iyi olur. Birincisi udur ki; Musul iin harbe gitmemeliyiz, Sevr Muhedenmesi'nden arta kalan mer'iyete sokmak iin Trkler'le yalnz bamza savamayacaz. Bu LOZAN ZAFER M, HEZMET M? 195 noktalar hakkndaki fikrim o kadar kafidir ki, nceden kestirilemeyecek bir sebep hri, hibir eyin fikrimi deitirebileceini zannetmiyorum. Binaenaleyh, bundan baka hibir siyset hakknda mes'uliyet kabul edemem. Bu vesikay derceden yazar, mteakiben ilve ediyor. Lord Grzon'un harbe girme niyeti de Bavekilinin-kinden fazla deildi. (131) Bizde hasmn burada aklanan i durumunu renmek iin en kk bir istihbarat olmad gibi, kendi srlarmz dahi saklayamyorduk. Gerekten Trk Murahhas Hey'eti ile Ankara arasndaki

istihbarat Kstence zerinden yaplyordu. Buras ise, tamamen ingiliz kontrol altndayd. Churchill'in, hatratnda adet alay ederek bu muhaberenin Londra'da her sabah kahvaltsnda mzakere ve mnakaas yapldktan sonra serbest brakldn ('") yazmakta olduu dnlrse Hey'etimi-zin ne lde sr saklayabildii kendiliinden anlalr. Kendi srlarn dmana kaptrd ve stelik de, dmann ahvli hakknda en kk bir malmat elde edemedii iindir ki, Grzon'un blflerine boyun een ismet Paa, Musul Mes'elesini Muahedenin imzalanmasndan itibaren bir yl iinde ('") iki tarafn sulh yoluyla halletmesini, bu ojmazsa Cemiyevi Akvm'a havalesi teklifini ileri srd. Kanaatimizce Musul'un ite bu anda kaybedilmi ol129 Dr. Rua NUR age., sh. 1035 130 Earl ol RONALDSHAY age., sh. 333 131 a.y. 132 Bkz: Churchlll'in Htralarna atfen Feridun KANDEMR a.g.e., sh. 103 133 Bu mddet, sonradan dokuz aya indirilmitir. duu kabul edilmelidir. nk Musul Mes'elesinin kaderini umum sulhun kaderinden tefrik ederek onu yalnz Trkiye ve ngiltere'yi alkadar eder bir me'ele haline getirmek bu mes'eledeki hatlarn en by olmutur. nk, btn Dnya efkr- ummiyesinin sulhe itiyak ve ihtiyac, Trkiye'den daha az deildi. Bu itibarla Mu- . sul Mes'elesi umum sulha man olacak bir mes'ele olarak I sulhun kaderine bal kalsayd^ tviz vermek ihtimalleri daha byk bir kuvvetle melhuzdu. Bir kere sulh tahakkuk ve takarrr ettikten sonra srf Trkiye ve ingiltere'yi t alkadar eder bir mes'ele iin Dnya milletlerinin fazla bir gayret sarfetmiyecekler ve hele ngiltere gibi Birinci Cihan Harbi galipleri arasnda bir numaral yeri igal eden bir devlete kar Trkiye'yi tutmayacaklar muhakkakt. Hem de Cemiyet-i Akvam gibi ingilizlerin son derece messir olduklar bir tekilttan Trkiye lehine bir karar ka mann imknszl aikrd. nk ngiltere, Cemiyet-i Akvm'da belli bal sz sahiplerinden biriyken, Trkiye bu tekilta z bile deildi. Musul Mes'elesi'nin Cemiyet-i Akvm'a havalesini kabul ve hatt tekliften balayan hatlar, birbirini kovalad. Trk Murahhas Hey'eti'nin devam eden zaaflar ve tehditler karsnda ylgnln gren ngilizler ve onlarla az birlii etmi olan Mttefikler, hep birlikte taarruza getiler. ekimeli geen Ocak Ay nihayetine gelindii zaman yeni bir sulh projesi hazrlya-rak Trk Murahhas Hey'eti'ne imzalatmak teebbsnde bulundular. Bu projede Musul Mes'elesi'nin de Cemiyet-i Akvam Meclisi'nce bir karara balanaca kaydedilmekteydi. 4 ubat'ta gzel hazrlanm bir mizansen ile Trk LOZAN ZAFER M, HEZMET M?

197 Hey'eti'ni bu yeni Muahede projesini imza etmesi iin hep birlikte icbar ettiler. (1W) smet Paa, bir aralk bu projeyi imzalayarak iin iinden kmak istedi. (13S) Fransz Murahhas Bompar'n alenen ifde ettiine gre ("*) bu hususta kendilerine Inon tarafndan sz verilmimi. Rza Nur'un edd muhalefeti ile bu projenin fniin tarafndan imzalanmas nlenmitir. Bu yzdendir ki, Lord Grzon sonradan ngiliz Psrlmentosu'nda yapt konumada bunu ifa ederek yle demitir: Ba murahhas bana imza selhiyeti olduunu syledi. Ayrlma gnmz belli oldu. Fakat son anda araya kt bir ruh girdi... ('") Bu kt ruh hi phesiz Dr. Rza Nur*du. Nitekim O da bu tavsiften kendisinin kastedildiini kabul etmektedir. (138). Bu suretle teklif edilen projenin binbir tazyik, cebir ve ricaya ramen imza edilmeyerek reddiyle Konferans inktaa urad. En evvel Lord Grzon saatlerdir hareketini tehir eyledii trene atlyarak Lozan' terketti. Hey'eti-miz de Ankara'ya dn iin hazrlklara balad. Mzkereler kesilip hibir neticeye varlmadan Konferans dalnca, Trk Murahhas Hey'eti de dierleri gibi Lozar terketti. Romanya zerinden yurda dnen inn, Bkre'te mahall ngiliz Sefareti vastasyla Lord Gr134 Bu heyecanl celsenin tafsilt iin bkz: Dr. Hza NUR a.g.e., sn: 1144 ve mt. Kadir MISIROLU Lozan Zafer mi. Hezimet mi? stanbul 1971, C: I, sn. 245 ve mt. 135 Dr. Rza NUR a.g.e., sh. 1154 - 1155 136 a.y. Lozan Zabtlar (inkta Celsesi.) 137 Lord Grzon'un Lordlar Kamaras'nda geen, 133 Dr. Rza NUR .g.e., sh. 1158 198 I ADR MISIROLU LOZAN ZAFER Mi, HEZMET M? r> zon'dan bir mesaj ald. Bunda, sulhun behemahal gerekleeceinden bahsedilmekte ve nn'den sulh. iin mzkereler esnasnda olduu gibi Ankara'da da feragat ve fedkrlkla almas istenmekte ve sulh hakkndaki mit ve temennilerini tekrarlamaktayd. (w). lk defa nn tarafndan ifa edilen bu mesaj, Lord Grzon'un Konferans'daki tehditkr tavrlarna ramen neticeye sulh yoluyla varmak hususundaki arzularn bir kere daha ifade etmek ihtiyacn hisseylediini gsterdii gibi, bata Musul M e s ' e 1 e s i olmak zere halledilememi mes'deler iin herhangi bir surette harbe cesaret edemiyeceini de aksettirmekteydi. ngiliz'lerin Musul Mes'elesinde Trkiye ile anlama gereklemedii takdirde, harbe tutuamyacaklar hususunda Sari of Ronaldshay'in evvelce dercedilmi bulunan ngiliz Bavekilinin karar ve niyetini aksettiren evvelce zikredilmi konumas.

ifdesi bilinmediine nazaran nn'nn harblen korkmasn mkl addetmem mmkn olabilirdi. Fakat kendisinin temas ve ifde ettii bu mesaj bile tek bana o'nu ikaz ve irada kifayet edecek bir kuvveti hizdi. Bu itibarla, temas ettii bu vesika, korku ve endielerinin yersizliini gsteren ve kendinden menkul olmas itibariyle de manidar olan bir vesikadr. Mteakiben stanbul'a gelen nn, burada da ngiliz siys mmessili Amiral Bristol'n Lord Grzon'u teyd eden temenni ve tavsiyelerine muhatap olmutu. stanbul'da fazla kalmayarak Ankara'ya doru yol kan nn, Eskiehir'de M. Kemal ve Fevzi Paa'lr.a ml'ki olmu ve kendilerine mzkereler hakknda t i zumlu izahat vermitir. Bu srada zmir'de iktisat Kongresi ni aarak orada o gne kadar devam eden beyan ve ifdelerin slbunu deitirerek uzun ve teferruatl bir konuma (M0) yapm olan M. Kemal ile Hayim Naum Efendi arasnda cereyan eden grmeler ve tebellr etmeye balayan yeni s i y s e t s alkal hareket ve faaliyetlerin bu eserin birinci cildinde gerei kadar tafsil etmitik. Eskiehir'de, Lozan'dan dnmekte bulunan nn ile, Ankara'da karlalmas melhuz sert muhalefet ve tenkitleri karlamak hususunda taktik bakmndan gr birliine varlmt. Gerekten Murahhas Hey'eti'nin Ankara'ya varndan itibare"n sert bir muhalefet ile karlalaca anlalmt. O zaman Meclis'de kinci Grup adyla mevcud olan bir nevi muhalefet partisi. Lozan'da haklarmzn lyk vehile mdfaa edilemedii kanaatinde bulunuyor ve bilhassa Musul Mes'elesi'nde tvizkr dav-ranlmasn hazmetmiyerek mthi bir asabiyet izhar ediyordu. Trkiye Byk Millet Meclisi 21. ubat 1923'de Ali Fuad Ccbesoy'un riyasetinde akdettii gizli celse ile Kon-ferans'da cereyan eden hdiselerin mzkeresine balad. lk olarak sz alan nn, Konferansn seyri hakknda saatler sren uzun bir konuma yapt. Mzkerelerin cereyan tarzndan, neden msbet bir neticeye vsl oluna-mayarak inktaa mruz kalndndan uzun uzun bahsettikten sonra sz Musul Mes'elesi'ne getirerek dedi ki: Biz Musul zerinde kendileri ile bir sret-i hl bulalm dedik.. Musul Vilyeti'ni derhal igal edelim. Fa139 Bkz: nn'nn Htralar Lozan Ksm Ulus Gazeteci, 22 Eyll 1P68 tarihli nsha. 140 Bkz: Gazi Paa izmir Yollarnda Ankara 1339. sh. 02 vd. KADR MISIROLU kat onlarn iktisad inkif ve petrollerden istifade etmek gibi menfaatleri varsa, veyahut bir takm unsurlar kendi aleyhlerine tahrik edeceklerinden endieleri varsa, onu tatmin edelim, bir sret-i hl bulalm dedim. Onlar da bir'sret-i hl aramlard. Diyorlard ki, Musul ehrini muhafaza edelim. Eer biz menfi-i iktisadsinden ve petrolnden dolay Musul'u vermiyorsak, herkese verdikleri gibi

bize de bir hisse ayracaklard. Umum celsede mes'ele bu safhaya girmiti. En sonunda Mttefikler mttehid bir cephe olarak inkta tehdidi ile bizi tehdit e41). Byk Millet Meclisi ve bilhassa onun bnyesinde bir nev muhalefet partisi roln oynayan kinci G r u p a mensup meb'uslar nn'nn verdii teferruatl izahat tatmin edici bulmadlar. Kendisine muhtelit' sualler sorarak derhal ve tatminkr cevaplar almak istediler. Karlkl atmalar ve etin mnkaalar cereyan etti. Bu mnkaalar esnasnda Birinci Byk Millet Mec-lisi'nin tein hatibi Trabzon Meb'usu byk vatansever merhum Ali kr Bey ile Hseyin Avni (Ula), Bey, grup szcleri tavryla tekrar tekrar sz alarak inn'y sual yamuruna tuttular. Bunlar Mttefiklerce teklif edilmi bulunan yeni muahede projesiyle Musul Mes'ele-sindeki tSvizkr tutumu bir trl hazmetmek istemiyorlard. Gerekten Meclis, Musul'u vermeyiz, gerekirse bu uurda tekrar harbe gireriz diye heyecan iindeydi. ('"). 141 Bkz: Zabtlardan naklen, Ali Fuad CEBESOY'un Siysi Htralar istanbul 1957, sh. 235. 145 Al! Fuat CEBESOY a.g.e. sh. 288 142 Bkz: Feridun KANDEMR Htralar ve Sylemedikleriy-le Rauf Orbay istanbul 1965. sh. 115 LOZAN ZAFER M, HEZMET M? 201 Kzan bu mnakaa esnasnda Hey'eH Vekile Reisi Rauf Bey de sz alm ve iki taraf yattrmak iin ok byk bir gayret sarfetmeye ve ter dkmeye mecbur kalmt. Onun bu konumasnn ruhu kendi ifadesiyle u idi: Biz, M. Kemal Paa ile smet Paa'dan gereken iz-ht alp durumu tahlil ile tetkik ettikten sonra, esas itibariyle ii harbe gitmeden halletmenin bir resini bulmak noktasnda mutabk kaldk. (M3). Kanaatimizce Musul gibi birka bin yllk Trk topra bir vatan parasnn ziyamda asl ml, Rauf Bey'in yukarya alnan cmlesinde ifdesini bulan harbi gze alamamak (Harb etmemek deil, sdece gze alamamak) olmutur. Filhakika bu mes'ele iin harb gze almabil-seydi, muhakkak ki, byle bir ey vk olmadan Musul'un kurtarlmas mmkn olacakt. Zira yukardan beri yeri geldike eitli delilleri serdedilmi olduu zere Musul iin ngilizler'in de harbi gze alamayacak bir durumda bulunduklar, Lord Grzon'un tehdidlerinin ise srf bir blf olduu anlalm olsa gerektir. Bu mevzudaki teredddn ileride baka tezahr ekillerinden de bahsedeceiz. urasn hemen ifde etmeliyiz ki, Ingrliz Entellijans gibi her yerde gz ve kula olan bir tekiltn ettiler..

Trkiye'nin Musul iin harbi gzt alamamak gibi bir kararszlk iinde bulunduundan habersiz olmasna imkn yoktu. Geri Lozan Konferans'mn baarszla uramas hlinde karlalacak glkler iin E r k n Harbiye-i Ummiye Riyaseti nce ok 143 ay. 144 Bkz: Belgelerle Trk Tarihi Dergisi Eyll 1970 tarihft, ?6 numaral say. 202 KADR MISIROLU hazrlanmt. Fakat bu pln, Musul'un kaybn nleyecek bir taarruz mhiyet tamasna ramen hi bir zaman kullanlmayan tl bir ihtiya gibi bir kenara atlmtr. kinci Grup meb'uslaryla M. Kemal, smet Paa ve taraftarlar arasndaki bu etin mnkaa Rauf Bey'in mutavasst ve mutedil grnmekle beraber haddi zatnda ismet Paa ve taraftarlarn tutan konumalaryla girift bir mhiyet alnca Meclis Reislii Krssn igal eden Ali Fuad Cebesoy, elinde tuttuu ve mzkereleri idare etmek iin kulland an fkeyle mnkaaclarn arasna atm (145) ve Meclis tarihinde ilk defa cereyan ede; byle bir hareketle mnkaalar ksmen yatmtr. ('"). Bu srada muhaliflerin szcs mevkiindeki Ali kr Bey'in fec bir sikasde kurban gitmesi (U7) kinci Grup'u bambaka mes'elelerle uramaa sevketmi, ve bu surette altndan kalkamadklar tenkitlere ramen yine hey'et vk davete uyarak ikinci defa Lozan'a gitmi ve tviz stne tviz vererek mzkereleri neticelendirip Lozan Sulh Muhedenmesi ni imza etmiti. Bu muhedenme'nin nc maddesi Irak ile Trkiye arasndaki hududun tesbiti mes'elesinde u hkm vazetmitir: Trkiye ile Irak arasndaki hudud ibu muhedenme'nin mevki-i meriyete vaz'ndan itibaren dokuz ay zar145 Ali Fuad CEBESOY a.g.e. sh. 288 14G Bu heyecanl celse hakknda tafsilt iin bkz: Feridun KANDEMR age., sh: 115 ve mut. Ali Fuad CEBESOY a.g.e., sh: 233 ve mut. nn'nn Htralar (Lozan Ksm) a.g.t. 147 Trk milliyeti ve mukaddesatlarnn mcadelelerinde bV dnm noktas tekil eden bu feci sikasd hakknda tafsilt iin bkz: Dr. Ra NUR a.g.e., sh. 1171 vd. LOZAN ZAFER MI, HEZMET MI? 203 fnda Trkiye ile Byk Britanya arasnda sret-i musli-hnede tyin edilecektir. Tyin olunan mddet zarfnda iki Hkmet arasnda itilf husule gelmedii takdirde ihtilf, Cemiyet-i Akvam Meclisi'ne arzolunacaktr. gizli kaydyla bir hareket pln ('")

Hatt- hudud ittihaz olunacak karara intizaren Trkiye ve Britanya Hkmetleri mukadderat kat'iyyesi bu karara muallk olan arazinin hl-i hazrnda herhangi bir tebdil ikama bis olacak mhiyette hibir harekt- askeriye veya sirede bulunmama mtekabildi teahhd ederler. Bu maddenin birinci fkrasna istinaden Trkiye ve ingiltere arasnda Musul Mes'elesinin sret-i tnuslihnede tyinini temin zmnnda stanbul'da 15 Mays - 5 Haziran 1924 tarihleri arasnda bit Konferans daha toplanmtr, ingilizlerin mes'eleyi Cemiyet-i Akvm'a havale hususunda mevcud menfaatleri iktizsnda srf maddenin hk mn yerine getirmek r.ev'inden dhil olduklar bu Kon ferans'da Musul'la birlikte Hakkri Vilyetimizin baz kazalarn dahi istemee kadar varan yersiz ve mesnedsi? beynlar yznden hibir netice elde edilememi ve bu yzden mes'elenin, Cemiyeti Akvm' arzn zarur klan bir durum hsl olmutu. Bugne kadar srf ltin asll yeni harflerle okur - yazar olanlar iin hibir kaynakta malmat verilmemi o'an ve . zamannda H al i Konferans adiyle ydedilmi bulunan bu Konferanstan da bir nebze bahsetmek istiyoruz: Kasmpaa'da eskil Bahriye Nezreti* ne id binada toplanld iin Hali Konferans nmyla ydedilen bu Konferansa ngilizler'in anlamak niyetiyle gelmedikleri daha ilk grmelerde derhal ortaya kmtr Gerekten bu mes'elenin Cemiyet-i Akvam saysz 204 KADR MISIROLU menfaatler bulunduu muhakkakt. Bu yzdendir ki, bir taraftan Hali Konferans nda netice alnmasn imkanszlatran anormal teklifler ortaya atarken, dier taraftan da Trkiye dhilinde Mardin Dalarndaki Marunleri silhlandrmak gibi - bir takm karklklar karmak yoluna gitmilerdir. imdi biraz da bu iki yzl ve samimiyetsiz ingiliz siysetinin tipik bir tezahrne sahne olan Hali Konferans ndan bahsedelim: Hali Konferans'nda Hali Konferans, bu konferansta mzkereleri ingiltere Hkmeti namna yrtmeye memur Sir Persi Koks riyasetindeki bir hey'etle Trkiye nmna Fethi (Okyar) Bey riyasetindeki Trk Hey'eti arasnda 19 Mays - 5 Haziran 1924 tarihleri arasnda Kasmpaa'daki imdi Kuzey Saha Deniz Kumandanl- olarak kullanlan eski Bahriye Nezreti Binas nda cereyan etmitir. 16 Mays 1924 tarihinde istanbul'a gelen ingiliz Hey'eti, istanbul'da Ankara Hkmeti'nin siys mmessili sfatn hiz olarak bulunan Adnan (Advar) Bey nmna Mcid Bey tarafndan istikbl edilmilerdir. ingiliz Hey'eti ayn t^n leden sonra eski Bahriye Nezreti Binasna giderek Trk Bamurahhas Fethi Bey'i ziyaret etmi ve bu ziyarette mzkere gnnn tesbiti mes'elesi grlmtr. Ayn Meclisi nce hallfaslnda onlarca

gnn akam Trk Hey'eti Pera Palas otelinde ikmet etmekte olan ingiliz Hey etine ide-i ziyarette bulunmu ve mzkerelerin 19 Ma ys 1924 Pazartesi gn balamas kararlatrlmtr. LOZAN ZAFER MI. HEZMET Mi? 205 Birinci itim Musul Mes'elesi'ni halle memur iki taraf murahhaslar hazr olduu halde kararlatrlan gn ve yerde mzkerelere balanlmtr: Celseyi aan Trk Bamurahhas Fethi Bey : Sret-i muslihnede tesbiti, Lozan Ahidnmesi ile tehr ve ta'lik edilen Trkiye - Irak hududunun tahdidi mes'elesini mzkereye memur hey'et-i murahhasa z-syla mavirlerini Hkmet-i metbuam namna keml- hrmetle selmlamakla kesb-i eref eylerim. Evvelce Lozan'da ingiliz ve Trk Hey'et-i Murahhasas arasnda uzun mzkerta zemin tekil etmi olan ve mzkeresi daha sakin bir devreye tehir edilmek mecburiyeti tahas-sl eden bu mes'elenin memnuniyetbah bir tarzda tasfiyesine muvaffak olmaklumz ziyadesiyle yn- temennidir. Trkiye Cumhuriyeti ile Brita'nya imparatorluu arasnda teesss edecek olan mnsebt- mstakbele bu mes'elenin raptedilecei dostne sret-i tesviyeye tbi bulunuyor. Bu Konferans'da mevzubahs edilecek olan mes'elenin mzkeresi ve halli esnasnda hak ve adalet hislerinin hkim olaca mid-i kavsiyle hametl ingiltere Kral Hazretleri tarafndan i'/m buyrulan hey'et-i murahha-saya beyn- homedi eder ve Konferansn kd edilmi olduunu keml-i memnuniyetle beyn ederim. ("') demitir. Fethi Bey'den sonra sz alan ngiliz Bamurahhas, kendilerine gsterilen sammi misafirperverlie teekkr 148 Ayn Tarihi Ankara 1340, C. Ill, lfl - 172. 206 KADR MISIROGLU ettikten sonra bu mes'ele hakknda bir anlama hsl olabilecei hususundaki temennilerini izhar etti. Anlama olmad takdirde mes'elenin Cemiyet-i Akvam a gideceini,- fakat bu suretle hallinin ngiltere iin tabiatyle yn- tercih olmadn syledi. Halbuki biraz sonra ortaya ataca ar tekliflerle, bilkis anlamak niyetinde olmadn ve bu iin CemiyeH Akvm'a havalesini temin iin pein bir karar sahibi bulunduunu gsterecektir. Bundan sonra murahhaslar mtekbil bir surette se-lhiyetnmelerini teati ederek leden sonra toplanmak zere .celseyi tatil etmilerdir. leden sonra yeniden almalarna balayan Konferansta Trk Hey'et-i Murahhasas, hududun Musul'u Trkiye'ye brakacak tarzda izilmesi lzm geldiini beyanla, bunun rk, coraf, trih ilh. delillerini serdetmi tir. Bilhare sz alan ngiliz Murahhas bu mtalalara cevap veren bir

konuma yapm, iki tarafn iddia ve talepleri arasnda byk bir mutbakatszlk olduu grl -mtr. aramba gn leden sonra tekrar toplanlmak zere celseye nihayet verilmi ve mteakiben Trk Ba-murahhas Fethi Bey tarafndan ingiliz Hey'eti erefine bir ay ziyafeti verilmitir. kinci tima : 21 Mays 1924 aramba gn Hali Konferans'nm ikinci ictimna balayan hey'etler, nokta-i nazarlarn daha ziyde muhtra teatileri suretiyle izah etmilerdir. leden evvel Fethi Bey, Musul'un, eski Osmanl idaresi zamanndaki vilyet hududlar nazar- itibare alnSR PERS KOKS (COCKS) Hali Konferans'nda ingiliz Bamurahhasi Sir Persi Koks (Cocks) bizler iin son derecede clib-i dikkat bir ahsiyettir. ngiliz Entellijans'nda alan, ark ve bilhassa petrol ilerinde mtehasss belli bal adamlardan biriydi. Aynen Lavrens gibi Arap Memleketlerinde altrlmak zere hussi bir surette yetitirilmiti. Gerekten Londra'daki casus mektebini bitirdikten sonra arkiyat tahsil etmi ve tam, bir msterik hviyetini iktisab etmiti. O derecede ki Msr'n mehur Cmi-l Ezher niversitesinde on yldan fazla Profesr sfatyla alm ve Kur'an- Kerim'i on clld halinde Ingilizceye tercme etmitir. Birinci Cihan Harbi'nde Irak'daki ngiliz kuvvetleri emrinde Siyas m v i r olarak vazife grm ve bu blgenin jeolojik hususiyetlerini inceleyen eitli eserler neretmitir. Bu jeolojik aratrmalarn petrol etrafndaki almalar setretmek iin ba vurulmu br taktik olduu her trl pheden beridir. Hsl Sir Persi Koksf Petrof mes'eteslrvde bizimkilerin kendisiyle asla at oyrvatamyacaklan mthi bir canbazd. MIS1HUULU mak suretiyle Trkiye'ye devri gerektiine dir iddia ve talebini ileri srm, buna mukabil Persi Kok.% ingiliz noktan nazarn aksettiren bir muhtrayla Musul ehri de dhil olmak zere Frat Nehri'nin iki sahilini de talep etmitir. Buna yine bir muhtra ile cevap veren Fethi Bey, Trk Hey'eti'nin nokta-i nazarnn eitli sebepler muvacehesinde kabu edilmesi lzm geldiini ifah olarak izah etmi, buna kar ngiliz Bamurahhas'nn hazrlanmak suretiyle ancak Cumartesi gn cevap verebileceini sylemesi zerine mzkere o gne braklmtr. nc tim : Hali Konferansnn nc itimi 24 Mays 1921 tarihinde leden sonra akdedilmitir. Bu ietimd Fethi Bey'in evvelce Musul Vilyeti'nia bize braklmas lzm geldiine dir serdettii mukn delillere cevap vermesi gereken ngiliz Bamurahhas, Musul yle dursun, Hak-kr Vilyetimize bal olup da o anda tamamen idaremiz altnda bulunan Beyteb'b lme-rik ve Revandiz kasabalarn dahi talep ede cek kadar ileri gitmiti. Halbuki Konferans yalnz

Musul Vilyeti'nin kime id olacan tyin iin toplanm bulunuyordu. Bu durum ngilizlerin stanbul'a anlamak iin gelmediklerinin aikr bir delili idi. Fethi Bey, ngiliz Bamurahhas'nn nokta-i nazarn teyd iin ibraz eyledii haritada gsterilen yeni hududu kabul etmemize imkn olmadn, mtekbil olarak Trk Hkmeti'nin de kendilerine Trkiye'nin nokta- nazarna gre izilmi bir haritay tevdi edeceini bildirmitir. Bunun zerine Persi Koks, yeniden mzkereye balayabilmek iin vaadedilen haritay beklediini syleLOZAN ZAFcR M, HEZMET Mi? 209 diinden celseye nihayet verilmitir. Fakat ngilizler'it srf anlamay imknsz klmak iin ortaya attklar bu yeni ve an teklif zerine, Konferans yeni bir mzkere gn tyin etmeksizin nihayete ermitir. Bu suretle birka gn ne olaca belli olmadan getikten sonra, ingiliz Hey'et-i Murahhasas ile 28 May* 1924 aramba gn ingiliz Sefrethnesi'nde bir itim daha yaplmtr. Yeni bir anlama mdi belirmesi zerine Trk Ba-murahhas Fethi Bey, 29 Mays'ta, Eski Bahriye Nezreti binasnda ingiliz Hey'et-i Murahhasas'na bir ziyafet vermitir. Bununla beraber bu ziyafette de hibir fikir teatisinde bulunulmamtr. uras muhakkaktr ki, ngilizler bu taktiklerle Trk Hkmeti ve onun murahhaslarnn nabzn yoklamak ve zaman kazanmak maksatlarn t-, kib ediyorlard. Bu yzdendir ki, Musul'u garantiye almak iin Hakkri Vilyetimizin baz ksmlarn da taleb ediyor ve bu talebin karlaaca akslmeli dikkatle takipediyorlard. Bu siyset karsnda mukbele-i bilmisil olmak zere Musul'u garantiye almak iin Badat Vilyeti'ni taleb etmek hi kimsenin aklna gelmemitir. stelik byle mzkerelerle geen zaman esnasnda ngiliz-ler'e kar kullanlabilecek baz kozlarn da mevcud olduu muhakkakt. ngilizler'in Irak Hkmeti'ne kar teklif ettikleri anlama metni, henz Irak Parlmentosu'nca tasdik edilmemi bulunduu gibi bu tasdikten imtina mnsna gelen bz a?metler de zuhur etmeye balamt. ('") Ayrca Irak dhilinde pskren ngiliz matbuatnda kan yazlara F: 14 isyanlar da vk olmaktayd. Irak' ellerine geirdikleri gnden beri her yerde tatbik edegeldikleri istismarc hareketlerine kar mahall eyhlerden mukavemet gsterenler mevcud olagelmiti. Gerekten daha 1920 ylnda Irak'da byk bir isyan km, ingilizler bu isyan ancak 100.000 kiilik bir kuvvetle ve glkle bastrabil-milerdir. Hatt Lozan Konferans balarken ngilizleri ngilizler'e kar bz gzkmemesi karsnda ate 149 Irak Parlmentosu'nun bu muahedeyi tasdike taraftar

tard ve teb'id ederek Sleymaniye 'ye hkim plan eyh Mahmud bu havalide mstakil bir vaziyette bulunmakta ve ngilizler'e meydan okumaktayd. Bilhare grlecei gibi, Musul'u bize kaybettirmek maksadyla Trkiye dhilinde isyanlar karan ngilizler'e kar mtekabil olarak Irak dhilinde bu gibi kprdanmalar deerlendirmek ve onlar ypratmak mmknd. Bu imknn mevcud olduu sununla da sabitti ki; Lozan Muhedenmesi'nin nc maddesinin nc fkras, bu gibi hareketlerde bulunmamaa mtekabil olarak yasaklayan bir ifade ile tanzim III, Ankara 1340, sn. 53 vd. Irak ahlisi tarafndan memleketin yeni batan imr ve inaasn-da ingiltere'nin muavenet ve mzahereti arzu olunmadna dir byle aka ibraz olunacak bir vaz-u tavra kar lakayt kalamaz. IraK Meclisi'nin Muahede hakknda hsmne it-y rey etmesinin ilk ve en seri bir tesiri, Musul Mes'elesine id ngiltere ile Trkiye arasnda vukua gelmek zere olan mzkertn gevemesinde grlecektir. (a.g.e-, sh. 54). Dier taraftan Arap - ngiliz anlamasnn Irak Parlmentosunda mzkeresi esnasnda Musul Mes'elesi'ne temas eden ve bu muahedeyi kifayetsiz gren Badat Meb'uu Naci Bey'in szlerine cevaben Hkmet Erknndan Diyle Meb'usu Cafer Paa'nm asker hkmet adna verdii cevapta yet alan u satrlar son 211 gilizler maddenin bu suretle sarahat tamasna ramen, aradan bir ay bile gemeden Sleymaniye'yi havadan bombardman ederek bir yl devam eden muharebe sonunda buradaki mukavemeti krm ve blgeye mutlak surette hkim olabilmilerdi. Trkiye, Lozan I.Tuhedenmesi'nin aikr bir surette ihlli demek olan bu hareket karsnda sdece kurusk bir protesto ile iktifa etmi, mukabil olarak ayn taktiklere ba vuramam.y tr. Halbuki ngiltere bu gibi hareketlere sdece Irak'da deil, Trkiye dhilinde de teebbs etmitir. Gerekten Mardin Dalar'ndaki N e s t r 1 e r (l50)i silholup, bizim iin ne derece ehemmiyetli bir frsatn karlm bulunduunu gstermektedir; ... Evet Musul hepimiz iin hayat bir mes'eledir. Fakat byk bir esefle size beyan ederim ki: Musul Mes'elesini lehimize halledecek elimizde ne bir hccet ve ne bir vesika vardr, itimd Dveli'yi hiz deiliz. Musul'u Irak'a raptedecek tark olsa olsa siysettir. Maalesef size diyorum ki, gen hkmetimiz hadset-i mrne binaen Irak'n btn hudutlarnda tedvr-i muktaziye ittihazna muktedir deildir. Bu bir hakikattir ki, ilk defa meydana koymak zdrabn hissettim ve bunu itiraf etmek lzmdr. Dinime, erefime ve btn mukaddesatma yemin ederim ve sizi temin derece lib-i dikkat LOZAN ZAFER M, HEZMET M? olunmutur. Inbir misl olmak zere bkz: 1 Mays 1924 tarihli Near East Mecmuas'-ndan naklen Ayn Tarihi, C:

ederim ki, evvel ve hir milletin hrriyer ve istiklli urunda sabit kadem bulunuyorum. Bu sfatla ve ayn yemin ile sizi temin ederim ki, Hkmet halihazryla memleketi, harici tecvze kar muhafazaya ve milel-i mstakile meynnda ahz- mev-kia muktedir deildir. Bu cihetlerin temini olsa bugn tetkikinize vaz'-olunan muahede ile kabil olabilecektir. (Bkz: ikdam Gazetesi 23.4. 1340 tarihli nsha). 150 "Nestrli k rahip Nesiorius'un fikirlerinden domu hristiyan bir mezhebin addr. Aslen Marah olan Ncstorius, 428 ylnda stanbul'da patrik seilmiti. Bu vazifedeyken yaymaa balad fikirleri i/m-em m, nc^iMt landrarak isyan ettiren ngiltere, Trkiye'yi bununla megul etmek ve Musul Mes'elesinden alkoymak maksadn tkib ediyordu. Halbuki Musul Mes'elesi'nin ksmen Hali Konferans ve ksmen de Cemiyet-i Akvam Meclisinde mzkere srasna rastlyan bu isyan, Musul'a sarkmak iin mkemmel bir vesile olduu halde, ne yazk ki, bu frsat da karlmtr. Bu hususta mes'eleye yaknen vkf olan Rauf Orbay u izahat vermektedir: ikinci Devrede Edirne Meb'usu olan Cafer Tayyar Paa, Meclise gelip de teri vazifesine henz balad gnlerde, cephelerin lav ile kolordu tekilt yaplmasna karar verildii iin onu da Diyarbekir'e Kolordu Kumandan olarak gndermek isteyen M. Kemal Paa, yanma davetle, pek ehemmiyetli olan Musul Mes'elesi-nin hl muallkta olduunu, ne suretle halledilecei de henz malm olmad iin Diyarbekir'e fazla kuvvet toplamak mecburiyeti olduunu anlatarak: t e s I i s i reddederek Hazret-i sa hakknda islm grlere ok yakn fikirler ileri sryordu. Bu yzden 431 ylnda Efe s de toplanan bir konsl O'nu kfrle itham etti. Azledilip Antalya'ya srgn edildi. Buradan drt yl sonra Libya'ya gnderilerek eitli iken eler altnda ldrld. Taraftarlar iddetle takip edildi. Mallan msadere olundu. Bunlardan kaabilenler eitli lkelere dalarak fikirlerini yaymaya almlardr. Bir ara lim ve fende son derece ileri gitmiler ve Urfa'da, bir niversite amlard. Bu niversitenin 489 ylnda kapatlmasiyle in, Hind ve iran'a dalmlardr. Bu gn bile Hind ve in'd milyon kadar Nesturi vardr. Trkiye'de bunlar bile misyonerlerin tahriki ile bir devlet (!...) kurmak zere ayaklanmlard. Halbuki o zaman topraklarmzda yaayan Nestri-lerin miktar yz bini bile bulmuyordu. Son derece geri bir topluluktular. Bugn yurdumuz da bunlardan tek bir kii bile mevcud deildir. Bu kuvvetin basma itimt ettiimiz kymetli bir arkadan gitmesini istiyoruz. Bu sebeple Fevzi Paa (Mareal) ile de mutabk kalarak, zt- linizi intihab ettim. Kabul ederseniz memnun olurum. diyor. Cafer Tayyar Paa, milletvekilliinin baki kalp kalmayacan soruu zerine M. Kemal Paa'dan: byk bir akslmele sebep olmutur. Nestorius KADR MISIROLU

Evet zaten kanunu kaldrmyacaz. Dier kumandanlar gibi milletvekilliiniz bak kalacaktr... cevabn alnca: O halde muvakkat bir zaman iin Diyarbekir'e gitmeyi kabul ederim. diye u teklifte bulunuyor: Ancak bilirsiniz ki; ngilizler Musul Vilyeti'ni mtarekeden sonra bir olup bitti ile igal ettiler. Ayn hareketi ben de yapabilirim. Eer bu hareketim, Hkmetin politikasna uygun karsa, Musul Vilyeti kazanlm ve dva halledilmi olur. Aksi halde, tarih mes'-uliyet benim zerime yklenir. Siz de: Kumandan, Hkmetin isteine aykr olarak bu hareketi yapmtr. Kendisini Divn- Harbe verdik, mes'ul edeceiz dersiniz ve ii yine politika yolu ile halledersiniz. M. Kemal Paa, bu teklif karsnda hi tereddt etmeden u cevab veriyor: Zaten sizi bu ii bu tarzda yapabileceinizi dnerek intihb ettim. Rastgele bir kumandann baarabilecei bir i deildir. Bu hususta sizden eminim. Cafer Tayyar Paa bu cevap "zerine: itimadnza teekkr ederim. nallah muvaffak olacaz. Yalnz herhangi bir sakatla meydan vermemek iin, siys duruma gre bana hareket zamann tyin edecek bir iaret verin, kfi Paam!... diyor ve bu suretle tam bir mutabakatla M. Kemal Paa'dan ayrlarak birka gn sonra Diyarbekir'e geliyor. Cafer Tayyar Paa bunlar anlattktan- sonra derdi ki : Diyarbekir'e gidiimden bir mddet sonra, hi hesapta olmayan bir Nesturi mes'eles-i patlak verdi. Van'n gneyinde, Siirt Vilyeti'nin dousuna ve Mardin Vilyeti'nin kuzeyinden ve dousundan Irak hududuna kadarki geni sahada bulunan Nesturi'ler, Irak ve Musul'daki ingilizlerin tahrikiyle aralarna devlet memuru sokmak istemeyerek sdece balarna buyruk hareket ederlerken, gnn birinde iki jandarmamzn vurulmas ile i bym ve btn o ble ngilizler'in gizlice verdikleri silhlarla ayaklanmt. Bunun zerine temizlik harektna balayp, ksa bir zamanda Nestrlerin kamilen hakkndan gelmeye ve o blgeyi tngilizler'in tesirinden kurtarp nfuzumuz altna almaya muvaffak olmutum te bu hareket esnasnda, bana Ankara'dan en ufak bir iaret verilmi olsayd, Musul Vi- | lyetini bir hafta, nihayet on gn iinde kamilen igal edebilirdim. ("'). leride grlecei zere, Trkiye'nin bu atletini-mukabil, ingiltere bu hususta gitgide o derecede mii-teaddi bir tavr taknmtr ki, Hali K o n f e r a n s ndan nihayet be - alt ay sonra Hakkri Vilyeti mize havadan tecvz etmeye kadar ileri gitmitir. ingiliz Murahhaslar bu suretle Trk Hey'eti'ni bir hafta kadar oyaladktan ve nabz olarak bildirmiti. Bunda yoklamasna devam ettikten sonra ingiltere'den beklemekte olduu talimatn'! geldiini, ?> Haziran 1924 tarihinde T'rk Bamurahhas Fethi Bey'e yazl evvelce!

LOZAN ZAFER M, HEZMET M? 215 serdettikleri ve Trkiye iin dinlenilmesi bile caiz olmayan haksz taleplerini tekrarlamakta ve bu hususta srar etmek iin kararl olduklarn bildirmekteydiler. Trk Hey'eti de, meselenin Cemiyet-i Akvam Meclisi'nin hakemliine tevdiinden baka are kalmadm syleyen bu ingiliz mtalasna kar eski nokta-i nazarn bir kere daha teyd ve tekrar ederek cevap vermitir. Bu Konferans srasnda ingiltere'de Muhafazakr Parti i bandan ayrlm, yerine ii Partisi gelmi bulunuyordu. Lozan'da emperyalist Muhafazakr Partisinin Hariciye Nzn Lord Grzon'un sdece Musul'u talep etmesine mukabil bu defa ondan daha az emperyalist meyil gstermesi gereken ii Partisi Murahhas Persi Koks Musul'dan maada Hakkri Vilyetimizin de yarsn taleb etmekteydi. stelik bu Parti tarafndan kurulan Hkmetin hem Reisi, hem de Hriciye Vekili olan Mac Donald, daha muhalefette iken alenen Musul'un Trkiye'ye braklmas gerektiini ifde etmi bir kimseydi. Bu tezad dikkate alan Yusuf Kemal Tengirenk bu srada Londra'da bulunmasndan bilistifade, Mac Donald't ziyaret ederek vadini hatrlatmasn yle anlatmaktadr: O srada ii Partisi iktidara gelmiti. Mac Donald Bavekil ve Hriciye Nzn idi. Bu zat, iki sene evvel istanbul'a gelmi ve Tanin Gazetesi yazcsna: Biz iktidara gelirsek, Musul Mes'elesni sizin lehinize halledeceiz demiti. O gazete yanmda olduu halde kendisine gittim. Trk Milleti bu vaadinizin tahakkukunu bekliyor. dedim. Evet, vaktiyle byle bir sz sylemitim. Fakat kendimi Hriciye makinesine kaptrdm. Onun birtakm an'aneleri var. Ben o sz yapamyorum. dedi. ('"). 151 Feridun KANOEMR a.g.e. sh. 141 - 122. 152 Yusuf Kemal TENGRENK Vatan Hizmetinde istanbul 1967 sh: 289. KADR MISIROGLU Rauf Orbay da herhalde Yusuf Kemal Bey'den dinlemi olduu bu mes'eleyi aa yukar ayn mhiyette olarak izah ettikten sonra petrolle alkal baka clib-i dikkat vak'a ve teebbsler de zikretmektedir: ...Bir mddet soma mevsuk bir kaynaktan aldn bir habere gre, ingiltere'nin mehur petrolclerinden Lord Invenford, Bykeliliimize gelerek Yusuf Kemal Bey'e u teklifte bulunmu: Musul mes'elesi, biz ingilizler iin petrol mes'elesidir. Petrol iini aramzda halledersek Musul Vilyetini ske brakmann resini buluruz. ngiliz petrol kralnn bu teklifini Yusuf Kemal Bey, Hriciye Vekletine bildirmiti. Fakat o srada Hriciye Vekili olan smet Paa'dan cevap alamamt. Bundan sonra galiba ingiliz petrolcleri stanbul'a gelerek bu sefer dorudan doruya Jsmet Paa ile grmler, bir netice alamamlard.

Sonra bir teebbs daha olmu, bu defa da araya bir takmlarnn giriiyle i bsbtn neticesiz kal m... ("*) Hali Konferans ngilizlerin yukarda izah edilen kabul imknsz teklifleri yznden bir kmaza girdi. Mzkereler on gn kadar inktaa urad. Bu srada Fethi Bey, yeni ngiliz tekliflerini Ankara'ya bildirmiti. Oradan gelecek cevap beklenmekteydi. ngilizler tarafndan Fethi Bey'e son bir mektup daha gnderilerek bunda: Tarafeynin teklift, mes'elenin Cemiyeti Akvm'a havalesini zarur klmakta olduunu, ngiliz. Hey'et-i Murahhasas beyn eder ve tarafnzdan ayn surette telkki edilirse itsyla zabtnamelerin imzas iin son bir celse akdini rica ederim. (15<) denilmekteydi. Bu153 Feridun KANDEMR a.g.e., sh: 122 - 123. 154 Ayn Tarihi: C: III, Ankara 1340, sh: 76 LOZAN ZAFER MI, HEZMET MI7 zil nun zerine Ankara'da Hey'et-i Vekile, M. Kemal Paa'-nn riyaseti altnda durumu uzun uzadya mzkere ederek Murahhas Hey'etimize yeni bir talimat gnderdi. Bx talimat Hali Konferans nn son i t i m olarak cereyan eden 5 Haziran 1924 Perembe gn celsesinde Ingilizler'e tebli edildi. Fakat cereyan eden etin mnakaalar (15!) sonunda her iki tarafn da kendi nokta-i nazarlarnda srar etmeleri zerine anlama temin edilemeyerek mzkerelere son verildi. Musul Mes'elesi iin 1925 ylnda karlm T u r k Krmz Kitab nda yer alan haritaya bir gz atanlar, ngilizler'in Irak'n kuzey hududlarn bu mes'-eleye id mzkerelerin her safhasnda biraz daha yukarya karmak suretiyle genilettiklerini kolayca grrler. Gerekten Ansiklopedia Britanica'-nn 1910 ylnda baslan onbirinci tabnda Irak'n kuzey hududlar nihayet Badat'tan 6070 kilometre kuzeyden geirilmiken, Mondros Mtreken-m e s i nden sonra bunu 300 kilometreye karmlar dr. Garibi u ki, Lord Grzon Lozan Konferans'nda 100 kilometre daha ilve ederek Irak hududlarn Badat'tan 400 kilometre daha kuzeyden geirmi ve teklifini bu suretle yapmt. Hali Konferans'nda ise Persi Koks ondan da baskn karak bu 400 kilometre ile de iktifa etmeyip 100 kilometre daha ilvesiyle Irak'n kuzey hudud-larm Badat'dan 500 kilometre daha yukar vardtrmt. Bu da, ngilizlerin anlamak niyetinde olmadklarn ve aldklar her tvizle mararak taleplerini daha da ar -latrdklarn gsteren tipik bir misldir. Gerekten ngilizler bu mes'eleye id mzkerelerin her safhasnda um 155 Bu karlkl mnakaalarn c Cemiyet-i Akvam Meclisi'nde : Musul Mes'elesi nin, Lozan Muheden mesi'nde Trkiye-Irak Hududunun Tahdidi Sre t- i eklinde ifde olunarak iki tarafa (Trkiye - ngiltere) dokuz aylk bir mddet zarfnda tafsilt iin bkz: Ayn Tarih C. sh: 176 - 181. madklar tvizlere nail olunca, mes'eleyi gitgide daha da kmaza sokmulardr.

muslihnede

halli,

bu mmkn olmad takdirde ise Cemiyet-i Akvam Meclisi'nin nc sret-i

hakemliine tevdii kararlatrlm ve bu husus, mezkr muhedenme'nin maddesinde yer almt. Bu maddenin mes'eleye tercihen ve evveliyetle muslihnede; bir are bulmak esasn vaz'et-mi olmasndan adyla Hali Konferans

dolaydr ki, istanbul'da

anlan konferans tertip edilmiti. Fakat ingilizlerin, bu getirmi saylmak iin katldklar

Konferansa, srf mezkr maddenin emir ve icbn yerine

tebeyyn edince (izah edilmi olduu zere) hibir netice alnamam ve bu yzden mes'elenin Cemiyet-i Akvam Meclisi'nin hakemliine tevdii mecburiyeti hsl olmutu. nce ingiltere Hkmeti, Cemiyet-i Akvam Ktib- Ummilii'ne mracaatla, Musul Mes'elesi'nin mstakbel ilk toplantnn ruznmesine alnmasn istemitir. Bu mracaat, Cemiyet-i Akvam Misk nn onbirinci maddesiyle birlikte 19 Austos 1924 tarihinde Trk Hkmeti'ne tebli edilmi ve cevap istenmitir. Mezkr onbirinci madde Cemiyete z olmayan devletlerin kendilerini alkadar eden bir mes'ele iin cereyan edecek mzkerelere murahhas gndererek itirak edebileceklerine dirdi. Bu istee Bavekil sfat ile cevap veen inn, mes'elenin Cemiyet-i Akvam Meclisi'nce mzkeresini esas itibariyle kabul etmi bulunduumuzu, ancak bunun iin Lozan Muhedenmesi'nin mer'iyete giriinden itibaren dokuz aylk bir mddet gemi, ve bu mddet zarfnda da s r e t - i muslihnede tahakkuku derpi edilmi olan bir arenin bulunamam olmas gerektiini, halbuki: henz Lozan Muhedenmesi'nin tasdik edilerek mer'iyete va'zedildiine dir herhangi bir resm yaz alnm olmadm bir kayd-i ihtiraz olarak ileri srmtr. Hey'et-i Vekile 3 Eyll 1924 tarihinde toplanarak Musul Mes'elesi'nin Cemiyet-i Akvam Meclisin'deki mzkeresine katlarak Trkiye'yi temsil edecek hey'eti seti. Bu hey'et yle teekkl etmiti: Bamurahhas: Fefli Bey (Okyar) (TBMM Reisi) Asker Murahhas: shak Avni Bey (Kurmay Yarbay; Mavir: Mnir Bey (Hariciye Vekleti Hukuk Maviri). Mavir: Salih Bey (Umur- Siysiye Umum Mdr) Ktip: Hseyin Avni Bey Ktip: Scat Tevfik Bey Fethi Bey, Bamurahhas seiliini mteakip nce Bursa'da istirahatte bulunan M. Kemal Paa'nn yanna giderek O'nunla fikir teatisinde bulunmu, bilhare de Ankara'ya giderek Ismel Paa ile grp gerekli izahat, vesaik ve talimatlar almtr.

fi Eyll 1924'de Ankara'dan ayrlan Fethi Bey, 7 Ey-ll'de stanbul'a gelmi, burada Cemiyet-i ^Akvm'm mmessili Mr. aylds (Ghilds) ile mteaddid grmelerde bulunduktan sonra Cemiyet-i Akvm'a takdim edecei muhtray hazrlayp, gerekli vesaiki temin ve tasnif ederek 10 Eyll'de Cenevre'ye hareket etmitir, Fethi Bey hareketinden evvel Tan Gazete-s i muhabirine verdii beyanatta Trkiye'nin M u -sulMes'elesi etrafndaki nokta-i nazarn u suretle hlsa etmitir: Trkiye Cumhuriyeti, Cenevre'de btn eski Musul Vilyeti'nin mill hududumuz dhiline avdetini talep edecektir, ingiltere de bu araziyi talep etmektedir. ngiltere, nokta-i nazarn mdfaa iin Lozan'da ve Kasmpaa Konferans'nda hakk- fetihden bahsetmitir. Bu iddia hibir vehile yn- kabul deildir. nk Mtreke esnasnda ngiliz kuvvetleri Musul Vilyetini igal etmemiti. Bilhare harekt-i harbiyenin tatil edilmi olmasna ramen, stanbul'un igali esnasnda Bb- li zerinde yaplan siys tazyikler neticesinde ngilizler bu havaliyi igal etti. Binaenaleyh, bu iddia vrid deildir. ngiltere Hkmeti de bunu anlad iindir ki, Cemiyet-i Akvm'a verdii muhtrada bu ciheti meskt gemitir. ngiltere, Musul Vilyetinde Trkler'in zayf bir ekalliyet tekil ettiklerini gstermeye almaktadr, ingiliz zabtan tarafndan tanzim edilen istatistikler, Trkler'in mikdarn birka bin kii olarak gsermek-tedir. Halbuki bu mes'elede mevzubahs olan yalnz Trkler deildir. Ahlinin ekseriyet-i zimesini tekil eden Krtleri de unutmamaldr. Bu suretle Musul Vilyeti'nin rk nokta-i nazardan, Trkiye'nin, ayn manzaray ire ettii anlalr. Trkiye Cumhuriyeti'nde Trkler ve Krtler yanyana yaamaktadr ve iki unsur da ayn hukuka mliktir. Irak ise, lisn ve medeniyeti bizimkine asla benzemeyen araplarla sakindir. Binaenaleyh, Musui ahlisinin ekseriyetini ecneb bir rkn hkm altnda LOZAN ZAFER Mi. HEZMET Mi? -21 brakmamak pek tabidir. Bu ahliye, Trkiye Cumhuri-yeti'ne iltihak ile yaamak imkn verilmelidir. Btn ngiliz istatistikleri Arap unsurunun Musul Vilyetinde ekalliyet hlinde bulunduunu gstermektedir. Bunun iindir ki, Musul Araplar Faysal'n idaresi altnda yaama arzu etseler bile - vaziyet bunun aksinedir - ekseriyet halk bunlar takiben ne lisan, ne 'c itibariyle merbut olmadklar bir idareye tbi olmaa sevketmek, adalete mugayirdir. ngiliz istatistikleri bu suretle Trk nokta-i nazarn takviye etmektedir. ngiltere Hkmeti Musul Vilyeti ahlisinin Irak Krall'na iltihak etmeyi arzu ettiini iddia etmektedir. Gya mnzinfih arazi ahlisi Emir Faysal' Kral intihab etmek suretiyle bu arzusunu

izhar etmi, halbuki Sleymaniye Sanca bu mnsebetle toplanan reylere itirak etmedii gibi, Kerkk Sanca ahlisi de Faysal' hkmdar tanma sret-i kafiyede reddetmitir... Lord Grzon Lozan'da, Persi Koks (Cocks) stanbul'da Musul Vilyeti ahlisinin Irak ile ittihad arzu ettiklerini iddia eyledikleri halde, her ikisi de rya (reylere) mracaat mes'elesine muvafakat etmemilerdir. u halde ahlinin Irak'a iltihak arzu ettikleri iddias nasl kabul edilebilir?. Fikrimizce en mnsip re-i hl rya mracaattr. Esasen Cemiyet-i Akvam bu tarz- halli bu kabil ihtilflarn hallinde istimal etmitir. ngilizlerin delil arasnda ngiliz Hriciye Nezreti tarafndan tasvip edilen iki proje grlmektedir. Bunlardan birincisi hristi-yan Nestrler vastasyla Trk - Iran hududu boyunca yeni bir hkmet, bir etatampon tekil etmek, ikincisi dalk havaliyi igal etmek iin kabil olduu kadar im222 KADR MISIROLU le giderek asker temint elde etmek. unu syleyebilirim ki, milletlerarasnda sulh, iyi bir asker hududla temin edilemez. Etatampon mes'elesine gelince, bu tahakkuk ettii takdirde Nestrler iin pek vahm olacak tr. Nestrler'in menfaati ve devaml bir sulh iin bu kabil sun' vastalara mracaattan istinkf edilmelidir. Cenevre'ye byk bir emniyetle gidiyoruz. Dvamz aktr. Biz halkn reyine mrcat edilmesini istiyoruz, bir btaraf ile tedkik edileceine ve Cemiyet-i Akvam Meclisi'nin kararnn, Meclis'in yalnz adalet fikrinden mlhem olduunu Cihn'a gstereceine kniyiz. Trkiye'nin Cemjyet-i Akvm'a duhl mes'elesi imdilik mevzubahis olmayacaktr. Biz imdilik mnhasran Musul mes'elesiyle megul olacaz. Maamafih Trkiye, Cemiyet-i Akvm'a dhil olma Lozan'da esas itibariyle kabul etmitir. Binaenaleyh, erge Cemiyet-i Akvm'a girmeyi talep edecektir. ('") Cenevre'ye vsl olan Fethi Bey, muhtelif murahhaslar ziyaret ve ide-yi ziyaretlerini kabul gibi faaliyetlerde bulunduktan sonra ilk defa olarak 24 Eyll 1924 tarihinde Cemiyet-i Akvam Meclisi'nin Umum toplantsna katlmtr. Bu celsede ilk olarak sz alan ngiliz1 Murahhas Lord Parmor; (ngiliz Adliye Vekili) halledilecek ihtilfn Musul'un mukadderat deil Trkiye-Irak hududunun tesbiti mes'elesi olduunu beyn ettikten sonra: Musul, oktanberi Irak'n bir parasdr. Bu mukadderat, burada mevzubahs olamaz. Bu halledilmitir. imdi bunun hududunu izmek lzmdr. te anlalyor 136 Ayn Tarihi C: IV, shT135 137. LOZAN ZAFER M, HEZMET M? 223

ki, Trkiye i}e aramzda bir ihtilf vardr. Hem de hsnniyet zerine mslenid bir ihtilf. Ben Trk arkadalarma suiniyet isnad etmiyorum. Evvel bu ihtilf halledilmelidir. Trk muhtras Lozan'da Lord Giirzon'm beyanatn mevzubahs ediyor (Parmor burada bu paralar okuyarak) bu da bizim nokta-i nazarmz teyd ediyor. imdi evvel bunu halletmeli. Ondan sonra da hudud mes'elesinin nasl halledilecei hakknda, yni usl hakknda bir karar ittihaz edilmeli. Rey-i m'a gelince, Trk Hey'et-i Murahhas bu hudud mes'elesini rey-i m ile halledebileceinden bahsediyorlar. Hudud mes'elesi hibir zaman rey-i m ile halledilemez. Bu asker bir mes'eledir. Fakat evvelce sylediim gibi evvel ihtilfn mhiyeti hakknda bir karar ittihaz etmelidir. Bunun iin de unu teklif ederim: Bitaraflardan mteekkil bir komisyon tekil edilsin ve mes'eleyi mzkere ederek bu hususta bir karar ittihaz etsin. ('"). Lord Parmor'dan sonra sz alan Trk Murahhas Fethi Bey, Lord Parmor'un konumasnda temas ettii esasl noktalara cevap vermek hakkn muhafaza ettiini beyandan sonra Trk nokta-i nazarn aksettiren bir muhtray okumaa balad. Bu mes'ele etrafnda Trkiye ile ngiltere arasnda mevcud olan gr ayrlklarn tebarz ettirdikten sonra: Eer ortada Musul Vilyeti'nin mukadderat mevzubahis deilse bizi, Cemiyet-i Akvam Meclisi'ne evke-den Lozan Konferans'ndan beri devam eden ihtilf nedir? dedi. Lozan mzkerelerine temas ederek mes'ele-. nin tedenberi Musul Vilyeti'nin mukadderatn tyin suretinde ele alnm O? 1 KADR MISIROLU hal iin Musul'a gnderilecek bir komisyonun, ahlinin hissiyatn hakkyle tesbit imknm bulamayacan, en iyi arenin plebisit olduunu izah etti. Benzer birok ihtilflarda da byle hareket edilmi bulunduunu hatrlatt. Musul'un Trkiye'ye aidiyetini isbatlyan rk, tarih, siys ve stratejik sebepleri sayp dktkten ve bunlar ecnebi eserlere atflarla teyd ettikten sonra konumasna nihayet verdi. Mteakiben sz alan Lord Parmor ilk sonra yerine oturdu. Tekrar sz alan Fethi Bey: htilfn hudud mes'ele-si olarak ifde edilmekle esastan ayrlmaa imkn olmadm, zira: Musul Mes'elesi, hudud mes'elesidir, hudud mes'elesi de Musul Mes'elesidir. Mes'ele udur: Hudud Musul'un imalinden mi, cenubundan m ekilecektir? ('") dedi. Bu konumadan sonra celseye nihayet verildi. Cemiyet-i Akvam Meclisi 27 Eyll 1924 tarihinde Musul Mes'elesini grmek iin tekrar topland. lk olarak Ktib-i Umm'nin bu mes'ele hakknda hazrlam olduu rapor ele alnd. konumasn da ki iddialar bir kere daha tekrarladktan bulunduunu anlatt. Bu ihtilf 157 a.g.e., sh: 138 - 139.

Bunda alakadarlarca tavzihi gerekli noktalar bulunduu, Lozan mzkerelerinde tasrih olunduu zere ingiltere'nin Cemiyet-i Akvam Mec-lisi'nin kararm peinen kabul etmi olmasna mukabil, Trkiye'nin bu husustaki karar ve niyetini beyan etmemi bulunduu ifde olunuyordu. Ayrca Cemiyet-i Ak-vm'm iki tarafn teklifleriyle bal olmayarak dilne grecei herhangi bir baka hal tarzm tercih edebilmek hususunda da serbest olmas isteniyordu. 158 age., sh: 140. Fethi Bey, mes'eleyi ingiliz murahhasnn anlad tarzda anlamadn, Trkiye iin Cemiyet-i Akvm'n hakemliine mracaatn Musul zerindeki hkimiyeti hakkndan feragat mnsna telakki edilemeyeceini," ancak bavurulacak plebisitin neticelerini ka^bule hazr olduunu syledi. Mteakiben sz alan italyan murahhas; iki teklif ileri srd. Bunlar zerinde Trkiye'nin hkimiyeti tannm olan yerlerden g etmi olan Ermeni-ler'in eski yerlerine avdet etnieleri iin Cemiyet-i Akvm'n mzaherette bulunmas gibi bir mes'ele etrafnda olup esasen saded dyd* Fakat unutmamak gerekir ki, Trkiye'nin, gney hududlannda yaayan hristiyah-lar mstakil bir devlet olarak ortaya karmak ve bunu Trkiye - Irak arasnda bir tampon devlet olarak tesis . etmenin lzum ve fidelerinden ilk bahseden, Irigiliz-lerdi. Buna nazaran italyan Murahhasnn da bu istikamette bir teklif ileri srmesi, hi phesiz ingiliz telkin ve teviklerinin eseriydi. Bundan maksat mzkereyi saded d mes'elelere sevkederek esas gzden karmakt. Ayrca, sanki byle ihtilafl bir mes'ele de mev-cutmu gibi gsterip sonunda bunlardan feragat edilmi ve bu suretle bir fedakrlkta bulunulmu gibi bir tavr alnarak bunu Musul Mes'elesi zerinde mukabil feragat ve tvizlere mesned ittihaz etmektik 29 - 30 Eyll 1924'de toplant ve mzkerelerine devam eden Cemiyet-i Akvam Meclisi, Ktib-i Umumliin takdim ettii rapor mucibince Musul Mes'elesini tetkik edecek bir komisyonun tekilini" karara balad. Varlan bu karar gereince komisyon btaraf devletler teb'asndan kiiden teekkl etmek zere Cemiyet-i Akvam Meclisi'nce seilecekti. Bu komisyon alkadar devletlerle muhabere ederek lzumlu vesaiki tedrik edeF: 15 226 KADR MISIROLU cek ve lzum grd takdirde>mahallen de tahkikat icra edecekti. Gerek ngiltere ve gerek Trkiye bu komisyona yardmcf olarak mavirler tyin edebileceklerdi. Komisyonun masraflar iki tarafa denecekti. Cemiyet-i Akvam Meclisi'nin bu karar mecbur hakem usl nn kabul mhiyetinde olmak zere atlm ilk admd.

Komisyon'un tekili ile Cenevre'yi terkeden hey'eti-miz 10 Ekim 1924 tarihinde stanbul'a gelmitir. Cemiyet-i Akvam Meclisi'nin Musul Mes'elesini ted-kik iin tekil ettii kiilik hey'et u kimselerden mteekkildi: Kont Teleki (Eski Macar Bavekili) Af Wrisien (Belikal, sefir) A. Poulis (isveli, Albay) Hey'et, 13 Kasm 1924 tarihinde Cenevre'de toplanarak mesa tarzn tayin ve taraflara takdim edilecek bir sual listesi tanzim etmitir, nce Londra'y ziyaret eden hey'et mensuplara, ingiliz resm makamlarnn grlerini tesbit ve ibraz ' ettikleri vesaiki tedkik ettiler. Mteakiben Trkiye'ye gelerek 4 Ocak 1925 tarihinde Ankara'ya vsl oldular. Ankara'dan da gerekli temaslar yaptktan sonra Musul'a hareket ettiler. Hey'et mensuplar M. Kemal Paa ile de bu srada bulunmakta olduu Konya'da grerek gerekli izahat aldlar. Kendilerine Trkiye tarafndan eski Ordu Mfettii Cevad Paa murahhas sfatyla refakat ediyordu. Hey'et 16 Ocak'ta Badat a vard. Badat ve Musul'da tedkiklerine balad. Ancak, ngilizler, bu komisyonun tedkikatn kolayca yapmas iin yardmc olmalar gerekirken, akl ve hayle gelmedik glkler kardlar. Bu suretle Fethi Bey'in vaktiyle Cemiyet-i Akvam Meclisi'nde ingiliz igali o o "o bir tedkikat yaplamaz) yolundaki itiraz bir kehnet gibi tebeyyn etmi oluyordu. Gerekten, mahall ngiliz idarecileri Komisyon'da memur ve yardmc olarak vazife gren Nzm ve Fetth Bey'leri tevkif etmeye kadar ileri gitmiler ve ancak Cemiyet-i Akvam mmessillerinin mdhaleleri sonunda serbest brakmlardr. Ayrca ingiliz tahrik ve tevikleri ile hareket eden bir ksm parayla tutulmu kimseler tedkik hey'etinin beraberindeki Trk Murahhas ve memurlarna kar aleyhte tezahrat yapmak teebbsnde bulunmulardr. Fakat birka kiiyi gemeyen bu menfi tezhrat-larna karlk yer yer geni halk kitleleri de Trkiye ve" mmessilleri lehinde ingilizlerin man olmaya almalarna ramen, cokun fezhratda bulunmulardr. Tedkik Hey'etinden Kont Teleke'nin anlatt u hdise bunun en iyi mislidir. Kont, niformasn giymi olan Cevad Paa ile birlikte bir gn Musul'da sokaa km. Halk Trk Kumandann grnce^ byk tezahrlerde bulunmu. Cevad Pao'nn elini pmeye alm, ngilizler halk dvmeye alnca Kont ie mdhale etmi. Cemiyet-i Akvam azasnn nnde adam dvlmez demeye mecbur kalm. Bu kabil hdiseler pek oktur. ("') altndayken Musul'da slink

Komisyon Cemiyet-i Akvam Meclisine takdim ettii raporda karlat glkleri uzun uzadya tafsil ettikten sonra: Musul'da Komisyon'un vaziyeti gittike nezket kesbediyordu. Trkiye leninde tezahratta bulunmu olan kimselerin taht- tevkife alndklarna -muttali olduk Bizzat Komisyon Hey'eti dahi mtemdi bir nezret ve tarassut "'altndayd. Komisyon'un ?9 bulunduu binann 159 Ali Fuad CEBESOY Siys Htralar II. Kasm, stanbul 1960 sh: 184. LOZAN ZAFER M, HEZMET M? her iki methalinde de vcuda getirilen polis karakollar z ve ktiplerin gidip gelmelerini kaydediyor ve derhal merkeze telefonla haber veriyordu. Bu erait z-y muvenesini bu vaziyet temd ettike mesisi dhilinde Komisyon zas bitaraf surette tahkikat yaplmasnn adem-i imknna hkmetti. Trk ve ngiliz z-y m-venesini, bu vaziyet temd ettike mesisine balaya-mayacandan haberdar etti.... (Mo) demektedir. Mteakiben salim bir tedkikatta bulunmak iin ngiliz mahall idrecileriyle yaplan etin mnakaa ve mcdeleleri anlatan ve ngilizlerin akl ve hayle gelmez mmanaatlarn tafsil eden Komisyon - raporunda: Fevkalde Komiser, ngiltere Hkmet ve efkr- ummiyesinin komisyon zalarnn milliyetleri ve hissi-yat- muhtemelelerinin herbirinin kararlan zerine ika- tesirden hli kalamam olduunu farz ve tahmine imle edilmesinden endienktir. Reis, gerek kendi, gerek meslekdalar nmna bu ihtarn nbec olduunu derhal bildirmeyi zarur telkki ettiinden ve burada bir itimad mes'elesinin mevzuu-bahs olduundan ve Meclis'in Komisyon azalarn tkib edecekleri usl-L mesayi tyindeki vsi serbestilerini tasdik ederek, tyin eylediinden bahisle, tenki'dtm ancak huzur-u Meclis'de, ve esnay kararda alkadar memleketler mmessilleri tarafndan serdedileceini ve komisyon mesasinin safha-y hzrasmda ibu mes'elenin tekrar mevzubahs olmasnn rietyic-i vahime tevld edebileceini ilve eylemitir.:. ("'). demektedir. . . ngiliz mahall memurlan ile salim bir tedkikat te-. 160 Ayn Tarihi C. V, sh. 322. 161 a.g.e., sh; 326. 230 KADR MISIROLU LOZAN ZAPER Mi, HEZMET Mi? 231 min iin yaptklar uzun mcdeleyle geen gnler zarfnda hibir i gremeyen hey'el, nihayet binbir m-kilt ile mahall memurlar yola getirerek 5 ubat 1923 de fiilen ie balayabildiler. 25

ubat'da Kerkk'de birlemeye karar verdikten sonra birbirlerinden ayrlarak ayn ayr mntkalar yardmclaryla -birlikte tarayp mahall ileri gelenlerin rey, mtala ve arzularn tesbit iin daldlar. Bylece, herbiri yardmclar ile birlikte ayr bir ekip tekil ettiler. Wirsen, ehrin civarndaki tedkikt sevk ve idare etmek zere Cevad Paa ve M. Jardin ile .Musul'da ikmet etti. Hey"et azalar mmkn olduu kadar ok kimseyi dinledikten, ky, kasaba ve ehir sakinleri ve hatt gmen airetlerini dahi ziyaret ettikten sonra halkn gerek arzu ve hissiyatn tesbite altlar. Bu tesbitlerden sonra hacimli bir kitap tekil edecek kadar tafsiltl bir rapor tanzim ettiler. ('") Bunda Trkiye ve ngiltere'nin iddia ve taleplerinin bir hlsas ile bu iddialarn isbtnda kullandklar delillerin kuvvet ve kymetini ah mahedeleri ve elde ettikleri vesaik ile mnakaa ederek nihayet netyic ksmnda vsl olduklar kanaati coraf, rk, tarih, iktisad, stratejik, siys iih. Neticeler serlevhah tli ksmlarda bir kere daha tekrar ve hlsa ederek demilerdir ki: Hukuk nokta-i nazardan, Trkiye, kendi hukukundan feragat etmedike komisyon mnzinfih arazinin Trk lkesinden ma'dut telkki edilmesi icab ettii fikrindedir. Mnzinfih araziyi ilhak etmek iin, Irak, nehakk- galibiyet, ne de hukuk mhiyette sair hibir hakka isti-nad edemez. Irak, ancak manev mhiyette olan mta-leta istinad edebilir. Bu da yle ki: Madem bir I -rak Devleti vcda getirilmitir, onun lkesi, mhiyet itibariyle tabi bir tarzda inkifa msid olmaldr. Komisyon u mtalat- hukukyeye bir sklet vermek iin kendisinin kfi derecede bir selhiyeti hiz olmad fikrindedir. Bunlarn kymetini lmek Meclise aittir. Binenaleyh Komisyon bunlar mtalat- nih-iyyesinde nazar- itibre almayacaktr. ('*') ittihaz edilecek tarz hal, Asya'nn bu ksmnda devaml bir sulhun temini lzumunu nazar- itibre almas lzm geldii cay- mnkaa deildir. Komisyon bu mtalemn kymeti ve ir avmile nazaran buna verilecek kuvveti takdir etmeyi selhiyeti hricinde addettiinden, bu ciheti Cemlyet-i Akvam Meclisine terketmeyi muvafk grr. ayet ibu mtalat- siysiyeyi nazar- itibre alarak Meclis mnzinfih arazinin Trkiye ile Irak arasnda taksimine karar verirse ibu taksimden siys mahiyette mahzur husule gelmez. Netyic-i Nihye Srf mevzubahs o'an ahlinin menfaati sahasnda kalarak komisyon mnzinfih arazinin taksim edilme-mesiyle ibu ahli iin azok bir fayda mevcud olduu fikrindedir. Bu mtalaya binaen btn tahkikat-i fiiliyenin herbirine nisb bir kymet atfettiinden Komisyon bilhassa iktisad ve coraf mhiyette olan delil-i mhim-menin ve arazinin hey'et-i ummiyesi zerindeki ahli-

162 Bu uzun ve tafsiltl raporun tamam iin bkz: Ayn Tarihi, i C: V. Nu: 17, Ankara 1341 sh: 315 ve mt. 163 ay. LOZAN ZAFER M, HEZMET Mi? 233 nin ekseriyet itibariyle dermeyan edilen kuydat- itira-ziye baki kalmak zere - izhar ettikleri temyltm, e-rit-i atye if edildike, Brksel hatt- itibarsi cenubundaki arazinin Irak'a rapt lehinde olduu fikrindedir. a) fiil b) Memleket yirmibe sene kadar tahmin bir m a n d a s altnda kalacaktr. Memleketlerinin idaresi, adaletin icras ve mek-teplerdeki tedrisat iin Krt rkna mensup nazar- itibare alnmaldr. edilen bir mddet zarfnda Cemiyet-i Akvm'n

memur istemek ve Krt lisannn btn uabt- idriyenirt lisan- resmsi olmasn talep etmek hususunda Krtler tarafndan izhar edilen temenniyat, Eer, Irak ve ngiltere arasndaki hlen cri drt senelik muahedenin inkzasinda Cemiyet-i Akvm'n idare teminat verilmezse, halkn ekseriyetinin Arap hkimiyetine, Trk hkimiyetini tercih edeceine Komisyon kanidir. Mnzinfih arazinin Irak'a raptndan mtevellid fevidin o zaman gayet vahm siys mehzire tebdil edeceine-dahi km olan Komisyon, bu erait tahtnda mezkr arazinin dahil nizmnmesi ve vaziyet-i hri-ciye-i siysiyesi Irak'mkinden kyas kabul etmeyecek derecede sabit olan Trkiye'nin hkimiyeti altnda yaamaa devam etmesinin daha mfid olacan tahmin eder. Karar ne olacaksa olsun. Diyle havalisini, isk mes'ele-sinin halli iin ihtiyac olan Irak'a brakmak elzemdir. bu delile verilecek kymetin takdirini dilne 234 KADR MISIROLU siye olarak teklif eder. Bu hat ibu raporda en mufassal bir surette tarif edilmitir. Ihtrt Mahsusa : Komisyon, belki tedkiki kendisine havale edilen vazifenin mevzuuna dhil olmayan velkin memleketin teskini ve ahlisinin saadeti iin zami bir ehemmiyeti hiz bulunan mes'ele hakknda Meclis'iri nazar- dikkatini celbetmeden raporu itmam edemez. bu mes'ele, husst- tyyeden ibarettir: a) Skneti temin edecek tedbir : komisyon Cemiyet-i Akvam Meclisine sevk ve havale etmeyi vazife bilmitir. ayet bu tedkiki mteakip, Meclis, mnzi-. nfih arazinin taksiminin olduuna hkmederse, komisyon, Kk Zap hatt- takribisini en ziyde tav-

b) c)

Ekalliyetlerin ve bilhassa mslman Tedbir-i ticriyye.

olmayan ekalliyetlerin himayesi,

a)' Skneti temin edecek tedbir : Mnzinfih arazinin son derece mstaid-i tehyiy olan ahlisi, Lozan Muhedenmesi'nden beri vaziyet--. mstakbeeleri hakknda phede kaldlar ve pek tabidir ki, halkn ihtirasat der-i set bir tarzda tezahr etti. Komisyonun istiksaat- mhiyet itibariyle mtebyin propagandalar taht tesirinde bulundurulan efkrn, tahrikini bis olmutur. Binnetice btn arazi sahasnda birbirine muhsm gruplar vcud bulup inkiaf etti. Birok kimseler yakn zamanda hkimiyeti altna girecekleri devlete kar kendi vaziyetlerini ibedr zannediyorlar veyahut ki, hakikaten vaziyetleri ibedrdr. Maahaza ahlinin komisyon zalarnn tamamiyle bitaraf tahkikat yapmaya altklarnn ve ancak kendi mstakbel saadetlerini nazar- itibre aldklarnn tamamiyle farkna vardklar fikrindeyiz. Araziyi taht- hkimiyetine alacak olan devlet memurininin msaadekr evz ve harektiyla efkrn tesCEVAD PAA Cemiyeti Akvamca seilen aff- umm bahedilmelidir. Kendilerini bilhassa ibedr addeden veya hakikatte ibedr olan baz ehasn hissedebilecekleri endieleri bertaraf etmek zere Cemiyet-i Akvm'n birka sene iin memleket dhilinde ikmet edecek bir mmessil tyin edebilmesi belki mcib-i fide olur. Bu mmessil vazife itibariyle zarardde olduklarn ve ezaya ma'ruz kaldklarn iddia edenleri dinler ve grne nazaran pek ok ihtilf t hal ve tesviyeye muhatab olur. uhu da zannediyoruz ki, 236 KADR MISIROGLU yapamayan bz ehas mntkay terketmek isterlerse bunlarn amaline yaln?. sed ekilmemek deil, velkin kendilerine her trl suhulet dahi ibraz edilmek icab eder. Maahaza asabiyetle yaplabilecek ve bilhare fil-eri tarafndan kemal-i esefle telkki edilebilecek nbor mevsim harektn icrasma sebebiyet vermemek iin hu-kuk-i hkmrn hakknda verilecek karardan itibaren alt ay mrur etmedike hakk- hyar istimali caiz olmamaldr. Bunu takip eden drt sene s zarfnda ahh her iki tabiiyetten birini ihtiyarda serbest olmaldr. Mlik olduklar emvali nakde tahvil- edebilmek iin ihti-yar- hicret edeceklere ayrca bir sene daha msaade fikirlerinden fedakrlk Tahkik Heyeti nezdinde bulunan Trk Murahhas ve Maviri. kinine sarf- dikkat etmelidir. Mazideki ef'al ve harekt iin de mmkn olduu kadar mull bir

edilmelidir. Aniflbeyn mddetin herhangi bir zamanda komu tabiiyeti ihtiyar edecek hibir fert mevzuu -bahs be sene hitama ermeden araziyi terk etmeye mecbur tutulmaldr. Ihtiyar- hicret edecek kimselerin menfiini, onla n, emvl-i gayrimenkuJlerini sret-i seri'ada ve bilmec-buriye yok bahasna satmaya icbar etmemek iin" byle uzun bir mddet teklif etmek zaruretini hissettik. Pek ksa bir mddet her lrl sistimaft kap aar. Emvallerine yok pahasna vz- yed eylemek isteyen komulardan memleketi tekedecek kimselerin grecekleri iz'act ve tazyikt o sistimallerin en ehvenini bile tekil etmez: Cemiyet-i Akvam mmessili terk-i vatan etmek isteyen ehasn dilne bir muameleye tbi olmalarna nezret edebilir ve ihtilfn halli hususunda hakem vazifesini grebilir. b) Ekalliyetlerin ve bilhassa nslman olmayan ekalliyetlerin himyesi : Mnzinfih arazi min klli 237 devletin taht- hkimiyetinde bulunacandan betahsis hristiyanlarn ve ayn zamanda musev ve yezid ekalliyetlerin is'af- temenniyat iin temin-i himayelerini k-fil tedbir ittihaz muktazdir. Devlet-i hkimiye ekali-yetlerin is'af- temenniyat iin temin-i himayelerini k-tdd etmek selhiyetimiz dhilinde deildir.- Maahaza Asrlerin harpten evvel resmen deilse bile fiilen hiz olduklar eski imtiyzn iade edilebilecei kendilerine temin edilmesi icab ettiini zikretmek fikrindeyiz. Devlet-i hkime herhangisi olursa olsun, Asrlere kendi memurlarn aralarnda tyin etmek hakkn tanyarak ve onlardan patrikleri vastasiyle vergi tarh etmek ile iktifa ederek bir dereceye kadar mahall bir muhtariyet temin etmesi iktiz eder. Bilmmum hristiyanlar ve yezdler, hrriyet-i diniy-ye ve mektep kd edebilmek hususunda temin edilmi bulunmaldrlar: Ekalliyetlerin tbi bulunacaklar erait bizzarur ibu memleketin pek husus olan eraitine tetbuk etmelidir. Maahaza mahallinde messir bir murakabe tesis edilmedii takdirde ekalliyetler hakknda taht- karara alnacak mevd, pek vh bir mhiyette kalr fikrindeyiz. Cemiyet-i Akvam mmessili verilen teminatn tarz- tatbikine mahallinde nezret etmek iin bile tavzif edilebilir. c) Tedbir-i Ticariye : Mnzinfih hatta - arzettiimiz vehile - bir taraftan Trkiye ile Suriye dier taraftan Irak ve ran arasnda bir geit arazisidir. Bu arazi zerinde icray hakimiyet edecek devlet her hangisi olursa olsun kendisine ticar mahreler temini muhakkak elzemdir. Mnziun238 KAUIH MlblHUGLU vcuh mslman bir

I OZAN Z*FER Mi, HEZMET M?

fih olan hatt,. Trkiye'ye iade edildii takdirde pek aikrdr ki, Irak memleketin me'klt hususundaki me-nbiden istifade etmek iin Trkiye ile iktisad bir itilf akdetmekte ess bii menfaati hiz olacaktr. Bittabii Trkiye dahi byle bir itilfa muvafakat etmelidir. nk Badat fazl-y mahsulta mahalH reva olacak yegne mahre bulunduundan byle bir itilf binnefs ahalinin cmle-i menfndendir. M'nziunfih arezi, Irak'a terk edildii takdirde ahliye, yalnz Trkiye ve Suriye ile serbeste icry ticret edebihr.ek selhiyeti deil, fakat Trkiye'nin dahi hudud ehirlerine mahsullerin Musul tarikiyle ihrac vs ey-y ma'mlenin ithali zmnnda keza teshilt verilmelidir. Mnziunfih httnn Irak ve Trkiye arasnda taksim edildii takdirde bile bu kabil tilfat akde-dilmelidir. Cenevre, 16 Temmuz 1925 mza Af Wirsen, Kont P. Telek mza A. Polis. ('") Cemiyet-i Akvam takdim edilen ve ancak netice ksmnn ok az bir parasn nakledebildiimiz bu tafsiltl rapor, hey'et-i ummiyesi itibariyle Trkiye lehinde olmakla beraber eitli tezatlarla dolu bir raporudur. Mesel; bu raporda yer alan u fkra, Trkiye'nin Musul zerindeki hakk- tabiisini tescil mahiyetindedir: Hukuk nokta-i nazardan Trkiye kendi hukukundan feragat etmedike komisyon mnziunfih arazinin Trk lkesinden ma'dud telkki edilmesi icbettii fikrindedir. 164 Ayn Tarihi C: V, sh: 439 - 445. LOZAN ZAFER M, HEZMET Mi? Ti9 Buna ramen rapor bu esas mtala ile tezad tekil edecek bir ok noktalar da ihtiva etmektedir ki, bunlarn banda Irak'n yirmi be sene mddetle ve mandater sfatyla Cemiyet-i Akvm'n dolaysyla ngiltere'nin himyesi altna vaz' teklifidir. Dier bir husus d? - halk ekseriyetinin serbest reylerine mracaat edildii takdirde Irak' tercih etmek ihtimllerinin galip olduu hususundaki beyndr. Halbuki byle bir ihtimal varid olsayd Trkiye'nin bu ihtilafl jnes'ele ele "alnd gnden beri ileri sregeldit halkn reyine mracaat teklifi ngilizlerce dima ve kat'iyetle reddolunmazd. Aksine olarak Trkler'de/ maada Krtlerin ve hatt Araplar'n kahir ekseriyetlerinin bile Trkiye lehinde olduu bir vakayd. Bu hususu teyd eden yzlerce mahededen sdece birisini nakletmekle bu iddiaya cevap vermi olacamz zannederiz. . ~ Harb-i Ummi bidayetinde Badat Valilii de yapm olan Sleyman Nazif merhumun stanbul'da Mtreke esnasnda stanbul'un igalini bir nev'i protesto mhiyetinde yapt, Piyer Loti konumas nda naklettii bir mahedeyi dikkatlerinize arz ediyoruz: mza

... Bizim eski hudud-i evketimiz, Sleyman Kanunnin izmi olduu hudud, cenub-i arkde Basra Vilyeti ile bitiyordu. Bu vilyet Harb-i Umm'nin drdnc ayna kadar Devletimizin ve Bayramizmdi. Basra kurbunda ve attlarab sahilinde Ma'Vn adl bir Arap aireti vard. Hal-i bedeviyette yaarlar. Cesurlardr. Gfteleri, besteleri ve oralarca pek makbul arklar tanzim ederler. Basra'nn sktunu mteakip sylenmi arklardan birini iki sene evvel am'da dinledim. Hnandeler de, sazendeler de Arap idiler. Nedeyi ~ okur ve alarken 240 KADR MISIROLU hepsinin seslerinde giryn ihtirazlar, gzlerinde yalar vard. ark; Em Basra!... Em.... diye balyor ve yle bitiyordu.' lk parasnn hatrmda kalan meali ite : Yr Basra!... Yr!... Osmanllar buralardan gi-deli, ben ocuu att'i dm. valide gibiyim, gzm suda yryorum. Yr Basra!... Yr!... Onlar sana gelmezlerse sen onlara yr... ("s). Bu raporu eline alan Milletler Cemiyeti, buna istinaden bir karar vermek mecbriyetindeydi. Fakat bu karar hukuken nasl bi vasf hiz olacakt?. Bu noktay tesbit iin Cemiyet-i Akvam Meclisi raportr nden, ingiltere Murahhas Lord Parmor'a Cemiyet'in verecei karar her ne mhiyette olursa olsun bunu ngiliz Hk-meti'nin kabul edip etmeyeceini sormu, msbet cevap almt. nden ayn suali Fethi Bey'e sorunca, Fethi Bey, Milletler Cemiyeti mLsknn onbeinci maddesi gereince kabul edeceini bildiidi. nden ingiliz Murahhasnn kaytsz artsz kabul ettiini, O'nun da byle kat' bir cevap vermesi gerektiini sylemesi zerine Fethi Bey de mutlak kabul cevabn verdi. Bu durum Trk Hkmeti'nce kabule yn grlmedi. Zira bu ihtilf Milletler Cemiyetine arzedilirken, orada verilecek kararn kat' bir mhiyet tayaca kabul edilmi deildi. Bu yzden Trk Hkmeti'nce Cenevre'ye murahhas olarak bu defa Tevfik Rt (Ara) Bey gnderildi. Bu zat, Cemiyet-i Akvam Meclisi'nin bu mes'eleyi ancak misakn onbeinci maddesi gereine 3 tedkik edecei yolunda mdfaalarda bulundu. nk Tahkik hey'etinin raporunu aldktan sonra 1925 yl Eyll ay banda mes'eleyi grmek iin bir kere daha 165 -Sleyman NazH Hitabe (Plyer Lotl Hitabesi diye, mehurdur) stanbul 1927, sh: 14. LQZAN ZAFER M, HEZMET M? 241 toplanm olan Cemiyet-i Akvam Meclisi'nin Fethi Bey'e kar tutumundan kat' bir karar vermek arzusunda bulunduu anlalyordu. Bu yzden yeni Trk Murahhas Tevfik Rt Bey, mezkr hey'etin raporunun ancak ist i r bir mhiyeti hiz olabileceini, zira bu hey'etin bir hakem hey '-eti olmadn iddia ile Cemiyet-i Akvm'n mes'eleyi raporda ileri srlen tekliflerle \ bal

almayarak kararlatrabileceini mdfaa etti. Ayrca bu rapor gibi Cemiyet-i Akvm'n verecei karrn da Trkiye iin kaytsz artsz kabul icbettirmediini anlatt. Btn bu itirazlara ramen Cemiyet-i Akvam Meclisi, 2 Eyll 1925 tarihinde Lhey Beynelmilel Adalet Divn ndan hususta isti-r rey ve mtala talebinde bulundu: 1) Cemiyet-i Akvam Meclisi'nin Lozan Muheden-mesi'nin nc maddesi gereince verecei mi, yoksa sadece mudur?. ..,.. kararn hukuk mhiyeti nedir? Yani bir hakem karar m, yoksa tavsiye bir tavassut 2) 3)

Byle bir karar iin ittifak art mdr? Yoksa ekseriyetin reyi kfi gelir mi?. iki tarafn mmessilleri bu mes'ele iin bavurulacak rey'e katlabilirler mi?.

Lhey Beynelmilel Adalet Divn bu sualleri mzkere ederek 21 Kasm 1925 tarihinde rey ve mtalasn tesbit etti. Bu kararla taraflar, Lozan Muhedenmesi'nin mezkr nc maddesini imza etmekle, bu ihtilafn mecbur ve kat' bir surette hallini temin etmek, yani ihtilafl snrlar sret-i kafiyede tyin ve tesbit etmek istemilerdir. Bu yzdendir ki, Cemiyet-i Akvm'n, Lozan Muhedenmesi'F: 16 242 KADR MISIROLU LOZAN ZAFER M, HEZMET M? 243 nin nc maddesinin ikinci fkras gereince alaca karar iki taraf iin de mecbur olmak lzm gelmektedir eklindeydi. Divan, bu kararn mezkr maddtde ihtilf, kat' bir surette halletmek maksadn ifade eden lfzlara istinad ettirmiti. Bu mtalay alan Cemiyet-i Akvam Meclisi, Musul'u Irak'a ilhak eden re Irak' da yirmibe sene mddetle ngiltere'nin mandas ltma koyan bir karar verdi. Halbuki her iki taraf da bu ihtilf Cemiyet-i Akvam Meclisi'ne havale ederken, ona bu hususta kat' ve mecbur bir karar ittihaz selhiyetini vermemilerdi. Eer byle olsa, yni kat' bir selhiyet tannm bulunsayd, yukarda arz edildii zere, Fethi Bey'e verilecek karar ne olursa olsun, kaytsz ve artsz kabul edip etmeyeceini sormaya mahal olmazd. Bu noktada, bir phe ve tereddd ifde eden bu sul bile Cemiyet-i Akvam Meclisi'nin kat' bir karar ittihaz etmek hususunda selhiyetinin adem-i mevcudiyetini isbata kfi bir hukuk delildir. u husus da tebarz ettirilmelidir ki, bu karar, Cemiyet-i Akvam Misk'nn beinci maddesi mucibince ittifakla ittihaz gereken bir karard. Halbuki bu esnada mazbata muharrirliini yapan sve Hriciye Nzn M. nden kararn alkadarlarn reyi hri olmak zere alnmas gerektii fikrini ortaya atmt. Zira mi-skn beinci maddesi bu gibi mes'eleler iin i t t i -f a k art

kotuundan, Trkiye'nin rey'e itiraki halinde bunu salamaya imkn bulunmayacakt. Tabiatyla bu hareket tarzndan maksadn ne olduu aka belliydi. Bu duruma itiraz eden Trk Murahhas Tev-fik Rt Bey, Unden'e bu teklifi rniskn hangi maddesine istinaden yaptm sorunca, nden bunun da asl mes'ele gibi halli gerektir tarznda bir mugalta ile cevap vermitir. Tahkik hey'etinin pek ok ksmlar itibariyle lehimizde olan raporuna ramen Musul'u Trkiye'den ayrarak hl devam eden zdrapl bir esarete sevkeden Cemiyet-i Akvm'n, bu haksz karar karsnda, Murahhas Hey'eti'miz evvfcl Meclisi, sonra da Cenevre'yi terketmilerdir. Hatt Hey'etin Cemiyet-i Akvam Mec-lisi'ni terkedii, rey ve niyetlerin belli olduu, fakat kararn henz izhar edilmedii bir esnada vk olduundan bu karar, gyabmzda verilmitir. Bu karar kabul, Trkiye iin 1918 ylndan beri devam eden Musul zerindeki ngiliz emrivakisini de kabul mnsna gelecei cihetle, bunu sret-i kat'iyyede reddeden Trkiye, bu hususta ngiltere ile de hibir mzkereye yaklamam ve bylece bir sene kadar bir mddet gemitir. Musul'un ziyamda, evvelkilere ilveten, Cemiyet-i Akvam Meclisi'ndeki tutumumuzda mevcut olan hatalar ylece sralamak mmkndr. 1 Fethi Bey'in Cemiyet-i Akvam Meclisi'nce verilecek karar kaytsz ve artsz olarak kabul edeceini beyan etmesi, 2 Lhey Beynelmilel Daim Adaleti Divn ndan istir rey ve mtala talep edildii vakit, oraya, mzkerelere itirak ederek gerekli izahat verecek bir mmessil gndermeyiimiz. Tevfik Rt Bey, kendisine teklif edilmi olduu halde, bu vazifeyi yapmaktan istinkf etmitir. 3 Her halkrda Musul'un kaybedilme ihtimlini gz nne alarak, Irak Trkler'inin, Lozan Muhe-denmesi'nin otuzyedinci maddesinden itibaren vaz'edil-n olan Ekalliyetlerin Himyesi ne mteallik imknlardan mtekbil bir surette istifadelerini temin edebilecek bir teklif ile bum* tahakkuk ettirmeye almaymz. iftrCH Ml, HtUMET Ml? 245 244 KADR MISIROLU Cemiyet-i Akvam Meclisi'nin mezkr kararnn kabul edilmeyii, Trkiye - ngiltere mnsebetlerini gergin ve muallk bir hale getirdi. Yukarda arz edildii zere bir sene kadar bir mddet, her iki tarafa da beklemek ve artlar gzetmekle geti. Nihayet Trkiye zevahiri kurtarmak kabilinden Cemiyet-i Akvam Meclisi'nin karrn kabul yerine, ngilizlerle bir anlama yapmak suretiyle bu ii tasfiye etmeyi tercih etti. Zira ngilizler tarafndan tekrar silhlandrlan A s u r . ve Y e z i d 1 e r 1926 Martnda gney hududla-rmza tecvze kalkmlard. Bu hareket esnasnda telefon tellerini kesen mtecavizler bir ksm nbeti erlerimizi de ehd

etmilerdi. Bu hareketler karsnda Trkiye'nin cidd bir tenkil " hareketine girimesi zerine Berlin Eliliine tyin edilen eski ngliz Elisi Lindzey, yeni memuriyetine gitmeden, Trkiye Irak hududu mes'elesini grmek zere geleceini 6 Nisan'da resmen bildirdi. Birka gn sonra da Ankara'ya gelen Lindzey ile mzkereler balad. 2 Haziran'da o zaman Irak Harbiye Nzn ola. Nuri Said Paa da hazrlanan anlamay imzalamak zere Ankara'ya geldi. 6 Haziran sabah Muahedenin bir gece evvel, gece yars fM) imza edildii gazetelerde okundu. O srada Muhalefet Partisi olarak bulunan Terakkiperver Frka bu muahedenin tasdikine itirak tmedi ("). Musul'un hl devam eden vatancdlma nih hukuk mesned, ite bu muahede olmutur. Trk Irak Hududunu bugn hl devam eden ekliyle tesbit eden ve Musul petrollerinden Trkiye'ye yirmibe sene md166 All Fuad CEBESOY 167 a.g.e., sh. 188 a.g.e., 187. detle ve o da kt zerinde kalm olan yzde on hisse veren bu muahedeye olsun, Irak Trkleri iin herhangi bir. siys ve itima temint dercetmek yine de dn-lemed\. Mehur atasz ile ifde etmek lzm gelirse, da bir fare dourmu oldu, hem de l olarak... Mezkr muahede udur: TRKYE, NGLTERE VE IRAK HKMETLER BEYNNDE MN'AKT HUDUD VE MNSEBAT-I HASENE-1 HEMCIVR MUAHEDENAMESi (METN) Ankara, 5 Haziran 1926 Bir taraftan Trkiye Reisicumhuru Hazretleri ve dier taraftan Hametli Byk Britanya ve rlanda Kraliyeti Mttehidesi, Mver-y Ebhr Britanya Arazisi Kral ve Hindistan imparatoru Hazretleri ve Hametl Irak Kral Hazretleri. Lozan'da imza edilen 24 Temmuz 1923 tarihli muahedenin Trkiye ile Irak arasndaki hududun tyini hakkndaki ahkmm derpi ederek Irak' mstakil bir devlet ve kendisiyle ngiltere arasnda mn'akit 10 Terinievvel 1922 ve 13 Knunusni' 1926 tarihli muahede lerden mnbis mnscbt mahsusy tanyarak hudud mntkasnda aralarndaki ahenk ve hsn- mizii ihll edebilecek hergn hdist bertaraf etmek arzusuyla. Bu bapda bir muahede akdine karar vermiler ve bervehi zr murahhaslarn tyin etmilerdir. yle ki: Trkiye Cumhuriyeti Reisi Hazretleri:

zmir Meb'usu ve Trkiye Cumhuriyeti Hriciye Vekili'Dr. Tcvfik Rt Eeyefendi Hazretleri. LOZAN ZAFER M, HEZMET Mi? 247 Hametl Byk Britanya ve rlanda Kraliyet-i Mt-tehidesi, Maver-y Ebhr Britanya Arazisi Kral ve Hindistan mparatoru Hazretleri: Hametl Britanya Kral Hazretlerinin Trkiye Cumhuriyeti nezdinde fevkalde sefir ve murahhas asletl Sir Ronald Charles Lindzey, K.C.M.G.C.B.C.V.O: Hazretleri. Hametl Irak Kral Hazretleri: Irak Mdafaa-i Milliye Vekil Vekili Miralay Nuri Said, S.M.J.D.S.O. Hazretleri. Marnileyhin yolunda ve muntazam bulunan se-lhiyetnmelerini tebli ettikten sonra ahkm- tiyeyi kararlatrmlardr. BRNC FASIL Trkiye le Irak Arasndaki Hudud Madde: 1 Trkiye ile Irak arasndaki hatt- hudud Cemiyet-i Akvm'in 29 Terinieyvel 1924 tarihli ic-timnda takarrr etmi olan gzergha tevfikan bervehi zr sret-i kafiyede tyin edilmitir. (Brksel hatt- hududunun tarihi merbuttur) Mamafih bldaki hatt- hudud Auta ve- Alamun cenubunda bu iki mahalli yekdierine rapteden yolu a Irak arazisinden geen ksmn Trk arazisi dahilinde brakmak zere tdil edilmitir. Madde: 2 Birinci maddenin son fkras kayd tahtnda mezkr maddede tesbit edilen hatt- hudud ibu muahedeye merbut 1/250.000 mikyasnda harita zerinde tersim edilmitir. Metin ile harita arasndaki ihtilf zuhurunda metin muteber olacaktr. Madde: 3 Birine: maddede' tasrih edilen hatM hududu arazi zerinde tyin etmek zere bir tahdid-i hudud komisyonu tekil edilecektir. bu Komisyon, Trkiye Hkmeti tarafndan tyin edilecek iki ve Britanya ile Irak Hkmetleri tarafndan tyin edilecek iki murahhas ile muvafakat buyurduu takdirde isvire Reisicumhuru tarafndan isvire teb'as meyanndan tyin edilecek bir reisden mrekkep olacaktr. bu komisyon sr'at-i mmkine ile ve herhalde bu muahedenin mevki mer'iyete vazndan itibaren alt ay zarfnda itim edecektir. Komisyonun mukarrerat ekseriyet-i r ile ittihaz edilecek ve bilcmle tarafeyn-i liyeyn-i kideyi iin vcibr - riye olacaktr. Tahdid-i hudud komisyonu herhalde ibu muahededeki trift pek yakndan takibe gayret edecektir. Komisyonun masarifi Trkiye ve Irak arasnda mtesvi-yen taksim edilecek, alkadar devletler komisyonun vazifesini if edebilmesi iin lzm gelen ikmet, amele, malzeme (kazk

iareti ta) mteallik bilcmle husustta gerek dorudan doruya, gerek memurn-i mahalliye vastasyla muavenet etmeyi taahht eylerler. Hudud iaretlerinden birinden dieri grlecek surette vazedilecek ve ? erlerine numara konulacaktr. Bunlarn mevkileri ile numaralar bir harita zerinde gsterilecektir. Tahdid-i hudud zabitnme-i kafiye ve buna merbut haritalarla vesaik nsha olarak tanzim edilecek ve bunlardan ikisi hem hudud devletlerin hkmetlerine ve ncs musaddak suretleri Lozan Muhedesi'ni imza eden devletlere tebli edilmek zere Fransa Cumhuriyeti Hkmeti'ne it ^edilecektir. Madde: 4 Birinci madde mucibince Irak'a terk edilen arazideki ahlinir tabiyeti Lozan Muhedesi'nin 30 - 36 mc maddelerine tevfikan halledilecektir. Tarafeyn-i liyeyn-i kideyn mezkr muahedenin 31, 32, 34 nc maddelerinde mnderi hakk- hyarn ibu muahedenin mevki-i mer'iyete girdii tarihten itibaren on iki ay iddetle cri olabileceini kararlatrmlardr. Maamafih Trkiye bldaki ahliden hakk- hyarlarm Trkiye tbiiyeti i^n istimal edenlerin ibu haklarn tanmak hulusunda serbesti-i hareketini muhafaza eder. Madde: 5 -r- Tarafeyn-i akdeynden herbiri birinci maddede tasrihi edilen hatt- hududu kt' ve taarruzdan masun olmak zere kabul ve bunu tdile matuf her trl teebbsten tevakki etmeyi taahht eyler. KNCl FASIL Mrsebt- Hasene-i Hemcivri Madde: 6 Tarafeyn-i liyeyn-i akdeyn bir veya birka msellh ehasn civar hudud mntkasnda yamagerlik veyahut ekavet icras maksadyle yuku bulacak istihzratna yed-i iktidarlarnda bulunan bilcmle vesaik ile muhalefet etmeyi ve bunlarn hududdan mruruna man olma mtekabilen taahht eylerler. Madde: 7 Onbirinci maddede zikredilen selhi-yettar memurin civar hudud mntkasnda yamagerlik veyahut ekavet icras iin bir veya birka msellh ehasn istihzrtta bulunduklarn istihbar ettikleri zaman yekdierini mtekabilen ve bil imhl haberdar edeceklerdir. Madde: 8 Onbirinci maddede zikredilen selhi-yettar memurin bulunduklar arazi dhilinde ik edilmi olabilecek bilcmle yamagerlik ve haydutluk ef-alinden mtekabilen yekdierlerini haberdar edebileceklerdir. Haberdar edilecek taraf memurini yed-i iktidarlarnda bulunan bilcmle vesaik ile bunlarn faillerinin hudud-tan mruruna mni olmaa gayret edeceklerdir. Madde: 9 Msellah bir veya birka ehas civar hudud mntkasnda bir cinayet veya crm ika ettikten sonra dier hudud mntkasna ilticaya muvaffak olduu takdirde bu son hudud mntkas

memurini ibu ehas silhlaryle ve yama ettikleri eya ile birlikte kanuna tevfikan tebaas bulunduklar tarafn memurinine teslim etmek zere tevkii etmeye mecburdurlar. Madde: 10 Muahedenin ibu faslnn tatbik edilecei hudud mntkas Trkiye'yi Irak'dan tefrik eden btn hudud ile bu hududun bir ve dier tarafnda yet-mibeer kilometre derinliinde bulunan mntkadr. Madde: 11 Muahedenin ibu fasln tatbik ile mkellef selhiyettar memurin bervehi zrdir Umm terik-i mesiyi tanzim ve ittihaz olunacak tedbirin mes'uliyetini deruhte etmek zere: Trkiye tarafndan: Asker hudud kumandan Irak tarafndan: Musul ve Erbil Mutasarrflar, Malmat- mahalliyenin ve teblit- mstacelenin teatisi iin: Trkiye tarafndan: Valilerin muvafakati ile tyin edilecek memurin. Irak tarafndan." Zako, mdiye, Zivar, Revandiz kaymakamlar. Trkiye ve Irak hkmetleri gerek onnc maddede zikredilen daim hudud komisyonu marifetiyle ve gerek tark-i siys ile yekdierini haberdar ederek es-bab- idriyeden dolay selhiyettar memurlarnn listesini tdil edebilirler. Madde: 12 Trkiye ve Irak memurlar dier taraf teb'asndan olup bilfiil onun arazisinde bulunan a-ir resas eyh veyahut dier zas ile resm veya siyazou KAUIH MISIROGLU s mhiyeti hiz her nev'i muharebeden istinkf edeceklerdir. Tarafeyn-i kideyn hudud mntkasnda bir veya dier devlet aleyhine mteveccih hibir gn propaganda tekiltna ve itimaa msaade etmeyeceklerdir. Madde: 13 Muahedenin ibu faslnn ahkmnn icrasn teshil ve umumiyetle hudud zerinde mnse-bt- hasene-i hemcivryi idme etmek zere vakit vakit Trkiye ve Irak hkmetleri tarafndan mtekbilen tyin edilecek msv adette memurinden mrekkep daim bir hudud komisyonu teekkl edecektir. Bu komisyon en az alt ayda bir kere ve ahval icab ettirdii takdirde daha ziyde itima edecektir. Mnvebeten Trkiye ve Irak'da itim edecek elan bu komisyon muahedenin bu faslnn ahkamnn icrasna mteallik mesaili ve alkadar hudud mntka memurlar arasnda bir itilfa mncer olmayan dier her nev hudud mesailini sret-i dostnede halletmek vazifesiyle mkellef olacaktr. Komisyon ibu muahedenin mevki-i mer'iyete girdii tarihi takibeden iki ay zarfnda birinci defa olarak Zako'da itim edecektir. NC FASIL Ahkm- Ummiye

Madde: 14 Her iki memleket arasnda menfi-i mtereke sahas tevsi etmek maksadiyle Irak Hkmeti ibu muahedenin mevki-i mer'iyete vaz' tarihinden itibaren yirmibe sene mddetle bervehi zr olaca aidatn yzde onunu Trkiye Hkmetine tesviye edecektir. a) b) 251 maddesi mucibince petrol ihra edebilecek olan irketlerden veya ehastan, c) Blda zikredilen imtiyaznmenin 'OtUznc maddesi mucibince teekkl edebilecek olan muavin irketlerden, Madde: 15 Trkiye ve Irak dost devletler arasnda cri usle tevfikan bir ide-i mcrimin muahedesi akdetmek zere mmkn mertebe sr'atle mzkerta girimee karar vermilerdir. Madde: 16 Irak Hkmeti kendi arazisinde ikmet eden ehas muahedenin imzasna kadar Trkiye lehindeki efkr ve harekt- siysiyelerinden dolay iz'ac ve ta'zip etmemei ve kendilerine tam ve mutlak bir aff- umm bahetmeyi taahht eyler. Bu bapda it olunmu hkmlerin kffesi iptal edilecek ve derdest bulunan bilcmle takibat tevkif olunacaktr. Madde: 17 bu muahede tasdiknamelerin teatisinden itibaren mevki-i mer'iyete girecektir. bu muahedenin ikinci fasl, muahedenin mevki-i mer'iyete girdii tarihten on sene mddetle mer'i kalacaktr. bu muahedenin mevki-i mer'iyete girdii tarihten itibaren iki sene hitmnda tarafeyn-i akdeynden her-biri ibu fasl kendisine aidiyeti itibariyle feshetmek hakkn hiz olacaktr. Keyfiyeti fesih, ihbar edildii tarihten bir sene sonra messir olacaktr. Madde: 18 ibu muahede tarafeyn-i liyeyn-i akdeyn tarafndan tasdik edilecek ve tasdiknameler mmkn mertebe sr'atle Ankara'da teati edilecektir Muahedenin musaddak suretleri Lozan Muhedesi'ni imza eden devletlere gnderilecektir. Tasdikan lilmakal blda isimleri zikredilen murahhaslar ibu lmza Dr. Tevfik Rt <Mhur) mza: ?furi Said (mhr) muahedeyi imza ve zrini temhir etmilerdir. mza R.C. Lindzey (mhr) Ankara'da 5 Haziran 1926 tarihinde nsha olarak tanzim edilmitir. 14 Mart 1925 tarihli imtiyaz mukavelenamesinin onuncu maddesi mucibince Bldaki imtiyaz mukavelenamesinin altnc Trki Petroleum Kompa-niden, LU/CAN ZAFER MI, HEZMET Mi?

MERBUT Trkiye ile Irak arasndaki hudud Madde: 1 Trkiye ile Irak arasndaki hatt- hudud Cemiyet-i Akvam m 29 Terinievvel 1924 tarihli ic-timnda takarrr etmi olan vehi zr sret-i kafiyede tyin edilmitir. Dicle Nehri ile Habur aynn nokta-i iltikalarnda bed' ile Habur ay'nn hatt- mutavasst veya talvegini takiben mezkr ayn Hazil ay mltekasma kadar: ^ Siyomez'den geen ay mltekasmm menbana doru kilometre kin bir noktasna kadar Hazil ay'-nm hatt- mutavasst veya talvegi. Bu noktadan itibaren Siyomez'den geen ay kolu havzasnn imalindeki tepeye kadar arka doru giden bir hatt- mstakim; Bu havzann^ imalindeki tepeden Bilkis Da'na kadar; Bu noktadan itibaren Bayco ay'nn Robozak'daki kolunun menbana kadar. Bu ay ile Robozakin ark - cenubu arksindeki 6834 rakmndan inen ayn Robozak'm cenubunda kin mlteka ksmna kadar; LOZAN ZAFER Mi, HEZMET M? 253 6834 rakml tepeden imal - ark- imalindeki boaza kadar bir hatt- mstakim; ark istikametini takiben bu boazdan inen kk ay talveginin Habor ay ile nokta-i iltikasna kadar; Habor ay mansabna doru tahminen birbuuk kilometre boyunca mezkr ayn Aro ve Ceramos mntkasndan inen bir ay ile iltikasna kadar: Bu ay takiben, Kaure'den gelen ay imalde brakarak birincisi Ceramosdan ve ikincisi Aro'dan inen iki mhim kolun yekdieriyle telkisine kadar; Bu mltekadan blda mevzubahis olan iki kolun arasndaki sularn hatt- taksimi zerinde 6751 rakmdan arka doru mntehi olan mu vadi talvegi; Evvelkinin arknda kin 9063 rakmna kadar bu hatt- taksimi meyah ve sonra Lizen ay havzasnn cenup tepesiyle Ceramus'dan gelen kol havzas ve tepesinin nokta-i telkisine kadar; Oradan Zap ay koiu havzasnn imal tepeleri boyunca bu sonuncu tepe hatt; zkaya'nm tahminen iki kilometre garp - iml-i garbisindeki tepesine kadar; zkaya'nm kurbunda ve i~ mal-i arkisiyle kin bu zirvenin Zap Kolunun menbana kadar bir hatt- mstakim; Zap ay'na kadar bu kolun mecras, Zap ay mansabna doru takiben Bayoka'mn bir kilometre cenubunda kin bu noktaya kadar; Bebeh'nin cenubundan ve (al)'n imalinden geen ay havzasnn cenup tepesine kadar ark istikametinde: gzergha tevfikan ber-

Berican'dan geen Zap kolunun cenup hatt- bls boyunca imtidad eden ve (ilok)un garb cenubu garbisinde Avmarakin menbana yakn bulunan noktaya kadar bir hatt- mstakim; bu menbaa kadar bir hatt- mstakim, 254 KADR MISIROLU Bu menbadan (Avmarek)n garb kolu (Kesrik) v? (Mervek) arasndaki boaza inen Kk ay mltekas-na kadar; i Bu kk ay kendi menbana kadar, Mltekas Nervek imalindeki Avmarek'in ark kolunda mteaib suya kadar en ksa mesafe: Bu hatt- bl, eyh Muammer gurubunda ve imalinde bu aya akan utbarin kolu menbana en yakn olan noktaya kadar; Bu menbaya kadar bir hatt- mstakim; Blda zikrolunan Rutbarin kolunun biraz cenubunda ve ayn mansabina kadar mansabma doru akan Rutbarin'dir. Bu ay kendi menbana kadar; Bu menbadan Rutbarin ve (Herki)nin ark ve kur-bundaki emsidinan kolu sularn ayran hatt- ,blya kadar en ksa mesafe; Bu noktadan ibu kolu besleyen en yakn aya en ksa mesafe; Bu ay ve mruzzikr kol imsidinan suyuna kadar; Bu mltekadan emsidinan suyu havzasnn cenub tepesine en yakn mesafe; Bu tepe (Boyah)n ark ve kurbundan geen Hac-bey ay ve kolunun beynindeki zirve hattyla tekatu noktasna kadar; En ksa bir hatt- mstakim zere Hacbey ay'na kadar uzanan bu tepe hatt; Hacbey ay menbana doru Iran hududuna kadar. ngiltere Sefiri Sir Ronald Charles Lindzey ve Irak Murahhas Nuri Said Paa tarafndan -Trkiye CumhuLOZAN ZAFER MI, HEZMET M? 255 riyeti Hriciye Vekili Tevfik Rt Beyefendi'ye yazlan 5 Haziran 1926 tarihli notann tercmesidir. Bugn beynimizde imza edilen muahedenin ondr-dnc maddesine atfen unu beyan ederiz ki, bu muahedenin mevki-i mer'iyete vaz'n tkibeden on iki ay iinde Trkiye Hkmeti mezkr maddede mevzuubahs olan aidattaki hissesini sermayeye tahvil etmek arzusunda bulunduu

takdirde, Irak Hkmeti'ni arzusundan haberdar edecek ve mezkr1 hkmeti ihbar- vkiyi tkibeden otuz gn zarfnda bu maddenin tamami-i ifs zmnnda Trkiye Hkmeti'ne 500.000 ingiliz liras tesfiye edecektir. Dier taraftan uras da mukarrerdir ki, Trkiye Hkmeti, mezkr aidattaki menfiini evvelemirde Irak Hkmeti'ne bir taraf- salsin tediyeye mde olabilecei fiattan daha yksek olmamak zere mubayaa etmek frsatn vermeksizin elinden karmama taahht eyler. Teati edilen ibu notalarn bugn imza edilen muahedenin cz-i mtemmimini tekil ettii takarrr etmitir. Bu vesileyle ihtirmt- fikamz tecdid Nuri Said ederiz. 5 Haziran 1926 Lindzey

Hriciye Vekili Tevfik Rt Beyefendi tarafndan ngiltere Sefiri Sir Charles Lindzey cenahlarna ve Irak' Murahhas Nuri Said Paa'ya yazlan mttehid-l meal mektuplarn tercmesidir. Aramzda bugn imza edilen muahedenin ondrdn-c maddesine atfen bervehi zr vuku bulan beyanatnz hv olarak bugnk tarihli gnderdiiniz notay ahz ve senet ittihaz ettiimi arzederim. Bu muahedenin mevki-i mer'iyete vaz'n tkibeden 256 KADR MISIROLU on iki ay iinde Trkiye Hkmeti mezkr maddede mevzuubahs olan aidattaki hissesini sermayeye tahvil etmek arzusunda bulunduu takdirde, Irak Hkmeti'-ni arzusundan haberdar edecek ve mezkr hkmet ih-bar- vki tkibeden otuz gn zarfnda bu maddenin tamam-i ifs zmnnda Trkiye Hkmeti'ne 500 000 ngiliz liras tesfiye edecektir. Dier taraftan uras da mukarrerdir ki, Trkiye Hkmeti, mezkr aidattaki menfiini evvelemirde Irak Hkmetine bir taraf- salsin tediyeye mde olabilecei fiattan daha yksek olmamak zere mubayaa etmek frsatn vermeksizin elinden karmama taahht eyler. Teati edilen ibu notalarn bugn imza edilen muahedenin cz-i mtemmimini tekil ettii takarrr etmitir. Dr, Tevfik Rt f") III ANAVATAN'DAN AYRILITAN GNMZE KA>AR IRAK TRKLER'NlN AHVL ) tima, ktisad ve Siys Durumlarna Toplu Bir Bak : Irak Trkleri, Trkmen dirler. Irak Hkmetleri gelip geen, dost - dman btn kadrolaryla bu rkdalarmz Trk adyla anmaktan dima ekinmilerdir. Sanki byle yapmasalar, yanbandaki kudretli Trkiye'ye, bu eski z topraklan zerinde hak iddia etmeye medar olabilecek .

bir delil verrrii olacaklarn sanmlardr. Halbuki, Irak zerindeki en tabi haklarmz teyid ve isbat iin byle bir 1 f z mes168 Dstr III., Tertip C: 7, sn: 1512 - 1519. m, nenimin vr nede ihtiyacmz yoktur. Ne yazk ki; nice zamandr bamza geen idarecilerin, glgelerinden bile korkarak zuhur eden frsatlar deerlendirmekten ictinb edegel-dikleri bir vakadr. Byleyken Irak idarecilerinin bu ihtiyatna amamak elden gelmemektedir. Gerekten karlan bu frsatlara M u s u 1 ve Adalar dan sonra bir de Kbrs eklenmek zeredir. Kald ki, dmanlarmzn Trk ve Trkmen tefrikinden medet ummalar ilm gerekler nnde gln bir mugaltadan baka birey deildir. Zira Trkmenler ("') byk ve geni Trk kollarndan biri olan 169 ... Hulef zamannda Trkistan'dan diyr- rslm'a geen ir-i Etrk ki; ekseri Ouz uluslarndandr. Lehcs-i Osman! Trklerden ve phesiz Ouz Trklerinden. Kuzgun Denizi'nin arknda ve Amu Deryann eski mecras tarafnda ve bunun imal sem:-leriyle Aral ve Hazer Denizleri arasnda oturan halk, Trkmen diye adlandrlrd. Bunlarn yerleri pek eski zamanlardan, t Heredot asrndan beri Havrizm namn almt. Baka Trk milletleri gibi Trkmenler de etrafa daldlar. Bir ular Amu Derya boyunca Buhara'ya uzand gibi, dier taraftan da Bahr-i Ha-zer'i iki cihetten geip Tuna Nehrine kadar yayldlar. Ve bu yzden de Mazenderan, Geylan, Taberistan> Azerbeycan ve Mver-i Kafkas, Erz-i Rum, Diyarbekir Adana ve hatt Rumeli taraflarna kadar mnteir oldular. Badat halifeleri zamannda gnll asker olarak Trkmenlerden pekok adam vard. Aralarndan mhim adamlar da kmtr. Badat'taki Emrl mer'larn, Msr Glemn Etrkinin ve Mlk-i Tevifin en ou bu Trkmenlerden idi, Gaznevle', Sultan Mahmud-i Sebktekin'ler, Kutb'ddin'ler, Cell'd-din'ler, Ndir ahlar hep Trkmendir. Yakn zamana kadar iran'da' hkmet eden Kaar F: 17 Ouz Boyu andandrlar. (17) Daha dorusu Ouzlar'a islmlatktan sonra bu ad verilmitir. Vaktiyle Lord Giirzon'un da bu tefriki yaparak, Musul zerindeki taleplerimizi cevaplandrmaya alm olduundan evvelce bir nebze bahsetmitik. Irak Trklerinin yerleme sahalar, Suriye hududundan balayarak Badat'n gneydousundaki T e .1 a f e r den balayan bu blgede btn B e d -r e kasabasna ekilecek bir kavisin gneyinde kalmaktadr. Bu blgenin kuzeyi Krtler, gneyi de Araplarla meskndur. Kuzeyde hususiyetleri ile Trk olan birok ehir ve kasaba yer almaktadr. Bunlardan Telafer Musul'un rknn en soylu

60 kilometre kuzey yaad bir vardr. meskn Yatak

halsnda ve oraya

bal bir kaza merkezi olup 70.000 adnda iki nahiyesi ile

Trk'n yz kadar ky ile, 100.000

ehirdir. Zammar

ve madiye

Daha douda, 5.000 nfuslu bir Trk kasabas olan Koysancak, Re-v a n d i z , K u t e p e ,

Yunus Peygamber Mahmur,

Trk'n meskn bulunduu E r b i 1 ve R a n y a

ehri bulunmaktadr. Erbil'in yine tamamen Trkler'le

gibi kasabalar vardr.

Bu havalinin Trkleri, eskiden beri mensup olduklar vilyetin ad olan Musul a nisbet edilerek ifde edilmektedirler. Halbuki nefs-i Musul'da Trk, olduka azdr. Trklerin asl meskn bulunduklar saha Ailesi de bir Turkmen kabilesine mensup idi. Bkz: Hseyin Kzm Kadri Trk Lgati C: II. 'sianbul 1928. sn: 140). 170 Tafsilt in Prof. Dr. brahim KAFESOLU'nun 1.0. Edebiyat Fakltesi Yaynlan arasnda km olan Trkmenlerin Mensel Hakknda adh doktora tezine baknz. LOZAN ZAFER M, HEZMET M? 2oD yine Musul Vilyetine dhil olmakla beraber ibu Erbil-Kerkk dolaylardr. Gerekten Kerkk ad bilhassa son zamanlarda Irak Trkleri iin bir nev remz mhiyetini iktisap etmitir. Bu yzden onlara mteallik mes'eleler eskiden Musul Mes'elesi serlevhas altnda incelenirken bu defa Kerkk Trkleri nvniy-le ele alnr olmutur. Kerkk, Erbil'in gneyinde 150.000 nfusa mlik ve nfusunun hemen hepsi Trk olan bir ehirdir. Esasen Trklerin btn Irak lkesi iinde bu havaliyi semeleri de sebepsiz deildir. Zira bu blgenin arazi ve iklim artlar her cihette Anadoluyu andrr mhiyettedir. O derecede ki, btn Bild- Arabn bir nev remzi olan hurma aacna bile burada rastlanmamaktadr. Bu husus blgenin coraf bakmndan Anadolu'nun tabi bir devam olduunu isbata yarar bir delil olmas dolaysyla, hey'etimiz tarafndan Lozan'daki Musul mzkerelerinde bile ehemmiyetle ifde edilmiti. Kerkk, Dnya'nm belli bal petrol istihsl merkezlerinden biridir. Yllk yetmi milyon tonluk istihs-liyle Ortadou'da drdnc srada bulunmaktadr. Irak petrollerinin M u s l 1 a izafetle hret bulmu olmasna ramen, asl ehemmiyetli petrol yataklar buradadr. Eskidenberi gayet zengin bir kltr ve edebiyata sahip olan Kerkk'ten Trk Edebiyatnn sekin sm-lar arasnda yer alan pek ok ir ve edip kmtr. Bunlara misl olmak zere Fuzli, Seyyid Nesm, Ruh ve Ahmed Himi zikredebiliriz. Bunlara henz neredilmemi ok kymetli bir divnn sahibi Meh-med Rasih Bey'i ilve etmek isteriz (171). Bu zat 1071 Mam

Tafsilt iin bkz: Avukat Ata TERZBAI Kerkk air leri C: II, Kerkk 1968, sh. 201 ve mt. 260 KADR MISIROLU iflrtn m, lazgirt Zaferi iin her msra gerekten bir mis -ra- Ekber!.. Allahu Ekber!.. iirini yazan, idealist arkadamz mer Rasih Uztrk-men'in babasdr. ' Kerkk, halk edebiyat bakmndan da gayet zengindir. Umumiyetle halkn derin milliyet duygusu ve hayat felsefesini dile getiren ve bizdeki manlere benzeyen drtlklerden ibaret, Kerkk Hor yatla-r mehurdur ('"). Bu horyatlar, halk tefekkr ve tahasssnn emsalsiz incileri ve bu kitlenin su katksz Trkln ispata kfi olan umumiyetle anonim halk mahslleridir. Irak Trkl- ve onun an'anev remzi olan Kerkk havalisi skinlerinin lisan ve rf-det bakmndan bu derecede saf ve berrak kalmalar sebepsiz deildir. Gerekten temiz ve kudretli bir mana sahip olarak asrlardan beri Araplar arasnda yaadklar halde, onlarla bile ihtilt etmeyerek mill benliklerini yn- hayret bir surette koruyabilmi olmalar clib-i dikkat bir husustur. Bunun hi phesiz tarih olan sebeplerini yle hlsa edebiliriz: Abbasiler, H 1 f e t i Trkler sayesinde elde edebilmilerdi. Bu harekette n alan Eb Mslim, Horasanl bir Trk'd. Bu yzden Trkler'e medyn-i kran olan Abbas Halifeleri, ordularn tamamen onlardan kurmulard. Bu ve Manileri, III, Cild, Kerkk 1956 - 57. imkn ve imtiyazlar verildii iin, bu blge ksa zamanda kesf bir Trk muhaceretine sahne olmutu. Abbas Halifelerinden Mu'tasm (833 - 842) Badat ile Musul arasnda Samera ehrini kurarak, burasn tamamen Trklerin isknna tahsis etmiti. Bununla yetinmeyerek ordusunda vazife alan Trklerin balar ile ihtilt ederek cengverliklerini kaybetmelerini nlemek iin de, Trk kzlarndan bakas ile evlenmelerini yasak etmiti. Bu havalide Abbasiler devrinden itibaren imtiyazl bir snf mevkiine ykselen Trkler, gayet yksek izzet-i nefs duygular vo stn ahlklar ile Arap mellifi Chiz'in. Fezil-l Etrk (Trklerin Faziletleri) isimli eserinde ('") uzun uzun methedilmi-lerdir. Filhakika bu havalide Bayat Aireti ne kimselerdir. yaayan Trkler'in ekserisi, Trk rknn en soylularndan saylan Yani kadm Trk Hanedanndan orduya katlan Trkler'e eitli 172 Tafsilt iin bkz: brahim DAKUK a.g.e. Ata TER-ZBAI Kerkk Horyatlar berceste olan, Bir cuma sabah semaya kar Malazgirt'te elfidrt bin er, Bestelediler en gzel mar: Allahu

mensuplardr. Bunlar, Ouz an'aneleri-ne gre Ouz Han'n olu Bayat'dan tremi

gelmektedirler. Trk Edebiyatnn medar- iftihar Fuzul ve

htralar halk arasnda hl ya. (yan mehur Dede Korkud. da bu airete mensupturlar. Bayatlar, on kabileye ayrlrlar ki, bunlar da daha tal olarak birok oymaklara blnmlerdir. Ruhlarnda meknuz olan asalet ve necbete, t Abbasler Devrinde balayarak Seluklu ve Osmanl devirleri boyunca devam eden fiil siys stnlkleri eklenince bu hal, onlar bakalar ile kaynap kaybolmaktan korumutur. Bu yzden byk ve geni T r k -1 k an'ane bakmndan en 173 Bkz: El- Chiz (Nereden: Rama2an EEN) Hilfet O-dusunun Menkbeleri ve Trklerin Faziletleri Ankara 1967. tos KADR MISIROLU saf ve kudretli bir mmessili olarak bugne kadar ayakta kalabilmeleri mmkn olabilmitir. Ne yazk ki, bu mill varlk, elli yldan beri birbirini kovalayan siys ihml ve ihanetlere mruz braklmtr. Gerekten Irak gnlerde Trkleri'nin ma'ks talihi, Irak'n daha ngiliz idaresi altna konulduu balamtr. ngilizler, binbir manevra ile gaspettikleri bu kadm Trk beldesini, zengin karmadan idareye koyulmulardr. Bu Trkler'in varl A 1 e m nin kltr ve

petrollerinden mmkn olduu kadar uzun bir zaman istifade edebilmek iin - yan-bandaki kudretli Trkiye'nin varln bir an bile hatrndan yzdendir ki, blge sakini Krtlere bir takm idar ve hars imtiyazlar tannrken, bulunmak haklarna dima sahip olageldikleri halde, Trkler bunu elde netice alamam bulunmaktadrlar.

kabul edilmek bile istenmemitir. Hakikaten Irak Krtleri, Krte konumak ve neriyatta etmek iin yaptklar mcdeleden hl bir

Bu ar siys basklar Manda daresi nin kalkmasyla dahi zail olmam, bilkis her iktidar deiikliinde daha fazln arlaarak aleyhte bir gelime gstermitir. O derecede ki, sahte dostluk gsterileriyle Trkiye'yi aldatan Jrak Bavekili Nuri Said Paa'nn yamannda bile Trklere en kk bir siys ve hars hrriyet bahsedilmemitir. General Kasm idaresi, 14 Temmuz 1958 tarihinde Irak Kraliyeti 'nin yklyla mide kaplan Trkler'i ok ksa bir zaman sonra dehetli bir sukt-u hayle uratmtr. Gerekten 14 Temmuz 1959'da Irak Trkleri iin kyamete kadar unutulmasna imkn olmayan bir fci cereyan etmitir. Kerkk K,a t 1 i m adyla anlan bu faciadan biraz aada tafsilatyla bahsedilecektir I LOZAN ZAFER MI, HEZMET M? 263 Kasm devrinin Irak Trkleri iin hayat ekilmez bir hle getiren ez ve ceflar, bu katliamdan ibaret de kalmamtr. Bu devirde Trkler'in oturduklar blge Yasak blge iln edilerek buraya herhangi bir Trk vatandann veya Trke bir mevkute veya kitabn girmesi iddetle

yasaklanmtr. Katlima itirak eden komnist canilerin pek ounun suu sabit grlerek i'dama mahkm eOilmi olmalarna ramen, hibirinin cezas infaz edilmemitir. Halbuki Irak'da Trkler dima bir istikrar unsuru olagelmilerdir. Tarih alkanlklar itibariyle metbu devletlerini mukaddes tanyan Trkler, madd ve manev sahada Irak'n terakki ve tealisi iin msbet bir mil olmulardr. Gerekten kylleri topraa gayet bal, elindeki araziyi lyk vehile ' deerlendiren kimselerdir. Irak'n en iyi buday Kerkk'de Trklerin ekip bitii sahalarda yetimektedir. ehirlileri kk zenaat ve ticaretle urar, devletin kanunlarna her bakmdan muti ve saygl kimselerdir. Son zamanlarda bata Trkiye olmak zere Dnya'nn birok memleketlerinde yksek tahsil yapmakta olan Kerkkl Genler heryerde ahlk ve alkanlklar ile temayz etmi vs etmektedirler. Btn bu hasletlerine ramen, gelip geen idarecilerden dima vey evld muamelesi gren Kerkk Trkleri, her kahr ve zulm barna basarak devletine itaatten ayrlmamakta ve mensup olduu lkenin birliini bozacak nifaklara itirakden dima kanmaktadrlar. Fakat Irak' vesile ittihaz ederek Trkiye dhilinde cidd bir ihtilfa zemin hazrlamak isteyen ngilizler'in, t bidayetten beri bir Trk - Krt tefriki yaparak, Krtleri bir takm hak ve imtiyazlarla tekiltlanmaya imle ettii, bilinen bir husustur. Bunun neticesi olarak Irak Devleti iin bagsteren cidd izmihlal almetleri 264 KADR MISIROLU kendisiyle muharip vaziyette olan srail'in de munzam tahrikleriyle, artk ok vahim bir safhaya gelmi bulunmaktadr. Ne yazk ki, Irak idarecileri, lkelerinin bu lde bir tehlikeye mruz bulunmasna ramen, Trk unsurunun kendilerince zarur olan desteklerini temin etmek yoluna gitmemektt ve onlara vey evld muamelesi yapmak gibi ters hareketlere devam etmektedirler. Irak Trkleri'nin yerleme sahalarndan bir dieri de Erbil ile Kerkk arasnda 10.000 nfuslu bir nahiye merkezi olan Altu> kpr 'dr. Kerkk'e bal bir kaza merkezi olan 40.000 Trk' barndran Tuz Harmutu da zikre yn bir yerleme blgesidir. Bunun Kadir Kerem ve Tavuk adl iki nahiyesi vardr. Dieri bir Trk ehri de 50.000 nfuslu K i f r i (islhiye) kazasdr. Batanbaa portakal ve limon baheleriyle kapl olan bu kaza merkezinin hemen yannda yine 50.000 nfuslu Hne-kin yer almaktadr. Buras Irak'n Kerkk'den sonra en byk petrol merkezidir. Irak Trkleri'nin sakin olduklar saha, eitli tarih eserlerle doludur. Hazret-i it Aleyhisselm, Musul'un gneyinde ve oraya onbe dakika mesafede kendi adna messes bir cmi-i erifte medfundur. Yunus Aleyhisselm ise, Musul yaknnda N i n o v a kynde medfundur.

Peygamberlii ihtilafl olan Hazret-i Danyal A~ leyhisselm da Musul'un Bab'l-Mescid Mahallesin'deki bir camii erif iinde gmldr. mam Avn'ddin, Imam Abdurrahman, mam H-mid, mam Mahmud, mam lbrahim-i Mcc gibi ev-ld- Resul'den pek ok ehasn mezar ile Veysel Karan Hazretleri ve birok meyihin mbarek kabirleri de bu havalide bulunmaktadr. _ IRAKTA TRKLERN KESF OLDUU BLGE Noktalar iinde kalan ksm Trkler'in bulunduu mntkay gstermektedir. 266 KADR MISIROLU B) KERKK KATLAMI Zulmn topu var, gllesi var, kal'as varsa, Hakkn bklmez kolu, dnmez yz vardr, Gz yumma gneten, nuru ne kadar kararsa, Snmez ebedi her gecenin sabah vardr!... LOZAN ZAFER M, HEZMET Mi? 267 Tevfik Fikre islm tarihinin en byk devleti olan Osmanl Dev-leti'ne isyan gibi bir erefsizliin bedeli olarak erif Hseyin ve ocuklarna peke itibaren, ekilmi olan I r a k Krall kuruluundan siysetini; Trkleri inkr ve imha esas zerine kurmutur. Gerekten Faysal devri,

Irak Trkleri'nin en karanlk devirlerinden biriydi. Bu devirde, ingiliz destei olmasa, her an yanbandaki kudretli Trkiye tarafndan yutulacan hesap eden Irak, bu lkede Trk tesir ve nfuzunu krmak ve orada bir ncv' tapu senedi gibi duran man ve ahlk timsali rkdalarmzn mevcudiyetlerini inkr etmek canhra bir gayret sarfetmitir. Bu faaliyete sahte dostluk mvazilerine ramen devrin nl Bavekili Nuri Said Paa da dahildi. Bu yizdendir ki, 14 Temmuz ylnda Irak Kraliyetini deviren Geneial Kasm Hareketi otuz ksur seneden beri zulm altnda inleyen Irak Trkleri iin cidd bir mid tevld etmiti. Fakat onlarn bu samim mid ve temennileri ok ksa bir zaman sonra ac bir sukut-u hayle inklap etmitir. Irak' paralamak emeli peinde koan Krtler, Araplarla kozlarn gayet kolay paylaabileceklerini, fakat bu tahakkuk ettii takdirde karlarna Kerkk Trkleri kacan ok iyi biliyorlard. stelik Kerkk Trkleri yle bir sahada yerlemi bulunmaklaydlar ki, tarihen Musul Petrolleri adyla tannm olan Irak Petrollerinin btn menbalar bu blgedeydi. Bu yzden Kerkk ve havalisinin cidd bir surette krtletirilmesini ve bir dahil blnme gerekletii takdirde burasnn kendilerine kalmasn istiyorlard. Bu ise, Trkleri yldrp imha etmedike mm-' kn deildi. Bu sebeple General Kasm htilli'nin birinci sene-i devriyesinde Trkler'e kar mthi bir katliam tertiplediler. Barzan ve O'nun emrindeki Krt militanlarnn tekilt olan Demokrat Parti mensuplar Abdlkerim Ksm'dan sz alarak harekete getiler. nce Trkler'i koruyan idareci

zmre arasndaki ehas bertaraf etmek lzmd. Bu istikamette ilk nce Trk muhibbi olmakla hret yapm bulunan General Nzm Tabakeli tevkif edildi. Buna bir sebep gsterebilmek iin de daha evvel ortaya kan Musul isyanm hazrlam bulunan evvaf ile terik-i mesi etmi olduu iddias ileri srld. Onun yerine azl komnist Davdel Cenb getirildi. Kerkk Belediye Eeislii'ne Krt olduu kadar da azl bir komnist olan Moskova'da yetitirilmi Mruf Berezenci, Halk Mukavemet Tekilt'nn bana ise Ojiu getirilmi, tekilt tamamlanmt. Bunlar Kerkk Katliamnn ba plnclar olarak bir araya gelmiler v bu havalinin mdafaasyla mkellef kinci Tmendeki btn miliyeti subaylar vazifelerinden alarak yerlerine kurt ve komnist subaylar tyin ettirmilerdi. Katliam, sahneye konulmadan evvel mukabil bir hareketi sevk ve idare edebilmesi mmkn olan milliyeti Trk mnevverlerinden 4.000 kadarn Turanclk damgasn vurarak tevkif edip tecrid kamplarna gnderdiler. Kerkk'de kan mahall gazetelerin sayfalarn Nazm Hikmet ve emsali vatan hinlerinin yazlar ile doldurdular. Bu .suretle, General Kasm htilli'nin birinci sene-i devriyesi olan 14 p.. gelindii zaman, evvelce tesbit ettikleri Trk ileri gelenlerini imha etmek iin harekete gemenin zaman geldiine kanaatle fiilen teebbse getiler. lk olarak Arslan Yuvas Gazinosu sahibi Osman Bey'i ehd ettiler. Bu suretle fiil tecvz ve cana kyma balam oldu. Byle bir hdiseyi sokaa kma yasa koymak iin bahane olsun diye ortaya karmlard. Filhakika kinci Frka Kumandan tarafndan btn ehirde sokaa kma yasa iln edildi. Fakat bu yasak, sadece Trkler iindi. Cnler hazrlk yapm, btn kzl teekkllerin faal militanlar ise, cadde ve meydanlarda dolamaya balamlard. Sokaa kma yasa ise bunlar iin deildi. Evvelce tesbit ettikleri kimselerin evlerine hcum ederek Trk kitlesini sevk ve idare etmesi mmkn ve melhuz olan ne kadar kimse varsa topladlar. Asker klaya gtrerek dipikler ve snglerle ehid ettiler. Hnlarn alamayarak bazlarnn cesetlerini tannmaz hle gelinceye kadar sokaklarda srdler. Bazlarn ivilerle duvarlara, direklere akarak oktan ruhunu tes-lim etmi bulunan zavalllara kar akl ve hayle gelmedik zulmler icra ettiler. Sokaklar kahrolsun Trkiye!.. kahrolsun Trkler!.. nrlaryla nlyor, evler, dkknlar yamalanyordu. Bu korkun katlim btn ehirde gn gece devam etti. Ksacas, kardei veya yetimi arslan gibi evld gzleri nnde dipik ve sng darbeleriyle ldrlen paralanan, srklenen, kadnlarn ac ferydlar birbirine karyordu. Tuhaf u ki; bu fci ve cinayetler karsnda, zlimle mazlum ok ksa bir zamanda yer deitiriyor ve bata Moskova Radyosu olmak zere komnist leminin btn radyo ve gazeteleri, Temmuz 1959 gnne

Trkleri mtecaviz ve haksz gstermek iin bir propaganda yarna girerken, Irak resm makamlar sktu tercih 269 daha ac olan birey varsa, o da Trkiye'nin, yanban-daki bu katliama bigne kalyd. Anadolu'nun bir Kay-seri'si veya bir Konya sndan hibir fark - bulunmayan, en az onlar kadar bizim olan Kerkk'de Irak Trkl'-nn mruz kald bu mezlime kar sknet ve lkay-disini devam ettiren Trkiye, onlar Musul M e s '-e 1 e s i nin mzkeresine mteallik her safhada binbir gafletine kurban ederek yd bir hkmete terkettii yetmiyormu gibi, byle byk bir felket karsnda da kuru sk bir protesto ile .olsun teselli etmeyi vazife saymyordu. htimal ki, Dnya'da hibir hkmet, kendi din, dil ve rkndan bir zmrenin, yanbanda ve gzleri nnde bylesine rz, can ve malca kahredilii karsnda erefsiz bir sktu ihtiyar etmemitir. Yurt'ta sulh, cihan'da sulh gibi artk modas gemi bir siys prensipi kabul etmi bulunan gelmi gemi btn Trk hkmetlerinden, bu gibi hdiseleri vesile ittihaz ederek, bu blgedeki yksek iktisd kymeti haiz petrol ve nede din kardelii sikasyla Irak Trklnn hatrlamalarn beklemiyoruz. ktisad imknlar artrmay, sdece zavall Trk halkma hergn yeni bir vergi yklemekle temin edebileceini zanneden halef selef btn hkmetlerin byle bir iktisad gre sahip olamayacaklar meydandadr. Benimsedikleri liklik muvacehesinde, onlar din kardelii sikasyla dnebileceklerini de zannetmiyoruz. Ancak u husus belirtilmelidir ki, bu gibi mill mes'elelerde Trkiye'de idare edenlerle, edilenler arasndaki zddiyet dima mahede edilegelmitir. Gerekten mslman Trk halk, rk asabiyetle olmasa bile din bir hassasiyetle duyduu, rendii her yerde ve her anda bu zulm tel'in etmi, Kerkk'te komnist mezlimine mruz kalan kardeleriyle stanbul veya Ankara'da sol militanlarn ehd ettii vatan evldlarna alkadaki iddet bakmndan hibir tefrike dmemitir. Hakikaten Kerkk katliamndan urada burada bahseden birka vatanseverin yazdklarnn veya herhangi bir konferansta sylediklerinin mill vicdanda uyandrd derin akisler; bu hkmmzn en aldatmaz delillerindendir. IV IRAK TRKLERNN STKBAL A BARZAN HAREKET ve MUHTEMEL NETCELER : Hiz olduu byk iktisad imknlar ve stratejik ehemmiyetinden dolay Ortadou'da emperyalist devletlerin tesir ve nfuzuna kaplmaktan masun kalabilmi gerekten mstakil tek bir mill lider bulabilmek adet imknszdr. Birok emperyalist devletin girift menfaatlerinin Dnya zerindeki itika noktasn tekil eden Ortadou'nun bu menhus kaderi, bu kymetli topraklarn Mslman Trk n elinden kna fekad-dm eden gnlerde balamtr. Gerekten, bu blgeyi asrlarca ediyordu. Fakat ondan LOZAN ZAFER M, HEZMET M?

sulh, skn ve adaletle idare etmi olan Os-manllar'n elinden alarak istismar etmek isteyen emperyalistler, istismara daha ziyde imkn bahetmesi ynnden bir taraftan mahalli liderleri satn alm, dier taraftan da en kk kavm ve din topluluklar artk bir daha imtiza edemez ekilde birbirlerine kar tahrik et^ me yolunu tutmulardr. Bu yzdendir ki; Ortadou, bugn bir ihtilflar kumkumas haline gelmi, mahall liderlerden herbiri de mevkiini idme ettirebilmek iin-bu ihtilflara dhil ingiltere, Rusya, Amerika ve srail gibi devletlerin menfaat zikzaklar arasnda bir muvzene imkn aramaya koyulmu bulunmaktadrlar. Krtleri bir mill cmi hline getirmaksadyla tarihte ilk defa ortaya km bir ahsiyet olan Molla Mustafa Barzan de bu harekete balad 1943 ylndan beri Irak'n dahil bir zaafa dmesi ve hatt paralanmasnda menfaati olan devletlerin - tbir caizse - suyuna gitmek suretiyle bir huru imkn aramaktadr. Ruslar'n husus bir surette yetitirerek Kzl O r d u da Albay rtbesine kadar ykselttikleri Molla Mustafa Barzan, ilk ehemmiyetli destei hi phesiz Rusya'dan grmtr. Fakat bilhare bu blgede bir srail Devleti nin kuruluu ile Amerika'ya kar mecburen Arap lemi ni destekleyen Rusya'nn Ortadou'ya mteallik tutumunda bu suretle tezatl bir durum hsl olunca, Krtler, kendilerini desteklemeye mde baka devetlerin de bulunduunu ok abuk farketmiler ve onlarla terik-i mesi yoluna girmilerdir. Bunlarn banda Irak Petrolleri zerinde en byk hisseye mlik olan ingiltere gelmektedir. Gerekten bu devlet, Irak'n biraz istikrara kavumas halinde mahall petrol irketlerini Iran mislinde olduu gibi millletirme yolunu tutacan dnerek buradaki menfaatlerinin istikblinden endie duymutur. ngiltere, bu eijdie sebebiyledir ki, Irak'n dhilini ifsad bakmndan o derece mhirne bir rol oynam ve Irak idarecilerinin gzlerini o lde korkutmutur ki, bu memlekette iktidara gelen kralc, komnist, milliyeti ve baasc btn idareciler, takip ettikleri iktisad sistem ne olursa olsun, petroller zerindeki ngiliz hissesine dokunmaa kolay kolay cr'et edememilerdir. Bununla beraber zannederi? ki, ngiltere'nin Krt-lk Hareketi ne mzahereti Irak' paralamaktan ziyde zaaf iinde tutmak maksadna baldr. Binaenaleyh bu devletin Krtleri sonuna kadar tutacan zannetmek doru deildir. Byle olmasa, MASKENN ARKASI!... MOLLA MUSTAFA BARZAN'nln hakiki ehresini aksettiren bu resim, O'nu Rus niformasyla tesbit etmekte ve Albay rtbesini hiz bulunduunu gstermektedir. Masum ve dindar Krt halkn kandrmak l!n hatta bir eriat tatbikisi tavr taknan Barzn'nin, Rus Ordu su'nda hussi surette yetitirilmi bir kzl lider olduunu ispat eden bu resmi o'na inanan saf Krt kardelerimize thaf edorizL LUZAN /CAFER Ml, HEZMET Mi? ?73 kurula-

cak bir Krdistan'n kendinden ziyde Rusya, hatt s-rail ile terik-i meside bulunacan hesap etmek g deildir. Irak petrollerinden ehemmiyetsiz bir hisseye mlik olan Amerika'nn tesiri ise, ngiltere'ninkinin aksine Irak' paralamak raddesine kadar Krtler lehine tecell edebilir. nk bu devlet, kendi z menfaatlerinden ziyde, israil'in menfaatlerine gre hareket etmekten maalesef kurtulamayacak derecede yahudi sultas altndadr. Yahudilerin ise Irak'n paralanmasnda saysz menfaatleri bulunduu meydandadr. Yahudilerin, Fransz Byk htilli'nden beri beynelmilel siysette oynadklar rol ve saladklar hkimiyet nazar- dikkate alnrsa, Irak'n istikblinden cidd bir surette endie etmemek imknszdr. u hale nazaran Barzani Har ek eti Irak' paralar ve teekkl edecek paralardan birinin bir mstakil (!) Krdistan Devleti olarak ortaya kmasn temine muvaffak olursa, bunun, Ortadou memleketleri ve bilhassa Trkiye bakmndan ok byk ve ehemmiyetli neticeler tevlid edecei muhakkaktr: Bunlar u surette hlsa edebiliriz: a) Irak Trkl Bakmndan Krtler Irak'n Trkiye'ye yakn kuzey ve dalk mntkasnda meskn bulunmaktadrlar. Burasnn iktisad bakmdan dier Irak topraklarna nazaran ehemmi-yetsizlii meydandadr. Bir devletin hayatiyetini idme ettirebilmesi her eyden nce sahip olaca iktisad imknlara baldr. Rus erkn- harbiyesinin yetitirdii bir kurmay albay olan Molla Mustafa Barzan, bunu dnemeyecek bir insan deildir. Bu sebepledir ki, gzn F: 18 IOZAN ZAFER Mi, HEZMET Mi? . 10 Trkmenlerin meskn bulunduu Kerkk havalisine dikmitir. nk Irak petrollerinin asl menba burasdr. Irak Hkmeti ile imzalad 12 Mart 1970 tarihli anlama ile dahil bir muhtariyet elde eden Barzan, Irak Kabine'sinde alt bakanlkla temsil edilmesine, mstakil bir ordu ve emniyet tekiltna sahip olmasna, Krte tedrisat yapan mektepler amakj radyo kurmak ve her eit neriyatta bulunmak gibi muhtar bir idarenin btn icaplarn elde etmi olmasna ramen, bunlarla tatmin olmu grnmemektedir. Kerkk zerindeki vazgeilmez Krt talepleri sununla da sabittir ki, Barzan, mstakbel devletini kurabilirse, bu devlete baehir olarak Kerkk' setiini imdiden iln etmekten ekinmemektedir. Bu emeline bir dereceye kadar yaklaabildiini de kabul etmek lzmdr. yle ki, Irak Hkmeti, Barzan'nin Kerkk etrafndaki taleplerini bir neticeye balamak maksadyla 5 burada plebisite bavurulmasn 12 Mart 1970 anlamas I ile kabul etmitir. Bu mes'elenin bizim iin ac olan taraf

1 udur ki, 1970 tarihli Irak Anayasas, birinci maddesin- ' de: Irak halknn Arap ve Krt adnda iki temel milletten meydana geldiim, Krtler'e Irak'n btnl iinde milliyet haklarnn tanndm bildirmektedir. Bu suretle Trkler asla hesaba katlmamakta ve mevcudiyetleri nazar- itibare alnmamaktadr. Halbuki Krtlere temel bir mill unsur vasf veren bu anayasa Krtlerin Trkler'den ancak yzde elli bir nisbette fazla olduklarn grmemezlikten gelmektedir. Buna gre birbuuk milyonluk Irak Krtleri, kendisiyle bugne kadar hibir edeb mahsul vcda getirilmemi ve dolaysyla ilenmemi basit dillerini bile Irak'n ikinci bir resm dili olarak kabul ettirirken, onlardan sadece beyzbin kii eksik bir nfusa mlik olan bir milyonluk Trk kitlesine srf zulm ve tahkirden masun olmak gibi bir insan hakk bile vermeye mtemayil grnmemektedirler. Mezkr Anayasann Krt mezkr Trkleri be -on bin mevcutlu Nesturi ler veya Yahudiler kadar bile plebisitte kendilerini himayeye lyk grmemesi neticesindedir ki, Kerkk Trkleri, yaklaan Ekiminde yaplmas kararlatrlm olan bu plebisit, mehul

veya Arap olarak kaydettirmek mecburiyeti ile kar karya bulunmaktadrlar. Geri 1971 bir tarihe tehir edilmitir. Fakat Anayasa deimedike ve bu deiiklik, Trkler'in varln kabul mhiyetinde olmadka

bu iki serden birini tercih mecburiyeti baki kalacaktr. Kerkk daha imdiden mstakbel plebisit iin Krt - Arap atmasnn en hararetli bir sahnesi olmutur. Araplar, Kerkk dnda yeni bir Kerkk vcda getirerek buraya Arap mltecilerini yerletirmekte, bata nfus memurluklar olmak zere mahall idarelerdeki Trkleri mevkilerinden uzaklatrmaktadrlar. Irak Trkleri, yukarda anlatlm olan katliam gnleri hari olmak zere bu blgenin elimizden kndan bu yana en zor gnlerini yaamaktadrlar. Biri komnist Krtler, dieri de Baasr Araplar olmak z.ere iki muhrib kuvvetin ar siys ve iktisad basklan altnda yok edilmek istenen Kerkk Trklerine bigne kalmakta devam eden Trk idarecileri de bu tavrlanyle Trk dmanlarna istedikleri gibi hareket etmek siysetinin ac 276 KADR MISIROLU LOZAN ZAFER Mi, HEZMET Mi? 277 hd edilen mill tiyatro ve misalidir. televizyon sanatkr genj idealist Hseyin Ali Tuzlu bunun tipik bir imknn bahetmektedirler. O lde ki, mill asabiyet sahibi genlerin i ve glerinden uzaklatrlmalar kfi gelmi-yormu gibi, yldrma neticelerinden ol-ftak zere ortaya kan katil ve cinayetler bile d vak'ehkmne girmi bulunmaktadr. Son zamanda

Krtler iin Kerkk' ele geirmek, kararl

ylda

yet -j m i

milyon

ton petrol'n gelirine sahip

olmak demek olduu iindir ki, Barzan bu dvay hallet-j medike silh elden brakmamaa grnmek tedir. Ayn ehemmiyet mukabil olarak hi phesiz baas-c Araplar iin de Irak'dal Krt - Arap atmasnn balad gnden beri scak vej souk tehlikeye mruz bu lunan Irak Trkleri mill varlklarn idme iin hikyesini hatrlatmakta-j dr. Byle tehlikeli hkini olduu bir hareketi, arzu eden dikkattir. Fakat bu vfiddir. Bu yzdendir ki,

harb olarak cereyan eden arpmalarn en iddel * lisi Kerkk zerinde vuku bulmak zeredir. Hayat ve mematlar bu lde karsnda Irak ne ya-] pabilirler? Her biri haric bir veya birka byk devlet srtm dayam olan mtecavizler Trk leri'nin vaziyeti kurt - kuzu bir durumda onlara kim destek bilir? Geri son gnlerde Trkiye'de dnmelerin byk gazetede Kerkk Trkleri'nden bah-< sedilmesi clib-i

Irak' paralanmasn veya en azndan devaml bir buhran v ihtilf iinde bulunmasn

srail'in menfaa ile izah etmek g deildir. Filhakika son anlama il biraz yatan Irak'da yerli bir ihtilf ihdas edilmek is tendii meydandadr. Fakat Yahudi ve onun maas ola Trkiye dnmelerinden Trklk ve Mslmanlk hesab; na cidd bir fide beklemek elbette ki saflk olur. O v tanperver Trk mnevver evreleri ile onlarn hak ve yerinde ikzlarna kulak kabartmas gereken Tr devlet adamlar... Bunlarn yapmas lzm gelen iler d biraz aada Trkiye'ye den vaf zifeler b) serlevhas ile incelenmitir. Trkiye Bakmndan :

Irak'daki Barzan Hareketi 'nin muvaffakiyeti hlinde bundan zarar grecek komu devletlerin birincisi Trkiye, ikincisi ise iran'dr. Zira Molla Mustafa Barzan, Krt istikll harektna balad ilk yllarda gayesinin Trkiye ve iran'da dhil olmak zere btn Krtleri kurtarmaktan (...) ibaret olduunu sylemekten ictinab etmemiti. Gerekten kendilerine Krt denilen ve ayr bir rk uuru verilmeye allan bu unsur Trkiye, ran ve Irak'da yaamaktadr. Geri ran, Irak'la arasndaki Bahreyn htilf dolaysyla Krtleri tutar gzkmektedir. Fakat bu tutu Irak'n zaaf iinde bulunmasn temin maksadna baldr. Yoksa bu hareketten mstakil bir Krdistan ortaya kt takdirde kendisinin de zarar grecei muhakkaktr. Molla Mustafa Barzan her vesileyle Trkiye ile bir dvas olmadn ifde etmekte ve hatt son yllarda Trk Devlet ve Hkmet reislerine gnderdii mektuplarla Trkiye'yi eski byk ve azametli Osmanl mpa-. ratorluu'nun yerine etmek propagandasndan Hakikatte aka istifade yolunu koyarak ona snmaktadr. Fakat bu hareket, slm e r i t ini tatbi olduunu aslnda Rus ordusunda yetimi bir kzl k< mnist olduu halde,

tutmasndaki gibi aikr bir mugaltadan ibarettir. bile 1968 ylnda svire

Krt-le id btn propaganda kitaplar asl hedefin Trkiye ve Iran olduunu sylemekten ictinb etmemitir. ('").

gstermektedir. Hatt Molla Mustafa Barzan

televizyonunda asl hedefinin Trkiye

1'74 Bkz: Yeni stanbul Gazetesi 26 Eyll 1966 tarihli nsha. LOZAN ZAFER M, HEZMET Mi? ?79 Filhakika bu gayet tabiidir. Aksini dnmek saflk olur. nk Krt ekseriyetinin Trkiye'nin dou blgesi ile ran'da ikmet ettii inkr kabul etmez bir vakadr. Ancak Trkler'le Krtler ily Kelime-t u 1 1 a h uruna en az bin yl omuz omuza d-mler ve aralarnda en kk bir ihtilf zuhur etmemitir. Geri Cumhuriyet'in ilnndan sonra arkta baz tenkil hareketleri vuku' bulmu ise de bunlar Krt -Trk tefrikinden deil tamamen din sebeplerden domutur. Bu husus sununla sabittir ki, ayn tenkil hareketleri Menemen ('") Konya, Bolu ve Yozgat'ta ilh... gibi ehir ve kasabalarda da aynen cereyan etmitir. Buralarn ahlisi de Krt deildi ya!... Bu bir eski - yeni atmasndan ibarettir. Bugnk Krtlerin mesel bir Dersim Harekt veya eyh Said syan m kendilerine sermaye edinmeleri 175 1930 yl nihayetlerinde Menemen'de bir yedek subay olan Kbily'n ldrlmesiyle balayan hdise srasnda orada mahall kumandan olarak bulunan Fahreddin Altay, hatratnda talimat almak iin Ankara'ya gittiini, 7 Ocak 1931 tarihinde ankaya'da M. Kemal Paa'-nn riyaseti altnda toplanldn ve mes'elenin mzkere edildiini anlattktan sonra: Bu konuma bana bir talimat mahiyetinde olduundan not ettim. imdi tarih bir belge olarak bu notlar aynen naklettim. diyerek bu mzkerelsr hakknda sayfalar dolusu malmat vermektedir. ... Menemen ve malm kyler ahlisinin tamamen tehcirini Gazi Paa ok iddetle ileri sryor, ismet Paa muhalefet ediyor mahzurlarn sayyor, Kzm Paa (zalp) ile kr Kaya, ismel Paa ite beraber. Fakat, Gazi. musir olmakla beraber, k geinceye kadar kalsnlar. diye mhlet yeriyor ve mzkereyi yle hlsa ediyorlard: 1 Vak'a, irtica, miirettep ve siysdir. Umm veya mntakv midir?. 280 KADR MISIROLU yersizdir. nk bunlar bir Krtlk hareketi deillerdi. Bunu kavramak iin o gnn mevkutelerine sath bir surette gz atmak bile kfidir. Krtln evvelce izah edilmi olduu zere eski Ermeni M e s 'e 1 e s i yerine ikame edilmek istendii hatrlanrsa, mes'elenin, Trkiye bakmndan ehemmiyeti daha ziyde ve kolayca anlalabilir. Trk vatan bolne bolne adet kua dnmtr. Bunun bir kere daha blnmee asla tahamml yoktur. Hergn biraz daha artan dinamik nfusumuz ve gitgide kuvvetlenen din ve mill mefkuremizin en ge Yirmibi-rinci Asr banda bizi eski kayplarmzn bir ksmn telfi zaruret ve mecburiyeti ile karlatraca muhakkaktr. Bu sebepledir ki, Trkiye'nin blnmesine deil,

raz olmak, bu gibi niyet ve arzular duymaa bile tahammlmz yoktur. Blnecek olan, bizden ayrld 2 Nazarmz yalnz bu mntkaya mnhasr kalmayacaktr. 3 Alkas tebarz edenler tecziye olunacaklardr. Kesif muhitler datlarak temizleneceklerdir 4 idam cezalar beklenmeksizin ksm ksm derhal tatbik olunmaldr. (Meclis tasdik edecektir.) 5 Menemen ve alkadar kylerin' mes'ul iln edilmesi ve gayr i meskn hle konmas iin husus kanun karlacaktr. 6 Kadn mensuplar mhimdir, msamaha olunrnamaldr... ilh! (bkz: Fahreddfn ALTAY On Yl Sava ve Sonras stanbul 1970. Sh: 433 - 444 Bu satrlarda ifdesini bulan tenkilin iddeti ile bir Dersim Hareketi esnasndaki iddet arasnda ne fark vardr?. Harekta itirak eden bir askerin azndan kan u satrlar, o gnk idarecilerin bu gibi tenkilleri hangi sebeplerle icra ettiklerini gstermiyor mu?!.. LOZAN ZAFER M, HEZMET M? 281 gnden beri istikrarl bir devlet olamam bulunan komularmzdr. Bunlardan baasc Araplarn igali altndaki eski Musul V i 1 y e t i m i z i ve sosyalist Suriye idarecilerinin igali altndaki H a -1 e p i kurtarmak ilk ve yakn hedefimizdir. uras dost - dman herkese malm olmaldr ki, byk bir istikbale namzed olan ebed imn makarr Trkiye'nin parlak talihini deitirmee kimsenin gc yetmiyecek-tir. man buhranndan dolay ayrlk sevdasna kaplm solcu Krt genleri bilmelidirler ki, hareketlerinin cezasn, daha ziyde namlarna vekletsiz i grdkleri Dou Anadolu'nun masum halk eker. Onlar seviyorlarsa bu dvadan vazgemelidirler!... Hibir devlet bir baka devlet veya toplulua babasnn hayrna yardm etmez. Unutmamak gerekir ki, bu gibi hareketleri destekleyen yabanclar, neticeyi kendi lehlerine evirebilecek kuvvettedirler. Byle olmasa zaten yardm etmezler. Bu hin ve gafiller, bilfarz muvaffak olsalar bile buna imkn yok ya netice, Trk'n de, Krd'n de aleyhine kacak ve ancak her ikisinin de dman olanlara yarayacaktr. B Trkiye'ye Den Vazifeler : Asrlarca slm lemi'nin temsilciliini yapm olan Trkiye, btn bir Hristiyanlk lemini mterek bir cihn- husmet hlinde karsnda bulmu olmann tarih tesirinden kurtulamam olacak ki; Yirminci Asrn bandan beri urad byk kayplar unutmu ve hazmetmi grnmee son derecede dikkat etmektedir. Bu yzdendir ki, terkettii topraklar zerinde yaayan dinda ve rkdalarnn mruz kaldklar eitli felketlere bigne kalmak gibi ok defa yz kzar232 KADR MISIROLU

LOZAN ZAFER Mi, HEZMET Mi? tc durumlara srklenmitir. Vaktiyle en tabi bir hakkmz olduu defaatle ve her mes'ul ahs tarafndan ifde edilmi olan eski Musul Vilyetimiz iin bile bu l-kaydi devam edegelmitir. Bunun resm bir azdan yegne ihlli Hatay'n Anavatan'a ilhak srasnda olmutur. O zaman aradan sadece on sene gemi bulunuyordu. Mu Meb'usu Ilyas Sami Bey Meclis krssnden Hatay'n Anavatan'a avdetinden dolay memnuniyetini ifade ettikten sonra: ... Vaktiyle ingilizler de Musul iin ayn yolu tutmular, Musul'u elimizden almlard. Bu yara daha iimizde kanarken Hatay iin ayn safl gsteremezdik. demitir. Ne yazk ki, bu beyandan sonra resm sfat hiz hibir ahsn bir kere daha Musul'u hatrlad grlmemitir. Halbuki bu gibi milli mes'elelerde halk efkrn uyank tutmak ve zuhur edecek frsatlar -deerlendirmek vazifesi herkesten nce devletin mes'ul ahslarna dmektedir. Devlet adam, ileriyi grebilen kimse demektir. Bu sebeple byle yd ellere terkedilmi kymetli vatan paralarnn kurtarlma imknlarnn zuhurundan ok evvel almaya balamak ve artlan biraz da b almalar sonunda hazrlamak gerekmektedir. Gerekten Trkiye bu mevzuda bit ey yapacaksa, buras Yahudilerin veya Barzan'nin eline gemeden yapmaldr. Aksi halde i ok gleecektir. Bugn e Kbrs Mes'elesi dolatsiyle iinde bulunduumuz cidd buhran, bu gibi almalarda ge kalmann milletlere ne kadar pahalya mal olduunu gsteren en iyi bir misldir. Hatrlanaca zere Kbrs'ta Rum ekvetinin balamasndan ok az bir mddet evvel devrin Hriciye Vekili Fuad Kprl Bizim iin Kbrs dvas diye bir dva yoktur!. . ihmalkrln aheser (!.) bir mislini vermiti. Bugn Kbrs gibi, yarnki M usul 'un da kurtarlamaz veya g kurtulabilir bir hle gelmesini nlemenin yegne resi almalara bu gnden balamaktr. Bu almalarn nasl olabileceini devlet adamlarna retmek bizim vazifemiz deildir. Bunu onlar bizden ok daha iyi bilmek mevkiindedirler. Bizim onlardan imdilik istediimiz ve mspet bir ekilde tecellisini mutlak surette beklediimiz tek bir ey vardr. O da dehetli bir siys bask altnda bulunan Irak Trkleri'nin yannda bulunduklarn aka ifde etmeleridir. Krk milyon nfuslu bir devletin mmessilleri sfatyla bu hususta izhar edecekleri bir rey ve kanaatin ok byk bir tesiri haiz olaca muhakkaktr. Bu tesirin husul iin sadece azametli Trk Tarihi'nin zihinlerdeki i?leri bile kfidir. Musul iin daha imdiden harbe girilsin demiyoruz. Tabiatiyle icbedince uru da istemek hakkmzdr. Fakat idarecilerimizin yanbamzdaki dinda ve rkdalarmzn maruz kaldklar veya kalacaklar zulmler karsnda aalk bir sktu ihtiyar ederek mill vicdan rencide etmee haklar olmadn sylemek istiyoruz. demek suretiyle bu

Unutmamak gerekir ki, Osmanl Devleti muvsfffa-kiyetsiz 1848 Macar ihtilli srasnda Rus tenkiline mruz kalan Macar vatanseverlerine barn am ve onlar rsrbi bile gze almak suretiyle himaye etmiti. Zayf bir zamanda dahi insan hak ve hrriyetlerine balln bylesine gs kabartc bir mislini vermi bulunan bir milletin ocuklar olduumuzu dnrsek, kendi rkda ve dindalarmza reva grlen zulm ve gdr karsnda sktumuzun irkinliini daha ziyde anlarz. Irak Trkl iin hibir ey yapamazsak bile, birtakm siys faaliyetlerde bulunarak onlarn ral ve can 284 KADR MISIROLU emniyetini de mi salayamayz? Nerededir Vietnam iin gzya dken sahte hrriyet mndileri?... stelik Irak Trkl'nn Trkiye'nin dahil emniyeti bakmndan artk vahm bir mahiyet almaa balayan Krtlk Hareketi ne kar da messir bir re olduunu hatrdan karmamak gerekir. Zira Musul kurtulabildii takdirde gneyden bir Trkmen enberine alnacak olan Dou Anadolu Krtleri zerindeki tahrikler de tesirini kaybedecektir. uras ehemmiyetle tebarz ettirilmelidir ki; bugn Trkiye'nin en ehemmiyetli dvas hi phesiz Krtlk tr. Zira btn muzr cereyanlar nihayet mahdut bir st tabaka mensubundan kadrolam^ ve halka inememitir. Bunlarn tek istisnas Krtlk tr. Bunda hi phesiz Cumhuriyetin ilk yllarnda giriilen tenkil hareketle-r i yle Trkler ve Krtler arasndaki mterek manev balar alabildiine tahrib eden lik icraat m ok byk rol olmutur. Ancak uras memnuniyet vericidir ki; bu tehlikeli cereyan karsnda Krt ahlinin byk ekseriyetinin Hakkn siynetiyle hl iptal edilememi bulunan din uurunun sihirli bir sigortasna sahip bulunmaktayz. Bu sigortann ilnihye devam edebilmesinin de ancak ve sadece Trkiye'deki din gelimeye kar beslenmekte olan midin gereklemesine bal bulunduunu sylemeye hacet yoktur. mit ve temenni ederiz ki; Irak Trkln dnmek hususunda Kbrs mevzuunda olduu gibi ge kalnmayacaktr. Ancak urasn ifde etmek isteriz ki, bugnk Trk idarecileri bir ilk hareket olarak vazifelerini yapsalar da yapmasalar da Trkiye'nin yakn hedeflerinden biri olan mutlaka 285 ydellerde kalmasna daha fazla msaade edilmeyecektir. Zira gayr-i resm mtevazi gayretlerin tesiriyle her-gn biraz daha takviye olunan Trk mill uurunun tercman olacak genlerin kurtarlacak, onun tnrcn ivil Musul,

kemiyyet ve keyfiyet itibariyle varln kabul ettirecek hle gelmeleri tahakkuk etmek zeredir. Bugnk idareciler vazifelerini yaparlarsa, sdece onlarn ilerini kolaylatrm olurlar. Yoksa bin yldr mill kltr ve varln mdfaa eden bir kitleyi eritmek, ne komnist Krtler ve ne de baasc Araplar iin mmkn olmayacaktr. Musul Trk'tr ve Trk kalacaktr!... O, yarnki Byk Trkiye nin, slm Alemi'ni yeniden liderlii altnda toplayp tedvir edecek olan Byk Trkiye'nin vazgeilmez kymetli bir vilyetidir. Ne mutlu onun vatancdln bertarafla zdrabn dindirecek mstakbel imanl Trk idarecilerine!... Ve ne mutlu o mes'ud gn hazrlamaya matuf almalarn bugnk mtevazi safhalarnda hizmet ve liyakat hazrl yapan imanl Trk Genlerine!... NC BLM 1 BATI TRAKYA'NIN TARHES, EHEMMYET VE KAYBEDlLl. A) BATI TRAKYA'NIN TARHES a) lk Devirler : Karadeniz, Marmara Denizi ve addr. ("*) Trakya'nn coraf huBalkan Yarmadasnn bir parasn tekil eden Trakya Balkan - Rodop da silsilesi arasnda kalan arazi parasnn

dudlar eski alarda birok kereler deimitir. (177) Bu sebepledir ki, eski tarihiler, burasnn hudutlarn birbirlerinden ok farkl olarak gstermilerdir. ('") Fakat mstakar olan budur. 176 Ahmed Rtfat Lgat- Trihiye ve Corafiye, . II, stanbul 1299, sh. 239 Ati Cevad Memlik-I Osmaniye'nin Tarih ve Corafya Lgati, C. I, Dersaadet 1313, sh: 249. 177 emseddin Sflml Kaams-l lm, C. Ill, istanbul 1308 sh. 1632. 178 Bkz: Dr. Arff Mfld MANSEL Trakya'nn Kttr ve Tarihi, stanbul 1938 sh. 3 - 4. iHrcM MI, Hfc^lMET MI? ?87 Trakya, D o u ve. Bat olmak zere iki ksma ayrlr. Dou Trakya, Trkiye'nin halihazrda Avrupa kt'as'ndaki arazisini tekil eder. Bunun dndaki ksm ise Bat Trakya olup bugn tamamiyle Yunan igali altnda bulunmaktadr. Coraf ve beer bakmdan tam bir vahdet tekil eden Trakya'y Dou ve Bat olmak zere zoraki bir taksime tbi klanlar tedenberi Meri Nehri'ni esas almlardr. Trakya'nn ilk Traklardr sakinleri bu blgeye adlarn veren Zamanmzda arkeolojik almalar o kadar ilerlemitir ki, artk hibir tarih gerein tarih ncesi (Pre-historique) ve binnetice mehul telkki edilmesine adet imkn kalmad sylenebilir. Arkeolog Pumpelli Trkistan'daki A k a b a d ehri yaknlarnda eski bir yerleme merkezi olan A n a v da yapt kazlarla Trk medeniyetinin tarihini Hazret-i sa'dan aa yukar dokuz bin sene evveline karmtr. Ziraat ve hayvancl bilen, mleklerini eitli resimlerle ssleyen ve

hatt bakr dahi ileyebilen bu blge halknn, M.. drt - be bin yllarnda vuku' bulan Byk G leriyle bu medeniyeti bir taraftan Mezopotamya, Anadolu, Yunanistan ve hatt talya'ya, dier taraftan da in, Hind ve Amerika'nn kuzey kesimlerine gtrm olduklar eitli arkeolojik almalar sonunda artk tamamiyle sabit olmutur. Gerekten btn bu saydmz blgelerde ayn hususiyetleri hiz olarak rastlanan 179 Yunanca'daki Thrake gibi Ltince'deki T h r 3-cia da Traklarn Memleketi demektir. Bu kelime, dier Bat dillerine de Ltince'den geerek aa yukar ayn ml ile ve ayn manda olmak zere kullamlagelmitir. LOZAN ZAFER Mi, HEZMET M? 289 bu san'at, C) Trn Sd veyahut da Alta k ad verilen Trk san'atdr. Bu byk muhacerette nasya ve Mezapotomya'ya gelip yerleenler S d 1 e r di. ("") Bunlar Anadolu'da tahminen onbe asrr hkim olmulardr. M.. 2800 ylnda Anadolu'ya geen Msr Firavunu Sesastris'i malb eden bunlardr. T r a k 1 a r ite bu <' S d 1 e r in bir koluydular. Bunlarn bugn Trakya adyla bilinen blgeye gelip yerlemeleri, biri M.. drtbin, dieri de M.. ikibin yllarnda olmak zere iki ayr ve ehemmiyetli muhaceretle gereklemitir. Burada ayr ayr kabileler halinde yaayan Traklar 181 Asya kelimesi de yine hepsi de Trk olmak zere yirmi iki kolu olan As veya Ast kabilesinin 180 Tafsilt iin bkz: Dr. Arif Mfid MANSEL a.g.e. sh. 21 ved. Sidler'in brr adndan kmtr. (Histoire des Decouverte Geographlques II. p. 162). istanbul'u kuran ve buraya A s t - a n yani lh Astlarn ehri adn verenler de bu Astlar dr. Yunanlla^ Anadolu'ya Astlar'dar ok sonra olmak zere ancak On-birinci Asrda gelmiler ve Asia, Ast-An gibi kelimeleri oktan ve tamamiyle yerlemi olarak bulmulardr. Iran Hkmdar Dr Ast-a n kelimesi A S i t n e > ekline evirmitir. * stanbul iin son zamanlara kadar kullanlmaya devam eden bu kelimeye Yunanllar e h i r mnsna gelen p u I o s ilve ederek Astanpulos demilerdir, ite bu kelime zamanla I s t a n b u I a dnmtr. Gney Anadolu'daki As Nehri de bu As adn tayan Trk boyundan kalan tarih bir htradan baka bir ey deildir. ayr etnik unsur tekil ediyorlar. Bunlarn balcalar Od r isler, Tinler, Tranipsa-lar, Mediatenler, Melvdit-ler ilh... di. Bunlardan Odrisler bir ara bu dank Trak kabilelerinin bir ksmn idareleri altnda toplayarak birletirmilerdir. Trakya eski alarda coraf mevkii yznden Kavimler Muhacereti nin zarur bir g e i y o 1 u ('") olmutur. Bu yzden yeni glerin sktrn asyla baz Trak kabileleri Anadolu, Adalar ve

hatt Suriye'ye g etmilerdir. Bunlarn en mehuru, tarihte Frig Muhacereti adyla bilinen muhacerettir. (M.. 1200). Trk kabilelerinin Trakya zerinden devaml gler halinde gneye ve Anadolu'ya sarkmalar byk bir lde beer karklklara sebep olmutur. Neticede Dorlar veya Torlar daha gneye' ilerlemeye mecbur kalan llliryallar tarafndan bugnk Yunanistan blgesine doru itilmilerdir. Onlarn bu yer deitirmeleri sonunda bu blgedeki Aka Devleti yle Anadolu'daki Eti Devleti sarslarak tama--men ortadan kalkmlardr. Yunanllar,' Trakya ya ancak M.. Sekizinci Yzyl'-dan itibaren girmeye .balamlar ve burada bir takm koloniler vcda getirmilerdir. Yunan yaz ve kltr de orada ite bu tarihten itibaren yerlemeye balam tr. Bu itibarla Yunanllarn Trakya'da gzkmeleri, Trklere nazaran birka bin yl sonra olmutur. Hem de fiil bir hkimiyet tesisi eklinde deil de, ancak kltr ve ticaret kolonileri kurmak suretiyle?... Daha sonra M. . Yedinci Yzyl'da kuzeyden ge182 Or. Arif MOfld MANSEL a.g.e. sh. 45 F: 19 len ve bir baka Trk kolu olan skitler Trak-] ya'y tamamen hkimiyetleri altna alarak yerli halkla kaynamlardr. M.. Altnc Yzyl ortalarna doru hemen heme btn Anadolu'yu hkimiyeti altna alan Iran Pers imparatorluu, Traklarla komu hale gelmitir. Bu devletin mehur hkmdar Dr, istanbul Boaz'ndan Trakya'ya geti. M.. 513 ylnda skitler v Sakalar la harbederek btn Trakya ve Balkanlar ele geirdi. Fakat Tuna ile Dinyester nehirleri arasndaki stepleri aamad. Buna ramen, Traklarn lke; tamamiyle Pers hkimiyeti altna girmi oldu. Yunanllar, bu tarihten itibaren Trakya zerindeki Pers hkimiyetine son vermek maksadyla birok savalara giritiler. Traklar, btn bu savalarda daima Perslerin yannda yer almlardr. Trak kabilelerinden biri de yukarda zikredildii zere Odrisler di. Bunlar M.. Beinci Yzyl'da Yunanhlar'n Pers hkimiyetine kar giritikleri mcdeleden istifde ederek dier baz Trak kabilelerini de idareleri altna alp feodal bir devlet kurdular. Zamanla geliip genileyen bu devlet, nce ikiye ayrlm, daha sonra da M.. Drdnc Yzyl'n ortalarnda Makedonya Kral II. Filip tarafndan ortadan kaldrlmtr. II. Filip'in 338 ylnda ldrlmesinden istifde eden Traklar, Makedonyallarn hkimiyetlerine kar ba kaldrarak istiklllerini iln ettiler. Fakat bu durum uzun srmedi. nk II. Filip'in yerine geen olu iskender, buraya kar bir sefer tertipleyerek Traklann memleketini yeniden hkimiyeti altna ald.-

Makedonyallarn tahakkmn bir trl hazmedemeyen Traklar, skender'in ark efe ri ne kt srada tekrar ayaklandlar. Trakya'da bu ayaklanmann mil olduu karklklar devam ederken skender'in B b i 1 ehrinde lmesi zerine istil edilen yerlerin taksimi yznden O'nun kumandanlar arasnda byk bir mcadele kt. Tabiatiyle Trakya da bu mcdeleye sahne olmakta gecikmedi. skender'in kumandanlarndan Lizimaos uzun ve etin bir mcdeleden sonra Trakya'da yeniden hkimiyet tesis ederek M.. 305 tarihinde kral unvann ald. Bir Odris kadm ile de evlenerek yerli halkn hissiyatn okamak lzumunu hissetti. Daha sonra buray bir harekt merkezi haline getirerek Anadolu'yu ele geirmek iin mcdeleye giriti. Bu mcdele esnasnda 281 ylnda yine Iskendei'in kumandanlarndan olup Suriye'ye hkim bulunan Selefkus tarafndan malb ve katledildi. Bu sebeple Trakya'da onun zamannda ancak krk yl kadar devam etmi bulunan sknet yeniden bozuldu. Bu defa da Selefkus Trakya Kra-1 iln edildi. Fakat daha Trakya'ya admn atar atmaz bir sikaste kurban gitti. Trakya nc Yzyl'n balarnda kuzeyde oturan Kelt veyahut s Kot larn devaml taarruz ve talanlar yznden uzun sren karklklara sahne oldu. Bundan sonra da burada siys istikrar bir daha salanamad. Gerekten Romallar'n Trakya'ya kar girir tikleri mteaddid seferlerin balad kinci Yzyl'n sonlarna kadar Trakya birok kereler el deitirerek kh Makedonyallarn ve kh da Keltler'le skender'in kumandanlarnn Suriye vt- Msr'da kurduklar devletlere tbi oldu. Romallar'n Trakya'da tam bir hkimiyet tesis etmeleri pek de kolay olmamtr. M.; kinci Yzyl'n balarndan M.S. Birinci Yzyl'n .ortalarna kadar devam eden bu mcdeleler, birok kark safhalar arze-der. Trakya Iff. Eyleti hajine getirilerek merkeze balanabilmi-tir. Bununla beraber Trakya'da azametli Roma mpiara-torluu'nun hkimiyeti de, cidd bir istikrar salayamamtr. Gerekten buras Roma hkimiyeti altndayken de birok igal ve istillara mruz kalmtr. Bunlarn en ehemmiyetlisi kuzeydeki Kotlar in tecvzleri olmutur. Trakya'ya kar Kot taarruzlar Roma mparatorluu'nun ikiye taksimi ve bu blgenin P o u Roma imparatorluu na braklmasndan sonra da devam etmitir. Bu devirde Trakya bu Kot tecvzlerinden baka bir de Hunlar ve Bul-g a r 1 a r m aknlarna mruz kalmtr. Btn bu karklklar Dou Roma Imparatorluu'nun gitgide zayflad ve adaletten tamamiyle uzaklat son devirlerde O'nun kt idaresinden doan skntlarn da eklenmesiyle had bir safhaya varmtr. te tam" bu srada idi ki, Trklerin Seluklu Devleti'nin bir Ouz kolundan gelen Kayhan Aireti Byk u c b e y 1 i i ni tekil etmek zere St havalisine gelip ancak M.S. 46 ylnda: bir R o m a

yerlemi bulunuyordu. Yce kurucusu Osman Gz Hazretleri'ne

izafeten Osmanl

adn

alan ve balangta hi kimsenin dikkatini ekmemi bulunan bu kck beyliin ok ksa bir zaman zarfnda Cihan tarihinin en byk bir devleti haline gelebileceini kim tahmin edebilirdi?! Fakat o byk ve anl cedlerimiz, ylesine muazzam bir man ve \ hamle gc ile mcehhezdiler ki; St'e yerlemelerinden sdece yarm yzyl sonra Bizans' Anadolu cihetin-| den istanbul surlar iine hapsetmi ve onu Hill; in kudreti nnde ba Rumeli ('") ye sramak mevsimine gelmi bulu-1 LOZAN ZAFER Mi, HEZMET Mi? 293 183 Trkler, Avrupa ifasnda fethettikleri araziye Rum-: II yani Rumlarn Meml ek eti adm ver-1 nuyorlard. Bylece Dou Roma'nn bu kadm merkezi gittike daralan bir kska iine alnm olacakt. Ancak balangta srf istanbul u fethetmek gayesine bal gzken bir harekt, ok ksa bir zaman zarfnda ylesine mthi bir srat ve vs'at kazanmt ki; bu ilk maksad fersah fersah aarak btn Avrupa'nn kaderinde yzyllar boyunca devam edecek derin tesirler husule getirmitir. Trakya Blgesi ise, bunu intc eden anl Trk seferleri iin zarur bir kprba olmak mevkiinde bulunmutur. Bu bakmdan Trakya'nn Osmanl - Trk idaresi altna girii ve trkletirilmesine mteallik hdiselerin ksa bir tahlilini faydal addediyoruz. b) Osmanl Hkimiyeti Devri : Btn tarihleri boyunca stratejik zaruretleri en mkemmel bir surette kavram bulunan Osmanl Trkleri, mislerdir. Rm un tf o m a kelimesinden muharref olduu evvelce bir vesileyle izah edilmiti. Rumeli kelimesinin corafi mul fetihler ilerledike buna muvazi olarak dima deimitir. Eflk, Budan, Bosna Her-s e k, Karada, Srbistan, Arnavut I u k ve Mora kendi adlaryla anldklarndan bu tbirin dnda kabul olunurlard. Bu sebeple R u m e .1 i denilince Trakya, Makedonya, Tesalya ve Yunanistan'n Mora Yarmadas haricindeki kism-lanyla Edirne, Selanik, Manastr ve s k p ' vilyetleri an3?lrd. 93 Harbi sonunda imzalanan Berlin Muahedeni m e s i > F i I i b e . ve i s I i m i y e yi 294 KADR MISIROLU daha ikinci pdih Orhan Gazi devrinde byk bir ileri grllkle ehzade Sleyman Paa'nn kumandas altnda anakkale Boaz'ndan Avrupa yakasna getiler. (1356). Fakat bu, Trklerin ark' Rumeli adyla imtiyazl bir vilyet haline getirmi ve Rumeli'nin, Osmanl hakimiyeti altna giriinden itibaren devam eden birliini tarihte ilk defa olarak bozmutu. emee mecbur klmak zerej

buraya ilk geileri deildi. Gerekten komular ile sk sk ihtilfa den Bizans'a yardm maksadyla ve onun talebi zerine birok kereler Rumeli'ye ayak basmlard. Bu geiler, ftih ecdadmzn, devletlerinin stratejik icaplar bakmndan fethine mecbur bulunduklar br. blgeyi, coraf ve beer hus-siyetleriyle bir hayli tanmalarn salamt. Ancak bu defa kendi nm ve hesaplarna hareket ediyor ve Bizans' bat cihetinden de sktrmak gayesini gdyorlard. Trklerin Rumeli'ye geilerinin byk ehemmiyeti, yerli ve yabanc kaynaklarn hi birisinde gerektii lde belirtilmemitir. Halbuki bu, cihan tarihinin en esasl dnm noktalarndan biridir. Gerekten Osmanl Devletine lemmul bir rol oynamak imknn salayan Rumeli ftuhat, derhal o dehetli Hristiyanhk taassubunun tahriki ve bunun neticesi olarak da birok Hal Seferler inin ortaya kmasna mil olmutur. Tarihle yzyllar boyunca srm olan bu intikam seferleri, Osmanllar'dan nce sri K u d s kurtarmak (!) maksadna matufken, bu defa Trkleri Avrupa Kt'as'ndan atmak ve Istan-b u 1 ' a yeniden sahip olmak gayelerini de istihdaf eden bir mul ve kesafet kazandrmtr. Zira ehzade Sleyman Paa'nn Rumeli'ye geiinden nihayet yzyl sonra Trkler, buraya, kolay kolay sklp atlamayacak bir ekilde yerlemi ve O r t a a kapayan byk bir hamle ile istanbul'u fethetmi bulunuyorlard. Btn bu vakalar Hal Seferleri iin artk yeni ve ilve bil esbb- mucibe tekil ediyordu. Bu arada zikre deer dier ehemmiyetli bir netice de LOZAN ZAFER M, HEZMET Mi? '95 udur ki, Osmanllar'don nce Anadolu ve hatt Suriye havlisinde cereyan t-den slm - Hristiyan atmasna bundan byle Orta Avrupa ovalarna kadar uzanan birok hristiyan memleketleri sahne olmu ve bu sayede slm Dnys yzyllar sren bir sulh ve skn devri idrk edebilmitir. Osmanl Trkleri'nin ulem, meyih ve mchidler-den mrekkep bir avu vecd ve imn adamyla Rumeli'ye geilerinin Cihan tarihi zerinde husule getirdii byk siys, iktisad ve beer tesislere dir ne yazlp sylense azdr. Ancak bu mevzuu burada uzun ve teferruatl tarihini hlsa etmee altmz Trakya'ya inhisar ettirmee mecbur bulunmaktayz. Peinen unu ifde etmek gerektir ki; Rumeli harektnn en messir ve mtemadi tesirleri ftih ecdadmzn Avrupa yakasnda ilk adm attklar, Trakya Blgesi zerinde grlmtr. nk buras hem giriilen muazzam fetih hareketleri iin zarur bir .kprba olmak vasfn haiz bulunuyor ve hem de stanbul'un mdfaasnda son. derecede ehemmiyetli bir stratejik mevk tekil ediyordu. Yaptklar ii en ince teferruatna kadar mkemmel bir ekilde plnlayan ecdadmz, bu stratejik ehemmiyet sebebiyledir ki, Trakya'y daha ilk fethettikleri andan itibaren kesif bir surette trkletirmek siyasetini takip ederek, burasn tbir caizse Anadolu kadar vatan klmlardr.

Boazlar ve stanbul'un bat cihetinden hinterlandn tekil eden Trakya'nn bu stratejik ehemmiyetinden ileride daha geni olarak bahsedilecektir. Trkler bu blgeye ayak bastklar srada yerli halk Bizans idresinin artk tahamml edilmez bir hle gelen ktlklerinden bkp usanm bulunuyordu. Btn Balkan kavimleri ise birbirleriyle devaml bir mcdele r\Ult- MISIHULU halinde idiler. Bu srada Dou Trakya nm bir ksm ile Gney Epir ve Mora Yarmadas Bizans'n, orta ve yukar Meri Vadisi yle Trakya'nn bir ksmn iine almak zere Balkanlarn kuzey dousu Bulgarlarn, S > b i s t a n Drama ve S e r e z havalisi ise Srplarn elinde bulunmakta idi. Arnavutluk ve Kuzey Epir de ise, eitli Srp, Arnavut ve Ltin prenslikleri vard. Bunlat1 Napoli ve Venedik hkmetlerinin nfuzu altnda idiler. Meri Nehri mansabndaki Enez ile Mera Yarmadas nn sahil kesimleri ve baz adalar Venedikliler'e aitti. Dalma-ya sahillerinde bir Ragza Cumhuriyeti vard. Bosna Krall ise, Macaristan'a tbi bulunuyordu. Balkanlar'm bu tarzda birbirleriyle atan bir ok siyas nfuz mntkasna blnm bulunmas, Osmanl fetihlerini kolaylatran belli bal millerden biri olmutur. Dier taraftan Trklerin tarihte bir daha benzerine rastlanmam olan stn ahlk ve adaletleri de, yerli halk teshir ederek mahall mukavemetleri adet imknsz klmtr. Osmanllar Rumeli'de ilk olarak fethettikleri B o -layr, Tekirda~ ve Malkara yi bir kprba addederek derhal trkletirmek yolunu tutmulardr. Daha sonra orlu da fethedilince, Bizans'n hayat damarlarndan biri olan Edirne -stanbul yolu kesilmi ve kontrol altna alnm oluyordu. Rumeli'deki bu ilk fetih hareketlerinde ehzade Sleyman Paa'dan baka Gz Fzl Bey, Lala ahin Paa, Hac l Bey ve Evrenuz Bey gibi gerekten kymetli birok Osmanl bey ve paalarnn da byk hizmetleri gemitir. LOZAN ZAFER Mi, HEZMET Mi? .'97 Trklerin Avrupa Kt'asnda yerleerek cidd ve istikrarl bir idare kurmalarn temin eden bu iki fetih devresi devaml bir mcdele halinde aa yukar drt yl srmtr. Hemen hemen ehemmiyetli hibir mukavemet grmeyen bu harekt, ehzade Sleyman Paa'nn 1359 ylnda ehid olmasyla geici bir duraklama devrine girmitir. Bu duraklama O'nun kk kardei I. Sultan Murad'n harektn sevk ve idaresini eline alaca 1361 ylna kadar srmtr. Gerekten ehzade Sleyman Paa bir srek av esnasnda urad fec bir kaza neticesinde ehid olmutu. Bu deerli kumandann gen yanda vk olan ehde-tinin dourduu elem ve ztraba dayanamayan babas Orhan Gazi de O'ndan nihayet alt ay sonra vefat ederek taht, kk olu

ehzade Murad'a brakmt. Yeni pdih, ummad bir anda deruhte etmek mevkiinde kald devlet ykn tamaya hi de hazrlkl deildi. Zira babas Orhan Gazi, kendi yerini almaya namzet olarak dima byk olu ehzade Sleyman Paa'y grm ve bu vazife iin O'nu hazrlamt. Ancak I. Sultan Murad kendisine babas ve aabeyisinden natamam olarak kalm bulunan Rumeli ilerinin kymet ve ehemmiyetini o kbna varlmaz dehasyla derhal kavrayarak onlarn brakt boluu daha byk bir liykatle kapatabilmitir. Fakat saltanatnn ilk iki ylnda Ankara ve civarnn fethini gerekletirmek mecburiyeti ile karlam ve ancak bunu baardktan sonra Rumeli'deki harektn sevk ve idaresini ele alabilmitir. Babas zamanndan kalan tecrbeli kumandanlar takdirde kusur etmeyen I. Sultan Murad, Rumeli'deki Osmanl Ordusu'nun bana beylerbeyi nvfr nyla Lala ahin Paa'y, vezirlie de Cendereli Kara Halil Paa'y getirmiti. Bundan sonra gerekli hazrl 298 KADR MISIROLU LOZAN ZAFER Mi, HEZMET M? 299 ikml ederek o zaman Trakya Blgesi'nin en ehemmiyetli bir merkezi olan Edirne ehrinin fethine teebbs etti. ehrin 1362 ylnda gerekleen fethi zerine burasnn muhafazas, imr ve trkletirilmesi ('") iini Lala ahin Paa'ya verdi. Kendisi Rumeli harekat iin bir s haline getirdii, bugn Bat Trakya ve Yunan igali altnda bulunan Dimetoka ya ekildi. Lala ahin Paa Edirne'yi emniyete alabilmek iin emrindeki muzaffer kuvvetlere Meri Nehri boyunca ilerleyerek kolaylkla F i 1 i b e yi de fethetti. Bu suretle Osmanl ftuhat Bulgaristan'n orta kesimlerine kadar ilerlemi ve Bizans'n Bulgaristan ve Makedonya Srplaryla irtibat kesilmi oluyordu. Dier bir Osmanl Kuvvetini sevk ve idare eden Ev-renuz Bey ise, Vardar Nehri boyunca ilerleyerek G m 1 c i n e yi alm, daha sonra Srplarn elindeki S e r e z i de fethederek burasn bir s haline getirmiti. Btn bu kymetli ehir ve kasabalarn Trklerin eline gemesi nihayet onbe ay gibi ok ksa bir zaman zarfnda gereklemitir. Trkler Rumeli'de gayet plnl bir ekilde ilerliyor ve ele geirdikleri ehir ve kasabalar sr'atle trkletiriyorlard. Bu maksatla son derecede yksek bir navlun denerek bilhassa 184 Lala ahin ve daha sonra da Timurta Paa'larn idaresine verilmesinden dolay bir zamanlar Paa L i v a sv da denilmi olan Edirne ehri'ndeki Trk - islm eser ve messeselerinin deer ve muln kavramak iin bkz: Prof. Tayyib GKBLGN Edirne ve Paa Livas, istanbul 1952.

Bu deerli eser, henz bu istikamette bir aratrmaya mevzu ittihaz edilmemi olan dier Trakya ehir ve kasabalarndaki trkletir-me hareketlerini tahmin ve tasavvur imknn vermesi bakmndan da son derecede clib-i dikkattir. Ceneviz gemileriyle Rumeli'ye Anadolu'dan Trk muhacirleri tanyordu. Bu sistemli ilerleyi ve Balkanlara yerleme siysetinin hristiyanlar byk bir endieye sevk etmesi gavot tabiydi. Bilhassa Edirne ve Filibe gibi blgenin en mhim iki merkezinin Trkler'in eline gemesi onlar iin telfisi imknsz bir kaypt. ilk olarak harekete geen Bizans, kendine mttefik aramaya koyuldu. Bu maksatla, 1361 ylnda Venedik'le bir anlama imzalad. Fakat Trkler'in, yerli halkn hi bir ikyette bulunmasna imkn vermeyen dil ve insan idarelerinden dolay umduunu elde edemeyeceini kavramakta gecikmedi. Bu yzden eitli sebeplerle devaml olarak ekitii komularna kar icbnda kendisine ba vurabilecei kuvvetli bir hamiye kavumak zere Osmanllarla anlamay uygun grd. Bu anlamaya gre Bizans mparatoru, Trkler'in Balkanlardaki fetihlerini kabul ediyor, Osmanl idaresine geen yerleri geri almak iin hi bir teebbste bulunmamay, Trklerin dmanlariyle herhangi bir ittifaka girmemeyi ve hatt Anadolu'da yaplacak harekt iin talep edilirse asker vermeyi bile taahht ediyordu. Fakat Balkan kavimleri sret da olsa Bizans gibi gereki bir yol tutmamlard. Gerekten Filibe fethedildii srada oradan kamaya muvaffak olan Kale kumandan ve Papa V. Urben'm tahrik ve tevikleriyle 1363 ylnda Srp, Bulgar, Ulah, Macar, B o s n a ve Hersek kuvvetlerinden mrekkep bir Hal Ordusu harekete geti. Bu altm bin kiilik mttefik Hal Ordusu, Edirne'ye doru ilerlerken I. Sultan Murad, Bursa'da bulunuyordu. ehrin muhafazasna memur edilmi olan Lala ahin Paa bir taraftan durumu Pdiah'a bildirirken, di300 KADR MISIROLU er taraftan da Hac il Bey kumandasnda birka bin kiilik bir keif kuvvetini yaklaan dmana kar Meri boyuna- sevketmiti. Bu srada ileri harekta devam eden dman, hibir mukavemet grmeden Meric'i gemi ve bu umulmadk baarnn sarholuuyla iki ve elenceye dalm bulunuyordu. Hac l Bey, bir sarho gruhu hline gelen bu mttefik Hal Ordusunu n bir gece basknna uratarak malb ve perian etti. Gerekten tarihte Srp Snd adyla bilinen yerde vukua gelen bu emsalsiz zafer.. Balkanlar'daki mterek Hal kuvvetlerine indirilen ilk amansz darbe olmutur. Zira panie kaplan dman askerlerinin bir ksm tel ve heyecanla birbirlerini krm ve kltan geirilemeyen dier bir ksm ise kaarken Meri Neh-ri'nde boulmutur. O kadar ki, bu sefere itirak eden Macar Kral Layo bile cann glkle kurtarabilmitir.

Bu suretle henz hedeflerine varamadan * kahraman Hac l Bey'in kumandasndaki bir avu Trk kuvvetinin n bir gece baskn karsnda perian olan Hallar, bu Srp Snd hezimetini kulaklarna kpe edindiler. Zira Trkleri yaknen tanmalarm temin eden ilk cidd karlama bu olmutu. Dier taraftan Sultan Murad da bu mttefik teebbsnden gereken dersi almakta kusur etmedi. Bunu, baka benzer teebbslerin de tkib edeceini hatrndan bir an bile karmad. Esasen o byk kahraman, Devleti'nin, Avrupa kt'asma salam bir ekilde tutunmadka lemmul bir karakter kazanamayacan ok iyi kavramt. Bu sebeple Edirne yi asker bir merkez haline getirdi. Bir taraftan fetihlere devam ederken, dier taraftan da mahall idareyi Trk slm esaslarna gre yeniden tanzim ederek bu blgede byk bir tfkletirme hareketine giriti. Bu maksatla Anadolu'dan devaml bir surette muhacirler getirtiyordu. Btn bunlar yaparken Balkan kavimleri arasndaki ihtilflar tahrik ve Bizans'taki taht kavgalarna her vesile ile mdahale etmek frsatn da karmyordu. Bu srada Trakya'nn bir ksmna da sahip olan Bulgar Kral iman, lkesinin byk bir tehlikeye maruz bulunduunu kavrayarak Osmanl Pdiah'na hulul relerini aryordu. Bu maksatla kzkardei Marya'y O'na zevcelie verdi. Fakat Sultan Murad byle tvizlerle yneldii mill ve asker hedeflerden inhiraf edecek bir kimse deildi. Gerekten bu evlilie ramen 1371 ylnda bu kralla id Eski Zara fethedilerek Osmanl lkesine katld. Hatt daha sonra Bulgaristan'n bir Hal ittifak tesisine alt haber alnnca, 1388 ylnda andarh Ali Paa kumandasnda otuzbin kiilik bir Trk Ordusu harekete geti. Kayn biraderinin lkesine kar giriilen bu harekete Pdih da katlmt. Bu sefer, Osmanl hkimiyetinin, Trakya'nn kuzey hududunu tekil eden Balkan Dalar m amasn ve Rusuk la Nibolu arasndaki geni sahann da fethini salamt. Esasen daha 1380 ylna gelindiinde Osmanllar'n Rumeli'deki ftuhat, Trakya'y tamamen mulne alm ve hatta bu blgenin dna tamaa balamt. Gerekten Srplarn 1371 ylnda Trklere yenilmeleri Osmanl Ordularnca Ustruma ve Vardar nehri boylarnn fethini kolaylatrmt. yle ki; yapt anlamaya ramen gizliden gizliye Trk dmanln tahrike devam eden Bizans'n tesiriyle harekete geen Srplar, tarihe irmen Muharebesi adyla geen bu karlamadaki malbiyetleriyle bir daha bellerini dorultamayacak bir duruma dmlerdi. Gerekten sadece i Prenslii kalm Makedonya ve Priz-r e n blgesindeki Srplar ise, Osmanl himayesini mecburen kabul etmilerdi. Ertesi sene Trk aknlar, mnferit hdiseler suretinde de olsa Arnavutlu k a kadar varm, Yunan Yarmadasndaki A -tik blgesine kadar uzanmt. kuzey ksmnda birlca mstakil Stp

Trakya'da, 1371 - 72 yllarnda kesif bir trkletirme hareketi grlmtr. Bilhassa Makedonya'da Evremiz Bey tarafndan fethedilen 1 s k e e , Kavala Zihre, Ferecik, Karafer-y e , Drama ve S e r e z gibi ehir ve kasabalar islm hayatn birer remzi olan cami, medrese, han, hamam gibi din ve mill eserlerle donatlyordu. Arazi, Osmanl toprak rejimine gre yeniden tanzim ediliyor, idareci kadro sr'atle trkletiriliyordu. Kurulan vakf ve hayrat messeseleriyle Hill e kavuan bu yeni beldeler, bambaka bir hviyet kazanyordu. 1372 ylnda Makedonya'nn fethi tamamlandktan sonra kendini drt be sene bu imr ve trkletirme hareketlerine hasreden Sultan Murad, nihayet 1380 ylnda Rumeli harektnn yeni bir safhasn am ve hududlarn bir hayli geniletmitir. Bir taraftan Ni ve Sofya, dier taraftan da O h r i ye kadar genileyen fetihler sebebiyle Trakya Osmanl Ordular iin bir nev sslhareke haline gelmiti. Zira artk Sofya dan baka Manastr ve daha kuzeydeki Pirlepe bile Osmanl hududlan iine alnm bulunuyordu. Hatt 1385'de Selanik dahi birinci defa olarak Trklerin eline gemiti. Nihayet 1389 ylnda kazanlan Birinci Kosova Meydan Muharebesi Trklerin Rumeli ve bilhassa Trakya'daki hkimiyetlerini mnakaa edilmez bir hale getirmitir. Gerekten bu tarihten itibaren Avrupa kt'asndaki LOZAN ZAFER Mi, HEZMET M? 303 ok tesinde cereyan edeceinden artk bu blgenin tarihte ilk defa yzyllar boyu srecek sulh ve skn devri balam oluyordu. T 1828 - 29 Trk - Rus Muha-rebesi'ne kadar devam eden bu devir, Trakya'nn bir bakma altn ayd. lk defa olarak, zikredilen bu muharebe Trakya etrafnda bir takm endielerin domasna sebep olmutur. Bu tarihten Trakya'nn bat blgesinin elimizden karak esarete srkleniine kadar geen siyas ve asker hadiseleri, biraz aada alkal bahiste hlsa edilmi olarak bulacaksnz. Hatt Bat Trakya'nn kaybndan sonraki ztrapl esaret yllarna da ksaca temas edilmitir. B BATI TRAKYA'NIN EHEMMYET a) Stratejik Bakmdan : Bir devletin hududlan, nehirler ve da silsileleri gibi bir takm tabi manialara istinaden tesbit edilmedike mstakar addedilemezler. Ayrca, temini gerekli olan bu istikrar iin, tahdid edilen arazi dahilindeki beer unsurun din, dil, rk ve kltr hususiyetleri de son derecede ehemmiyetlidir. Bu nokta-i nazardan incelendiinde Trkiye'nin Lozan Muhedenmesi ile izilen aa yukar btn hududlarmm gayri tabi olduu aka grlr. Bunun en tipik misali ise, Avrupa yakasndaki hududlarmzdr. Gerekten bir zamanlar Devlet'imizin hkmet merkezi olan tarih Edirne miz, bugn adet bir h u d u d ta gibidir. nk Trk ve Yunan hududu onun varolarndan gemektedir. Bu sebebTrk - Hal atmalar Trakya'nn

ledir ki; ihtimal her sabah doan gnele birlikte anl Selimiye Camii nin zarif minarelerinin glgesi, bugn Yunan'a it olan ecdd kanyla sulanm vatancd topraklarmz zerine dmektedir. Trkiye'nin gelecei iin son derecede nezket arz eden bu gayri tabilik ancak ve ancak Bat T r a k-y nm kurtarlmasyla dzeltilebilir. Zira bu takdirde Trkiye'nin Avrupa yakasndaki hududlar batdan R o d o p , kuzey batdan ise Balkan da silsileleri gibi iki tabi maniaya istinad ettirilmi olacaktr. Esasen Trakya'nn Meri Nehri esa. alnmak suretiyle Dou ve Bat olarak kiye taksimi de son derecede gayri tabidir. nk douda 'Karadeniz ve stanbul Boaz, gneyde Marmara ve Ege Deni/i, batda R o d o p da silsilesi ve Ustruma Nehri, kuzeyde ise Balkan Dalar ile snrlanan Trakya beer ve coraf bakmlardan tam bir vahdet arz etmektedir. Osmanl Devleti'nin- Trakya hakknda bir takm endieler tevlid eden 1828 - 29 Trk - Rus Harbi'nin ortaya koyduu gerekleri gz nnde tutarak, 1864 ylnda btn eski Trakya'y iine alan bir Edirne Vilyeti tekil etmesi ok manidardr. Blgenin tarih, iktisad ve etnik icablarn aksettiren bu mlk taksimat, temas ettiimiz vahdeti tescil eden ileri gr mahsul bir davrantr. Bu vahdet bozulmam olsayd, mstakbel bir harbde Trkiye iin nzik bir mes'ele tekil eden stanbul ve Boazlar m mdfaas ok daha kolay olacakt. nk bu takdirde hudutlarmz almas g olan bir takm tabi manialarla tahdid edilerek vatanmza daha kolay ve baar ans yksek bir mdafaa imkn salanacakt. Ayrca bu hudutlarn stanbul ve Boazlar'a bugnkyle kyaslanamayacak derecedeki uzakl da daha iyi bir mdafaa marj ortaya karacakt. Esasen bu gibi stratejik zaruretleri ok iyi bilen ftih cedlerimiz, devletimiz iin Avrupa'da en iyi bir hudud LOZAN ZAFER M, HEZMET Mi? 05 olarak Tuna Nehri ni dnm ve bu sebeple Tuna'ya kadar kesif bir trkleme siyseti takib ederek bu nehirden tesini bir nev marj olarak elde tutmulardr. ("') Bu sebepledir ki; dmanlarmz bizi cidd bir surette izmihlale gtren badirelerin en by olan Doksan Harbi ne kadar dima bu nehrin tesinde karlanm ve yenilmitir. Tuna'nn berisinde yer alan ve hlis vatan telkki olunan topraklar harbin musibetlerinden masun klmak endieleriyle ortaya kan bu davran, bugn stanbul ve Boazlar iin de aynen vrid ve hatt daha da byk bir ehemmiyet tamaktadr. Zira malmdur ki; stanbul ve Boaz-lar'n stratejik ehemmiyeti, devletimizin bekas iin hi bir yerle kyas kabil olamayacak bir derecededir. stelik silhlarn menzillerinin hergn biraz daha artmakta bulunmas da istanbul ve Boazlarn mdafaas iin Bat Trakya'ya sahip bulunmann ehemmiyetini gitgide oaltmaktadr.

Dier taraftan Bat Trakya topraklan, Yunan Megalo Idea snn arlk noktasn tekil eden stanbul iin tehlikeli bir fiil uzant gibidir. Buraya sahip olan Yunanistan adet dar bir koridorla istanbul'a biraz daha yaklam bulunmaktadr. Bunun da Megalo Idea istikametindeki Yunan ml ve hissiyatn! kamlayan psikolojik bir mil olduu muhakkaktr. Eer Bat Trakya bizde kalm olsayd Yunanistan'n arazisi, Yunan Yanmadas'yla bunun kuzeyine mnhasr kalacak ve Trakya'dan stanbul'a 185 Bu gerei kavramak iin Prof. .L. BARKAN'n ktisat Fakltesi Mecmuas, Nu: 1 - 4'de yaynlanan ve Onaltnc Yzylda Rumeli'de nfusun daln gsteren haritaya bir gz atmak kfidir. F: 20 tnrtn m, ncuwici MIY 307 doru geni bir yol gibi uzanan bu geit kapatlm bulunacakt. Btn bunlann neticesi olarak, Avrupa'da en tabi hudud izgisi olan Tuna Nehri ne sahip olamayan bizler iin Balkan ve R o d o p da silsilelerine kadar-uzanmann Tuna'ya nazaran ikinci derecede bir garanti baheden stratejik ehemmiyeti aka ortadadr. Bugn iin Bat Trakya'y kurla-ramam olmann ar neticeleriyle karlamadan, bu hatay dzeltecek imkn ve frsatlarn zuhurunu temenni etmekten baka elden hi bir ey gelmiyor. Ancak bunun iin hereyden evvel burasnn bize id bulunduunu ilm ve tarih esbb- mcibesini hakkyla kavramak ve gerektiinde ihkak- hak iin harekete geecek bir dirayet ve ura sahip olmak arttr. Trkiye'nin yakn hedeflerinden biri olan Bat Trakya etrafnda her gn biraz daha artan Yunan tedhi ve zulmlerinin davet ettii mill alka, bu uur uyanklm temine kfi gelse gerektir. Ancak hayrl bir netice elde edebilmek iin idarecilerimizin Yunanistan'a kar tedenberi binbir zaaf ile yrtegeldiklerini siyseti deitirmeleri ve yarma id hesaplan imdiden yapmaya balamalar mill bir zarurettir. b) Beeri Bakmdan : Evvece belirtildii zere Trkler Rumeli'ye stratejik zaruretlerin evkiyle gemi ve burada devaml surette yerlemek gayesi gtmlerdir. Bu sebebledir ki; daha ilk andan itibaren fethettikleri ehir ve kasabalar kltr ve medeniyete olduu kadar nfusa da trkletir^ mek iin hudutsuz bir gayret ve faaliyet gstermilerdir. Bu hususda ilk cidd teebbsler Birinci Sultan Murad tarafndan icra edilmitir. Mill tarihimizin dev ahsiyetlerinden biri olan bu byk hkmdar, son derecede ileri grl, att her admn hesabn ok iyi ya308 KADR MISIROLU LOZAN ZAFER M, HEZMET MI?

300 pan, zeki, alkan ve mdebbir bir devlet adamyd. Osmanl Devleti'nin lemmul bir rol oynayabilmesinin Rumeli'ye salam bir surette yerlemeye bal bulunduunu ok iyi takdir ediyordu. Bilhassa 1372 Ylnda Makedonya'nn fethi tamamlannca fetih hareketlerin? drt - be sene kadar ara verdi. Bu zaman, lkesine yeni katlan topraklarn trkletirilmesine hasretti. Bunu, bir taraftan cami, medrese, han, hamam ve sebil gibi, Islm hayrat ve hasenat messeseleriyle dier taraftan da, Anadolu'dan getirilip bo araziye yerletirilen Trk muhacirleri ile gerekletirmeye alt. Esasen burada karlalan yerli halkn byk br ksm, Trakya'nn ilk sakinleri ve aslen Trk olan Traklar di. Bunlara ilveten Onuncu Yzyldan itibaren bir takm Trk boylar kuzeyden gelerek Tuna'-y gemi ve Bizans mparatorlar tarafndan bu blgeye iskn edilmilerdi. Bunlar da Ouzlar, K u -manlar ve Pe enekler di. Bunlarn byk bir ksm da ilk Osmanl fetihleri esnasnda ve daha sonra Anadolu'dan gelen rkdalanyla kaynamlardr. Rumeli'ye Osmanl fetih hareketleri neticesinde yerleen Trkler, grup tekil ediyorlard: Konyarlar Yrkler (Yrkler) ve "Tatarlar ("*) Bunlardan Konyarlar h Konya'dan kalkp gelerek buraya yerlemi bulunduklar hususunda ittifak eden mellifler, bu yerlemenin Osmanllar zamannda m, yoksa onlardan ok daha evvel Bizans imparatorlar vastasyle mi gerekletii mes'ele-sinden anlaamamaktadrlar. ('"). Y r k 1 e r in ise Rumeli'ye Osmanl fetihle-riyle geip, yerletiklerinde phe yoktur. Divan Hmyun Mhimme Defterindeki bir kaytta onlar iin. ...Ecdad- izamm hazretleriyle evilde fsebilillh gaza ve cihad niyetiyle kabilve air-leriyle Anadolu'dan Rumeli yakasna geen asker taifesinden olmakla... ("") denilmektedir. Ancak bu Trk airetlerinin Rumeli'ye yerlemeleri her zaman kendi rzalaryla olmam, bazan da. eitli sebeplerle bir srgn edilme ve mecbur iskn suretinde gerekletirilmitir. (""}. Yrkler ve Tatarlar Ondr-dnc Yzyl ortalarndan itibaren devaml dalgalar halinde gelerek Trakya'ya yerlemilerdir. Daha sonra gelenler ise bat ve kuzey kesimlerine doru yaylarak buralarda ya bir sipahinin t i m a r nda veya bir has da yerleerek buralarnn kesif bir suretle trkletirilmesini temin etmilerdir. Mool istillar ve hassaten Timur harekt da Anadolu'dan kaanlarn Rumeli'ye geip yerlemelerinde dier bir mil olmutur. ("*) 186 Tafsilt in bkz; M. Tayyih G0KBLGN Ru-nelida Yrkler, Tatarlar ve Evld- Fatihan, stanbul 1957 sh. 9 vd. 187 M. Tayylb GKBILON a.g.e. sh. 11 188 Bkz: Ahmet Refik Anadolu'da Trkmen Airet'eri istanbul 1930 isimli eserde yer alan 167 numaral vesika.

189 Bkz: Ahmet Refik a.g.e. de yer alan 96 numaral vesika M. Tayyib GKBLGN a.g.e. sh. 13 Do. Cengiz OR-HONLU Osmanl mparatorluunda Airetleri skn Teebb3il sh. 12 . L. BARKAN Bir iskn ve Kolonizasyon Politikas O-larak-Srgnler iktisat Fakltesi Mecmuas C. 13 slm Ansik lopedisi Mehmet II Maddesi sh. 520 Prof. M. H. YINANC Seluklular Devri sh. 170. 190 Bkz: . L. BARKAN a.g.e. sh. 231 310 KADR MISIROLU Yrkler ve Tatarlar'n Rumeli'de gittike oalmalar zamanla onlardan azam bir ekilde istifde yollarnn aranmasna sebep olmutur. Bu maksatla daha kurulu devrinde esasl bir ekilde saymlar yaplm ve cidd bir tekilt haline getirilmilerdir. Bunlar daha sonra 1691 tarihli bir hatt- hmyn ile E v 1 d - Fatihan adyla yeniden tekiltlandrlm ve kendilerine bir takm muafiyetler tannmtr. ('"). Rumeli'deki trkletirme hareketinde ilk iskn mntkas olan Trakya, zamanla bu iler iin adeta bir ssl-hareke haline gelmitir. Bu sebeble en kesif trkleme burada grlmtr. Bu yzden ? Lozan Mu-hedenmesi nin imzas srasnda bile Trkler Bat Trakya'da iki yz bin nfusla ekseriyet tekil etmekteydiler. Bu sebebledir ki; burasnn kaderini tayin iin teklif ettiimiz plebisit kabul edilmemiti. Halbuki daha nce cereyan eden harbler ve bunlardan bilhassa Balkan Harbi oradaki Trk nfusunun byk lde azalmasna sebep olmutu. Buna ramen Trkler, Rumlarla kyas kabul etmez bir ounluk arz ediyordu. Gerekten 1927 Ylnda Rum ve Trk ahli arasnda yaplan karlkl mbadele srasnda Bat Trakya'nn iki yz bin kabul edilen sekenesinin bunca mu hcerete ramen yine de yz yirmi bini Trk't. Buna mukabil Rumlar sdece otuz drt bin kiiydiler. stelik de bu rakamlar Yunan resm makamlarnca ortaya konulmutu. Trkler'in Yunanllar'ca beyn olunan bu miktardan ok daha fazla olduklarndan da asla phe edilmemelidir. Bat Trakya Trkleri, Istanbul Rumlr'na karlk olarak mbadeleden istisna edilmilerdir. Hem de gya LOZAN ZAFER M, HEZMET Mi? 311 vd. 191 Tafsilt iin bkz: M. Tayyib GKBLGN a.g.e. sh. 255 her hususta mtekabiliyet artlaryla?. Bugn Bat Trakya Trkleriyle istanbul Rumlarn iktisad, itima ve hatta hukuk bakmlardan mukayeseye imkn var mdr?!... Bu, sununla da sabittir ki: 1927 Ylnda Rumlarn en az drt - be misli bir nfus ekseriyetine sahip olan Bat Trakya Trkleri,

bugn artk yz elli bine varan mahall nfusun drtte biri kadar ehemmiyetsiz bir aznlk durumuna dm bulunmaktadrlar. Trkiye'deki soydalarna kyasen normal bir nfus artyla beyz bine varmalar gerekirken acaba nasl olmu da byle bir nfus gerilemesi gstermilerdir. Bunun eitli sebeblerini ileride yeri geldike izah edilmi bulacaksnz. Burada sadece u kadarn syliyeyim ki: Yunan Milleti'nin ruhunun derinliklerini dolduran korkun aalk duygusu tarih boyunca dima edid bir Trk dmanl suretinde tezahr etmitir. nk takriben beyz yl Trk idaresi altnda ba eik bir ekilde yaamlardr. Bu yzden dn Girit de icra edilen Trkler'i karma, itisaden kertme ve her vesiyle ile yok etme gibi barbarca hareketlerle yryen an'anev Yunan siysetinin bugn Kbrs ve Bat Trakya yeni birer tatbikat sahas olmutur. Bat Trakya Trkln aznlk hline getiren Yunan siysetinin eitli tezahrlerinden biri de oradaki baz etnik unsurlara kendilerinin Trk olmadklar uurunu vermek iin giriilen kesif propagandadr. Bunun en tipik misli de Pomaklar zerinde hl devam etmekte olan telkin ve tedhitir. leride daha geni olarak temas edilecek olan bu Yunan basklarna ramen Bat Trakya Trkl'nn mill uur bakmndan Trkiye'nin havsalaya smaz ihmalkrlna ramen hl son derece uyank bulunmas bu dvada en memnuniyet verici bir husustur... Bat Trakya Trkleri'nin ac kaderi ve ektii zd-raplar hakkiyle kavrayabilmek iin, O'nun kaybediliiy-Je neticelenen tarih hdiseleri de ksaca ve kronolojik olarak incelemek gerekir. C BATI TRAKYA'NIN KAYBEDL a) Balkan Harbi'ne Kadar Bat Trakya, 1828 Ylna gelinceye kadar, Osmanl idaresi altnda uzun bir sulh ve skn devri idrk eylemitir. Bu tarihte ortaya kan yeni bir Trk - Rus Ha-bi, burasn, geleceinden endie edilir tehlikeli bir hudut blgesi hline getirmitir. Zira bu harbin nihyetinde imzalanan 14 Eyll 1829 tarihli Edirne Muahedesi yle Yunanllara stikll verilmi ve bu suretle Trkiye Esasen bu harbin sebebi cie kendisine, snrda bir dman daha kazanm oluyordu.

Yunanistan' Osmanl Devleti'ne srf vergi veren muhtar bir devlet hline getirmek maksadyla Ruslar'la ingilizler arasnda daha nce tanzim edilmi olan bir protokoln tatbik mevkiine konulmak istenmesiydi. Ruslar bununla birlikte kendi hesaplarnda da daha bir takm talepler ileri srnce, Osmanl Devleti buna yanamam ve harb kmt. Fakat ne yazk ki, bu harbden sdece bir yl nce, Osmanl ve Msr mterek donanmas Navarin' de Rus, ngiliz ve Franszlar tarafndan ni bir basknla batrlm bulunuyordu. Dier taraftan 1826 Ylnda da Trk Ordusunun an'anev ekli olan Yenierilik bir inklp hevesine kurban edilerek ortadan kaldrlmt. An'anesiz ordu olmayaca cihetle yeniai de henz tam mnsiyle kurulamamt. Buna ramen Ruslar, 10ZAN ZAFER M, HEZMET MI? KafkasCephesi nde basan sala-

313 mlarsa da RumeliCephesi nde ciddi bir varlk gsterememilerdi. Ancak harbin ikinci ylnda, kendisini krk drt gn kahramanca mdafaa etmi olan Silistre yi alm, fakat yine de u m -n u Kalesi nnde taklp kalmlard. Rus Bakumandan Diyebi uzun sren umnu muhasarasndan hi bir netice elde edemeyeceini anlaynca lgnca bir teebbse giriti. yle ki; burada cz' bir kuvvet brakarak sr'atle Edirne zerine doru sark-' ti. Aslnda tam bir blf olan bt hareket, husule getirdii hayret ve aknlk sebebiyle bir an iin baarya da ulat. Gerekten 22 Austos 1829 da Edirne, tarihte ilk defa Rus igal ve istilsna mruz kald. Ancak Ruslar, t Tuna sahillerinden buraya kadar pek ok ziyat vermi ve mevcutlar yirmi bin kiiye kadar dmt. Halbuki bu srada yanlz Edirne'de otuz bin, u m n u Kalesi nde ise yirmi bin Osmanl askeri vard. Dier tarftan Ikodr a Valisi Mustafa Paa emrindeki onbe - yirmi bin kiilik bir kuvvetle Filibe'ye doru ilerliyordu. Btn bunlara ilveten devrin pdih II. Mahmud da istanbul'da otuz bin kiilik bir kuvvet toplamt. Bu durumda sadece bir ka gn dayanlrsa Ruslar'-n perian olacaklar muhakkakt. Zira, Edirne'ye ulaabilen yirmi bin kiilik kuvvetlerinde bile disiplinden eser kalmamt. Bunlar etrafa yaylarak civar kyleri yamalamaya ve ahliyi katlima balamlard. Bu suretle ba bozuk bir hle gelen bu ordunun baz nc birlikleri Marmara sahillerine varmt. Bu durumda bir apulcu gruhu haline gelmi olan Rus kuvvetlerinin sr'atle imhas, imkn dhilinde olduu halde, Edirne'nin sukutundan doan heyecan ve tel, bu gerein kavranlmasna engel olmutur. Fakat gerek Ruslar v6 gerekse hissiyat itibariyle onlarla birlik olan dier dev314 KADR MISIROLU 1 etler, Rus Ordusu'nun feci durumunu farkederek Osmanl devlet ricalinin uyanmasna frsat vermeden harekete gemiler ve yukarda bahsi geen Edirne Muahedesi nin imzalanmasn temin etmilerdeir. Bu muahede, bizim iin byk lde bir arazi kaybr.a sebeb olmamsa da Yunanistan'a istikll verilmesi ynnden Kaynarca danberi imzaladmz en kt anlamayd. Bu bakmdan Trk siyset tarihinde eine ender rastlanr bir gaflet rneidir. Edirne Muahedesi Yunanistan'a istikll kazandr-msa da Rusya'ya hi bir fayda salamamt. Bu yzden Trk dmanln mill bir siyset haline getiren Ruslar, Balkan kavimlerini tahrikle Osmanl Devleti'nin bana eitli gaileler karmaktan bir an bile geri kalmamlardr. Bu hareketler sebebiyle 1853 Ylnda kan Krm Harbi nde ngiliz ve Franszlar da devletler muvzenesinin bozulmas endiesiyle bizim yanmzda yer almlard. Ruslarn fec bir malbiyete uramalar ile neticelenen bu harbin ekline balyan 1856 tarihli Paris Muahede n m e s i dourduu mes'eleleri bir hal iki tarafn da Karadeniz'de tersane

kurmas ve donanma bulundurmasn lm demekti. Ruslarn bu durumu

yasaklamt. Osmanllar bu durumu, Marmara Denizi'nin dzeltmek maksadyla tarihimizde kardklar 1877-78 Trk diye

imknlaryla telfi edebilirlerdi. Bu sebeble bizim iin ehemmiyetli ol-myan bu karar, Ruslar iin Rus harbi, Avrupa Kt'asmdaki mevcudiyetimize inen ar Gerekten Rhn 1293 ylna rastlad iin mill Sultan II. Abdlhamid, gayret LOZAN ZAFER Mi, HEZMET Mi? 315 sarf etmi fakat ne yazk ki; bunda muvaffak olamamt. Zira henz devlet dizginlerini tam mansyla eline alamam bulunuyordu. stelik siysi iktidar, byk devlet adam Sultan Abdlziz merhumu nce hal1 ve be gn sonra da cniyne bir surette katlettirmi olan mstebit ve muhteris bir kadronun elindeydi. Bunlar, Serasker Hseyin Avni Paa, Mithad Paa, Mtercim Rt Paa ve eyhlislm Hayrullah Efendi'ydi. Sultan Ab-dlazz merhumun binbir glkle kurabildii muazzam orduya gvenen bu diktatr taslaklar, byle bir harbi kazandklar takdirde o mbarek pdihn katliyle.sarslm olan itibarlarn da takviye etmek mid ve hayaliyle hareket ediyorlard. Geri bunlardan Hseyin Avni Paa, Sultan Abdlazz'in katlinden sdece on iki gn sonra bir sikasde kurban giderek sahneden ekilmiti. Fakat devlet, yine de ou O'nun arkada olan ihtillci bir kadronun elindeydi. Hakikaten bu srada Trk Ordusu, Rus Ordusundan ok daha kuvvetliydi. Fakat Sultan Abdlazz merhuma kar giriilen ihtill teebbs dolaysyle dahil disiplini bozulmu ve subaylar birbirlerini dinlemez olmulard. stelik Trk Ordusunun bana T a n z i m a t in . ilnna mil olan Koca lkabl Reid Paa'nn yetitirdii yahudi dnmesi Mehmed Ali Paa getirilmiti. Tuna Nehri'nin stratejik ehemmiyetini kavrayamyan bu dnme bakumandan, Ruslar'm burasn gemelerine seyirci kalarak Trk Ordusu'nu daha balangta telfisi imknsz bir byk badireye srklemiti. Gerekten artk Tuna'y am bulunan Rus kuvvetlerinin n bir daha kesilememi ve felketler birbirini kovalamtr. Geri arada Plevne Mdfaas ve pka Geitleri ndeki bir ok-arpmalar gibi kahramanca direniler de grlmtr. Fakat bunlar, bizim *o deitirememilerdir. 22 Ekim 1877 de Edirne'yi ikinci defa ellerine geirmeye muvaffak olan Ruslar'la 31 Ocak 1878 de burada bir mtreke akdolunmu, fakat dman bu mtrekeye ramen ilerleyiini KADR MISIROLU iin tarihte en feci karlamalardan biri olan bu harbim me'um neticelerini asla saltanatnn ilk darbelerden biri olmutur. Dok-san Harbi

adlandrlan bu harbin sonunda ok byk madd ve manev kayplara uramzdr. yllarna rastlayan bu harbi nlemek iin hudutsuz bir

durdurmamtr. Gerekten Rus kuvvetleri ok ksa bir zaman sonra bir taraftan Bat Trakya'nn hududu Struma Nehri ne dier taraftan da stanbul'un bir banliys olan Ayastefanos (Yeilky)a ulamtr. Burada Osmanl murahhaslarna adet dikte ettirerek imzalattklar Ayastefanos Muahedesi (3 Mart 1878) devletimizi Rusya'ya bir nev tbi bir mevkie sokuyordu. Sultan II. Abdlha-mid'in siys dehs sayesinde hi bir zaman tatbik mevkiine konulmam olan bu muahedenin bizim iin en ar olan hkmleri Rumeli topraklarmzn kaderine mteallikti. Gerekten Ayastefanos Muahedesi yle Trkiyle, kendisine snrda ikinci bir dman devlet daha kazanm oluyordu. Bu devlet, bize bir pamuk ipliiyle bal kalacak olan byk bir Bulgaristan Krall yd. stelik Karadeniz'den Arn-vutluk'a ve kuzeyde Tuna boylarndan gneyde Ege De-nizi'ne kadar uzanan bu yeni krallk, iki yl almas demekti. Douda snr Krall, Kavala ulayordu. Grnte Bulgar, hakikatte ise Rus igal ve istilLOZAN ZAFER Mi, HEZMET MI? 317 sna mruz kalan bu hlis Trk topraklarnn asrlardr sahip ve hkimi bulunan rkda ve dindalarmz, doup bydkleri ky ve kasabalan terkederek stanbul'a doru perian g kafileleri hlinde yollara dklmlerdi. Bunlarn ancak cz' bir ksm selmetle stanbul'a ulaabiliyordu. nk t Tuna'dan itibaren yollar, mterek bir imha plnn tatbik mevkiine koyan Rus ve Bulgar asker ve komitecilerinin mtemdi tecvzleri sebebiyle byk bir tehlike arzediyordu..('") Sa salim stanbul'a varmak bahtiyarlna erebilenler ise, a, plak ve sefil bir kalabalk hlinde stanbul'un cami ve medreselerini hncahn dolduruyorlard. Gerekten bu suretle stanbul'a gelebilen Rumeli muhacirlerinin yeknu, bu ehrin normal nfusunu bile am bulunuyordu. G edemeyip kalanlar ise, Rus ve Bulgar hunharlklarna (m) dayanamayp silha sarlm ve mstevli kuvvetlerle dsitani bir gerilla savana balamlard. (1M) Bunlarla kazak svari blkleri arasnda ilk silhl atma, Ayastefanos Muhedesi'nin henz mrekkebi bile kurumadan 14 Nisan 1878 tarihinde Cirme n yaknlarnda balam ve sr'atle btn blgeye yaylmt. Gerekten Filibe ve TatarpaMid-ya ve mddetle Rus kuvvetlerinin igali altnda kalacakt. Bu ise, Bat Trakya'nn sahil kesiminden Rusya'nn Ege ve dolaysyla Akdeniz'e Lleburgaz yaknlarndan geen Bulgar Iske e ve Krkl areli ni bile iine alyor, buradan batya doru Gmlcine

boyunca ilerliyerek btn Bat Trakya'y ihtiva edecek ekilde Struma Nehri'ne

192 Bu glere Aid ac

gerekleri kavramak

iin bk?: N. Bilal MR Rumeliden olduu glerle lgili resm

Gler C. I. Ankara 1968 C. II. Ankara 1970. Bu harbin sebep azlardan pek gzet aksettirmektedir. 193 Bkz: Kadir MISIROLU Moskof

vesaiki ihtiva eden bu kymetli eser, ayn zamanda Rus - Bulgar mterek mezalimini de resm Mezlimi stanbul 1372 C. II. sh. 564 vd.

Hseyin Rcl Tarlhe-I Vak'a-I Zara, stanbul 1330. 194 Bkz: Tevflk BIYIKOLU Trakya'da Mill Mcdele C. 1. Ankara 1955 sh. 19 vd. z a r c ndan Meri ve Arda vadisiyle Rodop Dalar Trk milis kuvvetlerinin harekt sahasyd. Rus kuvvetlerini n basknlarla bir hayli mkl duruma sokan bu harekt yattrmak maksadyla burasn dolaan Osmanl ve Rus temsilcileri halkn Trk idaresinden baka bir idareyi asla kabul etmemek ve Ruslar ekilip gitmedike silhlarn ellerinden brakmamak hususundaki kat' azim ve kararn yerinde tesbit ve mahede eylemilerdir. ("5) Rus ve Bugar mterek mezlim ve yamaclna kar ortaya kan bu harekt, nihayet Bat Trakya'da ilk Trk Muvakkat Hkmeti nin kurulmasna mncer olmutur. Ahmed Aa Timirski adndaki bir mahall halk kahramannn reislii altnda kurulan bu hkmet, ("*) mslman ahliye yaplan mezlimi raporlar ve muhtralarla Bb- li ve Dnya Umm efkrna duyurmaa alyordu. Kircaali ve Rodop havalisindeki bu ayaklanma burasnn bilhare Bulgarlar'm elinden alnarak ark Rumeli adyla imtiyazl bir Osmanl vilyeti hline konulmasnn en byk mili olmutur. Bunlar daha sonra ark Rumeli Vilyeti'nin de Bulgarlar tarafndan ilhakna kar yeniden ayaklanacak ve tekrar Osmanl Dev-leti'ne balanmaya muvaffak olacaklardr. Osmanl Devleti'ni, O'nun istikll ve hkimiyetiyle te'lif edilemiyecek bir lde byk madd ve manev kayplara uratan Ayastafanos Muahedesi allan dev195 ay. 196 Tevflk BIYIKOLU age. sh. 21 vd. LOZAN ZAFER M, HEZMET M? 319 letler muvzenesini Rusya lehine olarak bozmutu. Bundan en fazla endieye kaplan da ngiltere'ydi. nk Hindistan' bir servet kayna olarak elinde tutan bu devlet, Rusya'nn Osmanl Devleti'ni bir nevi peyk hline getirerek Orta Dou'ya sarkmasn kendisi iin son derecede tehlikeli addediyordu. Bu, her eyden nce, H i n-distan yolunun emniyeti mes'-elesiydi. Bu durumu ok iyi takdir eden Sultan II. Ab-dlhamid, evvelce tafsil edildii zere Kbrs tvizi ile onlar tatmin ve Rus emellerine kar kmaya imle ederek bu tehlikeyi asgar bir zararla atlatmak imknm bulabilmitir. Gerekten ngiltere'nin gayretleri sonunda 13 Temmuz 1878 tarihinde imzalanan tedenberi hassasiyetle korunmaya

Berlin Muahedesi Rusya'nn kazanlarnn ounu elinden alyordu. yle ki: Bulgaristan'a braklan arazi bir hayli azaltlmt. Ayastefanos Mu-hedesi'nin izdii hududlarda artk eser kalmamt. Eskiden Edirne Vilyeti'ne bal iki sancak merkezi olan Filibe ve slim iye ark Rumeli adyla tamamen Osmanl hkimiyeti altnda bulunmak zere yeni ve imtiyazl bir vilyet haline getirilmi ve Trkiye'ye tbi muhtar bir krallk olarak tesis edilen Bulgaristan, gneyden bu vilyet ile hudutland-rlmt. Ancak Trakya'nn vahdetini bozmak suretiyle kurulan ark Rumeli vilyeti dhilinde Osmanl askerinin bulunmas yasaklanmt. Bu sebepledir ki; burada yerli Jandarma ve milis kuvvetlerine havale edilen dahil asayi bir trl salanamam, Berlin Muahedesi ne ramen devam eden Rus ve Bulgar mezlimine kar ayaklanmalar srp gitmitir. (1tT) nk buradaki jandarma ve milis kuvvetlerinin yeknu alt bin kiiyi gemiyordu. stelik vilyetin r\rtun IWIOIMUULU sna tayin olunan Aleko Paa, Trk'lerden ziyde Bulgarlar tutuyordu. O'nun be yl sren valilii esnasnda btn memuriyetler ve kilit noktalar, Bulgar memurlarna verilmi buras deta fiilen Bulgarlar'n eline gemiti. Nihayet 18 Eyll 1885 tarihinde bir ihtill yaparak iktidar eline geiren Bulgar Liberal Partisi Vali Gavril Paa ve dier Trk idarecilerini tevkif ederek ark Rumeli Vilyeti'nin Bulgaristan'a ilhak olunduunu iln etti. Bb- li ne yazk ki; Berlin Muhedesi'nin aikr bir surette ihlli demek olan bu emrivaki karsnda o muahedeyi imzalayan byk devletlere ba vurmaktan baka hi bir ey yapamamtr. Bu srada Filibe slm Cemaati civar kaza ve livalarn mmessillerinden mrekkep bir kongre toplayarak ilhak hareketini protesto ettirmek teebbsnde bulunduysa da Bulgarlar'n kardklar glkler sebebiyle bunda muvaffak olamamtr. Bunun zerine Rodop ve Krcaali Trkleri tekrar silha sarlarak vilyetle olan irtibatlarn kesmilerdir. Mes'eleyi bir hal ekline balamak iin istanbul'da 5 Kasm 1885 tarihinde Berlin Muhedesi'ni imzalayan devletlerin murahhaslannca toplanan konferanstan da hi bir netice alnamaynca Bb- Ali Bulgaristan'la re' sen ve sulh yoluyla anlamay uygun grd. Bu sebeple 1886 yl banda imzalanan bir anlama ile ark Rumeli Vilyeti'nin Valilii her be senede bir yenilenmek ar-tyle Bulgar Prensi'ne brakld. Ancak kahramanca ka- koymalarna mkfat olarak Krcaali ve Rodop arazisi bu vilyetten ayrlarak kat' bir surette Osmanl Devleti'ne baland. Daha sonra 5 Nisan 1886 tarihinde toplanan istanbul KonfeLOZAN ZAFER M, HEZMET Mi? 321 ba197 _ Tafsilt in bkz. Tovfik BIYIKOLU a.g.e. sh. 41 vd. -

r a n s nda bu anlama, byk devletlerin tasdikine arz edildi. Onlar da bunu ufak tefek deiikliklerle aynen kabul ve tasdik ettiler. b) Balkan Harbi'yle Balayan Dram : Berlin Muhedenmesi Osmanl arazisini kuzeybat cihetinden Balkan Sradalar ile snrlandrmt. Buras arzu edilen istikrar salamak bakmndan Tuna Nehri'nden sonra en msid bir mevkiy-di. Fakat Osmanl hudutlarnn eitli taarruz ve tecvzlerden masun kalmas, bu tabi manialara ramen yi-, ne de salanamamtr. nk bir taraftan Bulgarlar, Ayatefanos Muahedesi yle Bat Trakya sahillerinden Ege Denizi'ne alan byk Bulgaristan' bir trl unutamyor ve hi bir zaman tatbik mevkiine konulamayp kt zerinde kalm olsa bile ba muhedenrnenin izdii hudutlar kendileri iin deta bir hak olarak telkki ediyorlard. Dier taraftan Yunanllar ise, 1829 tarihli Edirne Muahede-s i yle ummadklar bir devlete nail olmann hazmszlk ve markl iinde bir takm lsz hayller***peinde kouyorlard. Fakat asl ehemmiyetli olan uydu ki; bata bu iki Balkan kavmi olmak zere hemen hemen btn hristiyan unsurlar devaml bir surette tahrik eden, gerekten messir bir ok d miller de vard. Hakikaten, Osmanl Devleti'nin i bnyesine id eitli zaaflar aa karan Doksanti Har-b i teden beri hlis Trk topraklarn taksim gayesi peinde koan byk devletlerin, bu emellerine nail olmak hususundaki midlerini kuvvetlendirmiti. Bu sebeple bata Rusya olmak zere dier byk F: 21 hristiyan unsurlar tahrik hususundaki faaliyetlerini alabildiine hzlandrmlar ve bunun sonunda ark Mes'elesi gayet girift bir ekil almaya balamt. Siys edebiyatta Osmanl topraklarnn taksimi mnsnda yerleen bu tbirin ifde ettii Trk - Islara dmanlnn ilk tatbikat sahas da Avrupa Kt'asmdaki hlis Trk topraklar olmutur. Bilhassa Yunanllar, "Kadm Yunan Tefekkr nn ta Rnesans tanberi Hristiyanlk efkr- ummiyesi zerinde uyandrd alka ve hrmetkrlktan istifde ile dehetli bir propaganda icra ediyor ve binnetice byk devletlerin, hristiyan unsurlarn bir nev hamilen sfatyla Osmanl Devleti'nin i ilerine devaml ve mz'i bir surette mdhalede bulunmalarna imkn veriyordu. Btn bu sebepler sonunda Rumeli bir nev cad kazan gibi alabildiine kaynamaya balamt. Bu blgede birbirini kovalyarak nihayet 1912 Balkan Harbi ne mncer olan eitli siys ve askeri gaileler hakknda bir tafsilta girimeyeceiz. Bunlar, bu eserin birinci cildinde gerektii kadar izah edilmitir. ("") Ancak unu ifde etmekte fayda vardr ki; d tahriklerin eseri olan bu gailelerle atba beraber giden dahil bnyemizdeki inhitat da artk had bir safhaya varm bulunuyordu. Gerekten Balkan Harbi yllarna gelindiinde, tarihte kaht- rica] tbiriyim ifde edilegelmi olan gerek bir devlet adam yokluu, dehetli bir felket hlini almt. Arka arkaya i devletler

bana gelen birbirinden deersiz birok devlet adam, yzyllardan beri zaferden zafere koan byk Trk Milleti'ni 198 Bkz: Kadir MISIROLU Lozan, Zafer mi, Hezimet rri? C. 1. stanbul 1971 Sh. 145 vd. LOZAN ZAFER M, HEZMET M? 323 atlatlmas deta imknsz denilebilecek derecede g olan eitli badirelere srklemilerdi. Bilhassa hl da ters anlatlmakta olan Otuzbir Mart Hdisesi sonunda devleti bir nev srat kprs zerinden maharetle ayakta tutmaya alan byk hkmdar Sultan II. Abdlhamid Han Hazretleri'nin tahttan indirilmesiyle hkim-i mutlak bir ekilde ibana gelen Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin kimi hin ve kimi de gafil olan macerac kadrosu, Balkanl dmanlarmzla onlarn mevvik ve muharriki olan byk devletlerin ekmeine ya srmt. GerektenSultan Abdlhamid Han' tahttan indirenler bir marifet yapm gibi lkenin her tarafnda gfilne Hrriyet. Nmayii er i tertiplerken felketler de skn etmeye balamt. Daha, iln edilen ikinci Mertiyet in mns bile anlalmamken 5 Ekim 1908de Avusturya - Macaristan, B o s n a - H e r s e k i ilhak etmi bundan sdece bir gn sonra da Bulgaristan istikll ini iln ede rek Osmanl Devleti'yle irtibatn kesmitir. Bunlar takiben de Mart - Nisan 1910 tarihinde Arnavutluk isyan bir yl sonra Ikodra mn Tuz Blgesi'nde Malisor isyanlar ortaya kmt. Bunlar, italya'nn Afrika'daki son vilyetimiz olan T r a b 1 u s g a r b e hcumu (Eyll 1911) onu da 17 Ekim 1912 de balayan Balkan Harbi* tkib etmiti. Osmanl Devleti'nin hi bir cidd hazrl olmad bir zamanda kabul etmek mecburiyetinde kald bu harb, btn iddetiyle devam ederken ikinci Arnavutluk syan ba gstermi ve bu da devletin zaten zayf olan mdfaa imknlarn bsbtn altst etmiti. derecede t\ALHH MllHUGLU vahim i>ir ekil alan Ittihadc ve til f anlamazlklar yznden harbin nihayet ilk haftas sonunda Trk Ordusu atalca stihkmlar gerisine ekilmek mecburiyetinde kalmtr. Arkada muhasarada kalm olan E d i r -n e ise kendisini kahramanca mdfaa etmeye devam ediyordu. Bu hazin malbiyet, atalca'ya kadar yz yllardan beri dman aya basmam hlis vatan topraklarnn mttefik Balkan devletleri eline gemesine sebep olmutu. Fakat kolayca kazanlan bu topraklarn taksimi, teden beri kedi - kpek gibi birbirleriyle hrla-an bu devletiklerin arasndaki ittifakn bozulmasna sebep olmu, bundan istifade ile ikinci Balkan Harbi balatlarak kaybedilen topraklarmzn ancak bir ksm kurtarlablmi. Gerekten ne yazk ki, 23 Temmuz 1912 Tarihinde Edirne'yi kurtaran ordularmz Enez ile Dimetoka arasnda , Bu durumda devleti idare edenlerin tevali eden hatlar ve maalesef Trk subaylar arasnda son

Meri Nehri'nin batsna gememi sdece bu nehirle (Kzldeli ay na kadar uzanan dar bir sahay istirdatla iktifa eylemiti. Bu suretle ahlisinin yz de sekseni Trk olan Bat Trakya, dman igali altnda braklm oluyordu. Ancak Edirne'nin kurtarlmas srasnda Yunanllar'm elinde bulunan bu blge mttefikler arasnda imzalanan 10 Austos 1913 tarihli Bkre Muhedenmesi yle Bulgarlar'a braklmt. Ne yazk ki; bu durum 29 Eyll 1915 de stanbul'da imzalanan Trk Bulgar andlamasnda da aynen kabul edilmitir. stelik burasnn Bulgar igali altna dt anda balayan Bulgar Mezlimi ('") nin bir akslmeli olarak balam bulunan mahall mukavemet hareketleri Anadolu'daki \jS')^ fu < j>Cr/J >V j Jl\3) Ji j*> -'J 3 o j r\ < o J-1 f.-vt < Jj*. J' ^'' ^i JU ' ,~ U jj-V. <->\ /y. Bat Trakyallarn 326 KADR MISIROLU Osmanl ordu birliklerince bile desteklenmi hatt bir Muvakkat Hkmet e bile mncer olmu bulunuyordu. Bat Trakya Trkleri'nin yegne mid kayna ve istinadgh olan Osmanl Devleti'nin bu t'viz-kr tutumu ileride izah edildii zere daha sonra Bul-garlar'la mttefik olarak girdiimiz Birinci Cihan ,Harbi srasnda da devam etmi ve Bul-garlar'dan bu blgeye mteallik en kk bir tviz ko-parlamamtr. Halbuki Bat Trakya topraklan Osmanl idaresi altnda kalmay oktan hak etmiti. Zira Bat Trakya Trkleri bu hususta canhra bir mcdeleye girimi ve bir hayli muvaffakiyet de elde etmilerdi. Bu bakmdan onlarn dramn hakkyle kavryabilmek nerettikleri saysz ftimdadnmelerden biri. zaman zaman Meric'i geen baz 199 Bkz: Kadir MISIROLU Yunan Mezlimi Yunan zulOm va vahjeoo.i(Trk'n Siyah Kitab) Esas itibariyle

iin, anavatandan ayr kalmay kabul etmeyerek giritikleri dasitan mcdelenin bir nebze tafsil edilmesine ihtiya olduu kanaatindeyiz. c) Mahall Mukavemet Hareketleri : Evvelce bir nebze temas edildii zere Bat Trakya -da mahall mukavemet hareketleri Ayastefanos Muahedesi nin imzalanmasn takip eden ilk gnlerde balam ve Ahmed Aa Timirski adnda bir halk kahramannn reislii altnda ilk Bat Trakya Muvakkat. Hkmeti ne mncer olmutu. Bu blgede yaayan mslman Trk halkma dman boyunduruu altna girmemek hususundaki kat' azmini gsteren bu kar koyma, daha sonra Berlin imzalanmas nin anlatld bu eserde, bu mezlime bir girizgh olmas itibariyle Balkan Harbi'ndeki Bulgar Mezlimi ne de ye. verilmitir. LOZAN ZAFER Mi, HEZMET M? ?27 zerine nisbeten yatmt. nk bu muhedenme, Bat Trakya'y Osmanl idaresi altnda brakyordu. Fakat o felketli Balkan Harbi yllan, bu blge halkm daha byk bir heyecan ve azimle silha sarlmak mecburiyetiyle kar karya brakmt. Gerekten Balkan Harbi mttefikleri arasnda kan arazi taksimi ihtilflarndan istifde ile Edirne'nin kurtarlmasn mteakip ordumuz daha nceki taahhdne sdk kalarak Meri Nehri'nden teye gememi ancak baz mfrezelerin kaan Bulgar kuvvetlerini kova-lyarak ileriye doru yaptklar bir ka aknla iktifa eylemiti. Fakat Bulgarlar'n mracaat ve byk devletlerin Bb- li zerindeki basklar sonucunda bu aknlar da durdurulmu ve kuvvetlerimiz tamamen Edirne'ye ekilmiti. Bu suretle Dou Trakya yine Bulgar igali altnda kalmt. Hatt Bulgarlar, bir ara ellerine geirmiken kaybettikleri Edirne'yi bile yeniden kahr ve zulmleri altna alabilmek iin byk devletleri Bb- li zerinde bir bask vastas olarak kullan-mya alyorlard. Bu sebeple mslim ve gayr-i mslim azalardan teekkl eden bir Edirne Hey'eti burasnn Bulgar idaresi altna konulmasnn mahzurlarm ve igal esnasndaki Bulgar Mezlimi ni anlatmak maksadyla Avrupa'nn byk siys merkezlerini dolamt. Trk aknc birliklerinin Edirne'ye dnmelerinden sonra Bat Trakya'dan yerli mslman halka kar hunharca bir katlima giriildiine dir haberler gelmeye balamt. Geri Balkan Harbi mttefikleri arasnda bir ka kere el deitirmi olan Bat Trakya bu srada Yunan igali altnda bulunmaktayd. Fakat buray ele geirmeye kararl olan Bulgarlar, teekkl eden eteleriyle Trk kylerine n basknlar tertipliyor ve halk kltan gei328 KADR MISIROLU Muhedenmesi nin

LOZAN ZAFER Mi, HEZMET Mi? Z29 rerek mallarn yamalyorlard. Bat Trakya zerindeki Yunan - Bulgar atmas git gide Yunanllar aleyhine bir gelime gsteriyordu. Gerekten Balkan Harbi mttefikleri arasnda 10 Austos 1913 tarihinde imzalanan Bkre Muhedenmesi Bat Trakya'y Bulgarlara brakmt. Buna rza gstermek istemeyen Yunanllar teslim tesellm iinde binbir glk karyor ve bu ihtilfa Osmanl Devleti'nin de dhil olmasn arzu ediyordu. Filhakika Trk efkr ummiyesi de bu srada Bat Trakyanin gelecei ile cidd bir surette alkadard. Bu alka, biraz da Bulgar etelerinin ayyuka kan mezliminin dourduu heyecan ve endienin eseriydi. Bu sebeple Edirne'ye ekilmi bulunan Trk aknc mfrezelerinden Umum eteler Kumandan sfatiyle Eref Kuuba'mn kumandas altn da 116 kiilik bir ete Ortaky istikametinde harekete geti. Papazky civarnda Bulgar Domuzciyef etesi tarafndan hunharca doranm drt-yz trkn cesetleriyle karlaan bu ete, ileri harekta devam etti. Koulca vak nlerinde Domuzciyef etesiyle karlat. Burada cereyan eden mthi bir arpma sonunda ete reisi ile birlikte bir ok Bulgar komitecisi esir edildi. Mahall bir gnll taburu kurularak bunlardan alnan silhlarla donatld. Gitgide kuvvetlenerek ileri harekta devam eden bu mill mfreze karsna kan etecilerle Bulgar asker birliklerini t-rmar ederek ksa zamanda M e s t a n 1 ve Krcaali yi de istirdada muvaffak oldu. Buralara mahall hkmet mmessilleri yerletirerek asayii temin yoluna giden bu Trk mfrezsinin o andaki mevcudu sdece altyz kii idi. Eref Kuuba'mn balatt bu- silhl mill hareket yava yava btn Bat Trakya'y kurtarmaya namzet bir gelime gsteriyordu. Fakat tam bu srada Enver Bey (Paa) tarafndan bir telgrafla mfrezenin daha ileriye gitmesinin stanbul'daki Ittihad ve Terakki ileri gelenlerince tasvip edilmedii bildirildi. Bunun zerine cidd bir tereddde kaplan Eref Kuuba durumu teferruatiyle grmek zere Ortaky'e gitti. Burada mfrezenin dorudan doruya miri durumunda bulunan Enver Bey'le btn Bat Trakya'nn igal ve istirdad iin mutabakata varld. Bunu gerekletirmek iin derhal ordudaki baz kymetli subaylara gizlice Bat Trakya'ya gelmeleri ve gnll olarak harekta katlmalarn temin maksadyla izin verildi. Bu suretle takviye edilen Trk mill mfrezesi Bulgar kuvvetleriyle etin bir mcdeleye girierek ksa zamanda Gmlcine skee Sofu 1 ve F e r e c i k i ele geirdi. Bulgarlar hl Yunan igalinde bulunan D e d e a a a snmaya mecbur brakt. Bu baarlar sonunda kurulan Garb Trakya Hkmet-i Muvakkat'e si nin bakanlna Mderris Salil Efendi seildi. Ele geirilen yerlerde mill tekilt tamamlanarak merkezi Gmlcinede olan bu yeni hkmete balanp merkez bir otorite tesis edildi. Sleyman Asker Bey'in reislii altnda Garb Trakya

Hkmet-i icriyesi adyla bir icra hey'eti tekil olunarak asker harektn da bir merkezdet; sevk ve idaresi temin edildi. Fakat ne yazk ki; btn bu gelimelerin, gerek bu ie bandan beri taraftar gzkmeyen Bb- li ve gerekse Sofya'daki Bulgar idarecileri zerinde byk bir heyecan ve endie tevlid etmesi gecikmedi. Araya yabanc devletlerin ve bir ok kurt diplomatn da girmesiyle byk bir kaplan 330 KADR MISIROLU Trakya'daki bu harekta gnll olarak katlm bulunanlar geri ard. Bu durumda baladklar mill bir dvay yar yolda brakmaya vicdanlar bir trl raz olmayan Trk subaylar reyi, merkezle alkalarn kesmekte buldular. Bu emre itaat etmiyerek Garb Trakya Hkmet-i Muvakkate-s i nin mecburen istikllini iln ettiler. Bu srada bir Osmanl - Bulgar yaknlamasn arz etmeyen Yunanllar buna mni olmak maksadyla hl ellerinde tutmakta olduklar D e d e a a c Bat Trakya Hkmeti'ne kendi rzalaryla teslim ettiler. Bu, artk Garbi Trakya Hkmet-i Mstakillesi adn alm bulunan Bat Trak ya Hkmeti iin ok byk bir kazant. nk buras Bat Trakya'nn deta Dnya'ya alan bir ticret ve siyset kaps saylabilecek derecede ehemmiyetli bir limand. Bu defa giriilen kurtulu hareketi, siys ve asker bakmlardan daha mull bir ekilde yeniden tekiltlandrld. O na kadar Garb Trakya Hkmet-i criyesi Erkn- Harbi yeyi Ummiye Reisi sfatn tayan Sleyman Bey, artk Garb Trakya Kuv-y Milliye Kumandan n-vnn kullanmaya balamtr. Eref Kuuba da Kuva-yi Milliye Mfettii nv-niyle O'nun emrine girmitir. Sesini btn Dnya'ya duyurmak ihtiycn hissetmeye balayan Bat Trakya Hkmeti Trke ve Franszca neriyat yapan inde-pendant adl bir gazete karmaya balam ve bir de resm bir ajans kurmutur. Dier taraftan mkemmel bir ml ve asker pln hazrlayan Bat Trakya Hkmeti, Srplar ve Yunanllar karsnda ar malbiyetlere urayarak GEM ZAMAN OLUR K; HAYL- CHAN Bat Trakya Mstakil 332 KADR MISIROLU lamas uyarnca ordusunu tertis etmi bulunan Bulgar-lar'la ba edebilecek ve btn Bat Trakya'y kurtarabilecek bir hle gelmi bulunuyordu. Gerekten otuz bin kiiye yakn bir kuvvet toplanm ve btn mli kaynaklar bu uurda seferber edilmiti. Fakat bu baarlar, Bulgarlarn byk devletler nezdinde bitip tkenmek bilmeyen aslsz ikyetlerine yol amtr. Onlar da Hkmeti'nin Bkre AndDEER!... stanbul Hkmeti, Bat korkuya

bayra, resm pu! e damgalar.

Osmanl Devle'ni Ruslar'la korkutarak O'nu Meri Nehri'nin bat yakasn gememek hususunda evvelce Londra Konferans nda hi phesiz is-temiyerek vki olan taahhdn bir kere daha teyid mecburiyetiyle kar karya brakmlard. Btn bu siys basklar sonunda 29 Eyll 1913 tarihinde imzalanan istanbul Muahedesi de yazk ki; Bat Trakya'y tamamen Bulgarlar'a brakyordu. stelik bu Trk - Bulgar anlamas, Bat Trakya'nn kurtulu hareketinde vazife alan subaylarn da en-ge 25 Ekim 1913 tarihine kadar mcdeleden vaz geerek burasnn Bulgarlar'a teslimini art kouyordu. Buna mukabil hi Bulgarlar, hkmlerini olsun phesiz yerli Trk halkna baz haklar tanmak gibi dima kt zerinde kalacak olan bir takm kuru sk vaadlere de yer verilmiti. Bu, sdece bir avutma siysetinin icbyd. Zira kendilerine kar kk bir mklt karld takdirde dahi, byle bir anlamann re'sen yerine getirmek imknndan tamamiyle sonunda ellerindeki askeri

mahrumdular. Bkre ve stanbul Andlamalar

tamamen terhis etmi bulunuyorlard. Bu durumda biraz

mukavemet gsterilrniyerek bu ecdad yadigr topraklarn onlara devrine raz olunmas ok byk bir hata idi. Amma ne re ki; devlet; oktan bir avu maceraperestin eline gemiti. Bunlardan biri olan Cemal Bey (Faa) Bat Trakya mchidlerini Bulgarlar'a vaz geirtmek iin bir takm 333 vaadlerle kandrmak zere Gmlcine ve Dedeaa'a kadar gitmiti. Dier taraftan bu srada Mliye Vekili bulunan yahudi dnmesi Cavid Bey de Franszlar'dan bir miktar bor para alabilmesine engel grd Bat Trakya'nn bir an evvel Bulgarlar'a teslimi iin hkmeti zorluyordu. Bu durumda Osmanl Devleti'ni de karlarna almak ve O'nun Cemal Paa tarafndan telkin edildii zere birtakm yksek menfaatlerini haleldar etmemek iin uruna ba koyduklar Bat Trakya'nn feda edilmesine ileri kan alyarak raz oldular. Cemal Paa da Bulgarlar'n srf o an iin kan aktmadan (!..) Bat Trakya'y igal ve istil etmelerini temin etti. Yardmcs da o zamann smet Bey'i olan nn'yd. (") Bat Trakya mchidleri hi olmazsa ellerindeki silhlar teslim etmeyerek ileride tekrar kullanmak zere emniyetli yerlerde saklamak gibi yerinde bir tedbirde kusur etmediler. Bu harektn balamasnda byk bir lde messir olmu bulunan Enver Paa, uranlan b muvaffaki-yetsizlie ramen yzde sekseni Trk olan bu blgenin kurtarlabilmesi iin yine de bir eyler yapabilme imknlarn aratryordu. 5 Austos 1914 de ahsna 200 inn, bu durumu kendi hatratnda da aynen kabul ve ifade etmektedir: Anlamaya gre, Garb Trakya'da yalnz Dimetoka ve etrefi bizde kalyordu. Ben o zaman Balkan sulhu yaplrken sulh komisyorbn-d mtehasss asker yardmc olarak altm. Mtehasss asker? manev LOZAN ZAFER Mi, HEZMET Mi? kar silhl mukavemetten

murahhas, stanbul Muhafz, son Byk Cemal Paa diye ""anlan Cemal Bey idi. Ben de O'nun yardmcs idim. Bir Bulgar binbass; ile Bulgar hududunu kararlatryorduk. Fakat Garbi Trakya hakknda anlamay bilmiyordum. (Bkz: nn'nn Htralar Ulus Gazetesi 31 Austos 1968 tarihli nsha). t\AUIH MlblHUQLU bal olarak Tekilt- Mahssa adyla gizli bir istihbarat tekilt kurmutu. Bu tekiltta sftanbul Muhacirin Mdr zahir sfatyla alan Sleyman Asker Bey'e gizliden gizliye Bat Trakya ileriyle alkadar olmak vazifesini vermiti. Bat Trakya kurtulu mcdelesinin bu eski reisi Birinci Cihan Harbi kp da yine bir takm mahall mukavemet hareketlerini tanzim ve tevik maksadyla Irak Cephesi ne gnderiliine kadar bu suretle almasna devam etmitir. Bu mddet zarfnda Bat Trakya'da kalm bulunan Fuad Bey (Balkan) (MI) almalarn Sleyman Asker Bey'in talimat dahilinde devam ettiriyordu. Bu almalar sonunda slm Cemaati tekilt kuvvetlendirilmi, Bulgar Parlementosu'nda Trkler'in de Bulgarlar kadar mebus karabilmeleri salanmtr. Daha sonra balayan Trk - Bulgar yaknlamasndan istifde ile Srplar ve Yunanllar'a kar mterek bir mcdeleyi gerekletirmek zahir gayesiyle Trk Bat Trakya Komitesi kurulmutur. Bylece icbnda Bulgarlar'la yaptklar ibirlii sayesinde Yunanhlar'a kar parlak baarlar elde edilmitir. Fuad Bey daha sonra birtakm birlikleriyle Drama'ya gelen XX. Osmanl Kolordusu'nu da takviye' etmitir. Bu Kolordunun anavatana dnmesi zerine elinde kalan son taburunu da asayii salamak maksadyla Kocaeli Blgesi'ne gndermitir. Bu suretle Cihan Harbi'nin galip ve malplar belli olmaya balad srada Bat Trakya mcdelesi de imdilik sona ermi oluyordu. Fakat 201 Bat Trakya mcdelesinde byk bir yeri ten bu devredeki faaliyetler hakknda tafsilt iin bkz: Yakn Tarihimiz \C. II. 14 ve mtakip saylarda yer alan Fuat BALKAFTnn Htralar. 236 KADR MISIROLU Bulgarlar bu muharebede bizimle ayni cephede bulunmalarna ve daha nceki taahhdlerine ramen Bat Trakya Blgesi'ndeki Trkler'e kar giritikleri mezlimi devam ettiriyorlard. Bir taraftan da Trk nfusunu azaltmak iin akla hayle gelmedik relere ba vuruyorlard. Mesel harb iinde gya Osmanl devletine faydal olmak mksadyla yirmi sekiz bin Bat Trakya'ly silh altma alarak Trkiye'ye gndermi fakat harb bitince bunlarn eski yerlerine dnmek hususundaki isteklerini reddetmilerdi. nk daha onlar silh altna alndnda yerlerine Bulgar muhacirleri sevk ve iskn edilmiti. Bulgarlar mahall Trk nfusunu azaltmak hususunda o derecede plnl bir hareket takip etmilerdi ki me'um Mondros Mtrekenmesi nin imzalanmasna kadar Bat Trakya'dan karlm olan Trkler'in yeknu iki yz bini am

bulunuyordu. Buna ramen yine de kahir bir ekseriyet tekil eden soydalarmz, daha sonra Lozan'da Yunan kahr ve zulm altnda braklarak bugn dahi devam etmekte bulunan bir, ileye itileceklerdi. Ancak bu fec kibeti hazrlayan mtevli hatlar vard, inn, bunun sdece hatimesini ekmitir. Buna mecbur olup olmad hususunu ise ileride mnkaa edeceiz. Gerekten daha Birinci Cihan Harbi'ne girmeden 2 Austos 1914 tarihinde imzalanan OsmanlAlman ittifak ndan srece onyedi gn sonra Sofya'da imzalanan Trk-Bulgar Andla-m a s nda Bat Trakya mes'elesine dir Osmanllar lehine hi bir hkme yer verilmemiti. stelik Bulgarlar bundan bir yl sonra Osmanl Devleti'nin dhil olduu ttifak Zmresi ne katlmak iin bizden yeni tvizler koparm ve Edirne'nin batsndaki bir LOZAN ZAFER MI, HEZMET M? 337 ya kendi hudutlar iine almlardr. 5 Eyll 1915 tarihinde ahdi bir teminata raptedilen bu yeni tviz, hi phesiz, mttefiklerimizin menfaatlerini korumak maksadyla ve ileride dzeltilebilecei midiyle verilmiti. Hakikaten Harb iinde Osmanl Devleti'nin eline bu midi gerekletirmeye yarayacak frsatlar da gemitir. Fakat ne yazk ki; koskoca Osmanl mparatorluu'nu pusulasz bir gemi gibi idare etmekte olan ttihat ve Terakki Cemiyeti ileri gelenleri bu frsatlar da deerlendirememilerdir. Mesel Temmuz 1916 da mttefiklerimizin talebiyle XV. Kolordu'muzu Galiya Cephesi ne gndermitik. z vatanmzn hudutlar her taraftan alev alm yanarken katlandmz bu fedkrla mukabil hibir tviz talebinde bulunulmamtr. Ancak Bulgarlar, kendiliklerinden, bundan bir ay sonra, Romanya'ya kar tertiplenen sefere yardm ve itirakimize karlk Bat Trakya'nn bir ksmn veya tamamn Osmanl Devle ti'ne terketmek vaadinde bulundular. (*") Fakat krk-be bin kiilik Trk Kuvvetinden grdkleri saysz yardma ramen bu vaadlerini yerine getirmekten dima ekinmilerdir. Ne yazk ki, dier bir mttefikimiz olan Almanlar da onlara, verdikleri szde durmalar istikametinde hibir tesir ve telkinde bulunmamlardr!.. Osmanl Devleti'nin 30 Ekim 1918 de Mondros Mtrekenmesi ni imzalayarak aka malbiyeti kabul mevkiine dmesi, bilhassa, kurtulu midiyle son rpnlar iinde bulunan esir vatan paralarndaki bahtsz F: 22 338 KADR MISIROLU bir ok tesiri hasl etti. Her tarafta, iln edilen V i 1 -son Prensipleri dhilinde kendi geleceklerini kendilerinin tyin etmesini salayacak mahall mukavemet cemiyetleri teekkl soydalarmz zerinde dehetli 202 Larcher Byk Harbte. Trk Harbi (Nlhad Bey Tercmesi) C. I. Lahika sh. 185.

etmeye balad. Mtreken-menin imzalanmasn mteakiben hemen ortaya kmaya balayan bu cemiyetlerden biri de Trakya-Pa-aeli Mdfaa Hey'et-i Osmaniye s i dr. Bu. cemiyetin gerekletirmek istedii en mhim husus, Bat Trakya'nn kurtuluu ve Dou Trakya ile birletirilmesi idi. Esasen cemiyetin nvnndaki P a a e 1 i kelimesi de bunu, yani Trakya'nn vahdetini ifde etmek maksadyla konulmutu. Hatrlanaca zere evvelce bu kelimenin Trk idri anlayyla her iki Trakya'y da iine alan byk Edirne V i 1 y e -t i nin dier bir ad olduunu belirtmitik. Esasen bu cemiyetin 9 Mays 1920 de Edirne'de toplanan byk kongresinde bu husus, u cmlelerle sarahaten ifde edilmiti: ... Trakya - Paaeli Cemiyeti'nin gayesi btn Trakya'dr. Kongremiz, Bat Trakya'dan gelen murahhaslarn da katlmasyla btn Trakya'y temsil etmektedir, o Sivas Kongresi'nden sonra bu cemiyetin ad, Anado-luda'ki benzerlerine uyularak Trakya-Paaeli Mdfaa-y Hukuk Cemiyeti ne evrilmitir. Edirnede kurulmu ve faaliyete gemi olan bu cemiyetin ayn zamanda Bat Trakya iin de almasna ramen, istanbul'daki Bat Trakya'llar, Mondros Mtrekenmesi nin akdinden hemen sonra (10 Kasm 1918) Bat Trakya K o m i -t e si adyla dier bir tekilt kurarak faaliyete ge203 TevHk BIYIKOLU age. sh. 132 - 133. LOZAN ZAFER Mi, HEZMET MI? 339 mi bulunuyorlard. Bunlar da < V i 1 s o n Prensipleri ne istinaden ekseriyeti Trk olan bu blgede bir plebisit yaplmasn istiyorlard. Bilhare Bat Trakya'nn itilf Devletleri nmna Franszlar tarafndan igali sralarnda bu komitenin merkezi istanbul'dan G-mlcine'ye nakledilmi bulunuyordu. Daha sonra Yunanllar, Bulgarlar'n bizimle birlikte yenilmi ve safd olmu bulunmalarndan istifade ile igal kuvvetlerine dayanarak burasn ellerine geirdiler. Bu hdise zerine G-mlcine'nin kuzeyindeki H e m i t 1 i Nhiyesi'ne ekilen komite mensuplar burada ikinci Bat Trakya Hkmeti ni kurmulardr. (27 Mays 1920). Birinci Cihan Harbi esnasnda henz sulh masasna oturulmadan itilf Devletleri, Trakya'nn Yunanistan'a verilmesi hususunda anlam bulunuyorlard. 27 Kasm 1019 da Paris yaknndaki N e u i 1 1 y de tilf-clar'la Bulgarlar arasnda imzalanan anlamada 26 Eyll 1915 tarihinde Osmanl Devleti tarafndan Bulga-lar'a braklm olan Edirne'nin civarndaki bir ksm arazi ile bu harbten nce Trakya'nn Bulgar igalinde bulunan kesiminin geleceini tayin hususu, mttefiklere braklmt. Bulgarlar, bu anlama gereince kendilerine mmkn olduu kadar fazla bir ksm arazi verilmesini temin maksadiyle bir takm teebbslere giritiler. Bunlardan biri de, Gmlcine, Iskee, Dedeaa, Sofulu, Di-metoka ve Rodop havlisinde halkn Bulgarlar' tercih ettiine mtedair bir rey ve kanaat izhrn temin edecek bir nevi plebisite ba vurmalaryd. Trkler, bu

Bulgar teebbsn boykot ettiler. Buna ramen, Neuilly A n d 1 a m a s ran verdii selhiyete istinaden Bat Trakya'nn dalk kuzey ksmndaki dokuz kaza, itilaf Devletleri'nce Bulgarlar'a brakld. Halbuki bu havalide LOZAN ZAFER Mi, HEZMET Mi? 341 340 KADR MISIROLU yaayan Bulgarlar'm miktar onbin kiiyi dahi gemiyordu. Bat Trakya'nn geri kalan gney ksmnda ise tMttefikleraras Trakya Hkmeti adyla bir hkmet tekil olunarak buras, Fransz asker makamlarnn idaresi altna konuldu. Bu ksm, Bulgarlar'm hkimiyetinden karlmt. Bu hareket, aslnda bu blgenin az sonra Yunanllar tarafndan igalini kolaylatrmak maksadyla ba vurulmu bir taktikti. Gerekten ok ksa bir mddet sonra Franszlar, Bat Trakya Trkleri'nin protestolarna aldr etmeyerek burasn Yunanllar'a terkettiler. Yukarda ifde edildii zere, Bat Trakya'nn gney ksmnn Yunan igal ve istilsna mruz kald bu srada Hmitli de teekkl etmi bulunan ikinci Bat Trakya Hkmeti nin zaariyie Cemiyet'in faal mensuplar artk burada da tutunamya-rak Istanbul ve Sofya'ya ekilmek mecburiyetinde kalmlardr. Fakat Yunanllar, Bat Trakya Trkl'nn mcdele azmi karsnda ylesine byk bir korku ve endieye kaplmlardr ki; Anadolu'daki Trk - Yunan Harbi esnasnda tam teekkll kolordularm devaml bir surette burada tutmak mecburiyetinde kalmlardr. Bu da, Bat Trakya Trkleri'nin Anadolu'daki mcdeleye dolayl bir yardmlar olarak kaydedilmelidir. Hemitli nin de Yunan igal ve istilsna mruz kalmas zerine buray terkeden mchidler, bu defa igal altndaki stanbul'da faaliyetlerine gizli gizli devam etme yolunu tutmulardr. Nihayet zaferin yeniden Trk Milleti'ne nasip olaca belli olmaya balad bir srada (25 Nisan 1922) almalarn aleniyete dktler. Garb Trakya Mdfaa-i Hukuk Cemiyeti ni kurarak faaliyetlerini hzlandrdlar. Fakat bunlar da nizmnmelerinde Bat Trakya'nn mukadderatn tyin iin ahlinin serbeste verecekleri reye yni plebisit ' e mracaat olunmasn talep etmekten daha ileri bir hareket dnmediklerini ortaya koymulard. Bu cemiyet, 15 Mays 1922 tarih ve 5 numaral bir muhtra ile Ankara'da Hriciye Vekleti'ne mracaat ederek Bat Trakya'nn Trkln izah ettikten sonra: Mill Hkmet'in de Garbi Trakya iin daha ziyde nfuzunu kullanmasn- istemitir. Fakat biraz aada izah edilecei zere Lozandaki acemi murahhaslarmz bu samimi istek ve temenniyi gerekletiremiyerek Bat

Trakya mes'elesini hsranla kapatmlardr. Ummadklar bir zamanda bylesine menf bir netice ile karlaarak hayal krklna urayan cemiyet mensuplar, Ankara'nn ramna (*") bir takm tedbirlere ba vurmay kararlatrm ve bu maksatla bir de gizli pln vcuda getirmilerdir. Zira O na kadar Anadolu'da cereyan eden Trk - Yunan mcdelesine bel balyarak netice" yi sabr ve tevekklle beklemilerdi. Bat Trakya Trkleri, imdi doup bydkleri bu ecdad yadigr topraklarn Anadolu'da byk bir asker hezimete uram bulunan Yunanistan'a verilmesi karsnda hakl olarak dehetli bir ye'S ve hsrana kaplmlardr. Bu sebeple yeniden balatmay dndkleri silhl mcdele iin yeni Rus idarecileri ile terik-i mesi yollarm aramaya kadar ileri gittikleri grlmtr. (*") Gerekten Kot mnist htilli ni gerekletirerek Rusya'nn 204 Tevflk BIYIKOLU 205 a.y. a.g.e. sh. 143. idaresini eline geirenler bu srada btn milletler iin Hrriyet isteyen sahte bir siysetin telllln yapmaktaydlar. Fakat Bat Trakya Trkleri'nin bu mracaatlar onlarn bu davada samimi olmadklarn gstermekte gecikmedi. Zira yllardan beri Yunan ye Bulgar istillarna kar eitli safhalar arzeden Bat Trakya hrriyet ve istikll mcdelesini desteklemek hususunda hi bir harekette bulunmadlar. Bu husustaki mracaat cevaplandrmak lzumunu dahi hissetmi-yen Rus idarecilerinin sktuna bir de Trkiye'nin l-kaydisi eklenmesiyle Bat Trakya'nn hl devam etmekte bulunan esaretten kurtulmasn temine mtedair btn mit kaplar kapanm oluyordu. Bat Trakya Trkl, Birinci Cihan Harbi nihayetlerinden harcam ve maalesef- deerlendirememiti. Gerek gerekse Garbi Trakya Mdfaa-yi Wilson Hukuk mstevli bir dman karsnda kendilerini sonunda yzst akbet hazrlamt. Halbuki Bat Trk Mill Mcdelesi'nin Cemiyeti ve hitamna kadar geen uzun bir devreyi silhl bir mcdele yerine birtakm propaganda neriyat ile Trakya Paa-eli Cemiyeti' nin yalnz kuvvetten anlayan

Prensipleri ne bel balamas ve Ankara'nn

b-rakmyacana inanmas Bat Trakya iin bylesine fec bir Trakya'nn mdfaas Anadolu ilerinde malb olmu subaylar ve ne de mahall milis tekilt propaganda brorleri ve Trakya Gazetesi

bulunan Yunanistan'a kar hi phesiz -r- evvelki merhalelerden ok daha kolay olacakt. Ama artk orada ne bu mcdeleye katlan gnll Trk nfus istatistikleri neretmekle, Edirne'de LOZAN ZAFER Mi, HEZMET Mi? 343 vard. Ne yazk ki, Bat Trakya'llar uzun bir devreyi, de bir takm ve istanbul matbuatnda kan feryatnmelerle avunmular ve

yaynlanan Avukat eref Bey'in

seslerini Dnya efkr- ummiyesine bu vastalarla duyurmaya almlardr. Onlarn bu pasif faaliyetleri M. Kemal Paa'mn mruf nutkunda u satrlarla ifde edilmektedir: ... Trakya - Paacli Cemiyeti ressmdan bazla-ryle, daha stanbul'da iken grmtm. Osmanl Dev-leti'nin izmihlalini, ok kuvvetli bir ihtiml dhilinde gryorlard. Vatan- Osman'nin, inksama urayaca tehlikesi karsnda Trakya'y, mmkn olursa Garbi Trakya'y da raptederek, bir btn olarak slm ve Trk camias hlinde kurtarmay dnyorlard. Fakat, bu maksadn temini iin bu mmkn olmazsa Fransa'nn muavenetini temin etmek idi. Bu maksatla baz ecnebi rical ile temas ve mlakatlar da aramlard. Hedefleri' nin bir Trakya cumhuriyeti tekili olduu anlalyordu. O. " Bat Trakya Tjkleri son safhada silhl bir mcdele veremiyerek pasif mukavemetle vakit geirmi olsalar dahi, daha nceki canhra kar koymalar dikkate alnd takdirde burasnn Trkiye'den ayrlmamay oktan hak etmi olduu kolayca anlalabilir. ou kanl bir ok safha hlinde ve fedakrlklarla, devam eden Bat Trakya kurtulu mcdelesinin Lozan'da bir daha alevlendirilemiyecek ekilde sndrlmesi, acemi Trk siysilerinin mill tarihimize ilve ettikleri kara bir shife olmutur. imdi de, Bat Trakya mc-hidlerini komnist Sovyet Rusya idrecileriyle teriki mesiye imle ettirecek derecede derin bir ye's ve hsrana sevk eden Lozan Konferansnn Bat Trakya dvasn ne suretle ele aldn ve ona nasl fec bir hatime ektiini tafsil ve izah edelim: 206 M. Kemal Nutuk, Ankara 1927 sh. 3 - 4 cm o ar aa 4 m o. if a. O: O 3 -n C; S. ea ma 3

a i 5 'I; I {' N d) Lozan Sulh Konferansnda Bat Trakya Mes'elesi : Bu eserin birinci cildini dikkatle okumu olanlar, Lozan Muhedenmesi nin deerlendirilmesinde Sevr Sulh Projesi yerine Mill M i s a k m miyar ittihaz edilmesi hususundaki grmz ve bunu hakl klan ilm ve mantk mesnetleri kolayca hatrlayacaklardr. Biz her zaman bu esas l dhilinde bir hkme vararak Bat Trakya'y da Lozan'da kurtarlmas gerekli vatan paralarndan biri olarak telkki ve ifde ettik. Zira Mill Misak birinci maddesi, ile asgar vatan hudutlarn umum bir surette tyin ettikten sonra Bat Trakya iin bununla iktifa etmeyerek ona tahsisen dier bir madde sevk etmitir. Gerekten Bat Trakya'nn Mill Misak'daki yeri ile burasnn geleceine mtellik resm Trk grn aksettiren O'-nun nc maddesi aynen yledir: Madde 3 Trkiye sulhne talik edilen Garb Trakya vaziyet-i hukukiyesinin tesbiti de sekenesinin tan bir hrriyet iinde beyan edecekeri reye gre tes-bit edilmelidir. Mill Misak'ta yer alan ve betahsis Bat Trakya'ya temas eden bu madde dikkatle incelendiinde grlmektedir ki; burasnn Mill Misak dnda telkki edilmesine imkn yoktur. Zira, Mill Misak'n tesbiti annda Trkiye ile mttefikler arasnda ileride aktedilecek bir sulh mukavelenamesine talik edilmi* bulunan Bat Trakya sekenesi kahiq ekseriyetiyle Trk't.' Bu bakmdan Bat Trakya'y kurtarmak iin dolayl bir yol takip edilmi ve nfus ekseriyetine istinaden kazanlmas temin edilmek istenmitir. Bu sebepledir ki; orada halkn reyine mracaatn kfi bir art olarak ileri srlmesiyle iktifa edilmitir. Bunun ileride izah edilecei zere dost, dman, herkes tarafndan iW KADR MSIROGLU bilinen bir gerek olmas yzndendir ki; Lozan'da halkn reyine mracaat olunmasna mteallik talebimiz, yalnz Yunanistan tarafndan deil karmza mterek bir Husmet Cephesi hlinde km bulunan btn devletlerce kat' bir lisanla reddolunmutu. nk daha nce iln edilmi bulunan Wilson Prensipleri muvacehesinde son derecede hakl olan bu istek, nazar- dikkate alnarak icb if olunduu takdirde, Bat Trakya'nn Trkiye hudutlar dahilinde yer alaca phesizdi. te bu sebepledir ki; Mill Misak, orasnn kurtuluu iin kfi bir art olarak sdece p i , *. > ^ Tr *

1 e b i s i t i ileri srmt. Bu durumda Bat Trakya'y Mill Misak'n dnda telkki eylemeye imkn olmad meydandadr. Esasen Trk Ba Murahhas nn de bugne kadar burasnn Mill Misak'a dhil olmad yolunda bir beynda bulunmu deildir. Aksine Misak'n yukarya alnan maddesi erevesi dhilinde hareket ederek Bat Trakya'y kurtarmaya aljmtr. Ancak mes'eleyi mspet bir neticeye ulatrabilmek iin daha mzkerelerin balangcnda Mill Misak'n tesbiti anndaki artlarn deimi bulunduunu ileri srerek burasn kaytsz artsz talep etmek ve sonra da tviz veriyormucasna bir tavr alarak plebisite raz olmak icap ederdi. Fakat nn, karsndaki hasmlarn daima bavurageldikleri bu takdii kavraya-myarak ie asgariyi yni plebisiti taleble balamtr. Karsndaki mttehit hasmlarn ittifakndan doacak kuvvet sebebiyle balangtaki taleplerden bir miktar tvize mecbur kalacan hesap edip bilhare vazgeebilecei bir takm sun' marjlar ihdas edememitir. Bat Trakya'y byle marjsz bir taleple nasl mdfaa ettiini kendisi u ekilde anlatmaktadr: ... Biz Garb Trakya'da kamu oyuna mracaat edilmesini isterken bu isteimizi Misak- Mill'deki arta bavm, nct-viz v lyorduk. Yunanllar da karmza kp Garbi Trakya'y biz sizden almadk. Bulgarlar' yendik, Bulgarlardan aldk diyorlard. Mttefikler de ayn surette karmza diki" liyorlard. Hulsa eski hkmetlerin hatlarnn cezasn ekiyorduk. Mttefiklerin Trakya hududu olarak bize teklifi Meri Nehri idi. Karaaae' vermek istemiyorduk. Hudut boyunca Karadeniz'den Akdeniz'e kadar iki tarafta, tarafsz ve silhsz bir geni blge teklif ediyorlard. Bu blgeleri mtehassslardan kurulu tli komisyon kararlatracakt. Mnkaalar ok sert oldu. Garb Trakya zerindeki iddiamz ilk nce Balkan Devletleri'ne tahlil ettirdiler. Yunanistan ikyet etti. Evvelce de sylediimiz gibi, Yunanistan'n ikyetlerine kolay cevap veriyorduk. Yugoslavya talebimize kar kuvvetli olarak vaziyet ald. Tkler'in Meric'in garbna ve Garb Trakya'ya gemelerinin kendilerince bir tehlike iareti olacan aka, ifde etmeye alyordu. Ondan sonra mttefiklerin herbiri, Franszlar, talyanla*, Japonlar, hepsi bizim taleplerimize kar ktlar. Sonunda Lord Grzon bizim Meric'in garbnda arazi isteklerimize btn Bakanlarn mt-tefikan kar koymalarmdaki ehemmiyeti ve vehmeti belirtmek iin btn talkatn sarf etti. (7or) nn'nn yukarya alnan szleri O'nun, Bat Trakya'y Mill Misak'taki arta bal olarak mdfaa ettiini aka gstermektedir. Bunu bir de O'nun son zamanlarda Ortann Solu sloganiyle sol militanlara salad byk destee bir teekkr mhiyetinde olmak zere eski bir solcu ("") tarafndan kaleme alnan W 207 nn'nn Hatralar, Ulus .Gazetesi 31 Austos 1988 tarihli nsha.

208 Bu yazarn

solculuu ve bu

uurda giritii

mcdelenin btn safhalar Rusya'da

geen yetitirilme devresi de dahil olkinci Adam (*") isimli eserde yer alan u satrlarla sath bir surette mukayese ederek propaganda yazlarnn bazan ne lde kraldan kralc olabildiklerini ibretle grnz: Garb Trakya tecvze uram ve Yunanllar tarafndan cebren igl edilmi Trk topraklarnn durumunmak ere kendisi tarafndan gerekten takdire ayan bir ak ka]p-lilikls Suyu Arayan Adam isimli hatratnda aka anlatlmaktadr. imdi srf bir taktik icb olarak zahiri bir Attrr>lk maske edinmiye alan bu eski ve kdemli solcunun tutturmaya alt bu yeni hviyetin maksad ve mhiyetini kavramak iin bu gnk yazdklaryle ad geen hatratn mukayeseli bir crette okumalarn deerli okuyucularmza tavsiye etmekten kendir: i-zi alamyoruz. 209 ikinci Adam, isimli eserin yazar daha nce Tek Adam adyja M. Kemal Psa'nn hayatn yakmt. Kolayca tahmin edilebilecei zere eer, nn hakknda da byle bir eser yazmay balangta dnm olsayd, bu ilk eserine e k Adam yerine Birinci Adam adn verir:)'. Zira ikinci sz ancak birinci sznden sonra mantk ve gerekli olabilir. Bir kere tek adam denildikten sonra onun bir nev devam mahiyetindeki ikinci bir esere i k ; -c i adam adf verilmesindeki mantkszlk aikrdr. Ancak unutmamak gerektir ki, bu eserlerin yazar byle bir mantkszla haten vcud verecek kadar acemi de deildir. O halde bunu, nn tarafndan ortaya atlan yeni solcu siyset yolunda O'nu terib ve tevik maksadndan hareket etmek dnda izah mmkn deildir. Esasen dikkat edilirse Tek Adam yazld sra da InSnil henz ortann solu slogann ibda (!.) etmi deildi. Btn bu mlhazalar ad geen eserin bir propaganda gayesinin ma'kesi LOZAN ZAFER Mi, HEZMET M? 349 da deildi. Mill Misak snrlar iinde de bulunmuyordu. ("") Bizzat inn tarafndan tekzibe urayan bu satrlarn iddiasn bir an iin doru kabul ederek, Bat Trakya'nn Mill Misak hricinde kald kabul edilmi olsa dahi, inn'nn burasn kurtaramam olmasn deilse de kaytsz talep etmemi bulunmasn yine de ho grmeye imkn yoktur. Zira hatrlanaca zere O, Mill Misak'a dhil olmayan baz yerleri hatt lzumundan fazla bir gayretle dva etmi deil midir?! Bunlardan bir Adakale mislini hatrlamak bile kfidir. Acaba Bat Trakya, beer ve stratejik bakmlardan Tuna Nehri'ndeki bir ka yz nfuslu bir Adakale kadar da m ehemmiyet tamyordu? Yukarda zikri geen eser daha garip bir- fikre yer vererek: daha dou sebebiyle dahi husus bir maksadn ve ad

Halbuki Ankara sulh istiyordu. Sulha muhtat. Onun iindir ki; Lozan'da Trkiye, Garb Trakya'y kurtarlacak topraklar olarak almad. Yalnz buradaki Trk nfusunun durumu ve ilerde hsl olacak vaziyet zerinde duruldu. ("') demektedir. Halbuki eserini medih ve mdfaasna tahsis ettii nn biraz evvel nakledilen szlerinde aka grld zere Bat Trakya'y Mill Misak'n izdii esaslar dhilinde kurtarmaya alm ve fakat ne yazk ki eitli taktik hatalar yznden bunda muvaffak olamamtr. Bu hatalar tesbit iin Lozan olduunu aka gstermektedir. Ah, u memlekette ilm vs ciddi grnmek hususundaki nice gayretlerin altnda byle ~ ne kk hesaplar yatmaktadr!.. 210 evket Sreyya AYDEMR kinci Adam, C. 1. Isar.but 1966 sh. 226 211 evket Sreyya AYDEMR a.g.e. sh. 225 350 KADR MISIROLU Konferans'nm Bat Trakya'ya mtellik mzkere zabtlarna ksaca gz atmak kfidir. Trkiye'nin burasn kurtarlacak topraklardan addetmedii hususundaki iddias ise, ileride Birinci T.B.M.M. azalarnn nakledilmi bulunan szleri ve takrirleriyle kat' bir surette tekzib edilmektedir. Bat Trakya Lozan konferans'nda en evvel mzkere edilen bir mes'ele olmutur. Bu, Trkiye'nin Avrupa yakasndaki hudutlarnn izilmesinden tabi bir surette ortaya km ve mnakaas da toprak ve askerlik ilerine bakan Birinci Komisyon un 22 Kasm 1922 tarihli ilk toplantsnda balamt. lk olarak sz alan nn, Dou Trakya iin 1913 ylnda tesbit edilen hududu talep etmi, Bat Trakya iin de halkn reyine mracaat olunmas talebini ileri srmtr. Bu hudut, Karadeniz'den Meri Nehri mansabna,, yani denize dkld yere kadar bir kavis tekil ediyor ve Meri Nehri'nin batsnda cz' bir araziyi de iine alyordu. Lord Grzon, Meri Nehri'nin batsndaki ve inn'nn ifadesiyle Byk ksm Trkler* 1 e meskn yerden neresinin kasdedildii hakknda izahat talep edince, nn buna mtehassslarn reyini aldktan sonra yolunda kekeme bir cevap vermitir. Daha o anda ortaya kan bu tutum, Trk Ba Murahhasnn arazi taleplerinde sarih ve kat' hudutlar gsterebilecek kadar kararl ve bilgili olmadn aa koyuyordu. nn'nn bu celsedeki Bat Trakya mes'elesiyle alkas son derecede zayf olan ve Yunanistan'n Anadolu'da giritii asker harekttan doan mes'uliyetine mtedair uzun ve teferruatl konumasn: aa Dou Trakya iin 1913 hududu. bb Bat Trakya iin halkn reyine mracaat. s~ I LOZAN ZAFER M, HEZMET Mi? 351

retinde maddeletiren Lord Grzon kendisini daha sarih bir beyna davet ederek Bat Trakya'ya tamamiyle sahip olmay isteyip istemediini sordu, inn, burasn k a t' bir surette talep etmedii cevabn verdi. Bunun zerine Lord Grzon, O'nun bu husustaki hazrlkszln daha bariz bir hle getirmek ve zaaflarn btn murahhaslarn gzleri nnde ortaya karmak iin reye mracaat etme mes'elesinde Bat Trakya snrlarn nasl dndn renmek istediini > syleyince nn, yine bu izahat ancak mtehassslarla grtkten sonra ve ifde etti. Lozan zabtlar incelendiinde, inn'nn dima gereken cevb bu ekilde ileriye talik ettii grlr. O'nun hazrlkszln ifa eden bu mtevli tutum Lord Gr-zon'un kendisini her frsatta hemen cevap vermeye---zorlamasn inta eylemitir. Mes'ele bylesine bilgisizlik ve tereddtlerle balaynca elbette bundan Trkiye lehine bir netice almaya imkn yoktu. Daha sonra yukarda bizzat inn'den nakledilen cmlelerde de grld zere dier murahhaslarn arka arkaya birbirinden baskn konumalar ile mes'ele gitgide daha ok aleyhtar bjr havaya brnd, f") Birinci Komisyonun Reisi sfatyla bu celseye uzun bir konuma yaptktan sonra: 212 Bata nn olmak zere btn alkadarlarn bu celsede yaptklar uzun uzun konumalar iin: Lozan Zabttan, birincil takm, birinci cild, birinci kitaba baknz. 352 KADR MI.SIROLU Gerek benim, gerek dier murahhaslarn Trk hey'-etine kar mdfaa ettiimiz fikirler yalnz Byk Dev-letler'ce deil, btn Balkan Devletlerince de iltizam edilmitir. Tarihte belki ilk defa bu kadar kark bir mesele zerinde byk devletlerin ve btn Balkan Devletlerinin fikirlerinde birlik grlmektedir. Bir ey daha var: Bu birliin kymet ve ehemmiyetini anlamayanlarn hali yaman olacaktr! Bu birlii hor grenlerin, buna kar kokanlarn asla muvaffakiyet ihtimali yoktur! Tehdidini savurdu. Lord Giirzon bu eserin birinci cildinde eitli misalleri zikredilmi bulunan bu taktiklere bol bol ba vurarak nn'y taleplerinde adm adm geriletmitir. Gerekten Trk Ba Murahhas yukarda zikredilen balangtaki hatlarna ilveten mzkerelerin devamnca da mantk bir sebat gsterememitir. Ancak uras insafla belirtilmelidir ki; srf Bat Trakya'nn deil, hatt btn Trakya'nn Trkiye ve Boazlarn mdafas iin tad stratejik ehemmiyeti yalnz inn deil O'nunla birlikte dier murahhaslarmz da kavrayamam bulunuyorlard. Bunu kinci Murahhas Dr. Rza Nur kendi azyla aka itiraf ve ifde etmektedir: riy-- set eden ngiliz Ba Murahhas Lord Grzon en sonunda btn murahhaslarn konumalarm hlsa etmek ve neticeye vardrmak zere verebileceini beyan

Biz. Garb Trakya'da plebisit istiyoruz. Frenkler buna asla yanamyor. Garb Trakyallardan bir hey'et gelmiti. Galip Bahtiyar da hey'ette idi. Trkiye'ye iltihak olamazsa muhtariyetti bir idare istiyorlard. Bura Trkleri evvelce silhl bir isyan yapmlar, eteler tekil edip vurumulard. Gayret gstermi bir halk idi. Bir aralk istiklllerini de iln etmilerdi. smet mtehasss komitesinde birden bu babdaki mtleamz terkedivermitir. Bunu bana da haber vermeden yapmtr. Galip Bahtiyar ve arkadalar pek me'yus oldular. Ismet'e kzdlar ve Lozan' brakp gittiler. Ben bu ii sonuna kadar getirmek istiyordum. Beki bir ey almak mmkn olurdu. Henz LOZAN ZAFER Mi, HEZMET M? 353 pek az uramtk. Hem de bu ite hakl idi. Frenkler plebisit istemiyorlard. nk ekseriyet Tarihin tekerrr etmek ihtimlinden yani Trklerdedir, biliyorlar. yle bir yer ki; kesif Trk ahli ile meskndur. Ancak bizim Meric'in sama gememize Srplar da tahamml edemiyorlar. Srbistan' Trkler'in yeniden istilsndan korkuyorlar. Bu uzak bir ihtimal ama bu korkular vardr. Nitekim Srp Delegesi ve Hriciye Nzn Ninii bunu bylece aka konferansta sylemitir. Vaka Mudanya'da bir kere Meri hududu kabul edilmiti. Yapacak bir ey kal-: mamt. Fakat belki bir muhtariyet mmkn idi. Neyse ben hi olmazsa ikinci komisyon mzakeresmde Frenklerin istedikleri stanbul'a mukabil tutarak ahli mbadelesinden ettirdim. Bu da bir krd. ('") Tarznda mes'eleyi nispeten mkul bir tarzda ele al diktan sonra: ... Gya harbe mnidir diye Trakya hududunda Frenkler tarafndan bir de bitaraf mntka kondu. Bu bi lf iss de biz istedik. Bu mntkann btaraflnn Avrupa byk devletleri tarafndan garanti altna alnmasn teklif ettik. Bunu kabul etmediler. Kabul etmek iin kendileri kontrol koymak istediler. Bu da bizim iimizt gelmedi. Topramza ecneb kontrolcu ar. Edirne'nin bir asker mstahkem mevki haline konmas faydasz dr. Hem de Trkiye'ye masraftr. Trakya'nn mdfaas Lleburgaz ve atalca'da olmas lzmdr. Bu idi. hakikat karsnda btaraf mntka bize zarar F: 23 Zavall Edirne ve Trakya deta bizden gitmeye mahkmdur. Bu sebeple ben oraya mbadele ile gelen muhacirleri bile yerletirmek taraftar deildim. imdi oras bizim eskilerin u dedikleri eylerdendir ve u rejimine tbi olmutur. Oraya para sarfetmek, ahli yerletirmek, botur, hatadr. Lozan'dan sonra bu fikri takib ettiimizden, Edirne mebuslar aleyhime kyam ettiler. Onlara husus surette: Buraya konacak ahli bir daha hicrete mahkmdur. Elimizden gitmese bile dima harb sahas olacaktr. Ahli krlacak, yaplan imr yklacaktr dedim. Dinletemedim. Tabi yurt deil, kr. Hatratm, C. Ill, istanbul 1068 sh. 1010. 213 Dr. Rina NUR Hayat ve garb Trakya'y istisna

sevgisi ile mtehassis idiler. Haklar var, ama politika his ile idare edilmez ki. imdi Trakya'da fabrika gibi inaat yapyorlar. Paralara yazk! Bu arazi stanbul'un rt mntkas ve harb meydandr. Bizden gitmese dahi harbin darbeleriyle ezilmee mahkmdur. Trkiye iin bir harb zuhurunda Trakya'ya lzumu kadar asker geirmek bile tehlikelidir. Boazlar derse bu orduyu geri alp Anadolu'ya geirmek mmkn olamaz. Devletin ordusu elinden gider. Bu da Anadolu'nun istilsna sebep olur. Trakya ve stanbul'da sde yirmibin asker bulundurabileceiz, Boazlar serbest yaptk. Bu halde... (*") diye devam etmektedir. Daha sonra tekrar bu mevzua avdet eyleyerek Trakya'dan alabildiimiz cz' ksm bile elimizde tutabileceimize id gvensizliini bir kere daha tekrarlamaktadr: ... Edirne mstahkem mevki olamaz. Trakya stanbul'un mdfaas iin harb sahasdr. Trakya'ya byk imar masraflar yaplamaz. Trakya'ya ordu geirmek de Boazlar'in tutulmasyla hatt- ric'ati kesileceinden tehlikelidir. o 214 Dr. Rza NUR age. sh. 1011 - 12 215 Dr. Rza NUR a.g.e. sh. 1021 LOZAN ZAFER MI, HEZMET MI? 355 Lozan'a gnderilen hey'etin takip edecei hatt- hareketi tesbit iin Meclis'te cereyan eden mzkerelerde ileri srlen fikirlere yle bir gz atmak dahi, nn'nn temsil etmekte bulunduu T.B.M.M.'nin hissiyatna tercman olamadn aka ortaya karmaktadr. Bu mevzuda ileri srlm olan rey ve kanaatler, ayn zamanda Trkiye'nin Bat Trakya'y kurtarlacak topraklardan addetmedii yolundaki iddialar da kat' bir surette tekzib etmektedir. .Gerekten, bu mzkerelerde izhar edilmi olan milli ve vatan hissiyatn, Lozan safhasnda ta-, ' leplerimizin Mill Misak' dahi aan bir lde ileri srlmesini mir bir mhiyet arz ettii grlmektedir. Hal byle iken Mill Misak'daki asgar artlar dahi gerek-letirememeyi kabul, ve hazmetmeye imkn olmad meydandadr. Bu mzkerelerin Bat Trakya'ya mteallik ksmndan alman u bir iki misl bile bu durumu bariz bir surette aksettirmektedir. Krehir Meb'usu Refik Bey yapt konumada Bat Trakya'ya da temas ederek demitir ki: Burada en ziyde yn- dikkat ve itina olan mes'-ele Trakya mes'elesidir. Trakya mes'elesini ikiye ayrdlar.. Birisine Garb Trakya dediler, birisine ark Trakya dediler. Fakat Garbi Trakya iin kendileri sene evvel Mtreke esnafnda Vilson Prensipleri'yle ve ire ile gstermiler ve demilerdir ki, Garb Trakya'da rey-i ma mracaat ediniz. Orada bulunan halkn rsma mracaat ediniz. Onlar ne suretle r izhar ederlerse onlar yaatmak iin kendilerine bir ekil vereceiz. Unutmasnlar ki; Garb Trakya'da mutavattn ve mtemekkin bulunan

mslmanlar, Trkler her halde dierlerine nis-betle yzde doksan fazla olmakla beraber onlarn kendi mukadderatlarn tyin ettirebilmek iin reylerine mr356 KADR MISIROLU LOZAN 2AFER Mi, HEZMET M? 357 caat etmeli ve ancak reylerini serbest olarak vermeleri neye vabeste ise onu elde etmeye almaldr... (31S) Bu arada Bat Trakya mes'elcsine dir baz takrirler verilmitir ki; bunlar da Trkiye'nin Bat Trakya'y kurtarmak hususundaki kat' karar, azim ve hissiyatn aksettirmektedir. lk okunan takrir, CebeH Bereket Mebusu Faik Bey'in takriri olmutur. Bunda: ark Trakya bil kayd art ve her zaman Devletin kuv-y ummiyesjnin taht tekefflnde bulunma- ; s, gerek kendisinin gerek istanbul'un ve gerek Anadolu'nun emniyeti iin elzemdir. Bu hususun mzkeratt sl-hiyede kat'iyyen temini ve Garbi Trakya'da Misak-i Mill mucibince mracaat edilmesi tabi olan rey-i ma ve oraya ahiren baka taraflardan getirilip yerletirilen Rum ve Ermenilerin itirak ettirilmesini.... ('") temenni ve tavsiye ederken Aydn Meb'usu Tahsin Bey'in takririnde ise daha da ileri gidilerek: ... Makedonya'da Cemiyet-i Akvam idaresinde bir muhtariyet tekili hususundaki konferansta temin edilmesini teklif ve tavsiye etmektedir. Bat Trakya'y kaybedebileceimizi hayl dahi ede-miyen, bunu havsalalarna sdramyan Birinci Byk Millet MecHsi'nin vatansever meb'uslar bu takrirlerde aka grld zere Makedonya iin bile bir takm hak ve imknlar arzu ve tavsiye etmekteydiler. Hi olmazsa asgari bir netice olarak Misak- Mill'nin Bat Trakya'ya mteallik nc maddesinin tatbikini zaruri ve tabi addeden bu mebuslarn her biri ayrca tatbikatta takb edilecek teferruata mteallik hususlar bile 216 Bkz; Zabt Ceridesi 217 Bkz: Zabt Ceridesi byk bir titizlikle lesbit ve murahhas heyetimize telkin yolunu tutmulard. Mesel Trabzon Meb'usu Nebizde Hami Bey'in takririnde aynen: ... Misak- Mill'miz Garb Trakya'da r-y ummi-yeye mracaat olunmasn temin etmemizi mirdir. Yunanllar Trkiye Byk Millet MecHsi'nin bu emri yerine getirmek hususundaki azmini bildirdiklerinden izmir ve Trakya havalisinden giden Rumlar Garbi Trakya'ya yerletirerek orada sun' bir ekseriyet teminine almaktadrlar. Hey'eti murahhasamzin ve Hriciye Vekletimizin bunu men'e imdiden teebbs etmelerini ve Garb Trakya'da r-y ummiyeye mracaat

esnasnda Rum muh-cirlerK : halii asliyeden addolunnyacan iln eylemelerini ("") ileri srmektedir. Btn bu tavsiyeler sanki nn'nn bir kulandan girmi, dierinden kmt. Zira mes'eleyi mzkere sahasna vaz'etrneden iyice tesbit ve tayin yoluna gitmedii gibi grd her glk karsnda biraz daha geriliye-rek gitgide Misak- Mill'nin mir hkmnden uzaklam ve onu gerekletirememiti. O'nun Bat Trakya mes'elesini nasl inansz ve sebatsz bir surette ele aldn kendi azndan kan u szler dahi isbat etmiyor mu?. Trakya hudutlar mes'elesinde zayf yerimizi, yalnz Balkan Harbi'nde Garb Trakya'y Bulgarlara terk etmi olmamz deil, Cihan Harbi esnasnda Bulgarlar'la bir muahede yapp Edirne'nin Dimetoka'ya kadar olan hinter-lnth Bulgarlar'a vermemiz tekil ediyordu. Bunu bize kar koz olarak kullanyorlard. Venizelos, Garb Trakya'y biz sizden diyordu. 218 Bkz: Zabt Ceridesi 358 KADR MISIROLU uOZAN ZAFER M, HEZMET M? 359 Yunanllarla bu mes'elede etin attmz ilk gnlerde, ben de Bulgarlar'm Garbi Trakya'da mahre talebini desteklemitim... (*"). Bulgar Bavekili Stambuluski Bulgaristan'n Garb Trakya'da mahre isteini, benim bu mevzuda i'eri srdm mtleadan da cesaret alarak komisyonda ifde etti. Dedeaa Bulgar topra olmaldr, diye srar etmeye balad. Ben kendisine hak verir bir vaziyet aldm. Ve nizelos iyiden iyiye sinirlendi. u szlerini hatrlarm: Trkler'e malp olduk. Onlara ark Trakya'y veriyoruz. Garb Trakya zerindeki taleplerini de dinliyoruz. Anlamyorum. Bulgarlar'a ne oluyor? Bulgarlar neden bizden toprak isterler? Bulgarlara da malup olmadk ya?!... O inn Lozan Konferans zabtlarnda aka grld zere nce Bat Trakya'da plebisite mracaat olunmasn talep etmitir. Fakat bu talebinin i'af olunmyaca-n anlamaya balaynca bu taleple tam bir tezat tekil etmek zere Bat Trakya zerindeki Bulgar isteklerinin destekiliini yapmtr. Bu tereddt ve inhiraflar karsnda Misak- Mill'nin Bat Trakya'ya mteallik mir hkmnn gereklemesine elbetteki, imkn olamazd. Esasen hat, batan ortaya mtevaz Mr istekle (*") cik-mak suretiyle ilenmi ve tevali edip gitmitir. Halbuki 219 Bkz: nn'nn Htralar Ulus Gazetesi 31 Austos 1968 tarihli nsha. 220 Bkz: inn nn Htralar Ulus Gazetesi 1 Eyll 196u tarihli nsha. almadk, Bulgarlar'dan aldk

221 Lozan methiyeleri iinde byk br hreti bulunan Prof. Cemil BLSELin eseri bile Garbi Trakya Mes'elesiride' Trk istei ok mtevzi idi: Halkn reyine mracaat. cmlesine yer vermi bulunmktadr. {Bkz: C. 1. sh. 193).

kendisinden ok daha nce, bu memlekette aleyhine ok ac bir ekilde yazlp sylenilmi bulunan Osmanl Sadrazam Damad Ferid Paa, Paris'te toplanan Onlar Meclisi (2") nnde Osmanl hukukunu mdfaa ederken ileri srd talepler arasnda unlar vard: Harpten evvelki Osmanl toprak statikosunun muhafazas, Balkan Harbleri neticesinde Bulgar ve Yunanllara' gemi olan Bat Trakya'nn Osmanl Devleti'ne geri verilmesi, Ege Adalar'nn Yunanistan, ve Oniki Ada'nn talya tarafndan Osmanl Devletine braklmas... Damad Ferid Paa, nn gibi muzaffer bir devleti temsil mevkiinde de deildi. Byle olduu halde Bat Trakya'y kaytsz ve artsz olarak talep etmiti, inn ise gya gereki grnmek ve an taleplerde bulunmamak endieleriyle hareket ederek buras iin daha ilk grmede sdece bir plebisit artn ileri srm, bilhare vazgeebilecei bir marj talep ihdas ederek plebisiti olsun garanti altna alamamtr. Esasen evvelce bir nebze bahsedildii zere Lord Gr-zon'un Bat Trakya'ya tamamiyle 222 Galip devletler Paris Sulh Konferansna katlan altm sekiz temsilci arasndan seilmi kimselerden teekkl eden muhtelif komisyonlar kurmulard. Bunlardan biri de ana mes'elelein halli kendisine havale edilmi olan Onlar Meclisi idi. Bu, be byk devletin (Amerika, ingiltere, Fransa, talya ve Japonya) ikier murahhasndan teekkl ettirilmiti. Bu meclisin yerin:, daha sonra bu devletlerin sadece birinci murahhaslarndan meydana gelen Beler Meclisi almt. Bu da, bilhare Japonya'nn hari braklmasiyle Drtler Meclisi adn alm ve almalarn drt devletin ba murahhaslanyla srdrmtr. 360 KADR MISIROLU LOZAN ZAFER Mi, HEZMET M? sahip olmay isteyip istemediine mteallik sualini kesin olarak hayr diye cevaplandrmtr. Halbuki srf bu sual bile, O'nun Bat Trakya'y kaytsz ve artsz olarak talep etmesinin beklenildiini ve bundan endie edildiini gstermekteydi. inn, Trakya hudutlarna mteallik taleplerinden sdece Edirne'nin bir mahallesi olan K araaa istasyonunu kurtarabilmitir. Ancak bunu da ileride izah edilecei zere tmirat bedeli ad verilen Harb tazminat ndan vazgemek suretiyle elde edebilmitir. Yani Yunan ordusunun

Anadolu'da normal harb kaidelerine aykr olarak ldrd binlerce masumun kan bedeliyle yakp ykt yzbinJerce ev barkn ceremesini balamak suretiyle!... Ayrca Bat Trakya'nn daha evvel aktedilmi bir muahede ile Bulgarlara terk edilmi olduu cihetle yeniden Trkiye'ye avdetinin mstakar ahd esaslar dhilinde mdfaasn gereksiz addetmek de mmkn deildir. Zira Devletimizin burasn Bulgarlar'a terk ettii zamanki artlarn deimi olduunu ileri srerek bir deiikliin elverdii nisbette bir revizyon talebinde bulunmak hukuk ve manta mugayir deildi. Nitekim daha sonra belirtilecei zere tarihimizde elviye-i s e 1 -s e ad verilen Kars, Ardahan ve Batum'u 1918 tarihli Brest-Litovsky Muahedesi yle bize terk etmi bulunan Rusya, 1921 tarihli Moskova Muahedesi nin akdi srasnda bu vilyetleri artlarn deitii mlhazasn ileri srerek taleb etmi ve fiilen de almtr. Buna baka misller vermek de mmkndr. Rusya, bu iki muahede arasnda bize kar bir harb kazanm deildi ya!. Biz de pekl, Bulgarlar'a kar ayni ekilde hareket edebilirdik. Yeter ki, mill dvalarn gerekli ilim, azim ve zek ile ortaya koyacak ve mdafaa edecek bir murahhas tarafndan temsil edilebilseydik. O takdirde hrriyet ve istikllleri iin yllarca mcdele etmi bir toplulua, dima kt zerinde kalmaya mahkm bir takm haklarla avutma yoluna gidilmezdi. Gerekten Bat Trakya Trkleri, gya mtekabiliyet esaslarndan istifade etmek zere istanbul Rumlar'na karlk olarak yerlerinde braklmlardr. Trkiye ve Yunanistan arasnda cereyan eden ahli mbadelesi ne istisna tekil eden bu iki topluluk arasnda, bugn hi bir suretle mukayese imkn mevcut olmad tamamiyle meydandadr. Eer nn iddia olduu gibi vasfl bir devlet adam olsayd muahedeye dere edilen mtekbil hak ve imtiyazlar in bugn alm bulunduu fec nisbetsizlii daha o gnden grmesi veya hi olmazsa uzun iktidar esnasnda muhedenmenin hakkyle tatbikini salamas gerekmez miydi!.. Gerekli btn mspet vasflardan mahrum bulunan nn, o haliyle Mill Misak'n Bat Trakya zerindeki mtevzi plebisit artn nasl ger-ekletirebildi. Lozan'n yldnm dolaysyle gazetecilere verdii beyanatlarn birinde bu gibi mzkereler iin kifayetsizlii kadar tecrbesizliini de kendi azyla hikye etmekte ve bu suretle bir zoraki diplomat veya G-zon'un tabiriyle Amatr Diplomat ("3) olduunu aka ortaya koymaktadr: Diplomatlarn yaaylar ve dnleri, zel bir yatlar hakknda hemen hi bir fikrim yoktu. Meslekten o kadar uzak bir hayat srmtm ki; mesel basit bir misl syliyeyim. Diplomatlarn yemeklerde, her yemekte ayr bir giyim ve uslleri olduunu zannediyordum. Bun223 Bkz: nn'nn Hatralar, Ulus Gazetesi 13 Eyll 362 KADR MSROLU 1968 tarihli nsha.

lan ilk gn otelin salonunda yemek yiyeceimiz vakit bir mes'ele olarak etraftakilere sordum. Ne giyeceiz? Ne yapacaz? diye... Ben o zamana kadar izmeden baka bir ayakkab tanmyordum. Sabahleyin yataktan kalkar kalkmaz ilk iim olarak izmeyi ayama geirip ondan sonra tabi bir ekilde terlikle dolayormuum gibi hazrlanrdm. ("'). Kendisini bizzat byle tasvir eden bir Bamurahhasii idaresi altnda yrtlecek almalardan elbetteki hi bir netice alnamazd. Nitekim de alnamad. Ama srf Bat Trakya mes'elesinde deil bu komisyonun halline memur bulunduu dier btn arazi mes'elelerinde de ingilizler daima kendi dediklerini kabul ettirmilerdir. Dr. Rza Nur bunu aka ifde ederek: Bu suretle Birinci Komisyon'un da ii bitti. ngilizler istedikleri her eyi yaptlar. (225) demektedir. Netice olarak bu mzkereler Bat Trakya'nn kur-tarlamamas ve Boaz'n iki yakasnda gayr- askeri bir mntka tesisi ile sona ermitir. Meri Nehri mecras hudut ittihaz edilmi, sdece Edirne'nin gerekte bir mahallesi olan Karaaa alnabilmitir. Bu da, ileride tafsilatyla izah edilecei zere, Yunanllar'n, Anadolu'da yakp ykt ehirler Yve akla durgunluk verecek ikence usulleriyle ldrd masum yavrularn, gen kadnlarn ve ihtiyar analarn mruz kaldklar madd ve rnanev zararlardan affedilmeleri suretiyle mmkn olabilmitir!,.. Bir de, srf kt zerinde kalmaya mahkm olsa da Bat Trakya Trklerine istanbul Rumlar'yla mtekbil olarak bir takm haklar salanm oldu. Ayrca 224 Bkz: Milliyet Gazetesi 25 Temmuz 1971 tarihli nsha veya ayni tarihli dier gazeteler. 225 Dr. Rza NUR age. sh. 1039. LOZAN ZAFER Mi, HEZMET Mi? 363 mbadele edilenlerin de karlkl olarak mal ve mlklerine id bir takm haklar, bir nev takas imknlarndan istifde suretiyle muayyen bir nispette korunmutur. Bu da, srf Yunanistan'dan mbadele edilen Trklere mahsus bir talih olmutur. Vatan hudutlar, hricinde btrakt-mz dier yerlerden peyderpey gelenler ise, bu hususta ahd bir mesnede nail olamadklarndan btn haklarndan mahrum kalmlardr. Bunun en tipik misli Bulgaristan ve Yugoslavya'dan gelen rkda ve dindalarmzdr. Gerekten Bulgaristan ve Yugoslavya'dan da teden beri Anavatana g etmi olan bir ok dinda ve rkdamz vardr. Tabiatiy-le Lozan Muhedenmesinden sonra da olacakt. Bu itibarla Lozan'da onlarn hukukunu korumak iin de, bu devletlerin her biriyle msait anlamalar yapmak gerekirdi. Zira Rumeli'de yalnz Yunan idaresi altnda, kalm olan Trkler deil, hudutlarmz haricinde braklm dier topraklarda doup byyen rkdalarmzn da hemen hepsi fec artlar altnda bulunmaktaydlar. T Doksan Harbi'ndenberi malum olan bu keyfiyet, murahhaslarmzdan hi

biri tarafndan akl edilip ortaya atlmamtr. Trkiye ile Yunanistan arasnda takarrr etmi bulunan Ekalliyetlerin Himyesi ne mtellik hkmlerin velev kt zerinde kalacak olsa bile onlara da temili asgar bir rkdalk ve dindalk borcu deil miydi? Rumeli'de Trkler Evld- Fatihan dan olmalar itibariyle geni arazi sahibi idiler. Bu durum eski T i m a r ve Has lara blnm toprak sisteminin tabi bir neticesi idi. Bu sebeple, idaresi altna dtkleri.dmanlardan canlarn glkle kurtararak, deta rl plak denilebilecek bir durumda Trkiye'ye g etmi ve edecek olan Trkler'in mruz bulunduklar madd kayplarn bykln tahmin etmek g deildi. 364 KADR MISIROLU stelik gerek Bulgaristan ve gerekse de Yugoslavya, konferansa katlmlar ve bir ok mes'elede ekseriya Trkiye aleyhine rey ve beyanda bulunmulard. Trk Murahhas Hey'eti onlarn bu mzkerelere dhil olmasndan ve hele Trkiye aleyhinde beyanda bulunmalarndan istifde suretiyle onlarn idareleri altndaki Trklerin hukukunun korunmas mes'elesini pekl ortaya atabilirdi. Hatt bunu yapm olsayd tam bir netice alamamas hlinde bile hi olmazsa mukabil bir tviz olarak dier bir mes'elede onlar tarafndan desteklenmeyi olsun salyabi-lir veyahut da kendisine kar muhalefetlerini azaltabilirdi. Bilhassa Bulgarlar'n, aralarnda bin bir ihtilafl mes'ele bulunan Yunanlilar'a kar kullanlmas da hemen ekseriya imkn dhilindeydi. ihtimal ki, bu gibi bir mes'-elenin ihdas hlinde bundan bilhare vazgemek icabet-tii takdirde de bu vazgeme mukabilinde her hangi bir hususta Bulgar desteinin salanmas da mmknd. Bulgarlar, Dedeaa'tan Ege sahillerinde bir mahre talep ettikleri zaman Bat Trakya'nn en ehemmiyetli bir liman olan bu ehrin onlara verilmesi tezini mdfaa eden nn, acaba bu hareketi hangi Bulgar tvizi mukabilinde yapyordu? Bunu tyin etmeye cidden imkn yoktur. Halbuki, eer Bulgaristan ve Yugoslavya'daki Trklerin hukuku da bir garantiye raptedilmi bulunsayd bunlar da hi phesiz Bat Trakya Trkleri'nin haklan gibi kt zerinde kalmaya mahkm edilmemek arty-le bu, d Trkler hesabna byk bir kazan olacak ve belki de Lozan'dan sonra ortaya kp hl devam eden bir ok facia nlenmi olacakt. Zira bu gn Rusya'da ya-yan kardelerimizden sonra, en fec durumda olan Trklerin, Bulgaristan ve Yugoslavya'dakiler olduu cmlenin malmudur. Bu hususta vki, neriyata bir gz atmak bu iki memlekette yayan kardelerimizin iinde bulunduklar fec artlar kavramak iin kfidir. Komnist idareLOZAN ZAFER MI, HEZMET M? 365

ler altnda mallarndan ve bir ok defa da canlarndan olan bu bedbahtlar Lozan Muhedenmesi'yle ahd bir teminata mazhar klmayan Trkiye, daha sonra gznn nnde cereyan eden bin bir faciaya da maalesef seyirci kalm ve kalmaya devam etmektedir. Bu facialardan gerei kadar bahsetmeye burada imkn ve mnsebet bulamadmz iin mteessiriz. Ancak en yeni bir misl olmak zere 4 Temmuz 1973 Tarihinden itibaren Gn Gazete-si'nde tefrika edilen Ali Bostanc'nn Bulgaristan'daki Trkler'in Yrekler Acs Hali serlevhah tefrikaya ileri kan alamadan bakabilecek hi bir vatansever tasavvur edemiyoruz. Bilhassa Rodop Dalar'nda yaayan ve hlis Trk olan Pomaklarin zorla hristiyanlatrlp bulgarlatrlmalar iin giriilen tethi ve katlimlarn hazin bilanosu nnde rpermemek kabil deildir!. Btn bu mezlime zemin ve imkn veren husus da, Lozan Muhedenmesi'nde Ekalliyetlerin Himayesi 'ne mtellik bir fasla yer verilmiken oraya bu bedbahtlarn da ithal edilmesinin dnlmemi olmasndan baka bir ey deildir. Bu imkn, ileri srlen bir taleple aranm ve fakat hakkyle mdfaa edilip, edilememek yznden veya ir her hangi bir sebeble gerekletirilememi olsayd yine de ho grlebilirdi. Fakat Lozan mzkerelerine id uzun ve tafsiltl zabtlar okuyanlar orada bu bedbahtlarn hatrla-rUdklarma dir bir tek cmleye bile rastlayamazlar. Esasen bu eser'in birinci cildinde arz ve izah edildii zere Trk Murahhas hey'eti, neyi, nasl mdfaa edeceini dahi bilmeyen ve bu hususta hi bir n almas olmayan ahslardan mteekkil deil miydi!. Bunu Dr. Rza Nur, aka ifde etmekte ve: ... Keza celsede mzkere edilecek mes'eleyi bildiren teblii bize ok defa celseden bir iki saat evvel bildiriyorlard. ngilizler'in dosyalar mkemmel olsa gerek. Bizim ise bir eyimiz yok. Halbuki herkesten ziyde dikkat bize lzmdr. Mesel Hriciye ve Dhiliye Vekletlerinde Trakya nedir? Etnik ve iktisdi vaziyeti nedir? Eskiden ve yeniden bandan neler gemitir. Ondan bahseden ne muhedesi'ni bile bulamadmz hatrlarm (*") den ne muahedeler var? Dosyalar depil, bir kcrce bile yoktu. Bir Noyi muahedesini bile bulamadmz hatrlarm. ("") II BATI TRAKYA'NIN LOZAN MUAHEDENA-MESlNDEN SONRAK AHVAL VE STKBL A LOZAN'I TAKlB EDEN GNLER a) Mtekabiliyet Essn Bertaraf Eden 1930 And-lamas : Bir an nce sulhe nail olarak dhilde tasavvur edilen itima deiiklikleri yapabilmek maksadyla tviz stne tviz verip Lozan Muhedenmesi'ne Misak- Mill nnde gayr-i kbil-i mdfaa bir mhiyet veren kadro, Lozan'dan sonra da ayni tvizkr siyseti tatbike devam etmilerdir. Yurt da Sulh, Cihanda Sulh gibi her zaman ve mekn iin tatbiki doru olmayan bir dsturu, deta bir Cizvit Papaz gibi gerek bir nass sadkatiyle benimseyen inn, Lozan'n tayin ve tesbit ettii

Batya kaytsz artsz teslim siyseti nin bir numaral mili olmak zere Bavekillik koltuuna oturmutur. Lozan Muhedenmesi'yle Trk Mill var^ lna iras edilen iktisad, itima ve stratejik darbeler kfi gelmiyormu gibi bir de bu yeni siysetle Trk Mil226 Dr. Rza NUR a.g.e. sh. 1019 - 20. leti'nin uzak bir gelecekte dahi toparlanp tekrar byk devlet olmasn engelliyecek bir takm yeni tviz ve takyidler ihtiva eden anlamalar arka arkaya imzalamaya balamtr. Bunlarn en mehuru Trkiye ile Yunanistan arasnda akdedilen 1930 tarihli kmet, Ticret ve Seyrisefin Mukavelenamesi dir. Trkiye'nin Lozan'dan sonra tebellr etmeye balayan yeni siysetini Trk Hriciyesi'nde an'a-neletiren Hriciye Vekili Tevfik Rt Ara, Yunan dostluunun sahte niivzileri nnde kadn gibi irdesizlee-rek bu ahmaka anlamalar bunlarn, Dn-ya'nn en mhim siys anlamalarndan daha stn olduu nu ("') iddia eden konumalarla otoriter eflik devri idresinin tyinle gelmi meb'uslarna kolayca kabul ettirmitir. Bunlardan, bahsi geen 1930 TrR-Yunan kmet, Ticret ve Seyrisefin Andlamas Trk teb'as bile olmayan Rum-lar'a, Trkiye'de aynen Trk vatandalar gibi haklar vererek memleketin bir kere daha bu a kurtlar tarafndan yllarca soyulmasna sebeb oldu. Yunanllar bizimkileri aldatmak iin gzel bir kelime semilerdi: Mtekabiliyet Yani iki taraf da bu haklan karlkl olarak birbirlerine bahediyorlard. Dnlmyordu ki, Trkler henz kendi iktisad menbaalarn iletecek durumda bile deillerdi. Nerde kald ticret iin Yunanistan'a gideler! Bu elbetteki, dpedz ve srf Yunanllar'a yaryacakt. Nitekih aradan otuzbe sene geince esefle grld ki; Trkiye'de bu n227 Tevfik Rt ARA bul 1935. Lozan'nn izlerinde Onyl, s lan368 KADR MISIROLU lamadan istifade ederek ticret hayatnn kpr balarna oturmu otuzbe, krk bin Rum vardr da, Yunanistan'da mtekbil olarak otuzbe Trk bile yoktur!.. Biraz da Kbrs hdiselerinin uyandrmasyla anlalan bu durum karsnda bu anlama feshedilerek bundan istifde eden Rumlar 1965 ve 1966 yllarnda Yunanistan'a iade edilmilerdir. Halbuki bu zamana kadar memle-ketimizdekiler yetmiyormu gibi bir de bu Yunan teb'al Rumlar'a soyulmamak iin ok fazla bir ferasete de lzum yoktu. Yunan mezlimini hatrlatan binbir emare henz taptaze olarak ortada idi. Fakat tviz siyseti o kadar benliimize ilemiti ki; deien hkmetlere ramen Yunanistan bizi dima kemirebilmek becerikliliini gsterebilmitir. Gerekten sahillerimizde balk avlamaya kadar bizden her mevzuda tviz almtr. O kadar ki

istanbul'un Beyznc yl dnmn bile, bu sahte dostlar gcendirmemek iin hakkyle kutlulamamak ahmaklndan kurtulamadk. Kbrs gzmz hakkyle aarsa, gittiine zlmesek de olur!. Fakat hayr! Bizim uykumuz ok de rindir! Yunanllar aradan az bir zaman geince aldklarn hazmeder ve hi bir pey olmam gibi dnp bize tekrar komu memleketler arasnda dostluun lzumundan bahsederler. Biz de yeni tvizlerle ona kucak aaz. No gn Yunan emel ve taktiklerini hakkyla kavrvacaiz bilmem ki!.. nsann iinden ister istemez haykrmak geliyor: Her zulm, kahr bomaya bir para kan yeter!. Ey Trk uyan, yeler; yete^ ey Trk uyan yeteri. Mezkr muahedeyi okuyanla Yunan idarecilerinin, Trk iktisadiyatna deta grnmiyen gveler gibi mueal-lat edecekleri Rum tacirler iin akl ve hayle gelebilecek her imkn derpi etmi bulunduklarn kolayca farkedeLOZAN ZAFER MI, HEZMET Mi? 069 bilirler. Anadolu'dan mbadele edilen Rumlar'n, hi phesiz ticar kabiliyeti olan ksmn, Yunanistan'a gidilerinden nihayet alt yl sonra tekrar geri getiren bu and-lama, tamamen tek tarafl olarak ilemi ve zavall halkmzn stanbul'daki aznlklara ilveten bir de bunlar tarafndan soyulmasndan baka bir ie yaramamtr. Esasen devrin idarecilerinin, her yn ile slm'a kar olan yeni siysetlerinden doan psikolojik bir sikle, bu mbadeleden ok ksa bir zaman sonra piman olarak husus sohbetlerinde Anadolu'dan giden bu hristiyan unsur yerinde braklm olsayd onlar sayesinde (!...) daha abuk ve kolay batllamak imknnn bulunacandan bahsederek teessrler izhar ettikleri bilinen bir keyfiyettir. Hatta bundan mlhem olarak Anadolu'dan karlan Rumlar'n sonradan hristiyanlam Trkler, olduklarn ispata (!...) kalkan mtefekkirler (!...) bile grlmtr!.. b) Eritme Siysetinin eitli Tezahrleri : Lozan muhedenmesi'nin 37 il 45. maddeleri arasnda yer alan Ekalliyetlerin H im. y e -s i serlevhal ksm, dikkatle okunursa, burada Trkiye'nin Hristiyan aznlklar zerindeki hkimiyet hakkn olduka tahdid eden bir takm hkmlerin yer ald grlr. Bujnlar deta imtiyazl bir topluluk haline getiren bu hkmler srf Trkiye'yi balayc bir slpla v'zedilmi olmalarna ve bu sebeple Trk teb'as hristi-yanlara id hak ve imtiyazlar tadd ediyormu gibi bir ifde tamalarna ramen, Bat Trakya Trkl bakmndan da son derecede clib-i dikkattirler. Zira bu fasln en sonunda yer alan 45. madde btn bu hkmlere mil bir mtekabiliyet art v'zetmitir. Gerekten bu madde: F: 24 370 KADR MISIROLU LOZAN ZAFER M. HEZMET M?

371 Madde 45 bu fasl ahkm ile Trkiye'de bulunan gayr-i mslim ekalliyetler hakknda tannan hukuk, Yunanistan tarafndan kendi arazisinde bulunan mtisl-man ekalliyet hakknda dahi tannmtr. Tarznda sevkedilerek bu babda phe ve tereddde mahal brakmamtr. Esasen Trkiye'de yayan Hristiyanlar'la Yunanistan'da yayan Mslmanlarn karlkl olarak mbadeleye tbi tutulduu, bunun tek istisnasn ise stanbul Rumlar ile Bat Trakya Trkleri'nin tekil ettii malumdur. u halde bu mtekabiliyet esasna srf bu iki topluluK iin yer verilmitir. Ancak burada zerinde ehemmiyetle durulmas gereken nokta udur ki; mezkr muheden-me'nin ad geen nc fasl ekalliyetlere mtellik hkmleri va'z ederken sadece Trkiye'yi zikretmitir. Ancak en son madde olarak yer alan yukarya dercedilmi 45. maddede bunlarn Yunanistan'a da mil olduu zikredilmitir. Bu tutum, aznlklarn himayesine mtellik hkmlerin daha ziyade Trkiye tarafndan ihll edilecei zan ve kanaatinden domutur. Hakikaten mzkere zabtlar bu hkm dorulayan eitli beyanlarla doludur. Bu sebepledir ki; her maddede Trkiye ile birlikte, Yunanistan da zikredilmemitir. Halbuki hi olmazsa bu fasl tekil eden maddelerin muhtevsmdaki hkmleri, i hukuk kaidelerine stn klan ve onlar her trl tebdil, tayir ve ihllden korumak maksadyla sev-kedilmi bulunan 44. maddede Trkiye le birlikte Yunanistan'n da zikredilmesi normal bir hukuk ve hakkaniyet eb idi. Zira bu madde Trkiye'de yayan ekalliyetleri deta Trk tabiiyetinden kararak imdiki Birlemi Milletler Tekilt nn o zamanki benzeri olan C e m i y e t - i A k v m m himyesi altna koymutur. Trkiye'ye ne lde gvenilme4 , diinin anlalabilmesi iin bu maddeyi de dikkatlerinize arzediyoruz: Madde 44 Trkiye ibu fasln yukardaki maddelerinin Trkiye'nin gayr-i mslim ekalliyetlerine taalluk ettii mertebede ahkm- mezkrenin -beynelmilel menfaati hiz taahhdat tekil etmelerini ve Cemiyeti Ak-vm'n kefaleti altna va'z edilmelerini kabul eyler. Bunlar Cemiyet-i Akvam Meclisi'nin ekseriyetinin muvafakati olmakszn tdil edilemiyeceklerdir. Britanya mparatorluu, Fransa, talya ve Japonya Cemiyet-i Akvam Meclisi ekseriyeti tarafndan ibu mevad hakknda usl diresinde kabul edilecek olan tadilt; reddetmeyi muhede-i hzra ile taahht ederler. Trkiye Cemiyet-i Akvam Meclisi zasndan her birinin bu taahhdattan herhangi birine kar vuku bulan veya tecvz tehdidini Meclisin nazar- dikkatine arza selhiyettar olacan ve Meclisin icab- hle gre mnsip ve messir telkki edilecek bir sret-i hareket ittihaz ve talimat it edebileceini kabul eder.

Bundan baka Trkiye ibu meyadda mtedair hukuk veya fiil mesilde Trk Hkmeti'yle vzul-imza dier devletlerden bir veya Cemiyet-i Akvam Meclisi azasndan dier bir devlet beyninde ihtilf- efkr vukua geldii takdirde .ibu ihtilfn Cemiyet-i Akvam Ahidn-mesi'nin 14. maddesi ahkmna nazaran beynelmilel mhiyeti hiz bir ihtilf gibi telkki edilmesini kabuJ eder. Trk Hkmeti bu kabilden olan her ihtilfn dier taraf talep ettii takdirde Beynelmilel Adalet Mahkeme-i Dimesi'ne tevdiini kabul eder. Mahkeme-i DSiroe'nin karan kbil-i istinaf olmayp Cemiyet-i Akvam Ahitnme-si'nin 13 nc maddesi ahkm mucibince verilmi bir ka-rann ayn kuvvet ve hkmn hiz olacaktr. 372 KADR MISIROLU LOZAN ZAFER Mi, HEZMET Mi? 373 imdi ltfen bir de u maddeyi dikkatle okuyunuz: Madde 37 Trkiye 38'den 44'e kadar olan maddelerde musarrah ahkmn kavanin-i asliye eklinde tannmasn ve hi bir kanun, hi bi nizam ve hi bir mu- 1 mele-i resmiyenin bu ahkma mnfi veya mur/ olma- | masn ve hi bir knun nizam ve hi bir mumele-i resmiyenin ahkm- mezkreye ihraz- tefevvuk etmemesini taahhd eder. Dikkat edilirse aznlklara, tafsil ve izah ayr bir mes'ele tekil eden bir takm hak ve imtiyazlar baheden bu fasln sevk eyledii btn hkmler, sdece Trkiye'ye tahmil edilmi mkellefiyetlerden bahseder bir tarzda kaleme alnmtr. Geri fasln hey'et-i umumiyetine mil olmak zere va'zedilmi bir mtekabiliyet ten bahseden yukarda mnderi 45. madde bu mkellefiyetlerin ayn zamanda Yunanistan'a da mil olduu hususunda phe ve tereddde yer brakmamakta ise de maddelerin yazl eklinden ilerideki tatbikat bakmndan daha ziyde Trkiye'den endie edilmekte olduu anlalmaktadr. Bu durum hi phesiz Mttefiklerin hissiyatnda Trk dmanl mn tad arlktan domutur. Bu da yzyllarca srdrlm olan di bir propagandann eseriydi. Gerekten Osmanl Devleti'ni paralayp yutmak isteyen mutaassp Hristiyan Devletler ham madde ve pazar ihtiyac dolaysiyle itihalarmda bir nev artmaya sebep olan Sanayi nklb ndan sonra hristiyan aznlklar tahrik etmek hususunda deta birbirleriyle yarmlard. Bu tahrikler sonunda aznlklarn kopardklar yaygaralar Osmanl Devleti'nin : i ilerine mdhale iin en msid bir vesile tekil ediyordu. Bu bakmdan yzyllarca idaremiz altnda hr ve mreffeh yaam olan yerli hristiyanlarla bunlarn zorlu hamileri son derecede ahenkli bir ekilde alm ve bizi leme barbar iln etmilerdi.

Lozan mzkerelerinde Trkler hakkndaki bu yalan ve tezvirtn yerletirdii menf hissiyat ve en ziyde muahede metninin 3. fasln tekil eden Ekalliyetlerin Himyesi ne mtellik hkmlerde ma'kes bulmutur. Hal byle iken tatbikat balangta bu hususta kendisinden hi de phe edilmemi bulunan Yunanistan'n hukuk ve insanlk d davranlaryla sregelmitir. Gerekten cmlenin malumudur ki; Trkiye'deki aznlklarn bugne kadar hi bir hakl ikyetlerine rastlanlmamtr. Trk Hkmetleri, gelip geen kadrolaryla Hrisyanlk lemi'nin mark ocuklar olan bu aznlklara mezkr muahedenin bahettii haklardan daha fazlasn vermek hususunda birbirleriyle yararak onlar bir nevi imtiyazl topluluk halinde barlarna basarken, Yunanistan daha ilk gnden itibaren kasden mtekabiliyet esasn unutmutur. Trk Hkmeti, istanbul Rumlar'nn Patrikhane araclyla Kbrs'taki tethiilere yardmda bulunmak gibi ihanetleri dahi tespit edildii halde bu kadm fesat ocann hesaplarn stelik "en tabi bir hakk olduu halde tetkik yoluna gidememitir. Kanaatimizce bu tutum, Tanzimat'tan bu yana giritiimiz batllama hareketi sebebiyle tedenberi Hristiyan lkelere irin grnmek hususundaki vazgeilmez arzulardan domutur. Bunda belkide sahte bir propaganda edebiyatnn tesis eyledii barbar sfatndan bir an evvel kurtulmak ve kendini daha ziyde batl ve meden kabul ettirmek gibi bir aalk kompleksinin de rol olmutur. Zira Trk idarecileri, Tanzimat'tan beri Bat efkr- ummiyesine bir takm yalan yanl tezahrler karsnda bile bir tabu 374 KADR MISIROGLU LOZAN ZAFER M, HEZMET Mi? 375 may .birbirlerine takibi zaruri mukaddes bir vazife ve an'ane halinde devredegelmilerdir. Bu sebeple onlar, Hristiyan aznlklarn hukukuna azam bir gayret ve itina gsterirlerken Yunanistan ne yapmtr?.. Artk ayyuka ikan mazlum feryatlar dolaysyla herkesin de pekl bildiklerini deil mi?. Hem de en eytan yollardan giderek. ' = Gerekten Bat Trakya Trkleri'ne rahat rahat zul-medebilrne niaksadyla nce onlarn yaadklar blgeyi birinci derecede asker yasak blge iln etmek, sonra da her trl tedhi ve tahakkm irtikb eylemek Yunanllar'n ba taktii olmu-tur. Btn gazeteleri, her gn Bat Trakya'dan kap gelen ve hudutlarda geriye gnderilmelerini nlemek iin intihara teebbs edecek kadar zdrapla kvranan mazlumlarn feryad ve fignla rpnlarn aksettiren resim ve haberler doldurmaktadr. Bu gazeteleri okuyan Trk idarecilerinin, kuru sk bir mtekabiliyet* tehdidine dahi ba vurmamalar gerekten ok acdr. Bilkis byle bir ihtimalin belirdii anlarda aksine beyanlarla teminat stne teminat verilerek Hristiyanlk le-mi'ne -"-kendi rkda ve dindalarnn sadakatiyle saygl ol-

ezilmelerine seyirci kalmak bahasna s da olsa irin grnmeye almak yolunagidilmitir., Bunun saysz misllerinden biri ve en yenisi olmas itibariyle sdece unu kaydetmekle iktifa edelim. 1968' ylnda devrin Bavekili Sleyman Derhirel, Bat Trakya'daki mezlimi durdurmak maksadyla stanbul Rumlan'na kar bir mukabelede bulunmak hususun-da Trk Basnnda yer alan temennilerden endieye kaplan stanbul Rum Cemaati Reisi Eski Meb'us Haopulos'a verdii beyanatta aynen yle demitir: Hem babakan olarak hem de insan olarak vatandalar arasnda fark gozetmiyeceiz, Kbrs'ta ve Yunanistan'da ne olursa olsun mubelei bilmisil yaplmayacaktr!. Yunanllar Trk idarecilerinin siysetlerindeki bu zaaf t Lozan mzkerelerinden beri ok iyi kavram ve bundan her safhada mkemmel bir surette istifade etmesini bilmilerdir. Gerekten Trk - Yunan mnsebetlerinin elli yllk gemii bu hkm dorulayan saysz misllerle doludur. Yunanistan'n gelip geen deiik temyl-l idareci kadrolarna ramen, siysetlerinin frik vasf olan dima Trk'e kar tutumlar bir gn' bile deimemitin Bu siysetin yakn hedefi Kbrs Yunan idaresi altndaki Trkleri eritip yok etmektir. Megalo ldeaya giden yolda zaruri Girit Adas yd. Bu gn ise Akdeniz ve, Bat Trakya dr. Ancak Kbrs'n stratejik ehemmiyeti

bir merhale tekil eden bu gayenin tatbikat sahas, dn Hkimiyeti

do-laysyle bizimle birlikte Rusya ve Amerika gibi baz b-5"k devletleri de

alkadar ettii iindir ki; orada olup bitenler Dnya efkr- ummiyesinde gerektii lde olmasa da ma'kes bulmaktadr. Fakat Bat Trakya bu durumda olmad iin, oradaki *mazlumlarn feryad teden beri hasralt edilebilmitir. Trkiye'nin temadi eden lkaydisi sebebiyle Bat Trakya'da Lozan Muahedesi'nin hemen akabinde balam olan zulm ve tedhii teiegra-fik hatlarla yle tadd ve hlsa edebiliriz: 1 Yunan idarecileri teden beri bu mntkada ar bir mezlim irtikb etmeye niyetlendikleri anda bu mezlime hedef ittihaz ettikleri sahay evvelce de temas edildii zere hereyden nce birinci'dere-cede asker yasak blge olarak iln edegelmilerdir. Bu suretle o blgeye giri ve k yasaklanarak mazlumlarn feryadlarn duyurmalar peinen nlenmektedir. Bu gn hlen Gneydou Rodoplarda bu rejim tatbik edilmektedir. stbest Trl; olan yetmibin Pomak Burada aslen yaamaktadr. Bunlar topraa bal, iftilik ve

hayvanclkla geinen burann kadim sakinleridir. Rodop Dalar'nn kuzey ksmlarnda yayanlarn Bulgarlar, gney ve dou eteklerinde ya-yanlarn da Yunanllar cebren hristiyanlatrarak eritmeye almaktadrlar. Bu yuvas maksadla Pomaklar'n arasna Trke herhangi edilmitir. Bu blgede ocuk bir neriyatn veya hariten bir Trk'n girmesi iddetle yasak

ad altnda bir takm eritme (asimilsyon) merkezleri kurulmutur. Pomaklar'a kesif bir

surette kendilerinin aslen Trk olmadklar telkini yaplmaktadr. Muhedenmesi'nden sonra Lahey i Beynelmilel

Halbuki Lozan Etab1

Adalet Div-n nca kendilerine

vesikas verilmi ve bu vesikaya bunlarn Trk olduklar kayd, byk bir selhiyetle

yaplm bir tetkikin sonucu olarak drlmtr. Pomaklar arasnda Trke yasak edilmitir. Geri bunlarn bir takm tarih sebeblerle daha ziyde slav-ca'ya yakn bir lisanlar vardr. Fakat henz iptida bir durumda olan bu lisanda'binlerce Trke kelime vardr. Hepsinden ehemmiyetli olarak da Pomaklar, itikadnn icbnca hristiyanlatrmaya kendilerini Trk kabul etmekte, bu uuru tamakta ve samimi bir islm yaamaktadrlar. almaktadrlar. Byle olduu halde Yunanllar, bunlarn yaadklar ky

ve kasabalara bir ok kiliseler ina etmekle ve onlar madd ve manev bir takm basklarla 2 Lozan Muhedenmesint gre. istanbul Rumla n ile Bat Trakya Trkleri'nin karlkl olarak mbadele den istisna edildikleri malumdur. Fakat Yunanllar, muahedeye mugayir olarak Drama Vilyetine bal baz kyLU/CAIM ZAFER MI, HEZMET Mi? J77 lerin taammen Trk olan sakinlerini mbadeleye tbi tutmu ve onlarn yerine Anadoludan gelen Rumlar yerletirmilerdir. Fakat burada asl ehemmiyetle belirtilmesi gereken husus udur ki; bu kyler vaktiyle hrriyet ve istikll iin giriilmi bulunan mcdelede Bat Trakya milislerine bir s vazifesi grm olan yerlerdir. Yunanllar bu kylerin ahlisini mecburen Anadolu'ya g ettirerek hem onlardan intikam almak ve hem de gelecekte yine byle bir rol oynamalar ihtimalini ortadan kaldrmak istemilerdir. 3 Yunanllar, binbir bahane ile Trkler'in elindeki geni arazileri istimlk yoluna gitmi ve hi bir zaman da bunlarn gerek bedellerini dememilerdir. Dr. Rza Nur Yunan Hkmeti'nin bu gibi hareketlere Lozan Muhedenmesi'nden ok daha evvel balam bulunduklarn gsteren clib-i dikkat bir misl zikretmektedir: Bir mhim mes'ele de Yunanhlar'in muhtelif zamanlarda Trkler'in arsa, iftlik ve binalarn ellerinden almak iin yaptklar istimlk kanunlar oldu. Bunlarla, bu mallar sudan ucuz alm hem de bu paray vermemi. Bu da bin sava. Dayand kald. Bu esnada adn bildirmeyen biri bana posta ile bu kanunlar, numaralarn ve trih-i neirlerini gnderdi. Bizim Hkmetin ve Hey'et-i Murah-hasasnn bundan haberi bile yoktu. Bu adamdan Allah raz olsun!. Kimya gibi geldi, hzr gibi yetiti. Yunanllar, Trkler'i imha iin ikide bir kanun yapp mallarn ellerinden bedva'almlardir. Hemen ie giritim. Bu kanunlar hkmsz telkki ettirmeye ve byle ellerinden mallar alnan Trkler'e o vakitki piyasa mucibince ve altn olarak paralarn tediye ettirmeye Yunan Hkmetini mecbur etmeye altm. Yunanllar buna asla yanamak

378 KADR MISIROLU LOZAN ZAFER M, HEZMET M? 379 istemediler. Bu esnada Venizelos yok. Kaklamanos ile cenkleiyorum... ("*) dedikten sonra bu uurdaki almasn tafsiltiyle hkaye eden Dr. Rza Nur, nihayet hi bir netice elde edemediini de u satrlarla aka ifde etmektedir: Moritanya, bu istimlk iinde Yunanllar ile urat durdu. Kaklamenos da temerrd ettike etti. Btn delegeleri de lehimize kazandm. Hatt Rayan' bile. Fakat Kaklamenos bir trl yola gelmedi. nk Yunanistan'n bize-ok altn vermesi lzm geliyordu. Orda kalm Trk serveti mhimdi. {"*) 4 Bir kanun mevzuu olduu ve binaenaleyh objektif davranlmas gerektii halde, zira kredilerin datmnda Trk asll iftilerle Rum asll iftiler arasnda farkl muamelelere yer verilmekte ve Trkler'in iktisad inkiaflar her suretle nlenmektedir. . 5 Mill uura hizmet eden gazeteler sk sk kapatlmakta ve gazeteciler . eitli bahanelerle hapsedilerek kendilerine ikence yaplmaktadr. 6 Yeniden crni, resme, mektep gibi din ve hayr eserlerin yaplmasna izin verilmemekte, eskiden mevcud olanlarn tamirleri iin de bin bir mkilt karlmaktadr. ok defa tamirlerine msaade olunmama yznden, zamanla harabye yz tutan tarih eserler ya m i 1 -i nhidam bahanesiyle veya yol geirmek gibi sun' imar zaruretleri ileri srlerek yklp ortadan kaldrlmaktadrlar. Hatt ok defa merkez yerlerdeki Trk eserlerini, bu tarzda otadan kaldrmak ve ehirlerin s-lbundaki Trk - islm havasn bertaraf maksadyla sk sk imar plnlar deitirilmekte ve alacak yeni yollar bu eserlere isabet edecek ekilde izilmektedir. Trk eser228 Dr. Rza NUR a.g.e. sh. 1077 - 78 229 Dr. Rza NUR a.g.e. sh. 1079 leri ykldktan sonra da pln tekrar deitirilmektedir. Bir kere de, byle bir vesile ile yktrlm olan bir eserin daha geriye ekilerek yeniden inaasma asla msaade edilmemektedir. 7 Kylerin meralar veya Trk beylerinin tasarrufunda bulunan geni araziler t o p'ra. k refor-m u msadere tatbikat bahanesiyle istimlk edilmektedir. Fakat bu istimlklerin bedelleri eklinde yrtlmektedir. nakl-i kubur denilen l kemiklerinin kaldrlmasna ekseriya verilmedii, verilse de gerek miktarn ok altnda bulunduu iin bu hareket bir nev 8 Trk - islm mezarlklar da ayn ekilde istimlk olunarak ortadan kaldrlmaktadr. Ancak ac olan udur ki; bu istimlklerde dahi msaade edilmeden, getirilen buldozerlerle mezarlklar dmdz edilmekte ve bu suretle

alan sahalarda deta intikam hislerini tatmin iin park. yaplmaktadr. Hatt gibi G-mlcine'deki 1953 ylnda Cell Orta Mezarlk

gazino, ve sinema gibi elence yerleri

Bayar adna te'sis edilen Lise bile hi bir yer yokmu adyla bilinen mezarln zerine kurulmutur.

9 Trk sz yasak edilmi bulunmakta ve sun' tir surette Trk - slm tefriki ihdas edilmektedir. Bylece, cemaat arasna ikilik sokarak bu ihtilf dan istifade yoluna .gidilmektedir. Trklk'le Mslmanln en az bin yldanberi kaynaarak deta tek bir mefhum haline gelmi bulunmasna ramen, bu hususta takip edilen sinsi bir siyset maalesef ok ac meyvalar vermeye balam bulunmaktadr. 10 Tamamen Trklerle meskn bulunan kylere zoraki bir surette bir ka Rum aile yerletirilerek bu kyouu I\/\UIH M1HUILU lerin safiyeti bozulmakta ve bazan da iki Trk ky arasnda yeni bir Rum ky kurulmaktadr. Ayni ekilde Gmlcine, Iskee ve Sap ile Trk hududu arasndaki blgede yaayan Bat Trakyallar eitli tertip ve teviklerle g ettirilmekte ve bunlarn yerlerine Rumlar yerletirilmektedir. Bylece Bat Trakya Trkl ile Trkiye Trkl arasnda sun' bir Rum blgesi ihdasna allmaktadr. 11 Mahall idarelere seilmi bulunan ahslar Yunan emellerine let edilemedii takdirde bunlara, kanunsuz olarak iten el ektirilmekte ve yerlerine kendilerine yarayl adamlar re'sen oturtulmaktadr. 12 Trkler'e memurij'et verilmemekte ve Trk-ler'den al. - veri yaplmasna eitli yollarla mni olunmaktadr. 13 ,Bir Trk'n elindeki bir gayr- menkul satmas hlinde alc, dier bir Trke ise binbir glk karlmakta ve son satan zamanlarda ise, buna mutlak bir surette mni olunmaktadr. Halbuki Trk. fakat alan bir Rum ise, bu alm satm muamelesi iin gerekli vesikalar vermekle

mkellef bulunan komisyonun gsterdii kolaylklardan baka bir de alcya gerei kadar uzun vadeli kredi verilmektedir. 14 Trkler'in tahsil imknlar eitli yollardan engellenmekte ve bu suretle onlar arasndan mnevver insanlarn yetimesi nlenmektedir. Halen. Bat Trakya'da sdece iki lisenin mevcud olduunu hatrlamak bile Trklerin kltr imknlar bakmndan ne kadar kt artlar altnda bulunduklarn kavramaya kfidir, yle ki bugn Bat Trakya'da tek bir Trk doktor, eczac, avukat veya hkim bile yoktur. 15 El altndan ve eitli edilmekte ve LOZAN ZAFER M, HEZMET Mi? yollarla Bat Trakya Trkleri'nin Trkiye'ye g etmeleri telkin

381 bu suretle buradaki Trk nfusunun azalmasna azam bir gayret sarfedilmektedir. Btn trihi, Trk Milleti'ne kar dmanlk tez-hrleriyle dolu bulunan Yunanhlar'n Bat Trakya Trk-leri'ni eritip yok ederek ortadan kaldrmak iin giritikleri plnl harekt tafsiltyle anlatmak ve bu hususta zaman ve mekn kayd ile mahhas misller zikretmek ihtiyacn hissetmiyoruz. Bu husustaki neriyata bir gz atanlar aradklarn fazlasyla bulabilirler. Ancak son olarak unu arz etmek istiyoruz ki; Misak- Mill'nin Bat Trakya'ya mteallik plebisit artn kabul ettiremiyerek bu deerli vatan parasn hudutlarmz dnda brakanlar, neticenin byle olacan tamamiyle biliyorlar veya bilebilecek bir durumda bulunuyorlard. Buna ramen Lozan Muhedenmesi'nin vaz'ettii mtekabiliyet artn olsun tahakkuk ettirmek iin siys imknlarn yarm yz yldanberi kullanmyanlar tarih ve gelecek nesiller asla affetmiyecektir! Hatt Bat Trakya Trkleri afvetmi olsa bile!... Gerekten Lozan Muhedenmesi'ni kinci Trk Murahhas sfatyle imzalayan Dr. Rza Nur, M ak e d o n -y a ile alkal bir teklifi reddederken Yunanhlar'n ileride ne yapacaklarn tamamiyle bildiklerini gayet ak bir surette beyan ve ifde etmektedir. O zaman niversite Hocalarndan olan Muslihiddin Adil Bey'in Makedonya Trkleri'nin mbadeleden istisna klnmalar iin gayret sarfedilmesini teklif ettiini, zira orada ekseriyet tekil etmeye almakta bulunduklarn ve ileride istikll elde etme midinde olduklarn, bildirdiini naklettikten sonra: Dedim ki, nfusumuz bu ie kfi deildir. imdiye kadar sizden istanbul ve Anadolu'ya hicret etmi olanlar da, yine kfi nfus olamaz. Hem o Trkleri tekrar Selanik ve civarna nakletmek imknsz bireydir. Hayaldir. Hem OBZ KAUIH MISKUGLU Yunanllar da bunu yaptrrlar m? Bir de Yunanllar size istikll veya muhtariyet verirler mi? Byle ey kan ve kuvvet ile alnr. Buna da iktidarnz kfi deildir. Fikriniz, gayeniz yanl. Bilkis siz bu mbadeleyi iddetle istemelisiniz. nk Yunanllar orda kalanlar birer s-rete ve tedricen imha edeceklerdir. ptida iktisden mahvederler. Sonra cannza kastederler. Bir asrlk bir tarih var., Mora'danberi bu byle. Mora ihtilli zamannda Mo-ra'da Trkler ekseriyet tekil ediyorlard. Be on yi! iinde, orada il iin aransa bir Trk kalmam oldu. Sonra Atina, sonra Tesalya, meydanda. imdi sra Trakya ve ve Makedonya'dadr, dedim. ("*) demektedir. Aslen Bat Trakyal olan Aydn Meb'usu merhum Esad Hoca T.B.M.M. de1 Lozan Muhedenmesi'nin tasdike arz dolaysyla cereyan eden mzkerelerde aleyhte konuan kr Kaya Bey'in ac bir lisanla Bat Trakya'nn ziyama temas ettii bir srada kabaran heyecan ve tessrn yenemiyerek O'nuri szn kesmi ve:

 Bir dakika kr Kaya Bey!.. Efendiler!.. Anadolu kurtulu harbine balarken, Garbi Trakya Trkleri anavatandaki kardelerine yardm iin ayaklanmlar, Yunan frkasn zerlerine ekmilerdi. Deil mi Fuad Paa!.. Deil mi Cafer Tayyar Paa?!. imdi biz byle muazzam bir zaferin sahibi olarak bu kardelerimizi Yunan zlimlerinin eline terkediyoruz. Yazklar olsun bizlere!... ("') 230 Dr. Rza NUR a.g.e. sh. 1080. 231 Bkz: Zabt Ceridesi Esad Hoca Merhum'un yerinden bu mdhalesi zerine Mcci-sin zaten elektrikli olan havas daha da gerginlemi alk ve grltler arasnda szlerine devam eden kr Kaya'nn bugn artk bir kehnet gibi gereklemi olan u szleri syledii grlmtr: LOZAN ZAFER M, HEZMET MI 7 383 Evet hakikaten yazklar olsun bizlere!.. Yazklar olsun!.. B BATI TRAKYANIN BUGN VE YARINI a) Bat Trakya Trkl'ne Den Vazifeler : Bat Trakya Trkl orta Avrupa yaylalarndan t in hudutlarna kadar uzanan byk Trklk lemi nin en madur topluluklarndan biridir. Bu itibarla feragat ve fedakrl hl onlardan beklemek hi phesiz doru deildir. nk onlar, yarm yzyldan beri gerekten kara bir bahtn hatr ve hayle gelemiyecek namtenahi tecellileriyle karlam ve binbir zdrap iinde kvrandklar halde yine de ayakta kalmaya muvaffak olmulardr. Fakat ne yapalm ki; kaderin ac bir cilvesi olarak pek uzun srm bulunan bu berzahta bir mddet daha sabr, tevekkl ve teyakkuza me'mur bulunmaktadrlar. Gerekten bir gn mutlaka doacak olan kurtulu gneine kadar ayakta kalabilmelerini salayacak harektta en byk rol, yine de 'onlarn kendilerine dmektedir. Bu bakmdan Bat Trakya Trkle-ri'ne den vazifeleri ksaca yle maddeletirebiliriz: 1 Her ne bahasna olursa olsun bulunduklar yerleri terk ederek Trkiye'ye veya baka yerlere g edip yerlemek heveslerini terk etmelidirler. -Zira tarih boyunca devletler arasndaki toprak iddialarnda beer unsur dima en kuvvetli mesnedi tekil edegelmitir. Bu sebeple oradaki Trk nfusunun daha Efendiler! Garbi Trakya TrklOg'nn bnhS edildiine bizm nesil bile hfd olacaktr. (Grtltler.) Bu, Yunan'n san'atdr. On-lant Rumlan stanbul'da saadetle oturacak, fakat bizim Garb!; Trakya Trkl yok edilecektir!... 384 KADR MISIROLU

da azalmasn neticelendirecek her trl hareketten sret-i kafiyede itinb etmelidirler. Esasen Yunanllar'n tatbik ettikleri tedhi ve mezlimin asl gayesi de onlar g etmeye icbardr. Bunu hesaba katarak, btn bu zulmlere ramen orada kalmaya almal ve bu suretle Yunanllar'n kendilerini g etmeye tevik iin giritikleri propagandalar tesirsiz brakmaldrlar. 2' Dmann muvaffakiyetini salayan asl husus, Trkler arasndaki ihtilf ve paralanmalardr. Bunu gz nne alarak Yunan propagandasnn eseri olan Trklk - Mslmanlk atmasna meydan verilmemelidir. Unutmamak gerektir ki; Trk Mleti'nin bin yllk mill tarihi iinde dinle milliyet gerekten en gzel bir surette kaynaarak deta aynlemi bulunmaktadr. Tarih boyunca Trklk Mslmanlk'tan, Mslmanlk da , Trklk'ten kuvvet alarak ayakta kalabilmitir. Trkl Mslmanlk'tan ve Mslmanl da Trklk'ten tefrik asla kabil deildir. Trklerin islm'n liderliinden ayrldklar gn-denberi islm Alemi nin arzettii manzara bu dinin Trk sz hakkyle korunamadn gstermektedir. Dier taraftan Trklk de ancak Mslmanlk sayesinde devam edebilmitir. Mesel; Macarlar ve Bulgarlar gibi aslen Trk olan unsurlarn Mslmanlk asabiyeti dnda kalmalar onlarn zamanla Trklk'ten de kopup uzaklamalar neticesini dourmutur. Bu tarih vak'alar nnde bir Trklk . Mslmanlk atmasna meydan vermenin bu Millete yaplabilecek fenalklarn en korkuncu olduundan asla phe edilmemelidir!.. 3 Daha nce g ederek Bat Trakya'dan ayrlm bulunan mnevverlerin darda ve bilhassa Trkiye'de kuracaklar tekiltlar ve yapacaklar ilm ve siyas neriyatla mahallinde yaplamayan propaganda ve mcdeleyi gerekletirmeleri zaruridir. Bu gnr dert ve davasini btn Dnya efkr- ummiyesine duyurmak ve gerekli alkay celbetmek hususunda muvaffakiyet elde edemiyenlerin, davalarn hall- fasleylemelerine imkn olmad meydandadr. Yunanllar dhilde messir bir mcdeleye imkn vermediklerine gre bu vazife de, birinci derecede dardaki Bat Trakyal mnevverlere dmektedir. Giriilecek hummal bir faaliyetle ilm ve seviyeli bir siyas neriyat ve propaganda yaplabildii takdirde, mes'eleye canllk kazandrmak ve bu suretle zuhur edecek ilk frsatta bu esir vatan parasnn kurtarlmasn salamak imkn dahiline girebilir. Bu takdirde az da olsa Trk ve hatta gayri Trk te'sir sahibi ilim, fikir ve siyset erbabndan bir miktar destekinin de bulunabilecei kanaatindeyiz. Bu da, Nasreddin Hoca'nn helva hikyesi gibi sdece niyet ve teebbse baldr. Unutmamak gerektir ki; koskoca Hindistan Kt ' as istikllini srf bu yolla elde edebilmitir. Hem de bunu Yunanistan gibi kk bir devletten deil, ingiltere gibi lkesi zerinde Gnein batman as y] a mftehir bir imparatorluktan almtr. 4 Yunan idarecilerinin istimlk vesir suretlerle Trk eserlerini ortadan kaldrmalarna ve Bat Trakya davas iin bir nevi tapu senetleri miz olan tarih eserleri yok etmelerine canhra bir surette kar koymaldr. Bu hususta elde edilecek velev srf ikyetini Dny'ya

duyurmak nevinden bir propaganda da olsa kmsenmemelidir. Vatan mes'elelefde elde edilecek netice dedii takdirde lme kadar ileri gitmk en tabi bir bortur. Zira tarih; vatan ve istikllleri iin lm gze alamyanlann erefle yaamay hak edemediklerini ispatlayan binbir mislle doludur. 5 Ne kadar mzayakaya dseler de ellerindeki araziyi satmamaya son derece de dikkat etmelidirler. Hele alc rum ise, satlacak topra altnla kaplasa dahi asla tenezzl etmemelidir! Zira mill uurlar her gn biraz daha uyanan milliyeti vatan ocuklarnn, bu memleketin idaresini ellerine almalar melhuz bulunan yakn bir gelecekte, doacak frsatlar deerlendirerek Bat Trakya'y kurtarmak iin istinad edebilecekleri en kuvvetli mesned hi phesiz nfus ve arazi olacaktr. Bu bakmdan Bat Trakya Trkleri, gerek ahs ve gerekse de vakf mlk ve arazilerini muhafaza hususunda son derecede kskan davranmaldrlar. 6 Yetien genleri mmkn olduu kadar yksek tahsil yapmaya tevik etmelidir. Mill uur'a sahip iyi yetimi genlerden mteekkil bir kadroya sahip olmadka, Bat Trakya dvasn halletmeye imkn ve ihtimal yoktur. Bir kere byle bir kadro teekkl ettikten sonra yaplacak ii plnlamak son derece basittir. Bunun iin Dimitri Kitsikis adndaki rum'un bir doktora tezi olarak hazrlad Yunan Propagandas isimli eser tersinden mkemmel ve kfi bir alma plnnn ilk taslan tekil edebilir. Zira bir mcdelede dmana kendi silahyla mukabele etmenin lzum ve ehemmiyeti aikrdr. Bu eserde Yunan Milleti'nin Trkiye'ye kar en buhranl bir devirde ak kara, karay ak gstermek iin nasl sistemli bir pln ve program dhilinde ald-m ve akla gelebilecek her trl madd ve manev kaynan seferber edilmesiyle Dnya efkr- ummiyesini nasl kazandn btn teferruatiyle grmek mmkndr. Filhakika son zamanda bilhassa Trk efkr- um'-miyesinde Bat Trakya etrafnda yeni ve taze bir heyecan ve alkann uyand mahede olunmaktadr. Fakat hazr byle bir hareket balamken, mill tansiyonu biraz daha ykselterek Bat Trakya 383 KADR MISIROLU de Kbrs gibi dahil siysetin vaz geilmez dvalarndan biri hline getirmeye gayret etmelidir. Bu tahakkuk ettii takdirde Trk idarecileri isteseler de istemeseler de elli yldr ayrlk teinde yanan bu vatan parasnn kurtarlmas dvasna alka gstermek ve birtakm hareketlere girimek mecburiyetinde kalacaklardr. Zira bu takdirde tutumlarnn, mevkilerinin kazanlmas veya kaybedilmesine messir olaca muhakkaktr. Mes'-eleyi bu merhaleye ulatrmadka halletmenin imkn da yoktur! Bu ise hi phesiz Bat Trakyal kardelerimizle birlikte btn Trk Milliyetilerine de Trklk ve Mslmanlk uurunun ykledii mill ve din bir bortur. mes'elesini

b)

Trkiye'ye Den Vazifeler :

Trkiye, Trk - Yunan mnsebetlerinde teden beri maalesef ok hatal bir tutum ve davran iindedir. Bilhassa Yurtta Sulh, Cihanda Sulh prensipinin tbir caizse bir nass sadakatiyle benimsendii son elli ylda bu hat daha da kesif bir surette ilenmitir. Sanki iyi komuluk mnsebetleriyle sulh ve sknu ihll etmemek vazifesi dima ve sdece Trkiye'ye rcidir. Bu anlay iinde hareket eden Trk idarecilerinin dnce ve hissiyatna sdece en yeni bir misl olmak zere hsan Sabri alayangil'in Dileri Bakan sfatyla 1967 yllarnda T.B.M.M. de yapt gndem d konumadan alnm u iki ksa cmleyi dikkatlerinize arz ediyoruz: Trkiye ve Yunanistan tarih ve coraf artlan bakmndan iyi geinmek zorundadr. Sdece bugn iin deil, tideki neticeler iin de byle dnmek arttr!. Aslnda pek ok emsali iinden seilmi olan bu cmlelerde ifde edilen geree katlmamak imknszdr. FaLOZAN ZAFER M, HEZMET Mi? 383 kat Trk - Yunan mnsebetleri iinde cereyan eden hdiseler karsnda insann aklna ister istemez u sul gelmektedir: Acaba bu mecburiyet tarihin her devrinde srf Trkiye iin mi vrid olmutur? Elbette ki hayr!... Fakat Yunan arlatanlklarna hakettii cevab Hristi-yanlk lemi'nin muhtemel akslmellerinden ekinmi-yerek vakur bir jestle verebilecek bir devlet adam gremedik ki!.. Dorusu bu Milletin talihsizliine acmamak elden gelmemektedir!... Hakikatte Trkiye'nin elinde Yunanistan'a kar kullanabilecei pek messir kozlar vardr. Bunlar arasnda stanbul Rumlar nn bilcmle hukuku ile Patrikhane ve Heybeli Ada'-daki Papaz Mektebi ni zikredebiliriz. Fakat ne yazk ki, Trkiye bu hususta hi bir cidd mukabeleye bu gne kadar ne tevessl etmi ve ne de edecee benzer grnmektedir. Her halde Rum yaygaralarda Hristiyanlk lemi'nin hissiyatnn aleyhimize evrilmesinden dehetli bir surette endie edilmektedir. Halbuki bu mevzuda biraz dikkat, sabit ve cesaretle hareket kfidir. Zira ortaya konulacak gerekler o kadar dehet vericidir ki: bunlar Dnya efkr- ummiyesine gerektii ekilde aksettirilebildii takdirde Yunan propagandasnn sihirleyici kuvveti bir anda yok olacak ve Trkiye bundan hi bir zarar grmiyecektir!.. Trk idarecileri, bir taraftan Bat Trakya'dan ana vatana vki gleri nlemeye alrken dier taraftan da daha nce gelmi bulunanlar madd ve manev mzhe-retiyle takviye etmelidir. Bu, Bat Trakyal genlerin en iyi ekilde ve Devlet hesabna tahsil ettirilmelerinden, kuracaklar tekiltlan maddeten desteklemeye kadar her hususta ve cmerte if edilmelidir. Bu gne kadar Yunanl dostlarmz (!...) gcendirmemek iin Bat Trakya 390^

KADR MISIROLU Trkl'ne kar devam eden lkaydnin neye mal olduunu hesap etmeye hangi vatanseverin vicdan tahamml edebilir?!. Trk - Yunan mnsebetlerinde devam ettirdiimiz tvizkr siysetten sanki ne kazandk?!. Acaba Yunanllar bizim bu tutumumuza bakarak braknz! K b -r s da stanbul zerindeki iddialarndan vaz m gemilerdir?!. Trkiye'nin Bat Trakya mes'elesinde zerine den vazifeyi if edebilmesi, hi phesiz ve her eyden nce O'nun Dnya efkr- umrniyesine hitab iin yegne vastas olan iyi almasna baldr. Ancak Dnya'nn belli bal sefhet kelimesinin sk sk duyulmaya onu da Cezayir yaayan sefirlerimizle bu mes'elelerin halledilemiyecei de aikrdr. Bu yzden Hariciye sinin Reform merkezlerinde zevk ve sefa iinde

baland u gnlerde eer gerekten bir reform yaplacaksa,

Trk Hriciyesi nde gerekletirmek arttr. Fransa'nn hatr iin yllarca ve defaatle gibi eski bir vilyetimizin istikll dvas aleyhine rey kullanmak, Amerikan I s r a i 1 i desteklemek gibi mill

Siyonizminin yedeine girerek Araplar'a kar dima dosyasndan hatrlanmaa deer sdece bir iki mddete

menfaatlerle ve hatta insan duygularla badamaz hareketler, Trk Hriciyesi'nin seyyiat misldir. Bu kadro ve zihniyet devam ettii Trkiye maalesef yalnz Bat Trakya mes'elesini deil hi bir mill dvasn Dnya

ef-kr- ummiyesine lyk vehile duyuramyacaktr!... Fakat unutmamak gerektir ki; Trk Milleti buhran ve skntlara alm bir millettir. Onun byk ve anl tarihi byle nice dar boazlardan mucizev bir surette knn dasitan hikayeleriyle doludur. Elbette ki; gerekli idealizm ve mill uurla mcehhez olmayan bunca mnevverine ramen bu badireyi de atlatacaktr. Hele, LOZAN ZAFER MI, HEZMET M? '.91 Bat Trakya Trkl gibi t Doksan Harbi'nden beri mill uuru binbir zulm ve tedhi altnda milyon kere bUenmi olan bir topluluun, tarihinde hi bir lemmul muvaffakiyeti mevcud olmayan Yunanllar tarafndan yok edilmesi asla mmkn deildir ve olmayacaktr!. leride zuhur edebilecek frsatlar deerlendirmek istikmetinde gsterilecek kk bir himmetin bile bu esir vatan parasn kurtarmaya kfi geleceine yrekten inanmaktayz. Ne mutlu o kk himmetin byk erefini kazanmaya nail olacak mstakbel Trk idarecilerine!... DRDNC BLM ARAZYE MTEALLK DER KAYIPLAR I ADALAR a) ve Trihe : Cezir-i Bahr-i S e f i d Girit Vilyetleri. Bir de bir Beylik olan Sisam Adas vard. Bu adalarn, Akdeniz Adalar eskiden bizim iki Vilyetimizi tekil ediyorlard.

Anadolu'nun Gneybat sahilleri ile Yunanistan arasnda kalan bykl kkl on iki tanesine teden beri Oniki Ada tarafndan konulmutur. "" Btn bu adalarn jeolojik durumu, onlarn volkanik indiflar neticesinde Anadolu'dan ayrlm birer kara paras olduklar hususunda pheye yer brakmamaktadr. Zamanla bunlar birbirlerine ve Anadolu'ya balayan dzlkler sular allnda kalarak yksek ksmlardan bu adalar meydana gelmitir. Jeolojik kazlarda elde edilen hayvan fosilleri ve bu arada baz iri csseli hayvanlarn dileri de bu gerei dorulamaktadr. Bunlar hlen. Atina'daki Mineroloji Mzesi'nde bulunmaktadr. Kolayca tahmin 393 nasya Kara Paras'yla balantlar kesilmemi bulunduu ilk devirlerde yaamlardr. Esasen bu adalarn ilk sakinleri olan Telehinler de buraya, Anadolu'dan gelip yerlemilerdir. Hem de Oniki Ada'da ran tehditlerine kar, teekkl eden Delos Konfederasyonunun kuruluundan (M.. 477) tam drt asr nce!... stelik Hal Seferleri dolaysyla hemen dima bir s olarak kullanlm bulunan bu adalara her rktan bir takm hristi-yanlar yerlemi ve zamanla yerli halkla kaynamlardr. Bu durum aynen Kbrs mislinde olduu gibi mahall sekenenin tamamen Rum olarak gsterilmek istenmesi karsnda zerine parmak baslacak ok ehemmiyetli bir noktadr. Homer'in iirleri ve Yunan Mitolojisi Ege Denizi Adalarnn iptida devirlerine dir pek ok bilgiyi aksettirmektedir. Umumiyetle kabul edildiine nazaran Tb ilmi tarihte ilk defa Oniki Ada' da ortaya kmtr. Gerekten doktorlarn babas kabul edilen Hipokrat, stanky'ldr. Burada bir tb mektebi kurarak resmen tedrisatta bulunmutur. Ayni zamanda filozof olan Hipokrat dier btn eski limler gibi hemen hemen btn ilimlerle megul olmutur. Bunlardan bilhassa tb sahasnda tatbik ettii tedavi usulleriyle byk bir hrete ulamtr, insan vcdunun altndan bir iskeletini yapmtr. lim ve fikir tarihinde byk bir yeri olan mehur skenderiye Mektebi de Oniki Ada'da-ki yksek fikr gelimenin bir eseri olarak ortaya kmj-tr. Ahlisinin ekseriyeti denizci olan bu adalarda olduka gelimi bir deniz hukuku da meydana gelmiti. Uzun zaman Roma mparatorluu'nun idaresi altnda yaayan Adalar, bu imparatorluun Dou ve Bat 394 KADR MISIROLU Roma yani B i z a n s a braklmt. Bu durum Ege Denizi Adalar'nn coraf ve stratejik zaruretlerle dima Anadolu'nun kaderine tbi olageldiini gsteren tipik bir misldir. Nitekim olarak ikiye ayrlmasndan sonra Dou edilecei zere bu hayvanlar, adalarn LOZAN ZAFER M, HEZMET Mi? denilegelmitir. Bu isim, 730 Ylnda Bizans idarecileri

bunlar daha sonraki devirlerde de hep Anadolu'yu elinde bulunduran devletin olmulardr. Bunun tek istisnas bugnk durumdur. Gerek Roma ve gerekse Bizans hkimiyeti, .halka ykletilen ar vergiler ve eitli mkellefiyetler dolay-siyle Adalar tarihinin en karanlk devrini tekil etmitir. Gerekten bu devrede fikir hayat yava yava snm ve gittike fakirleen ahlinin pek ou yer ve yurtlarn terk ederek baka lkelere gidip yerlemilerdir. Denizci olmalar sebebiyle zaten Akdeniz evrelerini ok iyi tanmaktaydlar. Bizans idaresi sona ererken Adalar'da balayan bu gerileme had bir safhaya varm bulunuyordu, yleki mesel Patmos Adas'nda Onnc Yzyl boyunca tek bir insann dahi yaamad tarih bir gerektir. Oniki Ada, istanbul'un fethiyle Bizans'n ortadan kalkndan sonra Kudsl bir valye'nin eline gemitir. Esasen buras bir ka yz yldanberi valyelerin fiil hkimiyeti altndayd. Bunlar civarlanndaki Osmanl ftuhatnn gelimesinden byk bir endieye kapldklar iin kale ve limanlarn tahkim ve tamirlerine byk bir ehemmiyet vermilerdir. Bu srada Ege Denizi'ndeki adalarn hey'et-i ummiyesi ayr devletin hkimiyeti altndayd. anakkale Boaz civarndakiler Cenevizliler, Yunanistan'a yakn olanlar Venedikliler, Rodos ve O'nun etrafndaki adalar ise Rodos valyeleri ad verilen bir ksm valyenin elinde bulunuyordu. Rodos valyeleri aslnda fakir ve dknlere yardm maksadyla kurulmu bir tarikatn mensuplarydlar. I LOZAN ZAFER M, HEZMET Mi? 395 kimselere bakyorlard. Bu yzden kendilerine hasta bakclar mnsnda Hospi talier > de denilmekteydi. Bunlar Rodos'a yerletikten sonra bu esas gayelerine zt bir yola girerek bir nev apulcu korsan hline gelmilerdir. Burasnn Trkler tarafndan fethedildii tarihe kadar tam ikiyz on alt yl buraya hkim olmulardr. Hatta denizcilie verdikleri ehemmiyet sebebiyle civardaki dier baz adalar da ellerine geirmi bulunuyorlard. Osmanl Devleti iin Ege Denizi'ndeki adalar fethetmek artk stratejik bir zaruret haline gelmi bulunmaktayd. stelik bu adalar, Osmanllar aleyhindeki deniz harblerine mttefik sfatyla katlmakta ve korsanlara barnma hakk tanyarak bir nev yataklk etmekteydiler. Bu bakmdan Osmanllar'la kurmaya altklar zoraki dostluun uzun mddet devam etmesine imkn yoktu. Esasen daha nce Sekiz ve Midilli Adalar vergi vermeyi kabul ederek Osmanl hkimiyetini kabul etmi ve bu suretle sra valyeler'in elindeki Rodos'a gelmi bulunuyordu. Ege Denizi'nde 1455 Ylnda stanky Adas'na yaplan bir karma ile balayan Osmanl harekt, nceleri Trk - Venedik mcdelesi eklinde devam etmitir, italya'nn fethini tasarlayan Ftih'in, Kuds'te hasta ve yardma muhta

Gedik Ahmed Pasa kumandasndaki donanmas 1479 Ylnda yoniyen Denizi'ndeki Kefalonya, Z a n t a ve Ayama vr a gibi adalar fethetmitir. Daha sonra 1480 ylnda Mesih Paa kumandasnda harekete geen Trk Donanmas Rodos'u kuatmsa da ele geirmeye muvaffak olamamtr. II. Byezid devrinde Cem Sultan vak'as, Devletin elini kolunu balad iin Ege Denizi adalar ve valye-ler'e kar arzu edilen harekt gerekletirilememise de39G KADR MISIROLU baarl deniz harbleri yaplm ve bunlarn elinden nebaht, Modon ve Nadarim gibi stratejik yerler alnmtr. Bu devirde Kemal Reis gibi nl denizciler yetimi ve donanma bir hayli gelitirilmiti. Fakat Osmanl Donanmasnn en kuvvetli zaman, hi phesiz Kanun Sultan Sleyman devridir. 1522 ylnda harekete geen Osmanl Donanmas, valyelerin ok etin kar koymalarna ramen Rodos'un fethine muvaffak olmutur. Bu sefer sonunda Rodos'tan baka ona bal Leros, Smbeki. Kalimnos ve Limonya, gibi dier adalarn da Osmanl idaresi altna gemesini salamtr. Fethi mteakip Rodos Adas'nn en byk kilisesi olan Aziz Yahya yi camie evirerek ilk cuma namazn burada klan Kanun, ahlinin mal ve can emniyetiyle birlikte her adann mahall idarecilerini bizzat semeleri hakkn tanmtr. Bu suretle Onnc Yzylda Filistin'den karlm bulunan hal dkntleri olan valyeler yllardanberi iledikleri cinayetlerin ve yamaladklar mallarn mes'uliyetinden afve-dilerek balanmlardr. Bundan sonra da gidip Malta Adas'na yerleerek burada Malta valyeleri nynyle apulculuu yeniden hortlatmlardr. Kann'nin bizzat itirak eyledii bu sefer, Ege Denizi adalarnn dil ve mstakar Trk idaresi altnda uzun bir sknet devri idrak eylemelerinin mes'ud bir balangc olmutur. 1912 ylna kadar devam eden bu devrede, adalarn tarihinde kayda deer pek az siys hdise vki olmutur. Sdece 1774 ylnda Rusya, buraya bir donanma gndererek Rumlar Osmanl Devleri aleyhine tahrik etmitir. Bir de Yunan 397 rasmda bu adalarda baz kprdanlara ahid olunmutur. Adalar siys bir mes'ele hline getiren, italyanlarn 1911 ylnda Kuzey Afrika'daki son vilyetimiz olan Trablusgarb'e kar harekete geerek karaya asker karmalar olmutur. (Kasm 1911) Bu srada, Osmanl Dev-leti'ne hkim olan ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin ou gafil ve macerac olan kadrosu, buradaki askerlerimizi Yemen'e gndermek, Vali ve Kumandan da merkeze cel-betmek suretiyle bu igale deta zemin hazrlamlard. Bu emrivaki karsnda stiklli sLOZAN ZAFER M, HEZMET Mi?

kifayetsiz bir tedbir de olsa yerli halka alelacele silh datlm ve baz subaylar gizlice gnll oarak oraya gnderilerek mahall bir mukavemet hareketi ortaya karlmak istenmiti. talyanlar, Osmanl Devleti'nin bu emrivkilerini kabule icbar iin stn olan donanmalariyle aniden hcuma geerek Oniki Ada'y birer birer igal ettiler. (Nisan - Mays 1912) talyanlar'n buraya kendilerini kurtarmak iin geldiini sanan Rumlar, derhal Yunanistan'la birlemek iin harekete getiler. Ancak onlardan umduklarn elde edemeyeceklerini anlamakta gecikmediler. Bu srada Ital-yanlar'la Osmanllar arasnda karada ve denizde etin bir mcdele devam ediyordu. Bu mcdelenin en hararetli bir safhasnda (Ekim 1912) Balkan Harbi'nin patlak vermesi, Osmanl Devleti'ni son derecede mkl bir mevkide brakmt. Her iki harbi birden yrtmeye imkn yoktu. Bu sebeple Trablusgarb'n daha az bir ehemmiyeti hiz olduu mlahazasyla talyanlarla sulh akdetmek yoluna gidip btn imknlarla Balkan Harbi'nin kazanlmasn temine almann daha uygun olaca dnld. Bu maksadla giriilen teebbsler sonunda Lozan'n iskelesi olan U i (Uchy) de Trk - talyan Sulh Muahedesi imza edildi. (15 Ekim 1912) Bu muahede ile talyanlar'n Oniki Aday, Osmanllarn ise Trablusgarb' tahliye etmeleri kabul olundu. Fakat bu srada Balkan Harbi btn iddetiyle devam etmekteydi. Balkanl mttefiklerden Yunanllar'n olduka kuvvetli bir donanmalar vard. Dier taraftan Oniki Ada'nm ltalyanlar'dan tahliyesi hlinde henz muharip bir durumda bulunduumuz Yunanistan'a kaptrlmalar gibi cidd bir. tehlikenin endiesi, Osmanl Devleti ricaline hkim olmutu. nk Osmanl Donanmas bu srada olduka zayft. Esasen bu artlar altnda Oniki Ada'nm Yunanllar eline gemesini nleyen tek mni, buralarn talyan igali altnda bulunmasyd. Bu sebepledir ki; Oniki Ada'nn bize Balkan Harbi nihyetinde iade edilmek zere imdilik talyan igalinde kalmasn kabul etmek mecburiyeti hasl olmutur. Ne yazk ki; talya, Balkan Harbi bittiinde bu taahhdne sdk kalmayarak tbir-i mahsusu ile ipe un sermeye balamt. Trkiye ise O'nu, bir hukuk vecibe olan bu taahhdn ifya icbar iin msid bir imkn ve frsat bulamad. Birbirini kovalayan savalar esnasnda muhtelif vesilelerle bu adalar ellerinde tutmak istemediklerini beyan ve ifde eden talyan devlet adamlar, ii savsaklayarak bu kozu kh mttefiklerine ve kh da Trkiye'ye kar kullanmak hususunda eitli taktiklerden vaz gemiyorlard. Belki de aralarnda Osmanl topraklarnn taksiminden doan etin ihtilflar bulunan mttefiklerine kar, (ngilizlerin hissiyatn okayarak bu adalar Yunanistan'a devretmeyi dnmekteyse de) bunlar mukabil bir tviz iin ellerinde tutmak yolunu ihtiyar ediyorlard. Hatta Sevr Sulh Projesi bile 122. maddesiyle Oniki Ada'y talyanlara brakyordu. Sevr Sulh Projesi'nin alakadarlarca umumiyetle tasLOZAN ZAFER Mi, HEZMET M?

'99 dik edilmemi bulunmas ve hi bir zaman da tatbik mevkiine konulmam olmas nazar- dikkate alnrsa Lozan Sulh Mzkerelerinin balad srada Oniki Ada'nn hukuk durumunun da aynen Kbrs Adas'na benzemekte olduu kolayca anlalr. nk bu adalar da Kbrs gibi tahakkuk etmi bir infisah arta muallk olarak talyanlar'n elinde, iadesi gerekli bir emnet olarak bulunmaktayd. Bu duruma gre bu adalar da.Mill Mi-sak'a dhil addetmek mantk bir zarurettir. Sadece 13 ubat 1914 tarihli Londra Andlamas Limni, Semdirek, Midilli, Sakz, Sisam, ve Nikaria Adalar zerinde Yunan hkimiyetini tanmt. Fakat bu muahedenin imza edildii zamanki siys ve asker aftlar nazar dikkate alnd takdirde bunlar hakknda da tdil edici (revizyonist) bir davrann mantk ve hukuk bir gerekeye istinat ettirilmesinin mmkn olduu grlr. Esasen Misak- Mill bu muahededen daha sonra tanzim edilmi olduu cihetle hi olmazsa o'nu tdil etmekte bulunduunu kabul icap eder. Mes'eleyi, btn bu mlahazalarn altnda ele alnca Adalar Misak- Mill'ye dhil addetmek lzm gel-.dii gerei ortaya kmaktadr. nk buralarn hukuken bize aidiyeti, onlar elinde bulunduran devletin imzalad bir muahedenin icbyd. Bu bakmdan Oniki Ada'nn durumu, Mondros Mtrekenmesi'nin imzalanmasndan nce igal edilmi dier Trk topraklarna benzemiyordu. Ne yazk ki; hukuk durumlar muallk ve Kbrs gibi bize iadelerini gerektirdii halde, Lozan Konferansnda ileride izah edilecei zere Trkiye iin son derecede byk bir stratejik ehemmiyeti hiz bulunan Oniki Ada'nn, bakalarna verilmesine seyirci kalnmtr. 400 b) Lozan'daki Durum : KADR MISIROLU

Trk Bamurahhas nn, Lozan'da Ege Denizi Adalar hakkndaki taleplerini 25 Kasm 1922 tarihli celsede k madde halinde ortaya atmtr. 1 Kk ve yakn adalarla, mroz, Bozcaada ve Semadrek Trkiye'ye verilmeli: 2 Dier adalar, askerlikten tecrid-edilmeli bitaraf veya mstakil bir hle konulmal. at edilirse Adalar'a mteallik bu taleplerde Inonu nun gereki davranmak gayretlerine kaplarak onlar daha ilk.celsede kaytsz ve sarts.z olarak talep et-med.gi grlmektedir. Geri nn bu mtevzi taleplerinin esbb- mcibesi olarak Akdeniz ve Ege Deniri Adalar'nm Anadolu'nun emniyeti iin tadklar byk ehenmuyet zerinde durmu ve bu mes'eleyi gerektii tekilde tafsil eylemitir. Fakat bu szler, mevzuubahfs adalarn kaytsz ve artsz olarak Trkiye'ye iadesini talep etmeyi gerektirecek bir mhiyet tad halde nn bunlarn byk ksmnn Trkiye'nin emniyeti bakmn?fr. .Va.SkerIkten tecrid. edilmeri talebim en srm ve serdettii esbab- mcibevi

im\ t -k W yanh t3lebe mesnPd ittihaz ebnltiV. Halbuki nonunn bu konumasna cevap veren ngiliz Bamurahhas Lord Grzon szlerinin sonunda: Askerlikten tecrid mes'elesine gelince bu, mroz BZCaada. ve Semdirek hakknda boazlarla beraber grlebilir, br adalarn askerlikten tecridi mkl olamaz Yunanistan bunlar Anadolu'ya kar harektnda us olarak kullanmamtr demitir. ^ Lord Grzon'un bu szleri, Venizelos'un ortaya att bir- yalann tekrarndan ibaret olup fiil vakalarla Oniki Ada'nm hangi devlet'e aid olmas lzm geldiini tayin iin her hangi bir haritaya gz atmak ve nsaf lierl iinde muhakeme yrtmek lzm ve kfidir, ite bir ecnebi haritas. F: 26 mkemmel bir surette red ve cerholunabilirdi. Hende bu vesile ile Trkiye'nin, kendi emniyeti bakmndan bunlar talep etmesine ne kadar gzel bir esbb- mucibe tekil ederdi. Buna ramen Lozan mzkere 'zabtlar nn'nn sdece ok kk bir ada olan M e i s Adas iin rpndn ("') ve asl ehemmiyetli olan Oniki Ada"-y kurtarmak iin ise, hi bir cidd gayret gstermediini aka ortaya koymaktadr. Trkiye'nin stratejik zaruretlerini kavramayan ve Ege Denizi Adalar hakkndaki talepler iin gerekli tarih, hukuk ve hatta coraf bilgi ile mcehhez bulunmayan (2M) bir murahhas hey'etinden daha fazla ne beklenirdi?. Bu murahhas hey'etinin ikinci bakam sfatyla Dr. Rza Nur Ege Denizi Adalarnn ehemmiyetini kavrayamadn baknz kendi azyla ne kadar gzel anlatmaktadr. Birinci komisyonun dier bir ii de Adalar Denizi'n-deki Adalar mes'elesidir. Bunlarn bir ksm Yunanllar'in 232 Bkz: Lozan Zabtlar II. takm, I. cild sh. 12 vd. 103 vd. 233 Dr. Rza NUR, Skomisyona havale edilen adalar mes'ele-sinin grlmesi srasnda bizimkilerin bu adalara mtedair coraf malmata dahi hakkyle vakf olmadklarna dir calib-i dikkat bir beyanda bulunmaktadr: ...Sukomlsyortda Umnl bizim mavirler tarafndan unutulmu. Lord Grzon komisyon celsesinde bu sebeple bizimle alay etmitir. Hakk var. Kendi menfaatimiz hususunda byk Mr gaflet edilmi idi. Bu mavir de Tevflk (Reisicumhur kt/bl) idi. (Dr. Rza NUR age. sh. 1014). Bu Tevflk, Tevfik Bykiolu'dur. Bu husus Lozan med-hiyetilerinden Cemil Bilsel'in kitabnda bile itiraf edilmektedir. (Bkzr C. II. sh. 246). LOZAN'ZAFER M. HEZMET M? 403

bir ksm ltalyanlar'n elinde, ahli ekseriyetle Rum. Vaka Anadolu Sahilleri iin kaaklk ve ekiyalk, iktisdi vaziyet cihetiyle adalar mhimdirler. Hatta Anadolu'ya tecvz iin mkemmel sslhareke olabilirler. Fakat Trkiye'de onlar ne almak ne de sonra muhafaza ttmek kuvveti var. Deniz ar. Muhafazalar byk masraflar ister. Yalnz anakkale Boazi'nm azn tkayan bir iki aday almalyz ve alabilirsek kr. br taraf uramaya demez. Yunan veya italya kimin elinde olursa olsun, bizde olmaynca kimde olursa olsun. kisi de bize tecvz edecek mhiyette ve hem de birinden alp dierine vermek de elimizde deil. Sde buralar gayri asker yapabilirsek fe n'mel-matlp!... Zaten boazlar'n karsndaki aday da bize iade edeceklerini evvelce notada sylemilerdi. Bu husustaki siysetimiz bu idi. Bize Me i s Adas sahilimize pek yakn olduundan verilmesini Rauf, Hkmet nmna srar ile yazd. Fakat bir ufak ve kayalk yermi, neye yarayacak? talyanlar'a sslhareke ise Rodos ve Ku Adadr. Buras o ie yaramaz. Bu adalarn hepsi de Oniki Adalar'dandr. Bunlar 1912'dc Trkiye Ui Muahedesi ile talya'ya zaten vermi. Bize imdi burada tasdikinden baka re yok. Binaenaleyh kara sularmizdaki adalar aldk. (>M) Bu satrlar okuyan bir vatanseverin; Aman yarab-b!... Bizi kimler idare etmi!.. Zavall Trk Milleti, senin hak ve menfaatlerini bu derecede nzik bir devrede mdfaa vazifesi kimlere verilmi!... diye feryad etmemesi imknszdr! Bu adalarn Trkiye'ye tecvz iin mkemmel bir sslhareke olabileceini syledikten sonra: Fakat Trkiye'de onlar ne almak ne de sonra muhafaza etmek kuvveti var. Denizar. Muhafazalar b234 Dr. Rza NUR age sh. 1013 404 KADR MSiROLU yk masraf ister! diyen Dr. Rza Nur'un byle bir konferansta kinci Murahhas olmasna m, yoksa Mill Mcdele gibi buhranl bir devrede bir ok bakanlklarda bulunmasna m aarsnz bilmem!.. Alnan bir ka kuru yardm ("5) mukabilinde B a t u m u (Moskova Muahedesi yle Ruslar'a peke ekiin mili de hi phesiz O'nun Adalar dolaysyle ortaya kan bu zihniyetidir. Zira Moskova Muhedesi'ni bir Trk murahhas sfatyle imza edenlerden birisi de yine kendisidir. Hele u Meis Adas iin sylediklerine amamak imknszdr. Hangi kafayla fakat bir ufak ve kayalk yermi, neye yarayacak? diyebilmektedir. Yine nn, ehem, mhim mes'elesini anlyamamak tarznda bir zaafn' aksettirmi olsa bile buras iin hi deilse mcdele etmitir. ("') Fakat anlalmaktadr ki; bunu da kendi rey ve kanaatiyle deil Bavekil Rauf Orbay'n tlimatiyle yapmtr. Zira, biraz aada nn'nn de Lozan'dan sonra bu adalar tekrar kazanmak imkn doduu halde stratejik zaruretlerden habersizlii yznden bu frsat nasl karm

bulunduu grlecektir. Bu bakmdan onun da Dr. Rza Nur'dan fazla bir ileri gre sahip olmad daha sonraki vakalarla ortaya kmtr. Bu sebeple Meis Adas'n, kendiliinden talep ve mdfaa etmi olamyacan kestirmek g deildir. 235 Bu yardmn da, binbir moskof hilesine imkn baheden ve aslnda efsneden baka birey olmayan mahiyetini kavramak iin bkz: Kadir MISIROLU Moskof Ulus Gazetesi 3 Ekim Mezlimi C. I. istanbul 1967 sh. 317 ve mt. 236 Bkz: nn'nn Hatralar, LOZAN ZAFER Mi, HEZMET Mi? 405 Trk Murahhas Hey'etinin Ege Denizi Adalar hakkndaki telkki tarznn ne denl bir cehaleti aksettirdii, bu adalarn stratejijk ehemmiyetlerine ve bu ehemmiyetleri sebebiyle bugn Trkiye iin arzettikleri nzik duruma mtedair Lozan' Sonras serlev-hal ksmda yer alan mlhazalarmz okunduktan sonra ok daha iyi anlalacaktr. Adalar hakknda Lozan Muhedenmesi'ndu yer alan maddeler arasnda bu cehaleti, gayri kabil-i inkr bir durumda aksettiren asl hkm, bu muhedenme-nin onaltnc maddesinde mahede olunmaktadr. Gerekten bu madde, Trkiye iin her biri ayr bir stratejik ehemmiyet tayan adalardan isimleri tadd edilmi-yenlerinin dahi Trk hkimiyetinden karldklarn umm bir ekilde beyan ve ifde etmektedir. Ancak on-beinci maddenin son fkrasnda ... Asya sahilinden milden dn mesafede kin adalar, ibu muahedede hilfna sarahat bulunmadka Trkiye hkimiyeti altnda kalacaklardr denilmektedir. Bu umm ve kaytsz artsz terke ramen maddenin dercedilen bu son fkrasna istinaden Dr. kr Kaya, Lozan Muhedenmesi'-nin imzas zerinden ondrt yl getikten sonra, hl haritas yaplmam olan Ege Denizi'nde sekizyz elli kk adaya bir emrivaki ile bir gecede bayrak ektirmiti. (237) Bunlar, hi phesiz maddeten haritalarda gsteril-miyecek kadar kk olan adacklard. Ancak muhakkak ki; stratejik ehemmiyetleri meshalariyle kyas et-miyecek derecede bykt. Esasen Lozan Muheden-mesinin oniki il onaltnc maddeleri arasnda yer alan hkmlerle Ege Denizi Adalar'mn haritada 406 KADR MISIROLU ve isimleri mruf olanlar u veya bu devlete peke ekilmiti. Gerekten bu maddelerde yer alan hkmlere gre: gsterilen 237 Nlzmeddin Nazif TEPEDELENLOLU Asansr Vak'as, Yeni stikll sh. 247 1968 tarihli nsha ve Lozan Zabtlar II. takm I. cild- sh; 12 vd. 103 vd.

1 Bu adalardan sadece anakkale Boaz'nm karsnda yer alan mroz Bozcaada ve Tavan Adas bize braklmtr, (madde 12). anakkale Boaz'ndaki trafii kontrol mev'kiinde bulunan bu adalarn bize braklacan bildiren mttefikler notas, t Limni Adas >^n da ihtiva etmekteydi. Ancak alt komisyondaki asker mavirimiz Tevfik Bykholu, bunu unutmu ve bu suretle koskoca bir adann Yunanistan'a kaptrlmasna sebep olmutur. Bu yzden Lord Grzon'un hey'etimiz mensuplaryla alkal celsede alenen alay etmi bulunduundan evvelce bahsetmitik. 2 L i m n i , S e m d i r ek, -Midilli, Sisam, Sakz ve N i -k a r i a Adalar zerinde 13 ubat 1914 tarihli Londra Andlamas yla tannan Yunan hkimiyeti murahhaslarmzca kabul edilmi ve bu adalar Yunanistan'a braklmtr. Ancak Yunanistan'n kendisine verilen bu adalar zerindeki hakimiyet hakk sulhun muhafazasn temin maksadiyle bir takm tahditlere tbi klnmtr. (Madde 13) bunlar: aa) Yunanistan bu adalarda hi bir deniz ss veya istihkm tesis ve ina edemiyecektir. bb) Yunan asker uaklarnn Anadolu s&hilleri, Trk uaklarnn da bu adalar zerinde umalar mene-dilmitlr. cc) Bu adalarda Yunan askeri gc, silh altna alnp mahallinde 'talim terbiye edilecek olan normal miktarda olacaktr. Bu miktar, LOZAN ZAFER Mi, HEZMET M? 407 cut olan jandarma ve polis miktariyle mtensip bulunacak, yani Yunanh'lar buralarda asker ynaklar yapamayacaklardr. Hi phesiz Trkiye'nin emniyeti mlahazasyla konulan bu tahdidlere riyet olunmas nasl salanacakt? te bu husus, murahhas hey'etimizce dnlmemi ve bir kontrol mekanizmasna vcud verilmesi talebinde bulunulmamtr. Bu sebepledir ki; biraz ilerde anlatlaca zere Yunanistan bugn, bu tahditlerin hepsini de ihll etmitir. 3 Lozan konferans mzkereleri srasnda italyan igalinde bulunan Avstrohaleia, Rodos, Harki, Sekar, Panto, Kasos, Piskopis, Misiros, Ka-limnos, Leros. <Patnos, Lipsos, Sombiki ve s-tanky Adalar ile bunlara tbi olan adacklar ve Kas-tello ile Rizo talya'ya braklmtr. Trkiye bu adalar zerindeki bilcmle hukuk ve mstenidtndan italya lehine tamamiyle feragat etmitir. (Madde 15). c) Lozan Sonras : Lozanda sdece anakkale Boaz'nn giri ksm nndeki ada ile iktifa eden nn, Anadolu sahillerine yapk denecek derecede yakn adalar bile tale etmemitir. Bunlardan mesel bir, Sisam Ad a-s 'nn Ku Adas na uzakl sadece sekizyz metredir. Yunan arazisinde mev-

Bu adalarn Trkiye'ye verilmek istenmeyii ihtimal ki biraz da Trkiye ile Yunanistan arasnda her bakmdan bir muvazenesizlie meydan vermemek iindi. Geri Ege Adalar'nn ok mhim bir ksm Yunanistan'a verilmi ve bu suretle arzu edilen muvzene Trkiye aleyhine bozulmutu. Fakat bunlar zerindeki Yunan hakimiyeti yukarda izah edilen klna408 KADR MISIROLU rak bu muvzene yine de nispeten korunmak istenmiti. Bir ksm adalarn italya'ya braklmas ise yine ayn mlhazalarla Trkiye ve Yunanistan arasna tbir caizse tampon bir devlet koymak arzusundan domutur. Fakat Lozan'dan sonra hepsi de Anadolu sahillerinden koparlm birer kara paras gibi duran bu adalar kurtarmak imkn bir daha belirdii halde bu frsat karmak da Trk MiUeti'nin yine inn'nn bir azizlii olmutur!.. Gerekten kinci Cihan Harbi sonlarnda Alman uaklarnn dalgalar hlinde Ege Adalar'na saldrdklar srada adalar ve Yunanistan'da byk bir alk belirmi ve bu sebeple Trkiye gemiteki cinayetlerini unutarak madur Yunanhlar'a samimi bir surette kucan amt. Bu srada Orta Doudaki ngiliz kuvvetlerine kumanda eden Mareal Hanry Maidland Wilson'un harbten sonra yaynlanan raporunda bu durum aka ifde edilmektedir: Zorluklar artnca Trkiye kysndan temin olunan iae yolu, mmkn olduu kadar gelitirilmiti. Esasen bu yoldan, adalarda sivil halk iin yiyecek temin olunmaktayd. Fakat Trk makamlar, asker levzimhn da evkine msade etmilerdi. Ekim sonlarnda Eros Adas'ndan deniz veya hava yoluyla yaral nakli, pek mkl olmutu. Trk Hkmeti, ar yarallarn Bodrum'da hastahnelere yatrlmasna msade ettii gibi, ameliyata muhta olan yarallarn da izmir'deki Fransz Hastahnesine gnderilmesini emretmiti. (**) Almanlar, igal ettikleri bu adalardan ekilmek mecburiyetinde kalnca Yunanistan'da kedi, kpek yemeye 238 Orhan AYDAR Sn. 3 Oniki Ada'y istiyoruz, 409 kadar varan al nazar itibre alarak srf insan mlhazalarla bu adalar Trk Hkmeti'ne teslim etmek teklifinde bulunmulardr. Bu teklif, gelecekteki stratejik mdfaa imknlarmz kaale almadan, bu hususta bir mzkereyi dahi kabul etmeksizin, reddedilmiti. Buna dir eitli ehdetlerden sdece bir ikisini nakledelim: amz Dergisi LOZAN ZAFER Mi, HEZMET M? tahditlere tbi

Yalnz adalar byk bir gafletle elden karmz. Hele ikinci Cihan Harbi'nin sonlarna doru ayamza kadar gelen bir frsat tepmiiz. 1942 ylma kadar Fethiye il Genel Meclisi yesi olan sayn Sleyman Harmanlar, durumu bana bir mektupla aynen yle anlatyor: : 1942 sonlarna doru bir gn yksek rtbeli Alman subay ve bir sivil, Vali brahim Edhem Aknc'y ziyaret ettiler. phelendim. Onlar gittikten sonra vilyet makamna gittim. Hayrola Vali bey, bu yksek rtbeli Alman Subaylarnn ziyaret sebebi ne?. ok mhim dedi. Oniki Ada Bakumandan mektup gndermi. Oniki Ada'y size teslim edelim. Yalnz Yunanllar dhil, Yahudiler'e vermiyeceinize dir imza verin, dedi. Ben de acele Ankara'ya yldrm telgraf ile durumu Almanlar'a durumu bildirdim. ("') Bu hususta gsterilecek pek ok hid vardr. Biz bunlardan sdece birine daha yer verelim. Bu da Oniki Ada'nn Trkiye'ye yeniden kazandrlmasna mtellik bu imknn yz kzartc bir miskinlikle deerlendirilemedii 410 KADR MISROLU Cell Bayar'dr. O'nun bu satrlarn yazarna ahsen anlattklarna nazaran; kendisi 1950 de Reisicumhur seildikten sonra ankaya Kk'nde bir dolapta bu husustaki resm vesikalar ihtiva eden bir dosya bulmu. Bu dosyada ifreleri Trkiye'ye inn'ye zlm olarak Almanlar'n Oniki Ada'y teslini hususunda vki teklifleriyle Bavekil kr Saraolu'nun bu teklifi o srada bulunuyormu. Saraolu, bu teklifi yurtta sulh cihanda sulh prensibine istinaden ne kimseden bir kar tas-vib tarihten az bir zaman sonra Reisicumhur olan 239 Adviye FENK Ya u Oniki Ada, Son Havadis Gazetesi (Kasm 1971). bildirdim. Reisicumhur inn: Bir kar yer istemeyiz! Bir kar da yer vermeyiz diye cevap verdi. Ben de iim szlyarak

Kars'ta bulunan inn'ye ulatran yazs ve buna ald cevap yer talep etmek, beyan ederek

ve ne de kimseye bir kar yer vermemek hususunda kararl bulunduumuzu muvaffakatini bildiren

cevaplandrmaya niyetli olduunu bildiriyormu. inn'den bu cevabn Dahil siyset

edilip edilmeyeceini ifreli bir telgrafla soruyormu. Dosya nn'nn cevab telgraf da ihtiva ediyormu.

mnakaalarnda kullanlmak zere bu

dosyay merhum Menderes'e gn-' dermi. Esasen Demokrat Parti hatiplerinin baz konumalarnda bu vesikalarda yer alan ac gerei bir ka defa baz vesilelerle ifade etmi olduklar herkesin malumudur. Hakikaten 1950 seimlerinde, iktidarn Oniki Ada mevzuundaki hatasn iddetle tenkit eden semenlere kar, eski bir C.H.P. li olan dhiliye vekillerinden kr Kaya belki kendisinin de aslen stankyl olmas dolayisyle aynen yle sylemitir:

 Adalara ok yazk oldu. Bu noktaya arkadalarn ehemmiyetle ve defaatle nazar dikkatlerini celbettim. Fakat beni dinlemediler. Lozan Muhedenmesi'yle Yunanistan'a verilen adalara ilveten bir de talyan igalinde bulunan Oniki Ada'-nn Yunanllar'a kaptrlmas, Trkiye'nin Enez den Fethiye ye kadar tebih taneleri, gibi dizilmi iriLOZAN ZAFER Mi, HEZMET Mi? 411 li ufakl mteaddld ada ile bir stratejik Yunan emberi iine alnmas neticesini dourmutur. Bu durum, Trkiye iin son derecede hayat bir tehlike arzetmekte-dir. nk bir kere gelip geen btn Trk hkmetleri, Lozan Muhedenmesi'nin bu adalar zerindeki hkimiyet hakknn istimalini tahdid eden hkmlerini hibir zaman mer klamamlardr. Lozan'da bu adalar talep etmek gerekirken sdece askerlikten tecrid edilmelerinin ne srld malmdur. Ancak tuhaL udur ki; bize verilmiyen adalar hakknda ileri srlen bu talep evveliyetle onlar iin deil de bize verilenler iin kabul edilmitir. Gerekten Trkiye'ye braklan imroz ve Bozcaada dan baka. m r a -l hari olmak zere Maramara Denizi Adalar bile gayri asker bir duruma sokulduu halde, bu hkm, her birisi bir dmana kaptrlm olan Ege Denizi Adalarna mil klnamamtr. Bunun neticesi olarak bu gn bir ahtapot gibi aziz vatanimizi bat ve gneybatdan evirmi bulunan adalarda her gn Nato ss diyerek yeni bir s kurulmaktadr. imdi, jet uaklarna' alm olan yenileri ile bu adalarda tam onbe adet beynelmilel hava alan ina edilmitir. Yunanl'lar, bunlarn sivil ve turistik maksatlarla ina edildiini ileri srmektedirler. Fakat inaatn Yunan Hava Kuvvetleri'ne bal inaat birliklerince gerekletirilmi olmas bu iddiay kabule imkn brakmamaktadr. Edirne snrmza bir ka kilometre mesafede bulunan Dedeaa ve Kavala'daki en modern silhlarla tehiz edilmi asker alanlara ilveten bir de kara sularmza sdece bir ka mil mesafede bulunan Midilli,- " 1 s t a n k y ve Rodos gibi adalarda yenilerinin ins, hi phesiz Lozan Muhedenmesi'nin aikr bir surette ihlli olduu kadar, Yunanllar'n aziz vatanmza kar pek de iyi niyet bes412 KADR MISIROGLU lemediklerinin yeni bir delilidir. Bu hava alanlaryla askeri slerin mstakbel bir harbde Trkiye'yi ne derecede g artlar iinde brakacan hesap edebilmek iin bir kurmay subay olmaya ihtiya yoktur. Yunanistan'la daima N a t o iinde beraber ve mttefik olarak kalabileceimizi garantilemek de mmkn deildir. Esasen bu imknszln almetleri daha imdiden bile ortaya kmaya

balamtr. Gerekten Nato, Trkiye ve Yunanistan'daki baz slerini son zamanlarda terketmeye balamtr. Bu duruma ilveten bugn Yunanistan Amerika'nn 20 Temmuz 1974 tarihli Kbrs Harekmza mni olmayna kzarak Nato'-dan ayrlmtr. Durumu hlende muallel bulunmaktadr. Her gn biraz daha artan silh menzillerini hesaba katarsak bu hlin Trkiye'nin mstakbel emniyeti bakmndan tad nezket daha da kolay anlalacaktr. Bugn btn Ege Denizi adalarnda Yunan bayrann dalgalanmas, her vatansever Trk'n yreini elemle szlatmaktadr. Haritaya bakan bir ilk mektep ocuu bile sahillerimize deta bitiik' grnen bir adac gstererek: Bu da m bizim deil? diye sormaktadr. Buna verecek mkul bir cevab olan hi bir muallim yoktur. Sekiz on yandaki bir vatan evldnn bile mill gurur ve haysiyetine dokunan bu durumu, byk edip Refik Halid Karay baknz ne kadar gzel tasvir etmektedir: ...Akdenizde. bu gn biraz da adaz olduumuz iin adsz kalm vaziyetteyiz. Tarihimizin denizle alkal eref yapraklarn evirirken hepimizin yrei burkuluyor. Mazinin gurur hasretini bize Viyana kaplarndan ve Moha Ovalar'ndan ziyde Akdeniz Adalar'nn ektirdiine phe mi var?. KAVALA KANDYE KARPATOS/) STA Trkiye'ye kar Yunan tehdidinin hava limanlanndan bazlan O adalar ki; anarken gzmzn nne deniz harb-lerinin korkun azametiyle beraber sde ve dinlendirici manzaralar da geliyor. Keilerin trmandklar kayalk yollar, lk bir hava iinde sakz kokulan. Fakat kra damlalarnn kendiliinden elle tutulup, dile ezilir hale gelmi ldak sakz. Mill uur ve irdeye dayanmyan idarelerin bize kaybettirdii Akdeniz adalar iin Kbns' vesiyle ederek braknz syleelim, hatt baralm, haykralm. Biz bunlarn birer birer elimizden gitmesine hid olmu bir nesildeniz. Yenilerin kitap stnde duyduklar acy biz, barmzdan skldkleri zaman duyduk. Yeri hl szlyor. Evet, siys mahzurlar veya kaygular ne srlme-1 den braknz baralm ve isteyelim! Bunun amel bir faydas olmasa da hi deilse kt idarelerin ksack bir zaman iine ne mthi kayplar sdrabileceini bir daha anlamamza yarar. Nasl yanmyalm ki; o adalar Anadolu'nun denizden devam eden, deniz altndan anayurda bal paralardr ve onlardan bizi, bir vakitler altn stne getirdiimiz koca Akdeniz'in imdi be on krek boyu hiten mesafecii ayrmaktadr! Esatirdeki Tantal kencesi f") de bu deil midir?! Elinin altnda, kprba olmak zere Nato ss diyerek ina edilen askert DEDEA

240 Yunan mitolojisinde yer alan bir ikence eklidir. Efsneye gre, gya tanrlarn sofrasna kabul edilen Lidya Kral^ insanlara tat trmak maksadyla o sofradan balz ile ambrosia'y (tannlan lmszletiren gda) alm. Sonra olunu boazlyarak bir ziyafette tanrlara yemek olarak sunmu. Bunu derhal farkeden tanrlar O'na dehet" bir ceza vermiler. yle ki: Tantalos adndaki bu sulu kral tartaros denilen cehennemin en dibindeki bir havuza atmlar. Bu havuzun kenarndan meyva ykl dallar sarkyormu. Zamanla alk ve susuzluktan bunalan kral aznn hizasnda duran ve hakk olan nimetten mahrumiyeti!.. f") kinci Cihan Harbi sonlarnda ele geen bu frsat, yalnz Ege Denizi Adaar'na mteallik deildi. Ayn ekilde Trk - Bulgar hududundaki hakszl dzeltmek imkn da belirmiti. Gerekten harb sonunda ekilen Almanlar'n yerini Ruslar'n alacan ok iyi hesap eden o zamanki Bulgar'lar, Moskof boyunduruu altna girerlerse bir daha asla kurtulamyacaklarn hesap ederek hudutlarn anl Trk Ordulanna amay kararlatrm ve bu kararlarn Bulgaristan Trklerinden olan Necmeddin Deliorman vastasyle Bavekil kr Saraolu'na ulatrmlard. (M2) Oniki Ada mevzuundaki gfi-lne tutumun bir benzeriyle mukabele gren bu teklifin ehemmiyeti kavranabilseydi 1950 ylndan beri Trkiye'ye hicret ede ede hl tkenmiyen Bulgaristan Trkleri'nin balanna gelen bihbir faciaya hi phesiz meydan verilmemi olacakt. Bu suretle Lozan'dan sonra gerek Ege Denizi Adalan'nda ve gerekse Bulgaristan hududunda mmkn olan kazanlar yz kzartc bir korkaklk ve miskinlikle tepilmitir. Bu pasif davranlarla bir taraftan Bulgaristan'n Demir Perde gerisine itiliiyle sonulanarak Moskof tehdid emberinin elini uzattka dallar kendisinden kayor ve onlar bir trl yakal-yamyormu. Su imek istedike de sular dudaklarndan uzaklayormu. O derecedeki Tantal kencesi Bat edebiyatnda, en iddetli kencelerin edebf bir remzi olarak yerlemitir. 241 Refik Halld KARAY Tantal kencesi, Tan Gazetesi 19 Aralk 1948 Tarihli Nsha. 242 Bu teklifin ne derecede cidd olduunu ve fiilen mmkn bulunup bulunmadnn geni ve hazin tafsilt iin bkz: M. Necmeddin DELORMAN anlar Benim in ald stanbul 1955. 416 KADR MISIRGLU I LOZAN ZAFER Mi, HEZMET Mi? 417 Trkiye'yi Avrupa yakasndan dahi evirmesine ve Yunan Megolo deasnn Ege Denizi'ndeki kazanlarla bir merhale daha katetmesine sebep olunmutur.

Netice olarak unu syleyebiliriz ki; Ege Denizi Adalar, Lozan'da talep ve dva edilmemekle kalnmam bir de daha sonra ortaya kan bu gibi frsatlardan istifade yoluna gidilmiyerek bunlar bir kere daha kaybedilmilerdir! nn'nn Lozanda Mill Misak'dan yapt bol keseden balamalar Bunlar kurtarmann esasen mmkn olmad yolunda mdfaa edegelmi olan kalemr-ler her halde bu son kayp iin bir bahane bulamam olmaldrlar ki; bugne kadar bunun zerinde asla durmamlardr. Fakat bu kaybn Trkiye'nin mstakbel mdfaa imknlarn son derecede zaafa uratt inkr kabul etmez bir gerektir. Lozan Muhedenmesi'-nin T.B.M.M. krssnden en gzel bir ekilde tenkidim yapm bulunan kr Kaya daha o zaman: ...Efendiler!... Ltfen Boazlar'a hkim Semdi-lek, Limni, Midilli, Sakz ve Sisam Adalar'nn yeri nerededir, haritay alp baknz!.. Bu adalar Anadolu'dan kopmu gzel paralardr. Onlar yabanc ellerde olduka bizim sahillerimizde yaamak hakkmz var mdr?!. (Yoktur sesleri) Bunlar Anadolu topraklarnn karsnda sabit donanmalardr! Dima vatann emniyetini tehdit eden phe bulutlardr!... O demiti. Bu gn, Oniki Ada'nn da Yunanllar'n eline gemesiyle kr Kaya'nn iaret ettii tehlike hi phesiz ok daha bym bulunmaktadr. Fakat ne hazindir ki; bu devletin hrici siysetini yllarca bu ac gerekleri kr Kaya'dan yirmi ksur yl sonra dahi kavrayamayan kimseler sevk ve idare etmitir. Gerekten bunlardan biri olarak bir zamanlarn deimez HHciye Vekili Tevfik Bst Ara Oniki Ada'nn Yunanllar'a intikli mevzubahs olduu kinci Cihan Harbi sonlarnda istanbul gazetelerinden birinde (M4) yaynlanan Oniki Ada serlevhah yazsnda, Rodos'ta mevcut kk bir Trk aznl istisna edilirse bu adalar halknn tamamen Rum olduklarm ve pek fakir bulunmalarndan dolay ar vergiler altnda ezilmemeleri iin askerlik v.s. mkellefiyetlerden ber klnarak burada bir otonom mahall idare tesisini ('") ileri srdkten sonra aynen: Byle bir otonomi'ekli hlinde, Oniki Ada halkndan, Yunanistan'n askerlik hizmetinde vazife grmek arzu edenlerin, gnll olarak Yunanistan'a gitmelerine, hi bir eyin engel olamayaca aktr. Oniki Ada halknn Yunanistan'a kar besledikleri sevgiyi, icbnda Yinanistan'm hizmetine koma duygusunu pek tabi grr ve hrmetle sayarm. Oniki Ada otonomisi, bu yerleri Yunanistan'dan ayrmak deil, Yunanistan' hr bir Oniki Ada katmak olur. Oniki ada halk' iin dahil ve haric ilerini mstakil olarak kendilerini id243 Zabt Ceridesi. 244 Bkz: Tan Gazetesi, 25 Temmuz 1945 tarihli nsha. 245 Geri italyanlar da Oniki Ada da bir otonomi idaresi tesis etmilerdi. Fakat bu defa d siysetinde Yunanistan'a bal byle bir idarenin ok ksa - bir zaman sonra onlarn Yunanistan'a intikline mncer olacan kestirmek zor deildi. Esasen Dr. Tevfik Rt

ARAS'n da otonomiyi bu neticeyi istihsal fin dnp, ortaya edilen makalesinden aka F: 27 anlalmaktadr!..

atm

bulunduu temas

re ettikleri takdirde Yunanistan'la beraber yryeceklerine gre, hrriyetleri iin de Yunanistan'a katlmnk demek olur ki, daha kymetlidir. ('**) demekte ve ilve etmektedir: ... ingiltere ve Trkiye'nin ikinci Cihan Harbi'nde en ok zdraba urayanlarn ilk srasnda bulunan Yunanistan' memnun etmeyi, her an hatrda tutacaklar gibi, yirmi yldan beri faist italya'nn boyunduruu altnda ok azap ekmi olan Oniki Ada halknn da, aydn bir istikble namzet olmasn dneceklerinden phe etmem. (M7) Trkiye ve Trkler'den ziyde Yunanistan ve Rum-lar'n menfaatlerini korumaya matuf olan u szleri syleyenin bir Trk olabileceine insann inanas bile gelmiyor! Hle baknz ki; lalettayin bir vatanda deil de yl-,larca Trk Hriciyesi'nin banda bulunmu bir zat, Oniki Ada'nm Trkiye'ye verilmesi yerine Yunanistan'a nasl olup da daha kolay intikl edebileceine dir reler aryor! Bu vadide Adalar'in fakir Rum halk kadar Yunanistan' dnp tatmin etmeyi kendine vazife sayyor. Sanki bir Trkiye'nin deil de, Yunanistan in Hriciye Vekilidir. Bunun iin de Rodos'taki ehemmiyetsiz bir Trk aznl dnda ahlinin tamamen Rum ve Ortodoks olmas keyfiyetine istinad ediyor. Nfus, kfi bir sebepse, sorsun bakalm, Bat Trakya iin bizim hesabmza byle dnecek lalettayin bir Yunanl bulunabilir mi?.. Nasl da; Adalar'n Trkiye iin tad hayat ehemmiyeti grmyor?! Halbuki bu makalenin yazld srada ok yeni olan bir tek vak'a dahi bu ehemmiyetin derecesini gstermeye kfidir. kinci Cihan 246 a.y. 247 a.y. LUZ.AN Ml, nttvc rn Harbi'nin en kritik safhasnda Almanlar Trkiye'yi taraf-sf kalmaya zorlamak iin bu adalar silhlandrm, Le-ros Adas'n bir tecvz kprbas olarak tahkim etmi ve Rodos Adas'nda da alelacele asker sler tesis etmilerdi. Trkiye'nin Mttefikler safna gemekteki tereddtlerinin sebeplerinden biri de hi phesiz bu Alman tehdidi idi. Bu yzden Trk Hkmeti bir hayli endieli gnler geirmiti. Bu gibi yeni ve ibretli gereklere ramen,, hl Ada-lar'n stratejik ehemmiyetini kavrayamamak dorusu izah edilebilir bir ey deildir. Fakat ne yazk ki; Trk Hriciyesi'ni hep bu kraldan kralc Yunan dostu Dr. Tevfik Rt misli kimseler sevk ve idare etmitir!.. Adalar mevzuunda iaret edilecek dier bir husus da udur: Lozan Muhedenmesi'nin ondrdnc maddesinde Trkiye ve Yunanistan arasnda kabul edilen mecbur ahli mbadelesinden imroz

ve B o z c a a d a da istisna edilmitir Halbuki mroz Adas'na bu muhedenmenin akdinden ok az bir mddet evvel getirilip yerletirilmi onbin Rum vard. Bunlarn ilk sakin olduklar mahaller de Anadolu'da ahlisi mbadeleye tbi olan yerlerdi. 9 Kasm 1922 tarihli celsede Yunan Murahhas Kaklamenos, bu iki adada nfus ekseriyetinin Rumlarda olduu iddiasnda bulunurken bu gerei de itiraf etmek mecburiyetinde kalmtr. Byle bir itirafa ramen bu adalardaki Rum ahliyi aynen istanbul Rumlar gibi mecbur mbadeleden hri tutmay izah mkn yoktur. Esasen bu mevzuuda hangi haty mkli sebeplerle izah imkn var ki!... Hakikaten bu adalar resmen talep etmeyip sdece askerlikten tecrid edilmelerini istemekle ie balam, stelik bu da temin edilememitir. Buna mukabil Tr<jzu KADR MISIROLU kiye'ye braklan ikinci derecede ehemmiyetli bir ka adacn askersizletirilmesi kabul edilmitir. Sulh-ten sonra da Yunanllar'n bu adalar zerindeki haklarn tahdid eden hkmlerin Trkiye'nin emniyeti iin hiz bulunduu ehemmiyet takdir edilemiyerek mer'i-yeti salanamamtr. stelik balangta talyan igalindeki Oniki Ada'nn bilhare el deitirerek Yunanl-lar'a intikal etmesine seyirci kalnmtr. Nihayet bunlar zerinde kurulan Nato slerinin gelecekte bize kar da kullanlabilecei' hesap edilemiyerek bu harekete Nato iinde kar klmamtr. Bu gafletler zincirinin daha nereye "kadar uzayp gidebileceini kestirmek dorusu imknszdr!.. Btn bu ac gerekler, Edirne Meb'usu Mehmed eref Bey'in T.B.M.M. de Lozan Muahedenmesi hakknda aleyhdeki konumasndan alman u cmleyi ne kadar dorulamaktadr: ... Bu millet kahramandr. Harb meydanlarnda dima kazanr. Fakat masa banda verir, verir, verir!... ("*) d Bugnk Durum : Ege Denizi ve orada yer alan adalar, Trkiye iin bugne kadar sdece stratejik bir ehemmiyet arzetmek-teydi. Fakat imdi, deniz diplerinin hiz bulunduu yeralt servetleri sebebiyle bu blge, buna ilveten bir de iktisad ynden ehemmiyet kazanm bulunmaktadr. Zira sanayide ileri gitmi kapitalist lkelerin her gn biraz daha artan stihlki, zaten son derecede mahdud olan petrol vesir yeralt maden kaynaklarnn yakn bir gelecekte tamamen tkenmesi tehlikesini dourmu bu durum 248 Zabt Ceridesi. LOZAN ZAFER M, HEZMET M? 421

da, dikkatlerin deniz diplerine evrilmesine ve sondaj almalarnn d aha masraflda ols a buralara kaydrlmasna sebep olmutur. Bu almalar ise, devletler aras hukuk sahasnda kt'a sahanl denilen olduka yeni bir mes'elenin zuhuruna mil olmutur. Bu mefhum, bir kara parasna sahib olan devletin bunun deniz iindeki bir ksm uzantsna veya devamna da sahib olmas gerektii grnden domu ve bu ksma kt'a sahanl (pleteau continental) ad verilmitir. Bu tbir devletleraras hukukun stlahlar arasna kinci Cihan Harbi'nden sonra girmeye balamtr. Gerekten A.B.D. buna dayanarak Meksika Krfezi zerinde bir takm haklar taleb etmitir. Bir sahil devletinin hkimiyet hakknn denizde da sahilden itibaren muayyen bir mesafeye kadar devam ettii kabul olunmaktadr. Denizin bu ksmna kara sulan denilir. On sekizinci Yzyldan itibaren devletlere, karasularn tkibeden muayyen bir saha zerinde de snrl bir takm haklar tannmaya balanmtr ki, buna da bitiik blge denilir. Kt'a sahanl bazan bir devletin kara sularnn hatta bitiik blgenin dna dahi taabilir. Esasen karasularnn mesafesi hususunda mstakar ve balayc bir devletleraras kaide mevcud deildir. Bunu her devlet kendisi tyin etmektedir. Lozan Muhedenmesi'nin evvelce temas edilmi olan 12. maddesinde: ./. Asya sahilinden milden dn mesafedeki kim adalar, ibu muahede de hilfna sarahat bulunmadka Trkiye hkimiyeti atlnda kalacaklardr. denildiine nazaran Trkiye'nin kara sularn hi olmazsa zmnen mil olarak kabul ettiine hkmetmek kabildir. Ancak bu mesafe 422 KADR MISIROLU LOZAN ZAFER M, HEZMET Mi? 423 Ayrca karasularmzdan itibaren ilk alt millik mesafe de bitiik blge kabul edilmitir. Bilindii gibi bitiik blgede sahil devletinin snrl baz haklar vardr. Bu ksmda esas itibariyle devletleraras hukuk kaideleri tatbik edilir. Fakat karasular ve kt'a sahanl zerindeki haklar, daha mull ve mutlaktr. Ayni denizde sahili olan iki devletin kara sular veya kt'a sahanlklar bir birine tedahl edebilir. O zaman da bu haklarn kullanlmalarndan ihtilflar doabilir, te Ege Denizindeki Trk - Yunan anlamazl bu mhiyettedir. Bu gibi yeni mes'elelerin hallini bir takm hukuk kaidelere balamak maksadyla 1958 ylnda Cenevre'de ilk defa olarak bir deniz hukuku konferans toplanmtr. Bu konferans kt'a sahanl mevzuunda u esaslar getirmitir: sonradan alt mile karlmtr.

aa) Karasularnn dna tassa bile, sahile bitiik deniz dipleri, iki yz metre derinlikteki mesafeye kadar olan saha veya zerindeki sularn derinlii tabi kaynaklarn iletilmesine mni olmayacak derecede bulunan deniz yata, kt'a sahanldr. bb) Adalarn da kt'a sahanl vardr. Trkiye bu anlamaya dhil olmam ve bu hususta tanzim olunan mukaveleyi imzalamamtr. Zira bu kabul edilecek olsa btn Ege Denizi, adalarn kt'a sahanl dolaysyle Yunanistan'n olacaktr. Ancak Cenevre mukavelesi umm bir kaide vaz' etmi istisna durumlar iin farkl esaslar konulabileceini kabul etmitir. Nitekim 1969 Ylnda Milletleraras Adalet Divan, kuzey denizindeki kt'a sahanl mevzuunda, bizim Ege Denizindeki kt'a sahanl talebimize uygun bir karar vermitir. Nihayet 1974 ylnda Caracas'ta nc Milletleraras Deniz Hukuku Konferans toplanmtr. Fakat mes'ele hl halledilmi deildir. imdi Trk Hkmetinde bu ihtilf Lhey Beynelmilel Adalet Divnna havale etmek temayl belirmi ve bu yolda Yunanistan'a teklifte bulunulmutur. Bakalm istikbl ne gsterecek ve Lozan'da atlan yanl admlarn ilesini daha ne kadar ekeceiz!... II HALEP VE HATAY A HALEP a) Tarihdeki Mevkii : Halep, tarihde ok parlak ve ok snk devirler idrak etmi en mhim yerleme merkezlerinden biridir. Osmanllar zamannda canl bir ilim ve ticret hayt vard. Hudutlar da bugnknden ok daha geniti. Kamus-ul lm, bu gn artk Trkiye ve Suriye arasnda taksime uram bulunan o eski Halep ehri'nin coraf durumunu yle anlatmaktadr: Asya'daki Osmanl vilyetlerinin en byklerinden olup Suriye Kt'as'mn imal ksm ile Anadolu'nun ve Cezire'nin birer kk parasndan ibarettir. skenderun Krfezi'nin altnda, yani cenup cihetinde bir miktar sahili olup, i taraf imal ve cenuba doru geniler. Gar-ben Adana Vilyeti ile ve Akdeniz'le, cenub garb cihetinden Beyrut ve Suriye Vilayetleriyle, cenub ark cihetinden Zor Sanca ile, imali ark cihetinden Diyar-bekir, imlen dahi Mmure-tl Aziz ve Sivas Vilayetleriyle muhat ve mahduttur. (***) Grld zere bu gn Trkiye'de bulunan An tep, Mara ve Urfa vilayetleriyle beraber bunlarn mlhakat da Halep'in hudutlar iinde bulunmaktayd. Bun249 Bkz: mseddln SSml Kamus-ul lm, Halep Maddesi. 4Z4 KADR MISIROLU

lardan Urfa ve Mara birer sancak, (2s0) Antep ise Halep Merkez Sancana bal birer kaza merkeziydiler. O zaman 86.600 kilometre karelik bir mesahaya sahip bulunan Halep ehri, idar bakmdan 3 sancak, 21 kaza, 72 nahiye ve 3800 ky ihtiva etmekteydi. (*") Halep'in Madd Kayplarmz arasnda ele almnn sebebi udur: Bu geni vilyetin bir ksm Hatay'a dier bir ksm ise Trkiye'ye kalmtr. Geri kalan byk bir ksm ise, yeniden hudutland-rlarak devlet hline getirilen bizim eski Suriye Vilyeti mize balanmtr. te ileride izah edilecei zere bu Suriye'ye braklan ksmnn hi olmazsa kuzey kesiminin de Trkiye'j'e verilmesi Mill Misak'mzm icaplarndand. Halep'in arazisinin byk bir ksm bozkrlardan ibarettir. Drt mevsimi btn mulyle idrak eden ehirde yazm hararet krk dereceye kadar ykselir. Fakat ehrin etraf olduka mmbittir. Zira 380 metre ykseklikteki bir tepenin zerine kurulmu bulunan Halep'te Antep'ten doru gelen Balksu Nehri sayesinde hi susuzluk ekilmez. ehrin ortasnda 60 metre kadar ykseklikteki sun' bir toprak ynnn zerine ina edilmi tarih bir Kale si vardr. Ana vatandan ayrld sralarda merkez nfusu yzelli bini aan gayet mmur bir ehirdi. Beyaz kesme tatan yaplm salam binalar ve pek ok tarih eserleri vardr. Bunlarn bir ou Osmanl zamanndan kalmadr. Ancak 250 Sanca k Osmanl idar tekiltnda Kaza le Vilyet arasnda mutavasst bir yerleme merkezini ffde eder ve bunlara ayni zamanda I i v a da denilirdi. 251 Tafsilt iin bkz: Devlet-i Aliye-yi stanbul 1323 sh 164 ve mut. 1 LOZAN ZAFER M, HEZMET M? 425 ehrin ortasndaki Cmi-i Kebir bir Emev eseridir. Bu. ehrin en byk cmiidir. Eski kervan yollarnn gzergh zerinde bulunan Halep, tarih boyunca bir nev'i antrepo vazifesi grmtr. Bu sebeple olduka canl bir ticret merkezi hline gelen ehir, zaman zaman bir hayli zenginlemi ve merkez nfusu da yz bini amtr. Halep'in zerinde bulunduu yol nce mit Burnu nun dolalmas ve sonra da Svey Kanal nn almasna kadar en mhim bir ticret yolu idi. Bu, Halep'te ticaretin yamsra baz sna gelimelere de sebep olmutur. Gerekten Halep'in eskiden ipek kumalar btn Dnya'da pek mehurdur. Dokumaclktan baka camclk da bir hayli gelimiti. eitli zccciye eyas yaplr ve Dnya'mn her tarafna sevk edilirdi. Kavimlerin belli bal g yollarndan biri zerinde bulunmas sebebiyle trih boyunca bir ok igal ve istillara mruz kalan Halep Hazret-i mer zamannda fethedilerek slm lkeleri arasna katlmtr. (663). Bundan sonra bir iki defa daha Araplar ve Bizansllar arasnda el deitirmise de Osmaniye'nin Ahvli Corafye ve Istatikiyesi,

sonunda kat' olarak fethedilmi ve Emevler devrinde bir hayli imar edilerek belli bal slm ilim ve kltr merkezlerinden biri hline getirilmitir. Mslmanlar elinde istikrara kavuan ve bu sebeple bir hayli inkifa mazhar olan Halep, 1170 ylnda byk bir zelzeleye mruz kalarak harab olmu fakat yeniden ve daha mkemmel bir surette ina edilmitir. 1402 ylndan sonra Timur'un idaresi altna giren Halep, 1517 ylnda Yavuz Sultan Selim tarafndan Osmanl topraklarna katlmtr. Osmanllar'n idaresi altnda Halep'te mensucat sanayimden baka, dericilik, kuyumculuk, halclk, mobilyaclk, ekercilik, sabunculuk gibi bir ok sanatlarda da byk bir gelime g426 KADR MISIROLU rlmtr. yleki; bir misl vermek gerekirse istatistikler 1907 (1323) tarihinde Halep'te 2914 dokuma tezgh ile 52 boyahanenin mevcud bulunduunu bildirmektedir. n. Halep ehri Osmanllar zamannda da baz talihsizliklere uramtr. Bunlarn banda; 1832 ylndaki byk kolera salgn ile hicr 1238 tarihinde vuku bulup, ehir nfusunun yar yarya yok olmasn inta eden mthi bir zelzeleyi zikredebiliriz. Her eye ramen Birinci Dnya Harbi sonunda elimizden kt zaman evvelce zikredildii zere merkez nfusu yzelli bin kiinin zerinde bulunuyordu. b) Kaybedilii : . Halep, Birinci Cihan Harbi sonlarnda daha ziyde birtakm siys entrikalarn eseri olan Yldrm Ordular Cephesi ndeki mthi hezimeti mteakiben dman igal ve istilsna mruz kalmtr. Yavuz Sultan Selim'in Mere -i Dbk efe-r i zerine elimize geen Halep tam 402 yl, Trk hkimiyeti altnda yaamtr. Halep'in igali tarihi 27 Ekim 1918 dir. Ancak, bu tarihte ehrin merkezine giren sadece Beinci ingiliz Svr Frkas olmutur. Panik halindeki Trk kuvvetlerinin takibinde bulunan bir dman birliinin Halep merkezine dhil olmu bulunmasnn topyekn Halep Vilyeti arazisinin ngiliz igali altna girdiini kabule imkn vermiyecei aikrdr. Esasen bu tarihten sdece gn sonra biraz da bu hezimetin tesiriyle me'um Mondros Mtreke -nmesi imza edilmitir. Mill Misak'mz bu m-trekenmenin imzas nnda elimizde bulunan topraklar 252 a.g.e. sh. 167 LOZAN ZAFER M, HEZMET M? J27

asgar vatan olarak kabul ettiine gre Halep'in de zaferden sonra izilecek Trkiye hudutlar iinde bulunmas gerekirdi. Hi olmazsa vilyet merkezinin btn kuzey ksm iin byle, dnmek arttr. Zira malm olduu zere Mill Misak, asgar vatan hudutlarn mtrekenin akdi annda ric'at eden ordularmzn fiilen bulunduklar yerler olarak kabul etmektedir. Buna gre 30 Ekim 1918 de kuvvetlerimizin Halep merkezinin pek az kuzeyindeki Mslimiye de bulunduu btn Birinci Cihan Harbi kaynaklarnca sabittir. Buras bugn Halep'in bir banliys durumundadr. Zira Ms-limiye Halep ehir merkezine sdece be kilometre mesafededir. stelik bu hududun bir takm stratejik, beer ve coraf sebeplerle biraz daha gneyden geirilmesini talep ederek Halep merkezinin de hudutlarmz iinde kalmasn temin gerekirdi. Bu durumda btn Halep Vil-yeti'ni dva etmenin dahi mmkn olabilecei gerei ortaya kmaktadr. nk Mill Misak'dan baka bir de Akdeniz sahilindeki Lazkiye'den Bahreyn'e kadar izilecek bir hattn kuzey ksminin tamamen Trklerle meskn bulunduunu iddia ve isbat gayet kolayd. Bunlar, bu blgeye t Abbasiler devrinde balayan kesif Trk muhaceretinin bakiyeleri ile Yavuz Sultan Selim Haz-retleri'nin ia tehlikesine kar buraya yerletirmi bulunduu Trkmen airetleridir. stelik Lazkiye'den Bahreyn'e kadar izilecek faraz bir hattn kuzeyindeki Trk sekenenin iki kesafet noktas vardr ki; bunlardan biri Kerkk^ dieri de Halep dolaylardr. Gerekten eski Halep vilyetimizin bugn hudutlarmz dnda kalan ksmndaki ky ve kasaba adlar kamilen Trkedir. Buralarda oturan kimseler eer tahsil grme-milerse birtek kelime arapa bilmezler. Mesel, Yaz b a , 428 KADR MISIROLU banbey, DiJcmeta ve ki Dam gibi ky ve kasabalarn isimleriyle ahlisi batan baa Trk'tr. Bugn Suriye idarecilerinin giritikleri Trke yer adlarn deitirmek ve ahliyi saa sola kartmak gibi gayretler, bu blgenin Trkln silmeye asla kfi gelmeyecektir. Fakat ne yazk ki; Suriye idarecilerine bu imkn veren de yine biziz. Hakikaten Trkiye -Suriye hudutlarnn tesbit ve tyininde tarih gerekler kadar stratejik ve beer icablarm da inenmesi ve bu suretle Mill Misk'n zedelenmesi Lozan'dan bile evveldir. yle ki: Bu blgeyi t Antep ve Mara'a kadar nce ingilizler igal etmiler fakat ok az bir zaman sonra birtakm siys sebeplerle bu igali Franszlara Franszlara terkederek daha douya ekilmilerdi. ngilizler'in, arasndaki Musul petrolleri kar bir ltuf gibi gsterdikleri bu devir keyfiyeti aslnda gayet iyi plnlanm bir de, Kefergn, o-

oyundu. Zira Birinci Cihan Harbi'nin bu iki galip mttefiki olan

yznden srp gelen gizli bir anlamazlk vard, ingilizler, Franszlar iktisad ehemmiyeti az Suriye ile tatmin edip avutmak ve petrol mevzuunda atlatmak istiyorlard. Bu maksatla Fransz asker kuvvetlerinin isg-li altndaki Suriye'ye yaknln ileri srerek onlar bu blgedeki

igali devralmaya davet ettiler. Ancak burasn tahliye etmeden nce de mahajl Ermeni komitecilerinin muayyen hareketlere girimelerini plnlyarak bir Trk -Fransz atmasnn zeminini hazrladlar. Byle bir atmann Orta Doudaki Fransz kuvvetlerini yprataca-. n hesap etmiler ve bu tahakkuk ettii takdirde ve onlar Musul petrolleri vazgemeye zorlamann daha kolay olacan dnmlerdir. Nitekim hdiseler ingilizlerin plnladklar gibi gelimi, Mara ve Antep havlisinde Ermeni tecvzleri LOZAN ZAFER M, HEZMET M? 120 sonunda ba gsteren Trk - Fransz atmas Fransz kuvvetlerinin byk bir zayiata urayarak ypranmalarna mncer olmutur. Bu ingiliz hilesini neden sonra faric eden Franszlar, Trkiye ile anlama zemini aramaya koyulmular ve bu maksatla eski nazrlardan Franklin Buyyon (Boillion)u 9 Haziran 1921 tarihinde Ankara'ya gndermilerdir. Esasen, belki de ngilizler'in Orta Doudaki Fransz menfaatlerine kar yrtt iki yzl siysetin fark edilmesinden dolay Fransz matbuatnda Trkiye lehine bir ok yazlar yaynlanmaktayd. O kadar ki; bu hareket Franklin Buyyon'un Ankara'ya geldii sralarda Trk Taraftarl adyla ifde edilebilecek olan deta umm bir cereyan halini alm bulunuyordu. Gerekten Anadolu'daki Mill Harekta Kuva-y Milliye adn takan ve bunu ilk defa kullanan da Fransz gazeteci ve fikir adamlaryd. Franklin Buyyon ile Ankara'da M. Kental Paa'nn da katld bir ok toplant yapld. ("3) Bu eski Fransz bakanna Mill Misak iyice anlatld ve ancak bu esaslar kabul edildii takdirde bir anlama yaplabilecei bildirildi. Buyyon, daha nce Londra Mzkerelerinde Mill Misak'tan bahsedilmemi bulunduunu, bu imdi ileri srlrse Fransz umm efkrnn yeni yeni mes'eleler ortaya karldna hkmedeceini iddia etti. Hakikatte ise Mill Misak'n birinci derecede Franszlar alkadar eden Kapitlsyonlar hakkndaki hkm sebebiyle bunu kabul etmek istemiyordu. Bu grmeleri uzun uzun hikye eden M. Kemal Faa: ...Msy Franklin Buyyon ile mhim ve tli mes'253 Tafsilt iin bkz: M. Kemal Nutuk'. Ankara 1927 3U KAUIH MISIROGLU eleler zerinde gnlerce ve gnlerce grtk. Netice olarak birbirimizi fikirleriyle, hisleriyle, meslekleriyle anlamak myesser oldu zannederim. Fakat Fransa Hkmeti ile Trk Milleti Hkmeti arasnda kat' itilf noktalan tesbit edebilmek iin biraz daha zamann gemesi zaruri oldu. Neye intizar olunuyordu? htimal ki, Trk Milleti mevcudiyetinin Birinci ve kinci nn'den zerindeki taleplerinden

sonra daha byk bir eserle teyid edilmi olmasna Filhakika Msy Franklin Buyyon'un kat karara iktiran ettirip imza eyledii Ankara tilf nmesi Sakarya mel-hame-i kbrsndan otuzyedi gn sonra arzetmi olduum gibi 20.10.921 de vcud bulmu bir vesikadr. Bu anlama' ile siys, iktisad, asker ilh... hi bir hususta istikllimizden hi bir ey feda etmeksizin vatanmzn kymetli paralarn igalden kurtarm olduk. Bu itilfnme ile mill emellerimiz, ilk defa olarak garp devletlerinden biri tarafndan tasdik ve ifde edilmi... O demektedir. Halbuki Ankara tilf nmesi Fransa'nn Trkiye'yi tandn tazammun etmemekteydi. O zaman Fransz Hkmeti'nde vekil bile bulunmayp sadece bir mebus olan Franklin Buyyon'nun imzalad bu vesika, bir sulh muahedesi mhiyetini tamyordu. Zira hereyden nce Fransa, Trkiye ile ngiltere'ye ramen mnferit bir sulh muahedesi akdedebilecek bir durumda deildi. nk ngilizler, btn mttefiklerine hkim ve nafiz olduklarn Mondros Mfi-trekenmesi nin imzalanmasndan itibaren her siys faaliyette ispat etmi bulunuyorlard. Bu bakmdan Ankara tilfnmesi'ni olsa olsa bir mtreke hazrlk protokol addetmek mmkndr. Esasen daha birinci maddede Yksek kit 254 a.y. LOZAN ZAFER Mi. HEZMET M? 431 bu anlamann imzasndan itibaren aralarnda harb halinin nihayet bulacan beyan ederler denilmekteydi. Hriciye Vekili Yusuf Kemal Bey, 1 Kasm 1921 tarihinde T.B.M.M. de bu anlamann iki taraf hkmetlerince tasvip edilmi bulunduunu beyan etmitir. Dikkat edilirse bu ifde t a s v i b keyfiyetinin iki taraf mill meclislerince deil de hkmetlerince olduu-u aka ortaya koymaktadr. Gerekten bu anlama, sonuna kadar ne T.B.M.M. ve ne de Fransz Parlementosu'nda mzkere ve tasdik edilmi deildir. Ayrca anlamaya bal bir ekte, bunun imza edildii gnden itibaren onbe gn iinde hkmetlerce (yine hkmetlerce, meclislerce deil!.. tasvib edilecei beyan ve kaydedilmitir. Nitekim ngiliz Hriciye Nzn Lord Grzon'un 25 Kasm 1921 tarihli notasnda: tilf, bir sulh muahedesi deildir ve Ankara Hkmeti'nin ne hukuken ve ne de fiilen tannmasn istilzam etmemektedir! denilmekte ve Fransa'nn mttefikleri ve bilhassa ngilizler'le sk bir anlama hsl olmadka Trkiye ile sulh akdetme yoluna gidemiyecei bildirilmektedir. Fransa da cevab notasnda bu gr teyid ve kabul etmitir. Fransa'nn bu itilfnme ile Ankara Hkmeti'ni tand zehabna kaplarak Mill Misak' ihll eden bir vesikay o haliyle kabul etmek gerekten taraflar,

byk bir hat olmutur. Zira artk Lozan'a Mill Misak' zaafa uratan ve ondan baz fedakrlklar yaplabileceini fiilen gsteren bir takm anlamalar kabul etmi olarak gitmek mevkiinde kalyorduk. Esasen ileride Batum mes'elesi vesilesiyle izah edilecek olduu zere daha nce imzalanan 16 Mart 1921 tarihli Moskova Muhe-denmesi Mill Misak'n, ilk, 432 KADR MISIROLU tilfnmesi ise ikinci ihllini tekil etmi bulunuyordu. Bu mes'eleyi ele alan Dr. Rza Nur, Moskova Muhedenmesi'ni imzalayan Trk murahhaslarndan birisi de sanki kendisi deilmi gibi aynen: Mesel Suriye'nin imlindeki Trkleri alamadk. Ne yapalm ki, Mustafa Kemal ile Yusuf Kemal'in bizzat yaptklar Ankara tilfnmesi'nde verilmi bitmi, emrivaki olmutu. Bununla Misak-i Mill brnden yaralanmt. (35S) demektedir. Ankara tilfnmesi, geri Fransz igali etmiti. izilen hudud, altndaki bir ksm arazinin kurtarlmasn temin Trk Mezar adyla bilinen Hatay Vilyeti nin kurtarlmasndan nceki Trkiye - Suriye hududu braklmt ki; bu hl devam Ankara

idi. Bir de dokuzuncu madde ile Halep yaknnda eskiden beri Caber Kalesi ndeki trbenin muhafazas da Trkiye'ye etmektedir. Fakat Halep ve Hatay

hri braklarak Mill Misak ikinci defa zedelenmi

oluyordu. Yine Hatay hi olmazsa 1939 ylnda kurtarlabilmitir. Fakat vatancdl el'an devam eden Halep'in Mill Misak'a dhil olduu ve kurtarlmas gerektii T.B.M.M. de cereyan eden mzkerelerin tetkikinden de aka anlalmaktadr. Gerekten Trk Murahhas Hey'e tinin hareketinden nce Lozan'da takip edilecek hatt hareketi tesbit etmek zere vki olan mzkerelerde ilk olarak sz alan izmir Mebusu, Srr Bey Trkiye'nin gney hudutlarna ve bunu tyin eden Ankara itilfnmesi'ne temas ederek demiti ki: Hudud, Misak-i Mill'de muayyendir. Zaten bu Harb-i Umm milliyetler mes'elesi karmtr ki; Mi-sak- Mill olmasa dahi yine Avrupallarn ortaya koy255 Dr. Rza NUR age. sh. 1114 LOZAN ZAFER Mi, HEZMET Mi? 433 mu olduklar bu kanun mucibince bizim taleplerimize mracaat etmeleri lzm gelir. Halbuki imdiye kadar Hkmet-i Milliyemizin akdettii bir ahidnme vardr. Suriye ile olan itilfnmede Misak- Mill'nin icbtm yerine getiremedik Misak- Mill icabnca bizimle beraber bir toprak ve bir idare altnda yaamalar lzm gelen bir ok Trk ve Krt vardr. Bunlar ise, bizim Misak- Mill'mizin icabtma muhalif olarak, Avrupallarn kabul etmi olduklar milliyetler prensibine mbyin olarak cenupta kalmlardr. Yani bizden ayr braklm* lardr. Ayrlmlardr... Cenub

hududunun tyininde ve tahdidinde byle gayr-i mantk ve gayr-i ilm haller vki olmutur ki; onun nuthalazasha imkn yoktur. Byk kasabalarmz btn cenupta brakmlardr. Hududun tesbitinde mil olacak milliyet dsturu olduu gibi bir de corafya ve etnografya birbirinden tefrik edilemez, bunlarn icbt bir birine uygun olarak' tatbik olunur. Birinin icbtm terk etmek, tekisinin de terkini icab ettiriyor!... Cenupta kalan hududumuzu hem milliyetin ve hem de corafyann icabt vehile tesbit etmek en byk emelimizdir. Bunu ehemmiyetle ve vazgeilmez bir surette hey'eti murahhasmzn dikkate almas lzm gelir. te arkadalar, hududumuzu bu ilm tarif diresinde tesbit ettikten ve dahilde icra,-i hkmet iin kayt ve artlardan zde bir surette hkimiyetimizi tesbit ettikten sonradr ki; memleketimizin tapusunu alm olacaz. Yoksa bunun noksan olursa, bizim hkimiyetimiz dima blnm bir vaziyet gsterir... ("*) T.B.M.M. sinin ad geen celsesinde Trk murahhas hey'etinin Lozanda tkib edecei hatt- hareketi tesbit iin alan mzkerede rey ve mtla beyan eden meb'256 Zabt Ceridesi. F: 28 434 KADR MISIROLU uslarn hemen hemen hepsi de Ankara tilf-nmesi ni tenkit etmi, Mill Misak'a aykr olarak izilmi bulunan Trkiye - Suriye hududundaki gayri tabiliin giderilmesi lzm geldii grnde birlemilerdir. Bunlardan Bitlis meb'usu Yusuf Ziya Bey: Efendiler, imdiye kadar takib ettiimiz siyset zerinde bir an tevaffuk edersek gayemize muhil, zannedersem bir engel vardr. O ise Franszlar'la akdettiimiz muahede deil, muvaffak itilfnmedir. Malmunuz bu itilfnme zaruretlerin neticesidir. Zaruretler zail olunca mklta ric'at etmek lzm gelir. dedikten sonra ilve etmitir: Efendiler, Franszlar'la akdettiimiz itilfnme, i-vicach, evet er br yollarla istikllimiz zerinde teh-ditkr bir vaziyet almtr. Itilfnmenin tesbit etmi olduu hududlan bir kere teneffs cihaz felcetmitir. Ayni daha nazar- dikkatinize arz ediyorum: Mardin'in, Nusaybin'in, Suru'un, Kilis'in olan bu hudud btn memleketimizi, bu yurtlarmz btn mansyla

surette Urfa da, Antep de, Mara da bundan mutazarrr ve mteessir olmutur. Bu gayr-i tabi hududun tevlid ettii gayri tabi coraf vaziyet, Nusaybin, Suru, Kilis ai-rini meflu ve mekk, tehditkr bir akbete ilka ettii malumdur. Salhiye tarafnda yaayan insanlar da ki-beti elim bir vaziyete ilka etmitir. Efendiler!... Mardin'in, Suru'un, Urfa'nm iktisdi hayt snmeye mahkmdur!... Efendiler, tefrik edilen umdemizi, gayemizi, tyin ve tahdit eden Misak- Mill'dir. Suriye'ye mahaller Msak- Mill hudutlar dahilindedir!... Hey'eti murahha-samzdan rica

ederim. Suriye'ye, o mevhum Suriye'ye terkettiimiz hududlan kurtarsnlar!. ('") diye feryat ediyordu. 257 Zabt Ceridesi. LOZAN ZAFER Mi, HEZMET M? 435 Bolu meb'usu Tunal Hilmi Bey ise Ankara tilfn-mesi ile Suriye'ye terk edilen hlis vatan topraklarnn o gn iin gnllerde vazgeilmez bir emel. hlinde yatan z m i r den daha byk bir ehemmiyeti hiz bulunduunu belirterek: iskenderun Krfezi, Anadolu'nun azdr. Tasavvur ediniz bir insan az kapatlm yaayabilir mi? Yaayamaz m? arkadalar; Trk zmir iin tututuk. Hissiyattan ayrlalm. skenderun zmir'den daha mhimdir, iskenderun muvredt t iran'a kadar gider. ran'dan gelenler skenderun'a kadar gelirler. skenderun olmasa Anadolu, hele yalnz cenub Anadolu deil, ark Anadolu da kafiyen yaayamaz!... (2M) demi ve mteakiben de bu hudutlarn dzeltilmesinde Franszlar'n anlayl davranacaklarna dir mid ve temennilerini izhar etmitir. Dier bir ok meb'us da ayn ekilde Ankara Itilf-nmesi'nin bir muvakkat mtreke olduunu ve onun izdii hududlarn gayr-i tabiiliini belirttikten sonra Trk Murahhas Hey'eti'nden bu gayr-i tabi durumun dzeltilmesi iin gayret sarf etmesini istemilerdir. Bu arada blge halkndan gelen ve mruz bulunduklar felketi ifde eden telgraflar da meclis krssnden okunmu ve icabnda birer vesika olarak kullanlmak zere Trk; Murahhas Hey'eti-'ne tevdi edilmilerdir. Lozan'a, Trk Milleti'ni temsil eden meb'uslarn mterek hissiyatn terennm eden yukardaki konumalarn akisleri kulaklarnda olduu halde giden nn, kendisine meclise verilen talimata aldr etmiyerek Trkiye - Suriye hudutlarnn tashihi talebinde asla bulunmamtr! Bu mevzuudaki gayretlerini sdece Ankara tilfnmesi'nin dier devletlerce de tasdikini sal258 Zabt Ceridesi. maya hasretmitir. nk evvelce belirtildii zere bu ihtilf nme iki taraf meclislerince de tasdik edilmemi olduu cihetle biraz da muallkta durmaktayd. Bu durum onun tdilini imknn talep etmek ve bu suretle Trkiye'nin gney hududlarndaki hakszl gidermek katlan btn devletlerce tasdikini istemekle yetinmitir. Gerekten o srada Lozan Muhedenmesi'nin henz son eklini almam bulunan metninin nc -Suriye hudutlar iin 20 Ekim 1921 sekizi ne i maddesinde yazl belli snrlar maddesinde Trkiye yln-d a akdedilenTrkiye-Fransa anlamasnn ibaresi bulunmakta idi. nn, burada Ankara

bahettii halde nn, havsalaya smaz bir gafletle bunu yapmam ve sdece onun konferansa

tilfnmesi'nin yalnzca sekizinci maddesinin deil de hey'et-i ummyesi-nin btn devletlerce tasdik ve kabuln temin etmek maksad ile bu ibarenin u ekle konulmasn teklif etmitir:

 B t n ekleriyle beraber mer' kalan 20. Birinci terin 1921 tarihli Trk-Fransz Anlamas1' nn sekizinci maddesinde yazl belli snrlar.., Lozan Konferansnda ikide bir Mill Misak' ileri sren nn, sanki ad geen itilfnme ile Mill Misak'm emrini yerine getirmi imi gibi bunun hey'et-i ummi-yesi itibariyle tasdikini salamak gayreti peinde kouyordu. Franszlar'dan, Trk - Yunan Harbi henz kat' bir neticeye vardnlmamken kurtarlabilen topraklarla iktifa ederek daha fazlasn talep etmemeyi izah, mmkn deildir. Maksad Franszlarla atmaktan saknmak ise, bu asl kapitlsyonlar mes'~ e 1 e s i nden domaktayd. stelik LOZAN ZAFER M, HEZMET Mi? 437 srf ilga ettim!. diyebilmenin psikolojik rahatln elde edebilmek iin gze alnabilen bu atmadan toprak talebi gibi daha ehemmiyetli bir meselede niin kanldn anlamak imknszdr. Maksat Lozan'da bsbtn baka mes'eleler iin Fransz desteini salamaksa bu zaten bilhare de dzeltilmesi mmkn olan kapitlasyonlar etrafndaki srarmzdan dolay oktan elden karlmt. Birinci Encmenin 24 Nisan 1923 tarihli celsesinde ele alman bu mes'ele hakknda Fransz Murahhas General Pelle: Fransa Hkmeti 20 Terin-i evvel 1921 tarihli Fransz - Trk tilfnmesinin sekizinci maddesi ile tyin olunan hudut ibaresinin bil'umum ekleriyle birlikte mevki-i mer'iyette kalacaktr! cmlesini tazam-mun eden Trk Hey'et-i murahhasas teklifi tdilisihi kabul edebileceini zannetmediini (JCT) syledi ve ilve etti: Filvaki 20 Terini evvel 1921 itilf vekleten manda idaresine tbi Suriye arazisi mmessili sfatyla hareket eden Fransa ile Trkiye arasnda akdolunmu bir komuluk itilfdr. Bu, bir itilf- mahalldir. Nitekim bunun byle olduu kendi metninde de nmyandr. Fransa, bunun ahkmn bitammih tatbik etmi ve ona tevfik-i hareket etmeklikte devam etmeyi katiyyen mu-rad eylemiti. Lkin bu, Fransa ile Trkiye arasnda bir itir. Sekiz devlet arasnda mn'akid bir muhedenme-ye Ankara tilfnmesi'nin teyidini mutazammm bir ibare derci, t itilfn mhiyetini tayire sebep olur. Zira bdezin (bundan byle) itilfnmede her hangi bir tdil 259 Lozan Zabtlar II. takm, I. cild, sn. 6 438 KADR MISIROLU kapitlsyonlar

icra. olunacak olsa, bu sekiz devletin rzasn tahsil etmek lzm gelir. mdi mevzubahs olan akd-i mahall, bir sret-i tesviyedir ki; her iki memleket bunu bilhare tdil edebilmekte menfaat bulunur (Mo). nn, General Pelle'nin bu itirazna kar ilvesini istedii ibare ile yeni bir teklifte bulunmu olmadn bunun sdece mevki-i mer'iyette bulunduu General Pelle tarafndan da kabul edilmekte olan bu anlamann bir hususiyetini tasrih mhiyetinde muahedeye dercini istediini beyandan sonra: Ankara tilfnmcsi ne T.B.M.M.'si ve ne de Fransz Parlementosu'nca tasdik olunmu deildir. M tea d-did devletler tarafndan tasdik edilecek olan bir muhe-denmede Ankara tilfnmesi'nin bir madde-i mnferi-desinin zikredilmesi bu maddeye kuvvet izafe ve ayn sened-i dvelinin dier urut ve ahkmna zaaf iras eder. Mademki Fransa Hkmeti, Ankara tilfnmesi'nin mteberiyetine itiraz etmiyor, o halde ne iin bunu syleme-meli? ("') Bundan sonra karlkl olarak mnakaalar bir hayli daha devam etmitir. Pelle, Fransa'nn kendi nmna yaplan taahhtler arasnda fark gzetmediini, bunlar arasnda kymete hi bir fark olmadn, bu sebeple de nn'nn ilve etmek istedii ibarenin lzumsuz bulunduunu beyn etti. nn, Ankara tilfnmesi'nin bir kll olarak m-tleas gerektiini bu bakmdan onun srf bir maddesinin deil hey'et-i ummiyesinin tasdikini icap ettiini, tasdik edilmemekle bir nevi muallkta tutulduu yolun260 ay. 261 a.y LOZAN ZAFER Mi, HEZMET Mi? 439 daki beyannn cevapsz braklm bulunduunu syledi. Pelle, Fransa iin bu tasdikin bir mandasna vekleten yapld iin gerekli olmadn, Musul mes'elesinde ayr bir anlama teklif edilirken ('") ayn mahiyette olan Suriye snrlarnn btn devletlerce tasdikinde srar edilmesinin Trk Murahhas Hey'eti'nin tutumunda bir tezat tekil ettiini ileri srd. ngiliz ve talyan murahhaslar da arka arkaya O'nu teyid eder mahiyette konumalar yaptlar. Tekrar sz alan nn bu anlamann Trkiye ile Fransa arasnda sulhun temeli olduunu beyan ederek eer sekizinci madde dier devletleri alkadar ediyorsa, teki maddelerin de edeceini ileri srd. General Pelle, buna cevaben sekizinci maddenin, teki devletleri hudutlara mteallik bulunmas sebebiyle alkadar ettiini dier maddelerin ise sdece Trkiye ile Fransa'ya mteallik bulunduunu syledi. nn, grnde srar edince, mes'ele husus bir grmede halledilmek zere ileriye brakld.

26 Haziran tarihli celsede General Pelle, Trkiye'nin Lozan Muhedenmesi'nin nc maddesinde yapmak istedii deiiklii hatrlatarak muhedenmenin mer'i-yete girmesinden sonra, Fransa'nn Ankara itilf nmesinin meriyette kalacan ve Lozan Muhedenmesi'yle ayn hkm ve kuvvette olduunu teyid eden bir mektubu Trk Hey'etine vereceini, Trkiye'nin de bu vaad mukabilinde olarak tadil teklifinden vaz getiini bildirdi. Gerekten bu mektup 24 Temmuz 1923 tarihinde Trk 262 Musul Mes'elesi iin evvelce temas edildii zere nn tarafndan Ingilizler'e nce ayr bir anlama tekli? edilmiti. Bundan hibir netice elde edilemeyince umm mzkerelerde ele alnmt. Pelle bunu kasdediyor. Murahhas Hey'etine tevdi edilmitir. Bu suretle inn'nn Ankara Itilfnmesini btn devletlere tasdik ettirmek hususundaki esasen faydasz olan teklifi de gereklememi oldu. Zira ad geen mektup Ankara tilfnmesi'nin Lozan Muhedenmesi'yle ayn kymet ve kuvvette olduunu beyan etmekte ise de bu beyan ve teyidin altnda sdece Franszlar'n imzas bulunuyordu. Esasen baka trl olmasna da imkn yoktu. Zira inn, haty batan ilemi, hemen her vesileyle ileri srm bulunduu Mill Misak', Halep, Hatay ve skenderun'u harite brakmak suretiyle fahi bir ekilde ihll eden Ankara tilfnmesinin hazr tasdik de edilmemiken tdili yerine mahede edilmi olan bir gerekken, teyidi iin bouna rpnp durmutur. Bu gibi siys ekimelerde hakkndan fazlas istenmedike hak olunann dahi garanti edilemedii hemen dima tutumundan baka ne beklenebilirdi!. Dr. Kza Nur ise bu mevzuda unlar sylemektedir: 23 Knunisni celsesinde Irak Ingilizler'le oluyor. Suriye hududu mes'elesi daha kimse tarafndan a-%a alnmadan Bompar acele: Byle bir mes'ele yoktur. Ankara itilfnmesiyle iki tarafa kabul edilmi bir eydir. Sade konferans bunu tasdiken zikreder. dedi. Diyecek yoktu. Mustafa Keml ve Yusuf Keml bunu vaktiyle Frankle Boillion'un dolabna girerek kabul etmilerdi. Halbuki orada mhim rel iskenderun ve Belen savanda-da taraflarnda ehemmiyetli miktarda halis Trk vard. Bunlar Adana'-nn kurtuluu rpmyorlard. Bir ey yapamadk. M! onlara vermei taahht ettikleri idar muhtariyeti de vermediler. Gya memurlar, muallimleri kendilerinden olacak. Trkeyi hkmette, mahkemede ve mektepte kullanacaklard. ("') Franszlar Grzon cenup hududlar mes'elesini mevzt-u bahsetti. Bu da Suriye ve Irak olarak iki ksmdr. Suriye Franszlar, daha ilk merhalede hakknn en asgarisini bile talep etmek dirayetini gsteremeyen inn'nn bu

oynamlard. Hrriyet haklaryd. Franszlar'n hkm altnda kalna-. mak iin

LOZAN ZAFER M. HEZMET M?

inn'nn yukarda izah edilen hatal tutumu, Ankara tilfnmesi'yle atlm olan yanl admn Lozan'da bir kere daha perinlemesiyle neticelendi. Fakat asl hazin olan udur ki, Lozan Muahedenmesi'nin mer'iye-tinden bugne kadar Suriye'deki Trkler'in haklarn korumak iin, ortaya kan frsatlar deerlendirmek istikmetinde en kk bir hareket grlmemitir. Suriye kendisinden biraz ileride anlatlaca zere srf ve ancak ingiliz destei ile alabildiimiz iskenderun ve Hatay' hl haritasnda gstermekte ve buralarn ele geirmek iin kendi efkr ummiyesini sk sk tekrarlad mitinglerle mteyakkz bulundurmaya devam etmektedir. Dier taraftan da Trklk uurunu kreltmeye almakta ve bunun iin hlis trke ky ve kasaba adlarn araplatrmakta ve bir tek kelime dahi Arapa bilmeyen Trkmenleri Arapa konumaya icbar etmektedir. Gelip geen Trk Hkmetlerinin zaaflarndan istifde ile en son olarak Ekim 1966 da Suriye'de yaayan Trklerin gayr-i menkul ve hatta menkul mallarna el konulmutur. Gerekten 19 Ekim 1966 tarihinde Suriye Babakan Yusuf Zuayan ikinci bir emre kadar Suriye'de yaayan Trkler'in inallar zerindeki her trl hukuk muamelenin durdurulduunu bildirdii zaman Trk Hkmeti buna kar da cidd bir harekete girimemiti. Esasen daha nce toprak reformu bahanesiyle msadere edilmi bulunan Trkler'in gayr-i menkullerine karlk Trkiye gerekli tazminatn denmesi talebinde bulunmu 263 Dr. Rza NUR age. sh. 1028 ise de, Suriye buna cevap vermemiti. Nihayet zerinde olarak Lbnan Trkiye'de yaayan Suriyeliler'in mallar mukabil bir harekete teebbs edilmise de bunlarn sahiplerinin oktan ve bir hile tabiiyetine getikleri anlalmtr. Trk Hkmeti, mukabele-i bilmisil imkn

brakmayan bu hile karsnda da maalesef ciz ve aresiz kalmtr. Halbuki sadece Reyhanl Kazas dhilinde, hlen Suriyede oturan ve kendilerini hkmetleriyle anlaarak Lbnan tabiiyetinde gsteren Araplarn doksan bebin dnm arazileri bulunduu, bu vesile ile yaplan gtrmektedirler. tetkikat sonunda ortaya kmtr. Bunlar bu arazilerini kendilerine tahsis edilen husus bir kapdan girip karak bizzat ilemekte mahsllerini Suriye'ye Suriye Araplar'nn Trkiye dhilinde arazi sahibi bulunduklar yer, elbetteki srf Reyhanl kasabas deildir. Gney hudutlarmzdaki civar ehir ve kasabalar da hep ayn durumdadr. Mesel Trkiye'nin en mmbit arazisini hiz bulunan Amik Ovasnn byk bir ksm da Suriye hudut kasabalarndan biri olan Harim deki Araplar'a aittir. Suriyeliler btn bu arazilerde hep ayni taktie bavurmakta ve Trkiye ise, Trk menfaatlerini korumakta ne yazk ki, dima tl ve ciz kalmaktadr!... B HATAY

Lozan Muhedenmesi'nin imzalanmasndan onbe yl sonra da olsa nihayet kurtarlm bulunduu iin, Hatay zerinde fazlaca durmayacaz. Bu sebeple O'nun Trkln isbat eden gerekleri aksettirecek bir Hatay tarihesine (24<) yer LOZAN ZAFER Mi, HEZMET M? 443 Geri biraz da Trkiye'den kap Suriye'ye yerleen komiteci art Ermeniler'in tahrikleriyle Mslman Arap kardelerimiz ikide bir Hatay ve skenderun iin mitingler tertiplemekte ve hl buralarn resmen haritalar iinde gstermeye devam etmektedirler. Fakat bu gibi hareketlerin bugnk Ortadou gerekleri muvacehesinde zerinde durmaa deer bir ehemmiyet tamadklar aikrdr. Hatay mes'elesi dolaysyla tebarz ettirilmesi gerekli olan bir husus da, Lozan Muhedenmesi'nin, zerinden nbe yl getikten sonra da olsa tashihe muhta bulunduunun resmen kabul edilmi olmasdr. stelik bu revizyonist (tdil edici) tutumun ampiyonu da, efsneletirilmi ahsiyetiyle Lozan ve nn zerine kanat germi olan M. Kemal Paa'dr. Gerekten bu byk mesnedi, teden beri M. Kemal Paa'nn O'nu Sevr Sulh Projesi ile mukayese mantndan hareketle ortaya koyduu medihler olmutur. Hakikatin sesi, hep Onun yanlmazl efsnesiyle bastrlmak istenmitir. Ne yazk ki; bu tutum hl devarn etmekte ve M. Kemal Paa'nn ahs otoritesine istinaden Lozan'n dokunulmazl korunmak istenmektedir. (265) Halbuki 1936 ylnda imzalanan Montr Murenmek isteyenler, yerli ve yabanc bir ok kaynaa ba vurularak meydana getirilmi olan u esere mracaat edebilirler. A. Faik TRKMEN Mufassal Hatay Tarihi, istanbul 937. 265 Lozan elli yldan beri dima methedilmitir. Onu ilk defa fk bir tahlile tbi tutan ve bu vasfyla mevzuunda tek olan bu eserin birinci cildi 5816 sayl Atatrk Aleyhine lenen Sular Hakknda Kanun a istinaden toplattrlmtr. Daha nce onun birinci basm zerine Ulus Gazetesinde neredilen bir seri yaz da bizi hep M. Kemal Paa dmanl 444 KADR MISIROLU LOZAN ZAFER Mi, HEZMET MI? 445 kave1enmesi ile Boazlar rejiminin slah ve daha sonra da Hatay iin bir mcdele Yurtta sulh Cihanda sulh prensibiyle almas, O'nun da balangtaki medihler ve hatta vermeyi de lzumsuz addediyoruz. 264 Hatay'n kadim bir Trk beldesi olduunun tarih delillerini

tezada dtn gstermekte deil midir?. Lozan') kusursuz iln edenler, bu iddialar iin M. Kemal Paa'nin otoritesine snr-, kei, O'nun bile zikredilen bu iki tdil keyfiyeti ile asgar

iki kusuru kabul etmi bulunduunu farketmiyorlar m?. te biz de iddia ve isbat etmek istiyoruz ki; Lozan'n eksik ve kusurlar, tashih edilen b iki husustan ibaret deildir. O'nun, frsatlar elverdike dzeltilmesi gereken daha pek ok cihetleri vardr. Biz bugne kadar bunlar gsterdik ve gstermeye de devam edeceiz! Vaz geilmez bir vatan borcu yolumuzdan dnecek deiliz!... Bizden, hakikati unu bilmelidirler ki; yalanlarn barnd sra addettiimiz bu hizmeti if zedelense de ederken, baz ahslarn ou meddah bir edebiyat mahsul olan itibarlar

ahsi, hatrlara feda ederek susmamz k k sarsan, biz deiliz. Belki bizim

isteyenler, vatan sevgisinin ne olduunu bilmeyen eyyamclardr. Bu gibi rzgr glleri lisan ve vicdanmzda makes bulan, ac gereklerin dinamik olan hayat ve hdiseler iinden nihayet kendilerini kabul ettirilerindeki sihirli kuvvettir!.. Hi bir yalann bu tabi kuvvet nnde ilnihye tutunmasna imkn Mtre* ile tenkit ve hatta tehdit yolunu tutmutu. Birinci cildin ilaveli ikinci basmnn giri ksmnda tahlili yaplm olan bu tenkitlerin nasl ilm? gerekler yerine hissiyata istinat ettiini ibretle mahede iin' bkz; Cihat AKAKAYALIOLU Lozan, Ulus Gazetesi 25 ubat - 3 Mart 1966 tarihleri arasnda neredilen tefrika. ' kenmesi nden sonra mruz kalm ve elimizden kmtr. Fakat O'nun kayb da, yine Halep gibi nce 20 Ekim 1921 tarihli Ankara tilf nmesi ile gereklemi, sonra bu kayp, Lozan'da da bir kere daha teyid olunmutu. Bu blgeyi Franszlar'a terk ederek Mill Misak' ineyen ad geen anlamaya kadar yerli halk, aynen Mara ve Antep'teki gibi silha sarlm ve bir Milis cephesi kurmutu. Fakat Ankara tilf-nmesi'nin imzalanmas, onlar anavatann desteinden mahrum brakmt. Bu duruma mni olmak iin daha Franklin Buillon ile mzkerelerde bulunurken, Ankara'ya Tayfur Skmen riyasetinde bir heyet gndererek dert ve davalarn aksettirmilerdi. Kendilerine bizzat M. Kemal Paa tarafndan: Hatay esasen Misak- Millimiz hudutlar iindedir. Bu itibarla, Hatay'n yapmakta olduu msellah mcdeleyi, adm adm takip etmekteyiz. Bu sefer tamamen kurtaramazsak dahi ora iin Franszlardan mmtaz ve muhtar bir idare temin ederiz. Gider alrsnz... (2U) denilmitir. Bu cmleler gstermektedir ki; daha o zaman bile, Hatay' dva etmek yerine, Franszlar'n burada mmtaz ve muhtar bir idare kurmalarn talep etmek yolu tutulmutu. Gerekten de, Ankara tilfnmesi'yle Hatay iin ancak bu netice alanmrt. Fakat, Franszlar, muhtar bir idarenin icaplarn hi bir zaman yerine getirmemilerdir. ngiliz siysetini ok iyi bilen ve Orta ve Yakn do-u'da Mondros akdinden itibaren Mtrekenmesi'nin yoktur!... Mondros Hatay da, aynen Halep gibi Mill Misak'a dhildir. Dman igal ve istilsna

2S6 Tayfur SKMEN Atatrk ve Hatay, Yeni Tarih Dnyas C. I. Sh. 7 448 KADR MISIROLU su yzne km bulunan Fransz - ngiliz rekabetinin neticesini kestirmekte glk ekmeyen M. Kemal Paa 1923 Mart'nda Gney Blgesinde bir yurtii seyahatine kmt. Adana'da kendisini karlayanlar arasnda batan baa siyahlara brnm drt hanm vard. Bunlar ellerinde Antakya -skenderun, yazl bir levha tayorlard. Bu levhann nnde duran bir gen kzn, Hatay dvasn dile getiren bir konumasn dinleyen M. Kemal Paa: Krk asrlk Trk yurdu ecnebi elinde kalamaz!.. C") demiti. Ingilizler'in, Franszlar1! eninde sonunda Ortadou'dan kacaklarn kestirmek o srada hi de g deildi. Buna ramen, Hatay dvas etrafndaki almalar, t 1936 ylna kadar T.B.M.M. de Antalya mstakil meb'-usu olarak vazife gren Tayfur Skmen'in ahs faali' yetlerine mnhasr kalmt. Tayfur Skmen, Hatay'n dman igal ve istilsna mruz kald yllarda giriilen silhl mcdelenin elebalarndan biriydi. Bu mcdelede Franszlara ar kayplar verdirmi ve bu yzden de gyaben idme mahkm edilerek mallarna el konulmutu. 1936 ylna gelindiinde, Fransa'da byk bir iktisad sknt ba gstermiti. Bu durum ksa zamanda, Fransz mstemlekelerinde de eitli huzursuzluklarn kmasna yol at. Bundan istifde etmek isteyen Suriyeliler 267 Tafsilt iin bkz: Bu seyahati Anadolu Ajans muhabiri olarak takib eden ismail Hablb SEVK'n ajans blteni ve gazetelerde kan yazs HAMD SELUK Hatayn O Gnleri, stanbul 1971, Sh. 19 vd. Hasan Rza SOYAK Son Hizmeti, Hayat Mecmuas stanbul 1866 nu. 46. ve Atatrk'ten Hatralar stanbul 1973 sh. 546 vd. LOZAN ZAFER MI, HEZMET MI? 447 stikll isteiyle harekete getiler. Gerekten de Eyll aynda Paris'te iki taraf arasnda mzkerelere balanld duyuldu. Bu srada stanbul'da faaliyette bulunan skenderun ve Antakya Muve-n e t - i timiye Cemiyeti isim deitirerek Hatay Hkimiyeti Cemiyeti nmyla faaliyetlerini arttrd. O zaman hu-dud zerinde bulunan Drtyol da cemiyetin bir ubesi ald. Burada Tayfur Skmen Hatay'-n'Fransa'dan isteklerini dile getiren bir konuma yapt. Bu suretle, mes'ele ilk defa olarak ortaya atlm oldu. 1936 Yl Meclis a konumasnda bir vesile ile bu mes'eleye temas eden M. Kemal Paa da:

... Bu srada milletimizi gece gndz megul eden balca mes'ee, hakiki sahibi z Trk olan skenderun -Antakya ve havalisinin mukadderatdr. Bunun zerinde ciddiyet ve kat'iyetle durmaya mecburuz. ("*) dedi. Mes'ele bu suretle hararetlenince Franszlar'la Ankara tilfnmesi'nin Hatay iin tyin ettii muhtariyet esaslarn grmek zere bir mzkere balad, nce Antakyada bir Trk Bakonsolosluu tesis edildi, sonra da Ankara tilfnmesi'nin Hatay'a mteallik hkmlerinin tavzih ve tatbiki ii mtereken C e -miyet-i Akvam Meclisi ne havale edildi. Biz, Hatay'a istikll verilmesi talebinde bulunduk. Dikkat edilirse hl bize verilmesini talep etmeye cesaret gsteremiyorduk!.. Cemiyet-i Akvam her eyden nce nfus ekseriyetinin Trkler'de mi, yoksa 268 Zabt Ceridesi. nnun IVIIIHUULU olduunu tesbit iin mahallen bir seim yaptrmaya karar verdi. Fakat bu ii yrten hey'et mensuplar drst hareket etmediler. Blge Trklerini ounu Trk mezhep'farklaryla eskidenberi orada oturan ve sonradan gelip yerleenler gibi birtakm ind kstaslarla tefrik ederek, rkdalarmzn nfus miktar dnda brakma yoluna saptlar. Bu gibi kasd hareketlerle nfus ekseriyetinin Araplarda olduu ve halkn ounlukla Suriye'yi istedii neticesini karmaya altlar. Buna itiraz etmemiz yznden hava elektriklendi ve bir ara mzkerelerin kesilmesi tehlikesi bile belirdi. ("') Hatay mes'elesindeki kararllmz belirtmek maksadyla manevra bahanesiyle bir ksm birliklerimizi gneye kaydrdk. M. Kemal Paa da Hatay istikmetinde seyahate karak 10 Mays 1938 de Mersin'e vard. As-hnda sadece bir gzda vermek maksadna bal f70) olan bu ngilizlerle korkutmaktan da geri kalmad. Bu gerei Hatay harekete ilveten Franszlar', geen Araplarda m

mes'elesiyle yakinen alkadar olan M. Kemal Paa'nm Umm Ktibi Hasan Rza Soyak'n ad tefrikasndan alnan u bir iki paragraf ok gzel bir surette ortaya koymak269 -Cemiyet-i Akvam in Cenevre'deki merkezinde cereyan eden bu mzkerelerin tafsilt iin bkz: Hasan Rza SOYAK a.g.t. ve a.g.e. sh. 560 vd. 270 Hatay mes'elesini, M. Kemal Paa'nm ahs bir dva telkki edilecek derecede bizzat benimseyerek hallettii yaygn bir kanaat ise de bunun aksini syleyenler de vardr: ... Kald ki; bugn ancak be kiinin bildii baz ok esrarl sebeplerden tr bizzat Aa-trk ve Hatay'n mstakil devlet olarak politika alannda kalmasn istemekteydi. Hikyesi uzun ve bir hayli aprak lerdir bunlar... (N. Nazif TEPEDELENLOGLU Tayfur Skmen isyan, Yeni stanbul Gazetesi 7 Kasm 1966). LOZAN ZAFER M, HEZMET MJ?

449 ta ve bu mevzuda nasl olup da kahraman kesilebildii-mizin gerek sebebini dolaysyle aklamaktadr: ... Atatrk, Fransz Bykelisi Msy Ponceau'-ya Hatay mes'elesinin ahs dvas olduunu, Ankara'da sergi evinde (imdiki opera binas) bir baloda, masasnda Romanya Bavekili Tataresco ve Balkan Devletleri erkn reisleri ile ngiliz Bykelisi olduu halde, sylemiti. Konumalarnda tercmanl Ruen Eref Unaydn yapyordu. kinci Trkiye ile Fransa arasndaki an'anev dostluktan, 1789 Fransz Ihtilli'nden ve nsan Haklar Beyannmesi'nden bahsettikten sonra, demiti ki : Ben muhterem milletinizin ve erefli ordunuzun kudrcli vasflann takdirle bilirim. Bu uurla ona ben dostluk elimi uzatmak istiyorum, o da benim dostluumun deeri olduunu bilmelidir. Buna ayni ehemmiyetle mukabele etmelidir. Baknz benim kendi dostluumun yannda, btn u etrafmda grdnz anl ve mmtaz ahsiyetlerin temsil ettikleri erefli kuvvetlerin, Balkan Pakt ve Sdbat Pakt kuvvetlerinin kymetli, kudretli ve muazzam dostluu var... Bunun nemini devletinizin anlamamas ve benim talebimi reddetmesi ihtimalini tasavvur etmiyorum. Ben toprak bytme dileklisi deilim; bar bozma alkanlm yoktur, ancak muahedeye dayanan hakkmzn isteyicisiyim. Onu almadan edemem, byk meclisin krssnden milletime sz verdim: Hatay' alacam! dedim. Milletim benim dediime nanr, szm yerine getirmezsem onun huzuruna kamam. Ben imdiye kadar yenilmedim, yenilmem, ye-nilirsem bir dakika yaayamam. Bunu bilerek ve szm behemehal yerine getireceimi dnerek benim dostluumu ltfen i'ar ve teyid ediniz!.. F: 29 430 KADR MISIROLU Sonra yanndaki Sor Perey Loraine'in (ngiliz Bykelisi) omuzunu okayarak: Baknz muhterem ngiliz meslektanz benim btn dncelerimi iyi anlad, benimle tam dost oldu. Sorunuz, yle deil mi? Ben sizinle de dost olmak iitiyorum. erefinize!... deyip Fransz Bykelisini ve herkesi imeye davet etmiti. Atatrk'n ilk anlarda her yerde, bilhassa Fransa'da byk tel ile heyecan uyandran hareket ve hassasiyeti, sinirler yatnca, ilgilileri, daha ciddi, gven verici usullerle mzkerelere devam etmek kararma vardrm-t. Artk mes'ele az zamanda, mutlaka bir hal suretine, balanmak isteniyordu.

Bu suretle hareket, asl hedefine varm oluyordu. Ayrca, bata ngiltere olmak zere iki tarafn dostu olan devletler de mspet ve dil bir hal resi bulmak yolunda faaliyete gemilerdi. kranla ifde etmeliyim ki; bu iyi niyetli faaliyetin sonradan elde edilen mes'ud netice zerinde nemli ve yapc tesiri olmutur... o. Hasan Rza Soyak, Hatay mes'elesinin hallinde ngiliz destei nin byle siys gsterilerden maada bir de ihtilfn asl hl mercii olan Cemi-yet -i Akvam Meclisi nde oynad messir rol adet ifa edercesine: ... Nihayet heyetimizin bakan Dr. Aras'n kendi tbiri ile dert anlatmak yolunda gece gndz, devam eden, cidden takdire deer kymetli faaliyeti, her iki tarafa dost olan nazrlar ile Milletler devletlerin hriciye ok

T.l Bkz: Hasan Rza SOYAK a.g.t. ve Ruen Eref ONAYDIN Atatrk, Tarih ve Dil Kurumlan, Ankara 1954 sh. 5, 6. LOZAN ZAFER Mi, HEZMET Mi? 451 Cemiyetindeki delegelerin ok samimi teebbsleri ve bilhassa ngiltere Hriciye Nzn Eden'in haktanr arabuluculuu sayesinde onlar da bu zarureti teslim ettiler. O ekilde almaya baland. ("') demektedir. Nihayet ngiliz destei tesirini gstermi ve Franszlar hakk teslime- mecbur kalmlard. Ancak Hatay'n asl sahibine teslimi gerekirken bu yaplmam sdece buraya istikll verilmesi yolunda bir temayl belirmiti. Fakat Hatay Trkl'nn gerek istei olan Anava-tan'a iltihak keyfiyeti iin bu noksan tviz bile kfi gelmitir. Gerekten nce bu mevzuda Fransa ile Trkiye arasnda asker bir andlama imza edildi. Daha sonra kendisine selhiyet tannan Paris Bykeliliimizde imzalanan dier bir andlama ile Hatay'da plebisit ve tarafsz bir seimi gerekletirmek iin Franszlarla birlikte bir ksm Trk kuvvetlerinin de Hatay'a girmesi kabul edildi. 5 Temmuz 1938 tarihinde Albay kr Kanatl kumandasndaki kuvvetlerimizin halkn cokun tezahrat* ile Hatay'a girii, bu mes'elenin halinde ilk mspet merhaleyi tekil etmitir. 13 Austos 1938 de yaplan seimlerde Krk meb'us-luktan yirmi ikisini Trkler kazanmtr. 2 Eyll 1938 de resmen kurulan Hatay Cumhuriyeti nin Anayasasnda bu devlet'in haric siysetinde yine de Fransa'ya bal kalaca belirtilmiti. Devlet reisliine Hatay mcdelesinde hakl bir hret sahibi olan Tayfur Skmen seilmitir. Hatay Meclisi daha lk anda Trkiye Gmhuriyeti'-nin btn kanunlarn toptan kendi kanunlan olarak kabul eden bir 272 ay. karara varm ve bu suretle Anavatana

s? Hn c i *N c a ra m to 5 a _n o 1 32 1 E e "x a X LOZAN ZAFER Mi, HEZMET M? 45.". iltihak etmek isteini aka ortaya koymutur. Gerekten bu devlet ok ksa bir zaman sonra 30 Haziran 1939 da Trkiye'ye iltihak karar almtr. Bu vesileyle u hususu belirtmek yerinde olur ki; Hatay'n kurtarl bir ilhak suretinde deil tam bir iltihak eklinde olmutur. Yani milletleraras ahsiyeti hiz bir devlet olan Hatay Cumhuriyeti, kendi irdesi ile Trkiye'ye iltihak etmitir. Bu yolu ihtiyar etmemi olsayd, hukuken ve fiilen yapacak hi bir ey yoktu. Kimse, kk dahi olsa bir devleti buna icbar edemezdi. Trkiye'nin rol, ancak bu neticeyi tevlide msid bir zemin hazrlayan ve '< Hatay'n istiklline kavumas m salayan bir ka siys faaliyetten ibaret olmutur. Bu durumda Ha ta y kurtarld yerine Hatay kendini kurtard demenin daha doru olaca neticesi ortaya kmaktadr. ,O haJde, Hatay'n kurtarcs, yine Hatayllar'dan bakas deildir!... Belki biraz da ingilizler!... Gerekten bu neticenin tahakkukunda Trkiye'den ziyde ingiliz . Fransz rekabetinin rol oynad ve bu rekabet dolaysyla ingiliz desteinin Trkiye lehinde tecelli etmi bulunduu Hasan Rza Soyak'-n yukarya alman szlerinden aka anlalmaktadr.

Her ne olursa olsun, nihayet Lozan Muhedenme-si'nin imzalanmasndan onbe yl sonra da olsa esir vatan paralarndan birisi kurtarlabilmi ve bu suretle byk ir Yahya Kemal Bey'in T.B.M.M. de Lozan Mu-hedenmesi'nin tasdike arz srasnda yapt konumada yer alan bir mit ve temenni deta bir kehanet gibi gereklemi oluyordu. Yahya Kemal Bey uzun konumasnda Franszlar'n Alsas - Loren iin nasl alatk-larn hatrlattktan sonra Lozan Muhedenmesi'nin anavatandan ayrd bedbaht blgeler iin, kalbimizin dima kanayacam ifde etmi ve demiti ki : LOZAN ZAFER MI, HEZMET M? 155 Krsden inmeden evvel bir kelime daha sylemek istiyorum. Bu anda Antakya ve skenderun mhim bir saat yayor. Bu iki ehir yanlmasmlar, onlar iin bu saat hi bir zaman veda saatleri deildir. Biz o milletiz ki, Yunan toplar Haymana'dan Polatl'ya doru patlarken biz btn o ate hattnn arkasnda ve zmir'de, Bur-sa'da Edirne'de Trk bayraklar gryorduk. O anda bizim mefkuremizi cinnet telkki edenler vard. Fakat bizim bu cinnetimiz onlar artt ve akllar durdurdu. Biz bugn bu anda Antakya'da skenderun'da ve btn o topraklarn arkasnda kalan Trk, Trkmen bayraklarn gryoruz ve bizim mefkuremizi hi bir ey durduram-yacaktr!.... ('") III BATUM Bugne kadar zerinde hemen hemen hi durulmam bulunan Batum da kurtarlmas gereken yerlerden biriydi. nk Mill Misak'a dhildir. Buras Doksan Harbi de denilen 1878 Trk - Rus Harbi sonunda Kars ve Ardahan sancaklaryla birlikte elimizden kmt. Bunlara sancak mnsna Elviye-i Selse denilirdi. Osmanl Dev-leti'ne ykletilen ar harb tazminatnn bir milyar yz milyon rublelik bir ksmn karlamak zere anavatandan koparlarak Moskof'a teslim edilen bu kadm Trk beldesinin ac ve karanlk esareti, tam krk yl srmtr. Bu krk yllk karagnler yzde sekseni Trk olan yerli halkn byk bir ksmnn Trkiye'ye hicretine sebep olmutur. Esasen 1878 Harbi sonunda imzalanan Berlin Muahedesi nin Rusya'ya brakt Elviye-i Selse halkna, 3 273 Zabt Ceridesi. 456 KADR MISIROLU ubat 1879 da istanbul'da imzalanan M u h e d e - i K a t ' i y y e nin yedinci maddesi yl iinde Trkiye'ye g etme hakkn veriyordu. Bu maddenin tatbiki, blgeyi slavlatrmak isteyen Rusya'nn iini kolaylatrmt. Gerekten Ruslar, g edenlerin yerlerine derhal 'M alakan. ve Dukhobos gibi eitli slav unsurlarn

getirip yerletirmilerdi. Btn bu Moskof gayretlerine ramen buralar yine de halk ekseriyetinin reyiyle anavatana ka-tlabilmitir. Yalnz bu netice bile, 1918 ylna gelindiinde dahi bunca ge ramen ekseriyetin hl Trk'lerde bulunduunu ortaya koymutur. Hakikaten Birinci Cihan Harbi sonlarnda Rusya'da karlalan madd skntlar yznden ortaya kan Bolevik ihtilli ile arlk rejimi yklm ve komnistler iktidara gelmilerdi. Bunlar, yeni rejimi yerletirmek iin acilen sulha muhtatlar. Bu sebeple Lehistan'n Brest - Litowsk ehrinde balayan mzkereler sonunda 3 Mart 1918 tarihinde Brest-Litowsk Muahedesi imzalanm, bunda Trk - Rus hududunun tesbiti iin halkn reyine mracaat esas kabul edilmiti. Bu srada Ermeni, Grc ve Azeri - Trk unsurlardan mteekkil bir Cenub Kafkas Cumhuriyeti teekkl etmiti. Osmanl Devleti plebisitten nce bu hkmetle mzkereyi tercih etmi ve bu maksatla Trabzon'da bir konferans toplamt. Bir aydan fazla sren bu mzkerelerde ii savsaklama yolunu tutan Cenub Kafkas Cumhuriyeti, nihayet Osmanl Devleti'nin sert bir ltimatomu ile karlanca Elviye-i Selse'nin Trkiye'ye terkine mecburen raz olmutu. Ancak Ruslar'la mahall Grc ve Ermeni asll unsurlar bu terke rza gstermiyerek silha sarlm ve Trk'lere kar byk bir katliama girimilerdi. LOZAN ZAFER Mi, HEZMET Mi? 457 Ermeni komitecilerinin yansra Bolevik ihtillinin dourduu karklklar yznden babozuk hale gelen Rus askerlerinin de bu yama, talan ve katliama katlmasyla ortaya tam bir vahet tablosu kmt. Ksa zamanda yirmi binden ziyde masum Trk'n hunharca doranmasna sebep olan bu Rus - Ermeni mterek mezlimini (J7<) nlemek mecburiyetinde kalan ordumuz, buralarn ele geirerek sknetin avdetini glkle salayabilmitir. Trk kuvvetlerinin Ermeni Komitecileri ve baz hris- tiyan Grc kuvvetlerine kar muvaffakiyetle ikmal eyledii asker hareket sonunda 25 Nisan 1918'de Arpaay istirdad edilerek Doksan hududuna ulalmt. Buradan harekta devamla 15 Eyll 1918 de t Baku'ya kadar btn o blge ele geirilerek Elviye-i S e 1 -s e fiilen kurtarlmt, imzalanan B a t u m Muahedesi yle bu Ardahan'n da Osmanl Maysnda blgede serbest ve hr Grc kurtar hukuken de tescil edilmitir. Fakat Batum'l birlikte Kars ve Devleti'ne aidiyetini tasdik eden bu muahede ile iktifa edilmiyerek 1918 btaraf bir heyet idaresinde plebisite mracaat olunmutur. bir ekilde cereyan ederi plebisit budur. Gerekten Batum'a giren

Belki de tarihte en

Otuzyedinci Osmanl

Tmeninin kumandan Kzm Bey (Paa) Trkiye aleyhine rey kullanmak isteyen bir gencine muhalif re}' pusulasn ahlinin galeyanna z bayramen bizzat vermitir.

Netice aikr bir farkla Trkiye lehine tecelli etmi ve bu blge halk, krk yldan beri hasret kald

274 Bu mezlimin korkun tablosunu kavramak iin u eserlere baknz: Bu facialar yerinde grp tespit eden tarihi Ahmed Refik Bey'in istanbul'da 1919 ylnda baslan Kafkas Yollarnda isimli eseri Veysel EROLU Ermeni Mezlimi, istanbul 1973. 558 KADR MISIROLU rana kavumutu. Hakikaten sekseniki bin ksur Trkiye lehine reye mukabil sdece birka yz kadar muhalif ve mstenkif rey kullanlmt. Bu suretle Batum, dier liva (sancak) ile birlikte halk ekseriyetinin reyine istinaden anavatana iltihak etmi oldu. Henz uursuz Mondros Mtre-kenmesi nin imzalanmasna be aydan fazla bir zaman vard. Bu sebepledir ki; mezkr mtrekenme-nin imzaland 30 Ekim 1918 tarihinde fiilen elimizde" bulunan yerleri asgari vatan kabul eden Mill Misak. Batum'u da iine almaktayd. Bu hususta tereddde mahal yoktur. Buradaki baz karklklar ileri olmad iddia edilemez. Zira byle karklklar o zaman kurtuluu ile nihayet bulan askeri harekta, Batum edilmesine de

srlerek, Batum'un Milli Misak'a dhil

hemen her tarafta vard. Gerekten Batum'un

Muahedesine ve mteakiben bavurulan plebisite ramen hukuken olmasa da fiilen tam bir hkimiyet altna alnamadndan hareketle burasnn Mill Misak dnda telkki imkn yoktur. Bunun en mukh toplanan T.B.M.M. de halkn reyiyle seilmi Batum delillerinden biri de, plebisitten iki yl sonra Ankara'da Mebusla-r nn fiil mevcudiyetleridir. Moskova Muhedenmesi Batum'un Trkiye'ye

Bu mevzuda daha sonra temas edilecek olan 16 Mart 1921 tarihli

nin ilk mzkereleri srasnda Ruslar'n Mill Misak kabul edildii takdirde

verilmesinin lzm geleceini bunun ise asla mmkn olamyacan (275) (!) beyan etmi bulunmalar da clib-i dikkattir. Esasen istanbul'un igali yldnmne bilhassa rastlatlarak imza edilen mezkr 275 Yusuf Kemal TENGRENK Vatan Hizmetinde, istanbul 1967, sh. 220 LOZAN ZAFER Mi, HEZMET M? 459 muhedenmenin T.B.M.M. deki mzkeresi srasnda Rize Mebusu Ziya Hurit Bey Batum hakkndaki hkm okunduunda yle ise Mill Misak yoktur! . . . diye bararak bu mevzudaki tarih gerei aka ifde etmitir. Aziz vatanmzn Mondros Mtrekenmesi'ne istinaden dman igal ve istilsna urayan kymetli paralarndan biri de Batum olmutur. Zira bu muhedenmenin onbeinci maddesi burasnn ingilizler tarafndan igal edilebilecei hkmne yer vermi bulunuyordu. (27) Bu sebepledir ki, mezkr Mtrekenme'nin imzaland 30 Ekim 1918 tarihinde Baku'da bulunan Trk Ordusu, 1914 hududuna ekilmek mecburiyetinde braklmtr. Bu suretle Elviye-i Selse

yeniden Trk hkimiyetinden km oluyordu. Zira ingilizler 17 Kasm 1918'de Baku'yu igal etmi ve ileri harekta devamla Aralk 1918' de Batum'u da ellerine geirmi bulunuyorlard. Burada mahall bir idare kuran ingilizler, kadm Trk topra Kars ve Ardahan da yeniden Ermeniler'e peke ekmekte hibir beis grmemilerdir. Gerekten bu mntkay iki yl kadar esaretleri altnda tutan ingiliz kuvvetleri, nihayet ekilirken buralarn Ermeni ve Grc devletleri arasnda taksim etmi, bu taksimde Batum'u Grc'lerin hissesine brakmlard. Bu srada Grcistan'n 276 Mondros Mtrekenmesi'nin ingilizler'e Batum u igal etmek hakkn veren onbeinci maddesi aynen yledir: Halen Trkiye kontrolnde bulunan ve mahall ihtiyalar itibaryle derhal mttefik makamlara tevdii lzm gelen Kafkas tesindeki demiryollar da dahil olarak tekmil demiryollar mttefik zabtan tarafndan kontrol edilecektir. Yani mttefikler Batum'u igalde hakl olacak ve Trkiye Baku'nun igaline de itiraz edemiyecektir! 460 KADR MISIROLU Ankara'da Medivani adnda bir mmessili vard. 23 ubat 1921 tarihinde Medivani'ye Ardahan'n bize iadesine muvafakat edildiinin bildirilmemesi halinde asker harekta girieceimiz ihtar edilmi fakat bu hususta gerekli cevab beklenilmeden ordumuz harekete geerek ayni gn Ardahan'a girmiti. Mill Mcdelenin gerek kahramanlarndan biri olan Kzm Karabekir Paa'nm kumandas altndaki kuvvetlerimiz ileri harekta devamla 11 Mart 1921 de Batum'u da yeniden kurtarmt. Bu harekt siys bir taktik hatasyla mall gren. Kzm Karabekir: 11 Mart zeval vakti Batum dahi yedinci alayn bir taburu tarafndan igal olundu. Btn ktaatn ehre girmeyerek lzm gibi tertibat almalarn emretmitim. Bugn Ahisha'daki Kzl Svari Liva'smn Batum zerine gitmek zere hazrlandn haber aldm. Ruslar imalden tazyikle beraber Batum'u ark ve cenuptan da tazyik edeceklerdi. Vaziyet pek garip bir ekil almt. Grc or- ' duu henz Batum'un hayli imalinde Ruslar'la muharebe ederken biz Batum'u igal ediyorduk. Halbuki buras Grc Ordusu'nun son mukavemetini temin edecek bir mev-ki-i mstahkemdi. Ahisha'da dostne karlamtk. Bu Liva Batum'a da byle girerek Grcler'in Yoksa o-raradaki mfrezemiz Bir nc ordusuna yardma m gitmitik? hatt- ric'ati-ni kesecek ve bedevadan kaleyi igal edecekti. Boleviklerle muharebe mi edecekti?!. Yani Grc

k da ne ona, ne de tekine^ Batum'u biz almaya gitmitik!. u halde gelecek her iki ordu ile muharebe mi edecektik? Hkmet, Kafkas Konfederasyonu'na karar veriyorsa - ki vaziyet-i ummiyemize nazaran felket olacan izah etmi ve anlatmtm - sarih emir vermek lzmd.

Vakit pek dar, artk mnakaa tarafla hal-i

zaman gemiti. Ben ktaatma sarih emir verdim ve hibir MIY .

LOZAN ZAFEH MI, HfcIMfcl

harp ihdasna mahal vermemelerini ve dostluktan ayrlmamaya almalarn yazdm. 12/13 gece hkmetimizin verdii karar Ankara'dan bana tebli olundu: gl olunan Ahigelerk, Ahisha ve Batum mntkalarnda Ankara Hkmeti nmma icrn-y hkmet iin memrm-i hkmeti tayin!... tabii emirleri yerlerine verdim. ("') demektedir. Bu srada Moskova'da < M o s k o v a M u -hedenmesi adyla bilinen Trk - Rus anlamasnn mzkereleri en nazik bir safhaya varm bulunuyordu. Acaba giriilen bu asker harekt, Ruslar'-, ileri srdmz artlar dahilinde bir anlamay kabule icbar maksadn m tayordu?. Buna pek ihtimal verilemez. Zira bu anlamay gerekletirmek iin gnderilen, Yusuf Kemal Tengirenk ile Dr. Rza Nur ve Moskova Sefirimiz Ali Fuad Cebesoy'dan teekkl eden murahhas heyetimizin ilk ileri srd artlar incelendiinde Batum un Ruslar'a braklmasnn peinen kabul edildii esefle grlmektedir. Gerekten bu hususta Ali Fuad Cebesoy: Trk murahhas Heyetinin nokta-i nazarm yle hlsa etmek mmknd. dedikten sonra, isteklerimizi madde madde sralamakta ve Batum mes'elesine tahsis ettii sekizinci maddede: Batum ehri ve limannn baz artlar ve kaytlar altnda Kafkasyallar'a ("8) terkedilmesine mukabil Kars'n arkmdaki hududumuzu Arpaay'nn 278 . Hakikatte Ruslar'a 279 Talveg, bir nehrin ortasndan 462 KADR MISIROLU kadar gtrerek hem yurdumuzun bu cihetinden emniyetini takviye ve hem de mnbit olan byk bir arazi parasnn anavatana ilhakn dnmtk. Bu tasavvurumuzu gizlemitik. Muahedenin muhteviyat, istediimiz ekli kat' olarak aldktan ve ileriye sreceimiz btn artlarn kabulnden son dakikada Batum ehrini mhim baz kayt ve artlar altnda bir tvizat yapyormuuz gibi Kafkasyallar'a terkedeceimizi bildirecektik. ") grne yer vermekte ve mteakiben Batum tvizinin bir siyas taktik olarak kullanldm, zira byle yaplmazsa Ruslar'n ne yapp yapp konferansn bir muvaff'akiy etsizi ie uramas iin bir mki-lt icad edecek olduklarn beyan etmekte ve bunun kendince mkul sebeplerini tafsil eylemektedir. Halbuki Batum'un bu srada yukarda anlatld ekilde ordumuz tarafndan igal ve istirdadna yatann en derin yerinin ortasndan getii kabul edilen farazi izgiye elenir. Nehirlerin hudud ittihaz edilmelerinde ekseriya se ve sol kenen veyahutta yzeyinin Talvegine (27') 277 KSzim KARABEKR istikll Harbimiz, istanbul 1960, sh. 927.

ramen Moskova Muhedenm esi yine de imzalanabilmitir. Eer Ruslar'da anlama istei bulunmasa ve kendilerini anlama hususunda mazur gste-, recek bir bahane aramakta olsalard, bunun iin Batum'un lafzan talebi nden ziyde fiilen igal i nin onlarn daha ok ilerine yarayaca muhakkakt. Bu igali ileri srerek sulh mzkerelerini inktaa uratmam bulunmalar karsnda, Trk Murahhas heyetinin sulhun gereklemesi iin zarur addederek Ba-tum'dan peinen vazgemesini mazur ve mkul telkki eylemee imkn yoktur. Fakat ne yazk ki, murahhaslarmz Ruslar'la bir sulh akdinin ancak ehemmiyetli tvizgetii farzedilen izgi yerine bu talveg esas kabul olunur. Zira hududun kat' ve deimez biimde tesbltinl temin eder. 280 Ali Fuad CEBESOY Moskova Hatralar, stanbul, 1955. sn. 147. LOZAN ZAFER Mi, HEZMET M? 463 ler sonunda gerekleebileceine kat' bir surette inanm bulunuyorlard. Ali Fuad Cebesoy'un yukarda temas edilen beyanlar bu hususu aka gstermektedir. Dier Trk murahhaslar da ondan farkl dnmyorlard. Bunlardan Dr. Rza Nur, Batum'u taleb etmenin sulhun akdine mutlak bir surette mni olacan kat' bir lisanla ifade ettikten sonra: Muahede bitiyor. ok eyler yazld. Trkiye-Rus-ya arasndaki hudud da tesbit edildi. Bu esnada Ruslar, Gristan' istil ediyorlar. Zaten Ermenistan' istil etmilerdi. Telal bir haber. Bizimkiler de Batum'a girmiler. Ruslar bize: Bu ne itir, muahede mi yapyoruz? Burada byle, orada sizin ordu Batum'a giriyor! Ankaraya ifre yazarz: Batum'dan kn, yoksa Ruslar decek deriz, cevab yok. llallah!... Ruslar' teskin ediyoruz, siz muahedeye bakm!.. Biz Batum'u istemiyoruz diyoruz. Ruslar diyorlar ki; Batum'a girdiinizden dolay Ankara bayraklarla donand. ayoruz. Avdetimde Tiflis ve Batum'da rendiime gre, vaziyet yledir, ve bizde bu esnada trl birbirine zt vaziyet vardr. Yani Trkiye'nin ii anari ve gln manzarada: Biz Moskova'da bir hudut yapyor, Batum'u istemiyoruz. Kanaatimizce Batum'u Ruslar bize vermezler. Batum Trkiye'ye beldr diyoruz. Buray muhafaza iin dima orada ellibin kiilik bir ordu beslemek lzmdr. Batum yle bir yer ki, Ruslar'n can evi, bize brakmiya-caklar, arada harb olacak. Bu kadar yaptklarmz mahvolacak. En feci, Trkiye yardmsz kalacak. Biz Ardahan, Artvin ve emsalini aldk. Muahedede bu tesbit ve kabul edildi. Batum'u da bunlar ile bir sanda koymak istemiyoruz. Nasl olsa Ruslar bir gn Batum'u alrlar. Sandktaki dier eyler de beraber gider. Trkiyeye Batum'u alp dima harbe hazr olmak, byk bir ordu beslemek 4C4 KADR MISIROLU

gibi aptallk yapamaz, biz byleyiz. ('") diyerek hlis bir vatan toprann vatan iin bir bel olduunu iddia edebilecek kadar selim mantk ve muhakemeden uzaklaabilmektedir. Bundan sonra Trk Ordusu'nun. Ba~ tum'u istirdad ediine temas ile bunu irkin bir lisanla yeren Dr. Rza Nur, bilhare Rus tazyiki karsnda ric'ate mecbur kalarak burasn terkediimizi Hasl bu Batum iinde rezil olduk ,(*") cmlesiyle tavsif etmekte ve: O vakit henz bu muahede imza bile edilmemiti. Tahliyenin sebebi Rus kuvvetlerinin bizimkilerle msademeye girmeye balam olmasdr. Bu delilik a? kald Moskova Muhedesi'ni bozuyordu ki bu muahede bu devlete, byk faydalar, yardmlar temin etmitir. Bunlarn hepsi gidiyordu. O vakit ne yapacaktk bilmem?!.. Neyse Batum'dan ktlar. Biz de Ruslar da memnun olduk. Bu mni gidince muahedeyi bitirdik. f83) diye ilve etmektedir. Batum'un bu srada igali, acaba Moskova Muhede-nmesi'nin (arzu edilen artlarndan kat- nazar) srf mcerret bir anlamaya vcud vermek hususunda Rus-lar' icbar gayesini mi gdyordu. Bu harekt askeri bakmdan hatal gren Kzm Karabekir: ... Batum'da hkmet tesisi 17/18 Martta yani Grc Hkrheti'nin 17'de vapurla firarndan sonra mmkn olduu halde, Moskova sulhu 16 Martta imzalanm bulunuyordu. (aM) Demek ki, hkmet tesisi gibi bir garibe yap281 Dr. Rza NUR a.g.e. sh. 793 - 749. 282 Dr. Rza NUR a.g.e. sh. '795. 283 a.y. 284 -* Hakikatte Moskova MuhedenmesJ iin anlama bu tarihLOZAN ZAFER M, HEZMET Mi? 4Gr> miydi? masak da sulh imzalanacakm. (5) demekte ve harekt siys ve asker bakmlardan ak bir surette tenkit ederek: Bu vaziyet askerlikte fahi bir hata deil uzun uzun tahlil ve tenkidini yapmaktadr. Trk Murahhaslar Ruslar'n Mill Misak'mz kabul ettiklerine dir bir beyanda bulunmalarna, son derecede byk bir ehemmiyet atfediyorlard. Filhakika onlarn bu arzular gereklemiti. Gerekten Moskova Muhede-nmesinin birinci maddesinde yer alan ... bu Muahedede mezkr Trkiye tabiriyle 28 Knunusni 1336 (1920) de stanbul'da mn'akid Meclis-i Mebusan tarafndan tanzim ve bilcmle devletlerle matbuata tebli olunan Misak- Mill'nin ihtiva ettii arazi kasdedilmi-tir. ibaresine yer verilmitir. Fakat Trk - Rus hududunu tayin eden ikinci maddede Batum'un Rusya'ya terk edilmesiyle ayni Mill Misak tarihte ilk defa ihlle maruz kalm ve fiilen reddedilmi olmuyor muydu? Trk Murahhas Hey'etinden Yusuf Kemal Tengrenk Ruslar'a Mill ("*) diye sormaktadr. Mteakiben Batum'un istirdadyla neticelenen harektn asker bakmdan

Misak' kabul ettirmek iin heyetimizin giritii gayreti uzun uzun hikye etmektedir. O'nun bu mzkerelere dair naklettii tafsiltn aka gsterdii ten de daha evvel gereklemiti: Ruslar iyi birey dnmler. Dediler ki: ngilizler ~ stanbul'u 16 Martta bastlar. Bir yl sonra 16 Martta Moskova Muahedesi yaplm olsun! Bir iki gn bekleyelim d3 16 Mart gn imza edelim pek muvafkt ve yle yaptk. (Or. Rza NUR a.g.e. sh. 795) 285 Kzm KARABEKR a.g.e. sh. 493. 286 a.y. F: .00 husus udur ki; Ruslar Mill Misak' kabule meyletmekte fakat bu takdirde Batum'dan vazgemek mecburiyetinde kalacaklar iin burasna istisna bir durum verebilmek gayretini gstermekteydiler. ("*) Netice olarak Moskova Muhedenmesi ikinci maddesiyle Batum'u Rusya'ya terketmekte ve oradaki Trk'lere dima kt zerinde kalacak olan bir takm hak ve imtiyazlar bahetmekteydi (!) ki; bu madde aynen yledir: Madde: 2 Evvel: ibu maddede tahsis ve tyin olunan mahal ahlisi, her cemaatin din ve hars hukukunu temin ve mahalli mezkureye ahlinin arzularna muvafk bir usl tasarruf arazi ithaline imkn bahedecek vsi bir muhta-riyet-i idryeye nail olmak, Saniyen: Batum liman tarikiyle Trkiye'ye giden veya gelen bilcmle mevad ile eya-y ticriyenin gmrk resmine tbi tutulmayarak bil mkilt ve mevni ve bilcmle rsum ve tekliften muaf olarak serbest bir surette imrr hakk, her nev masrif-i hussiyeden mstesna olarak Batum limanndan istifde hakkiyle birlikte Trkiye'ye temin edilmek artlariyle ibu muahedenin birinci maddesinde gsterilen hududun imalinde bulunan ve Batum livasna id olan arazi ile Batum liman ve ehri zerlerindeki hakk metbuiyeti Grcistan'a terke rza gsterir. Bu suretle Mill Misak ihll edilerek Batum Rusya'ya terkedilmi oluyordu. Bundan sonra Batum'u kurtarmak ihtimali az da olsa bir kere daha Lozan Konferans srasmda ele gemiti. Ne yazk ki, Lozan Konferans zabtlarnda Batum hakknda serdedilmi bir tek cmleye287 Y. Kemal TENGRENK a.g.e. sh. 229 ve mt. dahi rastlamak mmkn deildir. Halbuki 1918'de imzalad Brest-Litowsk Muhedenmesiyle Batum'u Trkiye'ye kendi rzasyle terketmi bulunan Rusya, aradan sadece yl kadar bir zaman getikten sonra imza edilen Moskova Muhedenmesi nde Artk' o gnk artlarn deimi bulunduu esbab- mcibesiyle burasn yeniden talep ve elde edebilmiti. Madem ki - sene gibi ksa bir zaman zarfnda artlarn deiebildii ve bu sebeple messes hukuk durumlarn tadilinin taleb edilebile6ei kabul olunmutur, o halde neden Lozan'da Ruslar'a bu kendi

mantklaryla hitab edilerek Batum geriye istenmemitir?!. stelik ortada. Ruslar'n bize bir tviz vermelerini gerektiren msid bir mesele de vard. Bu, Boazlar Mes'elesi* ("') idi. Gerekten Ruslar, Lozan'da btn tarihleri boyunca en byk ehemmiyeti atfettikleri Boazlai Mes'-elesiyle deta Trkiye'den daha ziyde alkadar olmu 288 Boazlar M e s ' e I e s i muayyen bir arazi paras zerindeki hakimiyet hakkmzn tahdide uramas eklinde bir zme baland iin bunu, Mnevi Kayplarmz! tafsil ve mnakaaya tahsis eylediimiz nc cil'te ele alacaz. Ancak imdiden unu syleyebiliriz ki, bu mes'elede de varlan netice ile ilk taleplerimiz arasnda ok byk bir fark mevcuttur. Bu noktadan hareketle Boazlar Mes'elesi'nin lyk vehile hal-ledilemediine mtedair bir eserin birinci cildinde yer alan muhtasar tenkitlerimizi ele ln bir inklp kalemoru:1 Uzak gren Atatrk bu bakmdan azamiyi elde ettikten sonra, asl hedefimizin zamana braklmasna karar verdi ve 6yle yapld. Bar tehlikeye drmek ve savaa yeniden balamak bu millete ne salayabilirdi?!.. Bu uluslararas etin davay baka yollardan zmlemeye kalkmak Trkln inenmeslnden ve paralanmasndan baka birey getiremezdi... (Bkz: Lozan Cihat AKAKAYALIOLU, Ulus noo \AUIH MISIROGLU ve canhra bir mcdeleye girimilerdir, stelik bu mcdelede Rus Bamurahhas ierin ile Trk Bamu-rahhas nn deta az birlii etmilerdi. Bu durum o kadar barizdi ki; bir ara sabr tkenen Lord Giirzon zabt lara gememekle beraber smet Pa;.'nn kalpan ierin'in banda gryor gibiyim! (3") diye alayl bir ikyette bulunmak mecburiyetinde kalmtr. Hakikatte Boazlar mes'elesindeki bu Trk - Rus ibirlii Trkiye'den ziyde Rusya'nn menfaatineydi. Bu bakmdan Ruslar'dan mukabil bir tviz kopanlabilirdi. Bu hususta da akla gelebilecek ilk tviz hi phesiz Batum olabilirdi. Fakat inn Rus tezine yatkn mtle-besini de Trkiye lehine bir tvize balyamamtr. Gerekten mes'eleyi bandan sonuna kadar Trkiye iin arka plnda bir menfaat hesab takibinden uzak bir mecrada yrtm ve taleplerinin hibirinin is'afn temin ede-miyerek nihayet Boazlar'a dir Mttefiklerin ihdas ettikleri yeni rejimi kabul mevkiinde kalmtr. Bu suretle Gazetesi, 28 ubat 1966 Tarihli Nsha) demektedir. Halbuki, bu eserin birinci cildinde ne bu ve ne de herhangi dier bir mes'eleden dolay harb kma ihtimlinin varid olmad ispat edilmitir. stelik bir de Boazlar Mes'elesinde zami deil de ancak i s g a -r i neticenin elde edilmi bulunduu meydandadr. yle k'. Boazlarn iki yakas gayr-i asker bir duruma getirilmi ve Trkiye iin en hayat stratejik ehemmiyeti hiz bulunan bu mevkiin idaresi de Beynelmilel bir komisyonun idaresine hayale

edilmitir. Elde edilen azam netice bu mudur?! Trkiye'nin balangtaki talepleriyle, ortaya kan bu netice kadar merhametsiz bir beyanda bulunduunu ortaya koymaya kfidir. 289 Cem BLSEL Lozan II, sn. 349 Dr. Rza NUR, age. sh. 1015 LOZAN ZAFER M, HEZMET Mi? 460 Batum'un kurtuluu iin doan bu son mit de inn'nn acemiliine kurban giderek imdilik ortadan kalkm oldu!.. IV MEZARLIKLAR anakkale Harbi'nde len mtecaviz ngiliz ve Fransz askerleri iin orada bilmecbriye birtakm mezarlklar teekkl etmiti. Mttefikler, bunlarn , mlkiyetlerinin kendilerine tevdiini talep ediyorlard. Tarih bryunca hangi din ve rktan olursa olsunlar btn mezarlklara dima byk bir hrmet ve ihtimam gstermi olan bu asl millete itimatszlkta bu derecede ileri gidiyorlard. stelik mezarlklarnn durumlaryla ylesine derin bir surette alkadar olmulard ki; Lozan Konferans'nda bu Mezarlklar Meselesi en ok mzkere ve mnkaa edilen mes'elelerden birisi olmutu. Gerekten Gelibolu'daki ingiliz ve Fransz mezarlkla' rina mteallik uzun ve tafsiltl hkmlerin muahede metninde on madde ile (Madde 124-136) yer alm olmas keyfiyeti dahi, bunu ispata kfidir. Muahede metninde Trkiye'nin hudutlarnn tyini gibi Konferansn en belli bal mes'elesine dahi -ne kemiyyet ve nede keyfiyet bakmndan bu kadar byk bir yer verilmemitir. Terkettiimiz Rumeli topraklarnda ecdad yadigr tarih eserlerimizle birlikte mezarlklarmz da mezar talarn dahi krp yok ederek tahrip eden dmanlarmzn bu hareketlerine kar dahi bir mukabele-i bilmisilde bulurr mam olmamz karsnda bize gsterilen bu itimatszlk cidden clib-i dikkatti. Hakikaten, dmanlarmzn bu gibi insan duygular rencide eden taknlklarna kar sonuna kadar efendiliimizi muhafaza edebilmi olmamzn 470 KADR MISIROLU derecesini kavramak iin sdece bir Razgrad H a d i s e s i ni (") hatrlamak bile kfidir. Byleyken dmanlarmz Gelibolu'daki mezarlklar hakknda birtakm bakp gzetme mkellefiyetleriyle iktifa ' etmiyerek buralarn mlkiyetlerinin kendilerine temlikinde srar etmi ve bunu muahede metninde bir garantiye balamlardr. Hem de bu temlikin ebediyyen kelimesiyle pekitirilmesi suretiyle!... Bu hususu tespit eden Lozan Muhedenmesi'nin 128. maddesinin birinci fkras aynen yledir: Trk Hkmeti, Britanya imparatorluu, Fransa ve talya Hkmetlerine kar kendi arazisi zerinde bunlarn meydn- harbte veya mecrhiyetle veya kaza veya hastalk neticesinde lm

olan berr ve bahr askerleri ile esarette vefat eden ser-y harbiyelerine ve sivil mer-kfnine it merkad, mezarlk ve medfenleri, tezkir-i nmlar iin dikilmi bideleri muhtevi olan arsalar kendilerine ayr ayr ebediyyen terketmeyi taahht eder. Ke-zalik 130. maddede mezkr komisyonlar tarafndan birletirme mezarlklar medfenler veyahut bideler tesisi iin tide lzumlu grlecek olan araziyi de onlara terke-decekdr. nn, bu mes'elede dmanlarn gizli bir asker niyet tadklar vehmine kaplm ve teklife kar hep bu 290 14 Nisan 1933 de Bulgarlar Razgrat'taki Trk mezarln atee vermiler, balyozlarla trbeleri ve mezar talarn ortadan kaldrmlardr. 8u insanlk d hdisenin elim haberi stanbul'a ulatnda o zamanki yksek tahsil genlii, gz yalarn iine aktarak kendine yakr bir mukabele olarak Bulgar mezarln iek yamuruna tutmutu. Tafsilt iin bkz: M. Necmeddin DELORMAN, anlar Benim iin ald, istanbul 1955. Lozan Muhedenmesinln resm eklerinden olup Anburnu'ndakl dman mezarlklarn gsteren harita. ynden itirazda bulunmutur. Halbuki bunun asl ehemmiyetli ciheti, Trk Milleti'ne bylesine insan bir mev-zuuda atfedilen adem-i itimatt. Fakat, mes'eleyi asl ehemmiyetli noktasndan gerektii gibi cevaplandrama-m olsa bile hi olmazsa bir mukavemet gstermi ve bu ite bir hile sezdiinden dolay da olsa mmkn olduu kadar kar koymaya almtr. Fakat Dr. Rza Nur, bu mevzuda ondan da tvizkr kmtr. Bu gya byk siyset adam (!...) hem kendi dnce ve hissiyatn ve hem de nn'nn durumunu yle anlatmaktadr: ingilizler bir de mezarlk meselesi kardlar. Gelibolu ibih ceziresinde harbte len askerlerinin gmldkleri topraklann bir ahs mal gibi sahibi olmak istiyorlar ve bunda srardalar. Bu da Ismet'in fena halde vehmine dokundu. imdiye kadar bunca mhim teklifler ve kabuller odlu. Hibiri bu kadar sinirine alevlendiriyor. Tutturdu. dokunmamt. Bu adam tuhaftr. Gayet mhim bir ey O'nda Bana diyor ki: Bunda gayet tehlikeli bir maksadlar var. Bu aleyhimize sslhareke yapacaklar. Ziyareti diye ehemmiyetsiz geiverir de, bazen byle onlara nisbeten pek ehemmiyetsiz birey O'nun evhamn mezarlklara sahip olacaklar, buralarn

asker sokacaklar dedi. Canm, bunda bu kadar vahim bir ey olmaz. Beyhude yere kendini zme! Burasn onlara Suriye'yi Msr' terkettiimiz gibi, terkedecek deiliz. Tabi yle yapamayz. Mezarlk olsun, ziyaret etsinler, insan bir haktr. Ziyaret diye asker sokabilirler mi? Bizim gzmz kr m? Korse de zaten mezarlk vermesek de birgn birden asker indirirler. Soksalar da o miktar maksada kfi gelir mi? Sde biz uykuda olmyahm. Silhlaryla sokmyalm. Bu iin bu kadar deeri yoktur! dedim. Ah! Zihnine yerletirdii e3'i,. bilhassa vehmi onun zihninden

karmak mmkn deildir, ama ne kadar sama olursa olsun! Zaten bu hali yzndendir ki, Yunanllar inn'nden geleLOZAN ZAFER Mi, HEZMET Mi? 473 cek diye saplanp, Eskiehir - Afyon felketine sebep olmutu. Ismet'in telna bakp yeniden dnyorum. Bundaki vehameti renmek istiyorum. Bir trl anlya-myorum. Ve nihayet bo bir vehim olduuna hkmediyorum. Nihayet Grzon da bunun hkimiyet mes'elesiyle alkas olmadn syledi. Bu da Ismet'in vehmini gideremedi, ismet Boazlar'n serbestisi, harb gemilerinin gemesi, bunlarn artlar gibi gayet mhim meselelerden ziyde bu mezarlk iiyle uramtr. ('") Bu araziye mtellik kayplar tarafndan daha sylenecek pek ok sz vardr. Mesel, muhedenmenin 17. maddesi Trkiye'nin Msr ve Sudan 22. maddesi ise Libya zerindeki btn haklarndan feragat ettiini bildirmektedir. Buralarda bir hakkmz vardysa niin vazgeiyorduk?!.. Yoktuysa neden feragat ettiimizin tasrihine ihtiya hissedilmiti?.! stelik bu feragat ne karlnda vki oluyordu?!. Sdece bir Hi!... deil mi?! Kayplarmzn ancak ana ve esasl hatlarn gstermek maksadn takip ettiimiz iin bu kadarla iktifa ediyoruz. 291 Dr. Rza NUR, age. sh. 1022 - 1023. KISIM II MLI KAYIPLAR BRNC BLM TMRAT BEDEL Yunan Ordusu'nun Anadolu'daki masum sivil halka kar ika eyledii tecvz ve mezlim iin istenmekte olan mebla Tamirat Bedeli denilmekteydi. Bu mes'elenin konferansn ilk safhalarnda ok gzel mdafaa edilmi olduunu kabul etmek gerektir. nn, Lozan'a cebinde mtehassslarca hazrlanm birka nutuk mevcud olduu halde gitmiti. htimal ki, bu konumalar o hazr nutuklardand. Zira nn bu mes'eleden balangta mid ve ifde ettii gibi bir netice istihsal edememitir. Gerekten daha konferansa-gitmeden, hatt murahhas olmas bile bahis mevzuu deilken Trk Ordusu'nun zmir'e doru Yunan palikaryalarm, kovalamakta bulunduu bir srada Vakit Gazetesi muhabirine verdii beyanatta Yunanllar'n Anadolu'da yaptklar tahribatn bir milyar be yz bin a 1 t n a vardn, yanan iki yz seksen bin evin ise yz milyon lira kymet kaybna sebeb olduunu, gtrlen hayvan ve eyann da yedi yz milyon lira kymetinde olduunu syliyerek Yaplacak tetkikler zararn bu rakamn ok stnde olduunu meydana karacaktr. Hele nfusa, rz ve namusa olan zararlarmzn takdiri bile kabil deildir. Fakat btn zararlarmz Yunanhlar'n yannda brakm-

,,o

tVAUIH MISIHUGLU

yacaiz. Bunlarn santimine kadar tazminini isteyeceiz. ('") diye kat' bir lisanla konuuyordu. Fakat Konferansn en ehemmiyetli mes'elelerinden biri olan bu tmirat meselesinde de nn bir miktar direndikten sonra, yelkenleri suya indirmi ve maalesef gerekli neticeyi almadan teslim olmutur. O kadar ki, Lozan'n muvaffak olup olmadn, O'nun, Konferansn balangcnda arzu ettikleriyle sonunda elde ettikleri arasnda yaplacak bir mukayeseden dahi karmak mmkndr. Hemen her mes'elede msbet ve Misak- Mill ruhuna muvafk bir balang yapt halde sonunu tviz stne tvizle balamtr. Bunun en hazin misllerinden biri de bu tmirat meselesi dir. Trkiye'nin en-mmur ksmlarnda adet hi bir hayatiyet emaresi kalmamt. Bu sebeple Yunanllar'dan Tmirat Bedeli nmyla tam drt milyon altn lira talep etmitik. Zaten hakkmz olan Karaaa in gya bu tmirat bedeli yerine ikme edilmesiyle is'af edilmeyen bu talebimiz, Lozan Konferans boyunca uzun mzkere ve mnkaalara sebep olmutu. Mttefikler, bizi bu hakl talebimizden vazgeirmek iin, Mondros Mtreken-mesi'nden sonra aziz vatanmzda giritikleri igallerin askeri masraflarn bizden talep etmek gibi akl ve mantk d bir yol tutmulard. Tamirat mes'elesinin mzkere edildii nc Komisyonda bu talep ve iddiay cevaplandrmak zere sz alan Trk Bamurahhas inn, uzun ve mukn bir beyanatta bulunarak demitir ki: ... Binaenaleyh, Dvel-i Mttefikann nokta-i nazarlarna gre arzularn ilzamen kabul ettirmek zere tevessl etmee kendilerini mecbur ettiklerini igal-i askeriye292 Bkz: Anadoluda Yunan Zulm ve Vaheti, II. Ksm Ankara 1338 sn. 62. nin mucip olduu masarifi Trkiye'ye tahmil etmee hibir sebeb yoktur. Bil'akis bundan dolay zarardde ve s-ret-i meruada tmirat talebinde bulunmak hakkm hiz bir devlet var ise o da Trk Devletidir. Zira bu igaller kendisini ve ayn zamanda Trk Milleti'ni madd ve manev her nev zayiat ve strbta duar eylemitir. Binaenaleyh adalet ve hakkaniyet Trkiyeden igal-i asker masarifinin tesviyesini talep eylemek yle dursun, bu igallerin ona muris olduu haarat tamir eylemeyi mstelzimdir. Benabirin mevzubahs olan tediye talebi hibir esas- hukukiye mstenid deildir, ite bu keyfiyet Trk Heyeti Murahhasasna dilne bir sulhun essn va'z ve takrir etmek zre itima eden Lozan Sulh Konferans'nn bu derece mugyir-i hakkaniyet bir talepta srar etmiyeceini mid ettirmektedir. Haaratn tamirine gelince Trkiye Byk Millet Meclisi Heyet-i Murahhasas Mal ve ktisad Komisyonun btarafne tetkikatna mlhazat- ummiye-i tiyeyi arz etmekle mbhidir. MebdH hak ve nfsete tebean Heyet-i Murahhasa gerek ahval ve harekt- harbiyeden, gerek kavnn ve

kavid-i hukuku dvele mugayir efaldan dolay muhasm devletlerin sivil teb'asnm dorudan duar olduklar zararn mtekabilen tazminat mevzuu tekil etmesi iktiza edecei mtalasndadr. Binaenaleyh Dvel-i tilf iye sivil teb'as sabk Osmanl mparatorluu ordular tarafndan hcum, bombardman, ilh.. gibi icra olunan efal ve harekt- harbiyeden dolay ahslan veya emvallerince dar- zarar olmular ise, teb'a-i mezkrenin zararlar, mezkr imparatorluun halefleri tarafndan tazmin edilir. Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti de bu tazminata dilne bir miktar ile itirak eylemelidir. MISIWJULU Salfizzikir devletler ayn hissiyat- adalete tebean sabk Osmanl mparatorluu arazisinde veya baka mahallerde ef al-i mmseleye mruz olan sivil Trk teb'as hakknda ayn suretle hareket etmelidir. Tarafeyn teb'a-smn dorudan doruya kavnn ve essat- hukuk- dvele mugayir efalden dolay duar olduklar zararlar ile dvel-i mtekideye dorudan doruya ve her nerede bulunurlarsa bulunsun gasp, zapt veya haarata duar edilen emlk hakknda ayn esas tatbik olunmaldr. Yunan Ordusu tarafndan Mondros Mukavelenamesi ile usulen ttiH muhasamatn ferda-y vukuunda Asya-y Sura'da izmir'in igalinden bu ordunun inhizam- kafisine kadar, ika olunan hedm ve tahribler kamilen t'mir ve tazmin edilmelidir. Katiyyen bitaraf menbiden sudur eden vesaik ve hibir kimse tarafndan red ve inkr edil-miyecek ehdet, ika olunan tahribatn vs'at- mthie-sini isbat etmektedir. smet Paa mcrimleri bizzat isticvap eylemitir. En byk rtbedeki zbitandan neferata, ruhbandan efrad- diyeye kadar herkeste Trk'e id her eyi alelttrat tahrib iin ayn taammd ve ayn azim ve sebat mahede etmitir. Dar- harab olan bu vs havalinin manzara-y elmesi bu hususta her trl ahadetten istina hasl ettirir. Bu asr- tahribat btn hasarlarn tamirini Sret-i kafiyede mirdir. (*") Mteakiben sz alan Yunan Bamurahhas Venizelos Dyun-u Ummiye-yi Osmaniye hakknda fsmet Paa tarafndan serdedilen mtalay cevaplandrdktan sonra: k olunan haarata gelince, sya-y Sura igalinin ilk iki senesi zarfnda Yunan ordusunun mazhariyat bu muvaffakiyattan ibaret olduu zamanlar, hibir tahrip ik 293 Lozan Zabtlar I. Takm c. III. Istanbul 1924 h. 7 ve m!. LOZAN ZAFER M, HEZMET M? m olunmamtr. Yunan Ordusunun ilk ric'atinde Sakarya Vadisi ile Afyon Karahisar - Eskiehir imendifer hatt arasnda kin kasabalarn yanmas srf zarrt- askeriyeden mnbistir. Yunan Ordusu gzerghnda bulunan mahallerden Trk Ordusuna me'va olmak suretiyle kendisi iin aikr bir tehlike tekil edenleri tahrip etmek istiyordu. Asya-y Sura'nn Yunan Ordusu tarafndan

tahliyesine tekaddm eden son ric'at esnasndaki hasret hakknda henz malmat- resmiye mevcud deildir. Her halde bu tecvuzat hal-i ric'atte bulunan bir ordu tarafndan gzerghnda ik olunmutur. Bu ef'alin zaptu rapt pek yolunda olan ordular tarafndan bile vukuunda hi bir fevkaldelik yoktur. Yunan Ordusunun esna-y ric'atinde ilerinden mrur eyledii Trk kylerine dalm bulunan Trk askit-i gayr-i muntazamas tarafndan dar- hcum olduunu nazar- mtleaya almak icap eder. Bu gibi ahvl dahilinde ik olunan tecvuzat Alman Ordusunun Fransa'nn imalinde ve Belikada irtikp ettii tahribat ile hakikaten mukayese olunamaz .Bu tahribat mezkr ordunun muzaffer olduu zamanlarda vukua getirilmiti. Almanya muharebeyi kaybedeceini ve igal eyledii araziyi tahliyeye mecbur olacan hissettii - vakit her trl tahribattan ihtiras olunmutu. Bu da tahribatn taammden ve ttrd bir mhiyette icra olunduunu ispat eder. Yunan Ordusu, Trk arazisini igal eyledii zaman tecvzatta bulunmad. Tecvzat- ric'attan, Orduda zapturaptn gevedii zamandan itibaren balamtr. Mmtka-i askeriye haricinde asla teaddiyat ik olunmadn ve Yunan idresinin-himyesi altnda icra edildii sabit olmayp bil'akis, Yunan idaresi, pheli ahvalde, daima Rum unsurundan ziyde Trk unsurunu iltizam ettiini ilve etmek lzm gelir. f") F: 31 m. KADR MISIROLU Nasl utanmadan yalan syliyebiliyor deil mi? Ve-nizelos, konferansa mes'elenin bu ekilde telkki olunacandan mutmain, hi olmazsa mitvar bulunmakta hatta Trk Heyet-i Murahhasasmn dermeyan eyledii talepte srar etmiyeceini mid etmekte olduunu da szlerine eklemekte kusur etmedi. Bundan sonra kendilerinin zmir'e Mttefikler nam ve hesabna asker kardklarn ve bu sebeple mes'uliyetlerinin mevzuubahs olamyacan ileri srm ve demitir ki: Bundan maada Yunanistan'n Trkiye'ye kar ser-dedebilecei dier mukabil bir talebi vardr ki; Trkiye'nin tmirat duhulnden hakkndaki iddialarn hayli geer. Filvaki Trkiye Harb-i Ummye Asya-y Sura bilfasla mukaddem ve muahhar olan birka ay zarfnda

sevhilinden ve Trakya'dan 430 bin rum tardetmitir ki; bunlar emvl-i menkulelerinden hi bir eyi alamyarak Yunan arazisine ilticaya mecbur olmulardr. Yunanistan, bu ahliyi 1914 senesi Maysndan 1920 senesi ortasna, yani gerek arzi-i mlhakadan, gerek igl-i asker altndaki araziden olmak zere muhedenme ile Yunanistana tahsis olunan arazideki me'va-y kadimlerine iade edebildikleri zamana kadar, iae etmek mecburiyetinde kalmtr. Bu mltecilerin iaesi, kendilerine edilen muavenet, Yunanistan'a nakilleri ve bilhare Asya-y Suraya ve Trakyaya iadeleri iin icabeden masarif ile, iadelerinden sonra yeni bir hayat imrarma tekrar balamalar iin Yunan Hkmeti tarafndan kendilerine it olunan cz' parann tertibi yolunda ihtiyar edilen

masarif, harekt- askeriye mntkasnda Yunan Ordusu tarafndan ika olunan zararlarn mukabilini hayli tecvz eder. Bundan baka Yunanistan'n uhdesine bir de vekayi-. 294 a.y. LOZAN ZAFER M. HEZMET Mi? !83 hire neticesi zerine ktle halinde hicret eden mlteciler mes'ele-i mhimmesi inzimam etmitir. Bu mltecilerden muvenet-i resmiye ile geinenlerin adedi 15 gn zarfnda 905 bin kiiye bali olmu idi. Bunlara bir dereceye kadar sa'yi hal eshabmdan olduklarndan dolay bir muavenet-i mahsusa mrur eden 40 bin kiiyi ilve etmek lzm .gelir. Yanlarnda bir miktar eya gtrebildikleri halde ark Trakya'dan gelenler mstesna olmak zere servet-i menk-lelerini zayi eden u eski ve yeni mlteci ktlelerini barndrmak ve beslemek iin Yunanistan'n sarfna mecbur olduu ve daha mecbur olaca para nazar- mtalaya alnrsa Trkiyenin metlibi mikdarndan ok yksek rakam derdest olunur. (W5) Bundan sonra Trkiye'nin talebinin nazar- itibre alnmamasn isteyen Venizelos szlerine devamla Muharebeden Yunanistan deil, Trkiye mes'ul olduundan manev nokta-i nazardan bu talebin hakka makruniyeti msbet deildir. Esasen bu talep nazar- mtalya alnsa bile Yunanistan'n mukabil talepleri de nazar- mtalaya alnmaldr. Bu mukabil metlibin her biri haarat mikdarn bir ka kat tecvz eder. Fakat Yunanistan bu metlibin ve metlibi mtekabilenin tetkikini tacil etmekte hi bir fide-i ameliye olmayacan pekl mdriktir. Sevr Muahedesinin 231. maddesi ile Trkiye, Almanya ve Avusturya Macaristann Dvel-i Mttefikaya kar atklar tecvz harbine itirak etmekle dvel-i mezk-reye her nev zayiat iras ve fedakrlklar tahmil edip, bunlarn tamamen tamirini temin etmesi lzm geleceini tasdik etmi, lkin .dier taraftan, Dvel-i Mttefika da, Trkiye'nin menbi-i varidat bu tamirin tahmilen ifsna, onu ikdar etmek iin gayrkfi olduunu tasdik ederek bu metlipten feragat Bundan maada mezkr 295 a.y. 481 KADR MISIROLU muhedenmenin 238 nci maddesi ile Dvel-i Mttefika Almanya, Avusturya, Bulgaristan ve Macaristan tarafndan kendilerine devrolunan matlubattan Trkiyenin bir gna tediyatta bulunmasn ondan talep eylemee muvafakat etmilerdi. 1920 senesi Austosunda Trkiye'nin bu tamirat ifaya iktidarszlna hkmedilmi olacana gre onun elyevm daha ziyade iktidarsz olmas lzm gelir. Fakat dier taraftan, bilfarz bu metalip ve mukabil met-libin tetkiki neticesinde Trkiye'nin Yunanistan'dan bir miktar matlubat- safiyesi tahakkuk etse, Yunanistan'n bugnk etmiler idi.

vaziyet-i iktisadiye ve maliyesinin Trkiye'nin 1920 senesindeki vaziyet-i maliye ve iktisadiyesi ile kyas ediiemiyecek derecede feci olduu bedihidir. Yunanistan'n 1915 senesi Eyllnde umm seferberlie mbaeret ettiini ve 191 fi Eyllndenberi harb halinde bulunduunu unutmamak icap eder. Menabi-i vaaridat tkenmitir. imdi bir milyon mlteciyi barndrmak, beslemek ve'ihtimalen yerletirmek mes'ele-i mthiesi nnde bulunmaktadr. Binaenaleyh tazminat tediyesini derpi-i na-zar- teemml etmesi adimulimkndr demitir. Venizelos'un bu safsatalarna cevap vermek zere tekrar sz alan nn, Yunan Bamurahhasasnm harb mes'uliyetleri hakkndaki nokta-i nazarnn doru olmadn belirttikten sonra: Bu mes'uliyeti tyin eylemek iin yekdierinden pek farkl olan iki safhay tefrik etmek lzmdr. Evvel harbi uzatm olmak mes'uliyeti, bade akd-i sulh iin zuhur eden frsatlar karm olmak mesuliyeti mevcuttur. Yunanistan'n mes'uliyeti, alelhusus taarruzunda-kat- tesnd ettikleri mttefikler tarafndan kendisine tebli olunduu andan itibaren gayr kabil-i mnakaadr. Bu mes'uli-yet irtikp olunan tahribattan dolay bir kat daha itidad eder. Mezkr tahribatn ika iin Yunanistan'n Dvel-i LOZAN ZAFEP Mi, HEZMET Mi? 4P5 Mttefika tarafndan tevik edildii mdafaa zemininde iddia olunamaz. Her kim olursa olsun Yunanistan' bu tahribat ikaa davet ettiini tasavvur edemez. Bilkis Dvel-i Mttefika-nn bunlarn nn almaa ve men etmee altklarndan eminim. Vandallara yakan u barbarca ef'al itilf > remzinin arzu ve idaresi ve devletler taralndan ibzal olunan nesyih hilfnda ika olunmutur. Pek vsat'li ve iddetli bir harb cereyan etmitir. Ve bunun netyicine marv- tkan itisafkr bir mtecaviz tarafndan tahamml edilmek lzmdr. Topu vesaire mermilerinin mucip olduu tahribat, lek mahiyet-i askeriyeyi hiz ve ef'al-i harbi-yeden maduttur. Lkin bu tahribat, bile hprbi kaybeden haksz, bir mterizin mes'uliyet.ini didir. - f296) inn, bundan sonra, Mttefikler namna hareket ettii kabul olunsa bile bu durumun Yunanistan'n mes'uli-yetini bertaraf etmiyeceini z\vs kendisine verilen vazifenin < t a h r i b ve m e /.li m istikmetinde olamyacan izah etti. Bundan sonra dier murahhaslar fikirlerini beyan ettiler. Bunlar da umumiyetle bu mevzudaki Yunaf nokta-i. nazarn destekler mahiyette konumalar yaptlar. Halbuki daha sonra da muhtelif celselerde devam eden bu mnakaalara esasen hi de lzum yoktu. Zira elde, Yunanistan'n harb kaideleri dnda icar eyledii mezlimden dolay mes'ul olmasn gerektiren bir ok resm rapor ve vesika vard. Hatta bunlardan bazlar Lozan'da karmzda olan Mttefiklerin resm mmessil ve memurlarnn imzasn tayordu. Ne yazk ki; bu vesikalar orada hakkyle de-

296 ay. o KADR MiSinOLU erlendirilerek Mttefiklerin kendi beyanlar ile balanmalar temin olunamad. Biz bu vesikalardan sdece bir tekini dikkatlerinize sunuyoruz: ZMR'N MTECAVZ YUNANLILAR TARAFINDAN GAL HAKKINDA MLLETLERARASI TAHKK KOMSYONUNUN RAPORU MES'LYETLERN TYN izmir ve civarnda cereyan eden mezlim mes'uliyeti-^e dir itilf Devletleri mmessillerince tanzim edilen jrapordan Yunan Hkmet ve subaylarnn mes'uliyetini aikr bir surette gsteren ksmlar: 1 Hdiselerin dou sebebini din dmanlnda aramak lzmdr. Yunanllar bunun meydana gelmesine mni olacak hi bir ey yapmamlardr. Bir medeniyet-severlik vazifesi grmekten pek uzak olan mevcudiyetleri, derhal bir ftuhat ve bir Hal eylemitir. 2 Karaya asker karlmasn takip eden ilk gnler zarfnda zmir ve civarnda meydana gelen ahvalin mes'uliyeti, vazifelerini ifa etmemi olan st rtbe kumandanlarla baz subaylarn uhdesindedir. Yunan Hkmeti bu mes'uliyeti bazlarn cezalandrmakla kabul ve tasdik eylemitir. Maahaza mes'ulyetin bir ksm Yunanllar'-dan evvel umm haklarndan mahrum edilerek mahpus olanlarn firarna ve silhlanmasna Osmanl memurlarna aittir. 3 Yunan Hkmeti zmir'de kendisini temsil eden en byk mlkiye memurunun hatt- hareketi sebebiyle LOZAN ZAFER M, HEZlMET Mi? 487 Yunan askerlerinin ileri hareketi esnasnda memleketin dahil mntkasn kanla boyayan vahim karklklarndan dolay mesuldr. a) 7- 10 Mays tarihli Msy Venizelos taralndan ekilen telgraftaki yksek meclis talimatna uymamlardr. Kendisi tilf mmessilliinden herhangi bir surette izin istemeden 20 - 23 Mays'ta asker kumandanlna zmir haricinde Aydn, Manisa ve Kasabaya asker evkine emir vermeye msaade eylemitir. b) Kezalik yine bu memur bilintizam halk igalin genilemesinden haberdar etmemitir. Bu suretle Mslman halkn heycanmn ve binnetice kargaalklarn oalmasna sebep olmutur. mni olacak hibir tedbir almamolan manzarasn iktisap

4 Yunan yksek memurlarnn mes'uliyeti, memleket dahilinde babozuk silhl kimselerin dolamasna msaade etmekten domutur. cra ettikleri baz asker hareketler bu gibi babozuk silhl kimselerin muntazam askerlerle birlikte hareket etmesine bile msamaha eylemitir. 5 Menderes Vadisinde meydana gelen kargaalklarn ilk sebebi haksz olan igalden meydana gelmitir. Yunan askerlerinin yry ve yerlemesi esnasndaki messif hareketleri bu harb neticesidir. Trkler ile askerlerin ileri hareketi akabinde1 memleketin mruz kald

Yunanllar arasnda mevcud olan dmanlk iddetle vahetini itiraz kabil olmyacak bir surette oaltmtr. Hak-kul insaf bunun yegne mes'ul Yunanllar olamaz. Ayn mlhazat Bergama havlisinde ve Manisa ile demi civarnda cereyan eyleyen vak'alara da mildir. 6 Bilkis Yunanllar Menemen katlimnn tek bana mes'uldrler. Bu katlim mrettep heyecanna deildi. Fakat Beigama keyfiyetinden dolay askerinin

vkf olan Yunan Kumandanl, asabiyet ve korku sebebiyle bil tahrik mdafaadan mahrum sivil Trkleri katlim eden askerlerini inzibat altnda bulundurarak tedbirleri almaa mecbur edebilirdi ve etmeliydi. Menemen'de hazr bulunan Yunan subaylar vazifelerini tamamen ihml eylemilerdir. Komisyon talya Mmessili General Dall'olio ngiltere Mmessili General Hore yeleri : Fransz Mmessili General Bunoust Amerika Fevkalde Komiseri Amiral Bristol ('") nn, Lozan'da dier birok mes'elelerde olduu gibi bu tmirat mes'elesi nde de talebinden vazgeti. 28 Mays'ta milyonla ehidin kemiklerini ve a plak milletin yreini szlatan bu tviz de verilin-' ce Lozan Muhedenmesinin 59. maddesi ortaya kt: Madde 59 Yunanistan harb kevninine mugayir olarak Anadolu'da Yunan ordu veya idresinin ef'alinden mtevellit haaratn tamiri mecburiyetini tanr. Dier taraftan Trkiye, harbin temadisinden ve onun netyicinden mtevellit Yunanistan vaziyet-i mliyesini nazar- dikkate alarak tmirat hususunda Yunanistan'a kar her trl mtlibattan sret-i kat'iyyede feragat eder. Yunanistan vaziyet-i mliyesini nazar- dikkate alarak tbirine dikkatinizi ekmek isterim. Biz kendimiz iyi bir du297 Yunan Fecyii, (birinci kitap), sn. 131'den alnan bu raporun resm tercmesi ksmen sadeletirilmitir. rumdaymz gibi Yunanistan'n iinde bulunduu iktisad krizi dnyoruz. nn T.B.M.M. de Lozan' mdafaa ederken de Yunanllar'in tediye gcne mlik olmadklarn, binaenaleyh tamirat bedelinin anlamada kabul edilse bile fiilen ahnamyacan ileri srmtr Byle birey olsa bile,

bunu dnmek herhalde bize deil Yunan ordusunu tevik ve yardmlar ile Anadolu'ya sal-drtm olanlara derdi!. Fakat, nn neden bu dvada iddia ve isteinden vazgeti diyeceksiniz. Bunu T.B.M.M. deki konumasndan kendi azndan dinleyelim : Yunan igalinden kurtarlan yerlerde solgun, zayf, plak ve alktan alayan ve yollarda vre doavn br milyon zavall halk mevcuttur. Yunanllar burada her eyi yakp ykm, altst etmi, ehirleri toprakla bir etmitir. Yalnz Manisa'da onbir bin evden on bini yklmtr. Bu yangn gzleriyle gren Franszlar'la konutum. Hepsinin syledikleri hakikatti ve benim grdklerimin ayni idi. Franszlar kendi gzleriyle Yunan zahitlerinin uraya da gaz dk, uray da yakma ihml etme!.... dediklerini ve bu emirlerin mutlak surette tatbik edildiini gzleriyle grmlerdi. Yalnz burada deil, btn Anadoluda byle yapld ve yz yirmi binden ziyde ev yakld. Byle bir manzaray grnce insann kalbi szlyor. Medeniyet byle bir vahetle iftihar edemez!. Medeniyete kar yaplan bu hakaret ve alaklktan phe edenler benim grdklerimi gidip yerinde grmelidirler. ... Yunan tmirat bir msademeye mncer olursa bu msademeyi kazanacamza hi bir zaman phemiz olmadn syledik. imdi bu msademeyi kazandmzdan sonraki safahat takip edeyim. ark Trakya'da 490 KADR MISIROLU kazandmz bir meydan muharebesi muharebe meydannda arzu ettiimiz milyarlar bize temin edemezdi. Hi kimse byle bir ey dnemezdi. O vaziyeti t dman payitahtna kadar idme etmek lzm gelirdi. VziyeH corafiyeyi gznzn nne getirmelisiniz. Bu yalnz Yunan meselesini deil, bir ok milletler meselesini de karmza karrd. Bu safhay da geiyorum. Arzu edilen neticeye kadar vardk. Ondan sonra da para yerine alacamz bir muahede zerindeki bir imzadan ibaret olabilirdi. Tmirat paras hi bir kasada gelen galibe verilmek iin hazrlanm deildir!. (ok doru!... sesleri) (Handeler). Arkadalar; imzay aldktan sonra son santimine kadar istihsal etmek iin de hal-i harbi idme ettirmek lzmdr. Bunu hayl olarak sylemiyorum. Gznzn nnde tecrbe vardr. Dnynn drt kesinde galipler maluplarna namtenahi tmirat imza -ettirmilerdir. Bunu istihsal iin hasmlarn son akya kadar silhtan tecrit etmilerdir. Galip milletler mi, sulhun nimetinden mstefit oluyor, malp milletler mi istifade ediyor?. (Bravo!, sedalar) Bu sistem, sulh imza edildikten sonra dahi nihayete kadar hal- harbi idme demektir. Arkadalar, byle bir hatt-i hareketi takip eden bir hkmete, bir heyet-i murahhasaya millet o vakit ne diyecekti?. Tamirat nam altnda daha u kadar adam ve u kadar masraf ettiniz, getirdiiniz bir satr yazdan ibarettir.

Bunu da alamyorsunuz yalnz almyorsunuz deil amak cehd- gayreti altnda yeniden bir ok teklifat ve yeniden bir ok kan talep ediyorsunuz! Bunu diyeceklerdi. Bu kadar vazh bir nokta karsnda niin yanl karar verdiniz? Milletin bihakkn bize itap edecei nokta bu idi. Nazarlarnzda kemal-i samimiyetle tavzih ettiim nokta udur ki: Yunan tmirat iin kabil-i istihsal bir ey yoktu. Yalnz suhuletle kabil-i istihsal deil, dnldkten sonLOZAN ZAFER M, HEZMET M? 49t ra kr zararndan fazla olan ve binnetice milletimizin memnuniyetini daha ziyde tevlid edebilecek olan her hangi bir sret-i hal olsayd vazifemiz bunu yapmak idi. Milletimizin duar olduu iztrabat arttrmamak ve zarar olduu yerde tespit etmek iin mantn gsterdii doru yolu takip etmek lzm idi. Biz de o tedbiri ittihaz _ ettik... ("') Bu satrlar gsteriyor ki nn, bu tmirat mes'ele-sinde harb kacan sanmt. O'nu tviz stne tvize sevk eden mil hep bu harb endiesi idi. Halbuki bu, asla bahis mevzuu deildi. Btn Dnya sulh istemekte idi. Yunanistan Trkiye'den daha btapt. ngiliz ve Fransz efkr ummiyeleri bu harb aleyhtar hislerini seimle ortaya koymulard. Fakat kar taraf ve bilhassa ingiliz Murahhas Lord Grzon, tehdid stne tehdid savurarak nn'y bunaltt. kinci Murahhas, Dr. Rza Nur Bey'in bu husustaki tutumu da nn'den pek farkl deildi. Gerekten hatratnda bu tmirat mes'elesine sayfalar dolusu yer ayrm bulunmaktadr ki, bunlarda binbir tereddd ve tenakuzu aksettirmektedir. Hakikaten, nce Yunanistan'dan istediimiz harb tazminatn karlamak zere Yunan Donanmasn talep ediimize temasla Biz ise talebimizde srar ettik. Hakikaten bir hak idi, Hareketimiz doru idi. diyen Dr. Rza Nur, daha sonra bu ' mes'eleden dolay harb kmas ihtimaliyle nasl dehete kapldn (Bkz: Dr. Rza Nur a.g.e. sh. 1200 ve mt.) ve bir blfe aldanarak en tabi bir hakkmzdan vaz geilmesinde --bu gibi fedkrlklara esasen mheyya bulunan nn'yle ne lde beraberlik halinde olduunu bizzat nakil ve hikye etmektedir: . ok dndm. Tazminattan vazgemek lzm oldu298 Zabt Ceridesi. una kanaat ettim. smet de o fikirde. Zaten dnyorum, alsak bile Yunan'dan ne alacaz? ' Havzas'n igl-i asker altnda tuttuklar Mflis ve mliyesi Avrupa kontrol altnda bir devlet. Tut kelin pereminden! Donanmasn, lr de vermez. Franszlar'n Almanlara' yaptklar, Ruhr Franszlar da bundan bir fayda grmeyip, ste yapacaz? dedik. gndr hi cevap yok. gibi, Garb Trakya'y igal edeceiz? Bu igal masraf ister, biz yapabilir miyiz? Hayr. Zaten masraf ettiJer. Ismet'le babaa verdik. Ne Hkmet kat' emrini vermi. Rauf ate pskryor. Yeniden yazdk. Vakit de yok. Cevap vermek gn geldi. Lozan muhiti yine barb boras

iinde alkalanyor. (2") dedikten sonra mteakiben bulunmadn kh da nn'ye aka ifde etmekte

tekrar Yunanistan'n bu mes'eleden dolay

yeniden Trkiye'ye saldrmas ihtimalini ele alan Dr. Rza Nur, bundan kendi de emin (a.g.e. sh. 1203 - 4) ve binbir tenakuz iinde bocalayp durmaktadr. Gerekten bu mevzudaki kabahati, kh M. Kemal Paa'ya (a.g.e. sh. 1248 - 49) ve atfetmektedir. Halbuki bu mevzuda kendisinin fikir ve davranlar da hemen davranlarndan farkszdr. Gerekten nn'nn yukarda iktibas deildir. Byle bir mukayese o devrin idareci kadrosunun hemen nn'nn fikir ve

edilmi olan szleriyle Dr. Rza Nur'un hatratnn 1200 ve mteakip sahifelerindeki fikirler arasnda hi bir fark mevcud muhalifiyle de muvafikyle de hep ayn ylgn ve kk kafay tadklar gereini, red ve cerh imknsz bir surette ortaya karmaktadr. smet Paa, tmirat bedeli istemekten vazgeince Lozan'daki btn murahhaslar hududsuz bir sevince kapldlar. Asla 193 299 Dr. Rza NUR, a.g.e. sh. 1201 Hatt Venizelos kendisini ziyaret eden ve fikrini soran Trk gazetecilerine kar bile sevincini u szlerle ortaya koydu: Artk size beyanatta bulunabilirini. Tabi haber almisanzdr, tmirat meselesi halledildi. Yani Trkiye ile Yunanistan arasnda sulhun akdine mni hi bir mesele kalmad. smet Paa Hazretleri gerekten byk bir sulh arzusu, byk hsnniyet gsterdi. Esasen grtm gnden beri smet Paa zerimde sulhu gerekten arzu eden, hrmete ayan byk bir asker, katksz, asil bir diplomat tesiri yaratmt. Size de sylyorum, daima tekralyacam: Yunanistan Anadolu felketinden sonra, siz c"!e biliyorsunuz ki, ok elm ml vaziyette idi. Bu arlar iinde bizim bir tazminat vermekliimizin maddeten imkn yoktu. Madd bir imknszl yenmek iin mttefiklerin Karaaa teklifini mecburen, hsnniyetimizi gstermek iin kabul ettik. Artk Trkiye Yunanistan sulhu olmutur . Bundan sonra kalblerimizi muhabbetle doldurarak iki memleket arasnda sulh mnsebetlerinin yeniden tesisine almalyz. Trkiye ile Yunanistan iyi bir dostluk siyaseti ile Balkanlarda mhim bir kuvvet olmaa namzettirler. Bugnk itilf tmirat mes'elesanin bu hal ekli, her iki taraf iin memnuniyeti muciptir. Bu neticeden dolay inkisar duyuhnamaldr. Artk tekrar edeyim ki, Yunanistan ile Trkiye arasnda sulhun olduunu haber verebilirsiniz. Bir daha ilve edeyim: Benim iin fena bir hudut ile sulhu yapmak iyi bir hudut ile harbe girmeye mreccahtr. Onun iindir ki, bugnk hal tarzndan memnunum. (***) Bu son szden anlalyor ki, deil bu tazminat mes'300 Ali Ncl KARACAN Lozan Konferans Ve ismet Paa stanbul 1943 sh. 343. ummadklar bir netice elde etmilerdi. LOZAN ZAFER Mi, HEZMET M?

494 KADR MISIROLU LOZAN ZAFER M, HEZMET Mi? 495X elesi, hi bir meselede Yunanistan da harbi gze alamamaktayd. Fakat bunu nceden anlamak lzmd. Tazminattan vazgemek yle bir hat idi ki, Lozan methiyeleri bile belki bir lisan srmesi olarak bunu fedakrlk olarak gstermek mecburiyetini hissetmilerdir!. ... ok kimsenin hi olmazsa Yunanistan'ca Trkiye arasnda bir inkta ile neticeleneceini tahmin ettii bir toplant sonunda byle birdenbire uzlalmas, herkes zerinde memnuniyet uyandrd. Ecnebiler ismet Paa'nn ahsna kar sayg ve sevgi duyduklarn mhim bir fedakrlk daha yaparak konferans ve sulhu tehlikeli bir vaziyetten kardn sylemekte birletiler. Lozan Palas'a dnld zaman vakit geti. Bununla beraber herkesin yz glyordu. Havada konferansn en etin, en kark, en tehlikeli"ana mes'elelerinden birinin halledilmi olmasnn dourduu mit ve nikbinlik hkimdi. Herkes ismet Paa'nn sulhperverliini anlatarak onu dier murahhaslarla mukayese ediyordu. (*") Tmirattan vazgeerek, onun yerine elde ettii netice hi bir deer tamyordu. Bir kere Karaaa istasyonu alnmt ki, bu Edirne'nin bir mahallesidir. Hatt Edirne tren istasyonu buradadr. Bu bakmdan Edirne'den tefrik edilerek Yunanistan'a verilmesine zten hi bir imkn yoktu. Binaenaleyh bu mevzuda yaplm olan fedakrlk gerekten ok bykt. Bu tviz bir fedkrlk olarak tavsif, bizim enfs kymet hkmlerimizin zarur bir neticesi olarak ortaya km addedilmemelidir. Gerekten bizzat inn de toplantdan kar kmaz oradaki Trklerle yapt konumada bunu 301 Ali Naci KARACAN age. sh. 339. byk bir fedakrlk olarak ifade ediyor ve :

Oturun bakaym, size anlataym, diye sze balad. Bugnk toplant esnasnda Yunanllarla tmirat meselesi zerinde mutabk kaldk. Mutabk kaldmz noktalar unlardr: Yunanllar, prensip itibariyle' tmiratta bulunmak lzum ve essn kabul ettiler. Fakat ml vaziyetlerinin imknszlndan bahsederek para veremiyeeekle-rini, eer kabul edersek - mttefikler tarafndan vuku bulan teklif mucibince - Karaaac terke ve harb esnasnda zapt ve msadere edilen gemilerimizi iadeye hazr olduklarn bildirdiler. Sulbn bir an evvel gereklemesi iin, tarafmzdan byk bir fedakrlk olmak zere mttefikler tarafndan yaplan bu teklifi kabul ettim ve byk devletlerin de tanzim edilmekte olan muahedede Trkiye'nin mal vaziyetini nazar-

itibara alp almyacak-larn sordum. Bu sualime, mspet mahiyette evet halledeceiz cevabn verdiler. Bu va'di senet ittihaz ettik. Bu byk fedakrlmzn mttefikler tarafndan itibara alnp alnmyacam tabi yaknda greceiz. Sulh muahedesi, umm heyeti itibariyle bir topluluk mahiyetinde olduu iin geriye kalan muallk meselelerin halli esnasnda fedakrlmzn nazar- dikkate alnmas icabe-der. Geriye kalan mese'lelere gelince onlar da umm heyetleri itibariyle taayyn etmi haldedir, nmzdeki hafta zarfnda bunlarn da halledileceini zannediyorum. O te tmirat bedeli denilen harb tazminat davas da byle balam ve nn'nn tvizkr siyseti yznden bylece suya dm oluyordu. Bundan sonra Lozan iin nce bir 302 Ali Naci KARACAN age. sh. 341 - 42. 40G KADR MISIROLU ti, sonra da edd bir fiil ve kanun t e h d d safhalar idrk olunacakt. Gerekten tbi bulunduklar garpllama btl m takviyeye medar olaca midiyle bir Lozan ve Lozan kahramanl efsnesi vcda getirenler, sahte bir te'vil edebiyatnn teranelerini krpe dimalara hitb eden mektep kitaplarna kadar sokmulardr. Fakat hakikatin mcbir mantn yanltmaya bu suretle de muvaffak olamyanlar bir fiil ve kanun tehdidler silhna mracaat mecburiyetini hissetmilerdir. Takrir-i skn kanunu, bu tehdd silhnn hl htras hafzalarda canl duran en mruf bir ahididir. Ancak ne yaplrsa yaplsn birtakm yalan yanl iddialar, hayatn dinamizmi karsnda ilnihye ayakta tutmaya imkn yoktur. Bu gerek, bugn Lozan iin de bir kere daha tezahr etmi ve aradan geen yarm asr, Lozan Edebiyat, nn pespaye yaldzlarn dkerek altndaki ac ve dehetli gerei gzler nne bir kere daha sermitir. Bu neticenin tahakkuku iin sadece Kbrs ve Trk- Yunan mnsebetleri etrafndaki yeni gelimeler bile kfi gelmitir. KlNC BLM DER MAL KAYIPLAR I GEM BEDELLER Sultan Abdlziz, takip ettii siyset icb olarak donanmaya byk bir ehemmiyet atfetmi ve onu ksa zamanda Dnya kincilii ne ykseltmiti. Fakat, Sultan II. AbcUilhamid Han, Doksan Harbinden ald ders ve ibretle sulhu bir siyset takibini kendince zarur addetmitir. Bu siysetin icab olarak da asker masraflar ksarak Boazlar ve atalca gibi birok stratejik mevkii gerektii ekilde tahkim etmiti. Bu tatbikat yzndendir ki abuk demode olan te'vil edebiya-

donanmaya yatrm yaplmamt. Gerekten Balkan Harbi'ne gelindiinde Trk hayli zayf bulunuyordu.

Donanmas bir

Balkan Harbi'nin dourduu facialar Donanma'ya daha byk bir ehemmiyet atfedilmesini zarur bir hale getirmiti. Bu sebeple Donanma Cemiyeti kurularak halktan gemi satn almak iin yardm toplanmaya balanmt. Birinci Cihan Harbi balad zaman, henz harbe dahil olmadmz bir srada ngiliz tersanelerine harb gemisi smarlam ve bunlarn bedellerini de fiilen demitik. Fakat ngilizler bu gemilere, henz Trk Bayra ekilmeden el koymular ve ne gemileri ne F: 32 , KAUIH MISIROGLU de bir haksz iktisap mevzuu tekil eden bedellerini iade etmilerdi. Lozan mzkereleri srasnda, Sultan Osman, Sultan Read ve Ftih adlarn tayan bu dretnot'un tamamen denmi bulunan oniki milyon ingiliz altn tutarndaki bedelleri de aramzdaki muallk ml mes'elelerden biriydi. nn, Trk Milleti adna yapt birok bol keseden balamalara bu gemi bedellerini de katmt. Bu hususta o gnk hkmetin reisi Hseyin Rauf Bey u bilgiyi vermektedir: Konferanstan ok daha nce Hariciye Vekletinde hazrlattmz sulh esaslarna gre yurdumuzun igal ettikleri en mmur yerlerini, sebepsiz olarak yakp ykarak, harbezr'a eviren Yunanllar'dan tmirat bedeli istiyorduk. Bu yzden Lozan'da Yunanllarla hayli tartlmt. Bu konuda ara bulmak isteyen tilf Devletleri tmirattan vazgememiz iin bize Trakya snrmzda Karaaa! brakmak teklifinde bulunmulard. Hkmet Bakan olarak ben, Mustafa Kemal Paa'yla mutabk kalarak, bu teklifi kabul etmeyip, Karaaasn ehemmiyeti . yoktur. Ona karlk tmirat bedelinden yani tazminat istemekten vazgeemeyiz diyorduk. Sonra, Dnya Sava ihtidasnda, henz bizim harbe girmediimiz gnlerde inalar tamamlanp bedelleri de tarafmzdan tamamen denmi olduu halde memleketimize getirilecekleri srada ingilizlerin elkoymu olduklar Sultan Osman, Sultan Read ve Ftih dretnotlarmzn, tahminen oniki milyon ingiliz altn tutan bedellerinin geri verilmesi mes'-elesi vard. Bu, ngilizler'in sarih bir borcu idi ve bu da Karaaa'a karlk verilmek istenmiyordu. Murahhas Heyetimiz Bakan, Karaaa' gznnde byterek, tmirat ve alacaktan dar LOZAN ZAFER M, HEZMET Mi? J99 vazgeilmesi taraftar idi. Hatta sonunda vazgetim, Ka-raaa'a kar terk ettim. dedi. tazminattan da bu

Ben ise; Karaaa' brakp gerektiinde demiryolunu Edirne'nin iinden geirebiliriz, binaenaleyh Kara-aa'm ehemmiyeti yoktur... (***) diyordum.' Bu satrlar, Rauf Bey'in de gerei tam ve doru olarak gremediini pek gzel bir surette ortaya koymaktadr. Zira, ad geen gemilerin bedelleri bir haksz iktisap tekil ettiine nazaran, bu mevzudaki hakkmzn elde edilebilmesi iin ne Edirne'nin bir mahallesi durumundaki Karaaa istasyonunun ve ne de herhangi bir dier tvizin verilmesine hukuken ve mantken hibir zaruret yoktu. Tmirat bedeli denilen harb tazminatna gelince bunun alnmas da evvelce izah edildii zere zaten Beynelmilel teamller icb idi. Kald ki, Karaaa'n, Edirne'ye sahip olan devlete id bulunmasndaki zarurete mtedair bir mnakaa ve mzakere esasen yersizdi. Fakat, gerek Trk Murahhas heyeti ve gerekse, dier alkadarlar en tabi haklarmzn temini iin dahi, mutlaka mukabil bir tviz vermek lzum ve zaruretine inanm ve ii bandan sonuna kadar bu mantkla yrtmlerdi. Karaaa'n Edirneden tefrikini mnsz bulan ve bunu bir tviz haline getirerek bizden dier bir ey elde ettikten sonra vermeye raz olmak gibi bir taktie ba vurabileceklerinin balangta hatra gelmediini beyan eden Ali Fuad Cebesoy dahi bu en tabii hakkmzdan dier bir tviz karlnda vazgeebileceimizi belirtmek zere diyor ki: Konferansn birinci devresi banda Trakya Hududumuzun Meric'in edilip 303 Feridun KANOEMM Hatralar ve Syleyemedikleri ile Rauf Orbay, stanbul, 1965, sh. 103 - 104. 500 KADR MISROLU Edirne'nin Meri garbndaki ksmnda kalan Karaaa mahallesini ilhak etmemeleri kadar mnsz birey olamazd. Bidayette bunun bir taktikten ibaret olup bilhare orada husule gelebilecek olan en mhim bir ihtilfa kar tviz olarak verilecei hatra gelmemiti. Akdeniz sahillerinden Ankara'ya kadar olan Garb Anadolu'nun en zengin ve mahsuldar vilyetlerinin tarihte emsaline ndir tesadf edilecek bir surette tahrib ve imha edilmesinin neticesinde yz milyonlarca lira ile telfi edilemiyecek olan bir ziyana mukabil Edirncmizin bir mahallesi olan Karaaa' almak suretiyle bu mhim dvamzn bir sonuca balanmas kadar hazin birey olamazd. Anadolu'nun bir paras olan Sisam ve Midilli adalar Trkiye'ye terkedilmi olsayd, belki o zaman tamirat meselesi dilne halledilmi saylrd. (304) Halbuki, Sisam ve Midilli de aynen Karaaa gibi zaten hakkmzd. stelik, bunlardan Limni'nin mttefikler tarafndan bize terkedilmi bulunduu halde alt komisyondaki mmessilimizin bir zhul yznden koskoca aday kaybettiimizi evvelce izah etmitik. Zaten hakkmz olan bir eyi arkmdaki arazi ile tahdid

vererek dier bir hakkmzdan vaz-geirilmemiz halinde bu vaz geii hakl grmeye ve gstermeye imkn olmad meydandadr. Bu gibi hareketlerle tatmin olup, hakkm elde edebildii zannnda bulunmak ve bu suretle son derecede sfiyne bir teselli ile avunmak aa yukar o devir ricalinin mterek bir vasf olarak grnmektedir. Dr. Rza Nur, inn ve emsallerinin hatralar bu grmz dorulayan eitli misllerle doludur! Bu tarz- hareketin en tipik bir misli de ite bu gemi bedelleri dir. 304 AH Fuad CEBESOY Siyas Hatralar, stanbul 1957 sh. 335 - 336. LOZAN ZAFER M, HEZMET Mi? 301 II. VAKIF BEDELLER ^ Trkiye ile Yunanistan arasnda mecbur bir ahli mbadelesi kabul edildiini ve bundan Bat Trakya Trkleri ile stanbul Rumlar'nn mtekabil olarak istisna klndn evvelce anlatmtk. Bu ahli mbadelesi iki tarafn da sahip olduu menkul ve gayrimenkul mallarn tasfiyesi hususunda birok meseleleri ortaya karmtr. Bunlardan biri de ahs haklar dnda kalan vakf emlk ve messeselerinin tasfiyesi idi. Kolayca tahmin edilecei zere Yunanistan'daki Trkler'deki Rumlar'la mukayese edilemiyecek bir durumdaydlar. Lozan Muhedenmesi'nin eklerinden biri olan 9 numaral protokol mbadele edilen ahlinin ahsi mallar ile evkaf messese ve mlklerinden doan mes'eleleri hal iin bir muhtelit komisyon kurulmasn derpi ediyordu. Bu komisyonun alma tarz ile iki taraf hukukunun mtereken korunmasna mteallik protokol mucibince Trkiye Yunanistan'dan oradaki s-lm vakflarna karlk olmak zere sekizyz bin ngiliz altn almtr. Halbuki bu mebl oradaki islm vakflarnn gerek kymetinin belki yzde biri bile deildi. Rumeliyi ilk fetheden cedlerimizin burasn trkletirmek ve islmlatrmak iin nasl kkl tedbirler ittihaz ettiklerine ve adm ba cami, sebil, imarethane, tekke, v.s. gibi eitli hayrat ve hasenat eserleriyle o topraklar nasl sslediklerine evvelce bir nebze temas etmitik. Bu bakmdan oradaki islm vakflarna karlk olarak alnan bu mebln gerek miktarla hibir alkas olamya-can ve belki bir ey alnd densinden ibaret bir netice saylmas gerektiini tahmin g olmasa gerektir. Esasen Yunanllar Lozan Muhedenmesi'nden ok daha evvel her frsattan istifade ederek Trk vakflarn yakp ykmakta evrk- msbiteerini ortadan kal502 KADR MISIROLU drmakta ve bu surette onlar hergn biraz daha azaltm bulunmaktaydlar. Fakat, Lozan Konferans srasnda dahi Yunanistan'da iktisad kymetleri sekiz yzbin ngiliz altmi ile llemiyecek derecede vakf eserlerinin bulunduu muhakkaktr.

Bununla beraber Yunanistan'dan yine hi olmazsa byle cz' bir mebl olsun alnabildii halde dier alkadarlar iin bu kadar bile mevzuubahs edilememitir. Mesel, Yugoslavya, Romanya ve Bulgaristan gibi gerekten bu devletin arazisinde de Yunanistan'dan az olmamak zere pek ok islm vakf emlk ve messesesi mevcuttu. Bunca tahribe ramen hl da mevcuttur. Oralarda yayan Trk ve Mslmanlarn ahs hak ve hrriyetleri ile alkal olarak hi bir ey dva edilmedii gibi cemaat mal ve hukukunu koruyacak herhangi bir talepte de bulunulmamtr. Belki, bunlarn bedelleri istenemez, istense de fiilen alnamazd. Fakat, hi olmazsa bulunduklar yerlerde korunmalar da m temin olunamazd?. Koskoca Yugoslav arazisinde beyz seneyi mtecaviz Trk hkimiyetinin bakiyesi olan ecdd yadigar tarihi eserlerimizin yaklp yklmamas veya herhangi bir suretle ortadan kaldrlmamas iin bir takm kayt ve artlar ileri srlemez miydi? Btn bu memleketlerde yaayan irkda ve dindalarmzn daha sonraki yllarda byk maduriyetlerine zemin hazrlayan bu ihmal oralardaki ecdd yadigr eserlerin imhasna da imkn hazrlamtr. Trk Murahhas heyeti, byle bir konferans iin kifayetsizliinin bedelini bu millete dorusu hem maddeten ve hem de manen pek pahalya detmitir. Muarzlarnn birbiri ardnca ve yerli yeisiz itham ve hcumlar karsnda her safhada biraz daha bocalam ve tbir caizse kamaktan LOZAN ZAFER M, HEZMET M? 503 mtr. Lozan Zabtlar'n dikkatle okuyanlar murahhaslarmzn konumalarnn hemen hepsinin bir dman hcumu karsnda mdafaa mahiyetini tadn ibret ve dehetle grrler. T balangta bir kere karlan mzkere ve mnakaa hakimiyeti bir daha ele geirilememi ve bu yzden dima mdafaada kalnmtr. O mdafaalar da bari Dnya efkr- ummiyesi ve tarih nnde haklarmz tam mansyla belirtebilecek bir vasf tasa-lard!.. O zaman belki, gelecek nesiller en iyi mdafaann taarruz olduu gereinin kavranamamasn bir\ dereceye kadar mazur grebilirlerdi. III. OSMANLI BORLARININ TAKSMNDEK ADALETSZLK : Osmanl Devleti'nin son devirlerinde kifayetsiz devlet adamlar yznden at istikraz kaps gitgide bir daha kapanamyacak bir ekil alm ve devletin hayat ve istikbalini byk lde tehlikeye sokan bir bel haline gelmiti. Dmanlar verdikleri parann sarf mahallelerini de murakabe etmek ve alacaklarn intizaml bir surette tasfiye iin Trkiye'de huss bir idare kurmulard. Buna Dyun-u Ummi-ye-i Osmaniye (3M), bu ie bakan vekile ise Dyinler Vekili deniliyordu. Bir ara 305 Osmanl Devleti'ni bu borlanmalardan dolay her vesile ile knayanlar hi bir zaman drtyz milyon liray tecvz etmemi bulunan Osmanl Borlarna mukabil bugn milyarlar aan kovalamaya frsat bulama-

borlarmz, acaba nasl izah edebilirler? Hem de o borlarn Dyun-u U m u m I y e - I Osmaniye idaresinin mevcudiyeti tfolaysfyle devletimizi bir nev ecnebi vesayeti altna soktuunu fddia edenler bugnk Trkiye'ye Yardm Konsorsiyumu karsnda neden ayn itirazlar serdetmlyorlar? 501 KADR MISIROLU Hseyin Chid Bey'in de deruhte ettii bu Dyinler Vekillii bir nev ecnebi - ajanlndan farkszd. Gerekten, Osmanl Devleti'nin borlandrma mes'elesinin arkasnda O'nu bir nevi tbi veya mstemleke hline getirmek gibi eitli sij's emeller yatyordu. Bu bakmdan bor verilmesinde ve alnmasnda veya bu borlarn tasfiyesine mtellik garantilerin salanmasnda eitli i ve d dmanlarn tafsil ve hikyesi cildler tekil edecek binbir hile ve tezvirat vki oluyordu. Lozan, yeni Trkiye iin, Osmanl mparatorluu'nu reddetmek manyle balamt. Fakat bu reddi, O'nun haklarn talep mevkiinde bulunduumuzda kabul eden mttefikler, mkellefiyetleri mevzubahs olduunda kabule asla yanamyorlard. Bunun en clib-i dikkat misli Dyn-u Ummiye-i Osmaniye mes'elesidir. Bu mes'ele-de varlan netice borlarn sabk Osmanl Devleti'nden arazi alan devletler arasnda taksimi eklinde olmutur. Ancak, bu taksimde Trkiye'ye byk bir hakszlk edilmi, Trk Murahhas Heyeti de bu hakszl kabltte, ne yazk ki; hi bir beis grmemitir. Gerekten, Osmanl Borlar'nn doduu anda, arazimiz on milyon kilometre kareden fazla idi. Avrupa devletlerine borlanlarak alnan btn bu paralar YeZira bu iki messese arasnda fiil ve hukuk bakmdan hi bir fark mevcud deildir. stelik o devlet bugnknn aa yukar yirmi misli genilikteki arazisine ve ykl halinde bulunmann dourduu eitli ml krizlere ramen bugnknn onda biri kadar bile borlanm deildi. Bugn her doan ocuun bilmem ne kadar bor demek mkellefiyeti ile hayata gzlerini at ve uan kulara bile borcumuz var tarzndaki harclem kymet hkmlerine ramen Osmanl Devleti'nin hl en di bir propaganda slubuyla ktlenmekte bulunmasn izaha imkn yoktur!... LOZAN ZAFER M, HEZMET M? 505 men'den Orta Avrupa ovalarna kadar, o zamanki btn ehir ve kasabalarmzn imr ve mdfa ihtiyalarna sarfedilmitir. Hatta bu sarfta Avrupa'daki topraklarmzn bata geldii unutulmamaldr. Faraza bir Selanik Vilyeti, bugn elimizde kalan ksmlardaki hibir yerle kyas kabul etmeyecek derecede mmurdur. Demek ki, asl sarfiyat artk elimizden km bulunan blgelere yaplmt. Hal byleyken, bu borcun yzde altmtan fazlas Trkiye'ye ykletilmitir.

Ikiyz yirmi milyon ngiliz altnndan ibaret olan hissemizin deniine mtellik tafsilta girimiyoruz. Ancak bu demenin t 1952 ylnda binbir glkle tamamlanabildii-ni sylemekle iktifa edelim. On milyon kilometrekareyi mtecaviz bir araziden elinde sdece 776 bini kalan Trkiye'ye, bu borcun ancak yzde beini detmek gerekirken bunu yzde altm olarak kabul eden Trk Murahhas Heyetinin bu tutum ve davrann anlamaya ve izah etmeye imkn yoktur. Bu demektir ki; st ste oniki yl harb grdkten sonra yoksul ve perian bir durumdaki Anadolu kylsne t 1952 ylna kadar bugn artk elimizden km bulunan faraza bir Selanik veya Manastr'm imr iin sarfedilen paralar dettirmek gibi haksz ve insafsz bir karara varlmtr. Kalknma gayretleri iinde rpman Trkiye'ye bunun ve benzeri hatlarn neye mal olduunu anlamak iin bugnk Trkiye'nin iinde bulunduu iktisad buhranlar sath bir surette de olsa gz nne getirmek kfidir sanrz. Lozan'da iktisd mes'elelerde hi bir muvaffakiyet salanamamas gayet tabi idi. Zira Murahhas Hey'etimi-ze bu gibi iler iin dhil edilmi bulunan kimseler, ya Hseyin Chid ve Cvid Bey gibi hinlerden veyahut da Hasan Bey (Saka) gibi mes'eleden bihaber kimselerden 506 KADR MISIROLU LOZAN ZAFER Mi, HEZMET Mi? 507 teekkl etmekteydi. Bu sonuncu stelik mavir deil de m'urahhas sfatn tayordu. Bakn Dr. Rza Nur O'nun iin ne diyor: smet iddetle' Hasan'm Dyunu aleyhinde. kide bir: Bu eek herifi nerden bamza aldk. diyor. Trl kfrler ediyor. Yerden ge kadar hakk var. Mesel bir gn smet dedi ki;. Hasan Bey!.. Ummiyenin borcu ne kadar liradr. Hasan: Hesap yapaym, syleyeyim. Dedi. sordu. Gitti, Bir mddet sonra geldi, yzelli milyon lira Dedi. Bir hafta sonra smet bir daha

Yine: Hesap yapayn dedi. Gitti, yapm, geldi. Doksan dokuz milyon lira dedi. smet kzd: Canm Hasan Bey! Geende yzelli milyon dedin. imdi doksan dokuz diyorsun! Bu nasl i?.. Bunun hangisi doru?... Fark, yzler, binler, haydi yzbinler de olsa ne ise? Mthi... Milyonlar var! Dedi. Hasan ne cevap verse idiy?!.. Ben ne yapaym! O vakit hesap yle kt. imdi de byle kt... u adam gya iktisad ve mliye mtehasss. Hadi grlyor ki; san'atnda sfr, fakat Verdii u cevap ne kadar di ve ahmaka ey?.. Bu cevap karsnda insann ldraca gelir. ldracaktm. Sinirden kahkahay koyverdim. (3M) ktisad ilere me'mur murahhas bu olan bir hey'et mi Musul gibi, harb tazminat gibi, Dyn-u Ummiye'-nin tasfiyesi gibi ilh... ar meselelerin altndan kabilecektir?!..

IV.

VE DERLER

Mal kayplarmzn nispeten ehemmiyetli olanlarn belirtmek essndan hareket ettiimiz iin bu mevzuda temas edilebilecek daha birok tli mes'eleye yer vermek imknndan mahrumuz. Bununla beraber ibu Kayplarmz a) stanbul'dan Mal 306 Dr. Hza Nur, a.g.e. sh. 1117. fasln bitirmeden birka noktaya daha temas edelim: Medine'ye kadar II. Sultan Abdl-hamid'Han zamannda ve O'nun tarafndan Hicaz Demiryolu iin birtakm hisse senetleri karlmt.

ina edilen ve milyarlara mal olan

Bu demiryolunun yapmnda dier birok mslman anasr meynnda en byk fedakrl yapan hi phesiz bizdik. Buna ramen Lozan'da Hicaz Demiryolu hisse senetlerini taksim eden mttefikler, bunlardan bize hi bir ey vermemiler, bizim murahhaslarmz da bu durumu kabul etmilerdir. b) Trk evrak- nakdiyesi Banque de notenin temint olarak Avusturya bankalarnda byk bir yekn tutan altnlarmz vard. ngilizler harb iinde bu, Avusturya Devleti nezdinde emnet olarak bulunan altnlarmza da, aynen yukarda bahsedilen gemilerimiz gibi el-koymulard. Bu da bir haksz iktisap tekil ediyordu. Fakat ne yazk ki, gsplarn alnamamtr. (307) c) Lozan'da mruz kaldmz dier bir mli kayp da Kuponlar ve mtiyazlar ekimelere sebep olan bu mes'elenin mes'elesinderi domutur. Bir hayli de bir hayli teferruat elinden bu para da

vard. Gerekten ecnebi alacaklarnn faiz kuponlar altnla m, yoksa kt parayla m denecekti?! Sonra miktar ne olacakt?!. Btn 307 Dr. Rza NUR a.g.e. sh. 1204 de: Harpte karlan kt paralarmza garanti olan altnlar Viyana'-da bir bankada imi. Mtareke iptidasnda ingilizler zaptetmi. Bu paray onlar aldlar. Bizim ktlar havada kald. Yine ayorum ki, bu garantisiz ktlar para diye geiyorl Bu garanti paray almak mmkn olmad. 508 KADR MISIROLU bu teferruat iin Pariste miti. bir komisyon teekkl ettirilOsmanl Devle'nin baz ecnebi irketlere verdii imtiyazlar hakknda da bunlar mutlak olarak ilga karar alnamamt. Bu imtiyazlar devam ettirmek veya onlara mudil baka bir imtiyaz kabul etmek, veyahut da bir ehli hibre'nin tyin ve tensib edecei bir tazminatla mes'elenin kapanmas gibi bir karara varlmt. Bunun yannda kapitlasyonlarn ilgasnn ise daha nce Musul Mes'elesi dolaysyle temas edildii zere Lozan'n kazan - kayp lablosunda byk bir arlk

tamad muhakkaktr. Zira tek tarafl bir hukuk tasarrufun eseri olmalar dolaysyle zaten Birinci Cihan Harbi iinde Osmanl Hkmeti'nee ilga edilmi bulunuyorlard. Mes'ele, bunun Lozan'da mttefiklere tasdik ettirilmesinden ibaretti. Ancak, daha ziyde Franszlar alkadar etmesi yznden Fransz desteinin kaybna ve binncce Musul'un kurtarlmamasna mncer olmas ynnden zerinde durulmaa deer bir mes'eledir. Aziz okuyucu!.. Yukardan beri yazdklarmz dikkatle okumusan Lozan hakknda istikblin tarihisinin u kymet hkmne vasl olup olmyacan bir kere daha takdirlerine terk ediyoruz: Lozan; muazzam bir imparatorluk mirasnn hn-i yamasidir!... Trk'n ahsnda islm'dan intikam alnarak, btn bir slm Dnyas'nn basz braklmasdr!... Lozanin getirdii; adalarla Yunan stratejik emberinin alnm, iktisdi kaynaklardan mahrum, her trl unvan ve sfat yolunmu, gayri tabi hudutlarn izdii kk bir Trkiye'dir!... sefl Yaynevi EN VURUCU DlNl VE TARH ESERLER HAC HATIRALARIM (M. YAZGAN) VYA ADA ZLERMZ (ALTAN ARASLI) MUKADDES DVA (M. YAZGAN) AL KR BEY (K. MISIROLU) KANJE (M. KEMAL ZAFERDEN ZAFERE (K. MISIROLU) SULTAN ABDLAZZ HAN (Yaar KOAK) ERATTEN LAKLE (Sadk ALBAYRAK) SLAMDA KTSAD NZAM (Ter. Hulusi Yavuz) SLAM YAZISINA DAR (Cneyd Emirolu) PERTEV BEYN KIZI (Mnevver AYALI) MAN HAKKATLER (smail Fenn ERTURUL) TDDDER MES'ELES (Yesevizde) Kuva-yi Mllliyenln Kadn Kahramanlar (A. MISIROLU) HAKKAT NURLARI (smail Fenn ERTURUL) LAVRENS'N GZL HAYATI (Philip Knightley-Colin Eimpson) MECELLE (Dr. A. Refik GR) YANYA'DAN ANKARA'YA (smail Hakk OKDAY) RUS HTLAL VE YAHUDLER (General Netcheolodon) ERMEN MEZALM (Veysel EROLU)

BYK SLAM TARH (Abdurrahim ZAPSU) MES'ELELER (eyhlislm Mustafa SABR) DN MCEDDTLER (eyhlislm Mustafa SABR) OSMANOULLARININ DRAMI (K. MISIROLU) YUMAN MEZLM (Kadir MISIROLU) MOSKOF MEZALM -Cild I- (Kadir MISIROLU) MOSKOF MEZALM -Cild il- (Kadir MISIROLU) MUSUL MESELES VE IRAK TRKLER (K. MISIROLU) LOZAN ZAFER M, HEZMET M? C. I. YAHUD (Louis Marchalko) HACI MURAT (Tolstoy) SLAMYET VE MLLETLER HUKUKU (A Reit TURNAGL) MEDNE MDAFAASI (Naci KICIMAN) ARAPA (Yakub GRSOY - Kenan TAKAN) MAM AML (Tark Mmtaz GZTEPE) SULTAN VAHDEDDN (Gurbet Cehenneminde) (TM. GZTEPE) fSLAM ALE HUKUKU (mer FERRUH) SLAM NAZARINDA DOUM KONTROL (Ebulal El Mevdudi) SEBL, CLD VE CLD KAPAKLARI VE ETL POSTERLER AZZ OKUYUCU !.. LOZAN; MUAZZAM BR MPARATORLUK MRASININ HN-I YAMASIDIR..... TRKN AHSINDA SLMDAN NTKAM ALINARAK, BTN BR SLM DNYASININ BASIZ BIRAKILMASIDIR!.. LOZANIN GETRD; ADALARLA YUNAN STRATEJK EMBERNE ALINMI KTSAD SEBL YAYINEV, TAKRR- SKN KANUNU LE LOZAN'IN ZERNE EKLM OLAN ALI KALDIRAN VE ONU MLL MSAK NNDE LK OLARAK MUHASEBE EDEN BYLE BR ESER YAYINLAMAKTAN EREF DUYAR. lYETMBERA Kadir Msrolu _ Lozan Zafer Mi Hezimet Mi Cilt2 Kitaplar, uygarla yol gsteren klardr. UYARI: (Kadir MISIROLU) LOZAN ZAFER Mi, HEZMET M? C. II. (Kadir MISIROLU)

www.kitapsevenler.com Kitap sevenlerin yeni buluma noktasndan herkese merhabalar... Cehaletin yenildii, sevginin, iyiliin ve bilginin paylald yer olarak grdmz sitemizdeki tm e-kitaplar, 5846 Sayl Kanun'un ilgili maddesine istinaden, engellilerin faydalanabilmeleri amacyla ekran okuyucu, ses sentezleyici program, konuan "Braille Not Speak", kabartma ekran vebenzeri yardmc aralara, uyumluolacak ekilde, "TXT","DOC" ve "HTML" gibi formatlarda, tarayc ve OCR (optik karakter tanma) yazlm kullanlarak, sadece grmeengelliler iin, hazrlanmaktadr. Tmyle cretsiz olan sitemizdeki e-kitaplar, "Engelli-engelsiz elele"dncesiyle, hibir ticari ama gzetilmeksizin, tamamen gnlllk esasna dayal olarak, engelli-engelsiz Yardmsever arkadalarmzn youn emei sayesinde, grme engelli kitap sevenlerin istifadesine sunulmaktadr. Bu e-kitaplar hibirekilde ticari amala veya kanuna aykr olarak kullanlamaz, kullandrlamaz. Aksi kullanmdan doabilecek tmyasalsorumluluklar kullanana aittir. Sitemizin amac asla eser sahiplerine zarar vermek deildir. www.kitapsevenler.com web sitesinin amacgrme engellilerin kitap okuma hak ve zgrln yceltmek ve kitap okuma alkanln pekitirmektir. Ben de bir grme engelli olarak kitap okumay seviyorum. Sevginin olduu gibi, bilginin de paylaldka pekieceine inanyorum.Tm kitap dostlarna, grme engellilerin kitap okuyabilmeleri iin gsterdikleri abalardan ve yaptklar katklardan tr teekkr ediyorum. Bilgi paylamakla oalr. Yaar MUTLU LGL KANUN: 5846 Sayl Kanun'un "altnc Blm-eitli Hkmler" blmnde yeralan "EK MADDE 11" : "ders

kitaplar dahil, alenilemi veya yaymlanm yazl ilim ve edebiyat eserlerinin engelliler iin retilmi bir nshas yoksa hibir ticar amagdlmeksizin bir engellinin kullanm iin kendisi veya nc bir kii tek nsha olarak ya da engellilere ynelik hizmet veren eitim kurumu, vakf veya dernek gibi kurulular tarafndan ihtiya kadar kaset, CD, braill alfabesi ve benzeri formatlarda oaltlmas veya dn verilmesi bu Kanunda ngrlen izinler alnmadan gerekletirilebilir."Bu nshalar hibir ekilde satlamaz, ticarete konu edilemez ve amac dnda kullanlamaz ve kullandrlamaz. Ayrca bu nshalar zerinde hak sahipleri ile ilgili bilgilerin bulundurulmas ve oaltm amacnn belirtilmesi zorunludur." bu e-kitap Grme engelliler iin dzenlenmitir. Kitab Tarayan ve Dzenleyen Arkadaa ok ok teekkr ederiz. Kitap taramak gerekten incelik ve beceri isteyen, zahmet verici bir itir. Ne mutlu ki, bir grme engellinin, dzgn taranm ve hazrlanm bir e-kitab okuyabilmesinden duyduu sevinci paylaabilmek tm zahmete deer. Sizler de bu mutluluu paylaabilmek iin bir kitabnz tarayp, kitapsevenler@gmail.com Adresine gndermeyi ve bu isimsiz kahramanlara katlmay dnebilirsiniz. Bu Kitaplar size gelene kadar verilen emee ve kanunlara sayg gstererek ltfen bu aklamalar silmeyiniz. Siz de bir grme engelliye, okuyabilecei formatlarda, bir kitap armaan ediniz... Teekkrler. Ne Mutlu Bilgi iin, Bilgece yaayanlara. Tarayan Sleyman Yksel www.suleymanyuksel.com suleymanyuksel@ suleymanyuksel.com suleymanyuksel6@gmail.com Kadir Msrolu _ Lozan Zafer Mi Hezimet Mi Cilt2