KLTR BAKANLII YAYINLARI / 1194

Kltr Eserleri Dizisi / 150

TRKYE VE RUSYA
Dr. Akdes Nimet KIRAT

Kapak Kompozisyonu : Dr. Ahmet SINAV

ISBN 975 - 17 - 0703 - X Kltr Bakanl / 1990 Yaymlar Dairesi Bakanlnn 23.5.1990 tarih ve 928.0-904 sayl makam onayna dayal olarak, Dner Sermaye letmeleri Merkez Mdrl'nce 21.6.1990 tarih ve 1990/101 sayl makam onay ile birinci defa olarak 5.000 adet

NSZ
Trkiye Tarihinin son yz yl iindeki devriminin, siyas, diplomatik ve asker ynlerden, en mhim ksmn, Rusya ile olan munaaebetleri tekil etmektedir. Trkiye'nin geopolitik durumu ve Rusya tarihinin Byk Petro'dan itibaren takib ettii genileme ve futuhat siyaseti icab, bu iki Devlet arasnda, bata asker olmak zere, ok eitli karlamalar vukubulmutur. Nitekim Petro I. dan itibaren Trkiye ile Rusya arasnda, Birinci Dnya Sava dahil, dokuz byk sava yaplmtr. Bunlardan ikisi hari (1711 Prut sava, 1856 Krm sava) btn harplerde Trkiye yenilmitir. Bilhassa Katarina II. ile balayan Rus-Trk savalar, XIX. y. yl sonlarna kadar Trkiyenin byk arazi kayplarna yol at gibi, 1878 ubatnda Rus ordularn ta stanbul surlarna kadar getirmitir. Avrupa tekniinin Rus ordusunda baar ile tatbik edilmesi neticesinde sratle kuvvetlenen Rusya karsnda, bir takm sebepler den tr zaafa den Osmanl mparatorluu, kendisini mdafaa edemez bir hale gelmiti. Daha XVI. yzylda ortaya konan "Moskova- nc Roma" nazariyesi, bu defa gelitirilmi ve Rusya'nn "Bizansn varisi" olaca gr Rus siyasetinin ana prensiplerinden biri olmaa balamt. stanbul ve Boazlar ele geirmek, veya hi olmazsa Boazlar Rus kontrol altna almak tasars Rus d siyasetinin ana prensibi haline getirilmiti. Bu ama, bilindii vehile, Birinci Dnya Savann kmasnda mhim bir rol oynamtr. Bilhassa "Kk Kaynarca Bar"(1774) ndan sonra, Osmanl mparatorluunun Slavlarla meskn ksmlarnda, ve umumiyetle Ortodoks kilisesine mensup "reaya" arasnda, Rus nfuzu gittike yerleti ve Rus arlarna 'kurtarc" nazar ile baklmaya baland. Ayn nisbette Rusya'nn Boazlar zerindeki talepleri de artt ve stanbul bu defa Rus tehlikesine maruz kald. Mehmed Ali Paa isyan zamannda, hatt, ar Nikola I. nn donanmas ve askerleri, stanbul Boazna "kurtarc" sfatyle geldiler ve ... naslsa oralardan

ekilip gittiler. Bu Rus. basks XIX. yl ortalarna doru bsbtn iddetlendi ve ancak ngiliz ve Fransz mdahalesi ile nlenebildi. Ayn vehile 1878 de Rus askerleri stanbul kaplarna kadar ilerlemilerken, ngilterenin kar koymasyle, Rus'lar ekilmek zorunda kaldlar. Az sonra bu nleme roln Almanya zerine alacak ve Rusya'ya Boazlar "kapatacaktr". Boazlar Rusya'ya "kaptrmamak" yolundaki Byk Devletlerin gayretleri, ve ayn zamanda aralarnda siyas ve ekonomik sahadaki rekabetleri, Trkiye'nin kendini Rusya'ya kar korumasnda ok byk bir rol oynamtr. Rusya bir taraftan asker faaliyet yaparken, dier yandan siyas ve diplomatik hareketlerine de hz vermekte idi. Boazlar meselesinde, mmknse ngiltere ve Avusturya ile anlamak teebbsnde bulunmutu. Fakat ngiltere buna yanamad gibi, Avusturya da, Rusya'nn arzularna gre hareket etmek istemedi. Rusya, Almanya ile de bu hususta bir anlamaya varmak istediyse de, Rus talepleri karsnda Berlin diplomatik mahfilleri, St. Petersburg'dan gelen tekliflere yanamadlar. Avrupa Devletleri arasnda "Boazlar meselesi" yznden kan ihtilflar ve "diplomatik pazarlklar", Trkiye'nin i ve d siyaseti zerinde tepkiler yapmaktan geri kalmad. Rusya'nn "Boazlarda hakimiyet tesis etmesine" kar duran Devletlerin banda, eskiden olduu gibi ngiltere geliyordu. Nihayet "Birinci Dnya Sava" srasnda ngiltere-FransaRusya arasnda yaplan gizli anlamalarla, "ark Meselesi", yani "Trklerin Avrupadan koulmalar ii" halledilmek istenmiti; ngiltere ve Fransa, yzyldan fazla takib ettikleri siyaseti deitirerek, Rusya'nn Almanya ile "ayr bir bar" akdini nlemek ve Rusya'nn harp gayretlerini kamlamak maksadyle, stanbul ve Boazlarn Rusya'ya braklmasna muvafakat ettiler. Fakat Harbin seyri, bilhassa anakkaledeki esiz Trk kahramanl ve zaferi ile Alman darbeleri altnda Rusya'nn malup bir duruma dmesi, nihayet 1917 ubat (Mart) nda Rusya'da "ihtill" kmas ile arlk Rus Hkmeti ve Mttefiklerinin btn hesaplar altst oldu. Rusya yalnz malup deil, Oktober (Ekim) ihtilli ile i bana gelen Bolevikler, eski Mttefiklerine kar dmanca cephe aldlar ve arlk Rusyas ile ngiliz-Fransz'lar arasnda Boazlar'a ve stanbul ile Anadolunun taksimine ait akdedilen gizli anlamalar neretmek suretiyle, arlk Rusyasnn Trkiye'ye kar besledii btn emellerini vesikalaryla ortaya koydular. Bolevik hkmeti ayn

anlamalar tanmadm, ve Rusya'nn stanbul zerinde hi bir hakk olmadm, stanbul'un Mslmanlar (yani Trkler) elinde kalacam" da iln etti. Trkiye bakmndan Birinci Dnya Savann en mhim ve kalc kazanc Rusya'nn Harp d edilmesi ve "stanbul ile Boazlar dan vazgemesi" idi. Bununla Trkiye zerinde yzyllarca devam etmi olan Rus tehlikesi ve basks giderilmi oldu. Bunun neticeleri ve semereleri Trkiye'nin Savatan malup oluundan sonra da kendini gsterdi. Mill mcadele balarken, bu suretle, arkamzda bize dman bir "Hametli Rusya" bulunmuyordu. Bunun ise Kurtulu Savann kazanlmasnda ok byk rol olmutur. Trkiye ile Rusya arasndaki mnasebetlere ait, her safhasn aydnlatan ve herbir sahasn ihtiva eden toplu bir eser henz kaleme alnm deildir. Dolaysiyle Hans bersberger'in Russlands Orientpo- litik in letzten zwei Jahrhunderten (Bd. I. bis zum Freiden von Jassy) adl eseri (Stuttgart 1913) hal ehemmiyetini muhafaza ediyor. Ruslar tarafndan kaleme alnan muhtelif eserlerde, mesel S. S. Tatiev'in Vnenjaya politika mp. Niolaya I. go (mparator Birinci Nikola'nn d siyaseti) (St. Psbg 1887), veya A. N. ebunin'in Rossiya na Bliznem Vostoke (Yakn Douda Rusya) (Moskva 1926) Rus-Trk mnasebetlerinin trl cephelerine temas edilmitir. Ancak XVIII. y. yl sonundan itibaren Birinci Dnya Sava sonuna kadar devri ihtiva eden toplu bir eser mevcut deildir. te bu boluk doldurulmak maksadyle "XVIII. y. yl sonlarndan Kurtulu Sava"na kadar Trkiye ile Rusya arasndaki mnasebetleri diplomatik ksmna nem verilmek zere- ibu eser kaleme alnmtr. Meselelerin daha iyi anlalmas iin, Sultan Abdlhamid II. e kadar geen zaman iindeki "Rus basks" nn bir tarihesi ayr bir fasl olarak konmutur. Rusya'nn, bilhassa ar Nikola I. dan itibaren Trkiye'ye kar takib ettii, bazen, bask bazen de "dostluk perdesi" altnda oyalayc siyaseti, ve bu maksadla yaplan trl diplomatik ve siyas sulleri, Osmanl imparatorluunu szde status quo sunu (btnln) muhafaza istei, daha dorusu dier Devletlere Trk arazisinden hi bir eyi kaptrmayarak, en "yal paralar" (bata stanbul ve Boazlar olmak zere) kendisine saklamak esasna dayanan Rus siyaseti ve diplomasisinin her safhasn ayrca incelemek gerekmektedir. Tabiatiyle bu siyasetin balar "Boazlar meselesi"nde

VII

arzu edilen durum hasl olmu ve btn Byk Devletlerin donanmalarna Boazlar kapatld gibi, Rus harp gemilerine bunlar almt. Nitekim Boazlarn bu stats, yalnz 1833 te ar Nikola I. ve onun btn halefleri, t ar Nikola II. ya kadar, "ideal bir zm ekli" tekil etmekle kalmam, 1946 da Stalin de ayn esaslar iade etmek istemiti. Amerikal Profesr Philip Mosley tarafndan Russian Diplomacy and the Opening of the Eastern Question in 1818-39 (Harvard 1934) adiyle yazlan mhim eserde, Hnkr iskelesi anlamas hkmlerinin Ruslar tarafndan nasl kendi menfaatlerine uygun olarak tefsir edildii anlatlmtr. Bu mesele zerinde ayrca Amerikal Profesr J. C. Hurewitz, durmu ve Ruslarn "Boaz anlamalar"n keyfi olarak nasl kendi lehlerine tefsir ettiklerini gstermitir. Boazlarda Rusya'nn tatbik etmek istedii rejim, 1856 ve 1877/78 de ngilterenin fiili mdahelesi ile, baltalanmt. Szn ksas Rusya'nn "tarih emellerine kavumasna" ngiltere boyuna mani oluyordu. Ayni ngiltere, 1908 ve 1911 yllarnda Rusyann "bar, yani mzakere yolu ile" Boazlarda istediini elde etmesine de mani oldu. Sultan Abdlhamid II., Devletin btn zfna ramen, Rusya karsnda bata ngiltere, sonralar Almanya'ya dayanmak suretiyle, Trkiye'nin btnln ve Boazlar statsn muhafazaya alm, ve muvaffak ta olmutur. Bu maksadla, hatt Abdlhamid II. in Rusya ile anlamak, yani Rusya'ya "yaklamak" siyasetini bile denedii biliniyor. Fakat, Rusya tarafndan bu gibi teebbsler msbet karlanmam ve dolaysiyle bunlardan hi bir netice kmamtr. Rusya'da Bolevik ihtillinden sonra, arlk devrine ait gizli vesikalarn neriyle yetinilmeyip, bu devire ait birok dier vesikalarda Trk-Rus meselesine gn na kavuturulmutur. ve ayrca 1882 Bunlar ve bilhassa stanbul (sonraki "Krasny Archiv" (Kzl Ariv) dergisinde bastrlm ve birou mnasebetleri aittir. Boazlar de Bunlardan, Nelidov'un

stanbul elisi) sunduu rapordan Ruslarn nasl stanbula baskn yapmalar hakknda projeden balayarak, bu kabl tasarlar daha sonraki zamanlara ait birok vesika mevcuttur. Bu mesele ile ilgili olarak "Rus istiare Meclisi"nde grlen bir takm proje ve plnlar hakknda da geni bilgiler edinmek mmkn oluyor. Harbe tekaddm eden yl ve aylara kadar Rusyann "Boazlan ele geirme" tasars ve baskn yapmalar fikrinden hi bir vakit vazgemedikleri de meydana kyor. Rus hkmeti bu tasarsn
XIII

stn bir duruma gelmesi ve tat vastalarnn da hazrlanmas" sonunda, tahminen 1917 ylnda, Boazlar bir basknla ele geirmek plnn cidd olarak tesbit etmi bulunuyordu. ttihat ve Terakki Cemiyetinin Trkiye'de hkim duruma gelmesi ve Talt Paa'nn i ve d siyasette mhim bir rol oynamaya balamasndan sonra, Rusya ile Trkiye arasndaki mnasebetlerde her hangi bir deiiklik grlmedi; Rusya, yine "basks"na devam etmekte, ve Trkiye'de sahip olduu nufuz ve imtiyazlarndan ufak bir fedakrlk yapmak niyetinde deildi; bilakis, "Ermeni reform-" larn bahane ederek, Trkiye'nin dou eyaletlerinde tam bir nufuz sahibi olmak siyasetini takib etmekte idi. Buna karlk Talt Paa, Rusya'ya yaklamak ve mmknse, hatt bir "ttifak" akdetmeyi bile dnmt. Nitekim 1914 Maysnda Talt Paa, Krmdaki Livadia'da ar Nikola II. y ziyaret ederken, Rus Hariciye Nazr Sazonov'a bir "ttifak" teklifinde dahi bulunmu, fakat Sazonov buna yanamamt. Ayni vehile, Dnya Harbinin ta banda, Enver Paa, (Almanya ile bir "ittifak" imzalad halde) Rusya'nn stanbuldaki askeri ateesi vastasyle Rusya'ya bir "ittifak" teklifinde bulunmutu. Fakat Sazonov bunu ciddiye almad. nk, tannm Sovyet Rus tarihisi Pokrovskiy'nin izah vehile, byle bir ittifak yapld takdirde, Enver Paa "Rusya'nn emrine Trk ordusunu teklif ediyordu; halbuki Rus hkmeti Trk ordusunu deil, Trk paytahtn, yani stanbul'u ve Boazlar istiyordu." Avrupa Harbi knca, vaka, Rusya, Almanya'ya kar btn kuvvetini teksif edebilmek iin, Trkiye'ye kar mmkn mertebe uysal grnmek siyasetine balad idiyse de, bu ancak gsteriten ibaretti. Harp sonunda naslsa Boazlar ve stanbul'u ele geirmee karar veren Rus hkmeti, Trkiye'nin hemen Harbe girmesini arzu etmemi ve Trkiye'yi "tahkik" edecek her hangi bir hareketten ekinmiti. Rusya'nn bu emelleri, yani stanbul ve Boazlar zerindeki dndkleri ttihat ve Terakki hkmetince de belli olduundan -Rusya, uysal davranmasna ramen, Trkiye'nin ba dman olarak telkki edilmekte idi. Bu gr Trkiye'nin Harbe girmesinde en mhim mil olmutur. Nitekim Harp esnasnda ngiltere-Fransa ve Rusya arasndaki gerek stanbul ve Boazlar, ve gerekse Anadolu'nun taksimi hakknda varlan anlamalar- Trk siyas ve asker ricalinin bu hususlarda dndklerinin isabetli olduunu teyit etmitir.

XIII

Rusya'da Boleviklerin hkmeti ele geirmelerinden sonraki Trk-Rus mnasebetleri, bilhassa "Brest-Litovsk Bar" mzakereleri esnasnda tamamiyle yeni bir safhaya girdi. Rusya'ya kar Trkiye, Paris Muahedesinden (1856) sonra ilk defa "muzaffer bir Devlet olarak" mzakere masasna oturmu bulunuyordu. Tabii Trkiye'nin bu zaferi Almanya'nn eseri idi. Mzakereler esnasnda Talt Paa, Bolevik delegasyonu efleri, bilhassa Lev Trotskiy ile, karlat. Komisyon almalarnda Sovyet-Rus hkmetinin takib ettii siyaset ve emellerini yakndan renmek frsatn buldu.

dier kaynaklarda bulunmayan birok kayd ihtiva etmektedir. Buna bir de Viyana'daki Ariv malzemesini katmak icabeder (Haus- Hof und Staatsarchiv, Brest-Litovsk). Sovyet Rusya Dileri Vekleti (Ministerstvo) tarafndan 1960 da nerine balanan Dokumnet Vneney Politiki SSSR (DVP) adl klliyatta bizi ilgilendiren birok vesika neredilmitir. Sovyetlerle mnasebetlerin balamasn mteakip, ekonomik mnasebetlerin tanzimi ve esirlerin iadesi iinin grlmesi maksadyle Petrograd'da alacak olan "Muhtelit Komisyona", eski Atina elisi Galip Kemali Bey (Sylemezolu) gnderilmiti. O, az sonra Moskova'ya Trkiye elisi olarak atanm ve orada 23 Nisan 1918 tarihiyle 9 Austos 1918 tarihine kadar kalmtr. Rusya'daki bu faaliyeti hakknda, Galib Kemali Bey (Sylemezolu) 30 sene Hariciye hizmetinde ve 30 sene siyasi hatralarm adyla bu devir iin ok mhim iki eser yazmtr. Bu eserlerden ve ayrca Dileri Bakanl Arivindeki malzemeden Galip Kemali Beyin Moskova'daki faaliyeti hakknda etrafl bir fikir edinmek mmkn oluyor. Bu mnasebetle kendisinin bilhassa Rusya Mslmanlar ile ilgilendiini de ayrca grlyor. Rusya'daki Mslmanlarn da, Rusya'daki Trk esirlerine nasl yaknlk gsterdikleri, ve byk madd yardmlarda bulunduklar bu devirde Rusya'da, ve Moskova'da kan Kazan-Trk gazetelerinden aka grlmektedir. Maalesef bu trl gazetelerden ancak "l" adn tayanndan bir ka nsha ele geirebildik. Dolaysiyle Rusya Mslmanlarnn Trk esirlerine yapm olduklar yardm hakknda tam bir bilgi edinmek ve buraya nakletmek mmkn olmad. Bilhassa Azerbaycanllar tarafndan kurulan "Cemiyet-i Hayriye" nin Sarkam, Kars ve Erzurum evrelerindeki Trk-slm kardelerine ve Trk esirlerine ok byk yardmlar dokunmutur. Maalesef bunlara ait malzemeyi ele geiremedik. Ayn vehile Trkiye ile Trkistan, Azerbaycan ve Dastan arasndaki mnasebetler de ok az aydnlatlabildi; nk buna ait istenilen malzemeyi ele geiremedik. Ancak resm mahiyette baz anlamalar ve Batum ile Trabzon Konferansna ait baz kaytlardan istifade edebildik. Maalesef bu sahada baslm eserler de hemen hemen hi yok gibidir. Mevcut olanlarda da fazla teferruat bulunmuyor. Sovyet hkmeti, Trkiye'nin Kafkaslardaki faaliyetini gittike artan bir endie ile takip etmiti. Bilhassa Kafkaslardaki Trk-slm ahalinin Trkiye'ye kar byk sempati hisleriyle bal

olular, ve Azerbaycan, Dastan ve dier yerlerde Trkiye'nin himayesi ve yardm sayesinde buradaki ahalinin yerli "hkmet"ler kurmak suretiyle, Sovyetlerin daha, hkimiyetlerini ellerine almalarndan bir hafta sonra (2/15 Kasm 1917 de) iln ettikleri "Rusyadaki milletlerin haklarna ait beyanname" ile "her milletin kendi mukadderatn kendisi tayin hakkna sahip olduklar" prensiplerini hayata geirmee balamalar zerine, Sovyet hkmet mahfillerinde dehetli bir korku balamt. nk bu devam ettii takdirde btn Kafkaslarn Rusya'nn elinden kmas ve bilhassa Bak petrollerinin elden gitmesi kuvvetle muhtemeldi. Sovyet hkmeti buna mani olmak iin elinden geleni yapmaya alt. Kafkaslara fevklade salhiyetlerle bir Komiser (aumyan) gnderildi. Sovyetlerin arzular hilfna Trkler Bak'yu igal edince (15 Eyll 1918), Sovyet hkmeti kyameti koparmaya,

Nihayet bu eseri hazrlarken teekkrlerimi sunmak gibi kvan duyacam satrlara sra gelmi bulunuyor. En bata, bana bu eseri yazarken her bakmdan mzahir olan ve birok maddi ve manevi fedakarlklara katlanan sevgili eim Hadiye Kurat'a sonsuz teekkrlerimi bildirmeliyim. Olum Doent Dr. Yulu Tekin Kurattan da birok hususta yardm grdm. Eserimizin hazrlanmasnda Dileri Bakanlnca gsterilen ilgi ve madd yardm bilhassa belirtir ve bu mnasebetle deerli Dileri Bakanmz Sayn hsan Sabr alayangil Beyefendiye bilhassa teekkr ederim. Amerika Birleik Devletleri ktphaneleri ve Arivlerinde olduu gibi Londra, Paris, Bonn, Helsinki ve Viyana ktphaneleri ve Arivlerinde bana tetkikatta bulunmak imknn veren Rockefeller Foundation'u ile Amerika Devletleri State Departement'na ayrca teekkr etmeliyim. Washington'daki National Archives, Library of Congress, Stanford'daki Hoover Institution (bata Prof. W. Sworakowski olmak zere) idare azalar ve memurlarna, Londradaki, The Public Record Office, British Museum, School of Slavonic Stu- dies (Prof. G. H. Bolsover ile Prof. H. Seton- Watson'a), Paristeki Bibliotheque Nationale ve Archives du Ministere des Affaires Strangeres, ve Viyana'daki Haus-Hof und Staatsarchiv idare amirleri ve memurlarna olduu gibi, Helsinki niversite Ktphanesi idarecilerine ve Stockholm'deki Dileri Nezareti (Utriksdepartement) memurlarna ve bilhassa Ambassador Dr. Gunnar Jarring'e teekkr etmeliyim. stanbul'daki Babakanlk Arivi Umum Mdr Bay Midhat Sertolu ile Bay Turgut Iksal'a yardmlarndan tr ayrca teekkr ederim. Eserin basm srasnda her trl zahmetlere memnuniyetle katlanan Ankara niversitesi Basmevi letme efi Bay Adem Baykan ile Atlye efi Bay Cokun ray'a ve Ba- smevinin dier iilerine ayrca teekkr etmeliyim. Eserin hazrlanmasnda bana yardmc olan asistanlarmdan smail Aka, Kzm Kopraman, Read Gen ve Melek Sete'yi burada zikretmem gerektii gibi, bu eserin baslmasna bana imkn salayan Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi ilgili makamlarna bilhassa teekkr etmek benim iin kvanl bir devdir. 22 Nisan 1970. Badat caddesi, Suadiye. stanbul Profesr Dr. Akdes Nimet KURAT

Xffl

NDEKLER
NSZ .............. KISALTMALAR V-XIII XIV

I.TRKYE ZERNE YNELTLEN RUS BASKISI VE TARHES Rus tarihinin balangcndan Byk Petro'ya kadar (1-10), Byk Petro ve halefleri devri (11-24), Katarina II. devri, Kk-Kaynarca muahedesi ve sonras (24-10), Rus-Trk ittifaklar (40-52) ....................................................................................................... II.AR NKOLA I. DAN SULTAN ABDLHAMD'E KADAR .... 53-91 1828/29 Rus-Trk sava ve Edirne Muahedesi (53-59), Rus kuvvetlerinin Boaza gelileri ve Hnkr iskelesi muahedesi (59-65), Krm harbi ve Paris muahedesi (65-91). III.SULTAN ABDLHAMD II. ZAMANINDA TRK-RUS MNASEBETLER ................................................................................ 92-138 Rusya'daki Mslmanlar kkrtma tasars (92-96), Sultan Abdlhamid II. in Rusya'ya yaklama denemeleri (97-111), Ermeni kargaalklar ve Ruslarn 1896/97 de stanbul Boaz(Bosfor)na baskn hazrlklar (111-121), Boazlara kar 1900 deki baskn tasars (121-138). IV.MERUTYET'N LANINDAN BRNC DNYA SAVAINA KADAR TRK-RUS MNASEBETLER .............................................. 139-224 Boaz'a (Bosfor) kar Rus taanlar ve Rus harp gemilerine serbest gei salamak teebbs (139-156), stanbul'daki Rus elisi arkov'un Boazlara ait teebbs (demarche') (156-171), Balkan harpleri zamannda Rusya'nn tutumu ve Boazlar' ele geirme tasars RUSYA 259AHV 316 Kafkas snr, Trk ve Rus ordularnn durumu (259-266), AL Sarkam taarruzu ve felketi (267-283), Dou-Anadolu'da Rus taarruzlar ve ilerleyileri (283-2%), Neticesiz Trk taarruzlar (296-302), Harp zamannda Rusya'nn stanbul ve Boazlar zerindeki emelleri

VII.1917 RUS UBAT VE EKM (OKTOBER) HTLLLER .................................. 317338 "Geici Hkmet" devrinde bar yoklamalar (317-325), Bolevik htillinden sonraki gelimeler (325-332), Erzincan Mtarekesi (332334), Sovyetler ve "Trk Ermenistan" (334-338) VIII.BREST-LTOVSK BARII ........................................................................... 339-395 Mzakereler (339 - 352), Brest-Litovsk mzakereleri (352 - 367), Brest-Litovsk'ta Trk ve Sovyet-Rus heyetleri arasndaki mzakereler (367-385), Trkiye-Ukrayna bar ve diplomatik mnasebetlerin tesisi (385-395). IX.GALP KEMAL BEY'N MOSKOVA ELL ................................................. 396-457 Petrograd'daki karma komisyon (396-399), Galip Kemali Bey'in Moskova'ya gidii (399413), Rusya Trk-Mslmanlar ve Trkiye Byk elilii (413-430), "Yeni Dnya" Gazetesi dolaysiyle Trk Eliliinin Sovyet Hkmetini Protestosu (430-440), Rusya'daki Trk esirleri ve yurda dndrlmeleri ii (440-457). X.DOU-ANADOLU'NUN KURTARILII VE KAFKASLAR................................... 458-494 Kafkaslardaki durum (458-466), Dou-Anadolu'nun kurtarlmas (Rus igal blgesi) (466-467), Trabzon Konferans (467473), Batum Konferans ve Bar (464-478) Baku'daki durum (478-480), Kuzey- Kafkasya (Dastan) ve Trkiye (480-488), Elviye-i Selse'nin ( Sancan) (Kars-Ardahan-Batum) Anavatan'a ilhak (488494). XI.TRK DI SYASET VE OLAYLARI.............................................................. 495-543 Turanclk (497-517), Talt Paa'nn Berlin Seyahati (517-526), Bak'nun Trkler tarafndan KESLMES ............................................. 544-567 SININ GERGNLEMES VE zapt ve Dastan Seferi (527-539), AzerXIII. MONDROS MTAREKES VE SONR\LARI ............................................... 568-596 EKLER .............................................................................................. 599-714 BBLYOGRAFYA................................................................................ 715-724 UMUM NDEKS ................................................................................ 725-754

XVI

TRKYE ZERNE YNELTLEN RUS BASKISI VE YAYILIININ TARHES Rus tarihinin balangcndan Byk Petro'ya kadar Rus Devletinin "gbei" daha doarken s t a n b u l ( e s k i Rusasyla "Tsar'grad" -"ehirlerin ah") ile balanm gibiydi. Bu Devletin kuruluundan (M. s. 862 yllarnda) yarm asr bile gemeden Rus-Vareg'lerin "Tsar'grad"a kar seferleri balamt. Buna ait tafsilt Xestor Kroniinde yle nakledilmitir: "Kiyef Knezi (Beyi) Oleg, 907 senesinde gemiler, atlar ve askerlerle Tsar'grad zerine yrd; gemilerin altna tekerlekler koymak suretiyle Tsar'grad'n surlarna yaklat ve ehire hcum etti. Bizansllar ancak oka para demek suretiyle bu Rus hcumundan kurtulabildiler." 1 Bizans kaynaklarnda kayd gememekle beraber byle bir Rus hcumunun yaplm olmas mmkndr. Knez Oleg'in Konstantinopolis zerine, daha dorusu Boaz'a yapm olduu bu saldrs, XVII. yzyl balarnda stanbul Boazna byk aykalarla yaplan bir RusKazak hcumunu hatrlatmaktadr. Kiyef Rusyasnn kuruluundan seksen yl sonra, Rus-Vareg kuvvetlerinin Bizans imparatorunun "yardm"na gittikleri dahi biliniyor. Makedonya sllesinin mehur imparatoru Basil II. Bulgaroktonos'a (Bulgar katili) kar Bizans byklerinden Phokas Bardas isyan etmiti. Bizans 1 imparatorunun bu ayaklanman
1 Povest' vremennych let (Gemi yllarn hikyesi). Metni baskya hazrlayan: D. S. Li- c ha ev. zd. Akad. nauk. Moskva-Leningrad 1950. ast' I. S. 23/24.

Bizans imparatoruna yardma geleceini bildirdi. Kiyef Knezinin bu artlan kabul edilince, 988 ylnn ubat-Mart aylarnda, 6.000 kiilik bir Vareg-Rus kuvveti gemilerle stanbul Boazna girdi ve Anadolu sahillerine karak Abydos yannda Phokas Bardas'n kuvvetlerini
1Georg Ostrogorski y, Svyaloy Vladimir i Vizantiya (Aziz Vladimir ve Bizans). Vladimirskiy Sbornik. G. Vernadskiy den naklen: Kievan Russia (Yale University Press, 1948) S 63" G. Ostrogorskiy, Geschichte des Byzantinischen Slaates, SS 214215. Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi, S. 30. 2Bkz. Akdes Nimet Kurat, Karadeniz'in kuzeyindeki Trk kavimleri ve devletleri. Ankara, 1970. m.y.

banda gelmektedir. Rusya'nn Mool hkimiyeti devrinde de (124O- 1480) Rus kilisesi ile stanbul Patrikhanesi arasndaki balar devam ettirildi. Rum papazlar ve rahibler bu defa Ruslardan madd yardm istiyerek Moskova yolunu tutmaya baladlar. Moskova Byk Knezi Ivan III. m Bizans Prensesi Sofya (Zoya) Paleolog ile evlenmesi zerine, Moskova Knezi evrelerinde, Moskova'nn Bizans'a "halef" olaca gr gelitirilmee baland; bu gr az sonra "Moskova-nc Roma" tarznda tamamiyle siyas bir akide haline getirilmek istenecektir. Bu nazariyeye gre: I. Roma ve II. Roma (Konstantinopolis) batmtr; "Teslis" kaidesine gre her mukaddes eyin "U" olmas gerektiinden, III. Roma da -Moskova'dr. Do- laysiyle "Moskova- nc Roma" sfatiyle, vaktiyle her iki "Roma" gibi, dnya'ya hkim olacaktr. Bunun neticesi olarak Moskova Rus- yas Bizans'n "halefi" olacak ve Ruslar da stanbul'u zaptedecekler- dir. Bir taraftan din balar, te yandan siyas grler icab, Moskova Rusya'snda "Tsar'grad"a (stanbul'a) kar ilgi devam etti. stanbul'un Trkler tarafndan zapt Rusya'da geni yanklar yapt. Bizans'n tesiriyle daha XI. yzyl ortalarnda Kiyef Rusyasnda balanan vak'anvislik, Rusya'nn muhtelif merkezlerinde, manastrlarda gelitirilmi ve bu suretle Rusya tarihi iin ok zengin kaynak malzemesi vcuda getirilmiti, ite bu kabl vekayinamelerden XVI. yzyl ortalarnda tanzim edilen "Voskresenskaya Letopis' " ile ayni asrda yazlan "Nikonovskaya Letopis"'lerde stanbul'un Trkler tarafndan muhasaras ve zapt aslnda Rus meneli olan Nestor skender tarafndan yazlan eserden naklen teferruatiyle anlatlmtr. 1 Nakledi tarzndan aka grld zere bunu kaleme alan yazar OrtodoksHristiyanln en eski merkezinin Mslmanlarn eline dmesinden byk bir znt duymakta idi. Fakat bu "znt" "Tsar'grad" (stanbul) m gnn birinde Ruslar tarafndan zapt edileceine ait bir kehanetin nakli ile yumuatlmak istenmesi, bu sralarda Rus ruhan evreleri ve siyas mahfillerindeki grleri de ortaya koymak bakmndan nemlidir. Yukarda adlar geen Rus vekayinamelerine gre: "Mademki (Pater'li) Methodius ile Hekm Leon tarafndan istanbul'un bana gelecek felketlere ait kehanetleri
1 Voskresenskaya Letopis', P.S.R.L.T. 8. StPsbg 1859, SS 128-144: O vzyatii Tsaregrad. v leto 6S61. Povesfo Tsaregrade, Nestore-lskender'e, St.Psbg, 1886.

smail evldlarn (yani Mslman-Trkleri) yenecekler ve yedi tepeli ehri (yani stanbul'u) eski tertibi zere alarak, orada hkimiyetlerini kuracaklardr". 1 stanbul'un eninde-sonunda Ruslar tarafndan zabte- dileceine ait grlerin Rus manastrlarnda meydana gelmi ve bu "Moskova-nc Roma" nazariyesiyle balanarak "stanbul'un Ruslar tarafndan alnaca inanc" yaratlmak istenmitir. Nitekim bu gr bir mddet sonra derin kkler salacak ve Rusya'nn kuvvetlenmesini mteakip, "stanbul'un zapt" Rusya tarafndan taki- bedilecek bir ana siyaset haline getirilecektir. 2 Fatih Sultan Mehmed'in stanbul'u almas ve bir mddet sonra btn Karadeniz evresinin Trklerin eline gemesini mteakip, Osmanl Devleti devrin en kudretli bir Devleti haline geldii sralarda, Moskova Rusyas da, Aksak Timur'un Altn Ordu'yu ykmas neticesinde, sratle ykselmek yoluna girmiti. Ruslarn, daha stanbul'un Trkler tarafndan zaptndan nceleri Bursaya kadar giderek Osmanl lkelerinde ticaret yaptklar biliniyor. Moskova'nn ykselmesi zerine bu ticaret daha da geliecektir. Azak ve Kefe zerinden yaplan bu ticareti, Krm Han Mengligerey'in tavassutu ile, v a n l I I . ve Bayezit II. zamannda (1492), Moskova ile Osmanl Devleti arasnda siyas mnasebetlerinin kurulmasn mmkn kld.3 Moskova Rusyas nazarnda Osmanl Devleti muazzam bir asker kudret sfatyle karsnda dayanlamayacak bir kuvvet olduundan, iyi geinmek mecburiyeti aikrd. Mamafih Osmanl Devleti iin "Moskova ile iyi geinmek" diye bir mesele yoktu; nk Devletin esas siyaseti Akdeniz ve Orta Avrupa'ya yneltilmiti ve Moskova Rusyas coraf durumu itibariyle ok uzaklarda kalyordu; "Rus ileriyle Krm Hanlar megul olacaklard." Dolaysiyle Osmanl devlet adamlar Rusya ile az ilgilenmiler ve bunun neticesi olarak Rusya hakknda hi bir zaman yeterli bilgi edinememilerdi. Bu davrann baka bir sonucu da: Rusya'y "kmseme" olmutur. Halbuki Moskova Devlet adamlar Osmanl Devletiyle ilgilenmilerdir. Osmanllarn nasl bir kuvvet olduklarn yakndan grmler ve Moskova'nn siyasetini de ona gre ayarlamaa dikkat etmilerdi. Moskova'da, srf d ileriyle megul olan bir "Daire" (Po1 Yine, S. 143/44: Russkiy ze rod s prezdeszdatelnimi vsego zmailta pobedyat, i sedmokhlmago prmut s prezdezakonmi ego i v nem vtsaryatsya. j\ikonovskaya Letopis', A. N. Kurat, Rusya Tarihi, S. 140/141. 2 3 A. N. Kurat, Rusya Tarihi, S. 117/118.

sol'skiy Prikaz-Eliler Dairesi) kurulmutu, ite bu "Daire"nin bir brosu Trkiye'ye ait idi ve burada "Trk siyaseti" tanzim edilirdi. Bu siyaset Osmanl Padiahlarn oyalamak, mmkn mertebe uysal grnmek ve yerine gre aldatmaktan ibaretti. Bu hususta ar Mthi lvan bilhassa temayz etmitir. Kazan ve Astarhan Hanlklarn aldktan sonra (1552 ve 1556 da), kuzey Kafkaslara sokulmak suretiyle Osmanl lkelerine yaklamak isteyen ar Korkun van nazarnda Osmanl Devleti her bakmdan rnek tutulmas gereken bir siyas tekilta malikti. Dola- ysiyle, bu tekiltn kurucusu saylan, Fatih Sultan Mehmed II. de rnek bir hkmdard. Moskova'nn bu "mthi" arnn Fatih Sultan Mehmed'e kar hayranlk hisleri besledii ve birok hususta onu taklid etmek istedii de biliniyor. ar'n "otokrat" grlerinde bu hislerinin tesiri olduu anlalmaktadr. Moskova'da "Strelets" (atclar) ktalarnn tekili de "Yenieri"lerin taklidi eklinde izah edilmektedir. Kazan Hanlnn Ruslar tarafndan zapt istanbul'da fazla bir yank yapmad ise de, Astarhann Ruslarn eline gemesi ve bilhassa Ruslarn Terek boyuna kadar sokularak Osmanl lkesine yaklamalar ve ayn zamanda Trkistandan gelen tccarlar ve haclara Astarhan yolunun kapatlmas - istanbul'da Rus emelleri hakknda endielere yol am ve nihayet 1569 da "Ejderhan seferi" adiyle bilinen ilk Rus-Trk atmasna gtrmtr. Gayet fena tertip ve icra edilen bu sefer Osmanllar iin tam bir felketle neticelenmiti. 1 Mamafih Astarhan kalesinin zapt ve Kazan Hanlnn da kurtarlmas gerekletirilmemekle beraber, Moskof-Rus kuvvetleri Terek boyundan ekilmee zorlanmlar ve Terek zerindeki Rus kalesi yktrlmt. 2 Rus ar Korkun lvan elinden geldii kadar Sultan Selim I I . i teskine alm ve bu mnasebetle ok ustaca bir diplomatik faaliyet gstermiti. Moskova'da Osmanl kudreti karsnda boyun emek zarureti kabul edilmekle beraber, Ruslarn gnn birinde stanbul'u ele geirecekleri grnn yaamakta devam ettii biliniyor. Korkun van'n lmnden bir mddet sonra Rusya'da patlak veren "fitne" 1er srasnda, Moskova tahtn ele geirmi olan Sahte Dmit- rinin (1604-1606), "stanbul'u zabtetmek" hlyalarna kapld
1 Akdes Nimet Kurat, Trkiye ve dil boyu, S. 156 v.d. 2 Ayni eser, S. 150/151

biliniyor. Buna karlk, Osmanl Devleti tarafndan, Rusya'nn iinde bulunduu zafndan istifade ederek, mesel, Astarhan'- n zapt gibi, Trkleri ok yakndan ilgilendirmi olan bir meselenin halli ciheti hi dnlmediini gz nne getirirsek, her iki Devletin siyas tutumu arasndaki fark belli olmaktadr. 1613 te Rus arl tahtna geen Romanov'lar sllesinin ilk iki ar olan Michail Feodorovi ve Aleksey Michaylovi zamanlarnda, Moskova hkmeti nazarnda Osmanl Devleti, eskiden olduu gibi, kar durulmaz bir kudret olarak telkki edilmekte idi. Moskova Rusya'snn coraf durumu icab Osmanl Devleti ile sk mnasebetlerin ilk safhalarnda, yukarda belirtildii gibi, ancak ticaret faaliyetlerine mnhasr kalmt. Mamafih, daha 1515 yllarnda Moskova'da Osmanl Devletinin kudretinden faydalanarak, Moskova'nn tehlikeli bat komusu Litvanya Dkalna bask yaplmak istendii biliniyor. Bu mnasebetle hatt "ilk Rus-Trk ttifak" ndan bahsedilmek istenmitir. stanbul'a gnderilen Rus elisi Korobov'a (1519 da), Sultan Selim I.i, Litvanya ve Krm'a kar Moskova ile bir ittifak akdine ikna etmesi iin talimat verildii anlalyor. Sultan Selim I. de, gya, ar Vasiliy III. ye yazd cevabnda: "ittifak meselesini grmek zere Moskova'ya bir eli gndereceini" bildirmiti. Fakat byle bir ittifak akdedilmedi; ran harpleri bahane edilerek Devlet-i aliyyece Moskova ile anlamak meselesi bir yana braklm olmaldr. Mamafih Moskova'da Litvan- ya-Polonya'ya kar Osmanl Devleti ile bir ittifak akdi gr ok sonralar bir daha ele alnacaktr. 1630 tarihlerinde Moskova Rusyas iin en byk tehlikeyi bat komusu olan Lehistan-Litvanya tekil etmekte idi; Dnepr (z) boyundaki Kazaklar da hkimiyetleri altnda bulunduran Leh k- rallar Moskova'y da nfuzlar altnda tutmak, hi deilse Moskova- nn bymesine mani olmak maksadyle Rusya'ya kar mtemadi mcadele halinde idiler, ite bu mcadeleyi kendi lehlerine evirmek maksadyle Moskova hkmeti Osmanl Padiah ile Lehistana kar bir ittifak akdetmek maksadyle stanbul'da teebbste bulundu. 1634 te Osmanl paytahtna gnderilen Rus elisi Korobkin'e bu yolda sarih talimat verildi. Bu sralarda, Kazaklarn Osmanl lkelerine hcumlar yznden Trkiye ile Lehistan'n aras ok ak olduundan, Moskova'da, Trklerin Lehistan'a kar harekete geirilebilecei sanlmt. Fakat Ruslarn bu yoldaki teklifleri stanbul'da msbet
6

lamamt. Osmanl ricali, Kazak hcumlarnda Ruslarn da parma olduuna kanaat getirdiinden, Ruslarn bir ittifak tekliflerinde samim olmadklar hkmne vardklar anlalyor. Kazaklarn Osmanl lkelerine kar yamaclk hareketlerinde Moskova'nn dorudan doruya olmasa dahi dolaysiyle dahli olduu aikrd; nk Don boyundaki Kazaklar'a bir mddettenberi Moskova hkmetince silh, barut ve dier birok madd yardm yaplmakta idi. Bu Don Kazaklarnn esas megaleleri de Osmanl Devletinin en mhim n karakolu olan Azak kalesi ve evrelerine ni hcumlarla yetinmeyip, Azakdenizine ve hatt Karadenize karak, Anadolu sahillerini dahi yama etmekti. Trk makamlar tarafndan Moskova nezdinde bu Kazaklardan ikyet edildii ve onlarn bu trl hareketlerine mani olunmas istendii zaman, Moskova hkmeti: "Kazaklarn kendi balarna buyruk olduklar, Moskova arlarnn emirlerine itaat etmedikleri, dolaysiyle Kazaklarn hareketlerinden Moskova'nn sorumlu tutulamyaca" eklinde cevap vermekte, ve el altndan Kazaklar kkrtmakta devam etmekte idi. Kazaklarn hcumlar bilhassa 1637 de Azak kalesine ni bir baskn ve kalenin zaptiyle ok tehlikeli bir hal ald. 1475 tenberi Osmanllarn aa Don boyu ve Kafkas sahilleri ile Kuban boylarn kontrolleri altnda tutmakta byk rol oynayan ve ayn zamanda mhim bir ticaret merkezi olan Azak kalesinin, Osmanl Devleti iin imalden beliren Rus tehlikesinin ncln yapan Kazaklar tarafndan zapt - Devlet-i aliyye iin ilk alarm an idi. Mamafih Kazaklar buray Osmanl kuvvetlerine kar ellerinde tutamayacaklarn iyi biliyorlard; dolaysiyle Moskova arna adamlar gnderip Azak kalesini teslim almasn ve yeter miktarda asker gndermesini istemee karar verdiler. Azak kalesinin Trklerin elinden kmas ve burann Moskova'nn idaresi altna konmas imkn hasl olmas, Moskova'da memnunlukla karlanmakla beraber, bunun mahzurlar da meydanda idi: Bu yzden Osmanl Devleti ile harbi gze almak gerekiyordu. Mamafih, byk Trk kuvvetlerinin Azak kalesine kar yaptklar hcumlarn Kazaklar tarafndan pskrtlmesi, kalenin muhafazas mmkn olaca grn kuvvetlendirmie benziyor. Nitekim Moskova hkmetince Azak meselesini grmek zere 1642 yl banda Moskova'ya arlan "Zemskiy Sobor" ("Yurt Temsilcileri Meclisi") yelerinden

ne srdler; fakat "realist" bir siyaset takibeden Moskova hkmet evreleri, Azak kalesine asker kuvvetin evki, uzakl dolaysiyle, ok g olacandan, Osmanl Devletine kar byk bir sava gze almak istemediler. Dolaysiyle Kazaklara Azak kalesinin boaltlmas gerektii bildirildi. Kazaklar da, hi arzu etmedikleri halde, Mosko- vadan gelen bu buyrua boyun emek zorunda kaldlar ve ehirde esasl bir tahribat yaptktan sonra, ekilip gittiler. Azak kalesi az sonra yeniden Osmanl kuvvetleri
1 Bkz. Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi, S. 230. 2 Yine, S. 232/33.

lenecek ve imdiye kadar bat snrndaki en tehlikeli dman olan Katolik-Lehistan'n basksndan kurtulacaktr. Ayn zamanda Rusyann Krm Hanlna ve dolaysiyle Osmanl Devletine kar da cephe almas iin stratejik mevkii kuvvetlenecektir. Rusya'nn sol sahil Ukrayna'y ele geirmesi, Kiyef ehrinin igaliyle sa sahil Ukrayna'ya da el atmas stanbul'da hemen tepki yapt. Ayn zamanda sa sahil Ukrayna'da bu sralarda cereyan eden vakalar, Osmanl Devletinin mdahelesine yol at. Hetman Doroenko'nun tekrar Moskova himayesine girmesi zerine Ukraynaya bir sefer amak mecburiyeti hasl oldu. 1678 yl yaznda Sadrazam Kara Mustafa Paann kumandasndaki bir Trk ordusu, Krm Hannn kuvvetleriyle birlikte, Doroenko'nun baehri olan ihrin zerine yrdler. 1 Bu defa ihrinin mdafaas iin Rus kuvvetleri Doroenko'ya yardma geldiler. Bu suretle Ukrayna'da ilk defa Rus ve Trk kuvvetleri karlatlar. iddetli arpmalardan sonra Ruslar ve Kazaklar yenilerek, Dnepr nehrinin dousuna ekildiler. ihrin kalesi de Trkler tarafndan tahrip edildikten sonra, Kara Mustafa Paa ordusu banda geri dnd. Bu sefer, bir Osmanl Sadrazamnn kumandasnda Ukrayna ilerinde Dnepr nehrine kadar byk bir Trk ordusu tarafndan yaplan ilk ve son sefer olmutur. Moskova hkmeti Doroenko'nun sa sahil Ukrayna'da tutunmasna imkn olmadn grnce bir anlamaya varmak yollarn aram ve mzakerelere talip olmutu. Bu mzakereler Krm Han ile yaplacakt; nk Osmanl Devletince tedenberi tatbik edilen usule gre -Rus ileri Krm Hanlar vastasyle dzenleniyordu." Daha dorusu Osmanl ricali Rus murahhaslaryle mzakerelere girimee "tenezzl etmek" istemiyorlard. Nitekim az sonra Moskova murahhaslar Krma gnderilmiler ve Han tarafndan tayin edilen mirzalarla mzakerelere balamlard. Fakat bu grmeler hi bir neticeye balanmadan iki yl kadar uzad. Ruslarn bilhassa Krm Hanna dene gelen yllk vergiyi, yani "t" vermemek hususunda dayandklar anlalyor; nk Ruslar nazarnda byle bir vergi dendii takdirde, Moskova adet Krm Hanlnn tabiiyetini kabul
1 Silhdar Fndklk Mehmed Aa Tarihi, I, SS 674-723.

yirmi yllk bir "Mtareke" akdine muvafakat etti. Bylelikle ilk "Trk-Rus Bar" akdedilmi oldu.1 Bahesaray'da Rus murahhaslar ile Krm Han arasnda akdedilen bu anlama u maddeleri ihtiva ediyordu: i. Mtareke 3 Ocak 1681 tarihinden balamak zere yirmi yl mddetle olup, Krm Hanl ile Rusya arasndaki snr Dnepr nehri tekil edecektir; Han'a geen yln vergisi (yani "t") birden denecek
1 Silhdar Aa Tarihi, I. S. 733; A. N. Kurat, Rusya Tarihi, S. 234/35. 1 Babakanlk Arivi, Tapu Defteri, Kamanie eyaleti.

10

Byk Petro ve halefleri devri 1683 te Viyana surlar dibinde Osmanllarn yenilmeleri zerine Trklere kar tekil edilen "Mukaddes ttifak"a (Nemse a- sar'l, Venedik ve Lehistan) Leh kral Yan Sobieski'nin srar zerine Rusya da katlmt. Buna muvaffak olmak iin Yan Sobieski, ilerisini hi dnmeden, Lehistann baz hayat menfaatlerinden Moskova Rusya's lehine feragatte bulundu ve 1687 de Moskova ile bir "ebed bar" akdetti. Bu barla Lehistan "Kiyeften ebediyen vazgetiini" de kabul etmiti, yani Rusya'ya sa sahil Ukray- nada hareket serbestisini tanmt. Bunun karlnda Rusya da Osmanl Devletine harp iln edecek ve filen harbe girecekti. Anlamaya uyarak Rus ordular, bu sralarda Moskova'da Devletin banda bulunan Prenses Sofya'nn gzdesi Prens Golitsn'in kumandasnda, 1687 ve 1689 da Krma iki sefer atlarsa da, her ikisinde de, byk kayplara urayarak geri ekilmek zorunda kaldlar. Bu suretle Moskova- nn "Mukaddes ttifak" Devletleriyle ayn safta yer almas, sadece Ruslarn yenilgisine gtrd. Mamafih bu katlmann Rusya iin byk bir nemi vard: Rusya, tarihinde ilk defa olmak zere Avrupal hristiyan Devletlerle ayn cephede Trklere kar byk bir harbe itirak etmi oluyordu. Esas Osmanl kuvvetlerinin Nemse asar ve Venediklilere kar savamalar hasebiyle, Ruslara kar ancak Krm Hannn atllar ve az miktarda Osmanl askeri gnderi- lebildiinden, savan Rus arazisine nakli de imknszd. Fakat az sonra Rusya'da vukua gelecek baz deiiklikler, bu RusTrk savann hi beklenmedik bir istikamette gelimesine yol aacaktr. Bu deiikliklerin banda da, Rus tarihini yep yeni bir istikamatte s- rklyecck olan: Petro'nun Rus tahtna gemesi olay gelmektedir. Naibe Sofya ve gzdesi Golitsn'in dmanlar 1689 yl Austosunda Petro'yu tahta geirmeye muvaffak olmulard. Moskovadaki "Almanlarn" tesiriyle t genliinden beri "Bat Avrupa" ya kar hayranlk hisleri beslemi olan Petro, tahta getikten sonra da bu hayranln devam ettirmi ve Rusya'nn "Batllatrlmas" yolunda btn enerjisini sarf etmee balamt. Bunlarn banda da Avrupa sulu yeni bir ordu tekil etmek geliyordu. Bundan baka Petro "donanma" yapmak hevesine kendisini kaptrm ve

11

nn "denizlere kmas" gerektiine de hkmetmiti. Rusya'ya nisbeten yakn Baltk sahilleri bu devrin en kudretli Devleti olan sve'in elinde olduundan, Rusya'nn sve'e kar harekete gemesi bahis konusu olamazd. Halbuki Rusya "Mukaddes ittifak" dolaysiyle Trkiye'ye kar harp halinde idi. Bunun icab olarak Azak kalesi Ruslar tarafndan alnd takdirde, Karadeniz'e ulamak imknlar da hasl olacakt.
1 Akad. M. M. Bogoslovskiy, Petr I. Cild I, SS. 210-271. 2 Akad. M. M. Bogoslovskiy, Petr I. Cild I. SS. 280 v.d.

12

hasarna bizzat katld. Rus hizmetindeki skoyal Gordon ve svireli Lefort idaresindeki Rus kuvvetleri ve gemileri, kaleyi her taraftan sktrmalarna ramen, Trk garnizonu iddetle kar koymakta idi. Rus kampna Nemse asar tarafndan gnderilen mtehasss topu zabitleri geldikten sonradr ki, Rus topu atei tesirini gsterdi ve kalenin dayanamayaca anlald. Bu durum karsnda Azak Paas, 19 Temmuz 1696 tarihinde kaleyi "vere" ile Ruslara teslim etti. Bu surede Karadeniz'in "kilidi" saylan bu mhim Trk kalesi Ruslarn eline dm oldu.1 ar Petro Avrupal kumandanlarn yardmyle byk bir zafer kazanm ve Karadeniz'e kmak yolunda ilk adm atm bulunuyordu. Bu zafer, Moskova'da yaplan ve o zamana kadar misli grlmemi olan bir gsteri ile tes'it edildi. Rus kuvvetleri ayn zamanda Krm'a kar da harekete getilerse de, fazla bir baar elde edemediler. Ancak, Dneprin aasndaki Kadkermen palankas Ruslar tarafndan zapt edildi ve Dnepr nehrinin aa ksm sava sahnesi haline getirildi; Ruslarn buralardan Karadeniz'e kmak istedikleri anlalyordu. Azak kalesinin ar Petro tarafndan zapt Osmanl Devletine indirilen "ilk byk Rus darbesi" olmas itibariyle ayrca mhimdi; Asker bakmdan zayf telkki edilen Moskoflarn zapt g bir kaleyi alabilecek kadar kuvvetlendikleri bu suretle meydana km oldu. Bu olayn stanbul'da endielere yol at muhakkak olmakla beraber, daha 60 yl evvel (1637) burann Kazaklarn eline getii ve yeniden Osmanllar tarafndan igal edildii hatrlanarak, Azak kalesinin geri alnacana inanlm olmas mmkndr. Fakat bu defaki Rus hcumu 1637 deki Kazak hcumuna benzemiyordu. Don nehrinin yukarlarndan ina edilen 30 kadar harp gemisi, ve Ruslarn ok sayda ar top kullanmalar keyfiyeti, Rusya'da asker sahada balayan byk deiiklikleri aka ortaya koymutu. Mamafih Trkler nazarnda Ruslar yine de byk bir asker kymet tekil etmiyorlard; naslsa onlara kar durulabilecei zihniyeti hkimdi. Esas Osmanl kuvvetleri Nemse asar ve Venedie kar savatklarndan, Ruslara kar Krm Han ve zayf Osmanl ktalar ayrlabilmiti. Buna ramen Ruslar karadan fazla bir baar elde edemediler; ar Petro btn gayretlerine bakmakszn Krm'a so- kulamad ve ok arzu ettii halde Ker Boazn ele geirerek Karadeniz'e ayak basamad. Halbuki Petro'nun Osmanl Devletine kar harbe giritii zaman
1 Yine, I. 327 de devam.

13

murahhaslar ile "Mukaddes ttifak" Devletleri murahhaslar arasnda Karlofa'da yaplan bar mzakerelerinde Ruslar Ker kalesinin kendilerine braklmas hususunda srar ettilerse de, mttefikleri tarafndan desteklenmeyince, ar Petro Karlofa'da ancak iki yllk bir mtareke akdine muvafakat etti. Rusya ile Trkiye arasndaki esasl bar stanbul'a gnderilecek murahhaslar tarafndan yaplacakt. ar Petro ite bu stanbul mzakerelerini bahane ederek, Ker boazndan Karadeniz yolu ile stanbul'a kadar bir Rus harp gemisini gndermek suretiyle ilerisi iin bir emsal yaratmak ve bu suretle Rus harp gemilerine Karadeniz'e kmak imknn salamak istemiti. Srf bu maksadla Voronez tersanesinde ina edilen "Krepost"' (Kale) adl bir harp gemisi, mzakereler iin stanbul'a gidecek olan Ukraintsev'i ve maiyetini gtrecekti. Nitekim bu gemi, Hollandal Kaptan Peter Pamburg'un kumandasnda, 28 Austos/y Eyll 1699 tarihinde Ker boazn geerek Karadeniz'e ald ve 2 / 1 2 Eyll 1699 tarihinde Boaz iine girdi. 1 Bu suretle hi beklenmedik bir tarzda bir Rus harp gemisi Karadenizi geerek stanbul Boazna girmi oluyordu. Ruslarn bu "kstahlklar" Babli tarafndan ciddiye alnmam ve her halde bar mzakereleri iin gelen Rus murahhasna bu yzden mklt karlmak istenmemitir; ayn zamanda bu Rus gemisine kar duyulan tecesss ve geminin "kmsenmesi" de bir dereceye kadar rol oynam olmaldr. Rus gemisine Topkap Saray nnde (Saray burnunda) demirlemesine msaade edilmiti. stanbul ahalisi, bilhassa Rumlar arasnda, bu Rus gemisinin byk bir merak uyandrd anlalyor; Sadrazamn ve hatt Osmanl Padiahnn kendisinin (Mustafa II.) dahi bir sandala binerek R u s gemisinin etrafnda dolatklar iddia edilmitir. istanbul'a kadar gelen bu ilk Rus harp gemisinin Saray burnunda kald sekiz ay zarfnda (Boazdan Karadeniz'e hareketi 17/27 Mays 1700), Hollandal Kaptan Peter Pamburg'un kstaha birok hareketi, gerekli gereksiz gemiden boyuna top attrmas ve sarholuu srasnda bu top atlarn bsbtn azdrmas gibi saygsz davranlar, Trk sularna gelen Rus donanmasnn "ilk mmessilinin", ar Petro I. nun Trkiye'ye kar besledii grlerinin tam bir ifadesi idi. Yani Rus ar Trkleri hie saymak istiyordu.
1 M. M. Bogoslovskiy, Petr I. cild III. SS 8-9.

14

stanbul'daki bar mzakereleri esnasnda, Rus murahhas, "Karadeniz'den Rus ticaret gemilerine serbeste gidi geli hakk verilmesini" srarla istediyse de, Babli tarafndan buna iddetle kar kondu; Karadeniz'in Osmanl Devleti'nin bir "i denizi" olmas hasebiyle, buralara hi bir yabanc geminin braklamayaca gr anlatlmak istenirken, "Karadeniz'in Padiahn haremi gibi telkki edildii, dolaysiyle oraya hi bir yabancnn girmesine izin verilemiyecei" de sylendi. Neticede Ruslar 1700 bar ile Karadeniz'de seyrsefer hakkn elde edemediler. Bu sralarda ar Petro, sve'e kar harp tasarladndan, stanbul'daki mzakerelerin bir an evvel bitirilmesini emretmi ve dolaysiyle Karadeniz'de seyrsefer meselesi zerinde fazla srar etmemiti. ar'a gre, ileride naslsa bunun sras gelecekti. 3/13 Temmuz 1700 de Rusya ile Trkiye arasnda akdedilen stanbul bar- Rusya'nn Trkiye'ye kar kazand ilk zaferinin bir belgesidir. 1 Bu barla Trkiye, Azak gibi mhim bir kaleyi, Don nehri mansabnda 100 km. kadar sahili ve Kuban mansabnda da geni bir sahay Rusya'ya brakmak zorunda kalmt. Bir de, Babli hi arzu etmedii halde, stanbul'da daim bir Rus elilii bulunacakt. Osmanl Saraynn bu babtaki pheleri tamamiyle yerinde idi; stanbul'a gnderilecek olan Rus elisinin diplomatik faaliyetten ziyade, Osmanl Devletinin- iini kartrmaa matuf bir takm hareketlerden baka, casuslukla da megul olaca zannedilmekte idi. Bablinin bu hususta yanlmad,_ar Petro I. tarafndan stanbul'a tayin edilen ilk Rus elisi P. A. Tolstoy'a verilen ve ar'n bizzat dikte ettirdii u talimatnameden aka grlmektedir: "Tolstoy, Trkiye'de bilhassa u maddeler hakknda malmat toplayacak ve hkmetine bildirecekti: Osmanl mparatorluunun umum durumu, ahalisi, idare ekli, devlet ricali, asker vaziyeti ve tekilt, yabanc devletlerle mnasebeti, varidatn artrlmas ve gizli asker hazrlklarn kolaylatrlmas hususunda alnan tedbirler, harp hazrlklar yaplyorsa, bunun kime kar olduu, hangi milletlere kar sempati beslendii, devlet varidatnn yeknu, bunun toplanma tarz, gelirin eskisine nisbetle artt veya azald, ran'la ticaretin vaziyeti, askerin mikdar ve nerelerde bulunduu, harbe hazr kuvvetlerin says ve hazineden ne kadar
1 Ahidname-i Moskulu. Babakanlk Arivi, Name-i Hmayun Defteri No 1. SS 6-9 T. Yuzefovi, Dogovor Rossii s Vostokom. (St Psbg 1869) SS 1-11.

15

mayaca, yaplacaksa mevkii ve hangi ustalar tarafndan ina edilecei, Ker boaznn tamamiyle toprakla doldurulmas meselesi, eer buna kara verilmise - ne zaman icra edilecei, asar (Alman) harbinden sonra Trk piyadesi ve svarilerinin Avrupai nizama gre talim ettirilip ettirilmedikleri, eski usuln devam edip etmedii, Oakov (z), Akkerman (Turla zerindeki) ve Kili kalelerinin vaziyeti, eski sule gre mi, yoksa yeni tarzda m, tabye usul ile mi tahkim edildikleri, bunun hangi ustalar tarafndan yapld, topularn eski veya yeni nizama gre talim yapp-yapmadklar, kimler tarafndan yetitirildikleri, eski mhendislerin ecnebi veya yerlilerden mi olduklar, topu mektebinin olup olmad." 1 Tolstoy bu maddelerin dnda, Kuds Patriinden baka Ruslara faydal olabilecek kimseler hakknda bilgi verecekti. Rus elisine hkmetiyle yazmas iin "ifreli bir alfabe" de verilmiti. Trkiye'ye gnderilen ilk Rus elisinin bu suretle mutad diplomatik faaliyetinin dnda ve hatt bu sfat ile badaamyacak birok vazifesi de vard. Nitekim Tolstoy bilhassa hristiyan reaya arasnda arn propagandasn yapmaa nem vermi ve Ruslara casusluk yapacak kimseleri de bulmaa almt. Rus diplomatik usullerinden biri de Osmanl ricaline bilhassa kymetli "krkler" olmak zere, "hediye" adiyle oka "rvet" vermekti. Rus diplomasisinde, zaten, yalnz Trkler ile deil dier lkelerle de mnasebetlerde, "krk"lerin mhim rol oynad biliniyor. Rus krkleri ise Osmanl saraynda ve Osmanl ricali arasnda ok byk deer tamakta idi. Trkiye ile Rusya arasndaki ticaretin ite bu "krk"lerle balad biliniyor. stanbul'dan "hassa tccarlar'', Saraya krk satn almak zere sk sk Rusya'ya giderlerdi. Rus elileri stanbul'a geldiklerinde sunulmas gereken mutad hediye arasnda bilhassa "krk"e ehemmiyet verirlerdi. Osmanl ricalinden gerekli bilgi edinmek veya arzu ettikleri ileri halletmek iin, szde -hediye" eklinde *krk"ler takdim ederlerdi. Sarayda, Babli'de, Meihatta mhim makamlar igal eden kimselerin ounun kymetli sammur krkleri hep Rus meneli idi; dolaysiyle "krk" deyince hemen Rusya hatra gelirdi. stanbul'da daim Rus eliliinin tesisinden sonra, Rus "krkleri" Tolstoy'un Osmanl ricali ile mzakere ve mnasebetlerinde mhim rol oynamtr; bu kabilden olmak zere Tolstoy istanbul'daki Fransz elisi Ferriol'u da kazanmak iin kendisine "krk"ler hediye etmiti. Osmanl ricalinin bu "krk" d-

1 S. Solov'yev, sloriya Rossii, III, 1329; A. N. Kurat, Prut Seferi ve Bar, I, 81 /82.

16

knlu, Rus hkmet adamlar nazarnda Trklerin umumiyetle "rvet" dknlkleriyle izah edilmi ve Ruslar da Trklerin bu zaafndan istifadeye almlard. Petro I. nun yukarda nakledilen "Talimatnamesi" yalnz Tolstoy iin deil, daha sonraki Rus elileri iin muteber tutulmu olmaldr; zira XIX. yz yln ortalarndan itibaren Rus elilerinin stanbuldaki faaliyetleri, bu "Talimatname" ye tpa tp uymaktadr. ar Petro I. yu en ok ilgilendiren mesele: Trklerin yeni, yani "Avrupai" nizam kabul edip etmeyileri idi. nk, Trkiye Avrupa nizamn kabul edecek olursa, tpk Rusya gibi, sratle ykselmek imknna kavuacakt. Zaten sonralar Rus siyasetinin balca emeli de: Trkiyenin Bat nizamn kabul edip, kuvvetlenmesine mani olmakt. Trklerin Viyana surlar dibinde byk malubiyete maruz kalmalarndan sonra, yalnz asara deil Ruslara dahi yenilmeleri -Trklerin mevcut asker nizamlar ve idare ekillerinin artk ie yaramadn aka ortaya koymasna ramen, stanbul'da yenilie doru hi bir hareket olmaynn, her keten ziyade ar Petro I. yu memnun ettiini tahmin edebiliriz. Zira Rus arnn sve'in hesabn grdkten sonra, ilk frsatta, Karadeniz'e kmak iin Trkiye'ye kar harbe girecei muhakkakt. Zaten Azak kalesinin zaptndan hemen sonra, bu kaleden 60 km. mesafedeki Taygan mevkiinde, Ruslar, Taganrog adiyle bir deniz ss kurmaa baladlar. Burada ok gemeden Azakdenizi Rus Donanmasnn inasna giritiler ve -drt yl iinde birok harp gemisi denize indirildi. Bu faaliyetin maksad Bablice gayet iyi bilindiinden, Ruslara Karadeniz'in yolunu kapatmak zere Ker kalesinden bir az yukarda Yenikale adiyle daha da kuvvetli bir kale ina edildi. ar Petro Karadeniz'e Dnepr nehrini takiben de kmak iste-

17

hata ve ansszlklar yznden, Demirba arl'n asker gc erimi ve ar'a galebe alacak imknlardan mahrum kalmt. 1 Mamafih 1709 Haziran/Temmuz aylarnda sve kral Krm Han Devletgerey'den veya Osmanl Devletinden yardm alm olsayd, 27 Haziran/8 Temmuz 1709 tarihinde vukubulan Poltava meydan muharabesinin ar Petro tarafndan kazanlmas hayli g olacakt. Bu suretle Rusya'nn en kritik bir zamannda,

1 R. M. Hatton, Charles XII of Suteden. London (1968) pp 232-306. 2 Bkz. Akdes Nimet Kurat, XVIII. yzylba "Avrupa ummi Harbi" nde Trkiye'nin tarafszl. Belleten, say 26. (Ankara 1943), SS 264,'6S.

18

ar Petrol, ise Poltava zaferinin verdii gvenle Trkiye'ye kar harp hazrlklarn bir kat daha artrd; Taganrog'da Rus donanmasnn inasna hz verildii gibi, Dnepr boyundaki kalelerde de ok miktarda cephane ve asker yna yapld; Kazaklarn da Krm Ham sahasna girerek Tatarlara hcumlar vakalar artt. Btn bunlar Ruslarn ilk frsatta Trkiye'ye saldracaklarnn emareleri idi. Fakat Ruslarn sve'e kar harpleri henz bitmediinden, klliyatl Rus kuvvetlerinin bir taraftan Riga'y muhasara ile megul olduklar ve dier yandan kuzey Almanya'daki sve kalelerine kar savatklarndan tr, ar Petro I. Osmanllara kar harbi boyuna geciktirmekte idi. Fakat bu defa teebbs Trkler ellerine aldlar ve bilhassa Bender'de bulunan Demirba arl'n teviki ve Devletgerey Hann da srar zerine, Babli 1710 yl Kasmnda Rusya'ya kar harp iln etti. Demirba arl tarafndan stanbul'a gnderilen gen Leh Generali Poniatowski Saraydaki nfuzlu kimselere Ruslarn Devleti aliyye iin nasl bir tehlike tekil ettiini ve arn ilk frsatta Trkiye'ye kar harbe balayaca cihetle, Bablinin daha evvel harekete gemesi gerektiini anlatmaya muvaffak olmutu; bu sralarda Sarayda en nfuzlu kimse Silhdar Ali Paa (sonraki sadrazam Damat Ali Paa) idi. Sultan Ahmed III. de nihayet bu gr benimsemiti. Dolaysiyle, "barn muhafazasn isteyen" orlulu Ali Paann mevkii sarsld ve elinden mhr alnarak yerine Baltac Mehmed Paa tayin edildi. Sultan Admed III. in huzurunda Krm Han Devletgereyin de katlmasyle akdedilen "Meveret-i azme" de Rusya'ya harp iln karar alnd ve bu suretle 1711 deki Prut seferi vukubuldu. Rusya iin byk nemi haiz olan isve harbi henz sona ermediinden, ar Petro I. bu sralarda Trkiye'ye kar harbi asla dnmemiti. Fakat harp kanlmaz bir hal alnca, Petro I. kendine has enerjisi ve srati ile bu harbi sonulandrmak kararn ald. Poltava zaferinden sonra, Rus ordusunun ok yksek bir asker kudrette olduu grldnden, ar, Trklere stn geleceine inanyordu. Ruslarn bir mddettenberi Karadallar, Srplar, Bulgarlar ve bilhassa Eflk ile Budan ahalisini kkrttklarndan, Osmanl Padiahnn hristiyan tebasnn ar "kurtarc" sfatyle karlayacaklar da muhakkak gibi idi. Rus ktalar sratle harekete geer ve Tuna geidini tutarlarsa, Osmanl Ordusunun hareketsiz kalacana hkmedilmiti. Budan

19

bulunmas - ar Petro I. nun zafere kar itimadn bsbtn artrmt. Fakat Ruslarn hesaplan yanl kt ve sefer tam bir Rus hezimetiyle neticelendi. ar Petro I. nun bitkin bir haldeki 30-40 bin kiilik ordusu, 21 Temmuz 1711 tarihinde, Prut nehri boyunda, her bakmdan stn Trk ve Tatar kuvvetleri tarafndan kuatld; Ruslar ya esir dmek veya tamamiyle imha edilmek tehlikesi iine dtler. Asker bakmdan arn ve ordusunun Trk enberini yarp kmalarna imkn ve ihtimal yoktu. Dolaysiyle Rusya'nn mukadderat tamamiyle Osmanl ordusunun banda duranlarn eline dm gibiydi. ar Petro I. ve ordusu Trkler tarafndan esir edildii veya imha edildii takdirde, Rusya'da giriilmi olan muazzam "Batllama" hamlelerinden baka, 1703 te Neva nehri mansabnn Ruslar tarafndan isvelilerden zapt, ve "Avrupaya pencere" tekiledecek olan St. Petersburg ehrinin tesisi, Estonya ve Livonya gibi Baltk eyaletlerinin igali olmak zere muazzam kazanlar bir rpda elden gidecek ve Rusya tekrar "komularna zarar veremiyecek, eski haline" getirilecekti. Fakat Prut boyunda herkesi artacak, kimsenin akl ermiyecek haller vukubuldu ve... ar ile ordusu Trkler tarafndan salverildiler. Bununla Petro I. Rusya'da balad muazzam icraata devam etmek imknn bulduu gibi, "isve meselesini" halletmek iin de gerekli asker kudretini muhafaza etmi oldu. ar Petro I. ve maiyeti Prut boyunda Baltac Mehmed Paadan sulh istemek zorunda kalm ve gayet elverili artlar komutu. Baltac Mehmed Paa, bata khyas Osman aa ile baz dier ricalin telkini ve tesiriyle Ruslarn bar tekliflerini kabul etti ve hemen, 22 Temmuz gn, bar akdedildi. Bar artlar hakikaten Osmanl Devleti iin ok elverili idi: Ruslar Azak kalesini iade edecekler, Taganrog kalesini ykacaklar, Dnepr boyundaki kaleleri de ykacaklar ve bundan byle Lehistan ilerine karmayacaklard; sve kralnn da memleketine dnmesine mani olmayacaklard. 1 Rus ordusunun dm olduu bu feci durum gz nnde tutulursa, Prut Bar ile elde edilen kazanlar, Osmanllar iin fazla bir ey ifade etmiyordu. ar Petro Trk enberinden kurtulabilmek iin, ayet Trkler istemi olsalard, "Rusya'nn yansn" feda etmee hazrd. Tabi btn bunlar sadece "kd zerinde" olacakt. Nitekim yukarda nakledilen artlar da ancak
1 Bkz. Tafsilt iin: Akdes Nimet Kurat, Prut Seferi ve Bar II, 526 ve devam.

20

yerine getirileceine ait cidd bir garanti verilmedii gibi, mddeti bile .tesbit edilmi deildi. Zaten milletleraras muahedeler tarihinde, Prut Barna benzer baka bir anlamaya rastlanmamaktadr.; bu muahede her bakmdan noksandr ve stelik Trkesiyle Rusas arasnda fark dahi vardr. Baltac Mehmed Paa ve etrafndakiler, bu Barla byk bir zafer kazandklar zehabna kaplmlar ve ar'n ordusu banda, ekilip gitmesine muvafakat etmilerdi. Nitekim 23 Temmuz 1711 leye kadar, Ruslar alelacele ekilip gitmilerdi. ar Petro I. da btn hayat mddetince dm olduu bu en byk badireden bu suretle sa ve salim kurtulmu, ve dier harp sahalarnda, Rusya iin daha da mhim olan ileri yerine getirmek, yani sve harbini baar ile bitirmek ve Rusyada byk reform iine devam etmek, imknlarna yeniden kavumutu. Nitekim ar Petro I. Prut boyundan hemen kuzey Almanya'ya hareketle, orada isvelilere kar savaa hz verdi. Bu suretle Baltac Mehmed Paann dirayetsizlii ve cesaretsizlii ve etrafndakilerden bazlarnn ahlkszl yznden, Trk ordusu ele geen bu muazzam frsattan istifade ederek, Osmanl Devletinin "kkn kazmak" maksadyla gelen dman yok edemedi. Bu yapld takdirde "Rus tehlikesi" en az yarm asr kadar gecikmi olacak ve belki de Dou Avrupa (Lehistan, Ukrayna, Rusya) ve isve tarihi bsbtn baka bir ynde geliecekti. Prut boyunda Baltac Mehmet Paa ve etrafndakilerin iledikleri bilgisizlik ve gafletin kefaretini Osmanl Devleti az sonra ok pahal olarak demeye balayacaktr; bilindii zere tarih-hi bir gafleti affetmemektedir, bunun cezas muhakkak ekilmektedir. Osmanl Devletinin banda duranlar, Prut seferinde Ruslara kar byk bir zafer kazanlmasna ve 1713 te Edirne muahedesiyle Rusya ile Trkiye arasnda normal mnasebetlerin tesisine ramen. ar Petro I. nun isve'e kar elde ettii baarlarn endie ile takib etmilerdi. Rus arnn, Trkler nazarndaki baz acayip davran- lar, tebasnn "salarn, sakallarn, elbiselerini makasla kestirmesi", veya bizzat trl maskaralklara katlmas, akl ermez hareketlerde bulunmas, kendisine "Deli" lkabn kazandrmakla beraber, bu "Deli" arn icraatnn ksa bir zaman iinde Rusya'y her bakmdan kuvvetlendirdii ve ykselttii de her kee tasdik ve kabul edilmekte idi. 11 Eyll 1721 de Rusya ile isve arasnda akdedilen Ni- tad muahedesiyle, Rusya Baltk sahillerindeki Estonya ve Livonya'y elde etti, yani "isve meselesi"ni

ve'e kar bu zaferini btn dnyaya iln etmi oldu. Bu her iki olayn stanbul'da fena tesir yapt muhakkak olmakla beraber, Babli bunlar kabul etmekten baka bir ey yapamazd. Osmanl Devleti nazarnda imdiye kadar ancak Nemse asar "mparator" iken, bu defa ayn unvan Rus arna da verilmi oluyordu. Babli Petro I. nun yalnz "mparatorluu" nu kabulle yetinmedi, hatt, ran'a kar Rus ar ile birlikte hareket etmek zarureti karsnda kald. Fransa'nn tavassutu ile Rusya ile Trkiye arasnda 1721/23 te "rann taksimi" iin bir anlama yapld; Ruslarn tek balarna btn Kafkaslar ellerine geirmelerini nlemek zere Babli Rusya ile anlamak mecburiyetini hissetmiti; Ruslar, ran'dan Mazenderan ve Giln vilyetlerini alrlarken, Revan ve evresi Trkiye'nin eline gemiti. Rusya ile byle bir anlama yaplmasna ramen, Trk devlet ricali Petro I. nun faaliyetini endie ile takib- etmekte idiler; her an Ruslarn saldrsna uramaktan korkulmakta idi. Dolaysiyle "Deli Petro I." nun 1725 banda lm haberi stanbul'a ulanca her kese rahat bir nefes almt. Yakn Rus tarihinin en byk simalarndan biri olan ar Petro, Rus d siyasetine belli bir istikamet vermiti: sve, Trk ve Leh meselelerinin Rusya'nn tam istedii bir tarzda halli. Petro I. geri Karadenize ulaamad ve dolaysiyle "Trk meselesi"ni zemedi; fakat sve ve ksmen Leh meselelerini halletmek suretiyle Rusya'ya byk kazanlar salad. "Trk meselesi'' nin hallini ise kendi haleflerine bir kgd zerinde "vasiyet" etmese dahi, icraat ve faaliyetiyle bunun istikametini tayin ve tesbit etmi oldu. 1 Nitekim kendisinden sonraki arie ve arlar bu siyaseti benimsiyecekler ve gerekletirmee alacaklardr. Byk Petro I. nun halefleri zamannda (bilhassa kz Anna ve Elizabet) Devlet idaresinde Baltk Almanlarnn nfuzlar ok bykt. Bunlardan Biron, Ostermann ve General Mnnich, Rusya'nn i ve d siyasetini istedikleri gibi ynetmilerdi. Ostermann, Dileri nazr sfatyle, Rusya'nn Trkiye'ye kar harekete gemesi iin ilk frsat kullanm ve 1736 da, Rusya, Neme asarlnn mttefiki sfatyle, Trkiye'ye kar harbe balamt. Ostermann'n Osmanl mparatorluunun "taksimi" ni tasarlad ve bu mnasebetle bir proje dahi hazrlad malmdur. Bu hususta kendisinin en byk destekisi; Rus
1 Petro I. nun Osmanl Devletine kar tutumuna ait: B. H. Peter the Great and the Ottoman Empire, Oxford 1949.

22

tu. Rus hizmetindeki bu Kurlndal Alman Generali, Trklere kar byk bir zafer kazanacandan emindi. Nitekim Rus kuvvetleri Mnnich'in idaresinde Krm zerine yrdler ve Or-Kapsn aldktan sonra, Krm'n ilerine kadar ilerliyerek, Bahesaray' yaktlar. Bu suretle Krm ilk defa Rus istils ve tahribine uram oldu. Ruslarn zaferleri bununla da kalmad, Trklerin en kuvvetli kaleleri saylan z (Oakov) de Mnnich tarafndan zaptedildi. Dier yandan Azak kalesi de Ruslarn eline geti. Bu suretle Osmanl Devleti btn harp sahalarnda Ruslara malup olmutu. Fakat Nemse asarna kar kazanlan byk zafer ve Belgrad

23

Katarina II. devri, Kk - Kaynarca Muahedesi ve sonras Kk bir Alman Prensinin kz olan Katarina gayet iyi bir terbiye ve tahsil grm, devrin icab mkemmel Franszca renmi, Fransz kltr ruhunda yetitirilmi, sonralar Montesquieu ve Voltaire'in eserlerinden de ilham almt. Katarina, Rus an Petro III. nun kars sfatyle "arie" olmutu. Petro III. nun hain davranlar ve dirayetsizliinden bkan st tabaka Rus zabitleri bir komplo ile Petro III. yu ldrdkten sonra, Katarina'y tahta geirdiler. Bununla Rus tahtna Avrupa tahsili grm "aydn" bir arie gemi oldu. Katarina II. zeks ve Devlet idaresindeki kabiliyetlerini gstermek iin Rusya'da byk imknlar buldu. Nitekim az sonra, Rusyada Byk Petro I. yu andran yeni bir hamle balayacaktr. Bu hamle bilhassa Rusya'nn Lehistan ve Trkiye hesabna genilemesi eklinde kendini gsterdiinden Trk-Rus mnasebetleri tarihinde ok mhim bir yer tutmaktadr. Bilindii zere "Byk Devlet" olmak yoluna giren her bir Devlet, kuvvet ve kudreti nisbetinde komular hesabna genilemek siyasetini takip etmektedir; hangi tarafta az mukavemet grrse oraya doru yaylmaktadr. Rusya'nn da ayn eyi yapaca muhakkakt.

24

riyetinde kalmt, isve'ten sonra, Rusya'nn "yayl" sahasn Lehistan ve Osmanl lkesi tekil edecektir. nk her iki Devlet de Rusya nazarnda "yumuak saha" telkki edilmekte idi. Lehistan Devlet tekiltnn hususiyetleri ("krallarn seilmesi"), Rusya'ya bitiik sahada, yani Litvanya'da, OrtodoksBeyaz Rus nufusunun okluu ve bunlarn hkim unsur olan Katolik-Leh beyzadeler tarafndan "ezilmeleri" - Moskova hkmetine Lehistan'a m- dahele iin imknlar vermekte idi. Halbuki Lehistan'da Rus nfuzu ve hkimiyetinin yerlemesi Osmanl Devleti iin byk bir tehlike sanldndan, Babli, Lehistan'daki Rus tahriktna kar kt ve neticede iki Devlet arasnda be-alt yl srecek olan byk bir harp balad. Petro I. zamanndan itibaren Rus Devlet adamlar ve ordu erkn, Osmanl Devletinin zfa uradn biliyorlard. Petro' dan sonra Osmanl Devleti daha da zayflam, Trk ordusu Rus asker kuvvetlerine nisbetle bsbtn deerini kaybetmiti. Katarina II. ite Trklerin bu zfndan istifade ederek, Osmanl Devletini "yok etmek yolundaki" byk emellerine varlabileceine kanaat getirmiti, ilerde grlecei zere bunun ilk merhalesi "Karadeniz'e inmek" ve "Krm' Rusya'ya ilhak etmek" olacakt; daha sonraki safhada da Boazlar ile istanbul'u ve Ege denizindeki adalar Rus hkimiyeti altna koymak (szde "bir Grek (Yunan) Devleti" kurmak) suretiyle, Osmanl imparatorluuna son verilecekti. 1769-1774 Rus-Trk harbinin hususiyetlerinden biri de: Bu harpte Rus ordular, Rumyantsev, Potemkin, Suvorov ve bakalar gibi gayet dirayetli kumandanlar tarafndan sevk ve idare edilmilerken, Osmanl-Trk ordularnn da ok ksa faslalarla birbirlerini takibeden, yal, hastalkl, dirayetsiz ve ou ekingen yedi Sadrazam tarafndan kumanda edilmeleri ve malubiyete srklenmeleri olmutur. Osmanl Devleti tarafndan bu Rus harbine hazrlksz girilmi, Hotin, Bender, Kili ve dier kalelerin tahkimi ihmal edildiinden - Ruslar arka arkaya birok zafer kazanmlar ve snrdaki Trk kalelerini ele geirmilerdi. Leh hududundaki en mhim Trk kalesi olan Hotin tedbirsizlik yznden Ruslarn eline dnce Budan ve Eflk yolu Ruslara alm oldu. 1770 yl Ruslara daha byk zaferler getirdi: General Rumyantsev kumandasndaki Rus kuvvetleri, say bakmndan Trklerden bir ka misli az olmalarna ramen, 27 Temmuz 1770 da Larga'da, ve 12 Austos 1770 de Ka- ul

25

ok mikdarda ganimet aldlar. Az sonra Kili, Akkerman ve brail kaleleri de Ruslarn eline dt; bu suretle Rus kuvvetleri Tuna nehrine kadar inmi oldular. Ayn zamanda Rus ktalar Azak ve Taganrog sahalarn da igal edince, Katarina II. Karadeniz'e, Krm zerine ve Kafkas sahillerine doru ilerlemek imknlarna kavutu. Rus kuvvetleri bu suretle Karadeniz'in kuzeyinde byk ham1 E. V. Tarle, epmnskiy boy i pervaya russkaya eskadra v Archipelage (eme deniz harbi ve Adalar denizinde ilk rus filosu) Moskova-Leningrad 1945.

26

gazm zorlayp istanbul'a dahi hcum etmeleri mmknd. Fakat, bu sralarda Osmanl hizmetinde bulunan Baron de Tott tarafndan anakkale Boaznn sratle tahkim edilmesi zerine, Rus harp gemileri Boaz zorlamaya cesaret edemediler. Rus donanmas daha bir mddet Egedenizinde kald ve Ruslar baz adalar igal ettiler. Hatt Msrda Osmanl Padiahna kar isyan eden Ali Beyi kkrtarak kendisine yardm vadinde bulundular. Bu suretle Rus kkrtmalar yalnz Rumlar ve Karadallara, yani hristiyan tebaya, mnhasr kalmayp, Msra dahi temil edilmiti. Mamafih bu Rus kkrtmalarndan bir netice kmad, Ali Bey de yakalanarak, idam edildi. Osmanl Devleti iin byk yenilgilerden biri, ve belki en mhimi, 1771 yl Temmuzunda Krm'n Ruslar tarafndan igali oldu. Or-Kapsn zapteden Rus ktalar Krm'da mukavemet grmeden, ieriye doru ilerlediler. Kefe, Ker ve Yenikale gibi en mhim ehirleri de ele geirdiler. Bununla Krm'n Rusya'ya ilhak iin gerekli asker durum da yaratlm oldu. Hem karadaki, hem denizdeki yenilgiler zerine Osmanl Devletinin Rusya karsnda fazla dayanamayaca anlalnca, Babli Ruslarla mzakerelere girimek mecburiyetinde kald. Fokana ve Bkre'te balanan bar mzakereleri Rus taleplerinin arl yznden kesilmiti. Fakat yeni Trk malubiyetleri karsnda Babli tekrar mzakerelere girimek zorunda kald ve nihayet, Tuna nehrinin gney kysndaki Kk-Kaynarca kynde, 10/21 Temmuz 1774 tarihinde mehur "Kk Kaynarca Muahedesi" akdedildi. 1 Osmanl mparatorluu tarihinde bir dnm noktas tekil ettii muhakkak olan bu "Kk-Kaynarca Bar" - Rus-Trk mnasebetleri zerinde byk bir tesiri olan bir anlamadr. Bu muahede -Rusya'nn Devlet-i aliyye'ye kabul ettirdii ve ok ar artlar ihtiva eden bir yenilge vesikas olmas itibariyle de mhimdir. Fokana ve Bkre mzakerelerinde hazrlanmaya balayan ve Kk-Kaynarca'da son eklini bulan bu anlama metni,2 Rus diplomatik usulleri ve baarlarn ortaya koymas cihetlerinden de nemlidir. 28 esas ve 2 ayr maddeden ibaret olan bu muahede ile Devlet-i aliyyenin Rusya'ya brakaca Dnepr ve Dnestr nehirleri arasndaki geni bir sahay tes- bitten baka, Kuban nehrinin bundan byle snr tekil edecei,

1 Bu sahadaki Sovyet-Rus eseri: E. 1. Druzinina, Kk Kaynariyskiy mir 1774 g (1774 Kk-Kaynarca bar), limler akad. Moskva 1955. 2 Babakanlk Arivi (stanbul) Rusya Ahidnamesi defteri, SS. 139-149. Muahedat Mecmuas, C. III. SS 254-273.

27

Krm Hanlnn "mstakil bir Devlet olaca" ve bir de "Istanbuldaki Rus kilisesinin Rusya'nn himayesi altnda bulunaca" gibi gayet mhim maddeler bulunuyordu. "Kk-Kaynarca Muahedesi"nin en mhim maddesi 2. si olup: Krm Hanlnn bundan byle tamamiyle mstakil olaca, yani Osmanl Devletinin himayesinden kacana aitti. Bununla Krm Hanlnn 1475 tenberi devam edip gelen Osmanl Padiahna ballna son verilmi oluyordu. Bundan byle Krm Hanlna giren btn Tatarlar, yani: Krm, Bucak, Kuban, Yedisan, Canboy- luk, Yedikl "Tatarlar", "Hi bir yabanc Devlete tabi olmayacaklar' ' ve "Tatar tayifesi kendi reyleriyle Cengiz sllesinden olmak zere kendilerine bir Han semek suretiyle, eski kanun ve adetleri zere mstakil bir Devlet olarak yaayacaklard". Ayni maddeye gre: Osmanllara ait olan Ker ve Yenikale kaleleri Ruslarn elinde kalacak, Krm'da ve Aksu nehri aznda Ruslar tarafndan igal edilmi olan kaleler iade edilecekti. Ruslar bu suretle Krm' ve Ker Boazn kontrolleri altnda tutmak imknn elde etmilerdi. Krm Hanlnn "stiklli " tannmas burann Rusya'ya ilhak yolunda atlm ilk admdan baka bir ey deildi. "Kk-Kaynarca Muahedesi"nin en ok zerinde durulan ve trl tefsirlere yol aan maddeleri 7. ve 14. maddeleri olmutur. Bu maddelerin Rusya'ya Osmanl lkelerindeki Ortodoks-Hristiyan teba zerinde "himaye hakk" tand ve dolaysiyle Rusya'ya Trkiye'nin i ilerine karmak hakk verdii eklinde tefsir edile gelmitir. Halbuki az sonra grlecei vehile mezkr "maddeler"de bu hususta bir sarahat mevcut deildir ve bu yoldaki tefsirler sadece maddelerin gayet mulk olarak ifade edililerinden ileri gelmitir. Trkiye ile bar akdine giriilirken Rus murahhaslar ve stanbuldaki Rus elisi Obrezkov, ta batan art niyetlerle harekede Rusya'ya Ortodoks tebann "himayesi" ni bar metnine koydurmak iin bir takm hileli yollara sapmlard. Haddi zatnda bunun ehemmiyetsiz bir mesele olduu intiban yaratmak maksadyle bunu ayr iki madde halinde ne srmlerdi. 7. madde ile: "Devleti aliyye h- ristiyan dinini ve kiliselerini kaviyyen siyanet" (himaye deil) edecekti. 14. madde ile de "Rus Eliliine Galata'da umum br Ortodoks kilisesi yapmak hakk tannacak, ve Rus elisine de bu kilisenin ve hiz- metkrlarnn yararna Babli nezdinde isteklerde bulunmaa izin verilecekti." Babli de bu

28

Ehemmiyetlerinden tr bu maddeleri aynen naklediyoruz: "Madde 7. Devlet-i aliyyemiz taahd eder ki Hristiyan diyanetinin hakkna ve kimselerine (kiliselerine) kaviyyen siyanet ede. Ve Rusya Devletinin elilerine ruhsat vere ki her ihtiyata gerek 14. madde'de zikrolunup, Mahruse-i Kostantiniye'de beyan olunan kinise-i mezkre ve gerek hademesinin siyanetine ibraz- tefhimat- mtenevie eyleye, ve eli-i mumaileyhin bir gna uruzu Devlet-i aliyemin dost-u sfi ve hemci- var olan devlete mteallik adam- mutemedi tarafndan arz ve tebli olunmala, Devlet-i aliyyemiz tarandan kabul eylemelerini Devlet-i aliyyemiz taahhd eder." Bu maddenin Rusa metni az bir farkla yle ifade edilmitir: "Devlet-i aliyye hristiyan dinini ve kiliselerini kuvvede koruyacan vdeder ve ayn vehile gerek (ibu muahedenin) 14. maddesinde zikrolunan stanbul'da (yaplacak) kilisenin ve gerek (bu kilisenin) hizmetkrnn yararna her hal krda Rusya imparatorluk Elilerine her trl takdim ve arzda bulunmalarna izin verir ve bunlar komu ve samim bir devletin itimada lyk mmessili tarafndan yaplm sayarak, dikkat nazarna almay vdeder." 14. maddede zikredilen kiliseye ait u hkmler bulunuyordu: "Dvel-i saireye kyasen kilise-i mahsuseden maada Galata tarafnda Beyolu nam mahallenin yolunda tarik-i mde Rusya Devleti bir kilise bina ettirmek caiz ola. bu kilise kilise-i avam olup Dosografa kilisesi tabir ve tesmiye ve ilelebed Rusya Devletinin elisinin siyanetinde olup her trl taarruz ve mdahaleden emin ve beri hiraset ola." Yani bu madde ile Rusya, dier Devletler gibi istanbul'da Elilikte yaptrd husus kiliseden baka bir de (dier Devletlerden ayr olarak) Galatada Ortodoks ahali (yani Rumlar) iin umm bir kilise yaptrmak hakkn elde etmi ve bu kilise Rus Eliliinin himayesi altna konmutu. Bir de Rus elisi gerekirse bu kilisenin ve orada vazifeli olanlarn yararna Babli nezdinde isteklerde bulunacak ve bu istekler de Babli tarafndan iyi niyetle karlanacakt. te 7. ve 14. maddelerin hkmleri bundan ibaretti. Burada ak olarak Rusya'nn Osmanl lkesindeki Ortodoks-Hristiyan tebasn "himaye eder" diye bir hkm yoktu. Fakat, Devlet-i aliyye ile H

29

ristiyan Devletler arasnda, imdiye kadar, Kk-Kaynarca Muahedesinin 7. ve 14. maddelerine benzer her hangi bir hkm olmadndan ve bilhassa 7. madde ile gya Rusya Devlet-i aliyye'yi "Hristiyan dinini ve kiliselerini korumasn" taahhd altna koydurmakla, milletler aras anlama bakmndan bir hak kazanm grnyordu. Hristiyan dini denince Rusya'da "Ortodoks dini" anlaldndan, dolaysiyle Rusya da Trkiye'de "Ortodokslara sahib" kyordu. Anlamadaki 7. ve 14. maddelerin mulk ifadesi Rus hkmetlerine daima ak kap brakm ve Ruslarn her frsatta Trkiye'nin i ilerine karmalarna yol amtr. Nitekim Katarina II. nn Trkiye ile barn akdi mnasebetiyle 19/31 Mart 1775 tarihinde nerettii "Manifesto" da bilhassa bu maddeler zerinde durmas, Rusya'nn bundan byle Trkiye'deki Hristiyanlarn (yani Ortodoks'larn) hmisi olacan belirtmesi - Ruslarn ilerisi iin besledikleri emellerini aa vurmakta idi. "Kk-Kaynarca Muahedesi" nin 11. maddesi ile Rusya Osmanl memalikinde tam bir ticaret serbestlii elde etmekle kalmam, bata Fransa ve ngiltere olmak zere Osmanl Devletince tannan ve "Kapitlsyonlar" adiyle bilinen bir takm ekonomik ve adl imtiyazlar bir rpda elde etmiti, istanbul'daki Rus elileri Belgrad Muahedesinden sonra, Osmanl lkelerindeki ticarete dair etrafl bilgi toplamlar ve bu arada "Kapitlsyon" hkmleriyle de ilgilenerek bu hususta St. Petersburg'a tafsilatl raporlar gndermilerdi bar mzakereleri srasnda, Fokana'da ve Bkre'te Rus murahhaslar tarafndan yaplan taleplerde Fransa ve ingiltere'ye tannan ekonomik ve adl imtiyazlarn Rusya'ya da verilmesini istemilerdi. Nitekim bu talepler KkKaynarca Muahedesinin 11. maddesine kondu ve bu surede Rusya "Kapitlsyonlar hakkn elde etmi oldu. Hatt bir adm daha ne giderek Trkiye ile ticarette "en ok msaadeye mazhar olan millet" muamelesi imtiyazn elde etti. Rusya bu hak ve imtiyazlarn ta 1914 Birinci Dnya Savana kadar muhafaza edecek ve ancak arlk rejiminin yklmasyle "Kapitlsyonlar" dan vazgeecektir. Kk-Kaynarca Muahedesinin 11. maddesine dayanlarak hazrlanan ilk Rus-Trk "Ticaret anlamas"na, Devlet-i aliyye tarafndan Fransa'ya tannan 1740 ylndaki Kapitlsyonlar rnek tutulmutu. 81 maddeden ibaret olan bu anlamann 47 maddesi Fransz Kapitlasyonlarndan olduu gibi aktarlmtr; kalan maddeler de Rus-Trk ticaretinin hususiyetlerine aitti. 1783 te akdedilen

30

bu "Rus-Trk Ticaret Anlamas" Rusya'nn Osmanl lkelerinde yapmak istedii ekonomik faaliyetin mahiyetini gstermekte ve Ruslarn bilhassa Karadeniz ticaretine ok byk nem verdiklerini aa vurmaktadr. Bu ticaret anlamas ayn zamanda Kapitlsyonlarla Rusya'ya tannan hak ve imtiyazlar da birer birer saymaktadr. "Kk-Kaynarca Muahedesi"nde "Boazlar meselesi"ne de yer verilecei muhakkakt; Ruslar Karadeniz'in btn kuzey sahillerinin pek yaknda ellerine geeceinden emin olduklar gibi, Rus zahire ticaretinin de gelieceine muhakkak nazariyle baktklarndan, Rus ticaret gemilerinin Boazlardan serbeste gemelerini salamak maksadyle bu hususu "Bar anlamas'' nn 11. maddesine koydurmulard. Fakat Rus harp gemilerinin Karadeniz'den Akdeniz'e kmas, yani stanbul Boazndan gemesine Babli asla muvafakat etmedi; ngiliz, Fransz ve dier Devletlerin harp gemilerine de stanbul Boazndan geip Karadeniz'e girmelerine msaade edilmediinden, Babli bu hususta direnebildi. Bu suretle, "Kk-Kaynarca Muahedesi" ile de Rusya bakmndan "Boazlar meselesi" yine de halledilmi olmad ve bu nokta Rus siyaseti ve diplomasisi nazarnda en mhim problem olmakta devam etti. Mamafih Katarina II. "KkKaynarca" muahedesinden hemen sonra Boazlar meselesi" ni bir rpda zmek istiyecek ve bu maksadla mehur "Grek projesi" ni tasarlayacaktr. Rusya, "Kk-Kaynarca Muahedesi" ile hakikaten ok byk menfaatler salam oldu. Karadeniz'e kmak tasars halledilmemi olmakla beraber, bu yolda cidd admlar atlmt. Krm'n Rusya'ya ilhak ancak bir zaman meselesi olacakt. Rusya bu bar ile Trkiye'ye kar gerek siyas ve gerek ekonomik cihetlerden tam bir stnlk salam oldu. Nitekim bu muahede batl tetkikilerin de kabul ettikleri bibi "Rus diplomatik maharetinin ve Trk gafletinin bir ah eseridir". Bu bara takaddm eden Fokana ve Bkre mzakereleri ile Kk-Kaynarca'daki grmeler srasnda Ruslarn diplomatik beceriklikleri aka grlmtr; Ruslar maddeleri birbirlerinden ayrmak ve mulk ifadeler kullanmak suretiyle, Trk murahhaslarn aldatmaya ve Trklerin gafletinden istifadeye imkn bulmulardr. Nitekim muahedenin akdinden az sonra Babli iin farkna vard ve bar maddelerinden bazlarn ya tadil veya kendine gre tefsir etmek istedi. Bilhassa Krm'n durumu slm Trk

31

zerinde byk tepkiler yaratmt. Bu mnasebetle Babli ile stanbuldaki Rus elisi Obrezkov arasnda grmeler ve tartmalar balad. Bunun zerine Ruslar ar basarak Babli'yi, "Kk- Kaynarca Muahedesi" ni aklayan ve teyid eden bir anlama akdine zorladlar. 1 10/21 Mart 1779 da akdedilen "Aynal Kavak Mukavelesi" ile Ruslar yeni bir diplomatik zafer kazanm
1 S. S. Tatiev, Vnenyaya politika Imp. Sikolaya I. go.T. I. S. 467. 2 Teferruat iin: V. A. Ul'yanitskiy, Dardanelly, Bosfor i temoye more u XVIII e. (XVIII y. y. Boazlar ve Karadeniz). Moskva 1883 m. y.

32

Mamafih bu "Grek projesi" aslnda h i bi cidd esasa dayanmyordu; byle bir "Grek Devleti"nde Rumlarn say itibar ile kk bir aznlkta kalacaklar muhakkak olduu gibi, bata ngiltere ve Fransa olmak zere Avrupa Devletlerinin Rusya'nn Boazlan ele geirmesine kar kovacaklar da aikrd. Dolaysiyle Katarina I I . bu geni hlyalarndan vaz gemek, ve imdilik Knm'n Rusya'ya ilhak ve Karadeniz'e ulamakla yetinmek zorunda kald. Trk-lslm ahalisi nazarnda "Kk-Kaynarca Muahedesi"niu cn ar art Krm'n elden gitmesi idi. Umm efknn basks altnda Krm maddesinde baz tadiller istendi; Ker ve Yenikale kalelerinin iadesi hususunda baz teebbsler yapld ise de bundan hi bir netice kmad. Bar hkmlerine uygun olarak Han seilen Devletgercy Trkler tarafndan desteklendiinden, Ruslarca makbul saylmad. Bu defa Ruslar alingereyin ahsnda kendileri iin elverili bir namzet buldular ve trl entrikalar ve zor kullanarak kendisini Krn tahtna geirdiler. Babli ise ahingerey'in Hanln tanmad ve bu yzden Krm'da ikilik balad. Ruslar da karkl k l a r bastrmak zere asker yolladlar. Rus basks altnda ahin- geey tahtndan feragat etti ve Katarina I I . da bir "Manifesto" ile Krm'n Rusya'ya katldn bildirdi. 1783 yl sonlar ve 1784 yl balarnda cereyan eden bu olaylarla Krm lkesi tamamiyle Trkiye'nin elinden kt. Krm Hanlnn ortadan kaldrlmas ve Rusya'ya ilhak "Kk-Kaynarca Muahedesi" nin aka bozulmas idi. Fakat barsn Rusya tarafndan ihlli yalnz hu maddeye mnhasr deildi. Rus ticaret gemileri Boazlardan "serbest gei lakk"ndan faydalanarak, Ege denizindeki adalarda yaayan Rumlara ve Karadallara boyuna kaak silh ve mhimmat tamakta ve onlan isyana kkrtmakta idiler. Bir de: Ruslar Kafkaslar tarafndan da Osmanl Devleti iin tehlikeli olmaya balamlard. Bu suretle Devleti aliyye zerine yneltilen Rus tehdidi istikamette gelimekte idi: Tuna boylar, Karadeniz ve Kafkaslar. Ruslarn Kafkaslara sokulularnn tarihi epey eskidir ve 1556 da Astarhan Hanlnn Korkun lvan tarafndan ortadan kaldrlmas ile balar. Bu olaydan az sonra nc Rus Kazaklar Terek nehrine kadar gelmiler ve yerlemee balamlard. ok gemeden burada bir Rus kalesi yaplmak suretiyle Ruslar kuzey Kafkaslar hkimiyetleri altna almak yolunda ilk adm attlar. Fakat 1559 Ejderhan seferini mteakip, Ruslar Osmanllarn

33

kaleyi ykmak ve oralardan ekilmek zorunda kaldlar. Mamafih Moskova ile Kafkaslardaki Hristiyan kavimler arasnda mnasebet kesilmedi; byk bir ksm Hristiyan olan Kabardalar ve bilhassa Grcler Moskova'dan yardm grmek suretiyle gerek Krm Hanlar ve gerekse Osmanl ve ran basksna kar koyabileceklerini umuyorlard. Nitekim 1658 de Grc
1 Ruslarn Kafkaslara ayak basmalar ve ilerlemelerine ait birok malzeme neredilmi ve Rusa eser yazlmtr. Bunlarn banda Rus Arkeografi Cemiyeti neriyat gelmektedir. Akt Sobr. Kavkaz Arch Kom. 13 Cild Tiflis., Kavkazskiy Sbonik 20 cild Tiflis 1876-1899

34

Ruslarn Kafkaslara ayak basmalar ve yerlemelerinde Grclerin rolleri byk olmutur. G r c Beylerinden bazlar, Iran ve Osmanl Devletinin basksndan ancak Rusya'nn himayesi altna girmek suretiyle korunmak m m k n olacan sanmlard. Bu kabilden olmak zere, yukarda da sylendii gibi, Grc kral Taymu- ra z 1658 de Moskova'ya gelmi ve ar Aleksey Mikhayloviten, Grcstan ran ve Trkiye'ye kar korumasn istemiti; fakat Moskova hkmeti o sralarda buna cesaret edememiti. Katarina II. tahta geince, baz G r c bykleri tekrar yardm istiyerek m racaatta bulundular; Rusya'nn yaylmas yolunda her frsattan istifadeye alan Katarina II. Grclerin isteklerini hemen dikkat nazarna ald ve bu yolda gereken emirleri verdi. B u n u n zerine, Rus hizmetindeki maceraperest Alman Generali Todtleben, 1769 da, 400 Rus askeri ve 4 topla, kuzey Kafkaslardan, Kazbek dalarnn eteinden Grcstana giden ve yegne yol olan gayet sarp "Daryal" (Daryol) geidi zerinden Tiflis'e kadar gitti. Ertesi sene, yani 1770 de, arkadan bir mikdar Rus askeri yetiince, Todtleben bu defa, Osmanl Devletine tabi sahaya hcuma geti; kuvvetli bir palanka olan Ba- dadck'tan baka yzyirmi yldanberi Trklerin elinde kalan Kuta- yi kalesi de Rus'lar tarafndan zaptedildi. Ruslarn Dou Anadolu snrnda savaa balamalar zerine, birok Trk kuvvetinin Kafkaslara gnderilmesi gerektiinden, Tuna boylarndaki sava sahasna daha az takviye gnderilebilmiti. Bundan byle Rusya'ya kar harp, yalnz Tuna boylarnda deil, Kafkas cephesinde de yaplacak ve do- lays ile Trk askerleri ok etin artlar altnda mcadele etmek zorunda kalacaklardr. "Kk-Kaynarca Muahedesi" nin 23. maddesi Grcstan ve Incretiye (Mingrelye) meselesine aittir. ok mulk olan bu maddeye gre, geri R u s askerlerinin zaptettikleri kaleleri geri vermeleri ve Grcstan'dan ekilmeleri bildirilmise de, Grcstan ve Mingrelye (Imeretiye) "en eski sahipleri" kim ise ona ait olaca belirtilmiti. Rus tefsirine gre: Osmanllarn buralardan tamamiyle ekilmeleri icabediyordu. Trklere gre ise: Grcstan ve bilhassa Mingrelye Osmanl Devletine ait olmas gerekiyordu, ite bu mulk ifadeden ok gemeden Rusya ile Trkiye arasnda anlamazlk kacak ve ihtilf byyecektir. Ruslarn yalnz kuzey Kafkaslarda deil, "Mavera-i Kafkas" (Transcaucasia)lar da hkimiyetleri altna koymak istedikleri

35

haline getirildi. Kafkaslardaki Rus kuvvetleri bakumandan General Paul Potemkin (mehur Potemkin'in yeeni)'in emri ile bir Alman mhendis-zabitin yapt plna gre 800 Rus askeri altnla- rak, 1783 te bu yolun inas tamamland. Kazbek ve Kobi dalan arasndan geen ve gayet tehlikeli olan bu yolun kuzey ksm Ossetinlerin kontrol altnda olup, daima hucumlara ve basknlara maruzdu. Ruslar bu defa muayyen mesafelerle yol boyunca tahkimli noktalar yapmak suretiyle, yolu tam bir emniyet altna koydular. Ayni zamanda Vladikavkaz (Kafkaslara hkim ol) adiyle bir kale yaptrld ve buras Ruslarn asker dayanaklan vazifesini grmee balad. General Potemkin ite bu yolun, 1783 yl Kasmnda, Vladikavkaz'dan Tiflis'e kadar 240 kim. mesafeyi, 2700 metre rakma kan sarp yollardan drt beygir koulu faytonu ile rahata geebilmiti. "Asker- Grc Yolu" diye bilinen bu "Daryal Yolu" tamamiyle geilecek bir hale kondu ve asker emniyet altna alnd. Ruslarn Kafkaslarn gneyine sarkmalar ve Trkiye'yi tehdide balamala- nnda bu yol byk bir rol oynamtr. Grcstan 1783 yl Temmuz'unda Katarina II. tarafndan imzalanan bir fermanla Rusya'nn himayesi altna konmu, ve Grc kral Herakli II. de kendisini arienin "vassah" olarak tanm- . Bu suretle Grcstan'n Rusya'ya ilhak yolunda ilk cidd adm atilm oldu. 1783 Kasmnda iki Rus piyade taburu drt topla yeni yaplan "Daryal yolu" ndan geerek Tiflis'e geldiler ve merasimle ehre girdiler. Grcstan'n Rusya'mn himayesi altna konduuna ait Katarina II. nn ferman Tiflis'te 1785 ubat ay banda iln edildiyse de, Rus ktalan az sonra buradan ekilip gittiler. Mamafih Grcstan'n Rusya'ya ball Grc beyleri arasnda honutsuzluk yaratmaa balam; nk Rus himayesinin iddetli bir tahakkm siyasetine dayand belli olmutu. Katarina II. Avusturya imparatoru Joseph II. ile anlaarak, Osmanl Devletine son darbeyi indirmek iin asker hazrlklarn hzlandrmt. Bu maksatla 1787 de Rusya ile Avusturya arasnda bir anlamaya varlmt. Ruslarn harbe balamalar zerine Avusturya ordusu da herekete geecekti. Katarina II. Trkleri harbe tahrik etmek maksadyle bir takm ar taleplerde bulunmaa balad: Basarabya zerinde hak iddia etmekle kalmad, z (Oakov) kalesinin Ruslara teslimi de istendi. Ruslar bundan baka Eflk ve Budan'da ahaliyi isyana tevikten de geri kalmadlar. Knm'm elden gitmesi Trk-lslm ahaliyi heyecana drmt; bu defaki Rus

36

talepleri ise Ruslara kar galeyann bsbtn artmasna sebep oldu; bu bask altnda Byk Divan 15 Austos 1787 tarihinde Rusya'ya harp iln kararn alnca, Rusya ile Trkiye arasnda yeniden harp balad. Bu harbe az sonra Avusturya da katlnca, Trkiye ayn zamanda iki byk dmanla arpmak zorunda kald. Mamafih sve'in Trkiye tarafnda harbe girmesi, esas Rus kuvvetlerinin Trkiye'ye kar gnderilmelerine mani tekil ettiyse de, bu sralarda Trklere kar savaan Rus ktalarnn bana Suvo- rov gibi byk bir kumandann getirilmesi - Rus zaferinde mhim bir mil oldu. Rus asker tarihinin en byk, "dahi" kumandanlarndan saylan bu Suvorov, 1783 te, kuzey Kafkaslarda, Kuban nehri boyundaki Nogaylar mthi bir ekilde imha etmekle ad kazanmtr. Az sonra grlecei zere bu "dahi" Rus generalinin en byk marifeti de Trkler arasnda katliam yapmak olmutur. Onun parolas: Her frsatta mmkn mertebe ok Trk ldrmekti. Ruslar arka arkaya sayca kendilerine ok stn Osmanl-Trk kuvvetlerine kar zafer kazandlar. 1788 Aralnda z (Oakov) kalesinin Su- vorov'un kumandasndaki Ruslar tarafndan alnmas ve teslim olan Trk garnizonu ile ehirdeki Mslman ahalinin Ruslar tarafndan katliama tabi tutulmas - Trkler iin en ar darbelerden birini rekil etti. Suvorov kumandasndaki Rus kuvvetlerinin, Tuna zerindeki smail kalesini hucumla almalar ve teslim olan Trk garnizonu ve slm ahaliyi kmilen kltan geirmeleri - Rus vahetinin yeni bir tezahr oldu. Ruslara kar savan boyuna yenilgilere uramas zerine, Babli Ruslarla bar mzakerelerine girimek zorunda kald ve bylelikle 29 Aralk 1791 (eski stil ile) Trkiye ile Rusya arasnda Ya muahedesi akdedildi. Bu muahede ile "Kk-Kaynarca Bar" nn btn maddeleri tasdik edildii gibi, Rusya'ya yeni arazi de brakld. Krm Hanlnn Rusya'ya ilhak Bablice tannd. z (Oakov) kalesi ile Bu nehri (Aksu) mansabndan Dnestr (Turla) mansabna kadar uzanan saha da Ruslara brakld. Rusya bu suretle Karadeniz'e salamca ayak basm oldu. Kiyef Rusya'snn kuruluundan itibaren, nceleri Kiyef Rus Knezleri ve sonralar Moskova arlar tarafndan beslenen hayaller nihayet gerekleti. Krm'da, eski bir Tatar ky olan Akyar mevkiinde tesis edilen Sevastopol'de, ve Bu mansabndan 60 kim. ierideki Kherson deniz slerinde Rus Karadeniz donanmasnn

37

Trkiye ahvalini yakndan takib ve Babli zerine bask yapn.-'k maksadiyle Katarina II., istanbul'a eli olarak General M. Kutu- zov'u tayin etti; sonralar (1812) de Napoleona kar koyan (Rus ordular bakumandan) General M. I. Kutuzov, Trkiye ahvaline, bilhassa asker ve ekonomik duruma ait mhim raporlar gndermitir.1 Kutuzov'a gre: Trkiye'nin i yz berbadd ve bu artlar iinde Trkiye Rusya'ya kar harp yapamazd. Katarina II. nn Osmanl imparatorluunu paralamak yolundaki projeleri malmdur; yalnz bir "Grek Devleti" nin kurulmas deil, Kafkaslar ele geirdikten sonra Anadolu'nun dahi Ruslar tarafndan istils tasarland biliniyor. Byle bir tasar Katarina II. nn saltanatnn son yllarnda, Taurida-Knm umm valisi Potemkin tarafndan hazrlanmt. Buna gre: Rus kuvvetleri Balkanlarda harekete geince, ikinci bir Rus ordusu da Kafkaslardan Anadolu'ya yryecekti; her iki ordu da Boazlarda birleecekler ve istanbul'u zaptedeceklerdi; bununla Osmanl Devletine de son verilmi olacakt. 1795 yhnda "Lehistan'n taksimi" sona erince, imdi sra Potemkin'in projesinin tatbikine gelmi gibiydi. Fakat otuz yldr Rus tahtn igal eden, hem siyas hem de cins ahlk bakmndan "ok azgn" olan Alman meneli bu Rus mpratoriesini, 17 Kasm 1796 tarihinde lmesi Trkiye'ye kar yeni bir Rus saldrm nlemi olmaldr. Katarina II. d siyasette Petro I. nun prensiplerini tatbike almtr; Trkiye'ye kar siyasetinde Petro I. dan daha baarl olmutur. Katarina II., "Karadeniz'e ayak basmak" ve "Lehistan ortadan kaldrmak" ile Rusya iin byk menfaatler salamtr. Osmanl Devletini hem dtan hem de iten ykmak yolunda her trl imknlar ele geirmekle, Katarina II. hakikaten Trkiye'nin "kabir kazcs" olmutur. Rus tarihileri, Rus tahtndaki bu "Alman Prensesini" bilhassa bu bakmdan vyorlar. Bata Nikola I. olmak zere, Rus arlar iin Katarina II. nn "Trk siyaseti" bir rnek tekil etmitir. Rusya'mn Trkiye hesabna birdenbire kuvvetlenmesi ve Karadeniz'den Akdeniz'e kmak suretiyle ngilterenin "Hindistan yolu" nu tehdide balamas - ingiltere'de erge Rusya'ya kar dmanca bir cereyamn belirmesine yol aaca muhakkakt. Fakat Rusya'nn Trkiye'ye kar futuhat teebbslerine Ingiltere1 M. I. Kutuzov, Doktmmh, pod rcd. L. G. Beskrovnogo. Moslcva 1950. Razdel IV. Posol'stvo ve Konstantinopol' (1792-1794). SS 187-342.

38

nin ilk nceleri ses karmak yle dursun, muzaharet ettiini yukarda grmtk. ngiliz siyas mahfillerinde, bu sralarda, Trkiye'ye kar fazla ilgi olmamaktan baka, baz mahfillerde "Trk dmanl" dahi hkm srmekte idi. Amerikan Kolonileri ile ngiltere arasnda sava baladktan sonra, Rus hkmetinin aka Amerika Kolonilerini destekledii biliniyor. Bu kabilden olmak zere, Katarina II., 28 ubat 1780 tarihinde "msellah tarafszlk" deklarasyonunda bulunmutu. 1 Buna gre, ticaret gemileri, harbeden taraflarn limanlarna girip kabileceklerdi. Bu ticaret gemileri, kendilerini mdafaa iin silhl olarak seyrsefer edeceklerdi. Rus hkmetinin bu "msellh tarafszlk" deklrasyonuna birok Avrupal devlet katld ve imal Amerika Kolonileri ile, ngiliz ablukasna ramen, ticarete devam ettiler. Her halde Rus ticaretinin nemli olmay gz nnde bulundurularak, ngiliz hkmetinin Rusya'ya kar tutumunda fazla bir dmanlk eseri grlmedi. Fakat gen VVilliam Pitt'in i bana geirilmesi zerine, ngiltere hkmetinin Rusya'ya kar takipettii siyasette birdenbire deiiklik oldu. Zeks, bilgisi ve dinamizmi ile tannan ve henz 24 yanda ba nzr olan "gen" William Pitt, Rusya'nn Karadeniz sahilinde yerlemesinden, ngilterenin menfaatim haleldir edecek neticeleri hemen kavramt. Rusya'nn Trkiye'yi "yutmaa" hazrland da meydanda idi. Halbuki ngilterenin menfaati icab "Osmanl imparatorluunun btnl" muhafaza edilmeli idi. Rus tehlikesinin durdurulmas iin Pitt Babli'yi tevik ettii gibi, Oakov (z) kalesi'nin asla Ruslarn eline braklmasnn doru olmayaca tezini savundu. 29 Mart 1791 tarihinde, Parlamentoda uzun bir nutuk syleyerek, ngilterenin icap ederse Rus tehdidini karlamas iin harbi dahi gze almas gerektiini beyan etti. Bunun zerine ngiliz Parlamentosunda z (Oakov) kalesi meselesi uzun tartmalara yol at. 2 Bavekil VVilliam Pitt bu kalenin Rusya'nn elinde brakld takdirde, bu basknn mtemadiyen rtacan ve Akdeniz'deki ngiliz ticaretinin haleldr olacan (ve Hindistan yolu emniyetinin de tehlikeye deceini) ispata almt. Fakat Pitt'in siyas muhalifleri bu
1 tstoriya diplomatii (Diplomsi tarihi) pod red. Potemkina. (OGIZ Moskva T. I. (1941) s. 290. 2 Harold Temperley, England and the j\ear East. T~he Crimea. London 1936. p. 44/45. Lord Eversley, The Turkish Empire (London 1924) pp 234/35.

39

ve .siyaset adam olarak tannan Fox ile yine bu devrin en mhim simalarndan olan Edmund Burke, ok sonralar Gladstone'in yapt gibi, tam bir Trk dmanl ruhunda konutular ve "barbar Trklerin Avrupadan koulmalar ve Rusya'mn stanbul'da yerlemesinden ngiltere'nin hibir ey kaybetmiyecei ve belki de kazanacam" iddia ettiler. Neticede Pitt, Parlamentoda ounluk temin edemedi ve Oakov'un Rusya'nn elinde braklmasna muvafakat etmekten baka bir are kalmad. Fransa htilli (1789) ve Napoleon Bonaparte'n sahneye kmas ile sr'atle gelien ve deien siyas ahval'in icab William Pitt- in Rusya politikasna da tesirini yapt gibi, "Kk Kaynarca Bar" (1774) ve "Ya Muahadesi"nden (1791) beri Trkiye'nin "can dman" olduunda artk hibir phe kalmayan Rusya ile Trkiye arasndaki mnasebetler zerinde byk tepkisi grld: 1798 de akdedilen Rus-Trk ittifak bunun en byk misalini tekil etmitir. Bu "garip" olay ise Franszlarn Akdeniz'in Dou ksmlarna yneltilen faaliyetleri ve Napoleon Bonaparte'n Msr Seferi ile ilgilidir. R u s - T r k i t t i f a k l a r , 1798 ve 1805 Fransa'da htill baladktan az sonra, Osmanl Devleti bu rejimi tanm ve hatt Fransa ile Trkiye arasndaki mnasebetler tam bir dostluk havas iinde gelimiti. Sultan Selim III., Avrupa meselelerinde stanbul'daki Fransz elisinin fikrini renir ve ona gre siyasetini takip eder olmutu. Hal byle iken, Franszlarn 1797 yl sonunda, Arnavutluk sahilleri ve Mora yaknndaki Yunan Adalarn (Korfu, Kefalonya v.b. "Yedi Ada") hkimiyetleri altna koymalar, Toulon'da byk lde bahr ve asker hazrlklara girimeleri Babli'yi endieye dren birok ayialara yol amt. 1798 yl Temmuz balarnda, Fransz generali Napoleon Bonaparte'n Msr'a kar harekete gemesi Osmanl Devleti'ne kar aktan aa bir tecavz niteliinde idi. Napoleon ise, bu hareketin asla Trkiye'ye kar yneltilmediini, "Msr'da tazyik gren Fransz tccarlarnn himayesi ve Msr'daki ngiliz ticaretini sekteye uratmak maksad ile yapldn" iddia ettiyse de, Osmanl ricalinden kimse buna inanmad; dolaysiyle Franszlarn bu hareketi iki devlet arasnda harbin kmasna yol at. Napoleon'un Msr' ele geirmesi ile "Hindistan Yolu"-

40

nun ngilizlere "kapatlmas" ve hatt Frasszlarn Hindistana kadar gitmelerine imkn verecei cihetle, ngiltere ile Osmanl Devleti arasnda Fransa'ya kar ibirlii yaplmasn zarur klmt. Yalnz bu kadarla da kalnmad : Rusya da, Franszlarn Akdeniz'deki faaliyetlerinden kendisini tehlikeye dm addettiinden, Trkiye, ngiltere ile Fransa arasndaki savatan kendisi iin bir takm menfaatler elde etmek mmkn olacan sanmt; bunun icab olarak Babli ile bir ittifak akdi siyaseti gdlmee baland. Fransz htilli Avrupa'daki kadar olmamakla beraber Rusya'da da yanklar yapm ve devleti idare edenler iin byk bir endie kayna olmaa balamt. Saltanatnn banda devlet idaresinde "reform" 1ar yaplmas gerektiine inanm grnen Katarina II., sonralar otokratik rejimi iddetlendirmiti; dolaysiyle Fransz ihtillcileri tarafndan ne srlen "hrriyet ve eitlik" prensiplerinin Rusya'da yaylmasna msaade etmiyecekti. Louis XVI.'nin idam zerine Fransa'ya kar teekkl eden koalisyona Rusya da katld. Bu suretle, Katarina II. nn 1796 da vaki lm zerine Rus tahtna geen olu Pavel I. (17961801), Fransa'ya kar cephe alm durumda idi. Hemen hemen her hususta annesinin icraana kar koyan Pavel I., d siyeset meselelerinde ve bilhassa Osmanl Devletine taalluk eden cihetlerde, Katarina II.'nn yolundan yrmek ister gibi grnd. Mamafih tabiat ve karakteri icab ni kararlarla Rusya'mn siyasetini hemen deitiriverdii de malmdur. Napoleon Bonaparte, kuzey italya'da Avusturyallar yenerek, 1797 de Campo Formio bar'n akdettii zaman, Venedik'e ait Yunan Adalar (Korfu, Kefalonya v.b.) ile Arnavutluk sahilleri Fransz idaresi altna konmutu. Bununla Mora Yarmadas ve ummiyetle Osmanl memaliki Franszlar tarafndan tehdit edilmi oluyordu. Bu durum ar Pavel I.de bir takm endielere yol at ve Franszlardan evvel davranarak, Yunan adalarn ele geirmek suretiyle Akdeniz- de bir Rus ss kurmak imknlar aratrlmaa baland. 1798 ylnn lkbaharnda Franszlarn Toulon limannda byk lde bahr ve asker hazrlklara girimeleri Rus an'n bsbtn kukulandrd. inhitata yz tutan Osmanl Devletine yakn bir sahada, Fransa gibi kudretli bir devletin yerlemee balamas Rus ar nazarnda "Karadeniz sahillerinin dahi tehdit edilmesi"ne yol aacakt. Dolaysiyle bu Fransz tehlikesinin giderilmesi ve "Rus men-

41

kadarla da yetinilmeyip, hatt Malta Adas'nn dahi Rus himayesi altna konmas dnlebilirdi. Stratejik bakmdan ok nemli olan Malta Adas, 1522 de Kanun Sultan Sleyman tarafndan Rodos'tan atlan, Jo- hannit (Hastahane) valyelerinin elinde bulunuyordu (1530 dan itibaren). "Byk Efendi" (Grand Matre)lerinin idaresinde eski tekilat ve nizamlarn muhafaza eden bu valyelerin Fransa ihtilli ile ortaya kan bir takm siyas, asker ve sosyal gelimeler karsnda dayanamyacaklar aikrd. Nitekim Napoleon 1798 de Msr Seferi'ne giderken, Maltay igal etti (12-13 Haziran) ve bu tekilt datt. Bu mnasebetle, Ada'da bulunan ve galiba Napoleon'a kar gelmek isteyen Rus konsolosunu da tevkif ettirdi. Byle bir hareket Pavel I. tarafndan tam bir hakaret gibi telkki edildi. Malta valyeleri ile Rus ar arasnda bir mddettenberi mnasebetlerin devam ettirildii anlalyor. valyelerden teekkl eden bir heyet St.Petersburg'a gelmi ve ar Pavel I.'e valyelerin "Grand Matre" liini kabul etmesi teklifinde bulunmutu. Pavel I. bu teklifi memnuniyetle kabul etmi ve dolaysiyle Malta Adas Rusya- nn himayesi altna konmu oluyordu. Fakat bunun gerekletirilmesi iin Malta'dan Franszlarn karlmas icabedecekti. Bu suretle Rusya'nn, Akdeniz'de harekete gemesini gerektiren birok sebep ortaya km gibi idi. Fakat Rus donanmasmn ve Rus askerlerinin Yunan adalar veya Malta'ya kar harekete geebilmeleri hereyden nce Rusya ile Osmanl Devleti arasnda bir anlama, bir "ittifak" akdedilmesi ve Rus harp gemilerine Boazlardan serbeste geit hakk tannmas ile mmkn olacakt. ar'n emri ile, bu yoldaki Rus teebbsleri daha 1798 ylnn ubat'nda yani Napoleon'un Msr Seferine balamasndan ok evvel yapldna ve istanbul'da bu yolda Trk-Rus mzakerelerine giriildiine gre, Ruslarn Akdeniz'e kmay 1797 yl sonunda tasarlam olduklar biliniyor. Pavel I.'in emri ile 1797 sonlarndan itibaren Karadeniz Rus donanmasmn harp hazrlklar hzlatrlm ve muhtemel bir heyeti seferiyeye katlmak zere Rus asker birliklerinin tekiline giriilmiti. Napoleon'un Toulon'daki bahr ve asker hazrlklar haberi, Rus faaliyetini sadece abuklatrmt. Ayn zamanda Istanbul- daki Rus elisi Koubey'e, Babli ile mzakerelere girimesi ve Rus donanmasnn Boazlardan gemesini salayacak bir anlamaya varlmas da emredildi. Bu yoldaki ilk temaslarn 1797

42

nda yapld anlalyor. 1 Bu sralarda Koubey, St. Petersburg'da mhim bir vazifeye tayin edilmi ve Reislkttp tf Efendi ile vedalamaa geldiinde "Avrupa'daki kark ahval dzelinceye kadar" Trkiye ile Rusya arasnda imdiye kadar srp gelen dmanln dostlua tebdili gerektii" hususunda sz amt. 2 Koubey tarafndan daha evvel Babli'ye Rusya'mn Trkiye'ye kar iyi niyetler besledii hakknda teminat verildii de anlalyor. Fransa'nn Trkiye'yi Rusya'ya kar kkrtt ve 40-50 bin asker gndererek Trkiye'ye yardm edecei hakkndaki ayialar, Rus elisini endieye drmt. Koubey, Trkiye tarafndan Rusya'ya kar fena niyetler beslenmedike, Rusya tarafndan her hangibir dmanca harekete tevessl edilmiyecei hakknda teminat verdi. Reis Efendi de bu gibi ayialarn asl ve esas olmadm syliyerek, Rus elisini teskine alt. Bu yoldaki diplomatik temaslar ve karlkl teminat Mays-Haziran (1798) a kadar, yani Napoleon'un fiilen Msr Seferine balamasna kadar devam etti. Fransz donanmas ve askerlerinin Msr'a doru hareketleri zerine Trk-Rus grmeleri yeni bir istikamet ald. 1213 Zilhiccc'si (Haziran) nde Rus elilii tercman Fonton Reislkttab Atf Efendi ile grtnde: "Franszlarn Akdeniz'e klliyetli donanma gnderecekleri duyulduundan Karadeniz canibinin muhafazas (mdafaas) maksad ile, Rus ar'nn donanmasn harekete geirdii ve Krm ile Hocabey (Odessa) arasnda talim ettirdii (manevra yaptrd) ve icabnda bu donanmay Osmanl Donanmas ile birlqtirip Franszlara kar harekete getirebileceini" syledi.3 Gerek eli Koubey'in ve gerekse mtercim Fonton'un szlerinden, Franszlarn Dou Akdeniz'e doru harekete gemeleri ve bilhassa Fransz htilli fikirlerini yaymalar dolaysiyle, Rus arnn bu gibi faaliyeti nlemek istedii ve Trkiye ile bir ittifak akdini arzulad anlalmt. Mamafih bu o kadar basit birey deildi; Katarina II. zamanndaki Rus harpleri ve Rusya'nn Trkiye'ye kar takip ettii dmanca siyasetinin hatralar henz ok taze idi. Bata Sultan Selim III. olmak zere Osmanl ricali Rusya ile bir ittifaka kolay kolay yanamak istemiyeceklerdi; 4 nk Selim
1 Rus elisi ile Reislk.tab arasnda 15 Cemaz. II (1212) gecesi vukubulan bu grmeye ait: Babakanlk Arivi (ksaltmas: B B A) H. H. No 7173 te tafsilat 2 Cevdet Tarihi VI, 285. 3 Cevdet Tarihi, VI, 286. 4 Yine, VI, 286.

43

III. in Fransa'ya kar ayrca meyli vard. Fakat Franszlarn Yunan Adalarn ele geirmeleri, Arnavutluk sahillerine dahi ayak basmalar ve bilhassa Msr'a tecavze hazrlanmalar karsnda, Babli mahfillerinde Fransa'ya kar takibedilen siyaset esasndan deiti. Mamafih Selim III. hl Ruslarla yaknlk tesisine muvafakat etmek: istemiyordu. Sadrazam tarafndan bu yolda kendisine sunulan bir takririn bana Sultan Selim III. tarafndan konulan meruhat ayrca dikkat ekicidir ve yle ifade edilmiti: "Benim vezirim, Boaz Kaleleri binalar tekmil oldurma? Vaz' olunacak toplar ve mhimmat tekmilmidir? Hibir ey geri kalmayarak tekmil olsun. Reit Efendi ba'de'l-Iyd bir kere varp baksn, binalar ve neferat ve top ve cebe- hane ve sair levazmattan hibir ey gir kalmasn." 1 Bunun zerine Boazlardaki istihkmlarn takviye edildii anlalyor. Yani Rus donanmasnn Boazlara ni bir basknndan endie edilmi olmaldr. Fakat Franszlarn faaliyeti ile gelien olaylar, Babliyi Rusya ile anlamaya zorlamt. Avrupa'daki ahval ve Fransa'ya kar harpler, koalisyonlar veya bar mzakereleri dolaysiyle istanbul'da da byk diplomatik faaliyetler cereyan etmekte idi. Bata Avusturya olmak zere ngiltere, Prusya ve Rusya Babli'yi Fransa'ya kar cephe aldrmak iin istanbul'daki elileri vastasyle bask yapmakta idiler. Osmanl ricalinin ve bilhassa Reislkttab Efendi'nin ite bu sralardadr ki "istanbul'da icadolunan diplomatik lisan" 2 benimsedikleri ve Osmanllarn "ikiyzllkten hazzetmedikleri halde, vaziyet icab "diplomatik dil" kullandklar (yani "yalan syledikleri") anlalmaktadr. Bu "diplomatik lisan"n ilk nce istanbul'daki Fransz elisine kar kullanld da biliniyor. Fakat Franszlarn Msr'a tecavzleri zerine bu "diplomatik lisan" brakp mutad usllerle Rus ve ngiliz elileri ile mzakerelere girimek mecburiyeti hasl olmutu. 2 Temmuz 1798 de Napoleon'un ktalar Msr'a kmaa balamlard. 28 Temmuzda da stanbul'da Rus-Trk mzakerelerine giriildi.3 Anadolu Kadaskeri ve sabk stanbul Efendisi Esseyyid ismet Bey ile Reislkttab Ahmet Af Efendi ile Rus elisi Vasili Tomara arasndaki "ittifak" akdi iin yaplan mzakerelerin bir neticeye balanmas kolay olmad. Rus donanmasnn
1 Ayn 2 Yine. 3 Cevdet Tarihi, VII, 29.

44

bertaraf edilmesi epey srd. Mamafih bu hususta, ta batan bir prensip anlamasna varld grlyor; nk mzakereler balar balamaz bir Rus filosunun stanbul Boaz giriine gelmi olmas bu hususu aydnlatmaktadr. Trk makamlar tarafndan verilen husus mahiyetteki bir izinle, Rus harp gemileri 31 Austos (1798) tarihinde (24 Reb.I. 1213) Byk Dere'de demir attlar. 1 Bu filo 5 adet byk kapak kaldrr kalyon ile, 6 kta firkateyn ve birka kk gemiden ibaretti. Tarihte ilk defa olmak zere bir Rus donanmas stanbul Boaz'na gelmi bulunuyordu. Napoleon'un Msr'a tecavz bu suretle Rus harp gemilerinin Boaz'a girmesine sebep olmutu. 35 yd sonra (yani 1833 de), yine Msr ile bal olaylar, Rus donanmasnn tekrar Boaz'a girmelerine sebep tekil edeceini ileride greceiz. stanbul'da giriilen mzakerelere gre: Rus donanmas ngiliz ve Osmanl harp gemileri ile birlikte hareket edecekti. Bu hususta Reis Efendi ile stanbul'daki Rus elisi arasnda birok grmeler yapld. Babli, ngiliz ve Rus gemilerinin her eyden nce skenderiye aklarna giderek skenderiye'ye asker karma iine katlmasn arzu ediyordu. Rus elisi ise ald talimat zerine "Cezair-i Seb'a" (Yunan adalar) tarafna gitmek tezini savunmutu. Vasiliy Tomara'- mn iddia ettiine gre: "skenderiye aklarnda ince donanma gezdirmek mkldr; halbuki Franszlar Arnavutluk ve Mora taraflarna taarruz edebilirler diyerek Rus gemilerinin Osmanl donanmas ile birlikte o taraflara gitmesini talep etmiti. 2 Mamafih bu h u susta bir uzlamaya varld. Msr'a kar gnderilecek Osmanl donanmasna birka Rus harp gemisi de katlacak ve ngiliz Amiralinin kumandasnda hepsi de harekete itirak edeceklerdi. Fakat Rus Filosunun esas ksm, Osmanl donanmas ile birlikte Korfu tarafna hareket edecekti. Bu karar zerine, 19 Eyll 1798 (8 Rebiylhir 1213) tarihinde Rus filosu Bykdere'den kalkm ve Beikta'tan hareket eden 30 kadar Osmanl harp gemisi ile birlikte Kapudan Kadri Bey'in kumandasnda almt. 3 Yine ilk defa olmak zere bir Rus filosu anakkale Boaz'ndan gemi oluyordu. Yedi Ada'nn alnmasnda yardm edecek olan Rus donanmas, bu adalar zerinde hibir hak iddia etmi- yecekti. "Cezair-i Seb'a
1 Ayn y. VII, 58. 2 Yine, VII, 59. 3 Cevdet Tarihi, VII, 13.

45

aslnda Osmanl Padiahnn himayesini tanyacak ve Padiaha her sene bir miktar vergi yollyacakt. Bir mddet iin Ruslarn orada asker bulundurmalar hakk tannmt.
1 Muahedenin Franszca esas metni, Trke ve Rusa asllar Babakanlk Arivinde mahfuzdur: H. H. No 15756-C. Namei Hmayun Defteri No 9. Sayfa 37 ve devam. Muahedat Mecmuas, C. IV. ss 14-19. Cevdet Tarihinde imzaland tarih 26Reccep 12134 Ocak 1798 olarak gsrerilmitir (C. VII, 13). Bu ittifak muahedesi ksmdan ibaretti: 1) esas maddeler (14 madde), 2) gizli maddeler (13 madde) ve 3) Kara askerlerinin iaesi meselesi.

46

kuunda her iki tarafn emniyeti salanmadan ve muvafakati istihsal edilmeden, bar akdedilmeyecekti. V I I I . Madde ile harp esnasnda btn askeri hareketler hakknda olduu gibi, ayet s u l l akdedilecekse, btn mzakereler hakknda da karlkl bilgi verilecekti. IX. Madde, yaplacak asker yardm, top, cephane ve iae meselelerine aitti. X. Madde yardma gelecek donanmaya kar yaplacak her trl kolaylk ve bilhassa zahire tedarikine aitti. X I . Madde, harp esnasnda alnan ganimetin kim ald ise ona ait olaca hakknda idi. XII. Maddeye gre: "ibu ittifak muahadesinc Nemse (Avusturya) imparatoru, ngiltere ve Prusya krallarnn katlmaa d a vet edilmeleri" ngrlmt. XIII. Madde bu "ittifak" muahedesinin mddetine ait olup, u tarzda kaleme alnmt. "Muahede akdeden her iki devlet bu muahedenin m m k n olduu mertebe uzun zaman muhafazas hususunda samim arzu tamakla beraber, zamann deiimi ile vukubulacak ahval icab ile, baz maddelerin deitirilmesi lzumu muhtemel olduundan, ibu tedafi ittifaka tasdikli suretlerinin mbadelesi (teatisi) gnnden itibar olunarak sekiz senelik mddet tayinine karar verildi. Bu mddetin sonu y a k latnda o zamann iktizasna gre ibu ittifaknamelerin yenilenmesi hususu muahede akdeden devletlerce mzakere oluna". X I V . Madde, muahedelerin Osmanl Padiah ve Rusya mparatoru tarafndan tasdik edilerek, iki ayda ve mmknse daha ksa bir z a m a n iinde istanbul'da mbadele (teati) edileceine aitti. ttifak muahadesinin bir de 13 maddeden ibaret "husus ve gizli" maddeleri ihtiva eden bir ksm da vard. B u n u n I I . maddesine gre: Rus harp gemileri Boazlardan serbeste geebilecekler ve a y n vehile Karadeniz'deki Rus limanlarna dnebileceklerdi. I V . M a d deye gre de : Rus ar, Rus donanmasnn I I . maddede tasrih edildii zere, Boazlardan Akdeniz'e geii ve Karadeniz'deki Rus li- manlarna dnnn ilerisi iin (Rus) donanmasna Boazlardan geit hakk tannmas yolunda bir hak tekil etmiveceini (yani e m s a l (preddent) olmyacan) vdeder, ve bu gei keyfiyetinin ancak ibu umum harple ilgili olduunu tasdik eder. Yani, 1798/1799 anlamasyla Rus gemilerinin Boazlar gemelerinin ilerisi iin h u k u k bir deeri olmyacakt. Gizli anlamann baka bir maddesi ile de, Babli her ihtimale kar, Avusturya snrn da emniyet altna almak istemiti. Buna gre: Osmanl Devletinden vukubulacak bir talep zerine Rusya, seksen bin kiilik bir orduyu, Osmanl k u mandanlnn emrine verilmek iin, Turla (Dnestr) nehrinin

47

gneyine geirecekti. Anlalan Babli bu sralarda Avusturya tarafndan herhangi bir hcum gelmesinden endie etmekte idi. Sekiz yl mddetle akdedilen bu "Trk-Rus ittifak" mamafih ok az srd ve bir yl iinde kendiliinden suya dt. Napoleon'un faaliyeti ile sratle deien ahval ve bilhassa ngiltere'nin Malta Adas'n Ruslar'a teslim etmek istememesi yznden Rus ar Pavel I. in Napoleon ile yakn mnasebetler kurmaa balamas ve hatt Hindistam tehdit maksad ile Rus
1 Cevdet Tarihi, VII, 190.

48

1 BBA, Namci Hmayun Defteri No 10, ss 26-32, H. H. No 7053. Muahedat Mecmuas C. IV. ss 35-41 ve 41-46. Rusya, bu muahedenin IV. maddesiyle "Yedi Ada Cumhuriyeti" (Cezayiri seb'a) zerindeki Osmanl devleti ile mterek himaye ve kefaleti bahane ederek, kendi gemilerine Boazlardan geme hakkn elde etmiti. Anlamann VII. maddesi ise, 1798 yl Aralk 23 anlamas ile ayni olup (IV. madde) Karadeniz yabanc harp gemilerine kapal kalacakt. Bir de ve en mhim cihet te, Boazlara kar yabana bir Devlet tarafndan yaplacak bir hareket her iki Devlete (yani Rusya ile Trkiye'ye) kar ynetilmi saylacak, ve Boazlarn mdafaas mtereken yaplacakt (Bkz. Muahedat Mecmuas, C. IV. ss 44-45). Bu suretle Rusya tarafndan "Boazlarn mterek mdafaas" tezi Bab- liye kabul ettirilmi oluyordu; bu prensibin Rusya'nn "Boazlar meselesi"nde daima gz nnde tutulduunu ilerde greceiz. Bu devirdeki "Yedi ada" ve Boazlar meselesine ait: Enver Ziya Karal, Tunan adalarnn Franszlar tarafndan igali ve Osmard-Rus mnasebeti. Edeb. Fak. Tarih Semineri Dergisi, 1937 Cemal Tukin, Osmanl devrinde Boazlar meselesi, stanbul 1947, S. 106 ve devam.

49

iki defa "tedafi ittifak" akdetmek mecburiyetinde kalmt. Mamafih bu ikinci ittifak da ancak bir yl kadar srd ve Rusya tarafndan bar ve ittifak hkmlerinin mtemadiyen bozulmas yznden Babli iki defa Rus harp gemilerinin Boaz'dan gemelerine izin vermyince anlama feshedildi. Bunun zerine Trkiye ile Rusya'nn aras ald ve iki devlet 1806 da birbirleriyle harp halinde idiler. Rusya'nn bir taraftan Tuna nehri'ne kadar snrn uzatmak istemesi yannda, Kafkaslarda da Osmanl Devleti ni tehdide balad meydanda idi. Ruslarn Deli Petro ve Katarina II. zamanlarnda Kafkaslara nasl sokulduklarndan yukarda bahsedilmiti. Bu istikametteki Rus yayl bilhassa Katarina II. zamannda esasl olmutur. Bu defa ar, Alexsander I. tarafndan 1801 de, Grc Kiral Heraklius II. un vasiyetnamsine istinaden, Grcistan Rusya'ya ilhak edildi, Tiflis'e Rus askeri gnderildi. ran ile Rusya arasnda cereyan eden kanl savalar neticesinde Ruslar stn geldiler ve 1804/5 yllarnda Bak, Nahivan ve Erivan Hanlklarn igal edince, Rus snr Hazar Denizi'nden Karadeniz istikametinde gelimi ve Rus hkimiyeti Maveray Kafkas'da yerlemek suretiyle Osmanl Devleti Dou'dan da Ruslar tarafndan tehlikeye maruz kalmt. Kafkaslardaki bu gelime de Babli tarafndan endie ile takip edilmi, fakat bunu durdurmak yolunda Iran ile Trkiye arasnda hibir ibirlii yaplamamat. Napoleon ile ar Aleksander I. arasndaki Tilsit'deki grmede Fransa ile Rusya arasnda Trkiye hesabna varlan anlamay mteakip, Babli ingiltere'ye daha ok yaklat. 5/17 Ocak 1809 da ngiltere ile Trkiye arasnda akdedilen ve "Kale-i Sultaniye Muahedesi" ad ile bilinen anlama ile 1 ngiltere, bar zamannda Boazlarn btn harp gemilerine kapal olduu prensibini kabul etti. Bu prensip esas itibariyle Rus harp gemilerinin Boazlar geilerini nlemek maksadna dayanyordu, ngiltere ve Trkiye bundan byle Boazlar meselesinde daima bu prensibi ne sreceklerdir. 1806 da Trkiye ile Rusya arasnda balyan harpte, hi olmazsa Ruslarn Tuna boyuna inmeleri durdurulmak istenmiti. Fakat bu savata da Trkiye malup oldu. Mamafih tam o sralarda Napoleon ile Aleksander I. n aras artk epeyce alm ve Fransz-Rus atmas muhakkak sayldndan, ngilterenin de Rusya ile anlamas zerine, Trkiye ile Rusya arasnda 1811 sonunda bar akdi iin mzakerelere giriilmiti. Bu hususta btanbul'daki ngiliz elisinin rol

1 Metni: BBA Namei Hmayun Def. No 10, ss 82-84. H. H. No. 1606

50

byk olmutur. 16/28 Mays 1812 tarihinde akdedilen "Bkre Muahedesi" ile iki devlet arasnda normal mnasebetler yeniden kuruldu. 16 maddeden ibaret olan bu "Bkre Muahedesi", akdi srasndaki ahval gz nnde tutulursa, Rusya iin fevkalade elverili artlar ihtiva ettii gibi, Devlet-i aliyye iinde o nisbette bir "gaflet" eseri idi. Bir de iki gizli maddesi vard. Bu anlamaya gre: Prut nehri, ve Prut nehrinin mansabndan Karadeniz'e kadar Tuna nehri Rusya' nn snr olacak; yani Rusya bu suretle Tuna' ya kadar varp dayanm ve Basarabya' y da idaresi altna almt. Anlamada uzun uzadya "Harp esnasnda Devlet-i aliyye'ye kar dmanca harekette bulunan tebann affedilmesin" den bahsedilmiti. Bununla Balkanlardaki Ortodokslar olduu gibi Dou Anadolu'daki Ermeniler de kasdedilmiti. nk bu harp esnasnda birok Ermeni Ruslarla ibirlii yapmlard. Ruslar, bu madde ile "hakikaten Hristiyan tebann hamileri olduklarn" ifade etmek istemilerdi. Gizli iki maddenin biri: Tuna buyundaki smail ve Kili kalelerinin yklmasna aitti; ikincisi de: Kafkaslardaki Rus-Trk hududuna ait husus bir anlama idi. Buna gre: "Riyon (Phse) nehrinin sa sahilinden iki saatlik, Anakra' dan drt saatlik mesafedeki, ne bir istihkm ve ne de bir palankann bulunmad saha (daha ierlerdeki Rus sahasna) harp malzemesi ve dier gerekli eyann tanmasnda kolaylk olmak zere, Ruslar tarafndan kullanlacaktr; burada daha harpten nce Ruslar tarafndan yaptrlm olan tahkimli depoyu da Ruslar muhafaza edeceklerdir. Bu sahil boyu ise Osmanl Devletinin mlkiyetinde kalacak, fakat burada her iki taraf da yeniden istihkmlar yapmayacaktr". 1 ok mulak bir ifade ile kaleme ahnan bu madde ile, Ruslar, Riyon nehri boyunca, sahilde, Osmanl sahasna ayak basmak ve buray elde tutmak imknn salamlard. Ruslar ilk frsatta buralar hemen kendi lkelerine katmaya alacaklardr. Osmanl murahhaslarnn "Bkre Muahedesi" ile bu kadar "fak"a basmalarnn asl sebebi ne olmutur? Her halde ngilizlerin basklar ve Ruslara kar malubiyetler, bilhassa Devletin iindeki dzensizlikler bir an evvel bara zorlam olmaldr. Yoksa, Napoleon, Babliyi harbin devamna tevik etmi ve yalnz Krm'n deil krk yl iinde Ruslara terkedilen yerlerin de geri alnabileceini Trklere telkine almt. ddia edildiine gre Osmanl ricali elde

1 Harold Temperley, The Crimea, p. 48.

51

52

AR NKOLA I . DAN SULTAN ABDLHAM DE KADAR

1828/29 R u s - T r k s a v a v e E d i r n e M u a h e d e s i Nikolay Pavlovi'n (yari Nikola I.) ehzadelii zamannda Aleksander I. a halef olaca sanlmyordu; nk kendisinden byk kardei Konstantin (Katarina II. nn stanbul'a "Grek Devleti"nin bana gndermek istedii) resmen veliahd iln edilmiti. Fakat Konstantin tahttan feragat edince, Aleksander I. Nikola I. nn kendisine varis olacan tesbit etmekle beraber bu husustaki ferman (manifesto) iln edilmeden nce lmt. Nikola' nn tahta gemesi bahis mevzuu olmadndan, terbiye ve tahsiline ayrca itina edilmemiti. Tab'an kaba ve ok inat bir kimse olan Nikola, askerlie merak etmi ve t am bir "kla zihniyeti"n- de yetimiti. Kk subaylktan balayarak orduda fiilen hizmet etmi ve tahta getii sralarda "brigadir" (Albay) rtbesini haizdi. Prusya Kiral Friedrich-VVilhelm III. in kz ile evlenerek, ok mes- ud bir aile hayat srmekte idi. Tahsili kt, bilgisi az, grn kaba bir asker olan Nikolay Pavlovi'in devlet idaresi hakknda en ufak bir bilgisi yoktu. Fakat "imparator" olarak ta giydikten sonra, kendi tabiatna uygun bir reju.. kurarak Rusya'y tam otuz yl avucu iinde tutmaa muvaffak olmutur. Tahta geecei 14/26 Aralk 1825 tarihinde cereyan eden "Deka- brisder" (merutiyet isteyen gen zabit ve aydnlarn ayaklanmas) isyan Nikola I. nn kuraca rejime damgasn vurmutu: iddete, jandarma, polis, gizli polise dayanan ve ar'n tahtna kar uzanmak isteyen btn elleri kran, teb'alan mutlak bir itaat altnda tutan bir istibbad rejimi. Bu rejim Ruslar tarafndan "Nikolayevina" diye adlandrlmtr. Bu rejimin icab olarak, devlet idaresini

II

53

daim bir kontrol altnda tutabilmek maksadyle, tam manasyle merkeziyeti bir sistem ve geni bir memur kitlesi vcuda getirilmi, Rusya'da bir brokrasi nizam kurulmutu. Ayn zamanda Rus ordusunun "profesyonel bir ordu" haline getirilmesi yolunda gerekli tedbirler alnmt. Mujikler-serflerden kur'a efrad olarak alnan "soldat" (asker) 1ar 25 yl gibi uzun bir sre hizmet edeceklerdi. Rus ordusunda ok iddetli disiplin tatbik edilmekte ve askerlerin bilhassa ok sk talim yapmalarna nem verilmekte idi. ar Nikola I.'nn gayesi Rus ordusunu "Avrupann en kudretli ordusu" haline getirmekti. lerde grlecei zere Nikola I. bu hususta epey muvaffak olmutur. te byle bir orduya dayanmak suretiyle, "Trkleri Avrupa'dan kovmak" mmkn olacak sanlyordu.

54

mmkn olmayacakt. Halbuki Msr valisi Mehmed Ali Paa, bir mddettenberi Fransz ve Leh zabitleri tarafndan talim ettirdii mkemmel bir asker kuvvet ve hatr saylr bir donanma vcuda getirmiti. Sultan Mahmud II. da, aresiz kalnca, bu defa Mehmed Ali Paa'dan Mora'ya asker ve donanma gndermesini rica etti; Mehmed Ali Paa da, ok dirayetli bir asker olan olu brahim Paa'nn kumandasnda, Msr askeri ve donanmasn si Yunanllara kar gnderdi. Yunan etelerinin datlmas ancak bir zaman meselesi idi. Fakat bu srada, ngiltere, Fransa ve Rusyann ie karmalar durumu kknden deitirdi. Avrupa'da hem Fransz ihtillinin hem de "Philhellenizm" ad ile bilinen "eski Yunanllara beslenen muhabbet" tesiriyle ve ayn zamanda siyas mlhazalarla Yunanllara "istiklllerini kazanmalar" yolunda her trl manev ve madd yardm yaplmaa baland. Birok Avrupa memleketinde "asl Yunan milleti" nin "barbar Trklerin zalim idaresinden kurtarlmas" yolunda gayret sarfediliyordu. Yunan milletinin hi de asl olmad, ok ksa bir zamanda anlalmakla beraber, Trkler'e kar dmanlk zaten Avrupa'da ok eski olduundan, bu defa yeniden tazelenmiti. ite ar Nikola I. da bundan faydalanarak, Rusya tarafndan tedenberi tatbik edilegelen Trkiye'ye kar bask yapmak siyasetini ele ald. "Kk Kaynarca Bar"ndan itibaren Rusya'nn Osmanl me- malikindeki Hristiyan Ortodoks teb'ann "hmisi" roln zerine aldn ve frsat dtke Babli nezdinde bu hususta baskda bulunmaa baladn grmtk. Rusya'nn bu defa "Eflk ve Budan" zerinde gz olduundan birdenbire ora ahalisinin zulm grd ve Voyvodalarn tayini hususunda Rusya'ya hak tannmas meselesi ortaya atlmaa baland. Bir de "Boazlardan Rus ticaret gemilerine tam bir serbest gei hakk tannmas ve Rus limanlarna gelecek yabanc gemilere de bu hakkn verilmesi" meselsi ortaya kt. Yenieri Oca'nn ilgasndan az sonraki bir zamana rastlamas dolaysiyle, Sultan Mahmud II. bu Rus taleplerini dikkat nazarna almak mecburiyetinde idi. Neticede Ruslarla yeni bir anlama imzalamak mecburiyeti hasl oldu. 25 Eyll / 7 Ekim 1826 tarihinde Akkerman'da imzalanan bu "mukavele" (Convention) 1 ile Rusya- ya birtakm yeni imtiyazlar tannd veya eskileri tasdik edildi. Bir

1 Metni: BBA Namei Hmayun Defteri No 10, ss 3&0-365; Muahedat Mecmuas C. IV. ss 49-51.

55

mddet nce akdedilen "Ticaret muahedesi" maddelerine istinaden "Rus ticaret gemilerinin Boazlardan serbeste geilerine, Babli tarafndan her hangibir mkilat karlmamas, ayn ekilde Rus limanlarna gitmek isteyen yabanc ticaret gemilerine de mni olunmamas" kabul ve tasdik edildi. Bir de Srplar ve Eflk- Budan'a ait Rus istekleri de kabul edilmiti. Rusya bu suretle, Devleti aliyye'ye isyan eden veya isyana hazrlanan teb'ann hmisi roln aka zerine alm bulunuyordu. Bu rol bilhassa Yunan isyan mnasebetiyle bsbtn belli oldu. ngiltere'nin Yunan etecilerini "muharip" sfatyle tanmas Fransa ve Rusya tarafndan da tasdik edilince bu devlet ile Babli'nin aras birdenbire alm ve her devletin de elileri stanbul'dan ayrlmlard. Bunun zerine ngiliz Fransz ve Rus harp gemileri, Yunanllarn lehinde gsteri yapmak zere Mora aklarna gnderildi. Bu srada Osmanl-Msr donanmas da Navarin limannda demirlemi, hareketsiz bir halde bulunuyordu. Derken 20 Ekim 1827 tarihinde bu devletin harp gemileri Navarin limanna gelerek, ortada hibir sebep yokken, Osmanl-Msr donanmasna hcumla klliyen imha ettiler. Bununla Yunanllarn istikll kazanmalar ii birdenbire geliti. nk, kendilerini tedip edecek asker kuvvet kalmamat. Bu felket zerine ibrahim Paa'nn kuvvetleri Msr'a geri alnmlard. Babli ise bu olay ilgili devletler nezdinde iddetle protesto etti ise de her ne kar birden harp aacak bir durumda olmadndan, muhtemel bir Rus istilsn nlemek maksadyle Tuna boyuna asker evkine balad. Bunun zerine Rusya 1828 yl Nisan aynn sonunda Trkiye'ye harp iln ile hemen asker harekete giriti. ar Nikola I.'nn gayesi stanbul ve Boazlar ele geirmekti. Navarin'de Trk donanmas imha edildii iin Karadeniz tamamiyle serbest olduundan Ruslar bu ii baaracaklarn sanmlard. Yenieri Oca'nn ilgasndan sonra yeni Trk ordusu henz teekkl halinde olmasna ramen, Tuna boyunda Ruslara iddetle mukavemet ettii gibi, umnu ve Rusuk kaleleri de Ruslara mukavemetle dman byk kayplara urattlar. Mamafih Ruslar General Diebi kumandasnda yine de Balkanlar amaa muvaffak oldular ve 20 Austos 1829 tarihinde Edirne'yi igal ettiler. Ruslar, Kafkas cephesinde de, General Paskevi kumandasnda Osmanllara kar byk zaferler kazandlar. uhum, Kars ve Erzurum kaleleri Ruslarn eline dt. Bu suretle harp tamamiyle Trklerin aleyhine

56

dnm ve stanbul ile Boazlar dahi Rus tehdidine maruz kalm gibiydi. Romelideki Osmanl kumandanl, Rus kuvvetinin 100.000 kadar olduu ve stanbul'un da tehlikeye maruz bulunduu zehabna kaplarak, Serasker Hsrev Paa'nn ikaz ve ihtarlarna ramen bar mzakerelerine girimek karar ald. Halbuki byle bir karar tamamiyle yersizdi; 20-25 bin kiilik bir kuvvetle Ruslar Edirne'den atp imha etmek ve harbin seyrini kknden deitirmek iten bile olmayacakt. Sultan Mahmud II.u ve Babli'yi bu bara zorlayan miller arasnda eyhlislmn ve panie kaplan baz zmrelerin rol byk olmutur. Tabi bu husustaki en byk mil bilgisizlik ve korkaklkt. Kald ki Diebi'in ordusu ancak 20 .000 kiiden ibaret olup, bunlardan bir ou hasta ve silh bakmndan da yetersiz bir durumda idi. Rus ordusunun bu perian hali ile Boazlar'a kadar ilerlemesi ve stanbul'u almas imknszd. Ruslar bar akdi teklifini hemen kabul ettiler ve 2 / 1 4 Eyll 1829 tarihinde Edirne'de bar imzaland. 1 "Edirne Muahedesi"ndeki Rus artlar nisbeten hafifti. ar Nikola I. Rus askerleri tarafndan ele geirilen sahann hemen hepsini de "Osmanl Padiahna kar besledii samim dostluk hislerinin ifadesi olarak" iade eylemiti. Trkiye ile Rusya snn eskisi gibi, Prut nehri olarak kalacakt. Babli, Rusya ile ran arasnda 10/22 ubat 1828 tarihinde akdedilen "Trkmen ay" bar ile Rusya'ya braklan Erivan ve Nahivan Hanlklarnn Rusya'ya ait olmasn tanyacakt. Bir de Eflk ve Budan Beylerine tannan imtiyazlar da tasdik edecekti. Ayrca, VII. maddede, Rus ticaret gemilerinin stanbul ve anakkale Boazlarndan geilerine ve tadklan eyaya hi bir ekilde mdahale edilmiyecei hususunda etraflca kaytlar da konmutu. Rus hkmetinin bu meseleye bilhassa ehemmiyet verdii grlmektedir. X. madde ile Yunan istikllinin Babli tarafndan tannmas, yani ngiltere, Fransa ve Rusya'nn bu hususta aldklar karara Trkiye'nin de katlmas kabul edildi. Bu surede, Rusya'nn mdahalesi, her eyden nce Yunanllarn istiklllerini kazanmalarnda en mhim millerden birini tekil etmi oldu. Boazlardan Rus ticaret gemilerinin geilerine ait esaslar Rusya tarafndan elde edilen yeni imtiyazlar itibariyle mhimdi. Mamafih, Rus ordulanmn Edirneyi ele geirmesine ramen perian bir hale gelmesi yznden, esas gayeleri olan stanbul ve Boazlara kadar gidemedikleri de bir hakikatti. Harbin son saf

1 Metni: BBA Namei Hmayun Defteri No. 10, ss 409-414; Muahedat Mecmuas, C. IV. ss 70-80.

57

hasnda zuhur eden asker glkler ve muhtemel milletleraras siyas ve asker gelimeler gz nnde tutularak, Edirne muahedeleri yapld srada, ar Nikola I. nn Trkiye'ye kar takib edecei siyasetinde de esasndan bir deiiklik hasl oldu. Bu siyaset, Rusya'nn yakn bir gelecekte stanbul ve Boazlar ele geirmeyi deil, Rusya'nn karsnda zayf bir Osmanl Devletinin bulundurulmas ve Trkiye'nin btnlnn devam ettirilmesine dayanacakt. 1 Bu gr, o sralarda yedi kiiden teekkl eden, banda eski stanbul elisi Koubey ve aralarnda Prens Dakov ile Nesselro- de'lerin de bulunduu ve vazifesinin "Rus d siyasetini tanzim olduu" bir komisyonca teferruatl bir ekilde tesbit edilmi ve ar Nikola I. tarafndan da benimsenmiti. Bundan byle Rusya, Osmanl mparatorluunun "btnln" muhafaza ve mdafaa roln zerine alacakt; bu siyaset icab Osmanl Devleti Rusyann "himayesi" altna konmu olacakt; bu dzen bozulacak olursa Rusya iin mdahele yollar alacakt. Osmanl Devleti yaknda kecek olursa, bu defa Avusturya'nn Tuna zerinden Balkanlara ve hatt Karadeniz'e sarkmas, ngiliz ve Fransz donanmasnn da Karadeniz'e girmesinden korkulmakta idi. Dolaysiyle Rusya'nn menfaatlar icab stanbul ve Boazlarn zayf bir Trkiye'nin elinde bulunmas, Rusya'nn karsna Boazlarda ve Istanbulda kuvvetli devletlerin kmasna tercih edilecei muhakkakt, ite bu siyaset icab, ar Nikola I. kendisinin Osmanl Padiahnn "en samim dostu" olduunu iddiaya balamu. Nitekim tasdikli bar metnini sunmak zere St. Petersburg'a gelen Halil Paanm, parlak bir asker resmi geidi mteakip, Sarayda kabul srasnda (i i Ocak 1830), ar Nikola I., kendinin Sultan Mah- mud II. a kar besledii "hakik dostluk" hislerinden misal vermek isterken, (hakikatlere tamamiyle aykr olarak) Rus askerleri tarafndan igal edilen yerlerde "Yenierilerin bakaldrmalarna asla msaade edilmedii ve Hristiyan tebann dahi Sultan'a kar bakaldrmasna asla msamaha gsterilmediini" sylemiti. ar Nikola hatt, Halil Paa'y veda merasimine kabul ettii zaman, Sultan Mahmud II. a kar besledii samim hislerinin ifadesi olarak Sultan'a iletilmesi iin, yle bir mesaj her kesin huzurunda sylemekten dahi ekinmemiti: "Sultan Mahmud II. un saltanat ve sllesinin devamnn en emin yolu, Pdihn, teb'asnn ekseri

1 T. Schiemann, Geschichte Russlands unter Kaiser Mikolaus I. (Berlin 1908) Bd II, 387/88; H. Temperley, The Crimea, p. 57 (bilhassa not 95, p. 411).

58

yetinin dinini tekil eden Hrrstiyanlk-Ortodokslua intisap etmesidir". Yani, Nikola I., Sultan Mahmud II. a Islmiyeti brakp Ortodokslua gemesi teklifinde bulunmutu. 1 Ikiyz milyon Mslmann halifesi ve islmiyet esaslarna gre kurulan Osmanl Devleti'nin Pdihna byle bir teklifte bulunabilmesi iin, ar'n Trkiye hakkndaki bilgisinin ne kadar iptida olduunu aka gstermektedir. ar Nikola byle bir resmi kabul esnasnda bu kabl teklifi ile en byk Mslman Devletinin hkmdarna kar saygszlk gsterdiinin, bu tarzdaki kabal ile kendisini ve etrafndakileri ne kadar gln bir mekie koyduunun farknda bile deildi. ar'n bu yoldaki teklifi mamafih rastgele yaplm deildi; o hakikaten Mahmud Il.un Ortodokslua geirilmesini cidd olarak tasarlamt. Bir mddet sonra, Boaz'a gnderilecek Rus askerlerinin bandaki General Muravyev'e Nikola I. tarafndan verilen talimat arasnda "Osmanl Padiahn Ortodokslua kazanmas" maddesi de vard. Halil Paa, tabiatiyle ar'n bu mesajn ciddiye almam ve Sultan Mahmud Il.a bundan tek bir szle bahsetmemitir. Bu hadise, R u s ar'nn Osmanl Imptaratorluunu kendi himayesi altna almak iin tasarlamad hibir eyi brakmadn da gstermek itibariyle dikkat ekicidir. Rus kuvvetlerinin Boaza gelileri ve Hnkr iskelesi Muahedesi 1832 de Msr valisi Mehmed Ali Paa'nn isyan bayran kaldrmas, "ark Meselesi"ni hi beklenmedik bir safhaya srklemiti. Osmanl Devletini Rusyann himayesi altna koymas iin Nikola I. frsattan faydalanmak istemi, diplomatik ve asker her areye bavurmutu, nce general Murav'yev, Mehmed Ali Paay korkutmak maksadyle Msra gnderilmiti. Murav'yev sonra Istanbula gelmi, Sultan Mahmud II. ve Trk ricaline Rusyadan yardm istemeleri yollu telkinlerde bulunmutu. Mehmed Ali Paa'nn kabiliyetli bir asker olan olu ibrahim Paa'nn kumandasndaki, mkemmel yetitirilmi ordusu, Osmanl kuvvetlerini birka

1 Th. Schiemann, GschichU Russlands unttr KaiserNkolaus I. Berlin 1908, B. I. 390: Nikolai ihm (Osmanl fevkalade elisi Halil Paaya) gesagt habe: das sicherste Mittel, seiner Herrcshaft und seiner Dynastie dauernder Bestand zu geben, ware fr den Sultan, sich dem Glauben der Mehrzahl seiner Untertanen anzuschliessen, d. h. zum Christentum berzutreten. ar Nikola I. nn bunlar syledii pek bilinmiyorsa da, sonralar General Murav'yeve bu yolda talimat verdii biliniyor.

59

defa yendikten sonra, Filistin ve Suriye'yi igal etmi ve Konya zerine yrm. 21 Aralk 1832 tarihinde Konya'da vukubulan meydan muharebesinde Osmanl ordusu kmilen datld ve Sadrazam da esir dt. Bununla Osmanl Devleti'nin devam ve Sultan Mahmud II.un tahtm muhafazas gnn meselesi oluverdi. Sultan Mahmud II. Mehmed Ali Paa tarafndan bagsteren tehlikenin farkna varnca daha Konya hezimetininden evvel, yardm istiyerek ngiltere'ye bavurmutu; bir ngiliz donanmasmn Akdeniz'e gnderilmesini istemiti. 1 Fakat Hariciye nzn sfatiyle Ingilterenin d siyasetini yrten (Lord) Palmerston, Babli'nin bu mracaana aldrmad ve sadece diplomatik muzaherette bulunacan bildirmekle yetindi. 2 Fransa'nn Mehmed Ali ile ok yakn mnasebetleri bilindii cihetle Mahmud II. yardm iin bu devlete ricada bulunmak istememiti. Ortada kala kala Rusya vard. Zaten ar Nikola, daha Konya hezimetinden ok nce Sultan Mahmud II. a yardm teklifinde bulunmutu. Bu mnasebetle Saray mahfillerinde ok heyecanl anlar yaand ve teredddler geirildii biliniyor. Rus yardmm en ok iltizam eden Ferik Ahmed Paa olmutu. Sultan Mahmud II. un "tahtm kaybetmek korkusu" Rus yardmm istemee zorlad biliniyor. Mahmud II. bu Rus yardmndan doacak neticelerin farknda idi. istanbul'daki ngiliz sefiri Ponsonby Sultan'a bu tehlike zerine dikkati ekince, Padiah (veya yaknndakileri) "denize den, (boulmamak iin) ylana (bile) sarlr" cevabn vermi ve bu szler istanbul'da hemen yaylmt. Mahmud II. hakikaten "denize dm ve boulmamak iin ylana sanlmak'" mecburiyetinde kalmt. Konya zaferinden sonra ibrahim Paa'nn kuvvetleri Ktahya'ya doru ilerlemiler, Anadolu'nun muhtelif yerlerinde ibrahim Paa'ya kar sempati tezahrleri balamt. Bablinin elinde brahim Paaya kar koyacak kuvvet yoktu; dolaysiyle istanbul'un da dmesi gn meselesi gibiydi, ibrahim Paa istanbul'a girince, Sultan Mah- .mud II. un ve Osmanl hnedamnm sonu gelmi olacakt, ngiltere ve Fransa bu durum karsnda seyirci kaldklarndan (ve hatt Fransa- nn Mehmed Ali Paa'y tuttuu belli olduundan) Rus ar'ndan gelen yardm teklifini kabul etmekten baka are kalmyordu. Nitekim Sultan Mahmud II., 3 ubat 1833 tarihinde, istanbul'daki

1 H. Temperley, The Crimea, p. 63. 2 Ayn y. p. 69.

60

Rus elisi Butenov vastasiyle ar Nikola I.ya si Mehmed Ali Paa'ya kar yardm istiyerek yazl bir mracaatta bulunmutu. 1 Sevastopol'de epey bir zamandanberi hazr bulunan Lazarev kumandasmdaki Rus donanmas hemen hareketle, 20 ubat tarihinde stanbul Boaz'na girdi ve Byk Derede demirledi. Bunun zerine etekleri tutuan Fransz elisi Amiral Roussin, Sultan'a mracaatla Rus filosunun derhal Boaz' terkini istedi. ngiliz elisi de ona kald. Sultan Mahmud II. da "Fransa'nn Mehmed Ali Paa'ya kar Devleti Aliyye'ye yardm edeceini taahht ederse" Babli'nin de Ruslardan filolarn ekmelerini istiyeceini bildirdi. Fransz elisi byle bir taahhtte bulunduktan sonra, Babli de Rus elisi vastasiyle, donanmalarnn geri ekilmesini istemee balad. Halbuki Fransz ve ingilizlerden umulan yardm ve Mehmed Ali Paa'ya kar yaplmas gerken bask boyuna geciktiriliyordu, izmir'de brahim Paa'ya katlmak iin bir ayaklanma dahi olmutu. Bunun zerine Babli Rus donanmasnn Boaz'da kalmasna ses karmad. Ruslarn zaten ekilip gitmee hi niyetleri yoktu; bilkis Se- vastopol'dan boyuna yeni harp gemileri ve asker gelmekte idi. 2 Nisan tarihlerinde Boaz'n giriinde btn Rus Karadeniz Donanmas ydm bir halde idi. Beykoz'a da 12 bine yakn asker kanl- mt. 2 Bu suretle Rusya Boazlan ve Istanbulu igal edecek bir durumda idi. Fransa ve ngiltere buna mani olmak iin, Mehmed Ali Paa'ya bask yaplar, donanmalarm Msr sahillerine evkettiler. Bunun zerinedir ki, Mehmed Ali Paa iin ok iyi ardar dahilinde Sultan Mahmud II. ile bir anlama yapld; Mehmed Ali Paa'ya Msr valilii ve daha baka yerlerin valilii tannd. Bu defa ngiltere ve Fransa Rus donanmasmn Boazlar'dan ekilmesini srarla talebe baladlar. Babli de bu hususta teebbse geti. Ruslar da 11 Temmuz 1833 tarihinde ekilip gideceklerini vdettiler. Fakat Ruslarn ekilmesinden nce ok nemli bir diplomatik mumeleoldu:8 Temmuz 1833 (20 Safer 1249) tarihinde Boaz iindeki Hnkr iskelesi Kk'nde Rusya ile Trkiye arasnda bir anlama imzaland. 1 Osmanl Pdih tarafndan murahhas olan Serasker Hsrev Paa, Mir Fevzi Ahmed Paa ve Reislkttap

1 storiya DiplonuUii, I. 415; H. Temperley, The Crimea p. 65. 2 N. N. Murav'yev, Russkiye na Bosfore v 1833 g. (Ruslar Boaziinde, 1833 ylnda) (.Vloskva 1869). m. y. 3 Dileri Bakanl Arivi (ksaltmas: D A) Rusya, muahedat ksm, Dosya No. 405; H. Temperley, The Crimea, p. 70.

61

Hac Mehmed Akif Efendi, Rus mparatoru tarafndan da fevkalade eli Kont Aleksi Orlov ve stanbul'daki Rus elisi Butenev tarafndan imzalanan bu muahede, umm mahiyette alt maddeden ve gizli bir maddeden ibaretti. Bu muahede ile, Osmanl Devleti ile Rusya arasnda "bar, dostluk ve ittifak'" ebediyen srecekti. Bu anlama aslnda "tedafi bir ittifak" mahiyetinde idi. Bunun mddeti sekiz yl olup (Madde V.) 1798/1799 daki ittifaktaki cmlelerle ifade edilmiti. Rusya, Osmanl mparatorluunun devamn ve istikllinin muhafazasn arzu ettiini bildirmiti. En mhim madde ise gizli madde idi. Buna gre: Her iki devlet tehlike vukuunda birbirine btn imknlar dahilinde yardmda bulunacaklard. Osmanl Devleti'nin Rusya'ya madd yardmda bulunmas hususunda mkltla karlaaca gz nnde tutularak Babli'nin Rusya'ya yapaca yardm anakkale Boaz'nn (Rusya'dan baka) btn devletlere kapatlmas eklinde olacakt. Yani Boazlar (harp halinde) ancak Ruslar'a ak tutulacak, btn dier devletlere kapatlacakt. Bu suretle ar Nikola I. en ok arzu ettii anlamay elde etmi bulunuyordu; 1 Rus donanmasnn Boaz- lar'a girmesi ve gemesi hakkn almakla, Rusya'mn stanbul ve Boazlar zerine hkimiyetinin salanmas iin artk bir mania kalmyordu. Bu mehur anlamann hazrlanmas iin Mays balarnda stanbul'a fevkalde eli sfatyle gnderilen Kont Aleksi Orlov'un byk gayretler sarfettii ve "Padiahtan baka" btn Trk byklerini rvet vermek veya czip tekliflerde bulunmak suretiyle elde ettii sylenmektedir. 2 Bu iddiann ne dereceye kadar doru olduu bilinmiyor; bilinen cihet bu sralarda Osmanl ricalinden bir ounun, ngiliz ve Franszlara kzarak, Rusya ile anlamak yoluna sapm olmalardr. Bir ou da belki 1798/9 ve 1805 Rus-Trk "ittifaklar" nasl hemen kaldnld ise, Dunun da ksa bir zamanda hkmsz kalacan dnmt. Fakat ne olursa olsun ar Nikola I. Mehmed Ali Paa meselesinden faydalanmay bilmi ve Boazlar'a giren donanmas ile Beykozdaki 12 bine yaklaan askerine dayanarak, 5 Babli'yi byle bir anlama yapmaa zorlamt. Sultan Mahmud

1 Metternich, "Hnkr iskelesi muahedesi" nin hakik mahiyetini renince, gya, Osmanl Devletinin bundan byle "Babli" deil "Bevvabli" (Yksek kapc) olduunu sylemiti. 2 storiya diplomatii, I, 416. 3 storiya diplomatii, I, 416.

62

II. ve mes'ul makamlardaki ilgili ahsiyetler de Rus donanmas ve kuvvetlerinin bir an evvel ekilip gitmelerini salamak iin byle bir muahedenin akdine muvafakat etmi olmaldrlar. Nitekim bir mddet sonra Rus filosu ve askerleri Boazlardan, ekilip gittiler. 12 bine yakn Rus askerinin Beykoz'da kalmasnn bir hatras olarak, Boazn Selviburnu'nda 5 arn boyunda, 1,5 arndan kalnca bir ta dikmilerdi, zerine sadece ar Nikola I.nn doum gnne rastlayan "25 Haziran 1833" tarihi Rusa olarak yazlm ve aasna Pertev Efendi'nin u ktas dahi kazlmt: "Bu sahraya misafir geldi gitti askeri Rus Bu seng-i kh peyker ydigr olsun, nian kalsn, Vifak devleteynin byle dursun sabit- muhkem Lisan dostanda dasitan ok zaman kalsn" 1 ar Nikola I. tek bir Rus askeri kaybetmeden ok byk bir diplomak zafer kazanm oldu. Hnkr skelesi Muahedesi ile Osmanl Devleti, Rusya'nn himayesi altna konmu oldu. Mamafih mesele o kadar basit deildi, ngiltere ve Fransa'nn, "ark Meselesinin bu tarzda halline ve Rusya'nn Boazlar'n yegne hakimi olmasna asla msamaha etmiyecekleri aikard. Nitekim bu muahede hkmlerinin tatbikine mani olmak iin her iki devlet tarafndan az sonra harekete geildi ve Babli bu yolda zorlanmaa baland. Hnkr skelesi Anlamas ingiltere'de birok tefsirlere yol am ve bu mnasebetle ngiltere'nin Trkiye ve Rusya'ya kar takip edecei siyaset hakknda tarmalar olmutu. Liberal ekonomi siyasetinin taraftarlan ve "Zahire Kanunu" (Corn Law) muhalifleri olarak tannan Richard Cobden ile John Bright'larn temsil ettii gr: Rusya'nn Trkiye'ye kar takip ettii siyasetine asla mdahale etmemekti; Rusya istanbul'u ele geirse bile, bundan ngilterenin Levant ticaretinin haleldr olmyaca iddia edilmekte idi.- Dier taraftan Parlamentoda byk ounluk ve ngiliz u m u m

1 Pertev Efendinin bu ktas, "Dnya" gazetesi 13 Kasm 1966 tarihli nshasndan iktibas edilmitir. Ancak yerinde yaptmz aratrmada bu Ta'n hal orada bulunmad anlalmtr. Halihazrda Selviburnun'da Amerikan Petrol irketi "MobiloiP'in byk tanklar bulunuyor. Ora halknca"Moskof ta" diye anlan bu "Ta", orada uzun yllardanberi yaayan bir zatn ifadesine gre, Birinci Dnya Harbi knca davul ve zurnalarla yerinden sklm ve para para edilmitir. Yani Ayastefanos' (Yeilky) daki 1878 e ait Rus abidesinin ykld gibi. 2 storiya diplomatii, I. 420.

63

efkr tarafndan desteklenen ve Hariciye Nazr Palmerston tarafndan ne srlen gr de bunun tamamiyle aksi idi: Rusya'nn Trkiye'de nfuz kazanmas ve stanbul ile Boazlarda hkim olmas ile ngilterenin emniyeti ve bilhassa "Hindistan yolu" nun tehlikeye decei iddia edilmekte idi. Dolaysiyle Palmerston, Rusya'ya kar yneltilen ngiliz siyasetinin ba temsilcisi oldu. 1 Palmerston, Hnkr iskelesi Anlamasndan tabiatiyle memnun kalmam ve bunun yrrlkten karlmas veya geniletilerek bu anlamaya ngiltere ve baz dier devletlerin de katlmas suretiyle baka bir vehe verilmesini tasarlyordu. Tam bu sralarda, Mehmed Ali Paa ile fazla yakn mnasebetler kurmas yznden ngiltere ile Fransa'nn aras alm ve bundan ar Nikola I. istifadeye kalkm, yni ngiltere ile anlama yollarn yoklamak istemiti. 1831 ihtilli ile Fransada tahta geirilen Kral "Louis- Philippe"ten nefret etmesi dolaysiyle ar Nikola I. ngiltere ile "ark Meselesi" zerinde anlaabileceini ummaya balamt. Palmerston da bir aralk Rusya'ya yaklar gibi oldu ve ngiltere, Avusturya, Prusya ve Rusya arasnda adet "Mukaddes Ittifak"n yenilenmesi mahiyetinde, 15 Temmuz 1840 da Londra'da bir anlama imzaland. Halbuki bundan az nce, Istanbuldaki Fransz elisi, Hariciye Nazr Thiers'den ald talimata istinaden, "Rus taraftan ve Mehmed Ali Paa'nn amansz dman olarak tannan Veziriazam Hsrev Paa"nn azlini Babli'den talep etmiti, ngiltere ile Rusya ve Avusturya arasnda bir anlamann vukua gelmesi Fransz hkmetini Msr valisine kar takip ettii siyasetini deitirmee ve byk devletlerin siyasetine uymaa zorlamt. Dolaysiyle, Palmerston'un arzusu ve diplomatik mahareti sayesinde "Hnkr skelesi" anlamas da ar Nikola I.nn tasarladndan tamamiyle baka bir ekile kondu. Hnkr iskelesi Muahedesi 8 yl iin akdedilmi olup 1841 Tem- muz'unda sona erecekti. Bunu nazar dikkate alan Palmerston, bu anlamaya Rusya'dan baka ngiltere, Avusturya ve Prusya ile Fransa- nn katlmasna ar Nikola I.mn muvafakatim almt. ar da, ngiltere ile baka meseleler zerinde anlamak midiyle bunu yap- m. Zaten buna muvafakat etmezse karsnda ngiltere, Fransa ve Trkiye'yi bulacandan, ya anlamak veya harbi gze almak

1 H. Temperley, The Crimea, p. 73/74: Unkiar Skellessi is a true turning point in the attitude of English statesmen tovvards Russia. It bred in Palmerston a fatal hostility to Russia. storiya diplomatii, I, 418.

64

klarndan bri vard. 13 Temmuz 1841 tarihinde, Londra'da bir taraftan Osmanl Devleti br taraftan Rusya, ngiltere, Avusturya, Prusya ve Fransa olmak zere akdedilen bu yeni anlamaya gre 1 : Trkiye harpte olmad mddete stanbul ve anakkale Boazlar btn devletlerin harp gemilerine kapal kalacakt. ayet Trkiye harbe girerse, Babli menfaatlan bakmndan uygun grd devletle anlaarak harp gemilerini Boazlardan geirebilecekti. Bu suretle, Rusya'mn Boazlar zerindeki "inhisar" kaldrlm oldu. Mamafih ar Nikola I. bu durumdan yine memnundu. nk netice itibariyle Fransa'nn son yllarda Yakn - Doudaki imtiyazl durumuna son verilmi ve ngiltere ile Rusya arasnda bir yaklama hasl olmutu. Krm Harbi ve Paris Muahedesi ngiltere ile Rusya arasndaki yaknlk bu sralarda ngiltere'de vukubulan kabine deiiklii ile bsbtn gelimi gibiydi. Bu defa iktidara gelen muhafazakr bavekil Robert Peel "Rus taraftarl" ile tannmt; Palmerston yerine Hariciye Nazr olan Lord Aberdeen de, ngiltere'nin birok hususta Rusya ile anlaabilecei kanaanda idi. ngiltere'deki bu kabine deiiklii ar Nikola I. nn mitlerini bsbtn artrm ve Trkiye meselesinde ngiltere ile anlamann kolaylaaca zannedilmiti. ar Nikola I. nn ayet Kralie Yiktorya tarafndan bir davet vukubulusa ngiltere'yi ziyaret edecei renilince, ngiliz hkmeti tarafndan resm davet yaplmt. 2 Nikola I. maiyeti ile birlikte 31 Mays 1844 tarihinde Britanya Adas'na ayak bast ve byk bir merasim ve samimiyetle karland. Kralie, lordlar, devlet adamlar, donanma ve Crdu erkn Rus ar'na kar byk bir ihtimam gsterdiler. 3 Nikola I. bundan fevkalde memnun kald ve byle samim bir hava iinde ngiliz Hariciye nazr Lord Aberdeen'e Windsor Saray'ndaki bir resmi kabul esnasnda, Trkiye- ye ait grlerini amaktan ekinmedi. Haziran'n ilk gnlerinde vukubulan bu grmede ar Nikola'nn Lord Aberdeen'e syledikleri, Kralie Viktorya ve Prens Albert'in yaknlarndan olan, Baron Stockmar tarafndan nakledilmitir. ar ile mlakattan hemen sonra Aberdeen'in kendisi tarafndan Baron Stockmar'a anlatlan

1 storiya diplomatii, I, 422; H. Temperley, The Crimea, p. 146/9 2 H. Temperley, The Crimea, p. 253/54; storiya diplomatii, I, Krmskaya voyna (Krm Harbi) (Moslcva 1941), T. I, s. 74/75. 3 H. Temperley, The Crimea p. 255.

423;E.

V. Tarle,

65

konuma yle olmutur: ar Nikola, Lord Aberdeen'e yle hitap etmiti: 'Trkiye lm yatandadr. Biz onun hayatn muhafaza iin gayret sarfedebiliriz, fakat bu ite muvaffak olamyacaz. O lme mahkmdur ve (muhakkak) lecektir. te byle bir zaman kritik olacaktr. Ben (o zaman) ordularm harekete geirmek mecburiyetinde kalacam imdiden gryorum. O zaman Avusturya da byle bir ey yapacaktr. Bu hareketi yaparken ben Fransa'dan baka hibir devletten ekinmem. Fransa ne istiyecektir? Korkarm ki, Fransa Afrika'da, Akdeniz'de ve ark'te kendisinde ok ey istiyecektir. Her halde Ankona heyeti seferiyesini hatrlarsnz? Neden Franda byle bir heyeti askeriyeyi mesel Girit'e veya zmir'e gndermesin? Yani bu suretle, Rus ordusu, Avusturya ordusu ve byk bir ngiliz donanmas o sahada toplanabilir. Atein yaknnda bu kadar ok barut fs olunca, kvlcmlarn bu barut flarn tututurmayacaklarn kim garanti edebilir?". 1 ar Nikola I. Aberdeen ile konumakla yetinmiyerek, Bavekil (ve Rus dostu) Robert Peel ile de bu hususta grmek frsatn ka- rmad. "Trkiye behemehal decektir" diye szlerine balyan ar, yle devam etmiti: "Nesselrode (Rus Hariciye nazr) bu fikirde deildir, ama ben buna kat'iyetie kaniyim. Sultan (Abdlmecid) bir dhi deildir, o alelde bir insandr. O her hangi bir kazaya urarsa Trkiyenin ne olacan tasavvur edebilirmisiniz ? Bir ocuk ve niyabet. Ben Trkiyeden bir kar toprak dahi istemem, fakat baka birisinin de bir kar toprak almasna msaade edemem." Peel de buna ok elstik bir ekilde cevap vermi ve dolaysiyle ngilterenin Msr'da kuvvetli bir hkmetin yerlemesine msaade etmiyeceini, nk bu takdirde ngiltere'nin ticaret menfaatlerinin zedeleneceini ifade etmiti. Yani Peel, Trkiye'nin muhtemel bir taksiminde ngiltere'nin Msr zerinde gz olduunu anlatmak istemiti. Nikola I. da szlerine devamla: "Trkiye ile ne yaplmas gerektii hususunda imdiden birey kararlatrmak doru deildir. nk bununla onun lm abuklatrlm olur. Bundan dolay ben status guonun muhafazas iin elimden gelen her eyi yapacam. Fakat vuku bulabilecek ihtimalleri drst bir ekilde gz nnde bulundurmak, makul muhakeme yolu ile doru ve drst bir an-

1 E. V. Tarle, Kr t mikaya voyna, I, ss 77/78 (Denkumrdigkeiten aus den Papieren des Freiherm Ch. F. von Stockmar'a istinaden, ss 396-399).

66

1 amaya varmak gerekecektir" demiti.' Yani ar Nikola 1. Trkiye'nin mukadderat hususunda Rusya ile ngiltere arasnda behemehal bir anlamaya varlmas lzumundan, ngiliz devlet adamlarna aka bahsetmiti. Gerek Lord Aberdeen ve gerekse Robert Peel, ar'a balayc her hangi bir ifadede bulunmamalarna ramen, Nikola I. bu grmelerden fazlasiyle memnun kalm ve ngiltere ile Trkiye meselesinde bir anlamaya varlabileceine hkmetmiti. ngiltere'den bu hava iinde dndkten sonra, Londra'dan alnan haberler ar'n bu grn teyid eder mahiyette grnyordu. nk ayn yln Austosunda Lord Aberdeen Londra'daki Rus elisi Brunnovv'e "ngiltere ile Rusya arasnda bir ittifakn akdinden bile" (geri bir aka kabilinden) bahsetmiti. 2 Byle bir ittifak, tabii Fransa'ya kar olacakt. Nitekim Fransa'da devlet idaresinin bana Napoleon III.'n gemesi ile, bir taraftan Fransa ile ingiltere'nin dier yandan Fransa ile Rusya'nn aras adamakll almt. 1848 ihtillinden sonra Fransa'da ikinci Cumhuriyet iln edilmiti. Bu arada Paris'te bagsteren aa tabaka ayaklanmasnn General Cavaignac tarafndan kanl bir ekilde bastrlarak "intizamn iadesi" ar Nikola I.nn fazlasiyle houna gitmiti. Fransa'da yaplan Cumhurbakan seimini, Napoldon I. n ahfadndan prens Louis Napoleon kazanmt. Louis Napoldon bir hkmet darbesi ile idareyi tamamiyle eline alm ve 4 Aralk 1852 tarihinde kendisini Napoleon III. ad ile mparator iln etmiti. ngiltere dahil birok devlet, Napoldon III. un mparator nvann tandlar. Fakat "Meruiyet prensiplerinin en kudretli dayana" olan Rus ar Nikola I. ihtillci yollarla (yani umum seimle) iktidara geldikten sonra, bana ta giymi olan bir kimseyi mparator olarak tanmak istemiyor ve Napoldon III. a resm muhaberatta "birader" deil, sadece "dostum" diye hitap hususunda srar ediyordu. Avusturya ile Prusya da ilk nce ar bu hususta destek- ledilerse de az sonra Napoldon III. un "biraderligini" tandlar. te bu nvan yznden Nikola I. ile Napoldon III. un aras gittike ald. Mamafih bu sralarda ingiltere ile Fransa'nn aras da iyi cl- maktan uzakt; hatt tekrar iktidara getirilen Lord Aberdeen, Rus

1 E. V. Tarle, ayn y. 2 H. Temperley, The Crimea, p. 254.

67

elisi Brunnovv'a, Napoldon'un "ngiltere'yi istilya hazrlandndan' dahi bahsetmiti. Londra'dan alnan bu gibi haberler, ar Nikola L da ngiltere ile Fransa'nn arasnn adamakll ald ve bu iki devlet arasnda bir yaklamann mmkn olmayaca kanaatini bsbtn kuvvetlendirmiti. Rus an bir taraftan hakl idi; nk Napoldon III. n Yakn arkta, bilhassa Filistin ve Suriye zerinde emelleri olduu gibi, Osmanl memlikinde imtiyazb bir durum almak istedii biliniyordu. Bu yzden ngiltere ile Fransa'nn menfaat- lar aacandan ngiltere'nin daha ziyade Rusya'ya yaklamas uzak bir ihtimal saylamazd. istanbul ve Boazlar almak ve lecei muhakkak saylan "hasta adamn mirasna konmak" arzusu ar Nikola I. da bir idee fixe haline gelmi ve saltanatnn sonuna kadar bu grn esiri olmutur. 1829 seferinde ve 1833 deki Boazlara Rus ekspedisyonu srasnda Nikola I. mn bu arzusunun gereklemesine ramak kalmt. Fakat ilk defasnda Ruslarn asker kudretinin tkendii, ikincisinde de ingiltere ve Fransa'ya kar koyacak kuvvete sahip olmay, ar'n kat netice almasna mani olmutu. Bunun iindir ki, 1833 Hnkr iskelesi anlamasndan sonra Nikola I. var kuvvetiyle Rus ordusunun gelitirilmesine gayret etti. 1841 de, Boazlarn yeni statsn tayin eden Londra Mukavelenmesi srasnda Rusya asker bakmdan henz pek kuvvetli olmadndan, ar bu anlamaya kar sesini karmamt. Halbuki 1848 ihtilli srasnda Macarlarn ayaklanmalarm bastrmay kendisi iin bir frsat bilen Nikola I., 1849 da Macaristan'a girerek, Habsburg imparatorluunu zlmekten kurtarm ve "Avrupa'nn jandarmas olduunu" ispat etmiti. Bu defa Nikola I., yalnz Rusya ve Avrupa'nn deil, btn dnyann "en kudretli hkmdan" saylmakta ve korkulmakta idi. Nitekim 1852 de St. Petersburg yaknlarnda icra edilen byk asker manevralar ve resmi geitler, Nikola I. y ve maiyetini Rusya'nn asker kudretinin byklne bsbtn inandrmt. Geit resmi srasnda Rus askerlerinin sert admlarla yrmeleri ve btn hareketleri przsz yapmalar karsnda kendisini heyecandan tuta- myan bir Rus kumandan, mparatora hitaben: "Byle bir ordu ile Avrupa'nn canna okuruz! "(Davay Evropu- Ver buraya Avrupa'y) diye haykrmaktan kendini alamamt. 1 ar Nikola I. nn kendisinin de bu fikirde olduu muhakkakt; bu orduya gvenerek, ok-

1 E. V. Tarle, Krmskaya voyna, I, 107.

68

tanberi besledii ve gerekletirilmesini zledii" Boazlar ve stanbul'un alnmas" iin harekete gemenin zaman geldiine hkmetmiti. Rus asker mahfillerinde 1852 sonlarna doru Trkiye'ye kar harp hazrbklan yaplmak istenmiti, istanbul ve Boazlarn kolayca zapUnn nasl mmkn olaca zerinde durulmutu. Bunun ancak ni bir hcumla yaplabilecei kanaana varlmt. Eer Karadeniz donanmasnn alelacele takviye edilerek harekete geirilmesine balanrsa, Adalar Denizi'ndeki ngiliz amiralinin bundan haberdar olaca ve Ruslardan daha nce Boazlara yetiecei muhakkak olduundan, byle bir teebbsn yerinde olmayaca hkmne varld. nk "Odessa'da balanan hareket hakkndaki haberlerin iki gnde istanbul'a ve oradan da -drt gnde Malta'ya ulaaca" vehile, istanbul'a yaklaan Rus donanmas Trkler, ingilizler ve belki de Franszlarn mukavemeti ile karlaacakt. Bundan dolay Karadeniz donanmasn birden deil, ayr filolar halinde hazrlamak ve ni olarak Boaz'a girivermekle istenilen netice elde edilebilirdi. Yani meselenin halli ni bir baskna bal olacakt. Bu "ni baskn" gr Rus asker evrelerinde ok cazip grnmt. Ve bunun hazrlklar 1853 Haziran'nda dahi yaplmak istenmiti. Nitekim 1853 yl Haziran'nda Sevastopol'da, Boaz'a karlacak kuvvetlerin haztlna giriilmiti. Bu kuvvet 15652 nefer, 2032 assubay, 202 subay, 26 kurmay ve 5 generalden terekkp edecekti. Bu karma kuvvetleri 16 ar ve 16 hafif topla tehiz edilecekti. Bu suretle 1852 yl sonu ve 1853 yl bandan itibaren Rus hkmet ve asker mahfillerinde Trkiye'ye kar harekete gemek ii cidd olarak dnlmee balanmt. 1 Mamafih ar Nikola I., fiilen harbe balamadan nce Rusya'ya kar cephe alabilecek devletleri asgar hadde indirmek yolunda diplomatik faaliyete gemeyi lzumlu bulmutu. Trkiye'ye kar alacak bir sefer esnasnda Avusturya ve Prusya'nn Rusya'ya kar cephe almyacaklan muhakkak saylyordu. nk her iki devlet de Rusya'nn dediinden kmayacak mttefiktiler. Hem ingiltere ile aras ak olduu sanlan, hem de tahtnda pek salam oturmad zannedilen Napoldon III. un da Rusya'ya kar harp iln edeceine ihtimal verilmiyordu. Bu suretle ortada anlalmas gereken bir ingiltere kalyordu. ar Nikola I. 1844 de Londra ziyareti esnasnda

1 E. V. Tarle, Krmskaya veyna, I, 110.

69

karlat hsn kabul ve Bavekil Robert Peel ile Hariciye vekili Lord Aberdeen ile yapt konumalardan iyi intibalar edinmiti. Bu defa ngiltere'de i bana "Rus dostu olarak" tannan Lord Der- by'nin gelmesi ve yine bir "Rus dostu" olarak bilinen Aberdeen'in tekrar Hariciye vekilliine getirilmesi Nikola I. da ngiltere ile anlamak mitlerini bsbtn kuvvetlendirdi. te bu mlhazalarn tesiriyledir ki, ar Nikola I. St. Petersburg'da, des Elena Pavlovna Sarav'nda 9 Ocak 1853 akam yaplan gayri resm bir kabul (rout) esnasnda, ar Nikola I. ile ngiliz elisi Sir Hamilton Seymour arasnda "tarih bir konuma" oldu. 1 Bu konuma hatt zatnda ar'n 1844 de VVindsor Saray'nda Robert Peel ve Lord Aberdeen ile yapt yanda kalan mklemenin bir devam idi. Corps diplomatiin gelmesi beklendii bir srada ar Nikola I. salona girmi ve oraya daha evvel gelmi olan ngiliz elisini bir kenara ekmi ve yle hitap etmiti: "Trkiye hasta bir adamdr. Hereyin, hatt Osmanl mparatorluunun zlmesi dahi gz nnde bulundurulmak gerektir. Vak'alarn ni bastrmamas ve aknlk yaratmamas iin ngiltere ve Rusya'nn vakti zamannda anlamalar icabetmektedir." ar nceleri pek sarih bir gr beyan etmemekle beraber az sonra stanbul meselesine geti ve unlar syledi: "imdi ben sizinle bir dost ve bir centilmen olarak grmek istiyorum. Eer biz, yni ben ve ngiltere bir anlamaya varabilirsek, bakalarnn ne yaptklar veya yapacaklar bence ehemmiyetsizdir, (pour le reste peu m'importe). Yani samimiyetle konumak zere (usant done de franehise), ben unu aka bildirmek isterim ki, ayet ngiltere pek yakn bir gelecekte (un de ces jours) stanbul'da yerlemek isterse, ben buna msaade etmiyeceim. Ben sizin byle bir fikriniz olduunu ne sremem, fakat bu gibi hallerde her eyi ak konumak usul tercih edilmelidir. Ben kendi tarafmdan da orada temelli olarak yerlemek niyetinde olmadma ait teminat vermee mtemayilim; fakat geici bir hmi sfatiyle orada bulunmak ise baka bir meseledir (en depositaire je ne dis pas). ayet hi bir ey daha nceden dnlmemi ve her ey tesadfe braklacak olursa zuhur eden vakalar beni stanbul'un igaline zorlyabilir." 2 ar bu yoldaki grlerini daha ileri gtrd. Onun sylediklerine gre: Ne Ruslar, ne ngiliz ve ne de Franszlar stanbul'u ele

1 H. Temperley, The Crimea, p. 272; E. V. Tarle, Krmskaya voyna, I, 111; storiya diplomatii, I, 434. 2 E. V. Tarle, Krmskaya voyna, I, 111.

70

geiremezler. Ayn vehile Yunanistan da oray alamaz, nk "ben buna asla msaade edemem" dedikten sonra "Trkiye'nin kk Cumhuriyetlere de blnmesine asla muvafakat etmiyeceini" de szlerine ilve etti. ar Nikola, ngiliz elisine Trkiye meselesinin halli iin u teklifin Londra'ya bildirilmesini syledi: "Tuna beylikleri (yani Eflk ve Budan) daha imdiden fiilen mstakil bir durumda olup, benim (yani Rusya'nn) himayem altndadrlar. Bu durum bundan sonra da devam etmelidir. Ayn ey Srbistan'a da caridir. Bulgaris- tanda yine yle olmaldr (yani Rusya himayesi altnda bir beylik olmaldr). te bundan sonra ar meselenin ngilitere iin en cazip olduu konuya gelmi ve Msr'n durumuna geerek demiti ki: "Msr'a gelince, ben bu sahann ngiltere iin ne kadar ehemmiyetli olduunu tamamiyle mdrikim. Bu hususta ancak u kadarn sy- liyebilirim: Osmanl Devleti'nin yklndan sonra miras blnd zaman ngiltere Msr' igal ederse, tarafmdan hibir itiraz vukubulmyacaktr. Kandiye (yani Girit adas) hakknda da ayn eyleri syliyebilirim. Bu da size daha ok yakacaktr ve niin oras ngiliz lkesi olmasn ..." 1 ar Nikola I., Sir Hamilton Seymour ile vedalarken dedi ki: "Evet, hkmetinizi bu mesele hakknda ve tafsiltl bir ekilde grn bana bildirmee tevik ediniz. Hkmetiniz bunu hi bir tereddde mahal kalmadan yapmaldr. Ben ingiliz hkmetine itimat ediyorum. Ben onlardan ne bir taahht ve ne de bir anlama istemiyorum; bu sadece ak bir gr mbadelesidir ve ayet lzumu olursa bir "centilmen sz" olacaktr. Bizim iin bu yeter." ar Nikola I. bu konumas ile istanbul ve Boazlar hakkndaki grn ortaya atm ve bunun neticesinde Krm Muharebesi ad ile bilinen ve ar Nikola I.nn yalnz malubiyeti ile deil lm ile de biten byk atma meydana delmitir. Osmanl imparatorluu iin bundan byle ska kullanlm olan "hasta adam" tabiri de ite ar Nikola I.nn koyduu bir tehistir. ingiliz Hkmeti, mamafih Nikola I.nn fikrinde deildi; bir kere Osmanl imparatorluunun dalp gitmesine ihtimal verilmiyordu. Bir de tam o sralarda Napoldon III. tarafndan ne srlen Kuds'deki Kamame Kilisesinin anahtarlar meselesi kmt. Napoldon III. eski haklara dayanarak, Kamame Kilisesinin tamiri

1 Ayn y. s. 112.

71

ve anahtarlarnn Katoliklere, yani Franszlara verilmesini talep ederken, ar Nikola I. da bu hakkn Ortodokslara, yani Rumlara ait olduunu ne srmekte idi. Babli Napoldon III.un isteklerini kabul edince, ar Nikola I. bunu kendisi iin bir hakaret telkki etti, ve Trk Hkmetini korkutmak maksadiyle Odessa blgesinde seferberlik ilnyle, baz ktalar Trk snrna evkten baka, bir de kalabalk bir maiyetle Bahriye nazn Prens Menikov'u Babli nezdinde baz taleplerde bulunmak zere istanbul'a gnderdi. 1 Prens Menikov'a verilen talimatnamede Kuds'deki mukaddes makamlar zerinde Katoliklere tamnan haklarn geri alnp, bunlarn Ortodokslara verilmesi, memliki Osmaniyedeki Hristiyan Orto- dokslarn Rusya'nn himayesi altnda olduklarnn tannmas ve Rusya ile Osmanl Pdih arasnda bir tedafi ittifakn akdi gibi gayet mhim maddeler vard. Babli bunlar kabul ettii taktirde, Trkiye ar Nikola I. nn himayesi altna girecek Osmanl imparatorluunun da sonu gelmi olacakt. ar Nikola I. zaten bu defa istanbul ve Boazlan ele geirmeyi kararlatrdndan hem Prens Menikov gibi gayet hain tabiatl birini fevkalde eli olarak semi hem de Babli'nin kabul etmesi mmkn olmayacak taleplerde bulunmutu. Prens Menikov ubat balarnda (1854) istanbul'a geldi ve diplomatik mnasebetlerde misli grlmemi bir kabalk ve pervaszlkla Babli nezdinde taleplerde bulunmaa balad. 3 Mutad nezaket kaidelerini inemek suretiyle, Menkiov Sadrazam ziyaretinde paltosunu bile karmam 3 ve "Kamame Kilisesinin anahtarlarn Katoliklere veren" Hariciye nazr Fuad Paa'y grmeyi reddetmiti. Rus fevkalde elisinin iki devlet arasndaki mnasebetleri bir harbe gtrmek istedii aikrd, istanbul'da Babli ile Rus fevkalde elisi arasndaki mzakereler uzad; nk Trk makamlar meselenin bar yolu ile hallini istiyorlar ve mmkn mertebe Ruslar teskine alyorlard. 1853 Nisan'nda istanbul'a gelen ingiliz elisi Sir Stratford Canning (o sralardaki yeni nvaniyle: Lord de Redcliffe) bu krizde ok byk bir rol oynamtr. 4 Kendisi tedenberi ar Nikola

1 E. V. Tarle, Krmskaya voyna, I, 127 ve devam; H. Temperley, The Crimea, p. 30+. 2 H. Temperley, The Crimea, p. 308/309. 3 E. V. Tarle, Krmskaya voyna, I, 129/130. t H. Temperley, The Crimea, p. 305.

72

I. nn "ahs dman" olarak tannmt. ok mahir bir diplomat olan bu zatn Babli ve Sultan zerinde nfuzu ok bykt. Kendisi Lord Palmerston tarafndan tamamiyle desteklenmekte olup, ngiltere'deki anti-rus siyasetinin ba temsilcilerinden biri saylmakta idi. te ingiliz byk elisinin destei ve direktifleri ile hareket eden Babli, Prens Menikov'un istanbul'daki faaliyetini
1 E. V. Tarle, Krmskaya voyno, I, 129/130. 2 "Krm Harbi" diye bilinen bu savaa ait birok eser yazlmtr. Buna ait malzeme ve bibliyografya bilhassa u iki mhim kitapta gsterilmitir: Harold Temperley, England and the Near Esat, the Crimea (ksaltmas: The Crimea), (London 1936); E. V. Tarle, Krmskaya voyna (Krm harbi) 2. cilt (Moskva 1941) (yeni tab: Moskva 1944).

73

harp sahnesi Eflk ve Budan'dan Krm'a nakledildi ve 1854-1855 (Krm Sava) ad ile bilinen muharebe kt. Bu muharebe esnasnda, Krm'a kan mer Paa kumandasndaki Osmanl-Trk kuvvetlerinin Rus mevzilerini basmas ve Ruslar ar kayplara uratmas haberi St. Petersburg'a ulanca, zaten bir mddettenberi hasta olan ar Nikola I. bu haber zerine kahrndan ld (2 Mart 1855) ve yerine Aleksander II. geti (2. Mart 1855 J3 Mart 1881). Eyll 1855 de Sevastopol'un dmesinden sonra Rusya artk tamamiyle yenilmi bulunuyordu. Bu durum karsnda bar m- zakerlerine girimekten baka bir yol kalmamt. Nitekim Paris'de balanan mzakereler neticesinde 18/30 Mart 1856 tarihinde "Paris Muahedesi" akdedildi. Bir taraftan Trkiye,

74

nin Karadeniz'de Rus donanmas bulundurulmasn men'eden maddesinin kaldrldn iln etti.' Hi bir Devlet buna kar koymamt ve 1871 de (13 Mart) Londra'da toplanan bir konferansta akdedilen mukavelenme ile Rusya'nn bu hareketi tasvip ve "Boazlarn sulh esnasnda btn yabanc harp gemilerine kapal olduu" teyid edildi. 2 Bu suretle Rusya yeniden Karadeniz'de donanma bulundurmak hakkn kazanm oldu. Dolaysiyle ok gemeden Rusya tekrar stanbul'u ele geirmek siyasetini takibe balad. Bu siyasetin en hareretli taraftarlar da, Rusya'da gittike nfuz kazanan "Panslavistler" oldu. 3 Panslavizm cereyan Rusya'da XIX. yzyl ortalarna doru sr'atle gelimiti. Trklerin "zulm altnda inleyen Slav kardelerini kurtarma" maskesi altnda hareket eden bu zmre mensuplarnn esas gayeleri Rusya'nn hkimiyeti altnda btn Slavlar birletirmek ve istanbul'u ele geirmekti; Panslavistler bu maksadla "Ayasofya"ya "ha koymak" slogann ortaya atmlard. Bata Rus hkmeti tarafndan desteklenmiyen bu hareket ar Aleksander II. zamannda gittike kuvvetlendi ve Rus siyasetine dahi tesirini icraya balad. Siyas sahadaki Panslavistlerden en mhimi 1864 de istanbul'a eli olarak gnderilen General Nikolay Pavlovi gnat'yev olmutur. 4 Sonralar istanbul'daki diplomatik faaliyetleri ve bilhassa 1877- 1878 Rus harbi arefesindeki entrikalar ve nihayet San-Stefano (Aya- stefanos) Barnn ba tertipisi sfatiyle ad kazanan gnat'yev, kariyeri itibariyle hem asker hem diplomatt. 1856 da Londra'da Militaire attachd olan gnat'yev, in, Hindistan ve Iran meseleleri ile yakndan megl olmutu. 1857 de Balkanlarda ve Yaknarkda bir gezi yaptktan sonra, 1858 de diplomatik bir misyonla Hive ve Buhara'ya gnderilmiti; gnat 'yev bu mnasebetle bu iki Hanln Rusya'ya ilhak iin gerekli bilgileri elde etmiti. Zaten tam bu sralarda Rusya Trkistan' almak iin harekete gemi bulunuyordu. Dolaysiyle g- nat 'yev'in elde ettii bilgiler fazlasiyle ie yaramtr. gnat'yev 1859-1860 da muayyen bir vazife ile Pekin'e gnderilmi ve burada yaptklar takdir edilerek ar'm yaverleri arasna

1 storiya diplomaatii, I, 421. 2 Yine, s. 422. 3 Bkz. Akdes Nimet Kurat, Panslavizm. D. T. C. F. Dergisi cilt XI. say 24 (Ankara 1953) ss 241-278; B. H. Sumner, Russia and the Balkans 1870-1880. Oxford 1937, pp. 56-88 ve devam. 4 B. H. Sumner, Russia and the Balkans, p. 30 not 3.

75

alnm, generallie terfi ettirilmiti. 1861 de bir vazife ile istanbul'a gnderilen gnat'yev, sonralar en ok megul olaca bir sahay yakndan grmek frsatn bulmutu. Diplomatik faaliyette mhim bir tecrbe edinmi olmas hasebiyle gnat'yev Rus hariciyesinin en mhim ubesi olan "Yakn-ark Masas" bana getirilmi ve bu vazifede kald 1861 den 1864 ylna (yani drt yla yakn) kadar Trkiye ileri ve dolaysiyle Balkan meseleleri ile yakndan megul olduu gibi, Rusya'nn bu meselelerde "siyaset yapc"lanmn bana gemiti. Bu vazifesinde iken, gnat'yev artk tam bir Panslavist olmas hasebiyle, Balkanlardaki Slavlarn, yani Karada, Srp ve Bulgarlarn tamamiyle Rusya'nn nfuzu altna alnmalar, kiminin mstakil bir devlet, kimisinin Osmanl Sultan'na bal muhtar bir beylik haline getirilmesi iin gayret sarfetmee balamt. Bu sralarda Rusya'da alp yrmekte olan Panslavizm hareketinde gnat'yev, Fadeev'den sonra bata gelen liderlerden biri saylmakta idi. ite byle bir zat 1864 de istanbul'a Rusyann elisi olarak tayin edildi. Yeni Rus elisinin istanbul'a geli tarz bile zihniyetini ve Osmanl -payitahtnda yapaca faaliyeti aka gsterecek mahiyette idi. gnat'yev, kendisini getiren Rus gemisinden Galata rhtmna ayak bastnda, Rus ajanlar tarafndan daha nce haber verilmek ve hazrlk yaplmak zere kalabahk bir Rum, Ermeni ve dier Ortodoks teb'a tarafndan byk bir tezahratla karlanm ve gsteriler arasnda Rus eliliine kadar teyi edilmiti. Babli iin hi te bo olmayan bu karlan tarzna Trk polisi ve ilgili makamlar sadece seyirci kalmak mecburiyetinde idiler. Nitekim Ignat 'yev'in istanbul'a ayak basar bazmaz, bata Slav kardeler olmak zere btn Ortodoks teb'ann hmisi roln zerine alm olduu derhal grld. Osmanl Devleti bu sralarda mal, idar ve siyas bakmdan byk buhranlar iinde bulunuyordu. Sultan Abdlaziz'in bir takm gsterili Saray binalarna, saray israfatma ve ie yaramayan donanmaya harcamak iin bata Fransa olmak zere dardan ald bor para sonunda, Devletin mal durumu gnden gne uuruma srklenmekte idi. Byk Petro ve Katerina II. zamanlarnda balayp, Nikola I. zamannda bsbtn hzn arttrm olan Rus kkrtmalar neticesinde Karada, Srp ve Bulgarlar arasnda, Devleti aliyye'ye kar ayaklanma hareketi alm yrmt. "Milliyetilik"ten ziyade Ortodoksluk bayra altnda yaplan bu Rus propagandas, Balkanlardaki Osmanl hkimiyetini kknden sarsacak mahiyette idi. Bilhassa Karada'n dalk saha olmas ve denizden de silh alabilme

76

imknlar buray Rus kkrtmalarnn asl oca haline getirmiti. Bosna, Hersek'de balanan mill Srp hareketi de, Osmanl Devleti iin tehlikeli bir gelime gsterecek mahiyette idi. Burann AvTisturya- Macaristan'a bitiik olmasnn Ayrca hususiyeti vardr. Osmanl Devleti'nin banda bulunanlar, Sultan Abdlaziz kendisi de dahil olmak zere, bu mkl artlarla ba edecek ne kabiliyet ne de enerjiye sahiptiler. Osmanl devlet idaresi oktan ie yaramyan birtakm messeseler manzumesinden baka bir ey deildi. Dolaysiyle gnat'yev ve baka birok kimse bu Devletin pek yaknda yklp
1 B. H. Sumner, Russia and the Balkans, p. 145.

77

Livadia Saray'nda ziyaret ettiinde, Rus-Trk dostluuna hizmet etmek istemiti. 1 Livadia Saray, Rus arlarnn istirahat ettikleri bir yerdi. Fuad Paa, maiyeti ile birlikte, ingiltere'de yaplan ok lks "Sultaniye" yat ile Livadia
1 Bu ziyarete ait baz evrak Diler Bakanl Arivinde muhafaza edilmitir: D A, Rusya, Karton 490, dosya No. 2. 2 DA, Rusya, Karton 490, dosya No. 2. 3 Ayni yerde: Promemoria attribue au Gouvernemet Imprial sur la pr&endue allaince avec la Russie 1' occasion de la mission de Fuad Pach Livadia, 1867. 4 Ayni yerde. 5 Yine.

78

gsterilen bir nezaket ziyaretinden baka bir maksat tamyordu; yukarda da belirtildii gibi, bu hususta Rus bykelisi gnat'yev'in telkinlerinin de rol olduu muhakkaktr. Bu eit ziyaretlerin phesiz ki, iki memleket arasndaki mnasebetlerin dostluk havas iinde gelimesinde, daha dorusu Trkiye'de o sralarda gittike artan Rus nfuzunun kuvvetlenmesine hizmet edecei de aikrd. Nitekim bu kabl Livadia ziyaretleri sonralar da yaplm ve bu mnasebetle bir "Rus-Trk lttifak"ndan bahsedilir olmutur. gnat'yev'in de tahriki ile Balkanlardaki Slavlar arasnda kaynamalar artmakta idi; zaten bu memleketlerdeki Rus konsolosluklar tam manasiyle birer casus ve tahrikat yuvas haline getirilmilerdi. Rusya'dan oka Panslavist ajanlar akn etmekte, para ve silh yollanmakta, Rusya'mn muhtelif ehirlerinde Trklere kar Srp, Karadal ve Bulgar yetitirilmekte idi. Bu hareketin banda Rusya'nn stanbul elisi gnat'yev in kendisinin bulunmas ve gerekli direktifleri vermekten ekinmcmesi ayrca nemli idi. Tabiatiyle ok kurnaz ve hiylekr bir kimse olmas sfatiyle btn faaliyetini rtbas etmesini bildiinden, Babli makamlar kendisine kar aka vaziyet alamyorlar, daha dorusu almaktan ekmiyorlard. 1875 de Bosna'da kan isyan ve onu takiben Karada'daki ayaklanma ve az sonra Bulgaristan ve Srbistan'daki isyan hareketleri, Srbistan'n oraya toplanm olan ve Takend fatihi General er- nyaev'in kumandasndaki Rus gnlllerinin tevikleriyle Trkiye'ye kar harbe balamas, haddizatnda dorudan doruya gnat'yev'in direktifleri ve bilgisi altnda yaplmt. Rus gnllleri ve Srp ordusunun Osmanl kuvvetleri tarafndan mthi bir dayak yemelerini mteakip Srplar tamamiyle mahvolup gitmekten kurtaran da yine Rusya olmutu. Bu defa Rusya tarafndan yeni kkrtmalar ve "Slavlarla meskn yerlerde reformlar yaplmas" talep edilmee baland. Buna Avusturya da kart. Hatt Prusya da ilgilendi. Mesele bytlerek bir "Avrupa meselesi" haline getirilmee baland. Bu sralarda Bulgaristan'da vukubulan ayaklanmalarn bastrlmasmdaki iddet, Rus ajanlar tarafndan ok mbalaal bir ekilde Avrupa'da yaylm ve "Trk dman" Gladstone'n Osmanl Devleti aleyhinde amansz bir kampanya amasna vesile tekil etmiti. Halbuki ngiltere'de iktidarda bulunan Disraeli (sonradan Lord Becaonsfield) Osmanl tmparatorluu"nu Rus kkrtmalarna kar desteklemek prensibini siyasetinin esas olarak almt. Ruslarn Trkistan' ele geirmee balamalar, 1865 de Takent'in Ruslar tarafndan zapt,

79

Buhara, Hive ve Hokand Hanlklarnn Rus istilsna hedef tutulmas, Hindistan'n Ruslar tarafndan tehdidi mahiyetinde olmakla, Rus- ngiliz mnasebetlerinin zaten bir mddettenberi almasna gtrmt. Zaten bu artlar altnda ngiltere'nin Trkiye'yi destek- liyecei gayet tabii idi. Bir mddet nce Sadaret makamndan uzaklatrlan Mahmud Nedim Paa, gnat'yev'in entrikalar ve tesiriyle 1875 Austosunda tekrar mevkiine getirilmiti; 1 nk Mahmud Nedim Paa Bosna- Hersek'te gnat'yev'in talep ettii reformlar yapacan vdetmiti. Fakat Balkanlardaki gelimelerin vahim bir istikmet almas ve Rus basksnn gittike iddetlenmesi zerine stanbul'da Rusya'ya kar hareket belirdi. Bunun neticesinde Mahmud Nedim Paa 19 Mays 1876 da ekildi ve yerine Mehmed Rt Paa getirildi. Midhat Paa'nn banda bulunduu bir komplo hareketi Abdlaziz'in hal'i iin hazrlklar yapmakta idi. gnat'yev bunu haber alm ve Sultan Abdlaziz'i iddet tedbirleri almas yolunda tevik etmise de muvaffak olamamt. 29 Mays 1876 tarihinde, Abdlaziz tahtndan fera- gata zorland ve yerine Murad V. tahta geirildi. 4 Haziran 1876 tarihinde de Sultan Abdlaziz'in ya intihar etmek veya ldrlmek suretiyle hayat son bulmutu. Balkanlarda balyan ve gnat'yev'in de muhakkak dahli olduu karklklar, bu suretle Osmanl Devleti iinde byk buhranlara sebebiyet vermiti. Suplarn muhakkak yeni bir hezimetleri ve kat' olarak harp d edilmeleri ancak Rusya'nn mdahalesi ile mmkn olmutu. Bu sralarda Osmanl tahtnda deiiklik oldu. Sultan Abdlaziz'in, lmnden sonra tahta geirilen Sultan Murat V. n akl muvazenesinin yerinde olmad gibi, shhatinin da tahtta kalmasna msaade etmedii anlalmt. Bu defa tahta Abdlmecid'in olu Abdlhamid II. in kmas icabediyordu. Gelimekte olan, "Jn- Trk" (Gen Trkler) hareketinin tesiriyle baz Osmanl Paalar da "merut" bir idarenin kurulmasn tasarlamaa balamlard. Dolaysiyle bir anayasa hazrlanacak ve bir "Meclis-i Mebusan" tesis edilecekti. Bu hareketin nderi de Midhat Paa idi. Midhat Paa ve taraftarlar Abdlhamid II. ile temas ederek mrut idareyi kabul ettii takdirde kendisinin tahta geirileceini bildirmiler, o da muvafakat edince 31 Austos 1876 tarihinde Abdlhamid II. tahta karlmt. ite bu tarihten itibaren Sjltan Abdlhamid II. Han'n devri balamaktadr. Bu surede Abdlhamid II.in tahta k zaman

1 B. H. Sumner, Russia and the Balkans, p. 145.

80

Osmanl Devleti'nin ok buhranl bir devrine rastlamt. Bosna Hersek'te reformlar yaplmas, Srbistan ile mtareke akdi meselesi ve Bulgaristan'daki karlklarn nnn alnmas gibi birbirinden etin meseleler ortaya km bulunuyordu. Bata Rusya olmak zere byk devletler kendi menfaatlar ynnden mdahale ediyorlard. Bu buhran iinde en ok sesi duyulan kimse ise, phesiz Rus elisi General gnat 'yev idi. Ekim 1876 ortalarnda Srplarla bir mtareke akdi ortaya kt. Rusya buna kararak, Srplar korumak ve Rus isteklerini kabul ettirmek iin 31 Ekim 1876 da Babli'ye bir ltimatom vermek suretiyle tehdid etti. 1 Babli bu talebi kabul etti . Fakat mesele bitmi deildi; ortada bir takm "reformlar" tasla vard. Bu hususta Rusya yine srar ediyor ve Osmanl Devleti'ni iten ykacak tedbirlerin tatbikini istiyordu. Babli'nin buna kar gelmesi zerine stanbul'da byk devletlerin bir konferans toplanmasna karar verildi ve 23 Aralk 1876 tarihinde "Tersane Konferans" adiyle bilinen toplant resmen ald. Babli'ye BosnaHersek'te ve Slavlarla meskn dier yerlerde yapmas gereken bir takm "reformlar"n taslaklar sunuldu. gnat 'yev, yine bu mnasebetle konferansta en byk rol oynamaa hazrlanyordu. Fakat tam bu srada byk devletlerin hi beklemedikleri bir hdise oldu. Konferansta alnacak kararlarn asla Trkiye'nin lehine olmayaca ve Osmanl Devleti'ni iten ykmak maksadiyle bir takm reformlarn Babli'ye zorla kabul ettirilmek istenecei bilindiinden, nleyici baz tedbirlerin alnmas gerekiyordu. Bunlardan biri de Trkiye'de "Merutiyet iln" olacakt. Nitekim Sultan Abdlhamid II. tarafndan Sadaret makamna getirilen Midhat Paa Trkiye'de bir Anayasa hazrlanmas, "merut" bir idarenin kurulmas ve bunlarn gerekletirilmesi iin "Meclis-i Mebusan"n tesisi bir md- dettenberi tasarlanmakta ve bunun iin allmakta idi. Nitekim Midhat Paa'nn Sadarete getirilmesinden sonra, ok gizli bir ekilde bu yolda hazrlklara baland. Sultan Abdlhamid II. de buna muvaffakat eder grnd. Nihayet "Tersane Konferans" nn almalar balam ve Babli'ye teklif edilecek reformlarn tasla hazrlanmt. Bu hususta en ok faaliyet gsteren Rus elisi General gnat 'yev oldu. ingiliz murahhas Lord Salisbury ise ekingen davranmakla beraber, Rusya-

1 B. H. Sumner, Russia and Ou Balkans, p. 221.

81

ya kar aka cephe almad. Konferansn resmen alaca ve Babli'ye yaplacak "reform" tekliflerinin aklanaca gn, 23 Aralk 1876 tarihindeki oturumda Trk Hariciye nazn da vard. Derken toplar atlmaa baland. Murahhaslar bunun ne demek olduunu birbirine sorarlarken, Hariciye nazn "bu top seslerinin Sultan Abdlhamid II. tarafndan merutiyetin ilnn haber verdiini" beyan etti. 1 Nzr szlerine devamla: "Merutiyetin iln ile Osmanl mem- likinde Mslman ve Hristiyan teb'a arasnda fark kalmyaca ve her iki zmrenin de durumunu slah iin bir takm tedbirler alnacandan, "Konferans" tarafndan artk her hangi bir "reform" teklif ve tavsiyesi yaplmasna lzum kalmadn" beyan etti. Konferans yeleri, bata gnat'yev olmak zere, merutiyet ilnna aldrmak istemediler ve toplantlarna devamla Babli'den tavsiyelerinin tatbiki hususunda kararl gibi grndler. Fakat Osmanl makamlar buna yanamadlar. Bu suretle, "Merutiyct"in iln, byk devletler tarafndan yaplaca muhakkak sanlan bir basky nlemek maksadn tamakta idi. Nitekim "Tersane Konferans" az sonra dald ve devletlerin basks da durdu. Biraz sonra, tespit edilen muayyen usuller zerinde, alelacele "seimler" yapld, Meclis-i Mebusan topland ve iyi-kt bir "Anayasa" (Tekilt- Esasiye Kanunu) hazrland. Fakat ok gemeden zuhur eden hadiselerin ve onu takip eden Rusya'ya kar harb, bu "Merut rejim"in devamna ve Anayasa hkmlerinin tatbikine imkn brakmad. stanbul Konferans'nn tam bir fiyasko ile neticelenmesi, daha dorusu kendiliinden dalmas zerine, General gnat'yev yeni bir takm entrikalar peinde, Viyana, Paris, Berlin ve Londra'ya giderek, yeni tertipler hazrlamaa balad. 2 Byk devletlerin "reformlar" talep ederek Babli'ye mterek deklrasyonda bulunma- lanm salad. Fakat Babli buna yanamak istemedi. Bunun zerine Rusya 24 Nisan 1877 tarihinde bir takm bahanelerle, Trkiye'ye harp iln etti. 3 Bu suretle birok asker ve siyas gelimelere yol aacak olan 1877-1878 Trk-Rus sava balam oldu. Savan ilk tesirlerinden biri de, Sultan Abdlhamid II. in zaten istemiyerek iln etmi olduu "Merut idareyi", yani Meclis-i Mebusan kaldrmas oldu. Fakat "Tekilt Esasiye Ka-

1 B. H. Sumner, Russia and the Balkans, pp. 299 ve devam. 2 B. H. Sumner, Russia and the Balkans, p. 260 ve devam. 3 Bu Harbin kna ait : Dr. Yulu Tekin Kurat, 1877-1878 Osmanl Rus Harbinin sebebleri. Belleten, Cilt XXVI (1962), say 103, ss 567-592.

82

nuu" resmen ilga edilmedi, ancak tatbiki geciktirildi. Mamafih, Sultan Abdlhamid II., bu ilk "Osmanl Meclis-i Mebusan"n datmakta hakl idi; nk Meclis'teki gayr-i mslim ve gayr-i Trk unsurun faaliyet ve davranlarnn Devleti ykc mahiyette olduu aka belli olmutu. Rusya bu harbe karar vermeden nce Almanya'nn yani Bis- marck'n, "tarafsz kalacana ait" teminatm almt. Almanya bu suretle, Rusya'nn 18701871 Alman-Fransz harbinde muhafaza ettii "tarafszln" borcunu demi oluyordu. Byk reformlar ile tannan ar Aleksander I I . ise, Rusya'da bu sralarda sr'atle gelien "Panslavist" yani venist-milliyetilerin tesirine kaplm ve "Slav biraderleri kurtarmak" iin Trklere kar harbe balam grnyordu. Fakat esas maksat, "Slav biraderleri kurtarmak" deil, stanbul ve Boazlar ya ele geirmek veya hi olmazsa tamamiyle Rusya'nn kontrol altna koymakt. Avusturyann da bu harpte tarafszl muhafaza edeceine inanlyordu. Bir de, ngiltere'de Trkiye- deki "Bulgar mezalimi"nden sonra Gladstone'n at Trk dmanl kampanyasnn epey taraftar bulmas, Rus hkmetince kendi arzusuna uygun tefsirlere yol am ve ngiltere'nin de "Barbar Trkleri" himaye etmiyecei, yani harbe girmiyeceine hkmedilmiti. Rus ordusunun hem say hem de malzeme, talim, terbiye ve kumanda heyeti bakmndan Osmanl-Trk ordusuna ok stn olduu ve bilhassa Rusya'nn ekonomik ve mal durumdan Osmanl Devleti ile mukayese edilemiyeceinden Trkiye'nin ksa bir zaman iinde malup olaca sanlyordu. Rus ktalar, daha harbin ilmndan nce, 1859 da tekil edilen Romanya'ya girdiler ve sr'atle Osmanl snrlarna yaklaarak mukavemete maruz kalmakszn Tuna'y getiler. Rus ordusuna Aleksander II. in biraderi Grandk Nikolay Nikolayevi kumanda ediyordu. General Gurko'nun idaresindeki bir Rus kuvveti sr'atle ilerliyerek Balkanlardaki ipka geidini igal etti. Ruslar iin Edirne ve istanbul yolu alm gibi idi. Fakat tam o sralarda Sofya zerinden Plevne'ye gelen ve burada alelacele toprak tabyalar ina ederek Plevne'yi kale hane getiren Osman Paa (Gazi Osman Paa)nn 40 .000 kiilik kuvveti, Rus saldrlarn durdurmak suretiyle, harbin seyrini deitirdi. Rus kumandanl bu defa stn Rus kuvvetlerini Plevne zerine evketti. Osman Paa'nn dahiyane kumandas ve cesareti, Trk askerlerinin misli grlmemi kahramanlklar karsnda, Ruslar byk kayplara uradlar. Bunun

83

zerine Rus kararghnda aknlk eserleri grlmee balad; hatt bir defasnda bir panik bile ba gsterdi. Osman Paa'ya istedii yardm yetimi olsa idi, Ruslarn hezimete uratlarak, Tuna'nn br tarafna atlacaklar muhakkakt. Fakat yksek kademedeki dirayetsiz Paalar yznden Plevne'ye her hangi bir yardm gnderile- medi. Kafkas cephesinde de byk kuvvetlerle harekete geen Ruslar, bata baz ilerleme kaydettilerse de, sonralar Muhtar Paa (Gazi Muhtar Paa)'nn kahramanca kar koymas ile byk kayplara uratlarak durduruldular. Fakat Ruslar 16/28 Kasm 1877 tarihinde Kars kalesini bir hcumla almaa muvaffak

84

Mamafih ite bu birka adm atlmas byk bir mesele halini ald, nk Ruslarn karsna ngiliz donanmas dikilmi bulunuyordu. Babli'nin mracaat zerine harekete geen ngiliz siyasetileri, nihayet Rus tehlikesinin vehametini grmler ve Bavekil Disraeli (sonraki Lord Beaconsfield)'nin takip ettii siyasete uygun olarak, "Osmanl mparatorluu'nu Ruslarn eline dmekten kurtarmak" iin donanmay stanbul'a yollamak kararn almlard. Nitekim ngiliz filosu 15 ubat 1878 tarihinde Marmara'ya girerek, stanbul'a yakn adalar karsnda demirledi. Ruslarn stanbul'a kar harekete geme teebbsleri, bu suretle, ngiliz donanmas tarafndan durdurulacakt. Rusya'nn buna teebbs ayn zamanda ngiltere ile Rusya arasnda bir harbin kmasna

85

gemilere binecei yerlerin de tesbitine allmt. Bu mnasebetle, gnat'yev'in bilhassa "Bykdere" zerinde durduu da biliniyor. Yani, gya Rusya'ya gidecek olan Rus askelerinin bir ksm, Rus tat gemilerine binmek maksad ile Boaz'daki "Bykdere"ye gideceklerdi. Tabi bir mddet orada kalacaklar ve her halde kendilerini emniyet altnda bulundurmak maksad ile etraflarm "tahkim" edeceklerdi. Bundan sonra Ruslar' oradan karmak artk bir mesele halini alacakt. gnat'yev'in "Bykdere" zerinde srar etmesi muhakkak ki, bunun iindi. Fakat Sultan Abdlhamid II. buna asla yanamad ve Ruslarn bu teklifini reddetti. Deniz yolu ile nakledilecek Rus ktalarnn ancak Marmara Denizi sahilinde, K- kekmece'ye yakn bir yerde olabilecei hususunda bir anlamaya varlmt, ite bu misal dahi gnat'yev ve etrafmdakilerin icabnda ne gibi hiylelere ba vurabileceklerini aydnlatmaktadr. Nihayet Ruslarn basks ve ignat'yev'in tehdit ve "arrogance" altnda 19 ubat/3 Mart 1878 tarihinde "Ayastefanos bar" imzaland. 1 Bu bar, haddizatnda tamamiyle ignat'yev'in eseri idi, ve dolaysiyle Trkiye'ye ok ar artlar ykletilmiti. Karada ve Srbistan'n "istikll"leri Babli tarafndan tasdik edildikten sonra, Bulgaristan'a ait birok madde konmutu. Bulgaristan, Osmanl Padiahna bal bir beylik olarak braklmakla beraber, hudutlan ok geniletilmiti. Bu snr Ege Denizi'ne ulat gibi, Lleburgaz Bulgaristan'da braklmak zere, stanbul ve Boazlar da tehlike altna konmutu. Osmanl askerinin bulunmas yasak edilen byle bir Beyliin tamamiyle Rusya'nn nfuzu altna decei ve ksa bir zamanda "istikll"ini iln edecei de aikrd. Zaten ignat'yev'in asl istei de bu idi ve hatt kendisi orann beyi veya hkmdar olmay dahi kafasndan geirmekte idi. Netice itibariyle Bulgaristan, Ayastefanos Bar'na gre Balkanlarn en kudretli bir beylii haline konmu oluyordu. Bulgaristan'da idar tekilt tamamlanncaya kadar Rus igali iki sene devam edecekti; bununla Bulgaristan'da Rus nfuzunun salamca yerletirilmesi ii emniyet altna konmu oluyordu. 16. Madde ile bir de Dou-Anadolu'daki Ermenilerin durumu da nazar itibare alnmt. Babli, buralardaki Ermenilere (harp zamannda Ruslarla ibirlii yaptklarndan tr) kar hi bir ta- kibatta bulunmyacak ve Ermenilerin durumunu dzeltmek maksa-

1 B. H. Sumner, Russia and the Balkans , pp 399-424; Kont N. P. g n a t 'yev, SanStefano (Petrograd 1916) m. y, ; Ayastefanos mzakereleri ve barna ait evrak: DA Russie, Karton 119 bis.

86

diyle "reformlar"a giriecekti; bu husustaki faaliyet hakknda ilgili devletlere muntazam bilgi verilecekti. Bu suretle "Ermeniler meselesi" muahede metninde resmen yer alm bulunuyordu. Zaten Ayastefanos'ta mzakereler yaplrken, yukanda belirtildii gibi, bir Ermeni heyeti Ignat'yev'e mracaatla bir takm imtiyazlar talebinde bulunmu ve bu hususta Ruslardan teminat almt. Bundan byle Trkiye ile Rusya arasndaki mnasebetler ve muahedelerde "Ermeni meselesi" boyuna bahis konusu olacaktr. leride grlecei gibi bu mesle mtamadiyen bytlecek ve hatt "stikll Harbi" zamannda Ankara- Moskova mzakerelerinde birok anlamazla yol aacaktr. Ayastefanos Bar bir Rus "diktas" mahiyetinde olmakla Bo azlara ait maddesinin de bilhassa Rus menfaatini korumaa matuf olaca muhakkakt. Nitekim bu konu ile ilgili 24. maddede u esaslar tesbit edilmiti: "stanbul ve anakkale Boazlan, Rus limanlarndan gelen veya oralara giden tarafsz memleketlerin ticaret gemilerine gerek harp ve gerekse bar zamanlarnda ak bulunacaktr." Yani bu madde ile Rusya harbe katlmadka (Trkiye'ye kar harbetmedike) Rus ticaret gemilerine Boazlar ak olacakt. Trkiye her hangi bir devletle harbe girdii takdirde, demek ki, Rus ticaret gemilerine Boazlardan geit verilecekti. Rusya'ya giden dier tarafsz devletlerin ticaret gemileri de serbeste Boazlardan .geip gideceklerdi. Yani Rusya kendisi (Trkiye ile) harp halinde bulunmadka, Karadeniz limanlan ile yaplan Rus ticareti asla haleldar olmayacakt. Bylece Rusya'nn ekonomik menfaati tamamiyle emniyet altna konmu ve Babli'nin elinden "Boazlar kapatma hakk" abnm oluyordu. Ayastefanos Bar ile Osmanl Devleti'nin Rumeli'deki hkimiyeti hemen hemen tasfiye edildii gibi, Ege Denizi'ne kan Bulgaristan vastasiyle, Rusya da bir Akdeniz Devleti olabilecekti. Byk bir Bulgaristan'n meydana getirilmesi ile Rusya'nn Balkanlardaki nfuzu da birdenbire artm oluyordu. Dolaysiyle Trkiye'nin Rus nfuzu ve hatt himayesi altna dmesi iin btn artlar hazrlanm gibiydi. Batum, Ardahan ve Kars sancaklarnn Rusya'nn elinde braklmas ise Dou-Anadolu'yu tam bir Rus tehdidine maruz brakyordu. Bir de Bayezid ehri ve Elekirt ovas da Ruslarn elinde kalacak olursa Ruslar iin skenderun krfezi'ne giden yol alm

87

olacakt. Ayastefanos Bar olduu gibi tatbik edildii takdirde Rusya'nn bu kadar kazanlar neticesinde ngiltere ve Avusturya-Maca- ristan'n menfaatlar zedelenecekti. Bunun iindir ki, ngiliz donanmas stanbul'a kadar gelmi ve Rus ilerleyiini durdurmutu. Harbin sonlarna doru Avusturya'da da Rusya'ya kar bir takm hareketler belirmiti. Ayastefanos Bar akdedilmeden ok evvel, gerek Londrada ve gerekse Viyana'da, Rusya'nn alabildiine menfaatlar salamasna kar tedbirler dnlmee balanmt.. Avusturya-Macaristan Hariciye nazr -AndrsSy (Andrai), Rus zaferi belirdikten hemen sonra, yani 1878 yl Ocak ortalarnda yeni durumu mzakere iin ilgili devletlerin bir toplant yapmalar fikrini ortaya att. Bu gr ngiltere tarafndan da benimsendi. Ayastefanos'da mzakerelerin balamas zerine, Babli'ye kabul ettirilecek artlarn ok ar olaca muhakkak sayldndan, ngiltere bilhassa byle bir toplant, yani "Kongre" zerinde srar etmekte idi. Nihayet Rusya da bunu kabul etti ve Bismarck'n bu ii ele almasn istedi. Bismarck da muvafakatini verdi, fakat tam, "namuslu bir komisyoncu"luk (afifdellal) yapmaktan baka bir rol olmyacam da belirtti. Yani Rusya'nn beklediinin hilfna olarak Almanya'nn Rusya'ya tamamiyle mzaherette bulunmayacam aklam oldu. Mamafih "Kongre"nin baarl olmas iin, ngiltere ve Rusya'nn daha nceden birok hususta anlamalar gerekmiti. Nitekim byle bir anlama 30 Mays 1878 de Londra'da bir "mazbata" ile tesbit edilmiti. Ancak bundan sonradr ki, Bismarck'n "arabuluculuu" ile Berlin'de bir "Kongre" toplanmas temin edilebildi. Bu "Kongre"ye 1856 Paris Muahedesi'ni imzalyan devletler katlacaklar ve dola- ysyle Trk-Rus ihtilf, bir daha umum bir Avrupa meselesi haline getirilmi olacakt. "Kongre" meselesi henz bir tartma safhasnda iken ngiltere ile Trkiye arasnda da bir takm gizli konumalar balamt. Meselenin esas ngiltere ile Trkiye arasnda Rusya'ya kar bir "ittifak" akdetmekti; yani ngiltere Osmanl Devletinin Rusya tarafndan "yutulmas"na mani olacakt. Bu yardmn karl olarak da ngiltere'ye tabiatyle baz menfaatler salanacakt. Bununla Kbrs Adas'nn ngiltere tarafndan igali meselesi ortaya kt. 1869 da Svey Kanalnn almas ile "Hindistan yolu" bsbtn ehemmiyet kazanmt. Halbuki Ruslarn bir taraftan Bulgaristan vastasiyle Ege Denizine kmak zere olmalar, dier yandan Kars kalesini ele geirmek ve Elekirt ovas'na el uzatmakla skenderun krfezine, yani Akde-

88

nize sarkmak ihtimalleri belirmiti. Dolaysiyle lgiltere'nin Akdeniz'deki durumu ve "Hindistan Yolu" tehdit altna girmi oluyordu. ngiltere ite buna mani olabilmek iin Kbrs' igal ile Adada bir asker s tesisine karar vermiti. Kbrs yine Osmanl lkesi olarak kalcak ve Ada'dan alnan vergi yine Osmanl hazinesine gnderilecekti. Ruslar ayet, Kars, Ardahan ve Batum'u Trkiye'ye iade edecek olurlarsa, ngiltere'de Kbrs' igale son verecekti. te bu artlar zerinde ngiltere ile Babli arasnda bir anlamaya varld ve 4 Haziran 1878 tarihinde de "Kbrs anlamas" (Convention) imzaland. Bununla Kbrs Adas lgiliz igali altna kondu. Karlnda da ngiltere Rusya'nn Anadolu'daki muhtemel ilerleyiini durdurmay taahht etti. Bu suretle Kbrs'n ngiliz igali altna verilmesi dorudan doruya Rus basks ve tehlikesinin, yani 1877-78 deki Trk malubiyetinin bir heticesi idi. Tasarlanan "Kongre", nihayet 13 Haziranda Berlin'de toplanarak tam bir ay faaliyette bulundu. 1 Buraya Disraeli, Gorakov, Andras- sy, Bismarck ve Waddington (Fransa hariciye nazr) gibi Avrupa'nn belli bal devlet adamlar ve diplomatlar gelmilerdi. Trkiye'yi de Mehmed Ali Paa, Karateodori Paa ve Sadullal Bey (Berlin sefiri) temsil etmilerdi. Bismarck'n riyasetinde toplanan ve srasna gre komisyonlar halinde alan "Kongre"de Ayastefanos Bar'nn b t n maddeleri ve hemen hemen hepsi de Rusya'nn aleyhine olarak deitirildi. Bir kere Bulgaristan, Balkan Dalar'nn kuzey'inde, Sultan'a bal bir beylik olarak tesbit edildi. Balkanlarn gneyindeki ksm da (ark Rumeli) adyla bir muhtar lke haline kondu. Bulgaristan'da Rus askerlerinin iki yl deil, ancak 9 ay kalacaklar tesbit edildi. Karada, Srbistan ve Romanya'nn istikllleri tannd. Kars, Batum ve Ardahan, Osmanl harp tazminat olarak Rusya'ya brakld. Fakat Bayezit ehri ve Elekirt ovas ngiltere'nin srar ile Trkiye'ye iade edildi. Berlin Kongresinin en mhim maddelerinden biri de Bosna-Hersek'in Osmanl Padiahnn hkimiyetinde kalmakla beraber, Avusturya-Macaristan'm idaresi altna konmasyd. Bununla Osmanl mparatorluunun paralanmasna fiilen balanm oldu. Ayn vehile, Balkanlarda Osmanl idaresinde kalan yerlerde ve bilhassa Makedonya'da mahall reformlarn yaplmas ve bu suretle yerli H

1 Berlin Kongresinde ait esas eser : W. Medlicott, The Congress of Berlin and After (London 1938) B. H. Sumner, Russia and the Balkans, ss 501-553; storiya diplomatii, II, 46-50.

89

ristiyan ahalinin durumunun slah iin bir takm tedbirlerin tatbiki de kararlatrld. Bununla, Babli muahedeye imzasn atan devletler muvacehesinde bir takm taahhtler altna girmi oluyordu. 6 . Madde ile de Babli, Ermenilerle meskn yerlerde, hemen, vakit kaybetmeksizin mahall reformlara balyacak ve Ermenilerin erkesler ile Krtlere kar emniyetlerini salyacaktr. Bu maksatla yaplan reformlar hakknda bu reformlara nezaret edecek devletlere, belli zamanlarda bilgi verecekti. Yani Babli bu madde ile, Ermenilere tatbik edilecek "reformlar" yaplmasn taahht ediyor ve bu hususta da bu ie bakacak devletlere kar mes'ul duruma konuluyordu.

90

91

SULTAN ABDLHAMD II. ZAMANINDA

TRK RUS MNASEBETLER

Rusyadaki Mslmanlar kkrtma tasars iki devlet ve millet arasndaki mnasebetlerin hakik ehresi bilhassa harp zamannda kendini belli eder. Ordular birbiriyle arprken, cephe gerisinde karlkl bir takm, hakl veya haksz ithamlar ortaya athr, propaganda yaplr, ak veya gizli ajanlar faaliyete geer; her iki tarafn hkmetleri kendi halkna, kar taraf mmkn mertebe ktlemee alr; haksz taraf bu hususta ok daha gayretlidir. Hele, Rusya ile Trkiye arasnda olduu gibi harpler kronik bir mahiyet almsa, karlkl propaganda bsbtn iddetlenmektedir. 1877 harbi daha balamadan, Rusya'da Trkiye'ye kar iddetli bir kampanya balamt. Katkov, Fadeev ve Chomyakov gibi Panslavistlerden baka Dostoyevskiy gibi tannm yazar, Rus halkn Trklere. kar kkrtmakta birbirleriyle yar etmilerdi. Danilevskiy tarafndan yazlan ve Panslavistlerin "incil" i saylan Rusya ve Avrupa adl eserde ortaya atlan grler, birok Rus devlet adam, askeri ve aydn tarafndan benimsenmiti; bu grler "Trklerin Avrupa'dan koulmas", "Slav-Hristiyan kardelerin barbar Trklerin boyunduruundan kurtarlmas", "istanbul'un Ruslar tarafndan igali ve AyaSofya'ya ha konmas" sloganlar ile ifade edilmiti. Bu sloganlar Rus matbuatnda da mtemadiyen tekrarlanmakta ve Rus askerlerinin "hakl bir dava yolunda savaacaklar" gr Rus halkna ve dolaysiyle Avrupa umum efkrna da alanmaa allmakta idi. 1877 Nisan'nda Trkiye'ye kar harp iln edilince, Rusya'da, kiliselerde anlar alnm, yinler tertip edilerek "din

III

92

sizlere kar zafer bahetmesi iin" tanrya dualar edilmi ve btn Rusya'da bir "Hal Seferi" havas esmee balamt. Bata stanbul olmak zere, Osmanl memalikinin birok yerinde Ruslara kar sava Mslman ahali arasnda heyecan uyandrmt. "Moskof gvura kar zafer kazanlmas iin" camilerde dualar edilmi, daha evvelki Rus harplerinde ehit denlerin ruhlar iin mevltler okutulmutu. Bu suretle her iki tarafn din hisleri krklenerek, dman tarafa kar kin ve nefret hisleri en yksek bir dereceye karlmak istenmiti. Bu hisler, daha evvelki harpler esnasnda tertip edilen arklarla da takviye edilmekte idi. Bunlardan bazlar Rus halk arklar arasna dahi girmiti. "Pi- et piet tsar turetskoy, piet russkomu tsar" (Trk padiah Rus arna unlar yazmt) diye balyan bir arkda: Trk Sultannn Rus arna mektup yazarak, "Btn Rusya'y mahvedeceim ve sonra Moskova'da oturacam" diye tehdit etmi olduu ve Trklerin Rusya'ya kar harbe baladklar (yani harbe sebebiyet veren Trklermi) fakat Ruslar tarafndan yenilerek, perian edildikleri anlatlmakta idi, yani zafer Ruslar tarafnda idi. Zaten harp balamadan ok evvel Balkanlara Rus ajanlan gnderilmi, Bulgarlar, Srplar ve Karadallar ile Rumlar Trklere kar ayaklanmalar iin kkrtlmalard. 1875 deki Bosna ve Hersek isyan zerine Belgrad'daki Panslavist Rus konsolosu Kartsov Srplar harbe sokmak iin var-kuvvetiyle almt. 1 Daha 1858 de Moskova'da kurulan "Slav yardm komitesi", 1876 yl Kasm'na kadar 1,5 milyon ruble para yardmn Srplara gndermiti. Rus hkmeti Panslavistlerin bu eit faaliyetlerine gz yummak yle dursun, bilakis tevik ediyordu. Rus askerleri arasnda Trklere kar dmanln artmas iin her trl telkinler yaplmakta idi. Bu psikoloji iinde 1877 de harbe gidecek olan Rus "soldat" larnn (neferleri) Trk topraklarnda birok vahet ve mezalim yapacaklar muhakkakt. Nitekim sonraki olaylar bunu teyid etmitir. Trkiye'de ise Rusya'daki faaliyet ve kkrtmalarn onda biri dahi yaplmas imknszd. Bir kere burada, Rusya'daki "intelligen- tsia" ve "umum efkr" organlar mevcut deildi. Olsa olsa din telkinlerle Mslman ahali "Moskof gvur"a kar gayrete getirile- bilicekti. Zaten eski harplerin, istil ve mezalimin tesiriyle Anadolu ve Rumeli'deki Mslman ahali zerinde, halkn her zmresinde,

1 B. H. Sumner, Russia and ihe Balkans, p. 184.

93

kyl ve ehirlide "Moskof gvur"a kar dmanlk hisleri derin bir kk salmt. 1877 yl veya 1293 harbinin balamas ile ahalideki bu Rus dmanl hisleri kolaylkla kamlanabilecekti. Nitekim 93 harbi knca tslm ahalide Ruslara kar dmanlk hisleri hemen kendini gsteri; "yediden yetmie kadar" herkes "Moskof gvur'a kar"
1 Musa Kundk (oy) Paann Trkiye'ye geliine kadarki hayatna ait bkz. Les memoires du General Moussa-Pacha Kundukhov (1837-1865) (Preface de A(li) Kantemir) (Edition du Caucase, Paris 1939). 2 W. E. D. Ailen and Paul Muratoff, Caucasian Battlefields (Cambridge University Press 1953), p. 126.

94

zerine Ruslar uhum kalesi ve civarn boaltmak ve ayaklanmay bastrmak iin bir miktar muntazam Rus askerini sevketmek zorunda kalmlard. 1 uhum evresindeki Abazalar'n ayaklanmalar ve buralardaki Ruslarn ekilmeleri Osmanl asker mahfillerinde byk mitlere yol amt. Kafkaslardaki Mslmanlarn Ruslara kar ayaklandklar takdirde, Ruslar iin mhim bir durum yaratlabilecei kanaatini teyit etmiti. Halbuki, Mslmanlar yalnz Kafkaslarda deil, Rusya'nn iinde de byk bir kalabalk tekil ediyorlard. dil (Volga) nehri boyanda ve Trkistan'da milyonlarca Mslman vard. Bunlardan bir ounun Rus idaresinden memnun olmad da biliniyordu. Vaktiyle Hive, Hokand ve Buhara'nn Rus istilsna kar koymak iin Osmanl Padiahndan yardm istiyerek mracaatlar yapld ve hatt bir miktar asker malzeme gnderildiini Sultan Abdlhamid II. elbette biliyordu. Trkistan tarafndan hacca gitmek zere her yl istanbul'dan birok hac gelip getiinden, ora ahalisinin durumu ve Trkiye'ye kar sempati besledikleri bilinmekte idi. ayet Mslmanlarn bir ksm ayaklanacak olursa, Ruslarn mkl bir duruma decekleri ve Trkiye zerindeki Rus asker basksnn hafiflemesi mmkn olacakt. Bununla ayn zamanda Ruslarn Balkanlardaki Slavlar Trkiye'ye kar ayaklandrmalarnn karl da yaplm olacakt. Nitekim istanbul'da byle bir tasan zerinde durulduu biliniyor: Aral Denizi evresindeki gebe Kazak (Krgz)'lar Ruslara kar ayaklandrlmak istenmiti. Aslen Kazak Trklerinden olup, Orenburg ehrinde yaayan ve cemaatn mmtaz ahsiyetlerinden biri olan Muhammed Rahim adl bir zat, 1877 den bir mddet nce Rusya'dan Trkiye'ye iltica etmi ve stanbul'da yerlemiti. erkesler ve Abazalar'n uh u m yaknndaki baarl ayaklanmalar zerine, Muhammed Rahim Efendi, Kazak(Krgz)larn da Ruslara kar ayaklanabilecekleri fikrini gayet mahrem olarak Dahiliye Nezaretine bildirmiti. Byle bir gr hatt zanda bsbtn esassz deildi; Rus idaresinden hi te memnun olmayan Kazak-Krgzlar, frsat ve imkn zuhur edecek olursa, Ruslara kar savamaktan geri durmayacaklard. Ancak on- lan harekete geirecek nderlere, para ve silha ihtiyalar vard, ite Muhammed Rahim Efendi hayli kalabalk olan (2-3 milyon) bu Kazaklar harekete geirmek iini zerine almak istemi ve bu yolda Trkiye'nin mzaheretini talep etmiti. Kazaklara ok sava olan

1 W. E. D. Ailen, Caucasian Batlltfields, p. 127 ve devam.

Bakurtlar ve dier Mslmanlar da katlacak olursa, Ruslarn bana hayli i karlmas mmkn olacakt. Dahiliye Nezaretinde ve her halde asker evrelerde de Muhammed Rahim Efendinin bu yoldaki teklifi gayet iyi karlanm ve kendisinin Rusya'ya, Orenburg ehrine Kazaklar kkrtmak, tekiltlandrmak iin gnderilmesi uygun grlmt. Muhammed Rahim Efendi phe uyandrmamak iin, tebdili kyafetle oralara gidecek ve kendisinin Osmanl Devleti tarafndan gnderildiini ispat iin de Makam Meihattan, yani eyhlislm'dan "baz ne- sayih-i er'iyye'yi havi" ak bir mektup gtrecekti. Masraflarn karlamak zere de 400 altn harcrah ve stanbul'da kalacak aile efrad iin de her ay 700 kuru maa tahsis edilecekti. 17 Cemaziyelevvel 1294 (30 Mays 1877) tarihinde bu yolda yaplan bir muamele, tam Suhum'daki ayaklanma zamanna rastlamaktadr; daha dorusu uhum evresindeki 1 Abazalar'n Ruslar'a kar kvamlar, Rusya'daki dier Mslmanlar da harekete geirmek fikrini uyandrmt. Sultan Abdlhamid I I . i n bu hususta ne dnd bilinmiyorsa da,aslnda byle bir hareketi tesvip etmi olduu anlalyor. Mamafih Muhammed Rahim Efendi'nin Orenburg evresindeki Kazak-Krgzlar kkrtmak zere yola karld phelidir; fakat byle bir muamelenin cereyan etmi olmas dahi dikkati ekicidir. Rusya'ya kar mcadelede, Rusya'daki Mslmanlarn da celb- edilmek istenmesi, adet ok sonralar tatbiki dnlen "Trklk" veya "Turanclk" siyasetinin ilk tezahrlerinden birini tekil etmitir. Mamafih, Rusya'daki "Trkleri-Mslmanlar ayaklandrmak" tasars o zamanki artlar iinde imknsz bir eydi. Aral Denizi'nin tesindeki gebe KazakKrgzlarn deil, Trkiye snrlarna ok yakn olan erkesler ve Azerilerin dahi silha sarlmalar ok mkld. Osmanl Padiahnn, Mslmanlarn ruhan reisi, yani "Ha- life-i ruy-i zemin" sfatyle, Kazak-Krgz bozkrlarnda, Trkistan- da ve dil Boyu'nda ad ve san ok b y k t ; fakat bu yolda beslenen sayg Ruslara kar ayaklanmalar iin kfi deildi. Mamafih Rus harbi esnasnda Rusya'daki Mslman ahalinin sempatilerinin Trkiye ile olduunda phe yoktur. Fakat Rus ordusunda birok Mslman soldat (asker)inin bulunmas ve din kardeleri olan Osmanl Trkleri'ne kar savaa katlmalar da ac bir hakikatti; bu durum Kazan Trkleri, Bakurtlar ve Kafkas Mslmanlarnn Rus hkimiyetinde yaamalarnn feci neticelerinden biri idi.

1 BBA Yldz Evrak, Cemazielevvel 1294.

96

Sultan Abdlhamid II. in Rusya'ya yaklama denemeleri Sultan Abdlhamid II. , 93 harbinin son safhasnda Rusya'nn nasl bir tehlike tekil ettiini "Rus meselesi"nin Trkiye iin en byk bir problem olduunu yakndan mahede etmiti. Bu byk tehlikeyi mmkn mertebe az zararla geitirmek iin Sultan Abdlhamid II.in elinden geleni yapmas gerekiyordu. Rus ordularnn Balkanlar' amas ve Edirne'ye girmeleri zerine, Sultan Abdlhamid II., Ruslar "yumuatmak" maksad ile ar Aleksander II. ile husus muhabereye girimiti; Ayastefanos Bar akdi srasnda, Rus Gran- dk ve erknna Sultan Abdlhamid II. tarafndan Yldz Saray'nda parlak bir resmi kabul tertip edilmiti. Fakat Ruslar yle kolayca "yumuayacak" kimseler deildi. Ayastefanos'daki mzakereler srasnda Ruslarn siyas emellerinin mahiyeti aka anlalmt. Ayastefanos bar ile, Balkanlardaki Osmanl hkimiyeti nerede ise tasfiye edilmi gibi idi. Kars, Batum ve Ardahan sancaklar ile Ba- yezit evresi ve Elekirt ovas'nn Ruslara braklmas ile Anadolu da Rus tehdidi altna konmu oldu. "Berlin Kongresi"nde Ayastefanos Bar anlamas esasl bir deiiklie tabi tutulmakla beraber, yine de Trkiye zerine ar hkmler yklenmiti; ancak ingiltere'nin srar ile Elekirt ovas ve Bayezit ehrinin Trklerin elinde kalmas salanm, fakat "harp tazminat karl" olmak zere "Elviye-i Selse"nin (yani Kars, Ardahan ve Batum sancaklarnn) Rusya'ya braklmas nlenememiti. Ayastefanos bar'nn 16. maddesinde tesbit edilen "Ermenilerin yaad sahada reform yaplmas" ciheti, Berlin Kongresi'nin 61. maddesinde de yer almt. Trkiye bu madde ile "Dou-Anadolu- da Ermenilerle meskn alt vilayette bir takm reformlar yapmay" taahht etmiti. Bu reformlar bata Rusya ve ingiltere olmak zere, Berlin Muahedesi'ni imzalayan byk devletler tarafndan kontrole tabi olacakt; yani Rusya bu hususta tam bir sz sahibi idi. Dolaysiyle Rusya'nn "Ermeni reformlar" mnasebetiyle Trkiye'nin i ilerine kanmasna yol ak braklm oluyordu. 1878 Berlin Kongresi, aslnda Rusya iin byk bir diplomatik malubiyet olmakla beraber, Rusya'nn Trkiye zerinde bask yapmasnn devamn asla nlemi deildi. 1878 yl ubat ve Mart'nda stanbul'un, Ruslar'n eline dmesinin ancak ngiltere'nin mdahelesi ile nlendii malmdur. Zaten XIX. yzyln bandan itibaren Osmanl Devleti'nin ayakta durabilmesi,

97

daha dorusu, stanbul vc Boazlar'n Rusya'nn eline dmekten kurtulmas, ngiltere vc Fransa'nn Rusya'nn bu emellerine kar kovmalar ile mmkn olmutur. Osmanl Devhti'nin "btnlnn" muhafazas, ngiltere ile Rusya arasnda, 1841 den sonra bir ka defa tanzim edilen "Boazlar Stats" ile salanmt. Ru anlamalar haddizatnda, bu i k i devlet arasndaki kuvvet muvazenesinin, yani ngiltere'nin stnlnn bir neticesi idi. Svey Kanah'nn almas (1869) ve bir mddet sonra Kanal'n ngiltere'nin kontrol altna gemesi zerine, ngiltere Rusya'nn Akdeniz'e kmasn nlemek iin her trl tedbire bavuracaktr. Hele Msr'n ngiliz igali altna konmasndan sonra (1882) ngiltere'nin Rusya'ya kar siyaseti bsbtn kat'yet kesbetmiti; Boazlarn Rusya'nn eline gemesine mani olunacakt. Fransa'nn menfaati da bu yolda ngiltere'yi desteklemesini icabettirmiti. Byk devletler arasndaki bu "rekabete" asrn sonlarna doru Almanyada karacak vc ok gemeden mhim bir rol oynamaa bas- lyacaktr. Saltanatnn ta bandan itibaren diplomasi inceliklerine nfuz eden Sultan Abdlhamid II., byk devletler arasndaki bu "rckabet"ten azam derecede faydalanmasn bilmi vc stanbul- daki yabanc elileri birbirine drmek hususunda b y k bir maharet gstermitir. Bu sayede Osmanl Devleti'nin "btnln muhafaza" ve muhtelif vesilelerle dardan gelen ve bilhassa reformlarla ilgili olan basklara kar koymak yolunda Sultan Abdlhamid II.- in baarl bir siyaset tatbik ettii de phe gtrmez bir gerektir. Sultan Abdlhamid II., yetitii muhit, ald terbiye ve gelenekler icab tam bir "arkl idi". Vehimli, etrafndakilere itimatszlk, kurnazlk ve hiylekrlk Abdlhamid II. in karakteristik vasflarn tekil etmekte idi. ahs temayl ve Osmanl Saray'nda hkm sren zihniyet icab, Abdlhamid II. keyf bir idareyi benimsemi ve btn bunlarn icab mstebit bir hkmdar olmutu; Sultan Abdlaziz'in akbeti ve Ali Suavi vak'as daima gz nnde tutulduundan, kendi hayat bakmndan daim bir korku iinde yayan Abdlhamid II., herkesten ve her eyden phelendii cihetle, saltanat seneleri ilerledike saylar gittike artan hafiye (jurnalci)ler vastasiyle olup bitenlerden ve teb'asmn temayllerinden haberdar olmak dzenini kurmak istemiti. Sultan Abdlhamid II., mutlakiyet ve merkeziyeti prensipleri tatbikle devlet idaresini tek elden yrtmek vc her hususta kendisi karar vermek usuln tatbike almt; dolaysiyle bu idare tam bir brokratik sisteme dnmt. Sultan Abdlhamid

98

II., ok alkand; byk kk her meseleyi kendisi inceler ve kararn verirdi. Etrafnda danmanlar da vard. Abdlhamid II. devrinin sonlarna doru bunlardan en tipii Arap izzet olmutur. Mamafih Abdlhamid II. in devaml olarak muayyen bir ahsn tesiri altnda kald bilinmiyor; d siyasetin esas itibariyle Abdlhamid II. in kendisi tarafndan tesbit edilen esaslara gre yrtld bilinmektedir. Mamafih d siyaset hususunda Trkiye'nin belli artlara bal kalmas, muayyen muahedelere gre hareket etmesi ve bilhassa Rusya gibi byk bir devletin mevcudiyetini gz nnde tutmas mecburiyeti karsnda, Sultan Abdlhamid II.in hareket serbestisi geni lde tahdid edilmiti. 1856 Paris ve 1878 Berlin Kongresi muahedeleriyle Trkiye byk devletler camiasnn bir yesi sfatiyle, bilhassa "Berlin Kongresinde" kabul edilen esaslara riayet etmek mecburiyetinde idi. Osmanl Devleti'nin i ve d siyaseti bu muahedenin artlarna gre tanzim edilecekti. Sultan Abdlhamid II. in Rusya'nn Boazlar ve stanbul zerindeki emellerinden hi bir zaman vazgemediklerini daima gz nnde bulundurmas icabediyordu ve dolaysiyle en ok dikkat etmesi gereken cihet: Ruslarn bir daha stanbul surlarna kadar gelmelerini nlemekti. Bunun iin de mmkn mertebe Rusya ile yeni bir harbe tutumaktan kanmak icabediyordu. Nitekim saltanatnn sonuna kadar Rusya ile Trkiye arasnda bir harbin kmas hakikaten nlenmitir; zuhur eden anlamazlklar ise, Rus menfaatlerine aykn olmamak zere, diplomatik yollarla giderilmee allmtr. Mamafih bu yoldaki baarlar sadece Sultan Abdlhamid II. in maharetinden deil ngiltere, Fransa ve sonralar Almanya'm "destei"yle mmkn olmutur. Sultan Abdlhamid II. devrinde de daha nceleri olduu gibi, Osmanl Devleti'nin d ve byk lde i siyasetinde de Rusya en mhim faktr olmakta devam etmitir. Rusya ile Trkiye arasndaki mnasebetler, her eyden nce, XVIII. yzyldan itibaren Rusya'nn sr'atle kuvvetlenmesi ve coraf bitiiklii icab, mtemadiyen zayf den Osmanl devleti hesabna genilemek istemesi ile tayin ve tesbit edilmiti. "Scak denizlere kmak zleyii" diye adlandrlan bu isteyi ve siyasetin mahkmu olan Rus devlet adamlar, Rus generalleri ve arlarnn Trkiye'ye kar takip edecekleri siyaset "emperyalizm" diye adlandrlan siyasetin ta kendisi idi. Bu "emperyalizm' siyaseti Rusya tarafndan trl maskeler altnda gizlenmekte ve Rusya nn "hakl bir

99

dv" gtt ileri srlmekte idi. Bata "Hristiyan teb'ann haklarn koruma", sonralar "Ortodoks-Slav kardeleri Trk boyunduruundan kurtarma" roln zerlerine alan Rus arlar, ftuhat emellerini bir takm ideolojik formllerle rtmek isterlerken, Osmanl- Devleti'ni ykmakla adet "ilh ve tarih bir misyon" ifa ettiklerini iddia etmekteydiler. Kk Kaynarca Bar'ndan sonra Trkiye drt defa Rusya- ya yenilmi ve geni arazi paralarn Rusya'ya kaptrm, istanbul ve Boazlar' glkle koruyabilmiti. Dolaysiyle stanbul ve Boazlar, btn XIX. yzyl boyunca, daim bir Rus tehdidi altnda kalmt; bu mddet iinde Rusya birok adl ve ekonomik imtiyazlara da salip olmutu. Rus siyasetinin en mhim dayanaklarndan birini tekil eden "Panslavist" grler icab, "Balkanlardaki Slav kardeleri Trk boyunduruundan kurtarma" istei Rus halknn iar haline getirilmek istenmiti. Nitekim Rusya'nn fiil mdahelesi ve destei ile Srplar, Yunanllar (yani Slav olmyan bir millet) birer mstakil devlet haline getirilmilerdi; imdi de Bulgarlarn ve Karadallarn kurtarlmas ii de tamamlanmak zere idi. Mamafih "Berlin Kongresi"nden sonra da Rumeli'de birok Bulgar, Srp ve R u m hal Osmanl idaresinde idiler. Bir de Dou Anadolu'da birok Ermeni mevcuttu. Bu defa sra Ermenilere de gelmi gibiydi. Ayastefanos'da mzakereler yaplrken, Ermeni ruhan reisi Rus murahhaslarna ba vurarak "muhtar bir Ermeni lkesi" ihdasn istemi, gnat'yev de buna muvafakat eder gibi olmutu. Berlin Kongresi'nde "Ermeni Mcselesi"nin grldn ve yukarda da belirtildii gibi 6 . madde ile reformlara ait esaslar tesbit edildiini grmtk. Rusya bu "Ermeni reformlar" ile bilhassa ilgilenecekti, insan mlhazalarla deil, srf siyas menfaatler icab bundan byle Trk-Rus mnasebetlerinde "Ermeni meselesi" ehemmiyetli bir yer alacaktr. Sultan Abdlhamid II. Trkiye'si ar Nikola I. nn dedii gibi, hakikaten "hasta bir adamd." Yzyllarn ihmali, devri gemi bir idare sistemi, dirayetsiz hkmdarlar ve bilgisiz devlet adamlarnn elinde Osmanl Devleti tam bir kntye maruz kalmt; Sultan Abdlhamid II. in mstebit idaresi bu knty bsbtn hzlandrmt. "Kapitlsyonlar nizam" ve 1881 de tesis edilen "Dvun-u ummiye" idaresi ile Trkiye Avrupa'l byk devletlerin yar kolonisi haline getirilmiti. Bundan trdr ki, ekonomik potansiyel ve asker kudret bakmndan Osmanl mparatorluu arlk Rus-

100

yas ile asla boy lemezdi. Bu Rus kudreti 1877-1878 harbinde kendini bir daha gstermek frsatn buldu. Bu artlar iinde Sultan Abdlhamid II.in Rusya ile mnasebetler meselesinde bilhassa ihtiyatl ve titiz davranmas gerekiyordu. Zaten tab'an ok ihtiyatl bir kimse olarak tamnan Sultan Abdlhamid II., Rusya ile mnasebetlerde ince bir diplomatik maharet gstermitir. Srasna gre Rusya'ya yaklamak ve "dostluk mnasebetlerini kurmak" yolundaki denemeleri de, Rusya'ya kar yrtlen siyaseti aydnlatmak bakmndan mhimdir. Osmanl Devleti iin Rusya tarafndan bagsteren tehlike meydanda olmakla beraber, Abdlhamid II. ve baz Osmanl ricali Rusya ile yalnz bir modus vivendi bulmak deil, hatt icabnda Rusya ile anlamak, aradaki dmanl gidermek mmkn olacan zannetmilerdi, iki devletin birbirine benziyen birok taraflar vard. Her eyden nce her iki devlet de "monarik" bir sistem ve mstebit bir idareye sahiptiler; Rus arlarnn hameti, otokratik idare tarzlar ve bilhassa Aleksander III. in despotik rejiminin, Sultan Abdlhamid II.in fazlasiyle houna gittii muhakkaktr. Her iki imparatorlukta birok din ve rktan milletler yayordu ve her iki memleketin de halk tabakas medeniyet bakmndan ok aa bir seviyede idiler; hem arlar hem de Sultanlar halk ktlelerinin "aydnlatlmasn" asla arzu etmiyorlard. Trkiye'nin de Rusya'dan kendisini rahat brakmaktan baka hibir talebi yoktu. Rus arlar da u mahut "Slav kardelerini kurtarmak" ve "Boazlarla istanbul'u ele geirmek" sevdasndan vazgeerlerse, Trkiye ile Rusya arasnda iyi komuluk mnasebetleri ve hatt dostluk bile kurulmas mmkn olacakt. Sultan Abdlhamid Il.in Rusya'ya yaklama siyasetinde bu mlhazalarn gz nnde tutulduuna hkm- etmeliyiz. Osmanl devlet ricalinden bazlarnn "Rus taraftan" olmasalar bile, bilhassa ingiltere'ye muhalefet yznden, Rusya ile iyi geinmeyi dstur edindikleri anlalyor. Gittike artan "Rus tehlikesi"- nin Rusya'ya kar dmanca bir siyasetle deil, dostlukla, Rusya'y yumuatmakla giderilebilecei dnlm olmaldr. Bu gr besleyen Osmanl ricalinin her devirde mevcut olduu biliniyor. Bu tip ricalin en tannanlarndan biri de Sadrazam Mahmud Nedim Jraa'dr. Kendisinin "Rus taraftan" ve Rus elisi ignat'yev'in "kuklas" olduu iddia edilmitir. Bilhassa Balkanlardaki "reform" hususunda Mahmud Nedim Paa'nn Rus grn kabul ettii de bilin-

101

mektcdir. 1 Bosna vc Hrrsek'teki isyan vc Srplarn Rusya tarafndan kkrtlmas vc buna bir de, yine Ruslar tarafndan kkrtlan Bulgarlarn ayaklanmas vakas ve "Bulgarlarn stanbul'u alacaklarn a d a i r ayialar yznden stanbul'da tel vc endienin azam haddi bulmas zerine, halk arasnda Rus dmanl da en yksek bir dereceyi bulmutu. Sadrazam Mahmud Nedim Paa, Ruslarn her istediini yapan bir adam olarak tanndndan, halkn nefretini zerine ekmi ve hatt "Nedimov" diye anlmaa balamt. 2 Dier yandan Mahmud Nedim Paa'y drp verine Sadrazam olm a k isteyen (vc Tuna boyundaki birok baarl ekonomik faaliyetleri ilr tannan) Midhat Paa, Yeni Osmanllarn (yani sonraki "Gen Trkler""in) grleri vc programlarn kabul etmi vc Trkiye'ye "merut" bir idare vani "Tckilt- Esasiye Kanunu" vc "Meclis-i Mcbusan 'a dayanan bir sistem kurmak iin gayret sarfetmekte idi. M a h m u d Nedim Paa vastasiyle Saray'da ve Babli'de Rus nfuz u n u n adamakll yerlemesi, ngiltere'de endielere yol atndan, ngiliz hkmeti dc dolaysiyle Midhat Paa'y desteklemekte idi. Ruslar'a kar a r t a n nefret nilayct 1876 yl Mays ortalarnda istanbul medresclerindeki el altndan kkrtlan softalarn Mahmud Nedim Paa ile eyhl-islmn azillerini isteyerek kyam etmelerine gtrd. Halkn bir ksm da ba katlnca, "softalar kyam" by k bir hareket halini aldysa da, kan dklmedi. Bunun zerine Mahmud Nedim Paa 19 Mays 1876 da azledilerek Anadolu'ya srgne gnderildi. On gn sonra da (29 Mays 1876 da) Sultan Abdlaziz lal'edildi vc verine Murad V. geirildi. Mahmud Nedim Paa'nn yerine de Sadaret makamna Mtercim Mehmed Rt Paa tayin edildi. Midhat Paa ise uray Devlet reisliine getirildi. Mamafih Midhat Paa bu devrin en kudretli ahsiyeti rolnde idi. Nitekim Murad Y. n hal'i ve Abdlhamid I I . i n tahta geirilmesinde Midhat Paa cn byk rol oynamt. 19 Aralk 1876 da Sadaret makamna getirilen Midhat Paa, Sultan Abdlhamid I I . tarafndan 23 Aralk 1876 da iln edilen "Tekilt- Esasiye Kanunu"nun ba hazrlayclarndand. Midhat Paa, ondan sonra (5 ubat 1876) Sadarete getirilen Etlcm Paa ile az sonra bu m a k a m a atanan Ahmed Vefik Paa'nn, bu sralarda cereyan eden vakalar ve

1 nal, bnlemin Mahmut Kemal, Osmanl deninde son sadrazamlar. 1-14 cz. stanbul 1940-1953. s. 293. 2 Avni y. s. 309: Sultan Abdlaziz merhumun "yalanc adamdr, vehham ve mte- levveindir' dedii ve mecunane icraatndan dolay milletin "tbni Alkan" ve "Nedimof" namlaryla yad ve dman eyledii bir ademi, ammenin buuzu vc nefretine ramen...

102

balyan Rus harbi gznndc tutulursa, "Rus taraftar" olamayacaklar aikrd. Mamafih Babli ricalinin bazan ok n olarak dei- iverdikleri de grlmekte idi. Harp esnasnda Hariciye Nazr olan Server Paa, bir ara ingiltere'ye kzm ve derhal Ruslarla anlamak siyasetini tavsiyeye balamt; fakat bu yoldaki beyanat kendisinin azline sebeb olmutu (ubat 1878). Turhan Paa'nn da hararetli bir Rus taraftar olduu anlalyor. 93 Harbi'nden bir mddet sonra "Rus taraftar" kimseler arasnda, Babli'de mhim bir makam igal eden Salih Mnir Bey de bulunuyordu. Kendisinin hatt "Rus casusu" olduu ve "Ruslardan para ald" dahi iddia edilmitir, ite adlar geen bu gibi kiilerin telkini ile Sultan Abdlhamid II. in Rusya'ya kar mmkn mertebe "yumuak" bir siyaset takibine yanamak istedii anlalyor. Mamafih bu yoldaki denemeler her eyden nce Rusya'nn tutumu ve ingiltere'nin ald durumlara bal kalacakt. ingiltere ile Trkiye arasndaki mnasebetler esasnda dosta olmakla beraber, bazen gerginletii de olurdu. Bu gerginleme, ingiltere'de i bana gelenlerin Trkiye'ye kar takip ettikleri siyaset ve bilhassa Osmanl imparatorluunda yaplmas istenilen reformlarla ilgili idi. "Berlin Kongresi"nin 61. maddesi ile Babli'nin "Ermenilerin durumunu dzelteceini" taahht ettiini grmtk. 1879 yl Sonbaharnda, yani "Berlin Kongresi"nin hemen akabinde, ingiltere Babli'yi bu taahhdn yerine getirmesi iin tazyika balamt. Sultan Abdlhamid II. in bu hususta asla acele etmedii anlalnca, Trkiye'ye bask yapmak maksadyle bir ngiliz filotillas Beik Krfezi'ne gelmiti; ngiliz harp gemilerinin anakkale Boazn zorlayacaklar dahi sanlmakta idi. Bu durum karsnda Ab- dhamid I I . in dehet ve heyecana kapld ve ingiltere ile bir harp kmasndan dahi endie ettii biliniyor; kendisinin, Ali Suavi vak'- asnda olduu gibi, iddetli bir sinir buhran geirdii iddia edilmektedir. 1 Bu mnasebetledir ki, Sultan Abdlhamid II. ingiliz tehdidinden kurtulma yolunun Rusya ile anlamakta olduunu zannetmiti. Rusya'ya yaklamann ilk belirtisi Mahmud Nedim Paa'nn srgnden getirilerek Dahiliye nazrlna tayini oldu. istanbul'daki Rus elisi Prens Lobanov ile Yldz Saray arasnda sk bir mnase

1 Layard to Salisbury. Constantonople, April 4, 1880 (No. 461,Secret) Public Record OfTice (Londra, Devlet Arivi- kslatmas: P. R. O.), Foreign Office (Dileri Bakanlksaltmac: F.O.) Cabinett Papers 37/1 No.2.

103

betin kurulmas da bu yeni siyasetin ikinci bir belirtisi idi. Lobanov'- un adamlar sk sk saraya girip kyorlar ve Abdlhamid II. ile Lo- banov arasnda karlkl mesajlar teati ediliyordu. Tam bu sralarda, Krm'daki Livadia saraynda istirahat etmekte olan ar Aleksander I I . n Prens Lobanov tarafndan ziyaret edilmesi, Rusya ile Trkiye arasnda bir yaklama olaca zannn artrmt. Bu defa, Sultan Abdlhamid II. tarafndan Namk Paa'nn Livadia'ya gnderilmesi, bu yoldaki tahminleri bsbtn kuvvetlendirdi. Namk Paa'va verilen talimatn muhteviyatnn gerek Sadrazamdan vc gerekse Hariciye nazrndan gizlenmi olmas bu husustaki phelerin daha da oalmasna yol at. Sultan Abdlhamid I I . ile ar Aleksander I I . arasnda baz gizli meselelerin grld m u h a k k a k sanlmakta idi. Bu temaslar dikkatle takip eden ngiliz elisi Layard, i k i memleket arasnda, yazl olmasa bile baz hususlar ilgilendiren b i r a n lamaya varldna ihtimal vermiti. 1 ngiliz donanmasnn Trk sularna gelmesi, Trkleri ingiltere aleyhine kkrtmak iin Ruslar'a iyi bir frsat vermi oluyordu. Dier yandan ngiltere'nin "Ermeni slahat" zerinde fazla srar etmeyii, belki de bu "Trk-Rus vak- lamas" endiesinden ileri gelmitir; nk ok gemeden i n g i l i z harp gemileri Beik Krfezi'ni terk etmilerdi. Mamafih 1879 sonunda Livadia'ya gnderilen Namk Paa'nn R u s ar'na Osmanl Padiah'nn selmn iletmekten baka bir vazifesi olmad anlalyor. Fakat henz harpten yeni kan iki hkmdar arasndaki bu "nezaket" olay RusTrk mnasebetlerini phe ile takip eden ngiliz hkmet mahfillerinde baz kukulara yol amaktan geri kalmamtr. Halbuki Rusya'nn Boazlar Meselesi'ndeki t u t u m u , Trkiye ile Rusya arasnda bir anlamaya imkn vermeyecek bir mahiyette idi. Bu husus Sultan Abdlhamid I I . tarafndan iyice bilindiinden Sultan'n kolayca Rus "alar"na dmesine ihtimal verilemezdi. Dier yandan Osmanl Padiah ngiltere'ye de gvenemiyordu. 1877-1878 ylndaki skntl anlarda ingiltere'nin takip etmi olduu mtereddid siyaset, Sultan Abdlhamid II. iin bir ibret dersi olmutu. Fakat "Boazlar Meselesi"nde Trkiye'nin Rusya'ya kar

1 Layard to Salisbiry, Con-ple April 4, 1880: t is by no means impossible hat some secret understanding vvas come to with Russia, although it may not have taken the form of a written engagement.

104

konacak kuvvetin ancak ingiltere olabilecei de meydanda idi; 1877- 1878 harbinden sonra ngiltere'nin Kbrs Ada'sn igali, 1882 de Msr'a asker karlmas ile ingiltere'nin Rusya'ya kar durumu bsbtn kuvvetlenmi ve Rus-Ingiliz rekabeti daha da artmt, ingiltere bu suretle "Hindistan yolunu" Rusya'ya kar tam bir kontrol altna alm bulunuyordu. Mamafih Rus emelleri yine de stanbul ve Boazlar zerinde teksif edilmiti ve Rusya'nn buralar ele geirmek iin ilk frsatta harekete geecei muhakkakt. Bu maksatla ar Aleksander II. zamannda Karadeniz Rus donanmasnn sr'atle inas ii ele alnmt. 1877/78 de istanbul'da bir mddet maslahatgzar olan ve 1882 de husus bir vazife ile Istanbulda bulunan ve Prens Lobanov'tan sonra elilie tayin edilen Nelidov 1 siyas gr itibariyle tamamen ignat'yev'in akirdi olup, stanbul ile Boazlarn Rusya tarafndan ele geirilmesinin en hararetli taraftar idi. Nelidov, eli olmas hasebiyle Trkiye'deki ahvali yakndan biliyordu ve Rus mdahalesi iin trl yollar aramakla meguld. Bu sralarda ingiliz kabinesinin banda Trk dmanl ile tamnan Gladstone'n bulunmas da, Rusya ayet Trkiye'ye mdahele edecek olursa, ingiltere tarafndan cidd bir mukavemet grmeyecei grnn kuvvet bulmasna yol amt. Nelidov 1882 de Rusya'nn Boazlar'a kar harekete gemesi iin durumun msait olduuna hkmetmi olacak ki, bu hususta uzun bir rapor kaleme alarak, St. Petersburg'a yollad. ar Aleksander II. tarafndan ve Rus hariciyesince de tasvip gren bu rapor, bu sralarda Boazlara ait Rus emellerini aydnlatmak bakmndan nemlidir. Bu yaznn ana izgilerini naklediyoruz: 2 "Boazlarn ele geirilmesi bizce (yani Rusya'ca) tarih bir zarurettir. Siyas, ticar ve asker menfaatlerimizin icabdr. Buralar ele geirmek topraklarmz artrmak deil, sadece ak denizlerin kapsn elde etmek meselesinden ibarettir. Bu suretle btn Karadeniz kylarna datlm olan mdafaa tesislerimizi bir noktaya toplamakla kuvvetlerimizi tasarruf etmi ve bat snrlarmzda dahi

1 A. 1. Nelidov 1877-78 de stanbul'da Rus maslahatgzar idi; Ayastefanos mzakerelerinde Ignat'yevn sa kolu vazifesini gordu. 1883-1897 yllarnd stanbul'da Rus elisi idi. 2 A. 1. N elidov, O 7.anyatii Prolivov (Boazlarn igali hakknda). Krasny Archiv (Kzl Ariv-ksaltmas: KA) 3 (46) 1931, ss 182-187; Khrestomatiya po istorii SSSR III (Moskva 1952), s. 648/9; Yususf Hikmet Bauyr, nklp Tarihi Cilt. 1. 252 v.d.

105

(Almanya ve Avusturya'ya kar) daha da kuvvetli oluruz. Balkanlarla Asya arasndaki yollarn dm noktasn elde bulundurmakla Balkanlarn ve Kk Asya'nn mukadderat zerinde kat' bir nfuz kazanrz. Hristiyanlarn ve Slav kavimlerinin korunmas meselesi kendiliinden hallolunur. Avusturya'dan Balkanlar'da korkumuz kalmaz ve h a t t onu oradan tamamiyle dar atmak midini dahi beslivebiliriz." Nelidov Boazlarn Ruslar tarafndan ele geirilmesi iin u tavsiyelerde bulunmutu: " i- Bizimle (yani Rusya) Trkiye arasndaki bir h a r p zamannda kuvvet kullanarak zabtetmek. 2-Trkiye'de sk sk v u k u a gelen isyan, hkmet darbesi, Mslman taassubunun patlamas veya u m u m bir panikten istifade etmek ve lzumu halinde byle bir hadiseyi biz (yani Ruslar) tahrik ederek, denizden yaplacak bir basknla stanbul ve Boazlar ele geirmek. Esasen Trkiye'nin durumu, byk devletleri onu paylamaya sevkedebilir ve bu suretle Rusya Boazii'ne (Bosfor'a), Avusturya-Selnik'e ve ngiltere de Msr'a yerleebilir. 3-Dardan gelen bir tehdit veya itrdeki durumun istikrarszl, veyahut tehlikelilemesi zerine Osmanl Sultannn Rus yardm ve ittifakn istemesi yolu ile, Ruslarn stanbul'a girmeleri mmkn olur." Nelidov'a gre : "Boazlar'n bu suretle, ele geirilmesi Osmanl Devleti'nin sona ermesi demek olmayacaktr. Rusya, bu devletin kalan paralarn himayesi altna koyabilir ve bunu yaptktan sonra, bu ayr paralardaki milletler yava yava kendi mukadderatlarna braklmaldr (yani Osmanl mparatorluu dalmaldr). Rusya, stanbul'da hkim sfatn zerine almamaldr; stanbul Rus himayesinde serbest bir ehir olarak kalmaldr." stanbul'daki Rus elisi Nelidov tarafndan kaleme alnan bu rapor, Ruslarn Boazlar'a ait siyasetlerinde Birinci Dnya Savana kadar (ve hatt Sovyetler zamannda dahi) takip olunan siyasetin deimez prensibini tekil etmi ve ilerde grlecei zere "Boaz

106

lar' elde etmek" veya "Boazlardan Rus harp gemileri geirmek hakkna sahip olmak ve dier devletlere (bata ngiltere'ye) kapatmak" yolunda trl zamanlarda teebbslere geileceini greceiz. Fakat her defasnda Rusya'nn bunu baaracak kudrette olmad anlalacak ve bu yoldaki tasanlar "msait frsat zuhur edinceye kadar" geriye braklacaktr. Nelidov'un raporunu sunduu 1887 ylnda, Rus Karadeniz donanmas henz balang safhasnda idi ve dolaysiyle, Ruslarn Boazlar ele geirecek kuvvetleri de yoktu. Nelidov, tabi bu durumu gayet iyi biliyordu; fakat
1 Hilmi Kmil Bayur, Sadrazam Kmil Paa, siyasi hayal. (Ankara 1954) ss 32/33.

107

Mamafih, Ethem Paa'nn Livadia'y ziyareti esnasnda Rus hkmetince bir "ittifak" meselesi ortaya atlmadndan, bu h u susta her hangi bir grme de yaplmamt. Bilindii zere, Sadrazam Kmil Paa'nn siyaseti, ngiltere ile anlamaya dayanyordu; fakat bu siyasette Sadrazamlk makamn igal eden zatn temayllerine gre deiikler olurdu. Msr'n 1882 de ngilizler tarafndan igali ve 1885 de "Berlin Kongresi" esaslarnn tek tarafl bozularak ark Rumeli'nin Bulgaristan'a ilhak srasnda ngiltere tarafndan takip edilen siyaset, Osmanl Padiah ve devlet ricalinin ngiltere aleyhine dnmelerini gerektirmiti. 1885 ylnda, yani Trkistan'daki Rus yayl neticesinde Hindistan'n da tehdit edilmesi zerine, Rusya ile ngiltere arasnda bir harp tehlikesi belirdii zaman ve ngiltere'de Gladstone gibi bir Trk dmannn i banda bulunduu bir srada, Sultan Abdlhamid II. in Rus ar ile anlaarak, ingiltere'ye kar Rus yardmn temine alt grlyor. Fakat Rusya tarafndan gerekli karlk alnamadndan Osmanl Padiah bu tasarsndan vaz gemi ve bu defa dikkatini Almanya zerine evirmiti. Von der Goltz'un riyasetendeki Alman asker heyetinin stanbul'a daveti ve Osmanl ordusunun Almanlar tarafndan slahna karar verilmesi, siyasetteki bu deiiklikle ilgili olsa gerektir. Mamafih bu sralarda teekkl eden ngiltere-talya-Avusturya bloku Osmanl Devleti'ni de kendi tesiri altnda bulundurmak istiyordu. Buna karlk Rusya da Trkiye'yi kendi tarafna ekmeye urayordu. Sultan Abdlhamid I I . ise ngilizlere gvenini kaybettiinden Rusya'ya mtemayil grnmekte idi. Osmanl Padiah bir taraftan ar'n istibdad ile kendi idare tarz arasndaki benzerlikten fazlasiyle memnun kald gibi, dier yandan Rusya'nn azametinden dehet duyduu ve Rusya'y kzdrmaktan ekindii de muhakkaktr. Bu suretle 1887-1890 yllarnda Sultan Abdlhamid I I . Rusya ile mmkn mertebe iyi geinmee alm ve Bulgaristan meselesinde Rus isteklerine kar gelmemiti. Fakat bu durum ok srmedi. nk Ruslar az sonra "Boazlar Meselesi"n^ kendi emellerine gre halletmek teebbsne giritiler. Yrrlkte olan "Boazlar Stats"ne gre Boazlar btn devletlerin harp gemilerine kapal idi. Rusya'nn emeli ise: Boazlarn btn devletlere kapal tutularak ancak Rus harp gemilerine almas idi. 1833 "Hnkr skelesi" anlamas bu hususta bir emsal (precedent) tekil ediyordu. Rus diplomasinin yeni bir "Hnkr Iske-

108

lesi" anlamas akdi iin yeni bir frsat bekledii de aikrd. Nitekim stanbul'daki Rus elisi Nelidov 1891 de bu maksatla bir teebbste bulunmak istedi. 1891 yl Austosunda Sultan Abdlhamid II. ile Nelidov arasnda cereyan eden gayet gizli konumalar muhakkak ki "Boazlar Meselesi" ile ilgili idi. 1 Sultan Abdulhamid'in istei zerine bir Rus Generali anakkaledeki tahkimat tefti etmitir. Sultan'n bu mzakerelere sorumsuz baz kimseleri kartrd da anlalyor. 2 iddia edildiine gre: Rus ve Fransz elilerine baz ok mahrem eyler Sultan tarafndan gayri mes'ul kimseler vastasiyle ulatrlmt. Mamafih Nelidov'un bu yoldaki teebbsleri, yani "Boazlar Stats" nde Rusya lehine baz deiiklikler yaplmak istenmesi Abdlhamid II. in muvafakat etmeyiinden tr bir neticeye balanamamt. ngiltere'nin tasvibi olmadan Boazlar Statsnde bir deiiklik yaplamyacan gayet iyi bilen Osmanl Padiahnn, bu hususta Rusya'ya kar direndii muhakkaktr. Mamafih 1892 ylnn ilkbaharnda Ruslarn ni bir basknla Boaz' ele geirmek istedikleri biliniyor. 3 Bu maksatla baz asker hazrlklar yaplmakta olduu ingiliz istihbarat tarafndan renilmiti. Bildirildiine gre: Yirmi bin Rus askeri Boazlar mntakas- na karlacak ve Rus donanmas da bu harekete katlacakt. Bunun zerine ingiliz amirallii Ruslarn bu yoldaki teebbslerinin nasl nlenmesi gerektii hakknda iki mtehasss zabitin fikrini dahi sormutu. 8 Haziran 1892 tarihindeki ingiliz kabinesinin toplantsnda "muhtemel bir Rus hareketi" mzakere konusu olmutu. 4 Bu mnasebetle Bavekil Lord Salisbury tarafndan sunulan muhtrada "Ruslar'n hali hazrda istanbul'a kar harekete geebilmeleri iin ne karada ve ne de denizde yeterli hazrlklar olmad cihetle byle bir harekete ihtimal verilmedii" belirtilmiti. 5 Mamafih "ingiltere siyasetinin en az krk yldan beri Rusya'nn istanbul'u ele geirmesi-

1 Sir W. White to Salisbury (Secret) Constantinople August 28,1891: Most important questions under discussion very secretly betvveen the Palace, the Grand Vizier, and Mr. Nelidow; I sholud say vvithout any hesitation that it was the question of Straits. P. R. O. F. O. /78. Ayni y. Cabinett Papers 37/30. September 8, 1891. 2 White to Salisbury, Aug. 28. 1891. P. R. O. F. 0./78.4 Bruxelles de "LeNord" gazetesinde (25 juillet 1891) kan ve "Rusya iin hayat meselenin" Boazlarn baka Devletlere kapal tutulmas gerektii iddias, Londra siyasi mahfillerinin dikkat nazarm ekmi ve ngiliz Hariciyesini harekete geirmiti. 3 KA t. 4-5 (1931) s. 51. 4 P.R.O./F.O. Cabinett Papers 37/31 (1892). 5 Ayni y. No. 10 (Most confidential).

109

nc kar durmak esasna daynd cihetle, b u n d a n byle de bu hususta ok dikkatli olmak gerektii" 1 zerinde durulmutu. Ruslar, hakikaten 1892 de stanbul'a n i bir baskn iin hazrlkl deillerdi. Bu yoldaki teebbsn daha sonraya braklmas uygun grlm ve hazrlklar durdurulmutu. R u s hkmetinin 1892 den sonra, Trkiye'yi teskin edecek bir siyaset takip ettii grlyor. ngiltere'nin hilfna olarak, galiba "Ermeni reformlar" zerinde Babli'yi tazyik etmiyordu. Sultan Abdlhamid I I . in bundan memnun kald ve Rusya'ya bir daha "yaklamak" istedii biliniyor. 2 Bu yaklamak siyasetinin birka vl nce Rusya'nn mttefiki oluveren Fransa vastasiyle yaplmak istendii de anlalmaktadr. ddia edildiine gre: Sultan Abd l h a m i d II., Ruslarla ok yakn bir mnasebeti olan Salih M n i r Bey i Paris'e eli gndermek suretiyle, bu yolda baar temin etmek istemiti.' Babli'de mhim bir mevki igal eden Salih M n i r Bey ok i y i Franszca bilirdi vc bir mddet nce Paris'e gnderilmi ve orada baz Fransz gazetelerini. Sultan Abdlhamid II. aleyhinde neriyat yapmamalar iin satn almt. Salih Mnir Bey'in para karlnda Ruslara "casusluk" yapt da iddia edilmitir. 4 te bu gibi bir kimsenin 1895 yl sonunda Paris'e eli olarak gnderilmesi, stanbul'daki diplomatik mahfillerde birok tefsirlere yol amt; stanbul'daki sylentilere gre: Sultan Abdlhamid I I . i n Salih M n i r Bey'i Paris'e gndermesinin esas sebebi R u s hkmetince makbul bir kii olmasndan tr idi. Mamafih, byle bir mlhaza yannda esas sebebin, Salih Mnir Bey'in Paris'teki T r k eliliini bir hafiye merkezi haline kovmas istendii m u h a k k a k t r . N i t e k i m 1908 ylna kadar devam eden elilii mddetince Salih M n i r Bey'in tam raa-

1 Yine: Tle proccion of Constanlioplc fron Russia coquest has bee le urning point of the policy of tlis counlry for at leas forty years. and 10 a certain exLctt for forty years before hat... 2 stanbul'daki sve elisi Stenbock'tan sve Hariciye Nezaretine. Conslantionople, le 30 Decebre 1895. (Stockholm, Riksarkivet, Trcica 1891-9"). vol. 3.: II n'v a pas de tole que 1'attitude de la Russie, qu"clle soit pretnedites ou no a fourni un appui moral res fovl au Sultan qui n'est pas le seu! dans rc pavs considerer qu'apres tott la Trquie ferait bien en dernier cas de se plater sos i'eide de la Russie. 3 Ayni yerde. 4 Stenbock'tan Hariciye Nezaretine, le 30 decenbre 1895: el etatit generalemct cosidere l'cspion paye...

11(1

nasiyle Sultan Abdlhamid II. in Gen Trkler zerindeki jurnalcisi sfatyle hareket ettii bilinmektedir. 1 Salih Mnir Bey'in Paris'e gittikten sonra, Fransa vastasiyle Trk Rus mnasebetlerini dzeltmesi ve "yaklatrmas" yolunda her hangi bir faaliyeti dc malm deildir. Mamafih bunun iin artlar da elverisiz bir istikamette gelimiti. Az sonra Trkiye'de balayan "Ermeni kargaalklar" Trkiye ile Rusya'nn arasnn bsbtn almasna sebeb olmutu. E r m e n i k a r g a a l k l a r v c R u s l a r n 1896/7 d e s t a n b u l Boaz (Bosfor)na baskn hazrlklar Dou-Anadolu vilyetlerinde ve Adana evresinde, saylar bir milyonu aan Ermeni yaamakta idi. Bunlar hi bir vilyette ahalinin 1 jy ini tekil edecek kesafette deillerdi; 2 ancak baz evrelerde, mesel Harput'ta olduka kalabalktlar. Seluklu ftuhatndan beri Trk hkimiyeti altnda yaam olan bu kavmin byk bir ksm ermcniccvi dahi unutmu, trkevi "Anadil" olarak benimsemiti. 800 yldan fazla bir zaman yan yana yaamann tesiriyle bu Ermeniler tamamiyle "Trklemilerdi", ancak Hinstyanl (ErmeniGregoryen) muhafaza etmekle Mslmanlardar ayrlyorlard. Ermeni alfabesini kullanmak zere Trk dilinde neriyat yapmakta idiler. Mamafih Trk snrlarnn dnda kalan ve uzun zaman ran'a tabi olan Emiyadzin ve Erivan evresindeki Ermenilerle, Bat Avrupa merkezlerinde ve bilhassa Venedik'teki Ermeniler kendi dillerini ve geleneklerini muhafaza etmilerdi. Ermenilerin ruhan reisleri (Katolikos)'nin bulunduu Emedziyan ehri, din ve kltr merkezi idi. 1804 de ran ile sava mteakip. Erivan ve evresinin Rusya'nn eline gemesi ile Ermeniler zerinde Rus hkimiyeti balad. Rus hkmeti Ermenilerin kendi ftuhat emelleri iin gayet iyi bir alet

1 "kdam" gazetesi (28/8/1908) (Salih Mnir Beyin elilikten istifas mnasebetiyle)" "Sefirlik deil, devri istibdad ve sabkn Paris'te hafiye acentah ifa eti olduunu" yazmt. 2 Sir A. H. Layard to lle Scretary of State. Costontinople April 27, 1880: must not be forgotten tlat ley form lle miorily, and i aty distrits very snall minoriy of lle populaion. P. R.O./ I'. O./ 78. 189.") te Atadoluun etnogafik durumuna ait: Repon of the |K>pulatiou of Asia Mior. 1'. R. O./F. O. Cab. l'apers 37/38 (List of Cabinett Papers) 3~> pp. ad naps.

111

olabileceklerinin ksa bir zamanda farkna varm ve onlar bu yolda kullanmaa balamt. 1828/1829 Rus-Trk harbinde Rus kuvvetleri Erzurum'a kadar ilerledikleri ve Ermenilerle meskn sahay igalleri altna aldklar zaman, Trkiye'deki Ermenilerle Rus makamlar arasnda ilk temas hasl olmutu. Bu mnasebetle Ruslar, din bakmndan kendilerine yakn saydklar Ermenileri Trklere kar kkrtmaktan geri durmuyorlard. Zaten bu sralarda Rus ordusunda hizmet eden Ermeniler de oktu; onlar da bu hususta Ruslara vasta oluyorlard. Hele 1854/1855 Rus-Trk (Krm) savanda Rus kuvvetleri, Ermenilerin dc oka yaadklar Kars ehri ve evresini igal ettikten sonra, Ruslarla Ermeniler arasnda yakn mnasebetler bsbtn artmt. Zaten sava balar balamaz Trk tcb'as birok Er- meninin Ruslar tarafna getii, Ruslara casusluk yaptklar ve menfaat karl trl hizmetlerde bulunduklar biliniyor. Onlarn bu halleri ise, Osmanl Padiahnn teb'alar olmalar hasebiyle, dorudan doruya "ihanet" mahiyetinde idi. Ermenilerin bu "ihanetleri" karsnda gerek yerli Mslman ahalide ve gerekse hkmet makamlarnda, Ermenilere kar itimatszlk ve nefret hislerinin kk salmaya balayaca tabii idi. Anadolu'da ky, kasaba ve ehirler ve bilhassa stanbul'da yaayan Ermeniler, Osmanl Devleti'nde tatbik edilen usul ve nizam, hem de alkanlklarndan tr mreffeh bir hayat srmekte idiler. Bir kere Osmanl kanun ve nizamlarna gre Ermeniler dinleri ve yaaylar hususunda tam bir serbestiye maliktiler. Askerlik mkellefiyetleri yoktu ve Ermeniler'e konan baz mkellefiyetler ise gayet hafifti. Anadolu slm ahalisi, Trk kylleri, askerlie alnarak devletin mdafaasnda hayatlarn harcarlarken, Ermeniler kendi ky ve ehirlerinde i ve gleri banda brakldklarndan, Trk ahaliye nisbetle, madd refahlar ok daha yksekti. Yani onlar ayn yerdeki Mslmanlarla mukayese edilemiyecek kadar rahat bir hayat yaamakta idiler. Ticaretle ve her trl zanaatle megul olmalar hasebiyle, bilhassa stanbul'da ok zengin Ermeni tremiti. te byle bir refah iinde bulunan ve yzlerce yl Trk-Mslman- larla yan yana "kardee" yaam olan bir zmrenin Osmanl Dev- lcti'nc kar ihanete balamalar ciddcn alacak bir eydi. Osmanl Devletinin her sahada sukuta yz tutmaya balamas ve idarede sakatlklarn belirmesini mteakip, slm ahali gibi Ermenilerin de ikyet edebilecekleri hallerin zuhur etmesi bir gerekti.

111

Devlet memurlarnn basks, rvet, baz haksz muameleler vuku- bulmakta idi; fakat btn bunlar fazlasiyle Mslman ahaliye de amildi; Mslmanlar da ayn hallerden ikyet etmekte idiler. Fakat Mslmanlardan kimse Devlete kar "ihanet" etmeyi aklnn ucuna bile getirmiyordu. Mamafih Ermeniler arasnda da ihanet hareketinin balamas ve gelimesi, daha ziyade, dardan ve bilhassa Rusya'dan gelen kkrtmalarn bir neticesi olduu bilinmektedir. Dou Anadolu'da vuku bulan Rus istils ve Rus igali srasnda bu yoldaki faaliyetler iin ok elverili bir zemin yaratlmakta idi. Yunan, Srp, Karada ve Bulgar "Ihtillci"lerinin Osmanl Devleti'ne kar ayaklanmalar rnek tutulmak suretiyle, bu defa Ermeniler arasnda da bu gibi hevesler belirmee balamt. Bir taraftan Rusya'dan, dier yandan Avrupa ve hatt Amerika'dan gelen tesirlerle, Anadolu'daki Ermeniler arasnda da ayaklanma hareketi balamt. 1862 de Zcytun'da, 1863 de Van'da, ve 1865 de arsancak'taki ayaklanmalar, Ermeniler'in artk Osmanl idaresine kar kafa tuttuklarn gsterecek mahiyette idi. Ayn zamanda Ermeniler arasnda, Osmanl idaresine kar koymak maksadyle, gizli tekilt faaliyetine geildi. Bu kabilden olmak zere 1872 de Van'da "Kurtulu Birlii" adn tayan gizli bir cemiyetin kurulmas bu gibi faaliyetin ilki idi. Rus ajanlar bir mddettenderi "Trk Ermenistan" adn verdikleri be vilayette k- k rtrna faaliyetlerine lz vermilerdi. Nitekim 1877/78 Rus-Trk sava knca bu kkrtmalarn hemen neticcsi grld. Binlerce Ermeni erkei Ruslar tarafna katlar ve Trklere kar savaa katldlar. Rus igali altndaki sahadaki Ermeniler aka Rus makamlar ile ibirlii yaptlar ve Mslman ahaliye birok zulm ve baskdan geri kalmadlar. Ermenilerin bu gibi hareketleri yerli Mslman ahali tarafndan elbette ho karlanamazd ve Ruslarn ekilip gitmesinden sonra, Ermenilerin tepki gsterecekleri beklenebilirdi. te bunu nlemek maksadyladr ki, Ruslar, gerek Ayastefanos muahedesinde ve gerekse Berlin Kongresinde, "erkcslcr ve Krtler tarafndan Ermenilere her hangi bir misilleme hareketi yaplmamasn" sulh artna koy

111

durmulard. Bir dc "Ermenilerin bulunduu yerlerde Babli tarafndan reformlar yaplmas" maddesi dc mevcuttu. Rusya, Ermenilerle meskn yerlere yaknl dolaysiyle, bu reformlarla ayrca alkadard. Rusya'nn bu ilgisi, phesiz insan hislerden deil, tamamiyle siyas maksatlarndan neet etmiti; zira, Rusya'da durumlarnn dzeltilmesi vc insanca yaamalar iin bir ok "reform" yaplmas gereken, Rus "mujikleri" de dahil bu kadar ok millet durup dururken, Rusya'nn Kafkas Dalarnn tesindeki "zavall" Ermenileri dnmesine ne hacet vard? Ermeniler tarafndan Erzurumda 1881 de gizlice kurulan "Vatan Mdafaa Cemiyeti" oradaki Rus Konsolosluunun bilgisi dairesinde i gryordu. Bu tekiltn maksad: Trk idaresine kar elde silh ile son damla kana kadar mcadele etmekti. Nitekim Trk makamlar tarafndan yaplan aratrmalarda, bu tekilta ait yerlerde silhlar ve propaganda evrak bulunmutu. Trkiye'nin baka yerlerinde de bu gibi tekiltn kurulmasna balanmt. Bunlar birbirleriyle ve Rus idaresindeki Ermenilerle temas halinde idiler. Amerika'ya g eden Ermeniler arasnda da "Trk dmanl" balam vc onlar da Trkiye'deki gizli Ermeni tekilatlar ile mnasebet kurmulard. Fakat Ermenilerin asl "kkrtma kayna" yine eskisi gibi Rusya idi. Rusya'nn esas gayesi: Osmanl Devleti iinde boyuna karklklar karmak vc bundan faydalanarak Trkiye'nin i ilerine karmak olduundan, Trkiye'deki Ermenileri kkrtmak faaliyeti Rus d siyasetinin ana prensiplerinden birini tekil etmekte idi. Ermeni kaynamalar, bilhassa 1887 dc kurulan "Gnak" vc 1890 da tekil edilen "Danaksutn" (Danak) komitelerinin faaliyete gemeleri ile hzland. Bilhassa Danaklar Trkiye'deki Ermenileri de "Mill Ermeni bayra" altnda toplamak maksad ile propagandaya giritiler, lltillci-konspiratif bir tekilt olmas hasebiyle Danaklar Trklere kar mcadelede iddet kullanmak, yani silhl ayaklanmalar hazrlamak yoluna saptlar. Nitekim bunlarn tevikiyle Anadolu'da, 1895 ylna doru Ermeniler tarafndan Mslman ahaliye kar saldrmalar ve ldrmeler balad. Sultan Abdlhamid II. tarafndan en yksek mevkilere karlan vc hatt uray Devlet azas olan baz Ermenilerin bu yer alt faaliyetine katl

111

dklar meydana karld. 1 Bu Ermeni saldrlar Devlet tarafndan bastrldnda, iddet kullanmak mecburiyeti basl olmu ve bir ok Ermeni de ldrlmt. Bu mnasebetle, bata Rus ve onu takiben Avrupa matbuatnda, "Ermeni Ktali" diye adlandrlan olaylardan fazlasiyle bahsedilir oldu. Berlin Kongresi'nde kabul edilen "Ermeni reformlar" bazen ngiltere vc bilhassa Rusya tarafndan ele alnmas itibariyle, Babli zerine bir bask konusu tekil etmesi ynnden mhimdi. Halbuki Sultan Abdlhamid II. ve etrafndakiler, talep edilen "rcform"larn Ermenilere tatbik edildii takdirde, Mslman ahaliye nisbetle ok kk bir zmre tekil eden bu Hristiyan kavmin, geni imtiyazlara sahip olaca kanaatnda idiler. Bu "imtiyazlar" elde eden Ermenilerin' git gide Osmanl Devletinden ayrlarak Rusya'nn kucana deceine de muhakkak nazar ile baklmakta idi. Mamafih Sultan Abdlhamid II., Ermeniler'e baz slahat yapmak taraftar idi vc bu maksatla 20 Ekim 1890 tarihinde (H. 1308) bir "irade" sdar etmiti; fakat biraz nce sylenen mlhazalarla bu "reform"lar boyuna geciktirilmekte idi. Halbuki Rusya bunlar zerinde durmadan srar etmekte ve bu maksatla Ermenileri boyuna kkrtmakta idi. Ermenilerin arzu ettikleri slahat yaplnca, daha baka reformlar talep cdecckleri, sadcce "refaha kavumalar" ile durmayacaklar aikrd. Ermenilerle meskn Dou Anadolu'daki be vilyetin Osmanl Devletinden ayrlmas yoluna gidilecei de muhakkakt. Bu gerekletii takdirde yalnz Erzurum deil Van, Mu, Harput vc Diyarbekir ve hatt Adana, Tarsus vc skenderun evrelerinin Trkiye'nin elinden kmasna yol alacakt. Bunun tatbikine alan Ermeni "ihtillcileri", Trk hkmeti ve Trk ahalisi nazarnda yalnl# "hain" deil, ayn zamanda tehlikeli unsurdular; bu sfatla vcutlarnn izalesi de bir zaruret halini almakta idi. Ermci ayaklanmalar vc saldrlar bastrlrken, dolaysiyle Ermenilere kar iddet kullanlm ve bir ou ldrlmt. Bu gibi hallerde arada gnahlar olmayanlar da grltye gidiyorlard. ki zmre arasnda dini ve mill hislerin galeyana geldii ve bilhassa

1 Talisin l'aa, Abiulhamit c Yld; hatralar, istanbul 1931, 111. y.

111

"ihanet" suu ortada bulunduu zamanda, frsattan istifade edip zengin Ermenilerin mallarn ve kymetli eyalarn ele geirmek imkn hasl olunca, sulularla birlikte gnahszlarn da ceza grmeleri kanlmaz bir hal olabilirdi. Fakat "Ermeni kargaalklar" ve "Ermeni ktalleri"ndc asl su, yine de dardan, Rusya'dan ve Avru- padan gnderilen ajanlar, yani Ermeni "ihtillcileri"nde idi. 1 Osmanl Devleti'nin banda duranlar, devletin btnlne kasteden "Ermeni iltillcileri"ne kar zaten baka trl hareket edemezlerdi. Nitekim dier memleketlerde de, bilhassa Rusya'da bu gibi hallerde, Trkiyc'dekinden birka misli kanl vakalar, tenkiller cereyan etmitir. XVIII. yzyldaki Bakurt kyamlarnn bastrlmas ve bilhassa 1916 da Trkistan'daki Krgz vc Kazak ayaklanmalarnn ok kanl bir ekilde tenkili, veya 1857/58 dc Hindistan'da ngilizlere kar yaplan "sipahi" (sepoy) ayaklanmasnn kanl bir ekilde yattrlmas vakalar zikredilebilir. Mamafih 1895 deki Ermeni kargaalklar srasnda Nelidov'un istanbul'a baskn fikrini tekrar ne srmesine ramen 2 Rusya tarafndan fazla bir protesto sesi ykselmi deildi, nk o sralarda Rus makamlar ile Rus idaresindeki Ermenilerin aras akt; buna sebeb dc: Rusya'da tatbikine allan "Ortodoks dini dnda kalan mezheplere kar bask" siyaseti icab, Ermeni-Gregoryen kilisesinin de Rus-Ortodoks kilisesine katlmasnn istenmesi idi. Halbuki Emiyadzin'dcki Ermeni "Katolikos"u ve Ermeni ruhanilerinden ileri gelenleri kendi mezheplerinde kalmak hususunda direndiler; bu yzden de Ermenilerle Rus hkmetinin aras ald. Bu defa Ermenilerden bir ou Rus siyasetinin Ermenileri "yutmak" yani Ruslar arasnda eritmek olduuna kanaat getirmilerdi; dolaysiyle Rusya'y^ kar gvensizlik belirmiti. Mamafih Ermeni kilisesinin Ruslar tarafndan rahat braklmas zerine aradaki soukluk giderildi ve eski scaklk iade edildi. Rus ajanlar yine eskisi gibi Ermenileri Osmanl Dcvleti'ne kar kkrtmak faaliyetine giritiler. Bu defa Anadolu'daki Ermeni saldrlar istanbul'a da sirayet etti vc Ermeni ihtillcileri tarafndan baz messeseler baslarak, stanbul'da birok Trk ldrld. Bu ise dpe dz Devlete kar

1 VVilliam I.. Langer, Diploman of Imperialun. 1890-1902 Secod cd. Ncw York 1950 pp. 1.Y1 vc devam. 2 KA . -5 (1931, s. fl.

111

meydan okumakt. te bunun zerinedir ki, Sultan Abdlhamid II. tarafndan Ermenilere kar ok zecr tedbirler alnmas emredilmi ve 1896 Austos'unda pheli grlen birok Ermeni ldrlmt. Bu hadise yine "Ermeni ktali" ad ile ok mbalal bir ekilde Avrupa ve Rus basnna intikal etmi ve Trkler aleyhine yine iddetli propagandalara sebebiyet vermiti. Bata Rus elisi Nelidov olmak zere, istanbul'daki yabanc elilerden bazlar, stanbul'da cereyan eden bu kanl hadiselerin Osmanl memalikin- de byk karklklara sebebiyet verecei ve bunlar neticesinde de Trkiye'nin yklp gideceine ait tahminlerde bulunmaa balamlard. Halbuki bu karklklar Nelidov'un tam istedii bir ey deil- mivdi? Bunlar olunca Rusya'nn her hangi bir bahane ile Trkiye'nin i ilerine karmak ve hatt Ortodoks veya istanbul'daki Rus teb'- asn himaye bahanesiyle istanbul ve Boazlara Rus askeri gndermek iin frsat zuhur etmi olacakt. Nitekim Nelidov tarafndan bu "Ermeni karklklar" srasnda St. Petersburg'a gnderilen ve stanbul Boaz'nn bir ksmnn Ruslar tarafndan ri bir basknla ele geirilmesini tavsiye eden yazs ayrca zerinde durulacak mahiyettedir. Nelidov'un daha 1882 ylnda "Boazlar ni bir basknla ele geirmeyi" tavsiye ettiini yukarda grmtk. O, bu grn daima muhafaza etmi ve her frsatta bunu gerekletirmek istemitir. 1882 de Rus Karadeniz donanmasnn zayf olmas yznden bu tasarsnn tatbiki imknszd; halbuki aradan on seneden fazla bir zaman getii iin, bu mddet zarfnda Karadeniz'de Ruslarn arlk hatr saylr bir donanmalar olmas beklenebilirdi. 1895 ve 1896 "Ermeni kargaalklar" srasnda ingiltere, Babli'yi tehdid maksadyle anakkale azna donanmasn gndermiti; ngiliz harp gemilerinin lcr an istanbul'a gelmeleri uzak bir ihtimal say- lamzd. Nelidov ite bu durumu bilhassa gz nnde bulundurarak, ngilizlerden nce Rus harp gemilerinin istanbul Boaz'na girmelerini tasarlayordu. Bu tahakkuk ettii takdirde, ar Aleksander IlI.n Kasm 1894 dc vaki lmnden sonra tahta geen Nikola Il.nn saltanatnn ikinci senesi, Rusya'nn "tarih gayeleri"ne ulamas gibi ok anl bir ekilde balam olacakt. Nelidov bu yoldaki grlerini Rus Hariciye nezaretine 6/18 Eyll 1895 tarihli yazs ile bildirdi 1 ve meselenin "Husus stiare Meslisi"nde grlmesini istedi.

1 Proekt zachmla Bos/ora v 18% g. (1896 da Boaziiin ele geirilmesi tasars) KA t. 4-5 (47-48) (1931), s. 55-50.

117

Tam o sralarda Rus Hariciye nazr Prens Lobanov'un lm zerine, geici olarak muavini ikin d ilerini idare etmekte idi. ikin stanbul gibi ehemmiyetli bir merkezdeki eliden gelen bir teklifi dikkat nazarna almamazlktan gelemezdi ve dolaysiyle bunu daha st kademelere ulatrd, ileme koydu. Nelidov ise tavsiyelerinin bir an evvel grlmesini istiyordu. nk az nce ar Nikola II.nn Londra ve Paris'i ziyaretinde, ar'n Rusya menfaatlar bakmndan pek de elverili olmayan bir takm maddelere muvafakat ettii anlalmt. 1 ar'n bilhassa Paris'teki temaslar hi de Rusya'nn lehine olmamt. Fransa, Trkiye'deki byk mal menfaatleri icab ve bilhassa Trkiye'den ok alacakl bir devlet sfatyle, Osmanl mparatorluunun btnlnn muhafazasn istemekte ve byk devletlerle bu hususta Trkiye zerinde mterek bir kontrol konmas siyasetini takip etmekte idi. Bunun icab olarak da, Trkiye'de "hi bir devletin tek bana harekete gememek prensibini" ar Nikola II.ya kabul ettirmi bulunmakta idi. ikin d meselelerde tecrbesi az olmas hasebiyle, Fransa'nn bu oyununa gelmiti. Halbuki Nelidov bundan Rusya'nn ne kadar zararl kacan, Boazlara kar harekette Rusya'nn elinin kolunun balanm olduunu hemen anlamt. Dolaysiyle ar' ve Rus hkmetini byle bir taahhtten vaz geirmesi gerektiine hkmetmiti. Fransa'dan baka ngilgere de buna benzer bir siyaset takip etmekte idi. ngiltere'nin stanbul'daki elisi, byk devletlerin elilerine nota gndererek, Osmanl memalikinde yaplmas gereken "reform"lar grmek zere stanbul'da sefirler seviyesinde bir "konferans" toplanmasn teklif etmiti (20 Ekim 1896). Bu toplantda, yaplacak reformlarn, Sultan'n baz salhiyetlerini taldid eder mahiyette ve gerekirse baz "zorlamalar" eklinde olmas kabul edilecekti; yani icabnda Sultan Abdlhamid II. tehdid almda bu "reformlar" kabule zorlanacakt. ngiliz tezine gre bu tarzdaki "reform"lar sayesinde Osmanl mparatorluunun btnln muhafaza etmek mmkn olacakt. Yani "reformlar" yaplmakla Sultan Abdlhamid II. in mstebit idaresine son verilecek ve Sultan'n salhiyetleri elinden alnacakt. 2 Halbuki tam bu sralarda Abdlhamid II. tamamiyle Rus nfuzu altna dm ve ngiltere'ye kafa tutmaa balamt. ngiltere'nin istedii manada reformlar

1 Ani y. s. 52. 2 KA t. 4-5 (1931) s. 53.

111

yaplacak olursa, Sultan'n Rus tesirinden kp yeniden ngiltere'ye yaklaaca muhakkakt. Dolaysiyle Nelidov, byle bir "konferans"a muvafakat etmekle beraber, Sultan'n salhiyetlerinin tahdidi ve reformlara "zorlama" konusunun ele alnamyacam bildirince, toplant fikri kendiliinden suya dt. Nelidov, stanbul'daki durum ve alnmas gereken tedbirler hakknda grmek zere St. Petersburg'a arlmasn bekledii halde, ar Nikola II. nn buna ilk nce pek de yanamad biliniyor. Mamafih ar'a istanbul ve Boazlar'n ele geirilmesinin cazip taraflar anlatlnca ve bunun yaplabilecei inandrlnca, Nikola II. Nelidov tarafndan ne srlen projeyi, 17/29 Kasm 1896 tarihinde tasvip etmiti. Bunun zerine Nelidov'un da St. Petersburg'a arlmas kararlatrlmt. Elinin gelmesi zerine 5/18 Aralk 1896 tarihinde "Husus stiare Meclisi" nihayet toplantya arld. ar'n bakanlk ettii bu oturumda, hariciye nazr, maliye nazr (YVitte), bahriye nazr vekili, erkn harbiye reisi, hariciye nazr vekili vc Nelidov hazrdlar. 1 ilk nce Nelidov'un 6/18 Eyll 1896 tarihli raporu okundu ve o sralarda istanbul'daki durum vebilhasssa ingiliz donanmasnn anakkale Boaz'n gemesi ile hasl olacak gelimeler zerinde duruldu; sonra: Rus harp gemilerinin sratle hareket ederek, istanbul Bo- az'na (Bosfor'a) girmeleri ve Yeniky ile ubuklu arasndaki sahay (Rusa tabirle "Yukar Bosfor'u") tutup, orada tahkimat yapmalar teklif edildi. Nelidov, stanbul'da karklklarn balamas zerine, Rus donanmasn harekete geirmek iin Karadeniz donanmas kumandanlna dorudan doruya tel ekmek ve donanmay harekete geirmek yolunda kendisine salhiyet verilmesini istemekte idi. Nelidov'un anlattklarna gre: stanbul Boazn'daki Trk bataryalar hem ok zayf hem de Trkler cesaret edemiyecekleri iin Rus gemilerine ate aamayacaklard. Fakat baannn en mhim art: Rus donanmasnn byk bir sratle harekete gemesi ve btn bu ameliyenin bir baskn eklinde yaplmas idi. Boaz'n "yukar ksm" ele geirilince, Rusya stanbul'u kontrol altnda bulundurabilecek bir stratejik stnlk elde etmi olacakt. Nelidov tarafndan ileri srlen bu proje, toplant tarafndan umum bir tasvip grmedi; buna bilhassa maliye nazr Kont Witte

1 KA t. 4-5 (1931) s. 53.

119

itiraz etti ve : "Byle bir teebbsn Rusya'nn bana birok i aacan, yani ngiltere, Fransa ve dier devletlerle harbe girmek tehlikesi douracan" syledi. 1 Bu tasary gerekletirmek iin lzumlu harp ve tat gemilerinin yeterli olmad da ortaya kt. Bilhassa, Nelidov'un istedii salhiyete itiraz edildi ve elinin bir teli ile Rus Karadeniz donanmasnn Boazlar'a kar harekete geirilmesinin doru olamyaca zerinde duruldu. Donanmaya hareket emrini ancak merkezin yani amiralliin verebilecei belirtildi. Mamafih Nelidov'un stanbul'daki durumu dikkatle takip etmesi ve
1 Ayn yerde, s. 64/65.

111

B o a z l a r a k a r 1900 d e k i b a s k n t a s a r s Rusya'nn Krm Harbi'ndeki malubiyeti ve "Paris Bar" artlar ile Karadeniz'de donanma bulundurmaktan mahrum edilmesinden sonra, Rusya'nn "Boazlara sarkmas ve Balkanlarda nfuzunu kuvvetlendirmesi" durmu deil, ancak geici olarak gevemiti. Rus asker ve siyas evrelerinin bu "tarih gayeleri"nden bsbtn vazgemelerine imkn ve ihtimal verilemezdi. Rus ftuhat ve yayl iin "stanbul ve Boazlar"dan baka dier birok cazip ve gerekletirilmesi daha kolay olan sahalar mevcuttu: Uzak Dou ve Trkistan. Trkistan'n kuzey bozkrlarnda ve ucu buca olmyan Sibirya'da zaten Rus yayh hi bir zaman braklmam, Rus balklar, avclar ve Rus Kazaklar vastasiyle "kendiliinden" (rusa tabirle: "stichiyno") devam etmiti. ou zaman Rus idare ve asker makamlarnn artk "Rus igali altna girmi olan" sahada resmen bir nizam ve idare mekanizmasn kurmaktan baka ileri kalmyordu. Zayf in Devleti, bu tarzda cereyan eden Rus yayln durduracak bir halde deildi. Trkistan Hanlklarnn da mukavemetleri kk bir kuvvetle ve ok ksa bir zaman iinde krlabilirdi. Bunun iindir ki, "Paris Bar"ndan az sonra, Rus yayl tabi mecrasn takip edermi gibi Uzak Dou ve Trkistan istikametlerinde sratle gelimeye balad. Uzak Dou istikametindeki ilerleme, Rusya'ya Pasifik Okyanusu'na balyacak olan "scak deniz'e" (Sar Deniz'e) ulamak arzusundan ileri gelmise, Trkistan'n istils da, birok bakmdan zengin ve geni bir lkeyi zaptetmek hevesi ve bilhassa Trkistan pamuunun ele geirilmesi isteinden domutur; yani Rusya'nn tam bir "emperyalist" siyaseti ile bal idi. ar Aleksander II. zaman (1855-1881) Rusya'daki bir takm i reformlar ve endstrinin gelimesi ile temayz ettii gibi, Uzak Dou'da Rusya'nn mnhasran diplomatik yollarla salamca yerlemesi ve bir de Trk-lslm lkesi olan Trkistan' ele geirmesi

121

ile de ehemmiyet kazanmtr. 1 Amerika'daki u i harp" dolaysiyle Rusya'ya "pamuk" ithalt durmutu. Halhuki Rusya'da bu sralarda sratle gelimee balayan tekstil endstrisi iin pamua iddetle ihtiya vard. Trkistan'da bol miktarda "pamuk" yetitii cihetle, bu defa Rus fabrikatrlerinin de tevikiyle, Rus asker evreleri, oktanberi gzlerini diktikleri Trkistan' ele geirmee karar verdiler. Zaten bu istikamette daha 1853 de baz asker teebbsler olmu ve Sr Derya boyundaki Ak Mescit ehri alnm, Rus mstahkem mevkileri yaplmt. Fakat hem Krm harbi dolaysiyle, hem de Kafkaslarda eyh amil'in at "gaz" henz bitmediinden, Rus kuvvetlerinin Trkistan'a sevkedilmesi mmkn olmamt. Kafkaslarn byk hrriyet mcahidi eyh amil'in (l. Medine'de 1871 de) idaresinde 1839 ylndanberi Dastan'da Rus ilerleyiine kar devam eden kahramanca mukavemet, buralara ok sayda Rus askerini balamt. een, Osetin, ngu, Balkar ve dier zmrelerin mukavemeti nihayet 1859 da krlm, eyh amil Ruslar'a teslim olmak mecburiyetinde kalm ve Dastan da tamamiyle Ruslarn eline gemiti. Bu defa serbest kalan Rus kuvvetlerinin Trkistan'a gnderilmesine imkn hasl olmutu. Bu sralarda Trkistan'da slam-Trk Hanl vard: Buhara Hive ve Hokand. Buhara Hanl bunlarn en by idi. Buhara ehri, Mslman skolastik zihniyetin yuvalar olan "medrese" leri ile mehurdu. Timur'un payitaht olan Semerkand ehri de ok mehur bir yerdi. Coraf durumlar ve tarih gelimeleri icab bu Hanlklar Avrupa'daki teknik ve ilm ilerlemelerden tamamiyle habersizdiler; dejenerelemi eski bir medeniyet ve Ortaalardan kalma nizam ve mstebit hanlarn idaresindeki bir dzen iinde yayorlard. Dolaysiyle bu Hanlklarn asker gleri Ruslarnki ile hibir surette mukayese edilemezdi. Mtemadi niza ve itilf ve birbirleriyle sk sk harp halinde bulunan bu Hanlklarn, dardan, mesel ngiltere tarafndan, kuvvetle desteklenmedikleri takdirde, Rus ilerleyiini durduracak durumda olmadklar aikrd. Nitekim 1865 de Ruslar Trkistanm ilerine doru sratle ilerlemee baladlar. General ernyayev'in kumandasndaki kk bir Rus kuvveti, 100.000 nfuslu olan Takent ehrini kolaylkla zaptetti. Bir

1 Trkistan'n Ruslar tarafndan zabtna ait Rusa, ngilizce, Almanca birok eser yazlmtr. Bu hususta: Reiner Olsza/George Cleinow, Trkistan, die politish- historicshen und vvirlschaftlichen Probleme Zentralasiens (Leipzig 1942) adl eserde (ss 43103) toplu bir bilgi verilmitir.

ka yl iinde Semerkand dahil, Trkistan'n birok ehri Ruslarn eline geti. Mamafih Buhara ve Hive ehirleri Rus istilsna uramamlard. Rus ftuhat ayn zamanda Dou Trkistan (in Trkistan) istikametinde de geliti ve Ruslar in'e tabi olan Kulca'ya girdiler. Rus tazyikine dayanamyan Buhara ve Hive Hanlklar, 1873 tarihinde akdedilen muahede ile Rus ar'nn himayesi altna girdiler. Hokand Hanl da tamamiyle ilga edilerek, arazisi Rusya'ya ilhak edildi. Rus ilerleyii Aleksander III. zamannda devam ettirilerek, Ruslar 1885 de Merv ehrini aldlar. Hatt Herat ve Afganistan da Rus istils tehlikesine maruz kald. Bu yzden ingiltere ile Rusya'nn aras ok gerginleti. nk Hindistan dahi Rus tehdidi altna dm oluyordu. Hatt bu yzden ngiltere ile Rusya bir harp tehlikesi bile geirdi. Bu suretle, Ruslarn Trkistan' igalleri, Afganistan zerindeki basklar neticesinde, ngiltere'nin en byk ve zengin kolonisi olan Hindistan'n Rus istilsndan korunmas meselesi ortaya km oluyordu. Hindistan'a kar yneltilen bu Rus tehdidi, uzun yllar boyunca ngiltere ve Rusya arasndaki mnasebetler zerinde daima tesirini gstermitir. Ancak 1907 de, Afganistan'n ngiliz nfuzu altnda kalmas Rusyaca kabul edildikten sonra bu mesele biraz yumu- amsa da, sonralar tekrar ele alnm ve bilhassa Sovyetlerin ilk yllarnda byk bir nem kazanmtr. Bu "Rus tehdidi" Hindistan'n 1949 de "istikllini" kazanncaya kadar yeni formller altnda devam ettirilmitir. Mamafih ngiliz-Rus rekabeti yalnz Trkistan-Hindistan meselelerine mnhasr kalmad. Ruslarn Uzak Dou'daki "scak deniz"e ayak basmalar da bu rekabetin bsbtn artmalna gtrd. Bilindii vehile XIX. yzyl ngilteresi "denizlerin hkimi" sfatyle, yeryznn her tarafndaki kolonilerini ve ngiliz menfaatlarn korumak yolunda byk bir titizlik gstermekte idi. in sahillerine de el uzatm olan ingiltere, tabiatvle buralara Rusya gibi byk bir devletin yaklamasn istemiyecekti. Halbuki Rus yayl Pasifik Okyanusu'na kmak yoluna girmiti. Daha 1741 de Rus' denizcilerinden (Alman meneli) Bering .Asya ile Amerika ktalar arasndaki "Bering Boaz"n kefetmi ve Ruslar Amerika ktasna, Alaska'ya ayak basmlard. Mamafih bu "buzlar ve karlar" diyarnda Rus kolonizasyonu gelimedi ve Rus hkmeti 1897 de Alaska'y Amerika Birleik Dcvletlcri'ne 7,5 Milyon dolara satmak suretiyle Amerika ktasndan ayan ekmiti.

123

Fakat Rus ilerleyii Sibirya'nn gneyine, "scak deniz" istikametinde geliti. Bu yoldaki Rus yayl, Rusya tarihinin ve ftuhatnn karakteristik vasfn tekil eden "nelir"leri takipten baka bir ey deildi. Nitekim 1850 lerden az sonra bir Rus-Kazak asker eks- pedisyonu Amur nehrini takip ile Japon denizi sahillerine ulat. 1858 de in ile yaplan bir anlama gereince de Amur nehrinin sol taraf, yani Sibirya'ya balayan imal ksm, tamamiyle diplomatik bir yolla Rus hkimiyeti altna girdi. Halbuki bu saha 1689 da (Deli Petro zamannda) in ile Rusya arasnda akdedilen Nerinsk Muahedesi ile, Ruslarn elinden alnarak in'e iade edilmiti. Bu suretle Rusya, 170 yl sonra tekrar vaktiyle ele geirmi olduu yerlere yeniden sahip olmutu. Rus ilerleyii Ussuri nehrini takiple gney'e indi ve Ussuri'nin mansabnda buz tutmayan bir liman olan yerde, 1860 da Vladivos- tok (Dou'ya hakim ol) ehri kurularak, buras bir deniz ss ve ticaret liman haline getirildi. Rusya bu suretle harp yapmakszn diplomatik yollarla ok geni bir sahay ele geirmi bulunuyordu. Sar Deniz vastasiyle Pasifik Okyanosu'na da ayak basm oluyordu. Sibirya'nn kolonizasyonu ve Uzak Dou'da Rus hkimiyetinin salanmas ise buralarn i Rusyadaki demiryolu ebekesi ile balanmasn zarur klmt. Nitekim Aleksander III. zamannda bu voldaki faaliyet ele alnm ve 1891 de "Transsibirya Demiryolunun" inasna balanmt. Mamafih Rusya'nn mal durumu buna elverili olmadndan, yol yapm ii ok yava gidiyordu. Ancak maliye nezaretine, Hollanda aslndan olup bilhassa Demiryollar idaresinde byk ihtisas sahibi olan, S. Witte getirildikten sonradr ki, birtakm mal tedbirler neticesinde mal durumun sratle dzelmesi ile Transsibirya demiryolunun inaatna 1896 dan itibaren hz verildi. Bu demiryolu 1902 de tamamland. Bunun ekonomik olduu kadar ve belki de ondan daha fazla, stratejik nemi bykt. Uzak Dou'nun elde tutulmas ve in'in de Rus nfuzu altna dmesi ite bu demiryolu ile mmkn olacakt. Fakat bu defa Rusya'nn karsna, hi beklenmedik bir taraftan mukavemet belirdi. "Ykselmekte olan gne memleketi'' yani Japonya Rusya'nn karsna mthi bir rakip olarak dikilmiti. Japon Adalar'nda yz yllardan beri kendi kapal hayatn srm olan ve "Tanr meneli" mikadolar tarafndan idare edilen Japonya, 1867 /68 ylnda bata Amerikan donanmas olmak zere, ingiliz ve Alman harp gemilerinin zoru altnda, memleketin kaplan-

111

n yabanclara amt. Japonya'nn banda duranlar, ancak "Bat tekniini" benimsemekle kendi varlklarn devam ettirebileceklerine kanaat getirmiler ve hemen bu yola sapmlard. alacak kadar ksa bir zaman iinde Japonya, Avrupa ve Amerika tekniini tatbike balam, endstrisini gelitirmi, harp gemilerini ve silhlarn kendi yapmaa balam, Bat usul ile ordusunu tanzim etmiti. Btn bunlar yaparken, Japonlar kendi mill kltr, gelenek ve yaay tarzlarndan hi bir ey feda etmemilerdi. Mikado sarayndan en aa halk tabakasna kadar lzumuna inanlarak giriilen bu Bat teknolojisini benimseme faaliyeti neticesinde, Japonya 1890 yllarnda, yani otuz yl iinde yeni bir kuvvet olarak Uzak Dou'da sahneye km bulunuyordu. Byle bir kuvvetin darack adalarda kapanp kalmas beklenemezdi. Er ge yaknlarndaki Kore ve in karsndaki adalara doru yaylmas ve Rusya'nn karsna rakip olarak kmas muhakkakt. Nitekim 1894/95 de vukubulan Japon-in savanda, modern silhlarla tehiz edilen ve ok iyi talim grm olan Japon askerleri kendilerine nisbetle ok byk r>ir kalabalk tekil eden inlileri yenmilerdi. Japonya, bununla Kore'deki nfuzunu salam oldu. in bu defa 1895 de Rusya ile gizlice bir ittifak akdederek, Japonya'ya kar bir Rus-in cephesini vcuda getirmeye muvaffak oldu. Bu ittifaka gre: in, Transsibirya Demiryolunun Manurya'dan, yani in arazisinden geirilmesini kabul etti. Halbuki in daha evvelki anlama ile, Manurya'nn tam gneyindeki Liatung Yarmadas'n ve Port Arthur (Dairen) limann Japonya'ya brakmay taahht etmiti. Fakat Japonlarn buray igaline Rusya, Fransa ve Almanya mani oldular. Bu defa, Port Arthur ehri ve liman 1898 de Ruslar tarafndan igal edildi ve burada bir deniz ss kurulmaa baland. Rusya, bu suretle "scak deniz"e daha da yaklam oldu. Ayn senede ngiltere, Fransa ve Almanya da in sahillerindeki muhtelif yerleri 99 yl iin "kiralamak" suretiyle igal ettiler. te bu trl yama zerinedir ki in'de Avrupallara kar taknlklar balad. "Bokser" isyan ad ile bilinen bu karklklarda birok Avrupal ldrld. Fakat, inliler, ngiliz, Rus, Alman ve Fransz donanmalar karsnda teslim olmak zorunda idiler. Avrupallara birok tazminat demek suretiyle ve kiralanan yerleri de muhafaza art ile bu karklklar sona erdi. "Bokser" ayaklanmasn bastrmaya katlan "yabanc" kuvvetler arasnda Japon harp gemileri ve askerleri de vard.

111

Port Arthur'un Ruslar tarafndan igali ve bir s haline getirilmesi, Manurya zerinden Ruslarn demiryolu yapmalar ve Bokser ayaklanmasndan sonra, demiryolu hattnn Rus kuvvetleri tarafndan igali netisesinde, Japonya'nn Kore'deki vc in'deki nfuzu Rus tehdidi altna dmt. Bu Rus ilerleyii ayn zamanda ngiltere iin de tehlikeli olabilirdi. Bununla ingiltere'nin in sahilindeki menfaatleri muhakkak zedelenecekti. te bu yzdendir ki, Japonya ile ngiltere arasnda, Rusya'ya kar mterek bir cephe teekkl etti. Bunun bir "ittifak" haline getirilmesi ancak bir zaman meselesi idi; nitekim 1902 de byle bir ittifak akdedildi, tki sene sonra da, Rusya'nn malubiyeti ile neticelenen Rus-Japon harbi kt (1904-1905). Rusya'nn bu malubiyeti, Japonlar tarafndan Port Arthur'un igali ve Ruslarn Manuryadan ekilmeleri, dolaysiyle Kore'de Rus nfuzunun yaylmasnn engellenmesi ile neticelendi. Bununla Rusya'nn Uzak Dou'da yaylmasna set ekilmi oldu. Japonya'nn bu yoldaki baarsnda ngiltere'nin destei de mhim rol oynamakla beraber, en mhim mil phesiz Japonlarn byk bir asker ve bahr kudret olarak Rusya'nn karsna kabilmeleri olmutur. Rusya, Uzak Dou ve Trkistan'da yaylma ve ftuhatla megulken, Osmanl Devleti'nin d siyasetinde byk bir deiiklik hasl olmutu; Sultan Abdlhamid II. in imdiye kadar d siyasette ngiltere ile muvazeneyi bozmamak iin bazen Rusya'ya dayanmak siyasetini takip ettiini grmtk. Osmanl Padiah bu defa, Avrupa'da veni beliren kuvvete, yani Almanya'ya dayanmak yoluna sapmt. Osmanl Padiahn bu yola iten en byk milin, phesiz, 1882 de ngiltere'nin Msr' igali olmutur. Sultan Abdlhamid II. in coraf bakmdan ok uzaklarda olan Almanya'dan Trkiye'ye hibir zarar gelmiyeceini de gz nnde bulundurduu muhakkaktr. 1885 de Von der Goltz (Paa)'nn Trk ordusunu slaha davet edilii, Almanya'ya yaklamann ilk belirtisi idi. Bunun sonraki en mhim tezahr de Almanlara Trkiye'de ekonomik sahada geni imknlar verilmesi ve, imtiyazlar tannmas oldu. Zaten Sultan Abdlhamid II. in "d siyaseti"nde, yabanclara ekonomik imtiyazlar tannmas daima byk bir rol oynamtr. Yabanc devletler bilhassa Trkiye'de "demiryolu inas imtiyaz"n almaa gayret ediyorlard. Nitekim 1887 den itibaren Anadolu'da demiryolu yapmak imtiyaz Deutsche Bank'a verilmee baland. 1898 de Kayzer Wilhelm II. in arka seyahati esnasnda Sultan Abdlhamid II. ile istanbul'da grmesi, Alman Kayzer'inin am'da syledii bir

111

nutkunda "kendisinin 300 milyon Mslmann hmisi olduunu" beyan etmesi, Trkiye ile Almanya arasndaki yaklamay bsbtn hzlandrmt. 1899 da Sultan Abdlhamid II. tarafndan verilen bir "irade" ile Almanlar "Badad Demiryolu"nu yapmak imtiyazn elde etmi oldular; 1 Almanya, bununla Anadolu'da ok byk bir ekonomik faaliyet sahas kazanm oldu. Bu ekonomik imtiyazlarn Almanlarn Trkiye'de siyas nfuzlarnn da artmasna yol a .ca aikrd. Almanlarn Trkiye'deki bu ekonomik baarlar Ruslar tarafndan ta batan kuku ile takip edilmiti. "Badad Demiryolu" imtiyaznn "Deutsche Bank"a vcrilecei ayias yaylnca, Rus siyas evrelerinde endie bagstermiti: Boazlarn da Alman kontrol altna dmesinden korkulmaa balanmt. te buna mani olmak maksadyle, Rus hkmeti Almanya ile "Boazlar"a ait bir anlamaya varmak istedi. Bu maksatla 1899 yl Nisan'nda Alman hkmetine resm bir teklif yapld. Bu teklifte: "Rus hkmetinin Osmanl me- malikinin btnln arzu ettii" bildirilmi, fakat "Boazlarda yabanc bir devletin hkim bir duruma gelmesinin Rusya'nn men- faatlar ile badaamyaca da" belirtilmiti. 2 Dolaysiyle "Boazlar zerinde nfuz tesisine alan yabanc bir devlete kar Rusya'nn harekete gemesi hakknn Alman hkmetince tannmas" istenmiti. Rusya, buna karlk Almanlarn Anadolu'da demiryolu yapmalarna kar gelmiyeceini beyan etmiti. Alman kanleri Blovv, Almanya'nn Rus isteklerini kabul edemiyeceini bildirdikten sonra, "Almanlarn Trkiye'deki faaliyetlerinin sadece ekonomik sahaya mnhasr kalaca" zerinde bilhassa durmutu. 3 Bu mnasebetle cereyan etmi olan diplomatik dcmarche'larn Almanlar tarafndan Sultan Abdlhamid II. e ulatrlm olmas kuvvetle mmkndr, istanbul'daki Alman elisi Marschall, ok mahir bir diplomat sfatiyle, Trkiye'de hem Alman nfuzunu yerletirmek, hem de ingiliz ve Rus nfuzlarn krmak hususunda byk bir gayretle almakta idi. 1900 yllarna doru gney Afrika'da ingiltere'nin bana byk bir dert kmas keyfiyetinin de, Trk-Alman yaklamasna hizmet ettii muhakkaktr.

1 "Badat demiryolu"na ait birok eser yazlmtr. Bunlardan bazlar unlardr: Edward Earle, Turkey, the great Powers and the Baghdad railuay, Nevv York 1923; A. \Volf, The diplomatic history oj lle Bagdadrailroad. Colunbia, Mo 1936; M. K. Chapman, Great Hritain and the Badad >ailway 1888-1914, Northampton, Mass. 1948. 2 W. Lager, Diplomacy of Imperialism, II, 640; storiya diplomatii, II, 137. 3 VV. La 11 ger, Diplomacy of Imperialism, 11. 640.

111

Gney Afrikadaki ngiltere'ye tabi "Transval Cumhuriyeti" ile ngiltere'nin arasnn almas ve 1899 da "Boer harbi" (Boer, Bur- Felemenke "kyl" demektir) ad ile bilinen byk atmann patlak vermesi, btn dnyada byk yanklar yapmt. Trkiye vc Rusya dahil btn memleketler ve hkmetler, hakszla urayan ve "hrriyetleri" urunda mcadele bayraklarn kaldran "Boer" (Bur-kyl) lere kar sempati beslemekte idiler. Mamafih hi bir hkmet ngiltere'ye kar aka cephe almaa cesaret edememiti. ngiliz
1 Tsarskaya diplomalya o zadaach Rossii m Vosloke (Rusya'nn Doudaki devleri hakknda arlk dip omasisi) KA, 5 (18) (1926), ss 6-9.

111

ile elde tutulabilmesi mmkn olacakt. Halbuki bunun iin pek ok paraya ihtiya vard ve ngiltere ile bir harp vukuunda byle bir ssn muhafazas da mkl olacakt. Binaenaleyh Rusya'nn bu gibi ie kalkmamas gerekiyordu. Karadeniz sahillerinde, mesel Bulgaristan'daki Burgaz'n bir Rus bahr ss haline getirilmesinden de bahsedilmiti. Buna baland takdirde, Burgaz'da sadece 2-3 harp gemisi bulundurmak kfi gelmez, Sevastopol'daki Rus donanmasn da oraya nakletmek gerekirdi. Bu yapld takdirde, Trkler kendilerini hemen tehdid edilmi sanacaklar ve stanbul Boazn sratle tahkime balyacaklard. Yani Burgaz'da bir Rus bahriye ssnn tesisi netice itibariyle Rusya'ya fayda salamyacakt. nk Rusya byle bir teebbse giritiinde, dier devletler de (bata tabi ngiltere ve Fransa) anakkale Boaz yaknlarnda kendilerine birer deniz ss yapmaa kalkacaklard. Murav'yev, "Rusya'nn Trkiye'deki en yakn gayeleri" konusunda ezcmle unlar sylyordu: "Rusya'nn mukaddes tarih vazifesi Istabul Boaz'nda yerlemesidir. Bunun gerekletirilmesi her itibarla husus bir mana tamaktadr. Bunun muhakkak surette gerekleecei ve bunun yaplmas lzumu herkesin uurunda o kadar yer etmitir ki, Rusya'nn Boazlar elde etmekten neler kazanacan isbata kalkmak beyhude yere gayeret sarfetmek olur." 1 Fakat Boazlar gibi mhim bir yerin ele geirilmesinden sonra doacak neticeleri de gz nnde bulundurmak gerektiinden, bu mesele hakknda dier ilgili nezaretlerin de fikrinin sorulmas icab- etmiti. Murav'yev'in yazd vehile "burada serdedilen mlhazalar hibir mnakaa gtrmez mahiyette idi; nk stanbul Boa- z'n ele geirmek iin her an hazr bulunmal ve oraya rakiplerden daha nce varlmal idi. Msait bir frsat zuhur eder etmez, veya yabanc bir devlet tarafndan stanbul Boaz'nm igali tehlikesi belirir belirmez, Ruslar, baarlarnda emin olarak, ni bir basknla Boaz'da yerlemee bakmal idiler." Bunun gerekletirilebilmesi iin ilgili nezaretlerden u cihetlerin aklanmas istenmiti: 1.stanbul Boaz'nn (Bosfor) igal edilebilmesi iin asker ve bahr hazrlklar nasl olmaldr? 2.Bu teebbsn n ve en emin tarzda yerine getirilmesi nasl olabilir?

1 Ayn yerde, s. 9-11.

111

3. imdiden Odessa ile Bulgaristan arasnda, tabii Ruslarn nezareti altnda alacak, bir tegraf hattnn yaplmas Izumlumucur? Murav'yev, bundan sonra, Anadolu'nun Karadeniz sahillerinde, Rus hududu istikametinde demiryolu yaplmamas ve hibir yabanc devlete imtiyaz verilmemesi babnda Rus hkmetinin Babli nezdinde teebbse girieceini de kaydetmiti. Bundan baka, stanbul Boaz'nn Trkler tarafndan tahkim edilmemesi yolunda gerekli teebbsler yaplaca da belirtilmiti. Bu muhtradan grld zere, Rus hkmetinin rahatn bozan cihet "Badad Demiryolu"nun inas iin Sultan Abdlhamid II. tarafndan bir iradenin verilmi olmas idi. Halbuki, Rus hkmeti, Almanya'ya Trkiye tarafndan tannan bu imtiyaz karl, Al- manyann da Boazlar meselesinde Rusya'nn stn durumunu tanmasn istemekte idi. Fakat Rusya tarafndan bu yolda yaplan bir mracaat, 1899 Nisan'nda Alman kanleri Von Blow tarafndan reddedildiini yukarda grmtk. Buna bakmakszn Rus hkmeti bu hususta srara devametti. Kayzer Wilhelm II. in babas, dedesi ve hatt Kayzer'in kendisi tarafndan Rus hkmdarlarna mteaddid defa verilen vdler hatrlatlarak, Almanya'nn bu hususta muvafakati alnmak isteniyordu. Bu "vd" gya, Boazlar'm mdafaas ve zaruret halinde istanbul Boaz'nn fiilen igali hakknn ancak Rusya'ya ait olaca" tarznda ifade edilmiti; yani Kayzer Wilhelm II. gya, vaktiyle istanbul Boaz'nn (Bosfor'un) Ruslar tarafndan igaline muvafakat etmiti. imdi ise bunun yeniden tasdiki istenecekti. Demek ki, Rus Hariciye nazr Murav'yev ve ar Nikola II., 1900 yl banda ngiltere'nin gney Afrika'da megul olduu bir srada, ni bir basknla istanbul Boaz'nn igalini cidd olarak dnmlerdi, tpk 1882 ve 1896 da Nelidov'un yapt gibi. Mamafih ilgili nezaretlerden alnan cevaplar Hariciye nazrnn grlerini desteklemekten uzakt. Bahriye nazr vekili (Trtov)nden gelen yazda u mtala beyan edilmiti: 1 istanbul Boaz'nda tahkimat yaplmamas, veya yaplanlarn yktrlmas teklifi biraz garip kaaca gibi, Trklerde bilakis phe uyandracaktr; nk buradaki tahkimatn kime kar yapld meydandadr. Mamafih, mademki ni bir basknla Boaz'n igali dnlyor; bunun iin en nemli ey toplarn ve atl askerlerin nakli iin elverili tat gemilerinin

1 KA, 1. 5 (18) (1926), ss 19-21.

111

yeterli sayda hazrlanm olmas lzmdr. Bir de mayn gemilerinin hemen hazrlanmas arttr. Halbuki Bahriye nezareti bunlar yaptracak mal imknlardan mahrumdur. Bu hususta Harbiye nezareti ile sk bir ibirlii yapmak icabedecektir. Vaktiyle smarlanan tat vastalar hal ina edilmi deildir. Yani Bahriye nezaretinden gelen u cevap: "Byle bir hareket ok muvafktr, ama tat vastalar olmad iin u anda yaplmas imknszdr" merkezinde idi. Harbiye nazr (sonralar Japonlara malub olan bakumandan) General Kuropatkin ise grlerini u szlerle ifade etmiti: "Yirminci yzylda Rusya iin en nemli gerein stanbul Boaz'mn Rusya tarafndan temelli olarak asker igal altna konmas olduu kanaatndaym. Bunun iindir ki, bu mhim gayenin gereklemesi yolunda btn hazrlklar ve tedbirlere bavurulmaldr." 1 Harbiye nazr bu hususta asker hazrlklarn ne olacana temas etmemi ve "Trk hkmetinin stanbul Boaz'n Rusya'ya terkine muvafakati iin hazrlanmasna" bilhassa ehemmiyet verdii grlyor. Kuropatkin'e gre : Bu yoldaki ilk admn "Trklerin Boazlar daha fazla tahkim etmelerini durdurmay kabulleri" olacana da iaret etmiti. Mamafih, Kuropatkin iin en mhim mesele Almanya'nn tutumu ve Kayzer VVilhelm II. in "Boazlar zerinde Rusya'nn hakkn tanyan vdi idi. Harbiye nazr Boazlar meselesinde muhakkak Almanya ile anlamak istiyordu. Uzak Dou'da Rusya'nn Japonya ile bir harp tehlikesi belirdii bir zamanda Rusya'nn Almanya ile anlamak isteyii taoi idi. Murav'yev'in sorularna en cidd ve yerinde cevap, mamafih, Rus maliye nazr S.VVitte tarafndan gelmiti. Hatrland zere, VVitte 1896 daki "Husus stiare Meclisi" toplantsnda da Nelidov'un Boazlar ni bir basknla igal fikrine kar gelmiti. VVitte, bu defa da ayn fikirde idi. Ona gre: Rusya'nn stanbul Boaz'm ele geirmesi ancak "kat bir Avrupa harbi" ile veya "Rusya'nn dier sahalarda byk fedkrlklar yapmas" pahas ile yaplabilecekti. 2 Yani, Witte, Rusya'nn Boazlar almas iin byk bir harbi (ingiltere veya -Almanya'ya kar) gze almas gerektiini sylyordu. VVitte, Almanlarn "Badad Demirvolu"nu Basra'ya kadar uzatmalarna mani olmak iin harekete geilmesini de tavsiye etmiti.

1 Ayn y. s. 22. 2 KA t. 5 (18), s. 24.

131

Rus maliye nazrna gre: Rusya'nn elde etmek istedii amalar imdilik Ruslarn diplomatik maharetine bal kalyordu; yani asker hareket deil, diplomatik vastalara bavurmak icabediyordu. Rus hariciye nazr dier nezaretlerden gelen cevaplardan u anda stanbul Boaz'na kar bir baskn hareketinin yaplamyaca kanaatna varmt. Fakat Murav'yev'e gre: Trkiye'ye Karadeniz sahili boyunca demiryolu yapmamay kabul ettirmek, stanbul Boaznn tahkim edilmesini durdurmak suretiyle, Rusya iin Boaz'n igali yolunda bir adm daha atlm olacakt. Bunun elde edilmesi de stanbul daki Rus elisinin maharetine bal olacakt, Rus hariciye nazr Kont Murav'yev'in bu "muhtras" 1900 ylnn tam banda yani Rusya'nn aktif olarak Uzak Dou ile megul olduu bir srada, ngiltere'nin gney Afrika'daki savandan faydalanmak suretiyle, "Boazlar Meselesi"ni bir rpda halletmek gerektiini aka gstermektedir. ar Nikola II. tarafndan da tasvip edilen bu tasar, mamafih, Rusya'nn o zaman buna gc yetmediinden, yani tat vastalar olmad gibi, ngiltere ile harbi gze almaktan ekindiinden bu tasan bir yana konmutu. Fakat Rusya, bundan sonra da "tarih gayesi"ni gerekletirmek arzusundan asla vazgemi deildi. Bu defa, biraz evvel belirtildii gibi, diplomatik vastalarla bu yoldaki faaliyetine devam edecekti. Murav'yev'in "muhtrasnda" belirtildii zere, Rus hkmeti Anadolu'nun Rus hududu istikametinde demiryolu yaplmamas hususunda Babli nezdinde teebbse geileceini bildirmiti. Bununla, Almanlara verilen "Badad Demiryolu" inas imtiyazna karlk olmak zere Rusya'ya da bir taviz verilmi olacakt. Nitekim stanbul'daki Rus elisi tarafndan Babli'ye bu hususta bir nota verilmi ve ksa sren mzakereler sonunda Sultan Abdlhamid II. 1900 yl Nisan'nda Rusya'y tatmin edecek bir taahhd imzalamak zorunda kalmt. Bu taahhtle. "On yl mddetle (yani 1900 den 1910 ylna kadar) Trkiye tarafndan Karadeniz sahilleri ve Kafkaslardaki Rus snn istikametinde demiryolu yaptrlmya- cakt, hibir yabanc devlete bu hususta imtiyaz verilmiyecekti." Bu suretle Ankara'nn tesinde, Anadolu'da, bundan byle demiryolu inasna giriilmiyecekti. Halbuki Franszlar bir mddetten- beri Karadeniz sahillerine bir demiryolu inas iin imtiyaz almay tasarlamlard; dolaysiyle bu yoldaki projelerden vazgemeleri icabediyordu.

111

Sultan Abdlhamid II. imkn mertebesinde Rusya ile arasnn almasn arzu etmiyordu. Hatt bu kadarla da yetinmiyerek, Rus kudretine dayanmak suretiyle, ngiltere ve Fransaya kar hareket serbestisini elde etmeyi dahi kafasndan geirdii olurdu. Fakat 1904 -1905 Rus Japon harbindeki Rus malubiyeti Abdlhamid- II. in Rusya hakkndaki gr ve gvenini deitirdii anlalyor. Bu malubiyet Rusya'nn zannedildii kadar kuvvetli olmadn ortaya koymutu. Dolaysiyle "Rusya'ya dayanmak" siyasetinin takip edilemiyecei dc anlalmt. Rusya'nn malubiyeti ile Boazlar ve Trkiye zerindeki "Rus tehlikesi"nin hi olmazsa bir mddet iin tavsvaca da muhakkakt. Sultan Abdlhamid II. ve Babli ricali bu bakmdan da rahata nefes almak imknna kavumulard. Mamafih, Japon yenilgesini takip eden "Rus ihtilli" ve ar Nikola II.- mn "merut idare" kurmak zorunda kalmas, Sultan Abdlhamid II. i muhakkak ki byk bir tel iinde brakmtr. Rus-Japon harbi Trkiye'de byk bir merakla takip edilmiti. Tabiatvle herkes Japonya'nn galip gelmesini diliyordu. Nitekim Japonlarn zaferleri hakkndaki haberler Mslman ahali arasnda sonsuz bir sevin uyandrmt; fakat matbuata konan iddetli sansr ve Rusya'y kzdrmamak endiesinden tr bu husus stanbul gazerelerinde pek belli edilmemi, matbuat mmkn mertebe Avrupa meneli haberleri nakletmekle yetinmiti. Bir de, Karadeniz Rus donanmasnn, Uzak Dou'ya gitmek zere Boazlardan gemesi meselesi de byk bir problem tekil etmiti. 1905 Mays ortalarnda, Rus donanmasnn, uima'da Japon donanmas tarafndan klliyen imha edilmesine ait teferruatl haberler gazetelerde neredilmi ve bu suretle Rusya'nn tam bir yenilgiye urad da aka anlatlmt. Manuri'deki Rus malubiyetleri hakknda da yine Avrupa meneli kaynaklardan teferruatl bilgiler verilmekte idi. Mamafih, Rusya'y tenkit veya kltc herlangi- bir yaz yazlmaktan ekinilmiti. Rusya'da ihtill knca, Sultan Abdlhamid II. in sansr bsbtn iddetlendi. "htill", (Merutiyet) szlerinin kullanlmas zaten yasak olduundan, stanbul gazetelerinde, Rusya'daki olaylar hakknda hemen hemen hibir ey yazlmyordu. Mamafih Rus ihtilli ve arln zaafa uramas hakkndaki haberlerin Msr ve Paris'te kan trke gazeteler ve yabanc "postalar' vastasiyle gizlice Trkiye'ye sokulduundan, olup bitenler hakknda etrafl bilgi edinilmekte idi. 1905 Rus "ihtilli"nin gen Trkler ve Trkiye-

133

deki Sultan Abdlhamid II. aleyhindeki kimseler arasnda mit uyandrd da muhakkakt. Dier yandan bu ihtillin Babli mahfillerinde de baz siyas nikbinliklere yol at da grlyor; Ruslarn hi olmazsa bir mddet iin Trkiye'ye kar tecavzkr maksatlarndan vazgeecekleri sanlmt. Halbuki, Rusya'da siyas hava sknet bulunca, Rus asker ve siyas evreleri derhal eski siyasete dnmek ve "Boazlar Meselesi"ni halletmek yollarn aramaa baladlar. Bir mddettenberi Avrupa'da teekkl eden "blok"lar Rusya'nn bu yoldaki faaliyetini hzlandracak mahiyette idi. Sultan Abdlhamid II. in tahta geiinden bir ka yl sonra Avrupa'daki byk devletler, bir ksm Almanya, bir ksm da ngiltere etrafnda olmak zere iki "blok"a ayrlm durumda idiler. Bu "blok"lama Abdlhamid II. in saltanatnn sonlarna doru son eklini bulmutu. Bu gelimenin Trkiye'nin de mukadderat zerine tesir yapaca muhakkakt. Almanya'nn sratle kuvvetlenmesi ve ingiltere'nin hkimiyetini tehdide girimesi bu gelimenin esas milini tekil etmiti. Bismarck tarafndan kurulan "Alman imparatorluu" sratle ilerleyen Alman endstrisi sayesinde, Avrupa'nn en kudretli asker devleti oluverince, bu halin Avrupa'nn mukadderat zerinde mhim tesiri olaca aikrd. Almanya, 1882 de Avusturya-Macaristan ve talya ile bir "l ittifak" (Ittifak- msellese) akdetti; bu ittifak 1887 de yeniletirildi; mamafih talya iin baz ihtirazi kaytlar kondu. 1870 de Almanya'ya malup olan Fransa, siyas yalnzlktan kurtulmann aresini arlk Rusyas ile yaklamakta buldu. Her iki devletin menfaati ve siyas hesaplar 1893 de Fransa ile Rusya arasnda bir anlamaya gtrd. Bu anlama, her iki memleketi Alman hcumundan korumak maksad ile yaplmt. Dier yandan Almanya'nn sratle ykselmesi ngiltere'de endie uyandrmaa balamt. Nitekim 1898 de Alman Reichstag'nn (Parlemcntosunun) "Donanma Kanunu"nu kabul, ingiltere'de byk tepkilere yol at. nk bu kanun gereince 1915 ylnda "Alman donanmas" ingiliz donanmasna kar koyacak kudrete gelecekti, ingiltere, bunun zerine, eski rekabeti bir yana koyarak, Fransa'ya yaklamak siyasetine giriti. Neticede 1903 de ingiltere ile Fransa arasnda "Entente cordiale" (samim anlama) akdedildi. Ayn zamanda, gittike byyen Alman kudreti karsnda, ingiltere ile Rusya arasnda da eski dmanlk ve rekabetler bir kenara itilerek anlamaya varlma yolu tutuldu. Bu kabilden olmak

111

zere 31 Austos 1907 de akdedilen anlama ile Afganistan ve ran meselelerinde her iki taraf tatmin edecek esaslar tesbit edildi. Afganistan'da ngiliz nfuzu Rusya tarafndan tasdik edilmi ve randa iki "nfuz sahas"na blnmt. Kuzey ksmnda Rus, gneyinde de ngiliz nfuzu hkim olacakt. Bununla hi olmazsa bir mddet iin Hindistan zerindeki Rus tehlikesi de giderilmi oluyordu. ngiltere ile Rusya dier baz maddeler zerinde de anlamaya vardlar. Mesel 1908 Haziran'nda ngiliz Kiral Edvard VII. bir Rus liman olan Reval (Fin krfezinde)de ar Nikola II. ile bulutu. Bu mnasebetle ngiltere ile Rusya arasnda Balkanlardaki durum ve bilhassa Makedonya'da yaplmas gereken reformlar zerinde durulduu ve anlamaya varld sanlyor. Bu reformlar tahakkuk ettii takdirde, Makedonya'nn "tam bir muhtar lke" haline getirilecek ve Osmanl Devleti'nden ayr dmesine yol almas mmkn olacakt. Reval'de ngiliz ve Rus hkmdarlarnn grmeleri Trkiye'deki yer alt faaliyetlerinin hzla gelimesine ve 1908 Temmuz- undaki "ihtilP'e yol at kuvvetle mmkndr. Reval'deki Rus-ngiliz grmeleri ve anlamalar Trkiye'de byk bir tepki yaratt. imdiye kadar ou zaman Trkiye'nin yanbanda bulunan ngiltere'nin Rusya ile anlamas, Trkiye'de ngiltere'ye kar itimatszln balamasna ve bilhassa Trkiye ile Almanya'nn bsbtn yaklamasna byk lde tesiri olmutur. Mamafih, Rus-ngiliz yaknl, aslnda Trkiye'ye kar ynetilmi deildi ve "Boazlar Meselesi"nde Rusya'y tatmin edici hibir maddesi yoktu. ngiltere (ve Fransa) mevcut "Boazlar stats"- n muhafazada srar ediyorlar ve Boazlarn yabanc harp gemilerine kapal kalmas prensibini bozmak istemiyorlard; yani Rus harp gemilerinin Boazlar gemesine ne ngiltere ve ne de Fransa muvafakat ctmiyeceklerdi. Halbuki Rusya'nn asl gayesi bu hususta kendi lehine bir deiiklik yapmakt. Rusya'nn 1907 dc ngiltere ile anlatktan ve Japonya ile aradaki gerginlii giderdikten sonra, bir mddet iin "gevetmi" olduu "Yakn Dou", yani "Boazlar ve stanbul" siyasetine yaniden hz vermek niyetinde olduu grld. 21 Ocak ,'3 ubat 1908 tarihinde, Hariciye nazr zvolski'nin riyasetinde toplantya arlan "Husus stiare Meclisi"ndeki grmeler bu hususta bir fikir verebilir.'

1 M. Pokrovskiy, Vestnik Kom. lost. del 1919, No.l. ss 19-25. E. Adamov, Kons-

tantinopot'i proliv (stanbul ve Boazlar) Moskva 1926. giri ksm. s. 8.

135

Bu toplantya banazr Stolpin (Stolypin), harbiye nazn yardmcs Polivanov, bahriye ve maliye nazr ile baz ilgili kimseler katlmt. Hariciye nazr Izvolski Rus siyasetinin esaslar hakknda bilgi verdikten sonra, Avusturya'nn Balkanlardaki nfuzunu tahkim ve yaymaa almasn anlatm ve galiba, "Boazlar Meselesi" ne de temas etmiti, lzvolski'nin baz Rus generallerinin tazyiki altnda bulunduu anlalyor; galiba, generaller "stanbul'u ele geirmek iin durumun msait olduunu" iddia etmiler ve hariciyenin ilgili makamlar nezdinde teebbsle, Boazlarn igali maksadyle hazrlklar yaplmasn istemilerdi. te bu mesele ibu "toplant" da grlecekti. Harbiye nazr yardmcs general Polivanov, lzvolski'nin izahatn dinledikten sonra : "Rus ordusunun istenilen dzende olmadn" belirtti. Bahriye nazr da: "Karadeniz donanmasnn u anda Boazlara kar harekete geecek bir halde olmadn" anlatmaa al. O sralarda, Trkiye'nin ran snrnda baz asker hareketlerde bulunduu haberi alnmt. Maliye nazr da : "Rusya'nn ran yznden Trkiye'ye kar harbe girimesinin Rus halk efkrnca iyi karlanmyacan" ne srd. Bunun zerine Izvolski tekrar sz ald ve toplantda hazr bulunanlara u sualleri tevcih etti: "Rusya, imdiye kadar sadk kald, fakat bundan byle Rusya iin arzu edilmeyen neticeler dourabilecei, kendini koruma siyasetini titizlikle devam etttirmeli mi? Yoksa, menfaatlanm icabnda kat' bir ekilde mdafaa etmesini bilen byk ve kudretli bir devletin nazrna uygun decek azimli bir dille konuabilmeli midir? "Yani, icabederse, Rusya, Avusturya'ya (ve Trkiye ile Almanya'ya kar) harbe kadar gidebilecek mi?" diye sormutu. Bu devrin en nfuzlu devlet adam olan banazr Stolpin, lzvolski'nin bu sorusuna kat' bir lisanla "hayr" cevabn verdi. Stohpin, "hali hazrda hariciye nazrnn azimli (kat') bir siyaset gtmesi hususunda (Rus hkmetinden) hibir destek gremiyeceini sylemeyi kendisi iin bir bor sayd" cmlesi ile balad szlerine yle devam etti: "Yeni bir seferberlik bizim iin henz iinden km olduumuz ihtill hareketlerine yeni g katacaktr. Byle bir anda maceralara atlmak veya milletleraras sahada teebbslere girimek olamaz. Bir ka yl sonra, yani tamamiyle sknete kavuunca, Rusya yeniden eski dili ile konumaa balayacaktr. Hali hazrda gdlen kendimizi

111

titizlikle koruma siyasetinin dnda bir siyasete kalkmak, anormal (akl banda olmyan) bir hkmetin sayklamas olacaktr ve byle bir siyaset slleyi dahi tehlikeye drecektir." Bundan dolaydr ki, banazr Stolpin, u ciheti aka ve kat' bir ekilde beyan etmeyi kendisi iin bir vazife addetmiti: (Azimli bir siyesetin harbe gtrmesi gz nnde tutularak), hali hazrda ne ekilde olursa olsun her hangi bir seferberliin yaplmasna imkn yoktur, dolaysiyle Rusya'nn kendi menfaatlerini korumas baka yollarla temin edilmelidir. Balkanlarda, ayet, cidd gelimeler vukubulursa, bunlarn giderilmesi sadece Rus hariciye nazrnn diplomatik maharetinden beklenmelidir. Stolpin'e gre: "Hali hazrda hariciye nazrnn elinde dayanak noktas olmyan bir manivela (kaldra) bulunmaktadr. Halbuki Rusya'nn nefes almaa ihtiyac vardr; ancak bundan sonradr ki, Rusya kuvvetlenecek ve kendisine lyk bir ekilde byk devletler srasnda yer alacaktr.'" Stolpin'in hu beyanat zerinde, mzakere edilecek bir ey kalmamt. Rusya'nn u anda harbe girmesi bahis konusu olamazd. Mamafih bu toplantdan sonra da baz asker mahfillerde, Tkiye- ye kar harp hevesinin hal yatmad grlyor. Bir hafta sonra yaplan baka bir toplantda bu cihet aka belli olmutu. 28 Ocak/9 ubat 1908 tarihinde "Devlet Mdafaa urasnda "Trkiye'ye kar harbe hazrlk" meselesi mzakere edildi. 2 lgili nezaretler ve makamlar mmessillerinin szlerinden, bu sralarda Trkiye'ye kar harbin kmasna imkn olmad kanaati hasl oldu. nk: Rus ordusunun madd cihetlerinin ok bozuk olduu anlalmt. Bundan baka: Rusya'nn i durumunun da bir harp iin asla elverili olmad da belli olmutu. Dolaysiyle: Siyas karklklara yol amas muhtemel her hangi bir d komplikasyon- lardan Rus hkmetinin mmkn mertebe kanmas gerektii aikrd. Ancak Rusya'nn mill uuru ve gururunu aka zedeleyerek, an ve erefini rencide edecek yabanc bir devletin hareketleri Rusya iin bir harp konusu tekil edebilecei zerinde duruldu. Toplantda bulunanlarn ou bu hususta hemfikirdiler. Bu suretle 1908 yl banda, baz mahfillerin arzularna ramen, Rus hkmet makamlar, Rusya'nn Trkiye'ye kar bir harp amasn doru bulmamlard. Harp balad takdirde Rusya'da yeni

1 E. Adamov, Konslanlitopol' i proliv, Giri ksm, s. 10. 2 Ayn y.

137

bir "ihtill" kmas endiesi bu hususta en byk engel tekil etmekte idi. Dier yandan Rus ordusunun zayf bir Trkiye'ye kar harbe girecek kuvvette olsa bile, byle bir harbe baka devletlerin de karacaklar endiesi (bilhassa Almanya'ya kar savaa girimek korkusu) Ruslarn daha ihtiyatl hareketi ihtiyar etmelerinde mhim bir rol oynad muhakkaktr. 1908 Haziran'nda, Reval'deki Rus- ngiliz grmeleri, mamafih harp taraftan Rus evrelerini yeniden harekete geirecek zellikte idi. Bu defa Avusturya-Macaristan ve Almanya'ya kar daha "azimli" davranmann mmkn olaca sanlyordu. Reval mlkatmdan hemen bir ay sonra, Rusya'nn Trkiye'ye kar ihtiraslarn kamlayacak gelimeler bagsterd: 1908 yl Temmuz ortalarna doru, Rumeli ve Makedonya'daki Trk ordusu saflarnda Sultan Abdlhamid II.in mstebit idaresine kar "ihtill" hareketi balad. Temmuz sonlarna doru bu hareket galebe ald ve 23/24 Temmuz (1908) tarihinde de Sultan Abdlhamid Il.in Osmanl lkesinde "Merutiyet" iln ettii haberi, dnyann her tarafna yayld. 1 Trkiye'deki bu byk deiiklik Rusya iin bilhassa nemli idi: Rusya'nn "Yakn Dou" ve Balkanlardaki nfuzunu kuvvetlendirmek ve yaymak iin yepyeni ufuklar alm olduu sanlyordu.

1 1908 Trkiye'deki htille ait ngiliz Devlet Arivinde (P. R. O.) ok kymetli malzeme mevcuttur: F. O. 371/544 ve 545. ayrca Rusa: Turetskaya rtvollsiya (Trk ihtilli) 1908 g. adyla Istanbuldaki ve Viyanadaki Rus elilerinin raporlar da neredilmitir: KA 43 (1930), 44 (1931) ve 45 (1931).

111

"MERUTYET"N LNINDAN BRNC DNYA SAVAINA KADAR TRK - RUS MNASEBETLER

Boaz'a (Bosfor'a) kars Rus tasarlar vc Rus harp gemilerine serbest geit salamak teebbs

1905 Rus ihtillinin Trkiye'de nemli tepkileri olduu muhakkaktr. htillci hareketlerle Rus an'nn taht sallandktan ve ar Nikola II.nn "merutiyet" ilnna zorlandktan sonra, ayn eyin Trkiye'de de yaplabilecei kanaati, istibdada kar mcadele eden zmrelerde bsbtn kuvvet bulmutu. Gerek Paris'teki Gen (Jn) Trkler ve gerekse onlarn Trkiye'deki taraftarlar"ttihatlar", Rusya'daki "ihtill" hareketini vc neticelerini merakla takip etmilerdi. iddetli sansr yznden Trkiye'deki matbuatta "Rus ihtilli" hakknda hibir ey yazlamyordu; fakat Avrupa'dan ve Msr'dan gelen ve gizlice datlan trke gazete, mecmua ve brorler vastasiyle- Rusya'da olup bitenler hakknda bilgi edinmek mmkn oluyordu. Sultan Abdlhamid II. ve yaknlar, Hariciye nezareti ve ajanlar vastasiyle Rusya'daki kanl olaylar, grevler, merutiyetin iln vc nihayet "Duma" (Parlemento)'nn toplantsna ait bilgi alabiliyorlard. Hariciye nezaretinden bu hususta baz eylerin stanbul- daki erkn ve rical arasna da intikal etmi olmas mmkndr. stanbul'daki yabanc postalarla, Avrupa matbuatnn geldii gz nnde tutulursa Rus ihtilli ve Rusya'daki olaylar hakknda bilhassa stanbul'daki aydn zmreler ve zabitlerin, yeter derecede haberleri olduu muhakkakt. te bundan trdr ki, Sultan Abdlhamid II. in Rus ihtillinden bilhassa kukuland ve endieye kapld da ai I V

139

krd. Rusya'daki "ihtill" dalgasnn er-ge Trkiye'ye de sirayet edeceinden korkulmaa baland. Dolaysiyle Sultan Abdlhamid II.in "ihtill"e kar birok tedbir ald ve bilhassa "jurnalcilii" (hafiye tekiltn) bsbtn arttrd biliniyor. Rus ar Nikola II.nn da "merut" idareye muvafakat etmesi zerine, monarik idarenin tek hakik mmessili olarak Sultan Abdlhamid II. Han kalm bulunuyordu. in garip taraf, ar Nikola Il.nn, Sultan Abdlhamid Il.den medet umduu ve Rus ihtillcilerine kar Trk Sultanndan asker istiyerek mra- catta bulunduu, baz Rus sosyalist mahfillerce iddia edilmiti. Rus ihtilline kar "yegne kuvvet" telkki edilen Sultan Abdlhamid II.e yaplan bu mracaattan tr, Avrupa'daki Rus ihtillci matbuatnda iddetli yazlar dahi kmt. Mamafih bu yoldaki iddialarn asl esas olmad anlalyor. Farz muhal ar Nikola II. tarafndan bu yolda bir mracaat yaplm olsa dahi, Osmanl Padi- ah'nn bunu yerine getirmesine imkn ve ihtimal verilemezdi. 1908 Haziran'nda, ar Nikola II. ile Kral Edward VII. arasndaki "Reval mlkat"nn, Makedonya'daki "reformlar"n douraca neticeleri yznden Jn Trkleri harekete geirdii ve Se- lnik evresinde "ihtillci" faaliyetinin hzland iddia edilmitir, ihtillin galebe almas ve 23/24 Temmuz 1908 de Sultan Abdlhamid II.in, 1876 "Tekilt- Esasiye Kanunu"nu yeniden yrrle koymas ile, Trkiye'de "ikinci Merutiyet" devri balam oldu. Selnik ve Manastr evrelerindeki Osmanl birliklerinde "kaynamalar" baladna ait St. Petersburg'a gelen haberler ve az sonra Trkiye'de "ihtill"in galebe aldna ait telgraflar, Sultan Abdlhamid II.in, 23/24 Temmuz'da (1908) "merutiyet" iln ettiine ait istanbul'dan alnan telgraflar, Rus hkmet evrelerinde aknlkla kark, heyecanla karlanmt. Mamafih baz mahfillerin bundan memnun kaldklar biliniyor; nk "ihtilaf'in sebeb olaca "i karklklar" Rusya'mn mdahelesine yol aacakt. Dier yandan, Trkiye'deki ihtill hareketinin Rusya'da henz tamamiyle durulmam ihtillci hareketlerini arttrmasndan endie edilebilirdi. istanbul'daki Rus maslahatgzar Selnik ve istanbul'daki vakalar hakknda, tafsilatl bilgiler yollamak suretiyle, Rus hariciye nezaretini vakti zamannda olup bitenlerden haberdar etmiti. Bu husustaki bilgiler, bilhassa Viyana'dan alman telgtaflarla da tamamlanmakta idi. Trkiye'deki rejim deiimi, Rus hariciyesinin Trkiye'ye kar imdiye kadar takip ettii siyasetinde hemen bir dei

111

iklik yaplmasn gerektirmemiti; bilakis, "merutiyetsin ilnna tekaddm eden haftalarda tesbit edilen siyasetin devam ettirilmesi isteniyordu. Bu kabilden olmak zere, ngiltere ve dier byk devletlerle mutabk kalnan "Makedonya'daki reform"larn devam ettirilmesi prensibi Rus hariciyesince kabul edilmiti. Hariciye nazr lzvolski'nin yardmcs ve "Makedonya mtehasss" saylan N. arkov (arykov, sonralar btanbul elisi) bilhassa bu gr savunmakta idi. arkov'un iddia ettiine gre: 1876 da Midhat Paa tarafndan hazrlanan "Tekilt- Esasiye Kanunun" da (Makedonya'daki) reformlar hususunda sarahat vard; dolaysiyle merutiyetin ilnndan sonra da yabanc devlet mahitlerinin bu "re- formlar"a gzclk etmeleri yerinde olacakt. 1 Rus hkmet mahfillerine yakn duran "Novoye Vremya" gazetesinde bu hususta yazlar km ve hariciyenin gr aksettirilmiti. 1905 Rus ihtillinde olduu gibi, bu defa Trkiye'de de birok meselenin "sokaa" intikal ettirilecei, yani karklklar zuhur edecei gr de Rus hkmet dairelerinde yaygnd. zvolski bu son grn altnda, Trkiye'de zuhur etmesi muhtemel olaylar karsnda Rusya'nn ne gibi siyaset takip etmesi gerektii ve icabnda ne gibi tedbirlere ba vurmas icabedeceini tesbit maksadyle, 21 Temmuz/ 3 Austos 1908 tarihinde, yani stanbul'da "merutiyet" ilnndan ancak on gn sonra "Husus stiare Meclisi"nde meseleleri ortaya koydu. 2 Bu toplantya u zevat katlmt: Devlet kontrolr (mfettii) Charitonov, harbiye nazr yardmcs Polivanov, erkn harbiye reisi General Poltsin, devlet mdafaa uras daimi azas General vanov, bahriye nazr Dikov, bahriye nezareti erkn harbiye reisi geici grevlisi Kaskov, maliye nazr yardmcs istyakov, Paris elisi (sabk stanbul elisi) Nelidov, stanbul elisi Zinov'yev. Bu toplantya, 1908 Ocak/ u- bat'ndakidcn daha fazla ehemmiyet verilmiti; bilhassa iki elinin bulunmas ayrca dikkat ekici idi. Hariciye nazr zvolski, oturumu atktan sonra, Trkiye'de cereyan eden vakalar anlatt ve "Rusya'y baz tedbirleri almaa zorlayacak" vakalarn Trkiye'de her an vukubulmas ihtimali zerine toplantdakilerin dikkat nazarlarn ekti. Nazr, bu durum karsnda, mevcut madd imknlar gz nnde tutularak bir hare

1 Mr. O' Brienne to Sir Edward Grey, St Petersburg, July 28, 1908 P. R. O/F. O. 371/544. 2 KA 6 (43) (1930), ss 44-45.

111

ket programnn tesbiti gerektiine iaret etti; bu hususta 1896 daki kararn gz nnde tutulabileceini de hatrlatt. O zaman, St. Pe- tersburg'dan gidecek ilk talep (emir) zerine Rus kuvvetlerinin Karadeniz filosuna mensup gemilc~e bindirilmesini dnd ve bu gemilerin hareketi tarihinin 1897 yd Mart'na kadar geciktirilmi olduunu hatralarda tazeledi; o zaman byle bir hareket iin gerekli kredilerin de salanm olduunu da szlerine ekledi. Rus hariciye nazrnn belirttiklerine gre, hadiselerin Rus hkmetini ni ve akn bir halde yakalamamas iin, "Rusya'nn kendi men- faatlarn mdafaaya hazr olmas gerektiini" beyan etti. zvolski, bunu mteakip, u andaki durum ve siyas gelimeler hakknda izahat verdi ve: "Hali hazrdaki durum pek de Rusya'nn lehine gelimemekle beraber, umum siyas gelimenin Rusya iin (evvelkine nisbetle) daha da msait olduunu" bildirdi. nk, ngiltere nceleri Rusya'nn Yakn Dou'daki emellerini boyuna baltalamaa alm iken, bundan byle (yani Reval mlakatndan sonra) Rusya'ya kar gelmiyecekti. Hariciye nazr bu noktaya ehemmiyet verdi. Rusya'nn, Trkiye'deki hareketlerinin dier devletlerle anlaarak yaplabilmesi imknlarndan bahsederken, Avrupa devletler camiasnn (yani ngiltere, Fransa ve Rusya'nn) Avus- turya-Macaristan ve Almanya'ya itimat edemiyeceklerini de belirtti. Rusya'nn menfaatlar gzetildii takdirde, Avrupa devletleri ile (Trkiye'ye kar) birlikte harekete zvolski de taraftard. Trkiye'de ok daha fena eylerin vukuu mmkndr; mesel Sultan ldrle- bilir veya yabanc devletlerin teb'asn tehlikeye drecek tam bir anari balyabilir; szn ksas vaktiyle in'de cereyan eden hadiseler Osmanl memalikindc de cereyan edebilir. te bu gibi artlar hasl olursa, birlikte hareket edilmesi iin devletler tarafndan yaplacak bir davetin kabul edilip edilmemesi hususunun zlmesi gerektii hariciye nazr tarafndan teklif edilmekte idi. Bunun zerine ilgili makamlarn gr belirtildi. Harbiye nazr, Baltk Denizinden zrhl iki kruvazrn Akdeniz'e gnderilebileceini, kn ise drt geminin devaml olarak Akdeniz'de barndrabileceini ve bunlar iin ayrca krediye ihtiya olmadn syledi. Bu harp gemilerinin sava kabiliyetleri durumu sorulunca, bahriye nazr "tamamiyle hazrdrlar" cevabn verdi. Mamafih, mzakereler sonunda, Rusya'nn tek bana bir k yapamyaca ve ancak dier devletlerle birlikte harekete geilecei ve bundan fazlasn yapamyaca anlald. Meselenin dikkat

111

ekici taraf da: stanbul Boaz'nn (Bosfor'un) "yukar ksm"mn (Bykdere ve kar yakas) igali iin imdiden hazrlklarn balamasnn tasvip edilmesi oldu. Toplantdakiler, hatt bu yoldaki hazrlklarn hzlandrlmas temennisinde bulundular. z volski'nin "Rusya'mn maceralara atlmasnn doru olmayaca" hakkndaki szleri toplantda tasvip edilmekle beraber, stanbul Boaz'nn "yukar ksm"nn igalinin nasl yaplabilecei asker temsilciler tarafndan teferruatiyle izah edildi. gal edilen mevzilerde Rus ktalarnn nasl tutunabilecekleri dahi anlatld. Mamafih byle bir hareketin Trkiye ile harbe giriildii takdirde baarlabileceinin pheli olduu da belirtildi. Toplantda bunun zerine, stanbul Boaz'nn, Trkiye'ye harp iln etmeksizin ve Trklerin Rus hazrlklarndan haberleri olmasna hi meydan vermeksizin, bar (yani baskn) yolu ile igali iin nasl hareket edilmesini tesbit edecek tafsiltl bir pln hazrlanmas da karar altna alnd. Grlyor ki, 1882 denberi Nelidov tarafndan ne srlen "ni bir basknla Boaz' ele geirme tasars" Rus erkn ve askerleri iin ok cazip bir hal aresi ekli olarak ikide bir ortaya atlyordu. Bu suretle, Trkiye'de "Merutiyet" ilnndan hemen sonra, Rusya, stanbul Boaz'n ele geirmeyi iyice aklna koymutu ve bunun iin msait bir frsatn zuhurunu beklemee balamt. ar Nikola II. da, kendisine tasdik iin sunulan bu toplant mazbatasnn altna 5 Austos (1908) gn, "tamamiyle muvafk buluyorum" (vpolne soglasen) erhini koymu ve imzalamt. 1 Bu karar gereince, ilgili Rus kurmaylar, bilhassa bahriye dairesi, Boazlara kar yaplacak hareketin plnlarn hazrlamak emrini almlar ve hemen bu ie koyulmulard. St. Petersburg'da alnan bu kararlardan ne ngiltere'nin ve lele ne de Babli'nin hibir haberi yoktu. Zaten Osmanl makamlarnn bu sralarda "Rus istihbarat" ile megul olmas imknszd; nk yeni rejimin ve yeni Sadrazamn yapmalar gereken o kadar baka ileri vard ki, bunlar yannda d meseleler arka plnda kalm gibiydi. Merutiyetin ilnndan iki ay sonra, Sadaret makamna getirilen seksenlik Kmil Paa, ahs temaylleri ve siyas mlhazalar itibariyle bir "Anglofil" di (ngiliz dostu). Londra'da uzun yllar Osmanl sefiri sfatyle bulunmas, ngiltere'yi yakndan tanmasna ve beenmesine imkn verdii gibi, ahsiyeti itibariyle de muhitinde

1 KA 6 (43) (1930) s. 45.

143

ok iyi bir tesir yapm. ngiliz devlet adamlar ve Kralienin tevecchlerini ve hatt itimatlarn kazanmt. te byle bir zatn Sadrazam oluu, merutiyet sonras Trkiye'nin nasl bir siyaset takip edeceini gsterecek mahiyette idi. Devletin siyas kontroln henz ele geirmemi olan "ttihat ve Terakk Cemiyeti"nin d siyaset prensipleri teekkl etrri deildi. Fakat liberal bir memleket olmas hasebiyle, ttihatlarn ngiltere'ye kar sempati besledikleri aikrd Trkiye'de "merutiyet" rejiminin iln ngiltere'de ok iyi karland; Istanbulda derin kk salm olan Alman nfuzunun krla- bilecei zannedilmi
111

yapmak zere nereye gittiyse, ahali tarafndan yolda hararetle alkland. ngiliz elisine kar yaplan bu sempati gsterileri Sultan Abdlhamid II. zamamnda iyice yerlemi olan Alman nfuzunu da krmaa matuftu. Nitekim gazetelerde bu yolda yorumlarda dahi bulunuldu. Avusturya-Macaristan'n Bosna ve Hersek'i ilhaka hazrland haberi Rus
1 sterreich-Ungams Aussenpolitik, 1908-1914. Diplomatische Aktenstske des sterreich- Ungarischen Ministerium des Aussern. \Vien ud Leipzig 1930. Bd I. No. 79, s. 86 ve devam. 2 storiya diplomatii, II, 191.

111

Alman haricye nazr, Almanya'ya baz tavizler verilmek karlnda Almanya'nn bu Rus isteine pek de muhalefet etmiyece- ini mphem ifadelerle anlatmaa alt. zvolski, Almanya'dan talya'ya geerek, Milano yaknndaki Desio kasabasnda, talyan hariciye nazr ile bulutu. talya bu sralarda Trablusgarb' igale karar vermiti; ancak bu hususta dier byk devletlerin tasvibini almak gerekiyordu. Nitekim zvolski bu hususta tam bir mzaheret gsterdi; talya'nn da Rusya'mn Boazlar zerindeki isteklerine kar durmayaca hususunda mutabakat hasl oldu. Mamafih talya'nn muvafakati aslnda nemli birey deildi; esas mesele ngiltere ve Fransa'nn tutumlarna bal olacakt. Nitekim Rus hariciye nazr bu devletlerin de muvafakatlarn almak maksadyle Desio- dan Paris'e hareket etti. Oradan Londra'ya gidecekti. zvolski Paris'e yaklarken bir istasyonda ald Franszca gazeteden, Avusturya-Macaristan'n Bosna-Hersek'i ilhak ettiini renince epey ard; 1 nk Aehrenthal byle bir kararn katilemesin- den nce Izvolski'ye haber vereceini vdetmiti; demek ki, Avusturya hariciye nazr Izvolski'yi atlatmt. Avusturya'nn tek tarafl bu hareketi ve 6 Ekim 1908 de Bosna-Hersek'i ilhak, Rus hariciye nazrnn "Boazlar rejimindeki deiikliin" behemehal yaplmas gerektii kanaatini bsbtn kuvvetlendirdi. zvolski, Paris ve Londra'da "Bosna-Hersek'in ilhak meselesi" nin "Berlin Kongresi" ni imzalayan devletler arasnda akdedilecek bir konferansta grlmesini teklif edecekti; haddi zatnda byle bir teklif Babli tarafndan ne srlecek bir teklifin desteklenmesi mahiyetinde olacakt. Fakat lzvolski'nin bu yoldaki gayretlerinin esas gayesi, Boazlar rejiminin Rusya lehine deitirilmesi iindi. Yani, Boazlardan Rus harp gemilerine geit hakknn tannmas istenecekti. lzvolski'nin Paris'teki temaslar tam bir baarszla urad. Fransz hariciye nazr M. Pichon, tatl ve "samim grnen" szleri ile Rus plnn destekler gibi konutu ise de, bu hususta fiiliyatta hibir ey yapamyacam, meselenin ancak Londra'da zlebileceini Izvolski'ye anlatmaya alt. Yani Fransann bu hususta tamamiyle ngiltere'ye tabi olaca anlalmt. Rus hariciye nazr, mamafih Paris'te iken, diplomatik bir hiy- leye ba vurmaktan da kendini alamad, lzvolski'nin Avrupa memle

1 Ayn y. II, 192.

111

ketlerinde dolaarak bir takm teebbsler yapt ve bunun her halde Trkiye (daha dorusu Boazlarla ilgisi olduu) Babli'nin dikkat nazarndan kamam olduu muhakkakt. Rus hariciye nazrnn bu temaslardan istediini elde ettii kanaatim vermek maksadyle, zvolski, daha nceden hazrlanm olan ve 6 Ekim 1908 tarihini tayan bir "muhtra"y Paris'teki Osmanl elisi Naum Paa'ya ulatrd. "Boazlar rejimi" nin Rusya lehine deitirilmesine ait olan bu "muhtra'y naklediyoruz: ".................Rusya bir kar toptak istemiyor ve Balkan Yarmadas'nda hibir eyde gz yoktur. Trkiye'nin samim dostudur. Onun yaamasn ve kuvvetlenmesini arzu eder. Tek dilei, Trkiye ile anlam olarak, onun menfaatleri ile, emniyetini bozmayacak bir ekilde Boazlara ait hkmlerin sadece hukuk mahiyette deimesinden ibarettir. "Berlin Muahesesi" ile teyit edilmi olan bugnk stat Karadeniz'e ne girebilen ne de kabilen Rusya'ya kar sarih bir hakszlk tekil etmektedir. Bunu Japon savanda iyice anladk. Bu durum devam ederse bize (yani Rusya'ya) donanma yapmak ve bulundurmak iin ok ar masraflar yklenecektir. Bana (yani Izvols- ki'ye) vlc geliyor ki, Trkiye dahil, Karadeniz'de sahilleri olan devletlerin bu ite bir imtiyaz olmaldr ve Boazlar bu devletlerin sava gemilerine ak olmaldr. Hlsa, Hnkr skelesi Muahedesi zamanndaki Trk-Rus mnasebetlerine geri dnmek istiyoruz. Bu gerekletii takdirde, Rusya, stanbul ve Boazlarda Trk hkimiyetinin devamnda birinci derecede ilgili bir devlet olacaktr ve ondan da artk oralara ne kendisinin, ne de baka bir devletin yerlemesinde hi bir menfaati olmayacaktr. Btn bunlar stanbul'da iyice anlalmtr ve Trkiye iin en iyisi, bu srada takip edecei yol hakknda, Rusya, Fransa ve ngiltere ile samim surette anlamaktr. Rusya, Trkiye iin daha baka tavizler verilmesine de hazrdr. Mesel "Kapitlsyon"Iar ve yabanc devletlerin murakabesi ilerinde (Rumeli'de ve Dou vilayetlerindeki slahat meselelerinde, Berlin Muahedesinin 23. ve 61. maddelerinin tatbiki hususunda) Rusya Trkiye'ye (mzaherette bulunabilir)".'

1 Yusuf Hikmet Bay ur, inklp tarihi, Ct I. s. 252/53.

111

lzvolski'nin bu -muhtras", temas edilen noktalar hususunda Fransz ve ngiliz hariciye nezaretleriyle grtkten ve onlarn muvafakatlar alndktan sonra, tanzim edilmi intiban yaratacak mahiyettedir. Yani, Babli'nin bu durum karsnda, Rusya, Fransa ve ngiltere ile anlamaktan baka kar bir yolu kalmad sylenmek istenmiti. Veyahut, Rusya ile babaa, kar karya mzakereye girimesi dc hatra gelebilirdi ki, Rusya'nn esas istedii de bu idi. Halbuki, bu sralarda zvolski Fransz hkmetinden dahi her hangi bir cevap almad gibi, St. James kabinesi ile de temas balam deildi. Mamafih. Rus hariciye nazr bu "yalan"n cezasn ekti, nk Londra'da dpedz bir red cevab ald.
111

Bunun zerinedir ki, zvolski, Bosna-Hersek acsn karmak maksadiyle, Avusturya'ya kar Balkan devletlerini birletirmek iin gizlice faaliyete giriti. Bu yoldaki gayretleri 191 o dan itibaren hariciye nazn Sazonov (zvolski ise Paris'e byk eli olarak gitmiti) tarafndan devam ettirildi. Bulgaristan ile Srbistan arasnda Makedonya yznden kan anlamazlk "Balkan bloku"nun teekkln boyuna engellemiti; bu blok ancak 1912 yl Mart'nda gerekletirildi. Mamafih byle bir bloktan ilk hamlede zarar gren Avusturya deil Trkiye oldu. nk Balkan devletlerinin gz diktikleri arazi Trkiye'nin elinde idi. 1908 ihtillinden sonra Trkiye- nin bsbtn zayf dmesi (veya grnmesi) Balkan devletlerinin ihtiraslarn kamlamakta idi. Az sonra grlecei iizerc, "Balkan Bloku" devletleri, Rusya'nn kontrolnden karak, kendi balarna hareket etmek yolunu setiler. Halbuki Rusya'nn "Balkan Bloku"nu tekil ederken, Trkiye'ye kar takip etmek istedii ve Rusya'nn menfaatlarn gzeten bir tutumu olacakt. 1908 Trk ihtillini takip eden olaylar ve Osmanl Devletinde sratle gelien zlme hareketlerilc Rus siyasetinin gerek Balkanlarda ve gerekse Dou vilyetleri meselesinde nem kazand muhakkakt. Trkiye'de rejim deiiklii, Rusya'da ar'a yakn evrelerde, umumiyetle muhafazakr zmrelerde tasvip grmemiti; Jn Trklere tedenberi "ihtillci" diye bakldndan, bu defa Trkiyede nfuz sahibi olan "lttihatlar"a da ayn gzle baklmakta ve kendilerinden phe edilmekte idi. Fakat Rus liberal evrelerinde, mesel "Kadet"lerde (merut demokratlar) ve sosyalistler arasnda, Trkiye'de Sultan Abdlhamid II. in istibdat rejiminin yklmasndan tr memnunluk beyan edilmekte idi. Hele Avrupa'daki Rus sosyalistlermlteciler, Trk ihtillini byk bir sempati ile karlamlard. Bu kablden olmak zere, Rus Sosyal-Demokratlarn sol (bolevik) kanadn tekil eden gurubun ba, Vladimir Ul'yanov (Lenin), svire'den bu hareketi tasvip eder yazlar yazmt. Rus matbuatnda, sansrn nisbeten hafif olmas itibariyle, Trkiye- deki hadiseler hakknda birok yaz km ve Rus aydnlar "Jn Trk" ihtilli hakknda bilgi edinmilerdi. Trkiye'deki bu "beyaz ihtill" yani kansz ihtill) Rus umm efkrnda derin bir iz dahi brakm ve gbta uyandrmt. Rus ihtillci ve yazarlarndan baz kimselerin Trk ihtillinin nasl seyrettii ve baar kazandn yerinde renmek iin stanbul'a geldikleri ve "ittihat ve Terakki"nin ileri gelenleri ile temas ettikleri dahi biliniyor.

111

Resm Rus makamlar, bata hariciye olmak zere Trkiye'de yeni rejime kar aka vaziyet almak deil de bir mddet iin bunu bilmemezlikten, grmemezlikten gelmilerdi. Fakat siyaset icab ve bilhassa ngiltere ve Fransa'nn aldklar durum karsnda, St. Petersburg'da deiiklik kendini gsterdi. Hariciye nazr zvolski, Avrupa seyahatine kmadan nce Rus eliliklerine birer sirkler gndererek, Trkiye'deki yeni rejim hakknda baz msbet grlerde bulunmutu. Sirklerdeki: "Eer Trkiye, Hristiyan teb'aya yeni devir aacak olan ve vdedilen reformlar yerine getirirse, Rusya tarafndan yalnz hayranlk deil, mzaheretini dahi garanti edecei" kayd Jn Trk evrelerinde Rusya hesabna ok iyi bir intiba uyandrmt. Fakat Rusya'nn destei muayyen artlara bal kalyordu; yle artlar ki, Trk hkmeti bunlar istese bile yerine getirecek bir halde deildi. nk Rumeli'deki Hristiyan teb'a alabildiine gemiyi azya alm ve her trl kontrolden km bulunuyordu. Mamafih Rus hariciye nazrnn bu yoldaki beyanlar ttihatlar arasnda ve Trk hkmet mahfillerinde "Rusya ile anlamak mmkn olaca" grn kuvvetlendirmiti. St. Petersburg'daki Osmanl sefiri Hsn Paa'nn azli ile (9 Austos 1908) yerine az sonra, "Rus dostluu ile tannan" Turhan Paa'nn tayini (25 Austos 1908) de Babli'nin Rusya'ya kar iyi niyetler beslediini gsteriyordu. Bu defa Rusya ile Trkiye mnasebetlerinin, daha dorusu iki komu devlet atasnda iyi mnasebetlerin kurulmas gerektiine ait stanbul ve St. Petersburg'da kan gazetelerde baz makaleler grlmee balad. Bu yoldaki ilk teebbs Trkler tarafndan gelmiti. "ikdam" gazetesinin ba yazar Ali Keml Bey, 1908 yl Austos ortalarnda stanbul'da bulunan mhim bir Rus ahsiyeti ile grm (ad bildirilmiyor) ve "Osmanl merutiyetine kar Rusyann tutumu" zerinde uzun boylu konumutu. Ali Keml Bey bu grmeyi ayr bir makale halinde "ikdam" gazetesinin 19 Austos 1908 tarihli nshasnda neretmiti. Makaleye gre: "Rusya'nn"Trkiye'deki merutiyeti desteklemesi gerektii" ve "iki memleket arasnda daha da yakn mnasebetlerin kurulmasmn yerinde olacan" belirtmiti. Ali Keml Bey, 1 Eyll 1908 tarihinde de "ikdam" da "Meru- tiyet-i Osmaniye ve Rusya" adiyle uzun bir makale yazd ve Rusya'nn "Trk merutiyetini desteklemesi gerektiini" belirtti. Bunun zerine bu konu St. Petersburg'da kan yar resm mahiyette olan "No-

111

voye Vremya" gazetesinde ele alnd. Bu gazetede kan uzun bir yaz "kdam" tarafndan aynen iktibas edildi (22 Eyll 1908). "Novo- ye Vremya" da "Rusya, memalik-i Osmaniyede idare-i cedidenin tesssn kemal-i hayrhah ile telkki eder, etmekle de mkelleftir" cmlesi ile balanan bu makalede, Rusya'mn srf "Slav kardelerin maruz kaldklar fena artlardan tr" Trkiye'ye kar harb- ettii anlaldktan sonra, "Kanunu Esas'nin iln zerine, Slavlarn durumu aslndan deieceinden, Makedonya'da slahat ilerine memur Rus zabiderinin dahi geri arlmalar eklinde Rusya'mn iyi niyetini gsterdii" kaydedildikten sonra, gazetede u cmleler yazl idi: "Hasl, slahat- lzimeyi istikll ile, serbest serbest yle izzet-i nefise gran gelir bir surette deil, fakat istedikleri gibi icra edebilmeleri iin ahrar- Osmaniyeye suhulet-i muktezay gstermekten geri kalmadk". Yani Rusya'nn Trkiye'deki yeni rejimi ve bilhassa Hristiyan teb'aya (bata tabii Slavlara) yaplacak reformlardan ok memnun kalaca belirtilmiti. Btn mesele ite bu reformlarn yaplabilmesine bal idi. "Novoye Vremya" bundan sonra, Trk-Rus mnasebetlerinin, 1475 den (yani Osmanllarn Krm' ele geirmelerinden) itibaren ok ksa bir tarihesini naklettikten sonra, Rus arlarnn 1486 da ve 1655 de Osmanl Padiahlarna kar Bat'dan gelen ittifak teklifini reddettikleri anlatlm ve Ruslarn, cenuba, yani "Karadeniz"e doru yrmelerinin aslnda Osmanllara kar bir hareket olmayp, sadece "Tatar yamalarn bertaraf etmek iin" olduu da kaydedilmiti. "Yine Ruslarn daima payitaht Salnanat- Osmaniyeye doru muttasl temaylleri imdiye kadar tebayi Osmaniyeden Slav kardelerimizin hkmete uraya geldikleri muamelat- nrev- dan inbias eyledi" ve "Rusya btn bu ahvale mebn Balkanlara kadar o suretle mdaheleye mecbur oldu" denilmiti. Yani btn kabahat Trk idaresinin ktlnde idi. Ruslar srf, "Slavlarn kurtanclan" roln zerlerine almlard. Bu Rus gazetesinin iddia ettiine gre: "ayet vdedilen btn slahat yaplacak olursa, Trk- ler-Ruslarda en halis ve samim dostlarn bulacaklard." Bunu mteakip, Trkiye'nin Rusya'ya bata meyve olmak zere birok ticaret eyas gnderebilecei, yani iktisaden byk menfaatler salayabilecei zerinde durulmu, Rusya'nn "Trkiye'de fazla ticar menfaatlan olmamakla beraber, Boazlar dolaysiyle Trkiye'ye kar ilgisinin byk olduu da kaydedilmiti. Makalenin sonunda da: Trkiye ile Rusya arasndaki mnasebetlerin yalnz dostluk

111

erevesinde kalmayp, hatt bir ittifaka kadar gidebilecei yazlm ve "ayet bu emeller kuru birer szden ibaret kalrsa, kabahatin artk sadece Ruslara atfedilemiyecei" de belirtilmiti. Bu suretle Rus gazetesinde Trkiye ile Rusya arasnda ok yakn mnasebetlerin kurulmas gerektii ve bunun yaplabilecei gr ortaya atlm oluyordu. "Novoye Vremya"da bu konu tekrar ele alnm ve Kasm 1908 ortalarnda buna ait tekrar uzun bir yaz kmt. 20 Kasm 1908 tarihli "lkdam"da nakledilen bu yazda: "Ruslar ile ittifak ve itilf arzusu ve ihtiyac hatt bizzat Trklerde de gnden gne artmaktadr... nk Trklerin memleketlerini asayie kavuturmalar iin sknete ihtiyalar vardr" demek suretiyle, bu sralarda Trkiye'de baz mahfillerde esmekte olan "Rus dostluu" havasn da aksettirmi oluyordu. "Rusya ile anlama" tavsiyeleri "kdam" dan baka, bu sralarda ok okunan ve Dr. Bahaeddin akir tarafndan karlan "u ra-yi mmet" gazetesinde olduu gibi, ttihat ve Terakki'nin organ saylan "Tanin" gazetesinde de bu gr tervi edilmekte idi. "ura-yi mmet" gazetesi, 28 Ekim (1908) ve 21 Kasm (1908) tarihli nshalarnda "Trkiye'nin Rusya'ya yaklamas gerektii" zerinde durmu ve bu gr ne sren Rus gazeteleri vlmt. Tanin gazetesi de ayn gr paylamakta ve "Rusya ile aradaki eski anlamazlklar braklarak, iki memleket arasnda bir yaknlk hasl olmas gerektii" belirtilmekte idi. "Novoye Vremya" gazetesinde Trkiye konusuna ait yazlar devam ettirilmiti. 2/15 Kasm (1908) tarihli nshada, "Rus siyasetinin dnm noktas" bal altndaki yazsnda, "Trkiye'nin Rusya, ngiltere ve Fransa ile ittifaka idlal edilmesi" temennisinde bulunmutu. Ayn nshadaki "Balkan ittifak" adn tayan bamakalede: "Trkiye bata olmak zere btn Balkan devletlerinin Avusturya'ya kar bir ittifak akdetmelerinin zarureti"nden bahsedilmiti. "Novoye Vremya" nn 5/18 Kasm 1908 saysndaki bamakalede de: "Eer biz Trkleri tutmaz (desteklemez) ve anlamazsak, onlar tabiatyle Avusturya'nn kucana atlacaklardr" denmiti. 30 Kasm/i2 Aralk (1908) taki bamakalede unlar yazl idi: "imdiye kadar hasta adam olan Trkiye'nin artk iyiletii grlyor; Trkler, btn dier milletler gibi kendilerine gnein altnda bir yer istiyorlar (yani haklarn talep ediyorlar)".

111

Rus gazetelerinden "Novoye Vremya"dan baka birka gazetede de Trkiye ile dosta geinmee ait yazlar kmt; bu gibi yazlar neredilmesinin Rus hariciyesinin Trkiye'ye kar siyasetini esasndan deitirmesi demek deildi. Hariciyenin bu hususta belli bir gr vard: Trkiye ile dostluk veya dmanlkla behemehal Boazlarn Rus nfuzu altna konmasn temin etmek. Ayn zamanda: Boazlarda byk veya kk yabanc bir devletin fazla nfuz kazanmasna veya yerlemesine mani olmak. te bu prensiplerin tatbiki ile Trkiye'ye kar lzm gelen siyaset gdlecekti. St. Petersbrg- dan Trkiye lehine ykselen en kk bir ses dahi stanbul'da byk yanklar yapmakta idi. Nitekim hariciye nazr lzvolski'nin 12/25 Aralk 1908 de "Duma" (Parlamento) da syledii ve d siyasetle ilgili nutkunda Balkanlar ve Trkiye'ye ait ksmlar, Trkiye'de ok iyi bir tesir yapmt. 1 zvolski, Rusya ile "Gen Trkiye" arasndaki mnasebetlerden bahsederken unlar sylemiti: "Trkiye'de icra edilen faaliyet-i slahatperverneye gelince, geen Temmuz aynda vukua gelen inklp, Balkan siyaset-i ummiyesinin hal ve vaziyetini batan baa deitirmitir. "Kanunu Esas" mslim ve gayri mslim btn ahalinin msavat- hukukunu temin eylemitir", izvolski, Balkanlardaki duruma temasla unlar sylemiti : "Bu devlet (Bulgaristan, Srbistan, Karada) kendi aralarnda ahlaki ve siyas bir birliin tekili hususunda kanaat getirmelidirler. Gayemiz bu devletleri birbirleri ile yaklatrmak, bunlarn mterek dertlerini tekil eden mill ve iktisad istiklllerini mdafaaya ve Trkiye ile birlemee (anlamaa) sevketmektir". 2 Yani Rus hariciye nazrnn bu szlerinden anlald vehile: Rusya Balkan devletlerinin Trkiye'ye kar deil, Trkiye ile birlikte harekete tevik ediyordu. D siyasetteki en sorumlu nir nazrn bu kabl beyanat, Trkiye'de ilgili makamlar ve matbuat tarafndan ok iyi karlanm ve belki de Balkanlarda balyan Trkiye aleyhtar hareketin durduralabileceine hkmedilmiti. Yukarda da iaret edildii zere, maalesef, Rusya'mn himayesi altnda tekil edilen "Balkan Bloku" ilk hamlede Trkiye'ye kar savaa balamtr. Yani lzvolski'nin 1908 yl sonundaki beyanatnn hibir deeri olmadn gstermitir. Mamafih Trkiyede "ihtill" ve "merutiyeti iln" sonras birok gelimelere yol at cihetle, bu hava Rusya'y "bak ve

1 Andr Mandelstam, Le ort de l'Empire Olloman, (Lausanne-Paris 1917) p. 55. 2 Ayn yerde, p. 55.

111

bekle" (vvait and see) siyasetini takibe sevketmiti. Baz hadiseler, bilhassa "Slav kardelerin" tutumlan "byk birader" in (yani Rusya'nn) dediklerinin dnda cereyan etmekte idi. Rus hariciyesi Trkiye'deki siyas gelimeleri dikkatle takip ederken, Rus liberal ve sosyalist evrelerde Trk ihtillini ok iyimser bir hava iinde karlamakta idiler. Rus matbuatnda ierde ve darda (emigrasyon- da) bu konuya ait yazlar eksik olmazd. Duma'daki "Kadet" gurubu stanbul'da Meclis-i Mebusan'm almas (o Aralk 1908) mnasebetiyle bir tebrik telgraf gndermeyi ihmal etmedi. Meclis-i Me- busan'daki almalar hakknda da Rus matbuatnda srasna gre bilgi verilmekte idi. Trkiye'deki "slahat faaliyet" Rus aydn zmrelerince sempati ve bir dereceye kadar gpta ile karlanmt. Fakat, ok gemeden Trkiye'de balayacak olan siyas frtnalar, bilhassa Hristiyan teb'ann taknlklar, merutiyetin ilk aylarndaki "Hrriyet, Adalet, Msavat" havasn yalnz bozmakla kalmad, Trkiye'yi uuruma srkleyecek gelimelere yol a. Ba gsteren karklklar ve zlmelerden en bata Rusya'nn istifadeye kalkaca aikrd. Nelidov'un ok evvel syledii "mdaheleye bahane tekil edecek i karklklar" veya "yabanc mdaheleler" zaman gelmi, atm gibi idi. 31 Mart (1909) vakasm mteakip, Sultan Abdlhamid II. in tahttan indirilmesi zerine (13/24 Nisan 1909), Trkiye'de "istibdad" rejiminin mmessili olan Sultan'n saltanat, 33 yl devam ettikten sonra, nihayet kalkmt. Yerine geirilen ve Mehmed V. adn alan Sultan Reat, ancak ismen hkmdard. Trkiye'nin siyaseti, gn getike sahneye kmaa balyan "ittihat ve Terakki Cemi- yeti"nin nfuzlu kimselerinin eline gemek zere idi. Sultan Mehmed V. Read'n tahta gemesi ile, Trkiye'nin Rusya'ya kar takip edecei siyaset de bu sralarda Trkiye ve Balkanlardaki gelimelerle yakndan ilgili olacakt. Ayn zamanda "ittihat ve Terakki Cemi- yeti"nin tutumu da byk bir rol oynayacakt. Cemiyetin "Merkez-i Umum" azalar arasnda ve siyasete karmaa balyan ordu erkn (Enver Bey bata olmak zere) arasnda "d siyaset" hakknda tam bir gr birlii yoktu. "Merkez-i Umum" veya "Komite"nin en nfuzlu azas saylan Talt Bey ile, ordu mmesssili Enver Bey arasnda da bu hususta tam bir anlama olmad anlalyor. Mamafih Talt Bey'in "Merutiyet"in ilnndan sonra ingiltere'ye kar sempati duymu olmas

111

muhtemeldir; Osmanl Meclis-i Mebusan azalarmn Londra'ya Parlemento'nun davetlisi olarak gittiklerinde, Talt Bey bu heyetin reisi idi. Dier yandan baz nfuzlu azalarn siyas temaylleri belli idi. Mesel Cavid Bey, daima "Frankofil" olarak tannmt. "Hrriyet kahramanlarndan Enver Bey ise, asker atee olarak gittii Almanya'dan tam bir "Alman taraftan" olarak dnecektir. Merkez-i Umum azalanmn siyas temayllerinin Trkiye'nin siyas mnasebetlerinde mhim bir rol olmakla beraber, 1911 de balyan talya ve 1912 de kan Balkan harpleri zamannda byk devletlerin Trkiye'ye kar takip ettikleri siyasetlerinin de, Trkiye'nin tutumu zerinde byk tesiri olmutur. Bu sralarda Avrupal byk devletlerin tekil ettikleri iki "blok" arasndaki gittike artan gerginlik ve yaklamakta olan "Umum harb"in bertileri de, Trkiye zerinde tesirini yapmaktan geri kalmamtr. Sultan Abdlhamid II. zamannda olduu gibi, Merutiyet devrinde de Rusya'nn, Trkiye'nin mukadderat zerinde bir rol oynayaca da aikrd. Dolaysiyle Rusya ile mnasebetlere ayrca nem verilmekte idi. Trkiye'de merutiyetin iln ile istibdad rejimine son verildii gibi mparatorluun btnlne de nihayet verilmi gibiydi. t\z nce belirtildii gibi, "Hrriyet, Adalet, Msavat" sloganlarnn neesi iinde geen ilk haftalar ve Mslman, Hristiyan, Yahudi fark gzetilmeksizin kendini her yerde belli eden kardelik tezahrleri ok gemeden ehresini deitirdi ve bunun yerini ayrlk cereyan ald, yrd. Bulgar, Yunan, Srp meneli teb'anm kendi soydalar ile birlemek arzular gn getike kuvvet buldu, ittihat ve Terakki Cemiyeti'nce yrtlmek istenen "Osmanllk" siyasetinin sratle kt ve onun yerine de "Milliyeti-Trklk" prensiplerinin kabul edilmesi gerektii grld. Balkanlardaki durum, zaten, oradaki ahali arasnda kendi "milliyeti'Mik cereyamn kuvvetlendirmi ve ilk frsatta gayri Trk ahali, Trk hkimiyetinden kmak iin hazrlklarn yapm gibiydi. Trkiye'de merutiyetin iln, "Ka- nun-u Esas" nin her millete salad haklar, bu cereyan bsbtn kuvvetlendirmi ve Osmanl Devleti'nin "zlmesi" hareketini hzlandrmt. Merutiyetin iln zerinden ay getikten sonra Bosna-Her- sek'in Avusturya tarafndan ilhak (6 Ekim 1908) Rumeli'de Osmanl hkimiyetinin zlmesinde ilk byk adm mahiyetinde oldu. Bunu dier gelimelerin de takip edecei muhakkakt. Bulgaristan, daha evvel "istikll" ini iln etmekle kalmam, Makedonya zerin

111

deki eski taleplerini gerekletirmek maksadyle faaliyete gemiti. Ayn zamanda Srplar, Karadallar ve tabiatyle Yunanllar da, Osmanl hkimiyetindeki kendi rkdalarn anavatana kavuturmak yolunda faaliyete gemilerdi. Trkiye'den bireyler "koparmak" hususunda, mamafih her devletten daha evvel talya davrand ve bir mddettenberi gzn dikmi olduu Bingazi ve Trablusgarb' hkimiyeti altna almak iin harekete geti. Zaten italya bu hususta byk devletlerden birounun muvafakatini (o arada Rusya'nn da) alm bulunuyordu. talyan hkmeti 28 Eyll 1911 tarihinde, Trkiye'ye bir takm gayri cidd talepler ne srm ve bunun reddi zerine Trablusgarb' igal maksadyle harekete gemiti. Donanmalarnn destei ile karaya asker karan talyanlar, sahildeki belli bal ehirleri igal edebildilersc de, Trk zabitleri tarafndan idare edilen Arap mfrezeleri tarafndan ierilere sokulmadlar. Harp sahnesine yetien "hrriyet kahraman" Enver Bey, Mustafa Kemal Bey ve dier birok Trk zabitinin kumandasnda arpan Arap ve Trk kuvvetleri talyanlara ar zayiat verdirdiler. Enver Bey bu defa "Trablus kahraman" olarak da tannd ve eski anna yeni anlar katt ve ad btn islam dnyasnda byk bir kahraman sfatyle anlmaa baland. Bu defa talyanlar, 1912 yl Ekim'inde anakkale'ye baarsz bir bombardmanda bulundular; donanma stnlnden faydalanarak "Oniki Aday" (bata Rodos'u) igal ettiler, italyan harbi esnasnda, Trk hkmeti, elindeki salhiyeti kullanarak, anakkale Boaz'n btn ticaret gemilerine de kapatt (harp gemilerine zaten boaz kapal idi). Bununla bilhassa Odessa'dan hububat ykl Rus ticaret gemileri Akdeniz'e kamaz oldular. Dolaysiyle Rus ticareti byk zararlara uram oldu. Bu hal ise Rus hkmetinin "Boazlar stats"nn deitirilmesi yolunda, yeni bir teebbse, "demarche"a gemesine sebebiyet verdi. s t a n b u l ' d a k i R u s elisi a r k o v ' u n B o a z l a r ' a a i t teebbs (demarche') Sultan Abdlhamid Il.'in tahttan indirilmesi ve yerine Mehmed V. Read'n getirilmesi zerine, Rus hkmeti istanbul'a yeni bir eli tayinini mnasip grm ve N. arkov'u bu makama tayin etmiti. Yeni Rus elisi Nikolay arkov, toprak ve "serfler" sahibi asilzade

111

bir aileye mensup olup, tahsilini asker mekteplerde yaptktan sonra, bir mddet orduda kk zaoit rtbesi ile hizmet etmi, bilahare hariciyeye intisab etmiti. Burada trl vazifeleri baar ile yapm, bilhassa Balkan meseleleri ile yakndan ilgilenmi ve ayrca "Makedonya" daki "reformlar" zerinde ihtisas edinmiti. "Boazlar meselesi" ile de yakndan ilgilenmi ve bu sahada lzvolski'nin sa kolu olmutu. Gsterdii baarlar ve ihtisas dolaysiyle, ankov, lzvolski'nin muavini derecesine ykseltilmek suretiyle, Rus hariciyesinin iki numaral simas olmutu. Tabiat ve tavrlar cihetinden de tam bir "hariciyeci" idi : Sevimli ve cemiyeti olarak tannmt. N. arkov'un stanbul'a gelii, Trkiye'de "merutiyet" ilnnn ikinci yl dnmne, yani 1909 yl 10/23 Temmuz'una rastlamt. 1 Dolaysiyle o gn ve gece stanbul'da byk enlikler, fener alaylar ve gsteriler yaplmakta idi. Yeni Rus elisinin Istanbul- daki ilk intibalar ok msbetti; daha ilk temaslar sonunda baz msbet hareketleri mahade etmiti; bunlar arasnda Sultan Abdlhamid II. zamannda epeyce kuvvetli olan Alman nfuzunum azalm olduu da grlmekte idi. Vaktiyle Makedonyadaki "ce- formlar" ile tannan ve mkemmel bir ordu mfettii sfatyle bilipcn Sadrazam Hilmi Paa'nn Alman nfuzu ve tesirinden tamamiyle azade olduunu 2 ve kendisinin ngiltere, Fransa ve Rusya ile ibirliine hazr olduunu ankov memnuniyetle mahede etmiti. .Her halde, arkov'a verilen talimatnamede, stanbul'da Alman nfuzunu krmak yolunda ngiliz ve Fransz elileri ile teriki mesai etmesi maddesi de vard. arkov, Austos balarnda Sultan Read'a itimadnamesini sunarken syledii nutkunda, "esas vazifesinin Rsya ile Trkiye arasndaki dostluu kuvvetlendirmek olduunu" belirtmiti. 3 Ayn zamanda, ankov Rus konslosluklarna tamim (sirkler) gndererek: "Trkiyede vazifeli olan Rus memurlarnn Trklere kar iyi muamelede bulunmalar, bilhassa mal meselelerde Trk makamlarnca uygun esaslara riayet etmeleri gerektiini 'de hatrlatmt. 4 Rus elisinin bu sirkleri stanbul matbuatnda yanklar yapm ve yabanc elilerin kendi hkmetlerine gnderdikleri yazlarnda da baz tef-

1 N. V. Tcharykov, Olunps af hgh Poltics through war and peact. The autobiography of N. V. Tcharykov. (London 1931) p. 274. 2 Ayn y. p. 274. 3 Archives des Affaires Elrangeres (Quai d'Orsay) Turquie, Polltique Etrangere vol. XV (No 180) 1909, p. 161 4 Ay y. p. 97-98.

111

srlere yol amt. arkov'un Trkiye ile Rustya arasnda bir "yaklama" (rapprochement)ya alt belirtilirken, bunun arkasnda baz niyetlerin gizlendii de kaydedilmiti. arkov, tasarlad faaliyetinde muvaffak olmak maksad ile ttihatlarn nfuzlu ahsiyetleriyle temasa balamt. Bu hususta kendisine Rus Elilii batercman Mandelstam'n yardmc olduu biliniyor. Trkeyi ok iyi bilen ve gayet becerikli bir zat olan Mandelstam'n, aslen Yahudi olmas hasebiyle, ttihatlarn en nfuzlu kiilerinden "dnme" Cavid Bey ile ok yakn mnasebet kurduu ve bu vasta ile dier kimselerle de temas ettii iddia edilmektedir. arkov da bu temaslardan faydalanm ve bilhassa "Tanin" gazetesi bamuharriri Hseyin Cahid Bey ile yakn mnasebet kurmu ve Hseyin Cahid Beyi "Rusya ile Trkiye arasnda iyi komuluk mnasebetleri kurulmas gerektii grne" kazanmaa muvaffak olmutu. arkov Sadrazam Hilmi Paa ve dier hkmet erkn ile temaslarnda, Rusya'nn Trkiye'ye kar en iyi niyetler beslediini anlatmaya almakta idi. Mamafih Hilmi Paa'nn sadareti ok srmedi. ngiltere ve Trkiye arasnda Dicle nehri zerindeki seyr sefain yznden kan bir ihtilfn sebebiyet verdii ve haddi zatnda ehemmiyetsiz olan bir mesele, Meclis-i Mebusan'da ngiltere aleyhindeki cereyann kuvvetlenmesine yol at. Hilmi Paa kabinesi de fazla ngiliz tarafls olmakla itham edilerek, reye geilince sukut etti. Fransa ise, Trklerin dostluunu "kaybetmek" iin elinden gelen gayreti gsteriyordu; mesel, bu sralarda Trkiye'nin ok muhta olduu paray bor olarak vermek yle dursun, ngiltere'nin de Trkiye'ye kredi amasn nlemee alyordu. Halbuki Alman Bankas (Deutsche Bank) hemen gerekli paray bulmu ve bununla, Trkiye'de azalmaa yz tutan Alman nfuzunun tekrar canlanmasna yol amt. Mamafih "Alman nfuzunun yeniden canlanmasnda" , byk bir diplomat olan Alman elisi Herr Marschall'n rol bilhassa mhimdi. Halbuki Rus hkmeti Trkiye'de imdiye kadar popler olmyan durumunu dzeltmek ve eski kt hatralar gidermek yolunda birey yapmak yle dursun, kan baz frsatlar dahi karmakta idi. Bu kabilden olmak zere, ar Nikola II., talya Kiralna iade-i ziyaret maksadiyle, italya'ya gidecei zaman, ar'n vapurla stanbul'dan gemesi tasarlanmt. Rus hariciyesinden bu mnasebetle

111

ankov'a gerekli talimat dahi gnderilmi ve Trk hkmetinin bundan haberdar edilmesi istenmiti. Babli'nin bundan ok memnun kalaca da renilmiti; Trk makamlarnn, ar' memnun brakmak iin stanbul'dan geii srasnda hereyi yapmak istedikleri de anlalmt. St. Petersburg'daki muhafazakr (yani Trk dmam) evreler, ar Nikola II. nn istanbul'u bir "fatih" sfatyle ziyaretini tasarlarken, sadece bir "turist" olarak ehirde gezip gitmesini mnasip grmemilerdi. Dolaysiyle Nikola II. nn istanbul zerinden seyahati tasars terkedildi. Halbuki ar'n bunu yapmak istedii de biliniyor. Nikola II. italya'ya demiryolu ile gitti geldi; fakat az_ daha bir suikasta uruyordu. arkov'un iddia ettiine gre Rus arnn, gayri resmi bir ekilde istanbul'u ziyareti iki memleket arasndaki mnasebetlerin dostluk istikametinde gelimesinde mhim bir rol olacakt. arkov, mamafih karlan bu frsattan sonra da Trkiye ile Rusya arasnda "yaknlk" tesis etmek ve bu sralarda hayli gerilemi olan Rus nfuzunu tekrar dirilmek iin imknlar aramakla meguld. Ona gre, bu yaknlk yalnz siyas sahada deil iktisad sahada da kendini gstermeli idi. Rus elisi bu maksatla Rusya'daki ekonomi ve endstri evreleri ile temasa gemi ve "imparator Nikola II." adm tayan byk bir Rus gemisinde bir "Rus endstri sergisi"ni istanbul ahalisinin ziyaretine amt. Bu mnasebetle, Rusyann da Almanya, Fransa ve ingiltere gibi Trkiye'ye birok fabrika mamult verebilecei ve bunun karh Trkiye'den de birok ham madde alabileceini gstermek istemiti. Rus elisi yukarda da belirtildii gibi Trk hkmet mahfilleri ve "ittihat ve Terakki Cemiyeti"nin nfuzlu azalar ile de yakn mnasebetler kurmu, sk sk resmi kabuller tertip etmek suretiyle stanbul yksek tabakasnda epey dost ve sempatizan kazanmaa almt. 1 arkov Osmanl ricali arasnda Ruslara sempatisi olanlarla yakn mnasebetler kurmay da ihmal etmemiti. Bu hususta aile balarndan da faydaland biliniyor. Bu kabilden olmak zere arkov ile Hariciye nazr Rifat Paa arasnda da bir "ba" kurulabilmiti. Rifat Paann kars Rus Generali Riesenkamp'n kz idi.

1 (stanbul'daki ngiliz elisi) Lowther to Lord Grey, Constantinople, June 1913. P.R.O.F/O. 371/1788, files 5021: Mr. Tcharykov had throughout his period of office here, cndeavoured to promote his policy by conciliatory means, and by a good deal of coquetting vvith the Committee, and had undoubtedly endeavoured to persuade his Government that he could by these means succeed in getting through the Straits question.

111

arkov'un kars hemen Rifat Paann kars ile yakn bir mnasebet kurmitu. 1 Istanbuldaki Rus ateesi von Holmsen'in kars ile Rifat Paann hanm bilhassa dosttular; birbirlerini grmeden duramazlard, her gn grrlerdi; bu dostluklar daha Rifat Paa Atinada sefir iken balam ve stanbulda devam ettirilmiti. te arkov bu kabl "aile dostluklarndan" da faydalanarak, Rusya ile Trkiye arasnda "yaknlama" iin her trl areye bavurmutu. arkov, bu "dostluk perdesi" arkasnda belli maksatlar gz nnde tutuyordu; bunlarn en mhimi "Boazlar reijmi"nin Rusya lehine deitirilmesi idi. lzvolski'nin 1908 deki baarszlnn ngiltere'nin mukavemetinden ileri geldii malmdu. imdi ayn hatann yaplmamas icab ediyordu. Yani "Boazlar" hususunda ilk nce dier devletlerin deil, Babli'nin muvafakati alnmal ve Trkiye ile bir anlamaya varldktan sonra, ngiltere ve Fransa "olup-bitti" karsnda braklmal idi. Bu teebbse girimek iin msait bir frsatn zuhuru beklenecekti. Nitekim 1912 Ekim'inde, talya ile Trkiye arasnda harp knca, byle bir frsat zuhur etmi bulunuyordu. Bilindii zere, "Boazlar stats" 1841, 1856, 1871 ve 1878 yllarnda akdedilen "mukavele" (convention) ve muahedelerine konan maddelerle tanzim edilmiti. Bu anlamalarn en mhim esasn "Boazlarn btn harp gemilerine kapal" oluu prensibi tekil ediyordu. Boazlar, ticaret gemilerine ak olmakla beraber harp vukuunda Boazlardaki seyr seferlere tasarruf hakk Osmanl Padiahna aitti. Rusya, Boazlan kendisi iin bir emniyet kaps telkki ettiinden bu kapnn kendi kontrol altnda bulunmasn is- tiyecei muhakkakt. Rusya iin yalnz ticaret gemileri deil, Rus harp gemilerinin de serbeste geebilmeleri arzu ediliyordu. Bylece, icabnda Baltk Denizi Rus donanmasndaki baz harp gemilerinin Karadeniz'e geirilmesi mmkn olaca gibi, Karadeniz Rus donanamsmn da Akdeniz'e kmas salanm olacakt. Yukarda birok defa grld zere, Ruslar tarafndan yaplan harpler, Trkiye'yi byle bir msaadeyi vermee zorlamak iin olduu gibi, bar zamannda da Rusya birka defa "ni bir basknla" Boazlarda baz yerlerin igalini tasarlamt. Bu kabilden olmak zere 1911 yl Mart'mda dahi, Rus bahriye erkn harp dairesinde bir "istiare Meclisi" toplanarak "Boaz'a ni bir baskn meselesi"ni

1 Marschall an Ausw Amt. 14 Oct. 1910. Archiv d. Aus\v. Amts, Deutschland No 128 Bd 2. No. 5.

111

grmt. Fakat tat vastalarnn elverili olmay bu tasarnlri geciktirilmesini icabettirmiti. Bu durum karsnda Boazlardan "serbest bir geit" salamak iinin halli diplomatik yollarla aranacakt. talya ile Trkiye arasnda harbin balamasndan bir mddet sonra, Trk deniz makamlar anakkale Boaz'nn yabanc band- ral btn ticaret gemilerine kapatlmasna karar verdiler. Nitekim bu karar ilgili devletlerin protestolarna ramen trl zamanlarda tatbik edildi. Bunun neticesi olarak buday ykl birok Rus gemisi Halite ylp kald. Bunun Rus d ticaretinde ok byk tesiri grld; o seneki Rus hububat ihracatnda %43

161

arkov'un iddias, mamafih ksmen doru idi. Nitekim Nera- tov tarafndan, 5/18 Ekim g n tarihinde Paris Rus elisi Izvolski- ye gnderilen bir yazda: "Rusya'mn Fas meselesinde Fransa'ya yapaca diplomatik destek karl, Fransa'nn da Boazlar meselesinde Rusya'y desteklemesi" istenmi ve hi olmazsa Rusya'nn Boazlar ve bitiiindeki saha zerindeki tasarsnn gereklemesine Fransa'nn kar koymamas gerektii bildirilmiti. Bu suretle Rusya'nn Boazlardan yalnz harp gemilerinin gemesi deil, stanbul, anakkale, Kocaeli ve Gelibolu yarmadasn dahi ele geirmeyi tasarlad ifade edilmiti. Mamafih ilk safha olarak Fransa'nn, Boazlardan Rus harp gemilerinin serbeste geit hakk almalarna ses karmamas isteniyor ve sonralar da Boazlar mntakasnn tamamiyle Rusya'nn eline geirilmesine de Fransa'mn muvafakati talep edilecekti. Fransa'mn muvafakati elde edildikten sonra ingiltere'nin de tasvibi alnacakt. Ayn zamanda Babli ile de mzakere yolu ile bu hususta anlamaya varlmak istenecekti. Fransz hariciyesi Izvolski'ye sarih bir cevap vermemekle beraber, bu meselenin Fransa ile Rusya arasnda dosta ve teklifsizce (intime) grlebilecei anlatlm, yani Fransa'nn bu hususta tasvipkr davranmas lzm geldii anlatlmak istenmiti, ingiliz hkmeti ile temas daha sonraki tarihe brakld iin, imdilik Londra'daki Rus elisi Beckendorf'a bu hususta hibir ey yazlmamt. 2/15 Ekim 1911 tarihinde arkov tarafndan Sadrazam Said Paa'ya sunulan "Declaration", varlmas arzu edilen anlamann bir tasla mahiyetinde idi ve u esaslar ihtiva ediyordu: 1 "Rus ve Trk hkmetleri karlkl menfaaderi ile bal baz meseleleri dostluk ve iyi komuluk dnceleri iinde halletmek istediklerinden aadaki hususlarda anlamlardr :

1 arkov'un "demarche"na ait Dileri Bakanl Arivinde kaln bir dosya vardr: DIA Russie, Karton 491/18. Bunlar arasnda Franszca olarak: "P.'esum^ historique et juridique de la question des Detroits " balkl 14 daktilo sayfas tutan bir icmal ve Paris Sefareti mstear Rauf Ahmed Bey ile Londra Sefareti mstear Ragp Raif Bey tarafndan tanzim olunan "Boazlarn durumu ve meselesi hakknda" Trke uzun bir layiha da mevcuttur. arkov'un bu teebbsne ait Istanbuldaki Fransz ve Alman Eliliinin teferruatl raporlar olmutur. Bilhassa Istanbuldaki Alman elisi Marschall'in bu mnasebetle hkmetine ve Kayaser VVilhelm'e yazdklar ok mhimdir. Bunlardan bazlar matbudur, Die grosse Politik d. europ. Mchte Bd 30, I. Nr. 10885. v.b. Bu hususta tafsilt: Hikmet Bayur tnkilp Tarihi, C. II. Ksm I. 133-170. storiya diplomatii, II, ss. 208-209.

111

1. Rus hkmeti 1900 deki taahhtname ile Anadolu'nun baz yerlerinde yaplacak demiryolu iin Rus sermayedarlarna tannm olan imtiyazlardan vazgeer. 2. Keza, Rus hkmeti ibu yerlerde demiryolu yaplmas iin gereken sermayenin elde edilmesine kar koymayacaktr. (Yani Badat demiryoluna para arayan Almanya'ya kar ne srlen glkler, bu ie giriecek olanlara Rusya tarafndan mklt karlmayacaktr.) 3. Anadolu demiryolunun Samsun-SivasHarput-Diyar- bekir-Musul izgisinin Dou'sundaki ksmnn gelimesi iki tarafin karlkl ticaret menfaatleri ve iyi dostluk mnasebetleri iin ok nemli olduundan, iki hkmet (yani Trkiye ve Rusya) daha nceden ibu menfaatleri koruyan ve iki lke demiryollarnn balama noktalar ve bunun artlarn ihtiva eden bir anlama yaparak, aralarnda her trl zararl olabilecek ihtilflarn nne geilecektir. 4 . Bundan baka Rus hkmeti stanbul ve anakkale Boazlarnn bugnk nizamn (regime) ibka iin Osmanl hkmetine messir yardmda bulunmay zerine alr; (Boazlar) yabanc msellh kuvvetler tarafndan tehdid edildii takdirde, ibu yardmn bitiikteki topraklara da temilini taahht eder. Bu maddenin yrtlmesini kolaylatrmak iin, Osmanl hkmeti, gerek bar ve gerekse sava zamannda Rus harp gemilerinin Boazlardan gemelerine, bunlarn, ayrca bir anlama olmadka, Boazlarda durmamalar art ile kar koymayacaktr. 1/13 Mart 1871 tarihli Londra mukavelesinin bu husustaki yorumunun (interpretation) yrtlmesi ibu mukaveleyi imza etmi olan br devletlerin tasvibine bal olacaktr. 5. Rus hkmeti, Osmanl hkmeti ile Balkan devletleri arasnda
stalus quo

temeli

zerinde

srekli

dostluk

mnasebetlerinin

kurulmasn kolaylatrmak iin araclk edecektir.

163

6. Rus hkmeti "kapitlsyonlar" meselesini incelemee ve Babli'nin verdii ekonomik ve mal taanlar hsnniyetle karlamaa hazrdr." 1 arkov tarafndan husus olarak Said Paa'ya sunulan bu "muhtra" veya "Declaration" da, grnte Trkiye iin ok cazip maddeler vard. Sultan Abdlhamid II. tarafndan 1900 de demiryolu inaatna ait verilen "taahht" (buna gre Trkiye Karadeniz sahillerinde Rus hududuna doru demiryolu yapmak hakkndan feragat etmiti) den vazgeiyordu; Trkiye ekonomisini kknden bal- talyan kapitlsyonlar nizamnn kaldnlmasnda Rusya mzaheret edecekti ve nihayet Trkiye, "Balkan Bloku" na dost bir devlet olarak kabul edilecekti. Btn bunlarn karlnda, Babli, Boazlardan Rus sava gemilerinin serbeste gemesi hakkn tanyacakt. Mamafih Boazlar stats yine de muhafaza edilecekti. (Yani dier devletlerin harp gemilerine Boazlar kapal kalacakt); Trkiye yabanc bir devletin hcumuna urayacak olursa, Rusya Trkiye'nin yardmna koacakt. Szn ksas: Rusya Trkiye'ye "asker bir ittifak" teklif ediyor ve bunun larlnda da "Boazlarn Rus harp gemilerine ak tutulmasn" istiyordu. Sadrazam Said Paa, tamamiyle "husus mahiyetteki" bu "muhtra" veya "Declaration" zerinde her hangi bir fikir beyan edemezdi; nk ne srlen talepler byk deiikliklere yol aacak mahiyette idi. arkov'un bu "muhtra" y sunarken, Sadrazam kandrmak maksadiyle geliigzel birok lf da sarfettii anlalyor; bu temasn gizli tutulmas istenmesi Ayrca manidard. Said Paa, bu muhtradan hariciye nazr Asm Bey'i hemen haberdar etti; fakat Asm Bey bundan haberi yokmu gibi davrand; yle ki, ingiliz elisi Lovvther ile grtnde, "Ruslarn harp gemilerini Boazlardan geirmek yolunda teebbse geeceklerine ait baz ayialar dolatn" syledikten sonra, "ayet bu yolda bir mracaatlar olursa, Babli'nin ingiltere'nin yardmna gvenip gvenemi- yeceini bilmek istediini" de szlerine katt. 2 Lowther, bu grme ile ilgili, 25 Ekim g n tarihli Londra'ya gnderdii bir yazsnda, "Sadrazamn bu meseleyi Asm Bey'den sakladn" kaydetmiti. Asm Bey, ingiliz hkmetinin bu baptaki cevabnn gecikmesinden zlr grnm ve "Trkiye, ayet yalnz bana kalrsa, Rus taleplerine "evet" demekten baka bir karhk yapamyacam"

1 Y. Hikmet Bavur, nklp tarihi, Cilt II. Ksm I. ss 136-139. 2 ayn y.

111

Lovvther'e anlatmaa almt. Asm Bey szlerine devamla : "Bu meseleyi Rusya'nn diledii gibi halletmek iin arkov'un byk bir ihtiras beslediini; eer bunu baarrsa memleketinin en byk ahsiyetlerinden biri olarak tannacan umduunu" belirttikten sonra, Osmanl hariciye nazn: "Halbuki Trkiye'de byle bir anlamay imzalayacak kimsenin vatan haini sanlacanda phe yoktur" demiti.' Hakikaten Sadrazam Said Paa ve hariciye nazr Asm Bey ankov tarafndan sunulun muhtrann mahiyetini tamamiyle anlamlard. Trk hkmetini en ok kukulandran cihet ise: Bata ngiltere olmak zere Rus emellerine kar koyan devletlerin mzaheretinden mahrum olmak ve Rusya ile kar karya kalmakt. Dolaysiyle Babli'nin bu "yalnzla" imkn vermemesi ve dier byk devletlerin mzaheretini salamak iin azam gayreti sarfetmesi gerekiyordu. Dier yandan Rus hariciyesinde bu sralarda hkim olan zihniyete gre: Evvel Trkiye'nin muvafakatini salamak ve sonra Fransa ile ngiltere'nin tasviplerini elde etmekti. Mamafih ok gemeden Rus isteklerinde ba~ deiiklikler grld ve her halde bunlar Trkiye'yi fazla rktmemek arzusundan ileri gelmiti. Bu deiiklik, ankov tarafndan Asm Bcy'e, resmen sunulan yeni bir muhtra (pro-memoria) veya "Declaration"da belirtilmiti. ankov tarafndan 27 Kasm 1911 tarihinde Asm Beye sunulan bu muhtra, Said Paa'ya sunulan "muhtra"dakinin hemen hemen ayns olup, ancak 4. maddenin nc bendinde deiiklik vard. Deien paragraf yle tanzim edilmiti: "Rus ve Trk hkmetleri meseleyi aralarnda kararlatrdktan sonra, vaktiyle Boazlar anlamasn imzalam olan devletlere bildireceklerdir". Metindeki hu deiiklik Babli'yi kandrabilmck veya fazla rktmemek maksadyle yaplmt. Yani Rusya'nn hereyden nce meseleyi Trkiye ile hahaa halletmek istedii aikrd. "Muhtra"daki 4. madde 1. benddeki "bitiik topraklara temil etmek" ibaresi olduka kapal geilmiti; bununla ne kastedildii ak deildi. Halbuki Ruslarn bundan ne demek istedikleri yukanda belirtildii zere, Ncratov tarafndan 5 Ekim 1911 de Paris'e Izvolski- ye yazlanlarda aka belirtilmiti: "Rusya bitiik toptaklarn igalini" istiyordu. arkov'un Asm Beye sunduu "muhtra"snda, 4. maddesi ve 3. paragrafnda: Rusya, Trkiye'nin evet cevabn aldktan sonra,

1 Yusuf Hikmet Bayur, nklp tarihi, Cilt II. Ksm I. 140 vd.

111

durumu dier devletlere bildirecekti. Halbuki Sadrazam Said Paa'ya husus olarak sunulan muhtrada: Rusya'mn harp gemilerinin Boazlardan serbeste gemeleri hususunda nce dier devletlerle anlam olmasn tazammun ediyordu. Nitekim, nazr yardmcs Nera- tov'un imzas ile Izvolski'ye gnderilen talimat bunu gstermekte idi. Az sonra Londra'daki Rus elisi Beckendorf'a bu cihet bildirilmiti. Fransa'mn tutumu sarih olmamakla beraber, bu meselede Rusya'ya hayrhah gibi grnyordu. Halbuki hariciye nazr Lord Grey ta batan pheli bir tavr taknm ve " 1908 de beyan edildii gibi, ingiltere'nin Rusya tarafndan Boazlar meselesini yeniden grmek istemesine prensip itibariyle muhalefet etmiyeceini" bildirmiti. 1 Rusya iin Almanya ve Avusturya'nn da alacaklar tavr nemli idi. Mamafih Alman hkmetinin bu hususta Rusya'ya pek de mkilt karmyaca tahmin ediliyordu Fakat Alman hkmetinin bu grne istanbul'daki Alman elici Marschall iddetle kar koydu. Alman hariciyesine gre: Rusya'nn Boazlarda serbestlik kazanmasna ingiltere'nin naslsa kar koyacandan, Alman hkmetinin bu hususta Rusya'ya kar fazla igzarlkta bulunmasna lzum yoktu. Halbuki byk eli Marschall bu kanaatta deildi. Marschall, arkov'un .Asm Beye muhtrasn sunmasndan hemen sonra, bunun muhteviyatn renmiti; Rus emellerinin mahiyeti ve bunun Almanya iin sebeb olaca tehlikeleri hakknda hariciye nazr Kiederlen-VVachter'e, 30 Kasm 1911 tarihinde, uzun bir rapor gndermiti. Alman byk elisinin belirttii vehile: "Rus zrhllar Karadeniz Boaz'ndan geerse, Rusya istanbul'a hkim olacaktr .. .Sultanda yava yava Buhara emirinin mevkiine decektir .. .Trkiye'nin Avrupa'daki arazisi tamamen "a la merci de la Russie" (Rusya'nn insafna kalm) olacaktr. Marschall yazsna devamla unlar belirtmiti: "Eer Almanya, Rusya'nn bu isteklerine kar koymazsa, Almanya'nn Trkiye'de prestiji tamamen krlacak ve Trkiye de kolaylkla "Ittifak- msellese" tarafna geecektir; dolaysiyle yirmi yldan beri baar ile tatbik edilen Alman siyaseti de ifls etmi olacaktr." 2 Byk elinin bu yazsndan sonra da Alman hariciyesinin eski grn muhafaza ettii, yani Rusya'ya kar aka vaziyet almak

1 Y. Hikmet Bayur, nklp tarihi, Cilt II. Ksm I. 155 vd. 2 DU Grosse Politik, Bd. 30, I. No. 10987.

111

tan ekindii grld. Marschall bunun zerine Bavekil Bethman- Hollvveg'e uzun bir rapor yazarak Almanya'nn bu meselede takip etmesi gereken siyaseti anlatt. Mesele Kayzer VVilhelm Il.e intikal edince, Kayzer, MarschalPm grn destekledi: Yani Almanya, Rus harp gemilerinin Boazlardan gemesine msaade etmiyecekti. Mamafih Alman hkmetinin bu hususta Rusya'ya kar aka vaziyet almasna lzum kalmadan, mesele kendiliinden kapand. Asm Bey, Londra byk elisi Tevfik Paa vastasiyle, ngiliz hkmetini Rus isteklerinden haberdar etmiti. 1 Osmanl elisi tarafndan Foreign Office'e (hariciyeye) sunulan bir tezkerede (aide- memoire): "Rusya'nn, Trkiye'ye belli artlar altnda bir ittifak teklif ettii" yazl idi. 2 ngiliz hkmeti de durumu bu adan incelemi ve u neticeye varmt: "ayet ngiliz harp gemilerine de aym haklar tamnacaksa, yani onlarn da Boazlardan gemeleri kabul edilirse, ngiliz hkmetince Rus sava gemilerinin Boazlardan gemelerine kar gelinmiyecektir." Bu gr, 1908 de Lord Grey tarafndan tzvolski'ye bildirilenin ayns idi. Halbuki bu ekil Rusya'nn iine asla gelmiyordu. nk bununla Karadeniz'den ngiliz donanmas tarafndan tehdid edilmesine yol alabilecekti. ngilizlerin bu tutumu, stanbul'da arkov tarafndan giriilen teebbsn (demarcle'n) baarszlkla biteceinin bir delili idi; dolaysiyle Rus hariciyesinin de bu teebbsten "yzlerini gzlerini bulatrmadan" (yani prestijini kaybetmeden) syrlmas icabedecekti. Zaten tam o sralarda, ankov'un sunduu muhtrann cevab Babli tarafndan resmen verilmiti. Said Paa'nn imzasn tayan 8 Aralk 1911 tarihli bu Trk cevabnda unlar yazl idi: "Berlin Kongresi tarafndan da tasdik edilmi olan 1871 yl "Londra Mukavelenamesi"ne tevfikan, gerek sulh ve gerekse larp zamannda, Rus donanmasmn Boazlardan gemesine istisna olarak dahi, Devlet-i aliyye msaade edemiyecektir." "Osmanl arazisinin dokunulmazln temin maksadyle Boazlar zerindeki btn hak ve salhiyetlerinin Osmanl milleti ve onun hkmdarna ait olduu" da ayrca belirtilmiti. 3 Yani, Babli, arkov'un muhtrasna sarih bir "hayr" cevab vermi ve yrrlk

1 P. R. O/F. O. Cabinett Papers 37/108, files 48367. 2 Aym y. Cab. Papers 37/ 108. 45.A. 3 Yusuf Hikmet Bayur, inklp Tarihi, Cilt. II. Ksm I. 150 vd.

167

teki "Boazlar rejimi"nin katiyen deitirilemiyeceini bildirmiti. 1 Bu red cevab karsnda Rusya'mn ya Boazlan zorlamak iin Trkiye'ye kar harekete gemek veya bu meselenin zerine snger ekmek kk kalyordu. Rus hariciyesi ikinci kk tercih etti; nk bu tarihlerde Rusya harbe balad takdirde, karsnda yalnz Almanya deil ngiltere'yi de bulmaktan ekinmiti. Bu meselenin "kapatlmas" gayet basit bir tarzda icra edildi. arkov'un muhtrasn sunduu zamanda Rus hariciye nazr Sazonov hasta idi ve tedavisi iin svire'de bulunuyordu. Dolaysiyle btn bu olup bitenlerden "resmen" haberi yoktu. Sazonov, iyiletikten sonra, St. Petersburg'a dndnde, ngiltere'nin menf tutumu da anlalm ve Babli'den de "red" cevab alnmt. Sazonov bu defa btn bu "Boazlar meselesi"nden kendisinin asla haberi olmad ve btn bunlarn srf stanbul'daki Rus elisi arkov'un ahs teebbs olduunu iddia etti; yani bu meseledeki btn baarszlk arkov'un omuzlarna yklendi. Sazonov, bu maksatla. 9 Aralk 1911 tarihinde "Le Matin" gazetesinin St. Pctersburg'daki muhabirine verdii beyanatnda: "Rusya'nn Boazlara ait hibir talepte bulunmadn" sylemek suretiyle, ankov'un "demarehe"- n klliyen inkr etti. 2 Diplomatik tarihte emsaline az rastlanr bu inkr, haddizatnda Rusya'nn hem zaaf hem de diplomatik baarszlnn bir ifadesi oldu. St. Petersburg'daki diplomatik mahfiller'e, arkov'un Istanbul- da kendiliinden hareket ettii ve talimatlar aarak Babli nezdinde birtakm taleplerde bulunduu inandrlmak istenmiti. Halbuki Alman, ngiliz ve Fransz ve bilhassa stanbul diplomatik evreleri bunun hi te yle olmadn gayet iyi biliyorlard. Rus hariciye nazn yardmcs Neratov'un imzas ile Paris'e, Londra'ya ve stanbul'a gnderilen yazlar meselenin i yzn aydnlatacak mahiyette idi. Sazonov da meseleyi kapatmak iin, ankov'u stanbul'dan geri ard. Onun yerine de, Rus hariciyesinde mhim bir mevki igal eden ve biraderi de Viyana'da sefir olan Michail Giers tayin edildi. arkov "hatrat" nda, bu "demarche'Y yaparken, kendisine gnderilen talimatlar amasndan bahsediyorsa da, "ahsn ne sr

1 stanbul'da kan ve yar resmi saylan "Yeni Gazete"nin 6 Aralk 1911 tarihli nshasnda: "Hi bir Osmanl Hkmeti, Osmanl -Trk Devletinin Rus vassal olabileceini bir dakika bile dnemez ve dolaysiyle Bablinin Rus tekliflerini kabul edemiyecei muhakkaktr" szleriyle, arkov' un tekliflerine red cevab verildiini aklamt. 2 storiya diplomatii, II, 209/10.

111

dn ve baarszlk takdirinde Rus hkmetinin mkl bir duruma drlmemesi dnldn" kaydetmektedir. 1 Mamafih arkov'un byle bir teebbse giriirken yalnz nazr yardmcs Neratov'un muvafakatma deil, tedavi edilmekte olan Sazonov'un da bilgisi altnda hareket etmi olmas lzm gelir. arkov, galiba, "tarih gaye"ye ulat takdirde (yani yeni bir Hnkr skelesi Anlamas akdedildii takdirde) Rusya'nn en byk ahsiyetlerinden biri derecesine ykselmeyi hatnndan geirmie benziyor. Eer byle dnmse, arkov'un bu srada Trkiye'nin siyasetini idare edenleri hie sayd ve onlar kolayca "aldatabileceim" zannetmi olmaldr. Halbuki, gerek Said Paa ve gerekse Asm Bey, arkov'un zannettii kadar ehliyetsiz ve "safdil" kimseler deildi ve Rus elisinin oyununa gelmemilerdi. arkov'un "demarche" bu suretle hibir netice vermeden kapand ve arkov'u da "yerinden olmasna" gtrd. Mamafih bu Rus teebbs Rusya'nn Boazlar zerindeki emellerinin ne olduunu bir defa daha gstermi ve Rusya'mn ilk frsatta bunun halli iin harekete geebileceini teyid etmiti. Dier yandan, Fransa ve ngiltere'nin Rusya ile dostluklarna ramen, Boazlar meselesinde Rusya ile tam bir anlama halinde olmadklar da grlmt. arkov'un yerine gelecek olan elinin, Rusya'nn stanbul'da epey sarslm olan prestijini korumas pek o kadar kolay olmayacakt. Yeni stanbul elisi Michail Giers, ar Aleksander III. zamannda, orakov'dan sonra hariciye nazr olan ve aslen Finlndiya'daki isve meneli Nikolay Giers'in olu idi. Erkenden hariciye mesleine intisab eden Michail Giers, 1895 den itibaren trl memleketlerde Rusya'y temsil etmiti; 1895 de Rio de Janeiro'da, 1898 den itibaren Pekin'de, 1901 de Mnich'te (Bavyera Kiral nezdinde) ve 1902 den itibaren dc Bkre'te Rus elisi idi. Uzun zaman Bkre'te kalmas hasebiyle, Balkan ve Trkiye meseleleri ile yakndan ilgilenmek imknn bulmutu. Biraderi de Viyana'da Rus elisi idi. M. Giers, kendisinden nceki Rus elisi arkov'a hi benzemiyordu. Giers'in her hali ve tavrndan sadec't siyas meselelerle ilgilendii ve bunun dnda hibir ey ile alkadar olmad-grlmekte idi. ankov ne kadar Trk evreleri ile dp^ kalkmay ve resmi kabuller tertibini sevmise, Giers te o nisbettc Trklerden uzak kalyor, onlara ehemmiyet vermiyor gibi bir hali vard. Kendi

1 N. V. Tcharykov, Glymps oj high Polilics, p. 276.

169

sinin zaten Trkleri hi sevmedii ve saymad, onlar hakknda daima menfi gr sahibi olduu bilinmektedir. 1 te byle bir zat, imdi Balkanlarda byk meselelerin zuhur ettii bir srada en nemli ve en byk bir devleti stanbul'da temsil etmekte idi. Giers stanbul'a geldii sralarda (Mart 1912), Trk-ltalyan harbi devam etmekte idi. Dolaysiyle, Rus elisinin bu harple ilgili baz meselelerle megul olmas ve Babli'ye Rus grlerini ikide bir hatrtlatmas ve birtakm taleplerde bulunmas icabedecekti. Zuhur eden yeni meselelerin banda yine eski Boazlar meselesi vard. Babli'nin Boazlar ticaret gemilerine kapatmas, Rus elisi tarafndan "protesto"lara sebebiyet vermekte idi. anakkale Boaz'nn 19 Nisan'dan 18 Mays'a kadar bir ay kapal kalmas, Rus hububat ihracatn byk zarara uratm ve Giers de Boazlarn almas hususunda byk gayretler sarfetmiti. Dolaysiyle Giers de arkov gibi "Boazlar Meselesi"nde Rusya'nn lehine olarak bir zm yolu arayp bulmal idi. Rus harp gemilerine "serbest geit" hakk tannsa bile bu mesele halledilmi saylamazd; nk Trkiye harbe girdii takdirde, ticaret gemilerini Boazlardan geirmiyebilirdi. Hatra gelen zm yollarndan biri de, belki "Boazlarn tarafszl" olabilirdi; yani Boazlar zerinde milletleraras bir kontrol sisteminin tatbiki kabul edilebilirdi; Trkiye'nin Boazlar tahkimine izin verilmeyecek ve Boazlar btn milletlerin ticaret gemilerine ak tutulacakt. Fakat bu hal tarz da Rusya'nn iine yaramazd. nk Boazlarda mdafaa tertibat bulunmayndan istifade ile, her hangi bir (byk) devlet buray el abukluu ile ele geirebilirdi. u halde Rusya iin tek bir are kalyordu: Boazlar ve bitiik sahay tamamiyle Rusya'nn igali altna koymak. Bunun gerekletirilmesi iin ise ya Trkiye'ye kar harp aarak Boazlar ve stanbul'u igal etmek veya diplomatik yollarla tedricen buna zemin hazrlamak, Trkleri "yumuatmak" ve elverili frsat zuhur edince derhal harekete geip bir "olupbitti" yaratmakt.

1 Sir Getard Lowther to Lord Grey, Constantiniple January 15, 1913. Reports on Heads of Foreign Missions in Gonstantinople. P.R.O/F.O. 371/1788, files 5021: he (Giers) is Russian to the backbone, and very anti-Turk, and never pretends to view a question from the point of fairness, but only from that of advantage to Russia. He appears to have a special delight in delivering threats at the Sublime Porte.

111

lzvolski'nin 1908 de bu maksatla giridii teebbsn baarszlkla neticelendiini grmtk. arkov'un 1911 Ekim'indeki "demarch"nn yine ngiltere'nin mukavemeti ile karlat az nce grlmt. Bunun zerine Rus hariciye nazr Sergey Dmitriyevi Sazonov bu meseleyi zmek maksadyle Rus siyasetine yeni bir istikamet vermek niyetinde idi: Balkanlardaki devletleri, Avusturya- Macaristan'a kar bir ittifak halinde birletirirken, Boazlarn da Rusya'nn eline gemesi iin gerekli tedbirler alnm olaca sanlyordu. Balkan harpleri zamannda Rusya'nn tutumu ve Boazlar ele geirme tasars Bosna-Hersek'in Avusturya-Macaristan tarafndan ilhak, Rusya'nn Balkanlardaki siyas emellerini alt-st etmiti. Bunun zerine Rus hariciye nazr zvolski, 1909 dan itibaren, ok gizli olarak, Bulgaristan ve Srbistan' Avusturya'ya kar bir "ittifak" akdine tevike balad. Fakat bu i o kadar kolay deildi; nk "Makedonya" meselesinde Srplar ve Bulgarlarn anlamas imknsz gibi grlyordu. Bulgarlar, Makedonya'nn tamamiyle kendilerine ait olmas lzm geldiini iddia ediyorlar, Srplar da hibir ey vermee yanamyorlard. 1910 da lzvolski'nin halefi olan Sazonov, nihayet uzun gayretlerden sonra, bu iki karde milletin arasn buldu ve 30 Mart 1912 tarihinde Bulgaristan ve Srbistan arasnda bir "ittifak" akdedildi. 1 Buna az sonra Karda ve Yunanistan da katlnca tam bir "Balkan bloku" teekkl etti. Bu blok, gya, Avusturya'nn Balkanlarda daha fazla nfuz kazanmasn engellemek maksadyle yaplmt; fakat bunun en yakn gayesi Osmanl hkimiyeti altndaki sahay ele geirmek ve paylamakt. Nitekim o sralarda St. Petersburg'u ziyaret eden Fransz bavekili ve hariciye vekili Poincard'ye bu ittifakn metni gsterildii zaman, oda bu anlamann "l'instruman dc la guerre" szleriyle tam tehisini koymutu. 2 Hakikaten bu "ittifak" tam bir "harp aleti" idi ve her eyden nce Trkiye'ye kar yneltilmiti. Mamafih Poincar, Fransa'nn srf Balkan meseleleri yznden "bir harbe girmek istemedii ve harbin ancak

1 storiya diplomatii ,11, 220. Balkan anlamas iin esas eser: (Bulgar Babakan) M. Gejov, Balkanskiy soyuz, vspominaniya i dokumenty, Petrograd 1915; Franszcas: VAlliance lialkaniqve, Paris 1921. 2 Documents diplomatiques .......... Les Affaires Balkaniques, T. I. p. 38.

171

Almanya tarafndan bir hcum olduu takdirde kabilecei" hususundaki beyanat, Rus siyas ve asker evrelerinde iyi karlanmamt. Mamafih Sazonov'un bu "Balkan bloku" nu tekile alrken, Balkanlardaki harbin hemen kmasn arzulamad anlalyor. in asl, kmas artk pek muhtemel grnen Avrupa'daki umm harbe, Rusya'nn, "Balkan bloku" devletlerini de yanbana alarak hazrlkl bir ekilde harbe katlmas isteniyordu. Yani Almanya ve Avusturya-Macaristan'a kar sava balad zaman, Rusya, otomatik olarak bu "Balkan bloku"nu kendi tarafna ekecek ve Balkanlarda derhal stn bir durum salyacakt. Bu yapld takdirde de Trkiye'nin mukadderatn halletmek Rusya iin gayet kolay olaca sanlyordu. Halbuki Rusya bu hesaplarnda yanld. nk "Balkanlardaki karde devleder" aabeylerinin (yani Rusya'nn) sznden karak her biri kendi menfaatlerini elde etmek maksa- diyle hemen harbe baladlar. Rusya ise bir an evvel Trk-ltalyan harbinin bitmesi ve barn salanmasn arzu ediyor ve bunu mteakip, asker hazrlklarna, bilhassa Karadeniz'deki donanma inaatna hz vermek sratiyle, gelecek byk harbe hazrlanmay tasarlyordu. Harp hazrlklar bitirildikten sonradr ki, Rusya, istedii tarzda harekete geebilecekti. Fakat "Balkan bloku" devletleri 1912 yl Ekim'in ikinci haftasndan itibaren harbe balamlard. lk nce Blok'un en kk devleti olan Karada 9 Ekim (1912) tarihinde Trkiye'ye kar harp iln etti; 17 ve 18 Ekim tarihlerinde de Bulgaristan ve Srbistan harbe baladlar; az sonra Yunanistan da Trkiye'ye saldrd. 1 Trkiye bu harpte tamamiyle gafil avlanmt. Meselenin en ac taraf, merutiyeti mteakip ilgili asker makamlar, bata Harbiye nezareti, ordunun tekili, talimi ve tehizi cihetlerine gerekli nemi vermemilerdi. Almanya'dan getirilen ok miktarda Krupp toplar bulunmasna ramen, bunlar kullanacak doru- drst zabit ve topu efrat yoktu. "lhtill"den sonra ordunun siyasetle uramasnn en tabi neticesi olarak, ordu harp kabiliyetinden ok ey kaybetmiti. Osmanl ordusunun seferberlii dahi yaplamam ve harp balar balamz derhal aknlk bagstermiti. Bulgar,Srp ve Yunan

1 Harbin kma ait teferruat: Yusuf Hikmet Bay ur, nklp Tarihi, Cilt II. ksm I. (Ankara) 1943 s. 289 ve devam.

111

kuvvetleri derhal "muzafferane" yrye baladlar. Osmanl ordusu, 24 E k i m ( 1 9 1 2 ) tarihinde orlu yannda Bulgarlar tarafndan kat' yenilgeye urald ve Trk ktalan intizamsz bir halde atalca hattna ekilmek zorunda kaldlar. Bu suretle harbin balamasndan bir hafta on gn sonra, stanbul ve Boazlarn Bulgarlar tarafndan tehdid edilmesi, durumun fecaatini aka ortaya koymutu. Srplar ve Yunanllar ile Karadallar da Osmanl topraklarna girdiler ve birok kasaba ve ehir ele geirdiler; mamafih Yanya kalesi dmana iddetle kar koydu; ayn vehile Edirne de Bulgarlara kar baar ile mdafaa edilmekte idi. Fakat harbin umum gidiat Osmanl ordusunun tam bir yenilgeye uramas merkezinde idi. Hele Bulgarlarn stanbul'a yaklamalar, yalnz Trkiye'de deil, Rusya'da dahi, yalnz beklenmedik bir hal deil, byk bir endie kayna olmaa balamt. Bulgarlarn Boazlara doru ni ilerleyileri Rusya'da ne kadar tela sebebiyet verdi ise Viyana ve hatt Berlin'de o derecede memnunlukla karlanmt. Baz Avusturya ve Alman gazeteleri Bulgarlarn stanbul'u ele geirmelerini temenni ederek yazlar nerettiler. Balkanl kk bir devletin, Rusya'nn muvafakatini almadan Boazlara hkim olmas, Rusya'nn bu yoldaki emellerini baltalamas itibariyle, Viyana ve Berlin'deki bu tutum ayrca manidard. Halbuki Rusya buna asla muvafakat edemezdi: Bulgarlarn Boazlara inmesine hibir vehile msaade edilemezdi. Nitekim daha 20 Ekim (1912) tarihlerinde, yani Bulgarlarn ilk baar haberinin St. Petersburg'a ulamasndan hemen sonra, Rus bahriye nazr .K. Grigorovi, Karadeniz donanmas kumandanna tel ekerek, "stanbul'da bagstermesi mmkn olan karklklar dolaysiyle Rus harp gemilerinin harekete hazr olmalar gerektiini" bildirmiti. cabederse btn donanmann dahi stanbul'a gndcrilebilccci dc kaydedilmiti. 1 24 Ekim (1912) orlu'daki Bulgar zaferinden hemen sonra Bahriye nazr, ar Nikola Il.'ya telgrafla mracaatla, "Karadeniz donanmas kumandannn dorudan doruya stanbul'daki Rus elisi ile temas ederek, eliden alnan talimata gre hareket etmesi ve gerekirse btn donanmann stanbul'a gnderilmesi" hususunda ar'n msaadesini istemi ve bu baptaki mracaatnn Rus hariciyesinin tasvibi ve banazrn bilgisi dairesinde yapldn
1 Ya. Zakhrr. Kontlanliopol' i prolin (stanbul vc Boazlar), K.A t. 6. (1924) s. 51. i Ya. Zakler, K.A l. (1924) s. 51.

111

1912 yl Ekim sonlarnda stanbul'a Rus donanmasn gndermek kararn alm bulunuyordu. Bahriye nazrnn bu mracaat ar Nikola II. y epey artmt; nk durumun bu kadar nezaket kcsbettiinden asla haberi olmad gibi, Bulgaristan'n birdenbire bu derecede bymesine hibir vehile muvafakat edemezdi. AvusturyaMacaristan'n Bulgaristan'a kar msamahakr bir tavr almasnn da Rus mahfillerini epey sinirlendirdii anlalyor; nk Avusturya'nn, Bulgaristan'n "Ayastefanos Bar" snrlarna kadar geniletmesini tasvip ettii sezilmekte idi. ar Nikola II. Bahriye nazrnn bu mracaatn biraz da sinirli bir eda ile tasvip etti ve "muvafakat ediyorum" erhini koydu. Bunun zerine, 26 Ekim 1912 tarihinde de, istanbul elisi M. Giers'in, galiba bir mddet nce kendisine verilmi olan, "icabnda Karadeniz donanmasna, St. Petersburg'a sormakszn donanmay talep etmek" salhiyeti de teyid edilmiti. Bu suretle, 1897 de Nelidov'un bu kadar arzulad byle bir salhiyet, bu defa Gicrs'e verilmi oluyordu. Bu tarihlerde M.Giers'e gnderilen telgrafta ezcmle unlar okuyoruz: "Trk ordusunun gayri muntazam bir ekilde ekildii zaman istanbul'da vukubulmas muhtemel karklklar srasnda, kendi halinde yaayan Hristiyan ahaliyi korumak zarureti karsnda, (Rus) donanmasn armak mecburiyeti doaca gibi, bir de, Bulgar ordusunun stanbul'a girdii zaman, hatr saylr bir Rus donanmasnn stanbul sularnda bulunmas gerektii mlhazas da byle bir anda bulunmay da icabettirecektir; stanbul ve Boazlar'a dair karara varlaca zaman, Rusya'nn menfaatleri ile badaamyacak hkmlerin bulunmamas hususunda bu 1 donanma gerekli bask icrasna imkn verecektir." Halbuki Rus hkmetinin esas maksad, yalnz stanbul ve Boazlar hakknda Rus menfaatlerine aykr kararlarn nlenmesi deil, ok daha ileriye gidiyordu. Bu ciheti, Rus deniz makamnda 20 Ekim 1912 tarihinde tanzim olunan bir vesika aydnlatmaktadr. Bu mnasebetle u hususlar kaydedilmiti: "Isyanbul'da karklklar karsa, oraya Rus harp gemilerinin gnderilmesi ihtimali kuvvetlidir; Rus eliliinin korunmas ve umumiyetle Rus menfaatlannm gzetilmesi maksadyle karaya bir miktar asker karmak da icabedecektir; (karaya karlan) komandolar zayf brakmamak

111

1 Ayn y. s. 52.

iin de gemilerde bir miktar mitralyz birliklerinin bulundurulmas gerekecektir. ayet karaya karlan ilk ktalar az gelir ve karklklar byyerek tam bir ihtill halini alrsa, dier devletler kendi menfaatlerini korumak ve teb'alarn himaye etmek maksadyle stanbul Boazna kuvvet gndermee acele edeceklerdir; yani vaktiyle inde "Bokser ayaklanmas"nda olduu gibi. Rusya, yaknlndan faydalanarak, Boaz'a daha ok kuvveti daha kolayca sevkedebilir; bilhassa dier devletlerden daha evvel davranmal ve oraya daha evvel oka kuvvet gndermeliyiz; bununla biz (Rusya) mzakereler balad zaman en ndeki safta yer alabiliriz. En kk hadiseyi bahane ederek Boaz'a oka asker gnderip, mesel Bykdere'yi igal etmeliyiz; bununla stanbul iindeki asker birliimiz de korunmu olur ve Bykdere'deki Rus ktalar stanbul'un iindeki Rus birlii iin ihtiyat vazifesini grr. Byk- dere'nin ok uzun bir zaman iin igali uzatlabilir ve bylece bize, orada bsbtn kalmamza imkn salanm olur. Bykdere'yi iyice elde tutmamz ise, artk zlmesi elzem olan Boazlar meselesinin yar yarya lehimize halledilmesi olacaktr. Eer harekete gemek iin mnasip bir vesile kmazsa, bunun tarafmzdan sun' olarak yaratlmas gerektir; ayet btn Boazlar igal etmemiz mmkn deilse, Bykdere'nin dahi Rusya iin ok byk bir nemi olduu gz nnde bulundurulmaldr." 1 Bu vesikadan aka anlald zere, Karadeniz Rus donanmasnn, 1912 Ekim 20 lerinde stanbul Boazna girmesi ve Ruslarn "Bykdere"yi igalleri nerede ise kararlatrlm gibiydi. Bunun gerekleememesi o srada zuhur eden yeni gelimelerle bal oldu. Evvel, Bulgarlar atalca'daki tahkimli hatt geemediler ve burada ok iddetli bir Trk mukavemeti ile karlatlar; dolaysiyle Ruslarn bekledikleri gibi "intizamsz bir Trk ekilii ve stanbul'da karklklar da" zuhur etmedi. Sonra, tabi meselenin en mhim taraf, Ruslar ngiltere'nin mdahelesinden ekindiler. Fakat hepsinden de nemli olan husus da: Bu tasary (yani stanbul'a asker karmak iini) baarmak iin, vaktiyle olduu gibi, imdi de Ruslarn elinde gerekli tat
I Ya. Zakher, KA t. 6. (1924) s. 53.

175

ti.1 Bundan baka, Kasm ortalarnda Trkiye ile Balkanl mttefikler arasnda bir "mtareke" akdi ve bar mzakerelerine giriilmesi de, imdilik Rus mdahelesini geciktirmi oldu. Mamafih Rus hkmeti "Boazlar zerindeki tasars"ndan asla vazgemi deildi. Bilkis ilk frsatta bunun gerekletirilmesine alacakt. Nitekim bu yolda projeler ve plnlar hazrlanmas iin ilgili dairelere, deniz kurmay zabitlerine grevler verildi. te bu projelerden biri, Karadeniz ikinci hareket dairesi bakan deniz kurmay stemen Nemits tarafndan tanzim edilen 25 Kasm 1912 tarihini tamaktadr.2 Bu "rapor" daha yksek kademedeki zabitlerin bu yoldaki almalarna esas tekil etmi ve en st kademelerde, Bahriye nezaretinde dahi makbul tutulmutur. neminden tr bu raporun ana hatlarn naklediyoruz. stemen Nemits, Rusya'nn Boazlar ele geirmesi lzumunu, bu hususta kendisinden nce raporlar tanzim edenlerin hilfna olarak, stratejik deil, tamamiyle "ekonomik" (ticar) esaslara dayandn isbata almt. Bu hususta, 1912-1913 yllarndaki gelimeler, yani talyan ve Balkan harpleri dolaysiyle Boazlarn Trk makamlar tarafndan sk sk kapatlmasndan doan neticelerin tesiri kendini gstermi olmaldr. Rapor'un yazarna gre: Byle bir durum, yani Boazlarn kapatlmas keyfiyeti, endstrilemi hibir devletin tahamml edemiyecei kadar kltc bir muameledir. Rusya'nn byk ve kudretii bir devlet ve endstrisinin de gelimekte olmas karsnda imdiki nizamn er veya ge deimesi mukadderdir. Dolaysiyle Rusya'nn her zaman iin (yani harp zamanlarnda da) Boazlarda ticaret gemilerine serbest geit hakk temin etmesi arttr. Nemits, Rusya'nn buna ulamasnn, Boazlarn ve bitiik sahann Ruslar tarafndan temelli olarak igali ile ancak salanabilecei neticesine varmt. imdiye kadar Rusya bu hususta ngiltere (ve sonralar) Almanya'nn mukavemetleri ile karlamtr; fakat, Rusya tarihi gelimesi icab muhakkak byk (ve kudretli) bir devletin hakknn naslsa tannacandan emin olduundan beklemek mecburiyetinde bulunuyordu. Fakat, Nemits'e gre : Son aylarda (Balkanlarda) hasd olan vaziyet Rusya'nn yeni bir hareket tarzn almasna zorlyacak- tr. nk: Balkanlardaki Slav kavimlerinin
1 Ya. Zakher, KA t. 6(1924) s. 53. 2 Y'ine, ss. 54-57.

176

tamamlanm bulunuyor ve belki de hali hazrda Avrupa'da bir "Umum Slav ittifak" akdinin eiinde bulunuyoruz. Rusya byle bir gelimeden sadece memnunluk duyacaktr. Fakat ayn zamanda, Trk Boazlarma zlmesi gibi byk bir siyas meselenin de sras gelmi bulunuyordu. Bu ise Rusya iin bir umum Slav deil, tamamiyle Rus meselesidir. Dolaysiyle bunun halli de bu adan yrtlmelidir. Meselenin esas zm ekli, tabiatyle stanbul ve anakkale
1 Ya. Zakher, KA t. 6 (1924) s. 56.

177

aktr; fakat Nemits, bunun ancak baka bir devletin (ngiltere veya Almanya'nn) taviz olarak, anakkale Boaz'n ele geirmee kalkmas takdirinde, yaplmasn tavsiye etmiyor. Nemits, bu mlhazalarn altnda u neticeye varyor: u anda devam etmekte olan Slav-Trk ihtilfnn (Balkan harbinin) halli srasnda, Rusya'nn siyas gayelerini u esaslar zerinde gerekletirdii takdirde tatmin edilmi olacaktr: Rusya baka hibir Avrupal devletin dahli olmakszn Trkiye ile akdedilecek bir muahede ile, Rus harp gemilerine, istenildii zaman (yani harp zamannda da) istanbul ve anakkale Boazlarndan serbest geit hakk tannmas; Rusya'ya harp gemileri iin, istanbul Boaz'nda, Marmara sahillerinde ve Adalar Denizi'nde tahkimli dayanak noktalar bulundurmak hakk verilmesi; ayn zamanda Boazlarn ve Marmara sahillerinin Trkiye'nin tasarrufunda kalmasnda srar etmesi; Marmara Denizi'nin knda veya sahillerinde nc bir devletin (ss) olmasna msaade edilmemesi; Boazlarn miletleraras tarafsz bir hale getirilmesine kar konulmas ve Babli'den Boazlarn tahkim edilmeyeceine ait taahht alnmas, Boazlarda mayn tarlalar yaplmamas ve Trkiye'nin donanma bulundurmaktan klliyen vazgemesi. Btn bunlar elde edildii takdirde, Nemits, Rusya'mn "Yukar Boaz" ksmnda "tahkimli bir mevki" yapmas hakkn da elde etmesi gerektiini kaydetmiti; fakat yukarda da belirtildii zere, eer buna karlk bir taviz kabilinden, istanbul Boaz'nn bir ksmnn igali anakkale Boaz veya Adalarda baka bir devlet ss alacaksa, Rusya'nn bu teebbsten vazgemesi daha mnasiptir. Yani Nemits, Boazlar ve ona yakn yerlerde baka bir devletin (yani bilhassa ingiltere ve Almanya'nn) slenmesine yol amamal ve Rusya buna hibir vesile vermemelidir. Rus noktai nazarndan: Limni ve (Bozcaada) (Tenedos) adalarnn Yunanllar tarafndan igali muvafk deildir; Imbros (Imre) adas ise tahkimat yaplmamak artyle, Yunanistan'a braklabilir. Nemits'in raporu, bu suretle, Rusya'nn Boazlarda tam bir hkimiyet salanmasn ve Trkiye'nin (bu husus hi sylenmemek- le beraber) Rusya'mn himayesi altnda bir devlet mevkiine drlmesini ne sryordu. Mamafih bu gr bir bakmdan yine mutedil saylabilirdi; nk Nemits'in miri olan Rus deniz kurmay bakan vice-Amiral Prens Liven, 25 Kasm 1912 tarihli harbiye nazr Grigorovi'e sunduu raporunda: "Anadolunun tama-

178

miyle, hatt Balkanlarn ve Ege Denizi'ndeki adalarn da Rusyann eline getii takdirde ancak Rusya'nn Karadeniz'den Akdeniz'e knn tam olarak halledilmi saylabilecei" kanaatini belirtmiti. 1 Fakat Prens Liven byle muazzam bir plnn gerekletirilmesinin imknszln da mdrikti ve bunun iindir ki, Nemits'in her grn tasdik etmi ve Boazlarda baz yerlerin imdiden ele geirilip tahkim edilmesinin, Rusya iin herhangi bir fayda salamyaca- grnde idi; Liven'e gre: Ya hepsi veya hibir ey alnmamal idi. Dolaysiyle Rus diplomasisine den vazife, Boazlarn ileride Rusya'mn lehine dmesini kolaylatracak btn imknlarn imdiden hazrlanmas idi. Kk rtbeli olmasna ramen Rusya'nn Boazlarla ilgisi ve maksatlar hakknda Nemits tarafndan tanzim edilen bu "rapor" muhakkak ki birok bakmdan dikkat ekicidir. Fakat ne srd esas grnn yanl olduu da aikrdr. Nemits, 1912 NisanMa- ys'nda anakkale Boaz'nn bir ay kapatlmasn nazar itibare alarak (yani Rus hububat tayan gemilerin durdurulmas karsnda) Boazlarn Rusya iin "stratejik" deil, her eyden nce "ekonomik" nemi olduunu iddia etmiti. Halbuki Birinci Dnya Savana kadar, Rusya'nn Boazlar vastasiyle yapt ticaret, Rus gemilerinin toniltosu ve ummiyetle Rusya'nn Trkiye ile ekonomik balar, Nemits'in bu iddiasn tasdik etmekten ok uzaktr. Elde mevcut istatistik bilgileri bunu aka gsteriyor. Bir kere Trkiye ile Rusya arasndaki ticaret mnasebetleri yakn komuluk ve uzun bir snr hatt olmasna ramen dier memleketlerle mukayese edilirse ok aa bir seviyede bulunuyordu. 1913-1914 ylnda Trkiye'nin Rusya'dan ithalt, btn ithlatn ancak %8,6 sn tekil ediyordu. Boazlar'dan geen trl devletler gemilerinin toniltosu, Boazlarn Rusya iin her eyden nce "ekonomik" mahiyette olmadn da gstermektedir. yle ki: 1907/8 de btn gemilerin tontiltosu : 15.333.083 1909/10 dc btn gemilerin tontiltosu : 16.596.543 1911de btn gemilerin tontiltosu -.19.968.409 1912de btn gemilerin tontiltosu : 15.298.537
1 Ya. Zakher, KA t. 6. (1924) s. 58/59.

179

Belli bal memleketlere gre: 1 Bandra Tonilto 1909 /10 19 11 /o 42, 3 16, 4 11 19 12
V /o

Tonilto

%
41, 7 17, 7

%
1 . 2 . 3 . ingiltere Yunanista n Avust-Macar. 5.370.781 1.958.201 37,5 13,7

43, 5 15, 3 9,7

6.923.34 9 2.939.00 4

1.524.29 9,2 9 4 Rusva 1.428.435 10 6,5 6,4 1.151.90 7 Bu tablodan da grld zere, Boazlardan gemek bah. 0 sinde Rusya 4. 733.600 igal etmektedir. Zaten Rusya'nn sray 5 Alman va 5,1 3,3 3,3 584,00 4 Trkiye'deki ekonomik faaliyeti ancak 5. veya 0 srada yer 6. . 6 Fransa 522.730 4 3,3 3,3 3,5 almakta idi. Buna karlk Almanya, 1910-1914584,00 yllarnda 4. . 0 bu faaliyeti mevkiden 2. mevkie gemiti. Zaten Almanya'nn Ruslar bilhassa rktmt. nk ekonomik faaliyetin arkasndan siyas maksatlar geleceine inanlmakta idi. Bu suretle, Rusya'nn Boazlan ele geirmek isteyiinden aslnda "stratejik" ve "siyas" maksatlar esas mili tekil etmiti. Nitekim sonraki gelimeler bunu aka gstermitir. 13/26 Mart 1913 tarihinde Edirne'nin, uzun bir mukavemetten sonra, Bulgarlar tarafndan zapt, Rusya'da tekrar endielerin uyanmasna yol at. Bulgarlarn yeniden stanbul zerine yrmeleri ve stanbul'da anari vukuu bahis konusu olmaa balad; yani Rusya'nn mdahelesini gerektirecek olaylar cereyan edebilirdi. Nitekim Sazonov, 15/28 Mart (1913) tarihinde stanbul elisi M. Giers'e gnderdii bir telgrafla, "stanbul'da karklklar zuhurunda, daha nce kendisine tannm olan Karadeniz donanmasn armak salhiyetini kullanabileceini" hatrlatmt. 2 Yani bu tarihlerde Rus hkmeti derhal Boazlara inmeyi gze alm bulunuhattnn batsndaki bu salhiyetini kullanmasna mahal kalyordu. Mamafih, Giers'inyerler Osmanl Devleti'nin elinden kyor, dolaysiyle bu tarihlerden az sonra Trkiye ile Balkan mad; nk Edirne de Bulgarlara braklm oluyordu. Bu Londra Bar dolaysiyle, Trkiye iin imdiye kadar akdettii en ar mttefikleri arasnda yarda kalan mzakereler tekrar balam ve az artlan Londra'da bar aktedilmiti. (30 Mays 1913); 3 buna bir sonra ihtiva eden ve izzet-i nefis bakmndan da en kltc bart. Nitekim bunun tepkileri ok byk oldu ve bilhassa vatan1 V.A. Gurko-Kryajin, Bliiiniy Vostok i Derimi (Yakn ark ve Devletler) (Moskosever va 1925) s. 49. ordu evrelerinin harekete gemelerinde en mhim ve "kamlyla" bir 6mil tekil etti. 2 Ya. Zakher, K.A t. (1924) s. 62. Enez-Midye hattnn, aslnda Rusya tarafndan teklif edildii ve Bulgarlar mmkn mertebe stanbul'dan "uzak tutmak" mak1 Ya. Zakher, KA t. 6 (1924) s. 63. 3 Yine, s. 62.

1.615.293

11,3

180

181

Edirne'nin elden gitmesi, Enez-Midye hattmn Bulgaristan'la smr tekil etmesiyle, Osmanl Devleti Rumeli'den tamamiyle karlm gibiydi. Ancak stanbul ve hinterland Trkiye'nin elinde kalmt. Bu kalan ksmn da pek yakn bir gelecekte Rusya'mn eline geecei hakknda, yksek Rus mahfillerinde tam bir kanaat hkm srd biliniyor. Bu hususta Rus bahriye nazn Grigorovi'in 9/22 Mays 1913 tarihli, Hariciye nazn Sazonov'a gnderdii bir yaz Ayrca dikkati ekicidir 1; burada unlar vard: "Hali hazrda Trklerin elinde bulunan (daha dorusu kalan) Bosfor (Boazii) ve anakkale Boaz, erge muhakkak bir surette Rusya'nn mlk olacaktr, nk buralardan Rusya'nn en byk ticaret yolu gemektedir ; bu yolun yabanclarn eline dmesi Rusya iin saylmakla tkenmez byk felketlere yol amas tehlikesi mevcuttur. Trk Boazlan hakkndaki bu adilne gr, son zamanlarda ngiltere ve Fransa tarafndan, evvelden olduu gibi almaz bir mukavemetle karlanamyaca anlalyor; ayn zamanda miletleraras ekimeler ve Avrupadaki olaylar, bu (Boazlar) meselenin yakn bir gelecekte ele alnaca merkezindedir." Bahriye naznna gre: Meselenin zm iin her eyden nce Rus donanmasnn takviyeye ihtiyac vardr. Dolaysiyle tersanelerde ina halinde bulunan Rus harp gemilerinin srade tamamlanmas gerekmektedir. te bu sebebten- dir ki, Karadeniz'de Rus donanmasnn kuvvetli bir hale gelmesinden nce, Rusya'nn Boazlar meselesini kurcalamamas menfaati icabdr. Boazlar Meselesinin tamamiyle halli ve stanbul'da Rus nfuzunun kuvvetlendirmesiyle ilgili olarak, 1913 yl Haziran'nda Ruslar'm stanbul'a yakn bir yerde, sahil boyunca, "arsa" satn almay bile denedikleri biliniyor. 2 stanbul'a yakn bir yerde, "mir" araziden bir ksmnn satla kanld haberi Rus makamlarma kulana gitmiti. Byle bir arsann satn alnmas hususunda Rus maliye nezareti gerekli paray dahi verecekti. Bu "arsa" alnd takdirde, tam stanbul yamnda, Rus kuvvetleri iin dayanak olabilecek bir arazi paras elde edilmi olacakt. Fakat bu haberin yanl olduu anladd ve Ruslar dolaysiyle "arsa" almaktan vazgetiler. Bu olay kendi bana dahi, Ruslarn bu tarihlerde stanbul ve Boazlara sokulmak iin ne gibi dolambal yollar ve vastalara ba vurabileceklerini aka gstermektedir.
1 Ayn y. 5. 63/64. 2 Ya. Zakher, KA, t. 6 (1924) s. 64.

182

Demek ki, 1913 yl ilkbakarnda Rusya'da hkim kanaata gre, Trkiye 1911-1913 yllarnda maruz kald byk asker malbiyetler, mal ve ekonomik sarsntlar sonunda, Avrupal bir devlet olmaktan kacak, hatt, tamamiyle veya byk lde zlmee balyacak ve yklp gidecekti. Bunun iindir ki, Avrupal (byk) devletler arasnda Trkiye'yi paylamaa giriecekleri zaman, Rusya'mn menfaatlerini hakkyle koruyabilmesi iin hereyden nce Karadeniz'de kuvvetli bir donanma bulundurmas gerekiyordu. Bu sebebledir ki, Rus hkmetine den en mhim vazife u iki maddede toplanyordu: 1) En ksa bir zamanda Karadeniz donanmasnn istenilen seviyeye karlmas ve 2) Rusya'mn bu lde kuvvet kazanmasna kadar, Trkiye'deki status ^aonun bilhassa Boazlardaki durumun muhafazasna gayret edilmesi idi; yle ki, Osmanl lkeleri blnecei zaman, mirasn "en iyi parasn tekil eden" Boazlar hi beklenmedik bir ekilde baka bir iddiacnn (Almanya kasdediliyor) eline dmesin. 1 Yukarda belirtildii zere, 30 Mays 1913 de akdedilen "Londra bar" ile, Trkiye'nin Rumeli'de ok az bir yeri kalmt. Bilhassa Edirne'nin Bulgarlara braklmas Balkan malbiyetinin en ac neticesi olup, Trk umum efkn bu byk kayb bir trl hazmetmek istemiyordu. Fakat az sonra meydana gelen vakalar Trkiye'nin imdadna yetiti. Balkanl mttefikler arasnda "ganimetin paylalmas" yznden kan anlamazlk, "kinci Balkan Harbi"- ne gtrd. Bulgaristan, ahalisinin ekseriyetinin Bulgar olduunu ileri srerek, Makedonya zerinde hak iddia etti; Srplar ve Romenler Bulgar talebine red cevab verince, Bulgarlar 1913 Haziran'nda Srplara kar savaa baladlar. Bunun zerine Yunanllar ve Romenler de Bulgarlara kar harbe giritiler. "Birinci Balkan Harbende oldui gibi "kinci Balkan Harbi"nde de Rusya'nn siyas hesaplan alt-st oldu. "kinci Balkan Harbi" aslnda Rusya'nn Bulgaristan' tutmayndan, Romenlerin harekete gemelerine mani olmayndan, ileri gelmiti. Bu husus Bulgaristan'da gayet iyi bilindiinden ve imdiye kadar da Rusya tarafndan birka defa "atlatlm" olmas hasebiyle, Bulgar siyasetileri ve hatt ahali arasnda Rusya'ya kar imdiye kadar beslenen dostiuk hisleri yerine itimatszlk kaim olmaa balad. Bulgaristan'n eski mttefikleri tarafndan cepheden tazyike balanmas karsnda Trkiye'nin de seyirci kalmamas
1 Yusuf Hikmet Bayur, Mp Tarihi C. II. ksm II, 313.

183

ekti. Zaten atalca mstahkem hatt boyunca 300.000'e yakn Trk askeri ylmt; bu kuvvetlerle Meri nehri'ne kadar ilerlemek ve Edirne'yi kurtarmak mmkn olacakt. Halbuki Sadrazam Said Halim Paa ve kabinedeki dier zlar, "Rusya ve ngiltere'nin mdahalesinden endie ettiklerinden" asker harekete gemee cesaret edemiyorlard. Halbuki Enver Bey bata olmak zere, ordunun gen zabit zmresi, derhal harekete geilmesini srarla talebe baladlar. te bu istein mmessili sfatyle, Enver Bey ve birka arkada harbiye nazr Ferik zzet Paa'y sktrmaa baladlar. zzet Paa da "Babli baskn"n pek iyi hatrladndan (o zaman harbiye nazn Nzm Paa ldrlmt), Enver Bey'in bu yoldaki talebini yerine getirdi ve pakumandan sfatyle Trk ordusuna Meri nehri istikametinde Edirne'yi geri alnrak zere yryr emrini verdi. Bunun zerine, Enver Bey'in kumandasndaki nc svari ktalar cebr yryle ileri atlarak 22 Temmuz 1913 tarihinde, drt aya yakn sren dman istilsndan sonra, Edirne'yi kurtard. Mmafih, Bulgarlar, buray mdafaa edemiyeceklerini bildiklerinden, ekilip gitmee hazrlanmlard. Enver Bey bu suretle, evvelki birok sfatna bir de "Edirne kurtancs" adn katmak suretiyle an hretini bsbtn artrm ve Trkiye'nin en ok sevilen, saylan ahsiyeti sfayle "bir numaral" adam olmutu. Enver Bey son alt ay iinde Trkiye'nin siyas hayanda da en byk rol oynayan kiilerden birisi idi. Birinci Balkan Harbi'ndeki feci yenilgiler Trk umum efknn mthi bir heyecana ve mitsizlie drm, Trkiye'nin gelecei hakknda ok karanlk grlere yol amt. Ancak atalca'daki mukavemet, baz evrelrde zayf da olsa, mitler uyandrmt. Fakat sadaret makamnda Kmil Paa gibi seksenlik bir ihtityann bulunmas ve kabinedeki dier nazrlarn da ie yaramyacak Paalar ve Beylerden teekkl etmesi, vatansever mahfillerde bu kabl "devlet adamlan" ile iin daha fazla yrtlemiyecei kanaati hkim olmaa balamt. imdiye kadar perde arkasnda kalmay tercih eden "ttihat ve Terakki Cemiyeti", daha dorusu "komite" de bu durumun daha fazla devam edemiyeceine kanaat getirmi ve zor kullanarak kabinenin drlmesine karar vermiti. Hrriyetin ilmndan beri ordunun ve halkn gz bebei saylan, fakat mtemadiyen "perde arkasn"da kalmay tercih eden Enver Bey, bu defa sahneye km ve 23 Ocak 1913 de,

184

kutunu inta eden mehur "Babli baskn" (coupd'etat) m yapmt.1 Harbiye nazr Nazm Paa'nn lmne sebebiyet veren bu baskn sonunda Mahmud evket Paa Sadaret makamna ve Harbiye nazrlna getirilmiti. ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin en nfuzlu zs olan Talt Bey de Dhiliye nezaretine atanmt; Mahmud evket Paa, ttihatlarn adam telkki edildiinden, bu suretle Trkiye'deki devlet idaresi aka "lttihatlar"n eline gemi oldu. Mamafih, Enver Paa yine arka plna ekildi, herhangibir nezareti almad. Fakat ordunun ve "Komite"nin en nfuzlu ahsiyeti olmas hasebiyle, "hkmet" kendisi ile daima hesaplamak mecburiyetinde idi. "ttihat ve Terakki Cemiyeti"nin amansz muhalifi olan "tilf ve Hrriyet" (Liberal) Frkas, bu defa entrikalarn ve mcadelesini bsbtn azdrd. "tilflar" , "Liberal" istikametleri ile gya ngiltere'ye mtemayildiler ve dolaysiyle Kmil Paa tarafndan gdlen "Anglofil" siyasetini destekler gibi grnyorlard. Halbuki ngiltere'nin Balkan harbinde Yunanllar kayrmas tamamiyle Trkiye'nin aleyhine bir siyasetti; bu yzden, "Merutiyet"in balangcndaki "ngiliz dostluu" duygular Trk umm efkrnda gittike azalm ve ngiltere'ye kar dmanca grler oalmaa balamt. Bunun yerine "Alman dostluu"nun zemin kazand grlyor; Enver Bey bata olmak zere ordunun gen zabitleri arasnda Almanlara kar temayln kuvvedendii meydanda idi. "tilflar"la "ttihatlar" arasndaki mcadele nihayet "tilflar" tarafndan tertip edilen, u Haziran 1913 tarihindeki Mahmud evket Paa'nn lm ile neticelenen suikasda gtrd. Bunun zerine Trkiye'de, adet "ttihat ve Terakki Cemiyeti"nin dikta- toryasna dayanan bir rejimin tatbikine baland. Bu rejim, yine de perde arkasnda kalan, Enver Bey ve arkadalarna, yani "ordu"ya dayanmakta idi. Sadaret makamna getirilen Hidiv smail Paa'mn
1 Babli bask'mn hakik mahiyeti pek vazh deildir. Y. H. Bayur, bu hususta "ttihatlar" ktlemektedir (Bkz. nklap Tarihi, C. II. k. II. ss 254-271; Belleten Cilt XXX (1916) No. 117: Teni bulunan bir belge dolaysiyle (ss 103-114). Ahmed Bedevi Kuran, lnkilp hareketleri (stanbul 1956) s. 520 ve devam. Ortada bir hakikat varsa, o da bu sradaki "Byk kabine" ve bilhassa 85 lik Kmil Paa kabinesinin tam bir "aciz" iinde bulunmas idi. Yusuf Hikmet Bayur, Kmil Paann "torunu" ve ttihatlara kar besledii "dmanlk" hisleriyle bu "Baskn" dolaysiyle ttihatlar mmkn mertebe haksz karmaya gayret etmitir. O sralarda Trk umm efkrnn bu "baskn" memnunlukla karlad grlyor.

185

amcas Prens Said Halim Paa, daha ziyade temsil bir sfat hizdi; kabinenin en nfuzlu zs, phesiz Dahiliye nazr Talt Bey idi. Harbiye nazn olarak kabineye giren Ferik izzet Paa Talt ve Enver Beylerin arzularna gre hareket etmek mecburiyetinde idi. ite bu artlar iinde "ikinci Balkan Harbi" balam ve Enver Bey'in teebbs ile Edirne geri alnmt. Edirne'nin geri alnmas, Birinci Balkan Harbi'nden malup ve perian kan Trkiye'nin yeniden canlanmasn ve kuvvedenmesini btn dnya huzurunda ispat etmi olmas bakmndan ok byk bir ehemmiyeti haizdi. Edirne, yeniden canlanan Trkiye'nin sembol ve Enver Bey de, Trk milletinin oktan zledii ve bekledii "mill kahraman" idi. "Hrriyet", "Trablusgarb" ve nihayet "Edirne Kahraman" sfatyle Enver Bey'in ad yalnz Trkiye'de deil btn Trk ve islm leminde tebcil edilmee balam, cnun ad btn islm dnyasna yaylm, Kazan ilinde, Trkistanda, Hindis- tanda ve Kuzey Afrikada, Enver Bey'in adm duymayan kimse kalmam, gazete, salname ve takvimlerde kan resimleri byk bir sayg ile duvarlara aslmaa balanmt. o Austos 1913 tarihinde akdedilen "Bkre Muahedesi" ile Balkanlarda yeni snrlar tesbit edildii zaman, Edirne'nin de Trkiye'ye braklmas kabul edilmiti. Fakat "Edirne meselesi" bata Rusya olmak zere, byk devletleri birbirine dren ve anlamazlklar krkleyen bir mesele olmakta devam etti. Edirne meselesi zaten, 23 Ocak 1913 "Babli baskn"na sebebiyet veren en byk mil olmutu. Ozamanki Osmanl kabinesi Edirne'nin Bulgarlarda kalmasn tervi eder gibi davrandndan, gen zabitlerin mmessili sfatyle Enver Bey, bu "Hkmet darbesi" ni yapmt. Bu defa, Edirne Trkler tarafndan geri alnmasna ramen Avrupal byk devletlerden ou ve bilhassa Rusya Edirne'nin Trkiye'de braklmasn bir trl kabul etmek istemiyorlard. Londra Muahedesi ile Edirne- nin Bulgaristan'a braklm olmas keyfiyeti ne srlmekte ve Trkiye'nin Londra Muahedesini tammamak hususundaki srar", de- t Trkiye'nin Avrupa'ya kafa tutmas eklinde izah edilmek istenmekte idi. Rusya ve baz Avrupa devletleri nazarnda Trkiye'nin "Avrupa'ya kafa tutmas"na msaade edilmemesi gerekiyordu; bu gr Rusya'dan baka ingiltere ve Fransa'da epey taraftar bulmutu. Trk kuvvetleri Edirne zerine yrdnde, birok protesto ve tehdid sesleri ykselmee balamt. Ayn zamanda ekonomik cihetten de bask yaplmak istenmi ve "Trkler, ayet Edirne-

186

den vaz geecek olurlarsa, Avrupa devletleri tarafndan bor verilmek suretiyle yardmda bulunulaca" vdleri dahi yaplmak istenmiti. Mamafih bu trl tehdid ve vdler Trk umm efkrna tesir yapmaktan uzakt; bilhassa ordunun gen zabit zmreleri behemahal Edirne'nin geri alnmasn talep etmilerdi. Trk kuvvetlerinin Avrupa'dan ve bilhassa Rusya'dan ykselen seslere ve tehdidlere bakmadan Edirne'yi kurtardktan sonra da "Edirne meselesi" kapanm deildi. Trkiye'nin "Londra Bar"n hie saymas ve "Avrupa'ya kafa tutmas" bilhassa Rusya'da infial uyandrmt. Trkiye'yi yola getirmek iin Rusya'nn teklifi : Byk devletlerin Trkiye'ye kar bir deniz gsterisi yapmalar idi. Byle bir gsteriye ngiltere, Fransa ve Almanya'nn katlaca sanlyordu. Halbuki Almanya'nn buna yanamamas "Avrupa camias Devletlerin" mterek hareketlerini bozacak mahiyette idi. Hatt Alman gazetelerinde Trkiye'yi destekleyen yazlar kt ve smr hattmn Meri nehrine kadar uzamasnn doru olaca da ne srld. Bu durum karsnda ngiltere de Rusya'mn hilfna olarak, "bir deniz gsterisi" fikrinden vazgeti. Mamafih ngiliz hariciye nazr Lord Grey, yine de Enez - Midye hattnn Trk snr olark tesbiti taraftan idi. Bu sralarda Fransa'da hkim kanaata gre : Trkiye'ye kar bir deniz gsterisi yznden Avrupa'daki iki "Blok" (yani Antanta ve l ttifak) devletlerini birbirlerine kar aka cephe almalar doru olmayacakt. Bu durum karsnda Fransa'nn da bir deniz gsterisinden vazgemesi icabetmiti. Halbuki Sazonov mutlaka bir deniz gsterisinin yaplmasn istiyor, Londra ve Paris'te bu hususta srar ediyordu. Rus hkmetinin arzusu, Trklerin Edirne'yi almalar ve ellerinde tutmalarna mani olmakt; icabnda Trklerin Edirne'yi boaltmalar dahi talep edilecekti. Rus hkmeti bu hususta o kadar kararl grnyorduki, ayet teki devletler byle bir gsteriye katlmasalar bile, Rusya'nn tek bana bunu yapaca bildirilmiti. Sazonov'a gre, Trkleri yola getirmek iin Karadeniz Rus donanmas Boaz'a doru hareketle yetinmeyecek, ayn zamanda Dou Anadolu'da Ermenilerle meskn sahaya Rus ktalar girecekti. St. Petersburg hkmet mahfillerine yakn duran "Novoye Vremya" gazetesinin 22 Temmuz 1913 tarihli nshasnda, Trkler aleyhinde iddedi yazlar kt. "Edirne'nin hibir ekilde Trklere braklmayaca, eer Trkler buray boaltmak istemezlerse Rusya'nn harbe

187

hazrlanmas gerektii" yazldktan sonra, "Osmanl mparatorluunun zlmesi pek'yakn olmas hasebiyle, Rusya'mn istanbul'un mukadderatn tayini hususunda gerekli tedbirlere bavurmas art olduu" da belirtilmiti. Sazonov, Rusya'nn ve dier Avrupal devletlerin Trkiye ile diplomatik mnasebetlerini kesmesi gerektii fikrinde idi. Halbuki ingiltere, bilhassa Hindistan'daki Mslmanlar nazar itibare alarak, Trkiye'ye kar iddetli tedbirlere bavurmak taraftan deildi. Bu suretle, Rusya, Edirne meselesinde Trkiye'ye kar en ok dman bir devlet olduunu aka belirtmi oldu.

188

in bu tarihten bir ka gn sonra Rus hariciyesine verdii raporda: "Rus donanmasnn, plnlanm olan inaat tamamlandktan sonra, Boazlar alabilecek bir kuvvet haline geleceini" bildirmi ve bunun da 1917-1919 yllan arasnda gerekletirileceini de ayrca kaydetmiti.1 Nemits, daha sonraki bir raporunda Rusya'nn Boazlara kar 1917 de harekete geebileceini bildirmiti. Nitekim Rus hariciyesi, 1913 yl yaz aylarnda Rusya'nn "ark"- ta, yeni hasl olan durum muvacehesinde takip edilmesi gereken siyasetini gzden geirdi ve birtakm yeni esaslar hazrlad. Hariciye nazr Sazonov bu esaslar bir raporla 23 Kasm 1913 tarihinde -tasvip iin ar Nikola Il.'ya sundu. Ehemmiyetinden tr bu raporun muhteviyatn nakledeceiz. 2 Sazonv'n bu raporu, "kinci Balkan Sava"ndan sonra hasl olan durum ve bunun Anadolu'da byk tesiri olduu cihetle, Rus siyasetinin nasl bir istikamette gelimesi gerektii hakkndaki mlhazalarla balamaktadr, "ikinci Balkan Harbi"nden sonra, Trkiye, geri, gerek stanbul ve gerekse Boazlarn mdafaas bakmndan daha iyi bir hale gelmi ve Yunanistan'n da denizden bir tehlike tekil etmesi keyfiyeti bertaraf edilmi gibi grnyorsa da, Trkiye'nin i durumu ve bilhassa maliyesinin ok fena bir halde olduunu gz nnde bulunduran mahitler, bu devletin (yani Osmanl mparatorluunun) daha uzun zaman devam etmesine pheli bir nazarla bakyorlar. te bunun iindir ki, Osmanl Devleti'nin paralanaca bir srada, birok ey koparmak maksa- diyle, Almanya, talya ve hatt imdiye kadar Anadolu ile hibir ilgisi grlmemi olan Avusturya dahi, Anadolu ile alkasn ve faaliyetlerini arttrm bulunmaktadr. Osmanl mparatorluunun ikiyz yldan beri yklaca iddia ediliyorsa da, bu devlet hal ayakta durmaktadr; Trkiye'nin, asker reformlara balad bir srada daima yenilgeye uramas asker slahat yapamadn gsterecek mahiyettedir. Trkiye, dardan gelecek kuvvetli bir darbeye asla dayanamaz (yani Rusya veya Bulgaristan tarafndan gelmesi muhtemel darbe kasdediliyor). Rusya'mn Boazlan ele geirmesi ve bundan ne gibi menfaader elde edecei meselesi tedenberi mnakaa edilegelmitir. Rusya, Boazlarda baka bir devletin (yani Trkiye'nin yklmasn mteakip) yerle1 (Petrograddaki ngiliz elisi) Sir G. Buchanan to Lord Grey St. Petersburg, Atn 18, 1913, tel. No. 307. P. R. O./F.O 471/1838. 2 Yine.

189

meine asla msamaha edemez. Trkiye'nin hukuk ve kltr esaslarna gre reformlar yapmaa muktedir olamay, imdiye kadar Rusya'mn iine gelmitir; nk hill altnda yayan HristiyanOrtodox teb'amn Rusya'ya kar temayllerinin artmasna sebeb tekil etmitir ki, bu cihet Avrupa nazarnda Rusya'mn arktaki (yani Osmanl mparatorluundaki) durumunu kuvvetlendiren en mhim
1 Ya. Zakher, KA t. 6 (1924) s. 66. 2 Ayn y. s. 69.

190

Rus ticaret gemilerinin faaliyete gemelerinden beri 60 yl olduu ve bu yolda pek ok para harcand halde, Rusya'mn "Boazlarda yerlemesi meselesi"nin bulunduu yerde kald da belirtilmiti. 1895 de "Ermeni ktali" zamannda Rusya, ngiltere'nin muvafakati ile Is- tanbulun igalini tasarlad halde, tat vastalarnn ihtiyac karlayacak bir durumda olmayndan, bundan feragat etmiti; 1912 de de byle bir tasan zerinde durulmu, fakat iki kolorduun nakli bile ancak iki ay iinde yaplabilecei anlaldndan, byle bir hareketin "gizlilii" kalmyaca iin, bundan da vazgeilmiti. Hah hazrda ise, Trkiye'ye kar cidd olarak harekete geilmek yle dursun, Trkler tarafndan ele abnan bahr programn gerekletii takdirde, Rusya'mn mdafaasnn bile yetersiz olduu anlalmaktadr. nk, trl yollarla elde edilen istihbarata nazarn: Trk donanmas 1914-1916 yllarnda gerek gemilerinin vasflan ve gerekse toplarnn okluu ve ate kudreti itibariyle, Rus Karadeniz donanmasndan ok daha stn bir durumda olacaktr. Sazonov, Trk donanmasnn bu lde kuvvetlenmesi karsnda endiesini saklamyor ve raporuna yle devam ediyordu: Rusya, yllar boyunca bu kadar ok para harcamasna ramen, byle bir duruma nasl tahamml edebilir? Bunun tek aresi: Rus Karadeniz donanmasmn kudretini mmkn mertebe sr'atie ykseltmek (ve bunun iin gereken paray maliye nezaretinden temin ederek bahriye nezaretine devretmek) idi. Sazonov bu maksatla u hu- suslarn bir an evvel yerine getirilmesini tavsiye ediyordu : 1) Karaya kanlacak askerlerin (dessant) seferberliinin abuklatrlmas, 2) Hareket iin gerekli yollarn inas, 3) Karadeniz donanmasnn takviyesi, 4) Karadeniz'de tat gemilerinin arttrlmas ve 5) Kafkaslar aan demiryolunun inas. Sazanov'a gre : Rusya Trkiye'de status quoyu mmkn mertebe uzun bir mddet iin muhafazaya almaldr;'fakat "Boazlar meselesinin" halli, ancak Avrupa umm ahvalinin karmas ile mmkn olaca aikrd. (kmas kuvv etle
1 Sazonov, bu grn ok sonralar da tekrarlamtr: S. D. Sazonov, Fateful years 1909-1916. The Reminiscenes of Serge Sazonov, Russan Foregn Mnister for Foreign Affairs 1914. Rusadan tercme (London 1928), p. 125: Russian policy with regard to Constantinople and the Straits has been inspircd for a great many years by the fundamental principle: the maintenance of the status quo, howeever disadvantageous it might be, in many respects, for Russia.

191

nazarla baklabilirdi; ancak ngiltere'nin durumu pek sarih deildi; ngiltere'nin Rusya ile ya bir ittifak akdetmesi veya hayrhah bir tarafszlk gdecei sanlyordu. Balkanlarda ise Romanya ile Bulgaristan'n alacaklar durum, Rusya bakmndan ok mhim olacakt ; dolaysiyle, Rusya, bu her iki Balkan devletini de kendi tarafna ekmee bakmal idi; bilinen bir ey varsa o da, Bulgaristan'n "Bkre Muahedesi"nin deitirilmesini istemesi idi. Makedonya'nn Bulgaristan'a iadesi bahasna, Bulgaristan'n "btn Srplar hkimiyeti altna almas yolunda" Srbistan'a yardm temin edebilmeli idi (yani Avusturya-Macaristan'a kar harbe girmeli idi.) te btn bu meselelerin grlmesi iin, Sazonov, ar'n pek yaknda "Husus stiare Meclisi"ni toplantya armasn istedi. ar Nikola II. da, Sazonov'un bu raporunu tasvip etti ve "Husus istiare Meclisi"ni de toplantya armak iin gerekli emirleri verdi. Sazonov'un, 23 Kasm 1913 tarihinde ar Nikola Il.ya sunduu bu raporu, Rusya'nn "Birinci Dnya Sava"na tekaddiim eden 8-o ay iinde takip ettii siyasetini ve bilhassa Trkiye'ye kar ald tedbirleri aydnlatmak itibariyle ayrca mhimdir: Bu rapora bir de "Karadeniz 'deki bahr kuvvetlerimizin arttrlmas lzumu" baln tayan bir "Ek" de konmutu. Burada u hususlar belirtilmiti : 1) 1913 de Karadenizde stnlk Rus donanmasna aittir, 2)1914-1916 yllarnda stnlk Trk lonanmasna ait olacaktr, 3)1917 de de Rus donanmas Trk donanmasna kar hafif bir stnlk elde edecektir. 1 te bu durum gz nnde tutularak, Trk donanmasnn geici olsa dahi stnlk elde etmesine mani olmak gerekmektedir. Bu maksatla, Trkiye iin ngiliz tersanelerinde ina halinde bulunan iki zrhlnn (Sultan Osman I. ve Sultan Read) Trkiye'ye teslimini, diplomatik yollarla, mmkn mertebe geciktirmek iin (Rus) hariciyesinin ingiliz makamlar nezdinde teebbste bulunmas gerekecektir. Ayrca balanm olan Rus harp gemilerinin inaatnn plndan birka ay evvel bitirilmesine gayret edilecektir; bir de hariten birka harp gemisinin dc satn alnmas dnlmelidir. Rus Baltk donanmasnn 1914-1915 de, Trkiye'ye kar kullanmak zere, Akdeniz'e gnderilmesi programa konmutu. Szn ksas Rusya, Boazlar meselesinin kat' bir ekilde halli, yani Rusya'mn kontrol altna konmas maksadyle, 1917 ylna kadar btn donanma inaatn tamamlamak hususunda karar alm bulunuyordu. Bunun iin
K A t. 7 (1924) s. 32 ve devam.

192

Bu sralarda Trkiye ile Almanya arasnda vaki olan anlama Rusya'mn Trkiye'ye kar gtt siyasetinde baz sert klara sebebiyet verdi: Trk ordusunun slah iin General Liman von San- ders riyasetinde bir Alman asker heyetinin gnderilmesi iin, Trkiye ile Almanya arasnda bir anlama imzalanm ve Liman von Sanders de 14 Aralk 1913 tarihinde stanbul'a varmt. Bir Alman asker heyetinin stanbul'a gnderilmesi Rusya'da birdenbire sert bir tepki yapt ve Rusya ile Almanya ve Rusya ile Trkiye arasndaki mnasebederin gerginlemesine yol at. Osmanl-Trk ordusunun Alman zabideri tarafndan "dzeltilmesi" fikri yeni deildi. Bunun en eskisi 1835-1840 yllarnda olup, henz yzba rtbesinde olan Helmuth von Moltke'nin asker retmen ve tahkimat zabiti olarak Osmanl ordusunda hizmet etmesi idi. Sultan Abdlhamid II. tarafndan davet edilen Alman Generali von der Goltz (Paa), 1886-1895 yllarnda Trkiye'de kalm ve Osmanl ordusunun slahnda byk rol oynam; bilhassa asker mekteplerin ve "Harbiye"nin modernlemesinde von der Goltz Paa'nn rol byk olmutur. Mahmud evket Paa'nn sadareti ve harbiye nazrl srasnda (Ocak 1913-Haziran 1913) Alman asker mtehassslarnn arlmas fikri tekrar ele ahnd; Balkan Harbin'deki baarszlklar bu hususta en byk mil tekil etmitir. Mamafih, von der Goltz Paa'dan itibaren Trk ordusunda "Alman usul" tatbik edilmi olmasna ramen, "Birinci Balkan Harbinde" Trk ordusunun yenilgeden kurtulamad gz nnde bulundurularak, Alman asker heyetinin arlmasn tenkit edenler vard; fakat Enver Bey'in Alman asker eitimine hayran oluu Almanlarn davet edilmesini salamt. Neticede, General Liman von Sanders, 42 kiilik bir zabit kafilesi ile, 1913 Aralk ortalarnda istanbul'a geldi ve hemen Trk ordusunun slah iin vazifesine balad.1 Trk hkmeti ile Almanya arasnda varlan anlamaya gre: Liman von Sanders ayn zamanda, stanbul'daki I. Kolordunun da kumandan olacakt; bu suretle istanbul ve Boazlardaki Trk kuvvetleri tamamiyle bir Alman Generalinin kumandas altna konmu olacakt. Bu hal ise Rusya'da byk tepkiler yaratt; Rus gazetelerinde Almanya aleyhinde yazlar kmaa balad;
I Liman von Sanders, Otto Viktor Kari. Fnf Jahre Trkei. Berlin 1922, 412 ss. ngilizresi: Fiveyears in Turkey, Annapolis, U. S. Naval Institute, 1927, 326 pp; Trkesi: Liman von Sanders, Trkiyede be} sene, Dersaadet 1337.

193

lar yaplmaa baland. Aym zamanda Trkiye aleyhinde de ate pskrlmekte idi. Bu defa Sazonov, Fransz ve ngiliz hariciyesi ile durumu mzakere ve gerekli tedbirler alnmas iin Paris ve Lon- dra'daki Rus elilerine talimat gnderdi. stanbul'da M. Giers'in Babli zerinde bask yapmas da emredildi. Liman von Sanders'in davetinden ok evvel, Trk bahriye nezareti ngiltere'ye mracaatla, Trk donanmasmn banda bulunmak
1 KA, t. 7 (1924) s. 42 vc 44. 2 Ayn y. s. 46. 3 Yine, s. 47.

194

bu toplant esnasnda Rus hariciyesi ve asker makamlar tarafndan ne srlen esas fikrin: stanbul yolunun Berlin'den getii olduu aka grlmt. Yani Boazlar almak iin behemehal Almanya- mn Rusya tarafndan yenilmesinin art olduu phe gtrmez bir ekilde anlalm gibiydi. Mamafih bu sralarda Almanya harbe girmeyi henz tasarlamam olduundan, Liman von Sanders meselesini bytmeden,
1 KA, t. 7 (1924) s. 51. 2 Ay) yerde, s. 51 ve devam.

195

landa, bahriye nazr 1. Grigorov, umm erkn harbiye reisi General Ya. Zilinskiy, stanbul elisi M. Giers, hariciye nazn yardmcs A. Neratov, General Danilov, General Aver'yanev, bahriye nezareti geici erkn harbiye reisi Nenkov, hariciye nezareti yakn ark masas mdr Prens Trubetskoy ve bahriye ikinci hareket dairesi bakan, yukarda ad geen ikinci derece yzba Nemits, hazr bulunuyorlard. Sazonov, toplanty aarken: "Milletleraras durumun birtakm gelimelere gebe olduundan, Rusya'nn tarih gayesini tekil eden (Boazlar meselesinin) Rusya'nn arzu ettii bir ekilde halledilmesi iin gerekli tedbirlerin imdiden alnmas icabettiini" belirttikten sonra, "ayet Boazlar zerindeki hkimiyet Trklerin elinden karsa, Rusya, orada baka bir devletin yerlemesine msaade edemi- yecektir ve dolaysiyle Boazlarn igali zarur olacaktr; sonralan, Rusya'nn menfaatlerine cevap verecek bir tarzda stanbul ve a nakkale Boazlarnn durumu tesbit edilecektir" dedi. Yani Sazonov, her halkrda Boazlarn muhakkak Rusya tarafndan igal edileceini sylemi bulunuyordu. Toplantdakiler bu gr tamamiyle desteklediler. Bundan nceki toplantda (31 Aralk 1913- 13 Ocak 1914) Sazonov'un Boazlara kar harekete gemek teklifine Kokov- tsev'in itiraz ettiini grmtk; o zaman byle bir hareketin Almanya ile harbe sebebiyet verecei ne srlmt. imdiki toplantda Kokovtsev yoktu, artk kabinede deildi; onun yerine gelen maliye nazr (Barkov) ise Sazonov ile hemfikirdi; dolaysiyle hariciye nazrnn "Boazlar zaptetmek" grne kimse kar gelmedi. Toplantda prensip meseleleri deil, Boazlara yaplacak asker harektn teferruat zerinde duruldu ve mnakaalar yapld. Bu hususta erkn harbiye reisi General Zilinskiy ile ikinci derecedeki yzba Nemits arasnda tam bir gr ayrl belirdi. General Zilinskiy, harp kt takdirde Bat'daki duruma gre (yani Alman ve Avusturya -Macaristan cephesindeki vaziyete gre) stanbul'a kar iki kolordu sevkedilebilirdi; yani stanbul ve Boazlar'a kar hareket ancak Bat cephesindeki baar sonunda ele alnmal idi. Halbuki yzba Nemits bu grn yanh olduunu, nk "stanbul ve Boazlar, Bat'da mcadele devam ederken yabanc donanmas ve ordularnn igal edebileceini ve bu devletlerin stanbul ve Boazlar Rusya'ya terketmiyeceklerini"

196

tanbul zerine hemen kuvvet sevketmek ve oralan ele geirmek art olduunu" syledi. 1 Mamafih toplant esnasnda Rusya'mn her zaman olduu gibi, bu defa da Boazlarda karaya asker karmak iin gerekli vasta ve bilhassa tat imknlarndan tamamiyle mahrum olduu meydana kt. Yani harp patlak verdii takdirde bu hazrlklarn yle kolayca ve ksa bir zamanda tamamlanmasna imkn olmad anlald; dolaysiyle Sazonov'un ok arzulad bu "karaya karma" (dessant)nn yle tez elden yaplamyaca da belli oldu. Fakat byle bir hareketin yaplaca muhakkak sayldndan, hemen gerekli hazrlklara balanmas da kararlatrld. Rus bahriye erkn harbiyesince "Birinci Dnya Sava"nn balamsna ancak hafta kala yani 24 Haziran/ 7 Temmuz 1914 tarihinde sunulan bir yazda : Btn hazrlklarn 1917 ylndan sonra bitirilecei bildirildi. 2 Yani Rusya, 1917 de veya az sonra, Boazlan ele geirmek iin harekete geme kararn vermi bulunuyordu. Bu karar, Rusya'mn Boazlar'da veya Balkanlardaki menfaatlerinin haleldar olmad ihtimali gz nnde bulundurularak alnmt; yani Trkiye'nin status quo su muhafaza edilecek ve herhangi bir yabanc devlet (bata Almanya) bu status quo yu kendi menfaatine deitirmee kalkmad mddet boyunca, Rusya hareketsiz kalacak ve 1917 ylna kadar harp hazrlklarn tamamlyabi- lecekti. Bunu mteakip Rusya'nn Boazlar ele geirmek ve "tarih gayesi"ni halletmek iin harekete gemesi muhakkak gibiydi. Fakat herhangi bir yabanc devlet (bilhassa Almanya) bu durumu bozarak stanbul ve Boazlan ele geirmee teebbs ederse veya Boazlar kendi nfuzu altna koymak iin faaliyete balarsa, karsnda Rusya'y bulacak ve Rusya'mn hemen harbe girmesine yol alacakt. Nitekim 1914 yl Haziran 28 inde SarayBosna'da Avusturya veliahd Fcrdinand'n zerine atlan kurunlar ve bomba ile "Avrupa barut fs"nn da patlamas zerine, Rusya iin de "Boazlar Meselesi"nin hallinin an alnm gibi telkki edildiini az sonra greceiz. "kinci Balkan Harbi" az nce sylendii zere, Bulgaristan'da Rusya'ya kar byk bir infial uyandrmt; Bulgar hkmet mahfilleri ve asker evrelerinde Bulgaristan'n Trkiye ile kar karya
1 KA t. 7 (1924) s. 53. 2 Ayn y. s. 53.

197

maa balamt. Nitekim Trk kuvvetleri daha Edirne'ye girmeden nce, sulh mzakerelerine girimek zere stanbul'a bir Bulgar murahhas geldi; az sonra dier murahhaslar da geldiler ve resmen mzakerelere baland. Trk heyetine dahiliye nazn ve "ttihat ve Terakki Cemiyeti"nin en nfuzlu azas Talt Bey riyaset etmiti. Edirne'nin geri alnmas ve "Bkre Muahedesi"nin akdi, Bulgaristan ile Trkiye arasndaki mzakereleri kolaylatrmt. Nihayet 16/29
1 (Istanbuldaki ngiliz Elilii mstear) Marling to Grey, Constantinople, Oct. 2, 1913. P.R.O/F.O. 371/1838.

198

mesi Rusya'da tepkiler yapm ve Jn-Trkler aleyhinde gazetelerde yazlar kmt. Mamafih bir aralk, "Novoye Vremya" gazetesinde, stanbul'daki "kdam" ve "Tanin"e karlk olmak zere, dostane bir-iki yaz da kmt. Mamafih bu dostluk havas uzun srmedi ve bilhassa Balkanlardaki vakalar ve Rusya'nn takibe balad "Balkan ttifak" dolaysiyle, Trkiye ile Rusya'nn aras gittike ald. Eski sadrazamlardan Hseyin Hilmi Paa'nn 1910 Nisan'nda St. Petersburg'u ziyareti esnasnda "Novoye Vremya" gazetesi tarafndan bir ziyafet tertip edilmiti. Davetliler arasnda bulunan Kont Orloff ektii nutkunda Jn-Trklere atm tutmutu. Trkiye'deki hkim zmre hakkndaki Rus kontunun bu szleri hi te ho bir ey deildi. Nitekim Ahmed Aaolu, stanbul'da kan "Lejeune Turc" gazetesinde (21 Nisan 1910) buna sert bir karlk verdi. Rusya'mn houna gitmeyen ikinci cihet de: Trkiye'de siyas istikrarszln devam ve bundan kacak neticelerin Rusya'mn arzu etmedii bir istikamet almas idi. 23 Ocak 1913 tarihindeki "Babli baskn" (Hkmet darbesi) ve 11 Haziran 1913 tarihinde de Sadrazam ve harbiye nazr Mahmud evket Paa'nn bir suikaste kurban gitmesi gibi vakalar Trkiye'deki i durumun ne kadar istikrarsz olduunu gstermiyor mu idi? Ancak Enver Paa'nn 4 Ocak 1914 tarihinde Harbiye nezaretine getirilmesinden sonradr ki, Trkiye'de ordunun destei ile "ttihat ve Terakki Cemiyeti" siyas mes'uliyeti aka zerine alnca, memleket istikrara kavumutu. Bu durum karsnda Rusya'nn mevcut nizamla hesaplamas gerekiyordu. Rusya'nn ttihatlara kar dmanca tutumu, stanbul'da Rus entrikalar ve faaliyetleri hakknda birok ayiaya yol amt. Bunlardan en mhimi dc Mahmud evket Paa'ya kar hazrlanan suikast ile ilgili idi; bu ite Rus parmann olduu da srarla iddia edilmiti. Sanklardan birisi olan Prens Sabahattin'in suikastten az nce bir Rus gemisine binip Avrupa'ya kat anlalmt. 1 Trk dmanl ile tannan Rus elilii ba tercman Mandeltam'n da bu suikastla alkadar olduu sylenmekte idi. 2 Fakat Ruslara kar en byk phe de, Mahmud evket Paa'nn katillerinden birisi
1 (Istanbuldaki Alman Elisi) VVangenheim'in Alman Hariciye Nezaretine telegraf, 14 Haziran 1913, tlegr. No. 822. GFM/10 (Zabt edilmi Alman vesikalar, mikrofilm, Washington, National Archives) 2 Yine, tel. 28 Jnni 1913.

199

olduu sandan Kavakl Mustafa adl birinin stanbul'a gelen bir Rus gemisinde yakalanmas hadisesi oldu. Kavakl Mustafa'nn suikastten sonra Rusya'ya kat sanlyor. Bir mddet sonra da, Kavakl Mustafa, Odessa'da bir Rus gemisine binerek Msr'a gitmek zere stanbul limanna gelmiti (30 Kasm 1 9 1 3). Bunu haber alan Trk emniyet makamlan, Mustafa'y yakalamak iin derhal harekete getiler. 1 Dahiliye nazn Talt Bey ve emniyet mdr Cemal Bey'in emri ile bir miktar zabta memuru Rus gemisine binerek, Kavakl Mustafa'y zorla alp gtrdler ve o gece hemen boarak ldrdler. Rus gemisinden bir yolcunun alnmasn haber alan Rus byk elisi Babli nezdinde iddetli protestolarda bulundu ve Kavakl Mustafa'nn hemen iadesini talep etti. Mamafih Giers bu Srada stanbul'da hitap edecek en yksek makamlar bulamamt. nk ilgili nazr, yani Talt Bey "mstacel bir vazife ile" Edirne'ye gitmi bulunuyordu. 2 Rus byk elisinin hiddeti birka gn srd ve mesele kendiliinden kapand. Odessa'daki Rus emniyet makamlarnn Mahmud evket Paann katline kanan baz kimseleri koruduklar biliniyor. Bunlardan biri de mlzm evvel akir Niyazi idi. 3 Bunun Rus emniyeti tarafndan himaye edildii ve kendisine Kafkaslardaki Rus ordusunda vazife dahi teklif edildii anlalyor. Odessa'da ve dier ehirlerde Trkiye'den kaan "siyas mlteciler" den daha kimlerin bulunduu pek iyi bilinmemekle beraber, 1914 de harbin kndan az nce Sinop'ta kalebend olan birok kiinin Krm'a katklan ve Ruslar tarafndan kabul edildikleri biliniyor. Bunlar arasnda ok sonralar Rusya'da Trk Komnist Partisi'nin ba olacak Mustafa Suphi de vard. Trk hududuna yakn baz ehirlerde, mesel Batum'da da "ttihat ve Terakki"ye kar faaliyette bulunan baz Trk mltecilerinin bulunduu ve Ruslar tarafndan himaye edildii bilinmektedir. 1913 denberi stanbul'daki Rus eliliine bal gizli bir Rus stihbarat tekiltnn da faaliyette bulunduu biliniyor. Bunun banda "Rus Ticaret Bankas"nda vazifeli Aleksander ernogorovi

1 Yine y. Telegrr. No. 349, 3 Dez. 1913. 2 Yine. 3 Odessadaki Alman Konsolosluundan, 15 April 1914, GFM/10. reel 394,

200

adl biri vard.' ernogorovi'in, gya banka ileri mnasebetiyle, Trkiye'de boyuna seyahat yapt ve malmat toplad, bata Ermeni ve Rumlardan olmak zere birok ajan olduu da anlalmaktadr. Baz Krt ajanlarnn da Ruslarla yakn mnasebetler tesis ettii bilinmektedir. Enver Bey'in rtbe ykseltilerek, Paa nvan ile Harbiye Nezaretine getirilmesi (Ocak ba 1914) ve dolaysiyle Trkiye'nin en kudretli ahsiyeti oluvermesi keyfiyeti, mamafih, Rus byk elilii tarafndan hi te fena karlanmamt; bilkis, M. Giers'in Enver Paa ile ok iyi mnasebetler kurmaa alt biliniyor. stanbul'daki Rus diplomatik mahfillerinde iddia edildiine gre: "Enver Paa Trkiye'de bir dikta rejimi kuracak ve hatt Osmanl sllesini ve hilfeti kaldracakt." Enver Paa'ya "gelecein adam" nazariyle bakldndan, kendisiyle mmkn mertebe yakn mnasebetler kurulmas isteniyordu. Mamafih "ttihat ve Terakki Cemiyeti" umum merkezinde bu sralarda Trkiye'nin d siyaseti hakknda bir gr olmad anlalyor. Nfuz sahibi kimseler arasnda bu hususta oy birlii olmad muhakkaktr. En nfuzlu kimse ve "pimi politikac" olan dahiliye nazr Talt Bey'in bu sralarda rengini belli etmedii, Antanta devletlerini kukulandrmamak ve icabnda Fransa ile ngiltere'den bor para alabilmek iin, Trkiye'nin Almanya'ya fazla yaklatn gstermekten kanm olmas da mmkndr. Enver Paa'nn ise gittike Almanya'ya meylettii grlyor. Cemal Paa ise, Trkiye'nin mukadderatnn yalnz Almanya'ya balanmasna muhalifti. "Merkcz-i Umum"de Fransa ve hatt Rusya ile anlamak isteyenler vard. Mesel Cavid Bey "Frankofil" olarak tannmt; kendisinin Rus elici Giers ile de ok iyi mnasebetler kurduu biliniyor. Kabine azalan arasnda ngiltere'yi ho tutmak arzusunun bilhassa kuvvetli olduu da anlalyor. Sadrazam ve hariciye nazr olan Said Halim Paa, ahsen ok centilmen bir kimse olmakla beraber, kabinede nfuz sahibi deildi; "ttihat ve Terakki Cemiyeti"n- ce gdlen siyaset icab o sralarda sadaret makamnda byle bir zatn bulunmas icabetmiti. Balkan Harpleri neticesinde Rumelideki Osmanl topraklarnn sadece kk devletler arasnda paylald ve byk devletlerin bundan byle Balkanlarda arazi kazanamyacaklar gereini
1 Alman vesikalar. Konstantinopel, den 20 Jan. 1914 (Berichte-Anlage).

201

de ortaya koymutu. Harp srasnda stanbul ve Boazlarn kk bir devletin eline, mesel Bulgaristan veya Yunanistan'n, dmek ihtimali dahi belirmiti. Bu hakikatler ve vakalar karsnda Rusya'nn Trkiye'ye kar takib etmesi gereken siyasetini gzden geirmesi gerektii ve "Boazlar baka bir devlete kaptrmamak iin tedbirler almas lzm geldiini" yukarda grmtk. Rusya'mn tatbik edecei ana prensip Trkiye'nin "btnln muhafaza etmesi", yani status guonun devam idi. Bundan dolay Trkiye'ye kar adet bir "yumuama", bir nevi "yaknlk" gsterilmesi dahi icabedecekti. Liman von Sanders'in riyasetindeki Alman asker heyetinin stanbul'a geliinden sonra Alman nfuzunun bsbtn gelimesi zerine, Rusya'mn, adet Osmanl Devleti'nin "btnln" muhafazaya bilhassa gayret ettii grlmt; bu gayretin icab, Almanya'nn bilakis Trkiye'yi paralamak ve bundan faydalanarak Trk arazisinden bir ksmm (belki de Boazlar) kendine ilhak etmek istedii hakknda iddialar dahi ortaya atlmt. Bununla ngiltere ve Fransa Almanya'mn karsna karlmak isteniyordu. Bundan byle Rusya ile Almanya arasndaki atma noktasnn da stanbul ve Boazlar tekil ettii iyice aydnlanm oluyordu. Nitekim St. Petersburg'daki Fransz Charg d'Affaires'i Doulcet'in hkmetine yollad uzun bir raporda, stanbul yznden meydana gelen Rus-Alman rekabeti zerinde durulmu ve Rusya'mn, "Almanlar arka plna itmek maksadiyle Trkiye ile anlamas imknlarndan" bahsedilmiti.1 Halbuki stanbul'daki Fransz elisi M. Bompard'a gre, Rusya'nn Trkiye'ye yaklamas, M. Doulcet'in tahmin ettii kadar kolay olmayacakt. Balkan Harpleri sonunda vaka Rusya'mn "Slav kardeleri"ni kurtarmas diye bir mesele artk kalmam ve Rus hkmeti bundan byle Trklere kar yaplacak bir savata Rus halkn heyecana getirmek iin bu konuyu istismar edemiyecekti. Mamafih "Ermeniler" konusu ve Ermenistan'daki reformdan Rusyann kolayca vazgemesine ihtimal verilemezdi. Trkiye ile Rusya arasnda bir anlama hasl olsa dahi, gemiteki misallerden aka grld vehile, bunun fazla srmiyecei de muhakkakt. Zira Rusya'mn Trkiye'ye kar ister anlama yolu ile, ister zorla tatbik etti
1 (Istanbuldaki Fransz elisi) Bompard M. le Ministre Doumergue, Pira, le 21 avril 1914. Archives du Miistere des Affaires Etrangires, Cor.Politiques. Turquie XXII. p. 222.

202

i siyasette behemehal Rusya tarafndan ne srlen artlarn kabul talep edilmekte idi. 1 Bompard'a gre: Bu durum karsnda Trkiye ile Rusya arasnda yakn bir gelecekte herhangi bir anlamaya varlmasna ihtimal verilemezdi. Ermeni reformlar meselesi Rusya ile Trkiye arasndaki mnasebetlerin dm noktalarndan birini de, XIX. yzyl ortalarndan beri, "Ermeni meselesi" tekil etmee balamt. Mavery- Kafkastaki, Ermenilerle meskn sahadan bir ksm, Erivan ve Emedziyan evreleri, 1804 te Rusya'nn eline getikten sonra, Rus hkmeti Ermenileri Trkiye'ye kar siyasetinde bir let olarak kullanmaa balamt. Ermenilerin Hristiyan dinine mensup olular, Rusya iin ok elverili bir eydi. Din ayrl ve dmanlndan faydalanark, Ermenilerden Rus menfaatleri iin istifade etmek mmkn olacakt; etraftaki Azeriler, Trkler, Mslman-Grcler (Acarlar) arasnda boulup kalan Ermeniler, Ruslarn himayesi sayesinde "nefes alabileceklerini" ummulard. Nitekim Ermenilerden birou ok gemeden Rus hizmetine, orduya ve baka yerlere girdi ve canla-bala Ruslara yaranmaa baladlar. 1829 da Ermenilerin de yaad Kars ve evresinin bir mddet Rus igalinde kalmas, Rus makamlar ile Ermeniler arasndaki yaknln artmasna yol amt. 1854-5 te Kars'n yeniden Ruslarn eline gemesi zerine, bu yaknlk bir daha kuvvetlenmiti. Osmanl memalikinin her tarafnda bagsteren huzursuzluk ve bilhassa Rum, Srp ve Bulgarlar arasnda balayan ayrlk hareketleri elbette Ermenilere de tesir edecekti. stanbul'da yz bini aan bir Ermeni kitlesi yayordu. Mamafih Anadolu'da, Avrupa1 Bompard i Doumergue, Pera, le 21 avril 1914, ayni y. p. 223: II n'est pas certain toutefois que l'opinion Russe, habituees depuis si longtemps k considerer l'Ottoman comme l'ennemi traditionnel,se laisst aisement persuader que l'instant venu de reoncer aux reves de eroisade et d'adopter franehement une totute autre attitude. M. Bompard, bir mddet Rusya'da da Fransz elisi sfatyle bulunduu iin, Rusya'nn Trkiye'ye kar besledii niyetlerini yakndan biliyordu. Nitekim o bu politikay u szlerle ifade etmitir: Dans un cas comme 1' autrc, par la douceur ou par la violence, il s'agit d'imposer la Porte une volontf superieure et imp<5rieuse (Her iki halde de, gerek yumuaklk ve gerekse zorla, Babliye stn bir iradeyi ve buyuruu kabul ettirmek bahis konusudur); yani Rusya ancak kendi istei erevesinde Trkiye ile anlaabilir. (Turquie, cor. pol. XXII.)

203

layette (Erzurum, Van, Bitlis, Diyarbekir) Ermeniler, oradaki Hristiyan-Nestur (Asur)lerlc birlikte dahi, slm ahaliye nisbetle nfusun ancak i /3 ini tekil ediyorlard. Bu durum karsnda Ermenilerin Bulgar, Srp ve Yunanllar gibi belli bir sahay kendi yurtlan (devletleri) olarak iln etmeleri ve bir "Ermeni Devleti" kurmalarna imkn yoktu. Fakat, Balkanlarda veya Lbnan'da olduu gibi, yerli Hristiyan ahaliye geni bir muhtariyet verilmesi ve ahalinin durumunu dzeltecek reformlarn yaplmas, dier bir tabirle, Ermeniler zerindeki Trk hkimiyetini azaltacak, tahdid edecek ve sonralar bsbtn giderecek olan bir takm idar tedbirlerin tatbiki dnlebilirdi. Nitekim Ermeni liderleri, bir yandan kilise mensuplan ve te yandan siyas tekilt halinde faaliyete geen "Tanaklar" (Danaktstn) bu yolda gayret sarfetmee baladlar. Yukanda kaydedildii zere, Ayastefanos muahedesi yaplrken bile, stanbul'daki Ermeni ruhan reisi, Rus ba murahhas General Ignat'yev'e mracaatla, "Ermeni meselesini" bu muahedenin 16. maddesine koydurmaa muvaffak olmutu. Berlin Muahedesinin 6 1. maddesinde de "Ermeni meselesi" yer almt. Bu madde ile "Babli, Ermenilerle meskn sahada ahalinin durumunu dzeltmek iin birtakm reformlar yapmay ve zaman zaman bu hususta Berlin Muahedesini imzalayan devletleri, tabii bata Rusya ve ngilyere'yi, haberdar edeceini taahht" etmiti. Dolaysiyle Rusya, adet, "Ermeni re- formlan"nn "nazn, mfettii" roln benimsemiti. Rusya'nn bu husustaki gayreti insan millerle deil, tamamiyle siyas emellerinin bir neticesi idi, nk "Trk Ermenistan" zerinde gz vard. ngiltere ve Rusya tarafndan Ermenistan'da "reform" yaplmas istenmesine ramen, Sultan Abdlhamid II. bu reformlarn arkasnda ne saklandn bildii iin, bunlar mmkn mertebe geciktirmee alm ve buna ksmen de muvaffak olmutu. nk Ermenilerin arasnda Rusya'dan, Avrupa ve hatt Amerika'dan gelen kkrtmalar tesiriyle Trkiye aleyhinde byk kaynamalar olmakta, ayaklanmalar, bir takm gizli "konspirasyonlar" hazrlanmakta idi. Bilindii zere, Osmanl idaresinde birok Ermeni trl memuriyetlerde vazife almlar, hatt Devlet uras, nazrlklar gibi devletin en yksek makamlarna dahi tayin edilmilerdi. Halbuki bu yksek makamdaki Ermenilerin dahi, Osmanl Devleti'ne kar hazrlanan komploya katldklan meydana kanlmt.

204

1895/6 da stanbul'da ve Anadolu'da Ermenilerin baladklar tahrikat, Sultan Abdlhamid II. tarafndan kanl bir ekilde bastrld zaman, Avrupa ve Rusya'da "Ermeni ktali" div^ feryatlar ykselmi ve Babli zerine basklar yaplm, Ermeni reformlarnn derhal tatbiki istenmiti. Nitekim Sultan Abdlhamid II. bu hususta baz vdlerde bulunmu, 20 Ekim 1895 tarihinde bir "irade", karm ve reformun esaslarn tesbit etmiti. Bu esaslarn ingiltere tarafndan da tasvip edilmi olduu anlalyor. Fakat yeni Ermeni tahrikat, tehditleri ve karklklar ve yeni bir "Ermeni ktali" yznden bu reformlar yaplamamt. ingiltere'nin gney Afrika'da "Boer Harbi"nde meguliyeti, 1904/5 de Rusya'nn Japonya'ya yenilmesi ve 1905 te "Rus ihtilli" Ermeni reformlar ile yakndan ilgilenen iki devletin bu hususta Trkiye zerine bask yapmalarna imkn brakmamt. Halbuki bu zaman zarfnda Ermeniler arasnda ihtillci ve sosyalist hareketler adamakll gelimi ve Trkiye'deki Ermeniler arasnda kkrtc faaliyetler bsbtn artmt. Trkiye'deki Amerikan misyonerlerinin szde "aartc" faaliyetleri de, Ermenilerde TrkMslman dmanlnn bsbtn artmasnda mhim bir rol oynamt. Bilhassa Tanak tekiltnn Trkiye'de her tarafta yaylmas, Ermeni kiliseleri, mekteplerinin birer silh deposu haline getirilmesi ile, Trkiye'deki Ermeniler, Trk devletinin "can dman" haline getirilmi bulunuyorlard. Rus ajanlarnn propagandalar tesiriyle, Ermeniler en byk mededi Rus ar'ndan beklemekte idiler. Bu suretle Rusya'nn siyas emellerine hizmet edecek unsur Trkiye'nin iinde mevcuttu, ite Rus hkmeti bu unsurdan reformlar bahanesiyle azam derecede faydalanmak istiyordu. Rusya'da "ihtill" hareketi tavsayp, devlet rejimi yeniden oturduktan sonra, Rus hkmeti, "Boazlar Meselesi" ile birlikte tabiatyle "Ermeni Meselesi"ni de ele alacakt. Ermeni reformlarnn halli nisbeten daha kolayd, nk Berlin Kongresi ile Rusya'ya muayyen haklar tannd gibi, reform yaplacak saha da Rusya'nn bitiiinde idi. Rusya'nn iinde tam o srada, olduka kalabalk bir Ermeni zmresinin bulunmas, hatt Ermeni ruhan reisi Katolikos'unun Rus sahasndaki Emedziyan'da yaamas, Ermeniler meselesinde Rusya'nn ayr bir mevki almasna imkn vermekte idi. Balkan Harpleri dolaysiyle Rusya ve dier devletler "Ermeni reformlar" ile yakndan ilgilenemediler. Fakat 1913 de "Bkre

205

zerine, Rusya Ermeni reformu meselesini yeniden ne srd ve bunun gerekletirilmesi iin ayak diremee ve Babli nezdinde srara balad. Berlin Kongresi'ne medhaldar dier devlerler de (Fransa, Almanya, talya) "Hristiyan bir milletin haline bigne kalmamak" endiesiyle, Rusya'mn bu teebbsne katldlar. Bu suretle Ermeni meselesi adet Avrupa devletlerinin Trkiye'ye kar mterek bir cephesi halini almt. te yandan, stanbul'da Tanaklarn tesiriyle, ttihat ve Terakki tarafndan azledilen sabk Ermeni patrii Ormanyan, "Ermeni reformlar"mn ba takipisi roln zerine almt. Babli zaten kendisi de, tedenberi bu yolda baz slahat tasarlamt. Bu kabilden ohnak zere, dahiliye nazr Reid Bey tarafndan, kendine bal nezarette tekil ettii bir "Islahat Komisyonu"n- da baz hazrlklar da yaplmt. 1 Buna gre: Bahis konusu vilyetler iki guruba ayrlmt. Birinci guruba: Bitlis, Van ve Erzurum giriyordu; merkezi de Erzurum olacakt; ikinci guruba da, merkezi Harput olmak zere, Sivas, Diyarbekir ve Harput girecekti. Ad geen yerler vilyet olmaktan kp sancak haline getirilecekler ve her gurup ayr birer komisyon tarafndan idare edilecekti. Bu komisyonlar ikier Ermeni, ikier Mslman ve ikier yabanc (Avrupal)- dan teekkl edecek ve reisi de bir ecnebi olacakt. Jandarma ve Poliste yabanc zabitler bulunacak ve adliye mfettii sfatyle de ecnebiler tayin edilecekti. Bu srada Ermenilerle meskn yerlerin pk 1878 de Bosna-Hersek'te olduu gibi, Rusya'mn mandas altna konmas teklifi de (her halde Rus elilii tarafndan) yaplm, fakat Babli bu teklifi reddetmiti. Ermeni reformlarnn ciddiye alnmas hususunda, ingiliz hkmetinin direktifi ile, eli Sir Gerald Lovvther tarafndan, 21 Nisan 1913 tarihinde Babli nezdinde mracaatta bulunulmutu. 2 Bunun zerine, Londra'daki Osmanl elisi Tevfik Paa, ad geen blgelerde ve Trabzon'da vazife alacak yedi Jandarma zabitinin gnderilmesini istiyerek ngiliz hkmetine bavurmutu, istenilen bu zabitlerden baka bir de: ki Jandarma mfettii, iki adl mfetti, iki ziraat ve orman mfettii ve iki nafia mfettii ile birlikte dahiliye nezaretinde vazifeli olmak zere bir umum mfettima- virin gnderilmesini rica etmiti. Babli bu Ermeni reformlarnda
1 Mr. Beaumont to Sir Edvard Grey, Dec. 4, 1914. Turkey, annual Report, 1913. Publ. Rec. Office (P. R. O.) F. O. 371/2137. Armenian reforms. 2 Ayn y. p. 26.

206

bilhasssa ngiltere'nin mzahereti ve mmkn mertebe Rus mdahalesi ve itirakinden kanmak usuln tatbik etmek istiyordu. Mamafih ngiliz hkmeti, reform yaplacak sahann bir ksmnn tam Rus snrnda olmas hasebiyle, Ruslarn ngiliz zabitleri ve memurlanmn oralarda bulunmasndan kukulanacaklarn, hi olmazsa dahiliyeye bal bir mavirin (umum mfettirm) iptal edilmesi gerektiini ne srmt. stanbul'daki Rus elisi Gierste, giriilen teebbsleri yakndan takip etmi olacak ki, stanbul'daki Rus, ngiliz ve Fransz elilerinin bir araya gelerek, yaplacak reformlarn esaslarn tespit etmeleri babndaki Rus hkmetinin teklifini bildirdi. ngiliz elisi de buna karlk, ald talimat zerine, yalnz ad geen devletlerin deil, Berlin Kongresi'ne katlan btn devletlerin bu ie katlmalar gerektiini ne srerken, aym zamanda, ngiltere'nin, Ermenilerle meskn vilyetlerdeki Jandarma tekiltna fazla bir yardmda buluna- myacan da aklad. 24 Mays (1913) tarihinde de bu mnasebetle Londra'daki Osmanl eliliine gnderilen yazda: "ngilterenin bu kadar ok vazife alacak kimsenin gndermesi ile baz devletlerin kukulanmas muhtemel olduu ve bu yzden Babli- nin ricalarnn yerine getirilemiyeceinden znt duyulduu" bildirilmiti. Yani ngiltere, Rusya'y kukulandrmak istemediini aka ifade etmiti. Mamafih ngiliz Jandarma zabitleri ve mfettilerinin yollanmasna, hatt dahiliye nezaretine, gayr resm olarak, bir mavir gnderilecei de vdedilmiti. Bununla ngilterenin Ermeni reformlarnda, Rusya'ya meydan braklmamak zere, tercih edildii meydanda idi. Rus elisi M. Giers, 26 Mays'ta (1913), Rus hkmetinin bu "Ermeni Reformu"na verdii ehemmiyeti anlatan bir muhtray Babli'ye sundu. Buna gre: Ermeni reformu Anadolu'nun baka yerlerinde giriilen reformlardan tamamiyle baka trl olmal idi. Makedonya'da olduu gibi yerli bir otonomiye gtrme tehlikesi ta batan bertaraf edilecek. Sazonov'un fikrine gre: Antanta'ya dahil devlet bu meseleyi ele almah ve mevcut artlara en uygun bir ekilde bir slahat tasla hazrlamal idiler. Bunun zerine ngiliz hkmetinin de muvafakati ile Rus elilii, byle bir proje hazrlamay taahht etmiti. Nitekim Rus elilii batercman Mandeltam byle bir proje tasla hazrlad. Bu yaplrken, vaktiyle 1895 te, Devletler tarafndan Babli'ye bildirilen mterek "muhtra" gz nnde bulundu

207

rulmu ve Rusya'nn menfaatleri nazar itbare alnarak buna birok madde katlmt. Bu yeni Rus tasarsna gre: Reformlar alt vilyete mil olacakt: Erzurum, Van, Bitlis, Diyarbakr, Harput ve Sivas. Bu alt vilyetin bana, Devletlerin muvafakati alnmas suretiyle Sultan tarafndan bir Hristiyan, tercihan Avrupal, bir umm vali be yl mddet iin tayin edilecekti. Bu umm valinin salhiyeti ok geni olacakt. Bu alt vilyetteki btn memur ve hkimlerin tayin ve azledilmeleri ona ait olacakt; Jandarma blkleri ve mezkr vilyetlerde asayii salamak iin gerekli btn asker kuvvetler onun kumandas altnda olacaklard. Umm valiye yardmc olmak zere bir "stiare Meclisi" kurulacak ve buna da Avrupal teknik mavirler katlacakt. Eyalet meclisi ise ayn sayda olmak zere Hristiyan ve Mslman azalardan teekkl edecekti (yani Hristiyan ahali umm nfusun ancak i /3 i olduu halde, Mslmanlarla ayn sayda meclis idare azas karacaklard). Polis ve Jandarma ise bu vilyet yerlilerinden olacak ve yarsn Hristiyanlar tekil edecekti. Bu lke ahalisi, askerlik hizmetlerini bu dairenin snrlar iinde yapacaklard; Krt (Hamidiye) svari ktalar ilga edilecekti. Memurlara gelince, yars Hristiyan, yars Mslman olacakt; yerli dillerin (yani Trke, Ermenice ve Krte) ayn hakk haiz olmalar iin gerekli tecrbe yaplacakt. Bu Rus projesi kabul edildii takdirde, Ermeniler tamamiyle imtiyazl bir duruma geleceklerdi. Say itibariyle Mslman ahaliye (Trkler ve Krtlere) nisbetle, baz nahiyelerde ancak i /3, baz yerlerde bundan daha az olduklar ve sadece Harput evresinde nfusun yarsn tekil ettikleri halde Ermenilere, memuriyette, meclis idare azalnda, jandarma ve polislikte, Mslmanlar ile ayn hak verilecek ve Ermeni dilinin devlet dairesi ve mahkemelerde Trke ile yanyana yrtlmesi istenecekti. Bununla, Ermenilerin, nce reform, sonra bir otonomi ve nihayet Trkiye'den tamamiyle ayrlmalar iin tedbirler alnm olacakt. 3-24 Temmuz 1913 tarihlerinde Yeniky'deki sefirler toplantsnda, Alman elisi Von Wangenheim, bu Rus tasarsna iddetle muhalefet etti ve bunun bir "Ermeni muhtariyeti"ne ve "Osmanl Devleti'nin paralanmasna gtreceini" belirtti. Fransz elisi Bompard da bu Rus tasarsn tasvip etmedi ve bu hususta muhakak Babli ile temas ve anlama sonunda bir neticeye varmak lzumunu ne srd, istihdam edilecek memur ve zabitlerin daha ziyade kk devletlerden alnmas

208

Fransz teklifi dier eliler tarafndan da_ kabul edilince, alt devlet elisi (ngiltere, Fransa, Rusya, Avusturya-Macaristan, Almanya, talya) tekrar bir araya geldiklerinde, Babli tarafndan hazrlanan teklifleri esas olarak aldlar. Yeni hazrlanan projeye gre yaplacak reformlar, sadece Ermenilerle meskn sahada olmayp, umum mahiyet tayacakt; mamafih, imdilik ancak yedi vilyette tatbik edilecekti. Ruslarn teklif ettikleri bir Avrupal umm Vali messesesi olmayacakt; fakat mavirler ve mtehassslar vastasiyle kontrol icras esas muhafaza edildi. Krt (Hamidiye) ktalar ise, Rus teklifi zerine lavedileceklerdi; Ermenice ile Krte, Trke ile yan- yana kullanlacakt. dare meclisine ise, Ruslarn teklif ettikleri gibi, yan yarya deil, ahalinin saysna gre (yani nisb usulle) azalar seilmesi, bilhassa Ittifak- Msellese devletlerince ne srlmt; mamafih bunun fiiliyata geirilmesi zor gibi geliyordu. Ruslarn istedikleri "mahall asker hizmet usul"ne Avusturya ve Almanya elileri iddetle kar geldiler. Grmeler sonunda, Trk teklifine uyularak, reform yaplmas dnlen bu alt vilyetin iki blgeye blnmesi ve her gurubun bana da, devletlerin muvafakati ile birer yabanc umm mfettiin tayini ve bu mfettilere, valiler de dahil olduu halde, btn memurlar tayin ve azil hakk tannmas hususunda mutabakata vanlmt. Bu tasan Babli'ce de makbul grld ve reformlarn yaplmasna baland. lgili vilyetler iki blgeye ayrld: i) Erzurum, Trabzon ve Sivas, 2) Van, Bitlis, Harput ve Diyarbekir. ki "umm mfetti'Mn tayini hususunda Babli tarafndan devletlere mracaatta bulunuldu; bu mfettilere yksek memurlar ve hkimlerin tayini hakk tannacak, mahall idare meclislerinde de yelerin says msavi olacakt. 7 Ekim (1913) tarihinde Babli "umm mfetti" makamna iki lngilizi teklif etti. Bir mddettenberi stanbul'da maliye nezaretinde yksek bir vazifede bulunan Sir Richard Cravvford ile Mr. Robert Graves bu vazifeye getirileceklerdi. 1 Fakat Rusya'nn itiraz gz nnde tutularak ngiliz hkmeti bu tayinleri tasvip etmedi. Mamafih bu yzden de reformlarn tatbiki ii geciktirildi. Nihayet Alman ve Rus elileri prensip ve teferruat zerinde mutabk kaldlar ve iki "umm mfettilik" ile birlikte iki "yabanc" mavirin de tayini kabul edildi. Kasm (1913) aynda
1 Mr. Bcaumot to Lord Grey, Dcc. 14, 1914. Turkey, Annual Repord. P.R.O/ F.O. 371/2137. p. 28.

209

albay Hawker, Trabzon'daki drt jandarma bl bana getirilirken, bir Fransz zabiti de kalan jandarma ktasna kumandan nasbedildi. Yani hibir Rus zabiti vazife alm deildi. Bu tasar, 26 Ocak / 8 ubat 1914 tarihinde, Rusya namna maslahatgzar Gulkevi tarafndan imzalanan bir muamele ile, 1 Rusya ve Trkiye arasnda bir anlama mahiyetine girdi. Rus hkmeti, hazrlanan ve
1 Oranievaya kniga (Turuncu kitap) (Petrograd 1914) SS 158-161; vesika No. 147, vesika No. 148. Melimarodnye otnoftniya v epochu imperiyaliana (Emperyalizm devrinde milletleraras mnasebetler) (ksaltmas: MNO) Seriya III. t. I. m.y. 2 MNO, Ser. III. t. I. i. 258-9.

210

Gulkievi'n yazsnn son ksm bilhassa dikkat ekici idi : "Ben (yani Gulkievi) Rusya'mn tarih mukadderat icab stanbul'a sahip olduunda, orada, kanlmas mmkn olmayan Rum unsuruna kar mcadelemizde (yani Ruslarn Rumlarla mcadelesinde) stanbul'daki ikiyz bin Ermeniye dayanabileceimiz kanaatndaym." Yani stanbul'daki Ermeniler Rusya'ya minnet hisleri ve backlarn bu tarzda ifa edecekler ve stanbul'daki Ermenilere, daima Rusya'nn mttefikleri sfatyle baklmas doru olacakt. Yazda, bu anlamann vcut bulmas ve baar ile bitmesinde eli Giers ile ba- tercman Mandeltam'n byk hizmetleri olduu da ayrca kaydedilmiti. Gulkievi'in Ermenilerin Rusya'da "mfrid" partilere intisaplarndan ikyeti yerinde idi; nk Sosyal-Demokrat (sonraki Bolevik) partisinin ileri gelenleri arasnda aumyan, Avanesov ve Mi- koyan gibi kimseler ar polisince gayet iyi bilinen ve tehlikeli saylan kiiler arasnda idi. Mamafih bu "Ermeni reformlar" hakkndaki Rus-Trk anlamasnn esaslar Rus matbuatnda neredilmesi mnasebetiyle beliren grlerden, bunlarn baz Ermeni mahfillerini tatmin etmedii de anladmt. Rus Ermenileri bu reformlarn daha geni bir lde yaplmasn ve Ermenilere daha imdiden "muhtariyet" temin edilmesini beklemilerdi. Bu mnasebetle, Ermenilerin ileri gelenlerinden ve Rus hariciyesine yakn duran Dr. Zavriyev, Rus hariciye nezareti ark Masas efi Prens Trubetskoy'u Ocak ay ortalarnda ziyaret etmi ve Rus hkmetinin "Ermeni slahat" ve Trkiye'deki Ermenilerin mukadderat hakknda bilgi edinmi, teminat almt. Prens Trubetskoy, Rus hkmetinin bu meseledeki tutumunu, galiba, u maddeler halinde sralamt: 1)Ermeni meselesi Rusya'y, bir devlet sfatyle en ok ilgilendiren ve menfaatleri bakmndan da byk ehemmiyeti haiz olan bir meseledir; bu problem Trkiye ile Rusya arasndaki mnasebetlerde en mhim yeri igal etmektedir. 2) Reformlarn gerekletirilmesi iin gayret sarfederken, Rus hkmeti tamamiyle uurlu olarak hareket etmekte ve bu hususta sarih bir gayesi bulunmaktadr. 3) Eer, hali hazrda hkmet baz hususlarda reformun btn zerinde taviz vermek mecburiyednde kalmsa, bu cihet Er-

211

menilere znt tekil etmemelidir. En mhim ey ilk nce reformlarn temelini atmaktr; sonra bunlar geniletilebilir. 4)Rusya gelecekte, yakndan ilgilendii cihetle, reformlarn gelimesini, yani tatbikini, dikkatle takip edecek ve bu meseleyi elden brakmayacaktr. 5)Rusya'nn Ermeni unsuruna, yalnz Ermenistan sahasnda deil, onun dnda da ekonomik nfuzunu yaymak iin ihtiyac vardr."
1

Bu suretle, Rus hariciye nezaretinin en salhiyetdar memurundan biri Rusya'nn Trkiye'deki Ermenileri ne gibi maksatlarla desteklediini aka ifade etmiti: Trkiye'deki Ermenileri ilerde Trk hkimiyetinden karmak ve... Rus idaresindeki Ermenililerle birletirip Rus egemenlii altna koymakt. 2 Ermeni reformlar'nda Rusya'ya tannan hak ve imtiyazlar, Rusya'mn bu maksada doru yrmesini kolaylatracak mahiyette idi. Rusya'mn Ermenilerle ilgilenmesinin en mhim mili, Akdeniz'e kmas arzusundan neet etmekte idi. "Boazlar" vastasiyle Akdeniz'e kmakta mtemadiyen bir takm engellerle karlaan Rusya, Ermenistan sahasn elde ettii takdirde, skenderun krfezi zerinden Akdeniz'e kmak mmkn olacak ve skenderun'da byk bir Rus deniz ss kurulabilecekti. 3 Ermenilerin yaad saha Diyarbekir-Adana-Tarsus olmas hasebiyle, Rusya buralarla ilgilenebileceini tasarlyordu. Kars'n Ruslarn elinde olmas gz nnde tutulursa, stratejik bakmdan Rusya ok elverili bir durumda idi. Elekirt ovas zerinden de Van gl ve daha gneydeki sahaya sarkmak mmkn olacakt. Ermenilerle meskn yerler ilk hamlede dorudan doruya Rusya'ya ilhak edilemezse bile, Rus nfuzu altnda kurulacak muhtar bir Ermenistan, Ruslarn bu yoldaki emellerini kolaylatracakt. te bu maksadardr ki, Rus hkmeti gizli ve ak yollarla DouAnadolu'daki Ermenileri Hristiyan
1 (Istanbuldaki Rus maslahatgzar) Gulkievi'ten Sazonov'a MNO, Ser. III. t. I. s. 259. 1 MNO Ser. III. t. I. ss 171/72. 2 Bu gr daha 1880 de, stanbul'daki ngiliz elisi Sir Henry Layard tarafndan ifade edilmiti: Russia would probably never permit an Armenian autonomous or independent State, and any attempt to form one would only end in the absorption of the Armenians into the Russian Empire. Layard to Earl of Derby. Constantinople, April 21, 1877. Great Britain Parlamentary Papers. Accounts and Papers 1877 vol. XCII, p. 7. 3 (Istanbuldaki sve elisi) AnkarsvSrd'den (Hariciye nazn) VVallenberg'e. stanbul 2 Nisan 1914. Stockholom. Utrisksdep. Arkiv (Turkiet), Gnpp 1, afd. C. mol 14.

212

zmreleri (bilhassa Nesturleri) ve hatt Krtleri Osmanl idaresine kar kkrtmakta idi. Bu yoldaki Rus faaliyeti 1912 ylnn sonlarnda bilhassa artmt. Bitlis'teki Ermeni isyannda Ruslarn parma olduu anlalyor. Nesturlerin ruhan reisleri Mar unum'a Rus himayesi vdedilmiti. Krt aalarndan Sadk'm da Ruslarla sk bir mnasebet kurduu biliniyor; Bazan eyhinin de Ruslarla anlamak zere olduu meydana karlmt. Bu suretle, "Balkan Harbi"nin en kritik zamamnda Ruslar Dou-Anadolu'da birtakm entrikalar evirmekle meguldler. Onlarn, bu entrikalan, 26 Ocak (8 ubat) 1914 tarihli "Ermeni reformu" zerindeki anlamadan sonra da devam ettirecekleri muhakakt. Mamafih, az nce belirtildii gibi, bu entrikalara zaman kalmadan "Birinci Dnya Harbi" geldi att ve Ermenilerle meskn vilyetler ok gemeden Rus igali altna dmek suretiyle, adet "Ermeni meselesi" halledilmi gibi grnecektir. Rusya ile Babli arasnda "reformlar" hususunda bir anlamaya varld sralarda Trkiye ve Rusya'daki Ermeniler arasndaki "Rus hayranl" en yksek bir dereceyi bulmutu. Nitekim ok gemeden siyas havann kararmas ve harbin yaklamas zerine, Dou, vilyetlerindeki Ermenilerden binlercesi, Trkiye'ye kar savamak maksadyle, Rusya'ya kamaa baladlar. Bu kaak Ermeniler o sralarda Ruslar tarafndan tanzimine giriilen "Ermeni druzina" (birlikler)larna katlarak, asker talime balamlard. Ruslar, Trkiye'ye kar yapacaklar harpte, Ermenilerin, en gvenebilecekleri "adamlar" olacaklarndan emindiler. Nitekim sonraki olaylar, Ruslarn bu grlerini fazlasiyle teyit etmitir. 26 Ocak (8 ubat) 1914 tarihli "Ermeni reformlar"na ait RusTrk anlamasndan sonra Rusya ile Trkiye arasnda artk halledilmemi tek bir mesele kalm gibiydi: O da Rusya'nn "Dyn-u Ummiye ldarcsi"ndc zlk istemesiydi. Bu tahakkuk ettii takdirde Rusya her bakmdan Batl devletler derecesine kacak ve Trkiye'de birtakm ekonomik imtiyazlara sahip olacakt. Dier yandan Trkiye'nin de halletmek istedii bir meselesi vard : Babli bir mddet- tenberi "gmrk tarifcsi"ni ykseltmeyi tasarlamakta idi. Bu hususta Rusya dahil, byk devletlerin muvafakatim almas gerekiyordu. Bu i iyi bir sonuca baland takdirde Trkiye ile Rusya arasnda herhangi bir ihtilf kalmaynca, belki de iki devletin birbirine yaklamas mmkn

213

raftan, istanbul'daki Rus maslahatgzar Gulkievi'in Rus hariciye nezaretine sunduu, 3/16 ubat 1914 tarihli bir yaz ve dier yandan Mart ortalarnda istanbul'da tekil edilen bir "Trk-Rus dostluk Komite"sinin faaliyete geii, bu gelimeyi teyit edici mahiyette idi. Byk eli M. Giers bir mddettenberi Rusya'da izinli olarak bulunuyor ve elilik ilerine de maslahatgzar sfatyle mstear Gulkievi bakyordu. Giers'in vazifesi bana dnmesi zamannn
1 MNO Ser. III. t. I. No. 269. ss 331-332.

214

kiye ile kar karya gelmesi ve meseleleri kendi aralarnda halletmesi olmaldr. Zira Trkiye'ye kar yaplan mterek teebbslerde dier devletlerin hareketleri samim olmuyor ve hatta bu hususta Rusya dostlar ve mttefiklerine dahi gvenemiyor. Bu gibi (mterek teebbslere) katlrken, biz Trkleri kendimizden itiyoruz ve zorla onlar Almanlarn kucana atyoruz. Edirne meselesindeki hareketimiz bunu aka gstermitir. Gulkievi'e gre, hali hazrdaki siyas mnasebetlerin temelini ekonomik faaliyetler tekil etmektedir. Halbuki Rus ticaret mahfilleri bu hususta ok ekingen davranyorlar ve herhangi bir teebbste bulunmuyorlar. Dier yandan, sermaye itibariyle Rusya'dan ok geride bulunan talya dahi bu yolda byk bir gayret sarfetmekte- dir. Bu cihet talyanlarn Antalya tarafndaki faaliyederi ile sabittir; Roma'ya yakn Grotta Rossa gibi byk bir iftlik sahibi olan Molinario'nun, Antalya yakmnda on binlerce hektar arazide zira teebbslere giritii kaydedilmiti. talyanlarn bu yoldaki faaliyetleri, ayn zamanda, Osmanl memalikinin blnmesine sra geldii zaman, kendilerine belli bir hisseyi bir de garanti etmek maksadn da tamaktadr. sahada da Gulkievi Almanlarn Rusya'ya ekonomik

rekabete giritiklerini kaydederken, Almanlarn Ereli takmr ve Erzurum yaknndaki bakr madenleri ocaklarn iletme imtiyazlarn elde ettiklerini de yazmt. Gulkievi yazm bitirirken, Rusya'nn tarih hakk dolaysiyle, Trkiye'de sahip bulunduu durumu (ve nfuzunu) eski haline getirmesi iin yegne arenin Babli ile kar karya mzakerelere girimek, ekonomik ve ticar mnasebetleri gelitirmek olduunu kaydetmektedir. 1 Maslahatgzar Gulkievi'in yazsna Sazonov'un nasl bir vaziyet ald bilinmiyorsa da, az sonra stanbul'da tertip edilen bir "Trk-Rus dostluu Komitesi" nin kurulmas, iki memleket arasndaki mnasebetlerin "yaklama" ya doru gittii intiban uyandrmt.
1 MNO Ser. III. t. I. p. 332: Je conclus: pour ous regagner une sitiation qui nous revient de droit historiquement, peut-etre le ehemin le plus bref pareourir erait de nous borner & des conversations k deux avec les Turcs, conversations franehes et amicales, fortifiies par une situation &onomique et commerciale attaehant la Turquie plus solidement & ous.

215

istanbul'da "Trk-Rus dostluk Komitesi"nin kurulmas ve T a l t B e y ' i n L i v a d i y a ' d a a r N i k o l a II.' y z i y a r e t i 1914 ylnn Mart ortalarnda istanbul'da bir "Trk-Rus Komitesi" (dosduk cemiyetinin kurulduu istanbul matbuandaki yazlardan renildi. Bunun gayesi, gazetedeki yazlardan grld zere iki memleket arasndaki mnasebetleri karlkl anlay ve dosduk iinde gelitirmee hizmet etmekti, istanbul'da buna benzer baka cemiyeder de vard: "Trk-Fransz Cemiyeti" bunlardan biri idi. Bu "Trk-Rus Komitesi"nin tekilinde Rus elilii mstear Gul- kievi'te bulunduuna gre,' her halde Rus hariciye nezaretinin bilgisi altnda ve belki de tavsiyesiyle meydana gelmiti. Ayn ey Trkler iin de varitti. Bu hususta her halde hkmetin direktifleri zerine hareket edildii muhakaktr. Trk matbuatnda bu mnasebetle kan yazlar bunu aka gsteriyor. Bu "Rus-Trk Komitesi"nin banda yan azas ve eski maliye nazn Nail Bey bulunduuna gre, 2 bu dernein daha ziyade ekonomik meselelerle megul olaca anlalyordu. Bu komitenin Trk yeleri arasnda u zevat vard: Tanin gazetesi ba muharriri Hseyin Cahid, Salah Cimcoz, ismet, Mahmud Esad, Ahmed Nesim, Ahmed Cevdet, Namk, Hseyin Tosun, Fuat Hulus ve hariciyeden eski Atina sefiri Ahmed Muhtar Beyler; Hseyin Hilmi Paa da bu komiteye dahildi. Ahmed Muhtar Bey bu dernein ktibi idi. Ruslar tarafndan da : Elilik mstean Gulkievi'ten baka, Rus bakonsolosu ebunin, elilik ktiplerinden von Vizin, Bulatov, (yukanda ad geen) ernogorovi (bu sralarda istanbul'daki Rus denizcilik irketleri bammessili), stanbul'daki Rus Bankas mdr Peenev, istanbul'daki Rus Arkeoloj i Enstits mdr Pan- enko, "Russkoye Slovo" gazetesi muhabiri Makov ve Petersburg- daki Rus telgraf ajan mmessili Yanevskiy. Grlyor ki, Rus yeler istanbul'daki Rus memurlarnn kalbur st simalan idi. Tanin gazetesinin 18 Mart 1914 tarihli nshasnda bu "Trk-Rus Komitesi" medhedilmi ve bununla iki memleket arasnda dostluk ba1 Sir Mallet (Istanbuldaki ngiliz elisi) to Lord Grey, Constantinople, March 18, 1914. P.R.O/F.O. 371/2132: The realization of the project is due primarily to Monsieur Goulkevitch, the Councilor of the Russian Embassy. 2 (sve elisi) AnkarsvSrd'den VVallenberg'e, stanbul 2 Nisan 1914. Stockholm, Utriksdep. Arkivet.

216

larnn tesisinin mmkn olaca yazlmt; 1 fakat bu dernein Trk ahalisi arasnda popler olaca ok pheli idi. Dolaysiyle bu komitenin ancak resm bir teekkl sfatnda kalmas mmknd. Bu "Trk-Rus Komitesi"nin kuruluu stanbul'daki diplomatik mahfillerde epey tefsirlere yol at. sve elisinin mtalasna gre bu yoldaki faaliyet Rusya'nn Trkiye'ye kar daha az tecavzkr bir siyaset takibinin balangc olacakt. 2 Bunun baz emareleri de belirmiti: Trk dmanl ile tannan Rus batercman Mandel- tam'n stanbul'dan alnarak Petersburg niversitesinde Trke hocalna tayini byle yorumlanmt. stanbul'daki yeni ngiliz elisi Mallet ve Fransz elisi Bompard byle bir komitenin kuruluundan tr memnun kalmlard. Bompard'a gre: Rusya'nn Trkiye'ye "yaklamak istemesi", Rusya'mn Trkiye'de Almanya'ya kar cephe almam icap ettireceinden, Fransa'nn menfaatna yarayacakt. Mallet'de, RusTrk yaklamasn, "Antanta" devletlerinin Trkiye'de yeni rejimin takviyesi olmas itibariyle, yerinde bir hareket saymt. 3 ngiltere hkmeti, Rusya'nn da Trkiye'de yeni rejimi tutmasn istiyordu. Rusya ile Trkiye arasndaki "yaklama" isteinin baka bir tezahr de dahiliye nazr Talt Bey'in riyasetindeki bir heyetin, Livadia'da bulunan Rus arn ziyareti oldu. Krm'daki Livadia saray tedenberi Rus arlarnn istirahat yeri idi. arlar buraya geldiklerinde, Sultan Abdlaziz, sonra Abdlhamid II., zamanlarnda onlar selmlamak iin, bir Osmanl heyeti gnderilir olmutu. Bu kabil nezaket ziyaretleri, 1867, 1879, 1887, ve 1891 de ve son olarak 1911 de Rifat Paa tarafndan yaplmt. Bu defa "ittihat ve Terakki Cemiyeti" hkmeti de ayn usul devam ettirmek zere, Rusya'ya kar iyi niyetler beslediini gstermek iin bir frsat bulmutu. ar Nikola II. ve ailesi (daha ziyade veliahdn tedavi ve istirahat maksadiyle) 1914 yl Nisan sonlarndan itibaren Livadia'da bulunuyorlard. te bu mnasebetledir ki bir Trk heyetinin ar' selmlamak zere Livadia'ya gitmesi kararlatrld. Mamafih bu ziyaret esnasnda siyas grmelerin yaplmas tasarlanm olmaldr. O sralarda Livadia'da Rus banazr Goremkin ve hariciye nazr Sazonov'un
1 Istanbulda kan "La Turquie" gazetesi, 25 Mart 1914. Hseyin Cahit Bey ile mlkat : Le rapprochement Turco-russe. 2 AnkarsvSrd'den VV'allcnberg'e, 2 Nisan 1914. 3 Bompard'dan Doumergue'e, le 21 avril 1914.

217

stanbul'daki Rus elisi Giers, Livadia'ya gidecek Trk heyetinin banda Sadrazam Said Halim Paa'nn (aym zamanda hariciye nazn da idi) bulunmasn istemise de, 1 Sadrazamn gidemiyecei anlalnca, Giers, Talt Bey'in (dahiliye nazn) gitmesinde srar etmiti; nk Talt Bey "Yeni Trkiye'nin, yani "ttihat ve Terakki Cemiyeti"nin en nfuzlu simas olmas hasebiyle Trk siyas! hayatnda bir numaral adamd. Nitekim Livadia'ya gidecek heyetin bana Talt Bey tayin edildi; zzet Paa da kendisine refakat edecekti. Bu seyahat dolaysiyle, Talt Bey'in daha nceden tasarlad Romanya seyahatinin geciktirilmesi mecburiyeti hasl oldu. Trk heyetinin stanbul'dan aynlmasndan nce, Sadrazam Said Halim Paa, Alman elisi von Wangenheim'e verdii beyanatta, heyetin . Ruslarla herhangibir siyas mzakereye girimeyeceini sylemiti; mamafih bu yoldaki szlerin srt Almanlan kukulandrmamak iin sarfedildii anlalyor. Trk heyetinin Livadia'da Rus arn ziyareti stanbul matbuatnda birok yaz, tahmin ve temennilere yol at. "ttihat ve Terakk" Cemiyetinin orgam mahiyetindeki "Tanin" gazetesinde (12 Mays 1914) Hseyin Cahid Bey "Livadia ziyareti"adiyle bir makale neretti ve: "Livadia'ya giden heyete bilhassa Talt Beyin riyaset etmesinden tr memnuniyetini" bildirdi. Hseyin Cahid Bey'e gre: Trkiye sulh devresine girdii cihetie, komusu Rusya ile mnasebetlerini tesbit etmesi gerekiyordu; nk Trkiye'nin Rusya ile ok uzun snr hatt vard ve iyi mnasebeder her iki devlet iin de faydal olacak. Bir de Ahmed Agayef (Aaolu) tarafndan "Tercman- Hakikat" gazetesinde (14 Mays 1914) "Trkiye ve Rusya" bal ile uzun bir makale yazld ve Livadia'ya giden Trk heyetinin ilk vazifesinin: "Rusya'da, Gen Trkler hakknda beslenen fena grlerin izalesine almak" olduunu belirtti ve Talt Bey'in heyetin bana getirilmesinin ok isabedi olduunu bilhassa kaydetti. Ahmed Agayef (Aaolu) bu yazsnda Rusya ile Trkiye arasndaki mnasebederin bir tahlilini yapm ve Balkan harplerinden sonra, "Slav kardelerin kurtanlmas faaliyeti" sona erdiinden, Rusya'mn artk Balkanlarda mdahelesi iin bir mesele kalmad ve dolaysiyle Trkiye ile Rusya arasndaki m- nasbetlerin tamamiyle normal ve
1 Mallet to Grey, Constantinople, May 24, 1914. P. R. O. F. O. 371 /2132. vesika No. 22030. Fransz elisi Bompard, Sadrazam Said Halim Paann gitmeyi kabul etmeyii zerine Giers'in Talt Paa zerinde srar ettiini bildiriyor: Bompard Doumergue, telg. 8 mai 1914. Turquie cor. pol. XXII. p. 235.

218

bileceini anlatmaa almt. Gerek "Tanin" ve gerekse "Tercman- Hakikat" ta, Talt Bey'in Rus hkmeti ile bir yaknlk tesisine alacan ve bu yolda muvaffak olaca ifade olunmak istenmiti. Mamafih Ahmed Bey "Livadia mlkatmn iki komu devlet arasnda yeni bir devir tekil edecei" hususundaki grnde tamamiyle yanlmt. Ahmed Bey'in gayet isabetli olarak ifade ettii vehile, Rus-Trk mnasebetlerindeki problemlerin banda "Rusya'nn Trkiye'ye kar samimiyet gstermesi" icabediyordu ve Rusya'nn Trkiye'deki ilerleme hamlelerine mani olmamas artt. Maalesef Rus siyasetinde bu her iki umde mevcut deildi; te bu yzdendir ki, Rusya'nn Trkiye ile anlamas imknsz bir hale gelmiti. Az sonra cereyan edecek gelimeler bunu aka gsterecektir. Talt Bey'in Livadia'ya gidii stanbul'daki yabanc eliler tarafndan da dikkatle takip olunmu ve baz tefsirlere yol amt. ngiliz elisi Mallet, Livadia'da bir "Trk-Rus yaklamas"na ihtimal vermemiti. Halbuki, Londra'daki Osmanl elisi Tevfik Paa byle bir yaklamaya taraftard. Tevfik Paa'nn Londra'daki Fransz sefirine sylediine gre, "Trkiye imdiki halde tamamiyle Asya'h bir devlet olmas hasebiyle, bilhassa Rusya ile hesaplamak mecburiyetinde idi. Trkiye'nin Anadolu'da en uzun snr Rusya ile olduundan, bu devletle iyi mnasebetler kurulmas Trkiye- nin menfaati iktizas idi." 1 ngiliz diplomatik mahfillerinde, mamafih Trkiye ile Rusya arasnda vukubulacak bir yaknlk fena karlanmayacakt ; bunun Almanya'ya kar yneltilecei ve ngiliz men- faatlarna dokunmyaca nazar ile baklm olmaldr. stanbul'da Franszca olarak kan ve daha ziyade Alman grn aksettiren "Llyod Ottoman"n 20 Mays 1914 tarihli nshasnda uzun bir makale kmt. Gazetede, "Trkiye ile Rusya'nn menfaatlarnn bir araya getirilmesi ok g olmas hasebiyle, byle bir yaklamaya ihtimal verilmedii" zerinde durulmutu. Makalede: "Cermen menfaatlarnn (ki buna ngiltere de dahildi) da Trkiye ile Rusya anlamasndan mutazarrr olaca, nk byle bir anlamann sonunda Rusya'nn Akdeniz'e almasna gtrecei" kaydedilmiti; "Trk devlet adamlarnn siyasetlerinin geici hislere deil (aux
1 (Londradaki Fransz elisi) Cambon k M. Doumergue, Londres. le 20 mai 1914. Turquie, XXII. p. 241.

219

ve memleketin emniyeti esaslarna dayanmas gerektii" zerinde de durulmutu. Berlin siyas evrelerinde Talt Paa'nn ziyareti kmsenmek istenmi ve tam o sralarda "Goeben" kruvazrnn Akdeniz'e seyahati zerinde durularak, Trklerin ve Ruslarn dikkat nazarlar bu Alman harp gemisine ekilmek istenmiti. Ruslar tabiatiy- le "Goeben'in bu gezisi ile yakndan ilgilenmiler ve bunun siyas tepkilerini merakla beklemilerdi. stanbul'dan bir Trk gemisiyle (galiba Erturul yat) hareket eden heyet, 10 Mays (1914) tarihlerinde Livadia'ya vard ve Ruslar tarafndan gayet samim bir tarzda, mutad merasimle karland. Talt Bey ve zzet Paa, ar Nikola II. tarafndan mutad merasimle ve nezaket havas iinde kabul edildiler. Talt Bey Osmanl Padiahnn selmlarn ve ar'n ahsna ve ailesine en iyi temennilerini ilettikten sonra, "Trkiye'nin Rusya ile iyi mnasebetler kurmaya, yakn komuluun icab, dostluk iinde yaamaktan baka bir arzusu olmad, bunun iin de Trkiye'nin skn ve asayie ihtiyac olduu ve kuvvetli bir devlet haline gelmesi gerektii" kabilinden szler sarfetmi ve sonra, unlar sylemiti: "Bizim buraya geliimiz sadece bir nezaket ziyareti iin deildir, siyas amac da haizdir, bar ve dostluun ifadesidir. Biz Rusya ile mmkn olduu kadar samim bir anlama olmasn istiyoruz" (ntre mission n'est pas seulement de courtoisie, c'est une mission politique, une mission de paix et d'amitid. Nous souhaitons une entente aussi confi- ante que possible avec la Russie)" 1 ar Nikola II. nn da u karl verdii naklediliyor: "Biz de (yani Rusya) Trkiye'nin kuvvetli olmasn temenni ediyoruz, nk Trkiye'nin istikllini muhafaza etmesi balca dileimizdir, istanbul bizim iin hayat ehemmiyeti haiz bir yerdir; (dolaysiyle) Trklerin kendi evlerine kendilerinin sahip olmalarm istiyoruz; Trkiye'nin ne ekilde olursa olsun Almanya'ya tabi bir duruma dmesine msaade etmiyeceiz." 2 Talt Bey'in de buna u szlerle mukabele ettii anlalyor: "Osmanl hkmeti Almanya'dan teknik mahiyette yardm istemek mecburiyetindedir, fakat (Trkiye) hibir surette Almanya'ya siyas imtiyazlar tanma1 (Petrograd'daki Fransz elisi) Paleologue M. Doumergue. Petrograd, le 17 mai 1914 (confidentiel). Archives du Ministdres des Affaires Etrangferes, Turquie, XXII. p. 239. 2 Ayn yerde.

220

olabilmesi iin Rusya'nn dostluuna gvenebilmesi arttr." Yani Talt Bey, Rus arna ve etrafndakilere Trkiye'nin Almanya'dan ancak "teknik" (ve ekonomik) mahiyette yardm grdn, siyas sahada Almanlara nfuz tannmyacan, fakat bunun iin de Rusya tarafndan desteklenmesi gerektiini, yani Trkiye ile Rusya arasndaki mnasebetlerin iyi komuluk havas iinde tanzim edilmesi gerektiini sylemek istemiti. 1 ar Nikola II. tarafndan Osmanl heyetinin kabul esnasnda, Trkiye'deki Ermenilerin durumuna da temas edilmi ve Trk hkmetinin Ermenilerin hali ile yakndan ilgilenmesi gerektii hususunda temennilerde bulunulmutu. Talt Bey'in de bu hususta tatmin edici szler sarfettii anlalyor. 2 Trk heyeti, protokol icab ar tarafndan yemee davet edildi. Rivayete gre, ar Nikola II. yemek esnasnda ok ssl ve kymetdar sofra takmlarn (kristal bardaklar, tabaklar, atalbak, kak vs.) gstererek Talt Bey'e hitaben: "Bu sofrada ne gryorsanz, hepsi Rustur" diyerek vnmek istemiti. Talt Bey'in de buna: "Kapitlsyonlar yznden, maalesef bizde byle deildir" diyerek ar' "mat" ettii naklediliyor; yani Trkiye'de tatbik edilen (vc Rusya'mn da hissesi olan) "Kapitlsyonlar" rejiminin fenaln belirtmek istemiti.' Bu kabul esnasnda hazr bulunan Sazonov'un, Talt Paa tarafndan ne srlen yaklama temennisine kar, "Rusya'nn Trkiye'ye kar siyasetinin ingiltere ve Fransa ile anlamak suretiyle tanzim edilmi olduunu ve Rusya'nn iki mttefiki tarafndan tasvip grmedike Trkiye'ye kar hibir harekete geemiyecei" tarznda konutuu bildiriliyor. 4 Bu suretle Talt Bey, Sazonov'dan cesaret verici bir karlk grmemiti; mamafih buna ramen, Sazonov ile yine de iki memleketi ilgilendiren meselelere temas edilmi ve Rus hariciye nazrn yoklamaa allmt. Sazonov'un Livadia'ya gelirken, Talt Bey'e kar antipatisi olduu biliniyor; istanbul elisi Giers ( O da Livadia'da hazrd) Sazonov'a Talt Bey'i mtemadiyen ktlemi ve "Talt Bey'in hibir

1 Yine. 2 Buchanan (Petersburgdaki ngiliz elisi) to Grey, St. Petersbourgh, May 17, 1914 (eonfidential) P.R.O./F.O. 371/2132, vesika No. 21987. 3 Falih Rfk A tay, Pazar konumalar, "Dnya" gazetesi, 22 Mays 1966. 4 Paleologue M. Doumergue, Petersbourg, 17 mai 1914.

221

szne inanmak caiz olmadn" sylemiti. 1 Sazonov'un ok sonralar (Bolevik ihtillini mteakip Paris'te nerettii bir kitabnda) yazdna gre: Talt Paa dnya tarihinin en rezil adam idi."2 Talt Bey, "ttihat" (ve dolaysiyle ihtillci) olmas itibariyle ar ve etrafndakiler tarafndan belki de istiskal edilmek bile istenmiti. Mamafih Talt Bey'in Livadia'daki kabuller esnasnda ar Nikola II. ve Rus devlet adamlar zerinde ahsen gayet iyi bir tesir yapt da bilinmektedir. Kendisine Aleksander Nevskiy niannn verilmesi de buna dellet eder. Trk heyeti Livadia'dan ayrlmadan nce, "Erturul" yatnda, Talt Paa tarafndan Ruslara bir veda ziyafeti tertip edilmiti (12 veya 13 Mays gn, 1914). Sofrada Sazonov Talt Bey'in yannda oturuyordu. Yemek esanasmda undan bundan konuulmutu. Fakat ziyafetin en sonunda, Sazonov'un szlerine inanmak lzm gelirse, Talt Bey Sazonov'un kulana eilmi ve kimsenin duymayaca ekilde alak bi sesle "Trkiye ile Rusya arasnda bir ittifak akdi" teklifinde bulunmutu. Sazonov gya, byle bir teklifi hi beklemiyordu ve dolaysiyle buna hi inanmak istememi; hele ziyafetin son dakikalarnda byle bir teklifin yapl Rus hariciye nazrn artmt". Sazonov, meselenin stanbul'da Giers ile mzakere edilebilecei tarznda mukabele etmekle yetindi. 3 Halbuki Talt (Paa)'n anlattklarna gre, bu "ittifak" teklifi Sazonov'un aksettirdiinden tamamiyle baka trl olmutur. Talt Paa, bu Livadia ziyaretinden altbuuk yl sonra (1920 yl Aralk banda, Berlin'de iken) Sazonov ile grmesini anlatrken unlar sylemiti: Sazonov ile mlkat esnasnda (Boazlar ve bilhassa) anakkale meselesine etraflca temas edildi. Talt Paa, bu ok etin meselenin, Boazlar'n Trkiye'nin kontrol altnda kalmas eklinde en iyi bir hal aresine kavuacan anlatmaa alt ve "Boazlar hibir zaman Rusya'ya kapal olmyacaktr" dedi. Sazonov buna kardk, "bu halin bar devam mddetince doru olduunu, fakat Trkiye ile Yunanistan arasnda bir harp karsa, Boazlarn mecburiyet altnda kapatlacam" syleyince,
1 S. D. Sazonov, Vspominaniya (Paris 1917). ngilizcesi: The fateful years (London 1928). Rusas, s. 159, ngilizcesi, p. 133. 2 Ayni yerde: Rusasndaki "dnya tarihindeki" szler ngilizcesinde "zamanmzda" diye tercme edilmitir. Sazonov, Petersburgdaki Fransz ve ingiliz elilerine Talt Bey hakknda fena bir ey sylememiti, bilakis ar Nikola II. nn ve Rus devlet adamlarnn Talt Bey hakknda iyi intibalar edindiini beyan etmiti. F.O. 371 /2132. May 17, 1914. 3 S. D. Sazonov, Vspominaniya, s. 164; ngilizcesi, p. 137.

222

de "bu meselenin gerek olarak halli bir Rus-Trk ittifaknn akdi ile mmkndr" demesi zerine Sazonov gld (yani alay etti) ve mlkat bununla sona erdi. 1 Talt Bey'in o zaman Sazonov'a yapt anlalan bu "ittifak" teklifinin mahiyeti aka tespit edilemiyorsa da, Livadia ziyareti esnasnda Trk heyeti reisi tarafndan Rus hariciye nazrna bu yolda bir teklif yapld muhakaktr. Fakat bu sralarda Rus d
1 Enclosure in Lord D' Abernon's despatch No. 1259 of Dec. 1920. Berlin Dec. 2, 1920, Interview with Talat Pasha. P.R.O./F.O. 371/5173. p. 141.

223

224

V
BlRNC DNYA SAVAI Trk - Rus ittifak tasars. Trkiyenin harbe girii Talt Paa'nn Livadia seyahatndan dnnden conra, Trk hkmeti, "Adalar meselesi"ni hail iin Yunanistan zerine basksn o derece arttrmt ki, hatt bir harp kmas bahis konusu olmaa balamt. nk anlamaya varlmas yolunda giriilen mzakereler bir trl netice vermiyordu. Yunan bavekili Venizelos diplomatik oyunlarla Trk hkmetini oyalamaa alyordu. Nihayet Talt Paa ile Venizelos arasnda Bruxelles'de yaplacak bir konferansta bu meselenin halledilebilecei umuluyordu. Lkin bu mitler boa kt ve tam o sralarda vukubulan "Saray-Bosna" olay, Trk-Yunan mzakerelerinin tamamiyle kesilmesine sebeb oldu. Avusturya'nn 1908 de Bosna -Hersek'i ilhak zerine Rusya'nn Balkanlardaki siyasetinin tamamiyle "Panslavist" bir mahiyet aldn grmtk. Srbistan'da "Byk Srbistan Komitesi" adiyle gizli bir tekilt kurulmu ve Avusturya'nn idaresindeki Srplar, Slovenler ve Hrvatlar'n Avusturya idaresinden karlp byk bir Slav devletinin kurulmas yolunda faaliyete geilmiti; bu faaliyet Srp hkmeti tarafndan gizlice desteklenmekte idi. te bu tekilta mensup, Princip adl bir niversite rencisi, 28 Haziran 1914 tarihinde, Sarayevo ehrine gelen Avusturya veliahd Franz Ferdinand' ve zevcesini tabancasyle vurarak ldrd, ite bu suikast "Birinci Dnya Sava"nn balamasna bir vesile tekil etti. 1
1 Birinci Dnya Savann k ve cerayanna ait birok eser ve makale yazlmtr. Bu hususta en iyi eser olarak bir tercih yapmak gayet zordur. Byle olmakla beraber bu sahada standart eser olarak, S. B. Fay'in The origins of the morld \Var adl kitab kabul edilmektedir (2 vols, yeni tab', New York 1930). Alman gr bakmndan : A. von We- gerer, Der Ausbruch des Weltkrieges, 2 Bde, Berlin 1939. Trkiye'nin Harbe giriine ait birok eser ve makale yazlmtr; ok teferruatl ve bazen de pek ilm olmamak zere General Kzm Karabekir tarafndan : Cihan Harbine neden girdik, nasl girdik, nasl idare ettik? stanbul 1937. Son olarak: Dr. Yulug Tekin K u r a t , How Trk; was drifted into World 1Var I. (Medlicott Armaan), 1967.

225

Suikasttan sonra Avusturya-Macaristan tarafndan Srbistan'a verilen ltimatom (23 Temmuz 1914) reddedilince (28 Temmuz 1914) de harp balad. Bunun zerine, mevcut ittifaklar ve taahhtler gereince "ttifak- Msellese" devletleri ile "tilf- Msellese" devletleri karlkl harp iln ettiler. (1 AustosAlmanya'nn Rusya'ya, 3 Austos Almanya'nn Fransa'ya, 4 Austos ngiltere'nin Almanya'ya). Ancak talya tarafszln ilnla harbe girmedi. Bununla "Birinci Dnya Sava" balam oldu. Avrupa'da umum bir harbin kaca zaten tedenberi beklenmekte idi; byk devletlerin iki "blok" halinde birbirlerine kar dmanca vaziyet alm olduklar ap ak ortada idi. 1914 yl Nisan aynda, Avrupa gazetelerinde ve onlar takiben stanbul matbuatnda "Almanya ile Fransa" veya "Almanya ile Rusya" arasnda harbin nerede ise kmakta olduuna ait yazlar neredilmiti. Bu mnasebetle hatt stanbul gazetelerinde baz tefsirler dahi yaplm ve Trkiye'nin skna ihtiyac olduu, harp ateinden uzak kalmas gerektii belirtilmiti. Hakikaten Avrupa harbi Trkiye iin ok mevsimsiz bir zamanda patlak vermiti. Balkan Harbi'nin kntleri ve ekonomik mal dzensizliklerin fena tesirleri devam edip gidiyordu. Btn mider dardan yardm almaa, byk bir bor salamaa bal idi. Bu bakmdan maliye Nazr Cavid Bey'in Fransa'dan salad klliyetli bor Trkiye iin hakikaten byk bir nimet saylmt. ngiltere veya baka bir memleketten, bilhassa Almanya'dan oka bor almak suretiyle Trkiye'nin ekonomisini bir dereceye kadar kalkndrmann mmkn olaca sanlyordu. Anadolu'da bir takm ekonomik kalknma projeleri hazrlanmakta, maarif bata olmak zere birok projelerin tatbikine balanmas arzu edilmekte idi. te durum byle iken "Birinci Dnya Sava" patlak verdi. Trkiye'nin ayakta durabilmesinin ancak kuvvetli bir ordu ile mmkn olaca herkese bilinen bir gerekti. Halbuki Balkan Harbi'nde bu ordunun ne kadar zayf olduu btn sarahati ile meydana kmt. Bunun iindir ki, "ttihat ve Terakki" hkmeti ve bilhassa Enver Paa ordunun slah ve kuvvedendirilmesi iini hemen ele alarak, Liman von Sanders bakanlnda bir Alman "asker heyeti" nin Trkiye'ye getirilmesini kararlatrmlard. 42 kiiden ibaret bu heyet 1913 yl Kasm'nda stanbul'a gelmi ve hemen ordunun slahatna giriilmiti. Ayn zamanda orduda yaplan tensikat, "alayl" zabitlerin ve ie yaramz Paalarn tekade

226

1 kinci Dnya Harbi zamannda mttefiklerin eline den Alman vesikalarnn bir ksm Amerika'da mikrofilme alnmtr. Washington, National Archives, Captured German Documents. Halihazrda bunlar Federal Almanya'da, Bonn'da, Dileri Arivinde muhafaza edilmektedir. Bizi ilgilendiren vesikalar: "Kurze Darstellung der Grundzge der Trkischen Kriegfhrung im VVeltkriege 19141918" ksmmdadr. Bunlardan bazlar A. N. Kurat tarafndan neredilmitir: (Almancalar: Turcica, vol. II. (1965) N, I. s. 78 ve devam). Trkesi: Birinci Dnya Savanda Trkiye'de bulunan Alman Generallerinin raporlar (Trk Kltrm Aratrma Enstits yaynlarndan. Ankara 1966). S. 26/27. Halil Menteenin Hatralar, "Cumhuriyet " gazetesi, 9 Kasm 1946. 2 Cari Mhlmann, Das deutsch-trkische Waffenbndnis im Weltkriege 1914/1917. I.eipzg 1940). m. y.

227

den sonra ngiltere ile Rusya arasndaki yaklama Trkiye'nin bsbtn Almanya ile anlamasna yol amt. Balkan harpleri sonunda Rusya bata olmak zere Antanta Devletlerinin Trkiye'ye kar dmanca tavrlar ve matbuatta Trkiye aleyhindeki yazdarn, Trkiye'nin Almanya'ya yaklamasnda ayrca tesiri olmutur. Fakat en byk mil Rusya karsnda duyulan endiedir. Rus tehlikesinden kurtulmak iin yegne arenin Almanya ile anlamak olduu gr stn gelmitir.1 Enver (Paa), asker atee sfatyle Almanya'da bulunduu zaman (i909-1911) Alman asker kudretinin byklne kanaat getirmi ve kacak harpte Almanya'nn galip geleceine inanmt. "Babli baskn" (23 Ocak gi3)ndan sonra Trkiye'nin en nfuzlu kimsesi sfatiyle, Enver Beyin (ve 1914 yl Ocak bandan itibaren Harbiye Nazn sfatiyle Enver Paa'nn) Trkiye'nin mukadderat zerinde byk tesiri olaca muhakkakt. Mamafih dier kabine azalar, Talt Paa dahil, yaklamakta olan harpte hangi tarafla anlamak gerektii hususunda karara varm deillerdi. Bahriye Nazr Cemal Paa, hatt, Fransa ile bir "ittifak" akdini denemek istemi, fakat Franszlarn buna yanamadklar grlmt. Umum arzu: ngiltere ile savaa girimemekti ve ngiltere'nin zaten bir harp karsa, savaa katlmayaca sanlyordu. Byk devletlerden hi birinin, zaten Trkiye'yi kendi saflarna almak istemedii de malmdur; stanbul'daki Alman bykelisi von YVangenheim dahi Trkiye ile Almanya arasnda bir "ittifak"a muhalifti, nk Trkiye asker bakmdan hibir kymet ifade etmiyordu. Enver Paa'nn, Temmuz (1914) balarnda Almanya'ya daveti ve Alman erkn harbiye reisi von Moltke ile grt zaman, kendisine herhangibir "ittifak akdi" teklifi yaplmad anlalyor. Fakat az sonra Kayzer Wilhelm ve Alman asker erknnn fikri deiti ve Trkiye ile behemehal bir ittifak akdi gerektiine karar verildi. Bunun zerine von Wangenheim ile
1 Sadrazam Said Halim Paa, Almanya ile yaplacak "lttifak"ta Trkiye'nin mmkn mertebe ge Harbe girmesi ve bir zaman tesbit edilmesini istiyordu, nk Trkiye Harbe ne kadar ge katlrsa, Trk ordusu o nisbette kuvvedenecek ve bununla "l lttifak"a daha ok hizmet edebilecekti. Said Halim Paa bu husustaki grn, 31 Temmuz veya 1 Austos (1914) te istanbul'daki Avusturya elisi Markiz Pallavicini'ye ifade etmiti. Pallavicini'den, 1 Austos 1914 tarih No. 7927 (streng geheim) tel. HHSA, (Viyana) Politisches Archiv, geheim, rot 522. Liasse XLVII. Bu Trk-Alman (ve Avusturya) ttifaknn ehemmiyetine ait: Pallavicini'nin 5 Eyll 1914 tarihli yazs. HHS, rot 522. Liasse XLVII. No. 55 p AC.

228

birka nfuzlu zevat arasnda gizli grmeler sonunda, 2 Austos (1914) tarihinde Almanya ile Trkiye arasnda bir "ittifak" akdedildi. Byle bir ittifakn akdi ancak Enver Paa, Talt Bey, Sadrazam Said Halim Paa ve Meclis-i Mebusan reisi Halil Bey 1 tarafndan biliniyor, "triumvirat"n bir yesi saylan Cemal Paa'nn dahi bundan haberi olmad anlalyor. 2 Mamafih bu Trkiye ile Almanya arasndaki "ittifak" haddizatnda ancak Rusya'ya kar harbi gz nnde tutmu, ngiltere ve Fransa ile harb hususuna deinmemiti. cabnda Trkiye harbe katlmaktan kanabilirdi. Fakat tam o sralarda cereyan eden olaylar, Trkiye'yi harbe adet zorla srklemitir. Bunlarn en nemlisi ngiliz donanmas tarafndan kovalanmakta olan "Goeben" ve "Breslau" harp gemilerinin 10 Austos (1914) tarihinde anakkale Boaz'n geip Trk sularna girmeleri, daha dorusu Trk makamlar tarafndan kabul edilmeleri oldu. lerde grlecei zere, bu iki Alman kruvazrnn Trk sularna girmesi ve isimlerini deitirerek (Yavuz) (Midilli) Trk donanmasna alnmalar (Alman kumandas ve mrettebat ile) sonraki gelimeler zerinde byk bir tesir yapmtr. ngiltere ve Rusya Trkiye'yi asker bir kuvvet olarak nemsiz telkki etmekle beraber, Almanya tarafnda harbe katlmasn istemiyorlard. Trkiye harbe girdii takdirde, Rusya'mn Kafkas cephesinde bir miktar kuvvet brakmas mecburiyeti hasl olacandan, Trkiye'nin harbe girmesi asla arzu edilmiyordu. Dolaysiyle Rusya'nn Trkleri endie ettirecek, kukulandracak hareketlerden kanmas istenir gibi bir siyaset takibine baland grld. Fakat bununla Rusyann "tarih" emellerinden vazgemesi hibir vehile varit deildi. Rus siyas ve asker erkn, harbin naslsa kazanlacana inandklarndan, harpten sonra mttefiklerle anlaarak "Trk meselesinin mutlaka Rusya'nn diledii bir ekilde halledileceinden emin grnyorlard. Bu artlar iinde imdilik Trkleri bo yere tahrik etmekte hibir fayda mlhaza edilmiyordu. ngiltere de Trkiye'nin harbe girmesini istemiyordu. nk Akdeniz blgesi'nde asker ve donanma toplamasna u anda imkn yoktu. Zaten bu sralarda ngiltere ile Trkiye arasnda aka ihtilafl problemler de mevcut deildi. Ancak ngiltere'nin Rusya'nn mt
1 HalilMentee, Hatralar, "Cumhuriyet" gazetesi, 9 Kasm 1946. 2 Ayni y. "Cumhuriyet" gazetesi, 9 Kasm 1946.

229

tefiki oluu ve bilhassa ngiltere'de smarlanp, paras dahi denmi olan ve inas biten iki Trk zrhlsnn ("Sultan Osman I." ve "Sultan Mehmed Read V.") harp tehlikesi zerine ngiltere hkmeti tarafndan alkonmas, Trkiye'de ngiltere'ye kar birdenbire d- manlr balamasna yol at. Enver Paa ve en yakn srdalar (Talt Bey, Halil Bey) Trkiye'nin hemen harbe girmesini istemiyorlard, ordunun kuvvetlendirilmesi ve msait bir zamanda harekete geilmesini tasarlam olmaldrlar. Bu tasarnn mddeti ise ahslara gre deimitir. Enver Paa da dahil olmak zere, belki de Trkiye'yi harbin dnda tutabilmek iin baka kombinezonlar da dnmekte idiler. ayet Rusya ve ngiltere ile Fransa tarafndan "Trkiyenin btnl garanti ve Adalarn Trkiye'ye braklmas temin edilirse" Trkiye'nin tarafsz kalmas da, belki, tasarlanmakta idi. Enver Paa'nn her halde Talt Bey ve Sadrazam Said Halim Paa'nn da haberi dahilinde, Rusya ile bir ittifak akdi teklif etmesi, bu yoldaki denemelerden biri olabilir. Enver Paa'nn bu "ittifak" teklifi, Rus-Trk mnasebetlerinde detin dnda bir ey olmas itibariyle, teferruat ile nakledilmesi gerekiyor. Trkiye'deki seferberlik icab Kafkas snrndaki I. ve II. frkalarn takviye edilmeleri muhakkakt. te bu durumla ilgili olarak Rus byk elisi Giers, Rus asker ataesi General Leont'yev'i 5 Austos tarihinde Enver Paa ile grmee memur etti. Bu suretle ilk mlakat Ruslarn arzusu zerine yaplmt. Gayet samim bir hava iinde geen grme esnasnda Enver Paa Rus ataesine u beyanatta bulundu: 1 "i. Trk seferberlii asla Rusya'ya kar yneltilmi deildir. Trkiye'nin Rusya'ya kar hibir taarruz niyeti yoktur. Trkiye Rusya ile ok uzun bir snr olmas hasebiyle, Rusya ile iyi komuluk mnasebederinin idamesiyle tabiatyle ilgilenmektedir. ayet Rusya bu harpten zayf ve hatt malup olarak ksa dahi, yine de Trkiye'den kuvvedi ve daima Trkiye'ye zarar iyka edebilecek bir halde olacaktr. 2. Trkiye, mamafih, Rusya'y Kafkas hududunda rahatsz edebilir, iyi niyetlerini gstermek zere, Trkiye gerek hareketlerde bulunmaa hazrdr; yle ki, snr

1 MNO Ser. III. t. I. (Moskva 1935) ss 85-89.

230

dan btn askeri birliklerim uzaklatrr, yani IX. ve XI. frkalarn eker ve sadece asayii muhafaza iin oradaki ktalarn asgar hadde indirir. 3.Trkiye'deki seferberlik, Trkiye'nin (iinde bulunduu) artlar nn icabdr ve hazrlkl olmayn neler dourabilecei yakn mazide grlmtr (Balkan Harpleri kasdediliyor). Balkan devletleri hal sknet bulmu bir halde deildirler ve Trk ordusundaki mkl durumdan istifade ile her dakika harekete geebilirler ve komularnn (yani Trkiye'nin) hesabn grebilirler; Trk seferberliini ikmal ve muayyen bir sahada toplanmak iin aylarca zamana ihtiya olduu halde, Bulgar ve Yunan ordular birka gn iinde hazr olabilirler. Trkiye msellh olarak, olaylar sknetle takip, ve tabiatiyle gerekli bir anda kendi kat' szn syliyebilir. Halihazrda ihtilftan byk ve kk btn devletlerin kendi menfaatleri iin bireyler koparmaa alacaklarnda phe yoktur; eer Trkiye bundan istifade etmek istemezse tuhaf bir ey olur; bahususki, mesele vaktiyle Trkiye'ye ait bir sahaya taallk edecek olursa. (Enver Paa bu husustaki grn u szlerle ifade etmiti) : "Eer Trk hkmeti bunu ihmal ederse, millet nazarnda ebediyen prestijini kaybedecektir, zira Trk halk geirdii bu kadar musibetlerden sonra maneviyatnn ykseltilmesi ihtiyacn duymaktadr. Mesele u veya bu paray geri almaktan ibaret deildir; ahali: Neden siz bunu dahi almadnz? eklinde bir muhakeme yrtecek de deildir." "Devletin kudreti ve enerjisinin henz tkenmediini ve yaamakta devam ile ileriye doru gitmek iktidarna sahip olduunu halkn hissetmesi lzmdr." "Bu itibarla biz hatt ok az eylerle yetinebileceiz, ancak bunlar bize nceden teminat altna konmu olsun." 4.Hkim gre ramen Trkiye henz ittifak devletleriyle ve bilhassa Almanya ile herhangibir muahede ile balanm deildir. Bundan tr, ayet Rusya Trkiye

231

zerine dikkatini ekerse, Trkiye ile anlamas imknsz deildir. Bunun iin ancak Rus diplomasisinin gerek bir zemin zerinde yrmesi ve Trkiye'nin de menfaatlarm ve isteklerini dikkat nazarna almas gerekmektedir. Bu istekler tabiatiyle, Trkiyenin her eyden nce baz arazi elde etmesine baldr. Bu bapta Trkiye aslnda ok az bir eyle yetinebilr: Ege (Adalar Denizindeki)ve Bulgar Trakyasndan bir ksm arazinin Trkiye'ye ilhak. Rusya bu taleplere kolaylkla katlabilecektir, nk Bulgaristan'a-Makedonya'y, Yunanistan'a-Epir'i ve Srbistan'a da Bosna-Hersek'i brakmak suretiyle bu devletler rahata tatmin edilebileceklerdir. Bunu mteakip Trkiye'nin ancak bir dilei olacaktr: Rusya ile 5-10 sene mddetle tedafi bir ittifak veya anlama akdetmek; bu anlama Trkiye'ye, tek durmay sevmeyen Balkan komular tarafndan rahatsz edilmeksizin ve tehlikeye drlmeksizin, bar ve sknet iinde gelime imknn salayacaktr. Bu anlama, ayet karlkl menfaatlara hizmet edecekse, bunun tabiatiyle uzatlmas mmkn olacaktr. Bunun karl olarak Trkiye her eyden nce imdiki harp srasnda Rusya'ya mzaherette bulunabilecektir. Geri Trk ordusu hali hazrda byk deildir ve yeniden tekiltlanma iini de bitirmi, teknik bakmdan yeter derecede mcehhez deildir; fakat bu kuvvet yine de 150-200 bin kiiden ibaret olmakla, imdiki olaylarda hissesine deni yapabilir. Bu ordunun hangi istikamette evki ii Rusya'ya ait bir mesele olacaktr. Balkanlardaki durum henz takarrr etmi deildir. Romanya ve Yunanistan sallanmaktadrlar, ve ancak Bulgaristan, galiba l ttifak'a katlmtr. Bu durum karsnda Trk ordusu Rus menfa- atlarna uygun bir halde ayarlayc ara roln oynayabilir. Trkiye'nin Rusya'ya katlmasnn, Romanya ve Yunanistan'n da Rusya'ya katlmasna gtrecei kuvvet

le muhtemeldir, belki Bulgaristan' da bu yola sevkeder; zira Bulgaristan bunu yapmad takdirde kaybedeceini iyi bilir. Bu suretle, Balkan Devletlerinin Avusturya'ya kar hcumlan halinde, Trk ordusu bu devletlere bir ihtiyat (reserve) rol oynayacaktr ve Avusturya da muhakkak malup edilecektir. Balkan Devletlerinden herhangi birisi ayet Rusyaya kar karsa, Trkiye bu devlete kar harekete geerek, elde silhla Rus menfaatlarnn zarara uramasna mani olacaktr. Bu devletin Bulgaristan olmas kuvvetle muhtemeldir ve Srbistan'a kar harekete gemesi beklenebilir. Bir ka gn nce Bulgaristan'n Trkiye'ye trl mracaatlarda bulunmas, bu ihtimali daha da kuvvetlendirmektedir. "Nihayet bir ihtimal daha vardr; btn Balkan Devletleri tarafszl muhafaza etmek isteyeceklerdir; bu hal ise Rusya'mn menfaatma hizmet edecektir, (byle bir durum ok iyi olacaktr) ve biz de o zaman rahat braklm olacaz." 5.Rusya ile anlama her iki tarafa (yani Trkiye ve Rusya'ya) sknet temin edecektir; bu yapld takdirde Kafkaslar'da Mslmanlarn ve Ermenistan'da Ermenilerin ayaklanmalar tasavvur edilemez. Bununla her iki memlekette sadece asayii muhafaza iin ad geen blgelerde az bir miktardaki askerle yetinmek mmkn olacak ve (asker kuvvetlerin) daha nemli tehdit altnda bulunan sahalarda ylmasna imkn verecektir. 6.Bir de Boazlar meselesi kalyor. Bu mesele ancak iki tarafn birbirine dman olduu zaman ve mulak durumlarda had bir ekil alabilir. "Bir defa dostluk tesis edilince, bu mesele tabiatiyle kendiliinden kalkm olacaktr." 7.Rusya ile anlamamn gerek ahali ve gerekse hkmet mahfillerinde muhalefetle karlanaca muhakkaktr, fakat bu iin hallini Enver Paa zerine alacaktr ve bunun gereklemesi pek g olmayacaktr, yeterki, mesele bir defa doru bir yola girmi olsun. Rusya ile anlamann Trkiye iin birok menfaat salayaca yeterki herkes

233

tarafndan takdir edilsin ve anlalsn; o zaman herkes sevinle buna yanaacaktr. Bir de Alman tesirini de gz nnde tutmak lzm gelecektir. imdiki halde btn hkmet erknna ve Enver'in kendisine Alman ve Avusturya elilikleri Alman asker heyeti ve ummiyetle dier Alman mahfilleri tarafndan enerjik bir bask yaplmaktadr. Mamafih bu o kadar korkulacak bir ey deildir, zira Trkiye'yi kendi taraflarna ekmek Almanlarn menfaati icab olduu

234

Her halkrda onlarn Trkiye'de kalmalar muvakkattir. ayet aramzda bir anlamaya varlrsa, ben Almanlar'a "siz artk bizim dmammzsnz ve uzaklamanz rica ediyorum" demekte bir dakika tereddd et- miyeceim." Rus asker ateesi bu mnasebetle Enver Paa'nn azndan kan szleri de nakletmitir: "Eer ben (Enver) byle konuuyorsam, hsnniyet sahibi Trklerin beni tasvip edeceklerini biliyorum. stelik Sultan cenaplar beni ordunun bana geirmek ltfunda bulundular ve dolaysiyle ben orduya dayanabilirim". g. Harbin muhtemel neticeleri ve bunlarn Trkiye zerindeki tesirleri hakknda da Enver Paa unlar sylemiti : "ayet Almanya bu harpten muzaffer ksa dahi, Trkiye Almanya'mn intikamndan korkmamaktadr. Zira Almanya Trkiye'ye esasl bir zarar dokunduracak durumda deildir. O (Enver) Trablus'daki ahs tecrbesiyle karadan smr olmayan bir memlekete kar harp yapmann ne kadar g birey olduunu biliyor. Trab- lus'da italyan asker heyetine kar baarh bir mukavemet tekili mmkn olduuna gre, Trkiye'de byle bir mukavemetin daha da kuvvetli olacanda phe yoktur. Alman menfaatlarna gya, ihanetten tr Almanlar Trkleri tecziye etmek isterlerse, Anadolu'da Trk halknn mukavemeti ok daha kuvvetli olacaktr." Enver Paa btn sylediklerini tam bir sknetle ve inandrc bir samimiyetle ifade etmiti. Rus asker ataesine ikinci ziyaretinden sonra (dairesinin) merdivenlerine kadar teyi ettii zaman, her halce, heyecanlanm ve bir elini havaya kaldrarak: "Allah vere de, gayretlerimiz haan ile neticelense" demekten kendini alamamt. Sadrazam Said Halim Paann ertesi gn Rus elisine Enver Paann dediklerini tasdik ederken "Rusya ile anlamak imknndan" ok memnun kald grlyordu. Bununla Enver Paa'nn, Trkiye'nin mukadderatm elinde tuttuu ve istedii tarafa sevkedebile- cek bir kuvvete sahip olduu teyid edilmi deil mi? (diye atae General Leont'yev soruyordu). Rus ataesine gre: "Bu defa Trkiye-

235

nin kat' olarak Rusya tarafna dnmesi bahis konusu olabilirdi. Avrupa'daki umum harbin u veya bu ekilde neticelenmesi gibi hayat bir meselenin halli bahis konusu olduu bir srada, Enver Paa'nn bu teklifi ayrca nemli idi." Rus asker ataesi General Leont'yev, Enver Paa ile grtkten sonra, "dman yenmek iin" (yani Almanya'y) hi beklenilmeyen bir cihetten yeni ve cidd bir ans km olduuna ihtimal vermiti: Daima Rusya'ya dman olan ve Almanlatrlan Trkiye'den. Trk ordusu halihazrda ne kadar zayf ve tekiltsz olursa olsun, Leont'yev'e gre, Rusya iin 150-200 bin kiilik bir Trk ordusunun Rusya tarafnda veya kar tarafta olmas klarndan birine kaytsz kalamazd. Leontyev'e gre bu hususta yalnz madd sonular deil, manev neticeler de gz nnde bulundurmak icabediyordu. Trkiye'nin Rusya tarafna geii ok byk moral tepkiler yaratacak ve Almanya'ya byk bir darbe olacakt. Belki de Trkiye'nin bu yoldaki karar dier devletlerin de Almanya'ya (yani meum mttefiklerine) kar ayaklanmalar iin umum bir iaret roln oynayacaktr. Rus aker ataesi, Trkiye ile asker bir anlama gibi (mhim bir meselede), sadece bir muahede akdi yetimiyecei, esas meselenin bunun tatbikinin olduuna iaret etmiti. Bununla ortaya yeni problemler kacak ve dolaysiyle bunlarn halli iin Rus (diplomatik) mmessilleri zerine yeni devler yklenecekti. Rus diplomatlarnn bu hususta gsterecekleri ustalk ve kabiliyet, Trkleri taahhtlerini yerine getirmee zorlayacak ve (Rusya'nn) dmanlar tarafndan evrilecek her trl entrika ve fena hareketleri nleyecektir. General Leont'yev'e gre, btn bu sylenenlerin yaplabileceinin garantisi Enver Paa tarafndan tam bir manta dayanan mlhazalar tekil ediyordu. stanbul'daki Rus asker ataesi vc hatt hi de "Trk dostu olmayan" bykeli Giers, Enver Paa'nn Rusya'ya bir "ittifak" teklifini cidd karlamlar ve bunun yaplabileceini kabul etmilerdi. Fakat bu husustaki karar St. Petersburg'a aitti. Halbuki Rus Hariciye nazr Sazonov, bunu asla arzu etmediinden, ayn fikirde deildi. Sazonov ile Giers arasnda teati edilen telgraflar, Sazonov'un (dolaysiyle Rus hkmetinin) bu meselede ta batan menfi bir durum aldn gstermektedir.

236

Bu hususta ilk telgraf eli Giers'ten Sazonov'a 23 Temmuz (yeni stile gre: 5 Austos) 1914 tarihlidir. General Leont'yev ise Rus erkn harhiyesine bu hususta 24 Temmuz / 6 Austos'ta bir tel ekmiti. "Goeben" ve "Breslau" harp gemilerinin anakkale Boazna yaklamalar Rus hkmetini epey tela drm ve bu hususta Giers'e baz talimat verilmiti. Bu arada, her iki kruvazrn "Trk bayra" asmalar ve Trk donanmas safna katlmalar takdirinde, Rusya'nn Trkiye'ye harp iln etmesi zerinde henz srarla durulmamt. Sazonov tarafndan 9 Austos (yeni stil) tarihinde gnderilen telgrafta, "Goeben" ve "Breslau" gemilerinin hareketlerini nlemek iin Karadeniz'de tedbirler alndn, fakat bununla Trkiye'yi tahrik etmekten ekinildii, nk "u anda Rusya'nn Trkiye'ye kar harbe balamasn mevsimsiz addettiini" belirtmiti. Demek ki, bu tarihlerde Rus hkmeti Trkiye'ye kar harbe balamak istemiyordu. nk, Alman satveti karsnda endie duymakta idi. Rus ataesi 27 Temmuz / 9 Austos (1914) tarihinde tekrar Enver Paa ile grtnde Enver Paa, yine teferruat ile "Trk-Rus ittifak" zerinde durdu. Yukarda da sylendii zere Leont'yev, Enver Paa'mn tekliflerinin yerine getirilebileceine kanaat getirmiti, ancak bu hususta Rus hkmetinin sr'atle hareket etmesi gerekiyordu. Bykeli Giers de bu gre katlmakta idi. Nitekim aym gn Sazonov'a u telgraf gnderdi: "Enver (Paa'nn) tekliflerini hemen kabul etmeliyiz ve bu hususta zaman msait olmadndan, kimse ile nceden anlamaya da lzum yoktur (yani ngiltere ve Fransa ile danmakszn). Eer savatan muzaffer karsak, biz (yani Rusya) daima Yunanistan ve Bulgaristan' mkfatlandrabileceiz. Halbuki bizim red cevabmz, Trkiye'yi phesiz, dnmeyecek bir ekilde, dmanlanm- zn kucana atacakr. ayet Enver samim deilse bile, bizim muvafakatimiz (yani Trkiye ile bir ittifak akdini kabulmz) durumu aydnlatacaktr. Zira durum imdiki gergin hali ile muhakkak bir krize ve mnasebetlerin kesilmesine gtrecektir".1 Buna kar Sazonov'dan gelen telgrafta "Enver Paa ile mzakerelere devam edilmesi ve zaman kazanmak lzm geldii" (Sofyadan alnacak cevaba kadar) belirtilmi ve Giers'e, Rusya'nn Trklerin

1 MNO, Ser. III. t. VI. C. I. s. 44.

237

harp ilnndan ekinmedikleri de bildirilmiti. 1 Sazonov'a gre -Trklerle dosta mzakereler yapdmakla beraber, Trklerin dmanl- ndan Ruslarn korkmadklan ve bize (Rusya'ya) kar harekete getikleri takdirde btn Anadolu'yu kaybedecekleri, zira Rusya, Fransa ve ngiltere ile birlikte savaa gireceinden, Trkiye'nin mevcudiyeti tehlikeye decei muhakak olduunun Trklere anlatdmas- m da" istemiti. Sazonov bu suretle, Trkiye'yi korkutmak siyasetini takipte srar ediyordu. Halbuki Giers, Sazonov'un grne katlmyor, Enver Paa'nn teklifinin behemehal nazar- itibare ahnmas ve zuhur eden bu frsattan faydalanlmas gerektii fikrinde idi. Giers, Almanya'nn Rusya iin ne byk bir tehlike tekil ettiini aka anlam ve her- eyden nce bu Alman tehlikesini bertaraf etmek iin Trkiye'yi Rusya tarafna ekmenin lzumlu olduu kanaatna varm gibiydi. Giers bu grn Sazonov'a ektii 28 Temmuz / 10 Austos 1914 tarihli telgrafta ciddiyetle anlatmak istedi.2 Fakat Giers'in bu teklifine Sazonov yanamad; Rus hariciye nezareti (ve asker evrelere gre) Trkiye ile anlamann Rusya'ya hi birey temin etmeyecei, bilakis kaybettirecei kanaatnda idi. Onlarn tahminlerine gre: Bu sava sonunda Rusya'nn tarih emellleri olan "stanbul ve Boazlar" meselesinin Rusya'nn istedii ekilde halledilmesi (yani Ruslarn igali veya kontrollarna gemesi) ancak Trkiye ile harp halinde bulununca mmkn olacakt. Zaten "Goeben" ve "Breslau" harp gemilerinin de anakkale'den geileri ve stanbul'a gelileri, duruma yepyeni bir istikamet vermi ve Rusya ile Trkiye'nin anlamasn imknsz bir hale koymu sanlyordu. Enver Paa'nn, 5 Austos tarihinde Rus asker ataesine yapt "ittifak" teklifinin kabil-i tatbik olup olmad hakknda mtalada bulunmak hakikaten mkldr. 2 Austos 1914 tarihinde Trkiye ile Almanya arasnda gizli bir "ittifak" akdedildiine gre, Trkiye artk mukadderatn Almanya'ya balam bulunuyordu. Dolaysiyle Enver Paa'nn Rusya ile de bir "ittifak" yapmas imknszd. Bunu iindir ki, Rus-Sovyet tarihileri "Enver Paa'y dpedz yalanc, dolandrc" diye vasflandryorlar. Dier yandan Enver Paa'mn Ruslara bu teklifi yaparken ne srd mlhazalarnn ok mantk olduunu Rus ataesi (ve sefiri) teslim etmilerdi. Rusya ile bir anlama fikrinin Trk devlet adamlar arasnda te-

1 Ayn y. s. 44. 2 Yine J. 53/54.

238

dcnberi mevcut olmas mmkndr. Livadia ziyareti esnasnda Talt (Paa) Sazonov'a dahi byle bir teklifte bulunmutu. Enver Paa'mn bu "ittifak" teklifini Ruslar ciddiye alm olsalard acaba ne olacakt? Almanya ile bir "ittifak" yaplmasna ramen "ttihat ve Terakki Cemiyeti" nfuzlu kimselerinin ve bilhassa Trk umum efkrnn ounluunun harbe girmekte hi hevesli olmad biliniyordu; ya bu harbe hi girilmeyecekti veya mmkn mertebe geciktirilecekti. te bu durum karsnda srf Rusya'y oyalamak iin Enver Paa'mn (Talt Paa ve Sadrazam Said Halim Paann bilgileri altnda) Rusya'ya byle bir teklif yapm olmas hatra gelir. Eer Ruslar bunu kabul etseydiler, belki de mzakerelere dahi giriilecekti. Fakat Ruslarn isteksizlii ve bilhassa "Goeben" ile "Breslau" kruvazrlerinin gelii bu teklifi "torpilledi" Dier yandan Almanlarn Marne malubiyetlerinden sonra (5-12 Eyll 1914) Almanya'nn harbi kazanaca artk phe uyan- drmt. Bu durum karsnda Trkiye'nin Almanya ile akdettii "ittifak" hie sayarak, Rusya ile anlamas, belki de mmkn olacakt; tabi bu hususta Rusya'mn muvafakati artt. Bu yapld takdirde, Trkiye'nin belki de "tarafsz" kalmas mmkn olacakt. Byle bir anlamann meydana gelmesi iin ise, yukanda da belirtildii gibi, her iki tarafn ve hereyden nce Rusya'mn bunu zarur ve her iki devlet iin tek kar yol olduunu idrak etmi olmalar artt. Halbuki ne Rusya ve ne de Trkiye'de bu zaruret hisedilmi, anlalm deildi. Rusya, mttefikleri ngiltere ve Fransa ile Almanya'ya kar zaferi muhakkak kazanacandan emindi ve Trkiye harbe ister girsin, ister girmesin Boazlar meselesinin kendi arzu etdi bir ekilde halledebileceine kanaat getirmiti. Trkiye'deki en yksek makamlan igal edenler, yani Enver Paa ve Talt Bey Almanya'nn muhakkak harbi kazanacana inanmlar ve dolaysiyle Alman yardm sayesinde "ebed ve ezeli" dman, olan Rusya'dan kurtulmann yegne arenin Almanya ile birlikte hareket etmekte olduuna hkmetmilerdi. Aym zamanda ngiltere ve Fransa da, Trkiye'yi yalnz "kazanmak" deil, hatt "tarafszlm" temin yolunda gerekli msamahada bulunmadklarndan, Trkiye'nin bsbtn Almanlar safinda yer almasna mil olmulard. Sonraki harp olaylar Rusya'nn, Sazonov'un dedii gibi, hakikaten Trkiye'den korkmadn gstermitir. Rus ordular 1915 yh banda DouAnadolu'nun birok yerlerini zaptettiler. 1916 da Rus ilerleyii Erzincan'a kadar uzad. Fakat Trkiye'nin Almanya

239

tarafnda savaa katlmas, netice itibariyle, Rusyann kntsnde balca mil olmutur. anakkale'de ngiliz ve Fransz donanmasmn ve ordularnn yenilmesi sonunda, Bat ve Gney cephesindeki Rus askerlerine mttefiklerinin vdettikleri yardm gnderilememi ve Rus ordusunun Almanlar karsnda sr'atle yenilmelerine yol almtr. Bunun en byk neticesi de Rusya'da ihtillin kopmas ve Rusya'nn Almanlar karsnda tamamiyle yenilmesi olmutur. Olaylar bu ekilde birbirlerine balanrsa, Rusya iin 1914 Austos balarnda Enver Paa tarafndan yaplan teklifin ok ciddiye alnmas gerekmi olduu anlalyor. Fakat, Izvolskiy ve Sazonov gibi kodaman Rus diplomadan, "Rusya'mn tarih roln oynamasna mani olmak istemediklerinden" (yani stanbul ve Boazlar ele- geirmek frsatn kaybetmeyi gze alamadklarndan) bu teklife ehemmiyet vermediler. Tabiatyle Sazonov ve dier Rus erkn Rusya'nn Almanya karsnda malup olacan tahmin etselerdi, harbin eiine bile yanamazlard. Fakat devletlerin mukadderatn ellerinde tutan adamlardan birounun "kr" ve "sar" olduunu, tarih bize mtemadiyen yeni yeni misallerle teyid etmiyor mu? Almanya ile Rusya arasnda harp knca, Rusya'daki ilgili Trk makamlarnn, yani elilik, konsolosluk ve gizli ajanlarn, Rusva- daki durum ve gelimeler hakknda stanbul'a bilgi gndermeleri icap edecekti. Bilhassa Odessa evresindeki Rus asker hazrlklarn renmek ok mhimdi. nk stanbul ve Boazlara kar muhtemel Rus hareketine katlacak askerlerin Odessa asker blgesinde toplanaca aikrd. Ayn zamanda Kafkaslardaki durum da byk ehemmiyeti haizdi; bilhassa oradaki Mslman ahalinin "Ruslar'a kar ayaklanmas" stanbul asker ve siyas evrelerinde mmkn sanldndan, bu hususta da bilgi elde edilmesi gerekiyordu. Mamafih, Mslmanlarn yalnz Kafkaslarda deil, Rusya'nn dier lkelerinde de yaadklar ve birka yldan beri stanbul-Trk muhitlerinde, Rusya'daki "Trk kavimleri" arasnda Trkiye'ye kar byk sempati beslendii ve hilfete kar da ora slm ahalisinin kuvvetli balar olduu cihetle bir harp vukuunda, Rusya'daki 25 milyon Mslmamn Trkiye safnda yer almalar dahi dnlebilirdi. stanbul'daki Trklerin Enver Paa'ya bu hususta kfi derecede telkinatta bulunduklar ve Paa'nn da onlarn bu husustaki fikirlerini paylat anlalmaktadr. Vaktiyle Rusya'mn Balkanlarda yapt "Slav propagandas ve Slavlar iin savalarn" imdi de Trkiye tarafndan Kafkaslarda ve belki de daha telerde yaplmas dnlebilirdi.

240

Nitekim harpten az sonra Rusya'daki i durum, seferberlik ve ahalinin reaksiyonlar hakknda Taganrog, Odessa, Novorossiysk ve Batum ile Tiflis konsolosluklarndan raporlar gelmee balad. Bunlarda, Trk asker makamlar iin i aacak fazla birey yoktu; bilakis harbin, seferberliin Rusya'da byk bir heyecan yaratt ve ahalinin arlk tarafnda smsk durduu anlatlmakta idi. Bilhassa St. Petersburg'daki Osmanl sefareti maslahtgzar Fahrettin Bey'den gelen, 3 Ekim 1917 tarihli telgraf, 1 Enver Paa ve onun gibi dnenlerin houna gitmeyecek mahiyette idi. nk Fahrettin Bey, olduka uzun olan bu telgrafnda "Rusya'daki 25 milyon Mslmann Trkiye ile Rusya arasnda bir harp kt takdirde, Trkiye lehine hibir ey yapmak yle dursun, 1876 harbinde olduu gibi, Rus ordusunda Trklere kar "savaabilecekleri" bildirilmekte idi". Yani Fahrettin Beye gre, Osmanl hkmetinin Rusya'daki Trklere asla gvenmemesi icabediyordu. nk oradaki Mslmanlar "fakr-u zaruret ve meskenet iinde" yaamakta ve az ok tahsil grenler de Rus mekteplerinden ktklar iin "Ruslam" bulunmakta idiler. Trkiye'ye sempatileri olan kimseler de, acizlerini itiraf etmekte ve Trkiye'nin kendilerinden hibir ey beklememesini aka itiraf etmekte idiler. Velhasl, St. Petersburgdaki (en byk meziyeti sadece "ok gzel bri oynamak" olan) bu Osmanl maslahatgzarnn raporu Rusya Trklerini yere batrmakta ve Osmanl siyaset ve asker evrelerini de ikaz etmekte idi. Bu raporun suretleri, Enver Paa'ya,-Talt Bey'e ve dier ilgili kimselere gnderilmi ve bu suretle muhteviyat onlarca da renilmiti. Mamafih Enver Paa'nn bu rapora pek ehemmiyet vermedii ve yine eskisi gibi Kafkaslardaki Mslmanlarn Trkiye'yi destekleyeceklerine inanmakta devam ettii biliniyor. Maslahatgzar Fahrettin Bey'den, son olarak gelen 25 Ekim 1914 tarihli telgrafta da u bilgiler verilmiti: Rus siyas mahfillerinde, Trkiye'nin Rusya'ya kar yaknda harbe girecei kuvvet bulmutur; Ruslar bundan endie duymamaktadrlar. Rus Harbiye Nazrnn bir yabanc asker ataeye sylediine gre: Trkler "Yavuz" zrhlsnn atei himayesinde Hoca Bey'e, (Odessa'ya) asker bir karma yapmaa hazrlanmakta imiler. Ruslar ise kendileri tarafndan, Trkiye'ye kar taarruzda bulunmayacaklarn temin edip duruyorlarm." 2

1 DA, Rusya ksm, Mhimme kalemi No. 2399. 2 DA, Rusya ksm, Mhimme kalemi No. 2111.

241

Hakikaten bu tarihlerde, yani Ekim 1914 sonlarna doru, Ruslar Trkiye'ye kar yaknda harbe girmeyi arzu etmemekte idiler. Fakat artk olaylarn gidiat Ruslarn arzularna bal deildi; stanbul'da ve Boazlarda, harbe girmek iin bir mddettenberi esen rzgr frtna halini almak zere idi. Rus-Trk Savann balamas Almanya ile akdedilen 2 Austos tarihli "ttifak muahedesi" gereince, "Rusya'nn Almanya'ya kar harbe girdii takdirde, Trkiye'nin de harbe girmesi art" konmutu (2. madde: Dans le cas o la Russie interviendrait par des mesures militaires actives et crderait par l pour l'Allemagne le casus foederis vis--vis de l'Autriche-Hongrie,ce casus foederis entrerait dgalement en vigueur pour la Turquie). 31 Temmuz'da Rusya'da iln edilen umum seferberlik zerine, Almanya, 1 Austos (1914) g n Rusya'ya harp iln edince, Alman-Trk ittifaknn 2. maddesi gereince casus foederis mevcuttu ve Trkiye'nin de hemen Almanya tarafnda, Rusya'ya kar harbe girmesi gerekiyordu. Mamafih, yukarda da belirtildii gibi, Trk ricali hemen harbe karmak istemiyorlard, hereyden nce ordunun harbe hazr olmasna, Almanya'dan gerekli malzemenin gelmesine kadar, "tarafszl" muhafaza azminde idiler. Almanlar da Trk ordusunun durumunu bildiklerinden, Trkiye'yi hemen harbe sokmak iin baskda bulunmadlar. Fakat az sonra Almanya'mn tavr deiti. nk dou cephesinde Ruslar byk bir taarruza baladlar ve Bat cephesindeki gelime de Almanlarn umduu gibi kmad. Bunun zerine Trkiye'nin bir an evvel harbe girmesi ve dman kuvvetlerini zerine ekmesi istenmee balad. Trkiye'ye silh ve malzeme sevkiyat ve asker mtehassslarn evki hzland. Aym zamanda Trk donanmasna kalan "Goeben" (Yavuz) ve "Breslau" (Midilli) kruvazrlerinin de Alman mrettebat ve Alman amirali Souchon'un kumandasnda, Rusya'ya kar harbe hazrlanmalar hususunda gerekli talimat gnderilmiti. stanbul'daki Alman bykelisi von Wangenheim Enver Paay bir an evvel harbe girmesi iin tevik etmekte idi. Enver Paa'mn kendisinin de bunu, arzu ettii anlalyor.1 Fakat kabinede ounluk

1 Trkiye'nin "Harbe girii" zerinde ok durulmu ve trl grler ne srlmtr. Bu hususta Cemal Paann Hatralarnda, Kzm Karabekir Paann, Cihan Harbine

242

hemen harbe girmenin aleyhinde idi; Sadrazam Said Halim Paa, Talt Bey ve bilhassa Cavit Bey harbe girmekte acele etmiyorlard. Bahriye nazr Cemal Paa ve Halil Bey de aym grte idiler. Mamafih Eyll ortalarndan itibaren Talt Bey, Cemal Paa ve Halil Bey, Enver Paa'y destekleyerek, Almanya ile akdedilen "ittifak" yerine getirmek hususunda mutabk kaldlar; yani Enver Paa istediini yaptrm oldu. Ancak bir meselenin halledilmesi gerekiyordu: Trkiye'nin masraflarn karlamas iin vdedilen paramn Almanya'dan gelmesi. Bu hususta da kat' teminat alndktan ve para'nn byk bir ksm istanbul'a geldikten sonra, Trkiye'nin artk Rusya'ya kar harbe girmesi kat'yet kasbetmi oldu. Daha evvelden tasarland zere, Amiral Souchon'un kumandasnda "Yavuz" ve "Midilli" ile dier Trk harp gemileri Karadeniz'e karak Rus gemileri veya limanlarna hcum edecekler ve bu suretle harp balam olacakt. ki Alhan zrhlsnn Trk donanmasna katlmas (zahiren Trkiye tarafndan satn alnmalar ile) sonunda Trk donanmas birdenbire kuvvetlenmi ve Karadeniz'de Ruslarla boy lecek hale gelmiti. 11 Eyll'den itibaren bu gemilere, muayyen artlarla Karadeniz'in Boazlara yakn sahasnda manevra yaplmas izni verilmekle beraber, bunlarn hareketleri Trk makamlar tarafndan dikkatle takip ediliyordu. 20 Ekim (1914) de yaplan mahdut kabine toplantsnda (Enver Paa, Talt Bey, Cemal Paa, Halil Bey) Rusya'ya kar harbin almasna karar verildii kuvvetle muhtemeldir. 25 Ekim gn de Ever ve Cemal Paalarn bilgisi altnda Amiral Souchon'a Karadeniz'e kp, Rus sahillerini bombardman etmesi iin emir verildii anlalyor. 1 Bu hususta bilhassa Alman hkmetinin Berlin'den mtemadiyen Wangenheim'e direktifler verdii

nedeni girdik adl eserinde, General hsan Sabis'id Harb Hatralarm adh eserinde, Halil Men tee'nin Hatratnda ("Cumhuriyet" gazetesi 16 Kasm 1946), Yusuf Hikmet Bayur'un lnkilap Tarihi nde (C.II. ksm I.), Ali Fuat Trkgeldi'nin Grp iittiklerim adl kitabnda bu meseleye ait birok bilgi nekledilmitir. Ayrca: Cari Mhlmann, Der deutsch-trkischt Wajferbndnis im Weltkriege (Leipzig 1940) adh eserde (m. y.,) baz mhim malumat nakledilmitir; bir de Sovyet-Rus tarihisi A. Miller de bu maseleye ait makaleler yazm ve son olarak Oerki noveyey istorii Turtsii (Yeni Trkiye Tarihi tasla) (Moskva 1948) (ss 23-45) adl eserinde kendi grn (Rusya'ya kayrarak) serdetmitir. 1 Ulrich Trumpeter, Turkey's entry into Wo>ld War I. An asessement of respon- sibilities. The Journal of Modern History, vol. XXXIV. (Dec. 1962) No. 4. pp. 369-380. (Alman vesikalarna gre) (geniletilerek ayr bir eser halinde de baslmtr.) Bu meseleye ait son olarak : Dr. Yulu Tekin Kurat, How Tvrkey was drifted into World War /. (blcz. S. 225, not 1.)

243

ve Alman bakumandanlnn da Amiral Souchon'a dorudan doruya telsizle talimat gnderdii anlalyor, ite bu iki tarafl tazyik ve ayn zamanda Trkiye'nin mukadderatn elde tutan - -drt kiinin (bata Enver Paa olmak zere) muvafakati ile Rusya'ya kar harbe balanmas kararlatrlm oldu. Nitekim, tam kurban Bayram arefesinde, 28 Ekim (1914) aramba gn, Amiral Souchon'un kumandasndaki Trk donanmas Rus sahillerini bombardman etmek zere Karadeniz'e ald. Ayr gemi kumandalarna mhrl emirler tevdi edilerek, devleri bildirildi. Bu emirlere gre: Yavuz zrhls refakatndaki, bir mddet nce Amerika'da ina ettirilmi olan, "Mecidiye" gemisi Odessa istikametinde yol aldlar; dier gemiler de Sevastopol ve Novorossiysk'a doru gittiler.1 29 Ekim (1914), Kurban Bayram gn, erken saatlerde Trk harp gemileri, Odessa, Sevastopol ve Novorossiysk'i top ateine tuttular. Birer saat kadar sren bu bombardmanda, mamafih umulan netice alnamad. Ne Rus harp gemileri ne de asker tesisler tahrip edilebildi. Ancak birka sahil gemisi batrld ve Odessa'daki limanda baz abarlara isabet oldu. Rus kar atei vc maynlar bombardmann uzamasna mani oldular. Trk donanmas geri dnerken, rastlad bir Rus mayn gemisini batrd ve bir miktar esir alarak Boaz'a girdi.2 Trk donanmasnn baskn eklinde yapmak istedii bu hareketten asker cihetten hi bir kazan elde edilemedi ise de, siyas bakmdan derhal byk gelimelere yol at. Trk harp gemilerinin bu tahrik edici hareketlerine, Rusya ve mttefikleri tarafndan karlk verilecei muhakkakt. Nitekim Rusya, ngiltere ve Fransa'dan derhal iddetli protestolar ve talepler balad. Trk hkmeti ise, hemen yaynlad bir bildiri ile "Karadeniz'de Rus donanmasnn Trk gemilerine hcum ettii ve bunun karl olarak Rus limanlarnn bombardmana tabi tutulduu" iddia edildi; yani kabahat

1 Trkiye'nin Harbe giriine ait (ncesi) ve sava zaman iin ingiliz Devlet Arivinde (P. R. O.) mhim malzeme mevcuttur: F. O. 371 /2138, 2143, 2145. Ayni vehile Alman vesikalar da (Bonn, Dileri Vekaleti Arivi) mhimdir. Maalesef bizim arivlerin bu ksmlar henz istifade edilememektedir. 2 Alman Amirali Souchon'un kumandasndaki "Trk donanmas" Odessa, Sevastopol* vc Novorossisyk'i bombardmanna ait "Yavuz" gemisine refakat eden daha kk bir gemide "doktor" sfatyle bulunan Amerikal Dr. Shirey'in (ngiliz) Ryan'a anlattklar: Memorandum by Mr. Ryan, Nov. 8, 1914 (very corfidential) P. R. O. / F. O. 371 / 2145. Rusa: "Novoye Vremya" 17/30 Ekim 1914. bundan baka Trk harp gemileriyle bu harekete katlan baz Trk bahriyelileri de hatralarn "Cumhuriyet" gazetesinde yaynlamlard.

244

tamamiyle Ruslara ykletilmek istendi. Halbuki hakikat bunun tamamiyle aksi idi. Bu olay imek hz ile stanbul'a ve oradan btn Trkiye'ye yayld. Bu bombardman devlet erkn arasnda dahi byk bir srprizle karland; nk 34 kiiden baka, bunun yaplacandan kimsenin haberi yoktu. Devlet ricali ve yksek memurlardan birou o gn muayede (bayramlama) iin Dolmabahe Saray'na gelmilerdi. te orada bu olaydan haberdar oldular. Kimisi buna ok zlm, kimisi de bilakis "Trk donanmasnn Ruslara hcuma geecek kadar cesaret gstermesinden memnun kalmt".1 Fakat hkmet azasndan birou, bata Sadrazam Said Halim Paa olmak zere, kabineden ekilmee karar vermi gibiydiler. Nitekim nazr (bunlar arasnda Maliye Nazr Cavid Bey de vard) kabineden ekildiler. Said Halim Paa, Ancak Talt Bey ve Enver Paann srar zerine, istifasn geri ald. Bu beklenmedik durumu gya "dzeltmek" maksadyle hkmete baz teebbslere giriildi ve bata Rusya olmak zere, ngiltere ve Fransa ile baz artlar altnda uzlamaa hazr olduunu bildirdi. Fakat her devlet de, hereyden nce Trkiye'deki Almanlarn uzaklatrlmalarn ve iki harp gemisi ("Goeben" ve "Breslau")nin de silhtan tecrit edilmesini talep ettiler. Bu talepler, tabiatiyle Trk hkmetince kabul edilmedi ve bunun zerine ilgili devletler Istanbuldaki elilerini geri ararak, Trkiye ile diplomatik mnasebetlerini kestiler. Rus sefiri Giers ve maiyeti 2 Kasm (1914) tarihinde Istanbul- dan ayrld. Ayn tarihlerde Fransz elisi Bompard ve ingiliz elisi Sir Mallet de Trkiye'den gittiler. Rusya tarafndan Trkiye'ye harp iln ar Nikola II.nn bir "Manifesto"su ile Rus halkna bildirildi. Birka gn ara ile ingiltere ve Fransa da Trkiye'ye harp iln ettiler. Bylece 12 Kasm (1914) tarihlerinde Trkiye artk btn Antanta devletleriyle resmen harp halinde bulunuyordu. Trkiye'nin harbe girii ve bunun sorumlular birok tartmalar ve aratrmalarda incelenmitir.2 Bu sralarda Trkiye'nin mu

1 Milli mcadele devrinin ikinci Hariciye vekili olan merhum Yusuf Kemal Bey (Tengirek)in bana sylediklerinden. 2 Harp baladktan sonra Rus Hariciye Nezaretince neredilen "Turuncu kitap"ta baslan vesikalarda birok sahtekrlk yapld da sonraki tetkiklerde ispat edilmitir. Bkz. Friedrich Stieve, Das Russische Orcmgebuch. ber den Kriegsausbruch mit der Trkei. Seine Flschungcn ber das Garantie-Angebot der Ententemchte an die Ottomanische Regierung. Im Auftrage des Auswrtigen Amtes. Berlin 1926. Yine, F. Stieve, tarafndan neredilmi olan: Der Diplomatischt Shrifluechsel Izvolski's (4 Bnde. Berlin 1924) adl eserde Rusyann nasl mtemadiyen stanbul ve Boazlar ele geirmek istedii aka grlmektedir.

245

kadderat Enver Paa'nn elinde bulunuyordu. Trk ordusuna fiilen kumanda etmesi itibariyle "Trkiye'yi harbe sokan adam" sfatn tamaktadr. Mamafih bu mes'uliyet yalnz ona ait deildir; bu devrin iktidarna katlan ve en nfuzlu kimseler olan Talt Bey, Cemal Paa ve Halil Bey ayn lde sorumludurlar. Trkiye'nin iinde bulunduu artlar ve Sultan Abdlhamid II.in saltanatnda balayan Almanya'ya yaklama, Antanta devletlerinin ve bilhassa Rusya'nn Trkiye'ye kar takip ettikleri dmanca siyaset ve hereyden nce bu buhranl zamanda Trkiyenin idaresini ellerinde tutan bir ka kiinin doru veya yanl kanaatleri bu neticeye gtrmtr. Dier yandan Merutiyetten nceleri dahi Trk ordusun- daki hkim zihniyete gre: ayet Avrupa'da bir harp karsa, Trk ordusunun behemehal Ruslara kar Almanlarla birlikte harp edecei merkezinde idi. Enver Paa ite bu zihniyetin tercman olmutur. Trkiye nazarnda ba dman, phesiz, Rusya idi. Dolaysiyle savalarn da en ok Ruslara kar yaplaca aikrd. Zaten seferberliin balangcndan sonra Rus hududunda III. Orduya ait 9. ve 11. kolordular takviye edilmiti. Snrdaki Trk muhafz ktalar ve ad geen iki kolordu askerleri Trkiye'nin en iyi yetitirilmi, sekin kuvvetlerini tekil ediyor ve saylar 90 bine yaklayordu. Bu kuvvetlerin dayanak noktas Erzurum, daha dorusu Hasankale idi; bunlarn ancak top ve makinal tfek bakmndan kar taraftaki Rus ktalarndan aa olduu bilinmektedir. Ruslar iin, Trkiye'nin savaa girmesi hi te beklenmedik birey deildi. Zaten Rus elisi Giers, bir mddettenberi Trklerin Alnan tazyiki altnda bulunduklarn ve harbe doru gittiklerini yazmt. stanbul'daki Rus deniz ataesi de "Harbin Trk donanmasnn bir tahriki ile balayabileceini" bildirmiti. Rusya'da bu sralarda Trkiye'ye kar harbe girmenin mevsimsiz olduu kabul edilmekle bereber, bu harpten faydalanlarak "stanbul ve Boazlar meselesinin" Rusya'nn arzu ettii gibi halledilmesi istenmekte idi. Buun iindir ki, harbin Trklerin tahriki ile balamas, Rusya'da memnunluk uyandrmt. ar Nikola II.nn 20 Ekim/2 Kasm (1914) tarihli "Manifesto"sunda Rus emelleri aka ifade edilmiti; neminden tr bu tarih vesikay naklediyoruz: "Tanr inatiyle biz, btn Rusya'nn mparatoru ve mutlak hkmdar, Polonya ar, Finlandiya byk beyi ve saire, ve saire, ve saire, KNC NKOLA, btn sadk tebamza (u bildiriyi) yaynlyoruz.

246

Almanya ve Avusturya, kudretlerini btn vastalarla arttrmay ama edindiklerinden, Rusya'ya kar imdiye kadar yaptklar baarsz mcadelede Osmanl hkmetinin yardmna ba vurmular ve gz grmez olan Trkiye'yi bizimle harbe sokmulardr. Almanlar tarafndan ynetilmi olan Trk donanmas, hainane bir ekilde, bizim Karadeniz kylarna hcum etmek kstahlnda bulunmutur. Bunun zerine biz argrad (stanbul) daki Rus elisini ve btn elilik erkn ile konsolosluk memurlarnn Trkiye snrlarn terketmelerini emrettik. Hristiyan dininin ve btn Slav kavimlerinin eski ezicisinin, kendisine kar bu yeni kn Rusya tam bir sknetle ve Tann'nn yardmna gvenerek karlamaktadr. Yiit Rus silhl (kuvvederinin) Trk ynlarn yenmesi ilk defa olmad cihetle, vatanmzn bu kstah dmanna bu defa da cezasn verecektir. Trkiye'nin aklszca harp hareketlerine bu tarzda bavurmasnn, kendisi iin mukadder olan gelimeleri hzlandracan ve Karadeniz kylarnda ecdadmz tarafndan vasiyet edilen tarih emellerimize ulamamz (metinde: Tarih meselelerin zlmesini) abuklatracana btn Rus halk ile birlikte tam bir kanaatimiz vardr. Nikola (y)".1 ^ ar'n bu "Manifesto"su, Ruslarn esas hedefinin stanbul ve Boazlar olduunu, bu suretle, aka ifade etmi bulunuyordu. Rus siyasetileri ve askerleri ile milliyeti Rus aydnlarnn ounluu da ayn gr savunmakta idiler. Nitekim Rus matbua bu manifestoyu tamamiyle tasvip etti ve ayn grleri benimseyen yazlar yaynlad. Bu kabilden olmak zere Ruslarn en nfuzlu ga

1 "Novoye Vremya" , 21 Ekim (3 Kasm) 1914. Bkz. Ekler. Petrograd'daki Fransz elisi Paleologue, arn "Manifesto"sundaki (stanbul'a) ait son cmlenin tefsirini Sazonov'un azndan yle nakletmitir. Nous serons oblig^me repond-il (Sazonov) de fare payer cher la Turquie son aberration d'aujourdh'ui... II nous faudra prendre, sur le Bosphore, de solides garanties. Quant Constantinople, je ne souite pas, pereonellement, que les Turcs en soient chass^s. Je leurs laisserais volontiers la vieille cit< byzantine, avec un grand potager tout autour. Mais pas plus. M. Paleologue, La Russie des Tsars, I, 183.

247

zetelerinden biri olan "Novoye Vremya" (Yeni Zamanlar) gazetesinin 21 Ekim (3 Kasm) 1914 tarihli nshasnda, "ar Cenaplarnn Manifestosu" adl bir bamakalede bu olayn (yani Trkiye'ye hap ilnnn) nemi belirtildikten sonra, u gr ne srlmt: "Trkiye'nin harbe giriinden doacak netice, yani kt kaderi imdiden tayin ve tesbit edilmitir. Trkiye'nin bundan byle Avrupa ktasnda yeri kalmayacaktr. Vatanlarnn menfaatlarn Alman altnna satm olan bir avu sergzesti zmre (klik) (yani Enver Paa ve parti arkadalar kastediliyor) yklp gitmee mahkmdurlar. Byk Rusya'nn evladlar olan bizlere, Avrupa'y, hangi kisve altnda bulunurlarsa bulunsunlar, bu barbarlardan (yani Trklerden) kurtarmak gibi tarih bir vazifeyi tamamlamak kalyor. imparator cenaplar, "Manifcsto"sunda bize "ar- grad" (istanbul)'a iaret ediyorlar. Evet bizim tarihimizin t ilk sahifelerinden beri, Rus halknn hatrasnda, "argrad kaplarna (istanbul'a) aslan kalkan" (907 ylnda Kiyef Knezi Oleg'in zaman kastediliyor) hibir zaman unutulmu deildir. Biz (Ruslar) birka defa istanbul kaplarna kadar muzaffer olarak gelmiizdir; eer oradan ekilmisek bu muzaffer ordumuzun kabahati yznden deildir. Giritiimiz bu mcadelede ebed dmanmza (yani Trkiye'ye) kar kazanacamz zaferle gzlerimiz parlasm......................................" Gazete bayazar Rusya'nn Trkiye'ye kar muhakak bir zafer kazanacan ve istanbul'un Ruslar'n eline gemesinin muhakkak olduunu belirtmek istemiti. Ayn gazetenin 22 (4 Kasm) 1914 tarihinde kan nshasnda : "Karadeniz kylarnda ecdadmz tarafndan bize vasiyet edilen tarih emeller" adl dier bir makale de u cmle ile sona ermiti: "Eer Rus d siyasetinde ecdad tarafndan vasiyet braklan bir dev varsa, o da argrad (istanbul)dr". Yani Ruslarn istanbul'u almalar, kendileri iin babalar, dedeleri tarafndan vasiyet olarak kabul edilmeli idi. Bu gr o zaman Rusya'da hakikaten geni yanklar yapm ve her yerde ayn nakarat tekrarlanmt. Bu mnasebetle ehirlerle kylerdeki kiliselerde ve katedrallerde yinler tertip edilirken, Pe-

248

tersburg, Moskova, Kiyef, Kazan'da olduu gibi niversite talebeleri ve ahaliden toplanan gruhlar "halarla, sanemlerle" ar'n resimleri ile yryler tertiplemi ve "stanbul'u alacaz, Aya- sofya'ya ha geireceiz" kabilinden laflan yksek seslerle tekrarlamlard. niversite profesrlerinden bazlar ve Milkov gibi t annm siyaset adamlar tarafndan verilen konferanslarda: "stanbul ve Boazlarn Ruslar tarafndan ele geirilmesi" u sloganlara brnmt. "Ayasofya'ya ha koymak", "Rusya'nn tarih gayesi", "arlar - ecdadmzn vasiyetleri", "kendi evimizin anahtar". Rusya tam manasyle bir Bizans serab iinde yaamaa balam ve bu harp neticesinde Rusya arlnn "Bizans mparatorluu"- nun varisi olacana Rus halk inandrlmak istenmiti. Mamafih Rus kyls, mujiinin, btn bu "stanbul, Aya- sofya" lflarndan fazla birey anlad ve aldrd da yoktu; Rus sosyalistlerinin de bir ksm bunlara nem vermiyorlard. Fakat Rus siyasetileri, Rus aydnlarnn ve niversite talebesinin ounluu, bilhassa Rus ordusu erkn, zabitleri ve neferleri dahi bu gibi propagandann tesiri altnda idiler. arn manifestosu birok yerde heyecanla karlanm ve tasvib grmt. Rus halknn byk bir ksm "Rusya'nn pek yaknda tarih vazifesini yerine getirecei", "stanbul ve Boazlar ele geirecei" hlyasna kaplmt. Harbin balangcnda her memlekette olan heyecan vc resm makamlar tarafndan harbi hakl gstermek yolunda yaplan telkinlerin tesiri olaca tabi idi. Dier yandan Rusya'ya kar harbe balarken Trkiye'de de buna benzer bir hava eser gibi olmutu. Tabi St. Petersburg veya Moskova'nn zapt bahis mevzuu deildi, ama "Moskof'un Almanya karsnda muhakkak ezilecei" ve dolaysiyle Rusya'nn Trkiye'ye de yenileceine muhakak nazar ile baklyordu. Ruslara kar beslenen nefret umumi idi; baz ehirlerde Rusya'ya kar harbin balamas zerine tezahrat dahi yaplmt. Trk donanmasnn Rus limanlarna hcumu Trk cesaretinin bir tezahr gibi karlanmt. Alman satveti karsnda Rus devinin muhakkak yenilecei kanaati Trkiye'nin harbe giriini hakl karr gibi idi. Ordudaki gen zabitlerin, aydn zmreler ve memurlarn, aydn din adamlarndan birounun Rusya'ya kar harbi heyecanla ve inanla karladklar biliniyor. Mamafih "ttihat ve Terakki" muhalifleri ve her halde "tilf ve Hrriyet" mensuplarnn baka trl dnenleri de az deildi. Fakat Enver Paa ve Tal Beye kar kimse ses karmaa

249

cesaret edemediinden ve matbuata da iddetle sansr konduundan harbe giri aka tenkit ve takbih edilemezdi. Harbe giri mnasebetiyle Sultan Mehmed V. Rad tarafndan sdar edilen "Beyanname" Osmanl Devleti iin "lm-kalm" mcadelesi mahiyetini alacak olan bu muazzam olayn mahiyeti hakknda, o zamanki resm makamlarn gr ve tutumunu aydnlatmaktadr. Bu "Beyannameyi" aynen naklediyoruz: "(Tura) Beyanname-i Hmayun (suretidir) Orduma, donanmama, Diivel-i muazzama arasnda harp iln edilmesi zerine her daim nagehni ve haksz tecavzlere urayan devlet ve memleketimizin hukuk ve mevcudiyetini frsat dmanlara kar icabnda mdafaa edebilmek zere sizleri silh altna armtm. Bu suretle msellh bir btaraflk iinde yaamakta iken, Karadeniz Boazna torpil koymak zere yola kan Rus donanmas, talim ile megul olan donanmamzn bir ksm zerine anszn ate at. Hukuk-u beynelmilele mugayir olan bu haksz tecavzn Rusya canibinden tashihine intizar olunurken, gerek mezkr devlet, gerek ngiltere ve Fransa devletleri sefirlerini geri armak suretiyle devletimizle m- nasebat- siyaslerini kat'ettiler. Mteakiben Rusya askeri ark hududumuza tecavz etti. Fransa, ngiltere donanmalar mtereken anakkale Boaz'na, ngiliz gemileri Akabe'ye top attlar. Byle yekdierini velyeden hainane dmann asar zerine tedenberi arzu ettiimiz sulhu terk ederek Almanya, Avusturya-Macaris- tan devletleri ile mttefikan menafi-i meruamz mdafaa iin silha sarlmaa mecbur kaldk. Rusya devleti asrdan beri Devlet-i aliyyemizi miilken pek ok zararlara uratm, evket ve kudret-i millyemizi arttracak intibah ve teceddd asarn harp ile ve bin trl hiyel ve desais ile her defasnda mahve almtr. Rusya, ngiltere ve Fransa devletleri zalimane bir idare altnda inledikleri milyonlarla ehl-i islm diyaneten ve kalben merbut olduklar Hilafet-i muazzamamza kar hibir vakit sui fikir beslemekten fari olmamlar ve bize mteveccih olan her musibet ve felkete sebeb ve muhrik

250

bulunmulardr. te bu defa tevessl ettiimiz "Cihad- Ekber" ile bir taraftan, an- hilfetimize, bir taraftan hukuk-u saltanatmza kar ika' edilegelmekte olan taarruzlara inallahteala ilelebed nihayet vereceiz. Avn- inayet-i bari ve meded-i ruhaniyet-i peygamberi ile donanmamzn Karadeniz'de ve cesur askerlerimizin anakkale ve Akabe ile Kafkas hududunda dmanlara vurduklar ilk darbeler hak yolundaki gazamzn zaferle tetevv edecei hakkndaki kanaaatmz tezyid eylemitir. Bugn dmanlarmzn memleket ve ordularnn mttefiklerimizin pay-i celdeti altnda ezilmekte bulunmas bu kanaatimizi teyid eden ahvaldendir. Kahraman askerlerim: Din-i mbinimize, vatan- azizimize kasdeden dmanlara atmz bu mbarek gaza ve cihad yolunda bir an azim ve sebattan, fedakrlktan ayrlmaynz. Dmana arslanlar bibi savlet ediniz. Zira hem devletimizin hem Fetva-i erife ile "Cihad- Ekber"e davet ettiim 300 milyon ehl-i islmn hayat ve bekas sizlerin muzafferiyetine baldr. Mescitlerde, camilerde, Kbetullah'da, huzur-u Rabbllemn'e keml-i vecd ve istirak ile mteveccih 300 milyon masum ve mazlum m'min kalbinin dua ve temenniyat sizinle beraberdir. Asker evldlarm: Bugn uhdenize terettb eden vazife imdiye kadar dnyada hibir orduya nasip olmamtr. Bu vazifeyi ifa ederken, bir vakitler dnyay titretmi olan Osmanl ordularnn hayrlhalefleri olduunuzu gsteriniz ki, dman- din ve devlet bir daha mukaddes topraklarmza akmaya, Kbetullah' ve merkad- mnevver-i Nebeviyi ihtiva eden arazi-i mbarek-i Hicaziyeyi ihlle cr'et edemesin. Dinini, vatann, namus-u askeriyesini, silah ile mdafaa etmeyi, Padiah urunda lmeyi istihkar eylemeyi bilir bir Osmanl ordu ve donanmas mevcut olduunu dmanlara messir bir surette gsteriniz. Hak ve adi bizde, zulm- udvan dmanlarmzda olduundan, dmanlarmz kahretmek iin ce- nab- li-i mutlak'n inayet-i samdaniyesi ve Peygam- ber-i zanmzn imdad- maneviyesi bize yar vc yaver olacanda phe yoktur. Bu cihaddan mazinin zarar-

251

larn telfi etmi anl ve kavi bir devlet olarak kacamza eminim. Bugnk harpte birlikte hareket ettiimiz dnyann en cesur ve muhteem iki ordusu ile silh arkadal ettiinizi unutmaynz. ehidleriniz - leda-i salifeye mjde-i zafer gtrsn. Sa kalanlarnzn gazas mbarek, klc keskin olsun. Fi 22 Zilhicce 1332, fi 29 Terinevvcl 1320".1 5 ('3 Kasm 1914) Bu "Beyanname"nin Enver Paa vc Talt Bey'in dahli ile tanzim edild : i muhakkaktr. Dil bakmndan o zamana gre gayet sade oluu, herkesin kolayca anlamasn mmkn klmt. htiva ettii maddelere gelince: Harbin k olay tamamiyle tahrif edilmi vc Ruslar mtecaviz olarak gsterilmilerdi. Zaten resm tebli dc yle idi. Beyannamede Rusya ba dman olarak gsterilmi vc Rusya'mn "Uvz yldanbcri" Osmanl devletine yapt dmanlklar gsterilmek istenmi vc bilhassa Rusya'nn "Trkiye'nin te- akk etmesine mani olmak iin elinden geleni brakmad" (tamamiyle doru olarak) zikredilmiti. Osmanl Devleti'nin harbi kazanmak iin "Cilad" iln etmesi, 300 milyon Mslmann manev vc madd yardmnn temin edileceine inanlmas ise tam bir hayal eseri idi. Vaka Kafkaslarda. Kazan ilinde vc Trkistan'daki Mslmanlar-Trkler Osmanl halifesine manen bal idiler; fakat bunlarn vc umumiyetle dier Mslmanlarn, lclc Araplarn halife namna silha sarlmalar yle dursun, Araplar ihanete hazrlanmakta idiler. Bu suretle, beyannameyi hazrlayanlar "slm Dnyasnn" ayaklanmas hususunda tam bir hayal (illzyon) iinde idiler. Beyannamede "bu cihad'dan mazinin zararlarn telf etmi anl ve kavi bir devlet olarak kacamza eminim" denmekle, Trkiye'nin harbin sonunda, her halde elden gitmi baz yerleri geri alacana inanlyordu. Bununla, Kafkas hududundaki saha (Elviyc-i selse) kasdedilmi olmaldr. Beyannamede her eyden nce ahalinin, askerlerin, "din hislerine" hitap edilmesi gayet tabi idi. Bir Osmanl Padiah. "Ha- life"nin, oduva ve donanmaya hitab zaten baka trl olamazd. Trk ordusuna asl "heyecan" vermesi beklenen "Beyanname" bu devrin en yksek ahsiyeti, Harbiye nazr ve ordunun fiilen ba-

1 "Tercman- Hakikat" gazetesi, 31 Terinevvel 1330/13 Kasn 1914.

kumandam olan ve henz 35 yana basan Enver Paa tarafndan yaplan beyanname idi. Bu vesikay da aynen naklediyoruz. "(Bakumandanlk Vekletinin beyannmesi suretidir.) Arkadalar, Sevgili bakumandanmz (Sultan Mehmed V. Read) Halife-i zan efendimiz hazretlerinin irade-i seniyyelerini tebli ediyorum. Allah'n inayeti, peygamberimizin imdad- ruhanisi ve mbarek Padiahmzn hayr duas ile, ordumuz, dmanlarmz kahredecek- tir. Bugne kadar karada ve denizde zabit ve asker kardelerimizin gsterdikleri kahramanlklar dmanlarmzn perian olacaklarna en byk delildir. Ancak her zabit, her asker unutmamaldr harp meydan fedakrlk meydamdr. Orada hangi asker daha ileri atlr, hangi asker dmann arapnel ve kurunlarndan ylmayarak ayak direr, sonuna kadar sebat ederse, o asker mutlaka kazanr. Tarih ahittir ki, Osmanl askerinden sebatl, Osmanl askerinden fedakr hibir asker yoktur. Hepimiz dnmeliyiz ki bamzn ucunda Peygamberimizin ve sahabe-i gzn efendilerimizin ruhlar uuyor. anl babalarmz balarmzn ucunda bizim ne yapacamza bakyor. Eer onlarn hakik evld olduumuzu gstermek, bizden sonra gelecek lnetlerden kurtulmak istersek, alalm. Zincirler altnda inleyen 300 milyon islm ve eski vatandalarmz hep bizim muzafferiyetimize dua ediyor. lmden kimse kurtulamyacaktr. Ne mutlu ileri gidenlere, ne mutlu din ve vatan yolunda ehid olanlara. leri, daima ileri ki, zafer, an, ehadet, cennet, hep ilerde, lm ve zillet geridedir. Mbarek ve mukaddes ehitlerin ruhuna "Fatiha". "Padiahm ok yaa" Bakumandan vekili Enver" 1

1 Tercman- Hakikat" gazetesi, 31 Terini I. 1330/ 13 Kasn 1914.

253

Mbalal bir tarzda din mahiyet tayan bu beyanname, mamafih, Enver Paa'mn zihniyetini ve "harp usuln" aka aksettirmektedir. "Arkadalar" hitabiyle balayan beyanname, demokratik bir zihniyet tayan bir kumandann kaleminden kyor. Harpte daima ileri parolsnn tatbiki gerektiinin bilhassa belirtilmesi, Enver Paa'nn hibir eyi nazar itibare almadan, Trk ordusuna daima taarruz emrini vereceinin ak bir ifadesidir. Beyannamenin "ehidlerin ruhuna Fatiha" szleri ile bitmesi de hayr almeti deildi. Maalesef Enver Paa, "geleceklerin lnetirden kurtulamam" ve hakl veya haksz, maruz kalman yzbinlerce askerin kayb ve harbin malubiyetle bitmesi dolaysiyle, sorumlu saylm ve ismi baz mahfillerce "lnetle" anlmak istenmitir. Harbin balad zaman Enver Paa Trk ordusunun en mmtaz simas ve en byk vatanseveri olarak tannyordu. Onun vatanseverliinden, ahlak drstlnden ve bilhassa cesareti ile kahramanlndan kimsenin phesi yoktu. "Milliyetilik" ruhunun gittike kuvvetlendii bir zamanda Enver Paa'mn bu cereyann dnda kalmas da imknszd; mamafih siyas bir ahs olmas hasebiyle ayn derecede "Panislmist" grn de benimsemesi ve Trkiye'nin dmanlarna kar hem Trk milliyetiliini hem de slm dinini birer silh olarak kullanmas gayet tabi idi. Harbin kmas ile, Trkiye'nin dndaki iki yz milyonu aan Mslmanlardan ve bilhassa Rusya'daki Trk-lslm zmrelerinden geni lde faydalanmak mmkn olaca gr ile "Cihad" iln edilmi ve bilhassa Kafkaslarda olmak zere "Trklk" (veya Turanclk) esaslarna dayanan bir siyasetin gerekletirilmesi istenmiti. Enver Paa ahsnda her iki cereyan toplamakla beraber, "Trklk" (veya Turanclk) ona daha cazip gelmekte idi. kinci Merutiyet devrindenberi, Selanik'te Ziya Gkalp tarafndan, bir sistem haline konmaa balanan "Trklk",1 Trk aydnlar ve gen zabitleri arasnda sr'atle yaylmt. Balkan Harplerinde, Osmanl Devleti iin "Osmanlln" artk vryemiyecei aka grlm ve Trk devletinin "Trkle" dayanan "Mill Trk Devleti" olmas gerektiini isbat etmi bulunuyordu. te bu byk deiimler iinde "Trklk" bir mefkre haline gelmi ve Trkiye'nin dndaki Trk-Mslman kardelere kar yaknlk hisleri artm ve sarih olmamakla beraber, Ziya Gkalp tarafndan, nesir

1 Ziya Gkalp, Trkln esaslar, Ankara 1339 (1923).

254

leri ve iirleri1 ile anlatlmaa allan "Turan" lkesi zihinlerde yer almaa balamt. Ziya Gkalp' birok yazar ve air takiple "Trklk" ve "Turanclk" ruhunda yazlar ve iirler yazdlar. Belli bir ideale susam olan ve bu kadar musibetlerden sonra Trk milletinin muhakkak canlanacana, kuvvetleneceine inanan Trk aydnlan ve Trk ordusu mensuplarnn byk bir ksm "Trklk" idealini benimsediler. Byk Sava knca Ziya Gkalp tarafndan yazlan "Kzl elma" destan u iar koymutu: "Dmann lkesi viran olacak Trkiye byyp, Turan olacak" "Turan" da Ziya Gkalp'n anlattna gre: "Vatan ne Trkiye'dir Trklere ne Trkistan, Vatan byk ve mebbet bir lkedir-Turan" Gen zabitler ve bilhassa yeni yetitirilmee balanan "htiyat zabitler" (yedek subaylar) ite bu "Trklk" ve "Turanclk" mefkrelerini benimseyen Trk aydnlar zmresinden kmlard. Bunlar yalar icab ok ateli idiler ve gerekirse bu ideal urunda canlarn bile feda etmekten ekinmeyeceklerdi. Talimlerde, yrylerde o zaman sylenmee balayan u mar Trk ordusunun nasl bir ruh tadn aka gstermekte idi: "Trkz, ederiz daim iftihar Hilkatle balar tarihimiz var, Kalplerde Trklk ak ile arpar, Yok bize baka yr.................... nde sancak, elde sng, kalpte Tanrmz, Dnyaya hkim olmak isteriz, Mbedimiz Trk oca, Kbemiz de yce, parlak Turan'dr Hep, ancak..." 2 Bu "Mar"n, Rusya'ya kar harbin balamasndan sonra, bir mana ifade ettii muhakkakt: "Turan'n tahakkuku hereyden nce, Rus idaresinde yaayan on milyonlarca Trk "kardelerin" kurtanlmas ile mmkn olacakt. En yakn "Turan" lkesi de, Kafkas snrnda balyor ve Trkistan'a kadar uzanyordu. Bunun gereklemesi iin Rus arlnn yenilmesi gerekiyordu. Koca Rus

1 Yine, Kzl elma. stanbul. Hayriye matbaas. 2 evket Sreyya Aydemir, Suyu arayan adam, (Ankara 1959), s. 78.

255

arlnn yere serilmesi ise Alman ordular ve Kafkaslardan da Trk ordularnn mterek darbelerinin eseri olacakt. Bunun iin ise, Trkiye'nin her bakmdan kuvvetli ve hazrlkl olmas artt. Btn mesele acaba Trkiye bunu yapacak kadar kuvvetli mi idi? Dier yandan Kaflaslarda hemen knt verecek kadar Rusya zayfm idi? Artk balam olan "Sava"n ok gemeden bu her iki suali de "menfi" bir ekilde cevaplandracan az sonra greceiz. Birinci Dnya Savanda Almanya ile birlikte Trkiye'nin malubiyeti ve bunu takiben Osmanl mparatorluunun tasfiyesi gibi ok ac neticeler karsnda, Trkiye'nin 1914 de Rusya, ngiltere ve Fransa'ya kar harbe giriinin "delice bir hareket olduu" ve bu hususta herkesten ziyade Enver Paa'nn sorumlu olduu mtemadiyen ne srle gelmitir. Bu kabl iddialara gre: Trkiye- nin muhakkak surette "tarafsz " kalmas menfaati icab idi. Bu ve buna benzer iddialarn ne dereceye kadar isabetli olduunu katiyetle sylemek imknszdr; nk Trkiye'nin hakikaten "tarafszl muhafaza edip edemiyecei" de kat'yetle tesbit edilemiyor. ayet "tarafszl" harbin devam mddctince muhafaza edebil- seydi, Trkiye'nin bu harbe katlmamas kadar isabetli bir karar olmayacakt. Baz kimseler ite Trkiye'nin "tarafszln" devam ettiremeyecei grn savunmulardr. Bunlardan biri, "Ter- cman- Hakikat" gazetesi bayazar ve Rusya'y yakndan tanyan Aaolu Ahmed Bey'dir. kincisi ise Trkiye'de bir mddet erkn harbiye reisi vazifesini yapm olan Alman Generali Hans von Seeckt'dir ve ncs de Cemal Paa'dr. Aaolu Ahmed Bey'e gre: Trkiye tarafsz kalsa bile, Rusya Almanlar tarafndan fena halde yenilmee balaynca, Rusya mttefiklerinden yardm alabilmek iin Boazlarn almasn isteyecekti; ngiltere ve Fransa da bu talebi destekliyeceklerdi. Bu durum karsnda Trkiye mevcut muahedeleri bozarak Boazlar ya amaa veya harbe girmee mecbur edilecekti.1 Aaolu, bu grn harbin balamasndan az sonra yazmas itibariyle, "ttihat ve Terakki" hkmeti, daha dorusu Enver Paa'nn kararnn bir mdafaas mahiyetinde olmakla beraber, bsbtn esassz deildir. 4 Kasm 1918 tarihinde, yani "mtareke"den birka gn sonra "Trkiye'nin malubiyetinin sebeblcri" adiyle bir rapor tanzim eden General Hans von Seeckt ise "Trkiye'nin behemehal Almanya ta

1 "Tercman- Hakikat" 31 Ekini 1914.

256

rafnda harbe girmesi gerektii" ve tarafsz kalamyaca fikrini savunmaktadr. Trkiye tarafsz kalsa dahi, harpten sonra mttefiklerin, Rusya'nn stanbul'u ve Boazlar almasna mani olamyacak- lan ve Arap memleketlerinin de istiklllerini elde etmelerinin n- lenemiyeceini de ne srmektedir. Bilhassa tarafsz kalan Yunanistan'n nasl harbe zorland da belirtilmektedir.1 Bahriye nazr Cemal Paa'ya gre, Trkiye iin Almanya ile aym safta savaa katlmaktan baka are kalmamt. nk Fransa ve ngiltere, Trkiye ile anlamay reddetmilerdi ve "tarafsz" kalnd zaman eninde sonunda Rusya'ya teslim olmak mecburiyeti hasl olacakt. Cemal Paa bu grn "Hat rafnda yle ifade etmitir. "... .ngiliz ve Fransz siyasetini takip etmemi olduumuzdan dolay bizi hamakat ve daha dorusu cinayetle ittiham edenlere sorarm! Bizi istemiyen devletlerle ittifakmz ne suretle mmkn olabilirdi ki, biz de ittifak etmi olalm? Deniliyor ki, tarafszlmz muhafaza daha mnasip olur. Boazlar seyr sefere serbest bulundurmak artyle deil mi? O halde bu umum harpten Rusya yle byk bir zaferle kacakt ki, hatt harbin sonunu bile beklemiyerek stanbul'un ve ark Anadolu'nun igaline imkn bulacakt. "Hem Boazlar kapyalm hem de tarafszlmz muhafaza edelim" denilecek olursa buna ne ahden hakkmz vard, ne de ngiliz ve Ruslar msaade ederlerdi. Fiil tazyikler o kadar abuk balard ki, neticede "harbin sonuna kadar Boazlar ve stanbul'u igalimiz altnda bulunduralm da harpten sonra size iade ederiz" tarznda iddialar bagsterir ve bilfiil icra edilirdi. Hlsa bizim iin iki necat paras vard. Ya ngilizler ve Franszlarla mttefik olarak Ruslar'n iddetli bir malubiyete uramalarna almak. Franszlar ve ngilizler ittifakmz redderek hayr ve bizi can dmanmzn menfaatine Boazlar ak bulundurmak artiyle tarafszla davet ediyorlard. Merkez mparatorluk ise hasmmz ezebilecek azametli bir kudret gstermekle beraber bizi hasmmzn isdfade edemiyecei tedbirler ittihazna mecbur edecek ekilde ittifaklar dairesine alyorlard. Bu sayede belki hasmmzn izmihlli memuld. Yalmz bir ihtimal var ki, ayet merkez mparatorluklar malup olurlarsa bizim iin pek vahim bir akbet muhakkakt.

1 General Hans von Seeckt. Die Grimde des Zusammenbruches der Trkei. Trkesi: Birinci Dnya savanda Trkiye'de bulunan Alman Generallerinin raporlar, S. 38.

257

yle ama ayet tilf Devletlerinin istedikleri tarzda Boazlar ak bulundurmak art ile tarafsz kalacak olursak, hasmmzn kat' galibiyeti ve neticede bizim hayatmza da nihayet verilmesi de cerh ve reddedilmesi kabl olmayan hakikatlerdendi. Binaenaleyh kim ne derse desi Rusya'nn galibiyeti neticesinde mdafaasz zelil ve hakr Rus, ngiliz ve Fransz zulm ve kahr altna dmektense, merd ve cesur kannn son damlasna kadar arparak, neticede ya kat' galibiyeti ihraz ederek kurtulmak veyahut te tarafsz kalsa idik, hem okadar adam lmezdi, hem de bu felkete uramazdk demek suretiyle bir de byk kiyaset gstermee kalkarlar. Onlara kar vereceimiz cevap: Mdafaa ederek lmekle, mdafaasz lmek arasnaki fark takdir etmeyenlere szmz yoktur".1 Hans von Seeckt'in syledii gibi, Trkiye bakmndan "Birinci Dnya Sava"nn en mhim neticesi Rusya'nn yere serilme- sidir. Yukarda birok defa belirtildii zere Rusya hakikaten Trkiye iin "en byk dman" tekil ediyor ve harbe de zaten "stanbul ve Boazlar" ile birlikte DouAnadolu'nun byk bir ksmn ele geirmek maksadyle girmiti. Harp zamannda ngiltere ile Fransa- mn, nihayet Rusya'nn "stanbul ve Boazlar" zerindeki hakkn tanmalar ve bu hususta Rusya'ya teminat vermeleri Rus emellerinin mahiyetini bir daha aka ortaya koymu oluyordu. Rusya'nn Alman darbeleri altnda ezilmesi sonunda 1917 ubat aynda "IhtilP'in kmas ile Trkiye nihayet en byk tehlikeden kurtulmu oldu. 1918 Ekim sonunda malup bir Trkiye ile ingiltere ve Fransa arasnda "mtareke" akdedildii zaman, "arlk Rusyas" bulunduu takdirde, Trkiye'nin akbetinin ne olacan tasavvur etmek iin khin olmaa hacet yoktur. "Mill Mcadele"- nin de baar ile yaplabilmesindeki millerin banda Dou snrmzda bir "arlk Rusyas"nn bulunmay gelmektedir. arlk Rusyas'mn yklmasnda, Trkiye'nin de harbe girmesinin ve bilhassa anakkale'yi mdafaasnn byk tesiri gz nnde tutulursa, Birinci Dnya Sava'nda Trkiye'nin yklendii vazifesini hakk ile ifa etmi olduu kabul edilmelidir.

1 Cemal Paa Hatrat, stanbul 1339 i1922) s. .105.

258

V I RUSLARA KARI SAVALAR. BOAZLAR MESELES VE RUSYA AHVAL

Kafkas snr, Trk ve Rus ordularnn durumu* 1914 deki Trk-Rus snr, 1878 de "Berlin Kongresi"nde tesbit edilmiti. Trkiye'nin Rusya'ya kar mdafaa kalesi olan Kars, daha 1828 de (23 Haziran) ve 1877 de (18 Kasm) Ruslar'n eline dmt. Kars, Batum, ve Ardahan ehirleri ve evreleri "Berlin Kongresi" mucibince Rusya'ya braklmt. Hudut hatt Batum'un gneyinde, oruh rmann aa mecrasnn 16-18 km. gneydousundan Artvin'in aasnda oruh istikametinde gider ve Oltu ayna muvazi olarak uzanr, Nariman kasabas yaknnda bu ay aard. Oltu kasabas Ruslara braklmt. Oltu'dan Nariman, td, Grcboaz zerinden Erzurum'a giden yol ok mhimdi; nk buradan Erzurum'un tabi mdafaas saylan Deve boynu geidinin kuzey-dousundan arkasna derdi. Kars kesimindeki snr ise, Trkiye'de kalan Zivi ile, Ruslarn hudut istasyonu olan Kara urgan arasndaki Soanl dalardan, aa ve yukar Mecin- kirt kyleri arasndan geerdi. Kara urgan'dan, yani Rus hududundan Erzurum'a havadan "ku uuu" 85 km. tutard. Kars ise huduttaki Rus kalesi olmu, esasl bir surette tahkim edilmi ve Kafkas tesinin (Maver-i Kafkas- Transkavkasia) Trkler tarafndan istils yolunda en byk mania tekil etmekte idi.

* Faydalnlan beli bal eserler: Erkn- Harbiye-i Umumiye neriyatndan: Byk Harpte Trk Harbi. 3. ksm. Askeri Matbaa. E. Miralay Baki, Byk Harpte Kafkas Cephesi. 2 Cilt. Askeri Matbaa, 1933. Commandant Maurice Larcher, La guerre turque dans la Guerre Mondiale. Paris 1926; W. E. D. Ailen and Paul Muratoff, Caucasian Baltlefields. A Hislory of the VVars on the Turco-Caucasian border. 1823-1921. Cambridge University Press 1953; binba erif (Kprl). Sarkam ihata muharebesi, istanbul 1922 (iddetle Enver Paa aleyhinde).

259

Soanl da, Trkiye'nin mdafaas bakmndan nemini kaybetmi ve dolaysiyle ilk Trk mdafaa noktas Erzurum'a yakn Pasin ovasnn her iki ksmnda Kprky'de meydana getirilmiti. Ayastefanos (Yeilky) barna gre, Elekirt ovas ve Baye- zit ehri de Ruslara braklmken, ngilterenin srar ile, Berlin Kongresinde buralarn Trkiye'de kalmas kararlatrlmt. Bu snr Aras nehrini geip Kkse daa ve Ar dandan, gneye ran snrna uzanrd. Elekirt vadisi, Murat-ay vadisine ulamas hasebiyle, Krdistan, Van ve Mu'a giden yol zerinde olmakla, ok byk stratejik nemi haizdi. Ruslar, ele geirdikleri bu sahada 1878-1914 yllarnda asker mahiyette birok yol ina ettiler. Tiflis'ten Aleksandropol'e (Gmr) giden demiryolunu, nce Kars'a sonra Sarkam'a kadar uzattlar. Arpaay' takiben ina edilen dier bir demiryolu da Alagz dalarnn yamacndan Erivan ovasna geip, Aras ovasn takiben, ahtaht, Nahivan vc Culfa ehirleri zerinden ran snrna, oradan da Tebriz'e ve Urmiye Gl kenarndaki eriflane'ye baland. Alagz istasyonundan Kazman'a (yani Trkiye snrna yakn bir yere kadar) gayet muntazam bir ose yaplmt. Dier yandan Bak- Tiflis demiryolu da Batum'a kadar uzatlmt. Bu suretle Rusya'nn Maver-i Kafkas sahas Rusya'daki demiryollar ebekesi ile balanm vc yer yer Trkiye snrna kadar ose yollar yaplmak suretiyle asker nakliyat iin en iyi artlar ve imknlar salanmt. Buna karlk, Trk demiryolu, ancak Ankara'nn 100 km. dousuna varrd. (Yahhan'a kadar. stanbul - Ankara hatt 1892 de yaplmt) ve douya gitmesine 1900 de Sultan Abdlhamid II. tarafndan Ruslara verilen "taahhtname" gereince Rusya mani olmutu. Mamafih Ankara'dan, Kayseri ve Sivas zerinden Erzurum'a giden yol 1914 de iyice tamir edilmiti; Karadeniz sahillerine ve Trabzon'a kadar giden yollar da tamir grmekle beraber btn bu kara yollar mkemmel olmaktan ok uzakt. Bu suretle yol ve tat vastalar bakmndan Ruslar, phe gtrmez bir ekilde stn durumda idiler. Rusya, asker cihetten de, btn olarak Trkiye karsnda bir dev devlet durumunda idi. Fakat Alman tehlikesi karsnda Ruslar Kafkaslarda ancak mahdut kuvvetler brakmak zorunda idiler. Karadeniz'de esas itibariyle Rus donanmas Trk donanmasna nisbetle ok stn bir durumda idi. Ancak "Goeben" (Yavuz) ve "Breslau" (Midilli) kruvazrlerinin Trk donanmasna katlma-

260

lan ile (1914 yl Austos'un ikinci yars) muvazene temin edilmi oldu. Balkan harpleri sonunda Trkiye'nin arlk merkezi Avrupa ksmndan Anadolu'ya gemiti. Mamafih Balkan harbindeki yenilgiler, byk madd kayplar ve sarsntlara ramen, manev bir kalknmaya yol amt. Gen Trkler'in iktidar ele almalar sonunda Trk ordusunda yaplan tasfiye, ehliyetsiz zabitlerin tekade sevk- edilmeleriyle, Trk ordusunun cidd bir ekilde slahna giriilmiti. Bu maksatla 1913 yl Kasm aynda, Alman Generali Liman von Sanders- m bakanlnda 42 kiiden mteekkil bir Alman "asker heyeti" stanbul'a gelmiti. Bu heyet arasnda sonralar Enver Paa'nn yakndan ibirlii yapt Albay (Colonel) Bronsart von Schellendorf da bulunuyordu. Bu suretle Trk ordusu, Alman ordusu rnek tutularak, Yetitirilmee balanmt. Az sonra 100 kadar Alman subay, ordu, olordu ve tmen kurmay bakanl olmak zere, Trk ordusunda rl kumanda mevkilerine getirildiler. Ayn zamanda geri hizmeterin tanzimine de nem verilmiti; bilhassa demiryolu ve kara yolar da nemle ele alnd. Bu kabilden olmak zere Erzurum-Kp- uky yolu bitirilmi, Erzurum-Bayburt-Trabzon yolu esasl bir ekilde tamir grmt. Ankara-Kayseri-ebinkarahisar-Erzincan- Erzurum yolu da tamir edilmiti. Fakat bu yollarn k ve fena hava artlarnda kullanlmas gt. Asker kuvvetlere gelince, harbin balangcnda Trk asker kuvvetleri kolordu'lar olmak zere u ekilde datlmt. I. Kolordu- tstanbul. II. Kolordu - Edirne, III. -Silivri, IV. -izmir, V.- Ankara, VI. -Halep, VII. -Yemen, VIII. am, IX. -Erzurum, X.-Erzincan, XI.-Van, XII. Musul ve XIII.Badat. 1914 ylnn Eyll ortalarnda 36 frka harbe hazr bir hale getirilmiti. Askerin mevcudu 350 bin kii ve 1000 kadar sahra topu vard. Svari kuvvetleri ise ancak 2 atl frkadan ve gayri muntazam Hamidiye Krt ktalarndan teekkl ediyordu. Sekin efrattan tekil edilen ve ok iyi talim gren Jandarma mfrezeleri ile, yine ok iyi yetitirilen 15 tabur hudut muhafaza birlikleri Doudaki snr boyunca dalmlard. Trk ordusunun bakumandan nazar olarak Sultan Mehmed V. kendisi idi. 1914 yl ocak balarndanberi Harbiye nazr olan Enver Paa, bakumandan "Vekili" sfatyle, Trkiye'nin btn asker kuvvetlerinin miri idi, ve ordu tamamiyle onun emrinde idi. Kendisinin bilhassa gen zabitler arasnda ok "popler" olduu muhakkakt. Orduya dayanmas hasebiyle Enver Paa "ittihat ve Terakki

261

Cemiyeti" "Merkez-i umumsi"nin de en nfuzlu yesi idi. Enver Paa, ordudaki tensikattan grld vehile muhakkak ki, byk bir idar ve asker kabiliyet sahibi, azimkr bir tekilt idi. "Birinci Cihan Harbinde ordunun gsterdii cesaret ve harp gc, Enver Paann tesisine muvaffak olduu disiplin, tekilt ve idaredeki kabiliyetinin bir neticesidir". 1 Yukarda temas edildii vehile, harp balarken Enver Paa, "Turanclk" siyasetine heveset.ri, hi olmazsa Kafkaslarda Trk-lslm ahalinin yaad sahalar fethetmeyi dnmee balamt. Harp kt zaman stanbul'daki I. Ordu, Mareal (mir) Liman von Sanders Paa'nn kumandasnda idi. Bu ordu, I., II., ve III. kolordulardan ibaret olup, grevi stanbul ve Boazlar mdafaa etmekti. IV. ve V. Kolordulardan teekkl eden II. Orduya Cemal Paa kumanda ediyordu. Bu Ordu Marmara Denizinin Asya tarafnda mevki almt. Rus snrnda da III. Ordu bulunuyordu; IX., X., ve XI. kolordulardan teekkl eden III. Ordunun X. kolordusu Sivas ile Karadeniz arasnda, IX. ve XI. kolordular da Erzurum evresinde idi. III. Ordunun banda da Hasan zzet Paa gibi. ihtiyatl ve tedbirli bir kumandan olarak tannan bir kimse bulunuyordu. Bir de IV. Ordu tekil edildi ve bana da Bahriye nazr ve "trium- virat" (Enver, Talt, Cemal) azas olan Cemal Paa getirildi. Enver Paa'nn tasarsna gre Rus snrndaki III. Ordu, "Turanc" lky gerekletirmekte ba rol oynayacakt. Cemal Paa'nn da IY. Ordusu Msr ve dier slm lkelerinde harekette bulunarak "Panislmist" emellere hizmet edecekti. Rus ordusuna gelince: Almanya'ya kar mcadelenin etinlii karsnda, Rus yksek kumandanl Kafkaslarda mahdut kuvvetlerle yetinmek mecburiyetinde idi. I. Kafkas (Rus) ordusu, II. Trkistan kolordusu ile takviye edilmiti. Bu Trkistan kolordusu balca Yedisu (Semireye)daki Rus muhacirlerinden ibaretti. 1914 yl Ekim'inde Kafkaslardaki bu Rus kuvveti nisbeten zayft ve Trk kuvvetlerine kar stn bir durum salayacak halde deildi. I. Kafkas ordusu: 39. ve 20. piyade tmeni, 2. Kafkas tugay ve topular ile Kafkas ktalarndan ibaretti. Btn bu I. Kafkas ordusu : 100 tabur, 117 (yzlk) Kazak ve 256 top kuvvetinde idi, yani 100 bin piyade, 15 bin atl idi. Buna ilveten 1 Eyll'de Kafkaslarda 150 bin kii silh altna alnm, I. Kafkas ordusunun ihtiyat mahiyetinde idi. Bir de harbten daha nce, Ermeni gnlllerinden tekil

1 General Ali Fuat Cebesoy, Moskova hatralar, stanbul 1955, s. 174.

262

edilen drt "druna" (her bir druiina biner kii) da asker hareketlere katlacaklard. Grcler de bu kabilden iki "druiina" tekil etmilerdi. 1 Ermeniler Ruslar tarafnda savalarda bilhassa gayret gstermekte idiler; zaten bu Ermeni gnlllerinden ou Trkiye'den kap gelenler idi. Rusya'dan, Avrupa'dan ve hatt Amerika'dan gelen tahrikler ve bilhassa Ermeni milliyetilerinin tekilt olan "Danakutzun"un (Danak'clar) Trkiye'deki Ermenileri kkrtmalar neticesinde, Ermeniler Ruslar kurtarc olarak sanmakta idiler. Rus Kafkas ordusunun ba nazar olarak Kafkasya naibi Kont Vorontsov-Dakov idi. Artk epey yal ve shhati de bozuk olmas hasebiyle, kendisinin asker ilerle megul olmas imknszd. Dolaysiyle bakumandanlk grevi kontun muavini olan (asl meslei Rus harp akademisinde Harp tarihisi ve "Prut Seferinin" tedkiki ile tannan) General Mlayevskiy'e ait olacakt. Mamafih bu zatn yetimesi ve tecrbesizlii itibariyle kumandanlk grevini baar ile yapmas pheli idi. Fakat I. Kafkas ordusunun Kurmay bakan olan General Yudeni, her bakmdan grevinin adam idi; hem tecrbesi, hem de yorulmak bilmeyen verimli almalar ile ad kazanmt. Yudeni, Kafkas ordusundaki birka yllk hizmeti esnasnda kurmay subaylarndan, kendisiyle alacak esasl bir kadro yetitirmiti. Bir harp kt takdirde, General Yudeni, Ruslarn Kars kalesine dayanarak, stn Trk kuvvetlerine kar mfafaada bulunmak zere bir pln hazrlamt. Yani Ruslar Trk snrlarna hcum etmeyecekler, savunma ile yetineceklerdi. Fakat harp balad takdirde, muhtemel bir Trk ve bilhassa Krt hcumlarn nlemek maksadiylc Elekirt ovasnn Ruslar tarafndan igali de bu plna dahildi. Harp tehlikesinin ba gstermesi zerine Kafkaslardaki Rus makamlar Mslman ahali arasnda karklklar kmasndan, "Ermeni- Tatar katliamnn" 1906 da olduu gibi yeniden patlak vermesinden endie edilmekte idi. Bu korku bilhassa Bak'da kuvvetli idi. Ayn halin Trkiye snrna yakn Batum evresinde de olmas mmknd; mamafih buradaki slm ahali sknetini muhafaza etmekte

1 ayet skenderun'a ngilizler karma yaparlarsa, Kilikyadaki Ermenilerin Trklere ka savaacaklarna ai( Ermenilerin lideri Boghos Nubar Paa Kahiredeki ngiliz makamlarna teminat vermiti: Cheeltam toGrey, Cairo, Nov. 4, 1914. P. R. O./F. O. 371 / 2146

263

idi. Ancak Trkiye hududuna 8-10 km. mesafedeki "oruh bakr madenleri"ndeki durum, buradaki Trk amelesinin iini brakp Trkiye'ye dnmesi yznden fenalam, ocaklarda maden imalthaneleri nerede ise kapanmak zere idi. Burada vazifeli Amerikal ve ingiliz mhendisler durumu endie ile takip etmekte idiler. Batum'daki Rus mahfillerinde, Rus ktalarnn Erzurum'u igal edeceklerine ait ayialar kmken, ayn zamanda "Goeben" zrhlsnn Kafkas sahillerini bombardman edeceinden de korkulmakta idi. Bu ardar iinde hududun her iki tarafnda yaayan ahali endie ve korku iinde harbin kn beklemekte idi. Karargh Erzurum'da olan III. Ordu kumandan Hasan izzet Paa, Enver Paa ve etrafndakilerce sevilmiyordu. Dolaysiyle Trk donanmasnn Odessa'y bombardman edecei ve bunun akabinde de hemen harp kacandan haberdar edilmi deildi; zzet Paa, btn dier Paalar gibi harbin kn "olup-bitti"den sonra rendi. Kendisinin ihtiyatla hareket eden ve her hususta tedbirli olmak isteyen bir kumandan olduunu yukarda sylemitik. Emrindeki kuvvetlerden X. kolorduyu Sivas ile Karadeniz arasna koymu, IX. kolorduyu tam snrda, oruh zerindeki ispir'e yerletirmi ve XI. kolordunun bir tmenini Murat ay zerindeki Tu- tak'a gndermiti. Sekiz bin kadar Hamidiye Krt atllar da Elekirt ovasnda bulunuyorlard. Hasan zzet Paa'nn yannda, Er- zurumda, drt piyade tmeni ve bir svari frkas vard. Paa, III. Ordunun Ruslara kar taarruza geecek kadar kuvvetli olmad ve bilhassa yaklaan k artlarnda bunun yaplamayaca fikrinde idi. Dolaysiyle mdafaada kalmann en doru bir hareket olaca kanaatnda idi. Muhtemel bir Rus taarruzu, Hasan zzet Paa'ya gre, Erzurum hattnda durdurulabilecekti. Tiflis'deki Rus ordughnda ise yaplacak asker hareketler hakknda sarih bir pln yoktu. Kafkas Rus yksek kumandanhnca 16/29 Ekim 1914 tarihinde Kafkas ordusuna u emir gnderilmiti: "Trkler hainane bir tarzda bizim (Karadeniz) sahil ehirlerine ve Karadeniz donanmasna mensup gemilere hcumda bulunmulardr. En yksek makamdan (yani ar tarafndan) bana bildirildiine gre, Rusya Trkiye ile harp halindedir ve emrimdeki Kafkas ordusuna da snr geip Trklere taarruz etmesini emrediyorum. General-adjutant kont Voronstov-Dakov'"

1 "Novoye Vremya" 21 Ekim 1914. (3 Kasm 1914).

264

Bu emir umum mahiyette olup, muayyen bir hareketin, belli bir taarruzun yaplmasna ait deildi. Mamafih snra yakn baz Rus generallerinden (eskiden Rus generallerinin yaptklar gibi) kendi balarna sr'ade bir hareket yaparak hemen byk baar elde etmek isteyenler vard. Bunlardan biri de huduttaki kuvvederin kumandam General Bergman idi. O, nitekim harbin balamasndan bir iki gn sonra, 2 Kasm (1914) tarihinde tan aarrken, kumandasndaki 155. (Kubanskiy) alay ile Trk snrn geerek, snrdaki ilk tahkimli mevki olan Zivin'e saldrd. Snrdaki Trk muhafzlar ile ksa sren bir arpmadan sonra buray igal etti. Rus ktalar, dier kesimlerde de hududu getiler. Bayezit ve Diyadin mevkileri Ruslar tarafmdan igal edildi. Bergman'n kuvvetleri, smrdan 30 km. kadar ilerleyerek Ardos-Horasan hattn tuttular. Bu hareketlere ait Kafkas ordusunun ilk resm teblii yle idi: "Kafkas ordusu Kurmaylndan, Birliklerimizden bir kta Ardos'ta dmana ni bir hcumda bulundu; Trkler yarallarn brakp katlar. Dman d mevkiinden hcumla kardktan sonra, orada klliyatl miktarda yiyecek stoku ele geirildi. Tarafmzdan u mevkiler arpmalar sonunda igal edilmitir: Alikilse, Horasan ve Karaderbent geidi. Kazak yzlklerinden biri yry halinde iken siperlere hcumla Trk piyadesini kltan geirmitir. (Baka ) bir birlik de, ok g da yollarndan yrmek suretiyle 30 saatte 80 km. ilerlemi Msun ve Diyadin'de Trkler zerine ni bir hcumda bulunmu, nemli Krt kuvvetlerini datmtr. Diyadin igal edilmi, esirler, silh ve harp malzemesi ele geirilmitir. 21 Ekim (3 Kasm) tarihinde de Bayezit igal edilmitir. Mukavemet etmek isteyen Trk kuvvetleri datlmtr".1 Ruslarn bizim hududu geileri ve yukarda adlar geen mevkileri ele geirdiklerine ait resm Trk makamlan tarafndan bilgi verilmemiti. iddetli sansr yznden asker hareketler hakknda gazetelerde resm teblilerin dnda herhangi bir haber yazlamazd. Kafkaslardaki savalara ait gazetelerde kan ilk haber de u idi: "Dn (2 Kasm 1914) akam Osmanl ajans tarafndan resmen tebli edilen malumattan, Ruslarn Kafkasya

1 "Novoye Vremya" 23 Ekim / 5 Kasm 1914.

265

hududundaki ktaatmza hcum ettikleri bildiriliyordu. Bu gn gayet mevsuk ve selhiyattar bir menbadan vuku bulah istihbarata nazaran, Rus ktaat noktada kemal-i muvaffakiyetle defedilmi ve bilhassa Keskin mntkasnda telefat- klliyeye duar olmutur." 5 Kasm gn Rus kuvvetleri Trk arazisinin ilk mhim mstahkem mevkii olan Kprky'e doru ilerlemee baladlar. Btn bu evrede Trk mukavemetiyle karlanmadndan, Rus ilerleyii kolay olmutu. Fakat zzet Paa, Trk askerlerinin moralini ykseltmek iin, kar taarruza gemek lzm geldii hakknda Enver Paa'dan bir emir almt. Bunun zerine XI. kolordudan iki frka ile svari frkasn Aras nehrini takiben Kprky'e gnderdi. IX. kolordudan iki frka ise akrbaba srtlarn ap, Kprky'e doru yrdler. 6 Kasm gn iki istikametten gelen Trk kuvvetleri birletiler. 7 Kasm gn erken saatlerde, General Bergman, Badi- civan tepelerini igal iin 6 tabur ne srd ise de, kuvvetli bir Trk topu ve tfenk atei ile Rus hcumu geri atld. Ruslar hi beklemedikleri halde kuvvetli bir Trk mukavemeti ile karlamlar ve epey zayiat vermilerdi. Bu suretle, balangcnn beinci gn Rus ilerleyii durdurulmu oldu. 11 Kasm gn Hasan zzet Paa'nn gnderdii kuvvetler hcuma getiler ve Ruslar sktrarak geri atmaa baladlar. Fakat arkadan yetien Rus yardmc kuvvetleri sayesinde Rus ekilii bir ka haline gelmedi. arpmalar 17 Kasm'a kadar devam etti. Bu suretle Bergman'n "abuk baar" pln suya dm oldu. Ruslar bu hareketlerinde 7 bin l ve yaral verdiler. Bizim kuvvetler de buna yakn zayiat verdiler se de, izzet Paa bu ilk Rus ilerleyiini durdurmakla, Trk askerinin moralini ykseltmee muvaffak oldu. Harbin ilk haftalarndaki hareketler her iki tarafn ayn derecede kuvvete sahip olduklarn meydana koyduu gibi, Rus ilerleyiinin de yle kolayca baarlamyacan gstermi oldu. Zaten k mevsimi de gelmi ve buralarda souun erkenden balamas zerine, Hasan zzet Paa asker hareketlerin sknet bulacana hkmetmiti. Halbuki hakikat tam bunun tersi kt. Bakumandan vekili Enver Paa, tam o sralarda, Trk ordusunun Ruslara ni bir baskn eklinde muazzam bir taaarruza gemesi iin pln hazrlamakla meguld.

266

S a r k a m T a a r r u z u v e F e l k e t i (20 Aralk 1914 - 14 Ocak 1915)* Rus kuvvetlerinden bir ksm, Murat ay ovasna doru harekete geirilmiti. Buralarda Baratov'un Kazaklar, Tahir mevkiini geip, Karaderbent Boazna varmlard. Baka bir Rus kolu da Kl-Gedik Boazn amt. General ernozubov'un kuvvederi de ran Azerbeycanna girmiiler ve mhim bir geit olan Kotur'u igal etmilerdi. Bu hareket Irak istikametinde olup Van ile Mu blgelerini tehdit eder mahiyette idi. Ruslar ancak Batum kesimlerinde hareketsiz kalmlard. Batum'da ok zayf bir garnizon ve kabiliyetsiz bir General (Yelin) bulunuyordu, ite bu durumdan snrdaki Trk kuvvetleri ve bilhassa Lazlardan tekil edilen "milis" kuvvetleri faydalanarak, Batum'un gneyinde, oruh Bakr madenleri ocaklarn da tehdit etmek zere, Kasm ortasnda harekete getiler. Batum evresindeki Mslman Grcler-Acarlarn da Ruslara kar dmanca hareketlere baladklar grld. Burada yaayan 60- 70 bin Acar ve Laz zmresi Trklere kar sempati besliyorlar ve Trk kuvvetlerinin gelmesini bekliyorlard. Hatt Dastan (islm) ahalisinin de Ruslara sadakadan pheli grlmekte idi. Be bini geen Laz ve Krt ktalar, bir miktar muntazam Trk birliklerinin destei ile snr geerek Batum istikametinde ilerlemekte idiler. Batum'daki Rus garnizonunun zaaf ve Karadeniz Rus donanmasnn da bu Trk ilerleyiini durdurmak hususundaki aczi, Ruslar zerinde ok fena tesir yapt gibi, Tiflis'te dahi heyecan ve endieye sebebiyet verdi. Trkiye'ye kar balanan harbin yle abucak bitmeyecei de anlalmaa balanmt. Gayri muntazam Laz ve Krtler ile az miktardaki muntazam birliklerle Borka, Artvin ve Ardanu Ruslardan kurtarld ve aa oruh vadisi Trklerin eline geti. Batum tarafndaki bu baar Trk ordusunda ve bilhassa Enver Paa ve evresinde byk bir sevin yaratt ve ilerisi iin daha da byk mitlere yol at. Rus cephesinden alnan haber ve olaylara gre: Ruslarn Kafkaslardaki kuvvetleri zayft ve sava kabiliyetleri de pek yksek deildi. Hindenburg kumandasndaki Alman kuvvetleri Tannen- berg'de Ruslar malup ettii zaman (26-30 Austos 1914), orada bulunan Trk asker ataesi, Enver Paa'ya bu meydan muharebesi

* Balca u eserden faydalnlmtr: YV. E. D. Ailen and Muratoff, Caucasian BaUlefietds, Chapter XX, ss 249-285.

267

hakknda bilgi verirken, Ruslarn bilhassa yan taraftan kuatma manevralarndan dehet duyduklarn da arzetmiti. Rus ordusu hakknda alnan bilgilere gre: Ruslarn Kafkas ordusunun esas ksm Soanl yaylasnn gney batsnda, olduka ileri mevkide bulunuyordu ve dayanak noktas olan Sarkamtan 60 km. bir mesafede olup, ancak akr-baba srtna muvazi giden tek bir yol ile bal idi. Bu istihbarat zerine Ruslar yandan vurmak fikri Enver Paa'nn kafasnda belirmee balamt. akr-baba srtlar iki taraf arasnda kimsenin bulunmad saha (Niemandsland) olup, Ruslar, galiba, bu srtlar kendilerinin sa kanatlarm koruyan bir mania telkki etmekte idiler. Ayn zamanda bu srtlar onlarn yan kanadn herhangibir hcumdan da koruyabilecekti. K dolaysiyle dalarn kaln kar tabakas ile kapal olmas da, Ruslara emniyet kayna tekil etmiti. Halbuki Enver Paa bu durumdan istifade ile, Ruslara, byk neticeler verecek bir darbe indirebileceine hkmetmiti. akr-baba srtlar tesinde, Ruslarn Oltu'daki sa kanatlar General Istomin'in kumanda ettii tek bir tugay tarafndan korunmakta idi. Oltu mhim bir kavak noktas idi. Eer buras Trkler tarafndan bir basknla alnabilirse, buradan Ruslar tarafndan yaplan mkemmel bir yolu takiben Merdenik'e kadar ilerlemek mmkn olacakt, ki bu mesafe 72 km. tutuyordu. Merdenik'ten Ardahan'a ancak 42 km., Kars'a da 45 km. olup, yol ok iyi idi. Trkler, Oltuyu ele geirirlerse Pasin ovasndaki Rus ktalarna nisbcten Kars'a daha yakn olacaklard (Ruslar: 1 1 5 km., Trkler: 102 km.). Bir de Oltu- dan bir kei yolu Bardiz'den Sarkam'a gidiyordu. Oltu alnnca, Ardahan ve Kars'daki Rus kuvvetlerinin arkasndaki Trk kuvvetleri ile, Grcistan ve Tiflis zerine hareket mmkn olacakt. Kafkas Rus ordusunun imhasn Kafkaslardaki btn Trk ve Mslman kavimlerinin, Azerbeycan ve Dastan'n Ruslara kar ayaklanmalar takip edecei sanlyordu. Enver Paa bu plnn ana hatlarn tesbit ettikten sonra, galiba Kasm ay iinde, Liman von Sanders'in bu hususta fikrini renmek istedi. Alman Generali byle bir plnn azametini tasdik etmekle beraber, mevcut artlar iinde bunun baarlamyacan bildiinden, Enver Paa'nn bu projesini tasvip etmedi ve hatt buna teebbs etmemesini syledi. 1 Fakat Enver Paa buna ehemmiyet vermedi,

1 Liman vo Sanders, Trkiye'de be; sene, s. 36/37. Trk Ordusunun bugnk durumu (Birinci Dnya Savanda Trkiyede bulunan Alman Genarellerinin raporlar) s. 18.

268

nk yksek rtbeli baz Alman zabitleri onun bu plnn desteklemilerdi ; bunlardan biri de, Enver Paa ile ok yakn mnasebeti olan ve bu yzden III. Ordu kurmay bakanlna getirilen Albay (Trk ordusundaki rtbesi general) Bronsart von Schellendorf idi. Bu tasar hakknda baz dier yksek rtbeli Alman zabitlerinin de fikri soruldu; bunlar arasnda herkes tarafndan saylan ve korkulan binba Feldmann da vard. Almanlardan birou, her halde Enver Paa'nn da houna gitmek maksadiyle, bu tasarya kar gelmediler; fakat byle bir taarruzdaki btn sorumluluun tamamiyle Trklerin kendilerine ait olacam da sylemekten geri kalmadlar. Bu suretle "Sarkam taarruzu" adiyle bilinen bu hareket, tamamiyle Enver Paa ve Erkn- Harbiye ikinci reisi Hafz Hakk Paalarn kafasndan km ve hazrlanm bir tasar oldu. stanbul'daki asker mahfillerde Enver Paa'nn bu fikrine kar gelecek kimse bulunmuyordu. Bulunsa bile, Enver Paa'y kararndan vazgeiremezdi. Bu taarruza bir defa karar verildikten sonra yaplmas artt. Zaten Enver Paa'nn harbin balamas mnasebetiyle orduya hitaben kard "Beyanname" sinde "daima ileri" paro- ls kullandna gre, Enver Paa, harp hareketlerini "taarruz" eklinde tatbik edecekti. Bu byk taarruzun idaresini ancak gvenilebilir kumandanlar yapabileceklerdi. Bundan tr Enver Paa III. Ordunun kumandasn bizzat kendi eline almaa karar verdi. Bu, esasnda ok cretli bir karard. nk Enver Paa imdiye kadar bir ordu deil, bir kolordunun banda dahi bulunmamt. Bu bakmdan, taarruza hem de kn en ar artlar iinde bir baskn hareketine geecek bir ordunun kumandasn zerine almas, byk bir cesaretti, makul bir hareket saylamazd. Fakat kendisinin bakumandan olmas hasebiyle, diledii tarzda hareket etmek salhiyetini haizdi, kimse buna mani olamazd. Zaten III. Ordunun kumandam Hasan izzet Paa, Enver Paa'nn itimadn haiz deildi; IX., X. ve XI. kolordu kumandanlarnn durumu ise, Enver Paa tarafndan yerinde tedkik edilecek ve ona gre karar verilecekti. Kn tam balad, karlarn dalar kapatt, souklarn iddetlendii bir zaman, dalar, srtlar zerinden Ruslara kar yaplacak bir baskn taarruzunun ok zor bir i olduunu Enver Paa elbette takdir ediyordu. Fakat, onun Trk askerine ok gvendii, sr'atle hareket edilirse bunun yaplabileceine inand da muhakkaktr. Hele, bu baskn baar ile neticelendii takdirde, bunun

269

sonular hakkndaki mlhazalar, Enver Paa'nn gzlerini kamatrm ve muhakemesine tesir etmi olduu da aikrdr. Bu iklim artlar iinde ve bilhassa askerin soua kar koruyacak giyimi, ayakkablar olmad bir halde, geilecek yollarn mthi zorluu karsnda, byle bir taarruza teebbs etmek, gz kapal bir kumara girimekten baka bir ey olamazd. Fakat gen bakumandan vekili, hayalinde bytt imknlar ve baarlarn hlyasiyle bunun bir kumar olduunun farknda deildi. Enver Paa, kt zerinde ve bazen yanl rakamlarla, bu taarruzun birtakm plnlar ve hesaplarn yapm (veya yaptrm) ve bunlarn gerekletirilmesi iin emir verirse, bunlarn behemehal yaplacan sanmt. Mamafih orduda byle dnen yanl Enver Paa olmad sanlyor; baz yksek rtbeli zabitler ve bilhassa gen zabitler en ar artlar iinde dmee hazrdlar. Hele byle bir sava Moskof-gvura kar yaplrsa, Trk askerinin gayretinin kat kat artacana phe yoktu. "Melmetikler"in kumandanlar nereye sevkederlerse, bir dakika tereddd etmeden hedefe doru atlacaklarnda en ufak bir phe yoktu. Enver Paa, orduda hkim olan bu havay iyi bildiinden, en ar artlar iinde byle bir taarruza gemekte tereddt etmedi. Ordunun banda bizzat kendisinin bulunmasnn da, asker ve zabitler arasnda heyecan vc evkin artmasnasebcb olacana inanm olmaldr. I. kolordudan 3. frka Kasm sonlarnda stanbul'dan gemilere bindirilerek, gizlice Hopa limannda karaya karld. Bu tmen ArtvinArdanuc yolunu takiben Ardahan zerine yryecekti. Iraktan Murat ay ovasna gelen 37. frka da III. Ordu'nun sa kolunda harekette bulunacak ve 36. frka ile ran snrna yaklaacakt. Enver Paa maiyetinde Kurmay bakan General von Bronsart ve birka Trk ve Alman zabiti olduu halde, 6 Aralk (1914) tarihinde Trabzon'a geldi ve oradan da hemen Erzurum'a giderek kumandanlarla temasa balad. III. Ordu kumandan Hasan izzet Paa, Enver Paa'nn bu taarruz plnn tasvip etmedii iin istifasn verdi. IX. ve X. kolordu kumandanlar da bakumandan vekili ile aynr fikirde olmadklar iin yerlerinde kalamadlar. IX. kolordu kumandan Ahmed Fevzi Paa (sonraki Mareal Fevzi akmak) da taarruzun Enver Paa'nn tasarlad gibi yapla- myaca fikrini savundu. Ona gre: Hereyden nce askere kn scak tutan giyim lzmd; bundan baka iki frkann celbi gerekiyor

270

du; ancak mkemmel bir hazrlktan sonra byle bir harekete balamak ve baarmak mmkn olacakt. Enver Paa' bunu kabul etmeyince, IX. kolordunun bana ihsan Paa'y getirdi. XI. kolordu kumandam Galip Paa da tasarlanan pln kabul etmediinden ekildi ve yerine Abdlkerim Paa tayin edildi. X. Kolordu kumandan da deitirildi, ve yerine Enver Paa'nn ok beendii ve takdir ettii Hafz Hakk Paa getirildi. Hafz Hakk Paa hakikaten ok deerli ve dinamik bir kumandand; bu bakmdan baskn taarruzunu yapmaa mizac elverili idi; stelik kendisinin "Trklk" ideallerini benimsedii ve Trk illerinin kurtarlmasn iddetle arzu ettii de biliniyor. Enver Paa'nn tasarsna gre: IX. ve X. kolordular Ruslar yandan vurma hareketine giriirlerken, XI. kolordu ve Jandarma birlikleri, snr muhafzlar ile takviye edilerek, Ruslarn Pasin ovasn daki mevkilerine cepheden hcuma geeceklerdi. Bununla Ruslarn dikkati cepheye ekilecek ve Trk kuvvetlerinin baskn hareketleri kolaylaacakt. Bu taarruza katlacak Trk kuvvetlerinin says, Hopa'ya karlanlar dahil, 120-125 bin kii idi. IX. kolordu daha nceki savalarda epey hrpalanmt; fakat XI. kolordu 35 bin kii ve tehizat ile ok iyi bir halde idi. Rus kuvvetlerine gelince: Ruslarn cephedeki bakumandan General Bergman'n kumandasnda cem'an 64 bin kii vard. Bunlardan 50 bin piyade ve 4 bin atl olup, OJu'da da 8 bin piyade ve birka blk Kazak atls mevcuttu. Bir de 14 bin kiilik ihtiyat kuvveti Kars'da bulunuyordu. Bu suretle Trk kuvvetleri Ruslardan iki misli fazla idi. Toplara gelince, iki taraf bu bakmdan msavi idi. 1914 yl Aralk ay balarnda IX. kolordunun 17., 28. ve 29. frkalar, Kse-Portanos evresindeki ileri mevzilerdeki (Trk) ktalarnn arkasnda yer almt. Hasankale'den Kuzet'e giden bir patika yolu, Kse-Portanos'tan geip Oltu ay ovasna iner ve buradan akr-baba srtna uzanr, srtn tam stnden geerdi. Bu "kei yolu" tabiatiyle ok etin bir yoldu; fakat k mevsiminde, derin kar tabakas ile kapah da geitlerine ve kuytu derelere inmediinden, binek hayvanlar ve yaya geenler iin bir dereceye kadar elverili idi. Zaten, vaktiyle (daha evvelki savalarda) hayvanlara yklenmi cebel toplar buradan geirildii iin bu yola "top yolu" ad verilmiti. Dalarn srtnda esen iddetli rzgar yznden bu "top yolu"nda kar barnamaz veya nisbeten az olurdu; dolaysiyle

271

geilmesi de kolaylard. Hasankale'nin kuzeyindeki Kse Koyu n- den geen bu "top yolu" 40 km. kadar tede, Rus snrndaki Bar- diz'in yukarsnda ise akr-baba srtndan Soanl yaylasna ulard. Bardiz'in kuzeyinde (10-12 km) Allahuekber Dalar balar ve Karsn hizasna kadar uzanr. Enver Paa ite bu "top yolu"nu baskn hareketi iin semiti. Bir iddiaya gre ona bu fikri veren Albay Kont Schulenberg olmutu. Kont Schulenberg, vaktiyle, uzun zaman Tiflis'te Alman konsolosu sfatiyle bulunmu ve avclk merakiyle Kafkaslarn her tarafn ve Trk snrn dolam, topografyasn mkemmel renmiti. Alman "asker heyeti"nde Albay rtbesi ile Trkiye'ye gelen Schulenberg, gya, bu yol hakknda ve bundan "baskn" iin faydalanlabileceine ait Enver Paa'ya bilgi vermiti. Ruslara kar yaplacak bu baskn hareketinin plnlar hazrlanrken, Kont Schulenberg' in de mhim rol olduu anlalmaktadr. Mamafih bu "top yolu" gizli bir yol deildi. Ruslar her ihtimale kar bu yolun getii snrdaki Bardiz kyne bir muhafz ktas koymulard. Fakat, Ruslar bu mevsimde, yani k balaynca dalar ve srtlar rten kar zerinden ve bilhassa sfr altnda 20 derece soukta, Trklerin bu yoldan gemelerine imkn ve ihtimal vermiyorlard. Rus Bakumandanl bir ka gn sonra balayacak olan Trk taarruzundan hi bir haberi yoktu. Bu sralarda Rus cephesinde tam bir sknet hkiim sryordu. ar Nikola Il.nn 20 Aralk (1914) tarihinde Sarkama gelii, sonra Trk sahasndaki Rus ileri mevzilerini ziyaretle Rus askerlerinden birounu mkfatlandrmas, cephedeki askerlerin "vodka" porsiyonlarnn artrlmas ile kutlanmt. Trk taarruzu, ayet 3-4 gn nce balan olsayd, belki arn hayat bile tehlikeye debilirdi. Mamafih Trk ordugahnda Rus arnn cepheyi ziyaretinden kimsenin haberi voktu.
J

Trk taarruzu 22 Aralk (1914) gn balayacakt. 29. ve 17. tmenlerin, plna gre, 23 Aralk gecesinde akr-baba srtlarna varm olmalar gerekiyordu.28 tmen de d zerinden giderek, "top yolu"ndan atak'a varacakt. Yrye katlacak ktalar ancak cebel toplar gtrecekler ve arlk asgar hadde indirilecekti. Efrada datlan kumanya da pek azd ve hemen hemen kuru yufkaya mnhasr kalmt. Askerlerin stnde souktan korunacak giyim, kaln kaputlar veya ksa gocuk, balk, scak tutan postal ve yn oraplar namna hemen hemen hibir ey yoktu. Ayakkablar

272

kyllerin giydii arktan ibaretti. Askeri bu tarzda, kn, souun iddedendii bir srada, hele geceleri insanlar delip geen souk rzgrda,dalara trmanmaa sevketmek, hibir barnak olmadan geceleri ve gndzleri dalar banda kalmak suretiyle, darack bir yoldan cebr yry yaparak, dmana kar taarruza geirmek, en hafif bir tabirle insafsz bir hareketti. 28. frkann geecei yol bilhassa etindi. Fakat Enver Paa Sarkam'taki Rus kuvvetleri ile, Otyu'daki Rus tugaynn arasna bu Trk frkasn sokmakla, byk bir kazan elde edeceini ummutu. 28. Frkay da, X. kolordudan 31. tmen takip edecekti. X. kolordudan 30. ve 32. tmenler de harekete katlacaklard. Bu iki frka, birka gn nce gizlice Erzurum'dan harekede, gayet fena yollardan geerek, Tortum'a varmt. Bu kuvvetier Oltu istikametinde ilerleyeceklerdi. Ali Fethi Bey kumandasndaki bu birlik de Tortum ay tesinden Hasky'e, Oltu'nun 10 km. batsna varacakt. Enver Paa'nn tasarsna gre btn bu hareketler sonunda 23. Aralk tarihinde Oltu'daki Rus tugay imha edilmi ve Oltu kasabas da ele geirilmi olacakt. Bunu mteakip 25 Aralk gn de IX. kolordu Sarkam'a hcum edecekti. Bu harekette X. kolordudan yardm grlecekti. Bir de Ardahan'a kar, Alman binba Stange'nin kumandasnda, 32. tmenden iki alay ve sekiz top, bir de iki bin Laz harekete geecek, Borka'dan itibaren, BatumArdahan osesi takip edilecekti. Yerine getirilmesi gereken btn bu hareketler, Enver Paa'mn imzas altnda 19 Aralk 1914 tarihini tayan ve 22 Aralk gn icra edilmesi gereken bir "gnlk emir" ile bildirilmiti. Bu emirdeki yry hesaplarn yapanlar aslnda, Alman binbas Feldmann, Albay (General) Bronsart von Schellendorf olmak zere hep Almanlard. Haddizatnda makul olan bu hesaplarn aksayan taraf k artlarnda asker yry imknlarnn ve vukubulmas muhakkak olan gecikmelerin nazar itibare alnmam olmas idi. Rus cephesine gelince: Aralk aynn ilk yarsnda herhangibir hareket olmam ve Bergman'n kuvvetleri akr-baba srtndan, Aras nehrine ve oradan da Dram-Da'a kadar mdafaa vaziyetinde kalmlard. General Yudeni'in cepheyi teftiini mteakip, Rus ktalarnn durumunda birok iyilik grlmt. Bu kabilden olmak zere Rus efradna kn scak tutacak giyimler gnderilmi (bilhassa koyun gocuklar) ve askerin shh durumu ile daha ok ilgilenilmee balanmt. 19 ve 20 Aralk gnlerinde ilk defa oka kar yamt;

273

ayn gn Rus nbetileri Oltu evresinde, d'e yakn kesimde bir takm Trk asker hareketlerinin grldn bildirdiler. ok gemeden, Bergman'n Mecinkirt'teki ordughnda da alarm haberi alnd. Oltu'daki Rus kumandan stomin, balanan Trk hareketinin mahiyetini sezerek ona gre yardm istediyse de, Bergman buna aldrmad. 22 Aralk gn Bat cephesindeki Rus bakumandanl kararghndan: Yabanc ajanlardan alnan telgraflara gre Enver Paa'nn Erzurum'da bulunduu Kafkastaki Rus kararghna bildirilmiti. Son gnlerde beliren Trk asker hareketleri de Trklerin byk bir taarruza hazrlandklarn gstermekte idi. Bunun zerine Tiflis'deki Rus umum valisi naibi General Mlayevskiy ve kurmay bakan General Yudeni, cephe bakumandan olan General Bergman'n karargh olan Mecinkirt'e hareket ettiler (23 Aralk). Bu suretle Rus kumandanl, Enver Paa'nn hazrlad ve artk balam olan taarruzunu karlamak zere tedbirler almak iin cepheye gitmi bulunuyordu; yani taarruz bir srpriz olmaktan km gibiydi. Enver Paa'nn verdii emre gre, 22 Aralk'ta Trk ktalarnn yry balad. Fakat bu yry ta bandan itibaren gayet etin artlar iinde oldu; dolaysiyle ok yava gelimekte idi. 31. tmen, ok yorgun bir halde geceyi (22/23 Aralk) Nariman'da geirdi. 30. ve 32. tmenler de ok byk zorluklarla ilerlemiler ve btn bir gnde ancak 16 km. gidebilmilerdi; halbuki yaplan plna gre 30.km. gitmeleri lzmd. Bu gecikmeden Oltu'daki Rus kumandan istifade etti ve nceden tahkim edilmi olan mevkileri tuttu. 23 Aralk gn Oltu'da arpmalar balad; fakat yine Ruslarn ansna 31. ve 32. Trk frkalar sis yznden birbirlerini tanmamlar ve dman zannyle birbirleriyle arpmaa balamlard. Bu arpma esnasnda, maalesef Trk askerleri karlkl olarak bin kiiyi ldrdler; sis biraz ykselince ancak yanllk anlald ve arpma durdu. Mamafih Trk baskn altnda stomin, Oltu'yu tahliye etmek zorunda kald ve Ardahan'a doru ekildi. 23 Aralk gn, Trk kuvvetlerinden 29. ve 17. tmenler ok byk zorluklarla yrylerine devam edebildiler. 29. tmen Rus snrndaki Bardiz'e yaklamt; 17. tmen ise byk glklerle atak'a varmt; 28. tmen de akr-baba srtlarndan, her taraf karla rtl olmak zere, Pitgir iftliinde bulunuyordu. Enver Paa kendisi ise cepheye gitmi, n hareketi bizzat idare etmek istemiti ve 23/24 Aralk gecesini Id mevkiinde geirmiti.

274

24 Aralk gn srekli yaan kar, Trk ktalarnn ilerleyiini bsbtn geciktirdi. O gn Rus generalleri, Mlayevskiy ve Yudeni, Bergman ile kararghnda grmler ve Sarkam'n tehlikede olduunu anlamlard. Bunun zerine Sarkam'n mdafaas iin gerekli tedbirleri almak zere plnlar hazrladlar. Bilhassa general Yudeni her ihtimali dnm ve ona gre gereken emirleri vermiti. General Mlayevskiy'in cephe boyunda otomobille bir az dolamas ve baz bilgiler toplamas sonunda varlan kanaatna gre: Sarkam behemehal Ruslarn elinden kacakt; dolaysiyle o blgedeki ktalar geri ekmek iin baka bir yol aramak icabediyordu. Aras nehri boyunca Karakurt'a ve oradan da oseyi takiben Kars'a gitmek mmkn olacakt. Mlayevskiy bu husustaki grlerini Berg- man'a bildirdi; Bergman da ayn fikirde olduundan, yani Sarkam'n kaybedileceine kanaat hasl ettiinden, 25/26 Aralk gecesi kendi kesimindeki ktalara umum ekili emrini vermek hususunda kararl idi. Bu suretle Kafkas Rus kararghnda da durum ok kritik zannedilmi ve nerede ise umum ekili balamak zere idi. Ruslar bu srada Sarkam'ta hummal bir ekilde mdafaa tertibat almakla meguldler. Buradaki Rus kuvvetleri haddizatnda nemsizdi. Ruslarn ok byk bir ansna Sarkamta tesadfen braklm iki sahra topu vard; ite bu iki top Ruslarn iine ok yarad. Bin kiilik Milis kuvvetleri (sivil Rus ve Ermenilerden teekkl eden) ehrin dnda, Bardiz'den gelen yol zerinde mevzi aldlar. 23 Aralk sabah Trk kuvvetlerinden 29. frka Bardiz'i geip Sarkam zerine yrmee balad. O gn ok souktu ve kar yayordu. Bununla ktalarn yry bsbtn yavalad. Ruslar bir mddet kar durmak istedilerse de, arpma neticesinde geri ekildiler. Fakat erkenden hava karard. Ruslar Sarkam'a ekildiler. Trk askerleri de da srtlarnda, akta, sfrn altnda yirmi derecedeki hava artlar altnda geceyi geirmek zorunda idiler. Bereket versin ki, dalarda al rp oktu ve dolaysiyle ate yakp snmak mmknd. Nitekim da srtlar Trk askerlerinin snmak iin yaktklar ate kmeleriyle doldu. Sarkam'taki Rus kuvvetlerine Albay Bukretov kumanda ediyordu. Tiflis'ten demiryolu ile ve cepheden Sarkam'a sr'atle yardm yetitirilmee allyordu. 25 Aralk sabahnda Bukretov'un kumandasnda 1500 asker, 1000 kiilik milisten baka demiryolu

275

personeli ve iilerinden tekil edilen bir kuvvet de vard ve saat getike Sarkam'a Rus askeri gelmekte idi. Dier yandan, 25 Aralk sabah, soukta da banda geceyi geiren 29. Trk frkas askerinden yzlercesi donmu, lmt; sa kalanlardan bir ou da barnak arayarak etraftaki iftlik ve kylere dalmt. 29. Tmen hareketin banda 8000 kii iken imdi ilk hatta ancak 4000 mevcudu kalmt. Trk ktalar bu ok ar artlar iinde 8 cebel topu getirebilmilerdi. Enver Paa, Sarkamta tek bir Rus topu bulunmad zan- nnda idi. Halbuki orada, yukarda sylendii gibi ve bir tesadf eseri olarak iki sahra topu vard. Trk toplar Sarkam'a top atei anca, Rus toplar hemen karlk verdiler ve daha byk apta olduklarndan Trk toplarn susturdular. Bundan baka Ruslar Trk hattna iddetli makinal tfek atei atlar. Sarkam sava bununla balam oldu. Enver Paa'nn verdii emre gre, 25 Aralk gn dier Trk ktalarnn da Sarkam yanna gelmi bulunmalar icabediyordu. Fakat kar ve souk yznden gelmesi gereken birlikler yetiemediler. IX. kolordu, vaka Sarkam'n nne varm bulunuyordu, fakat bu kolordu ok sarslm bir halde idi. Bir hafta nce 25 bin mevcudu ve birok cebel topu bataryalar ile mcehhezken, imdi ancak 10 bin kii kalmt; onlar da bitkin bir halde idiler; ancak 20 kadar cebel topu kalmt; onlar da Bardiz ile Sarkam arasnda idiler. Mamafih Enver Paa yine de mitsiz deildi: Batdan X. kolordunun yetimesi her an bekleniyor ve XI. kolordunun enerjik taarruzu karsnda Ruslarn Sarkam'a cepheden dalp ayr bir kuvvet gnderemiyecekleri zannedilmekte idi. Halbuki durum maalesef Enver Paa'nn umduu gibi kmad. X. kolordu kumandan Hafz Hakk Paa, en gerekli bir zamanda, yani en kritik 25 ve 26 Aralk gnlerinde Sarkam'a gelemedi. nk 23 Aralk'ta Oltu'yu zaptetmi, sonra Rus kuvvetlerini takiben Ardahan'a doru yrmt. Ruslar bu savalarda epey kayp vermilerdi. Hafz Hakk Paa 25 Aralk gn Penek'i igal etti ve oradan da Bardiz'e gitti; sonra Merdenik zerine yrd; maksad bir an evvel Ardahan' ele geirmekti. Fakat Enver Paa'dan ald bir emir zerine Ardahan'a hareketi durdurarak, Sarkam istikametinde yrmee balad. Bunu yaparken 3000 rakml ve ok sarp bir da olan Allahuekber dalarndan gemeyi tasarlad. Kahraman Trk askerleri buna da katlandlar, fakat bu yry Hafz Hakk Paa'ya ok pahalya mal oldu. imdiye kadar gayet iyi bir haldt olan 30. ve 3 1 . tmenler bu yry esnasnda mthi kavplara

276

uradlar. Hafz Hakk Paa 26 Aralk gecesi Enver Paa ile bulutu ve durum hakknda bilgi edindi. Bu gecikmeler sonunda Ruslar, demiryolu sayesinde Sarkam'a boyuna asker ve malzeme yabilmilerdi. Fakat Trk hcumu 27 ve 28 Aralk gnleri de btn iddeti ile devam etti. Sarkam'n yukar mahallesi iki defa el deitirdi ve sonunda Trklerin elinde kald. Baz atl Trk mfrezeleri Kars'a giden demiryoluna kp, Yeni- selim istasyonundaki raylar havaya uurdular; bununla Sarkam ile Kars aras kesilmi oldu. 27 Aralk gn btn Trk hcumlar Ruslar tarafndan geri atldysa da, Ruslar Sarkam iin tehlikenin ok byk olduu zannnda idiler; nk hakik Trk kuvvetlerinin miktarn bilmiyorlar, olduundan ok fazla tahmin ediyorlard. Bir de u iki hadise Ruslar tela drd: Ardahan'n Trklerin eline dt ve oraoa byk bir Trk kuvveti bulunduu haberi alnmt. Sonra Kazaklarn eline Trk 28. frka kurmay bakan esir dmt; Kurmay'n evrak arasnda Enver Paa'nn yukarda zikredilen "gnlk emir"- inin de bir sureti vard. Bu emir tetkik edildikten sonra, General Mlayevskiy Trk taarruzunun mahiyetini renince dehetler iinde kald. Mlayevskiy bu taarruz hareketinin devam etmekte olduu fikrine sapland ve hatt umum ekilie karar verilir gibi oldu. Ancak bu yaplmadan nce Mecinkirt'te Bergman ve Yudeni ile dant. Yudeni ekilie iddetle kar koydu ve bu suretle General Mlayevskiy Rus ktalarna umum ekili emrini vermekten vazgeti. 28 Aralk gn durum aka Ruslarn lehine dnm gibiydi; nk artk ok ypranm olan Trk askerlerinin o gnk hcumlar eskisi gibi tesirli olamyordu. Sarkam iin en etin sava 29 Aralk gn yapld. 28 Aralk'ta Trk kuvvetlerinin X. kolordudan 28. frka hcum hazrlklar yapm, 31. tmen de Turnagelin yamalarnda, sol kanad ile demiryolu boyunca Yasasan'a dayanmt (Sarkam'n 6,5 km. kuzey dousunda). 28/29 Aralk gecesi 30. frka demiryolunu geip Sarkam'n gneyindeki Alisofu'yu igal etti. Bu suretle Ruslarn Kars ile irtibat kesilmiti. Fakat Sarkam' saran Trk kuvvetleri artk ok zayft. X. kolordunun iki tmeni ancak 12 bin kii, IX. kolordu da ancak 6 bin kii kuvvetinde olup her iki kolordu arasndaki irtibat da glkle yaplabiliyordu. Trk kuvvederi bilhassa top bakmndan Ruslara nazaran ok zayf bir durumda idiler.

277

Buna karlk Rus kuvvetlerinin says sr'atle artm ve 13-14 bin mevcudu olmutu. 34 top ve oka makinal tfek Rus ordusunun ate kudretini arttrmt. stelik Rus askerleri iyi giydirilmi, iyi ye- dirilmiiirilmiti; geceleri de st kapal mevkilerde idiler. 29 Aralk gn iddetli arpmalar oldu. Trk askerleri a ve yar plak ve yorgun olduklar halde arslanlar gibi dmana saldryorlard. Fakat Ruslar da iddetle kar koydular. Rus mukabil taarruzu da bizim askerler tarafndan iddetle geri atld. ok kanl sng hcumlar yapld. Enver Paa bu arpmalar yakndan takip ve idare etti. Fakat o gn bizim askerler Sarkam' alamadlar. Enver Paa ise ne pahasna olursa olsun muhakkak bir netice elde etmek istiyor ve Sarkam' behemehal ele geirmee azmetmi gibiydi. Bakumandan vekili emri ile bir gece baskn sonunda, Sarkam'n kuzeyine den "Kartal Yuvas" mevkii, Ruslardan geri alnd ve bizim askerler Sarkam'n iine girdiler. Fakat gece karanlnda cereyan eden mthi bir sng sava sonunda Trkler ehirden geri atldlar; bu esnada 400 kadar esir de verildi. Enver Paa bu durum karsnda, 30 Aralk gn 3000 kadar Trk askeri gelip katld halde, hcumun yenilenmesi, iin emir vermedi. Halbuki o gn, yani 30 Aralk, Ruslarn durumu bsbtn dzeldi. Mecinkirt'den getirilen 6 havan topu ile Trklerin mevzii tesirli bir ekilde dlmee balanmt. Bu Rus top ateinin tesiri altnda Trk kuvvetleri, bu kadar inatla mdafaa ettikleri "Yukar Sarkam" mahallesini boaltmak zorunda kaldlar. Bu suretle hcum teebbs tedricen Ruslarn eline gemek zere idi. Mamafih Ruslar iin tehlike ve kriz henz bsbtn giderilmi deildi. 29 Aralk gn, General Bergman durumu tehlikeli sanarak, Mecinkirt'ten umum bir ekili yapmak kararn almak istemiti. Fakat yine General Yudeni onu bu kararndan vaz geirmee muvaffak oldu; ancak baz ktalarn bir miktar geri alnmas ile yetinildi. 29 ve 30 Aralk tarihlerinde Yudeni'in ktalar Trk XI. kolordusuna kar cephe almt. 30 Aralk gn Ruslarn durumunu dzelten bir olay daha oldu: Ruslar sng hcumu ile Sarkam yanndaki, Ahureraz ve Yayla Bardiz iftliklerini ele geirdiler. Bunun zerine Rus topusu tarafndan Sarkam'a yaklaan Trk ktalarnn atee tutulmas mmkn oldu. Nitekim Ruslar hemen harekete getiler. O arada Kars'tan ve Tiflis'ten boyuna yardm gelmekte olduundan, Ruslar Sarkam'ta artk phe gtrmez bir stnlk salamlard.

278

1Ocak (1915) gn, Enver Paa, artk tasarlam olduu bu muazzam taarruzunun, Sarkam yaknnda tam bir baarszla uradn grmt. Trk kuvvetleri buna bakmakszn 1 ve 2 Ocak gnlerinde de arpmalara devam ettilerse de, hibir netice elde edemediler. alacak cihet: Trk askerlerinin bu kadar zayiat vermelerine, daha dorusu souktan, alktan ve yorgunluktan lmelerine ramen, hal arpmaya devam etmeleri idi. On gn mtemadiyen akta, sfrn altnda 20 dereceye den soukta, giyimsiz, scak yemek deil, souk yemek bile bulamadan, mtemadiyen yry ve sava halinde bulunan bu insanst tahamml, Trk askerinden baka hi bir milletin askeri gsteremezdi. Fakat bu mthi mcadelede Trk askerinden on binlercesi souktan dondu, ld. Bu durum karsnda 2 Ocak gn artk durum tamamiyle sarahat kesbetmiti: Trk kuvvetlerinin Sarkam' almalar imknszd. Dolaysiyle, bu taarruzun asl hedefini tekil eden hareket de yaplamyacakt: leri mevzilerde bulunan Rus Kafkas ordusunun ekiliine mani olup bu dman kuvvetlerini imha etmek ve Kafkaslara doru Trk ilerleyiini salamak. Aksine, Sarkam'a kadar ilerleyen Trk kuvvetleri imdi Ruslar tarafndan imha edilmek tehlikesine maruzdular. 2Ocak gn Enver Paa, mteeessir bir halde, fakat hissiyatn belli etmeyerek, cepheden ayrld. Kzlkilise yannda az kalsn bir Rus mfrezesinin eline dyordu. Enver Paa 3 Ocak gn, XI. kolordu kumandan Abdlkerim Paa'nn kararghndan geti ve Erzurum'a gitti. Oradan da hibir ey olmam gibi, istanbul'a dnd. Sarkam yanndaki arpmalar ise 17 Ocak gnne kadar devam etti ise dc bunlarn artk nemi kalmamt. Trk ktalar tedricen geri ekildiler vc yine souktan, dondan, alktan mthi zayiata uradlar. Ardahan ve Oltu yeniden Ruslar tarafndan igal edildi. Sarkam taarruzu Trk ordusunun ok byk kayplar vermesine sebebiyet verdi. Askerin ekserisi dman kurunu ile deil, souktan donarak veya alktan ld. Bir ksm ise esir dt. IX. kolordu Kumandan Ali ihsan Paa ve ikiyz kadar zabit ve birka bin nefer esir edilmiti. Zayiatn kat' bir rakamla tesbiti imknszdr; hareketin banda, yani taarruza bilfiil itirak eden 90 bin asker varken, geri dnenlerin saysnn 10-12 bin kii olduu anlalmaktadr. Bunlardan 15 bini esir olduuna gre, geriye kalan 70-75 bin asker, maalesef souktan veya savatan lm veya yaralanmt. Ruslarn kayb da az deildi: 16 bin l ve yaral 12 bin hasta idi; bunlarn ou donmaa maruz kalmt.

279

Bu suretle Enver Paa'nn harbin ta bandaki bu "asker maceras" Trk ordusunun en gzide unsurunun lzumsuz yere harcanmas, israf ile sonuland. Bu manasz taarruzda kaybolan asker birliklerin yerine bir daha o kalitede asker konamad. Bunun ac neticeleri de kendisini gstermekte gecikmedi : Sarkam taarruzunda bu kadar mhim kuvvet, snr mdafaa eden birlikler harcandktan sonra, Erzurum, Dou-Anadolu ve Karadeniz sahili bundan byle Rus taarruzuna akt. Az sonra anakkale Boaz'na yneltilecek olan ngiliz ve Fransz deniz ve kara taarruzu, btn Trk kuvvederinin oralara celbini gerektirdiinden, stanbul ve Boazlarn mdafaas en hayat bir problem olmu, Kafkas snrna taze kuvveder gnderilmesi imknsz hale gelmiti. Sankam taarruzuna ait, iddetli sansr dolaysiyle stanbul matbuatnda hemen hibir haber kmad. Ancak baz baarlar hakknda ksaca bilgi verilmekle yetinildi. Mesel Oltu'nun alnmas ve Ardahan'n bizim kuvvetler tarafndan igali iri harflerle yazlm. Byk gazetelerden birinde, hatt, "Kafkaslara doru" adiyle bamakale km ve bununla Trk taarruzunun esas hedefi gsterilmek istenmiti. Fakat Trk hareketinin durdurulmas ve byk kayplar verilmesi hakknda gazetelerde hibir haber kmad. Mamafih baarsz bir taarruz ve mthi kayplar hakkndaki ayialar azdan aza sylenmi ve her tarafa yaylmt. Fakat bundan aktan aa konumaa kimse cesaret edemiyordu. Cepheden dnen Trk ve Alman zabitlerinin de olup-bitenler hakknda birok kimseye haber verdikleri anlalyor. Alman zabitlerinin kendi asker cihetlerine buna ait mufassal rapor sunduklar da muhakkakt. Mamafih bir kl halinde Trklerin Kafkaslardaki bu hezimetlerinin Almanlar iin fazla bir nemi yoktu; nk bu baarszln Rus-Alman cephesine tesiri olmayacakt. Ruslar ise Sarkam olaylarn ve Rus zaferini teferruat ile gazetelerde yaynladlar. Alnan Trk esirlerinin resimlerini bastlar; bu mnasebetle Trklerin maruz kaldklar zayiat hakknda da bilgi verildi. Ruslar vastasiyle mttefikleri de bu olaylardan haberdar oldular ve ngiliz, Fransz, gazete ve mecmualarnda Sarkam felketi hakknda birok yaz ve resim nerettiler. Bu suretle bu mthi olaydan haberdar edilmeyen sadece Trk halk oldu. Ancak cepheden geri dnen ve bu elm vakalara ahit olan asker ve zabitler, fslt halinde bundan bahsetmiler ve orduda yaymlard. Bu feci olaydan yllar sonra dahi bunun ac hatralar askerler ve zabitler arasnda yava sesle ve zdrap ekilerek anlatlmakta idi.

280

Bu faciann en ok sorumlusu olan ve henz 35 yana basan "Damad- ehriyar", Bakumandan vekili, Enver Paa'ya gre: "Almanlar netice verecek kat' meydan muharebelerine doru yrrken bizleri (Trkleri) ataletle ithama balamlard. Bu sebeple Sarkam taarruzu tamamen asker bir lzum zerine yaplmtr".1 Enver Paa btn bu olup bitenleri asker bir hareket ve harpte "olaan eyler" diye telkk etmi ve bu mthi felketten tr hibir tel veya pimanlk eseri gstermemitir. Hatt bundan gerekli bir ders dahi almamtr. Bu gibi taarruzlara teebbs etmeden nce, bunun baarl bitmesini salamak iin btn gerekli tedbirlerin alnmas gerektiini, her hususu adamakll lmek-tartmak art olduunu, baz kimselerin benzettikleri "Napoleon tasla" bu gen kumandann Harbin devam boyunca anlayamad iddia edilmitir. Enver Paa'nn vatanperverlii, sonsuz cesaretinden kimsenin phesi yoktu; fakat bu Sarkam taarruzu, kendisinin bir kumandan olarak kabiliyetini bir ok mahfilde pheye drm olduu muhakkaktr. Mamafih bu phe o zaman asla ifade edilememiti. Sarkam felketinden sonra da Enver Paa'nn prestiji eskisi gibi sarslmadan devam etmitir. Enver Paa'mn "Sarkam taarruzu" baz mahfillerde iddetle tenkit edilmitir. Bu taarruz esnasnda Enver Paann yannda, Kurmay bakan sifatyle bulunan, general Bronsart'n bildirdiine gre: "Trk plnnn baarszla uramasrndaki balca sebebi: Trk kolordularnn ayr ayr hareket etmeleri idi. Dier yandan Trk ktalar byle bir taarruzu yapacak ekilde hazrlanmamlard." Bronsart'n dediklerine baklrsa "Alman zabitlerinin bulunmadklar birliklerde ok abuk disiplinsizlik bagstermi ve souktan korunmak kaygusu ile ktalar toplu halde ormanlara dalmlard. Bylece IX. kolordu darmadank olmutu.2 Sarkam hareketi iin kuvvetlerden bir ksm Iraktan (yani scak iklimli bir yerden) getirildii cihetle,3 hareket esnasndaki mthi souklara dayanacak kabiliyette deillerdi. IX.ncu kolordu kumandan Ali hsan Paann emriyle, askerler "arlk olmasn" diye kaputlarn ve antalarn geride brakmt - bu askerler sfrn altnda 20 derece soukta lmee mahkmdular. Sovyet Rus harp tarihisi Korsun ise Trk taarruz plnn kmsememi, ve bununla Ruslarn ciddi bir

t Ali Fuat Cebesoy, Millt mcadele htralar, stanbul 1953, s. 17. 2 Von YVangenheim an Ausw. Amt. Pera. 23 Jan. 1915. tel, Nr. 199. 3 Josef Pomiankowski, Der Zustmmenbruch des Ottomanischen Reiches, s. 104.

281

tehlikeye maruz kaldklar belirtilmitir. 1 Dier yandan, bu hareketin bsbtn yaplmayacak gibi olmad da bilinmektedir. Hareket esnasnda, hi umulmayan hadiselerin zuhuru, (mesel Sarkam'ta tesadfen braklan iki sahra topu bulunmas; veya Hafz Hakk Paa'nn harp sahasna iki gn ge gelmesi) baarszln balca sebebleri telkki edilebilir. Rus asker mahfilleri- de, bata General Mlayevskiy ve General Bergman olmak - zere, Trk taarruzu karsnda korkuya dmler ve az daha Rus ktalarna umum ekili emri vermek istemilerdi. Bu yapld takdirde Trk taarruzunun tam Enver Paa'mn tasarlad gibi gelimesi mmknd. Fakat, ok daha realist olan ve durumu souk kanllkla mtalaa eden General Yudeni, Ruslarn ekiliine mani olmutu. Dier yandan Trkiye'deki Alman "asker heyeti" bakan General Liman von Sanders, bu "Sarkam harekerini"hakl karmann harp tarihi bakmndan imknsz olduunu iddia etmi ve dolaysiyle Enver Paa'y sulamtr. 2 Ona gre, ayet Trkler Sarkam' alm olsalar bile, Kars' drmek iin ellerinde kuvvet ve imknlar yoktu. Dolaysiyle Trk taarruzu Kars'ta yine de Ruslar tarafndan durdurulmu olacakt. Sarkam'taki Rus zaferinin, baka harp sahasnda yanks olduu da iddia edilmektedir. Trklerin Svey kanalna hcum teebbsleri, Msr'da ve dier Mslman lkelerde "Panislmist" siyaset ve "Gihad- ekber" icab ngiltere'ye darbe indirmek istemeleri, ingiltere'de, Trkiye'nin bir an nce harp d edilmesi gerektii kanaatini kuvvetlendirmiti. Bu iin, bata Churchill olmak zere, anakkale'yi donanma ile zorlamak ve istanbul'u ele geirmekle mmkn olaca sanlyordu. Sarkam'taki Trk malubiyeti byle bir teebbs kolaylatracak gibi idi. Nitekim 1915 ubat'nda ngiliz ve Fransz donanmalar anakkale Boazna kar hareket iin hazrlklara giritiler ve bu husustan Rus hkmetini de haberdar ettiler. Rus donanmasnn da bu teebbse mzahareti istendi. Ruslarn mzahereti, Karadeniz donanmasn istanbul Boazna kar sevketmek veya Boaza yakn bir yerde karaya asker karmakla olabilirdi. Mamafih Rus hkmet mahfillerinde ngilizlerin bu teebbsleri ve mzaheret ricalar pek ho karlanmamt. Ruslar, ta batan Boazlara kar harekete Yunan donanmas ve askerlerinin itirak ettirilmemesini talep etmiti. Zira, istanbul ingilizlerle

1 N. Korsun, Sarkampskaya operatsiya, Moskova 1934, s. 9. 2 Bkz. yuk. s. 268.

282

birlikte Yunanllar tarafndan igal edilecek olursa, eninde sonunda orann Yunanistan'a braklmasndan korkuluyordu. Mamafih Rus Karadeniz donanmas, yine de, ngiliz hareketini desteklemek zere, Boazlara doru alacakt; hatt Rus askerlerinin mttefiklerle birlikte stanbul'u igale katlmalar iin gerekli tedbirler de alnacakt. Bu maksatladr ki, Rus bakumandanlnca, 19 ubat 1915 tarihiyle, Karadeniz donanmas kumandan Amiral Eberhardt'a bir emir gnderilmiti. Bu mnasebetle Odessa'daki ve Krm'daki VII. Rus ordusunun harekete hazrlanmas yolunda emir dahi verilmiti. Mamafih bu "hazrlklar" daha ziyade bir gsteri mahiyetinde olup Trkleri tehdide ve aldatmaa matuftu. Rus bakumandanl bu sralarda (ve sonralar da) Boazlarn yaknna karaya asker karmay cidd olarak hibir zaman dnmemi ve bunu mttefiklerine dahi bildirmemitir. Mttefiklerin ve Ruslarn hesaplar Almanlarn Rus ordusuna indirdikleri iddetli darbelerle boa kmt. Dolaysiyle Rus bakumandanl mtemadiyen Alman ve Avusturya cephelerine yeni kuvvetler sevketmek mecburiyetinde idi. Boazlara kar giriilecek ngiliz ve Fransz donanma hareketi bir yandan Trkiye'yi harb d etmee matuf ise, ayn zamanda, Alman asker darbesi altnda sarslmaya balayan Rusya'ya yardm edebilmeyi gz nnde bulunduruyordu. Rus yenilgileri dolaysiyle Odessa'dan veya Krm'dan stanbul yaknlarna Rus askerinin gnderilmesi imknsz idi. Fakat, Odessa'da yine de Rus asker hazrlklar yaplr gibi gsterilere bavurulmu ve bununla Trkler aldatlmak istenmi'ti. Trk bakumandanlnda da bu hareketler ciddiye alnm ve Boazlarn mdafaas iin mhimce Trk kuvvetleri stanbul'da alkonmutu. Dou Anadolu'da Rus taarruzlar ve ilerleyileri* Sarkam bozgunundan sonra (Trk) III. Ordusu ancak 20 bin kiilik bir kuvvete inmiti; bu ordunun yeniden tekiltlandrlmas mecburiyeti vard. Bu ie deerli kumandanlardan Hafz Hakk Paa memur edildi. Fakat Hafz Hakk Paa'nn 1915 Mart'nda Erzurum'da tifustan lmesi ile, Rus cephesindeki Trk ordusu gen ve enerjik bir kumandanndan mahrum kald. Mamafih Trk ordu

* Faydalanlan esas eser: \V. E. D. Ailen and Poul Muratoff, Caucasian Bnltlefelds, s. 302 ve devam.

283

sunda deerli birok Paa ve daha aa rtbede kumandanlar mevcuttu. Bunlardan biri de Enver Paa'mn amcas Halil Paa idi. Halil Paa, 37. ve 38. tmenler ve Jandarma birlikleriyle takviye edilecek ve Diyarbekir'den hareketle, ran Azerbaycan'na girecek, Ruslar tarafndan boaltlm olan Tebriz'i igal edecekti. Bununla, Enver Paa'nn tasarlad "Trk illerini fetih" plnndan hi olmazsa bir ksm gereklemi olacak, Kafkaslardaki Trk-Mslman unsurlar harekete geirmek imkn hasl olacak sanlyordu. Harbin bandan itibaren Osmanl Devletinin btn erkek nfusunun askere alnmas hzla tatbik edilmiti. Dolaysiyle ordudaki asker says sr'atle artmt. 1 9 1 5 ubat'nda Trk ordular 40 frkadan, yani 500 bin kiiden ibaretti. Ayn yln Kasm aynda Trk kuvvetleri 52 frkaya karlmak suretiyle en yksek mertebeyi bulmutu: 640 bin asker, 228 bin hayvan, 1247 seyyar top ve 520 kale topu vard (baka bir lesaba gre: 800 bin asker). anakkale savalarnda ve ondan nce Sarkam'ta Trk ordusu ok kayp vermekle beraber (anakkale'de 200 bin kii), orduda efrat bakmndan sknt ekilmiyordu. Btn mesele yeter derecede harp malzemesi ve askere giyim temin etmekti. Bulgaristan'n da Almanya tarafnda harbe girmesini mteakip (14 Ekim 1915), Trkiye ile Almanya arasnda karadan da irtibat temin edilince, ok miktarda silh ve harp malzemesi gelmee balad.Fakat daha nce Trk ordusunda bu bakmdan byk bir sknt ekilmiti. Enver Paa'nn gayesi, Sarkam fiyaskosuna bakmakszn Ruslara kar yine de bir zafer kazanmakt. Halil Paa da ite bu gaye ile Tebriz'e gnderilmiti. Fakat Ruslara galebe almak, Enver Paa'nn tasarlad gibi kolay bir i deildi. Sarkam'taki yenilgiden sonra harp teebbs Kafkas cephesinde Ruslara gemiti. Ruslarn bundan byle mdafaada kalmayp taarruz edecekleri aikrd. Sarkam savalar Ruslar iin etin bir imtihan tekil etmi, onlar da bunu baar ile vermilerdi. Ancak, kabiliyetsizlii meydana kan cephe kumandan General Bergman baka bir greve nakledilmi, yerine de kabiliyetli ve enerjisi ile tannan General Yudeni tayin edilmiti.Bundan byle General Yudeni Kafkas cephesinde Trklere kar savaan Rus ordusunun kumandan sfatyle en nemli savalar idare edecektir. General Yudeni zaten, Sarkam savalarnda asker hareketlerde olduu gibi tekiltl ile de kabiliyetini gstermiti. Savata maruz kalnan kayplar telfi iin hemen faaliyete geti. Bilhassa askerin giyindiril-

284

meine, iaesine vc shh cihetlere ayrca nem verdi. Ayn zamanda yollarn tamirine alt. Bu suretle Ruslarn Kafkas ordusu, 1915 yl yaznn sonunda tamamiyle taarruza hazr bir hale gelecekti. Mamafih Rus hareketi daha evvel balad. Rus taarruzunun balang kesimi Batum oldu. Burann kumandan General Lyakhov adl ok atlgan biri idi. Batum'da fazla bir kuvvet yoktu, mecmuu 12 tabur, 8 top vc iki Grc "druzinas"ndan ibaretti. Kendisinin bu mahdut kuvvetlerle aa oruh ovasn ele geirmesi yolunda, Yudeni tarafndan Ocak (1915) banda emir verildi. Mamafih oradaki Trk kuvvetleri dc azd: Ardahan'dan ekilen 1500 muntazam asker ve iki hudut muhafz taburu ve bir miktar gayri muntazam Laz ve Acar birlikleri vard.

Ocak ortalarndan sonra, General Lyakhov harekete geti. iddetli arpmalardan sonra Ruslar Hopa'y aldlar. Savalar ubat aynda yavalad ve Mart ay iinde Ruslar sahil boyunca ancak 10 km. kadar derleyebilmilerdi; Trk mukavemeti karsnda Ruslar durmak mecburiyetinde kalmlard. Bilhassa Laz gnll ktalar iddetle arpyorlard. 27 Mart tarihinde de Artvin, etin bir savatan sonra Ruslarn eline dt. Ruslar gayretlerine ramen oruh ovasn ellerine geiremediler.

Rus kumandanl o sralarda en ok, Trklerin ve Mslmanlarn "tabi dman" telkk ettii, Ermenilerle megul olmakta idi. Ermenilerin bulunduu sahann bir an evvel Ruslar tarafndan igali hem siyas hem de stratejik mlhazalarla n plnda yer alm bulunmakta idi. Bu kabilden olmak zere, Van gl evresinin Ruslar tarafndan igali iin hazrlklar yaplmaa baland. Zaten binlerce Ermeni erkei harp kmadan nce Rusya'ya kam, Rus ordusuna girmi veya Rus zahitlerinin kumandasnda ayr Ermeni "druina"lar (1000 er kiilik birlik) tekil etmilerdi. Ermeni ktalarna aslen Ermeni olan ve Rus ordusunda general rtbesini alan Nazarbekov kumanda etmekte idi. Nazarbckov, gerek Ermeniler meselesinde ve gerekse Azerbaycan vc Van evresindeki hareketlerde Yudeni'in ba maviri vc yardmcs idi.

285

Bilindii zere, Trk snrlar iinde Van vc Mu evrelerindeki ehir ve kasabalarda epey Ermeni ve Nesturi unsuru mevcuttu; fakat bunlar hibir vehile Mslman ahalinin yarsn dahi tekil etmiyorlard. Fakat Ermenilerin "Danakutsiyun" (yahut sadece Da- nak-Ermenilcr) tekilt her yerde gizlice kurulmu, gizlL.silh depolar meydana getirilmi ve dardan gelen tahrik ve kkrtma ile Trk devletine kar tam bir dmanca faaliyete balamlard. Ermeniler boyuna Ruslara casusluk yapyorlar vc Trk kuvvetlerinin durumu, hareketleri hakknda Ruslara haber veriyorlard. te btn bu tahrikler neticesinde Van'daki Ermeniler 13- 14 Nisan (1915) tarihinde ayaklandlar; camilerc, hkmet dairelerine, bankalara ve hastahanclcrc bombalar attlar; Mslman ahaliyi kesmee baladlar. iddetli arpmalar sonunda Van ehri Ermenilerin eline dt. te bu olay da Rus asker hareketinin Van zerine yneltilmesinde mhim rol aynad.

Dier yandan Halil Paa'nn Azerbaycan'a yry de Ruslarn kar hareketlerini tevik etmiti. Nitekim Yudeni tarafndan ran Azcrbaycan'na gnderilen Kazak birlikleri Tebriz'i yeniden ele geirdiler. Bu suretle ran Azc-baycan' yeniden Rus igali altna girmi oldu. Bu defa, Ruslarn oktanberi gzlerini diktikleri ve "Ermenistan" diye tesmiye ettikleri DouAnadolu'nun Van, Mu vc Bitlis evrelerini ele geirmek maksadyle, Rus kuvdetleri 1915 Haziran'nda bu istikamete doru harekete getiler. Ermenilerden mzaheret gren Ruslar, kolayca Van'a kadar ilerlediler vc buray igal ettiler. Bununla Dou-Anadolu ve Diyarbakr sahas, Van gl tarafndan Rus tehdidine maruz kald. Bu tcldid ayn zamanda Irak'a da yneltilmiti. Diyarbakr Ruslarn eline gcecck olursa, skenderun dahi Rus tehdidi altna debilirdi. Yukarda da belirtildii vehile, Rus asker mahfilleri vc siyasetileri, skenderun krfezini ele geirmek suretiyle Akdeniz'e ayak basmay tasarlamakta idiler. Bu suretle mevdaa getirilecek bir -Byk Ermenistan" yalnz Do-Anadolu'yu deil, vaktiyle "Kk Ermenistan" diye tannan Kilikva'y da iine almak suretiyle, tabii Rusyann himayesinde, tlala dorusu idaresinde bir lke olacakt. Ermenistan'n igalinde. Van vc Mu istikametindeki asker hareket-

2! 6

lerin arka plnnda ite bu ok uzaklara varan siyas ve iktisad emeller vard. Ruslarn bu emelleri, tam olmasa bile, bir dereceye kadar Trk devlet adamlarnca malmdu. Stratejik bakmdan Van ve Mu evresinin Ruslarn elinde braklmas asla doru olmayacakt. Bunun iindir k i , bu Rus ilerleyiinin durdurulmas ve geri atlmas gereki- vordu. Bu vazife IX. kolordu kumandan Abdlkerim Paa'ya verildi. Abdlkerim Paa III. Ordudan ve dier kolordulardan alnmak suretiyle tekil edilen 70 bin kiilik bir kuvvetle, Ruslara kar harekete geti. Ruslarla Trkler arasndaki iddetli savalarn ilk safhas 10- 16 Temmuz (1915) tarihlerinde Malazgirt yannda cereyan etti; fakat hi bir netice alnamad, ikinci safhas da 20-26.Tcmmuz gnlerinde cereyan etti ve bu defa Ruslarn yenilgisi ile sona^rdi. Ruslar bu yenilgi neticesinde 17 Mays'ta igal ettikleri Malazgirt ehrini 26 Temmuz'da boalttlar. 2 Austos tarihlerinde de Rus kuvvetleri bu cephede tam bir ekili halinde idiler. Bu durum karsnda Van'daki Ermeni birlikleri de tutunamazlard; onlar da 4 Austos (1915) gn Van ehrini terkettiler. Ruslar, Elekirt ovasnda kendi snrlarna doru ekilirlerken, Abdlkerim Paa onlar takip etmekte idi. Bu Malazgirt zaferi stanbul'da byk sevinler ve mitlere yol at. Bu zaferin Trk ilerleyiini Aras nehrinin tesine, yani Rus arazisine gtrebilecei dahi dnlmee baland. Nitekim Abdlkerim Paa'nn kuvvetleri hakikaten Elekirt ovasna girdi ve Ar da eteklerinden ilerlemee baladlar. Fakat Yudeni'in kar taarruzu zerine iddetli arpmalar balad. Bu arpmalarda, artk epey yorgun den Trk ktalar ar kayplara uradlar, 10 bin l ve yaral ile 6 bin esir verildi. Bu durum karsnda III. Ordunun taarruz hareketinden, mdafaaya gemesi mecburiyeti hasl oldu. Mamafih Ruslar da fazla jlerleyemediler, AhlatMalazgirt hattn tutmakla yetindiler. Trkiye'ye kar yaplacak asker hareketle Ruslar, ran'n bir ksmnn igali ve Van-Bitlis evrelerinin de ele geirilmesini kararlatrmlard. Bunun hem asker hem de siyas nemi byk olacakt. nk Rusyann emperyalist emelleri arasnda iran'n, 1907 de ingiltere ile anlamas gereince, Rusya'ya braklan "nfuz sahasnn ilhak ve "Ermenistan'n da Rus imparatorluuna katlmas bahis konusu idi. Harp bittiinde bu yerlerin bilfiil Rus igali altnda bu

287

lundurulmas artt. yle k', bar akdi srasnda ngiltere ve Fransa olup-bitti karsnda bulunsunlar ve o sahadaki Rus hkimiyetini tasdik etsinler. Bir de ran'da Trk ve Alman ajanlarnn ran' kendi taraflarna ekmee altklar da malmdu; stelik Trk kuvvetlerinin ran Azerbaycan'na girmek isteyileri de Ruslar iin muhakkak bir tehlike mahiyetinde idi. Bundan tr Ruslarn Kuzey ran behemehal igal ile, Rus menfaatlerini korumalar icap ediyordu. General Yudeni zikredilen Rus emellerini gerekletirmek mak- sadiyle, Abdlkerim Paa'nn Elekirt ovasndan ekiliinden hemen sonra, bir Kazak alayna Ermeni ktalarn da katarak, 1915 yl Austos ortalarnda Van ehrini yeniden igal ettirdi. Bu sralarda Kafkas umum valiliine ve dolaysiyle Kafkas Ordular Bakumandanlna Grandk Nikola getirilmiti (ar Nikola II. da Rus ordular Bakumandanln bizzat zerine almt). Grandk'n baars olmak zere, iran'n kuzey ksm Ruslar tarafndan igale baland. Buna vesile olarak da, Tahranda Almanlar ve Trkler lehine bir ayaklanma hazrlanmas tekil etmiti. Bu maksatla Baratov'un kumandasnda bir miktar Rus kuvveti (balca Kazaklar), deniz yolu ile 12 Kasm (1915) da Enzeli limanna karldlar ve Kazvin zerine yrdler. Rus hareketi, hakikaten Tahran'daki Alman-Trk taraftarlarnn hazrladklar "Hkmet darbesi"ni boa kard. Rus ktalarnn hareketi 1916 yl balarna kadar devamla, Kum ve Kan'a kadar ilerledi. Sultan Bulak geidi ve Zencan mevkileri de Baratov'un Kazaklar tarafndan igal edildi. Kirmanah, Devlet- bad ve Sultanbad ile Kan'a Rus-Kazak ktalar kondu ve bylelikle iran'n kuzeyi ve Azerbaycan ksm Rus kontrol altna alnm oldu. Mamafih Yudeni'in esas maksad, anakkale'de mttefiklerin ekilmesi (20 Aralk 1915) zerine bo kalacak Trk ktalarnn Kafkas cephesine nakilleri bitmeden nce Erzurum'a kar taarruza gemekti. Trk frkalarnn Rus cephesine gelmeleri ise Mart- Nisan aylarnda tamamlanm olacana gre, Ruslarn daha nce harekete gemeleri gerekiyordu. Bu sralarda Mahmud Kmil Paa'nn kumandasndaki III. Ordu, 110 kim. kadar tutan cephe hattnda, Erzurum mstahkem mevkilerine dayanmakta idi. Trk kuvvetlerinin say 70 bin kadard. Rus kumandanl, Trk XI. kolordusu ile X. kolordusunun birbirlerine bititikleri Pasin ovas ve Oltu ay ovasn ayran srtlardan ni bir taaruzla, Trk cephesini yarmak plnn kurdu.

288

Rus askerlerinin k mevsiminde souktan donmamalar iin tedbirler alnd; askerlere ksa gocuk (koyun postundan -poluubok), scak tutan pantalon ve keeden izme ve krkl apka (balk), eldivenler verildi; bir de hareket esnasnda geceleri ate yakmak iin her bir asker iki- odun paras tayacakt. Yani Sarkam'a tamamiyle hazrlksz hcum eden Trk askerlerinin tam hilfna olarak, Rus "soldat" (nefer)larnm souktan donmalarna kar alnmas lzm gelen her tedbire ba vurulmutu. Yudeni'in kumanda ettii Rus ordusunun taarruz hazrlklar 31 Aralk (1915) tarihinde tamamlanmt. Taarruz ise 10 Ocak (1916) tarihinde balayacak ve ilk hareketler II. Trkistan kolordusu tarafndan yaplacakt. Bu k taarruzu Trkler iin hi beklenmedik! bir ey oldu. III. Ordu kumandan Mahmud Kmil Paa o sralarda izinle Istan- bulda bulunuyordu. Kurmay bakan Binba Guse (Alman) de, tifs hastal sonras, nekahat iin Almanya'ya gitmiti. Trk ordusu galiba 70-75 bin kii kuvvetinde olup 120 topu vard. Rus tarruzu haberini alnca Mahmud Kmil Paa acele Erzurum'a dnd ve Ruslar karlamak zere gereken emirleri verdi. Mu ve Bitlis cephesinin mdaafas ancak 36. frka tarafndan yaplacakt. Ruslara kar mdafaann esas balang noktasn da Kpr- ky mstahkem mevkii tekil ediyordu. General Yudeni Trk kuvvetlerini olduundan daha ok sanmt (80 bin kii ve 180 top). Rus yarma hareketi ikier gn olmak zere safhada gerekletirilmek zere teferruat ile plnlatrl- mt. Mamafih Rus tarruzu bir gn gecikti. 11 Ocak (1916) yaplan Rus hcumlar iddetli Trk mukavemeti ile karland ve Ruslar, dolaysiyle, ilk gn tasarladklar baary elde edemediler. Fakat Rus basks iddetlendi ve plna gre gelimee balad. X. kolordu kumandan Abdlkerim Paa, iddetli kar hcumlarla Ruslar baz kesimlerde geri atmt. Fakat General Yudeni 14 Ocak gn btn ihtiyat kuvvetlerini de ate hattna soktu. Bunun zerinedir ki 15 Ocak gn Ruslar ilk neticeleri almaa baladlar ve yer yer Trk cephesini gerilemee zorladlar. 17 Ocak gn, ilk kuvvetli tahkimli mevzi Kprky Ruslarn eline dt. 19 Ocak gn Rus Kazaklar Hasankale'ye hcumla iddetli bir arpmadan sonra, buray da ele geirdiler. Bu suretle "Kprky muharebesi" Ruslarn galebesi ile sona erdi ve Erzurum yolu Ruslar iin alm oldu. Trk ordusu bu muharebelerde byk kayplara uramt: sbinl, yaral ve donan, 5 bin esir ve bir de 5 bin kaak.

289

Bu tarihten itibaren Trk ordusunda, bilhassa III. Orduda kaaklarn says gittike artacak ve bu mesele Trk ordusunda nemli bir problem helini alacaktr. Bu kayplar neticesinde, III. Ordunun, Rus taarruzunun balangcnda 65 bin mevcudu varken, Rus tarruzunun ikinci haftasnda 40 bine inmiti. Rus kayb da az deildi: 1 o bin l ve yaral ve 2 bin hasta (ou donmutu). Mamafih Rus askerlerinin souktan korunmalar iin ahnan tedbirler sayesinde, donup lenlerin veya dondan mutazarrr olanlarn says nisbeten azd. Trk ordusu bu defa Erzurum mstahkem mevziinin arkasnda yer alm ve buray Rus saldrsna kar mdafaaya hazrlanmt. Ruslarn hedefi bu defa Erzurum kalesi idi. Trk ve Rus kuvvetleri aa yukar ayn sayda idiler: Ruslar 70 bin, Trkler 65 bin; ancak Ruslarn sahra toplar ok fazla idi: 230 top, Trklerinki: 100 top. Dier yandan Trk askerleri Erzurum evresindeki kuvvetli tabyalara dayanyorlard. General Yudeni'in yarma hareketi, Vi- rintap ile illigl da arasnda toplad 35 bin kiilik bir kuvvetle yaplacakt. Kprky muaherebelerinde verilen kayplar sr'atle tamamlayan Yudeni, 11 ubat (1916) tarihinde Erzurum'un oban- Dede, Dalan-Gz tabyalarna ar toplarn atei ile tarruza geti. Bununla Erzurum iin sava balam oldu. En kritik savalar 14 ubat gn cereyan etti. Trk ordusundan Ruslara kaan hain bir topu Trk zabiti, bataryalardaki top mevzilerinin plnlarn Ruslara vermise de 1 Rus ateinin tesiri pek fazla olmamt. (Bu hain Trk zabiti, galiba, sonralar Azerbaycan milliyetileri tarafndan idam edilmitir.) Ruslar A-Dadan ve Grc-Bo- azdan geip iddetli sng hcumlar ile Tafet tabyasn ele geirmee muvaffak oldular. Ruslarn eline burada 1500 esir ve 20 top dt. Durum gittike Trklerin aleyhine dnmee balad. 15 ubat (1916) gn Trk ktalar Deve-Boynu mevziinden ekilmee baladlar. Nihayet 16 ubat gn Erzurum ehri Ruslarn eline dt. ubat ay zaten, Erzurum iin ansszlk getiren bir ay olmutu: 1878 de de Ruslar Erzurum'a ubatta girmilerdi (8 ubat); (mamafih 1829 da Erzurum'un Ruslarn eline dmesi 25 Haziranda olmutu). Bu suretle 1916 da Erzurum nc defa Ruslarn eline dm oluyordu. Bu defa Erzurum'da 327 top ve 5 bin kadar esir kald. III. (Trk) Ordusunun bu savalardaki kayb ise 10 bindi; Rus kayb ise ok az olup sadece 1000 l ve 4 bin yaral idi. Bu suretle Trk

1 W. E. D. Ailen and P. Muratoff, Caucasian BattUfulds, s. 358.

290

lerin, Douda Ruslara kar en kuvvetli dayanaklar olan Erzurum kalesi ok ksa bir zamanda ve nisbeten az Rus kayb ile, dmann eline dt. Bu olay Trkiye bakmndan ok byk bir kaypt ve ok zc idi; Ruslar iin de byk bir zaferdi. Nitekim Rus gazeteleri bu Rus zaferini iri harflerle tebcil ettiler ve kiliselerde yinler yapld. Erzurum'un kayb, haddizatnda geen sene Sarkam taarruzunda lzumsuz yere harcanan en gzide Trk kuvvetlerinin heder edilmesinin bir neticesi idi. Erzurum elden gittikten sonra, III. Ordunun karargh Erzincan'a nakledildi. Ruslarn sadece Erzurum'u almakla yetinmeyecekleri ikrd. Nitekim dier cephelerde de Rus ilerleyii grld. Erzurum'un dt gn, yani 16 ubat'ta Rus Kazaklar Mu'u ele geirdiler. Van'dan ve Mu'tan takviye alan Ruslar, 3 Mart tarihinde Bitlis'e girdiler. Bu suretle Van-Mu ve Bitlis evresi de, yani Ruslarn iddialarna gre Ermenilerin oka yaadklar yerler, Ruslarn ve Ermeni etecilerinin eline gemi oldu. Trk asker durumu bakmndan bu suretle, 1916 ylnn ilk ay, mtemadi malubiyetlerle gemi ve ok kayplara yol amt. 1915 yhndaki Rus hezimetleri, Almanlarn Polonya ve Kur- lndiye'yi igalleri, Brest-Litovsk gibi kuvvetli bir kalenin dahi dmesi, Rusya'nn Alman satveti karsnda uzun zaman dayanamayacan aka gstermiti. anakkale'deki ngiliz-Fransz donanmasnn malup edilmesi ve karaya kan Antanta kuvvetlerinin de mtemadiyen baarszla uramalar artk Ruslara Boazlar yolu ile mttefiklerden yardm alnamayacan da ortaya koymutu. Rusya'nn bu artlar iinde Almanya'ya kar baarl bir harp yapaca yle dursun, Rusya'nn tam bir yenilgiye gittii de aikrd, ite bu artlar iinde, Bat cephesindeki ordularn banda duran Rus generalleri arasnda, Erzurum'un zapt ve Kafkaslardaki zaferlerden faydalanarak, Trkiye ile "ayr bir bar" akdi imknlar dnlmekte idi. Bu hususta nayak olan, Bat cephesi Rus ordular kumandan General Alckscycv'in kararghndaki diplomatik daire direktr General Prens N. A. Kudaev (Koudacheff) idi. General Alekseyev ve General Danilev'lcrin dc "Trkiye ile ayr bir sulh" yapmak fikrini makul bulduklar ve hemen harekete geilmesini istedikleri anlalyor. Bu grn, Erzurum'un Ruslar tarafndan alnmasndan (16 ubat) hemen sonra ne srld biliniyor. Prens Kudaey, Bakumandan (vekili) General Alekseyev ile de mutabk kaldktan sonra, ordu erknnn fikirlerini Hariciye nazr Sazonov'a bir muhtra

291

halinde sunmutu.' Bu muhtrada u esaslar belirtilmiti: imdiki artlar iinde Rusya'nn Almanya'y yenmesi imknszdr; bunun iin Rusy 'nn kuvvetlerini tek bir cephede (yani bat cephesinde) toplamas arttr. Bundan tr, Kafkaslarda elde edilen byk zaferleri frsat bilerek, Trkiye ile "ayr bir bar akdetmek" yoluna gidilmeli dir. Status quo ante btllum esasna gre yaplacak byle bir sulh ile Trklere, Ruslar tarafndan igal edilen saha geri verilecektir. Bu durum karsnda her halde Trkiye de buna muvafakat edecektir. Bar yapld takdirde Kafkaslarda zafer kazanan anl ktalar hemen Ba cephesine nakledilecek ve (orada maneviyat dk olan) Rus ktalarnn da kuvvei maneviyelerini ykselterek Almanlara kar zafer kazanl nasn^a hisseleri byk olacaktr. Trkiye ile "ayr bir bar" akdedilirken, vaka, Rusya'nn "tarih gayeleri"nden (yani Boazlan ve stanbul'u ele geirmekten) vaz geilecekti. Mamafih bundan vazgei muvakkat olacakt; Almanya'ya kar zaferle neticelenecek bir harpten sonra, Rusya Napoldon harplerinden sonra olduu gibi, siyas meselelerin zmnde byk rol oynayacak ve "Edirne Bar" (1829) ile "Hnkr skelesi Anlamas" (1833) gibi tamamiyle Rusya'nn lehine olan muahedeler ahkmm yeniden koymasna kimse mani olmayacakt. Dier yandan, Almanya'ya kar yaplan bu etin sava devam ettike, Rusya Boazlara kar birey yapamayaca gibi, harpten sonra dahi baanlar elde edebilecei pheli idi. Dolaysiyle Rusya'nn imdilik bu ok cazip gelen "tarih gayesi"nden feragat etmesi ve hemen Trkiye ile bar akdi iin Rus diplomasisinin faaliyete balamas lzm geliyordu. Bu hususta mttefiklere (yani ngiltere ile Fransa'ya) haber vermee dahi lzum yoktu; onlan bir olup-bitti karsnda brakmak ve Rusya'nn en byk dman olan Almanya'ya kar bir zafer kazanmak iin bu yolu setiine inandrmak icabedecekt. Mttefiklerin de bunu kabul edecekleri muhakkakt. Prens Kudaev'in, General Alekseyev ve dier Rus generallerinin grlerini bu tarzda anlatan "muhtras" Hariciye nazr Sazonov'a, ubat 18 den sonra ulatrlmt. Fakat bu teklif Sazonov ve Pet- rograd (eski Petersburg) daki yksek mahfillerce asla kabul edilmedi Rusya'nn harbe giriinin en mhim amacn tekil eden "Boazlar

1 Sbomik sekretnch dokumentov iz Archiva bv. Min-tva nostrannch Del (Eski Hariciye Nezareti Arivinden gizli vesikalar) Petrograd, dek. 1917. Vesika No. 5. ss. 12-14. Sonrak neri: Konstantimpol'i frroliv (istanbul ve Boazlar) T. I. s. 212-15; Franszcas: Documenti secrels de Vancien Ministire des A/faires Etrangires de Russie. 2 vols. Paris 1930, vol I, 126-30

292

ve stanbul"dan vazgemek manasna gelen "Trklerle ayr bar akdi" Rus hariciyesinin takip ettii d siyasete esas itibariyle aykr idi. Dolaysiyle Prens Kudaev'den geldii axilalan bu fikirlere hi ehemmiyet verilmedi ve Prens Kudaev da baka bir greve nakledildi. Rus kararghndan gnderilen bu muhtra ok gizli tutulmu ve bundan ne mttefikler ve ne de kar taraf haber alabilmiti. Bu muhabere ancak Bolevik ihtillini mteakip, arlk Rusyas Hariciyc vekletinin gizli anlamalar vc vesikalar neredildii zaman ortaya konmutur. Sazonov'un "Trkiye ile ayr bir bar akdetmek" grne kar durmasndaki sebeplerden birini de Kafkaslarda Rus kuvvetlerinin baar arkasndan baar elde etmelerinde aramak icap eder. nk Ruslar Erzurum, Van, Mu ve Bitlis'i ele geirmekle yetinmediler, Trabzon istikametinde de harekete getiler. Bu hareket Batum'daki kuvvetlerin Kumandan General Lyakhov tarafndan idare edilmekte idi. Ruslar nce Atina kasabas yaknnda karaya asker kardlar ve 8 Mart tarihinde Rize'yi igal ettiler. Rus kumandan Trabzon'a hcum iin hazrlklarn tamamladktan sonra, 13 Nisan (1916) tarihinde harekete geti. Ahu-Da yanndaki iddetli arpmalarda Ruslar 1000 l ve yaral verdiler; mamafih bu ar kayplara bakmakszn Ruslar tarruzlarna devamla, Trk muntazam kuvvetlerini ve Laz gnlllerini ekilmee zorladlar, 1 5 / 1 6 Nisan gecesi ehir tahliye edildi. Trabzon'daki Rumlar'n, Rus kararghna bir heyet gnderip ehre davet etmeleri zerine 19 Nisan (1916) tarihinde Lyakhov'un birlikleri ehire girdiler. Bu suretle Dou-Anadolu- 11un en nemli liman olan Trabzon da dman tarafndan istilya urad. Trabzon ve evresi asker idaresinin bana Alman meneli general vartz getirildi.' Trabzon'da tedenberi bir miktar Rum yaamakta idi (1916 Kasm istatistiine gre: Trk-lslm 24.502, Rum 12. 378, Ermeni

1 Trabzon ve evrsi tamamiyle asker bir idareye tabi tutuldu. Mamafih Belediye idaresine bir ka Mslman da tayin edildi. Yaplan istatistie gre Trabzon ve evresinin nfusu 62,699 kii idi. Bunlardan 42,233 Mslmand, Rumlar ise - 20,301 ve Ermeniler de 165 kii idi.Trabzon'da hemen Rusa bir gazete karlmaya giriildi: "Trapezuntskiy voyen- ny listok" (Trabzon asker yapraklan). ok sonralar, 1917 Ocak aynda Mustafa Srr adnda biri Trke olarak "Trabzon gazetesi" karmak iznini ald; Mustafa Srr'nn vaktiyle ttihatlar tarafndan takibata urad anlalyor. Rus idaresi esnasnda oradaki Rumlar kendi nufuzlarn kurmak iin byk faaliyete girimilerdi. Bu hususta "Trapezuntskiy voyenny listok" ta epey bilgi bulmak mmkndr. Bu Rusa gazededen 40-50 nshas British Mu- seum'da mahfuzdur (Colendale Library, F. mise. 250).

293

129). Bu Rumlar da "Helen milliyeti" hareketinin tesiriyle Trk devletine kar dmanca hislerle dolu idiler; harpten nce balayan Rus dostluu ve Ruslarla mnasebetler harp zamannda alm yrmt; dolaysiyle Trabzon Rumlar Ruslarn geliini drt gzle beklemilerdi. ou ticaretle megul olan bu Rumlar arasnda epey zenginler vard; zaten etraftaki Rum kyleri de Trk kylerine nis- betle daha zengindi. Ruslarn ehri igallerini mteakip Rumlar hemen faaliyete getiler ve "mill haklarn" tatbike giritiler. Bu hususta Ruslardan azam mzaheret grecekleri tabi idi. Trabzon'da daha Pontus mparatorluu devrinde (1204-1468) ina edilen ve Trkler tarafndan camie evrilen yedi kilise mcvcuttu. Ruslar bu eski kiliselerde bundan byle namaz klnmasn yasakla, bunlar eski sahipleri Rumlara iade ettiler. Bu "eski kiliselerin" duvarlarndaki eski Hristiyan freskleri ve mozayikleinin meydana karlmas iin hemen faaliyete geildi. Trabzon'daki Rum cemaat Ruslarla yakn ibirlii yaparak, Trklere, Mslmanlara ellerinden gelen eziyetleri brakmadlar. Halbuki Trabzon'un Rus asker valisi ve miri olan General vartz (Alman bozmas) tarafndan verilen ve rusa-rumca- trke yazl emire (ilna) gre: "Rus kanunlar karsnda herkes eitti ve hangi milletten olursa olsun, hi bir kimsenin bakasna tasallut etmeye hakk yoktu".1 Halbuki hakikat tamamiyle buna aykr olup, gerek Rumlar ve gerek Ermeniler Ruslarn gzleri nnde Mslmanlara yapmadklarn brakmamlard. Trk dmanln Rus soldatlarnn snglerinin ucunda getiren Rus istils ve Rus idaresinin zaten baka trl olmas da tasavvur edilemezdi. Erzurum'un sukutu zerine Enver Paa, III. Ordu kumandan Mahmud Kmil Paa'y azlederek, yerine anakkale muharebelerinde byk yararlklar grlen Vehib Paa'y tayin etti. ok enerjik ve gen bir kimse olan Vehib Paa'nn ilk vazifesi III. Orduyu sr'atle takviye etmekti. Sonra, d-Bayburt mntakasnda, Karasu ile Karadeniz arasnda Rus ilerleyiini durdurmas emrini almt. Baka bir Trk kuvveti de Harput ile Diyarbakr blgesinden, Bitlis'teki Ruslara kar gnderilecekti; bunlarn bana da, yine anakkale'de byk bir ad yapm olan Mustafa Kemal Paa tayin edildi. Mays (1916) sonlarnda Kafkas cephesindeki Trk kuvvetleri 130 bin kii olup, 200

1 General vartz tarafndan Rusa, Rumca vc Trke olarak yaynlanan bir ilnda: Trabzon'da Rus kanunlarnn tatbik edilecei ve btn eski nizalarn unutulmas gerektii, kanunlara kar gelenlerin iddetle cezalandrlacaklar bildirilmiti. Bu iln, Trabzon'daki Amerikan Konsolosu W. L. Jenkins tarafndan Petrograd vastasiyle hkmetine gnderilmitir. National Archives (Washington) Mikrofilm, Reel 6. No. 353.

294

topla mcehhezdi. Ruslarn ise mevcudu 200 bin kii olup 400 top vard. Bu suretle Ruslar, hem askerlerinin says hem de top bakmndan Trk kuvvetlerine nisbetle ok stn bir durumda idiler. General Yudeni Haziran aynda, Bayburt ve evresini zaptetmek ve Erzincan istikmetinde de ilerlemek iin bir taarruz tasars hazrlarken, Vehib Paa, Ruslarn hi beklemedikleri bir srada taarruza balad. Mays (1916) sonlarnda Trk kuvvetleri Mamahatun evresinde harekete getiler. Bu hcum haddizatnda, Enver Paa'nn Mays balarnda Erzincan ve Harput'taki ktalar teftiinin bir neticesi idi. Nitekim 16. Kolordu kumandan Mustafa Kemal

295

bir taarruza gemesini imknsz klm gibiydi. Gmhane, Kelkit ve Erzincan'n Ruslarn eline dmesiyle, Anadolu'nun ilerine doru yeni bir taarruz iin stratejik stnlk saladklar gibi, Erzurum'a kar byk bir Trk tarruzunu imkn dnda brakmlard.

Neticesiz Trk taarruzlar 1916 yh Temmuz bandan itibaren Ruslara kar yaplan etin savalar sonunda Vehib Paa'nn elinde mahdut kuvvetler kalmt; cephe boyunca ancak 100 kadar top mevcuttu. Trk ordusunda balayan "asker kaaklar" bsbtn oalm ve III. Ordu iin en nemli bir problem haline gelmiti. Mamafih Enver Paa, III. Ordu'nun bu feci durumuna bakmakszn, Diyarbakr ve Harput evresinde bulunan II. Ordunun Ruslara kar taarruza gemesi pln ile meguld. Bu taarruzun esas maksad Erzurum'u yandan vurmak ve bu suretle Ruslar Erzincan-Erzurum sahasndan ekilmee zorlamakt. Byle bir taarruzun baar ile yaplabilecei Enver Paa'ya bilhassa etrafndaki Alman mavirleri tarafndan telkin edilmi ve bu hareketin teferruatl plnlar da Alman kurmaylarnca hazrlanmt. Dolaysiyle bu baptaki btn mes'uliyet de onlara raci olacakt. II.Ordunun bu tarruzu 2 Austos (1916) tarihinde balayacakt ve III.Ordu tarafndan desteklenecekti. II. Ordunun bu taarruz plnlan hazrlanrken III. Ordunun maruz kald darbeler meydanda idi. Fakat bu cihet Enver Paa tarafndan ve Alman kurmaylarnca asla nazar itibare alnm deildi. Her halde III. Ordunun sr'atle takviye edilecei dnlm olmaldr. Bu sralarda II. Ordunun banda Trk ordusunun en tannm kumandanlarndan birisi olan Mareal Ahmed izzet Paa bulunuyordu. Fakat yaplacak taarruzun plnlar az nce sylendii gibi Istanbul- da Almanlar tarafndan hazrlanmt. Taarruza balayabilmek iin karlalan en g problem de: Harekete geirilecek ktalarn vakti zamannda Harput-Diyarbakr sahasna nakledilmesi idi. Yollarn bozukluu, mesafenin uzakl, bilhassa nakil vastalarnn yokluu yznden mtemadiyen engeller kmakta idi. Bu harekete katlacak birliklerden biri de Mustafa Kemal Paa'nn kumanda ettii XVI. kolordunun 8. Frkas idi. Rus asker istihbaratna gre: "16. kolordu kumandan Mustafa Kemal Paa, gen-Trk efleri arasnda en popleri olup, cesur, kabiliyetli, enerjik ve tamamiyle mstakil g

296

rl idi. Ihttihad ve Terakki Cemiyeti esaslarn kabul etmekle beraber, "Komite" teekkln beenmiyordu. Enver Paann da en byk rakibi idi." 1 Trk taarruzu Onot istikametinde geliti ve nceleri baz baarlar elde edildi ise de, 29 Temmuz (1916) da balanan kar Rus hcumlar ile Trk ilerleyii durduruldu. Ruslar Onot'u geri aldlar. Bu defa, Mustafa Kemal Paa'nn kumandasndaki 8. frkaya Mu ve Bitlis zerine yrmesi bildirildi. Mustafa Kemal Paa'nn Ruslarla ilk temas ite bu cephede oldu. Kanl arpmalar sonunda 8. frka, 7 ve 8 Austos tarihlerinde Mu ile Bitlis ehirlerini geri almak suretiyle byk bir baar elde ettiler. Bu baar ayn zamanda, Trk askerlerinin olduka bozuk olan morallerini ykseltmek itibariyle bilhassa ehemmiyetli idi. Dier yandan Ahmed zzet Paa tarafndan 3 Austos gn balanan umum taarruz Onot istikametinde geliti ve byk savalara yol at. Bilhassa Kii evresinde kat savalar yapld. Fakat General Yudcni'in 20 Austos (1916) tarihlerinde buralara taze kuvvetler celbetmesiyle Trkler geri ekilmek zorunda kaldlar. 10 Eyll'den itibaren Kii civarndaki Trk mevzilerinin mukavemeti krlm ve geriye ekili balamt. Havalarn birdenbire soumas ve 26 Eyll'de de karn balamas ile II. Ordunun tarruzu da durdu. Dolaysiyle Rus basks altnda, hibir ey elde edilmeden, yani Erzurum'a yaklamadan, taarruzdan nceki k mevzilerine dnmek mecburiyeti hasl oldu. Bu arada Mu ehri de, Eyll sonunda boaltlm ve buras yeniden Ruslar tarafndan igal edilmiti. ok etin bir coraf sahada ve tamamiyle hazrlksz olarak yaplan II. Ordunun bu Austos-Eyll (1916) tarruzu, Sarkam gibi bir felketle bitmemekle beraber, yine de ok byk kayplara sebebiyet vermiti. Harekete katlan 100 bin kiiden 30 bin l ve yaral vard; mamafih esirlerin says azd; Ruslar ancak 3 bin kadar Trk esiri alabilmilerdi. Souktan donanlar da olmamt; nk iddetli souklar henz balamamt. Bir de "kaaklar" da pek azd; nk Dersim Krtleri gibi hain tabiatl kimseler arasnda ve plak dalarda kaaklarn barnmalar imknszd. Bu suretle, bilhassa Alman kurmay zabitlerinin telkini ile yaplan ve idare edilen II. Ordunun

I Ruslar tarafndan Fransz asker cihetlerine verilen istihbarattan. Fransz Asker Arivi. (Paris, Chateau de Vincennes) E.M.A. 2. Boureau, Carton No 28. Aperu Succint sur l'ctat actuel des forces armces Turques. No 814, le 8 avril 1917.

297

bu taarruzu, yine bo yere bu kadar can ve mal kaybna yol amaktan baka bir ie yaramad. Hele III. Ordudan bu taarruz esnasnda faydalanlmas ve i birlii yapdmas tasars hibir ekilde tatbik edilemedi. nk, yukarda da grld vehile, III. Ordu tam bu sralarda Ruslar tarafndan iddetle hrpalanm ve henz hibir takviye de alm deildi. Enver Paa, Ruslara kar yaplan tarruzlarda hibir netice elde edememesine ve boyuna byk kayplara uramasna ramen, harpte "teebbs" elde tutmak ve "daima ileri" parolsn tatbik etmek sevdasndan hl vazgemi deildi. O, her halde ya karakteri veya asker inanc yznden, Trk ordusunu daima hareket halinde tutmak ve byk kayplara bakmakszn Ruslara kar herhangi bir cephede hcumda bulunmak taktiini kullanmak istiyordu. Mahiyetini az bildii "Turanclk" hayalleri ile dolu idi ve bunun tahakkukunun Trk kuvvetlerinin yeniden iran'a girmeleri ve Azerbaycan' ele geirmeleri ile mmkn olacan sanyordu, ite bunun iindir ki, Enver Paa iran'n Trklerle meskn ksmna kuvvet gndermek iin bir pln hazrlad. Bu yoldaki karar, 1916 yl Mays'nda, Enver Paa, Halil Paa ve Alman Generali von Lossovv arasnda, Badat'da vukubulan bir grme esnasnda alnd. Bu maksatla VI. Orduya mensup Irak'taki baz frkalardan, Ali ihsan Paa'nn kumandasnda bir de VIII. kolordu tekil edildi. Bir miktar Hamidiye Krt birlikleri ve Azerbaycanl (iran'daki) gnlllerle takviye edilmek suretiyle hatr saylr bir kuvvet meydana getirildi; 25 bin yaya ve birka bin atl askerden ibaret olan bu kolordu iran'a girmek iin hazrlklarn bitirmek zere idi. Nitekim Ali ihsan Paa (sonraki Sabis) 1916 yl Mays sonlarnda, ran snrna yakn Hankin'den, Iran hududu tesindeki Kasririn'i geip, Baratov'un kumandasndaki Rus Kazaklarna hcum iin yrye balad. Birok arpma ve Ruslarn neticesiz kalan kar hcumlarndan sonra, Trk kuvvetleri stn gelerek Ruslar Kir- manah' boaltmaa zorladlar. Baka bir Trk kolu da Ruslar dier bir kesimde yenilgiye uratt ve Hemedan'a doru ekilmee zorlad. Mamafih Ali ihsan Paa iran'n ilerine sokulmak istemiyordu; nk iae ve malzeme tedariki gittike gleiyordu Trk kuvvetleri bir mddet durakladktan sonra, II. Ordunun umum hcuma getii 3 Austos gn, tekrar ileri harekete bala

298

dlar; Rus Kazaklar da bu Trk hcumu karsnda gerilediler. 10 Austos tarihinde Ali hsan Paa Hemedan'a girdi. Birka gn sonra da Ruslar, stratejik nemi olan Ruvandiz mevkiini terkettiler. Ayn zamanda Nesturlerle meskn sahadaki Rus ktalar da ekildiler. Bu suretle Ali hsan Paa'nn ran iine yry tam bir baar mahiyetinde idi. Ruslarn, bilhassa Irak-Musul snrndan uzaklamalar, ngiliz hareketinin balad bir srada ok byk ehemmiyeti haizdi. Maalesef Ali hsan Paa'nn kuvvetleri daha kuzey'e kamadlar; dolaysiyle ran'n imali ve Trklerle meskn saha, Azerbaycan, eskisi gibi yine Rus igali altnda kald. Neticede, Enver Paann bu ileri yryten bekledii ve umduu "Turanclk" semereleri elde edilemedi. 1916/17 k bilhassa souk olmutu. Ekim aynda Trk ve Rus ktalar k durumuna geirildiler; her tarafta asker harekt durdu. Kn souu bilhassa Trk II. ve III. Ordularnda kendini hissettirdi ve ktalardaki mevcudun boyuna azalmasna, erimesine sebep oldu. III. Orduda kaaklar artm vc mevcudu 30 bine inmiti. Bir de tifs hastal birliklerde byk tahribat yapt. Bu defa III. Orduda yeni bir tekiltlanma yaplm, eski V., IX., ve XI. kolordular lvedilerek, ok iddial bir ekilde, iki yeni "Kafkas" kolordusu tekil edilmiti. Her kolordu er frkadan ibaretti. Bu yeni tekiltta eskiden farkl olarak, topu parklar arttrlm, Alman ve Avusturya cebel toplar ile takviye edilmiti. I. Kafkas kolordusu Karasu zerindeki Kemah ile ebinkarahisar arasnda, II. Kafkas kolordusu da Kelkit ile Karadeniz sahilindeki Tirebolu blgesinde bulunuyordu. III. kolordunun karargh da, ebinkarahisar'da olup, Mareal Ahmed izzet Paa, Anadolu'daki ordular gurubunun kumandan idi. II. Ordunun kumandanlna da Mustafa Kemal Paa getirildi. II. Ordunun mevcudu (Ekim 1916) 64 bin kii idi. Fakat bulunduu saha, Dersim Dalar dolaysiyle kn iddetinden ok mutazarrr olmu, bilhassa yiyecek sknts kendini gstermiti. Rus istils ve mtemadi savalar sonunda, Anadolu'nun Dou vilyetleri ahalisinin % 75 i azalm Trk-lslm zmreleri Bat istikametinde g etmi, Ermenilerden kimi tehcir edilmi, kimi Ruslara kamt. Mamafih Rus igali altndaki blgelere Ermeniler geri dnmler ve dier birok Ermeni de Ruslar arafndan Rus sahasndan alnp oralara yerletirilmiti. Murat-ay ovas yerleik ahaliden boalnca, bu def'a Dersim Krtlerinin basknlar oalm, Trk asker birlikleri dahi bunlarn

299

hcumlarna maruz kalmakta idi. ae ve emniyet mlhazalariyle Ahmed zzet Paa, II. Orduya Dersim ve Bingl dalarndan ekilmesini ve Harput ile Diyarbakr evresine gitmesini emretti. Sa kanatta ise V. frka, Bitlis'te bulunuyordu. 1917 ilkbaharnda tekiline balanan "Yldrm Ordusu" na, II. Ordudan birok birlik alnmt. Ayrca hastalklar yznden de birok asker lmt. Netice itibariyle II. Ordu 1917 Mart'nda ancak 30 bin kiiden ibaretti. Anadolu Ordular Gurubu ise lavedildiinden hem Mareal Ahmed izzet Paa, hem de Mustafa Kemal Paa baka vazifelere nakledildiler. 1917 Mart aylarna doru III. Ordu bsbtn kuvvetten dt, ve Rus cephesine kar ayakta ancak 20 bin silhl asker tutabiliyordu. Hele kaaklarn says mthi bir sr'atle artmt. 1916/17 k ve ubat aylarnda Trk-Rus cephesinde keif harekederinden baka bir hareket olmad. Harp adet durmu gibiydi. Rus ve Trk gazetelerinde de durum "Kafkas cephesinde fazla birey yoktur" cmlesiyle ifade edilmekte idi. Trk cephesine kar mevzi alan Rus birlikleri iin, Trabzon'da Rusa olarak bir gazete karlmakta ve harp olaylar ile birlikte dier olaylardan da haber verilmekte idi. "Trapezuntskiy Voyenmy Listok" (Trabzon Asker Ceridesi) adn tayan bu gazetede Trk cephesi, Trkiye'nin durumu, harbin neticeleri ve Trk ordusu hakknda bazan bilgi verilmekte idi. Bu gazetenin 12 ubat 1917 tarihli ve 90 numaral nshasnda, Vitaliy imzasm tayan ve baz ksmlar sansr tarafndan karlan "Cepheden mektuplar" balkl bir yazda, "Harbin sonunda kendini gsterecek meselelere temas edilmi ve Almanya'nn pek yaknda malup olaca" yazldktan sonra, Ruslarn karsnda sadece Bulgaristan ve Trkiye'nin kalaca ve Rusya'mn da bu iki memleketi kolayca yenerek, istanbul'un Ruslarn eline decei iddia edilmiti. Bu iddia, Ruslarn Bat cephesinde Almanya'ya kar tam bir zaaf iinde bulunduu bir srada ne srlmesiyle, tam manasiyle glnt. Ayn yazar (her halde bir zabit) ayn gazetenin 19 ubat 1917 tarih ve 96 numaral nshasnda: "Trk Cephesi" adn verdii bir yazsnda birok enteresan bilgi nakletmiti. Bilhassa Trk cephesinde hkm sren tam bir sessizlik dolaysiyle Ruslarda uyanan merak ve bunun neticelerini belirten yazar bu hususta unlar yazmt: "Trk cephesinde hibir hareket grlmeyince, Ruslar durumu renmek maksadiyle keif kollan gndermilerdi. Derken Rus hatlarna doru erkek ve kadnlardan ibaret olmak zere birok Rum "Trkler, Trkler" diye bara bara gelmee balamlard. Onlar

300

yakndaki kylere Trk askerlerinin geldiini sylyorlard. Nitekim Rus askerleri o kye gidince iki Trk askerini yakalayp esir sfatyle getirdiler. Birka gn sonra yeniden bir miktar Trk esiri Ruslarn eline dmt. te bu Trk esirlerinin ifadelerine gre: Trk ordusunda askerde kuvve-i maneviye namna hibirey kalmamt. Esirlerin dediklerine gre: Bu harp herkesi bktrm ve kimse bundan vatan iin hibir fayda beklemiyordu. Souk ve alk yznden Trk askerlerinden ou ktalarndan kayorlar ve ok gerilere gidiyorlard. Fakat "kaaklar" jandarmalar yakalyor ve adamakll krbala tecziye edildikten sonra onlar Sivas'a yolluyorlar ve oradan yeniden cepheye gnderiliyorlard. Gazete muhabirinin verdii malumata gre: Trk askerinin alk derecesi kendilerine Rus askerleri tarafndan verilen ekmei yeyilerinden grlyordu. Yazar bu mnasebetle u szleri dc sarf- etmekten kendini alamyor: "Ben hibir zaman (ekmek yerken) etrafna kran ve sevin dolu gzlerle bakan parlak baklar unutamam." Bir Trk esirinin sylediine gre : (Gya) ayet Trk askerleri Ruslarn Trk esirlerini bu tarzda karladklarn bilseydiler, btn Trk ordusu Ruslara esir derdi. Tabi btn bunlar, Rus askerlerini teci etmek vc Trklere kar kat' zaferin pek yakn olduuna inandrmak maksadiyle yazlmt. Rus vc Trk siperleri arasnda bazen karlkl gsteriler de oluyordu. Trk askerleri "bar"-a susadklarn belli etmek iin siperlerin stne rusa olarak "bar" (mir) yazl plka koymular ve Ruslar da bununla alay ederek parmaktan ibaret bir iaret koymulard. Trk askerleri dc bu Rus iaretini tfek atei ile delik deik etmilerdi. B vc buna benzer sahnelerin cephede cereyan ettii anlalyor. Yorulan, harpten bkan yalnz Trk askerleri deil, Rus askerleri dc ay ruh haletinde idiler. Trk ordusu hakikaten, 1917 ubat'nda ok kritik bir lalde idi. Derken Rusya'da ihtill oldu (27 ubat/ 11 Mart 1917). te bu Rus htilli Trkiye'nin Rusya karsnda yeni bir malubiyet ve belki de zlmesini nledi. 1917 ilkbaharnda veya yazn yaplacak olan bir Rus tarruzuna kar koyacak ne takat, ne dc kudret kalmt. Filistin, Suriye vc Irak cephelerindeki Trk kuvvetleri de tam bir ekili halinde idiler. 1917 yl Mat'nda btn Trk ordusunun mevcudu 400 bin kii tahmin edilmektedir. Bunlardan bir ksm stanbul vc Boazlarn

301

mdafaasna ayrlm, bir ksm Galiya'ya Ruslara kar savaa gnderilmi, kalan kuvvetler de Anadolu'daki Rus cephesinde ve Dou snrnda idiler. U yl sren harbin sebep olduu ekonomik sknt btn iddeti ile kendini gstermekte idi. Harbin bandanberi a- nakkaledeki byk kanl savalar ve mthi kayplar (l ve yaral 200 bin kii) hari, Trk ordularnn en ok savatklar ve zayiat verdikleri cephe Rus cephesi olmutu. 1916 yl yaz aylarnda btn Trk frkalarnn adedi 52 olup, bunun yars, yani 26 s Ruslara kar savamakta idi. 1915 yl Kasm'ndan 1917 yl Mart'na kadar Trk kayplar 400 bin kii olarak addedilmektedir. Sarkam'ta 75 bin, Erzurum ve dier sava sahalarnda 100 bin kadar kayp verildiine gre, Rus cephesindeki Trk kaybnn 200 bine yaklat sanlyor. Bunun 60-70 bini esir, kalan l ve yaral idi. Rus istils nnde dou illerinden batya g eden ahalinin says belli deildir. Fakat milyonlar getii muhakkaktr. Bir de Rus igali altndaki illerde Ermeni mezalimine urayan ve ldrlenlerin saysn ancak Allah bilir. Bu suretle Rusya ile sava Trkiye- ye ok byk can ve mal kayplarna sebebiyet vermi ve dou vilyetlerinin tamamiyle harap olmasna gtrmtr. Rus istils ve igali szn tam manasiyle Trkiye iin byk bir felket olmutur. Bundan trdr ki, "Rus-Moskof" ad, herbir Trk-Mslmann nazannda dehet saan bir mefhum olmu ve kalplerde derin yaralar amtr. Bu dehet, Trkiye'de eski Rus istillarnn brakt tesirler ve ac hatralarla, yl boyunca Trk-lslm ahali zerinde bir kbus gibi devam etmiti. 1917 yl Rus ihtilli tam vaktinde vu- kubulmu ve IAnadolu, dou illerinin maruz kald bunca felketlere dmekten kurtulmutu. Harp zamannda Rusya'nn stanbul ve Boazlar zerindeki emelleri ve ngilterenin muvafakati Ruslar t harbin bandan itibaren Alman cephesinde byk malubiyetlere uradlar. Bilhassa 26-30 Austos (1914) tarihlerinde DouPrusya'daki Tannenberg yannda Alman Generali Hindcnburg- un kumandasndaki Alman kuvvetleri Ruslar byk hezimetlere urattlar. Aym yln 6-15 Eyll tarihlerinde de Rus ordular "Mazurya Bataklklarnda imha edildiler. Bu Rus malubiyeti 1915 ylnda daha byk lde geliti ve Almanlar Rus Lehistan'n, Kurlnda ve Lit- vanya'y kmilen ele geirdiler. Byk Rus kaleleri olan Novo-

302

georgycvsk (Modlin) vc Brest-Litovsk Almanlar tarafndan igal edildi. Brest-Litovsk kalesi 25 Austos'ta (1915) Almanlarn eline dmt. Bu suretle harbin balamasndan bir yl sonra Rus asker kudreti Alman darbesi altnda ok byk kayplara uram, bir milyondan fazla esir Almanlarn eline dt gibi, l, yaral olarak da milyondan fazla zayiat verilmiti. stelik cephane, mhimmat ve silh noksanl kendini gstermi ve Rusya'nn yenilgiye urayaca belli olmutu. ayet Rusya, mttefikleri ngiltere ve Fransa tarafndan yardm grmezse, Rusya'nn daha da byk yenilgilere urayaca muhakkakt. Zaten harbin bandan itibaren Rus hkmeti mttefikleri nezdinde yardm talebinde bulunmaa balamt. Ancak Rusya'ya yardm imknlar az olduu gibi, ngiltere ve bilhassa Fransa kendiside iddetli bir Alman basks altnda bulunmakta ililer. Ruslarn, 1914 Austos ve Eyll'nde Dou Prusya'da maruz kaldklar byk malubiyetler, ngiltere ve Fransa'da endielere yol amt. Alman ordularnn Paris zerine yrdkleri bir srada, Ruslarn Dou Prusya'ya taarruzlarndan byk bir hafifleme uman Fransz vc ngiliz asker mahfilleri, bu mitlerinde yanlmlard. Bununla beraber, mehur Marne muharebesi srasnda (5-12 Eyll 1914) Almanlar, Rus basks altnda yine de iki kolordularn Batdan Douya gndermek mecburiyetinde kalmlard. Hindenburg kumandasndaki Alman kuvvetlerinin darbe arkasndan darbe ile Rus ordularn hrpalamalar sonunda, Rusya'da harbin gidiat hakknda phe uyanaca vc mitlerin krlaca ve belki de Almanya ile "ayr bir bar" akdetmek yoluna saplaca uzak bir ihtimal olmadndan, bu defa ngiliz hkmeti Ruslarn maneviyatn ykseltmek lzumuna kanaat getirmi ve bu hususta harekete geilmiti. Bunun en iyi aresi de harp sonunda "stanbul ve Boazlarn Rusya'ya braklaca hakknda teminat" olmasa bile, miderini arttracak szler sylenmesi olacakt. te bu maksatladr ki, ngiliz Hariciye nazr Lord Grey, Petrograd'daki ngiliz elisi Sir G. Buclanan'a 14 Kasm 1914 tarihli bir yaz ile, stanbul vc Boazlar meselesinin Rus isteklerine uygun bir ekilde halledileceine ait ngiliz hkmetinin grn Sazonov'a bildirmesi yolunda bir talimat gndermiti. 1 Bu talimat hakknda byk bir gizlilik muhafaza edilmiti. Rusya'nn zaten harbe girerken bu hedefleri gz nnde tuttuu biliniyordu ve bu Rus cmcl-

1 Sir G. Buchanan, My Mission to Russia and other Di/lomatic Memories (London 1923). vol. I. 225.

303

lerinin hibir gizli taraf yoktu. Sazonov bilhassa bu yoldaki gayretlerin n safnda duruyordu. Buchanan'n hkmetinden ald talimat, Sazonov'a nasl ve ne zaman ulatrd bilinmiyor; o her halde bunun iin msait bir frsat kolluyordu. Mamafih Sazonov'un az sonra bu yolda baz teebbslere balamas, her halde Buchanan'dan ald bilgiler zerine olmaldr. Bu kabilden olmak zere, Sazonov 8/21 Aralk 1914 tarihinde Rus bakumandanl erkn harbiye reisi General Yunukevi'e gnderdii ve "fevkalde gizlidir" diye iaretledii yazsnda Boazlar meselesini ele almt. Sazonov'a gre: Rusya'nn menfaatlan icab ve bu harpte maruz kald byk kayplar karsnda, harbin sonunda Rusya'nn behemehal her iki Boaz da (yani istanbul ve anakkale Boazlarm) ele geirmesi ve Akdeniz'e serbest k imknlarm salamas artt. 1 Sazonov, Rusya'nn Almanya ve Avusturya'ya kar muzaffer olsa dahi, bununla "ark Meselesi"ni arzu ettii gibi halledemiyecei fikrinde idi. Zira, Trkler ihtiyar olarak Boazlar brakmayacaklar ve buralar ele geirmek iin Rusya'nn kuvvet kullanmas icap edecekti, ite bu gibi mlhazalarla Sazonov, Bakumandanlktan, zaman kat' olarak tesbit edilmemekle beraber, bu yolda ne gibi asker hazrlklar yaplabileceini renmek istiyordu. Sazonov'un bu yazsna karlk Bakumandanlktan alnan cevapta: "Batdaki dmana (yani Almanya ve Avusturya) kar kat' bir zafer elde edilmeden, Boazlara kar herhangibir hareket d- nlemiyecei" merkezinde idi. 2 Batda netice alndktan sonradr ki, Bakumandanlk Boazlar meselesi ile megul olabilecekti. Eer bu mesele diplomatik yollarla halledilmezse, o zaman bunun iin ayr bir asker hareket dnlecekti; fakat bunun mahiyeti imdiden kestirilemezdi. Yani Rus Bakumandanl u anda (12/25 Aralk 1914) ancak Almanya'ya kar harp ii ile megul olmak istiyor, Boazlar meselesini ok sonraki bir mesele olarak telkki ediyordu. Fakat Sazonov baka trl dnyor ve bu meselenin imdiden "salam kaza balanmasn" arzu ediyordu. Bilhassa ngiltere ve Fransa'nn anakkale Boaz'n zorlamak maksadiyle harekete geecekleri haberi, Sazonov'u tel ve endieye sevketmiti. Petrograd- daki ingiliz elisi Sir G. Buchanan 7/20 Ocak 1915 tarihinde, ok gizli bir ekilde, "Rusya'nn Kafkaslardaki tazyikini hafifletmek ama-

1 MNO Ser. III. T. VI. s. 241 (vesika No. 675) 2 Ayn yerde, VII. . 1. s. 257 (vesika No. 196)

304

ciyle ngiltere ve Fransa'nn anakkale Boaz'n zorlamak zere Trkiye'ye kar bir deniz hareketine balayacaklarn" Sazonov'a bildirmiti. 1 Bu mnasebetle Ruslardan da gerekli hazrlklar yaplmas istenmiti. Rus hkmeti bu suretle Ocak aynn nc haftasnda (1915) ngiliz Nazr (Amirallik lordu) \Vinston Clurchill tarafndan ne srlen "anakkale harekt"na balayacan bu suretle renmi oldu. Bu harektn esas gayesini stanbul ve Boazlar'n ele geirilmesi tekil ettiinden, Rusya bakmndan bilhassa byk nemi haizdi. te bunun iindir ki, Rus hkmetinin derhal taleblerde bulunmas, Boazlar ile stanbul zerindeki haklarn ne srmesi ve ayn zamanda Rus umum efkrn da harekete geirmesi icap etmekte idi. Nitekim, 9 ubat (1915) tarihinde "Duma" (Parlamento) yeniden ald gn, "Boazlar ve stanbul" meselesi bahis konusu oldu. Rus banazr Goremkin'in "Trkiye ahvali" hakkndaki beyanat ve tehditleri mebuslar tarafndan alklarla karland. Goremkin bu beyanatnda: "stanbul surlarn ykayan deniz stnden Rusyann gelecei iin parlak afak skmek zere olduu"nu sylemi, yani stanbul ve Boazlarn muhakkak Rusya'nn eline deceini mjdelemek istemiti. Birok hatip de ayn mealde lf etmiler ve stanbul'un muhakkak Rusya'ya ait olmas lzm geldiini belirtmilerdi. Bilhassa Voronez mebusu Kovalevskiy bu mnasebetle ok ateli bir nutuk ekmi ve "Boazlar evimizin anahtardr" diyerek, Kadetler frkas ba Milkov'u teyit etmiti. ngiliz ve Fransz donanmasnn anakkale'ye kar hazrladklar hcum Rus Bakumandanlnda endie uyandrm ve Ruslar harekete geirmiti. Grandk Nikola, 1/14 ubat 1915 tarihinde Rus

1 MNO Ser III. t. VII. . 2. (vesika No 43): Naval action against Turkey in order to relieve Russia in the Caucasus... to force the passage of the Dardanelles. Burada Rusya'ya asker yardm ve malzeme yardm yaplmas bahsedilmiyor. Rus diplomatik (ve asker) yazarlar ngilizlerin 1915 Maysnda anakkale Boazna kar giritikleri deniz (ve az sonra) kara hareketlerinin srf Ruslardan nce Boazlar ele geirmek amacn gttn ne srmektedirler. nk, onlarn iddia ettiklerine gre, Rus taarruzlar Galiyada baar ile gelimekte ve Ruslarn Budapete'yi almalar ve Avusturya-Macaristan harp d ederek. Balkanlara stanbul istikametinde sarkacakalarn zannetmilerdi. Ayni vehile Rus Bakumandan vekili General Alekseyev, Mttefiklerin Selanie deil, tzmire kmalarn ve Doudan ilerleyerek Kus kuvvetleriyle birlemelerini teklif etmiti. Ruslarn bu teklifi de ngiliz ve Fransz askeri mahfillerce reddedilmitir. te btn bunlar, gya, ngiliz ve Franszlarn Rusyaya kar besledikleri kt niyetleri gstermektedir. E. Adamov, stanbul ve Boazhr, giri.

305

Banazr Goremkin'e gnderdii bir yazda, Hariciye nazr Sazonov'a daha nce gnderilen maddeleri tekrarladktan sonra, "Batl komularla (Almanya, Avusturya) hesap grldkten sonra (yani onlar malup edildikten sonra) ancak "Boazlar meselesi'nin ele alnabilecei, fakat daha evvel byk bir diplomatik faaliyetin yaplmas gerektiini, (ilerde) Boazlara doru yryecek bir Rus ordusunun hibir mkiltla karlamadan Bulgar limanlarndan birisine kmas icap edecei, ve bu ordunun ikmal ilerinin de Romanya demiryollar vastasiyle yaplmas gerekeceini" bildirilmiti. Grandk Nikola, meslenin ar Nikola II. ya anlatlm olduunu ve ar'n da "stanbul ve Boazlarn Rusya'nn elinde kalmas meselesinin grlmesi uygun olaca fikrini izhar ettiini" bildirmiti. Bunun zerine 8/21 ubat (1915) tarihinde Hariciye Nezaretinde, Sazonov'un bakanlnda "Boazlar meselesi" ile ilgili bir toplant yapld.' Buna: General Kuropatkin, eli Giers, yardmc Ne- ratov, baron illing, mstear Gulkievi ve Klemm, sekreterlerden bazs katldlar. General Kuropatkin, halihazrdaki durum ve harpten faydalanarak, Rusya'mn muhakkak bir surette istanbul ve Boazlar ele geirmesinin art olduunu beyan etti. Bu maksatla Rus kuvvetlerinin u yerleri igalleri lzm gelecekti: Enez-Midye hattnn istanbul Boaz ve anakkale Boazna kadar, Asya'da da Sakarya nehrine kadar ve Balkesir zerinden Midilli Krfezine kadar uzanan hat. Rumeli tarafnda atalca mstahkem hattna dayanlarak Boaza kadar birinci snf bir kale vcuda getirilmeli idi. Bu kalenin bir ksm da Bolayr mstahkem hattndan anakkaleye dayanacakt. Buralara konacak drt Rus kolordusu, Odessa'dki Rus asker hazrlklarn epey hafifletecekti. ayet, istanbul'un Rusya'ya ilhak ok byk glkler yaratacak olursa, o halde bu ehrin "serbest ehir" statsne konmas ve "serbest bir ticaret liman" (porto franco) haline getirilmesi icap edecekti. Eski istanbul elisi Giers, Kuropatkin'in bu teklifine itiraz etti, ve ehrin behemehal Rus idaresi altna konmasn istedi. Szn ksas bu toplantya katlanlar, stanbul ve Boazlarn yaknda Rusya'nn eline geeceine inanm gibiydiler. Ertesi gn, yani 9/22 ubat 1915 gn "Boazlar ve istanbul meselesi" Rus ba nazr Goremkinin riyasetinde yaplan bir "Husus istiare Meclisi"nde bahis konusu oldu. Bu mnasebetle Grandk Nikola'dan alnan (ve Sazonov'a yazlann ayn olan) yaz okundu ve

1 MNO Ser. III. t. VII. . 1. s. 305/6. (vesika No 232). baslmtr: Konslanliapol' i proliv, II, 126.

306

mzakere edileli, "ingiliz ve Fransz donanmasnn anakkale Boazn geip istanbul'a yaklatklar takdide ne olaca" meselesi grld. Bu meselenin Rus Bakumandanl kararghnda da hararetli konumalara yol at anlalyor; bunlar sansr dolaysiyle matbuata intikal ettirilmemiti. A.ncak "Siyas Masa" mdr Prens Kudaev'in mttefiklerin baarlar hakknda pek de nikbin olmad biliniyor. Prens Kudaev'e gre (mttefiklerin donanmalar Boaz zorlasalar bile) Trkler yle kolayca teslim olmayacaklar, mukavemet edeceklerdir, ingiltere ve Fransa da iktisad menfaatlar icab, Trklerle sulh yapacaklard. Kudaev, yazsna devamla: Hakikatlere gz yummak kadar fena birey yoktur; his ile deil, muhakeme (mantk ve akl) ile hareket edilmelidir. 10/23 ubat 1915 de gnderilen bu yaz u cmlelerle son bulmutu: "Bizim tarafmzdan (yani Rusya'nn) istanbul'un alnmas ise, hali hazrda ok msait d durum hasl olduu halde (yani harpte ngiltere ile mttefik olunduu cihetle), ne imdi ne de ok uzun zaman daha sonralar mmkn olmayacaktr; zira bunu yapmamza bizim (yani Ruslarn) ne manev ne de asker kudretimiz msait deildir".' Prens Kudaev, bu suretle Rusya'nn istanbul'u (ve Boazlar) ele geirmesine hibir imkn ve ihtimal olmadn aka ifade etmek istemiti. Onun bu szleri, tabiatiyle Sazonov ve onun gibi dnenler zerinde bir souk du tesiri yapmt. Yukarda anlatld vehile, Prens Kudaev, Trkiye ile "ayr bir bar akdi" grn ne srm ve dolaysiyle imdilik "Rusya'nn tarih gayeleri" inden (stanbul ve Boazlardan) vazgeilmesini tavsiye etmiti. O, bu yzden Rus Bakumandanlk masa efliinden uzaklatrlacaktr. Fakat Petrograd'daki diplomatik ve siyas mahfiller, Prens Kudaev'in fikrinde deillerdi; onlar istanbul ve Boazlarn mutlaka Rusya tarafndan alnmasn istiyorlar ve bu yolda gayret sarfediyor- lard. Sazonov bu siyasetin ba temsilcisi idi. ingilizlerin anakkaleye hareketleri balamas zerine Sevastopol'daki Rus donanmas da, 15/20 ubat 1915 tarihli bir emirle Boazlara hareket iin hazr bir duruma getirilmiti. Boazlarn ve stanbul'un tehdit edilmesi zerine, Sazonov, galiba Trkiye'nin hemen sulha talip olacan sanmt; yani Trklerin asla mukavemet edemiyecekleri zannedilmiti. Nitekim 15/28 ubat (1915) tarihli talimatla Paris ve Londra elilerine, bar akdinden nce Trklerden istenecek artlar bildirilmi ve yle sralanmt: 1. Alman gemilerinin teslimi, 2. Btn Alman zabitleri vc as-

1 MNO Ser. III. t. VII. . 1. ss 316-17 (vesika No 245).

307

kerterinin teslimi, 3. Boazlardaki toplarn teslimi. Ancak bundan sonra Trklerle mzakerelere balanmal idi.' Bu suretle, Sazonov'a gre: ngiliz ve Fransz donanmalarnn anakkale Boazn gemelerinden nce, "stanbul ve Boazlar meselesi"nin mttefikler ile belli bir ekile, formle balanmas artt; yoksa, belki de ge kalnm olacakt. Sazonov'un bu meseleyi, her halde en ge Mart balarnda ar Nikola'ya at ve ar' kendi grne katlmaa ikna ettii anlalyor. 3 Mart 1915 tarihinde, Petrograd'daki Fransz sefiri M. Paleologue tarafndan, sefirin yaveri General Laquiche, ar'a takdim edilirken, ar Nikola II., Fransz Generaline, "istanbul ve Boazlar" meselesini am ve buralarn muhakkak Rusya'nn elinde kalmas gerektiini sylemiti. 2 Bununla Rus hkmetinin mttefikleri nezdinde bir teebbse geecei anlalmt. Sazonov 19 ubat/4 Mart (1915) tarihinde ar Nikola II. ile bu meseleyi (bir daha) grm ve hareket tarz iin tasvibini almt. Nitekim ayn gn leden sonra, Sazonov Petrograd'daki ngiliz ve Fransz elilerini yanna davetle, birlikte bir "aide mdmoire" (muhra) tanzim etmiti. Bu muhtra ngiliz ve Fransz hkmetlerine tevdi edilecekti. Muhteviyat da u idi: "Harbin arz ettii gelimeler karsnda ar Nikola, Boazlar ve stanbul meselesinin Rusya'nn yzyllardan beri arzulad bir tarzda kat' olarak zlmesi gerektii fikrindedir. Eer istanbul ehri, istanbul Boaz ve Marmara sahilleri, Enez-Midye hatt Rusya'ya braklmayacak olursa, bu mesele halledilmi saylamaz. Ayn vehile stratejik mlhazalarla Asya ksmnda Sakarya nehrine kadar ve zmit Krfezine kadar uzanan saha ile Marmara denizindeki adalar ve mroz ve Bozca (Tenedos) adalar da Rusya imparatorluuna katlm olmaldr. Adlar geen btn bu yerlerde ingiltere ve Fransa'nn yksek menfaatleri Rusya tarafndan tamamiyle dikkat nazarna alnacaktr. Rus hkmeti mttefik hkmetleri tarafndan yukarda saylan isteklerin sempati ile karlanacan ummaktadr. Mttefik hkmetler, Osmanl mparatorluunun baka yerlerinde tatbikini tasarladklar pln

1 Ayn yerde vesika No 266. 2 M. Paleologue, La Russie des Tsars, II, 314 : La ville de Constantinople et la Thrace miridionale devront itre incorpor^es & mon empire.

308

lar ve talepleri hususunda, Rusya imparatorluk hkmeti tarafndan ancak bir destek grecektir; Mttefik hkmetler bu hususta tamamiyle emin olabilirler".1 Sazonov, bu suretle, eer ingiltere ve Fransa istanbul, Boazlar ve evrelerinin Rusya'ya braklmasna muvafakat edecek olurlarsa, Osmanl imparatorluunun br ksmlarnda istedikleri gibi hareket edebileceklerini, arzu ettikleri gibi paylaabileceklerini aka ifade etmi oluyordu. Bu suretle Rus hariciye nezareti tarafndan istanbul ve Boazlar meselesinin, Rusya'nn arzu ettii bir ekilde hallini temin iin ingiltere ve Fransa nezdinde harekete geilmiti. Bu muhtra Paris ve Londra Rus elileri tarafndan Hariciye nazrlarna verilmi ve bu suretle "muamele" balamt. Sazonov, ngiltere ve Fransa hkmetlerine gnderdii bu talepte, Rusya'nn muhakkak tatmin edilmesi gerektiini bildirmi, ayet bu olmazsa kendisinin istifa etmesi icap edecei ve yerine gelen yeni nazrn, " mparator sistemine" dnebilecei tehdidini de savur- mutu; yani Rusya'mn Almanya ve Avusturya ile "ayr bir bar" akdcdebileceini de ima etmiti. ngiliz ve Fransz hkmetleri dc anakkale Boazna kar giriecekleri muazzam bir deniz ve asker hareketten nce Rusya'nn bu isteklerine kar anlay gstermeleri artt. Mttefikler ile Rusya arasndaki balarda en kk bir geveklik olmamasna dikkat edilmeli idi. Yani "istanbul ve Boazlar" zerindeki Rus taleplerine hi olmazsa nazar olarak muvafakat etmek mecburiyeti hasl olmutu. Bu yaplmad takdirde Rusya'nn Almanya ile "ayr bar" akdi cihetine gitmesi de mmknd. Mttefikler, anakkale hareketinden Ruslar haberdar etmek ve imkn nisbetindc Ruslarla ibirlii yapmak istediklerini de belli etmilerdi. Bu kabilden olmak zere, 20 ubatMart (1915) te alnan bilgiye gre, ingiliz amirali anakkale Boazn gemeden drt gn nce, mttefikler donanmas ile birlikte harekete katlacak Rus harp gemisi "Askol'd" vastasiyle, Karadeniz Rus donanmas ile muhaberede bulunacak ve Rus donanmas da ona gre hemen istanbul Boaz'na doru alacakt.2 Rus erkn harbiyesince tanzim edilen bir plna gre: Mttefiklerin anakkale'de harekete balamalar zerine, istanbul'un

1 MNO Ser III. t. VII. . 1. ss 292/3. Franszcas: ConsUmlinople et Detrols , T. 1. pp. 175/76. (Bkz. Ekler) Documents on British Foreign Policy, 1919-1939 First series. Vol. IV, 635/6. 2 MNO Ser 111. t. VII. . 1. s. 394. (vesika No. 301

309

ve Boazlarn igali iin bir miktar Rus askeri de hazrlanacakt. Yani stanbul ve Boazlar, ngiliz, Fransz ve Rus kuvvetleri tarafndan birlikte igal edilecekti. anakkale Boaz ngilizler tarafndan tutulacana gre, Rus kuvvetleri de stanbul Boaz'nda, Rumeli yakasnda, Ortaky' ve Anadolu yakasnda da Kuzguncuk'a kadar olan yerleri igal edeceklerdi. stanbul ehri iinde de, Hali'in gney ksm, yani stanbul, Fener ve civar Rus askerlerinin elinde olacakt. Franszlar -Taksim, Beyolu, Galata, Hasky ve Adalar'; ngilizler de: skdar Kadky, Haydarpaa, Moda, Kartal' igal edeceklerdi. stanbul ve Boazlarn pek yaknda igal edileceine muhakkak nazar ile bakldndan, Rus kumandanlnca, demek ki byle bir pln hazrlanmt.1 Ruslar endie ettiren ancak bir husus vard: Yunan donanmas ve askerlerinin de anakkale hareketine itirakleri ve bunun sonunda stanbul'un igaline de Yunan kuvvetlerinin katlmas idi. stanbul'da 100 binden fazla Rum bulunduu ve Yunanllarn tedenberi "stanbul zerinde gzleri olduu" (yani Bizans ihya etmek hlyasna kapldklar) belli olduundan, Ruslar hibir vehile Yunanllarn bu ie karmasn arzu etmiyorlard. ngiliz hkmeti, nihayet Rusya'ya "Boazlar ve stanbul" hakknda teminat vermek zaman geldiine hkmetmi ve Lord Grey, 27 ubat/12 Mart (1915) tarihinde bu hususta Petersburg'daki ngiliz elisi Sir G. Buchanan'a bir talimat gndermiti. Bu talimat, Sazonov tarafndan tanzim edilen 4 Mart (19 ubat) tarihli muhtraya bir cevap mahiyetinde idi. Sir G. Buchanan tarafndan, Sazonov'a takdim edilen bu yazl teminat, ayn zamanda ngiliz hkmetinin "taahhd" mahiyetinde idi. 2 Bu ngiliz muhtrasnda btn Rus isteklerinin kabul edildii bildirilmiti. Yazda belirtildii zere: "stanbul ve Boazlar, bu harpteki kazanlarn en kymetlisi"olacakt. Yani ngiltere mttefiki Rusya'nn hatr iin byle kymetli bir paradan feragat ediyordu. ngiltere'nin arzusu, sadece stanbul'daki ngiliz ticaretine mkilt karlmamas merkezindeydi. Fransz elisi M. Paleologue da, Fransa'nn "stanbul ve Boazlar zerindeki Rus haklarn ve isteklerini" kabul edeceini Sazonov'a bildirdi. 3 Bu suretle mttefik hkmetler, nihayet Rusya'nn Istanbul-

1 Ayni y. s. 414/5 (vesika No. 320) 2 MNO Ser. III. t. VII. . l..s. 452/3 (vesika No. 352). Bkz. ekler. Documenls on British Foreign Policy, IV, 636-638. 3 M. Paleologue, La Russie des Tsars, II, 315.

310

Boazlar, Marmara Denizi, Gelibolu Yarmadas, Dou-Trakya (Enez-Midye hattna kadar) ve Asya ksmnda da Sakarya nehrine kadar zmit evresi ile mroz ve Bozca adalarnn Rusya'ya braklmasna muvafakat etmi bulunuyorlard. Bu muvafakat geri ngiliz elisinin sadece bir notas, "muhtras" eklinde vukubulmutu; yani bunun zerinde ngiliz hariciye nazr Lord Grey'in imzas dahi bulunmuyordu. Fakat bu ekil dahi Sazonov iin yeterli telkki edilmi ve bu "muhtra" yeter derecede bir teminat olarak kabul edilmiti. Bu olay Sazonov iin byk bir diplomatik baar mahiyetinde idi. "stanbul ve Boazlar meselesi"nde imdiye kadar Rusyaya kar en ok engel karan ve kar duran ingiltere, bu suretle nihayet bu hususta takib etmi olduu siyasetini terketmi vc Rusya'nn isteklerine boyun emiti. imdi sadecc, anakkale Boaznn zorlanmas ve istanbul ile Boaz'n ele geirilmesi ii kalmt. Fakat 18 Mart 1915 gn ingiliz ve Fransz donanmalarnn denedikleri anakkale Boaz'n geme teebbs, esiz Trk kahramanl karsnda tam bir baarszla urad ve bununla, ingilizlerin, Franszlarn ve bilhassa Ruslarn besledikleri gzel hlyalar ykld gitti. Gelibolu Yarmadas'na yaplan karma hareketleri ve Mustafa Kemal (Paa) tarafndan idare edilen esiz mdafaa harpleri ve nihayet mstevlilerin ekilip gitmeleri sonunda Ruslarn istanbul ve Boaz hlyalar bsbtn suya dt. Dier yandan, ingiltere ve Fransa, Trkiye'nin muhakkak malup olacan gz nnde tutarak kendi aralarnda, Osmanl memalikini "paylamak" iin bir anlama akdettiler. Sovyet-Rus yazarlarnn iddialarna gre, Musul vc Suriyen;n kuzey ksmlarnn Ruslarn eline gemesinden endie ederek ingilizler vc Franszlar Asya Trkiyesinin "paylalmas" hususunda alelacele bir anlama yapmlard.' 9 Mart 1916 tarihini tayan vc "Sykes-Pi- cot anlamas" diye bilinen bu ngiliz-Fransz anlamasnda, ingiltere ile Fransa'ya braklacak saha tesbit edildikten baka, birde Anadolu'da Rusya'nn hissesine decek yerler de belli edilmiti. u blgeler Rusya'ya braklacakt: Trabzon ve Bat istikametlerinde Karadeniz sahili boyunca bir miktar arzi: Erzurum, Bayezit, Van, Bitlis ve evreleri ile Krdistan'n bir ksm. Bu suretle, Dou-Anadolu'da Rus igali altna girecek olan saha tamamiyle Rusya'ya braklm olacakt, istanbul ve Boazlarn Rusya-

1 N. Korsun, Erzfum Skaya ekspedicya, M. 1934, s. 4/5.

311

ya braklaca hkm, 12 Mart 1915 deki "muhtra" ya gre yrrlkte kalyordu. Fransa hkmeti, 1917 yl banda bu hususu resm bir nota ile teyit etmek lzumunu hissetmiti.

Diplomatik kanallarla Rusya ahvali hakknda bilgiler Rusya'ya kar "harb"in balamasn mteakip, Rusya'daki ahval ve gelimeler hakknda en iyi istihbarat imkn, Trkiye'nin Stockholm elilii vastasiyle mmkn oluyordu, isve'in harbe girmeyii, Stockholm'n Rusya'ya yaknl bu imknlar fazlasiyle temine yarayordu. Vaka ilgili Rus makamlar, Almanya ve mttefiklerinin istihbarat ebekesinin, isve vastasiyle Rusya'da faaliyette bulunmasna kar birok tedbirler almlard. Fakat Stockholm, yine de Rusya hakknda haber almak iin en iyi bir merkezdi. Ayn zamanda isve gazetelerinde kan baz yazlarda da Rusya ahvaline ait bilgi verilmekte idi. Dolaysiyle isve'teki Trk elisinin Rusya ahvalini aydnlatacak yazlarnn stanbul'da ehemmiyeti kmsenemezdi. Bu sralarda Stockholm'de orta eli olarak Cevad Bey adh biri bulunuyordu. Kendisinin sradan bir diplomat olduu anlalyor. Cevad Bey 1916 yl bandan itibaren Rusya hakknda baz mhim bilgiler ulatrmakta idi. Bu kabilden olmak zere, Stockholm- den 2 Ocak 1916 tarihli bir yaz ile baz mhim bilgiler vermiti. Cevad Bey'in dediine gre bu bilgiler "yaknlarda Petersburg'dan dnen, "ayan itimat, mevsuk l-kelm" bir zattan almt. Bu zatn naklettikleri de mhim ve mteneffiz bir Rusyalnn verdii malumata dayanmt. Bildirildiine gre: Rusya'da kibarlar salonunda dahi, geen Kasm ve Aralk (1915) aylarndan beri harbin tahamml edilmez bir hal ald sylenmekte idi. -drt ay evvelkine nisbetle, sulh arzusu alm yrmt. 1 Petersburg'da umum efkr, harbin neticelerinden ok endie etmekte idi. Birok mahrumiyet ve sknt bagstermiti. Halihazrda Rusya'da harp dolaysiyle servet iktisap edenlerden baka, harbin devamn arzu eden kimse yoktur denirse mbalaa edilmi olmazd. Durumu ciddiyctlc tetkik eden herbir Rus harbin kendileri iin kaybedilmi olduu kanaatnda idi.

1 DA, H. U. Karton No. 123.

312

Ayn zatn anlattna gre: Rus hkmeti ile ahali arasnda bir gr birlii yoktu; ancak Almanya ve mttefiklerinin yenilmesini istemek babnda grler birleiyordu. Harpten sonra ngiltere'nin tesiriyle Rusya'da demokratik esaslarn tatbik edileceine inanlmak isteniyordu. Rusya'da iktisad hayat, bilhassa kmr azl, amele yokluu yznden, ok mkl bir durumda idi. Rvet alm yrmt; bilhassa zahire meselesi ok fena idi; rvet alan memur servet toplamakla meguld. imendfer nakliyat ve bilhassa vagonlarn bulunmas (yani ticaret iin) ancak rvetle mmkn olabiliyordu. Bilhassa hububat nakliyat rvetsiz olamayordu. Ve bu yzden byk ehirlere zahire gnderilemiyordu. Et, ya, gaz buhran balam ve pahallk alm yrmt. Nefyedilmek ve uzak yerlere srlmek korkusu ile, muhta ahaliden kimse ikyete cesaret edemiyordu. 1 Bu zatn syledikleri arasnda en mhim haber de u idi: "Petersburg'da icra edilen tevkifat oalmakta ve bir ihtill vukuundan endie edilmekte idi". 2 Bu suretle, Rusya'da bir "ihtill" olmas ihtimali Trk elilii vastasiyle stanbul'a hariciye nezaretine ulatrlm bulunuyordu. Mamafih, Alman istihbarat kanallar vastasiyle de stanbul'a Harbiye Nezaretine ve Enver Paa'ya Rusya ahvaline ait birok malumat verildii muhakkaktr. Bunlar vastasiyle Rusya'da ahvalin gn getike ciddiyet kesbettii renilmiti. Rusya'da durumun "ktden daha fenaya" doru gittii, Hariciye nazr Sazonov'un istifas ve yerine, saraya yaknl bilinen Strmerin tayin edildii retilmiti. Harbin balamasnda byk hissesi olan ve bilhassa ngiltere ile Fransa'ya ball ile tannan Rus hariciye nazr Sazonov 1916 yl Temmuz 20 lerinde istifa etmiti. Bu istifa, Rus hariciyesinin baarszlna dellet ettiinden, birok tefsire yol amt. 1915- 1916 da Rus ordular Alman cephesinde byk yenilgilere maruz kalmlar, Lehistan ve Baltk eyletlerinden byk bir ksm Alman igali altna dm, cephede bagsteren silh ve mhimmat sknts, Rus ordularmn durumunu gittike fenalatrmt. Zaten Rusyann iinde de, bata yiyecek olmak zere birok sknt ba- gstermi ve harbin Rusya iin bir felkete yol at gr yaygn bir hal almt. Bu durum karsnda ar'a yakn duran evrelerin, bilhassa arn kars Aleksandra Feodorovna ve birok tannm kimselerin, el altndan Almanya ile ayr bir bar akdini arzu ettikleri ayi

1 Ayni yerde 2 Yine.

313

as dolamakta idi. Sazonov'un istifas ve yerine Strmer'in tayini bu ayialar bsbtn arttrmt.1 Bu mnasebetle isve gazetelerinde birok yaz kt ve Cevad Bey de bunlardan lzumlu yerleri alarak, franszca tercmelerini istanbul'a gnderdi. Bu yazlara gre: Sazonov'un ekiliinin hakik sebepleri pek bilinmemekle beraber, u noktalar zerinde durulabilirdi: Evvel Sazonov Balkan siyasetinde baarl olmadndan tr, ikide bir muaheze edilmekte idi; bilhassa Bulgaristan'n Rusya'ya kar harbe girii Sazonov'un. mevkiini sarsm ve hatt azline ramak kalmt. Grandk Nikola (arn amcas) kendisini sevmedii cihetle, Sazonov saraydaki Grandk taraftarlarnn entrikalarna maruz kalyordu. Nihayet, yaknlarda Rusya ile Japonya arasnda akdedilen bir anlama, bir takm Rus ileri gelenleri tarafndan tasvip edilmemiti, nk onlarn fikrine gre, Sazonov Japonlara kar fazla msamahal davranmt. Son olarak da Sazonov, Fransz ve ingiliz emellerine pek ziyade hizmet etmesi dolaysiyle Rus muhafazakrlar gurubunu memnun etmemiti. Sazonov'un istifas ve yerine Strmer'in getirilmesi baz mahfillere gre, Rus hkmetinin Almanya ile ayr bir bar akdine yol aacan tahmin etmelerine ramen, isveli mahitler, bu iddialarn mevsimsiz olduu kanaatn- da idiler. Dier taraftan Cevad Bey'in yazdna gre: Almanya'nn Rusya ile ayr bir bar akdi iin gayret ettii tedenberi malmdu.2 Stockholm'deki Alman elisi Baron Kutzius bu hususta pek mitli idi; Sazonov'un istifasnn sulhun yaklamakta olduuna dellet ettiini sylemekte idi. Rusya'dan bu hususta teyit edici baz haberler de alnmt. Ruslar bara zorlayacak en mhim are, Cevad Bey'e gre, Almanlarn cephelerdeki byk baarlar olacakt. Mamafih, Cevad Bey'e gre: "Anadolu vilyetlerinden drt'nn Rus istils altnda bulunmas keyfiyeti, Trkiye'nin Rusya ile sulh esaslar hakknda anlamasna bir engel tekil edecekti ve hayli mkl olacakt".' Bu suretle 1916 balarndan itibaren, Rusya ile ayr bir bar akdi meselesi, diplomatik muhaberede mhim rol oynamakta idi. Berlin'deki Osmanl bykelisi Hakk Paa da, her halde, bu hususta

1 Almanya'nn 1915 yl iinde ve sonralar Rusya ile bir "ayr bar" akdi iin teebbse giritii ve bu maksadla trl vastalar kulland biliniyor. Bkz. storiya diplomatii, II. 292/3. 2 DlA H. U. Rusya, karton No. 123. 3 DA H. U. Rusya, karton No. 123. (Cevad Beyin mektubu, 3 Austos 1916).

314

stanbul'a gerekli bilgileri gndermekten geri durmamt. Fakat btn bu mitlere ramen Rus hkmet mahfilleri Almanya ile ayr bir bar akdine yanamadlar. Bilkis ar Nikola, 1916 yl Aralk aynda, Rus ordular bakumandan sfatyle gnderdii bir tamimle "Rusya'mn, Almanlar'm igal ettikleri sahadan tamamiyle ekilmeleri ve yaptklar zarar ve ziyan demelerine kadar, savaa devam edeceini" bildirmiti. 1 arn bu bildirisi, ayn zamanda o sralarda bar akdi iin Amerikan Cumhurbakan Wilson tarafndan giriilen teebbse bir cevap mahiyetinde idi. 2 Bu suretle 1916 yl sona erer ve byk olaylarla dolu olan 1917 yl girerken, Almanya ve mttefiklerinin Rusya ile bir "ayr bar" akdetmeleri imkn henz belirmi deildi. 1916 yl sonlarna doru, Stockholm vastasiyle gelen yazlardan, Rusya ahvaline ait birok mhim bilgi edinilmiti. Bunlar arasnda bilhassa, Rus devlet Duma'snn, (Parlamentosu) tannm Rus siyasetilerinin harbe ve bilhassa Trkiye'ye kar tutumlarn gsteren nutuklar ve beyanatlar da vard. Harp knca, Rus Dumas hkmet tarafndan ikide bir uzunca sren tatile gnderilmiti. ar hkmeti, harbin icab, gittike artan bir bask ile memleketi idare etmekte ve Duma'y kendisi iin tehlikeli addetmekte idi. 1916 yaznda hkmetin bana getirilen Trepov gibi reaksiyonerler, Duma 'daki "Kadet" (Merut-monarist) ve bilhassa "solcu", yani Es-Erve Sosyal-Demok- ratlar, Trudovik'ler ile daim bir elime halinde idiler. Rus ordularnn malubiyeti, ierde bagsteren yiyecek, iecek, giyecek skntlar, Rus hkmet makamlarnn ve bilhassa harbiye nezaretinin dirayetsizliklerini aa vurmutu. Btn bu hususlar "Duma" ak olduu zaman, uzun boylu mnakaalara sebebiyet veriyordu. Bu defa "Duma" yeniden 1916 Kasm balarnda toplantya arlmt. O sralarda Rus mahall idareleri (Zemstvo)nin umum bir toplants Moskova'da yaplacakt. Bu kongrede memleketin iinde bulunduu durum ve zahire sknts da bahis konusu olaca anlalnca, Dahiliye Nezareti bu kongreyi menetmiti. Bunun zerine gazete stunlarnda ve bilhassa "Duma"da hkmet tenkit edilmee baland. Bu kabilden olmak zere 16/29 Aralk (1916) tarihindeki "Duma" celsesinde "Kadet"lerin szcs ve ok tannm bir siyaset adam olan Milkov, krsden hkmeti ar szlerle tenkit

1 Rusa "Re" gazetesi, 17 dek. 1916; "The Times" gezetesi 13 Dec. 1916. 2 Bakan VVilson'un "zafersiz bar" teklifi tarafsz Devletler vastasiyle 21 Aralk 1916 (eski sti ile 8 Aralk) tarihiyle aklanmt.

315

etmiti. -Re" gazetesinin 17/30 Aralk (1916) tarihli nshasnda bu konumalar neredilmiti. Dier hatiplerden, az sonra ok mehur olacak, Kerenskiy de hkmeti tenkit etti; ayn vehile menevik (Sos- yal-Demokrat) Grc henkeli de hkmete veritirenler arasnda idi. Burada bizi ilgilendiren szler, Rusya'nn i durumunun, Milkov'un beyanatndaki "Rusya'mn 1905 de olduu gibi ok mhim olaylara gebe olduu" szleri idi. Milkov'a gre, Rusya'nn "stanbul ve Boazlar alabilmesi iin Rus milletinin yeni bir hamle yapmas artt. Yani Milkov, Rusya'nn stanbul ve Boazlar zerinde hakk olduunu iddia etmekte idi. Milkov'a gre, stanbul ve Boazlarn alnabilmesi iin Rus milletinin tam bir birlik halinde olmas gerekiyordu. Halbuki "solcu" hatipler, bata Grc henkeli olmak zere, Rusya'ya Boazlarn hi lzumu olmadn iddia etmiti. Bu suretle -Duma" da hkmetin hi de houna gitmiyen gr ve szler de sarfedilmekte idi. Dolaysiyle "Duma", Noel mnasebetiyle uzun bir tatile gnderilmi ve ancak durumun gittike vehamet kesbetmesi zerine, ubat ortalarnda yeniden oturuma arlmt.

316

1917 RUS UBAT VE EKM (OKTOBER) HTLLLER.

"Geici Hkmet" devrin de bar yoklamalar

1917 yl, 27 ubat (yeni takvime gre: 12 Mart) ta Petrograd'da patlak veren ve sr'atle Rusya'nn dier ehirlerine de yaylan "ihtille ait haberlerin, istanbul'a resm makamlara, bu olaydan birka gn sonra yetimi olduu muhakkaktr. Her halde Harbiye Nezareti, elindeki mevcut istihbarat imknlar ile ve bilhassa Almanya zerinden, telgraflarla Rusya'daki bu gelimelerden haberdar edilmiti. Ancak, asker sansr ve mlhazalar ile, bu haberlerin matbuata intikali iin bir mddet zaman gemiti. Az sonra grlecei vehile, istanbul matbuatnda "Rus ihtilli" hakknda ilk yazlar ancak 20 Mart tarihlerinde kmaa balamtr. Harp iinde Rusya'daki ahvale ait bilhassa Stockholm eliliinden, sefir Cevad Bey vastasiyle, bilgi alndm yukarda grmtk. Cevad Bey, Isve'liler veya tarafsz elilik mensuplar ile temaslar ve isve matbuat vastasiyle, Rusya ahvaline ait bilgi toplamaa almakta idi. Mamafih kendisinin bu hususta fazla bir baar veya beceriklilik gsterdii iddia edilemez. Bazen ok yaal tehisler koyduu da grlmektedir. Bu kabilden olmak zere, 1917 yh 27 Ocak tarihli, yani ihtillden be hafta nceki bir yazsnda, u satrlar okuyoruz: "Rusya'da dahil buhran hkm srmekle beraber, durum, dahil bir isyan olmayaca merkezindedir. nk: Liva-i isyan altnda toplanabilecekler cephe-i harpte veya cephe-i harp ve Sibirya'ya gnderilmekte olduklar gibi, ar ve hkmet-i mstebidesi ve ordusu ve Duma'daki muvafk ve muhalif frkalar da harbe devam etmek azmindedirler. Binaberin kat' bir hezimet-i askeriye gibi

V I I

317

fevklede bir hal vukubulmadka, Rusya'daki istibdad ve hrriyetin bugnk mcadelesinden komu dmanmzn an karib mttefiklerini terketmesi ihtimali bulunduu neticesini karmak hata olur".1 Mamafih, Rusya'da az bir zaman sonra ihtillin patlak vereceini, kimse kat'yetle kestirememiti. Vka, daha 1916 balarnda dahi, baz sve mahfillerinde ve Rusya'da, ihtillden bahsedenler olmutu; fakat bunun ne zaman olaca kat'yetle kestirilemiyordu. Nitekim "htill" sahasnda en byk "mtehasss" saylan Rus Bolevikleri lideri Lenin dahi, svire'de iken, 1917 ubat'nda Rusya'da bir ihtillin yaknda kacam tahmin edememiti. Ayn vehile, Londra- da kan mehur "Times" gazetesi dahi 1917 yl Ocak balarnda yaynlad "Rusya ve Harp" adl bir makalede, Rusya'da i buhrann iddetli olduunu kabul etmekle beraber, ar'n zafer kazanlncaya kadar harbedecei iddia edilmiti. Mamafih, tngiliz siyasetine, Rusya'da bir ihtillin asker zaafa gtrecei bilindiine gre, byle bir ihtillin temenni edilmedii de aikrd. Mamafih, Rusya'dan ubat balarna doru gelmee balayan malmata gre, Rusya'da durumun gittike kart ve ahalinin bilhassa arie ile ar'a kar dmanlk beslemekte olduu renilmiti. Cevad Bey, 28 ubat (gi7)ta, Hariciye Nazr Ahmed Nesim Bey'e gnderdii bir yazsnda, "Rusya'daki ahvalin karmak zere olduunu ve ngilizlerin tevikat ve tezviratlar ile cretleri ziyade- leen "Duma" meclisindeki hrriyetpervern ekseriyet kitlesi, hkmet ve idare-i mutlakaya kar tehdid miz bir vaziyet ald" haberinin Stockholm'e ulatn bildirmiti. 2 Mamafih, bu haber, sadece ubat sonlarnda toplantya arlan "Duma"da Milkov ve dier baz hatiplerin hkmeti iddetle tenkitlerinin ve bu mnasebetle gazetelerde kan yazlarn yanklarndan baka birey deildi. Rusya'da henz "htill" havas yoktu. Mamafih "lhtill"in patlak vermesinden sonra dahi, Stockholm'deki Trk elisinin buna ihtimal vermeyii, sve siyas mahfillerinde Rus ihtillinin hakikaten ni olarak patlak vermesinin bir srpriz tekil etmesi ile ilgilidir. Cevad Bey'den gelen 13 Mart (1917) tarihli ve 141 numaral telgrafta Rusya ahvali hakknda unlar yazl idi: "bu ayn (yani Mart'n) sekizinde ve onunda Petersburg'da itia zuhuruna, kuvay- askeriyenin ahali zerine silh istimal eylemesi ile, ktal vukubul- duuna, birok fabrikalarda "terk-i igal" (yani grev) iln edilmi

1 DA H. U. Rusya Karton No. 123. 2 DA H. U. Karton No. 123.

318

olduuna, dier byk Rus ehirlerinde de buna benzer vakalar tahad- ds ettiine, hlsa Rusya'da ihtill balam idiine dair Harparanda (RusNorve hududunda bir ehir) ehrinden mbalgakrane havadis varit olmutur. Ahiren, Rusya'da kesretle kar yap, mnakalt tavakkuf ettii cihetle, byk ehirlere zahire evki mmkn olmadndan, ahali ve bilhassa kadnlar sokaklarda mctemian tezallm vc ikyete tesadd etmi olduklarndan, silh istimali ile kargaalk bastrlmtr. Selhiycttar nahafilde hakikatin bu merkezde olduu ve vukuat mesture haddizatnda ehemmiyetle manidar addedilmekle beraber, vsi miktarda ve mrettep bir ihtill balangc olmad fikrinde bulunulduu maruzdur". 1 Halbuki Petograd'da balyan ve "ekmek fkdan" yznden yaplan halk birikintileri,kadn ve ocuk ynlar 27 ubat/12 Mart gn, asker birliklerin de halka katlmas ile, tam bir "htill" eklini almt. Rusya'da tam bir "htill" baladna ait ilk bilgi galiba 15 Mart (1917) ta Bern'den eli Fuad Bey'in telgraf ile alnmtr. Franszca yazlan bu telgrafta: Rus ajansnn bildirdiine gre, Petograd'da byk bir ihtill patlak vermiti. Btn nazrlar ve ar kendisi de hapiste idiler. "Duma" azalarndan Milkov da dahil, 12 kiiden ibaret "geici bir hkmet" kurulmutu. Petrograd garnizonu da bu hkmeti desteklemekte idi.2 Lahey'deki Trk elisi Nusret Bey'den de ayn mahiyette bir telgraf gelmi ve Petrograd garnizonunun 30 bin kii olduu bildirilmiti. Berlin bykelisi Hakk Paa'dan gelen ve 15 Mart 1917 tarihini tayan telgrafta unlar vard: "Bugnk istilbarat- mev- sukaya nazaran, Rusya'da ihtill kesb-i iddet etmee balamtr. Duma meclisi azasndan bir ksm, bata mebus Engelhard t olduu halde, bir "Hkmet-i ihtilliye" teekkl etmi ve bu ihtille 30 bin kadar da asker katlmtr. Yine Hakk Paa'nn bildirdiine gre: "Bu Rus ihtilli daha ziyade ngilizler tarafndan tertip edilmiti. nk ar ve yaknlar son zamanlarda Almanya ile anlamak meyli gstermi ve gya ngiltere de buna mani olmak iin ihtill hareketini krklemiti".3 Bu devir Osmanl diplomatlarndan en dirayetlisi olarak tannan Hakk Paa dahi bu hususta tamamiyle yanlm, daha dorusu, tek tarafl Alman istihbaratna fazla itimat etmiti. Patlak veren bu Rus ihtillinde ngiliz parma yoktu; Engelhardt

1 DtA H. L'. Rusya. Karlon No. 123. 2 Ayn yerde 3 Yine

319

adl bir mebus da bir "htill hkmeti" kurmu deildi. Mamafih, Viyana'daki Trk eliliinden gelen telgrafta da bu Rus ihtillinde "ngilizlerin byk rol olduu" belirtilmiti. Demek ki, o gnlerde Berlin ve Viyana'da umum gr bu merkezde idi. Bir de Rusya ile "Ayr bar"tan da bahsedilmee balanmt. Az sonra, Stockholm'den Rus ihtilline ait daha sarih ve geni bilgiler gelmee balad. Bu bilgiler daha ziyade sve matbuatna dayanmakta idi. Bu kabilden olmak zere, ngiliz ve Rus elilikleri ile yakn mnasebetlerde bulunduu bilinen sve sosyalistlerinin ba Branting tarafndan karlan "Social Demokraten" gazetesinin 19 Mart 1917 tarihli nshasnda "Rus htilali" adiyle Branting'in uzun bir makalesi kmt. Cevad Bey bu yazy franszcaya evirtmi ve stanbul'a gndermiti. Bununla galiba ilk defa, stanbul Hariciye nezaretinde ilgili kimseler Rus ihtilli hakknda etrafl bilgi edinmi oldular. Ayn zamanda Kopenhag'daki Trk elisinin, 20 Mart 1917 tarihli bir yazsnda, Rusya'da, ihtill hareketi sonunda, Rusya'nn "mnferit bir sulh" akdedecei gr de vard. Bu suretle, ihtillin ta bandan bir "ayr sulh akdi" gr ortaya atlmt. Byle bir sulhn Trkiye bakmndan bilhassa arzu edildii muhakkakt. Stockholm'den gelen haberler, Rus ihtillinin mtemadiyen genilediini gstermekte idi. Bu defa heidze adh birinin riyaseti altnda bir "Amele komitesi" kurulduu da bildirilmiti. Bu "Amele komitesi" haddizatnda Rus ihtillinde ok byk rol oynayacak olan ve hkimiyetin Boleviklere gemesinde en mhim mili tekil eden, mehur "Asker ve Amele Murahhaslar Sovyeti" idi. Cevad Bey'in, tabi byle bir komitenin mahiyetinden haberi yoktu. 1917 yl ubat 27 de (Mart 12 de) Petrograd'da patlak veren "Rus ihtilli"ne ait haberler stanbul matbuatnda hayli ge kt. Bu devrin en byk gazetelerinden olan "kdam", "Tasvir-i Efkr", "Vakit", ve "Tanin" de ancak Mart'n yirmilerine doru Rus ihtilli hakknda yazlar baslmakla beraber, Rusya olaylar hakknda doru drst malmat verilememiti. O sralarda Trkiye'de tatbik edilen asker sansr bir yandan, haberlerin Almanya ve Avusturya szgecinden gemesi te yandan, Petrograd'da vukubulan bu nemli hadiselerin stanbul'da lyk ile renilmesine engel tekil ediyordu. Fakat u cihet aikrd: Trkiye'nin "ebed dman" saylan arlk Rusyas bnyesinde muazzam bir atlak peyda olmutu; buna ait haberler de Trkiye'de herkeste, Rum ve Ermeniler hari, sonsuz bir sevin ve mit uyandrmt. Herkeste beliren mit: Harbin Trkiye

320

iin nisbeten kaypsz ve zararsz sona erdirilmesi, stanbul ve Boazlarn Ruslara kaptrlmyacann anlalmas idi. arlk Rusya'smn stanbul ve Boazlar zerinde hkimiyet iddias ve Trkiye'nin harbe ite buna mani olmak iin katlm olmas herkese bilinen bir hakikatti. Nitekim "Rus ihtilli"nin Trkiye iin nemi bu adan incelenmee ve bu konuda gazetelerde yazlar kmaa balad. Bilhassa Yunus Nadi Bey'in yazlar "Tasvir-i Efkr"da (veya o sralardaki adiyle: Tesvir-i Efkr'da) Rusya- daki olaylara hasredilen bamakaleleri birbirini takip etti. Bu yazlarda: "Rus htillinin mahiyeti" ve "Trkiye iin nemi", "Trkiye'nin arlk Rusyas tehlikesinden kurtulmas mitleri" belirtilmiti. Mamafih Yunus Nadi Bey'in bu baptaki tahminleri veya dileklerini tasdik edecek her hangi bir emare mevcut deildi. nk Petrograd'da teekkl eden "Geici hkmet"in tutumunda, eski hkmete nisbetle, her hangi bir deiiklik grlm deildi. Daha dorusu Rusya'da sr'atle birbirini takip eden olaylar hakknda stanbul'da doru drst haber alnamadndan, "Geici hkmet"in "bar ve harp" meselelerinde ne yapaca kestirilemi- yordu. Bununla beraber Babli mahfillerindeki hkim kanaata gre "kabul olunabilecek esaslar" dahilinde Rusya'daki yeni hkmet ayr bir bar akdine yanaabilecekti. Bu hususta Berlin'den ve Viya- na'dan alnan haberlere dayamld anlalmaktadr. Bilhassa Avusturya'nn Rusya ile hemen bir bar akdine istekli olduu da bilinmekte idi. Nitekim Avusturya banazr Kont Czernin Mart sonlarnda Berlin'e gitmi ve Alman Hariciyesi ile uzun boylu grmt. Sadrazam Talt Paa da, "Harp ve Bar" meselelerini ve birok dier problemleri dc grmek zere Berlin'e gitmeyi dnmekte idi. Drt gnden fazla Berlin'de kalamyaca iin Hakk Paa'nn Alman Hariciyesi ile imdiden temas etmesi ve hazrlk grmelerinde bulunmas icap ediyordu. Berlin'deki Trk elisi Hakk Paa'dan 6 Nisan 1917 tarihinde alnan telgrafta, bu hususta etrafl bilgi verilmiti. Alman hariciyesine gre: Rusyadaki ihtillin barn akdini abuklatraca muhakkakt. Fakat Rusya'da hal-i hazrda Milkov ve Gukov gibi devlet ricalinin tutumlar harbe iddetle devam olduundan, (Almanya'nn) fazla bir sulh temayln izhar etmesi mnasip dmeyecekti. Rus ahalisinin samimiyetle sulh istedii de muhakkakt. Bu durum karsnda Rus cephesinde tecavz hareketlerinde bulunmamak, ahalinin hkmet zerine tesirinin artmasn beklemek siyasetinin takibi

321

uygun olacakt. Berlin'de Avusturya hkmetinin sulha fazla tehalk gstermesi iyi karlanmam, dolaysiyle Talt Paa'nn "Tanin" muhabirine verdii beyanattaki itidali Almanlarca iyi karlanmt. Ruslar sulha talip olurlarsa, sulh akdi iin "mmkn mertebe uyuulmak cihetine gidilecei" muhakkakt. Fakat byle bir barn hangi artlarla yaplaca imdiden belli olmadndan, bu hususta hazrlklarda bulunmak da mmkn deildi. brahim Hakk Paa, bir mddet sonra, Almanya, Rusya, talya ve Fransa'daki i durum daha da aklanacandan bar imknlarnn artmas ihtimalinin kuvvet bulacan da kaydetmiti. Dolaysiyle Talt Paa'nn Berlin'e gelmesi ok iyi olacakt. Ancak bunun vaktini iyi semek icap ediyordu. Viyana'daki Trk elisi Hilmi Paa'dan alnan ve 15 Nisan 1917 tarihini tayan telgrafta, Avusturya hariciyesinin "Rusya ile ayr barn" nisbeten yakn olduu Milkov ve Gukov'larm yaknda hkmetten ekilecekleri ve dolaysiyle Rusya'da sosyalist basknn artaca ve askerler arasnda zlme hareketinin artt cihetle, artk harbin fazla devam edemiyeceine inanlmakta idi. Mamafih Hilmi Paa btn bu nikbin grlere pek ihtimal vermiyordu. Mamafih Nisan aynda (1917) Rus ihtilli hakknda stanbul'da daha geni haber almak mmkn olmutu. Gazetelerde Rusya olaylar hakknda tafsiltl yazlar karken, yeni adlar ve yeni tabirlere de rastlanmakta idi. Bunlar arasnda : "Lenin" ad ve "Rus Amele ve Asker Cemiyeti" gibileri de vard. Lenin ad ilk defa "Tasvir-i Efkr"- de 18 Nisan 1333 (1917) tarihinde zikredilmiti. svire'den Almanya zerinden Rusya'ya dnen 30 Rus ihtillcisi arasnda Lenin ve Zi- novyev'lerin bulunduklar haberi verilmiti. Ayn gazetenin 19 Nisan tarihli nshasnda "Lenin'in sve'teki Sosyalistlerle grmesi"nden bahsedilmekte idi.1 Yunus Nadi Bey, "Tasvir-i Efkr" m 18 Nisan (1917) tarihindeki saysnda "Yeni Rusya'da Amele ve Hkmet" adiyle bir bamakale neretmek suretiyle Rus ihtillinin en nemli konusuna dokunmutu. Ona gre: Amele, Rusya'da hkim duruma gelmee balamt; dolaysiyle Rusya'nn bundan byle arazi ilhakn istememesi icap edecekti. Bu temenni haddi zatnda her Trkn arzu ettii ve "Rus lhtilli"nden en ok bekledii bir eydi. Demek ki, Rusya'da

1 (Stockholm elisi) Cevad beyin 15 Nisan 1917 tarih ve 248 numaral telgraf Hariciye nazr Ahmed Nesimi beye gnderilen bu telgrafta, Cevad Bey, Lenin'in 30 kadar Rus sosyalisti ile (ki doru idi, hepsi Lenin ile 32 kii idiler) svire'den Almanya zerinden geldikleri ve Petrograd'a gittikleri anlatlm, ve Lenin'in "bar akdi" taraftar olduu belirtilmiti.

322

beliren "duruma amelenin hkim olmaa balamas cereyan" Trkiye iin faydal bir hareket olacakt. Nitekim az sonra, Kopenhag yolu ile Rusya'dan gelen bir ajans haberinde Yunus Nadi Bey'in bu grlerini teyit eder baz esaslar belirmiti. Lenin, hkikaten, " Nisan tezi" adiyle bilinen grlerini Petrograd'daki bir toplantda aklarken, "Rusya'nn herhangi bir arazi talebinde bulunmamas gerektiini" de beyan etmiti. O sralarda Petrograd'da ve ummiyetle herbir ehir ve kasabada mitingler tertip edilmekte, "htill ve lnkilb"a ait nutuklar ekilmekte idi. Ayn zamanda ihtillci unsurlar da tekiltlanmaa balamlard. Bu tekiltlar arasnda en nemlisi, daha ihtillin birinci gn Petrograd'daki garnizon ve amele mmessillerinden meydana getirilen "Asker ve Amele Mmessilleri Sovyeti" (uras) idi. Yine ihtillin ta bandan itibaren "Geici Hkmet" ile yan yana icray faaliyette bulunan ve kendi bana bir hkmet olan bu "Sovyetler" (ura)in Rus ihtillindeki rol gittike nem kazanmakta idi. Bilhassa asker, amele ve ihtillci aydnlar ite bu "Sovyetler" in tesir ve nfuzu altnda idiler. Mamafih bu "Sovyetler"in byk ounluu "Menevik'lerden teekkl etmekte, banda Lenin'in durduu "Bolevikler" ise kk bir aznlkta idiler. Fakat bu kk aznlk, iinde iddetli bir disiplin sren tekilt, Lenin'in ne yapmak istediini ve bilhassa belli bir gaye zerinde kudretini teksif etmesini bilmesi sayesinde, geni amele kitlesi ve ihtillci aydnlar iin cazip bir hale gelmi ve bu partinin yeleri sr'atle artmak yolunu tutmutu. Rus ihtillinin ilk gnlerinden itibaren "Amele ve Asker Sovyetleri" ad sk sk gemekte idi; az sonra bu tabir d memleketler matbuatnda da yer almaa balad ve az sonra Trk gazetelerine de girdi. Bu tabir ilk defa yine "Tasvir-i Efkr" gazetesinde kullanld (4 Mays 1917) (Kopenhag vastasiyle alnan bir ajans haberine istinaden). "Lenin ve Asker Amele Cemiyeti" bal ile kan bir yazda, Yunus Nadi Bey, Lenin'in Rus askeri ve amelesi zerindeki gittike artan nfuzundan bahsetmiti. Bundan byle Lenin'in ad ve "Asker-Amele Cemiyeti" tabirine Trk matbuatnda sk sk rastlanacaktr. Bu cemiyetin ileri srd grlerin Trkiye iin faydalar olaca kanaati yerlemee balamt. Yine Yunus Nadi Bey tarafndan "Tasvir-i Efkr"da (19 Mays 1917) yazlan "Rusya Buhran inde" balkl bir makalede Rus htillinin kmaza girdii anlatldktan sonra, u neticeye varl-

323

initi: "Mamafih amele ve asker cemiyetinin siyaseti galip ve nafiz olmakla devam edecek gibi grnyor." Bu tehis tam o aylar iin isabetli olmamakla beraber, sonralar iin doru idi. Daha dorusu: "Amele ve Asker Cemiyeti" siyasetinin Trkiye iin zararsz olaca tahmin edildiinden, bu cemiyetin, yani Sovyetlerin galebesi stanbul'da arzu edilmekte idi. nk, Milkov (d ileri vekili) ve Gu- kov (harbiye vekili) tarafndan mkerreren ne srlen "Zafere kadar sava" sloganlan ve Boazlarn Rusya'ya ait olmas gerektii iddias karsnda Babli'nin, "Geici Rus Hkmet"ine kar sempati beslemesine imkn yoktu. stanbul gazetelerinde nihayet "Bolevik" tabiri de kullanlmaa baland; buna ilk defa, galiba yine "Tasvir-i Efkr" gazetesinde rastlyoruz. 3 Temmuz 1917 tarihli saysnda Rusya ahvali hakknda malmat verilirken, yle bir tabir gemiti: "Lenin taraftarlar beyannamesi". Birka gn mukaddem telgrafnamelerin Petersburg'dan ald malmata nazaran "Boleviki"lerin (Boleviki- Bolevik'in cemidir) byk nmayilerde bulunduklarn ve hkmet-i muvakkatenin bu nmayilere kar istimal-i cebre mecbur kalm olduunu ihbar etmilerdi. Bu nmayiler az sonra Petrograd'da 1917 Temmuz'unda bukubulan "Bolevik ayaklanmas"nn ilk tezahr idi. Boleviklerin ilk kprdamalar Kerenskiy hkmeti tarafndan zor kullanlarak bastnlm ve Lenin kendisi de, tevkif edilmekten kurtulmak iin, gizlenmek mecburiyetinde kalmt. Btn bu olaylar mnasebetiyle stanbul gazetelerinde "Bolevik" tabirine rastlamak mmkn oluyordu. Kerenskiy'nin harbi devam ettirmek isteyii Rus halk tarafndan iyi karlanmamt; herkes harbin bir an evvel bitmesini istiyordu. 30 Haziran11 Temmuz tarihlerinde Avusturya cephesine kar yaplan General Brussilov kumandasndaki taarruz teebbs, birka gn baardan sonra, durdurulmu ve Ruslarn yenilgisi ile bitmiti. Bu durum karsnda harbe isteksizlik bsbtn artmt. Kerenskiy'nin emri ile Rus ordusunda gerekletirilen "demokratlatrma" hareketi de Rus ordusunda disiplinin bsbtn azalmasna yol amt. Btn bunlardan Lenin ve arkadalar azam derecede faydalanarak askerleri ve halk kazanmak imknn bulmulard. Bu defa General Kornilov tarafndan aksi- ihtillci ayaklanma (9-14 Eyll 1917) hareketi Kerenskiy'yi Boleviklerin kucana atm ve Boleviklere kar kullanlan btn yasaklar kaldrlmt. Lenin yeniden ihtillci ve kkrtc faaliyetlerini yapmak imknn bulmutu. "Geici Hkmet" o zaman Rusya'da hkm sren

324

artlan hi nazar itibare almadan, bir taraftan "zafere kadar sava" ve dier yandan "toprak meselesinin ancak "Kurucu Meclis tarafndan halli" parollarna sadk kalmt. Buna karlk sol Es-Er'ler ve bilhassa Bolevikler "derhal barn akdi ve harbe son verilmesi" ve "topran derhal kyllere datlmas" gibi sloganlarla propagandalar yapmakta ve halk kitlelerini kazanmakta idiler. Rus askeri, amelesi, kyls tabiatyle bu sosyalist sloganlar benimsiyorlar ve bunlarn tatbikini talep eden partileri desteklemee hazrdlar. Bolevik tahrikilerin tesiriyle zaten Rus ordusu artk tam bir zlme halinde idi. Askerler kitle halinde cepheyi brakp, silhlar ellerinde evlerine dnmekte idiler. Kyller de etraftaki byk iftliklerin arazisini kendiliklerinden zaptetmee balamlard. Btn bu olaylar Boleviklerin gittike oalmalar ve nfuz kazanmalarna yol at. Nitekim Eyll sonlarnda Petrograd "Sovyeti"nde ounluk artk Bolevik partisinde idi; dolaysiyle Petrograd'daki "Asker, Amele ve Kyller Sovyeti" "Geici Hkmeti" tamamiyle glgede brakacak bir hale gelmiti. "Sovyet" szne Trk matbuatnda ilk defa yine "Tesvir-i Efkr" stunlarnda rastlanmaktadr. Bu gazetenin 28 Eyll (1917) tarihli saysnda: "Sovyet Nihayet Sulh Yapacak m?" baln tayan yazda: "Sovyet"in yani "Rus Amele ve Asker Cemiyeti"nin sulha doru temaylt kesb-i kat'yet ediyor" denmi, Lenin ve etrafndakilerin sulhu siyasetleri belirtilmek istenmiti. "Geici Hkmet"in "Harpi Siyaseti", Milkov ve Gukov'larn "stanbul ve Boazlar istemekte" srarlar ve Kafkas cephesinde Rus keif hareketlerinin devam ettirilmesi karsnda, Trk matbuatnn, "Sovyet"in bu bar siyasetini memnuniyetle karlamas gayet tabi idi. Lenin tarafndan vaktiyle iln edilen "ilhaksz ve tazminatsz bar" parols en ok Trkiye'nin iine yaryacak.

"Bolevik" htillinden sonraki gelimeler Lenin'in idare ettii Komnist-Bolevik Partisi, 25 Ekim / 7 Kasm 1917 tarihlerinde Petrograd'da yaptklar bir hkmet darbesi ile "Geici Hkmet"i (Kerenskiy'yi) devirerek iktidar ele geirdi. Birka gn iinde, bata Moskova olmak zere, Rusya'nn belli- bal ehirlerinde devlet idaresi Boleviklerin eline geti. Bunu mteakip Rusya'nn her tarafnda Sovyetler (uralar) sistemine dayanan,

325

"Komnist (Bolevik) Partisi"nin tahakkm altnda bir rejim kurulmaa baland.1 Bu sistemin en yksek organ, banda Lenin'in durduu "Halk Komiserleri Sovyeti" idi (Sovnarkom). Rus Komnist Partisi'nin esas gayesi "dnya ihtilli" yapmakt; Rusya'daki Sovyet rejimi bunun iin ancak bir basamak roln oynayacakt. Nitekim mahiyeti itibariyle btn dnyay altst edecek olan bu "Oktober htilli" hakkndaki haberler, nisbeten ksa bir zaman iinde stanbul'a dahi ulat. Rusya'da bir "Bolevik htilli" vukubulacana ait ilk kat' bilgiler Stockholm'deki maslhatgzar Esat Bey tarafndan verilmiti. 3 Kasm (1917) tarihli uzun bir yazsnda Esat Bey unlar bildirmiti: "Boleviklerin kudret ve nfuzlar gittike tezayt etmekte olup, mevki-i iktidara gelmeleri muhtemel bulunduunu muhtelif menabiden istihsal eylediim malumata atfen arzeylemi idim" dedikten sonra, Boleviklerin iktidara geldikleri takdirde takip edecekleri siyaseti bildirmiti; "tazminatsz ve ilhaksz sulhun" bata geldii bilhassa belirtilmiti.2 Dier yandan Kopenhag eliliinden gelen (elilii idareye memur Safa Bey tarafndan) yazlar, Boleviklerin iktidara iki ay iinde geleceklerini bildirmiti. Safa Bey'in, 7 Kasm (1917) tarihinde yollad ve "Danimarka hkmetinde mhim bir mevki igal eden vkf bir zattan ald malumata" gre: "Kerenskiy'nin durumu gnden gne fenalayor. Aleb-i ihtimal iki aya kadar Maksimalistler (yani Bolevikler) ile sair ifratpervernn frka saireye galebe ve tahakkm ederek, memlekette vaktiyle Fransa htilli kebirinde Jakobinler tarafndan icra edilen mezalim (terreur) nezire olarak hunzirane ve mstebitane bir idare tesis eylemeleri kaviyyen memuldr. Muhafazakrlar tarafndan bir aksilamel icras varid-i hatr olmakta ise de bunun ihtimali pek cz' ve her halde ahd- karibde hemen muhaldir. Rusya'nn bugnk hali cidden vahimdir." denmiti. 3 Safa Bey, ancak "Bolevik lhtilli"ni iki- ay sonraya koymakla yanlmtr; dier yandan bu rejim hakkndaki tehisi ok isa-

1 Rus-Bolevik ihtilline ait Rusa ve dier dillerde pek ok eser yazlmtr. ngilizce olarak u iki kitab zikretmekle yetineceiz: VVilliam H. Chamberlain, The Rus- sian Revo/ulion, 1917-1921. 2 vols. New York 1935 (yeni tab' : 1952); Edvard H. Carr, A Hislory of Soiel Russia, vols 1-6. London 1950-60. (1917-1926 yllar ihtiva etmektedir), III, cildi: The Bolshevik Revolution. 2 DA H. U. Rusya, Karton No. 124 (Stockholm 3 Kasn 1917, No 555/762.) 3 Ayni yerde.

326

hetli olmu ve Rusya'da bir "terreur" (dehet) rejiminin kurulacan ok nceden belirtmitir. Rusya'da "Bolevik htilli"nin yapldna ait, galiba ilk resm haber, Stockholm eliliinden, maslahatgzar Esat Bey'den gelmitir ve yledir: "Stockholm, 8 Novembre 1917 No 769. Lds prdvisions contenues dans mes divers rapports et teldgrammes dont
i DA H. U. Rusya, Karton No. 125. (ifre kalemi, 10 Kasm 1917, No. 2289.) I Dokunenly mtjiify poliliki SSSR (Sovyetler Birlii d siyasetine ait vesikalar) (ksaltmas DYP. Cilt I. (Moskva 1957), vesika No 2 (ss II 14;.

327

cazip gelmekte idi. Birok cephcde malup olan, ordusu tamamiyle ypranan ve byk ekonomik skntlara maruz kalan Trkiye'de harbin sonu ve barn akdi sabrszlkla beklenmekte idi. Tabiatiyle herkes Trkiye'nin arazi kaybetmeden ve harp tazminat demeden bu byk badireden kurtulmasn istiyordu. ngiltere ve Fransa'nn (ve ayet malup durumda olmasayd Rusya'nn da) Trkiye'ye ok ar artlar kabul ettirmek isteyeceklerinden kimse phe etmiyordu. Halbuki bu defa Rusya'dan ykselen "ilhaksz ve tazminatsz bar" teklifi, Trkiye'de sonsuz bir memnuniyet uyandrd. Bu gr hemen matbuatta yanklar yapt. Yunus Nadi Bey tarafndan "Tesvir-i Efkr" gazetesinin i o Kasm 1917 tarihli saysnda "Bolevik htilli" ad ile bir yaz kt ve Rusya'da mfrit sulhperverlerin mevkii iktidara geldikleri belirtildi. Lenin tarafndan teklif edilen "derhal barn akdi" parols, Yunus Nadi Bey tarafndan tamamiyle tasvip edilmekte idi. Yine ayn yazarn kaleminden kan ve "Sulh emelinin galebesi" adn tayan bayazda tasvipkr cmlelerle unlar ifade edilmiti: "nklp Rus Demokrasisi kanlar, ateler iinde, dahil ve haric frtnalar arasnda, daha bidayet-i ihtillde makul ve mutedil programn iln etti". Tesvir-i Efkr"da (12 Kasm 1917) yine Yunus Nadi Bey'in yazd "Rus htillinde Tekml" adh bamakalede, Lenin'in bar prensipleri uzun uzadya vld. Bu suretle "Oktober hti- lli"nin galebesinden birka gn sonra, stanbul gazetelerinin belli bal yazarlar, bu ihtilli benimsemiler ve Bolevik idaresinin kurucusu Lenin'in bar icraatn sempati ile karlamlard. Mesele, tabi ideolojik deil, tamamiyle siyas idi; nk Lenin "bir an evvel bar akdini" talep ediyordu. Hkmet mahfillerince bu hususta herhangi bir beyanat yaplmamakla beraber, ilgili kiilerin Rusya'dan ykselen bu gibi sesleri dikkatle takip ettikleri muhakkakt. Sovyet hkmetinin, Rusya'nn arlk devrinde mttefikleriyle (ngiltere ve Fransa ile) akdettii "gizli diplomatik anlamalar"n yaynlanacan iln etmesi ve hakikaten bunlar "Sar Kitap" adiyle nere balamas, ngiltere ve Fransa'da olduu gibi Trkiye'de de byk bir heyecan yaratmt.' Rus ihtillci hkmetinin, hakikaten

1 Bu anlamalar, Lev Trotskiy'nin nezaretinde "Izvestia" gazetesinde baslmaya baland. 11/24 Kasm 1917 tarihli nshada "Trkiye"ye ait ksmlar kmt. Bunlar, Stockholm'de Franszcaya evrilmi ve stanbul'a, Hariciye nezaretine gnderilmiti. Bu suretle stanbul'da ilgili makamlar bunlardan haberdar olmulard. Sonralar Sovyet makamlar bu vesikalar, E. Adamov'un giri ile, ayr kitap halinde nerettiler; ok gemeden bunlarn Franszcas da basld. Hseyin Rahmi Bey tarafndan "Anadolunun taksimi" adiyle Trke tercmesi de kt (stanbul 1926).

328

Trkiye'ye kar hayrhah bir hkmet olduu ve gtt siyasetin arlk devrinden tamamiyle ayrld grlmee balamt. Dolaysiyle Rus ihtilli ve liderlerine kar Trkiye'de merak gn getike artmakta idi. Bilhassa bu ihtillin ba olan Lenin'e ait yazlar dikkatle okunmakta idi. "Vakit" te (12 Aralk), sve ihtillcilerinden Sigvard Johnson'un Lenin ile mlkat hakknda uzun bir yaz kt. Yine ayn gazetede (17 Aralk 1917) "Bolevikler ve Lenin" adn tayan baka bir yazda, Bolevikliin mahiyeti ve bunun liderlerinden bahsedildi. Bu mnasebetle verilen bilgiler hakikati ifadeden uzak olmakla beraber, bunlar Trk okuyucular iin cazip gelmiti. Lenin, artk Trk matbuatnn yabancs deildi. Yunus Nadi Bey'in "Boleviklie" "Lenin"e ve Rus htilline ait yazlar birbirini takip etmekte idi. "Tasvir-i Efkr"n 20 Aralk 1917 tarihli saysnda, birinci sahifede, "Lenin ile mlkat" adh uzun bir yazda, ilk defa Lenin'e ait tafsilt ilk elden verilmiti. Bu mnasebetle unlar yazlmt: "Darlmuallimin-i Aliyeden olup, svire'de bulunduu mddete Lenin ile birka kere mlkat eden Aziz Bey'den alnan malumat: Yusuf Akura Bey'le beraber, 1916 senesi Haziran'nda Lozan'da in'ikad eden milel-i mahkme kongresinde bulunuyorduk. Orada baz Rus sosyalistleri ile tantk. Bunlardan Zifeld (?) isminde gen bir adam bizi Lenin ile grtrmee vasta oldu. Zrich'te grtrdler, Lenin'in oturduu kk ve sade bir otelde, Lenin'in st-ba temizdi (ekseri Rus sosyalistlerininki gibi, pis, pejmrde deildi); Parisli gibi Franszca konuuyor ve ok iyi bir tesir yapyordu." "Tesvir-i Efkr" n 24 Aralk 1917 tarihli saysnda, ilk sahifede, Lenin'in resmi ilk defa Trkiye'de baslm bulunuyordu. Viyana'dan suret-i mahsusada "Tasvir-i Efkr" iin getirildii bildirilen bu resmin altndaki yazda: "Lenin'in hakik resmi" dendikten sonra, unlar vard: "Btn dnyada bir inkilb- azm vcuda getirecek derecede efkr- necibe ve insaniyetperverne sahibi olan Rus Ahali Komiserleri reisi Lenin'in hakik resmi." Lenin'in bu tarzdaki tavsifi, o tarihlerde stanbul aydn evrelerinde Bolevizmin hakikaten insan mahiyet tadna inanldn gsterir. Sovyet Hkmeti tarafndan neredilen beyanat ve "dekret"- lerde, yalnz derhal barn akdi deil, ayn zamanda "Rusya'da yaayan milletlerin haklar"ndan da bahsedilmekte idi. 2 (15) Kasm 1917 tarihini tayan byle bir "beyanname" 1 (declaration) de: Rusya'da yayan milletlerin (yani o arada 20 milyon Trk-lslm

1 DVP vol. I. vesika 3. (ss 14-15).

329

ahalinin de) bundan byle "kendi mukadderatlarn kendilerinin tayinde tamamiyle hr olacaklar ve isterlerse, hatt Rusya'dan bsbtn ayrlabilecekleri" de iln edilmiti. Cugavili (Stalin) ve Lenin tarafndan imzalanan bu beyannameye gre Rusya'daki milletler, arlk Rusya'snn bir trl halledemedii "milletler problemi"ni bir rpda zm oluyordu. Yani ahalinin yarsndan fazlasn tekil eden "gayr-i Rus" milletlere "hrriyet" ve hatt "istikll" hakk tannm oluyordu. Bu beyanname ile ilgili olarak "Tasvir-i Efkr" da (24 Arahk 1917) bir harita konmu ve mezkr prensibe gre Rusya mparatorluunun nasl paralanabilecei dahi gsterilmiti. Lenin ve Stalin tarafndan imzalanan bu "deklrasyon" tatbik edildii takdirde, "Tasvir-i Efkr"n yazarlarna gre, tabiatiyle Rus arl lsndeki bir devletten eser kalmayacakt; Trkistan ve Kafkaslarda ayr Trk- lslm devletleri kurulabilecekti; Karadeniz'in kuzeyinde de mstakil bir Ukrayna teekkl edecekti. Byle bir siyas manzume Trkiye- nin gvenlii ve istikbali bakmndan, phesiz, en ok arzu edilen bir eydi. Yunus Nadi Bey de, Lenin'in hakikaten byle bir "paralanmay" dilediini sanm olmaldr ki, Bolevik liderinin bu yoldaki grlerini Trk okuyucularna mjdelemek istemiti. Halbuki ne Lenin ve ne de Stalin, hibir zaman, Rusya'daki "milletlere" hakik bir "hrriyet" ve "istikll" tanmak ve bunun neticesinde Rusya'y paralamak niyetinde deildiler. "Milletlerin hakk Deklrasyonu"nun da, tpk "Bar dekreti" gibi, tamamiyle siyas mahiyette olup, srf propaganda maksadiyle kaleme alnm vesikalardan biri olduunu, sonraki gelimeler aka gstermitir. Mamafih bu sralarda, Bole- vizmin mahiyeti hi bilinmedii cihetle, Yunus Nadi Bey'in ve dier Trk gazetecilerinin Lenin hakknda koyduklar tehiste yanlmalar msamaha ile karlanmaldr. Lenin'in "Bar dekreti"nden az sonra, Sovyet Hkmeti Almanya ile harbi sona erdirmek iin mzakerelere girimek yollarn aramaa balad. lerde grlecei zere, Arahk ay sonunda Almanya ile Rusya arasnda "mtareke" akdedildii, harbin durdururulduu ve nihayet Almanya ve mttefiklerininRusya ile bar mzakerelerinde bulunmak zere BrestLitovsk ehrinde buluacaklar haberleri stanbul gazetelerinde iri puntolarla iln edildi. 1917 ubat htilli balad zaman, Dou-Anadolu'nun mhim bir ksm Ruslarn igali altnda idi. Erzurum, Trabzon, Erzincan gibi mhim ehirler Ruslarn elinde olduu gibi, Van Gl ve evresi de

330

kmilen dman istils altnda idi; Bitlis ve Mu vilyetlerinin byk bir ksm da Rus igalinde idi. htillden sonra Ruslarn hareketi tavsad; ancak arada bir yaplan keif hareketlerine mnhasr kald. Trk kuvvetleri en ok Suriye ve Filistin cephelerinde bulunduundan ve aym zamanda "htillci Rus kuvvetleri kkrtlmak istenmediinden", Ruslara kar her hangi bir hareket yaplmayordu. Ayn zamanda, htilli mteakip, Ruslarn artk tehlike tekil etmi- yeceklerine de inanlmakta idi. Rus ordusunun Bat cephesinde sr'atle gelien zlme hareketlerinin Kafkas cephesine de sirayet edecei muhakkakt. Nitekim 1917 yl yaz aylarnda Kafkas cephesindeki Rus askerleri de siperleri terketmee baladlar. Bazan Rus siperleri stnde, Trklere hitaben yazlan "biz artk Boazlar (Dardanell-anakkale Boaz) istemiyoruz" (M ne chotim Dardanell) gibi plkalar eksik olmazd. Mamafih bu cephedeki zlme Bat cephesindeki kadar deildi. Bolevik htilline kadar Anadolu'daki Rus cephesi nisbeten bozulmakszn devam etti. 1 Fakat Sovyet hkmetinin "ilhaksz bar" istemesinden sonra, bu cephenin uzun srmeyecei ikrd. Dier yandan, Rus cephesinin gerilerinde, ubat ihtillinden az sonra balayan mill ktalar tekili hareketi Kafkaslarda da kendini gstermi, Ermeni ve Grc ktalarnn tekiline balanmt. Rus ordusunda ok miktarda Ermeni ve Grcler vard. te bunlar Rus ktalarndan alnarak kendi balarna birlikler tekil etmekte idiler. Rus makamlar, siyas amalarla, bilhassa "Ermeni birlikleri" vcuda getirmee alyorlard; nitekim ksa bir zaman iinde Ermenilerden birok birlikler meydana getirildi. Bunlar Ermeni ve Rus zabitlerinin kumandasnda ve Rus silhlar ile mcehhez olarak, igal altndaki Rus sahasnda vazife almak zere idiler. Bu durum Trk-lslm ahali iin hakikaten endie verici idi. Sovyet hkmeti, 13 (26) Kasm 1917 tarihinde Alman Ordularn ark Cephesi Kumandanlna mracaatla, derhal bir mtareke akdini istedi. 2 Bu istein kabul zerine 19 Kasm (2 A.ralk) da ba-

1 Rus cephesindeki III. Trk Ordusu Kumandanlnca, Ruslarla "nklemede" bulunmak zere, yanlarna tercmanlar katlarak, zabitler gnderilmekte idi. Bunlara ait raporlar da Harbiye Nezaretine, Enver Paa'ya gnderilmekte idi. Bu raporlardan bazlar "ok gizli" iaretiyle Hariciye Nezaretine de bilgi edinmek iin gnderilmiti. Bu kabilden olmak zere 17 Mays 1917 de yaplan bir "mkleme' de Rus askerlerinin artk harbetmek istemediklerini gsteren birok ifade vard. (DtA, Karton 124) 2 DVP, T. I. vesika 11 (s.25); Bunvan and Fisher, The Botshevik Reolution 19171918 (Stanford 1934); F. H. Carr, The Bolshevik Reolution (vol. 111.) p. 26; John W. YVheeler-Bennett, Brest-Litovsk, the forgotten pene (London 1938), p. 83; Metni: Vesika No 27 ve 28.

331

layt mzakereler sonunda, 21 Kasm (4 Aralk) 1917 tarihinde Cephenin bu ksmnda olmak zere, bir mtreke akdedildi. Mzakereler gelitirilerek, nihayet 2 (15) Aralk 1917 tarihinde Brest-Litovsk ehrinde, Almanya, Avusturya, Bulgaristan, ve Trkiye bir taraftan, dier taraftan da Rusya arasnda mtareke akdedildi. 1 Onbir madde halinde olan bu mtareke Trkiye adna, Berlin'deki asker atae Zeki Paa tarafndan imzaland; Ruslar-Bolevikler tarafndan da: A. Joffe, L. Kamenev ve Bitsenko imzaladlar. Bu uzlama Trkiye ile Sovyet Rusya arasnda imzalanan ilk resm vesika idi; Zeki Paa da bu suretle Sovyetlerle yaplan bir anlamaya imzasn atan ilk Trk mmessili oldu. Bu "mtareke anlamas"na ek olarak ayn tarihte imzalanan bir protokole gre: Bir an evvel sivil esirler ve malllerin hemen cephe zerinden iadeleri ve bilhassa kadnlarla 14 yana kadar ocuklarn geri gnderilmelerine gayret edilecei de kararlatrld. kit taraflar, kendi ellerinde bulunan harp esirlerinin durumunun iyiletirilmesi babnda acele tedbirler alacaklard. Bunun her iki taraf iin de en nemli bir madde olduu belirtildi. Bundan baka ekonomik ve kltrel mnasebetlerin kurulmas iine de de nem verilecei kaydedildi.

Erzincan Mtarekesi, 5/18 Aralk/1917 (1333) Brest-Litovsk'da varlan anlama gereince, Trkiye ile Rusya arasndaki harp haline fiilen nihayet vermek ve Kafkas cephesindeki mtareke ahkmn tayin ve tesbit etmek zere ayr bir uzlama yaplmas gerekiyordu. Bu maksatla Ruslarn igali altnda bulunan Erzincan ehrinde Trk ve Rus murahhaslar karlatlar. Trk heyeti III. Ordu Kurmay bakan Albay (Miralay) mer Ltfi Bey'in riyasetinde, III. Ordu hareket ubesi mdr Binba Hsrev Bey ve III. Ordu tercman Yzba Yakup Bey'den teekkl ediyordu. Buna karlk Rus heyeti asker ve sivil kark olup, "Sovyet htilli" nin karakterini tamakta idi. Heyetin banda Kafkas Ordusu Kurmay Bakam General-major Viinskiy bulunmakta; heyetin dier yeleri de: 156. Elizavet Piyade Alay kumandan Miralay...,
1 DVP T. I. vesika 12 (ss 26-28); Die Aufzeichnungen des General majors Max Hoffmann (Berlin 1929) II, 197-218; J. \Vheeler-Bennett, Brest-Litovsk, p. 93, ngilizce metni: Appendix II.

332

1 Maddi zatnda bu "Erzincan mtarekesi" Merkezdeki Sovyet hkmeti ile deil, Petrograd asla tanmad "Mavera-i Kafkas Konfedarasyonu" tarafndan akdedilmiti. Mamafih Merkez Sovyet hkmetinin bu sralarda "Bar siyaseti"ni iddetle takip ettii cihetle, Kafkas cephesinde de "ale kesilmesi"ne kar durmamt. Dier yandan, Petrograd'daki Sovyet -Bolevik liderlerinin Kafkas cephcsinin "muhafaza" edilmesini, Rus askerlerinin cepheyi brakp gitmemelerini ?rzu ettii de bilinmektedir. "Trk Ermenistar"ndaki "Ermeni" ahalinin "kendi kendisini idare etmek" imknlar temin edilinceye kadar Rus igal sahasnda Rus kuvvetlerinn kalmas ve Trklerin buralar igallerine kar durulmas istendii muhakkaktr. Fakat, Rus askerleri, bu arzya uymamlar ve "cepheyi plak" brakmlard. 2 "Erzincan mtarekesi" nin metni : DVP T. I. vesika 30 vc 31, ss 53-57. Trkesi: Harp Tarihi Dairesi Arivindedir (Ankara).

333

mesi. Krtler tarafndan dmanca hareketler vukuu takdirinde Rus kuvvetleri tarafndan, mezkr snr hatt iindeki Krtlere kar hibir ahkm tanmyan ekiya muamelesi tatbik edilmesi. 12. Her iki tarafn ibu mtarekeyi tamamlayc veya deitirici mahiyette teklifte bulunmak hakkn haiz olmas. 13. Harp halindeki devletler arasnda Karadeniz'de mtareke ak dedilecektir. Buna ait teferruat her iki tarafn donanma mtehassslarnca tesbit edilecektir. Harp gemileri, sahillere 10 Verst (10,5 km.) den daha yakn bir mesafeye sokulamyacaklardr. 14. ibu uzlamann Trk ve Rus dillerinde kaleme alnm olduu ve her iki dilde yazlan ve murahhaslarn imzasn tayan nshalardan birer tanesi teati edilecektir. (imzalar: Trk murahhaslar) (Rus murahhaslar) Erzincan mtarekesinin akdi mnasebetiyle, Anadolu'da Trk. makamlar ilk defa Rus-Bolevik makamlar ile temasa gelmilerdi. Bu uzlama gereince: Her iki tarafn kuvvetleri arasnda, tarafsz bir saha braklmak zere, bir snr izgisi (demarkasyon hatt) tespit edilecekti. Nitekim byle bir hat Trk erkn- harbiyesince bastrlan bir harita zerinde tesbit edildi ve mtarekeyi akde memur komisyon tarafndan imzaland. Bununla komisyonun vazifesi sona ermi ve 29 Ekim 19.14 tarihinde balam Trk-Rus sava da bu suretle 3 yl 50 gn sonra 5/18 Arahk 1917 tarihinde fiilen bitmi oldu.

Sovyetler ve "Trk Ermenistan" 1917 Ekim'inde idareyi ele geiren Bolevik hkmetinin (daha dorusu Lenin'in) t ilk gnden itibaren "Btn Rusya lsnde" hareket ettii derhal belli olmutu. Yani Sovyet hkmeti, birtakm "dekret"ler ve "deklrasyonlara bakmakszn kendisinin arlk Rusyasnn halefi olduunu yalnz mdrik deil, ayn zamanda bunu aa vurmaktan da ekinmiyordu. Bu cihet Bolevik hkmetinin Trkiye'ye kar takip ettii siyasette ve bilhassa "Ermeni meselesi"nde hemen kendini gsterdi. Yukarda birok defa belirtildii zere arlk Rusyas, Dou Anadolu'yu ele geirmek siyaseti ile bal olarak, bilhassa "Ermenilerin koruyucusu" roln zerine almt. Rus igali altnda bulunan Dou Anadolu vilyetlerine ok miktarda Ermeni nakledilmi, veya muhaceretteki

334

Ermenilerin geri dndrlmelerine allm ve buralarn harpten sonra behemehal bir "Ermeni lkesi" haline getirilmesi iin . birok tedbir alnmt. Bunlarn banda da yerli ve ounluk tekil eden Trk-slam ahaliye bask yapmak, onlar yerlerini ve yurtlarn teke icbar etmek ve Ermenilerin eteler tekili suretiyle Trklerin imhas yoluna gitmek gibi davranlar vard. Bolevik hkmetinin de hemen "Ermeniler'in hmisi" roln zerlerine almalar ile ihtillci Rusya'nn bu hususta tamamiyle eski ar Rusyas siyasetine tevars ettiini gstermiti. Lenin ve etrafndakiler, Trkivenin naslsa Antanta'ya malub olacan sandklarndan, imdilik Trkiye ile kat' bir barn akdinden nce "Trk Erme- nistan"nn (vai Rus igali altnda bulunan sahann) mukadderatn Rusya'nn mcnfaatna gre tayini hususunda gerekli karar alnmas hususunu zaruri bulmulard. Sovnarkom (Sovyet hkmeti) reisi Lenin ve bilhassa "Milliyetler komiseri" ve mene itibariyle Grc olan Josef Cugavili-Stalin, Ermeni problemini yakndan biliyorlard. Rus sosyalistleri ve Bolevikleri arasnda birok Ermeni de vard. Bolevik liderleri Avrupa ve Amcrika'daki sosyalistlerin gzne girmek maksad ile "Trk boyunduruu" altnda bulunan "zavall" Ermenilerin haklarn korumay kendileri iin bir vazife telkki etmi grnmlerdi. Yukarda belirtildii zere Ermenilerin yaptklar ayaklanmalar ve bunu takip eden katliamlar haddi zatnda dardan gelen ve byk bir ksm "sosyalist" meneli olan kkrtmalarn eseri idi. Bu "mazlum Ermenilerin" kurtuluu, Sovyet telkkisine gre ancak Trk idaresinden kmalar ile mmkn olacakt. Dolaysiyle "Trk Ermcnistan"nda Ermenilerin kendileri tarafndan idare edilen bir rejim kurulmas gerekiyordu. Lenin ve etrafndakiler bu hareketleri ile "BatAvrupa ve Amerikadaki ii snfn da tatmin etmi" olacaklarn sanyorlard. Dier yandan Lenin'in Ermenileri koruma siyasetini hemen ele almasnn balca sebeplerinden biri de: Bolevik partisinin cn nfuzlu azalar arasnda birok Ermeni'nin bulunmas idi: aumyan, Avanesov ve Mikoyan en tannmlar idi; bilhassa Merkez Komitesi sekreterlerinden Avanesov ile avmyan'n Lenin'e bu hususta tesir yaptklar anlalyor. 2 (15) Kasm 1917 de iln edilen "Rusyadaki Milletlerin Haklar" beyannamesinde belirtildii vehile herbir milletin kendi mukadderatn kendisinin tayin hakk olacak, yani oto-determinasyon hakk verilecekti. Ayn haklarn Rus igali altndaki Trk Ermenistan'na da verilmesi ve Rus-Trk snrnda bir Ermenistan'n bulunmas, elbette Rusya menfaatleri bakmndan ok lzumlu grlyordu. Zira byle bir

335

Ermenistan'n Trk basks ve tehdidi karsnda Rusya'ya balanmas muhakkakt. Brest-Litovsk'ta balanan bar mzakereleri srasnda bu gibi mlhazalarla hareket eden Bolevik liderleri, barn kat' bir esasa balanmasndan nce "Ermeni meselesi"ni kendi zaviyelerinden halletmek yolunu tuttular ve Trkiye'yi adet bir olupbitti karsnda brakmak istediler. Bu maksatla, Halk Komiserleri Sovyeti (Sovnarkom), 29 Arahk 1917 tarihinde (yeni stile gre: 11 Ocak 1918) "Trk Ermenistan" na ait u "dekret"i (kararname) iln etti:1 "Rusya'nn igali altnda bulunan "Trk Ermenistan"- ndaki Ermenilerin kendi mukadderatlarn, hatt tam bir istiklle varncaya kadar, serbeste tayin hususundaki haklarn "Rusya Amele ve Kyl Hkmeti"nin desteklediini, Halk Komiserleri Sovyeti Ermeni halkna iln eder. Halk Komiserleri Sovyet'ine gre bu haklarn gerekletirilmesi ancak Ermeni halknn serbeste referandum yapmasn salayacak birtakm garantilerin nceden alnmas ile mmkn olacaktr. Bu kabil garantileri Halk Komiserleri Sovyetince yle olaca fikrindedir: 1. (Rus) Ordusunun "Trk Ermenistan" sahas dna kmas ve "Trk Ermenistan"ndaki ahalinin ahs mal ve mlknn emniyetini korumak maksadiyle hemen bir Ermeni Halk Milisinin tekili. 2. Ermeni muhacirleri ve trl memleketlerde dalm olan Er meni mltecilerinin "Trk Ermenistan" lkesine herhangibir engelle karlamadan geri dnebilmeleri. 3. Harp esnasnda Trk makamlarnca Trkiye'nin i eyaletlerine zorla gnderilmi olan Ermenilerin " Trk Ermenistan"na

I Metni DVP T. I. vesika No 43 (ss 74-75); bu "dektet", Sovyetlerinin III. Kurultay (s'yezd) tarafndan Ermeni Boleviklerin "Trk Ermenistan" diye adladklar, Rus igali altndaki Trk topraklarn, bir forml bulup, szde "Ermeni" aslnda Rus-Bolevik idaresinde alkoymak istedikleri aikrdr. "Milletlerin kendi mkedderatlarn kendileri tayin hakk" diye adlandrlan bu forml tatbik edilince, Rus asker igali altndaki sahada, buraya hzla celbedilen birok Ermeninin "reyi" ile mesele bu tarzda Bolevik liderlerinin arzu ettikleri gibi halledilecek, ve Trkiye'nin bu "olup-bitti"yi kabul etmekten baka yapaca bir ey kalmayacakt. Bunun iindir ki, Bolevik liderler ve bihassa aumyan bata olmak zere Ermeni Boleviklerini, Kafkas cephesindeki Rus ktalar, Rus askerlerinin geri ekilemeleri, cepheyi terk etmiyerek. yerlerinde kalmalarm istiyorlard; bunu temin iin de aumyan'a geni selhiyetler verilmiti. Fakat aumyan bu selhiyetlerini kullanamadan Rus ktalar cepheyi brakp, gitmeye balamlard.

336

serbeste dnmelerinin mmkn klnmas; Trk makamlar ile bar mzakereleri akdedilirken Halk Komiserleri Sovyeti bu mesele zerinde srarla duracaktr. 4. "Ermeni Halk Mmessilleri uras (Sovyeti)" adiyle "Trk Ermenistan"nda geici bir idarenin kurulmas. Kafkas leri Geici Fevkalde Halk Komiseri Stepan aumyan, " Trk Ermenistan" ahalisine, 2. ve 3. maddelerin tatbiki ve "Trk Ermenistan" sahasndan (Rus) askerlerinin karlmas (madde I.) iini tanzim edecek karma komisyonun tekili hususlarnda her trl mzaherette bulunmakla vazifelendirilmitir. Haiye: "Trk Ermenistan"nn coraf snrlarn, demokratik esaslara gre seilen Ermeni halk murahhaslar ile, bitiik ve mnakaal (slm ve baka) eyaletlerin ahalisinden demokratik esaslara gre seilen murahhaslarn Kafkas leri Fevkalde Geici Komiseri ile birlikte tayin ve tesbit edilecektir.

Halk Komiserleri Sovyeti Bakan V. Ul'yanov (Lenin) Milletler i Halk Komiseri J. Cugavili (Stalin) Halk Kom. Sov. Kalem Amiri: V. Bon-Bruevi Halk Kom. Sov. Sekreteri: N. Gorbunov Bu "dekret" henz teekkl etmi olan Sovyet hkmetinin Trkiye ile Rusya arasnda Brest-Litovsk'ta akdedilecek barta Ermeni meselesinin ne ekilde halledilmesi gerektiini aka tespit etmiti. Milletleraras hukuk kaidelerine gre yabanc bir lke saylan "Trk Ermenistan" zerinde, Sovyetlerin tasarrufa kalkmalar ayrca dikkat nazarn ekici idi. Lenin ve arkadalarnn bu meseleye verdikleri nem u hadise ile de belli oldu: Sovyetler cra Komitesi (tspolkom) bakan Sverdlov (aslen Yahudidir) tarafndan 5 (18) Ocak 1918 tarihinde Petrograd'da toplanan (ve ayn gn Bolevikler tarafndan zorla datlan) Rusya Kurucular Meclisi (Ureditel'noye Sobraniye)nin al oturumundaki nutkunda bu "Ermenistan'a ait dekret" zerinde duruldu ve byle bir "dekrct"in kabul, Sovyet hkmetinin msbet icraat olarak gsterilmek istendi. Bu suretle, cra Komitesi reisi, Meclis krssnden: Boleviklerin "Ermeni Meselesi"nde (eski arlk Rusyasndan hi de geride kalmadklarn) belirtmi ve adet btn Rus venistlerini memnun

337

etmek istemiti. leride de grlecei zere, Bolevik-Rus murahhaslar gerek Brest-Litovsk Bar mzakerelerinde ve gerekse, ok sonralar Ankara hkmeti ile mzakerelerde, -Ermeni meselesi"nin kendi isteklerine gre halli iin ok gayret adedeceklerdir. Sovvet hkmetince karlan bu -Trk Ermenistam'na ait dekret" hakknda stanbul gazetelerinde hibir ey yazlmad. Resm ahsiyetlerden baka, galiba bundan kimsenin haberi olmamt. ayet buna ait her hangi bir bilgi -Tasvir-i Efkr", -Vakit" ve bilhassa -kdam" ile "Tanin" gazetelerine ulam olsayd, imdiye kadar boyuna len Lenin ve hkmeti aleyhine iddetli yazlar kmas icap edecekti. Bilindii gibi, "Ermeni meselesi" Trk halk ve hkmetinin en hassas noktalarndan birini tekil ettii gibi, Dou- Anadolu'nun Ermenilere braklmasn istihdaf eden byle bir Sovyet "dekret" inin Trk hkmeti ve halknca hibir vehile tasvip edilmesi imknszd. Nitekim Brest-Litovsk Bar mzakerelerinde bu -dekret"in Trk murahhaslar tarafndan Rus-Bolevik murahhaslar nezdinde iddetli protestolara yol aacam az sonra greceiz. "Trk Ermenistan dekret"inde bildirildii zere, Sovyet makamlar Rus igali altndaki sahada derhal bir Ermeni Milisi tekiline ^iritiler. Bu milis szde Ermenileri Krtlerin hcumlarndan korumak maksadiyle yaplmt. Fakat esas gaye, bir an evvel Ermenileri silhlandrmak ve Rus zabitlerinin yardm ile bir Ermeni ordusu meydana getirmekti. Ayn zamanda "Ermeni Halk Sovyetleri" de tekil edilecekti. Btn bu meselelere Lenin tarafndan ok byk bir nem verildii biliniyor. aumyan gibi bir Ermeni Bolevikinin geni selhivetlerle Kafkas ilerini yrtmee memur edilmesi de bunu gstermiti. "Trk Ermenistan"nn, hakik sahipleri olan Trklere devredilmemesi iin Sovyet Hkmeti elinden gelen her eyi yapmak istemitir. Fakat bunu baarmak iin asker gc olmadndan, nihavet btn bu iddialarndan vazgemek zorunda kalacaktr.

338

BREST-LTOVSK BARII Mzakereler (20 A r a l k 1917-3 M a r t 1918)

I I Bolevik liderler, "Geici Hkmet"e kar mcadele ederlerken, Rus askerleri ve kylsn kazanmakI maksadiyle bilhassa u sloganlar ortaya atmlard: "Harbe son vermek" (Doloy voynu), "Topran derhal kyllere datlmas". Bu sloganlar, phesiz harpten bkm ve topraa iddetle ihtiyac olan asker-kyller arasnda gereken tesiri yapmaktan geri kalmad. Fakat Boleviklerin esas maksad, kendilerine kar kullanlmas mmkn olan Rus ordusunu mmkn mertebe demoralize etmek, zmek ve askerleri cepheyi terke tevik etmekti. Nitekim Bolevikler propaganda yolu ile maksatlarna ermi gibiydiler: Ekim ihtillinden nce Rus ordusu tam bir zlme halinde olup, askerler kitle halinde siperleri brakp, evlerine dnmee balamlard.

Mamafih yine de cephe vard ve Riga Krfezi'nden balayarak, gneye doru, Romany snrna, Karadeniz istikametine uzanan 2000 km. lik bir cephe hl mevcuttu. Ktalardan birou, bilhassa Kazaklar, zabitlerin kumandasnda, Bolevik propagandasna kaplm deillerdi; bu gibiler hl "vatana sadakatla hizmete" hazrdlar. Bolevikler ite bu trl birliklerden ve zabitlerden endie ediyorlard. Dolaysiyle Sovyet rejiminin devamn garanti altna almak iin, vaktiyle yapm olduklar vdleri yerine getirmek zorunda idiler; yani bir an evvel "harbe son vermek" ve "bar akdetmek", "topra kyllere datmak" gibi o devir Rusyasmn en mhim meselelerini ele almak ve halletmek mecburiyetinde idiler. Fakat bar akdedilirken Rusya'y tamamiyle malup bir duruma sokmu gibi grnmek istemiyorlard; mmkn mertebe Rus halkn

339

tatmin etmek ve Rusya'nn harpten ok az birey kaybetmesini salamak zarureti vard. Akdedilecek bar her eyden nce Rusyann bir devlet olarak hayat menfaatlarn gz nnde tutmal idi. Bunlar yaplmad takdirde, henz pek yeni olan Sovyet rejiminin, kar guruplar tarafndan devrilmesi de imkn dahilinde idi. te bu gibi artlar iinde Rusya'da iktidar ele geiren Lenin vc partisinin (Bolevikler), vdlerini tuttuklarm gstermek maksadiyle, ihtillin hemen ertesi gn, yani 26 Ekim (8 Kasm) 1917 tarihinde "Bar dekreti" (kararnamesi) adiyle bir beyanname yaynladklarn yukarda sylemitik. Buna gre: "Btn muharip devletler hemen harbe son vermeli, mtareke akdedilmeli, hibir arazi paras ilhak etmeksizin ve harp tazminat demeksizin, tam manasiyle demokratik ve dil bir bar akdetmeliydiler." lhaktan ne kasdedildii de aklanmt: "Hibir devlet, yabanc bir halk zorla tahakkm altnda tutamayacak ve her millete kendi mukadderatna kendisi sahip olma hakk tannacakt".1 Lenin tarafndan kaleme alnan bu "bar dekreti" haddizatnda, samim olmaktan uzakt ve hereyden nce propaganda mahiyetini tamakta idi. Sonraki Sovyet siyaseti bu bar dekretinde belirtilen prensiplere taban tabana zd olduunu gsterecektir. Fakat 1917 yl Ekim'i ve Kasm'nda, harpten bkm ve usanm olan Bat-Avrupa amele, asker ve halkm "harpi hkmetleri"ne kar ayaklandrmak iin bu kabl sloganlara ihtiya vard. Lenin ile arkadalar bunlar vastasiyle Avrupa umum efkrna tesir yapacaklarn sanmlard. Zaten bu "Bar dekreti" hkmetlerden ziyade o memleketlerin ahalisine hitap etmekte idi. O tarihlerde hiir devlet Sovtet hkmetini tanmad iin muharip ve tarafsz devletlere resmen mracaatta bulunmak ve cevap almak da imknszd. Nitekim Sovyetlerin bu mracaat ve beyanatlarna hibir taraftan cevap gelmedi. Fakat bu "dekret" Boleviklerin bar hakkndaki grlerini aydnlatmak itibariyle mhimdi. Gerek "Pravda" ve "Izvestia" gazetelerinde ve gerekse radyo-telgraf ile yaplan yaynlar vastasiyle bu dekret Rusya'da ve Rusya'nn dnda belli olmu, yabanc merkezlerde gayr-i resm olarak zaptedilmiti. 1917 Oktober htilli zaferi, neesi ve gveni iinde bulunan Bolevik Partisi ileri gelenleri bata Almanya olmak zere, Bat- Avrupa'nn ksa bir zaman iinde ihtilllere sahne olacana inan DVP T. I. s. 12.

340

makta idiler. O sralarda Avusturya ve Almanya'da vukubulan baz amele kprdanmalar, baz grev teebbsleri, Boleviklerin bu grlerini hakl karr gibi olmutu. Sovnarkom'un (Sovyet Hkmeti) d ileri komiseri olan mehur ihtillci Leon Trotskiy (Yahudidir), d ileri komiserlii d propaganda brosu efi (yine mehur bir ihtillci ve Yahudi olan) Kari Radek, Lenin'den sonra en mhim ideolog saylan Bukharin ve Lenin bizzat kendisi, "Dnya Ihtilali"- nin pek yakn olduu kanaatini beslemekte idiler. Sovyet Rusya, daha dorusu Petrograd, ihtillin esas oca idi; gn getike bu ocan alevleri daha kuvvetle parlayacak, etraf saracak, Bat-Avrupa ve Amerika kapitalist dnyasn yakp ykacakt. Neticede Sovyetlerin gayretiyle yeryznde "demokratik bir sulh, dil bir dzen" kaim olaca sanlyordu. Demokratik tabirine "Bar dekret" inde nem verilmesi, bilhassa Amerika halkn kazanmak iindi; ayni vehile Bakan VVilson, Amerika'nn Almanya'ya kar harbe girii mnasebetiyle irad ettii nutkunda, "Amerika'nn bu harpten hibir arazi ftuhat veya harp tazminat beklemediini" de sylemiti. Dolaysiyle "ilhaksz ve tazminatsz bar" prensibi VVilson tarafndan da benimsenmiti.1 "Bar dekreti"nden beklenen netice kmaynca, Sovyet hkmeti bu defa, Rusya'nn mttefiklerinin muvafakati alnmadan, kendi bana Almanya ile mtareke akdi iin harekete geti. 22 Kasm (1917) tarihinde Rus Ordular Bakumandan General Dukho- nin'e Almanlarla mtareke akdini grmek zere parlamenter (mzakereci)ler gndermesi emredildi. Dukhonin'in bunu reddetmesi zerine, azledilerek yerine Temen Krlenko Bakumandan tayin edildi. 2 B11 defa Krlenko'nun emri ile 26 Kasm 1917 tarihinde Rus parlamenterleri cepheyi aarak, Alman Bakumandanlna mracaatta bulundular. Ruslarn mtareke talepleri Alman ark Cephesi Kumandanlnca kabul edildi. Bunun zerine, Alman, AvusturyaMacaristan, Trk ve Bulgar asker ataeleri ile Rus murahhaslar BrestLitovsk ehrinde karlaarak 2(15) Arahk 1917 tarihinde geici bir mtareke imzaladlar ve "Bar mzakereleri"nin balamasn kararlatrdlar. Bar mzakerelerine hazrlk yaplrken, geici mtareke bir mddet iin uzatld. Bu arada, yukarda teferruat bildirilen Rusya ile Trkiye arasnda "Erzincan Mtarekesi" dc akdedilmiti (5/18 Arahk 1917).

1 Bkz: Gcorge F. Kennan, Russia leaves the war (Princeton 1956) p. 140 vc devam. 2 DVP T. I. vesika 7. s. 20.

341

Sovyetlerin esas maksatlar bir an evvel bar akdetmek ve Rusya'da Sovyet rejimini salamlatrmak iin Almanya ile harp haline son vermekti. Rusya, resmen mttefiklerle bir safta sayldndan byle bir bara mttefikleri de sokmak ve Rusya'y "ayr bar" (separate peace) akdetmek, suretiyle mttefiklerini yz st brakmak thmetinden kurtarmak icabediyordu. Bu maksatladr ki, Lenin, ihtillin hemen ertesi gn, btn muharip devletleri bar akdine davet etmiti. Birka gn sonra Petrograd'daki mttefik elilerine sulha katlmalar iin resmen mracaatta bulunuldu.1 Fakat m t- tefiklerden hibir devlet bu mracaatlar ciddiye almad. Sovyetler tarafndan 9/22 Kasm 1917 tarihinden itibaren arlk Rusyas ile yabanc devletler arasnda akdedilen gizli diplomatik vesikalarn nerine balanmas, 2 ngiltere ve Fransa'da bilhassa dmanca bir hareket diye fetsir edilmi ve Sovyet hkmetine kar itimatszlk havas bsbtn artmt. Az sonra bu itimatszlk havas dorudan doruya dmanla evrilecek ve Sovyetlerle Antanta Devletleri arasndaki bir takm komplikasyon ve "Entervansiyon"a (mdahaleler) yol aacaktr. Bara katlma hususunda mttefiklerden msbet bir cevap gelmiyeceini Lenin ve etrafndakiler ok iyi biliyorlard. Fakat Sovyet hkmetinin bu kabl mracaatlar sadece zevahiri kurtarmaa matuftu. Nitekim 7/20 Arahk 1917 tarihinde Brest-Litovsk ehrinde Almanlar ve mttefikleri ile Ruslar arasnda bar mzakerelerine baland. Alman heyetine, Dou Ordular kumandan General Max Hoffman riyaset ediyordu. Trk heyetine de, Berlin Byk Elisi brahim Hakk Paa bakanlk ediyordu ve bamaviri de Berlin'deki Trk asker ateesi Zeki Paa idi. Sovyet-Rus murahhas heyeti ise, "htill etiketi" icab ok "renkli" idi; "meslekten" ihtillcilerden baka "ii, asker, bahriye ve kyl" mmessillerinden ibaretti. Heyetin banda, "lhtillci"lerdcn Alfred Joffe (Yahudi), yine bir Yahudi olan Kamenev, bir "htillci" ve Yahudi olan Sokol'nikov, vc Ermeni "lhtillci"si olan Karahan bulunuyorlard. 1 Yine Rus htillinin icab olarak bir kadn da temsil edilmiti; vaktiyle Moskova valisini tabanca ile ldrm olan ve bu yzden onyedi yldanberi hapiste bulunan Bayan Bitsenko da heyete dahildi. Fakat Bolevik murahhas heyetinin en "acayip" azalar da aleldc bir ii, bir nefer,

1 DVP. T. I. vesika No 5 (s. 16-17) 2 Buna ait Sovyet Dileri Komiseri Leon Troyski'ynin beyanat (9/22 Kasm 1917), DVP T. I. vesika No.8 (ss 21-22) (Matbu eserde Trotksiy'nin ad konmamtr, nk Stalin zamannda "Trotskiy"nin adn anmak ve basmak yasakt).

342

bir bahriye neferi ve gr sakall yalca bir mujik-kyl idi. Bunlarn heyete katlmalar Bolevik htillinin icab vc gsteri taraf idi; Bolevik htilli "iiler ve kyller" adna yaplm deil mi idi? te bu zmrelerin de bar mzakerelerinde temsil edilmesi gerekiyordu. Hele bu kyl "murahhasn" nasl seildiine ait ok elendirici baz kaytlar muhafaza edilmitir. 1 Yukarda adlar geen "aydn" htillciler tayin edildikten, ve alelacele bir nefer, bahriyeli ve bir ii de bu heyete katldktan sonra, heyet Brest-Litovsk'a gitmek zere Petrograd'da otomobil ile Varova stasyonuna doru yol alrken, bir de bir "kyl mmessili"nin bulunmadnn farkna varlr. Geri dnp Lenin'den bir "mujik" istemek iin vakit yoktur. Bunun zerine, yalca bir kylnn, omuzundaki uval ile gittii grlr. Otomobil durdurularak bu mujik arabaya alnr vc... "murahhas" olabilecei kanaatna varlr. Bu suretle Sovyet murahhas heyetine Rus "halk"nn mmessilleri de katlm oldular. Bu "murahhas"larn mzakereler esnasnda tamamiyle passif bir rol oynadklar, kimse tarafndan ciddiye alnmadklar aikrdr; fakat "ihtillci etiket" icab bunlara protokole gre yer verilmesi icabetmitir. Hele bir ziyafet mnasebetiyle buna nasl riayet edildiini az sonra greceiz. 20 Arahk (1917) akam, Alman Ordugh Bakumandan Ba- varya Prensi Leopold tarafndan, Brest-Litovska gelen murahhaslara byk bir ziyafet (akam yemei) verilmiti. Bu ziyafette, Sovyet murahhaslar, ii, nefer, bahriye neferi ve mujik, Alman Generalleri, Trk Paalar ile yan yana oturtulmulard; halbuki Sovyet heyetine asker mavir sfatyla katlan Rus Amirali Altvatcr General Samoylo ve Albay Fokke, ikinci odada, heyetin kk rtbeli kimselerinin yanna oturtulmulard. Ziyafet esnasnda Rus iisi neferi ve bahriyelisinin ok skldklar, atal, bak, bardaklar nasl ve ne zaman kullanmak hususunda ardklar anlatlmakta, fakat "gr sakall" kyl-mujiin, bir ka kadeh araptan sonra, tamamiyle ald, nee iinde boyuna arap kadehlerini yuvarlad, apur upur yedii ve zr-zurna sarho olmakla beraber, "kzl delege"lik

1 Brest-Litovsk bar mzakerelerine ait resm Sovyet neriyat 1920 kmtr; Alman, Avusturya-Masaristan ve Trk Devlet Arivlerinde de buna ait ok a malzeme mevcuttur. Bundan baka Amerikan Devlet Arivinde de birok vesika bulunuyor. Bunlara iat BrestLitovsk'in Brest-Litovsk, J. Wheeler-Bennett, The forgotten Peace (London 1938, yeni tab 1963) adl eserde malzeme ve bibliyografya gsterilmitir. 2 Tafsilat: J. YV'heeler-Bennett, Bresi- Lilovsk, p. 86 ve 113/14.

343

sfatn da pek fazla zedelemedii de bildirilmektedir. ^Yazarlarn birine gre, bu kyl "murahhas" artk kyne dndkten sonra kim bilir neler anlatacakt. te bu heyet ve bu hava iinde mzakerelere balanmt. Joffe, mzakerelere esas olarak Sovyet tezinin, yani "ilhaksz, tazminatsz bar" ve "Milletlere Oto-determinasyon" (auto-determi- nation) prensiplerinin tatbikini istedi. Bu esaslarn ngiltere ve Fransa tarafndan da kabul artiyle, Almanlar buna muvafakat ettiler. Fakat buna Antanta Devletlerinin muvafakatlarn almak imknszl karsnda, Sovyet heyeti hi bir ey yapacak durumda deildi. Bu prensipler zerinde mzakereler bir ka gn devam etti. Joffe ve arkadalar kendi grlerini Almanlara ve Mttefiklerine kabul ettirmek maksadyla boyuna nutuklar ekmekte idiler; fakat kardakiler buna bir trl yanamak istemediler. Joffe'nin bu tarzdaki "htillci" nutuklarndan bkan Almanlar, nihayet kendi grlerini, husus olarak, General Hoffman vastasiyle Joffeye akladlar, ve Baltk eyaletlerinden saylan Livonya, Kurlnda ile igal altndaki Lehistan'n Almanlar tarafndan tahliye edilemiyeceini anlattlar; galiba Almanlarn bar artlar bir harita zerindeki bir izgi ile dahi gsterilmiti. Yani Almanlar "lhaksz" bar artlarn asla kabul etmiyeceklerdi. Dolaysiyle "Alman asker igali altndaki Lehistan ahalisi, Litvanyallar ve Kurlndiyeliler, Almanlarla anlamak suretiyle, kendi mukadderatlarn kendileri tesbit edeceklerdi". Bu talep, haddi zatnda hi de ar bir art saylamazd. Bir kere Rusya fiilen malup bir durumda idi ve bura ahalisi de aslen Rus deildi. Fakat bu artlar Sovyet heyeti zerine bir ok tesiri yapt ve 1914 yl snrlarn elde etmek hayallerini bir anda ykverdi. Sovyet murahhas heyeti yeleri bu Alman teklifi karsnda arp kalmlard. Onlar, "demokratik ve dil bar", Rusya'nn 1914 ylndaki hudutlarn iade etmek eklinde telkki etmekte, yani Rusya'nn bu Harpten hi bir arazi kaybetmesine muvafakat etmemekte idiler. te Almanlarn bu tutumu karsnda, hkmetine izahat vermek zere Kamenev Petrograd'a hareket etti. Kamenev, 31 Aralk 1917 tarihinde Petrograd Sovyetleri ve Bolevik Partisi Merkez Komitesinin mterek oturumuna, mzakerelerin gidiat ve neticesi hakknda ve Alman tekliflerine ait uzun boylu izahatta bulundu. Bunu mteakip yaplan mzakereler sonunda, Almanlarla bar konumalarnn Stockholm'e nakli hususunda Almanlara bir teklif yaplmas kararlatrld. Gya bununla

344

"Almanlarn ar talepleri, Alman amele ve sosyalist mahfillerine duyurulacakt"; onlar da kendi hkmetlerine bask ve tesir yapacaklar ve Sovyet Rusya'dan ar taleplerde bulunmaa imkn vermiyecek- lerdi. Bir de, Almanlarla mzakereye gnderilen heyete d ileri komiseri Leon Trotskiy'nin riyaset etmesi de kararlatrld. Trotskiy- ye d propaganda efi Kari Radek
1 Bu mehur "lhtilalci"nin daha nceki faaliyetleri, bir ara Alman Sosyalist-Demokrat Partisinden koulmas, ve hatt Dresden'deki "saat hrszl" yznden hapise atldna ait baz enteresan kaytlar, Avusturya polisi tarafndan tanzim olunmu ve Kari Radek'in biyografisine eklenmitir. VV'ien, Haus-Hof und Staatsarchiv (ksatlmas: HHSA) Krieg, Brester Kanzlei, P. A. rot 1078, pp 113-122.

345

Trotskiy'nin gurubu (Joffe, Kamenev ve Dzerzinski) "Dnya ihtilline nem vermek ve "ihtillci harp yoluna sapmak" taraftarlar. Bu mzakere ve mnakaalar esnasnda, trl yollar arand, her iki gurubu uzlatracak orta bir yol bulunmak istendi. Trotskiy, mutad vehile birka defa fikrini deitirdi; Lein kendisi de bazen Trotskiy- ye yaklar gibi oldu. Mamafih Trotskiy ve taraftarlar Almanya'da ihtillin ok yakn olduunu iddia ettikleri halde, Lenin'in bu hususta tam bir kanaat sahibi olmad anlalyor. Mzakereler sonunda Trotskiy'yi tatmin edici bir teklif kabul edildi. Buna gre: Almanlarla mzakerelerde mmkn mertebe oyalama taktii kullanlacak ve aym zamanda Almanya'da ihtillin kmas iin gayret sarfedilecekti. Trotskiy bu yoldaki talimatla Brest-Litovsk'a hareket etti. Mzakerelere, 30 Ocak 1918 tarihinde (ve o sralarda Brest- Litovsk'ta bulunan) Sadrazam Talt Paa'mn riyasetinde balannca, Trotskiy yeniden eski grlerini tekrarlamaa ve ihtillci nutuklar ekmee balad. Fakat Almanlar ve mttefiklerine bunlarn hibir tesiri grlmedi. Dier yandan 8 ubat tarihinde Almanya (ve mttefikleri) ile Ukrayna "Rada"s arasnda tam bir anlamaya varlm ve anlamalar imzalanmt. Bu suretle Ukrayna'nn istiklli tamnm. ve Rusya'dan ayr dmesi tasdik edilmiti. Bu durum Sovyet heyeti zerine byk bir tesir yapt ve artk Brest-Litovsk'ta Sovyetlerin diledikleri esaslar zerinde mzakereler yaplamyacan da ortaya koymutu. Brest-Litovsk Bar Mzakereleri 10 ubat 1918 tarihindeki oturumda Trotskiy'nin dramatik bir k ile son buldu. Trotskiy, Sovyet heyeti adna, kar taraf murahhaslarna hitaben u beyanat okudu: "Arazi ilhakna dayanan bir bar muahedesini imzalamay reddederken, Rusya'nn (kendi tarafndan) Almanya, AvusturyaMacaristan, Trkiye ve Bulgaristan ile harp halinin sona ermi olduunu, Rus Federatif Cumhuriyetinin "Halk Komiserleri Sovyeti" adna bizimle harp halinde bulunan hkmetler ve milletlerinin, bizimle mttefik ve tarafsz memleketlerin hkmet ve milletlerinin bilgisine ibu surette arz ve be- yanederim". 1

1 Mimye peregovor v Brest-Llovske (Brest-Litovsk'ta bar mzakereleri] Sovyet Dileri Komiserliinin resm neriyat. (Moskva 1920) I, 207-208; Proceedings of the Brest-Li- tovsk PeaceConference (U. S. A. State Department, Washington D. C.) pp. 172-173; J. Whee- ler-Bennett, Brest-Litovsk, p. 227.

346

Trotskiy'nin bu beyanat: "Siz ne yaparsanz yapnz, bizde harp bitmitir; biz sizin talepleriniz karsnda harp yapmyacaz, fakat sulh da akdetmiyeceiz" 1 demekti. Trotskiy'nin bu beyanat karsnda Almanlarn epey ardklar "nl alyor. Zira her iki tarafn iyi niyetlerle yaptklar diplomatik mzakerelerde byle bir teklif ve hareket beklenemezdi ve usulden de deildi. Trotskiy, diplomatik mzakerelerde dahi bir "ihtill" yapmak istemiti. Fakat iin esasnda Sovyetler tarafndan hibir hsnniyet yoktu ve bu mzakereler zoraki yaplmakta ve ancak Alman asker basksnn icaplarndan saylmakta idi; bar akdedilse dahi bunun ahkmnn ilk frsatta bozulacana hkmedilmekte idi. Trotskiy'nin bu beyanat zerine General Hoffman'n sadece "Uner- hrt" (hi duyulmam bir ey) diye mukabeleden baka bir sz sarfet- medii biliniyor.2 Almanlarn bu akn halleri Sovyet murahhaslar tarafndan adet bir zafer gibi telkki edilmi ve hatt "Izvestia" gazetesinde bu yollu bir yaz dahi kmt. Fakat durumun hi de Sovyetler iin bir zafer olmad, Almanlarn kendi isteklerini silh gc ile kabul ettirmee azimli olduklar ksa bir zamanda anlalmt. Trotskiy, Brest-Litovsk'ta birka kiiyi brakarak hemen o gn, yani 10 ubatta Petrograd'a gitmek zere yola kt. Mzakereler de bu suretle kesilmi oldu. Alman Kumandanl, 17 ubat (1918) tarihinde, Ruslara tarru- za geeceklerini bildirdiler. Bu haber Petrograd'da sonsuz bir heyecan ve endie uyandrd. Durum hakikaten ok nazik ve tehlikeli idi: Ordusuz, gsz bir Sovyet Rusya, muazzam Alman asker kudretinin tehdidi altnda bulunuyordu. Sovyet rejimi ve Bolevik-Komnist tahakkmnn ortadan kalkma tehlikesi apak meydanda idi. Durumu mzakere etmek zere toplantya arlan Bolevik Partisi merkezinde 19 ubat (1918) gn hararetli tartmalar oldu. Lenin her ne pahasna olursa olsun, Almanlarn isteini kabule taraftard. Bu yaplmad takdirde, Lenin'e gre, Bolevik htillinin btn kazanlar yok olacakt. Stalin ve Zinovyev de ayn fikirde idiler. Mamafih Stalin bir defasnda Lenin'e kar gelmi ve Almanlarn taarruzundan bir netice kmayacam iddia etmiti. Mamafih tekrar Lenin'i desteklemiti. Trotskiy ve Bukharin, Joffe, Radek, Kamenev ise bu gr kabul etmiyorlar, Alman taarruzunun neticesiz kalacam sylyorlard. Halbuki Alman taarruzu sratle geliti,

1 JAVheeler-Bennett, Brest-Litovsk, p. 227/28. 2 J.Wheeler-Bennett, Brest-Litovsk, p. 227.

347

Pskov ve hatt Petrograd istikmetine yneltilmi gibiydi. Ukrayna'da Almanlar sr'atle ilerliyorlard. Lenin meselenin arzu ettii ekilde halli iin baz tekliflerde bulundu; fakat ilk nce, reye geildii zaman kaybetti. Hatt Lenin, igal ettii sorumlu mevkilerden istifa ile tehdit etti. Almanlarn ii ciddiye aldklarnda phe kalmaynca, bu defa Trotskiy fikrinden vazgeerek Lenin'e kar aka vaziyet almaktan ekindi. Nihayet Lenin'in teklifi zerine Almanlarla derhal bar akdi teklifi kabul edildi. Bu hususta Alman kumandanlna bir tel ekildi. Mamafih Almanlar buna cevap vermekte acele etmediler. nk asker hareket balamken baz nemli stratejik mevkileri ele geirmek istiyorlard. 23 ubat tarihinde Almanlardan alnan muvafakat cevabnda yeni Alman talepleri de vard; bu eskisinden ok farkl olup, bu defa Livonya ve Estonya'nn da Ruslar tarafndan terki isteniyordu. Sovyet hkmetinin bu Alman talebini kabul etmekten baka yapaca birey yoktu. O gnlerde durum hakikaten Sovyetler iin ok nazik bir hal almt. Zaten 21 ubat gn Sovyet Hkmeti "Vatann tehlikede olduunu" iln etmi ve eli silh tutan herkesi Almanlara kar mukavemete davet etmiti. Ayn zamanda, artk zlm bitmi olan eski ar Ordusu yerine yeni bir ordu tekili de zaruret halini almt. Bu ie Harbiye Komiserliine getirilen Leon Trotskiy memur edildi. Dolaysiyle 23 ubat gn "Kzl Ordu"nun ilk birlikleri tekil edildi; ite o gn, yani 23 ubat, Sovyet Rusya'mn "Kzl Ordu" gn olarak kabul edilmi ve her yl bu gnn kutlanmas yaplmaa balanmtr. Alman tehlikesinin baka bir tepkisi de: Sovyet bakentinin Petrograd'dan Moskova'ya nakli oldu. ubat sonlarndan itibaren Devlet daireleri, Sovnarkom ve Parti Merkezi Moskova'ya tanmaa baland. Az sonra Moskova Kzl Rusya'nn Kzl Bakenti oldu ve Kremlin de Parti ve Devlet idaresinin merkezi haline getirildi. Bu defa Brest-Litovsk'a gnderilen Sovyet heyetinin banda Sokol'nikov bulunuyordu. Dier yeleri G. Petrovskiy, Dileri Komiseri Muavini ierin ve Karahan idiler. ierin bu suretle, ilk defa aktif bir diplomatik grev yapmak imknn bulmutu; mzakereler esnasnda arka plnda kalmakla beraber, kendisinin yine de mhim rol oynad anlalyor. ierin'in Trk murahhaslar (Hakk Paa ve Zeki Paa) ile ilk temas bu suretle Brest-Litovski'ta vuku- bulmutur.

348

27 ubat'ta balanan mzakereler sr'atle ilerledi. Sovyet murahhaslar artk hibir teklif ve arta itiraz etmiyorlard. htillci nutuklar da ekilmedi. Almanlar tarafndan tesbit edilen ve 23 ubat (ltimatom) una gre izilen yeni "hat" clduu gibi kabul edildi. Buna gre Riga ve Vilno ehirleri de Almanlar tarafnda kalyor ve Brest-Litovsk'a doru bir hat uzanyordu. Livonya ve Estonya ahalisine de kendi mukadderatlarn kendilerinin tayini hakk tannyordu. Trkiye iin de, baz ihtiraz kaytlarla 1877-78 snr tannyordu. Mzakereler sona erince bar metni hazrland. Sovyet murahhaslar bu barn bir "dikta" olduunu belirtmek iin metni okumay bile reddettiler ve heyetin bakan Sokol'nikov, bu muahedenin zor altnda (force majeure) yaplm olduundan tr resmen protestoda bulunduktan sonra,' nihayet 3 Mart 1918 tarihinde bu muahede imzaland.2 Brest-Litovsk Bar'nn cn mhim ahkm arasnda, Sovyetlerin Ukrayna'nn istikllini ve tamamiyetini tanmas ve buradan Kzl ktalar ekmesi, Ukrayna'da Bolevik propagandas yapmamas gibi Rusya iin byk bir kayp tekil eden maddeler vard. Sonra, btn Baltk eyaletleri de Rusya'nn tahakkmnden kmakta ve ora ahalisine, Letonya, Litvanya ve Estonya'llara mill bir devlet kurmak hak ve imknlar salanmakta idi. Brest-Litovsk Bar ile, bir kere "Trk Ermenistan'nda bir Ermeni devleti kurmak artk bahis mevzuu deildi; bilkis "Elviye-i selse"nin, yani Kars, Batum ve Ardahan sancaklarnn Anavatana-Trkiye'ye ilhakn salyacak maddeler konmutu. Mamafih bu kazan, az sonra grlecei zere, BrestLitovsk mzakerelerinin en son safhasnda elde edilebilmiti. Barn imzasndan sonra Alman taarruzu durmu ve Sovyet Rusya zerine ken byk tehlike de bertaraf edilmiti. Bu suretle Brest-Litovsk Bar Rusya'da Sovyet rejimi ve Komnist Partisinin tahakkmnn devam ve rejimin salamlatrlmasma imkn vermi oldu - Brest-Litovsk'ta Barn imzalanmas zerine Moskova- daki Sovyet hkmeti, Kazan'daki Trk-Tatar mill tekilatn da

1 Mimye peregovor v Brest-Litovske, T. I. ss 229-231; Proceedings . . . pp. 185-187; DVP. T. I. vesika No. 77 (ss 117-118). 2 E.Carr, The Bolshevik Reolution, p. 41; J.Wheeler-Bennett, Brest-Litovsk, p. 219. Metin: (Be dilde yazlan metin (Trke, Almanca, Rusa, Bulgarca ve Macarca) Babakanlk Arivinde, Muahedeler ksmnda mahfuzdur. Rusa metin: DVP. T. I. vesika 78 (ss 119-124); ngilizcesi: J. \Vheeler, Brest-Litovsk, Appendix V. pp. 403-108.

349

tmak ve Kazan'da Sovyet idaresini kurmak iin, Bir mikdar asker kuvvet (300 bahriyeli) gndermek imkanm bulmutu. Almanlarla anlama yaplmad takdirde, Moskovadan Kazan'a "Kzl kuvvtler" gdermek yle dursun, Kazan'da mevcut "Kzl kuvvetler"in Mosko- vaya celbi gerekecekti. Bu surette idil boyunda, Kazan Trkleri ilinde Sovyet rejiminin kurulmasnda dolaysiyle Brest-Litovsk barnn tesiri olmutur. Nitekim Mokova'dan gelen Kzl bahriyeli lerin yardm ile, Kzllar, 28 Mart 1918 tarihinde "Bulak ard Cumhuriyeti" diye adlandrlan Milliyeti Trk-Tatar tekiltn datmaya muvaffak oldular. Brest-Litovsk Bar ahkmnn devam ise, tabiatiyle Almanya'nn Antanta Devletleri'ne kar harbi kazanp kazanamyacana bal idi. Rusya ile barn akdi Almanlara birok ekonomik menfa- atlar temin ettii gibi, Dou cephesindeki kuvvetlerin byk bir ksmn Bat cephesine nakle imkn vermek suretiyle, mhim menfaatler de salad. Bu yeni artlar iinde, 1918 yl Mart balarnda, harbin kat' sonucu hakknda kat' bir hkm vermek henz erkendi. Yukarda grld vehile, Almanya ile nce mtareke ve sonra bar mzakereleri yaplmas vc bilhassa Almanlarn (Rus telkkisine gre) "sert bar artlar" ne srmeleri, Sovyet hkmet makamlar ve Parti st kademelerinde byk bir fikir ayrln ortaya koymutu. Trotskiy, Bukharin, Dzerzinski, Radek, Kamenev'den baka birok komnist ileri gelenleri ve onlar destekleyen kalabalk Komnist ye Lenin'in "Almanlarla hemen sulh akdetmek" siyasetini tasvip etmek istememilerdi. Lenin'in bu tutumuna kar Rusya'mn her tarafndan ve bazan en yksek Komnist tekiltlarndan, asker ve ameleden Brest-Litovsk Muahedesini tasvip etmeyen, bar artlarn protesto eden birok telgraf Kremlin'e gelmiti. Bu telgraf ve yazlarn okluuna baklrsa, Rus halk, Sovyet makamlar, Komnistlerin birou Brest-Litovsk bar'n kabul etmek istemiyordu. Halbuki Lenin'in gr tamamiyle buna aykr idi ve mevcut artlar iinde mutlaka bu barn tasdiki lzm geldii merkezinde idi. Mart 1918 tarihinde imzalanan Brest-Litovsk Bar'nn tasdiki meselesini grmek zere, VII. Parti Kongresi toplantya arld. Mesele 6 Mart (1918) gn konuuldu. Muhalefet edenler, yine eskisi gibi yukarda zikredilen argmanlar tekrarladlar. Bu mnasebetle yeniden hararetli mnakaalar oldu. Mamafih, artk ihtillin ilk haftalarnda hkm sren muzafferne yry havas epey tavsamt; sert realitelerin ancak pek kat almak ve silh-

350

lanmakla karlanabilecei anlalmt; dolaysiyle itidal taraftarlarnn sesleri gittike ykselmekte idi. Muhaliflerin banda yine Trotskiy bulunmakla beraber, o aka Lenin'e kar gelmek istemiyordu. Nitekim reyini kullanrken Lenin'e kar gelmekten ekindi. Lenin'in "Bar Muahedesini Tasdik" teklifi ise, Parti Merkez Komitesince 9 a kar 28 reyle kabul edildi. Bu netice zerine, Muahedenin tasdikini grmek zere toplantya arlm olan IV. Btn Rusya Sovyetleri Kongresine barn tasdiki meselesi sunuldu. 16 Mart 1918 tarihindeki oturumda bu madde grlrken, tekrar lehte ve aleyhte hararetli konumalar oldu. Lenin kendi grn savunurken uzun ve ikna edici bir nutuk syledi. Kar gelenlerden bu grleri ayn kuvvetle cerhedecek kimse kmad; oylama neticesinde, barn tasdiki 784 lehte ve 261 aleyhte olmak zere kabul edildi. Bu suretle, Lenin en mhim bir meselede yeni bir zafer kazanm oldu. Brest-Litovsk Bar mnasebetiyle ne srlen ve varlan neticeler, Sovyet d siyaseti bakmndan baz yeni fenomenlerin ortaya konmas itibariyle de nemlidir. Sovyet rejiminin dayand iddia edilen marksizm akidesince, esas prensip: Btn kapitalist rejimler ve devletler Marksist bir devlet iin ayn derecede dman idiler. Bu devletlerden herhangi birisiyle "ayr bir bar" akdedilemezdi. Halbuki Brest-Litovsk Bar, kapitalist devletlerden biri veya birka ile "ayr bar" (separate peace) akdinin mmkn ve hatt Sovyet menfaatlar bakmndan zarur olduu hakikatini ortaya koymutu. Bu prensip az sonra Sovyetlerin d siyasetlerinde mhim bir unsur olarak yer alm ve sk sk tatbik edilegelmitir. Ne Almanya, ne Sovyet Rusya Brest-Litovsk Bar artlarn tam olarak tatbik edemediler. Barn akdinden hemen sonra bunun birok ahkm bozulmaa baland. Ruslar, bilhassa propagandann yasak edilmesi artlarna asla riayet etmediler; ayn vehile silhl ktalarn da terhisleri lzmken, yapmadlar. Almanya, Batda giritii son muazzam taarruzyznden, Dou'da Ruslara kar gerekli kuvvetleri bulunduracak bir halde deildi; dolaysiyle Sovyetler zerinde bask yampakiin gerekli kuvveti yoktu. Nihayet 1918 Kasm aynda Almanya malup oldu. Bunun zerine Brest-Litovsk Bar Sovyet Hkmeti tarafndan hemen hkmsz iln edildi. Trkiye- nin Ekim sonundaki malubiyeti zerine Brest-Litovsk Barnn Kafkas snrna taallk eden maddeleri de ortadan kalkt. Bu suretle "Brest-Litovsk Bar" ahkm ancak 8 ay gibi ksa bir zaman iin

351

tatbik edilebilmiti. Mamafih bu ksa zaman iinde, bilhassa Trkiye bakmndan, bu barn byk tepkileri olmu, Trk ktalarm Bakya ve hatt Dastan'a kadar ilerleten olaylar cereyan etmitir. "Elviye-i selse"nin yeniden Anavatana kavumas ise, buralarn ilerisi iin, Trkiye snrlar iinde kalmasn hazrlamak itibariyle ok byk bir nemi haizdir. Dolaysiyle "Brest-Litovsk Bar" Trkiye'nin diplomasi tarihinde byk bir baar oldu. Trkiye'nin yeniden kurulduu zamanda Brest - Litovsk Barnn dolaysyle tepkileri olmas itibariyle de ok mhimdir.

B r e s t-Li t o v s k't a Trk-Sovyet mzakereleri Sovyet hkmeti tarafndan htillin hemen ertesi gn dnyaya yaylan "bar dekreti" nin bir diplomatik mracaattan ziyade bir "htill Beyannamesi" olduu aikrd. Mamafih ilgili devletler ve bilhassa Trkiye bu "dekret" zerinde durmular ve Sovyederin hemen bar akdine girimek istediklerine vkf olmulard. Sovyet hkmeti bu "Bar dekret"inde "ilhaksz, tazminatsz, dil ve demokratik bir bar" akdi iin en az aylk bir mtarekenin akdini derhal teklif ve talep ediyordu. Sovyetlerin bu tarz teklif ve mracaatlar hibir devlet tarafndan "resm bir mracaat" saylamayacandan, muameleye konamazd. Gerek "Drtl ttifak" devletleri ve gerek tilf (Antanta) devletleri, Sovyetlerin bu bar dckretini ciddiye almamlard. Mamafih bu "beyanname" Rusya'da iktidar ele geiren yeni hkmetin "harp ve sulh" hakkndaki grnn ne olduunu aklamak itibariyle nemli idi. Zaten Lenin ve etrafndakiler iktidar ele almadan nce de bu husustaki grlerini aka ifade etmilerdi; fakat bu defa Lenin ve maiyetindekiler Rusya hkmeti adna konuuyorlard. Kerenskiy hkmetinin hilfna olarak, banda Lenin'in durduu Maksimalistler (Bolevikler iin bu tabir Bat'da ve Trkiye'de sk sk kullanlmakta idi) hkmeti, "harbin hemen durdurulmas, hibir devlet herhangi bir arazi ilhak yapmakszn ve harp tazminat talep etmeksizin" barn derhal akdini talep etmekte idi. Bu beyanname ayn zamanda Ruslarn artk harbe devam etmek istemediklerinin de ak bir ifadesi idi. Dier hkmetler gibi bu "Bar dekreti"nden Trkiye hkmeti de, gayri resm olarak, muttali olmutu. Bu hususta resmen her hangi bir mtala veya bir ilem yaplmas mmkn olmamakla beraber, bu SovyetRus istekleri ve grlerinin Trk devlet adamla

352

rn fazlasiyle memnun ettii muhakkakt. nk Trkiye'de artk herkes harpten bkm, Ruslara ve ngilizlere bu kadar arazi kaybedilmi, ekonomik knt iddetle kendini belli etmiti. Bu durum karsnda Rus Maksimalistlerinin "ilhaksz ve tazminatsz bir bar akdi" talepleri, Trkiye'nin iine elbette gelmekte ve en ehven artlarla Rusya ile bir sulh akdi imkmm vermekte idi. Trk h'meti, zaten 1917 Rus htilli'nin bandanberi byle bir am drt gzle beklemekte idi. Nihayet byle bir an gelmi bulunuyordu. Tabiatiyle Sovyetlerin bu yoldaki mracaatlar Trk umum efkrnca sempati ile karland. Ancak bu devirdeki iddetli sansr icab bu yoldaki haberler Trk matbuatna ok ge ulamt. Buna ait ilk yaz "Vakit" gazetesinin 24 Arahk (1917) tarihinde kt. Dier yandan, Hariciye mahfillerince Berlin, Viyana ve bilhassa Stockholm eliliklerince bu "Bar dekreti", oralarda kan gazeteler vastasiyle hemen renilmi, stanbul'a, Hariciye Nazr Ahmed Nesim Bey'e bildirilmiti. Aym zamanda Talt ve Enver Paa'larn da bundan hemen haberdar edildikleri muhakkaktr. Bu durum karsnda Ruslarla akdedilecek barn hazrlklarna giriilmesi icap ediyordu. stanbul'da Osmanl Hariciye Nezaretinde bu husustaki ilk grmeler'in Avusturya hkmetinden gelen tekliflerle ilgili olduu anlalyor. Buna balca sebep de: Avusturya'da i dzenin gayet fenalam olmas ve harbin bir an evvel sona erdirilmek istenmesi idi. Ruslarn bu yoldaki mracaatlarndan faydalamlarak frsatn karlmamas isteniyordu; dolaysiyle Avusturya hkmeti bu yolda Almanya ve Trkiye'yi de tevik etmek arzusunda idi. Mamafih Avusturya'nn stanbul'daki elisi Markiz Pallavicini'nin Babli- yi buna tevike lzum dahi yoktu; Trk ricali bar mzakerelerine balamaa oktan arzulu idiler; ancak Trk menfaatlarnn lyk ile dikkat nazarna ahnmas artt. Bu bakmdan Trkiye ile Avusturya hkmetleri arasnda gr fark olabilirdi. Nitekim ylede oldu. Avusturya'nn stanbul'daki elisi Markiz Pallavicini, hkmetinden ald talimat zere, 12 Kasm (1917) tarihinde (yani mahut bar dekretinin nerinden ancak drt gn sonra) Hariciye Nazr Ahmed Nesim Bey'i ziyaretle uzun bir grme yapt. 1 Konuma konusu, tabiatiyle, Sovyetlerin "Bar dekreti" ve bu hususta Viyana kabinesinin gr idi. Elinin sylediklerine gre, Avusturya
1 DA H. U. Dosya No. 98 Hariciye Nazr Ahmed Nesim Beyden Berlin B. Elisi brahim Hakk Paaya vc Viyana B. Elisi Hseyin Hilmi Paaya. Um. No. 917 (13 Ter. II. 1333).

353

Hariciye Nazn Kont Czernin, bu Rus ubeyannamesi"nin hayal kabilinden birok ey ihtiva ettiinden, gerekletirilmesini imknsz telkki etmekte idi. Fakat bu "Bar dekret"i u hakikati de ortaya koymutu ki, Merkez Devletleri (yani Almanya, Avusturya ve mttefikleri) isabetli bir ekilde hareket eder ve Rusya ile mzakerelere giriirlerse, Rusya'y tilf Devletlerinden ayrp mnferit bir bar akdine sevketmeleri mmkn olacakt. Bunun iindir ki, mttefikler (Almanya, Avusturya, Trkiye ve Bulgaristan) yeni Rus hkmetinden gelen bu teklifin kabul edildiine dair mmkn mertebe sr'atle cevap vermeli idiler; bununla itilf Devletleri mkl bir duruma drlm olacaklard. Kont Czernin, bu Sovyet teklifine Trk hkmetince verilecek cevapta u esaslarn belirtilmesinin yerinde olacan sanyordu: 1. Trkiye yeni Rus hkmetini tanmaktadr. 2. Yeni Rus hkmetinin Rusya'nn i ilerini idaresinde istedii gibi hareket etmesini de kabul ve tasdik etmektedir. Rusya'nn snrlar iinde yaayan btn milletlerin idare tarzlarnn kendileri tarafndan tanzim edilme hakkn tanm olduunu da kaydeder. 3. Kanun-u Esas'nin bahettii esaslar dairesinde bizler tarafndan da, (yani Trkiye ve mttefikleri) kendimizin tatbik etmekte olduumuz idare sisteminin kar tarafa da (yani Sovyetlerce) tannmas ve tasdik edilmesi talep olunmaldr. (Yani Sovyetlerin, kar taraftaki hkmet ve idare tarzn deitirmek yolunda faaliyette bulunmamalar istenmelidir.). 4. Yabanc memleketlerin arazisini ilhak etmeksizin ve harp tazminat demeksizin bir Bar yolundaki Rus teklifi kabul edilmelidir. Barn akdini temine yarayacak aylk mtareke de makbuldr ve mzakerelere balamak zere, tarafsz bir lkeye mmessiller gnderilmesine de muvafakat edilecektir. 1 Kont Czernin'in teklif ve tavsiyeleri ciddiye alnm ve bunlar Talt Paa, Enver Paa, Nesim Bey ve Halil Bey bata olmak zere kabinede incelenmiti; Avusturya hkmeti tarafndan gelen tavsiyelerin Bablice de tasvip edildii anlalyor. Hkmetin bu husustaki grleri, Berlin'deki Bykeli Hakk Paa ile Viyana'daki eli

I DA H. U. Dosya No. 98, No. 917.

354

Hilmi Paa'ya, 13 Kasm 1333 (1917) tarihinde Ahmet Nesim Bey tarafndan "gayet mahremdir" iaretli birer telgrafla bildirilirken, kendilerinin bu husustaki fikirleri de sorulmutu. stanbul'daki Avusturya elisi Markiz Pallavicini ile Alman elisi Bernstoff'a da hkmetin bu hususta ald kararlar bildirildi. Demek ki, Trk hkmeti de tpk Avusturya gibi, Sovyet-Rusya ile hemen mzakerelere girimee hazrd. Hariciye Nazr Nesim Bey, Berlin'e Hakk Paa'ya gnderdii yazsnda: stanbul'daki Alman elisi ile bu meseleyi grtn ve Rusya'y mttefiklerden ayrmak iin zuhur eden bu frsatn karlmamas gerektiini ifade etmi ve Alman hkmetinin bir an evvel Ruslar'la mzakereye girimesi yolunda Hakk Paa'mn da gayret sarfetmesi istenmiti. Mamafih u hususlar Babli'yi endieye drmekte idi: ayet tilf Devletleri Sovyet hkmetinin mtareke tekliflerini kabul ederlerse, o zaman durum Trkiye ve mttefiklerinin aleyhine olacaktr; nk mtareke devam ederken (yani ay zarfnda) kar taraf Amerika'dan istedikleri gibi erzak, mhimmat ve asker bile nakletmek imknn bulacaklardr. Mamafih tilf Devletleri bu Sovyet teklifini kabul etseler dahi (mamafih buna fazla ihtimal verilemezdi), o zaman mtareke artlarnn tespitinde muayyen esaslar zerinde srar edilecek, murakebe taleplerinde bulunulacak ve dier baka mkilt karlmak suretiyle mtareke maddelerinin tamamiyle ortadan kaldrlmas mmkn olacakt. Mamafih, tilf Devletlerinin Sovyetlerin teklif ettikleri esaslar zerinde bir mtarekeyi kabul etmeleri ihtimali ok zayft ve Babli'nin bu husustaki endieleri yersizdi. Bu durum karsnda Trk hkmetinin tasvip edecei en doru siyaset: Rusya ile tilf Devletleri arasm bozmak ve Rusya ile ayr bir bar akdetmekti. Zaten bu mesele Berlin'de halledileceine gre, Hakk Paa'nn Alman Hariciyesi ile temas ederek, Alman Hkmeti ve Bakumandanlnn bu baptaki grlerinin ne olduunu renmesi ve bunlar en ksa bir zamanda stanbul'a ulatrmas istenmiti. Hakk Paa, Ahmet Nesim Bey'in yazsn daha almadan, Alman Hariciyesi ile sk bir temasta bulunmu ve son gnlerin gelimeleri hakknda esash ve etrafl bilgi edinmiti. Hakk Paa'nn bu devir Osmanl-Trk diplomatlarnn en sekin simalarndan biri olmas hasebiyle, Alman hkmeti nezdinde btn maharetini kullanaca aikrd. Nitekim Nesim Bey'in 13 Kasm 1333 (1917)

355

tarih ve 907 numaral "gayet mahremdir" iaretli yazsna karlk, 15 Kasm 1917 tarih ve 962 numaral "gayet mahremdir" iaretli telgraf alnmt. 1 Bu telgrafta: Rusya ahvali ve Sovyetlerin "bar dekreti", Avusturya Dileri Nazr Czernin'in Babli'ce de makbul saylan tavsiyelerine temas edilmiti. Bir de: ayet Sovyetler ayr bir bar yapacaklarsa, Trkiye tarafndan ne srlmesi gereken artlar da zikredilmiti. Hakk Paa, bu telgrafnda, Berlin'deki Alman siyas mahfillerinde Rusya ve talya ahvalinin sulh akdi imknlar bahsini yeniden tazelendirdiini kaydettikten sonra, "bu hususta fazla mitlere mahal olmadnida yazmt. nk Rusya'da hal-i hazrda i harp balam bulunuyordu. General Kornilovun ayaklanmas bastrldktan sonra Kerenskiy duruma hkim olmu, fakat imdi "Maksi- malistler" (yani Bolevikler) Petersburg'da iktidar ele geirmilerdi. Kerenskiy de g halle kap kurtulmu ve imdi "byk bir asker kuvvetle Pcrersburg zerine yrm" ve "bu defa yine galip gelmesi alebi ihtimaldir" denerek, Kerenskiy'nin Bolevikleri bertaraf edecei kanaati belirtilmiti. 2 Mamafih Hakk Paa bu hususlarda tamamiyle yanlmt ve her halde, telgrafm gnderirken Rusya'dan alnan eksik malmata dayanmt. Kerenskiy'nin Boleviklere krr byk asker kuvvetler sevkederek galip gelmesine artk imkn ve ihtimal yoktu. Fakat, Hakk Paa bir dereceye kadar hakl idi: Onu (ve Almanlar) endieye dren cihet, Kerenskiy'nin galip gelmesi ile, Ruslarn, tilf Devletleri srasnda harbe devam etmeleri idi. ayet "Maksimalistler" iktidar ellerinde tutabilirlerse, o zaman bir bar akdi iin imknlar artacakt. Hakk Paa u hususlara da iaret etmiti: Almanyadaki umum kanaata gre, Rusya'daki asker ve ahaliye bar arzusu adamakll alanm olduundan, Rus ordusu bir daha faaliyete giriemeyecek, harbe devam etse dahi, ancak zevahiri kurtarmak iin yaplacak ve Ruslardan bundan byle gayrete gelmeleri beklenmeyecekti. Bu tehis tamamiyle doru idi. Zaten, "Maksimalistler"in galebe almasnda ite asker arasnda bu bar arzusunun (rusas: Mir) umum olmas da byk bir rol oynamt. Berlin bykelisi, Sovyetlerin "Bar dekreti" hakknda Alman gazeteleri vastasiyle ve Alman Hariciye Nazr Khlmann'dan kfi derecede bilgi edinmiti. Alman Hariciye nazrna gre: Petersburg

1 DA H. U. Dosya No. 98. Tel. No. 962. 2 DA H. U. Dosya No. 98. tel. No. 962.

356

(Petrograd) daki Sosyalist bir hkmetin iktidarda kalabilmesi hayli pheli idi. Almanya ve mttefiklerinin bara - hemen aina grnmelerinin ise faydadan ziyade zarar dokunabilecekti. Ancak gazetelerde kan bir "Beyanname" zerine Almanya'nn resm bir ileme balamas imknszd. Mamafih, ayet Rusya'da bar bir hkmet takarrr ederse, yani iktidar elde tutmakta devam ederse, byle bir hkmet tarafndan yaplacak resm veya yar resm bir arzu zerine ayr bir bar akdi iin mzakerelere balamak mmkn olacakt. Yani, Alman Hkmeti Sovyetlerin istikrar kazanmalarm bekliyor (ve arzu ediyordu); Khlmanfl, Viyana kabinesinin Sovyetler tarafndan yaplan teklif zerine, bar akdi iin tehalk gstermesinin Berlin'de ho karlanmadn da belli etmi ve bu hususta daha temkinli hareket edilmesi gerektiini sylemekten de kendini alamamt. Hakk Paa'nn kendi kanaana gre: Rusya ile ayr bir bar akdi ihtimali her cihetten artmt. Bundan byle Trkiye tarafndan Ruslara sunulacak artlar imdiden incelenmeli ve bir karara balanmal idi. Berlin Bykelisi Ruslardan u taleplerde bulunulmasn teklif etmiti:1 1. ran'n istikll ve toprak btnlnn tannmas ve Ruslarn igal ettikleri yerleri boaltmalar. 2. Osmanl arazisinin tahliyesi (yani harpte Rus igali altna d en vilyetler). 3. Rusya ile arada akdedilmi olan btn muahede ve mukavele lerin feshedilmesi ve bu suretle Trk demiryollarna ait kuyut- larn bahis konusu olmamas, (eski) tazminat- harbiye bakayasnn aranmamas ve "kapitlsyon" ve eski caret muahedelerinden bundan byle bahsedilmemesi ve yeni esaslar zerinde adl ve ticaret anlamalarnn akdi istenmesi. Boazlar meselesi; belki de, 4. maddeye ithal edilebilir. Hakk Paa'ya gre: ayet Ruslar bu hususta hibir ey demezlerse, bu meselenin Trkiye tarafndan ortaya atlmasna lzum yoktur. ayet mesele bahis konusu olursa o zaman bu bahsi: GneyRusya ve Karadeniz ticaretinin dier devletlerle harpte bulunduumuz zamanlarda, suret-i katiyede temini noktasnda (yani Rus ticaret gemilerine izin verilmek suretiyle) hasr ve icra etmek lzmdr. Fakat harp gemilerine, en kne dahi muhakkak (Babli'den) msaade istenmesi art konulmaldr.

1 DA H. U. Dosya No. 98. tel. No. 962.

Hakk Paa, Boazlar meselesindeki grn, vaktiyle stanbul'da bulunduu zaman yle ifade etmiti: Ya Boazlarn kapatlmasn bir Avrupa meselesi addetmek, veya bunun srf Trkiye'nin hkimiyeti ile halledecei bir i mesele halinde mtala etmekti. Birinci k en emin ve en ak bir yoldu (ahrahdr). Paris ve Berlin muahedelerinin feshine dair notalarda, Boazlara dair ayrca mevcut Londra mukavelesinden bahsedilmesinden tr, bu cihetin varl kabul edilebilir. Bu yolda Boazlarn kapatlmas iinde, Trkiye'ye hatt, bugnk dmanlar arasndan (bilhassa ngiltere kasdediliyor) taraftarlar zuhur edebilir. Hakk Paa, "hali hazrda ya gelecekte Rusya'nn tazyikine kar bir are bulunacaktr" dedikten sonra, Babli- nin dikkatini bilhassa u noktaya ekmiti: "Rusya, bugnk halde zaafa dm ise de bize kar daima mehib bir dmandr ve az vakitte eski evkefcve iktidarn bulmak ihtimali galiptir".1 Rusya'nn yllarca sonra ve tamamiyle baka artlar iinde, Trkiye iin "mehib ve en tehlikeli bir dman oluverdiini" hatrlarsak, Hakk Paa'nn bu szlerinin ne kadar yerinde kullanlm olduunu tasdik etmemek mmkn deildir. Boazlarn hassaten Trkiye tarafndan kapatlmas konusu ise, eskidenberi tatbik edilegelen Milletleraras hukuka aykr dtnden, bunun mdafaas g olacakt. Halbuki bu gibi hallerde, byk devletler dahi glk ekmekte olduklarndan, Trkiye'nin tek bana buna gc yetmeyecekti. Hakk Paa'ya gre: Hkmetin, u Rusya ile mnferit sulh meselesini ele almas ve imdiden hazrlanmas gerekiyordu. Rusya'ya sunulmas icap eden teklifler arasnda "Elviye-i selse" (Kars, Ardahan ve Batum sancaklar)nin istenmesine ait Hakk Paa tarafndan en kk bir telmihin dahi bulunmay ayrca dikkati ekmektedir. Demek ki, Berlin'deki siyas ve diplomatik hava, Trkiye'nin Rusya'dan fazla taleplerde bulunmamas merkezinde idi; olsa olsa Rus igali altndaki 1914 snrlar dahilindeki arazinin geri alnmas istenebilirdi; bunun dnda arazi talebi o zaman iin gayr varit grlmekte idi. Talt ve Enver Paa'larn, kabine yeleri ile, Rusya ile ayr bir bar akdi meselesini galiba, en ge 12 Kasm (1917) tarihinden itibaren, mzakere ettikleri anlalyor. Bu arada Ruslarla hangi esaslar zerinde bar akdedilmesi gerektiinin dc bahis mevzuu olduu muhakkaktr. Yukarda da belirtildii gibi, Sovyet makamlar tarafndan 13 (26) Kasm'da Almanlar'la bir mtareke akdi talebi ns-

1 DA H. U. Dosya No. 98. tel. No. 962.

358

bet sonu vermi ve 19 Kasm'da (2 Aralk) mzakerelere balanm, 21 Kasm'da (4 Aralk) cephenin bir ksmnda ate kesilmiti. Cephenin dier kesimlerinde ve Rus-Trk cephesinde ise 2(15) Aralk (1917) tarihinde umum mtareke akdedilmi ve bu suretle her tarafta ate kesilmiti. Alman cephesinde akdedilen mtareke gereince Brest-Litovsk ehrinde bar mzakerelerine balanacakt; dolaysiyle Trk hkmetinin de oraya murahhaslarn yollamas icap ediyordu. Ayrca, iktisad meseleler, esirlerin durumu ve baz dier konular grlmek zere Petrograd'a drt mttefik devletin murahhaslar Ruslar'la bir "Karma komisyon" halinde toplanacaklard. Brest-Litovsk'taki Bar mzakereleri Trkiye iin ok byk nemi haizdi. Bunun iin Sadrazam Talt Paa bizzat kendisi heyetin banda bulunmak istedi. Mzakerelerin teknik, yani diplomatik cihetleri, tabi Hariciye Nazr Ahmed Nesim Bey veya Berlin'deki bykeli brahim Hakk Paa tarafndan yrtlecekti. Heyete, asker meselelerin mtehasss olarak Mareal Ahmed zzet Paa ve Berlin'deki asker atae Zeki Paa katlacaklard; bir de Karadeniz problemleri de grleceinden bahriyeden eski "Hamidiye" kumandam sfatyle ad kazanan Hseyin Rauf Bey ve baz dier kimseler itirak edecekti. Hakk Paa ile Zeki Paa'ya gerekli talimat gnderilmi ve Alman Hariciyesi ile yakn temasta bulunmalar ve Brest-Litovsk'a gitmeleri bildirilmiti. Ahmed Nesim Bey, maiyyeti ile birlikte 16 Aralk (1917) tarihinde stanbul'dan hareket etti. Kendisine Adliye Nazr Halil Bey veklet edecekti. Talt Paa ise bir mddet sonra Brest-Litovsk'a gidecck, heyete riyaset edecekti. Kabine yeleri arasnda vc siyas mahfillerde Ruslarla yaplacak bar ve ne srlecek talepler hakknda ak bir gr olmad anlalyor. Rus ihtillinden sonra rahat bir nefes almak imknn bulan Trk devlet adamlar ve Trk umum efkrnn, en ok Rus igali altndaki sahamn Rus'lardan kurtarlmasn hedef tuttuklar anlalyor. Bu yapld takdirde dahi Rusya ile bar ok baarl saylacakt. Mamafih, dier yandan, frsat zuhur etmiken, Rus igali altndaki arazinin geri alnmasndan baka, daha nceleri Ruslarn eline dm olan yerleri de, bilhassa "Elviye-i selse"yi de kurtarmak hevesi belirmi olmaldr. Bilhassa Enver Paa'nn bu hususta nayak olduu kuvvetle muhtemeldir. Bu suretle, biri "minimum" ve dieri "maksimum" olmak zere artlar iki ksmdan ibaretti. Tabiatiyle

359

nce asgari talepler ne srlecekti; nk en mhim ey bir an evvel Ruslarla bir bar akdetmekti; bunun iin de t batan fazla talepler ne srerek Ruslar kukulandrmaktan baka, bir de Almanlar da rktmemek icap ediyordu. Vaka Alman elisi von VVangenheim, harbin banda, "Trkiye'nin hudutlarnn genilemesine Almanya- nn yardm edecei" taahhdnde bulunmutu; fakat byle bir taahht Alman hkmetince resmiyete dklm deildi. Bu suretle Brest-Litovsk Bar mzakerelerine giden heyet "Elviye-i selse" meselesi hakknda hibir talimat almamt. Bu yoldaki talebin, mzakerelerin gelimesi ve Almanlarn muvafakati alndktan sonra, msait bir frsat zuhur edince ortaya atlm olmas kararlatrlmtr. Byle bir karar galiba, ancak Enver Paa, Talt Paa ve Halil Bey'den baka kimseye malm deildi. Hkmete kabul edilen esaslar hakknda resm makamlar tarafndan fazla bir ey aa vurulmad. Hariciye Nazr Ahmed Nesim Bey, 6 Arahk 1917 tarihinde Meclis-i Mebusan'da bu mesele ile ilgili beyanatta bulunurken, "Rusya ile iyi komuluk esaslarn temin edecek bir bar akdedileceini" sylemi, fakat Trk taleplerinin mahiyeti hakknda hibir ip ucu vermemiti. Nesim Bey ile birlikte Brest-Litovsk'a gidecek heyete verilen talimatnamenin pek sarih olmad anlalyor ve u maddeleri ihtiva etmesi mmkn bulunuyordu. 1. Ruslar tarafndan igal altnda tutulan yerlerin hemen boal tlmas talebi. 2. Kapitlsyonlarn kaldrlmas meselesinin halli. 3. Rus murahhaslar, ayet Boazlar meselesini bahis konusu ede cek olurlarsa, drtl ittifak defletleri delegeleri ile bu mesele nce grlmelidir, fakat kat' bir ekile balanmamaldr. 4. Trkiye, Rusya'dan hibir arazi ilhak talebinde bulunmayacaktr; mamafih byle bir talep (Trkiye'nin) mttefikleri tarafndan yaplsn.' Buraya nakledilen maddeler, Hariciye Nazr Vekili Halil Bey tarafndan Avusturya elisi Pallavicini'ye bildirilmiti. Pallavicini de, Halil Bey'e, Almanya ve Avusturya'nn Rusya'dan zor altnda arazi talebinde bulunmayacaklarn sylemi ve harp durumunda

1 Istanbuldaki Avusturya-Macaristan elisi Markiz Pallavicini'den (Hariciye Nazr) Kont Czemin'e 18 Dez. 1917. Haus-Hof und Staatsarchiv (HHSA) (VVien) Brester Kanzlei. No. 1080.

360

(yani harbi gsteren haritada) Trkiye ile Almanya ve Avusturya arasnda fark olduuna (yani Trkiye arazisinin geni lde dman tarafndan istil edildiine) dikkat nazarn ekmiti. Yani Pallavi- cini Trklerin Rus'lardan fazla bir talepte bulunmamalar icap ettiini sylemek istemiti. Halil Bey ise byle bir durumu kabul etmeyecei karln vermi ve vaktiyle, Hariciye Nazn iken ne srd tezini tekrarlamt: Halil Bey'e gre, bu harp hep birlikte yaplan bir btn olmas hasebiyle (mttefiklerden birinin) arazi kazanc temin ettii takdirde, ayn esasn Trkiye'ye de tatbik edilmesi artt. Pallavicini'ye gre, Halil Bey bunu sylerken, Rusya'dan ziyade Romanya'y kasdetmiti; nk Bulgaristan, mtarekede tesbit ve vdedilenden fazla arazi kazanrsa, mesel Dobruca veya Kavala'y alrsa, Trkiye'nin baka bir ynden mkfatlandrlmas gerekmekte idi. Markiz Pallavicini Halil Bey'le bu hususta mnakaaya girimekten ekinmi, fakat u anda, yani 1917 yl Aralk ortalarnda, en nemli meselenin Rusya ile bir an nce bar akdetmek olduunu ve bunun Trkiye iin en nemli bir mesele olduunu ve dier btn mlhazalarn bir yana itilmesi gerektiini bilhassa belirtmek istemiti.1 Yani, Avusturya elisi, Trk hkmetince, Rusya'dan fazla taleplerde bulunulmamasm tavsiye ediyordu. Mamafih, yukarda grld vehile Ahmed Nesim Bey'e verilen "talimatname" de fazla birey yoktu; hatt "Elviye-i selse"nin geri alnmas hakknda en kk bir ima dahi bulunmuyordu. Dier yandan, her halde Nesim Bey'e ifah olarak bu hususta baz talimat verilmi olmas mmkndr; yani frsat zuhur ederse bu sancan da anavatana ilhak talep edilecekti. Trk hkmeti, her halde, Elviye-i selse'yi Ruslardan talep edeceini gizli tutmakta idi. yle ki, Pallavicini, 22 Aralk (1917) tarihinde Sadrazam Talt Paa ile grt zaman, Trkiye'nin Rusya'dan isteyecei esas maddenin "Ruslarn igali altndaki sahann Trkiye'ye geri verilmesi olduunu" belirtmiti.2 Pallavicini de buna karlk kendi (yani elinin) fikrince, hali hazrda en mhim

1 Pallaviciniden Czemin'e, 18 Dez. W17. HHSA Brester Kanzlei No. 1080: leh vvollte mich in keine Diskussion einlassen ber diesefr hiesige Mentailtt characteristischen Auslassungen und rvviederte nur mit dem grssten Nachdrucke, dass es jetzt Hautpsache sei, durch einen mglichst rasehen Frieden mit Russland dasselbe auszuschalten, was eminent trkisehes Iteresse sei, aile brigen Fragen mssten warten. 2 Ayn y. Baron Mller, Wien, 22 Dez. 1917.

361

ey mmkn mertebe sr'atle Ruslar'la bir bar akdetmekti. 1 Avusturya elisine gre: Rusya'da imdi iktidar ellerinde tutanlarn, mcerred (konktret) mlhazalardan ziyade, nazar (teoretik) prensiplerle hareket etmeleri mmknd; ve imdiki Rus idarecilerinin ne srdkleri gr, her iki tarafn da igal altndaki arazide yaayan ahalinin kendi mukadderatn tayin hakknda tam bir serbestiye sahip olmalardr; ve Ruslar'n bu prensipleri igal altndaki Trk arazisinde de tatbik etmek istemeleri mmkndr. Sadrazam Talt Paa buna karlk olarak: "Ruslarn bu prensiplerini igal altndaki Trk sahasnda tatbik edemiyeceklerini" syledi.2 nk Talt Paa'ya gre, bu yerlerde ahalinin byk ounluunu TrkMs- lman halk tekil etmektedir. Ermeniler hi bulunmamaktadr ve Krtler de Rus istils karsnda ieriye ekilmilerdir. Mamafih Pallavicini'nin bu baptaki szleri, Talt Paa'ya muhtemel Rus talepleri hakknda bir fikir vermek bakmndan nemli idi. Ruslarla yaplacak mzakereler ve bar artlar meseleleri ile en ok megul olan zatn, bu devir Trkiye'sinin bir numaral adam olan Harbiye Nazr ve Bakumandanlk vekili Enver Paa olduu muhakkakt. Rusya'ya kar harbin t bandan itibaren, Rus meselesi Enver Paa nazarnda, phesiz en mhim problem tekil etmekte idi. Sarkam taarruzu, II. Ordunun baarsz taarruzu, Erzurum, Trabzon ve Erzincan'n Ruslarn eline dmesi, III. Ordunun perian hali muhakkak ki, Enver Paa'y en ok rahatsz eden olaylard. Nihayet Trkiye'nin bu perianl iinde Rus htillinin patlak vermesi, onu takiben Rusya'da "Boleviklerin" iktidar ele geirmeleri ve nihayet "mtareke" yampak iin mracaatlar-Trkiye'nin Rusya karsnda muhakkak bir malubiyetten kurtulmasna yol amt. Rus ihtilli ve gelimelerinden Enver Paa'nn sonsuz derecede memnun kald muhakkaktr. Rusya'da bagsteren karklklar ve bunun icab kendini belli eden asker zaaf, Enver Paa gibi, geni hayalleri ve byk "Turanclk" gayeleri olan kimseleri harekete getirecei de aikrd. Mamafih henz harekete gemek iin durum msait deildi; olaylarn gelimesini beklemek lzmd. Kabinede bu hususta Enver Paa'y "fren"leyenler olduu ve Rusya'dan ilk nce "asgar" taleplerin istenmesi grnn stn geldii anlalyor.

1 HHSA, Brester Kanzlei No. 1080. Baron Mller'den, 22 Dez 1917 2 Enver Paadan Nesim Beye, 18 Kn. I. 1333. DtA dosya No. 98. Harbiye Nazr ve Bakumandan vekili Enver Paadan Hariciyc Nazr Ahmed Nesim Beye. 18 Kn I. 1333. ube No. 2. numara 52397/10390 (gayet mahrem). DtA dosya No. 98.

362

Enver Paa, Sovyetlerin mtareke talebinde bulunduklar haberini alnca, bir taraftan Berlin'deki asker atae Zeki Paa'dan mtemadiyen yeni bilgiler istemekte ve kendisine gerekli talimat gndermekte idi. Aym zamanda da Alman bakumandanl ile de daim temas muhafazaya almakta ve Ludendorff'a sk sk telgraflar yollamakta idi. Enver Paa, Brest-Litovsk'ta Rus'lardan istenecek eyleri madde halinde Zeki Paa'ya bildirmiti; ayn maddeler Hariciye Nzr Ahmed Nesim Bey'e de ulatrlmt. Bunlar unlard: i. Karadeniz'de ticaret gemilerinin serbeste seyrseferlerine balamalar. 2. ran'n her iki tarafa da (yani Rus ve Trkler) boaltlmas ve 3. Ruslarn Trkiye snrlar iinde istil ettikleri sahay hemen boaltmalar. "Elviye-i selse" hakknda yine tek bir sz yoktu. Tabiatiyle en nemli mesele istil edilen yerlerin boaltlmas meselesi idi. Enver Paa ve Trk hkmeti, bunun derhal salama balanmasn ve bar akdedilir edilmez tatbikini istemekte idi; bu maddenin hatt mtareke artlar arasna konmas Enver Paa tarafndan talep edilmi ve bu husus, mucip sebeplerle, Alman bakumandanlna dahi bildirilmiti. Fakat Almanlar, bu artlarn mtareke artlar arasna konamayacam, ancak bar mzakereleri esnasnda bahis konusu olabileceini syleyerek, Ruslara bu yolda bir teklifte bulunamayacaklarn bildirmilerdi. Zeki Paa'mn Berlin'den yazdna gre: Ruslar zannolundu- undan daha mklpesent grnmektedirler ve kendilerine bu yolda bir teklifte bulunulursa, belki de mtarekenin bozulmasna dahi gideceklerdir. Zeki Paa'nn yazdklarna baklrsa: "Halbuki Ruslarla bir defa mtareke akdedildikten ve bar mzakerelerine balandktan sonra, Trkiye'in arzu ettiini elde edebilmesi mmkn olacaktr. Harp yeniden balarsa bile, Rus ordusunun maneviyat sarslm olduundan, (Trk harp hedeflerinin) elde edilecei sanlmakta idi. Zeki Paa'nn bu grne, Brest-Litovsk'a gidecek Alman heyetinin ba (Dou ordusu kumandan) General Hoffman da itirak ediyordu. Mtareke imzalandktan sonra, Zeki Paa, General Hoffman ile birlikte, istil altndaki arazide yaayan Mslman ahaliye Ermeniler tarafndan yaplan mezalime son verilmek zere, bu sahamn boaltlmas iin Ruslara bir teklif yaplmasn da karar altna almt. Zeki Paa, Enver Paa'dan ald yeni bir emir zerine, General Hoffman'dan "Ruslar tarafndan istil edilen yerlerin boaltlmas" artnn "mtareke" maddeleri arasna konmasn

363

bir daha istediyse de, General Hoffman, "Alman Bakumandanlndan bu hususta henz emir almadndan bu meselenin Ruslarla husus surette konuulmas gerektiini" bildirdi.1 Zeki Paa, nitekim 16 Arahk 1917 gn sabah, o sralarda BrestLitovsk'a gelmi olan Rus heyeti yesinden L. Kamenev ile husus olarak grt.2 Sovyetlerle Trkler arasnda ilk temas bu suretle balam oldu. Konuma mevzuunu, Rus igali altndaki sahann durumu tekil etmiti. Kamenev'in szlerine gre: Sovyetler prensip itibariyle igal altndaki Trk arazisinin boaltlmasn kabul ediyorlard; fakat bunun ancak baz artlar altnda yaplmas mmkn olacakt. yle ki: Oralardan hicret etmi veya baka taraflara sevkedilmi (yani Trkler tarafndan tehcir edilen) kimselerin, milliyet ve mezhep (din) fark gzetilmeksizin eski vatanlarna dnmeleri gerekiyordu; ve taraflarca tekil edilen bir komisyonun buna nezaret etmesi ve ahaliyi yerletirdikten sonra, Trkiye'ye bal kalmak veya muhtariyetle idare edilmek hususlarnda belli edecekleri arzuya gre, bura ahalisinin idare ekli Trkiye hkmeti tarafndan garanti edilmesi lzm gelmekte idi.3 Kamenev'in bu "prensipleri" yukarda ad geen (mamafih ota rihlerde henz neredilmemi olan) "Trk Ermenistan'na ait dekret" teki grn ta kendisi idi (neri: 11 Ocak 1918)/ Yani, Sovyet-Rus asker igali altndaki Trk arazisinde Erzurum'dan Erzincan'a kadar, Mu, Bitlis ve Van vilyetlerinde, her taraftan Ermenileri celb ile kalabalk bir Ermeni kitlesi meydana getirmek ve yaplacak bir "referandum" ile burada "muhtar bir Ermenistan" (tabiatiyle daha sonraki bir referandum ile Rusya himayesi kabul edilecekti) kurmay tasarlamakta ve neticede istil edilen sahann Trkiye'ye iadesi de bu suretle nlenmi olacakt. Dolaysiyle, Sovyet hkmetinin, iktidar ele alr almaz t ilk gnlerden itibaren, arlk devrinin emperyalizm siyasetini (baka bir ad altnda ve suret-i haktan grnerek, "milletlerin kendi mukadderatlarn kendilerinin tayin hakk" ss verilerek) tevars etmi olduu ve bilhassa Trkiye hesabna Rusya'y geniletmek istedii aka "belli olmutu. Zeki Paa, Enver Paa'dan ald talimat mucibince, Ermenilerin igal sahasndaki Mslman ahaliye yaptklar

1 2 3 4

Ayn y. Yine. Enver Paadan Nesim Beye 18 Kn I. 1333. DtA dosya No. 98. Bkz. yk. ss. 336-337.

364

mezalimi tafsilatyle anlatm ve bunlarn bir an evvel durdurulmasn istemiti. Kamenev de bu hususta Sovyet hkmetinin dikkatini ekeceini vdetmekten baka birey yapamamt. Bu suretle, "Rus igali altndaki sahann boaltlmas meselesi" Sovyet murahhas tarafndan hemen tasvip edilmemi ve bunun hallinin birtakm artlara balanaca anlalmt. Bu durum karsnda Trk hkmetinin asker tedbirlere bavurmaktan baka bir aresi kalmad ikrd. Nitekim Enver Paa, Zeki Paa'dan ald bilgi zerine, III. Ordu kumandam Vehib Paa'ya ayrca bir telgraf ekerek, Kafkas cephesi Rus Bakumandanl nezdinde bu gibi Ermeni mezalimine son verilmesi iin gerekli tedbirlerin alnmasnn istenmesini bildirmiti. Bu sralarda Erzincan- dan balayarak Rus igali altndaki sahada Ermenilerin Mslman ahaliye yaptklar mezalim gn getike iddetlenmekte idi; nk Rus askerlerinin disiplini kalmam, bunlardan birou, hatt Ermenilerle bir olup, islm ahaliye alabildiine saldrmaktan ger t durmuyorlard. Ermenilerin de, yaplmasn umduklar "referandum" da, islm ahalinin saysn azaltmak iin ellerine geen frsattan istifade etmek istedikleri muhakkakt. Nitekim, Ermeni milliyeti Tekilt "Danaksutn" (Danak) sistemli bir imha siyaseti tatbik etmekte idi. Mslman-Trk ahalinin bu feci hali, tabiatiyle Enver Paa ve hkmet iin byk bir endie kayna idi. Ermeni mezaliminin bir an nce nnn alnmasnn, igal sahasnn sorumluluunu tayan Rus asker makamlarndan istenmesi elbette yerinde idi. Bunun iindir ki, Enver Paa buralarn hemen tahliyesini ayr bir madde olarak "mtarekeye" koydurmak istemiti; fakat Almanlarn Ruslar kukulandrmamak maksadiyle bu teklife yanamadklarn yukarda sylemitik. bar mzakerelerine katlacak murahhaslar Brest-Litovsk'a 15 Aralk (1917) tarihlerinde gelmee balamlard. Hariciye Nazr Ahmed Nesim Bey gelinceye kadar Berlin bykelisi Hakk Paa ile asker atae Zeki Paa Trkiye'yi temsil edeceklerdi. Alman heyetine de Dou Ordular Bakumandan General Hoffman riyaset ediyor ve yaknda Alman Hariciye Nazr Khlmann'm da gelmesi bekleniyordu. Mzakerelere 20 Arahk tarihinde balanm, fakat ilk oturumlarda taraflar arasnda prensip bakmndan bir anlamaya varlmamt. Yukarda da belirtildii zere A. Joffe, "Bar dekreti" prensiplerinin kabuln istemi ve uzun boylu nutuklar ekmiti.

365

General Hoffman Alman teklifini .ne srnce, Joffe ve Kamenev^ talimat almak zere, Petrograd'a gitmiler, mzakerelere bir mddet iin ara verilmiti. Rus murahhaslar Brest-Litovsk'a dndkleri zaman, Ahmet Nesim Bey ve maiyeti de gelmi bulunuyorlard. Ahmed Nesim Bey'in, Alman Hariciye Nazr Khlmann'dan "igal altndaki Trk arazisinin bir an evvel boaltlmas" iin Ruslara bask yapmasn istedii biliniyor. Halbuki bu prensip kabul edilirse, Alman igali altndaki Rus arazisinin dc Almanlar tarafndan terki icap ettii mlhazasiyle, Trk Hariciye Nazrnn bu teklifi kabul edilmemiti. Ahmed Nesim Bey, Ruslar tarafndan ne srlen teklifler arasnda, "Ruslarn baka memleket ahalisi arasnda kkrtc hareketleri" zerinde bilhassa durulmas gereken bir madde olduunu, bundan doacak tehlikeleri belirtti ve bunlarn nlenmesi gerektiini istedi. Bu hususta Avusturya'nn Trkiye'ye nis- betle ok daha nazik bir durumda olduunu da sylemekten geri kalmad. Bu suretle Ruslarn kabul ettirmek istedikleri prensipler zerinde dikkatle durulmas gerektiini Alman ve Avusturya murahhaslarna anlatmaa alt. Almanlarn bunlara fazla ehemmiyet vermedikleri, fakat Avusturya murahhaslarnn bu noktada endie duyduklar anlalmaktadr. Ahmed Nesim Bey, Rus muarahhas Heyetinin, igal altndaki sahada, (yani Dou Anadoluda,) bir referandum teklifini kat' bir surette reddetti ve Trkiye'de bir "Ermeni meslesi" olmadn ve ora vilayetlerindeki meselelerin Trk kanunlarna gre halledileceini syledi. Hariciye Nazr Vekili Halil Bey ve Harbiye Nazr Enver Paa, BrestLitovsk'taki Trk heyetinden mzakerelerin gidiat hakknda bilgi alyorlard. Bir de Alman ve Avusturya gazetelerinde kan haberler de bunlar tamamlamakta idi. Gazetelerden birinde: "Ruslarn igal altndaki sahadaki ahali arasnda yaplmasn lalep ettikleri referandum meselesini tetkik iin ayr bir komisyon tekil edileceine" ait bir haber de vard. Halil Bey ve Talt Paa bu haber zerine endieye kaplmlard; nk bu yapld takdirde Rus igali altndaki Trk arazisinin boaltlmas ii gecikecekti. Halbuki buralarn bir an evvel Anavatana ilhak meselesi ayn zamanda hkmetin devam vc prestijini muhafazas iin de gerekli idi. Zira halk arasndaki sylentilere gre "Trkiye bu barta yine elleri bo olarak kacakt", yani hi bir ey elde edilemiyecekti.1

1 Pallavicii'nin tel raf (Baro Mller, 22. Dez. 1917), HHSA, Brester Kanzlei No. 1080.

366

te bu gibi sylentiler karsnda hkmet erkn, yani Enver ve Tlt Paalar, Halil Bey ve etrafndakiler, zuhur eden bu frsatlardan azam derecede faydalanmak istiyorlar, yalnz Rus igalindeki sahann boaltlmas ile yetinmeyerek, bu defa "Elviye-i selse"nin de, yani 1877-78 de elden giden sancan da geri alnmas meselesini ele alm bulunuyorlard.1 Bu suretle, mezkr sancan geri alnmas meselesi ortaya km oluyordu. Bu yeni taleplerin Almanlara da kabul ettirilmesi iin Brest - Litovsk'a Sadrazam Talt Paa'nn bizzat gitmesi muvafk olacakt. Talt ve Enver Paalar, galiba Ahmed Nesim Bey ve Hakk Paa'nn Brest-Litovsk'ta, yeter derecede enerjik davranmadklar endiesi iinde idiler. Nitekim Talt Paa, hareketini evvelce tesbit ettii tarihten ne alm ve 1 Ocak 1918 gn Berlin'e mteveccihen stanbul dan hareket etmiti. Markiz Pallavicini, Talt Paa'nn hareketinden nce kendisi ile grm ve "Elviye-i selse" nin Trkler tarafndan geri alnmasn imknsz telkki etmi ve bu yoldaki gayretlerin bouna sarfedile- ceini sanmt.2 Daha dorusu, Avusturya elisi Trklerin bu gibi mbalal taleplerde bulunarak, Ruslarn bar akdinden vazgemelerine sebep olmalarndan endie ediyordu. Dier yandan Talt Paa'nn bir an evvel Brest-Litovsk'a gidiinin asl sebebinin ne olduunu, Pallavicini, her halde biliyordu. Enver Paa'nn da bu hususta srar ettii muhakkakt.

Brcst-Litovsk'ta Trk ve Sovyet-Rus Heyetleri arasnda mzakereler Talt Paa Berlin'de ksa tevakkuftan sonra Brest-Litovsk'a hareket etti ve 8 Ocak gecesi oraya vard. Kendisinin ilk nce Avusturya bamurahhas ve Hariciye Nazr Kont Czernin ile grt biliniyor.3 Bu mnasebetle Talt Paa'nn bir an nce Rusya ile barn akdini arzu ettii, fakat Almanya ile herhangi bir anlamazhk karsa, arka plnda kalarak Avusturya Hariciye Nazrm n safa itmek istedii de anlalmt.4 Czernin'e gre "Talt Paa (Trkler arasn

1 Pallavici'nin telegraf, 2 Jan. 1918. (Baron Flotovv, Wien 4 Jan. 1918) HHSA P.A. rot 1077. Krieg, Brester Kanzlei: 1917. 2 Pallavici'nin 2 Jan. 1918 tarihli telegraf. HHSA, Brester Kanzlei, No. 1080. 3 Ottokar-Czernin, Im Weltkriege. Berlin-\Vien 1919, s. 317. 4 Ayn y.

367

da) en kabiliyetli ve enerjik bir devlet adam idi". Bu sralarda Berlin'den Alman Hariciye Nazr Khlmann ve maiyeti de Brest-Litovsk'a gelmi bulunuyorlard. Talt Paa, Alman ve Bulgar delegasyonlar ile de temasa gemi ve Trkiye menfaatlarn korumak yolunda grmelerde bulunmutu. Tabi her eyden nce Alman hariciyesi ile anlamaya varmas gerekiyordu. 16 Ocak (1918) tarihinde Talt Paa, Ahmed Nesim Bey, zzet ve Hakk Paalarla birlikte Khlmann ile uzun boylu grtler. 1 Konumann esasn, Enver Paa'dan alnan vc Rus igalindeki Trk arazisinin durumu, yani boaltlmas meselesine ait telgraf tekil etmiti. Khlmann'a bu baptaki Trk gr uzun boylu izah edilmi ve Enver Paa'nn telgraf da aynen tercme edilmiti. Alman Hariciye Nazr Khlmann, Ruslar-Bolevikler ile esas itibariyle bir bar akdedil- mesine imkn grmyordu; onun sylediklerine gre: Pek yaknda durumda deiiklik olacak (yani mtareke sona erecekti) ve dolaysiyle Rus igalindeki Trk arazisinin geri alnmas iin asker harekete gemek mmkn olacakt; bu suretle ortada siyas bir engel kalmayacakt. Bu grmenin tesiriyle olacak, Talt Paa, stanbul'a derhal bir telgraf gnderdi ve "Enver Paa'nn hemen Alman umum karargh ile temasa geerek Trk ordusunun igal hareketini hakk ile baarabilmesi iin imdiden hazrla balanmas icap ettiini" bildirdi. Karadeniz'deki Rus donanmasnn Bolevik efrad elinde bulunmas hasebiyle, deniz emin deildi ve bu cihetin dikkate alnmas gerekiyordu. Talt Paa, bilhassa Ermeni ktalarna kar cidd bir tarzda hazrlanlmas gerektiini ayrca belirtmi ve "maazallah-u teal, Ermenilere kar adem-i muvaffakiyet, cihana kar pek irkin ve neticesi memleketimiz iin vahim olur" demekten kendini alamamt. Khlmann ile Talt Paa, balanan sulh mzakereleri ve ona bal meseleler hakknda da fikir teatisinde bulundular. Btn bu temaslardan sonra Talt Paa'nn intiba u merkezde idi: Alnanlarda Boleviklere kar kat'yen gven yoktur; Almanlar Bole- viklerde hibir hsnniyet olmadna, Viyana ve Berlin'de grevler ve hatta ihtilller kararak gayelerine ulamak istediklerine kanaat getirmilerdi. Talt Paa ve Trk heyetinin dier yeleri de Almanlarn bu grlerine katlmlard; nk mzakerelerin cereyan tarz, Bolevik murahhaslarnn ektikleri uzun nutuklar, bilhassa

1 Sadrazam Talt Paadan Bakumandan Vekili Enver Paaya, Kn. II. 1334 (16 Ocak 1918). 1623 numaral ifredir. DtA dosya No. 98.

Brest-Litovsk,

368

Viyana ve Berlin'de balayan grevler -btn bunlar Bolevik emellerinin ne olduunu gstermekte idi. Bolevik-Ruslarn, barn akdinden sonra, Almanya ve Avus- turyaMacaristan' kendilerine benzetmek (yani Bolevik ihtilli karmak) istedikleri aka anlalmakta idi. Bunun zerinedir ki, Almanlar, hem Rusya ile sulh yapm olmak, hem de Boleviklik tehlikesini nlemek maksadiyle, Ukraynallar destekleme ve milliyeti Ukrayna'ya el altndan yardm yapmak kararn aldlar. Hatt Romanya Kiralnn dahi elde edilmesine allmakta idi; bu maksatla Avusturya mparatoru tarafndan bir zabitin gizlice Romanya Kiralna gnderildii renilmiti. Kont Czernin Talt Paa'ya bu hususta malmat vermiti. Bir kere Ukrayna ile bar akdedilince, Almanlar Bolevik Rusya'y sulh akdine zorlamak iin Petrograd zerine yrmek niyetinde olduklarn akladlar. Hatt bunun iin gerekli hazrlklar yaplmaa dahi balanmt. Trk heyeti meselenin bu tarzda halledilmesinin kendi menfaatleri bakmndan da elverili olacana kanaat getirdiler. Talt Paa'nn dediine gre: Boleviklerin programlarnn altnda baka ekilde ve fakat yine eski Byk Rusya'nn ihyas vardr. 1 Boleviklerin, bir Rus Birleik Cumhuriyeti tekil etmek suretiyle Finlndiya ve Ukrayna'nn istiklllerine hcum etmeleri, onlarn hakik maksatlarn ortaya koymutu. Yine Talt Paa'ya gre: Mstakil bir Ukrayna teekkl ederse, Knm'da da bir hkmet kurulabilecek ve sonralar Kafkasyada da bir slm devletinin teekkl mmkn olacakt. Talt Paa Brest-Litovsk'ta iken, Krm Trklerinin ileri gelenlerinden (her halde Mfti ele- bicihan ve Cafer Seydahmed'den) Krm'daki hareket ve gayeler hakknda 12 adet mektup alm ve bunlar Enver Paaya yollamt. Bu mektuplardan Krm'da bir Trk-lslm hkmeti kurulmakta olduu anlalmt. Talt Paa, Ukrayna ile ayr bir anlama yaplmas iine ayrca nem vermiti. ayet drt-be gn iinde Ukrayna ile bar akdedi- lirse, Ukrayna'ya ilk yardm olmak zere Almanya'da bulunan 40 bin Ukrayna'l esir, Ukrayna hkmetine teslim edilecekti. Ukray- na'l murahhaslar arasnda byk kararlar verebilecek kabiliyette ahsiyetlerin bulunmay, Talt Paa'y biraz endieye drmt.

1 Sadrazam Talt DtA. dosya No. 98.

Paadan,

Bakumandan vekili Enver

Paaya 3/16 Ocak

1918.

369

Ukraynallara bir nevi "Ukraynal Venizelos" bulmak ve byle brine, ngilizlerin Yunanistan'da yaptklar gibi, Alman asker yardm gsterilmek suretiyle i bana getirmek mmkn olacakt. Talt Paa bu fikrini Khlmann ile Czernin'e ve General HofTman'a sylemi, fakat onlarn dediklerine gre: "Ukraynallar byle bir hareketi vatanlarna ihanet telkki edeceklerinden" buna yanamalar pheli idi.1 Talt Paa da, tpk Alman murahhaslar gibi, Rus-Boleviklerin bar akdinde asla samim olmadklar kanaatna varm ve Ruslar sulha zorlamak arelerine bavurmak mecburiyeti olduuna kanaat getirmiti. nk Sovyet heyetinin tutumu ve bilhassa bunun banda bulunan Leon Trotskiy'nin davran ve ihtillci nutuklar, Almanlarn ve Trklerin phesini bsbtn arttrmt. Ruslarla normal usuller dairesinde bir barn akdinin mmkn olmayaca aikrd. Brest-Litovsk'a gelen Bolevik-Rus murahhaslarnn, Anadolu- daki Rus igali altndaki saha hakkndaki grleri ve davranlar Trk heyetini bsbtn pheye drecek mahiyette idi. Yukarda da belirtildii zere,Sovyet hkmeti 29 Arahk 1917/11 Ocak 1918 tarihli bir "dekret" ile "Trk Ermenistan" hakknda baz kararlar alm bulunuyordu. Bununla oradaki Ermenilere hemen asker ve sivil tekilt kurma imknlar salanmt. Bu dekret tamamiyle Trkiye'nin aleyhinde olup, millederaras hukuka da aykr idi. Trk murahhas heyeti, bu defa Sovyet hkmetinin bu dekretini mzakere konusu yapt. Ahmed Nesim Bey 18 Ocak (1918) gn Leon Trotskiy ile uzun bir grmede bulundu. "Muhtelit Komisyon"da bulunan Galip Kemal Bey'den Petrograd'dan Sovyet hkmetinin "Trk Ermenis- tam'na ait" (11 Ocak 1918) tarihli "dekret" hakknda Brest-Litovsk'- taki Trk heyetine telgraf gelmiti. Bu telgraftan ve belki de Brest- Litovsk'a ulaan "Izvestia" gazetesi vastasiyle Ahmed Nesim Bey -Sovyet hkmetinin igal altndaki Dou vilyetlerini ellerinde tutabilmek maksadiyle giritikleri kombinazonlarn mahiyetini anlamakta gecikmemiti. Rus ktalarnn ekilmesi zerine Ermenilerden teekkl edecek milis kuvvetleri ve kurulacak "mahall Sovyetler" idaresiyle, Ermenilerin yerli Trk-lslm ahalisi zerinde cebir ve iddet kullanacaklar da muhakkakt. Ahmed Nesim Bey, Trotskiy'- ye byle bir dekretin kabul ve nerinden dolay iddetli bir

1 Ayn yerde.

370

protesto'da bulundu ve bundan doacak fec neticelerin btn sorumluluunun Sovyet hkmetine raci olacam beyan etti. Trk Hariciye Nazr bu mnasebetle Sovyet Dileri Komiseri (Trotskiy) ne unlar syledi: "Rusya'ya mensup olmayan bir memleketin (yani Trkiye arazisinde) ahalisini silhlandrmak, istikll ilnna sevk ve icbar etmek, Rus inklbnn ileri srd ve Rus murahhaslar tarafndan mdafaa ve izah edilen maksatlara ve esaslara dahi uygun deildir". 1 Nesim Bey szlerine devamla: "Muharebenin sonuna kadar mttefik devletlerin btn hudutlar bir kl tekil edib, Rusya tarafndan Asya ktasnda kaytsz ve artsz Trkiye'ye geri verilecek araziye karhk, Rusya'ya ait olup, Avrupa'da Almanlarn igali alfanda bulunan saha da kaytsz ve artsz hemen Ruslara iade edilecekti". Mamafih Ahmed Nesim Bey'in bu szleri doru deildi; Almanlar Rus arazisini geri vermek deil, oradaki ahalinin arzu ettii rejimi kurmak niyetinde idiler; ancak Trk arazisindeki ahalinin byk ounluu TrkMslmand; Alman igali altndaki Rus arazisi ise tamamiyle "gayri Rus"tu ve Rusya'mn elinde braklmas caiz deildi. Ahmed Nesim Bey'e gre: "Trkiye ve mttefikleri ile sulh mzakerelerine girien Rusya Cumhuriyeti idarecileri, bu tarzda, DouAnadolu'daki Ermenileri tekiltlandrmakla (Trkiyeye kar) dmanca bir siyasete aka ba vurmu oluyorlard. Onlar, bununla arzu edilen sulhun akdine mani olacaklard. Bu gibi meselelerin evvel Trkiye ve Rusya tarafndan gnderilecek murah- haslarca incelenmesi gerekiyordu; o sahadaki ahalinin byk ounluunu tekil eden (Mslman unsurun) sosyal messeseleri ve tarih mnasebetlerine bakmakszn, mukadderatlarn keyf, daha dorusu, zor kullanlarak deitirmee ve Trkleri olup-bitti karsnda bulundurmaa kalkmak, neticeleri pek messif bir takm olaylarn zuhuruna sebebiyet verebileceinin dnlmesi icap ederdi". Nesim Bey Trotskiy'ye, "Sovyet hkmetinin bu kabl teebbslerinden vaz gemesinin, (Rus) inklbnn iln eyledii prensiplere daha da uygun ve muvafk deceini" syledi ve, Trk Ermenistan'na ait "dekret" hakknda dier mlhazalarn da ortaya koyarak, Trotskiy ile ml- katnn asl sebebinin bu trl messif hadiselerden (yani byle bir dekretin nerinden) doacak feci olaylar zerine Rus murahhaslarnn dikkati nazarlarm ekmek olduunu bilhassa belirtti.

1 DA H. U. dosya no. 98. Brest-Litovsk mzakereleri ve bar Sadrazam Talt Paadan Hariciye Nazr vekili Halil Beye. Brest-Litovsk, 19 Ocak 1918. ifre kalemi No. 187.

371

Sovyetlerin Dileri komiseri Leon Trotskiy, tabiatiyle, bu dekreti hakl karmaa gayret edecekti. Ona gre: "Ermenilere, msellh Krtlerin hcumlarna kar kendilerini mdafaa edebilmeleri iin gerekli silhlar verilince, Krtlerin onlara birey yapamyacaklar meydana kacak ve Krtler de Ermenilerle anlama zemini aramak ve onlarla iyi geinmek zorunda kalacaklard". Mamafih, Nesim Bey'in bu "dekret" yznden kabilecek messif hadiseler zerine, nazar dikkatini ektiinden tr Trotskiy, teekkrde dahi bulunmay ihmal etmedi. Nesim Bey szlerine devamla, "harptenberi o blgelerde ahvalin tamamiyle deitiini, Ermenilere kar harekete geecek Krtlere bundan sonra tesadf edilemiyeceini ve bu hususta Ruslarn tamamiyle msterih olmalar gerektiini, Trk hkmetinin Ermeniler hakknda ok iyi niyetlerle baz tedbirleri almak zere olduunu da" sylemekle Trotskiy'yi memnun etmee almt. Bunun zerine grme nisbeten dosta bir hava iinde cereyan etti. Trotskiy, "stanbul'a ait eski ar hkmeti tarafndan akdedilen gizli muahedeleri en evvel kendisinin reddeylediini ve bundan dolay Fransa'dan bile karldn, Trkiye'ye kar dostane hisler tamakla beraber, kendisinin muayyen prensipler ve malm olan oto-determinasyon esaslarndan ayrlmasnn mmkn olamayacan ve aym prensiplerin daha ar artlar altnda, yani asker igale son verilmeksizin, Kurlndiya ve dier arazide Trkiye'nin mttefikleri tarafndan tatbikinde srar edildiini" syledi,1 ve messif vakalarn kabileceine dikkatini ekmi olmasndan Nesim Bey'e tekrar teekkr etti. Trotskiy'nin bu szlerine Nesim Bey'de, "Trkiye'ye kar besledii dosta hislerinden tr" teekkr etti ve "Trotskiy'nin Petrog- rad'dan avdetinden sonra, Trk ve Rus delegelerince bu mesele hakknda yeniden grlecei tabi olduundan, Sovyet hkmetinin Ermenilere tatbik etmek istedii tedbirlerin imdilik durdurulmas gerektiini" srarla syledi. Bundan sonra konuma Kafkasya ahvaline nakledildi. Trotskiy, Kafkaslarda birok hkmetin teekkl etmekte olduunu, fakat imdiye kadar bunlardan hi birinin merkezdeki Sovyet hkmetince kabul ve tasdik edilmediini, mamafih Kafkasyadaki Rus ordusunun tamamiyle Sovyet hkmetinin emrinde olduunu da beyan etti. Bu son szler, daha ziyade Trk hkmetine gzda vermek maksadiyle sylenmiti. Ahmed Nesinr

1 DA H. U. Dosya No. 98. Sadrazam Talt Paadan Hariciye Nazr Vekili Halil Beye Brest Liiovsk 19 Ocak 1918. ifre kalemi No. 187.

372

Bey Trotskiy ile bu konumasn Talt Paa'ya tafsiltiyle anlatm ve Tlat Paa da Enver Paa'ya hemen bunu telgrafla bildirmiti. Nesim Bey'in Trotskiy ile bu uzun konumasndan sonra Talt Paa'da hasl olan kanaat u idi: Ruslar Dou-Anadolu'dan ekilirlerken Ermenileri silhlandrm olacaklar ve bu sahay geri almak iin Ermenilere kar kuvvet sevketmek mecburiyeti hasl olacakt. Bunun iin imdiden asker hazrlklara balanmas gerekiyordu. Talt Paa, bundan baka Ukrayna'hlarla yaplan mzakereler hakknda da Enver Paa'y aydnlatmak istemiti; stanbul'a gnderdii telgraflarnda grld zere, bu mzakereler de her hangi bir mklta maruz kalmadan, gayet dostane bir tarzda devam etmekte idi. Yukarda da belirtildii gibi, Sovyet murahhaslar, gy, "Otodeterminasyon" prensibine dayanarak, Kurlndiya vc sair arazinin Almanlar tarafndan boaltlmasn talep ediyorlard. Almanlar ise buna asla yanamyorlard. Bunun zerine, yukarda da sylendii gibi, General Hoffman, 5/18 Ocak (1918) tarihinde Ruslara bir ltimatom vererek, Almanlarca tesbit edilen snr hattnn kabuln istemiti. Bunun zerinedir ki, Trotskiy 19 Ocak'ta durumu anlatmak ve yeni talimat almak makdadiyle, Petrograd'a gitti; Trotskiy'nin 29 Ocak'ta tekrar dnecei syleniyordu. Bu zaman zarfnda Rus heyetine A. Joffe bakanlk edecekti. Bu defa, Trk asker heyetinin ba Mareal Ahmed zzet Paa, Kafkas cephesinde Ruslarn silhl Ermeni ktalar tekilini protesto ederek, 20 Ocak tarihinde A. Joffe'ye yazl bir mracaatta bulundu. Joffe de buna aym gn (ve rusa olarak) ksa bir cevap verdi. Brest- Litovsk'ta resm (ve yazma) dili olarak Almanca, Franszcadan baka Rusa da kabul edildiinden, Bolevik Rus delegasyonu, yazlarn Rusa olarak kaleme almakta idi. Joffe, zzet Paa'dan gelen yaznn, muhteviyat icab, Rus Silhl kuvvetleri bakumandanlna bildirildiini syledikten sonra, bu Ermeni birliklerinin, Ruslarn Kafkas cephesindeki kuvvetleri "millletirme" hareketinden baka birey olmadn da kaydetmiti. Bu suretle Rus delegasyonu bakam, Kafkaslarda ve Rus igali altndaki Trk arazisinde hakikaten Ermeni birliklerinin tekil edildiini de itiraf etmi bulunuyordu. Trk hkmetini en ok ilgilendiren mesele barn bir an evvel akdi ve dolaysiyle mzakerelerin kesilmemesi idi. Talt Paa'ya gre, General Hoffman'n ltimatomundan sonra da Almanlar mzakereleri kesmi deillerdi; Sovyetler ya Alman teklifini kabul edecekler, veya

373

frotsky baka bir forml ile dnecekti. 1 Dier yandan Avusturya Hariciye nazr Czernin, Khlmann'a her gn bask yaparak, Ruslara fazla ar artlar konmamasn istiyor ve mzakerelerin bsbtn kesilmesini nlemee alyordu. Fakat Alman Hariciye nazr buna kulak asmyor, bildiini okuyordu. Alman hkmeti ve Alman karargh Ruslara konan taleplerde srar edilirse, baar elde edilecei kanaatnda idiler. ayet durum mnasebetlerin kesilmesine kadar gtrlecek olursa, o zaman Czernin'in "feryada balayaca" anlalmakta idi. Czernin'i tela dren cihetlerden biri de: Brest-Li- tovsk'ta "Ruslara kar iddetle davranldndan tr" Viya- na'da ii grevlerinin balam olmas idi. Talt Paa'ya gre: Czernin'in feryad aslnda Trotskiy'nin avdetinden sonra balayacakt ve belki o zaman Avusturya delegasyonu ile Alman heyeti arasnda mnakaalar dahi kacakt. Trk heyeti ise bu mnakaal meseleye, yani Ruslara kar ne srlen Alman talepleri ve bunlar zerinde srar hususuna kanmak istemiyordu. nk Czernin bu ii fazlasiyle yapyordu. Durumun ciddiyetini muhafaza etmesi sebebiyle Almcd Nesim Bey, Sadrazam Talt Paann bir mddet daha Brest-Litovsk'ta kalmasnda srar etmiti; nk baz hayat nemi haiz kararlar vermek icap edecek ve mesafe dolaysiyle stanbul'dan talimat alncaya kadar, zamann gecikmesi de mmknd. Halbuki Talt Paa, bir an evvel stanbul'a dnmek istiyordu; hem hkmetin bandan uzun zaman iin uzakta kalamazd; hem de btn ihtimalleri Enver Paa ve dier kabine arkadalar ile (Talt Paa'mn tabiri vehile beynerrfeka) mzakere edip karara varlmas gerekiyordu. Talt Paa'y stanbul'a dnmee zorlayan miller arasnda Osmanl Meclis-i Mebusan'mn hitam yaklatndan, bte ve reji mzakerelerinde hazr bulunmak vc mcclis hakknda bir karar verebilmek gibi ayrca ehemmiyetli meseleler de vard. Talt Paa btn bu hususlarda Enver Paa'mn ne dndn renmek istemi ve bu hususlar telgrafnda belirtmiti. Dier yandan Brest- Litovsk gibi, harp zamannda adamakll tahribe uram vc kn tam iddetli bir zamana rastlamas itibariyle de ok ssz bir yerde uzun zaman kalmak ayrca skc idi. Mamafih Talt Paa iin u anda en mhim mesele Brest-Litovsk mzakerelerinin istenilen bir neticeye ulamas idi. Bunun iindir ki,

1 DA, H. U. Dosya No. 98. Sadrazam Talt Paadan Hariciye Nazr vekili Halil Beye. Brest-Litovsk 4 ubat 1918. tel. ifre kalemi No. 313.

388

Trotskiy'nin geri dnmesini bekleyerek bir mddet daha orada kalmaya karar verdi. Bu sralarda heyetler bsbtn bo kalmamlard. Trotskiy ise, yukarda belirtildii gibi, Petrograd'dan gerekli talimatla 16/29 Ocak (1918) tarihinde Brest-Litovsk'a dnd. Bunun zerine mzakerelere yeniden baland. Hatt ilk toplant, 30 Ocak (1918) gn Talt Paa'mn riyasetinde yapld. Mamafih, Trotskiy'nin durumu ve taleplerinde fazla bir deiiklik yoktu. O yine eskisi gibi ihtillci nutuklarm ekmekte ve Almanlar "ilhak" taleplerinden tr iddetle takbih etmekte idi. 3 ubat (1918) gn akam Talt Paa'nn riyasetindeki Trk heyeti ile Trotskiy'nin bakanlndaki Rus delegasyonu arasnda yeni bir grme yapld. Buna balca sebep de: Evvelce hazrlanan bar maddelerinden bazlarnn daha da aklanarak, muahede metninde kat' bir ekil almas istenen bir projenin Ruslara takdim edilmesi tekil etmiti. Ayn zamanda "mtareke ahkmna aykr" olarak, Kafkaslarda Ermeni ve Grc'lerden teekkl eden birliklerin igal altndaki sahadan ekilen Rus birlikleri yerine konmalar ve igal altndaki vilyetlerde Ermeniler tarafndan taburlar tekil olunmas suretiyle, cephenin asker durumunda hasl olan byk deiikliklerin umum emniyeti haleldar ettii ve Mslman ahaliye kar tatbik edilegelen zulm ve ktallerden tr protesto edilmesi ve ayet bu hale bir an evvel nihayet verilmezse, Trk hkmetince gerekli tedbirlere bavurmak zarureti hasl olacana ait bir "beyanname"nin Ruslara sunulmas idi. Osmanl-Trk heyetince yeni batan hazrlanan projenin, sonralar ayrca kat' bir muahede akdine lzum brakmayacak mahiyette olduu Ruslara anlatlmak istendi. 2. Madde de: Kafkas cephesi ve gerisindeki yerlerde zc hadiselerin bir an evvel nnn alnmas hususunda srar edilmesi ile ilgili idi. Rus-Bolevik murahhaslar bu noktalara cevap vermeden nce, esasa mteallik bir-iki sual sormak mecburiyetinde olduklarn sylediler. Bunlardan birincisi: Ukrayna ile drtl mttefik devletler arasnda ayr bir bar akdi meselesi idi. Trotskiy, bilhassa buna mani olmak istiyordu. kinci madde de: Trkiye'nin "Kafkas" "Radas" (hkmetleri) ile (her halde Dastan'daki Mslmanlar kasdedil- miti) mzakerelere giritiklerine ait haber alnd ve bunun ne dereceye kadar doru olduunu bilmek istemeleri idi. Ukraynallarla Trk heyeti arasnda mzakerelere balarken, Sovyet delegasyonu buna muvafakat etmiti: Ancak Ukraynallarla

375

yaplacak muahede metninin Rus halk Komiserleri urasnca (Sov- narkom), yani (Sovyet hkmeti) tasvip edilmesi artn koymulard. Bu defa Sovyet delegasyonu, Trkiye'nin Ukrayna ile ayr bir anlama imzalamasna itiraz ediyor ve Trkiye'nin ancak Rus- Sovyet Cumhuriyeti ile bir muahede akdedebileceim, Ukrayna ile mzakerelerden amel bir netice kmayacan iddia ediyordu. Ruslarn bu iddiasna Trk heyetince verilen cevap u oldu: Sovyet delegasyonu ta batan Ukraynallarla mzakerelere muvafakat etmiti; Ukrayna meselesi drtl mttefiklerin hepsi ile de ilgili olmas hasebiyle, umum toplantda bahis konusu olacaktr. Kafkas "Radas" ile Trkiye arasnda her hangi bir mzakereye giriilmi deildir. Hakikaten bu sralarda Kafkas Mslmanlar ile Trkiye arasnda her hangi bir mzakere yaplm deildi. Ruslar ise, hali hazrda Rada'ya tabi bir Ukrayna kalmadn iddia etmekte idiler. "Ukrayna"nn Rusya'dan ayr dmesi ve drtl mttefiklerle ayr bir bar akdetmesi Sovyet-Rus murahhaslarn bilhassa endieye drmt. Trotskiy ve maiyyetinin zerinde durduklar ikinci mesele de "milletlerin kendi mukadderatlarn kendilerinin tayini" hakk idi. Bu prensibin, 25 Arahk (1917) tarihindeki mterek oturumda, dier devletle birlikte Trkiye tarafndan da kabul edildii Ruslar tarafndan ne srlmek istendi. Trk heyeti de buna karlk, "mttefiklerle beraber, umum sulh temin maksadiy- le kabul edilen beyannamede icabnda her memleketin kendi anayasas ahkmna tevfikan halledilmek zere, bu hususun (yani milletlere kendi mukadderatn kendilerinin tayin etme haklarnn tannmas prensibini ) tamamiyle (her memleketin) i meselesi olduunu" ileri srerek, bu Rus iddiasn reddettiler, ve Ruslarn bu hususta yanl grlere kaplmamalar gerektiini de belirttiler. Trk heyeti, Ruslara (yeni) bir muahede projesi ile Ermeni mezaliminin hemen durdurulmas lzumunu bir daha teyit ettiler. Ayrca Ermeni birliklerinin tekili ile, mtareke ahkmna aykr, Rus-Kafkas ordusunda deiiklik hasl olduunu ve Ruslarn bu tarzda harekette bulunmaa haklar olmadn ne srdler. Vakit de ge olduundan, gelecek hafta yeni bir toplant yaplmas kararlatrldktan sonra, mzakereler nihayet buldu. Trk ve Mttefik heyetlerinin her gn Ukraynallarla mzakerelerde bulunmalar, Rus-Sovyet hkmetini ok kukulandrmt; tabiatiyle konuulan her ey hususunda haber alnyordu; dolaysiyle mzakerelerin pek yaknda bir anlama ile bitecei tahmin edilmekte

376

idi. Ukrayna murahhaslar, ayet Avusturya idaresindeki Galiya'da Ukrayna'llara bir muhtariyet teminine muvaffak olurlarsa, Ukrayna "Radas" nn nfuzunun Rusya'da fevklade artmas ihtimali, Sovyet murahhaslarn endieye drmekte idi. Birtakm nazar prensipler ne srerek, Rusya ahalisinin iddetle arzulad barn akdine yanamamalar zerine, Boleviklerin Rus halk tarafndan tenkit edilecei de muhakkakt. Bu sebepten, Ukrayna Rada's ile Drtl Mttefiklerin bir anlamaya varmalarna mani olunmal idi. Sovyet Heyeti, zaten ortada byle bir Ukrayna Radas olmadn dahi iddiaya balad. Nitekim, Trotskiy, 7 ubat (1918) tarihinde btn delegasyon bakanlarna ve Rusa olarak gnderdii bir yaz ile: "Sovyet askerlerinin 16 (29) Ocak (1918) tarihinde Kiyef ehrine girdiklerini ve Kiyef'teki (Mill) Ukrayna Radas'nn drlm olduunu ve bundan byle Ukrayna ile Sovyet Rusya arasnda federatif esaslar dahilinde bir birlik meydana getirildiini" bildirmiti. Bu yaz ile Trk delegasyonu da durumdan haberdar edilmi saylyordu. Rus delegasyonunun iddia ettiine gre: "Trk murahhaslar Kiyef Radas ile mzakere etmekte iseler de, bu Rada'nn bugn tamamiyle skit ve yerine, kyl ve asker meclisleri (Sovyetler) kaim olduu cihetle, bundan byle de Ukraynallar ile mzakerelere devam edilip edilmiyece- inin bilinmesi" isteniyordu. Fakat Sovyet heyetinin bu yoldaki btn gayretleri boa kt, ve 8 ubat (1918) tarihinde mzakereler Ukrayna Rada's ile bir anlama akdi eklinde sona erdi. Trk heyeti ile Rus delegasyonu arasnda yeni bir Komisyon almas 9 ubat (1918) tarihinde yapld. Rus heyeti, geen toplantda (yani 3 ubat 1918) Trk heyetinin Ermeni mezalimini ve Ermeni milis birliklerinin tekili ile asker durumda deiiklik hasl olduuna ait Trk ikyetlerini cevaplandrmak istiyordu. Ruslarn dediklerine gre: Keyfiyet Rus Bakumandanlna bildirilmi ve alnan cevapta da, "Kafkas cephesinde her hangi bir asker arttrma (oalma) yaplmad" merkezinde idi. Rus htillinin tatbik etmekte olduu "milletlerin mukadderatlarn kendilerinin tayin hakk" icab, muhtelif milletlerden ayr asker birliklerin tekili gerekmekte idi; buna binaen Kafkas cephesinin gerisindeki blgelerde Ermeni (ve Grc)lerden mteekkil ayr ktalar meydana getirilmi olmakla beraber, askerin umum saysnda her hangi bir deiiklik (yani art) olmamt. Dolaysiyle Rus-Sovyet hkmeti mtarekeye aykr her hangi bir harekette bulunmamt. Eer Mslman ahali mezalime maruz kalmsa, bunun nnn alnmas iin Rus Bakumandanlna gerekli emirlerin de gnderilecei belirtildi.

377

Mamafih Rus murahhaslarnn da itiraf ettikleri vehile, muhtelif yerlerde korsanlar (yani ekya) tarafndan ahaliye tecavz ve taarruz vakalar olduuna ait birok telgraf alndn ve bu hususta tafsilatl bir protesto sunmak hakkn muhafaza ettiklerini de sylediler. Trk heyeti buna kar: "Rus heyetinin verdii izahatn, Osmanl murahhaslarnn ikyetlerini mucip olan ahvali itiraf mahiyetinde olduunu" ne srdler. Trklerin dediklerine gre: Mtarekenin esas maksad, cephenin asker ardarnn deitirilmemesi olduu halde, Ruslar kuvvetlerini arttrmam olsalar bile, Mslmanlara kar dmanca hisler ve saldrganlk arzusunu tamayan hakik Rus kuvvetleri yerine, tamamiyle bunun aksi hislerde olan (yani Trklere tecavz ve taarruz niyetleri besleyen) unsurlarn konulduunu Rus heyeti itiraf etmitir; dolaysiyle igal ordusunun mahiyeti bsbtn deimi olduundan phe edilmemektedir ve Rusya hkmetinin igal altndaki sahada milliyet prensibinin tatbikine hakk yoktur ve mezalimin bir an nce durdurulmas gerekmektedir. Trk heyeti bilhassa bu son madde zerinde srar etmiti. Trk heyetinin fikrince: Rus igal blgesinde Rus ordusunun durumunda hasl olan deiiklik neticesinde meydana gelen zulm ve karklklarla Rus hkmetinin baa kamayaca grlmektedir; Trk hkmeti ite bu durumdan, bilhassa endie duymaktadr. Mevcudiyetinden ikyet edilen korsanlar (yani ekya)n milliyeti, hareket sahalar ve ne yaptklar hakknda Ruslar izahat verecek olurlarsa, Trk makamlar tarafndan tahkikat yaplaca da Rus delegasyonuna bildirildi. Bolevik murahhaslar Trk iddialarn bir trl kabul etmek istemiyorlar ve "askerin asla oaltlmad, mtareke ahkmna kar hi bir ey yaplmad, inzibat ve asayiin muhafazas iin yerli ahalinin silhlandrlmasnn, askerin oaltld manasna ge- lemiyecei ve ayet ayr asker ktalarca her hangi bir asker harekette bulunulmusa, bu gibi iddialar doru kt takdirde Rus Bakumandanlma gerekli tedbirlere bavurulaca" tekrarlanm durulmutu. Trk heyeti ise Ruslara u karl vermiti: "Mtareke ahkmnca yalnz kuvvetlerin oalmas deil, asker tekiln dahi deitirilmesi memnudur, ve mtareke yrrlkte olduka, milliyet esasnn asker ktalara tatbikine teebbs edilemeyecektir; Rus igali altndaki Osmanl arazisinin, Rusya hkmetinin elinde bir vedia olduundan, oray keyf bir ekilde tasarrufa kalkmak ve

378

mevcut messeseyi milliletirmek, ahalisinden bir ksmn silhlandrmak ve ahalisinin hissiyatn takdir ve tahkik etmek gibi hususlara Rus hkmetinin salhiyeti yoktur; Erzincan'daki byk camiin bomba ile havaya uurulmas hadisesi Rus memurlarnn gzleri nnde cereyan eden bir vaka olarak zikredilebilir." Rus-Bolevik makamlar, hakikaten Anadolu'daki igal sahasnda, Trk makamlarnn zikrettikleri gibi sistemli bir ekilde Ermenileri koruma siyesetini tatbik etmekte ve buralarda tam bir Ermeni nizam kurmak istemekte idiler. Ermeni asker ktalar, Ermeni milis birlikleri ve Ermeni memurlar ile buralar tam bir Ermenistana evrilmi gibiydi. Ermeniler tarafndan Trk-Mslman ahaliye, yani buralarn hakik sahiplerine kar yaplan mezalim karsnda, Rus- Sovyet asker makamlar seyirci kalmakta idiler. Brest-Litovsk'taki Trk heyeti ite btn bu yolsuzluklara son verilmesini Sovyet delegasyonundan tam bir ciddiyetle talep etmiti. Ruslar da bu itiraz ve ikyetleri kendilerine gre cevaplandrmak istemilerdi. Onlarn dediklerine baklrsa: "Mtareke ahkmna gre cephedeki kuvvetleri oaltmak memnudur; halbuki Rus kuvvetleri oaltlm deildir. Trk heyeti, (Rus) igali altndaki Osmanl arazisi ile, (Alman) igali altnda bulunan Rus arazisini baka baka rejimlere tabi klmak istiyor; mahall milis tekilt kurmak dmanca bir hareket deildir, bunu igal altndaki Rus arazisi iin de (Ruslar) kabul ediyorlar". Trk heyetinin buna cevab u olmutu: "Mtareke ahkmnca, mevcut sistemden farkl baka bir usul, asker bir tekilt yaplamaz; btn Rus askerlerinin ekilip gitmesi ve yerlerine Ermeni birliklerinin konmas keyfiyeti de, sevklcey durumunun mahiyetini esasl bir surette deitirmekten geri kalmamaktadr. Ve igal altndaki Osmanl sahasnda Rus hkmetinin asker ktalar milliletirmee hakk yoktur." Trk heyetinin kanaatna gre: "(Alman) igali altndaki Rus arazisi iin baka esaslar konulmas hususundaki itiraza gelince, herkes kendi taahhdnden mes'ul olup, Rus hkmeti, Rusya'y tekil eden memalikten her birine gerek muhtariyet ve gerekse Rusya'dan tamamiyle ayrlmak hususunda serbest olduklarn beyan etmesiyle, Rusya'dan ayrlmak arzusunu eskiden beri izhar etmi olan blgelerin mukadderatnn, ora ahalisinin reyi ile tayini hususuun Rusya ile Almanya ve Avusturya-Macaristan aralarnda kararlatrmtr. Halbuki Devlet-i Aliyye, Osmanl memaliki iin byle bir kaidenin tatbikini hibir zaman kabul etmemitir; dolaysiyle Rus hkmeti

379

nin arzulad idare tarzn igal altndaki Trk arazisinde tatbike asla salhiyattar deildir." Trk heyeti, Ruslarn "korsanlk" (ekiyalk) hususundaki ikyetleri zerine tahkikat yaplacan vdetmekle beraber, Erzincan'daki camiin bombalanmas hadisesine kar Rus asker makamlarnn gz yummalarmn, igal altnda yaayan ahali nazarnda iyi bir rnek olamayacan ayrca belirttiler. Bunun zerine, geen celsede Trk heyeti tarafndan Rus delegasyonuna verilen "proje"deki maddelerden bazlar ele alndysa da, vaktin hayli ge olmas yznden, bunlarn incelenmesi gelecek oturuma brakld. Fakat Brest-Litovsk'taki Trk ve Rus delegeleri, Talt Paa, Ahmed Nesim Bey ve Trotskiy'nin huzurunda bir daha buluamadlar. nk 9 ubat tarihinde Ukrayna ile varlan anlamadan tr siniri ok bozulan Leon Trotskiy, 10 ubat (1918) tarihinde, yukarda da belirtildii gibi, mehur beyanatn okudu ve "Rusya'nn tek tarafl olarak harbe son verdiini bildirdi". Bu beyanat Rusa olarak Trk delegasyonuna da gnderilmiti. Trotskiy ve heyetin sekreteri A. Karahan'n imzasn tayordu. Bu suretle, Brest-Litovsk'ta A. Karahan, ilk defa Trk diplomatlar ile temas etmiti. Kendisinin ok sonralar, Ankara hkmeti mmessilleri ile, yakn bir temas olaca ve 19201921 yllarnda Trk-Rus mnasebetlerinde ok aktif bir rol oynyacan ilerde greceiz. Bu hadise zerine Brest-Litovsk'ta mzakereler kesilmi, Trotskiy talimat almak zere Petrograd'a hareket etmiti. Bu durum karsnda Sadrazam Talt Paa ve Hariciye Nazr Ahmed Nesim Bey, Mareal Ahmed zzet Paa'nn Brest-Litovsk'ta bulunmalarna artk lzum da kalmamt. Birok meselenin bundan byle mzakere yolu ile deil, asker kuvvete ba vurularak halledilecei de aikrd. Nitekim General Hoffman bu hususu daha evvel belirtmiti. Mamafih Talt Paa'mn BrestLitovsk'ta kalmas birok bakmdan faydal oldu; o bir kere yeni Sovyet-Rus idarecilerinden en mhimlerini, mesel Trotskiy'yi yakndan grm, Sovyet siyas emelleri ve usullerini yakndan tanmak frsatn bulmutu. Yeni Rusya'nn bu bakmdan eski Rusya'dan pek de farkl olmadn da anlamt. Boleviklerin bilhassa Ermeni meselesindeki tutumlar bunu aka gstermiti. Brest-Litovsk'ta, Ruslarla mzakere edilecek olursa, Berlin Bykelisi brahim Hakk Paa ile Zeki Paa bu ii yapacaklard. Talt Paa, Ahmed Nesim Bey ve Ahmed zzet Paa ise stanbul'a dnmek zere hareket ettiler.

380

Sovyet-Rus heyetinin bu kabl diplomatik usullere aykr ve "artc" hareketi, Almanlar iin olduu gibi Trkler iin de hareket serbestisi vermi oldu. Ortada siyas engeller ve diplomatik formller kalmadndan, halli cil meselelerin hemen ele alnmas gerekiyordu. Trkiye iin bu gibi meselelerin banda -igal altndaki sahamn bir an evvel kurtarlmas" geliyordu. 1 Nitekim Enver Paa, Brest-Litovsk- taki kmazdan haber alnca, III. Ordu kumandam Vehib Paa'ya, Erzincan istikmetinde ilerleme emrini verdi. Bunun zerine 12 ubat (1918) de asker harekete baland. Talt Paa, istanbul'a dnnceye kadar, igal altndaki sahann byk bir ksm kurtarlm bulunuyordu. Zaten Alman kuvvetleri de 17 ubat tarihinden itibaren taarruza gemiler ve Rus sahasn igale balamlard. Bu durum karsnda Sovyet hkmetinin ihtill blflerini bir yana brakp, Almanlarla cidd bir ekilde bar akdetmeleri mecburiyeti hasl oldu. Bu defa Brest-Litovsk'a Sokol'nikov'un riyasetinde yeni bir heyet gnderildi. Buna, sonralar TrkRus mnasebetlerinde mhim rol oynayacak olan, D ileri Komiseri muavini Georg ierin de dahildi. Brest-Litovsk'taki mzakerelerin bu tarzda sekteye uramas, haddi zatnda Trkiye'nin lehine oldu. imdiye kadar Ruslardan -fazla taleplerde" bulunmaktan ekinilmiti; bir yandan Almanlarn muvafakati alnmad gibi, dier yandan fazla taleplerle mzakerelerin kesilmesine sebebiyet vermek istenmiyordu. Rus heyetinin mzakereleri akim brakmas zerine, imdi Trk heyeti, Almanlar takiben istedii talepleri ne srebilirdi. Bu suretle, Ruslarla yeniden mzakere baladnda (ki bundan kimse phe etmiyordu) -azam talepler" konmas iin msait zemin hazrlanm oluyordu. Nitekim Talt Paa ve Nesim Bey, istanbul'a dner dnmez meseleyi kabine toplantsnda arzettiler. Grmeler sonunda Almanlarn Ruslara verecekleri yeni bir ltimatom ile aym zamanda, Trk heyeti tarafndan da Ruslara "ltimatom" mahiyetinde u artlar konacakt: 1. Ruslarn igali altnda bulunan Dou-Anadolu'nun derhal Rus kuvvetleri tarafndan boaltlmas. 2. 1877-78 ylnda Osmanl devletince, Harp tazminat karl olarak, Rusya'ya brakmak zorunda kalman sahann, yani Kars, Ardahan ve Batum sancaklarnn Rus Ordusu ve Kzl ktalar

1 Blu. yuk. S. 347.

381

tarafndan tahliyesi ve buralarda asayi ve nizamn tesisine kadar Trk polisi (ve jandarmas) tarafndan igali. 3. imdiye kadar Rusya ile akdedilmi olan btn muahedeler ahkmnn (ve bilhassa ekonomik mahiyetteki anlamalarn) ilgas. Bu maddeleri ihtiva eden talimat derhal Brest-Litovsk'a, Hakk Paa'ya gnderildi. Trk hkmeti, Kafkas tarafnda hitabedebilecek bir Rus hkmet makam kalmadn tesbit etmi bulunuyordu. Ayn zamanda Kafkasta (galiba Tiflis'teki Maver-i Kafkas Komiserlii) tarafndan (veya Grcler tarafndan) Osmanl devleti ile bir bar akdi yolunda yoklama ve mracaatlar da yaplmt. stanbul'daki Alman elisi Bernstoff'n bildirdiine gre, "Trk hkmeti, dier sahalarda da elden kan araziyi (Filistin, Suriye ve Irak) Kafkaslarda telfi etmek arzusunda idi. Enver ve Talt Paalar, Trklerin Almanlarla birlikte, Batum-Bak demiryolu zerinden. -Asya'da (yani Trkistan ve ran'da) ekonomik faaliyette bulunabileceklerini iddia etmekte idiler".1 Demek ki, Brest-Litovsk Bar henz akdedilmeden nce, Enver ve Talt Paalar Trk ilerleyiinin Baku'ya kadar uzamasn dnmee balamlard., Bunun tahakkuku iin ise, ve bilhassa ilerde Rus tehdidini bertaraf etmek zere Kafkaslardaki btn Mslmanlar, Trkiye'nin himayesi altnda bir "slm Devleti" halinde birletirmek gerekiyordu. Hakk Paa'ya bu yolda da, Enver Paa tarafndan baz talimat gnderildii anlalyor. Brest-Litovsk'ta mzakerelere yeniden 27 ubat tarihinde baland. Bu defaki bar esaslar, Almanlarn 23 ubat'ta Ruslara verdikleri yeni bir ltimatomda tespit edilmiti; bunlar evvelki artlara nisbetle daha da ardlar ve Estonya dahil btn Baltk lkelerinin Rusya'dan Ayr dmesini tazammun ediyordu. Hakk Paa'ya gnderilen talimata ramen, 23 ubat tarihinde Trk heyetince, yeni talepleri ihtiva eden bir ltimatomun RusSovyet hkmetine tevdi edilmedii anlalyor. Rus murahhaslar artk eskisi gibi "ihtillci" nutuklar ekmiyorlar ve Almanlar tarafndan ne srlen artlara az ok itirazdan sonra kabul ediyorlard. Dolaysiyle mzakereler sr'atle ilerledi ve umum bir metnin hazrlanmasna sra geldi.

1 Istanbuldaki Alman sefiri Bernstoff'dan Alman Hariciye Nezaretine. Pera (Beyolu) den 21 Febr. 1918.

382

Bu defa Trk heyeti Ruslara kar yeni taleplerle ortaya kt. Bunlarn banda "Elviye-i selse"nin Trkiye'ye braklmas geliyordu. Bu saha, zaten vaktiyle "tazminat- harbiye" karlnda Rusya'ya brakld iin ve Sovyetlerin de tazminat tanmadklan cihetle, bu sancan Trkiye'ye iadesine itiraz etmemeleri icab ediyordu. Fakat Rus murahhaslar bu talebe itiraz etmek istediler. Almanlar da bu defa Trkleri desteklediklerinden (daha dorusu buna mani olmak istemediklerinden) Ruslar bu art da kabul etmek zorunda kaldlar. Ancak, "milletlerin kendi mukadderatlarn kendilerinin tayini hakknn" bu sancak ahalisine tatbiki gerektii, yani bura ahalisinin bir "referanduma" tabi tutulmalar, bar maddesinde aka belirtilecekti. Bu sahann daha nce Trk Jandarma kuvvetlerince igali kararlatrldndan, Hakk Paa byle bir referanduma itiraz etmedi. U sancan Trkiye'ye ilhakna imkn verecek bu maddenin kabulnden tr Hakk Paa ziyadesiyle memnun kalm ve ektii bir nutukta "bu suretle Sovyet ve Trk murahhaslarnn ayn gaye zerinde birletiklerini" belirtmi, nk "her ikisi de esas dmanlar olan arlk Rusyasm yenmekle bunu isbat ettiler" demiti;1 pek de yerinde olmayan bu espri, Sovyet murahhaslarnn hi de houna gitmemiti. nk bu sancan Trkiye'ye braklmas, Sovyet heyeti tarafndan, "Rusya'ya kabul ettirilen en ar artlar" diye vasflandrlmt. Trk heyeti bu defa, yalnz sancan Trkiye'ye ilhak ile yetinmek istememi, Rusya'mn ilerisi iin Trkiye'ye tehlikeli bir komu olmasn nleyecek tedbirleri almak teebbsnde bulunmutu. Bu yoldaki teklifin bilhassa Enver Paa tarafndan geldii anlalyor. Buna gre: Trkiye'ye bitiik Kafkas sahasnda byk bir "slm Devleti" kurulmal idi; bu devlet Rusya ile Trkiye arasnda bir tampon devlet roln oynayacakt (Bu devlete Azerbaycan ve Dastan'n dahil olmas dnlyordu). Ruslar bu teklife iddetle itiraz ettiler; Almanlar da kendi menfaatlar bakmndan byle bir "slm Devleti" ni muvafk bulmadklarndan, Trk teklifini desteklemediler, neticede bu teklif kabul edilmedi. Mamafih, Ruslar Kafkaslardaki Mslmanlara geni haklar tanyacaklarn vdettiler. Trk heyetinin bundan baka da talepleri vard. Yalnz Kafkaslardaki deil, Rusya'daki btn Mslman-Turklerin bir nevi Os- manl-Trk devleti himayesi altna konmas isteniyordu. Bu kabilden

1 G. Sokol'nikov, Brstskiy mir (Brest bar), Moskva 1920, s. 21.

383

olmak zere Rusya'daki Trklere geni siyas ve meden haklarn tannmas talep ediliyor ve bunlarn tatbikinin bir nevi Trkiye tarafndan kontrol edilmesi dnlyordu. Devletleraras bir bar mzakeresi esnasnda, Rusya'daki Trklerin ve Mslmanlarn haklarnn tannmas meselesi bu suretle ilk defa bahis konusu olmutu. Bu yoldaki Trk talepleri Almanlar tarafndan makul grlmemi ve dolaysiyle hi desteklenmemiti. Tabiatiyle Ruslar bundan istifade ederek, bu yoldaki Trk taleplerini reddettiler. Mamafih yine de Rusya'daki Trk-Mslmanlara ait bar metnine baz eyler kondu; mesel: Rusya Mslmanlarndan Trkiye'ye hicret edeceklere Sovyet hkmetince hibir mkilt karlmayacakt. 1 Bu suretle, Sovyet hkmeti bir dereceye kadar Trkiye'nin Rusya'daki Mslmanlarla ilgilenmesini kabul ve tasdik etmek mecburiyetinde kalmt. Ayr maddeler zerinde anlamaya varldktan ve mterek bir metin hazrlandktan sonra, nihayet Ayastefanos barndan gn gnne tam krk yl sonra, 3 Mart 1918 tarihinde Brest-Litovsk Bar imzaland. Sovyet murahhaslar, bu barn "bir dikta" olduunu beyan ile resmen protestoda bulunduktan sonra, imzaladlar. Trkiye adna bu bar brahim Hakk ve Zeki Paalar tarafndan imzaland. Bu suretle, Trkiye'nin tarihinde, 1711 ylndaki "Prut" ve 1856 daki "Paris" muahedesinden sonra ilk defa Rusya'ya kar bir "zafer vesikas" imzalanm bulunuyordu. Bu bar ile Trkiye, Dou-Anadolu'da Rus igali altndaki sahay ele geirdikten baka, "Elviye-i selse"yi de geri almak imknn bulmutu. Bu zafer vesikas, Trk matbuatnda byk yanklar yapt ve bu mnasebetle birok yaz kt. Herkes yzyllar boyunca Osmanl Devleti'nin stne km olan "Rus kbusu"ndan kurtulmann rahatl iinde geni bir nefes almt. Bar metnindeki maddelerin yerine getirilmesi de uzun srmedi: Trk askerleri ok gemeden Kars, Ardahan ve Batum'a girmek suretiyle, 1877 yl snrna vardlar. Yaplan referandum ile de sancak resmen Trkiye'ye ilhak edildi. Brest-Litovsk Bar mzakerelerinin diplomatik mnasebetler bakmndan nemi: Trk ve Sovyet murahhaslarnn kar karya gelmeleri idi. Bir taraftan Talt Paa gibi Trkiye'nin iki numaral ahsiyeti, Hseyin Rauf Bey gibi nl bir deniz subay ve dier yandan Trotskiy, Kari Radek gibi, tannm ihtillciler ve ierin ile Karahan gibi Sovyet diplomasisinde mhim rol oynayacak ahsiyet

1 Brest-Litovsk Bar (Trk -Rus ksm, uadde XI.) Bkz. Ekler.

384

ler, ite Brest-Litovsk'ta birbirini tanmak frsatm bulmulard. Bunlardan bazlar, bir mdet sonra ve tamamiyle baka artlar iinde, tekrar karlaacaklar ve Trk-Sovyet-Rus mnasebetlerinde mhim rol oynayacaklardr. Mamafih, Sovyet-Rus murahhaslar, Sadrazam Talt Paa ve maiyetini "emperyalist ve kapitalist bir devletin mmessilleri" sfatiyle, kendileri iin dman telkki ettikten baka, Brest-Litovsk'ta Rusya'ya ar artlarn kabul ettirilmesinde, bunlarn rolnn byk olduunu da hibir zaman unutmayacaklard. Brest-Litovsk Bar, "Trkiye iin byk bir zafer" ve Sovyet-Rusya iin de bir "hezimet" vesikas olmak itibariyle, taraflarn birbirlerine kar durumu ve tutumunun ayn olmas zaten imknszd. BrestLitovsk Bar, dorudan doruya "Alman zaferinin bir neticesi" olmas hasebiyle, Sovyet-Ruslar, Trkiye'yi sadece Alman emperyalizminin bir "kuyruu" telkki etmekte idiler. Dolaysiyle bu barn devamnn da "Muzaffer bir Devlet sfatyla Almanya'nn ayakta kalmasna" bal olduu aikrd.

T rkiye-U krayna Bar ve diplomatik mnasebetlerin tesisi Brest-Litovsk Bar mzakereleri mnasebetiyle, Almanlarn, SovyetRusya'y yola getirmenin en tesirli aresi olarak Ukrayna "Radas" ile ayr bir bar akdini grm olduunu yukarda grmtk. Nitekim bu siyaset baar ile yrtlm ve 9 ubat (1918) tarihinde Ukrayna ile bir "bar ve dostluk anlamas imzalanmt.1 Trk heyeti ile Ukraynallar arasndaki mzakereler de ok dosta bir hava iinde cereyan etmi ve 9 ubat (1918) ta iki memleket arasnda bir bar akdedilmi ve bununla resm mnasebetler kurulmutu. Bununla, bir zamanlar (1651-54, 1669-1683) Osmanl Padiahnn yksek himayesi altnda bulunmu olan Ukrayna ile Trkiye arasnda, bu defa tamamiyle baka artlar iinde, yeniden yakn mnasebetler kurulmu oldu. Saylar 30 milyonu geen Ukraynallar, Rusya'mn gneyinde, Karadeniz'in Kuzeyi, Avusturya-Macaristan'n idaresindeki Gali1 Mttefik Devletlerle Ukrayna (Radas) arasndaki mzakerelere ait teferruat: W hee lerBen ne 11, Brest-Litovsk, ss 166-8, 171-74 ve m. y. Metni: Ayn yerde, Appendix IV. ss 392-94. Trkiye ile mzakereler ve bara iat: DA H. U. Karton No. 114, yine Karton No. 166/9. Bonn, Ausvv. Amt, Politisches Archiv, Akten betreffend Friedensverhand- lungen mit Russland Bd. 2 (1918)

385

ya'dan balayarak, Don nehri boylar ve Azak Denizi sahillerine kadar uzanan geni bir sahada yaayan, Dou Slavlarn bir budan tekil ediyorlard. Dil, antropolojik hususiyetler ve kltr ile gelenek bakmndan Ukraynallar Moskova Ruslarndan epey farkl idiler. Ancak ortodoks mezhebinde olular ve aralarnda kuzey'den gelen baz Rus zmrelerinin bulunmas hasebiyle, Ukraynallarla "Byk Ruslar" (Velikorus) arasnda balantlar oktu. Bir de Katolik Lehlilere kar mcadele Ukraynallar Moskova'ya yaklamaa zorlayan en mhim millerden birini tekil etmiti. Ukraynallarn devleti andran ilk siyas teekklleri ancak XVII. yzyl ortalarnda belirmi ve Hetman Bogdan (Bohdan) Khmel- nitski'nin Lehlilere kar mcadelesi ve Krm Hanlnn destei ile meydana gelmiti. Bogdan Khmelnitski bir mddet Osmanl Padiahnn himayesini kabul etmise de (1651), umduu yardm alamaynca 1654 de Moskova arlnn himayesi altna girmiti. Mamafih az sonra, Hetman Petr Doroenko, Ukrayna'y yeniden Osmanl himayesi altna koydu ise de, bu himaye tekrar beklenen neticeyi vermediinden, Ukrayna bir daha Moskova'ya balanmt. Ukraynal babular ve nfuz sahibi kimseler Moskova arlna balanrken kendi memleketlerinin, tpk Osmanllar zamannda olduu gibi, i ilerinde tamamiyle mstakil ve muhtar olacaklarn sanmlard. Halbuki Moskova hkmeti Ukrayna'y tam bir Rus eyaleti haline getirmeyi t batan tasarlamt. Bu yzden ok gemeden Ukraynallarla Ruslar arasnda anlamazlk belirdi; gitgide bu anlamazlk tam bir dmanlk haline geldi. Rus Ukraynasnn bakenti Kiyef'ti; ikinci byk ehir dc Kharkov'du. Avusturya Ukraynas, Galiya olup, baehri ahalisinin byk ounluu Lehlilerden ibaret olan, Lwow (Lemberg) idi. Avusturya idaresi Rus idaresine nisbetle mukayese kabul edilmeyecek derecede msamahal olduundan, buradaki Ukraynallar XIX. yzyl iinde mill harekete balamak imknn bulmulard. Halbuki Rus idaresinde Ukrayna dili ve kltr ile bal her trl hareket iddetle menedilmi ve Ukraynallarn tamamiyle "Ruslatrlmalar" iin Rus hkmeti tarafndan iddetli bask yaplm ve her trl vastalara ba vurulmutu. Nitekim Rus mekteplerinde tahsil gren Ukraynallar, ister istemez Ruslamakta idiler. Bunlardan biri de mehur Rus yazar N. V. Gogol'dr. Mamafih halk arasnda mill Ukrayna dili kaybedilmeden, devam edip gitmekte idi. ite bu halk arasndan kan (ve hatta serf

386

olan) air Tara evenko (1814-1861) Ukrayna milliyetiliinin bayraktar olmutu. XIX. yzyl sonlarna doru Ukrayna'da milliyetilik cereyan gittike kuvvet buldu. Bilhassa 1905 ihtillinden sonra, Ukraynal milliyetiler faaliyete gemilerdi. arlk hkmeti bu harekete kar durduu gibi, Maksim Gorkiy gibi "solcu" yazar dahi "ayr bir Ukrayna dilini" tanmak istememiti. Yani ileri grl Rus aydnlar dahi Ukrayna milliyetiliine kar gelmekte idiler. Fakat Avusturya idaresindeki Galiya'da Ukrayna mill hareketi sr'atle gelimek imkn bulacandan, Lwow ehri Ukrayna kltr hareketlerinin merkezi haline gelmiti. Buradan Kiyef'e ve dier Ukrayna ehirlerine de tesir edilmekte idi. Kltr ve ilim hareketleri altnda Ukraynallar, kendilerinin Ruslardan ayr bir millet olduklar uuruna sahip olmaa balamlard. Bu hususta bilhassa byk lim ve tarihi M. Hruevski (Gruevski)'nin tesiri dokunmutur. Trl merkezlerde kurulan muhtelif ilim ve sanat dernekleri "Ukrayna milliyetiliini" gelitirmek ve yaymak yolunda faaliyete getiler. Bunun iindir ki, 1917 Rus htilli balad zaman Ukraynadaki mill cereyanlar ok kuvvetli bir hale gelmi bulunuyordu. Ayn zamanda Ukrayna'da sosyalist cereyanlar da kuvvetlenmi ve bu hususta bilhassa Almanya'nn tesiri grlmt. Zaten Ukrayna milliyetileri de daha ziyade liberal grleri benimseyen kimselerdi; bu bakmdan "Milliyeti" lerle "Sosyalistler" arasnda fazla bir ayrlk da yoktu. Dolaysiyle her iki zmre de, Ukrayna'nn istikllini hie sayan Sovyet-Rus idarecilerine ve Boleviklere kar kolayca an- laabilmilerdi. Rusya'da ihtill knca, Ukrayna ahalisinin trl zmrelerini temsil eden dernekler derhal harekete gemiler ve Kiyef ehrinde 5 Nisan 1917 tarihinde ilk mill Ukrayna kurultayn toplamlardr. Bu toplantya 800 delege katlm ve bununla Ukrayna Parlamentosu anlamna gelen "Rada" tekil edilmiti. Bu "Rada" da Ukraynallardan baka aznlkta olan Ruslar, Lehliler ve Yahudiler de vard. "Rada" parti mensubiyeti bakmndan daha ziyade mutedil sosyalistti ve Bolevik komnistlerden tek bir ye seilememiti. Bu suretle Kiyef ehrinde teekkl eden Ukrayna "Rada"s, mill Ukrayna hareketinin ve Ukrayna halknn hakik mmessili sfatn tamakta idi. Rada'mn "merkez sekreterlii" de, henz teekkl etmemi olan, "Ukrayna Mill Hkmeti" grevini yapmakta idi. Ukrayna Radas, Rusya'da ihtillin iln ettii hakik "demokrasi" prensiplerini benimsediini ve "Rusya Demokratik Cumhuriyeti"

387

erevesi iinde, Rusya ile federal sistem halinde birlikte yaamaa karar verdiini, yani Rusya ile siyas ve ekonomik balarm muhafaza edeceini iln etmiti. Bu hususta, banda Kerenskiy'nin durduu, "Geici Hkmet" ile de bir anlamaya varlm ve bu baptaki anlama Petrograd'da 30 Haziran 1917 tarihinde imzalanarak resmiyet kesbetmiti. Buna gre: Kerenskiy hkmeti, Ukrayna'nn geni lde muhtar bir lke olduunu resmen tanm ve tasdik etmiti. Bolevizm cereyanlarna kknden kar koyan Ukraynal sosyalist ve milliyetiler Petrograd'da iktidarn Boleviklerin eline gemesi zerine, Rusya'dan ayrlmaa karar verdiler. "Rada" tarafndan 9 Kasm 1917 tarihinde neredilen ve III. sayl beyanname (uni- versal) ile "Ukrayna'nn Rusya ile federal balarn kesmi olduu" bildirilmiti. Halbuki Bolevik Rus liderler, Ukrayna'y muhakkak Sovyet- Rusya'nn idaresi altnda tutmaa karar vermiler ve bu yolda asker kuvvet kullanmaa balamlard. Sovyet-Rus idarecilerinin iddialarna gre: Kiyef'teki Rada, Ukrayna ahalisinin mmessili olmayp, sadece "zenginler, iftlik sahipleri, burjuva snfnn organ" idi. Sovyetlerin iddias: "Ukraynal ii, kyl, asker ve hakik sosyalist (yani Bolevik) zmrelerin arzular Petrograd'daki gibi bir Sovyet rejimi" kurmakt. Bunu gerekletirmek zere Petrograd'daki Sovyet makamlar Kiyef ehrini ele geirmek iin asker evkine karar, verdiler. Nitekim aslen Polonya'h bir Yahudi olan Huzarski ve bir Rus olan Murav'yev'lerin kumandas altnda Kzl ktalar Ukrayna ehirlerini igal iin harekete geirildi. Halbuki Rada'nn henz asker tekilt tamamlanm deildi. ok az sayda "Ukraynah asker" vard. Bu durum karsnda Rada'ya bal kuvvetlerin sayca ve silha kendilerine ok stn olan Kzl ktalara kar koymas imknszd. Nitekim az bir zaman iinde Ukrayna'nn birok ky, kasabas ve ehri Kzllar tarafndan igale baland. 16 Ocak 1918 tarihinde de Kiyef ehri Kzl askerler tarafndan igal edildi. Rada da bu durum karsnda Kiyef'ten gitmek zorunda kald. Btn bunlar olup biterken, yukarda da belirtildii vehile BrestLitovsk'ta bar mzakereleri balamt. Ukrayna Radas da bundan istifade ederek, Almanya ve mttefikleri ile ayr bir bar akdetmek ve Kzl Rus basksndan kurtulmak iin teebbse girimiti. Bu maksatladr ki, "Rada" 9/22 Ocak 1918 tarihinde 4 sayl bir beyanname (universal) ile "Ukrayna'nn istikllini" iln etti.1

1 DA H. U. Karton 166/9. 15 Ocak 1918 tarihli resm yaz.

388

Bunun zerine tamamiyle mstakil bir devlet sfatyle, Brest-Litovsk- ta Almanya, Avusturya-Macaristan, Trkiye ve Bulgaristan ile bar mzakerelerine giriti. Grmeler sr'atle neticelenmi ve 9 ubat 1918 tarihinde muahedeler imzalanmt. Varlan anlama gereince: Trkiye, Ukraynay tamamiyle mstakil bir devlet olarak tanyor ve bunun icab olarak da karlkl diplomatik mnasebetler kurulacak ve eliler gnderilecek, konsolosluklar tesis edilecekti. Karadeniz'in kuzeyinde mstakil bir Ukrayna kurulmas Trkiye iin byk bir nemi haizdi. Bununla stanbul ve Boazlar zerine yzlerce yl boyunca ken Rus tehdidi giderilmi olacakt. Ukrayna henz teekkl halinde olmas hasebiyle, bu devlet Trkiye iin hibir tehlike konusu olmayacakt. Osmanl Devleti, Krm'da teekkl edecek bir Tatar (Trk) devletini de desteklemek ve gerekirse Trk kuvvetlerini Krm'a dahi gndermek suretiyle, Ukrayna'nn Karadeniz'deki mutlak hkimiyet teebbsne daima kar koyacak bir halde idi. Bir de Ukrayna ile Trkiye arasndaki tarih balar da kuvvetli olup, Ukraynallarn birou Trkiye'ye kar sempati beslemekte idiler. te btn bu mlhaza ve mtalalarla BrestLitovsk'ta Ukrayna ile akdedilen anlama stanbul'da ve Trk matbuatnda ok iyi karlanmt. Almanya ve Avusturya'dan asker yardm almak suretiyle, Ukrayna'nn belli bal yerleri Kzl Rus ktalarndan temizlendi ve Kiyef ehri yeniden bakent olmak zere Ukrayna "Halk Cumhuriyetinin Mill hkmeti kuruldu." Mamafih htillin banda ve Kzllarn idaresi zamannda yaplan ar "sosyalizm" denemeleri ve terr rejimi, Ukraynallar arasnda iddetli tepkiler yapm ve Ukrayna'da asayiin temini ve normal hayat salanmasnn ancak kuvvetli bir idare ile mmkn olaca kanaati hasl olmutu. Bu kanaatin sonucu da idarenin bana General Paul Skoropadski'nin gemesi ve diktatrlk rejiminin kurulmas oldu. Hetman (bakumandan) Skoropadski devlet bakan sfatyle Ukrayna'da dzenli bir idare kurmak grevini zerine ald. Mamafih bunun baarlmas ve asayiin salanmas, bilhassa Bolevik propagandas ve ayaklanmalar yznden, hayli zor bir iti. Harbin yaratt skntlar ve bilhassa Kzllar idaresindeki msadereler neticesinde Ukrayna'da yiyecek darl azam dereceyi bulmu, ekonomik durum tamamiyle bozulmutu. Ayn zamanda Almanlarn basks ve bir takm madd talepleri (zahire ve ham madde), kuzey'den Moskova- Sovyet kuvvetlerinin daim tehdidi, Ukraynada normal durumun

389

tesisine imkn vermiyordu. Bundan dolay Hetman Skoropadski, iktidar elinde tutabilmesi iin her eyden nce Almanlara, yani yahanc kuvvetlere dayanmak mecburiyetinde kalmt. Brest-Litovsk'taki anlama gereince Ukrayna'nn stanbul'a bir diplomatik mmessil gndermesi gerekiyordu. Bu greve Mikola Levitskiy adnda biri (geici mmessil-resident) olarak atand. Ukrayna hkmetinin bu karar, Ukraynaca olarak kaleme alnan (ve Franszca tercmesi de leffedilen), 8 Nisan 1918 tarihli bir yaz ile Sadrazam Talt Paa'ya bildirildi. 1 Levitskiy 30 Mays (1918) tarihinde stanbul'a gelmi ve az sonra resmen vazifesine balam oldu. Levitskiy ancak geici mmessil olduundan, daim bir elinin tayini icap edecekti. Nitekim bu vazifeye Sokrokin (Sorokin ?) adnda bir kimse atanacakt. Fakat, 29 Ekim 1918 de stanbul'a Ukrayna elisi olarak atanan Sokrokin (?), Mondros Mtarekesi (30 Ekim 1918) zerine vazifesi bana gidemedi. Mtarekeden sonra, zaten Trkiye ile Ukrayna arasndaki mnasebetler kesildi. Dier yandan Almanya'nn malubiyeti neticesinde Skoropadski'nin rejimi de km ve Ukrayna yeniden Kzllarn istilsna uramt. Mill Ukrayna Hkmeti de bylelikle ortadan kalkt ve milliyeti Ukraynallardan bir ou "siyas mlteci" sfatyle Bat-Avrupa, Kanada ve Amerika Birleik Devletlerine sndlar. Ukrayna'ya Trkiye tarafndan da diplomatik mmessiller ve konsoloslar gnderildi. Kiyef'e eli olarak ilk nce, harp balarken St. Petersburg'da maslahatgzr olan Fahreddin Bey'in tayini dnlmt (19 Mays 1918 tarihlerinde); fakat Fahreddin Bey oraya gnderilmemi ve yerine de sbk Atina elisi vc hariciye nezaretinin eski memurlarndan olup 48 yandaki Ahmed Muhtar Bey Kiyef'e diplomatik mmessil sfatiyle tayin edilmiti. Ahmed Muhtar Bey'in Kiyef'e hangi tarihlerde gittii bilinmiyor; ancak oraya muvasalat mnasebetiyle, Kiyef'te Ukrayna dilinde, kan "Novo Rada" gazetesinin 164. saysnda (14 Eyll 1918) uzun bir yaz km, Ukrayna ile Trkiye arasndaki mnasebetlerin samimiyet vc nemi zerinde durulmutu. Ahmed Muhtar Bey'in, 12 Ekim 1918 tarihinde Hetman Skoropadski tarafndan parlak bir merasimle kabul ve karlkl dostluk nutuklar ekilmesi, Trkiye ile Ukrayna arasndaki dostluk balarnn ne kadar samim olduunu bir kere daha gstermiti.

1 DA H. U. Karton No. 114., Bkz: Ekler.

390

Bu nutuklarda hem mazideki yaknlk hatrlanm ve hem de gelecek iin mitler beslenmiti. Maalesef gelecek iin mitler boa kt, nk bu resmi kabulden iki hafta (daha dorusu 18 gn) sonra Trkiye, malbiyet mtarekesini imzalamt. Kiyef'teki bu ilk Osmanl-Trk mmessili ok ksa bir zaman kalabildiinden, zikre deer her hangi bir faaliyette bulunmas imknszd. Mamafih iki ay kadar Kiyef'te bulunduu zaman zarfnda yine de Ukrayna ve Rusya ahvali hakknda birok eyi yakndan grm olmas, Ahmed Muhtar Bey iin yine de kymetli bir tecrbe olmutu. Bu tecrbesi ona sonralar, Ankara'daki Mill Hkmet zamannda ok faydal olacaktr. Kendisinin 1922 de Moskova'ya Ankara Hkmeti Bykelisi sfatiyle tayin edildii zaman, bsbtn yabanclk ekmedii de muhakkaktr. Ahmed Muhtar Bey, Mondros Mtarekesi'nden sonra stanbul'a dnm ve az sonra siyas hayata atlarak 19 Ocak 1919 da stanbul'dan mebus seilmitir. Meclis-i Mebusan'n ngilizler tarafndan datlmas zerine (16 Mart 1920) Ahmed Muhtar Bey Ankara'ya gemi ve Mill Mcadele zamamnda Hariciye vekletinde byk hizmetlerde bulunmutur. Yusuf Keml Bey yerine Hariciye Vekili vekilliini yapan Ahmed Muhtar Bey, az nce belirtildii gibi, Moskova'ya sefir olarak gnderilmitir. Kiyef'de "diplomatik mmessillik" ten baka bir de konsolosluk ihdas edilmiti. Bakonsolos olarak Ahmed Ferid Bey (sonraki Tek) atanmt. Ferid Bey'in Kiyef'e en ge Temmuz (1918) ortalarnda varm olmas lzm gelir. Harkov ehrinde de Ruh Bey adnda bir konsolos vard; ayrca Hoca Beyde (Odessa'da) bir Trk konsolosu vard. Ukrayna'da durum bir trl istikrar bulamamt. Buna ait Baehbendcr (konsolos) Ahmed Ferid Bey'in, 5 Eyll 1918 tarihli Kiyef'den gnderdii u rapor bu tarihlerde Ukrayna'daki durum hakknda ak bir bilgi vermektedir. Raporu aynen naklediyoruz: "(Hariciye Nezaretine) Ukrayna'da henz mukarrer bir hkmet teesss edememitir. En yksek kudret-i siyasiye Alman igal ordusunun elindedir. Btn Ukrayna'da Alman ve Avusturya'l 250-300 bin asker vardr; yalnz Kiyef'de 30 bin Alman askeri vardr; ehrin civar da ayrca 4 tabur Alman askeri ile muhafaza edilmektedir. Dier Ukrayna ehirlerinde de asker oktur; Almanlar zevahire gre pek ziyade mteyakkz davranyorlar. Her

391

tarafta gzken ifte nevbeti ve tfenk ucunda sngdr. Bunun sebebi Ukraynallarn zaaf ve hkmete ehil olmamalardr. Ukraynallar kendilerini memleket dahilinde 25 milyon addetmektedirler; bki 15 milyonu da Bykruslar ve dier milletlerin tekil eylediini iddia ediyorlar. Ukrayna iin en mhim dertlerden biri de bu klleti nfustur (halbuki Ferid Bey bu hususta yanlmt; Ukraynallar hakikaten 25 milyon idiler. A. N. K.). kincisi: Hars noktai nazarnda, bugne kadar millet-i hkime deil, millet-i mahkme olmak hasebiyle idareye ademi liyakattir. Memleketi basit bir surette idare iin bile kfi derecede Ukraynal anasr bulunmamaktadr. Ukraynalya Alman yardm ederse bir eye benziyor; etmezse muhakkak Ruslarn ianesine muhta kalyor. Ruslar da bu kuvvetlerinden istifade ediyorlar. Bugn heyet-i vkeldan itibaren en kk memuriyete kadar btn tekilt bu illet ile mall bulunuyor: Ukraynal ve Bykrus cidali. Heyet-i vkel riyasetinde Rus taraftar bir zat mevcuttu: Gospodin Lizogub, zeki ve "souple" olan bu zat daima Rus konfederasyonundan bahseylemektedir. Ukrayna heyet-i vkel riyasetinde bundan bahsetmek, kailin temayl hakikisini iraeye kfidir. Bundan sonra gelen kabine azalar da yar yarya Rus ve Ukraynallardr. Hariciye Nazr Doroenko ve Maarif Nazr Vasilenko mfrit Ukraynaclardr. Bunlarn nezaretlerinde resmen Ukraynal lisan mstameldir; buna mukabil mesel iae nazr Garber (?) gazetelerde resmen nerettii bir tamimde, Rusa yazlmayan istidalarn yrtlp atlacan payitahttan iln eylemitir. Bu ihtilfa ramen, kabine yine bilmnakaa devam ediyor. Fakat devam etmek demek i yapmak mnasnda demek deildir. Hibir dairede hibir i grlmemektedir. Neticede birok grlt ve kalabalk. Ticaret Nzr bendenize, posta ve telgrafn Dahiliye Nezretine merbut olduunu syledi. Halbuki Posta ve telgraf Mesai Nezretine merbut. Istitlatma gre Nzrlardan birounun ii menafii ahsiyelerini temin eylemektir (Vagon ve nakliye ticareti burada pek fazla reva bulmutur). Bunun iindir ki, Nazrlar sk sk yerlerini dier arkadalarna tevdi ediyorlar. dare tecrbesizlerin elindedir. Hi bir i iin yorulmak istemiyorlar. Ve en adi bir ii mutlaka birka kii ile takip ettirerek yaptrabiliyorlar. ntizam ve insicam o kadar mefkuddur.

392

Ukrayna ordusu henz muntazam birka alaydan ibarettir. Buna "Hetman Askeri" diyorlar. Ukraynallar Orduda Alman yardmn hissiyat- millyelerine muhalif bularak, reddediyorlar. Bendenize Almanlar da bu intizam tevik etmiyorlar gibi geliyor; Ordunun banda General Raguza isminde yalca bir zat var ki, pek dirayetli olmad umumen rivayet olunmaktadr. Btn nazrlarn iddetle itigal ettikleri yegne bir i vardr: Kiyef'te adam yatracak yer bulmak. Be tane ayr ayr komisyon. Bunun haricinde Almanlar ve Avusturyallar "teklif-i harbiye" usul ile vaz'yer hakkn haiz bulunmaktadrlar. Kimse bir gece yatt yerden ertesi gn dairelerden birinin emri ile sokaa atlmyacamdan emin deildir. Mamafih bu yedi daireden birka urat halde, el'an bendenize drt odalk bir daire bulamadlar. Rusya'nn her taraf anariye maruz bulunduu iin "byk" ve "kk" Rusya'nn her tarafndan herkes buraya snmtr. 250 bin kiilik ehirde elyevm bir milyondan fazla halk meskn bulunuyor. Bu umum bir rahatszlktr ve Ukrayna hkmeti iin de byk bir gaile tekil etmektedir. Rusluk, Ukraynallk ve Boleviklik serbeste arpablselerdi; kavi olan dierini ezer ve olduka payidar bir ekl-i hkmet teesss ederdi. Halbuki Alman igali bu cidali yar yolda brakmtr. Bunun iin btn u temayller kl altndaki ate gibi iin iin yanyor ve her dakika feverana mheyya bulunuyor. Kiyef'in iinde kk patrd olunca, btn ahali kamaa balayor. nk mevcut cidal-i hafiyi herkes iidiyor, biliyor ve hissediyor ve her dakika ihtill bekliyor. Grc sefareti tebasn hakikaten teslih eylemektedir. Son gnlerde, ekl-i hkmetin tebeddl edecei ve Het- man'n hkmetten ekilerek, yerini Rus taraftarlarna brakaca rivayet edilmee baland. Bendeniz bunu mevsuk addetmiyorsam da, ehir dahilinde musrren rivayet ediliyor. Filhakika Hetman Berlin'e giderken, bavekil Lizogub'a bir mektup yazarak, gaybubetinde kendisini reis-i hkmet ve Vasilenko'- yu muavin tayin eylediini ve Senato'dan dahi iki azann intihap edilmesini emretmi idi. Senato intihabn mteakip, Lizogub nereyledii bir beyannamede, devlet idare kolejinin kendisinin riyasetinde, yandan Tuenko ve harbiye nazr Raguza'- dan mrekkep olup, Hetman Almanya'da olduu mddete, ve

393

yahut hastalanr, lr veya her hangi bir sebeple avdet etmezse, memleketi ibu "devlet koleji"nin idare edeceini iln ettirmiti. Hetman'n avdet etmiyecei hakkndaki ayia da buradan iktibas etmi olsa gerekir. Her halde henz mill teekkl ve tekevvnde bulunmaktadr. Ukraynallarn bir devlet tekil edebileceklerine itimat mefkuttur. Hele Ukrayna'nn Rusya'dan ayr yaayabileceini tasavvur eden bile bulunmuyor. Ukrayna'nn bugnk ekli, Bolevik isyanndan kurtulmak iin kabul edilmektedir. Yoksa Rusya'nn ve Ukrayna'nn hakik ve en kuvvetli cidali sermayi, vesa'i, ve amel, nam- dierle Rusluk ve Boleviklik cidalidir. Ukrayna u cidal-i hakiki'de geici bir rol oynayana benziyor.'" Kiyef Baehbenderi Ahmed Ferid Bey'in Ukrayna'daki duruma ait, hi de i ac olmayan bu raporu hakikaten o zamandaki ok kark ahval hakknda aydnlatc bilgi vermiti. Ukrayna "mill" veya "Hetman (Skoropadski) Hkmeti" iten asayii salayacak imkn ve vastalara sahip deildi; ancak Alman igal kuvvetleri sayesinde ayakta durabiliyordu. Mamafih Ukrayna hkmetinin kendi memleketi dnda, mesel Krm'da hak iddia ettii biliniyor. Bunun zerine Krm Hkmeti Adliye Nazr Leh Mslmanlarndan Ach- matovi, Trkiye sefiri Muhtar Bey ile grm ve mzaheretini istemiti.2 Ukrayna'daki vaziyetin Almanya'nn malubiyete gitmesiyle bsbtn rndan kaca muhakkakt. Nitekim Ukrayna "mill bir hkmet" olarak devam edemedi ve 1919 yl ubat balarnda Kiyef Boleviklerin eline dnce, "Mill Ukrayna" da bir devlet olarak sona erdi. Brest-Litovsk Bar'ndan Mondros Mtarekesine kadar geen sekiz ay gibi ok ksa bir zaman iinde Ukrayna ile Trkiye arasnda yaplan diplomatik mnasebetler, Kiyef, Harkov ve Odessa'ya gnderilen mmessiller ve konsoloslar, stanbul'a gelen Ukrayna Hkmetinin temsilcileri sayesinde iki memleket arasnda dosta mnasebetlerin balasaas ve gelimesine yol hazrlanmt. Fakat mevcut ar artlar ve harbin seyri bu mnasebetlerin gerekli bir ekilde genilemesini engelledi. Mamafih bu kadar ksa bir zaman iinde stanbul'dan baz kimselerin, bunlar arasnda Cell Nuri Bey gibi tannm bir gazetecinin, Ukrayna'ya seyahat ettikleri biliniyor.

1 DA H. U. Karton No. 125. 2 Ayn yerde.

394

Bu seyahatlar dolaysiyle oradaki artlar yerinde grmek mmkn olmutu. Aym zamanda Ukrayna ve Rusya'daki umum durum ve Bolevik hareketleri hakknda da bilgi edinmek mmkn olmutu. Odessa ile stanbul ve Karadeniz Limanlar ile Krm arasnda yeniden vapur seferlerine balanmas da, az da olsa ticaret faaliyetine imkn vermiti. Trkiye'nin malubiyeti, stanbul ve Karadeniz'e ngiliz ve Fransz donanmalarnn gelmesi, Ukrayna'da Kzllarn hkimiyetinin kurulmas zerine Trkiye ile Ukrayna arasndaki mnasebetler tamamiyle kesildi; ancak kaak eya tayan takalar vastasiyle ok mahdut lde Anadolu sahibi ile Karadeniz'in kuzey sahilleri arasnda mnasebetler yaplmakta idi; bu eit gidi-geliler bilhassa Bolevik propagandasnn yaylmasnda epey rol oynad gibi, sonralar, Mill Mcadele zamannda Rusya'dan kaak silh tamakta da byk hizmeti dokunmutur. 1918 de, Brest-Litovsk Bar'n mteakip Trkiye ile Ukrayna arasndaki yakn mnasebetler ok az srmekle beraber, bunun yanklar Ukraynal milliyetiler arasnda uzun zaman devam etmitir. Milliyeti Ukraynal mahfiller bu "mes'ud gnleri" her frsatta anmaktan geri kalmamakta, ve o zaman Trkiye tarafndan gsterilen yaknl kranla yadetmektedirler. 9 ubat 1918 tarihinde Brest- Litovsk'ta Ukrayna ile Trkiye arasnda akdedilen "Bar ve dostluk muahedesi" hakikaten her iki memleketi birbirine balayan ve karlkl olarak en samim hislerle akdedilen bir anlama idi. Halbuki ok sonralar, Ankara Hkmeti ile "Sovyet Sosyalist Ukrayna Cumhuriyeti" arasnda akdedilecek olan "Dostluk ve kardelik muahedesi"nin btn gsterilere ramen, Brest-Litovsk'taki anlamann yerini tu- tamyacan ilerde greceiz.

395

IX GALP KEMAL BEYlN MOSKOVA ELlLlCI

Petrograd'daki Karma Komisyon Sovyet hkmetinin 13/26 Kasm 1917 tarihinde Almanlara mtareke akdi iin yapt ilk mracaattan sonra 2 / 1 5 Aralk 1917 tarihinde BrestLitovsk'ta geici bir mtareke akdedildiini ve bunun uzatlarak bar mzakerelerine balandm yukarda grmtk. Bu mtareke ile btn cephelerde ate kesilmesinin hkmleri tesbit edilmiti. Bir de mtarekeye ilve olarak, esirlerin mbadelesini, ekonomik ve kltr mnasebetlerinin tanzimi iin de, ilgili btn devletler mmessillerinin itiraki ile Petrograd'da bir "Karma Komisyon" tekil edilecekti. Brest-Litovsk'ta balanacak olan bar mzakerelerinin neticeleri beklenmeden Alman ve Avusturya hkmetleri Petrograd'a hemen delegelerini yollamak iin harekete getiler. Osmanl devletinin de mttefiklerini takip edecei aikrd. Nitekim istanbul'da Petrograd'a gidecek heyetin tekiline giriildi. Trk heyetinin bana eski Atina elisi Galip Kemali Bey (sonraki adiyle Sylemezolu) getirildi. Ml ve iktisad meselelerle ilgilenmek ve mzakerelere katlmak zere maliye nezareti mfettilerinden Turhan Bey tayin edildi. Bir de, o sralarda Trk esirleri ileri ile megul olmak zere "Hill-i Ahmer" tarafndan Kopenhag'a gnderilmi olan Yusuf Akura Bey, Talt Paa'mn Berlin'de iken verdii emri ile bu heyete katld. Yusuf Akura Bey'in hangi tarihlerde Petrograd'a vard bilinmiyor; ancak kendisinin 1 Arahk 1917 tarihinde Kopenhag'dan bir rapor yollam olduuna gre, Petrograd'a bu tarihten ok daha ge vard anlalyor. Zaten, Talt Paa, Berlin'e Ocak aynn (1918) ilk haftasnda, Brest-Litovsk'a giderken uramt; demek ki, Yusuf Akura Bey de Ocak balarnda Kopenhag'dan veya Berlin'den hareket etmitir.

396

Zaten Galip Kemali Bey de stanbul'dan ancak 29 Aralk (1917) tarihinde hareket etmi ve Balkan treni ile Viyana zerinden Berlin'e varmt. Burada Brest-Litovsk'taki Trk heyetine bakanlk edecek olan Talt Paa ile de grm ve gerekli tamamlayc malmat almt. Galip Kemali Bey, Stockholm zerinden Petrograd'a gitmi ve oraya vardnda Alman ve Avusturya heyetlerini bulmutu. "Muhtelit Komisyon"un ilk toplants 1 Ocak (1918) tarihinde yaplm, fakat buna Trk delegesi katlamamt. Petrograd'da bu sralarda Oktober htillinden sonraki Bolevik iktidarnn balang havas esiyordu. Yiyecek sknts ve dier yoksulluklar adamakll balamt. ehirde sknet ve asayi hkm srmekle beraber, anarinin n tamamiyle alnm deildi. Galip Kemali Bey, tabiatiyle, Sovyet hkmetinin Trkiye ile ilgisi olan faaliyetlerini de takip edecekti. Nitekim, tam onun Petrograd'a muvasalat srasnda, Sovyet Hkmeti tarafndan 29 Aralk 1 9 1 7 / 1 1 Ocak 1918 tarihinde Trk Ermenistan'na ait bir dekret (nizam) yaynlanm ve bununla Rus igali altnda bulunan Trk arazisindeki Ermenilere kendi balarna tekiltlanma ve "kendi mukadderatlarn kendilerinin tayin hakkn tandn" resmen iln etmiti. Sovyet hkmetinin bu karar dorudan doruya Trkiye- nin haklarna mdahale mahiyetinde idi. Galip Kemali Bey bu hususta hemen Brest-Litovsk'a, Sadrazam Talt Paa'ya bir tel ekerek durumdan haberdar etti.1 "Karma Komisyon" iki komisyon halinde alacakt. Biri esirlerin durumunu ele alacak ve bunlarn halini iyiletirmek iin gerekli tedbirlere bavuracakt. kinci Komisyon da, mal ve iktisad meselelerin, al-veri mnasebetlerinin dzenlenmesi zerinde duracaklard. Rus-Bolevik murahhaslar ilk toplantda (19 Arahk/ 1 Ocak 1918) ok isteksiz davranmlard; onlara gre: Brest-Litovsk mzakereleri geici mahiyette idi ve harbin tekrar balamas kuvvede muhtemeldi. Bu durum karsnda Komisyon'un ancak mall esirlerin mbadelesi ii ile megul olmas gerekmekte idi. Dolaysiyle mal ve iktisad meseleler geriye braklacak, ancak posta ve telgraf ile demiryolu mnakaltnn yola konmas meselesi ele alnacakt.2 Anlalan bu "Karma Komisyon"a katlan Rus murahhaslar, Lenin'in ne srd, "hemen bar akdi"ni benimseyenlerden deillerdi.

1 DA H.U. Dosyalar: 123, 124 ve 125; Kartonlar 114, 166. 2 Turhan Beyin Petrograd'dan 31 Kn. II. 1918 tarihli mektubu DA H. U. Karton No. 166. 2 Galip Kemali Beyden Hariciye Nazr Ahmed Nesim Beye, Berlin. Adlon Oteli, 2 Nisan 1918 tarihli mektubu. DlA. H. U. Dosya No. 92. Kayt No. 918.

397

Mzakerelerin en nemlisi,- tabi, Almanlar ile Ruslar arasn- dakileri idi. Trkiye ile posta vc telgraf muhaberesi ii birtakm glkler arzediyordu. Karadeniz tariki ile yaplacak nakliyat, esirlerin tanmas ve postalarn evkine mnhasr kalacakt. Anlamaya varlamayan meseleler arasnda bata para havalesi, yani ruble'nin tahvili ii geliyordu. Ruslar, ruble'nin harpten nceki rayicinin esas tutulmasn talep etmilerdi. Halbuki mttefik heyetler buna yanamadlar; nk ruble ok dkt. Mamafih Almanlar ile Ruslar arasnda bu hususta bir forml bulunmu ve hemen tatbikine giriilmiti. Petrograd'a gnderilen Trk heyetinin "paraszlk" yznden byk skntlara maruz kald anlalyor. nk kendilerine gnderilen tahsisat vaktinde yetimemiti. Ayrca bir fevkalde tahsisat da verilmemiti. stelik para tahvili ii de Rusya'daki artlar iinde ok mkld. Bu durum karsnda Galip Kemal Bey'in kendi cebinden birok masraf yapt (500 lira) biliniyor. Trk heyeti adna mzakerelere katlan Turhan Bey'in ifadesine gre: Ruslarla yapdan bu almalar sonunda vardan kararlarn tatbikinde birok mkl mevcuttu. Bunlar unlard: 1. Eski arlk rejimi memurlarnn sabotaj ve istifalar yznden (Petrograd'daki) Sovyet Hkmeti idareyi yrtecek unsur bulmakta glk ekiyordu. 2. Petrograd'daki "Merkez Hkmet" her ne kadar bu anlamay akdetmise de, kendisine tabi vilyetlerdeki mahall hkmetlerin (idarenin) merkezden gelen emirlere kulak asmadklar grlyordu. 3. Rusya hal-i hazrda hemen hemen her tarafta, dalm (desagrdgd) bir halde olup, snrlarda teekkl eden hkmetlerin (Ukrayna, Krm, Odessa, Don Kazaklar, Kafkaslardaki trl hkmetler) ounun Petersburg hkmetini tanmamalar ve bazlarnn da merkezdeki hkmetle harp halinde bulunmalar. Bu suretle, o sralardaki Rusya'nn istikrarsz bir halde bulunmas, Petrograd'da varlmak istenen anlamalarn tatbikini g bir hale koymutu. Bunun iindir ki, esirlerin mbadelesi, posta ve telgraf muhaberesi, vapur nakliyatna ait grlerin msbet bir sonu vermesi pheli idi. Bununla beraber, bu anlama yine de imzalanm bir vesika idi1. Brest-Litovsk'ta akdedilen bar ile dier birok mesele halledilmiti. Petrograd'daki "Karma Komisyon" tarafndan kabul edilen maddeler arasnda ancak "mall esirlerin hemen mbadelesi" ksm

1 Galib Kemal S y l e m e z o l u , H a t r a l a r m , ss 140-147.

398

tatbik edilebilmitir. Buna istinaden birka yz mall Trk esiri Finlandiya ve sve yolu ile yurda dnebilmilerdi. Bunun dnda yaplacak baka bir i de olmadndan "Muhtelit Komisyon" azalar Petrograd'dan hareketle Berlin'e gelmilerdi. Heyet yelerinin stanbul'a dndkten sonra Rusya'daki ahval ve Bolevik rejiminin hakik mahiyeti hakknda ilgili yksek makamlara etrafl rapor sunduklar ve ifaen de bilgi verdikleri muhakkaktr. Bunlar vastasiyle Talt ve Enver Paalar ile Hariciye nezareti mensuplar Rus-Sovyet hkmetinin karakteri hakknda olduu gibi, Rusya'nn o zamandaki asker ve ekonomik zaafna da muttali olmulard. Rusya'ya kar tatbiki tasarlanan siyasette bu eit bilgilerin faydas olaca da aikrd.

Galip Kemal Bey'in Moskova'ya gidii 3 Mart 1918 tarihinde imzalanan Brest-Litovsk Bar, 18 Mart 1918 tarihinde III. Sovyetler Kongresince Moskova'da tasdik edilmiti. Alman Reichstg' da bunu az sonra tasdik etmiti. Osmanl Meclis-i Mebusannca da bu bar metni 28 Mart 1918 tarihli celsede tasdik edildi. Tasdikli nshalar Berlin'de teati edildikten sonra muahede yrrle girdi. Anlama gereince karlkl diplomatik mmessillerin tayini lzm geliyordu. Almanya'nn Moskova elisi olarak Kont von Mirbach tayin edildi; Sovyetlerin de Berlin'deki elisi A. Joffe oldu. Trkiye'nin dc Moskova'ya bir bykeli gnderecei muhakkakt. Rusya ile mnasebetlerin nemi ve bilhassa Enver ve Talt Paalarn bir mddettenberi gtmekte olduklar "Trklk" (ve hatt Turanclk) siyaseti icab, Rusya'da yaayan 20 milyonluk Trk- lslm ahali ile Trkiye arasnda balarn kurulmas arzusu, Moskova'ya gnderilecek elinin faaliyetine ayrca bir hususiyet verecekti. Yukanda da belirtildii gibi, Brest-Litovsk muahedesinde "Rusya'daki Mslmanlara Trkiye'ye hicret hakk" dahi tannm ve ayn zamanda Trkiye'nin Rusya Mslmanlar ile ilgilenecei ortaya konmutu. Bundan byle Moskova'daki Trkiye bykeliliinin Rusya'daki Trkler ve Mslmanlarla ilgilenmesi muhakkakt. Trkiye'nin d siyasetinde bu problem zerinde ehemmiyetle durulmaa balanmt. Dolaysiyle Moskova'ya gnderilecek zatn her- eyden nce "Trk" olmas artt.

399

Eski Atina elisi olup, Petrograd'daki "Karma Komisyon" da bulunan Galip Kemal Bey'in (sonraki adiyle: Sylemezolu) Moskova'ya gnderilmesi, yukardaki vasflan tadna dellet eder. Kendisinin "Trk" ve bilhassa Talt Paa ile Enver Paalarn itimadm kazanm olduu anlalyor. Galip Kemal Bey'e, galiba daha Petrograd'a gidiinden nce, Moskova'ya sefir tayin edilecei sylenmi ve oradaki faaliyeti hakknda Talt Paa tarafndan gerekli talimat verilmiti. Bunlardan bazlan Rusya Mslmanlarna ait olup tamamiyle mahrem mahiyette idi. Muhtelit Komisyondaki alma-, larndan sonra Galip Bey stanbul'a dnm ve Petrograd'daki faaliyetini Sadrazam Talt Paaya ve Enver Paaya tafsiltiyle anlatmt. 1 istanbul'daki hazrlklarn tamamladktan ve gerekli talimat aldktan sonra, 2 Mart 1918 tarihinde Berlin'e mteveccihen Istanbuldan hareket etti. Talt Paa tarafndan Galip Kemal Bey'e azdan verilen talimat arasnda "Rusya'daki Mslmanlarla mnasebeder kurmas, onlar irad etmesi, Trkiye tarafna celbe almas" v.b. gibi nazik hususlar da vard. Hatt icabnda, dahile, yani, Mslman ahalinin yaad yerlere adamlar, memurlar gndermesi, Talt Paa tarafndan emir ve tavsiye edilmiti. Moskova'ya gidecek heyete atae olarak Remzi Paa tayin edildi; esirlerin ileri ile megul olacak "Alman Heyeti" nde grev almak zere Maliye Nezareti avukatlarndan Ali Haydar Bey tayin edildi* Galip Kemal Bey, stanbul'dan ayrlmadan nce, kabinenin en nfuzlu yelerinden biri olan Adliye Nazn (ve Ahmed Nesim Bey Brest-Litovsk'ta iken Hariciye Nazn Vekili) Halil Bey (sonraki Mentee) ile de grm ve bilhassa mal meseleleri halletmek istemiti. Moskova'da bykeliliin verimli alabilmesi iin Petrograd'da nce yeter derecede tahsisat bulunmasna bal idi. Elilik tahsisat dnda bir de, esirlere harcanmak zere, Galip Kemal Bey, Enver Paa'dan, yani Harbiye Nezaretinden 50 bin lira tahsisat alm ve bunu Berlin'de Alman markna evirmiti. Galip Kemal Bey ve maiyeti birka gn sonra Berlin'e varmlar ve Adlon Oteli'nde kalmlard. Trk heyetinin bu defa dikkatini eken cihet: Almanlar vaktiyle Rusya'ya diplomatik misyon gndermee pek acele ettikleri halde, imdi nedense Moskovaya bykeli

1 Galib Kema B e y ( S y l e m e z o l u ) diplomatik hizmetlerine larm nemretmitir: 30 senelik sijas! halralartm 3, cild istanbul 1953 (Ksm I).

ait

hatra-

400

gndermek iini yavatan alyorlard.1 Her halde Rusya ahvalinin karkl buna sebep tekil etmiti. Berlin'e gelen haberlere gre Rusya'da ihtill aleyhtar yeni yeni hareketler hazrlanmakta idi; bu artlar iinde Rusya'ya heyet gndermek aslnda tehlikeli telkki edilmekte idi. Galip Kemal Bey'i en ok dndren meselelerden biri de elilik ii muntazam bir tahsisatn temini idi. Petrograd'da bulunduu sralarda bu hususta ekilen zahmetler ve skntlar henz pek taze idi. Galip Kemal Bey bu yolda Ahmed Nesim Bey nezdinde u ricada bulunmutu: i. Bir aylk maan pein olarak elilie gnderilmi olmas, 2. Kalem (kanalrya), tercme, matbuat, hademe ve- sair iler iin ayr bir tahsisat konmas, 3. "Umur-u mhimme" (yani gizli masraflar iin) imdilik 30-40 bin mark gnderilmesi. Bu maddeler iin istenilen mebl vakt-i zamannda temin edildii takdirde, Moskova'da doru drst i grmek mmkn olacak sanlyordu. Galip Kemal Bey ve maiyyeti Berlin'de bir mddet kalarak Alman hariciyesi ile de temas ettiler. Moskova'ya tayin edilen Alman bykelisi Kont von Mirbach'a tahsis edilen trenle Trk misyonu da seyahat edecekti. Her iki heyete de birer salon-vagon verildi. Berlin- den 19 Nisan 1918 tarihinde hareket eden elilik heyetleri, Rus hududu saylan Baranovii'de Rus vagonlarna getiler ve kendilerine yine birer salon-vagon tahsis edildi. 23 Nisan (1918) tarihinde Moskova'ya varan Trk ve Alman elileri, mutad asker merasimle karlandlar.2 Alman hkmeti tarafndan nceden yaplan talep zerine Alman bykelilii iin Sovyet hkmetince, Moskova'nn merkezinde "kaya gibi muazzam" bir bina hazrlanmt. Fakat Trk heyeti iin byle bir bina hazrlanm deildi; dolaysiyle Trk elilik heyeti bakmsz bir halde olan eremet'iyev'lerin saraynn bir ksmnda geici olarak kalmak zorunda idiler. Bu hal dahi Sovyet hkmetinin Trkiye'ye fazla bir nem vermediinin bir ifadesi idi. Galip Bey ve maiyeti iin mnasip bir binann hazrlanmaynn sebebini, D leri Komiserlii mensuplar, "Trk heyetinin geliinden haberleri olmadklar" eklinde izaha kalktlar. Trkiye bykelisi Moskova'ya varnca, hemen D leri Komiseri Georg ierin ile temas etti; bu ilk grmelerde, ierin'in muavini olan (ve Brest-Litovsk'ta da bulunan) Karalan da hazrd.

1 Mit Graf Mirbach in Moskau, Von Freiherr Kari von Bothmcr (Tbingen 1922), s. 4. Galib Kemal Bey Berlin'deki ikametine a i t Hatralarnda, tafsilt vermitir. 2 Mit Graf Mirbach in Moskau, s. 7.

401

ierin'in dediine gre: Brest-Litovsk anlamasnn Osmanb dev- letince tasdik edildiine ait yazh her hangi bir muamele imdiye kadar alnmam; ve bunun iindir ki, Moskova'ya bir Trk elisinin gele cei renilmemid. Belki ierin'in bu szleri doru idi ve Bbali. Moskova'ya (hi olmazsa Berlin yolu ile) Brest-Litovsk bar'nn tasdik edildii ve yaknda Moskova'ya bir bykeli gnderileceini yaz ile bildirmemiti. Belki de bu diplomatik kusur yznden Trk eli heyeti, bina hususunda Moskova'da ta ilk gnden bir takm s- kntdara maruz kalmt. Mamafih Sovyet makamlarnn mnasip bir bina bulmalar, her halde, pek g bir mesele tekil etmezdi; bu hususta gsterilen kaytszlk, Sovyet hkmetinin Trkiye'ye fazla kymet vermedii tarznda da tefsir edilebilirdi. Sovyet hkmetinin stanbul'a bir eli gndermesi hususunda her hangi bir ilem yapt da belli deildi. Brest-Litovsk muahedesinin tasdikli suretinin teatisinden sonra stanbul'a bir eli gndermesi beklenebilirdi. Galip Kemal Bey, Ahmed Nesim Bey'e Moskova'dan gnderdii ilk yazlarndan birinde: Birka gn iinde itimatnamesini Sovyetlerin icra komitesi (ispolkom) bakam (yani Reisicumhur karl) Sverdlov'a sunacam bildirdikten sonra, Sovyet hkmetinin en yksek makamlarn igal edenler hakknda ksaca bilgi vermiti. Lenin, halk Komiserleri uras (Sovnarkom) reisi, Trotskiy de Harbiye ve Bahriye Komiseri idi; her ikisi de bu devir Rusya'snn en ndeki ahsiyetleri idi. Stalin'den tek bir kelime ile bahsedilmemesi, o sralarda Stalin'in henz geni kitlelerce pek bilinmediinden ileri gelmitir.

Galip Kemal Beyin resmen elilik vazifesine balamas iin Sovyetlerin "Cumhurreisi" olan, cra Komitesi Bakan Sverdlov'a itimadnamesini sunmas gerekiyordu. Buna ait tafsilt, Galip Kemal Beyin eserinde verilmitir. Moskova'nn henz paytaht olduu bu gnlerde, Kremlin'in havasn gstermesi bakmndan ilgi eken bu sahi- feyi naklediyoruz:1 "Cuma 26 Nisan 1918: Msy Sverdlov tarafndan bugn resmen kabul olunacamz hakknda Hariciye Komiserliinden dn tezkere geldi. ehirde otomobil bulunmadndan saat e eyrek kala Hariciye Komiserliinden bir otomobil bizi alacak idi. Gelen memura nasl elbise giyileceini sual ettim. Alelde gndelik elbise ile gelirsiniz dedi. (Alman Elisi Mirbach'ta ayn gnde Sverdlov

1 Galib K e m a l i ( S y l e m e z o l u ) Ksm I 1918-1922 (stanbul 1953) s. 24.

30 senelik siyasi hatralarmn nc

cildi

402

tarafndan kabul edilecekti), kendisine ne giyeceini sorunca: "En eski kostmm giyeceim" cevabn verdi. Her halde bir devlet reisi ile resm mlkat vaki olacandan, siyah bir ceket ve izgili pantalon giydim, ve yanma Remzi Paay da aldm. O gn gya Petrograd'da olduu gibi, Cuma namazn teberrken slm cemaatiy- le birlikte klacak idik. Tabi nmzdeki Cuma'ya kald. Saat olduu halde otomobilden eser yok idi. Hemen Hariciye Komiserliine telefon ettik "Yanllk olmu, imdi geliyor" dediler. Bir eyrek sonra eski ve ak bir otomobil geldi. ofrn yannda bir de silhl asker var idi. Remzi Paa da gndelik asker elbisesini giymiti. Bir az sonra mehur-i lem Kremlin saraynn yksek bir sur ile muhafaza altna alnm, etraf geni hendekli kaplarndan birisine geldik. oseden oraya bir kpr ile geiliyor idi. Otuz metre uzunluundaki bu krgir kpry geerek ak olan iki kanadl byk bir kapnn nne gelince, nbetiler otomobili durdurdular. Yanmzdaki askerin elinde bir kt var idi. Onu okuduktan sonra iki silhl asker de otomobilin sa ve sol sahanlklarna bindiler, ylece kapdan ieriye girdik. O kapnn devam olan uzun bir kemer altndan getik ve sarayn, daha dorusu, Kremlin kalesinin i avlusuna dahil olduk. nmz ve samz birer meydan, karmzda ise uzun bir bina var idi. Kalenin kemerlerinden geip de biz sola doru yol alnca, iinde Umur-u arkiye mdr bulunan, yine eskice bir limozinle karlatk. Meerse Kont Mirbach' brakm, imdi bizi almaa geliyormu. Bizimkinden inip onun otomobiline bindik. Mdr ge kald iin itizar etti. "Nutuk syleyecek misiniz?" dedi. "Lzumu olmadn sylemilerdi, isteriseniz zemin ve zamana uygun ksa bir ey sylerim" dedim. st ak bir avlu medhalinden geerek, birka basamak uzun bir merdivenin nnde durduk. Buras belli ki, sonradan yaplm, belki de imparator geldii zaman maiyeti erknna mahsus, bycek bir bina idi. Bir sr koridordan geip, merdivenden ktktan sonra, yine bir hayli yrdk, ve bir kapdan ieri girdik. Tam o srada solu- muzdaki kapdan Kont Mirbach'n mstear kyor idi. O da benim gibi siyah bir veston giymiti. Biz o odaya girer iken, sada bir kap ald. Sekiz, on, sar san btn derecelerini temsil eden kadn kafas ve mtecessis, onun iki misli mavi, yeil gz zerimize dikildi. Solda alan, saa ve sola doru uzunca bir odaya girdik. Ortasnda zeri yeil rtl uzun drt ayakl bir masa var idi. Arkasnda esmer sivri sakall, gzlkl, olduka irkin yzl bir zat: Reisicumhur Sverdlov ayakta duruyor idi. Sanda ayakta ve masann bizim tarafmzda Ha

403

riciye Komiseri ierin ile Karahan, te tarafta da tanmadm ve tantlmayan drt kii ayakta duruyorlar idi. Hariciye Nazrmzn takdim mektubu zarf iinde elimde idi. Mektubu Cumhurreisine uzattm ve "ki komu devlet arasnda mslihane ve dostane mna- sebat tesisi vazifesiyle geldiimden dolay memnun ve mftehir bulunduumu ve bu yolda btn gayretimle alacam, kendisinden ve hkmetinden samim yardm grmekle mbahi olacam" syledim. Daha szlerim tamamlanmam idi ki, Sverdlov sze balad, ve: "Dostluktan bahsediyorsunuz, fakat ordularnz Kafkasyada harekt- askeriye yapmakta devam ediyor. Bu nasl i? Hkmetinize yaznz da mnasebat- dostaneye aykr hareketlerden vaz gesin" dedi. "Bir az evvel tevdi eylediim mektubu vermek zere bizzat burada bulunmakhm, hkmetimin, hkmetiniz ile mnasebat dostane tesisine yalnz ehemmiyet deil, karar verdiini isbat eder. ikyet ettiiniz harekt- askeriyeden haberim yoktur. ayet yaplyor ise ay evvel Petrograd'da Komisyon toplantsnda ikyet etmi olduum Ermeni etelerini takip ile, oralarda kalm olan ehl-i slm'n ktalden kurtulabilenlerini belki mahvolmaktan kurtarmak iindir. Her halde derhal Babliye yazar, ve bu babta malmat ve izahat isterim" dedim. Msy ierin ile Karahan'n ellerini skarak, ktm." Galip Kemal Bey, Sovyetler cra Komitesi Bakan (yani Is- polkom reisi) Sverdlov (aslen Yahudidir)un, itimadnemesini sunan bir eliye bu tarzda konumas, tam bir kabalkt, ve diplomatik usul ve adablara asla uygun deildi. Galip Kemal Bey'in vazifesine resmen balamas, bu suretle ar bir hava iinde cereyan etmiti. Galip Kemal Bey'in Moskova'dan gnderdii ve franszca olarak kaleme ald 27 Nisan 1918 tarihli ilk telgrafnda, Petrograd'daki anaristlerin ayaklanmalarnn Sovyetler tarafndan iddetle bastrldn, fakat durumun yine de btn memleket lsnde istikrarsz olduunu belirtmiti. Bu telgrafta bundan baka Moskova'ya derhal bir konsolos memurunun gnderilmesi, mutad ve muradn dndaki masraflarn kapatlmas iin gerekli ilemin yaplmasn da dilemiti. Sovyet-Rusya bakentine gnderilen ilk Osmanl-Trk bykelisini megul eden meselelerden biri de, ald talimata uygun olarak, Rusya'daki Mslmanlarn durumu ve Boleviklerin onlarc kar tatbike baladklar siyaset idi. Bu hususta kendisini aydnlatanlarn Moskova'daki Kazanl ve Azerbaycanl ve dier Trk lkelerinden

404

elilii ziyarete gelen kimseler olduu anlad maktadr. Moskova'ya bir Trk elisinin geliinin, saylar 20-30 bini geen Moskova'da yaayan (Kazan asll) Mslman-Trkleri byk bir sevin ve heyecan iinde brakt muhakkakt. Nitekim onlar Galip Kemal Bey'i ve maiyetini ilk gnden itibaren ziyaretle, ellerinden gelen her trl madd yardmda bulunmak suretiyle elilik mensuplarn birok skntdan kurtarmlar ve elilik mensuplarna ikide bir ziyafetler tertib etmilerdi. O sralarda Rusya'nn trl yerlerinden Moskova'ya birok TrkMslman "resas" gelmekte idi; bunlardan bazlar srf Trkiye bykelisini ziyaret maksadiyle Moskova'ya seyahati ihtiyar etmilerdi. Zaten burann "bakent" oluu, idare ve parti makamlarnn Petrograd'dan buraya tanmas veya yeni messeselerin kurulmas -Moskova'ya yzlerce Kazan'i, Azerbaycanl ve Trkistanl byklerin ve aydnlarn, idarede veya partide vazife alan kiilerin gelmelerine sebep olmutu. Moskova'da oturan Mslman (Tatarlar)n byk bir ksm mal-mlk sahibi, tccar ve i adam olup, hali vakti iyi olan zmreye mensuptular. Bunlar bilhassa Bolevik rejiminden mutazarrr olmular, mallar ve mlklerini kaybetmek zere idiler. Bunlar arasnda byk servet sahibi olanlar da vard. te btn bu zmreler, zenginler (daha dorusu eski zenginler) ve aydnlar hepsi de Galip Kemal Bey'i adet bir "kurtarc" gibi karlamlard. Bu sralarda Sovyet idaresi "burjuva" zmresine kar basksn artrmakta, mal ve mlklerini msadere iin dekretler karmakta ve ahs mlk messesinin kaldrlmas dolaysiyle zenginlerin evleri, mallar msadere edilmekte idi. Dolaysiyle bundan birok Mslman tccar, esnaf ve mal-mlk sahibi byk zararlara uramakta idiler. Btn mill ve din messeseler de ayn vehile Bolevikler tarafndan takibata uram bulunuyordu. Bu suretle Rusya'daki Mslmanlarn durumu gn getike zorlamakta idi. Galip Kemal Bey'e, Talt Paa tarafndan verilen talimata gre, "Rusya'daki Mslmanlarn haklarnn korunmas lzm geldii" cihetle, hemen bu meselelerle ilgilenecei aikrd. Nitekim Moskova'dan gnderilen ilk yazlarnda bu hususta birok bilgi verilmektedir. Galip Kemal Bey'in hariciye nezaretine Moskova'dan gnderdii 29 Nisan 1918 tarihini tayan ilk mektubunda Kazan Trkleri ile ilgili olaylar hakknda birok dikkat ekici bilgi verilmiti. Bu mnasebetle: "(Boleviklerin) Kazan'daki (Harb) uray ve Msl

405

man ktalarn dattklar ve Moskova'da Bolevik prensiplerini kabul eyleyen bir heyet (Mslman Komiserlii) kurulduunu ve (Mul- lanur) Vahidov adh birinin Mslman Komiseri tayin edildii" bildirilmiti. Sonra: "Menfaat-i slmiyeyi iddetle mdafaa eden "ti" gazetesinin (karan Ayaz shak Bey idi) kapatld yazlm ve "Rusya ve bahusus Trkiye dahilinde Boleviklik fikirlerini tamim maksadiyle "Yeni Dnya" ad ile Moskova'da Trke bir gazete kmakta olduu" anlatlm ve bu gazeteden imdiye kadar kan iki nshas da ya^, ile birlikte Hariciye nezaretine gnderilmiti. Galip Kemal Bey, "Yeni Dnya" gazetesinin, Mahmud evket Paa'nn sadrazaml zamannda stanbul'da kan "Ifham" gazetesinin muharrirlerinden olup, Mahmud evket Paa'nn katli mnasebetiyle Sinop'a srlen ve oradan da Rusya'ya kaan (veya karlan) Mustafa Suphi Bey adnda biri tarafndan karldn da bildirmiti. Bu suretle, Trkiye bykelisinin Moskova'ya geldiinde, "Trkiye'de Boleviklii yaymak ve Osmanl Devleti'ne kar propaganda yapmak" maksadiyle, Sovyet hkmetince verilen madd imknlar ve tevikle, Trke bir gazete faaliyete gemi bulunuyordu. Halbuki Brest-Litovsk anlamasna gre, Sovyet hkmeti Trkiye hkmeti aleyhine herhangibir propaganda faaliyetinde bulunmak hakkn haiz deildi. Bu husus Galip Kemal Bey'in hemen dikkatini ekmi ve ileride tafsiltiyle grlecei vehile, bu faaliyeti durdurmak iin derhal harekete gemiti. Galip Kemal Bey'in mektuplarndan grld zere, kendisini ziyarete gelenler arasnda yalnz Moskova'l Mslmanlar olmayp, Kazan, Ufa ve hatt Turgay (Trkistan) dan gelenler de vard. Bunlardan biri de, yeni teekkl etmi olan Krgz (Kazak) Cumhuriyeti, "Mill Komiseri" Ali Bey idi. Ziyaretiler hepsi de Trkiye'ye kar besledikleri ballk hislerini ifade etmekte, Trkiye hkmetinden madd ve manev yardm beklediklerini bildirmekte ve Galip Bey'in kendilerini himaye etmesini istemekte idiler. Turgay "Milli Komiseri" Ali Bey: "6-7 Milyonluk bir kitle tekil eden "Krgz Cumhuriyeti"nde mill tekilt kurmak ve mekteplerin gelitril- mesi iinde Trkiye'den yardm beklediini" ayrca belirtmiti. Bu ve buna benzer mracaatlar ve ricalar Galip Kemal Bey iin hakikaten sevindirici eylerdi; Rusya Mslmanlarnn Trkiye'ye nasl bal olduklar hemen grlmekte idi. Bu kabl mracaatlara karhk Galip Kemal Bey, "mill tekilat ve messeselerin canlandrlmas ve geniletilmesi, Rusya'daki btn Mslmanlar arasnda birlik ve i

406

tirak fikrirun tesisine almalar" yolundaki tavsiyelerden baka imdilik fcfcla birey yapacak durumda deildi. Bykelinin zaten bunlar dnda tavsiye edecei birey yoktu. Rusya Mslmanlar- Trklerin o sralarda en ok muhta olduklar "madd" (yani asker) yardm hususunda Galip Kemal Bey hibir vdde bulunamazd. Osmanl-Trk sefiri olsa olsa, Rusya Mslmanlarnn haklarn korumak iin Sovyet hkmeti nezdinde baz teebbslerde bulunabilirdi. Galip Kemal Bey'in yazdna gre: "(Kazan) Tatarlarn en ziyade igal eden mesele Bolevik nizamnn Tatarlarn mal ve mlklerine yapaca zararlard. Bu hususta Trk elisinin Sovyet hkmeti nezdinde mdahalesi istenmekte idi". Bir de "Boleviklerin, 24 Mart (1918) tarihinde (mektupta yanllkla 22 Mart denmi) bir "Tatar- Bakurt Cumhuriyeti" iln etmeleri de Trk elisinin dikkatini ekmiti. Galip Kemal Bey'in bu ilk mektubunda Kazan Trkleri ve Bakurtlar hakknda dikkat ekici u mlhaza yrtlmt: "Vaziyet hlsa edilmek lzm gelirse, ay evvel nee-i hrriyet ile Rusya Cumhuriyetinin iln eyledii prensipler (Lenin ve Stalin'in 3 Aralk 1917 de Rusya Mslmanlarna beyannameleri kasdedilivor) samim ve kendi muhtariyet idarelerini hakik zanneyleyen Tatar, ark ve imal Trklerinin elyevm ellerinde madd ve manev hibir kuvvet kalmad ve Boleviklerin her yerde idareyi ellerine alarak, imdilik umur-u diniyeden gayri hibir hususta milel-i Islmiyeyi serbest brakmamakta olduklarn zikreylemek kfidir." Galip Kemal Bey'in bu yoldaki grnn, Moskova'daki Kazan'l "milliyeti"lerin ifadesine dayand aikrdr. Trk Elisinin hu trl szleri,her halde banda Stalin'in bulunduu "Milliyetler Komiserlii"ne bal "Mslman Komiserlii"ndeki Tatar vc Bakurt komnistlerinin grleri deildi. Zaten komnist geinen Tatar ve Bakurt aydnlarnn Trkiye elilii ile mnasebetleri ve temaslar olmad da biliniyor. Galip Kemal Bey Bolevikliin, Rusya'daki Trkler-Mslmanlar iin nasl bir ykc cereyan olduunu t batan anladndan, kendisinin ancak "milliyeti"- lere gler yz gstermesi icap ederdi. Dolaysiyle Trkiye Bykeliliinden himaye bekleyenler ancak milliyeti zmreler idi. "Komnist" (Bolevik) geinen unsurlar nazarnda Galip Kemal Beyin, emperyalist ve burjuva bir devletin mmessili sfatiyle, sempati kazanmasna zaten imkn yoktu. Galib Kemal Bey'in Moskova'ya geliinden nce Anadolu'daki TrkRus cephesinde esasl deiiklikler olmutu. Zaten "Erzincan

407

Mtarekesinden sonra (15 Aralk 1917) Rus ktalan birer birer cepheyi terketmilerdi. Fakat onlarn gidiinden nce "asayii muhafaza" bahanesiyle, Rus ordusunda saylar ok olan Ermeni askerlerinden milisler ve birlikler kurulmu, bol miktarda silhlandrlm- lard. Bu Ermeni ktalar ok gemeden Trk-lslam ahaliye mezalime baladlar; yukarda da belirtildii gibi, hatt Erzincan'daki byk cami dahi onlar tarafndan bombalanarak tahrip edilmiti. te bu Ermeni mezalimini nlemek maksadiyle Trk kuvvetleri 12 ubat (1918) tarihinde harekete geerek, Rus igali altndaki sahay kurtarmaa girimilerdi; evvel Erzincan igal edildi; 12 Mart 1918 tarihinde de Erzurum kurtarld ve 24 Mart tarihinde de Trk kuvvetleri 1914 yh snrna vardlar. Brest-Litovsk Bar'na gre Trkiye'nin smr 1877-78 ylndaki snr olacakt. Bunu gerekletirmek zere Trk ktalarnn ileri hareketi devam ettirildi. 12 Nisan'da balayan yry neticesinde 14 Nisan'da Batum Grclerden, Kars da 23 Nisan tarihinde Ermenilerden alnd. Erzurum ve Kars'n Trklerin eline gemesi zerine, Rusya'daki Ermeni ve onlar takiben Sovyet matbuatnda, "Trkler tarafndan Ermenilere yaplan mthi katlimlardan" bahsedilmek suretiyle, eski Rus hissiyat ve dmanl yeniden canlandrlmak istendi. Sovyet matbuat, gya, "mazlum bir milletin (yani Ermenilerin) hakkm mdafaay" kendine iar edinmi ve bu slogan altnda Trkiye'ye kar dmanlk kampanyas almt. Ne yazkki, aym zamanda, Mustafa Suphi tarafndan karlan "Yeni Dnya" gazetesi ise sadece Trkiye'deki "Paalar idaresine" hcum etmekte, yani hakik Trk topraklarnn anavatana ilhakn ho grmemekte ve Trk esirleri arasnda Boleviklik fikrini yaymaa almakta idi. Brest-Litovsk Anlamasna gre Kars, Ardahan ve Batum sancaklarnn mukadderat, yaplacak bir "referandum" ile tayin edilecekti. Sovyet hkmetinin maksad, ne yapp yapp Ermenistan' ihya etmek ve "Elviye-i selse"nin Trkiye'ye braklmasna mani olmakt. Nitekim bu mesele Galip Kemal Bey'in ierin ile yapt ilk grmesinde (30 Nisan 1918) konuma mevzuu oldu. ierin bu mnasebetle Trk elisine, Sovyetlerin d siyasetlerinin esasn ve prensiplerini anlatmak frsatn bulmutu. Sovyet D ileri Komiserine gre: "Demokratik" Rusya'nn esas gayesi, umumiyetle "Kapitalizm"e ve hususiyetle "Avrupa byk sermayesine kar mcadele etmekti. nk bunlar az gelien memleketlerin ekonomisini ele geirdikleri gibi, bu lkeleri kendi

408

siyas nfuz ve hkimiyetleri altna almakta idiler. Bu bakmdan Trkiye ve Rusya aym durumdadrlar ve dolaysiyle her iki memleketin de yabanc boyunduruundan kurtulabilmek iin birbirlerine yardmc olmalar, her ikisinin de hakik menfaatleri icabdr (... tant done un intdret rel se solidariser pour se soustaire au joug ^tranger). ierin'in iddiasna gre: Rusya'mn btn hareketleri zalimlere kar olup, ihtillci Rusya'mn btn sempatisi de hrriyetleri iin mcadele eden milletlerle beraberdi. ierin szlerine devamla: "te bu prensiplere uygun olarak kendisinin Ermenilerden sz amay yerinde bulduunu" belirtmi ve geenlerde Kars'ta (Trkler tarafndan) yaplan katliamn umum efkr zerine yapm olduu fena tesirleri ifade etmek istediini Galip Kemal Bey'e sylemiti. Galip Kemali Bey de ierin'in bu szlerine u karl verdi: "Trkiye, Rusya ile hesaplarn tanzim etmi bulunuyor (yani Brest- Litovsk anlamas kastediliyor) ve imdi yeni esaslara gre mnasebetleri gelitirmek niyetindedir." Galip Kemal Bey'e gre: Her iki devletin menfaatlar karlkl, samim ve dosta mnasebetler kurulmasn icap ettirmektedir (un intdret rdel et immense engage les deux voisins s'assurer une amitid rdciproque, sincere et loyale). Galip Kemal Bey, gya, bunlar sylerken omu ve kendisinin Trkiye ile Rusya arasndaki dostluk mnasebetlerini gelitirmek maksadiyle Moskova'ya geldiini iddia etmi ve heyecanla: "Beni i banda greceksiniz" demiti (Vous me verrez l'oeuvre).1 Galip Kemal Bey bu konuma esnasnda Rusya Mslmanlar meselesine de temas etmiti. Onun dediklerine gre: Osmanl Devleti bir Trk-lslm devleti olmas hasebiyle, "her yerde Trk vc Mslmanlarn mukadderat ile manen alkadardr; onlarn refah iinde yaamalarndan ne dereccde memnun kalrsa, rencide edilmeleri halinde o nisbette mteesiir olacaktr. Galip Kemal Bey'e gre: "Trkiye ile Rusya arasndaki dostluk mnasebetlerinin tesisi ve derinletirilmesinde en mhim mili Rusya Mslmanlar tekil etmekteydiler; Rus (Sovyet) hkmetince Mslmanlara ne kadar iyi mua

1 Dileri Komiseri ieren'in 15 ubat 1919 tarihli, Osmanl hkmetine gndedii "Memorandum" (Moscou.le 15 fevrier 1919, No. V. tlg. 4-23-65) DA. Bkz. Ekler. ierin'den Galip Kemali Beye, Moscou, le 28 mai 1918, No. 1877: C' est avec la plus grande satisfaclion que nous avons iterativemant constate mutuellement pendant nos ontretiens et epanchements avec Vous le desir des peuples de la Russie et de la Turquie de conserver l'avenir entre eux les realtions les plus amicales et les plus bienveillantes. J'a.i <?te tres heureux d'entendre de Votre boche que Vous Vous posez comme but de Votre activitf en Russie de resserrer fermement et solidement les liens unissant nos peuples . .

409

mele edilirse ve imknlar bahedilirse, Trk hkmeti de o nisbette memnun kalacaktr ve dolaysiyle iki memleket arasndaki dostluk da o nisbette salamlaacaktr." Galip Kemal Bey szlerine devamla: "Rusya ahalisinin 40-50 milyonu (sic) Mslmandr ve Trkiye onlara kar sempati beslemektedir; bu olay kendi bana iki memleket arasndaki gayet tabi bir ba mahiyetindedir. Yeni Rusya bu (Mslman) ahalinin kltr, teknik ve din sahada durumlarm ne nisbetle iyiletirecek olursa, (Trkiye de Rusya'ya) o nisbette yaknlk duyacaktr". Kars'ta iddia edilen Trklerin Ermenilere yaptklar sylenen katliam'a gelince, Galip Kemal Bey bunlar hakknda hibir bilgisi olmadm, bildii bir ey varsa, o da Trk Dou eyaletleri tahliye edilirken Rus asker makamlarnca yerli (Mslman) ahalinin Ermeni iddet ve zulmne kar hibir tedbir alnmam olduudur ve Trk ktalar ilerledike, sadece yangn ve harabelerle karlatklarn ve sadece Erzincan'da kadn ve ocuklardan 800 ceset bulunduunu da syledi. Galip Kemal Bey'e gre: Karklklar ve katliamlar daima Ermeniler tarafndan tertip edilmekte ve onlarn tekiltlar olduu iin her yerde bu bapta ilk yaygaray onlar koparmakta idiler; yani Kars'ta iddia edilen "Ermeni ktali" sadece bir "Ermeni yaygaras"ndan baka birey deildi. Galip Kemal Bey'in ierin'e yapt bu aklamalar, Trkiye'nin Rusya'daki Mslmanlarla (Trklerle) yakndan ilgilendiini resmen ifade mahiyetinde idi. Bununla Enver ve Talt Paalarn Rusyada tatbik etmek istedikleri "Trk" ve "Islmc" siyasetleri dile getirilmi oluyordu. Halbuki Sovyet hkmeti Trkiye'nin bu siyasetini kendisi iin ok tehlikeli telkki etmekte idi ve buna elinden geldii kadar mani olmaa alaca da muhakkakt. Zaten Galip Kemal Bey'in Moskova'ya gelir-gelmez Rusya Mslmanlar (ve bilhassa Kazan Trkleri ile) sk bir temas tesis ettii, Sovyet makamlarnn dikkat nazarlarm ekmi ve Trkiye elilii sk bir tarassut altna alnmt. Halbuki Galip Kemal Bey Brest-Litovsk Muahedesinin bir maddesine gre (tamamlayc anlama, madde 11) kendisinin Rusya Mslmanlar ile yakndan ilgilenmee hakk olduu ka- naatnda idi. Fakat Sovyet hariciyesi ve hkmet makamlar ise bu maddeyi asla nazar itibare almak istemiyorlard, ve "Mslmanlarn" alelade bir Sovyet "vatanda" sfatyle, sadece Sovyet kanunlarna tabi olmalar gerektii kanaatnda idiler. Galip Kemal Bey ierin ile bu grmesi esnasnda, tamamiyle husus mahiyette, Sovyet hkmetinin stanbul'a bykeli olarak Dr.

410

Rakovskiy'i gndermeyi tasarladm renmiti. Rakovskiy, 1908 de, Romanya bavekili Bratiani'ye kar tertip edilen bir suikasde dahil olmakla sulandrlm ve tevkif edilmiti. Bu zatn sonralar bir mddet stanbul'da kald da biliniyor. Galip Kemal Bey Moskova'ya geldii sralarda Dr. Rakovskiy Ukrayna ile bar mzakerelerine katlmak zere Kursk ehrinde bulunuyordu. Mamafih Sovyet hkmetince ne Radovskiy ve ne de baka biri istanbul'a eli olarak gnderildi. Bu hususta Bbali tarafndan srar edilmedii anlalyor. Belki de Talt ve Enver Paalar stanbul'da bir Sovyet elisinin bulunmasna fazla nem vermemiler ve hatt mahzurlu grmlerdir. Oktober (Ekim) Ihtilli'nden soma Rusya'da ilk defa kutlanan ve "Sovyetlerin ydi ekber-i millsi" olan "1 Mays" gnnn "kemal-i debdebe" ile te's'id edildiini Galip Kemal Bey yakndan seyretmek frsatn bulmutu. Kendisi, Sovyet hkmetince tahsis edilen bir otomobille, ehrin muhtelif semtlerini gezmi, nmayilere katlan guruplar yakndan grmek imknn bulmutu. Galip Kemal Beyin ifadesine gre: "Btn Avrupa payitahtlarnda fevkalde tedabir-i ihtiyatiye ve bazen az ok vekayi-i fecie ile geen bu gnn Moskova- da bir hkmet tarafndan resmen tes'id edilmesi, halk kitlesinin gya hkimiyet-i mutlakasn gstermek itibariyle pek ziyade ayan- temaa ve tefekkr idi". 1 Galip Kemal Bey'in yazsnda, "Moskova ahalisinin, esas itibariyle, bu gsteriler esnasnda hi bir harekt tasvip- krane yapmad"da kaydedilmi, yani Rus halknn Boleviklii asla benimsemedii belirtilmek istenmiti. Resmi geide katlan yeni nmune alaylarn (Kzl Ordu birliklerinin) yry ve tavrlarnn nisbeten muntazam olduu, topu efrad ve toplarn ise iyi baklmadklar belli olduu ve bilhassa atlarn ok zayf ve bakmsz olduklar Galip Kemal Bey'in dikkatini ekmiti. ierin ile yaplan bu ilk grmede kararlatrld zere, Galip Kemal Bey, Alman bykelisi Kont von Mirbach ile yine ayn gnde, 26 Nisan 1918 tarihinde, Kremlin'e giderek, Sovyetler cra Komitesi (Ispolkom) Bakam Sverdlov'a itimatnamesini sunduunu grmtk. nce Kont Mirbach, ondan sonra da Galip Kemal Bey kabul edilmilerdi. ok sade bir tarzda yaplan bu merasim esnasnda Hariciye Komiseri Georg ierin, muavini Karalan, gayet kt franszca konuan ark ubesi mdr tercman sfatyle hazr bulunmulard.2

1 Galip Kemali Beyin Hariciye Nezaretine Moskovadan 2 Mays 1918 tarihli telgraf. D A H. U. dosya No. 98. 2 Galip Kemal! Beyin 3 Mays 1918 tarih 44 numaral telegraf DA dosya No. 98. ifre kalemi No. 1092. B"cz. Yuk. ss 401-404.

411

Bolevikler iktidara gelince, arlk devrindeki Hariciye tekilt muhafaza edilmi ve bilhassa "ark leri Masas"na bakan ve "koyu Rus milliyetileri" olan memurlardan birou yerinde braklmlard. Bunlardan bazlar Trk dmanl ile tannan kimselerdi. Galip Kemal Bey, Moskovaya geliinin ilk gnlerinden itibaren, Sovyet hkmeti ve Bolevik rejimi hakknda menf bir gr edinmiti. Kzl idarecilerin Mslmanlara kar tatbik etmekte olduu bask siyaseti onun bu grn gn getike kuvvetlendirmekte idi. Rus ahalisinin dahi Boleviklii benimsemedii Trk elisinin dikkati nazarm ekmiti. Umum memnuniyetsizlik karsnda Sovyet makamlarnn iddet kullandklar ve ahali zerindeki basknn boyuna artmakta olduu da gn getike belli oluyordu. Galip Kemal Bey, Talt Paa'dan ald talimata gre bilhassa Rusya Mslmanlar ile ilgilenecekti. Bu hususta kendisine bilgi veren ve yol gsterenler arasnda Yusuf Akura Beyin de bulunduu anlalyor. Yusuf Akura Bey, "Hilal-i Ahmer" mmessili sfatiyle Trk esirlerinin durumunu tetkik ve vatana dnmelerine yardm etmek maksadiyle Moskova'ya gelmiti; kendisinin aslen Rusyal (Kazan Trklerinden) olmas ve 1905-1908 yllarnda Kazan'da edeb, ilm ve siyas faaliyetlerde bulunmas hasebiyle, Rusya Trkleri arasnda ok sevilen ve saylan bir kimse idi. Kendisinin tam bu sralarda Moskova'ya gelii, Trkiye Eliliinin Rusya Mslmanlar ile temaslar bakmndan ok faydal olaca phesizdi. Trk elilii bu sralarda Kazan'l ve dier Trk meneli ziyaretilerle dolup tamakta idi. Galip Kemal Bey bunlar vastasiyle Mslmanlarn Rusya'da maruz kaldklar, din, iktisad ve mal basklar, kendilerine kar yneltilen birtakm tazyik ve takibat hakknda etrafl bilgi edinmek imknn bulmutu. Sovyet hkmeti o sralarda yeni bir "veraset kanunu" karm ve mirasn "umum efrad- millete" (yani Sovyet hkmetine) ait olduunu iln etmiti. Bu kanun, saylar ok olan Moskova, Kazan, Ufa, Orenburg, Troysk ve dier ehirlerdeki mal ve mlk sahibi Mslmanlar iin byk bir darbe mahiyetinde idi. Byle bir kanun aslnda Islmiyetin prensiplerine de aykr idi. Zaten bir mddet nce Sovyet hkmetince "mal ve mlk haczi" (konfiskatsiya) kanunu karlm ve tatbikine geilmiti. Veraset kanununun tatbiki ile bu defa hali vakti yerinde olan pek ok Mslman ahali mutazarrr olacakt. Bunun zerinedir ki, Moskova'daki

412

Mslmanlarn birou Galip Kemal Bey'e mracaatla, haklarnn korunmas, Sovyet hkmeti nezdinde teebbse gemesi dileinde bulundular. Bu mracaatlar zerinedir ki, Galip Kemal Bey yerli Mslmanlara baz vdlarda dahi bulunmu ve bu hususta stanbul- dan yeni talimat istemiti. Trkiye bykelisinin Sovyet hkmeti nezdinde Rusya Mslmanlar hakknda teebbste bulunmas iin baka bir frsat da kmt. Ufa'daki dil-Ural sahas Trklerinin "Mill dareleri" Nisan ortalarnda Bolevikler tarafndan datlm ve ancak "Diyanet leri ubesi" braklmt. Bu defa, her halde Yusuf Akura Bey'in teviki ile, "Mill ldare"nin reisi Sadri Maksud Bey, Mfti Alimcan Barud ve yelerden Kurbangaliyef, Sovyet hkmetine bir muhtra (memorandum) sunmak maksad ile Moskova'ya gelmilerdi. Bu heyet, her halde, Yusuf Akura Bey ile birlikte Galip Kemal Bey ile temasa gemi ve Rusya Mslmanlarnn haklarnn korunmasn istemilerdi.1 Sovyet hkmeti tesis edileli henz ok az zaman gemiti. Dolaysiyle, bu rejimin mahiyeti de pek sarih deildi. Umum kanaata gre, Moskova'dan uzaktaki yerlerde, mesel Kazan ve Ufa'da, mahall "parti organlar" ve Sovyet makamlar kendi balarna "buyruktular, ve keyf hareket etmekte idiler. Merkezin bunlardan bir ou hakknda bilgisi olmad zannediliyordu. "Mill ldare"nin de bu tarzda datld sanlmakta idi. Halbuki Moskova'daki merkez idare ve Komnist Partisi'nin merkez brosu, btn bu olup-biten- leri yalnz biliyor deil, bu hususta gizlice talimat gndermekte ve "mill" tekiltlar yok etmek iin her trl tedbirlere ba vurmakta idi. Rusya T r k-M s l m a n lar ve Trkiye Byk Elilii Rusya'da 1905 Ihtilli'nden sonra Rusya Mslmanlar arasnda bata Kazan Trkleri (Tatarlar) ve Azeriler olduu halde, kltr gelimeleri hzlanm ve "mill uur" teekkl etmiti. Kazan Trkleri arasnda ekonomik faaliyetler neticesinde ok sayda zengin tccarlar, milyonerler ve fabrikatr zmresi, hali vakti yerinde orta-

1 Galip Kemali Beyin 1+ Mays 1918 tarihli yazs. DtA dosya No. 98 (kavd No 749, 751).

413

snf burjuva zmresi meydana gelmiti. Azerbaycan'da Petrol sanayiinde ykselen ve byk servet sahibi olan kimseler oktu. Krml smail Bey Gaspral'nn (Gasprinskiy) balatt "Usul- Cedid" hareketi neticesinde, Kazan Trkleri bata olmak zere, Krm ve Azerbaycan- da yeni tip mektepler ve medreseler sayesinde okuma-yazma bilenlerin says sr'atle artm ve umum! bilgi seviyesi de ykselmiti. Bir taraftan Rus mekteplerinde okuyanlar oald gibi, ayni zamanda stanbul, Beyrut ve Msr'da tahsil grenler de oktu. Bu suretle slm lemindeki yeni fikir hareketleri Rusya Trkleri arasnda da yaylmaa balamt. Byk din ve tarih limi Kazanl ehabeddin Mercan (l. 1889) den baka, nl slm fikir adamlar olan Msrl eyh Muhammed Abduhu ve Afganistanl (aslen Trk olan) eyh Cemaled- din'in grleri ve slm Dnyasnn mutlaka "Bat terakkisine ayak uydurmas" gerektii yolundaki tavsiyeleri Rusya'daki ulema arasnda da taraftarlar bulmu ve terakkiperver bir ulema zmresi meydana gelmiti. Bu yeni tip ulema dinde hurafata kar mcadele ve modern hayata intibak grn temsil etmekte, ve bu fikirleri bilhassa "Usul Cedid" mektepleri ve yeni tip medreseler vastasiyle yaymaa almakta idi. Bu hareket Kazan ilinde ky imamlarna kadar nfuz etmiti. Kazan ulemas arasnda bu cereyann en byk mmessilleri Rzaeddin Fahreddin, Musa Carullah (Bigi), Ziyaeddin Kemal, ksmen Alimcn Barud ile "Bubi Biraderler" Abdullah ve Ubeydullah idiler. 1891-1895 yllarnda stanbul'da tahsillerini yapm olan "Bubi Biraderler"in Kazan'a yakn Mamad kazasndaki "Bubi" kynde aklar mektep-medrese, "Usul Cedid" sisteminin en iyi rneini vermi ve bu yzden Rus-arlk idaresi (ve kara) gruh, yani "gerici", Tatar ulemas tarafndan iddetle baskya maruz kalm ve nihayet kapattnlmt. Kazan'daki "Medrese-i Muhammediyye", Ufa'daki "Medrese-i Aliyye" ve bilhassa Orenburg'daki (Ahmed ve Gani Bay (milyoner)larn paras ile ina ettirilen ve faaliyette bulunan) "Medrese-i Hseyniyye'* gibi eitim messeseleri, programlan ve kadro- lan ile Rusya Mslmanlar arasnda en iyi irfan ocaklar idiler. Rus mekteplerinde, gimnazyum (lise) ve hatt niversitelerde tahsil yapm Kazanllar da oktu; bunlar arasndan tannm avukatlar da kmt. Sadri Maksud (somaki: Arsal) gibi tek-tk Avrupa'da okuyanlar da vard. Sadri Maksud Kazan'da medrese tahsilini mteakip, Rus-Tatar Darlmualliminde okuduktan sonra Paris'e giderek

414

hukuk tahsili yapm ve Kazan'a dndkten sonra bir mddet "Duma'ya seilmi, sonra avukatlkla megul olmutu. Rus ordusunda hizmet eden yksek rtbeli zabilter ve hatt Vis-Amiral rtbesinde Kazan Trkleri vard. 1905 ten 1917 ye kadar geen zamanda "Duma" (Rus Parlamentosu) ya mahdud sayda olsa dahi Mslmanlardan mebus seilmiti. Bununla, yine mahdud lde olsa dahi, Kazan Trkleri ve Azerbaycanllar iin siyas faaliyetlere imkn verilmiti. Azeriler ve Kazan Trkleri bata olmak zere Rusya'daki Trk-Ms- lmanlara, modern hayat artlarna gre gelimek yollar almt. Bilhassa 1917 ubat ihtillini mteakip, Rusya Mslmanlar arasnda "siyas faaliyet" birdenbire artmt. Tam bir "hrriyet" havas iinde mill teekkllerin kurulmasna balanmt. Yer yer kongreler akdedilerek Rusya Mslmanlarn ilgilendiren birok mill, meden ve siyas problemler grlm ve kararlar alnmt. Bu kabl Kongrelerin en by ve en nemlisi, phesiz, 1-11 Mays 1917 de Moskova'da toplanm olan "Rusya Mslmanlarnn Birinci Kongresi" olmutu.1 Bu mnasebetle, Moskova'ya Rusya'nn trl lkelerinden gelen 800 kadar delege, bir arada toplanarak kendilerini ilgilendiren birok mesele hakknda grmler, kararlar almlard. Konularn banda Rusya Mslmanlarnn arlk rejimindeki durumlar icab, bilhassa din ve meden meseleler gelmiti. Siyas ve ekonomik meseleler ise ikinci plnda kalmt. Moskova'daki bu "Kurultay" mnasebetiyle, Rusya Mslmanlar arasnda siyas ve meden sahada faaliyette bulunmaa muktedir yzlerce kiinin mevcudiyeti, Trk-Mslman kavimleri arasnda artk "mill uur"- un ok kuvvetli olduunu aka gstermiti. Mamafih bu "Kurultay" mnasebetiyle Rusya Trkleri arasnda siyas sahada tam manasiyle nderlik yapacak ahsiyetlerin pek az olduu ve btn Trkleri birletirecek bir pltformun henz bulunmad da meydana kmt. Bu yetersizlik Rusya Mslmanlar arasnda mterek bir cephe kurulmasna engel tekil etmi ve birlikte mill varlklarnn mdafaasnda baar kazanlmasn nlenmitir, engel olmutur. Henz yeni teekkl etmi olan Kazanl, Azeri, Trkistanl "intelligentsia" (aydnlar) zmresinin esas itibariyle "milliyeti" ve slm din esaslarnda olmak zere "ilerici" bir gr tad da phe gtrmez bir hakikatti. Aydnlar arasnda, mamafih Sosyalist- Revolsyoner (Es-Er) cereyan revata olmakla beraber, "Marksizm"-

1 Bu "Krultay"n zabtlar Musa Carullah B i g i tarafndan neredilmitir, Petrograd 1917.

415

in eitli ekilleri, "Sosyal-Demokrat"lar ve hele, "Bolevikler" hemen hemen hi yoktu. 1905 ten ve bilhassa 1908 deki "kinci Merutiyet" ten sonra Trkiye'deki fikir hareketleri tesiriyle, Rusya Trkleri (ve yine Kazan bata olmak zere) "Trklk" cereyann benimsemiler ve o nisbette de Trkiye'ye kar ballk artmt. Bu yaknlk bilhassa Balkan Harpleri zamamnda kendisini belli etmi, Kazan Trklerince "Hill-i Ahmere" oka para yardm yapld gibi, Trk ordusunda hizmet grmek zere gnll asker ve hemireler dahi gitmiti. Bu sralarda Enver Paa, Kazan Trklerinin de "mill kahraman" olarak tebcil edilmi ve Edirne'nin geri alnmas Kazan ilinde byk bir bayram olarak tes'id edilmiti. Dnya Sava zamannda Rusya Mslmanlarnn btn sempatileri Trkiye (ve dolaysiyle Almanya) ile beraberdi. anakkale- deki Trk zaferi, Rusya Mslmanlar arasnda sonsuz bir sevince sebep olmutu. Rusya'daki Trk esirlerine Kazan Trkleri tarafndan oka yardm yaplm, ve esirlerin bulunduklar her yerdeki Mslman cemaat derhal harekete geerek, esirlerin halini dzelt mee gayret etmilerdi. Savata Rusya'mn behemehal yenileceine ve Trkiye'nin de zafer kazanacana inamlmakta ve harbin byk neticeleri sabrszlkla beklenmekte idi. Rusya, hakikaten yenildi ve patlak veren "htill" sonunda arlk rejimi de ykld gitti. Rusya Mslmanlarna bu "htill" ile geni ufuklar alm gibiydi. 1917 ubat htillinden sonraki "hrriyet" aylarnda, Rusya Trkleri arasnda "Trklk" cereyanlar bsbtn kuvvet bulmutu. Bunun en bariz delili de: Moskova Kongresinde kabul edilen kararlar arasnda Rusya'daki Trk-Mslman mekteplerinde, Orta okul ve Liselerde, Trkiye Trkesi mecbur bir ders olarak okutulacak, ve yksek tahsil, niversite tahsili, mnhasran Trkiye Trkesi ile yaplacakt. Yani, smail Bey Gaspral tarafndan ortaya atlan "dilde, fikirde, ide birlik" umdelerinin tatbiki kararlatrlmt. Bu ise "Trkln" ta kendisi idi. Moskova Kongresinde Mslman-Trk lkelerindeki mahall idare hakknda gr birlii yoktu. Kazan'l ve Kuzey Kafkasl murahhaslarn ou, "Rus demokratik Cumhuriyeti" iinde "mill" ve meden muhtariyet" prensiplerinin tatbiki ile yetinmek isterlerken, Azerbaycan, Bakurt ve Trkistanl mmessiller de "toprakl muhtariyet", yani snrlar belirli sahada kendilerine ait bir idare kurulmas ve Rusya ile federal sistemle balanmasn arzu etmekte idiler. Bu son gr stn geldi. Fakat Mslman-Trk unsurunun ounluk

416

tekil etmedii yerlerde "Mill ve meden muhtariyet" esasnn tatbikinden baka bir are bulunamad da meydana kt. Moskova Kongresinden sonra Rusya Mslmanlar arasnda mahall tekiltlanma hareketi hzland. Bu hususta en elverili durumda bulunan Azerbaycan'd. Azerbaycan, 1917 Oktober (Ekim) Ihtilli'nden sonra, Kafkasya'da teekkl eden "Mavera-i Kafkas Federasyonuna" (Transkafkasya) (Azerbaycan, Grcistan ve Ermenistan) dahil olmu; sonralar Trkiye ile yaplan Trabzon ve Batum Bar Kongrelerini mteakip, bu Federasyon dalm ve .Azerbaycan (Grcistan ve Ermenistan gibi) 28 Nisan 1918 de

417

Bu "Mill dare" ubeden ibaretti: i. Din (reisi: Mft Alimcan Barud), 2. Mal ve 3. Maarif. Bu mill tekiltn tatbiki iin de ayr bir "anayasa" kabul edildi ve tekiltlanma iine baland. Bir de "topraklar"m teklifi zerine muayyen snrlar olan "muhtar bir lke"nin tesisi de kararlatnld; bu lkeye "dil - Ural tat- lar" ad verilecekti. te bu "dilUral tatlarinn statsn hazrlamak zere bir "komisyon" seilerek Kazan'a gnderildi. Durum byle iken 1917 Oktober htilli patlak verdi ve Rusya'da iktidar Boleviklerin eline geti. Kzllar sr'atle Rusya'nn her tarafnda idareyi ele almaa baladlar; o arada Kazan'da ve Ufa'da Bolevik-Sovyet rejimi kuruldu. Bu defa btn mill tekiltlar datlmaa baland. Bu kabilden olmak zere 28 Mart 1918 Tarihinde Kazan'daki mill (Tatar-Mslman) tekiltlan Kzl ktalar tarafndan datld ve bununla mill faaliyete son verildi. Ufa'daki "Mill dare" ise 13 Nisan 1918 de Tatar ve Bakurt Bolevikleri tarafndan datld. Ancak "siyasete karmamak artiyle" Diyanet leri ubesi brakld. Kafkas ve Krm'a Bolevikler henz nfuz edemediklerinden oralarda ve Trkistan'da mill tekiltlar faaliyet halindeydiler. Rusya'daki Bolevik-Sovyet rejimi, kk, fakat tekilth ve ne yaplmas gerektiini gayet iyi bilen bir zmrenin, hkmet darbesi ile (coup d'etat) iktidan ele geirdikten sonra, zor ve cebire ba vurarak, kendi idare sistemini kurmay ve devam ettirmeyi baarmt. Fakat rejim her tarafta, milliyet ve din fark olmakszn, ahaliden her zmrenin nefretini mucip olmutu; tatbik edilen dehet rejimi herkesi korku iinde brakmt. slm ahalinin byk ounluu "Kzl"lardan nefret etmekle beraber Boleviklik baz mahfillerde taraftarlar bulmutu. nk bu rejimin mevcut artlar iinde Mslmanlar iin tam bir "hriyet getireceine inananlar da vard, fakat esas halk kitlesi tamamiyle "Boevikliin" aleyhinde idi. Bunun sebebleri oktu. Bir kere Mslmanlar arasnda amele ve sosyalist zmrelerin ok az olmas hasebiyle, Boleviklerin sun'i olarak yaratmak istedikleri, "snf mcadelesi" diye birey yoktu. Vaka Kazan Trkleri ve Azer

1 Kazan Trklerinin bu devirdeki "milli" hareketlerine ait Abdullah Battal- T a y m a s . Kazan Trkleri. kinci basm Ankara 1966 (Trk Kltrn Aratrma Ens titiis yaynlandan) s. 191 ve devam; Gerhand von M e n d e , Der nalionale Kampf der Russ- landtrken, (Berlin 1926) ss 120-138; Alexandre B e n n i g s e n et Chantal Q u e l q u e j a y . Les mcunemenls nalionaux chez les Musulmans de Russie. (Paris 1960) pp 63-69, 78-82.

418

baycanllar ve zbekler arasnda kalabalk bir burjuva snf mevcuttu ve Kazan Trkleri, daha dil Bulgarlar devrinden kalan gelenekler icab tam manasiyle bir tccar kavimdi. Fakat bu Kazanl Tccar-burjuva snf, ekseriyetle terakkiperver kimselerdi ve mill meselelere kar byk bir ilgi gstermekte idiler. Kazan Trklerinden % 90 kylerde yayordu; mamafih bu kyler hepsi de byk olup mektepleri, medreseleri ve baz yerlerde ktphaneleri dahi vard. Kylerde imamlar din ve meden bakmdan nder rolnde idiler ve bunlarn ou ileri grl kimselerdi; ounun tahsili iyi idi. "stismar" eden ve edilen diye bir snflama kylerde hemen hemen yoktu; "Aa" karl olan "kulak" (yumruk) zmresi Kazan Trkleri kylerinde pek azd. Bu yolda Boleviklerin sonralar yaptklar iddialarn hepsi de yersizdir. 1917 htillinden sonra Kazan lindeki Mslman kylerinde "mill hareket" sr'atle geliti. te bu halde bulunan Kazan Trkleri ve dier Mslmanlarn ileri gelenleri, aydnlar, "mulla" (molla)lar, retmenler ve bilhassa i adamlar, tccarlar ve esnaf, Bolevikler tarafndan mill tekiltlar datlp, mill faaliyet imknlar kalmaynca, btn mitlerini Trkiye'ye baladlar. Nitekim Galib Kemal Beyin Moskova'ya gelii, oradaki Kazan Trklerince sonsuz bir sevinle karland. Elilik mensuplarna ikide bir ziyafetler ekilmee baland. 6 Mays tarihinde Moskova Mslmanlar tarafndan ekilen yz kiilik ziyafette, karlkl nutuklar irad edildi, ve Rusya Trklerinin Trkiyeye ballklar dile getirildi. Moskova'daki Trkiye Bykelilii Rusya Mslmanlar iin Bolevizmin getirdii gvensizlik zamannda en byk istiuadgh telkki edilmekte idi. Dolaysiyle Elilie Rusyann her tarafndan mracaatlar balad. Galip Kemal Bey de bu mracaatlar karsnda Brest-Litovsk Bar erevesinde Rusya Mslmanlarnn haklarm tantmak ve korumak iin Sovyet Dileri Komiserlii nezdinde teebbslerde bulundu. Yukarda da belirtildii zere, Brest-Litovsk Anlamasnn (tamamlayc anlama) XI. maddesine gre: Rusya Mslmanlarndan arzu edenler, mal ve mlklerini satarak Trkiye'ye g edebilecekler ve bunlar kolayca Trk tabiyyetine alnacaklard. Bu gibilere Sovyet hkmetince her hangi bir mkilt karlmayacakt. Nitekim Boleviklerin basks oalnca Trk tabiyyetine gemek iin mracaatlar artt. Bu mracaatlarn yerine getirilmesi iin ilgili Sovyet makamlarnn muvafakati gerektiinden, Galip Kemal Bey 18 Mays (1918)

419

tarihinde ierin'i ziyaretle bu hususta bir nota verdi. Bu notada: "Trk tabiyetine girmek iin mracatta bulunan Sovyet vatanda Mslmanlarn bir listesinin yaknda tanzim edilecei" yazldktan sonra, "henz mracaat yapmayan Mslmanlarn haklarnn mahfuz tutulaca" da belirtildi. 1 Yani Rusya Mslmanlarndan herkes, istedii zaman byle bir mracaatta bulunabilecekti. Trk hkmeti, Rusya Mslmanlarnn kitle halinde Trkiye'ye muhaceretlerini arzu etmiyordu ve bu yolda her hangi bir tevik de yaplm deildi. Fakat Galip Kemal Bey'in, stanbul'a, Hariciye nezaretine bildirdii gibi, "Rus hkmetince (yani Bolevikler tarafndan) bir mddettenberi Mslmanlara kar tatbik edilmekte olan bask siyaseti, Mslman ahalivi kendiliklerinden muhacerete sevk etmekte idi". 2 Bu konuma esnasnda Galip Kemal Bey ierin'e: "Trkiye- nin Sovyet-Rusya ile hakikaten dosta mnasebetler tesis etmek azminde olduunu" belirtmi ve bunun Rusya Mslmanlar zerine yaplan basknn durdurulmas ile mmkn olacam" husus olarak sylemiti. Bunun iin de, ierin'den tamamiyle "din" ve "mill bir messese olan" (Ufa'daki) "Mill dare" nin faaliyetine izin verilmesi veyahut (Moskova'daki) "Mslman Komiserlii" ne (yani Stalin'in banda durduu "Milliyetler Komiserlii"nin bir ubesi olan ve Mullanur Vahitov gibi bir Tatar Bolevikinin banda durduu Mslman Komiserlii) Mslman ahalice seilen bir heyetin getirilmesi tavsiyesinde bulundu. Galip Kemal Bey'in bu yoldaki teklifi ve tavsiyeleri kendisinin ya Rusya'daki ahvale hi vakf olmadn gsterir; veya kendisine bu yolda hareket etmesini isteyen Kazan'l (veya Azerbaycanl) ahslarn szlerine gre hareket ettii anlalyor. Galip Kemal Bey, ierin'e Sovyetler tarafndan "ahkm er'iyeye muhalif kanunlar karl- dndan"da ikyet etmi ve bunlarn deitirilmesi ve hi olmazsa "Hakk- verasetin eriat ahkmna muvafk olarak" tanzimi ve nikh ile talak (boanma)m slm ahkmna gre tatbiki lzm geldiini belirttikten sonra, Sovyetlerin bu baptaki kanunlarnn slm ahali arasnda heyecan yarattndan, Rusya'daki Mslman ulemasnn bu bapta mtalas, Sovyetlerce karlan kanunlarn kaldrlmas gerektiini, samim olarak temennide bulunmutu.

1 Galip Kemali Beyin 19 Mays 1918 tarihli telegraf. DA H. U. dosya no 98. ifre kalemi no 1248. 2 Yine

420

ierin, Trk elisinin bu szleri ve temennilerini dikkatle dinler gibi grnm ve "bunlarn ilgili Sovyet makamlarnca zerinde durulacam" syledikten sonra Mslman Komiserini (yani Mul- lanur Vahitov'u) kendisine (yani Galip Kemal Bey'e) gndereceini de bildirmiti. Fakat Trk elisinin szleri ne dikkat nazarna alnd, ne de Mullanur Vahitov Trk eliliine geldi. ierin sadece red cevab vermemek iin byle bir taktie bavurmutu. Nitekim Galip Kemal Bey'in ierin ile konumasndan hibir netice kmad; ne "hakk- veraset kanunu" deiti, ne de nikh ve boanmada tslm ahkmnn tannaca bildirildi. Ancak Trkistan'da Sovyet nfuzunun henz pek tatbik edilemedii yerlerde, eskisi gibi islm ahkm yrrlkte kald. Buna bakmakszn, Galip Kemal Bey Rusya Mslmanlarnn haklarn mdafaa yolunda, Sovyet Dileri Komiseri nezdindeki mracaat ve teebbslerine devam etti. Bunun iin daima her hangi bir frsat veya vesile zuhur etmekte idi. Yukarda da belirtildii zere, eski "Mill idare" heyetinden Reis Sadri Maksud Bey, Mft Alimcan Barud ve yeden Kurban- galiyef, Moskova'ya gelmiler ve "Mill dare"nin datlmasnn, Sovyetlerin 3 Arahk 1917 de nerettikleri "Beyanname" (Mslmanlara hitaben yazlan ve onlarn btn hrriyetlerini tanyan meshur- hitapname)1 prensiplerine tamamiyle aykr olduundan bunun merkez hkmete dzeltileceini ummulard. Mezkr "beyanname"de "Rusya Mslmanlarnn bundan byle kendilerinin arzu ettikleri mill ve meden sistemi tayinde tamamiyle serbest olacaklar" bildirilmiti. Zaten tdil-Ural sahasndaki Mslman ahali de "Mill dare" sistemini tamamiyle hr olarak benimsemiti. Halbuki Bolevikler ok kk bir Tatar-Bakurt bolevik zmresi vastasiyle "Mill ldare"yi datmlar ve buna da "Tatar ve Bakurt halknn arzusu ile yapld" ssn vermilerdi. Bunun zerinedir ki, "Mill dare" nin bakan ve iki yesi bu olay merkez Sovyet hkmeti nezdinde protesto etmek iin Moskova'ya gelmilerdi. Bir de Sovyet

1 Metni DVP T. I. vesika 18. (ss 34-35). Trkleri ve Istanbulu da ilgilendiren bu "Beyanname"Trke olarak Bakda kan "Ak Sz" gazetesinde baslm (14 Aralk 1917) ve bu gazete naslsa Stockholmdeki Trk Eliliine (her halde Filndiyadaki Trkler vastasiyle) gelmi, ve oradan stanbul'a Hariciye Nezaretine gnderilmitir. Ayrca, Moskovada Kazan Trkesiyle kan "11" gazetesinde de bu "beyanname" baslmt (No 91, 9 Aralk 1917); bu metin Osmanl Trkesine evirilerek 31 Aralk 1917 de stanbul'a gnderilmitir. Bunlar ehemmiyetine binaen "Matbuat Umum MdH"ne sevkedil- miti. Boleviklerin Mslman milletlere kar aldklar bu hayrhah davran, stanbul matbuatna da aksettirilmitir. Cell Nuri Bey "Ati" gazetesinde (15 Ocak 1918 Bolevikleri ve Bolevizmi verek gklere karmt. "Metin" iin Bkz. Ekler.

421

liderlerine (Sverdlov ve Stalin'e) sunulmak zere bir muhtra (memorandum) hazrlamlard.1 Mill dare bakan Sadri Maksud Bey, Mft Alimcan Barud ve Kurbangaliyef'in Moskova'ya gelileri, galiba 10 Mays tarihlerine rastlamaktadr. 10 Mays (1918) tarihinde Galip Kemal Bey erefine Moskova Mslmanlar tarafndan tertip edilen byk bir ziyafette Ufa'dan gelen heyetin bulunup bulunmad bilinmiyorsa da, heyetin hemen Trk elisi ile grtkleri ve durumu tafsiltyle izah ettikleri biliniyor. Bilhassa, Mill idare Reisi Sadri Maksud Bey, Galip Kemal Bey'e Kazan Trklerinin durumu ve 1917 ihtillinden sonraki faaliyetleri hakknda etrafl bilgi vermiti. Sverdlov ve Stalin'e sunulacak "muhtra"nn franszca bir sureti (her halde Sadri Maksud Bey trafndan kaleme alnm olmaldr) Galip Kemal Bey'e verilmiti.2 Ufa heyetinin Galip Kemal Bey'i ziyaretinden birka gn sonra, 18 Mays tarihinde, elinin ierin ile vaki mlkat esnasnda, Ufa'daki "Mill dare" nin datlmas protesto edilmi ve Mslmanlarn haklarnn korunmas istenmiti. Fakat, yukarda da belirtildii zere, Galip Kemal Bey'in bu talebinden hibir netice kmad. Sovyet hkmeti Mslmanlar hakknda kendi bildiini okumaa devam etti. "Mill dare" yeleri Sverdlov'dan sonra ileri Komiseri Sto- lpin'e (?) (herhalde Milliyetler komiseri Stalin'e) de muhtra sundular. Ayn gn (19 Mays) Galip Kemal Bey'in ierin'i bir daha ziyareti bir tesadf eseri deildi. Bir taraftan Ufa'dan gelen Mslman heyetinin, dier yandan Trkiye bykelisinin ayn zamanda yaptklar mracaatlarn Sovyet hkmetine tesir yapaca sanlm olmaldr. Fakat, az nce sylendii gibi, bu ziyaret ve mracaatlarn hibir tesiri grlmedi. Sovyet hkmeti "Milliyetler Komiserlii"- nin tesbit ettii prensiplere uygun olarak, Mslman halklara tatbik edilen siyasetine devam etti. Mill ldare'nin yeniden ihyas bahis konusu olamazd. Sovyetleri bu yoldan ancak Trkiye'nin (veya Almanya'nn) asker mdahelesi vaz geirebilirdi. Halbuki Enver Paa, Rusya zerine asker bir bask yapacak kudrete malik deildi.

1 Bunun Franszca hlsas, Galip Kemal Bey tarafndan, stanbul'a Hariciye Nezaretine gnderilmiti. 11 Haziran 1918 tarihli mektup. DA Karton No. 124. Ayrca G?.lib Kemal (Sylemezolu) Hatralar ss 61-65. 2 Galip Kemal Beyin 12 Mays 1918 tarihli mektubu No. 53. DA Karton No. 124.

422

Bu artlar iinde Galip Kemal Bey'in protestolar ancak kuru lftan ibaret kalmaa mahkmdu. Sovyet hkmeti, Mslman meselelerini Galip Kemal Bey'in tabiri vehile, "Boleviklerden daha bolevik olan" Mslman Komiserliine getirilen Mullanur Vahitov ve rfekas vastasiyle yrtmekte idiler. Mslman lkelerini "Bolevikletirmek" iin azam gayret sarfedilmekte ve buna kar gelmek isteyenler merhametsizce tepelenmekte idiler. Bu kabilden olmak zere Moskova'da kan "l" gazetesi sahibi ve muharriri (Kazan Trklerinin ilk byk edibi ve tannm gazeteci) Ayaz shak Bey, Sovyet hkmetince Di- van- harbe verilmi, fakat yakalanmam, kamt. ttihad islm taraftarl ile tannan Kafkasya'l Doktor Cevdet ise, bir Tatar komnisti tarafndan ldrlmt. Yine Kafkasyal tannm milliyetilerden Bahaeddin adl bir zat, kamak suretiyle tevkif edilmekten kurtulabilmiti.' Moskova'nn ikinci mahalle imam iki gn mevkuf kaldktan sonra braklmt. Btn bu hareketler Trk elisinin gzleri nnde ve kendisinin Mslmanlar lehinde ierin'e mracaatta bulunduu bir zamanda yaplmakta idi. Moskova Mslmanlarndan baz (ve dier ehirlerden de) zenginlerin yardm isteyerek Galip Kemal Bey'e bavurduklar da biliniyor. Zenginlerden bazlarnn, hatt mcevherat ve dier kymetli eyalarn ve altnlarn Trk eliliine teslim ve darya karmak arelerini aradklar anlalyor. Fakat Rusya'nn dna para gnderilmesi imknsz olduu cihetle, Trk elilii bu hususta her hangi bir yardm yapacak durumda deildi. Olsa olsa bir miktar prlanta (ve dier kymetli talar) kurye vastasiyle alnp gtrn lebilirdi. Fakat bunun yaplmas ok tehlikeli olduundan (Sovyet makamlarnn kuryeleri de arayp taramalar her an mmknd), bundan feragat edildii anlalyor. Belki yine de baz ahslarn prlanta ve elmaslar elilike teslim alnmtr. Galip Kemal Bey bu cihetleri de stanbul'a maliye nezaretinden sorulmak zere, mracaatta bulunmu ve talimat istemiti, istanbul'dan gelen cevapta: "Mslman ahaliden nukud-u mezkreyi ahz etmeden mukaddem alkallarn her hangi bir surette mutazarrr olmamalarna kar, ilerde hkmet-i Osmaniyeyi mes'uliyetten ve tazminat itasndan kurtaracak vesait ve tedabire mracaat edilmesi gerektii" bildirilmiti.2 Baz iddialara gre, Trkiye eliliine o zaman veya daha sonralar

1 Galip Kemali Beyin 20 Mays 1918 tarihli mektubu DA Karton No. 125. 2 Galip Kemal Beyin 30 Mays 1918 tarihli mektubu DA Karton No. 124.

423

Rusya Mslmanlarndan baz kimseler tarafndan tevdi edilen kymetli eya (mcevherat, prlanta v.b.) kaybolmu, sahiplerini byk zararlara uratm ve birtakm dedikodulara yol amtr. Bu gibi hallerde vasta olanlarn frsattan istifadeye kalkm olmalar mmkndr. Sovyet liderleri, Rusya'da yaayan Mslman ahaliye tam bir "serbesti" verdiklerini dnya umum efkrna gstermek maksadiyle 24 Mart 1918 tarihinde bir "Tatar-Bakurt Cumhuriyeti" kurduklarn iln ettiler. ierin de, Sovyetlerin Mslman ahalinin haklarna nasl riayet ettiini belirtmek zere, ite bu "Tatar-Bakurt Cumhuriyetin"den ve Moskova'daki "Mslman Komiserlii"nden nerek bahsetmiti. Halbuki her ikisi de Sovyet idarecilerinin elinde birer aletten baka birey deillerdi. Galip Kemal Bey btn bu hususlar gayet iyi anlam ve stanbul'a gnderdii raporlarnda bu cihetleri belirtmiti. Bu kabilden olmak zere 20 Mays (1918) tarihli, Ahmed Nesim Bey'e hitaben yazd, mektubunda Rusya Mslmanlarnn durumlar hakknda u bilgileri vermiti: "imdiye kadar vaki mehudat, mahsusat, icra eylediim tefah- hustan istinbat eylediime nazaran, esasen hkmet (yani Moskova hkmeti) umum Rusya dahilindeki milel-i muhtelifein usul idaresinin tebdil ve tesis hakkn vermi olmakla beraber, bunlar imkn- madd olduka, Bolevik kavanin ve idaresine tabi klmak meslekini takip etmi ve ediyor. Nitekim hibir yerde bir kitle-i vahide yahut mhimme halinde bulunmayan imal Trklerinin (yani Kazan Tatarlarnn) bir arahk iln ettikleri muhtariyet idaresini pek suhuletle ilga etmi ve elde ettii -be menfaatperest ve garazkn Mslman umur-u Islmiye Komiserliine isad ile Mslman kitle-i kibar ve aniyasn ve ezkiyayi milleti anlar vastasiyle ezmekte bulunmutur. Merkumanise menafi-i ammeyi kat'iyen dnmedikten mada, ag- raz-i ahsiyetlerinin dahi istimalinden ve muhalif zanneyledikleri ehas hakknda en ar mukarrerat tatbikinden ekinmemektedirler".1 Galip Kemal Bey bu hakikatleri grmekle beraber, Sovyet hkmetinin tutumu hakknda kendini baz illzyonlara kaptrmaktan da kurtulamamtr. Ona gre: Sovyet hkmeti Trkiye ile ho geinmek ister gibi grnyor ve dolaysiyle gerek kendisinin ve gerekse Sadri Maksud ile Alimcan Barud'nin yaptklar mracaattan baz faydalar elde edileceini mit etmiti. Brest-Litovsk Muahedesi

1 Galib Kemal Beyin 20 Mays 1918 tarihli mektubu. DA Karton Xo. 124.

424

tasdik ve yazl nshalarn teatisihden sonra Sovyetlerin stanbul'a gnderecekleri elileri Doktor Rakovskiy'e Babli'nin Rusya'daki Mslmanlar ile Trkiye'nin ne kadar ilgilendii anlatlrsa, bunun faydalar dokunaca da izhar edilmiti. Halbuki Galip Kemal Beyin bu yoldaki mitleri tamamiyle yersizdi. Sovyet liderlerinin Mslman ahaliye, istisna bir muamele yapmalar ve kendi prensipleri dna kmalar imknszd. Trkiye, ayet yapabilirse, ancak kuvvet kullanarak Sovyet hkmetini buna zorlayabilirdi. Halbuki, yukarda da sylendii gibi, Trkiye buna muktedir deildi. Galip Kemal Bey, Petrograd'da "Muhtelit Komisyon" da Trk heyetinin reisliini yapt zamanda, oradaki slm cemaati (Kazan Trkleri) ile yakn mnasebetler kurmutu. O sralarda Petrograd'da dehetli yiyecek sknts hkm srmesine bakmakszn, byk bir ksm tccar olan, bu Kazan Trkleri, Trk heyetine sk sk ziyafetler ekmekte ve heyetin yiyeceklerini de temin etmekte idiler. Petrograd- da olup bitenler ve Bolevik rejimi hakknda Trk heyetine bilgi vermekte idiler. Petrograd'da, Buhara Emrinin masrafyle yaplan byk bir cami vard. Cami'in idaresi ise Kazan Trklerinin elinde idi ve imam da Kazanl ulemadand. Galip Kemal Bey ve Trk heyeti azalar, her Cuma gn bu cami'e giderek Cuma namaz dolays ile de yerli Mslman cemaati ile sk temaslarn devam ettirmekte idiler. Petrograd'daki Kazan Trkleri ve Rusya'nn dier yerlerinden gelen Mslman ahali, hepsi de Trkiye'ye kar derin ballklarn ifade etmekte, ve Trk hkmetinin Rusyadaki Trkler-Mslman- larla yakndan ilgilenecei hususundaki mitlerini izhar etmekte idiler. Galip Kemal Bey Petrograd'dan stanbul'a dnnce, btn bunlar Talt Paaya ve Enver Paaya anlatmt. Rusya Trklerinin Trkiye'ye kar sempatileri ve yaknlklar Trk hkmeti mahfillerini ziyadesiyle memnun etmi, ve dolaysiyle Talt ve Enver Paalarn "Turanclk" siyasetlerinin bsbtn kuvvet bulmasna tesir etmiti. Galip Kemal Bey bu defa Moskova'ya eli tayin edilince, Is- tanbuldan hareketinden evvel, Enver Paa'ya, "Petrograd'daki byk camiye gzel bir hal" hediye edilmesinin oradaki Mslmanlara ok iyi bir tesir yapacan sylemiti. Enver Paa da bunu derhal kabul etmi ve Galip Kemal Beye, gayet gzel bir hal ile, elyazmas kymetli bir Kuran da gndermiti. 1 Bu hediyelerin iletilmesi iin Ga- lib Kemal Bey, 22 Mays (1918) tarihinde Moskova'dan Petrograd'a

1 Teferrut Galib Kemal (Sylemezolu) Hatralarm s. 5/6

425

hareket etti. Hah ile Kuran' Petrograd imamna teslim etti. Trk Elisinin Petrograd'a gelerek, slm Cemaati huzurunda Enver Paann hediyelerini takdim etmesi, Trkiye'nin Rusya Mslmanla- rna kar takibe balad yeni siyas tutumunu gstermek itibariyle de byk bir ehemmiyeti haizdi. Sovyet rejiminin henz teekkl ettii ve Brest-Litovsk Bar'nn tatbikna baland bir srada cereyan eden bu mhim hadise, Galip Kemal Bey tarafndan u satrlarla canlandrlttr:' "Sultan Read namna ihda buyurmu olan nefis haly Petrograd'a gtrmek zere, 22 Mays'ta, Kazan Mfts Alimcan Efendi, Yusuf Akura ve Nuri Beyleri alarak Moskova'dan hareketle ertesi akam Petrograd'a vasl olduk. Maksadm Cuma gn haly camii erife feretmek idi. Tabi muvasalatmz tarihini telegrafla camii erif imamna bildirmitim. Perembe 23 Maysta Petrograd'a muvasalat ettik. Garda Trk, Tatar, Grc, Polonyal Mslmanlardan mrekkep be- yz kiiden fazla bir heyet tarafndan istikbal olunduk. Doruca bizim iin hazrlanm bulunan, imparatorun nedimelerinden mehur Prens Orlof'un bir saray yavrusu olan hanesine misafir olduk. Saray ksmen igal altnda idi. Fakat byk ksm olduu gibi muhafaza edilmi, hatt bata Metrdotel ile Fam d ambr olan kars bulunduu bir ka hademe de eln yerlerinde idi. Ne yapacan bilmeyen ve mesleinde mehareti kmilesi bulunduuna phe olmayan, bir ka lisana da aina bu zavall Metrdoteli Moskova'ya avdetimde kars ile birlikte gtrdm. Sefaretin adamakll, mcerreb ellerde idare edilmesini bunlar vastas ile temin ettim. Cuma 24 Mays 1918: Saat onikide Yusuf Akura ve Nuri BeyleMft Efendi imam Efendiye misafir olmulard- camii erife gittik. Bata Mft Alimcan Efendi, Cemaat-i Hayriye reisi sabk Rus generallerinden Abdlaziz (onlar "Paa" diyorlar idi) olduu halde, pek kalabalk temiz bir halk kitlesi tarafndan karlandk. Camii erif ark ve Hind tarz- mimarisinde yaplm, dardan ne kadar sempatik ise, ierden de o kadar ferah verici idi. Hatt bizim selatin camisi tertibi bir de byk ve boydan boya cevizden Arab tarznda yaplm kafesli gibi bir mahfeli de var idi. Kubbesi yksek ve mihrab ksmnda drt direk var idi. Oraya varmadan evvel uzunlua giden bir cemaat yeri ayrlmt. Mihrab gayet mzeyyen ve minber ise mermer ve cevizdendi. Zaten dn garda cemaatin kalbleri ihtizaze getiren

1 Yine s. 43-45

426

bir huu arasnda haly imam efendiye teslim etmitim. Hah camii erifin ierisine nakledilmi ve henz almam idi. Demin tarif ettiim drt direk arasna yaydk. Suphanallah, gya ki l ile sipari etmiiz gibi orasn tamamen kaplamaz m? Bunu mteakip birlikte getirmi olduum Enver Paann hediyesi-ki emir Hafzn elyazs ile 1131 tarihinde yazlm ve 95 numaral idi-olan enafisi asardan Kuran'i kerimle sedefli rahleyi de Nuri Beyin elinden alp Kuran'i kerimi ptkten sonra Mft Alimcan Efendiye teslim ettim. Mft Efendi de pp imam Efendiye verdi. Rahle mihrabn yanna konuldu. Ben zaman ve zemine muvafk birka sz syledim. Cemaat-i slmiye reisi Abdlaziz Paa (General) cevap verdi. Mft Efendi gayet gzel bir hutbe irad ettikten sonra, Cuma ve le namazlarn kldk. Pek samim dualar yapldktan sonra camii erifin mtemiltn gezdik, ve kapnn nnde btn cemaatle birlikte bir fotoraf ektirdik. Camii erife muttasl imam efendinin hanesinde cemaat tarafndan tertib edilmi bulunan krk kiilik bir le ziyafetinde Tatar, Dastan, Grcistan, Azerbaycan, Kafkas ve Polonya Mslmanlar tarafndan atein nutuklar sylenerek, bu tarih hadisenin ehemmiyeti tebarz ettirildi. Enver Paaya hitaben bir teekkrname kaleme alnarak, hazirun tarafndan imza edilip, Istanbula gnderilmek zere bana verildi. Yusuf Akura tarafndan gayet muhrik bir nutuk irad edildi. "Bir millet ki, hviyetini unutmutur, inkraza mahkmdur. Efendiler, siz imal Trkleri, "Tatar" deil "Trksnz, Trk". Bunu unutmu olmaktr ki, sizi esarete mahkm etmitir" dedi. Nihayet cmlesine birden ksaca bir cevap vererek, Cenab- Hakkn bu hayrl vesile ile buraya tekrar gelmeyi bana nasip buyurduundan ve cmlesi ile tantmdan dolay mestur ve mftehir olduumu syledim, ve Rusya'da mukim btn dinda ve rkdalarmzn saadet ve selmeti iin dua ettim." Galip Kemal Bey ve yanndakiler o akam treni ile Petrograd- dan Moskova'ya hareket ettiler. Galip Kemal Beyin bu Petrograd seyahati, Finlndiya'deki, 500 aileyi geen Rus tebas Mslmanlar (Kazanl) iin de byk bir ehemmiyeti haiz olmutu. Az nce teekkl eden Finlndiya Devleti'nin banda duranlar, Finlndiya'dan Ruslar karmak maksadyle btn Rus tebasnn Finlandiya'dan gitmelerini emretmiti. Galib Kemal Beyin Petrograd'a geleceini renen Helsinki'deki Mslmanlar Petrograd'a bir heyet gndermiler, ve Trk hkmetinin, Almanya vastasiyle, Fin hkmetine mracaat ederek, Finlndiya'daki Mslmanlarn, Finlndiya'da

427

braklmalarm rica etmilerdi. Galib Kemal Bey de, Moskova'ya dndkten sonra, 28 Mays (1918) stanbul'a bu hususta bir telgraf ekti. Hariciye Nezareti de bu meseleyi Alman Hariciyesine ulatrd. Alman hkmeti de bunu destekledi ve Fin hkmetine bunu bildirdi. Fin hkmeti de bu -ve baz dier- ricalar nazar itibare alarak, Finlndiya'daki Mslmanlarn Finlandiya'da kalmalarna msaade etti. Bu Mslmanlar (hali hazrda 1.000 kii) hal oradadrlar. Galip Kemal Bey Rusya Mslmanlarnn hali ile ilgilenmekte devam etti. Rus ihtillinin arzettii yeni gelimeler, Rusya'da i savan balamas, Kuzeyden ngilizlerin harekete hazrlanmalar, dil-Ural lkesinde, yani Kazan Trklerinin yaadklar sahada, ekoslovaklarn Kzllara kar ayaklanmalar ve yer yer Bolevik rejiminin yklmas ile hasl olan durumu Galip Kemal Bey dikkatle takip etmekte ve olup bitenler hakknda stanbul'u aydnlatmaa almakta idi. Bu mnasebetle bazen muhtemel gelimeler hakknda kendi grlerini de belirtmekte idi. Bu kabilden olmak zere, 29 Haziran 1918 tarihinde "gayet mahrem ve mstacel" iaretle gnderdii bir telgrafta,1 Rusya'daki umum durum hakknda bilgi verilmi ve Talt Paa ile Enver Paa'dan talimat istenmiti. Bu telgrafta ezcmle u meseleler bahsedilmiti: Kazan Trklerinin mill tekiltlarnn Bolevikler tarafndan lavndan sonra, Mslmanlarn durumunun zorlat ve Brest-Litovsk muahedesinin 11. maddesine istinaden kendisinin Mslman ahaliyi korumaa alt, Mslman Komiseri Mullanur Vahitov ve rekasnn buna iddetle kar koyduklar. Demek ki, Galip Kemal Bey'in Mslmanlar korumasnda en ok mkilt karan "Mslman Komiseri" Mulanur Vahitov olmutu. Galip Kemal Bey'in edindii bilgiye gre: Sibirya, Ufa ve Kazan taraflarnda tilf Devletleri (yani ngiltere ve Fransa) nn tandklar yeni bir Rus hkmeti teekkl etmiti (Amiral Kolak hkmeti kasdediliyor); bir de imalden, Murmansk'dan ngilizlerin harekete getikleri haberi de alnmt. u halde gneyden ilerliyecek Almanlarla yeni teekkl eden Rus hkmeti ve ngiliz kuvvetleri arpacaklard. Galip Kemal Bey'e gre: Bu durum karsnda, saylar 8-10 milyona varan Trk (Mslmanlarn) seyirci kalmalar imknszd. Vaktiyle oradaki Mslman ahali sadece din ve ilm

1 Galib Kemali Beyin 29 Haziran 1918 tarihli telegraf. ifre kalemi No. 1565. DA. Karton No. 124.

428

(yani meden) bir mill idare kurmakla yetinmilerse de, o zaman- danberi Rusya'nn ahvali epey deimi olduundan, yeni arp- malar vukuunda Mslmanlarn kendi balarna bir siyas tekilt kurmalar mmkn olacakt. yle ki, Astarhan'dan Ufa'ya kadar, yani Ural dalar ile Volga arasndaki sahada (yani Ural-dil'de) yans Mslman, yars Hristiyan (irmi, uva, Ar)lardan ibaret 15-20 milyonluk bir (sic) slm hkmetinin kurulmas mmkn olacakt. Galip Kemli Bey'e gre: Almanlarn o taraflardaki hareketlerinde bu Mslman ahalinin mzaheretleri karlnda, imal Trklerinin gizlice tekiltlanmaa balamalar mmknd. imal Trkleri, gerekirse, mzakerelere girimek zere Berlin'e bir heyet gndereceklerdir. Dou ve gney-Rusya'da Alman nfuzu muteber olduu cihetle, ayet Osmanl-Trk menfaatna aykr dmezse, bu mesele hakknda Alman hkmeti ile ok mahrem tutulmak suretiyle, imdiden karlkl grmelere, gr mbadelesine giriilmesi ve Alman ileri gelenlerinin bu gr benimsemelerine allmas gerekmektedir. Galip Kemal Bey bu hususta kendisine salhiyet verilmesini istemiti. Ona gre nemli maddelerden biri de: Kar tarafn, yani tilf Devletlerinin Mslman ahaliye bir takm vdlerle, onlar ifal etmeleri mmknd; fakat "dinen, kalben, rabta-i menfaatleri bizimle olan Trklerin hamiyetlerinin buna mmanaat kaviyyen muhtemeldir" ve "zuhur eyleyecek frsat fevt etmek inkisar hayallerini mucip olaca maruzdur" diyerek, Trk-lslam ahalinin Trkiye'ye kar bal kalacaklarn teyit etmek istemiti. Galip Kemal Bey bu suretle, her halde Moskova'da bulunan Kazan'l milliyeti zabitlerden, o arada arlk ordusunda kk rtbeli zabitlerden olup "Harb ura"da mhim rol oynam olan Osman Tukumbet ve Muzaferov'larn telkinleri ile, Alman kuvvetlerine dayanarak, "dil- Ural'da bir Trk-lslm Devleti" kurulmas ihtimalini dahi dnm oluyordu. Talt ve Enver Paalarn "Trk siyasetleri" bilindii vehile, bu gre onlarn da kazanlmas istenmesi tabi idi. Nitekim bir mddet sonra Osman Tukumbet Berlin'e gitmi ve Alman Hariciyesi ve Erkn- Harbiyesi ile temas etmi ve uzun bir rapor dahi sunmutu. Osman Tukumbet Berlin'den stanbul'a dahi gitmi ve orada da ilgililerle, imal Trkleri meselesini grmt. Fakat Alman hkmeti (daha dorusu kumandanl), dil- Ural'a kadar bir harekete balamaa yanamad ve Osman Tukumbet'e

429

bu yolda her hangi bir mit de vermedi. Zaten Rusya'nn iinde cereyan eden olaylar ve ayn zamanda Trk kuvvetlerinin Bak'ya doru harekete gemeleri, Trk-Sovyet mnasebetlerinin sr'atle bozulmasna yol at. Galip Kemal Bey'in tasarlad byk proje, dolaysiyle hibir netice vermedi. Galip Kemal Bey'in Moskova'ya varr varmaz megul olduu meselelerden biri de Rusya'daki esirler arasnda yaplmaa balanan "Komnist propagandas" nn nn almak oldu. Ayn zamanda Trk esirlerinin bir an evvel anayurda gnderilmeleri ii de nemli idi ve bunun gerekletirilmesi iin, Almanlarla birlikte hemen harekete gemek mecburiyeti vard. Bu hususta yava davranlrsa, Rusya'da balayan i sava Trk esirlerinin birounun Sibirya'da kalmalarna veya Trkiye'ye dman kuvvetlerin eline dmelerine yol aabilirdi.

"Yeni Dnya" Gazetesi dolaysiyle Trk Eliliinin Sovyet hkmetini protestosu Brest-Litovsk muahedesinin 2. maddesi mucibince, kid taraflar karlkl olarak yekdierinin hkmet, devlet ve asker tesisleri hakknda tahrikat ve propagandada bulunmyacaklard. Bu madde yle formle edilmiti: "Madde II. Akid taraflar, kar tarafn hkmeti veya devlet ve askeri messese ve nizamlarna kar her trl tahrikat ve propagandadan itinab ederler. Drtl ittifak Devletlerinin igali altndaki sahada dahi Rusya bu hususa riayet mecburiyetindedir." Mttefikler, Brest-Litovsk mzakereleri srasnda Sovyet-Rus murahhaslarnn ihtillci propagandaya ne kadar nem verdiklerini yakndan mahede etttiklerinden, muahedenin ta bana, yani ikinci madde olarak, Bolevik ihtillci propagandasn nlemek maksadiyle byle bir madde koymak ihtiyacn hissetmilerdi. Mamafih bunun ifade ekli pek sarih deildi. Rus-Bolevik ihtillci propaganday kat' olarak durdurmak iin bu maddedeki forml yeter derecede ak, kesin deildi. Nitekim Sovyet-Rus matbuat Brest-Litovsk mzakereleri srasnda olduu gibi, barn akdinden sonra da, kar tarafa, yani emperyalist hkmetler ve messeselerine alabildiine hcuma devam ettiler. Bu neriyatta Almanya, A.vusturya-Maca-

430

ristan ve Trkiye hkmetlerinin ad aka zikredilmemekle beraber, onlar da yine "emperyalist" ve "kapitalist" tarafa dahil olmalar hasebiyle, bu propaganda ayn zamanda onlara da amildi. Sovyetlerin dndaki btn memleketlerin, yani Almanya ve Trkiye 'de dahil olmak zere, amelesi, kylleri, askerleri ve halknn mevcud nizamn ykp, Sovyet Rusya'da olduu gibi yeni dzen (Sovyet rejimi) kurmalar iin kkrtmalar, tahrikat ve propagandann ta kendisi deiimi idi? Moskova'da Rusadan baka Almanca, Fran- sza, ngilizce ve dier dillerde Bolevik grn yayan ihtillci neriyata balanm, gazete ve dergilerin tab'na hz verilmiti. Bilhassa Rusya'daki harp esirleri arasnda Bolevik propagandasna nem verilmekte idi. Bu kabilden olmak zere Trk esirleri arasnda da Bolevik propagandas yapmak ve esirleri Trkiye'ye dndkten sonra Bolevik ihtilli karmaa tevik etmek maksadiyle, Moskova'da 1918 yl Nisan sonunda "Yeni Dnya" adnda bir gazetenin nerine baland. Bu gazete, yukarda ad geen Mustafa Suphi tarafndan idare edilmekte idi. Mustafa Suphi'nin Rusya'daki "Komnistlik faaliyeti"ne ilerde temas edilecektir. Kendisi 1914 yl balarnda Sinop'tan Rusya'ya katktan (ve belki de karldktan) sonra, galiba bir mddet Krm'da veya Odessa'da kalmt. Harp balaynca Osmanl teb'as sfatiyle Kaluga ehrinde interne edilmiti. Bat istikmetinden Almanlarn ilerlemesi zerine, Kaluga'daki Trk harp ve sivil esirleri (ve o arada Mustafa Suphi de) Orenburg yakmndaki Ural'sk ehrine nakledilmilerdi. Mustafa Suphi'nin burada yerli Kazan Trkleri aydnlar ile temas tesis ettii, daha dorusu oradaki Kazan'l zenginlerden madd yardm grd anlalyor. Kendisi gya burada iken Rus sosyalistleri ile de tanm ve iddia edildiine gre, 1915 de "SosyalDemokrat" (Bolevik) frkasna intisap etmitir. 1917 htilli balaynca Mustafa Suphi'nin bilhassa Kazan'l aydnlarla dp kalkt da biliniyor. Orenburg, Ufa ve Kazan ehirlerine de gitmi olmas lzm gelir. Mamafih bu tarihlerdeki, gerek milliyei ve gerekse Sosyalist Tatar matbuatnda kendisinden hi bahsedilmediine gre, her hangi bir faaliyette bulunmad anlalyor. Oktober htillinin ilk aylarnda kendisi hakknda bilgi yoktur; galiba Trk esir kamplarnda vaktini geirmi ve Kazan'a giderek Tatar Bolevikleri ile (bata Mirseyit Sultangaliyef olmak zere) temas tesis etmitir. Uralsk ehrinde kald zaman Kazan trkesini iyice rendii de anlalyor. Her halde biraz rusa da renmitir.

431

Mamafih Mustafa Suphi'nin Kazan'da yaplan "Mslman Sosyalist Komitesi" faaliyetlerine katld bilinmiyor. Rusya'da Bolevik rejiminin kuvvetlenmesi ve yerlemesi zerinedir ki Mustafa Suphi de bu harekete katlmak suretiyle, "Trkiye Sosyalistlerf'nin (Boleviklerin) nderi olmak maksadiyle faaliyete gemitir. ubat sonlan veya Mart balarnda (1918) Moskova'ya gelmi ve Mslman Komiserlii ile temastan sonra, oradaki Mslman komiserlerle (Mul- lanur Vahitov, erif Manatov, Alimcan brahimov) anlam ve derhal bolevik propagandas yapmak zere harekete gemitir. Mustafa Suphi bu sralarda 35 yalarnda idi.1 "Mslman Komiserlii", banda Stalin'in bulunduu "Milliyetler Komiserlii" nin bir ubesi idi. Mslman komiseri de Kazan Trklerinden, psikiatri enstitsnde biraz tahsil yapm olan, henz 30 yalarndaki Mullanur Vahitov idi; muavinleri de: Kazan Trklerinin tannm yazarlarndan Alimcan brahimov ve Bakurtlardan erif Manatov idi. erif Manatov da bir mddet psikiatri enstitsnde bulunmu ve Balkan Harbi'nde Kazan Trkleri tarafndan stanbul'a gnderilen "Hastahane" ekibi ile Trkiye'ye gelmi ve bir mddet orada kalm, trke renmiti. Sonralar svire zerinden Rusya'ya dndnde, Zrich'te Lenin ile tanm ve bu tankln saiki ile sonralar Bolevik olmutu. Mustafa Suphi, "Mslman Komiserlii"nde ilk nce ite bu erif Manatov ile tanm ve maksadnn "htillci bir sosyalist gazetesi" karmak olduunu anlatmt. Zaten stanbul'da "Ifham" gazetesinin mdr olmas hasebiyle gazetecilik mesleine vkft. erif Manatov ve arkadalar, Mustafa Suphi'nin "kendi adamlar olduunu" abucak anlam ve hemen Stalin'e takdim ederek, efin muvafakatini almlard. Bunun zerine "Yeni Dnya" ad ile, haftada bir defa kmak zere, Osmanl trkesinde "Merkez Mslman Sosyalistlerf'nin fikirlerini yayan bir gazete karlmas kararlatrld; Mustafa Suphi bu gazeteyi idare edecek ve bamuharriri olacakt. karlan gazete, tabi, Mslman Komiserlii, yani Sovyet hkmetinin destei ve paras ile neredilecekti. "Yeni Dnya"nn ilk says, 14/27

1 Mustafa Suphi'ye ait: 28-29 Knunusni 1921 Karadeniz kylarnda paralanan Mustafa Suphi ve yoldalarnn ikinci yl dnm (Moskova, Kzl ark matbaas 1923), Ali Yazc: Mustafa Suphinin tercitmei hali ve siyasi ahsiyeti-, Mirseyit Sultangaliyef, Mustafa Suphi iyego rabota, ss 3-7 (Mustafa Suphi ve faaliyeti) Zizn' natsiyonal'nostey Dergisi No. 14 (112) (Moskva 1921) Arif Cemil, ttihat ve Terakki resasnn diyar-1 gurbet maceralar "Tevhid-i Efkr" gazetesi, 7 Haziran 1338 (1922), tefrika No. 16.

432

Nisan 1918 de, yani Galip Kemal Bey'in Moskova'ya geliinden (23 Nisan 1918) ancak drt gn sonra kmt. "Yeni Dnya" gazetesi, hadd- zatnda Moskova'da Merkez Mslman Sosyalistler Komitesinin Trke nir-i efkr idi. Gazetenin sa tarafnda, kaln ve byk puntolarla, Trke olarak "Yeni Dnya" ad ve sol tarafta da rusa olarak "Novy Mir" yazl idi. Beher nshas 30 kapek'ti; adresi de: Moskova, Kremlevskaya nabereznaya,No:9idi. Gazetenin ancak rusa balndan "haftalk" olduu anlalyor ve abonman ilm da Kazan Trkesi ile yazlmt. "Yeni Dnya"- nn ilk ba makalesi "Cenuptaki Trk yoldalarna, Trk kardelerine" baln tamakta idi ve Mustafa Suphi tarafndan kaleme alnmt. Gazetenin n sahifesini tamamiyle igal eden bu uzun makalede, Mustafa Suphi, "ittihat ve Terakki Cemiyeti"ne ve hkmetine iddetle hcum etmi, onlar "idealsizlik" ve "kuvvet ve cesaretten mahrum yani asabiyetsizlik" ile itham etmiti. 10 Temmuz (1908) inklb zerine geen 10 yl iinde "ittihat ve Terakki Cemi- yeti"nin bilgisizce siyaseti yznden, Trkiye'nin ne gibi byk felketlere maruz kald saylp dklmt. Trkiye'nin hali hazrda "Alman endstrisinin elik yumruu altnda son hrriyet mitleri ile yaad" kaydedildikten sonra, Mustafa Suphi makalesine u cmlelerle devam etmiti: "u korkun vaziyetten Trkiye'yi, Trk milletini kurtaracak yol, yine hrriyet, yine inklp... Fakat bu sefer bir nie (ka) zabit ve Paann apoletlerinde parlayan bir inklp deil, halkn ruhundan frtnalarla kopan, gnllerinde yangnlar karan, hakik inklp, hakik hrriyet..; Kk Asya halklar, mazlum Trkler, fakir kyller. Artk uyannz, kanun-i esasinin sizlere verdii itima' haklarm talep ediniz, birleip syleiniz" ve bu slupta makalenin sonuna kadar tam bir "amele" hareketi ve "inklb" (daha dorusu ihtilli) yapmak edebiyat nakledilmiti. Szn ksas "Arnavut asll" olduu sylenen drt-be yl evvelki bu istanbul elebisi, vali mahdumu, imdi tam bir "proletarya ampiyonu" kesilmiti. "Yeni Dnya"nm bu ilk nshasnda Mustafa Suphi, hatt bol- evikRus nderlerin tatbik ettikleri siyaset ve uslleri mutedil buluyor ve daha zecr hareketiere davet ediyordu, "iktisad Revo- ltsiya" (Ihll) adm tayan ilk sahifedeki uzun yazda Marks'n grleri aktarlm ve "iktisad ihtill"in seyretmesi gereken yol izilmiti. "Yeni muhtedi" sfatiyle Mustafa Suphi'nin hakikaten ok kzl bir komnist rolnde grnmee gayret ettii aikrd.

433

"Yeni Dnya"mn bu ilk nshasnda Rusya'daki Mslmanlara ait ok mhim bir yaz (1917 ihtillinden sonraki olaylar), "Tatar- Bakurt Cumhuriyeti" nin ilm zerine grler, (3 Arahk 1917) tarihinde neredilen "Rusya ve ark Mslmanlarna hitap" gibi- Sovyetlerin Trk-lslm lemini kazanmak yolundaki gayretlerine ait yazlar kmt. Mamafih, gazetenin bu nshasndaki yazlar, sonrakilere nisbetle ihtiyatldr. Bilhassa 3. nshasndan itibaren Trkiye'deki rejim ve ahsiyetlere kar iddetle tenkitlere balanm ve Trkiye'deki rejimi ykmak yolunda propagandaya giriilmitir. Bu gazete, "Mslman Komiserlii" nezareti altnda ve Sovyet hkmetinin paras ile kt cihetle, Sovyet hkmeti ve Komnist Partisinin bir orgam idi. Bata Trk esirleri olmak zere, Mslmanlar arasnda Sosyalist (yani Bolevik) fikirlerin yaylmas amacm tayordu ve esirlere, ilgili dairelere parasz datlmakta idi. Trkiye dahiline gnderilmesi de t batan tasarlanm olmaldr. Fakat ilk zamanlarda buna maddeten imkn yoktu. Mustafa Suphi, "Yeni Dnya"nn nc saysnda gazetesinin, "Rusya Mslman Sosyalistleri Komitesi" himayesi altnda kan husus bir yayn olduunu syledikten sonra, gazetenin, "meslek itibariyle Kari Marks'n ilm nazariyatm mrevve bir Sosyalist gazetesi" olduunu iln etmiti. Fakat muhteviyat itibariyle tamamiyle dier Bolevik gazeteleri tarznda idi; ve kar taraf (yani kapitalist burjuva zmreleri) tenkit ve tehirde Bolevik metodlar kullanlmakta idi. Mustafa Suphi, "ttihat ve Terakki Cemiyeti"nin ve bilhassa ttihatlar tarafndan Sinop'a kalebent edilmesi hasebiyle, Talt ve Enver Paalarn amansz bir dman idi. Dolaysiyle, Osmanl Hkmeti onun tabiri vehile "Paalar Hkmeti" idi. te bu "Paalar Hkmeti" aleyhinde Mustafa Suphi gazetesinin ilk saysndan itibaren yazlar nerine balad. Bu kabl neriyat Galip Kemal Bey'in hemen dikkati nazarm ekmi ve byle bir faaliyetin Brest-Litovsk Muahedesi ahkmna aykr dmesi hasebiyle, Trkiye eliliinin ilgili Sovyet makamlar nezdinde harekete geerek, bu neriyat durdurmas icap ediyordu. Galip Kemal Bey, nitekim 22 Mays (1918) tarihinde Sovyet Dileri Komiserliine hitaben yazd bir nota ile "Yeni Dnya" gazetesindeki Osmanl Hkmeti ve Trkiye'deki nizam aleyhindeki neriyat dolaysiyle protestoda bulundu ve bu kabl neriy; in Brest- LitoVsk anlamasnn 2. maddesine aykr olduu cihetle durdurulmasn talep etti. Hariciye Komiserlii, hemen ertesi gn (yani 23

434

Mays 1918) No: 74 yaz ile karlk verdi ve Osmanl sefirinin bu yoldaki talebinin yersiz olduunu iddia etti. 1 Bu mnasebetle Sovyet notasnda birbirini tutmayan grler serdedilmiti. ierin'in yazsnda: "Hariciye Komiserliinin Mslman Sosyalistlerinin' faaliyeti ve "Yeni Dnya" gazetesi nerinin, Osmanl Devleti'nin i ve d politikasnn tenkidinin elinin houna gitmeyi- inden tr duyulduu znt beyan edildikten sonra (nous ex- primons ntre regret en vue de la circonstance que l'activite du Co- mit Central des Socialistes Musulmans et de son organ vous a ddplu), "Sovyet hkmetinin siyasetini iddetle tenkid eden matbuatn Sovyet lkesinde hl mevcut olduu" da yazlmt. Sovyet cevabna gre: "Trk elisinin ne srd Brest-Litovsk Bar'ndaki 2. maddenin bu "Yeni Dnya" yayn ile hi bir ilgisi olamazd. Zira mezkr madde kid taraflarn sadece mevcut siyas messeseler aleyhinde tahrikat ve propaganda yapmamalarna aitti; fakat bununla matbuat hibir suretle tahdit altna konamazd. Szn ksas Sovyet hkmeti "Yeni Dnya" gazetesinin nerine mani olamayacan aka ifade etmiti. in tuhaf taraf, Hariciye Komiserlii Galip Kemal Bey'in bu mracaatn Sovyet matbuatna da aksettirmi ve 23 Mays tarihli Sovyet gazetelerinde, Osmanl elisinin bu baptaki notas baslmt. Mustafa Suphi de bunu frsat bilerek, "Yeni Dnya" nn 30 Mays (1918) tarih ve 3 numaral nshasnda "Osmanl Sefirinin Notasna Cevap" adiyle bir bamakale yazd. Hem Mustafa Suphi- nin hem de gazetesinin mahiyetini gstermek itibariyle bu yaz dikkat ekicidir; bunu aynen naklediyoruz: "23 Tarihli matbuatta Trkiye sefiri Galip Kemal Bey tarafndan Moskova'da intiare balyan "Yeni Dnya" gazetesi hakknda Rusya uralar hkmetine verilen protesto notasn hayret ve teessflerle okudum. Galip Kemal Bey protestinde, Trkiye hkmeti aleyhinde reva grlmeyecek tarzda ve sistematik surette tahriktta bulunan "Yeni Dnya" nn Brest-Litovsk muahede namesinin 2. maddesine istinaden, sed ve bendini talep ediyor. "Yeni Dnya", Rusya Mslman Sosyalistleri Komitesi himayesi altnda tarafmdan nerolunan husus bir gazete olmak itibariyle, Brest-Litovsk muahedesinin mazmunu ile alkadar ol

1 DA Karton No. 124. Bkz. Ekler.

435

madii gibi, sefirin talebi her trl hukuk-siyas esaslardan mahrum ve yalnz stanbul hkmetine kar bir tabiiyet ve sadakat manifestosundan ibaret bir mahiyette ise de, u mnasebeti ile matbuatta gerek "Yeni Dnya" ya dair, gerekse bizzat kendi hakkmda baz malmat yrtlm olduundan, ksaca izahat vermee mecburiyet hissediyorum. "Yeni Dnya" evvel emirde, meslek itibariyle Kari Marks'- n ilm nazariyatn mrevve bir sosyalist gazetesidir. Tatbikat- siyasiye noktai nazarndan ise: Seviye-i medeniye ve itimaiyesi dier milletler derecesinde olmayan, ekseriyeti fakir ve mazlum ii ve ekinci halklardan mrekkep olan Mslman hayat- itimaiyesinin hazrki medeniyet dnyasnda, samimi ve riyasz yegne halskr kuvvet olan Sosyalist inkdplar ile katarak ve bu gibi inkilp hareketlerine mmkn mertebe yardm ederek, Avrupa'nn kan iici emperyalist ve koloniyal tasallutundan dier mazlum ben-i nevileriyle beraber kurtulmas maksatlarn takip eder. "Yeni Dnya"nn u iktisad meslek ve siyas maksad haricinde deil ve fakat bunun hizasnda olarak, Trkiye hkmetine kar hakikaten gze arpacak derecede hcumlara gelince: Bunun sebeplerini "Yeni Dnya"dan ziyade Osmanl hkmetinin ahval ve harektnda aramak lzm gelir. Bu hcumlar dorudan doruya, Trkiye'de hkmetin mrteci, Gen Trkler elinde en feci ve karanlk bir alet-i istibdad olmasndan ileri geliyor. Gen Trkiye nam altnda merut bir hkmet addolunan bugnk Osmanl idaresi, bir Sosyalist Mslman gazetesi iin deil, en sa ve en muhafazakr burjuvaziye snflar tarafndan bile tahamml edilemiyecek bir mahiyet almtr. Trkiye'de on sene evvel Abdlhamid'den istirdat olunan "Kanun-u Esasi", hukuk-u beere taalluk eden fikir sz ve itima hrriyetlerine ait en iptida maddeleri bile gn grmeden militarizmemperyalizm hummalar iinde mahv- nabut olmutur. Hal-i hazrda Trkiye matbuatnda her hangi bir fikir ve itikad- siyas neretmek mmkn olmad gibi halk iinde gezip tahriktta bulunmak da devr-i sabkda olduu gibi- bir crm tekil ediyor, istanbul'daki Meclis-i Mebusan ise smarla

436

ma mebuslarla doludur. Ne matbuatta, ne de Meslis-i Mebusan- da vasf farikal bir simaya tesadf olunabilir. Btn gazetelerde ve btn mebuslarda yalnz Talt Paa'nn ve kumpanyasnn sima-i siyassini grmek mmkndr. "Yeni Dnya" iin Rusya Halk uralar Cumhuriyetine protest notas veren Galip Kemal Bey, o milyonlarca mazlum Osmanl halklarn temsil iktidarnda bir Trkiye'nin deil, ite byle bir "Paalar Hkmeti"nin sefiri sfatiyle Istanbuldaki lrriyetperver matbuat gibi, bu gn ta Rusyalarda kan "Yeni Dnya"y da kapatmak, bu kadar uzaklardan gelen zayf, ancak hr bir sesi de ksmak istiyor. Fakat bizim evvelce Trkiye'de nerettiimiz gazetelerde nasl talep etti isek, imdi de Rusya'da, yarn da belki Hindistan'da (sic) ve daha baka yerlerde talep edeceimiz: Halk iin "Hrriyet, medeniyet ve saadet"ten baka ey deil. Gazetemizin her satr buna ayan ve aikr bir ahittir. u halde Trkiye sefiri bizleri Osmanl sancann hkim olmad Rusya'da bile hrriyet ve medeniyet istemekten men etmek davasnda m bulunuyor? Onun iin biz Galip Kemal Bey'e, "sema ve arzda, sizin felsefenizde hatt tahayyl olunm- yan hakikatler bulunduunu" bildirmek isteriz. Bu hakikatler, aras ok gemeden Trkiye'de patlak verecek olan taraka-i inklb ile kendini bizzat gsterecektir. Fakat imdilik biz, kabahati, mensup olduu millet iin hrriyet ve saadet istemekten ibaret olan bir gazeteyi susturmak kasdiylc yirminci asr medeniyetinin ortalarna doru, tanzim olunan bir Trk notasna kar yine bir Trk hrriyetperveri sfatiyle ve btn medeniyet ve insaniyet lemi huzurunda protesti (sic) vicdan bir fazife addediyoruz. stanbul Ticaret Mektebi lisi "Hukuk-u Medeniye" ve Darlmuallimin-i liye "iktisat" mderrisi ve mesdud "tfham" gazetesi mdr- siyassi Mustafa Suphi Mustafa Suphi'nin bu yazs birok gariplikler, tezatlar ve daha dorusu "bilmemezlie gelmeler"i ihtiva etmektedir. "Yeni Dnya"

437

gazetesinin husus bir gazete olduunu iddia etmesi garabet ve yalamn ta kendisidir. Bu tarihlerde artk Sovyetler lkesinde husus gazetelerin karlmas imknszd. Mustafa Suphi'nin kard bu gazete, dorudan doruya "Mslman Komiserlii"nin bir organ idi. "htill tarakasmn pek yaknda Trkiye'de patlak verecei"ni sylediine gore, Mustafa Suphi Trkiye'de tam bir "Bolevik htilli" tasarlamakta ve bunun propagandasn yapmakta idi. Hindistan'da dahi "hrriyet" (htill) fikirlerini yayabileceini ummas kendisini ok geni hlyalara kaptrdm gstermektedir. En garibi de: Sovyet-Rusya'd a sanki tam bir hrriyet varm gibi, Talt ve Enver (Paalar) rejimindeki istibdad ve hrriyetsizlikten ikyet ediyordu. Mustafa Suphi'nin bu yazs, daha evvelkiler gibi, Osmanl hkmetine ve Devlet ricaline kar aka tahrik ve propaganda mahiyetinde olup, Brest-Litovsk anlamasna gre, Sovyetler lkesinde byle yazlarn kmamas icap ederdi. Galip Kemal Bey, Sovyet makamlar nezdinde protestoda bulunmakta tamamiyle hakl idi. Mustafa Suphi'nin, ayn zamanda, stanbul Yksek mekteplerindeki "mderrislik" (yani profesrlklerini de istismar etmek ve bununla kendisinin Trkiye'de byk ahsiyet olduunu belirtmek zentisi de gze arpmaktadr. Halbuki adlarn zikrettii her iki mektep ancak ismen yksektiler ve proramlar da ancak lise seviyesinde idi. Mustafa Suphi'nin ilm faaliyeti ise sadece bir franszca kitabn tercmesine mnhasr kalmt. Fakat, Rusya'da Oktober ihtillinden sonra, "Bolevikleen" Mustafa Suphi, btn dier Bolevik ve solcu sosyalistler gibi, kendisini "Marks'n ilm nazariyeleri ile mcehhez bir hrriyet kahraman" ve bakalarn da "cahil ve gafil kimseler" diye telkki etmekte idi. Galip Kemal Bey, "Yeni Dnya" gazetesinin nshalarn stanbul'a Hariciye Nezaretine gnderirken, bilhassa yukarda nakledilen makale zerine, ilgililerin dikkat nazarlarn ekmiti. Galip Kemal Bey, 22 Mays tarihli notasna ald karlkla asla tatmin edilmemi ve 3 Haziran (1918) tarihinde ierin'e yeni bir nota gndererek, bu mesele zerinde teferruat ile durmu ve Sovyet iddialarn brrsr birer rtmee almt. Galip Kemal Bey'e gre: "Merkez Mslman Sosyalist Komitesi" hadd- zatnda resm bir Sovyet messesi idi ve dolaysiyle Sovyet hkmeti bu komitenin Osmanl hkmetine kar tahrikat ve propagandasna mani olmas gerekiyordu. ayet (Sovyet) Rusya sahasnda Sovyet hkmetini "iddetle tenkit eden" matbuatn mevcudiyetini ne srerek muay

438

yen bir siyas partiye mensup bir varak (parasnn) dmanca ve azimkar neriyatn nasl hakl karabilirdi? Galip Kemal Bey "Yeni Dnya" gazetesinin resm bir sfat tadna phe olmad zerinde durdu. yle ki, eer bu gazete mstakil veya husus bir neriyat olsa dahi, devletin kontrolnden kurtulamazd. nk (iddia edilen) matbuat hrriyetine bakmakszn onlarca gazete ve dergi sk sk (Sovyet hkmetince) kapatlmaktadr, hatt mahall makamlar dahi bunu yapmaktadrlar. "Yeni Dnya" gazetesine gelince, burada gnn olaylar ile ilgili her hangi bir makale ve muayyen bir yaznn kmas deil, sistemli bir ekilde tahrikat ve propaganda yaplmas keyfiyeti bahis konusudur. nk bu varak (paras) Trkiye'de mahkm iken Rusya'ya snm olan bir kimse tarafndan idare edilmektedir. Bu gazetenin idarehanesi de "Milliyetler Komiserlii"nin bulunduu bina ile ayn sakaf altndadr; bu gazetenin karlmas iin gereken nadd kaynaklarn da nereden neet ettiinin tahmini g bir ey deildir. Nihayet, bu varak (paras) muntazaman Trk esirlerin kampna gnderilmekte, esirlere datlmaktadr. Galip Kemal Bey bu notasnn sonunda Sovyet Dileri Komiserliinden u hususlar talep etmiti: Sovyet hkmeti otoritesini kullansn, bar ve dostluk muahedesini imzalam olduu bir devlete kar kendi arazisinde bir tahrikat ve propaganda yuvasnn meydana gelmesine mani olsun. Sovyet hkmeti bunu yapt takdirde iki memleket arasndaki balarn kuvvetlenmesine altn da fiilen gstermi olacaktr. Nota'nm sonunda, Sovyet hkmetinin, Trk eliliinden gelen bu temennileri yerine getireceine inanld da belirtilmiti. Galip Kemal Bey, 3 Haziran tarihli notasnda yazl maddeleri teyid maksadiyle 6 Haziran gn ierin'i yeniden ziyaret etti, ve yukarda nakledilenleri bir daha tekrarlad. Bu suretle, "Yeni Dnya" gazetesinin neriyat hafta iinde defa protesto edilmi oldu. Galip Kemal Bey'e ulaan haberlere gre, Dileri Komiserlii Mustafa Suphi'yi davet etmi ve bu kabl faaliyetinden tr gya mu- ahaze etmi ve gazetesinin "tadil-i lisan ve meslek eylemesini" tenbih etmiti. Bunun doru olduu ok phelidir; olsa olsa ierin (daha dorusu ark ubesi Mdr) Mustafa Suphi'ye bir mddet iin Osmanl hkmetine ve Trk devlet ricaline aka hcumda bulunmamasn sylemitir. Trk eliliinin defa protestosuna ramen, "Yeni Dnya" gazetesi, Trkiye aleyhinde, "Paalar Hkmeti"ne kar yneltilen

439

yazlar ile kmakta devam etti. Yine eskisi gibi bu gazete Trk esirleri kampna parasz olarak gnderilmekte idi. Trk esirleri arasndan bu gazetede alabilecek kimseler dahi aranmakta idi. Mustafa Suphi "Yeni Dnya" gazetesini Trkiye'ye gndermek iin de areler dnyordu. Esir kamplarnda, baka Trke gazete bulunmadndan, Yeni Dnya'nn birok kii tarafndan okunduu anlalyor. Baz Trk askerlerinin "Kzl ktalara" katldklar ve szde "Bolevik" olduu da biliniyor; baz ihtiyat zabitlerin (bilhassa Muallim Mektebi mezunlarnn) de "Kzllatklar" ve "Yeni Dnya" gazetesini takip ettikleri anlalyor. Fakat esas itibariyle Trk esirleri ve bilhassa Trk zabitlerinin Bolevik propagandasna asla kaplmadklar ve Sovyet rejiminin Trk-lslm ahalisi iin byk bir felket tekil ettiini yakndan grdkleri ve ibret dersi aldklar da muhakkakt. Dolaysiyle "Yeni Dnya" gazetesi, Mustafa Suphi ve Mslman Komiserliinin btn gayretleri ve abalarna ramen, kendisinden beklenen tesiri icra etmekten uzakt. Trkiye Eliliinin, Sovyet Dileri Komiserlii nezdinde yapt btn teebbsler, bu suretle boa km ve "Yeni Dnya" gazetesi "Trk Komnist Partisi"nin resm organ olacak ve binlerce nshas, gizlice Trkiye'ye sokularak, Bolevik propagandas faaliyetlerine yn vermek istiyecektir.

Rusya'daki Trk esirleri ve yurda d n d r m e 1 er i ii

1914 yl 29 Ekim tarihinde Kafkas cephesinde balanan ve 1917 yl 15 Arahk tarihinde fiilen son bulan savalarda Ruslarn eline den Trk esirlerinin says ok azdr: 60 bin kadar Trk esirinin Ruslarn eline dt tahmin ediliyor. Harbin ta balarnda, Enver Paa tarafndan yaplan ve felketle biten Sarkam tarruzunda 15 bin kadar Trk askerinin esir dtn yukarda grmtk. IX. Kolordu kumandam ihsan Paa ile birlikte 200 kadar zabit ve dier ktalardan da 100 kadar zabit o zaman Ruslarn eline esir dmt. Ruslarn Erzurum'a ve Trabzon'a taarruzlar ve II. Trk Ordusunun 1916 taarruzunda Ruslarn eline epey esir dmt. Sarkam'ta esir olan Trk askerlerinin halleri pek periand; kn souunda, giyimleri ve ayakkablar olmayan bu askerlerden birounun bakmszlktan ld anlalyor. Trk esirlerinden bir ksmnn Bak

440

ehri karsndaki Nargen adasndaki kampa, bir ksmnn da Rusya'nn i ehirlerine nakledikdikleri biliniyor. Zabitlerin ise Sibirya- daki esir kamplarna yollandklar anlalyor. hsan Paa da Sibir- ya'daki Irkutsk ehrine gnderilmi olmaldr. Harpten nce Karadeniz sahilleri ahalisinden ve balca Trabzon ve Rize evresinden olmak zere, binlerce kii, Novorossiysk, Odessa ve dier Rus ehirlerinde alyordu. Bunlar, ticaret, pastaclk ve baka trl ijerle megul olmakta idiler; frnlar adet bunlarn inhisar altnda idi. Limandaki iskelelerde ar i yapanlar da oktu. Bunlardan baka birok Trk amelesi de trl Rus ehirlerinde almakta idi. Ayrca, bata Batum ve Odessa olmak zere, Trkiye- den kaan ve "ttihat ve Terakki" rejimine kar duran bir miktar siyas mlteci de Rusya'da bulunmakta idi. Harp knca, Anavatana dnmek imknn bulamayanlar veya dnmek istemiyen Trk teb'as, Ruslar tarafndan enterne edildiler, ayr kamplara sevkedildiler; bunlarn byk bir ksm Moskova'nn gneyindeki Kaluga ehrindeki kampa nakledildiler. Almanlarn Rusya'nn ilerine doru ilerlemelerinin balamas zerine, sivil Trk esirlerinin ou, Orenburg'a yakn Uralsk ehrindeki kampa gnderildiler. Bunlarn says 700 am olmaldr. Bunlardan ii taburlar tekil edilmi ve trl ilerde kullanlmlardr. Ardahan, Kars ve Batum sancaklarndaki Mslman ahaliden, Ruslarca pheli telkki edilen birok kimse de Rusya'ya, Uralsk'a ve Sibirya'ya nefvedilmiti. Btn bu sivil esirlerin says bini gemi olmaldr. Asker esirlerin nerelerde bulunduklar nceleri bilinmiyordu. Bunlardan bir ksm Bak'ya yakn Nargen adasndaki esir kampnda idi; fakat byk bir ksm Rusya'daki Sibirya'daki ve Yedisu (Trkistan) daki kamplarda idi. Zabitlerin ise kamalarn nlemek maksadiyle, daha ziyade Sibirya'da in hududuna yakn, rkutsk'a gnderildikleri anlalyor. hsan Paa'mn ve baz zabitlerin Irkutsk'ta kaldklar bilinmektedir. Sibiryada'ki Trk esirlerine, orada yaayan Kazan'l Mslmanlarn, imkn nisbetinde yardmlarna ramen, hallerinin ok mkl olduu da bilinmektedir. Rusya'daki harp esirlerinin durumlar umumiyetle ok fena idi. Milletleraras anlamalar gereince tatbiki lzm gelen kaide erin Rus makamlar tarafndan yerine getirilmedii de bir hakikatti. Esir zabitlere, rtbelerine gre verilmesi icap eden aylklar ve neferlere de

441

Rus askerlerine verilen istihkakn yans dahi hibir kampta verilmiyordu. Mamafih, kamplardaki durumun kamp kumandanlarnn dirayeti ve arzularna gre deitii de biliniyor. Esirlere bakma hususunda Rus makamlanmn isteksizliklerinden ziyade dirayetsizlikleri yznden, esir kamplarna gereken itina gsterilemedii muhakkaktr. Zaten kendi yaral askerlerini bakamlyan ve 40-50 bin yarah askerin kolayca tedavisi maksadiyle elleri kollar bacaklar kesilen bir memlekette (yani Rusya'da) dman asker esirlerine daha iyi bir bakm yaplmas pek beklenemezdi. Mamafih, ne kadar fena olursa olsun, harp esirlerine yine de yiyecek ve giyecek verilmekte idi. 1916 yl yaz aylarna kadar, Rusya'daki harp esirlerinin durumu ve miktan hakknda ilgili Rus makamlarndan her hangi bir bilgi edinmek mmkn olmamt. Harp knca, Rusya'da Trkiye'nin menfaatlerini koruma iini zerine alan spanya sefareti vastasiyle Ruslardan esirlerin durumu hakkndaki mracaatlara hibir cevap alnamamt. Stockholm'den (galiba Hill-i Ahmere bal olan) Ragp Baki Bey adnda bir zat, galiba 1916 da, Petrograd'a gnderilmi ve spanya elilii ile sk bir temas halinde esirlerin durumu ile megul olmutu. Ragp Baki Bey'in Stockholm'a yollad raporlardan, Rusya'daki Trk esirleri hakknda birok kymetli bilgiler edinmek mmkn oluyor. Rusya'da harp esiri olarak en ok Avusturya-Macaristan ve Almanya'l esirler vard. Ayn vehile Almanya ve Avusturya'da da Rus esirinin says pek oktu. 1916 da Almanya'daki Rus esirlerinin iki milyonu at biliniyor. Alman hkmeti bu defa Rusya'daki Alman esirlerinin durumu ile megul olmak ve Kzl Ha vastasiyle onlara gerekli yardmda bulunmak iin yollar aramakta idi. Rusya'daki Alman (ve Avusturya) esirlerinin ok fena bir durumda olduklar anlalnca, Alman hkmeti, Rus esirlerine de ayni muamele yaplaca eklinde tehditlerde bulundu ise de, Ruslar bu gibi tehditlere hi aldrmamlar ve esirlerin durumunu dzeltmek yoluna gitmemilerdir. Arkanjel (Archangelsk) demiryolu inaatnda istihdam edilen Avusturya esirlerinden 20-30 bin ve Alman esirlerinden 10 bin kiinin ksa bir zamanda ldkleri haberi de alnmt. Bereket versin oralarda Trk esirleri altnlmamlard. te bu durum karsnda, Alman hkmetinin srar zerine, Danimarka Kzl Ha'ma mensup bir heyet 1916 yaznda Rusya'daki esir kamplarm ziyaret iin msaade alm.

442

"Danimarka Kzl Ha" ile birlikte Almanya ve AvusturyaMacaristan'n yksek ailelerine mensup o kadar hemire (seurs de charite) de Rusya'ya gelmiti. Heyet arasnda Danimarka'l Ma- dame la Baronne E. von Gagern'in, bilhassa Trk esirleri ile ilgilendii biliniyor. Ragp Baki Bey, spanya sefareti vastasiyle, esir kamplarn ziyaret edecek bu Danimarka'l Kzl Ha heyeti azalarna, Trke sualler yazl varaklar vermi ve bunlarn doldurularak geri getirilmesini dilemiti. Nitekim, bu heyet Alman ve Avusturya-Macar esir kamplarm ziyaretleri srasnda, Trk esirleri ile de ilgilenmiler ve bu Trke varaklar da doldurtmulard. Ayn zamanda Trk esirlerine de hediyeler datmlard. te bunu mteakip esirlerin durumu dzelmee balamt. 1917 ylndan itibaren Petrograd'daki sve sefiri General Branstrm'un kz "sve Kzl Ha" azasndan, mademoiselle Else Branstrm de "sve Kzl Ha"nn gnderdii heyetle Sibirya- daki esir kamplarm, o arada Trk esirlerini de ziyaret etmi ve onlara birok yardmda bulunmutu. sve sefareti eski mstearnn kars Midame de Hendensteim de Trk esirlerine pek ok yardmda bulunmutu. sve elisi General Branstrm kendisi de hem Trk esirleri, hem de Trk menfaatlerini koruma yolunda byk gayretler sarfetmi ve sve sefareti bu bakmdan spanya sefaretinden ok daha fazla i grmt. spanya elilii atae militaire'i binba Enriquo Uzquiquo, Trk esirlerine yardm hususunda ok gayret gstermiti; fakat para imknlar mahdut olduundan, esirlere gerei gibi yardm yaplamamt. Bir de Odessa'daki spanya bakonsolosu Sem- per, bir Trk zabitinin kamasn kolaylatrmak iin kendisine spanyol pasoportu vermiken, bu sahte pasaport meydana karlm ve Semper vazifesinden uzaklatrlmt. Trk esirleri ile temas eden "Kzl Ha" mensuplar, Rus zabitleri ve bilhassa adlar geen Danimarka'l bayan ve sve'li mademoiselle (Branstrm) in, Trk esirleri hakknda ok msbet intibalar vard. Onlara gre: "Dnyada Trk zabitan ve efrad kadar hsn- ahlka sahip, insan meziyetlere malik, terbiyeli, nazik, halim, selim, ayn zamanda haysiyetlerini muhafazaya mukdim hibir ferde tesadf edilemiyordu". Kzl Ha heyeti azalan bu Trk esirlerine yardmdan hakiki zevk aldklarn sylyorlard. 1917 htillinden sonra, esir kamplarndaki durumun daha da ktletii grlyor. nk Rus asker mekanizmas bozulmutu ve esir kamplarna muntazam yiyecek ve giyecek gnderilememekte idi.

443

Esirlere Trkiye'den ok az yardm gnderilebildiinden, durumlar gittike fenalamt. Mamafih Rusya'daki Mslmanlarn ve bilhassa Kazan Trkleri ile Azerbaycanllarn Trk esirlerine ellerinden gelen yardm yaptklar biliniyor. Bu maksatla esirlerin bulunduklar ehirlerde yardm komiteleri kurulmu veya gazeteler vastasiyle yardm kampanyalar almt. Buna dair az ilerde tafsilt verilecektir. spanya sefareti vastas ile ise, asker ve sivil esirlere yaplan yardmn ne kadar mahdut olduu u listeden aka grlmektedir: 140 kiiye Orenburg'daki (sivil esire) ayda 5-15 ruble arasnda muntazam yardm yaplmtr. (Galiba: Uralsk ehrindeki esirlere olacak). 4 kiiye Archangelsk vilyetinde, bir kere 100 ve bir kere de 100 ruble. 10 kii Moskova'ya gelmiler ve klk elbise almlar (3000 ruble kadar). 40 kiiye Ural'da bulunan 2000 esirden, mukabelel-i bilmi- sil tariki ile tevkif olunan 40 kiiye bir defa 80 er ruble; sveliler vastasiyle Saratov'da bir defa 400 ruble; sveliler vastasiyle Vladivostok ve Irkutsk havalisinde 4 500 ruble Amerikallar vastasiyle. Grlyor ki, Trk esirlerine yaplan madd yardm hakikaten ok azd. Mamafih, bunun dnda esirlerin yerli Mslman ahali tarafndan grdkleri yardm sayesinde, durumlarnn bir dereceye kadar dzeldii biliniyor. Esirlerin kamp hayat hakknda bilgimiz ok azdr. Ancak baz Trk zabitlerinin esir Alman ve Macar zabitlerine Trke ders verdikleri ve kendilerinin de Almanca rendikleri biliniyor. Esarette bulunan Macar trkologlarndan Ludvvig Fekete, Trk zabitierinden ders almak suredyle Osmanl Trkesini ok ilerletmi ve sonralar Osmanl-Trk vesikalarm tetkik sahasnda en byk mtehasss olmutur. Trk zabitleri arasnda her halde rusay renenler de vard. Rusya'da ihtill balaynca, birok Trk zabiti "Trklk" mefkresi saikiyle, Trkistan'a, dil Boyu'na giderek yerli Trk irfan messeselerine girmiler ve bilhassa maarif ilerinde byk hizmetler yapmak imkmm bulmulard. Bunlardan bazlar yerli Trk kzlar ile evlenip, bsbtn oralarda dahi kalmlardr. Sibirya'daki Trk esirlerinden, bilhassa yksek rtbeli zabitlerden bazlar, bunlar arasnda hsan Paa, Kazan'l Trkler vas-

444

tasiyle in'e karlmlard. Hatt bu yzden baz Kazan'l tccarlar, mesel rkutsk'taki afiullin ve yaknlar, Rus hkmetince takibata unyarak iddetli cezalara arptrlmlard. in'e kamaa muvaffak olan Trk zabitlerine, Harbin imam nayetullah (Hazretin) byk yardm dokunduu da bilinmektedir. Az nce belirtildii gibi, Trk zabitleri de zuhur eden ilk frsatta Rusya Mslmanlarna manev ve srasna gre asker sahada hizmette bulunmulardr. Hatt, 1916 da Trkistan'da kan Ruslara kar byk ayaklanmada, sonralar Enver Paa ile birlikte bulunan, Binba Hac Sami Bey ve galiba dier birka zabit, Kazak, Krgzlarla birlikte Ruslara kar savamlard. Esaretteki Trk zabitlerinin Trkistan, Orenburg, Ufa ve Kazan'daki faaliyetleri ancak 1917 ihtillinden sonraki zamana aittir. 1917 ubat Ihtilli'ni mteakip Trk esirlerinin durumunda her hangi bir deiiklik olmamakla beraber, yerli Mslman-Trk cemaatlarnn kendilerine yardm imknlar artm ve kamplardan ayrlmas gittike kolaylamt. Bundan faydalanarak esaretten kaanlarn says da oalm olmaldr. Dier yandan Rusya'da balayan karklklar ve devlet dzeninin sarslmas ile esir kamplar bsbtn bakmsz kalmt. Ekim (Oktober) htilli patlak verince esirler artk sahipsiz bir halde idiler. Aym zamanda esir kamplarnda Kzl ajanlar tarafndan "Boleviklik" propagandas da balamt. Bata Macarlar olmak zere bu propagandaya kaplanlar da oalmt; bu gibi propagandalarn Trklere tesir etmedii de bir kakikattir. Ancak tek tk ihtiyat zabitlerinden bazlarnn "kzllat" anlalyor. Trk esirlerinden hepsi de bir an evvel anavatana dnmek iin can atyorlar ve bunun iin ilk frsattan faydalanmak istiyorlard. Brest- Litovsk barndan sonra bu imknlarn saland sanlmt. 1917 htillini mteakip Trkistan'da mill hareket ve tekiltlanmann balamas zerine, birok Trk zabiti esir kamplarndan ayrlarak Trkistan'a gelmiti. Takent, Buhara, Semerkand, Hokand ve Hive'de bu zabitlerden birou yerli mill harekette aktif rol oynadlar. Bunlardan bazlarnn 1918-1920 yllarnda oralarda nem- l hkmet grevleri aldklar ve gayet baarl iler grdkleri biliniyor. Maarif hizmetlerinden baka asker ve tekilt sahasnda bu esir Trk zabitlerinin byk hizmetleri grlmtr. 1917 yh sonunda Rusya ile harbin sona ermesi ve Brest-Litovsk muahedesinin akdi zerine, Trk esirlerinin yurda dnmelerine resmen imkn almt. Ancak Rusya'nn her tarafnda hkm sren

445

kark artlar iinde, esirlerin yurda dnmeleri ii hayli gt. I- Rusya, Sibirya ve Trkistan'a datlm bulunan ve ihtillden sonra trl yerler ve ehirlerde kendi balarna dolaan Trk esirlerinin tesbiti ve vatana gnderilmeleri iin ibirlii yapacak Rus makamlar da kalmad cihetle, bu i bsbtn zorlayordu. Harp devam ederken esirlerin hali ile megul olmak zere "Kzl Ha" ve "Hilal-i Ahmer" tekilrlarnda svire'ye komisyonlar, mmessiller gnderilmi, hasta veya mall harp esirlerinin mbadelesi yaplabilmiti. 1917 yl Kasm aynda, "Trk Yurdu" mecmuasn karmakla ad kazanan ve aslen Kazan Trklerinden olan Yusuf Akura Bey, "Hill-i Ahmer" tarafndan Kopenhag'a gnderilmiti. Yusuf Akura Bey, Rusya'daki Trk esirleri hakknda bilgi toplayacak ve onlarn yurda dnmeleri ii ile megul olacakt. Kendisinin, Hariciye nezaretine hitaben yazlan ve 1 Arahk 1917 tarihini tayan yazsndan "Rusya'daki Trk esirlerinin durumlarnn fena ve yurda dnmeleri iinin de hayli g olduu" anlalmt. 1 3 Aralk ( 1 9 1 7 ) tarihli yazsnda da ayn eyleri bildirmiti. Sovyetlerin mtareke talepleri ve Brest-Litovsk'ta mzakerelerin balamas zerine, Petrograd'a bir heyetin gittiini yukarda grmtk. Talt Paa'nn istei zerine bu heyete Yusuf Akura Bey de "Hill-i Ahmer" mmessili olarak kalmt. Petrograd'daki bu mzakereler esnasnda esirlerin durumu da grlm, ancak mall esirlerin mbadelesi maddesinde bir anlamaya varlabilmiti; bunun zerine, galiba birka yz mall Trk esiri Finlndiya ve sve tarikiyle yurda gnebilmilerdi. Brest- Litovsk muahedesi imzalannca esirlerin vatana dnebilmeleri iin faaliyete gemek imkn hasl olmutu. Petrograd'daki "Muhtelit Komisyon" yeleri ubat balarnda (1918) stanbul'a gitmek zere Petrograd'dan ayrldklarnda, Yusuf Akura Bey esirlerin ii ile megul olmak zere Rus Bolevik hkmetinin muvafakati ile spanya sefareti nezdinde "Hill-i Ahmer" murahhas olarak braklmt. Saylar birka yz bini geen Alman ve Avusturya-Macar esirlerinin dnmeleri iin Almanlar tarafndan hemen byk bir "se- r Komisyonu" kurulmu ve faaliyete balamt. Trkiye Harbiye nezareti de kendi tarafndan bu Alman komisyonu nezdinde bir murahhaslk tesis etti (ad: Osmanl Harbiye Nezaretinin Alman se- r Komisyonu Nezdindeki Murahhasl). Osmanl bamurahhas da Berlin'den gnderilen Renizi Paa idi. Bir de, hem bu komisyonda almak, hem de Rusya ahvali hakknda bilgi toplamak ve bunlar ilgili makamlara ulatrmak zere, Maliye Nezareti avukatlarndan

446

Ali Haydar Bey de tayin edilmiti. Ali Haydar Bey Bulgaristanl olup, bulgarca ve rusaya vakf olmas cihetiyle, Rusya'daki olaylar yakndan takip edecei sanlmt. Nitekim Ali Haydar Bey esirler hakknda bilgi toplarken Rusya'daki olaylar da izlemekte ve Hariciye Nezareti ile Harbiye nezaretine uzun raporlar yollamakta idi. Kendisinin, Galip Kemal Bey ve dier Trk mmessilleri gibi Bolevik- lerden asla holanmad ve Kzllarn terr sisteminden dehet duyduu grlmektedir. Rusya'daki Trk esirlerinin durumu ile ilgilenmek ve yardm yapmak zere, bata Moskova, Petrograd, Kazan, Ufa ve Orenburg olmak zere, Kazan Trkleri tarafndan komiteler tekil edilmiti. Bunun en faali Moskova komitesi idi. Reisi Ali Rza Muhammedov adl bir Kazanl, serktibi de: Cevad Ali Rza Bey adl bir Trk idi. Mfettiler vazifesini de, esirlerin mmessili Yzba Hamza zzet Hakk ifa ediyordu. Moskova'nn ikinci mahalle imam Ziynetullah Nasrov da bu yardm komitesinde mhim bir grev almt. Bu komiteler mahalli "Mill uralar"n nezareti altnda i gryorlard. Baz ehirlerde hatt Trk esirleri iin hastahaneler dahi almt. Bunlardan biri de Moskova'nn imalindeki Kostroma ehrinde idi. Trk esirlerine yardm iin Kazan Trklerinin belli-bal gazeteleri (Moskova'da Ayaz shak Bey tarafndan karlan "l" gazetesi, Kazan'da Hadi Maksud Bey tarafndan karlan "Yldz", Orenburg- daki "Vakit" vb.) tarafndan yardm kampanyalar almakta ve esirlere yardm edenlerin adlar neredilmekte, esirlere ait haberler verilmekte idi. Yusuf Akura Bey, Osmanl "Hill -i Ahmer"i murahhas sfatiyle, 14 Mart (1918) tarihlerinde Petrograd'dan Moskova'ya gelmi ve Moskova'daki yardm komitesi ile grtkten sonra ayn gece Trk esirlerinin bulunduu Kostroma ehrine gitmiti. "l" gazetesinin ayn nshasnda Yusuf Akura Bey tarafndan Trk esirlerine hitaben bir "ak mektup" ta baslmt. O zamanki durumu aydnlatmas itibariyle mhim olan bu mektuplar naklediyoruz: "Rusya'daki Osmanl serasna! Sulh mzakeratndan mtevellit baz mesailin halli iin Petrograd'a gelmi olan Osmanl Heyeti Sefareti (Muhtelit Komisyon denmek isteniyor) "Hill-i Ahmer" murahhas olmak zere beni Rusya hkmetinin msaadesi ile Petrograd spanya sefareti nezdinde brakt.

447

imdiye kadar Moskova vilyeti ile ona civar vilyetler- deki ser kararghlarnda bulunan Osmanl esirlerine dair baz malumt alnabildi; fakat Sibirya ile Volga ve Kama nehirleri havzasndaki ve Ukrayna'daki Trk sersnm bugnk mikdar, ahval ve ihtiyacatna ttla hasl olunamad. bu ak mektubumla mezkr mntakalarn ser kararghlarnda yahut karargh haricinde yaayan asker ve babozuk Osmanl esirlerine mracaat ediyorum ve bulunduklar mahalleri, mikdar- larm (zabit, nefer babozuk mikdarn ayr ayr gstererek), ahval ve ihtiyalarn aadaki adresle bana abuk bildirmelerini rica ediyorum. Petrograd'da "Hill-i Ahmer" Murahhas Rusa olarak: spanya Sefareti nezdinde Trk Kzlay Murahhas, Petrograd, Moyka. Yusuf Akura Bey, bundan baka Trk esirlerine gazete, mecmua ve kitap gndermeleri iin Kazan Trkleri gazete idarehanelerine de u ak mektubu gndermiti. ("l" gazetesinin aym nshasnda): Trk-Tatar dilinde kan gazete ve Trk-Tatar dilinde kitap satan ticarethane mdrlerine! Hrmetli (Bey) Efendiler, Esirlerin yurt yerlerinden, karde urularndan uzak, karanlk ve kederli gnlerinde maneviyatlarm kuvvetlendirip, bilgilerini artracak, can skntlarn azaltarak, onlara teselli verecek en iyi il okumaktr. Esirlerin kitaba, mecmualara, gazeteye ok ihtiyalar vardr. Baka milletler, mesel Almanlar, kendi esirlerine byk ktphaneler tanzim ettiler. Osmanl- Trk esirlerine manev gda yetitirmek hususunda ben sizin efkat ve hamiyetinize elimi uzatyorum. Kamplarda veya serbestide bulunan Trk esirlerine Tatarca kitap, mecmua, gazete gndermek mmkn olmaz m? Mill ve vilyet uralar bu hususta vasta olabileceklerdir diye dnyorum. ittiime gre imdiye kadar baz mill gazete idarehaneleri baz esirlere gazete gndermektedirler. Bu hayrl i daha da geni mikyasta tutulsa iyi olurdu. Kitap ticarethaneleri ve gazete idarehanelerinin bir miktar kitap ve gazeteyi Trk esirlerine hediye olarak gndereceklerini mit ederim. Bir miktarn da ucuz fiyatla yollyabile-

448

eklerini zannederim. Her iki hususun da aadaki adrese acele yaz ile bildirilmesini rica ederim. Petrograd "Hill-i Ahmer" Murahhas (spanya Sefareti nezdinde, Petrograd) Bu mracaat zerine, Trk esirlerine trl gazete idarehaneleri ve ticarethanelerinden birok gazete ve kitabn cretsiz olarak gnderilmee balandn tahmin etmeliyiz. "l" gazetesinin 21 Mart (1917) tarihli nshasnda, 18 Mart (1917) tarihinde Moskova'da "Trk Esirlerine yardm ubesi" nin yap bir toplants hakknda ok ilgi ekici u malumat neredilmiti : Trk esirlerine yardm ii hakknda malumat almak ve onlarn durumunu iyiletirmek maksadiyle, "Moskova Mill uras" (yani Moskova'daki Mslmanlarn mill tekilt), esir Trklere yardm ubesi teebbs ile, mezkr ube huzurunda yardm messeselerinin 18 Mart tarihinde bir toplants yapld. Bu toplantya "HUl-i Ahmer" murahhas Yusuf Akura Bey de katld. Toplantda hazr olan murahhaslar, esirlerin hallerinden ve yaplan yardmlar hakknda bilgi verdiler. Bunlardan anlald zere, birok yerde mezkr (yardm) ubeleri tarafndan, ianeler toplanarak, esirlere ekmek ve scak yemekler verilmi ve mmkn olduu kadar esirlerin st balar da temin edilmee allmtr. Mslman ahalinin yaad yerlerde Trk esirlerinin hallerinin fena olduu anlalmt. (Rus hkmetince) verilmesi lzm gelen aylk (maalar), Bolevikler hkimiyete gelince durdurulmutu; bu durumda neferler darda alarak maietlerini temin edebilmilerse de, zabider, kamplardan hibir yere braklmadklarndan tamamiyle, ala mahkm edilmi vaziyette idiler. Trk esirlerinin vatanlarna dnmeleri iine balanmas zerine, "Yardm ubeleri"nin bu hususta ne gibi yardmda bulunabilecekleri meselesi de mzakere edmiti. Bu hususta resm heyetlerle ibirlii yaplmasna karar verildi. Yusuf Akura Bey, "Hill-i Ahmer" cemiyeti adna birka murahhasa 1500 er ruble para datt. Esir kardelerine Rusya Mslmanlarnn harp baladndan beri yardmda bulunduklar herkese malmdur. Fakat

449

gesin, hkmet hastalk ve alk tesiriyle yollarda vefat etmesi resm eski souk, zamannda (yani arlk devrinde) bu iin ancak gayri bile Zabit Nefer Doktor Sivil muhtemeldir. Binaenaleyh tahliye-i umumiye takarrupistenilen dereceyi bir tarzda yaplmas mmkn olduundan, yardm ii edip, muayyen ktat halinde kararghlardan azimet emri gelmeden ayr ahslar veya bulamamt. Gerek trl cemiyetler ve gerekse hibir zabit (esir) efradn kararghna terk etmemesi tavsiye ve rica olunur. iln edildikten kardelerine yardm ettiler. "Mill ve Meden Muhtariyet" sonra Bu tavsiyemizin maluliyet veyatekil ve mezkr uralar nezdinde (22 Temmuz 1917) mill uralar saire icab ile Rus hkmeti mahsus "Esirlere yardm sevk olunan zabitanHali hazrda u ehirlerde memuriyeti tarafndan ubeleri" tesis edildi. veya efrada umulu "Trk esirlerine yardm ubeleri" almtr: hayat ve men- Novgorod, olamyaca tabiidir. Zabitan veya efradn Moskova, Niiniy- faatlarn Kostroma, Perm, Ufa, Uralsk, Yekaterinburg, tatbik ve hareket temin kasdiyle edilen tavsiyemize kemal-i itina ile Saratov, Astarhan, elyabinsk, uhlama ve Buy. (Yani 13 ehirde yardm ubesi vard). olunmas tekrar rica edilerek, arz selm olunur. Esirlerin vatanlarna gnderilmesi balaynca, bu "Yardm ubeleri" nin "Petrograd ' da "Hill-i Ahmer" murahhas Trk-Tatarca kan byk faydalar grlecekti;rica olunur. baka gazetelerde de derci esirler toplanma merkezlerine kadar teyi edileceklerdi. imdiden muhtelif kamplardan gerekli istatistik bilgiler alnmakta Yusuf Akura Bey'in bu bildirisinin ne dereceye kadar tesiri olduu idi. Bu istatistik malzemenin gazetelerde neri de arzu edilmekte idi. tesbit edilemiyor. Bilinen ey, Yusuf Akura Bey'in az sonra Moskova'dan Moskova'daki "Yardm ubesi" merkez roln zerine aldndan, yardm hareketle, Kazan, Ufa ve Sibirya yaknlarndaki esir kamplarn bizzat ubelerinin materyallerini Moskova'ya gndermesi gerekli idi. ziyaretle, oradaki Trk esirlerinin miktarn tesbit etmek isteyii ve bir an Moskova ubesine gelen malumata gre hali evvel yurda gnderilmelerini temine almasdr. hazrda (yani 1918 yl Mart ortalarnda) u yerlerde Trk esirleri bulunuyordu: Kazan Trkleri'nin, Osmanl-Trk esir kardelerine, ta harbin bandan itibaren yardm yaptklar bir vakadr. Fakat bu yardmn teferruat tesbit Bu nk Rus arlk hkmetince ksmn aklanmas ve tam edilemiyor. liste, ancak esirlerin (neferlerin) bir bunlarn ihtiva etmekte yasak olmaktan edilmekte idi.uzakt. Zabitlerin bilhassa Sibirya'daki kamplarda ok aka Ancak 1917 ubat htillinden sonra bu yardm olduu grlmektedir. hususta gazetelere bilgi verilmee balanmt. O zaman yaplabilmi ve buTrk esirlerinin kamplardaki skntlara tahamml edemiyerek, Nefer Doktor Sivil bir ilinde kan gazetelerin elde edilmesi imknszlndan, bu yardm an maksadiyle kamplar terkettikleri ve yola Kazan Yeri evvel vatana dnmekZabit koyulduklar da anlalmakta idi. Halbuki Rusya'da 3 Ancak tesadfen ele bu sralarda her tarafta hakknda da tam bir malumat vermek mmkn deildir. Moskova 10 250 mthi gazetelerden, srmekte- ve esirlerden birou olan ve Nisan geen baz anari hkm mesel Moskova'da intiar etmi yol zahmetlerine Tambov 237 1 93 katlanamyarak, hastalanmak veya lmek tehlikesi karsnda -idiler. ok balarnda Bolevikler tarafndan kapalan "l" gazetesinde bu husustaBunun Nizniy-Novgorod 7 108 2 zerinedir ki, Yusuf Akura oluyor. mhim bilgiler bulmak mmknBey- esirlerin kamplarnda kalmalar ve yaknda Ural sk 625 yurda dnmeleri iin hazrlklar(1917) tarihindeki nshasna gre: Ancak yaplacam Kazan Trkleri gazetelerinde bir Mezkr gazetenin 22 Mart 106 Kostroma 25 bildiri Kazanh Trk ailesigazetesinin 24 Mart (1917) Buy - ehrindeki ile yaynlamt. "l" tarihli nshasnda drt-be bulunan, Sibirya'daki Vetluga 99 27 kan bu bildiriyi yakn Trk esiri beslemekte idiler. Tambov- ehrindeki aynen naklediyoruz: Mslmanlar yze Kangrif (?) 6 44 ser Kararghlarnda50 halde,Osmanl esir zabitan ve efradna! bulunan 500 e yakn Trk esirini yedirip Mslman mahallesi ok kk olduu Nirpuhta (?) 20 J7 iirmekte idiler. Niiniy esir, zabitan ve efradndan bazlarnn karagh- larn hodda Osmanl Novgorod'da56 Mslmanlar az olduklar - halde 300 e uhloma Yeri yakn Vannavin terk esirini besliyorlard. Kostroma merakize doru hareket mall Trk ile Moskova ve Petrograd gibi -ehrindeki bir avu be-hod (?) 61 H - Mslman 150 Trk esirine her - trl yardmda bulunmakta- idiler. ki etmekte olduklar istihbar 60 olundu. 96 Souun iddeti melbusatn Buy Ttma mahallesi olan Moskova Mslmanlar ise alt aydanberi tedarikinde duar etraftaki btn kifayetsizlii, yollarn intizamszl, 107 -menku- I -lt Valuyka Danilovo Stantsiya 58 Trk esirlerine binlerce ruble mkilt byle 18 olunabilecek suubet ve hareketlerin neticesini pek vahim Orlov 76 Ladinoye pole (?) 126 Nikolsk 23 klabilir. Kendiliklerinden IOI kan zabitan ve efradn yollarda kalmas yola Stantsiya Sarpovo (?) - 220 Vologda Allah esir ve hatt, 10 Tula 104 Saratov 400 33 40 Yekaterinburg 250 Stantsiya Lipovka 80 Astarhan 121 Pereyaslav (?) 181 Kazan asker dairesi ita Berezovka Krasnoyarsk NiSniy Udinsk lrkutsk Yekn 26 29 35 440 11 11 2324 110 30
-

450 452

451

3
-

261
-

1793

43

769

yardmda bulunmu, mesken meselesinin ok mkl olmasna bakmakszn, esirlerin barnmas iin mesken bulmular ve 80 kiilik bir has- tahane dahi amlard. Moskova'da ekmek karne ile ve gnde ancak 200 gr. verildii bir zamanda Moskova Mslmanlar Trk esirleri iin ahaneler amlard. Moskova yardm ubesi, Trk esirlerine iki hafta zarfnda 50 bin ruble gibi mhim bir iane toplamt, ite btn bu misaller, Kazan Trklerinin Trk esirlerine nasl yardm yaptklarm ak olarak gstermektedir. Bundan baka gazetelerde, Trk esirlerine yaplan yardmn listeleri, adlar ve ianenin miktar da dercedilmekte idi. "l" gazetesinin 22 Mart (1917) tarihli saysnda bu mnasebetle u bilgi verilmektedir: Tambov ehrinden 500 mall (invalid) Trk esirleri faydasna gelen ianeler: Vologda- Nikolayef'te Osmanl esir zabitlerinden ve doktor larndan cem edip, Doktor Baheddin Bey vastasiyle gelen

yardm ......................................................................................... 108 Ruble Tobolsk-Tmen'den (Sibirya) M. Babikov vastasiyle ........ 107 Isterlitamak -Ubeydullah Nogayef ......................................... 100 Eci karyesi, Sadk Burnaef'ten .............................................. 100 Endican (Trkistan) Abdlkerim Babikov ........................... 100 Akmolla (Kazakistan) .............................................................. 100 Akmolla -Hiybetullah Feyzullin'den ...................................... 100 Eski Takent'ten Zerehoca Haciyef'ten ................................ 100 Voronez'den Yunus Idris'ten ................................................. 100 Ural -Burhan Divetov'dan ...................................................... 100 Perm -Ltfullah Ahmetov'dan ............................................... 100 Karnin ehri imam ve muallimi vastasiyle .... 73 Kasm ehri hanmlarndan tekrar eya ve para . 70 Tambov vilyeti Tarhan imam Ayaz vastasiyle . 58 Stantsiya Zurn (?), Takent yolu, A. Yanbulatov 55 Pulavadar (?), Nurullah Salihov'tan .................................... 50 Kuznetskiy kazas, Mehmed akir Yarlkayef'ten . 50 Manurya'dan, A. Bayezidov vastasiyle .............................. 50 Takent'ten Tccar Hoca Kasmhoca'dan ........................... 50 Takent'te Rahim mer shak'tan ....................................... 50 Livonskiy Fabrikas, Mslman komitesinden ... 50 Zariki Sloboda'sndan, T. Tozmuhammedov'dan 50

453

Bagatul'den, Yahya Hscyinden ............................................ Karatbe, Alimcan Mamin'den .............................................. Tver'den, Fahrettin Muhittinov vastasyle ......................... Szran'den Mehmedcan Akurin vastasyle ...... Moskova, Nasib Yayov'dan..................................................... Kuznetskiy kanad, muallim Yarlkayef vastasiyle Endican, Mahmudcan Salihbayef'tan...................................... Staova, Yunus Kislov'tan ...................................................... Bagatul'den Embitullah Efendi ............................................... Nesirada Statntsiya'sinden Mulla Osman Usta mer'den ................................................................................... Kala'tan Ali Osman'dan ......................................................... Kala'tan, Ali Osman'dan (tekrar) ............................................. Siznyatin akir Tacettinov'dan ............................................... Stantsiya Zaputsin, Kemalettin Hamilcanov ............................. Tver', Abdldiyan Numanov'dan ............................................. Fahrettin Muhittinov'dan (tekrar) ........................................... Semipalat, nrahim Kutif vastasiyle ...................................... Kalmkov'dan Ahmedcan Bariyeften ...................................... Rezinskiy Fafrikas, Bahaeddinov'tan .................................... Stantsiya Uyincan, Selhattin Hasanov'dan ........................... Perm'den, Afzalettin Ibadullin'den ..........................................

50 50 45 " 45 41 27 27 25 ,, 25 25 25 10 25 20 20 18 10 10 10 5 5 ,,

Yekn ..................... 10361 Ruble sterliba, Azize hanm Yukayuva'dan .................................... Tver', Fahrettin Muhittinov'dan, tekrar Stn'den, Hseyin Divatov'dan ............................................... Kasm hanmlarndan: ay, eker ve trl eya .. Kalmyuk, Hac Nimetullah Efendi'den .................................. eya eya eya (tekrar) eya

Stansiya strogin, Mehmedcan Yanbayuv'dan ......................................eya Astarhan, B. Aytov'dan ............................................................. eya Bundan baka Ufa vilyeti tarafndan gelen eyalar "Turmu" gazetesinde iln edilecek Kazan vilyetinden gelen ianenler, bilhassa sayn Fatiha hanm Aytova vastasiyle, tekrar birka defa telgrafla gelen ianeler "Yldz" gazetesinde iln edilir. Simbir vilyetinden gelen ianeler "Cumhuriyet" gazetesinde iln edilir. ane sahiplerinin herbirine ayr cevaplar yazmtk;
454

ayet almamlarsa tekrar yazarz, bildirsinler. anede bulunan mezkr ahslara 500 mall (invalidaciz) ve aresiz Trk esirleri ve yardm komitesi adndan ok teekkrlerimizi sunarz. Bu kadar himmetli milletimiz varken, biz slmlar hibir vakit hor ve hakir olmayz. Yardm Komitesi reisi Serktip Haznedar Emniyet Azas : Ali Rza Muhammedov : Cevad Ali Rza Bey : Abdlaziz Muratov : ehir imam Ziynetullah Nasrov

Umum esirler tarafndan Mfetti : Yzba Hamza zzet Hakk

Cemiyet-i Hayriye mhr ile tasdik edilmitir. Burada nakledilen yardm listesi Rusya Mslmanlarmdan her zmreden ve Rusya'nn her tarafndan Trk esirlerine nasl yardm yapldn en veciz bir ekilde gstermektedir. Bu yardm istei de Rusya Mslmanlar ve bilhassa Kazan Trkleri'nin Trkiye'ye kar ballk hislerinin ne kadar kuvvetli olduunu belirtmektedir. Burada nekledilen liste ancak tesadfen muhafaza edilen bir gazeteden alnmtr. Halbuki bu gibi yardm listeleri mtemadiyen tekrarlanm ve dier gazetelerde baslmtr. Rusya'da Bolevik rejiminin yerlemesi ve az sonra i harbin balamas ile, Osmanl- Trk esirlerine Mslman ahali tarafndan yaplan yardm tamamiyle durmntu; nk Mslmanlarn kendileri de mthi skntlara maruz kalmlard. Mamafih bu sralarda Trk esirlerinden byk bir ksm anavatana dnmekte idiler. Bu hususta Yusuf Akura Bey'in ve Moskova'daki esirlerin yurda dnmelerine bakan bronun faaliyeti semereli olmutu. Yusuf Akura Bey'e gelince, Moskova'da bir mddet kaldktan sonra, Trk esirlerinin yerlerini ve saylarn tesbit etmek zere Kazan, Buglme, Ufa ve Orenburg taraflarna gittii grlyor. Belki de Bat Sibir'e kadar gitmitir. Fakat bu sralarda balayan ekoslovak ayaklanmas ve Kzllar ile Beyazlar arasnda i mcadelenin gelimesi zerine, Sibir'deki Trk esir kamplarn ziyaret edememitir. Amiral Kolak'n idaresindeki Beyaz Rus hkmetinin kurulmas ve Kzllar ile i savan iddetlenmesi zerine Yusuf Akura Bey Moskova'ya dnm ve 1919 Eyll'nde stanbul'a avdet etmitir.

455

Moskova'daki "Alman User Komisyonu" nezdindeki Trk murahhasl faaliyetine devamla, birok esir Trk zabit ve efradn, bazan ok iyi artlar iinde, yurda gnderebilmiti. Fakat Rusya'daki ahval esirlerden ounun tesbiti ve yola karlmasna imkn vermeyecek kadar fenalamt. Komisyonda bir mddet Remzi Paa bulunmu, ondan sonra da yerine binba Hakk Bey gnderilmiti. Yukarda da sylendii gibi, Ali Haydar Bey de bu komisyonda grevli idi. Ali Haydar Bey'in 20 Eyll 1918 tarihli Hariciye nezaretine yollad bir mektubundan anlaldna gre, Rusya'daki esirlerin durumu ve yurda gnderilmeleri ii u merkezde idi: Rusya'da esir olanlarn says: Zabit ......................... 2000 Efrad; ve babozuk 17000 olarak gsterilmitir. Esirleri mbadele komisyonu tarafndan yurda sevkedilen ve en iyi artlar iinde seyahatleri temin edilen (yatakl ve restoranh vagonlarda, eker, ay ve ttn istihkaklar da verilmek zere) esirler de: Zabit .....................................537 Efrad ve ba bozuk 3402 idi Harbin bandan beri ve sonralar, Rus ihtillinden istifade ederek, Kafkas, ran ve Ukrayna zerinden husus ve gayri resm surette vatana dnenler (tahminen): Zabit 600 Efrad ve ba bozuk 4000 idi. Yurda dnmek istemeyenler ve lenler karlrsa, 1918 yl Eyll'nde, Ali Haydar Bey'e gre, Rusya'daki Trk esirlerinin says yle tahmin edilmiti: Zabit ................................... 400 - 600 Efrad ve babozuk .. 4000 - 6000 Esirlerin bulunduklar yerler de uralard: amara (bugnk Kuybev), Ufa, Trkistan, elyabinsk, Baku, Voronez, Ryazan' ve bilhassa Sibirya. Rusya'mn Avrupa ksmndaki ehirlerinde, bahca Karadeniz sahillerinde ve Aa Don kysnda (Rostov na Donu) ve Novorossiysk'te bir miktar harp esiri ve sivil Trk esirleri vard. Bunlardan ekserisi hayatlarm kazanmakta ve Trkiye'ye dndkleri takdirde "askere alnacaklar iin", yurda dnmek istememekte idiler.

456

Ali Haydar Bey tarafndan nakledilen bu rakamlar hakikatin ok aasnda olsa gerektir. "Hill-i Ahmer" murahhas sfatiyle Rusya'da trl yerlerde bilgi toplam olan Yusuf Akura Bey, Eyll 1919 da stanbul'a dndkten sonra, "Sabah" ve "Trk Dnyas" gazetelerinde (2 Ekim 1919) nerettii "Rusya'da bulunan esirlerimiz" balkh uzun bir yazsnda bu hususta u bilgileri veriyor: Ona gre, Rusya'daki Trk esirlerinin says 50-60 bin imi. htillden sonra esirlerin ou trl vastalarla yurda dnebilmi, 1919 Eyll'nde ise Rusya'da u sayda esir kalmtr: Sovyetlerin (yani Moskova'nn) hkim olduu saha da ...................................................................................................... Sibirya'da ........................................................................................ imali Kafkasya ve Don Kazaklar sahasnda ........................... Ukrayna'da...................................................................................... Trkistan'da ................................................................................... Yekn ................................... 400 6000 2000 1800 300 10500

Bu hesaba gre 1919 Eyll'nde Rusya'da 10 bin kadar Trk esiri kalmt. Bunlarn geri dnmesi ii, Mondros Mtarekesinden sonra, tekiltsz olarak devam ettirilmi, birok esir de Rusya'da i sava zamannda trl yerlerde kalm ve Sovyet rejimi yerletikten sonra nihayet yurda dnebilmitir. Mamafih, i sava zamamnda, kolayn bulup, Odessa, Krm ve Novorossiysk ehirlerine gelebilen esirlerden birou tesadfen rastladklar gemilere binerek yurda dndkleri gibi, Krm ve Kafkas sahillerinden de Trabzon, Rize, Samsun ve Sinop gibi limanlardan kaak olarak gelen takalarla da yurda dnenler olmutur. Trk esirlerinden birou "Kzl Ordu" ya intisabla Rus i savana da katlmt. Bunlar ideolojik tesirlerle deil, srf sefaletten kurtulmak iin orduya yazlmlard. Beyazlardan zaptedilen baz ehirlerde, zenginlerin maazalar, evleri yama edilirken, bunlar "snf dmannn" deil de "Rus gvurun mah helldir" zihniyetiyle hareket etmekte idiler. Bunlardan ou Kzl Ordu'dan ilk frsatta ayrlarak, vatana dnmlerdir. Mamafih bazlarnn Bolevik propagandasna kendilerine kaptrm olduklar ve Trkiye'de de baz faaliyederde bulunduklar anlalyor.

4,57

X. DOU-ANADOLU'NUN KURTARILII VE KAFKASLAR

Kafkaslardaki Durum Rus "ihtillcileri" arasnda Grcler ve Ermeniler nemli rol oynamakta idiler. Rus "Menevik'lerinin liderleri arasnda bilhassa Grcler bata geliyordu. Tseretelli, heidze, Gegekori, Jordaniya, Mdievani, henkeli gibi Rus Sosyalist hareketinde en n safta duran Grc "Menevikleri", Kafkas milletlerinin siyas ve sosyal hareket- lerin'e tedenberi messir olmulard. Grcler arasnda "Menevik'lerin tekilt ok kuvvetli idi ve "Duma" (Rus Parlamentosu)ya serilen mebuslar (deputat) yalnz Grcler arasnda deil, btn Rusya lsnde mhim ahsiyetlerdi. Bu kabilden olmak zere, Tseretelli ve Gegekori, "Duma"da Rus sosyalistlerinin (Meneviklerin) en belirmi simalar sfatiyle krsye karlar vc arlk idaresini tenkid ederlerdi. 1917 ubat htillini mteakip Petrograd'da tekil edilen ve "Geici Hkmet" ile yan yana kendi bana bir hkmet olan "Amele ve Asker Mmessilleri uras (Sovyet)" (Sovyet raboich i sol- datskich deputatov)nn ilk bakan Grc menevii heidze olmutu. Menevik Partisi Tiflis'te ve Grclerin meskn olduu sahalarda kuvvetli bir tekilt haline getirilmiti. Bu parti Grcler arasnda en ok taraftar bulan idi. Mamafih "Bolevikler" safnda da Grclerden ok kimse vard; Jozef Djugavili (Stalin) ve Ordjonokidzc en tannmlarndand. Ermenilere gelince, onlardan da "Menevik" ve "Bolevik" partilerinde birok kii vard. "Menevik" olanlarn ekserisi, koyu milliyeti Ermeni tekilt olan "Danaksutn'V mensuptular. Mamafih Ermeni sosyalistlerinin ou, Grclerin hilfna, "Bole1>8

vik"ti; bunlardan: aumyan, Avanesov, Karahan, Mikoyan belli baldar idi. Azerbaycanllar ise, liberal-burjuva zmresine mensup "Milliyeti Msavat Frkas" m desteklemekte idiler. Bu partinin en mmtaz simalar arasnda Resulzade Emin Bey ve Alimerdan Topba bulunuyorlard. "Solcu" Azeriler de yok deildi. "Himmet Partisi" etrafnda toplanan bu "solcu" Azerilerden Dr. Neriman Nerimanov ve ahtahtinskiy tannm kimselerdi. Kafkaslarda ve bilhassa amelesi ok olan Baku'da Rus "htillci" hareketleri ok canl idi. Dolaysiyle gerek "Menevik" ve gerek "Bolevik" Grc, Ermeni ve ksmen Azeriler Rus ihtillcileri hareketine katlmak imkmn bulmulard. Kafkaslarn, Petersburg, Moskova ve dier IRusya'daki ehirlere nisbeten polis ve jandarma basksndan azade olmas ve Kafkas milletlerinin "konspiratif" (gizli yer alt faaliyeti) hususunda daha becerikli olmalarnn, buralardaki ihtillci ve sosyalist hareketlerin daha baarl olmasna yol at anlalyor. 1917 ubat htilli knca, Maverayi Kafkasta (Trasnskafkasya) Grc "Menevik'leri nder roln zerlerine aldlar. Rus ihtillinin hrriyet ve demokrasi iinde geliecei ve Rusya'mn da "demokratik ve federal bir Cumhuriyet" olarak kurulaca grn en ok Gc sosyalistleri savunmulard. htilli mteakip, arlk idaresinin yerine gemek zere, "Geici Hkmet" tarafndan Petrograd'daki mebuslardan (deputat'lardan) bir "Maverayi Kafkas Komitesi" (OZA- KOM- Osoby Zakafkazskiy Komitet) tekil edildi ve Tiflis'e gnderildi. Bu komitede Grcler en mhim mevkileri igal etmekte idiler. Komitenin "Geici Hkmet"e, Kerenskiy'e bal olduu vc sadk kaldn ayrca belirtmee lzum yoktur. htillin ortaya koyduu prensiplere ayak uydurmak zere, Grc, Ermeni ve Azerbaycanl aydnlar arasnda, sosyalizmle birlikte "Milliyetilik"te alm yrmt. Bu hususta "Danak- sutn" tekilt bilhassa faaldi. Zaten Rusya ile Trkiye arasndaki harp yllarnda Ermeni mill hareketi Rus makamlar tarafndan desteklendii cihetle, Ermeni milliyeti tekiltnn faaliyetlerini hz- latrmak iin btn artlar ve imknlar elverili idi. Bu tekiltn gayesi, yukarda birok defa belirtildii gibi, bir "Byk Ermenistan" kurmakt. Bunun sahas da hazrd: "Trk Ermenistan" denilen saha Rus ktalar tarafndan igal edilmiti. Esasen Rus idaresinde bulunan Erivan (Revan) ve Gmr (Aleksandropol) ve Kars ehirlerinden baka, Ermenilerin bulunduk

459

lar Erzurum, Erzincan, Mu, Van ve Bitlis ehirleri de sava esnasnda Ruslar tarafndan igal edilmiti. Bir de tarihte "Kk Ermenistan" ad ile bilinen Toros Dalarnn eteklerindeki Kilikyada bir miktar Ermeni yaad cihetle, Ermeniler buralarda da hak iddia ediyorlard. Demek ki, Mersin, Tarsus, Silifke ve hatt Adana'nn de Ermenilere verilmesi isteniyordu. Rusya'mn haddi zatnda, byle bir ''Byk Ermenistan" destekledii ve bunun kurulmasmn Rusya'mn emellerine muvafk olduunu yukarda grmtk. Bununla Rusya'mn skenderun Krfezi'- ne kmas, yani Akdeniz'e ayak basmas mmkn olacak sanlyordu. Tabiatiyle byle bir "Byk Ermenistan" Rusya'mn himayesi altnda bulunacakt. Meselenin en ok dikkati eken taraf da iktidar ele geiren Bolevik-Sovyet liderlerinin Ermenistan hususunda arlk Rusya siyasetilerine ok yakn bir tavr alm olmalardr. Bu defa, Sovyet liderleri vaka "Byk Ermenistan" lfm etmemilerdir; fakat Ru igali altndaki Trk Ermenistan adn verdikleri sahaya kitle halinde Ermenilerin yerletirilmesi ve slm ahalinin imha edilmesi iin btn tedbirleri almlar ve hazrlk yapmak istemilerdi. Rus istils nnde, zaten, slm ahalinin bir ksm Bat'ya hicret etmiti; fakat yine de oralardaki ahalinin byk ounluu Msl- man-Trkt. Ruslardan kamayan Krt airetleri ise dalara snmlard. Savan bir Rus zaferi ile sonuland takdirde, Trk Er- menistam'mn Trkiye'nin elinden kaca muhakkakt. Rusya'mn Almanya karsnda yenilmesi ve "IhtilP'in balamasna bakmakszn Rus asker makamlar Ermeni etelerini silhlandrmak, sonralar Ermeni Milis birlikleri ve asker ktalar meydana getirmek yolunda gayret sarfettiler. Yukarda da belirtildii gibi, Sovyet hkmeti (Sovnarkom) Ocak 1918 tarihinde kard bir "dekret" ile Trk Ermenistan ahalisine, yani Ermenilere, "kendi mukadderatlarn kendilerinin tayin etme hakkm" tanmt. Brest-Litovsk mzakerelerinde bu esasn muhafazas istenmi ve ksmen muvaffak da olunmutu. Birinci Dnya Sava balamadan nce dahi Rus ordusunda hizmet etmek zere Ermeni ve Grclerden ayr ktalar (druna) (tabur) tekil edildiini ve Ermeni generali Nazarbekov'un kumandasnda 4 bin kadar Ermeni askerinin Trklere kar savatklarn yukarda grmtk. Rus igali altndaki yerlerde yaayan Ermenilerden bir ou harp zamannda gnll olarak Rus ordusuna girmilerdi. Bu suretle Kafkas Rus ordusunda saylar 10 bini geen Ermeni erat ve birok zabit vard.

460

1917 htillinden sonra Rus ordusunda "mill birlikler" tekili cihetine gidilince, Ermeni ve Grclerden de hemen kendi "mill birlikleri" tekiline giriildi. Az sonra Ermeni ve Grc taburlar meydana geldi. Rus ordusunun dalma ve zlme hareketi art nisbette, Ermeni ve Grc ktalarnn tekili hzlat. 1917 yl Kasm aynda Petrograd'daki Merkez Sovyet Bolevik liderlerinin arzularnn hilfna olarak Kafkas-Rus-Trk cephesindeki Rus asll askerlerin kide halinde eve dne balamalar bsbtn artt. Rus ordusunda artk disiplin kalmam, cephe gerisindeki askerler ba bo dolamakta ve "Bolevik" propagandasna kaplarak birok yolsuzluk yapmakta idiler. Bunlardan birou Ermeni eteleri ile birleerek Mslman kylerini ve kasabalarn basmaktan ve yama etmekten, erkek ve kadnlar ldrmekten geri kalmyorlard. Erzincan Mtarekesini mteakip (18 Arahk 1918) cepheden ekilip giden Rus birliklerinin yerini ekseriyetle Ermeni birlikleri almaa balamlard. Bir de i asayii korumak bahanesiyle bir "Ermeni Milis" tekilt da kurulmutu. Mahall organlara Rus asker makamlar tarafndan Ermeni memurlar tayin ediliyordu. ehir ve kasabalarda idare tamamiyle Ermenilerin eline verilmiti. Bu suretle Rus kuvvetlerinin, Brest-Litovsk muahedesine gre, Dou-Anadolu- dan ekilmeleri sonunda, bu sahada bir "Ermeni Devleti"nin kurulmas iin btn hazrlklar yaplm bibiydi. Lenin ve etrafndaki Ermeni Bolevikler, Rus askerleri daha tamamiyle ekilmeden Ermenilerin idareyi ele almalar ve buralarn Trklere iadesini mani olmay tasarlamlard. Ermeniler bu defa, vaktiyle Trkler tarafndan maruz kaldklar basklar ve bilhassa 1915 de yaplan tehcir ve iddia iettikleri "katliam" larn cn almak maksadiyle, Rus igal blgesindeki Mslman ahaliye kar imha hareketine giritiler. O sralarda hkm sren kark durum ve Rus kuvvetlerinin ekililerinden istifade ederek Ermeni ve Hristiyan kylerine Krtler tarafndan yaplan basknlar bahane edilerek, Mslman kyleri Ermeniler tarafndan tahribata uramakta ve ky halk ldrlmekte idi. stelik ekilip gitmekte olan baz Rus ktalar da Ermenilerle birlik olup Trk ky ve kasabalarn yama etmekte ve ahaliyi ldrmekte idiler. Bu suretle Rus igali altndaki sahada Mslman-Trk ahalinin can ve mal emniyeti kalmamt. Ermeni eteleri ve disiplinsiz Rus askerlerinin taknlklarna kar koyacak bir Rus asker idaresi de mevcut deildi. Moskova-Sovyet hkmeti ve Harbiye Komiserliinin bu taraflarda hele hi hkm yoktu; olsa bile Moskova idarecilerinin Rus

461

igali blgesindeki Trk unsurunun durumu ile ilgilenmeleri dahi pheli idi. Bu Ermeni mezalimi ve Rus makamlarnn aczi veya ilgisizlikleri karsnda, Sovyet hkmetinin kendiliinden Trk makamlarna mracaatla, bir an evvel harekete geerek, asayii tanzim ve ahalinin mal vc can emniyetini korumasn istemesi gerekirken, bunun hilfna tamamiyle scyirci kald. Bu artlar iinde Trk asker kuvvetlerinin harekete gemesi hakl ve zaruru idi. Boleviklerin, 25 Ekim (7 Kasm) 1 9 1 7 tarihinde Petrograd'da iktidar ele geirmeleri keyfiyeti "Maverayi Kafkas Komitcsi'nce tasvip edilmedi: ayn vehile Tiflis'teki "Amele vc Asker Mmessilleri uras" (Sovyeti) "Sosyal Demokrat" (Menevik)) ve "Es-Er" (Sosyal Rcvolsyoner) tekiltlar da bu olay benimsemedi. Adlar geen "Komite" vc parti tekiltlarnn mterek toplantsnda "Ma- veravi Kafkas" iin ayr bir idare organ yaplmasna karar verilerek i*, 28 Kasm (1917) tarihinde "Maverayi Kafkas Komiscrlii"nin tekili iln edildi.' Bu "Komiserlik" Grc, Ermeni ve Azerbaycan mmessillerinden kurulan bir nevi "Federasyon" idi. Mahalli idareler her kavmin kendi elinde bulunmakta ve merkezi Tiflis olmak zere bir hkmet organ meydana getirilmiti. "Maverayi Kafkas Komiserlii" Petrograd'daki Sovyet hkmetini tanmadn iln etmekle beraber, Rusya ile balarn bsbtn kesmi deildi: kendisini "Byk Rus Cumhuriyetinin bir paras" telkki etmekte idi. Bolevik iktidarnn ok srmeyeceine inanlmakta vc yaknda toplanmas gereken "Rusya Kurucular Meclisi" (Urcditcl'noye Sobranivc) ndc Rusya'y ilgilendiren btn meselelerin meru yollarla halledileceine inanlmakta idi. Boleviklerin 3/18 Ocak 1918 tarihinde, Petrograd'da toplanan "Kurucular Mcclisi"ni zor kullanarak datmalar zerine, bu yolda beslenen btiin mitler boa kt. Mamafih "Maverayi Kafkas Komiserlimi" yine de kendisinin "Rusyann bir paras olduu" grn muhafaza etti. Ancak merkezdeki Sovyet hkmeti ile iliiklerini kesti. Ayrca, "Kurucular Meclisi"ne seilmi olan "deputat" (mebus) Icrdcn teekkl etmek zere bir "Diyet Meclisi" (Sevim) meydana getirildi. Bu "Meclis", "Maverayi Kafkas Komiserlii" nin en yksek terii organ oldu. Komiserlik (yani hkmet) bu Scym'dc alnan kararlar tatbik etmekle mkellefti. Gerek Komiserlik ve gerek Seym'dc

I J)nkumnl i tnnlrr'ynh po nteney politikt jkm-kazyn i tiruzii (Mavcrai Kafkas ve Giir< iita <l< sivasrinc ait vesikalar vc malzeme) Grcstan Dileri Vekletince tanzim i'fiiliti. TiHi* l!H? ksaltmas: DM/G; Vesika No. (i (s. 7-8; 41.2

Grcler (Menevikler) nder rolnde idiler; hem Komiserliin hem de Seym'in bakanlar Grclerdi. "Maverayi Kafkas Konfederasyonu" iinde her millet, yani Grc, Ermeni ve Azeri kendi ilerinde tamamiyle mstakil idiler. Bunlardan her biri kendi menfaatlerine en uygun telkki ettikleri tarzda mill tekildarn kurmular ve mill gayelerini gerekletirmek yolunu tutmulard. Bu hususta, tabii en arkada kalan Azerilerdi; nk hem tekilt, hem de asker birlikler bakmndan bunlar en zayf durumda idiler. Bu milletin mill hareketleri ou zaman birbirine aykr idi; "Konfederasyon" dolasysiyle gereklerden uzak ve bir mecburiyet altnda meydana gelmi olan bir organd. Her millet de kendisini destekleyecek bir kuvvet, bir byk devlet aramakta idi. Ermeniler, ne olursa olsun, Rusya'ya veya Antanta Devletlerine dayanmak arzusundaydlar. Grcler ise, icaplara gre ya Rusya veya Almanya veya ngiltere'yi destek edinmek niyetinde idiler. Azerbaycanllar, tabiatiyle Trkiye'den baka bir destek bulamya- caklarna inanmlard. Bu artlar ve zihniyet iinde "Maverayi Kafkas Komiserlii"nin durumunun salam olmaktan ok uzak olduu ve ilk byk sarsntda bu "Konfederasyon"un dalaca muhakkakt. 1918 Yl balarnda Ermenilerin tam tekilth bir kolordular vard. Bu kolordu iki oku (tfeki) tmen, gnll tugay, bir svari tugay ve birka milis tugayndan teekkl etmiti.1 Oku tmenler, Rus ordusunda hizmet etmi olan Ermeni "druna" (tabur) larndan ibaret olup, sava zamannda epey i grmlerdi. Kafkas cephesinde General Yudeni kumandasndaki Rus birliklerinde Ermeni efrat oktu. Bunlarn ekserisi, Rus igali altndaki Trk sahasndan, Erzurum, Erzincan, Van ve Elekirt vadisi halk olup, Rus ordusuna ve oradan da Ermeni ktalarna gnll olarak katlmlard. Rus ordusunda Ermeni zabitleri de oktu; onlar da kendi mill ktalarnda vazife aldlar. htillden sonra zlen Rus ordusunun silhlar, bilhassa ar makinah tfekleri, Ermenilerin eline dt. Ermeni asker kuvvetleri 16. 000 piyade, 1.000 svari ve 4.000 milisten ibaretti. Grclere gelince: Onlarn ancak 10.000 kiilik bir asker kuvvete malik olduk- lan biliniyor. 2 Mamafih Tiflis'teki Rus harp malzemesi Grclerin eline dtnden, silh ve malzeme bakmndan Grcler en iyi

1 W. E. D. Ailen and p. Murtoff, Caucasian Battlefields, p. 458. 2 Ayni yerde p. 459.

463

durumda idiler. Bu Ermeni ve Grc birliklerinin harp kabiliyeti bakmndan fazla deerleri yoktu ve arlk Rusyas ordusunun yerini tutmalar bahis mevzuu olamazd. htilli mteakip, disiplinsiz Rus ktalarnn yerini alan bu Ermeni ve Grc askerleri, bu suretle Trk ordusunun karsnda dikilmi gibi idiler. Sovyet hkmeti 13/26 Kasm 1917 tarihinde mtareke akdi iin Alman karaghna mraccat etmi ve yaplan mzakereler sonunda 21 Kasm (4 Arahk) 1917 tarihinde de ksm mtareke imzalanm ve 2/15 Arahk (1917)ta btn Bat cephesinde ate kesilmiti. Kafkas cephesinde zaten bir mddettenberi muhasemat olmadndan, cephede sknet hkm sryordu. Rus siperlerinden zaman zaman "anakkaleyi istemiyoruz, Boazlar istemiyoruz", "harbe son verin" yazl plkalar ykselmekte ve Trk askerlerine kar dostluk hisleri izhar edilmekte idi. Alman cephesinde balyan cephedeki zlmenin Kafkas cephesine de sirayet edecei muhakkakt. Bu sralarda Rus ordu karagh Erzincan'dan Erzurum'a nakledilmiti. Kafkas cephesi Rus ordular kumandan da (Yudeni'in ayrlmasndan sonra) General Przeval'skiy, Kurmay bakam da General Lebedinskiy idiler. III. Trk Ordusu kumandan Vehib Paa, 17/30 Kasm (1917) tarihinde Rus Genera Przeval'skiy'e bir mektup gndererek, "mtareke" akdi teklifinde bulundu.1 Bu teklif zerine General Przeval'skiy, General Lebedinskiy ile birlikte Tiflis'e giderek, durumu "Maverayi Kafkas Komiserliine" bildirdiler. Komiserliin mezkr generallerle birlikte yapt 21 Kasm I4 Aralk (1917) tarihindeki toplantda mtareke akdi meselesi grld ve bunun kabul kararlatrld.2 Bu yolda Vehib Paa'ya bir mektup gnderildi ve "Rus Mtareke Heyeti" bana General Vinskiy atand; dier yeler de tayin edildi ve bu mnasebetle ihtill prensiplerine uygun olarak heyete bir nefer ve bir doent dahi kondular. Yukanda tafsi- ltiyle anlatld zere, 5/18 Arahk 1917 tarihinde Ruslarla Trkler arasnda Erzincan'da "mtareke" imzaland.3 Bu surede, "Erzincan Mtarekesi" Petrograd'daki Sovyet hkmeti ile deil Tiflis'teki "Maverayi Kafkas Komiserlii" ve Kafkas cephesi Rus ordusu kumandanh adna akdedilmiti. Osmanl- Trk Bakumandanl bu mtarekeyi imzalarken, bu suretle "Maverayi Kafkas Komiserliini" bir hkmet olarak tanm oluyordu.

1 DMZG s. 11. 2 Ayni y. 3 Yukarda

464

Bu defa Enver Paa, mezkr hkmetin vasfm ve bar akdi hususunda dndklerini yerinde tetkik etmek zere Tiflis'e bir heyet gndermek niyetinde idi. Vehib Paa, Enver Paa'mn bu isteini, o sralarda Kafkas kuvvetlerinin kumandasn fiilen elinde tutan Grc Generali Odielid- ze'ye 1/14 Ocak 1918 tarihli bir yaz ile bildirdi. Bu sralarda artk Grc ve Ermeni birlikleri teekkl etmi ve fiilen hizmete girmi olmalar hasebiyle, Grc Generali Odielidze Rus kararghnda ikinci bakan olmas hasebiyle, fiilen btn kuvvetlerin kumandan mevkiinde idi; dolaysiyle Vehib Paa kendisine mracaatta bulunmutu. Tiflis Hkmeti, Enver Paa'nn bir Trk heyed gndermesi teklifini kabul etmedi. 1 nk Petrograd'da toplanacak olan "Kurucular Meclisi"nde bara ait kararlar tasvip edilinceye kadar bu hususta Trkiye ile her hangi bir temasa girimek istemiyordu. Fakat "Kurucular Meclisi"nin 5/18 Ocak (1918) de Bolevikler tarafndan datlmas zerine "Maverayi Kafkas Seym"inde uzun mnakaalardan sonra, Vehib Paa'ya teklifi hakknda cevap verilmesi iin haftalk bir mhlet istenmesi karar alnd. Rus ordu kararghnn Erzincan'dan Erzurum'a naklinden sonra Erzincan ve evresinde Ermenilerin Mslman ahali zerindeki bask ve zulmleri birdenbire artmt. Vehib Paa bu durumu protesto ederek, Rus ve Grc asker makamlarna yazlar gndermee balad; bu kabilden ilk yazs 9/22 Ocak (1918) tarihli idi. 2 Vehib Paa Ermeni mezaliminin hemen durdurulmasm talep ediyordu. Ayn mealde bir yaz, 19 Ocak / 1 ubat 1918 tarihinde General Przeval'skiy'ye de gnderildi. Vehib Paa 29 Ocak/11 ubat 1918 de Ermenilerin Mslman ahaliye zulmlerinin durdurulmas iin General Odielidze'ye bir tel ekti. 3 Bu mezalim bilhassa Bayburt ve Trabzon evresinde yaplmakta idi. General Odielidze'nin cevabnda, "Vehib Paa tarafndan ne srlen mezalim hakkndaki iddialarn ok mbalaal olduu" belirtilmekle beraber, "Mslman ahalinin korunaca" hakknda teminat verilmiti. Odielidze'nin bu teminatna ramen Ermeni mezalimi durmad ; Rus ve Grc makamlar Ermenileri itaat altna alamyordu ve Rus igali altndaki sahada Mslman Trk ahali iin mal ve can emniyeti kalmam gibiydi. Hal byle iken, tam o sralarda, 10 ubat

1 DMZG, vesika No. 16. s. 25/26. 2 DMZG, vesika 26, s. 41/42. 3 Ayni yerde, vesika 29, ss 44-46.

465

(1918) tarihinde Ruslarn Almanlarn taleplerini kabul etmek istemeyileri zerine, Brest-Litovsk'ta mzakereler kesilmi ve yukarda teferruat ile anlatld zere, Trotskiy Petrograd'a gitmiti. Bunun zerinedir ki, Alman bakumandanl Rusya'ya kar asker bask tatbikine karar vermi ve 17 ubat'ta taarruza balanaca iln edilmiti. Enver Paa da bu durum karsnda Rus igali altndaki sahann ancak asker kuvvetle kurtarlacana hkmetmi ve bu hususta Vehib Paa'ya gerekli emirleri gndermiti.

Dou -Anadolu'nun kurtarlmas* (Rus igal blgesi) III. Ordu kumandan Vehib Paa, Enver Paa'dan ald emir zerine, 12 ubat 1918 tarihinde hareketin balanmas iin btn hazrlklar yapmt. Nitekim o gn erken saatlerde Trk askerleri, -Erzincan Mtarekesi" ile tesbit edilen "demarkasyon hattn aarak, Erzincan istikmetinde ilerlemee baladlar.' Vehib Paa'nn harekete gemesi zerine, Tiflis'teki "Maverayi Kafkas" Seym'i (Diyet Meclisi) (bakan Grc menevii heidze idi) durumu mzakere etmek iin hemen toplantya arld. 16 ubat/i Mart (1918) tarihinde toplanan "Seym" 19 ubat/ 3 Mart tarihinde Trkiye ile mzakerelere girimek kararn ald.2 Fakat ertesi gn, yani 4 Mat'ta BrcstLitovsk'tan Sovyet heyeti yesi Ka- alan'dan gelen vc Kars, Ardahan ve Batum'un Trkiye'ye braklacana ait bir telgraf zerine, Trkiye ile bar mzakerelerine balayacak olan heyetin seyahati durduruldu. "Maverayi Kafkas" hkmeti, Karalan'dan ald bu telgraftan fevkalade znt duymu vc bata Petrograd olmak zere, Londra, Paris, Berlin ve stanbul'a telgraflar ekerek "Brest-Litovsk" barn tanmadn bildirmi vc bu olay protesto etmiti. Btn mesele: Kars, Ardahan ve bilhassa Batum'un muhafazas idi ve buralarn Trkiye'ye braklmasna mani olmak isteniyordu. 25 ubat/10 Mart tarihinde Vehib Paa'dan: Kars, Ardahan ve Batum'un tahliye edil-

* Buna ait esas eser: General Kzm Karabekir, Erzincan ve Erzurumtm kurtuluu, Kahul 1939, 275 ss. 1 W. F-. D. Alle and T. Muratoff. Caucasim Battlefiehh, p. 460/461. 2 DMZG vesika 46. 983/84.

466

meine ait radyo-telgrafla bir mesaj alnd. Bununla durum bsbtn ciddiyet kesbetmid. Eski stil ile 30 Ocak, yeni takvime gre 12 ubat'ta harekete gemi olan Trk kuvvetleri, karlarnda hemen hemen hi bir mukavemet grmeden ilerlemekte idiler. 13 ubat gn Erzincan kurtarld, Erzincan islm ahalisi, kendi askerlerini byk bir heyecanla ve sevinle karladlar. Trklerin nnden ekilen Ermeni ktalarnn Mslman-Trk ahalisine yaptklar zulm haddini amt; yklan ve yaklan ky ve kasabalarn says pek oktu; binlerce oluk-ocuk kadn ve erkek ldrlmt. Ermeni kuvvetleri Erzurum yaknlarnda Trk ilerleyiini durdurmak teebbsnde bulundularsa da, dayanamadlar ve ok miktarda kayp vererek geri atldlar. 12 Mart tarihinde Erzurum ehri de Ermenilerin elinden alnmak suretiyle kurtarld; 16 ubat 1915 tarihinde Ruslarn eline dm olan bu kahraman Trk kalesi, 2 yl 25 gn dmanlarn elinde kaldktan ve pek ok felketlere uradktan sonra, yeniden z sahiplerinin eline dm, anavatana kavumu oldu. Trk ktalarnn yryleri devamla, cidd bir mukavemet grmeden 14 Mart 1918 (1334) tarihinde, 1914 yhndaki Trk-Rus snrna varld.1 Brest-Litovsk anlamasna gre snr hatt 1877-78 ylndaki gibi olacakt. Dolaysiyle Kars, Ardahan ve Batum sancaklarndan da Ruslarn ekilmeleri icap ediyordu. Nitekim Vehib Paa, 25 ubat/ 10 Mart tarihindeki bir radyo-telgraf mesaj ile "Maverayi Kafkas" hkmetinden bu sahann boaltlmas ve Ermeniler ile Grc ktalarn oralardan alnmasn talep etti.2 Bu sralarda Trkiye ile mzakerelerde bulunmak zere Seym tarafndan gnderilen kalabalk bit heyet, Grc henkeli'nin bakanlnda, 10 Mart gn Batum- dan vapurla Trabzon'a gelmi ve ilk temaslara balamadan nce gemide kalmay tercih etmiti. Miralay Hseyin Rauf Bey'in riyasetindeki Osmanl-Trk heyeti de 12 Mart gn Trabzon'a gelmi bulunuyordu. Trabzon Konferans (14 Mart - 14 Nisan 1918) Gayri resm ilk grmeden sonra, Kafkas heyeti karaya km ve kendilerine tahsis edilen binalara yerlemiti. "Kafkas Cumhuriyeti" sulh heyeti, reis (henkeli) dahil olduu halde onbir murahhas aza,

1 W. E. D. Ailen and P. Muratoff, Caucasian Battlefields, p. 463. 2 DMZG vesika 49, s. 86.

467

sekiz asker aza, dierleri mal. ticar ve sna mavirler vc tercmanlar, ktipler ve emir zabitleri olmak zere krk kiiden ibaretti. Bunlar arasndaki Mslmanlar da unlard: Rcsulzade Mehmed Emin bey (mavir) brahim Haydarov (murahhas Duma'da Bak mebusu olup, hali hazrda Dastan adna Seym'de mebustu}, Haydar Bey Ayaindze (murahhas, Acar) Halil Bey Has -Muhammedov (murahhas), Mehmed Hasan Hacnskiv (murahhas), Akber Aa evhlislmov (murahhas), Mir Yakub Mehdivef (murahhas).1 Heyetin reisi hcnkeli'nin "itimatnamesi", yani mzakereleri yrtmee selhiyeti olduuna ait vesikann metni de yle idi: "No: 7 timadname. Hmil-i vesika Akakiy Ivanovi hcnkeli'nin "Maverayi Kafkas Hkmeti" Diyet mcclisinin Trkiye ile mkalemat sulhiyede bulunmaa memur olan Heyeti Murahhasa reisi olduu tasdik olunur" Tiflis, 21 ubat 1918 mzalar: Diyet Meclisi Reisi N. heidze Ktib: Hkmet ktibi J. umacr Hscyin Rauf Bey, Hariciye Nezaretine acclc bir tel ekerek "Kafkas Heyeti Murahlasas reis ile azasnn ksm azaminin franszca bilmediklerinden, rusaya bihakkn in bir tercman vc bir ifre ktibi ile franszca ifre miftahnn ilk vasta ile gnderilmesini" istedi. Bunun zerine Hariciye Nezareti dc gerekli tayini yapt ve acele Trabzon'a gnderdi. 13 Nisan gn Trk vc Kafkas murahhaslar arasnda takdim merasiminden sonra, mzakerelerin resmen 14 Nisan'da yaplmas kararlatrlmt. Ayn zamanda, Kafkas heyetindeki baz Mslman murahhaslarla vc Trabzon'da bulunan Dastanl baz ahslarla da gizlicc grlerek, umum durumun gzden geirilmesi icap etmiti. Bu kabilden olmak zere 13 Mart gn akam, gizli bir surette "Kafkas Hcycti"ndcn Dastan mebusu Bcndcrli brahim Bey Haydarov vc Mir Yakup Mehdivef'ten baka, eyh mil ahfadndan ve Dastan erafndan Mustafa Bey ile Hseyin Rauf Bey arasnda bir grme yaplmt."

1 Ayni yerde, vesika 34, s. 107. 2 Miralay Rauf (Hseyin) Bcyi Hariciye nazr vekili Halil Neve ."> n.ral 1:1 Mart 1919) tarihli ifresi. DA Karton 124.

468

Azerbaycan ve Dastanl mmessillerin anlattklarna gre: Hangi firkadan olursa olsun tekmil Kafkas Mslmanlar Osmanl- Trk ordusunun Kafkaslara girmesini umuyorlar ve bekliyorlard. Mslmanlar arasndaki niza ve itilflarn sona erdirilmesi iin Trk kuvvetlerinin mutlaka Kafkaslara yrmesi lzm geldiini aka ifade etmilerdi, ingilizlerin Ermenileri tekiktlandrdklar, Kafkaslardaki Bolevik nfuzunun gelimesinin oradaki Mslmanlar iin byk bir tehlike tekil edecei de anlatlmt. Mir Yakup Bey Mehdiyef "bar mzakerelerinin ancak imdiki Kafkas hkmetinin kendisini resmen mstakil bir hkmet olarak" iln etmesi ile mmkn olacam sylemiti. Hseyin Rauf Bey de bu gr tamamiyle tasvip etmiti; "Mslman, Grc ve Ermenilerden mrekkep bir "Kafkas Cumhuriyeti"nin teekkl ve devam mmkn grlmyordu.1 14 Mart gn Hseyin Rauf Bey'in riyasetinde balanan ilk resm oturumda, ksa sren ah nutuklarndan ve itimatnamelerin teatisinden sonra, mzakerelerin esas tesbit olundu. Mslman murahhaslarn verdikleri gizli malumata gre "Kafkashlar daha ekl-i hkmetlerini tayin etmedikleri gibi, atiyen Ruslardan yardm alabilmek midiyle, Ruslar imdiden gcendirmemek iin iln istikll etmiyorlard". Mslmanlar, Hristiyanlarla birlikte hkmet tesis edemiyeceklerine kani bulunduklarndan, Trabzon'a gelen Mslman murahhaslar Trk heyetine kar son derecede ballk gsteriyorlar, kendilerinin silhlar ve zabitleri bulunmadndan, Trk ordusunun bir an evvel harekete gemesini temenni ediyorlard. Hseyin Rauf Bey, mzakerelerin msbet bir neticeye ulamasn temin maksadiyle, her eyden nce "Kafkas Cumhuriyeti" nin resmen durumunu beyan etmesini istemi ve Kafkas heyetine u yazy gndermiti : "Heyet-i Murahhasa-i Osmaniye, Hkmet-i seniyyenin, teekkl etmekte olan, "Maverayi Kafkas Cumhuriyeti" ile m- nasebat- hasenei hemcvar tesis etmek arzusu halisinde olduunu beyan ile kesb-i fahr eyler ve Cumhuriyet-i mezkrenin hviyeti ve ekli ve tekilt- siyasiye ve idariyesi hakknda Kafkasya heyet-i murahhasasnn beyanat sarihede bulunmasn rica ve hukuk-u dvel kavaidince bir devlet iin haiz olmas lzm gelen eraiti ifa edip etmediini sual eder." Miralay H. Rauf

1 Aym yerde.

469

Osmanl-Trk heyeti, "Kafkas Heyeti nit hareketleri vc istekleri hakknda, Mslman murahhaslar vastasiyle daima haber almakta vc mzakereleri ona gre ayarlamakta idi. Nitekim Mslman murahhaslardan alnan mevsuk bilgilerden "Kafkas Heyeti Diyet Meclisi" nin karar ile sulln akdi iin u tekliflerde bulunacakt: i . erait-i mevcudedcn dolay "Maverayi Kafkas, Diyet Meclisi" kendisini Trkiye ile akcli sulha salhiyattar addeder. . Mzakcrat- sulliycyc balayacak, "Maverayi Kafkas Diyet Meclisi" Trkiye ile kat'i surette akdi sulh azmindedir. S 1914 senesinde harpten evvel Trkiye ile Rusya arasnda mevcut hudut addolunacak mualedc-i sulhiye esasn tekil etmelidir. 1 . Aklnnm ark Anadolu dahilinde bulunan milletlerin kendi mukadderatn tayin etmek hakkn istihsale ve alclhusus, Trkiye dahilinde bulunmak artiyle, "Trkiye Ermcnistan"na muhtariyet elde etmee sa'i etmek. Nitekim, resm mzakerelerin t banda, henkeli, heyeti basna: "Maverayi Kafkas Cumhuriyetinin Brest-Litovsk Bar'n tanmadn vc dolaysiyle 1914 snrlarnn mzakerelerin esasn tekil etmesi gerektiini beyan etti. Kafkas muahhaslarna gre: "Brost-Litovsk Muahedesinin Kafkaslara ait ksm hukuku dvel nokta i nazarndan hkmsz idi".' Hseyin Rauf Bey buna karlk: "Brest-Litovsk Bar akdcdil- dii zaman Kafkas hkmetinin teekkl etmemi vc istikllini tasdik ettirmemi olduundan, bu yoldaki iddiann tamamiyle mesnetsiz okluunu syliyerek, hcnkcli'ni iddiasn reddetti. Mamafih lckcli, Hseyin Rauf Bey ile gizlice grerek baz hususlar aydnlatmak vc Osmanl heyetini yumuatmak istemiti. Grcler bilhassa Batum'un kendilerinde kalmasn arzu ediyorlard. Bir dc, "Elviye-i selsc"de Ermenilere muhtariyet nevinden baz msamahada bulunulmasn vc bu yaplrsa Ermenilerin bsbtn ngilizlerin kucaklarna atlmalarna mani olunabileceini dc ifade ct- titi. Trabzon'daki mzakereler bu suretle esas problemlerde anlalmaya varlamadndan, ta batan bir kmaza gitmekte idi. 18 Mart tarihindeki umum toplantda Kafkas heyeti tarafndan ne

1 Miralay Rauf Bcydc Hariciye Nezaretine, No. 7. 14,,'l") Mail 1911i. DA Kaiu No. 124; DMZG vesika 56, s. lli.

170

srlen beyanatta: "Brest-Litovsk Muahedesinin, Rusya Kurucular Meclisinin datdd bir zamanda aktedildii cihetle, kabul edilmesine imkn bulunmad, Devlet-i Aliyye'nin sulh mnasebetleri tesisi yolunda Maverayi Kafkas hkmetine birka defa mracatta bulunduu, BrestLitovsk Barnn protestosunun Muahedenin imzasndan nce vukubulduu ve Kafkas heyetinin Trabzon'a gelmesinin mezkr muahedeye ehemmiyet vermediini isbat ettiini, ve mzakeratn merkez skleti "ekli mnakaat- hukukye olmadndan, teklif-i sulhiye mzakeratna ibtidar olunmasn" bir takm delillerle teyide almlard. Bu iddiaya kar Osmanl heyetince verilen yazl cevapta: "Muvaffakiyetle neticelenmiyen ihtilllerin mnasebat- hariciyeye tesiri olamyacandan, Rusya hkmeti hazrasnn akdettii mua- hedatn btn Rusyaca mer'i olduu ve Brest-Litovsk muahedesini protestonun hkmsz bulunduu ve mer'iyetinde srar edildii vc kendileriyle muahede imzasndan evvel ekl-i hkmetlerini tayin ile iln- istikll etmeleri lzumu" belirtilmiti.1 Osmanl heyetinden alnan bu yazya karlk, Kafkas heyeti 21 Mart tarihinde, gnderdii cevabnda: "Brest-Litovsk Muahedesi hakkndaki grn muhafaza ettiini, yani tanmadm ve 1914 yl snrnda srar ettiini" bildirmiti. Bu durum karsnda mzakerelerin ksa bir zaman iinde sona ermiyecei anlalm ve Kafkas heyetinden baz kimseler (o meyanda Ermenilerin bamurahhas Kaaznuni, Resulzade Emin Bey ile Mir Yakup Mehdiyef) Tiflis'e hareket ettiler. Bunlar Diyet Meclisinden yeni talimat alacaklar, Resulzade Emin Bey ile Mir Yakup Mehdiyef Tiflis'te Trk tezini savunacaklard. Trabzon'a gelen heyet iinde Ermenilerin ileri gelenlerinden Hatisov (sonraki Ermeni Cumhurreisi), Hseyin Rauf Bey'e gizlice adamlar gndererek, mahremane grmek arzusunda olduunu bildirmiti. Hatisov'un gnderdii mesaja gre: Elyvem, Kafkasya'da memalik-i Osmaniyeden kaan 400 000 Ermeni bulunmakta idi. Bunlar Ermeni ricalini tazyik etmekte ve kendilerinin mukadderatn tayin ve hail hususunda srar etmekte idiler. Hatisov, bu Ermenilerin eski yurtlarna dnmeleri ve Osmanl idaresinde "hakk hayat" elde etmeleri ile meselenin halledilebilecei fikrinde idi. Bu yaplrsa, Ermenilerin "Elviye-i selse"nin Osmanl devletine ilhakna muva

J Ayni yerde, vesika 66, ss 134-136.

471

fakat edeceklerini ve bu hususta Grclere de tesire alacaklarn vdediyordu. Hseyin Rauf Bey imdiki artlar iinde Hatisov ile grmeyi mnasip bulmadndan, mlkat yaplamad.1 Trabzon'da yaplan bar mzakerelerinin kmaza girmesinin tesiri ile, "Maverayi Kafkas Cumhuriyeti" nde yeni hkmet tekiline lzum hasl olmu, ve 26 Mart'ta Grc Gegekori'nin bakanlnda yeni hkmet kurulmutu. Trabzon'daki heyetin ba olan hieidze de Hariciye vekili tayin edilmi ve kendisine bu sfatla mzakerelerde geni salhiyetler tannmt. Kabinede be Mslman vekili (minister) de vard; fakat eskisi gibi yine de Grcler ve Ermeniler en mhim mevkileri igal ediyorlard. Tiflis'e gnderilen murahhaslar az sonra Trabzon'a dnnce mzakerelere yeniden baland. Mamafih Kafkas heyetinin durumunda fazla bir deiiklik grlmedi. Brest-Litovsk muahedesini tanmamakta srar ediyorlard. Ancak, Ardahan ve baz yerlerin Trkiye'ye braklabilecei, fakat Batum'un muhakkak Grclerin elinde kalmasn ve Kars'n da Ermenilere verilmesini istiyorlard. Trkiye'ye kar sempatileri olan ve samimiyetlerinden hi phe edilmeyen baz Mlman murahhaslar, masel Halil Bey Hasmu- hammedov, "Grclerle Ermenilerin birlemelerini ve Kafkaslarda Mslmanlara kar tek bir cephe kurmalarm nlemek iin "Batum ehri ve limannn Grclere braklmasnn muvafk olacan, Hseyin Rauf Bey'e anlatmaa almlard. Halbuki Osmanl Heyeti, Brest-Litovsk muahedesi artlarna uygun olarak sancan tamamiyle Trkiye'ye katlmas zerinde srar ediyor ve Batum'dan asla vaz gemek isyemiyordu. Nitekim Hseyin Rauf Bey, 6 Nisan (1918) tarihinde Kafkas Murahhas heyetine ltimatom mahiyetinde bir yaz gndererek: "Hem Brest- Litovsk barnn tannmas, 2 hem de Trkiye ile kat' mzakerelerde bulunabilmek iin, Maverayi Kafkas Cumhuriyetinin kendini mstakil bir devlet olarak, Rusya'dan ayrdn kesin bir ekilde iln etmesini" talep etmiti. Ancak bunlar yerine getirildikten sonradr ki, Kafkas Heyeti Trkiye ile mzakerelere giriebilecekti. Bu ltimatom zerine Kafkas murahhaslar, toplantya arlan "Seym" (Diyet Meclisi) de bulunmak zere, Trabzon'dan Tiflis'e hareket ettiler.

1 Miralay Rauf Beyden Hariciye Nezaretine, No. 7 (25 Mart 1918) DA Karton No. 124. 2 DMZG vesika 72, s. 155/56.

472

Tiflis'te hemen toplant akdeden Seym'de Ermeniler, Grcler ve bilhassa Azerbaycanhlar arasnda iddetli mnakaalar oldu. Karlkl birbirlerini itham ettiler. Azerbaycanl ve Mslman mebuslar, az bir istisna ile, Trkiye'yi iltizam etmiler ve Hseyin Rauf Bey tarafndan ileri srlen taleplerin derhal kabuln istemilerdi. Grcler ve Ermeniler, Trkiye'ye kar Almanya'ya istinatla Trk taleplerini karlamay ne srmlerdi. Tiflis'te mnakaalar ve mzakereler devam ederken, III. Ordu kumandan Vehib Paa, ald emir zerine asker harekete yeniden balad. 5 Nisan'da Ermenilerden Sarkam alnd. 1 Ermeni kuvvetleri Yeni Selim mevkiinde mukavemet teebbsnde bulundular- sa da, 19 Nisan gn byk bir hezimete uradlar ve geriye atldlar. 25 Nisan (1918) tarihinde Kars kalesi Trk kuvvetleri tarafndan hemen hemen hi bir mukavemet grmeden, igal edildi.2 Halbuki Kars, Ruslar tarafndan alnmas g bir kale haline getirilmi, imede ok miktarda malzeme, top ve mhimmat konmutu. Bu suretle, 18 Kasm 1877 tarihinde Ruslarn eline dm ve 40 yl 5 ay 25 gn dman elinde kalm olan bu nemli Trk kalesi de anavatana kavumu oldu. Bir ka gn sonra da Trk kuvvetleri 1877-78 snr hattna ulatlar. Fakat asker hareketin en mhimlerinden biri de 14 Nisan tarihinde Trk kuvvetlerinin Batum ehrini zaptetmeleri oldu. Buras da Ruslar tarafndan ok iyi tahkim edilmi bir kale haline getirilmiti. Tabyalarda ok miktarda top, silh ve mhimmat mevcuttu; stelik denizden Karadeniz Rus donanmasmn mdahalesi de olabilirdi. Halbuki Batum'da da Trk askerleri hemen hemen hi bir mukavemet grmediler. Batum'da ok miktarda harp malzemesi ve bilhassa petrol stoklar ganimet olarak Trk makamlarnn eline geti. Bu suretle Nisan sonlarnda sancak sahas, kmilen Trk kuvvetleri tarafndan igal edilmi oldu. Trk asker hareketlerinin basks ve olup bittiler altnda, Tiflis Seym'i, Trabzon'da Trk heyeti tarafndan konan artlar kabul etmek mecburiyetinde kald. Nitekim, 11 Mays 1918 tarihinde "Maverayi Kafkas Cumhuriyeti" kendisini mstakil bir devlet olarak iln etti. Hkmet bakan ve hariciye vekili henkeli'nin riyasetindeki bir heyet Trkiye ile kat' bir sulh akdetmek zere Batum'a gitti. Bu defaki mzakereler Batum'da yaplacakt.

1 W. E. D. Ailen and Muratoff, Caueasiaa Batllefields s. 464. 2 Ayni yerde, s. 467. Ermeni Generali Nazarbekov'un raporu: DMZG vesika 123, . 253-255.

473

Batum Konferans ve Bar ( Mays - 4 Haziran 1918) Osmanl-Trk murahhas heyetine adliye nazr Halil Bey (sonraki Mentee) riyaset etmekte idi. Mzakerelere 11 Mays'ta baland.1 Halil Bey, Batum'a gitmeden evvel, nasl hareket etmesi gerektii hakknda Sadrazam Talt Paa'dan tafsiltl talimat almt. Osmanl heyetine Hariciyeden Ahmet Muhtar Bey de dahildi. Talt Paa ayrca Batum'a, Halil Bey'e tamamlayc talimat gndermi ve bilhassa Ermenilere kuvvetli bir devlet yapmak imkn verilmemesini tenbih etmiti. Trkiye'nin hududunda ancak zayf bir Ermenistan'a msamaha edilebilirdi. Ermeniler kendi hallerine brakld takdirde, dnyann her tarafndan Ermenilerin buraya muhaceretle, ksa zamanda be milyonluk bir Ermenistan'n teekkl edebilecei ve onlarn Rumeli'de "Bulgaristan roln oynamak" istiyecekleri belirtilmiti. 2 "En iyisi bann kkn kazmakt". Fakat bu yaplamad takdirde, mmkn mertebe zayf bir Ermenistan yaratlmasna gayret edilecekti. Halil Bey, bu talimat azam lde yerine getirmee alacakt. Yalnz Ermenistan'n deil Grcstan'n da kuvvetli olmamas gerekiyordu. Bu defa Trk heyeti yeni bir talepte bulundu: Ahsha ve Ahalkelek nahiyelerinin Trkiye'ye ilhak istendi. Ahalisi esas itibariyle Mslman Grcler (Acarlar) ve Trklerden teekkl eden Ahsha ve Ahalkelek nahiyeleri halk, 13/26 Nisan (1918) tarihinde aldklar toplu bir kararla (yani Sovyetlerin iln ettikleri otodeterminasyon hakkndan istifade ile) Trkiye'ye katlmak istediklerini bildirmilerdi.3 Buralar 1829 da Edirne Muahedesi ile, Rusya'ya braklmt; fakat ahalisi hibir surette Rus idaresine snmamt. Bilhassa Batum ve evresinde ksa srmesine ramen mahiyetini gsteren Bolevik tedhileri, bura ahalisini Trkiye- nin himayesini aramaa sevketmiti. Hatt Batum ehrinde bile Trk askerleri yerli Rus halk ve askerleri (bilhassa zabitler, generaller)

1 DMZG vesika 131, ss 312-316. Sovyet hkmeti Batum'da balayan Konferansa, bilhassa Dastan murahhaslarnn da katlmalarn Moskova'daki Trk Elilii nezdinde iddetle protesto etmiti. ierinin 30 Mays 1918 tarihli notas. DVP. vesika 211, 33558. Dier yandan Sovyet Rusya, Almanya'nn basks altnda "Grcstan" "mstakil bir Devlet olarak tanmt. Ayn zamanda Almanya'nn tavassutu ile Batum Konferansnda bir "mahit" bulundurmak yolunda teebbse geti ise de, Trkiye'nin kat' red cevab zerine, buna muvaffak olamamt. 2 DA H. U. Karton No. 124. Bkz. Ekler 3 DMZG vesika 160, ss 310-312.

474

tarafndan kurtarclar sfatiyle alklanmlard. nk Batum'daki Bolevik mezalimi ancak Trk askerlerinin gelmesi ile son bulmutu.
Ahsha ve Ahalkelek nahiyelerinin Trkiye'ye ilhak istemeleri iin hukuk forml mevcuttu: Sovyetlerin 26 Ekim/8 Kasm (yeni stile gre) 1917 de iln ettikleri "Bar dekreti" ve bilhassa 2 / 1 5 Kasm 1917 de iln edilen "Rusya'daki milletlerin haklarna ait deklarasyon (beyanname)". Bu iki beyanname ile "Milletlerin kendi mukadderatlarm kendilerinin tayini hakk tannmt." Demek ki, bu iki nahiye ahalisi Trkiye'ye ilhak kararn alrsa, Sovyet hkmeti (ve dolaysiyle Maverayi Kafkas Hkmeti de) buna kar gelmiye- ceklerdi. "Maverayi Kafkas Hkmeti" Sovyetlerin bu beyannamelerini resmen kaldrmadklar cihetle bunlar muteber sayyor demekti. Ahsha ve Ahalkelek nahiyesi halk uzun bir muhtra ve imzal ktlarla Osmanl hkmetine mracaat etmiler ve onlarn bu karar kabul edilmi, Halil Bey de bu defa mezkr iki nahiyenin Osmanl Devleti'ne balandn, Kafkas Cumhuriyeti murahhaslarna bildirmiti. Grc murahhaslar bunu asla kabul etmek istemediler ve bu karar protesto ettiler. Halil Bey ise: Kar tarafn (yani Grcler ve Ermenilerin) sebebiyet verdikleri "dklen kan karl" (Mslman ahaliye kar yaplan Grc ve Ermeni mezalimi kasde- diliyor) bu defa yalnz Batum'un deil, Ahsha ve Ahalkelek nahiyelerinin de Trkiye'ye braklmasn talep etti. Kafkas murahhaslar da bunu kabul etmek zorunda kaldlar. Bu suretle Trk talepleri Brest-Litovsk'ta tesbit edilen snr am oluyordu. Batum Konferansna Sovyet hkmeti de katlmak istemi ve hi olmazsa bir gzetici bulundurmak arzusunu izhar etmiti. ierin 16 Mays 1918 tarihinde, Moskova'daki Alman elisi Kont von Mir- bach'a bu yolda bir nota vermi ve S-syet hkmetinin "Batum Anlamasn tanmyacan da" notasnda ayrca belirtmiti.1 Sovyet hkmetinin Kafkaslardaki olaylarla yakndan ilgilendii ve bilhassa Maverayi Kafkas meselelerinin halli ve Trkiye ile Kafkasllar arasndaki mzakereleri endie ile takip ettii mukakkakt. Sovyetleri en ok Batum ehri ve liman ilgilendirmekte idi; buralarn Trkiye'ye

1 Dileri Komiseri ierin, Moskovadaki Alman elisi Kont Mirbach'a 13 Mays 1918 tarih ve 1379 numaral notas. 15 Mays 1918 tarihli notada ierin "Sovyet hkmetinin Batm Konferansna bir mahit gndermee hazr olduunu bildirmele beraber, bununla gerek Maverai Kafkas hkmetini ve gerekse Batum Konferansnda alnacak kararlar ve varlacak anlamalar asla tanmayacan" aka ifade etmiti. DA H. U. Karton No. 169.

475

braklmasn Brest-Litovsk'ta kabul ettikleri halde, yine de buna mani olunmak isteniyordu. "bar dekret"i ve "Rusya milletlerinin haklar deklrasyonu" haddzanda hibir ey ifade etmiyordu. Moskova'daki Merkez Sovyet hkmeti, Rusya snrlarnn 1914 ylnda olduu gibi muhafazasm d siyasetinin esas prensibi olarak kabul etmiti. ierin bunun iindir ki, "Batum Konferans"nda Sovyet Rusya'nn sesini gayri resm olarak duyurmak istemiti. Halbuki ne Trkiye ve ne de Maverayi Kafkas Cumhuriyeti bu Rus mracaatm nazar itibare almadlar. ierin bunun zerine Maverayi Kafkas hkmetine bir tel ekerek "Batum'da alnan kararlan tanmyacam" bildirdi. Halil Bey mzakerelerin gidii hakknda Sadrazam Talt Paay mtemadiyen haberdar etmi ve kendisinden de yeni talimat almt. 24 Mays (1918) tarihinde Talt Paa'dan gelen telgrafta, Halil Beyin baz mtalalar tenkit edilmi ve Almanlarn Kafkaslardaki tutumundan hasl olan endie giderilmek istenmiti. Talt Paa'ya gre "Rusya eski deheti ile mevcut olsa idi, tabiatiyle Trkiye'nin Kafkaslarda birey yapmas imknszd; fakat imdiki durumda (Rusya'nn kudreti kalmad cihetle), Trkiye'nin mmkn olduu kadar kuvvetli olmasn salamak ve Kafkasya (da) talih siyasetinin gsterecei inkif dairesinde hareket etmek icabediyordu." Yani zuhur eden frsattan azam derecede faydalamlmas tavsiye edilmiti.1 Batum'da vanlan kararlar, yani Brest-Litovsk Bar esaslarnda barn akdi (Batum'un ve hatt iki nahiyenin terki) maddeleri Seym tarafndan tasdike vakit kalmadan ortaya yeni meseleler kt. "Maverayi Kafkas Cumhuriyeti" nin istikrarl bir devlet olmad anla- lm; bu cihet zaten ta batan belli idi: Grcler, Ermeniler ve Azerilerin bir arada bir devlet manzumesi iinde yaamalar imknszd. Bu durum karsnda, Trkiye ile yaplacak kat' barn devaml ve esasl olmasn temin iin "Konfederasyon" tekil eden her zmrenin ayr birer mstakil devlet haline gelmeleri artt. Bu gr Osmanl hkmeti tarafndan ne srld ve ancak bu tahakkuk ettii takdirde kat' bir bar akdedilebilecei "Kafkas murahhas Heyeti"ne beyan edildi. Bunun zerine "Maverayi Kafkas Cumhuriyeti" Seym'i (diyet meclisi) Tiflis'te yapt son toplantsnda (26 Mays 1918) kendini feshetti ve Maverayi Kafkas Cumhuriyetinin sona erdiini bildirdi.2

1 Yine, Karton No. 169. 2 DMZG vesika 162, s. 330.

476

Bu kararn alnmasndaki baka bir byk mil de: Tam o tarihlerde Trk kuvvetlerinin Ermenilere ait Gmr (Aleksandropol) ehrini igalleri ve Tiflis zerine yrmelerinin ihtimali dahi, Seym'i byle bir karar acele almaa sevketmiti. Fakat mesele bununla da bitmedi; Seym'in dald gn, gayet nemli dier kararlar da alnmt. 26 Mays 1918 gn "Grcistan" istikllini iln etti. 1 Aym gn Ermeniler de kendi mstakil devletlerini iln ettiler. Nihayet Azerbaycan da 28 Mays gn istikllini iln etti. Grcistan'n bakenti Tiflis, Ermenistann ki Erivan ve Azerbaycan'n ki Bak olacakt. Fakat Baku ehri, daha 31 Arahk 1 9 1 7 de "Kafkas Fevkalde Komiseri" olarak Petrograd'dan gnderilen ve Ermeni Komnistlerinin en ileri gelenlerinden olan aumyan'n dzenledii bir hkmet darbesi ile, msavat Azerilerden alnarak 18 Mart 1918 tarihinde Kzllarn eline dmt. Bundan dolay "Mstakil Azerbaycan'n bakenti geici mahiyette Gence (Yelizavetopol) oldu. Kafkaslardaki siyas gelime ve dzen Sovyet Rusya'mn adem-i muvafakati ve Almanya'nn kar gelmek teebbsne bakmakszn2 nihayet tam Trkiye'nin istedii gibi olmutu. Bu mstakil devletlerle, yani Grcstan, Ermenistan ve Azerbaycan ile Batum'da 4 Haziran 1918 tarihinde ayr ayr bar muahedeleri imza edildi. Grcstan bar ile3 Trkiye, Batum ehri ve sancandan baka Ahsha ve Ahalkelek nahiyelerini almak suretiyle, snr hatt 1828 ylndakine ulat. Bu ise Brest-Litovsk barma aykr idi; 1877-78 ylndaki snr hatt da Ermenistan 4 ve Azerbaycan5 ile Trkiye arasndaki snr oldu. Bunu mteakip Kafkaslarda harp hali sona ermi ve normal mnasebetler balam oluyordu. Batum mzakerelerinde Trkiye ile Azerbaycan arasndaki yaknlk bsbtn artm ve Azerbaycan Osmanl Devleti ile baz gizli anlamalar dahi akdetmiti. Anlamann IV. maddesine gre: Azerbaycan hkmeti dahilde asayii salamak zere Trkiye'den asker yardm istemek hakkm haizdi. Bu suretle Trkiye ile Kaf

1 DMZG, vesika 165, ss 336-338. 2 G. Jschke, Der Turanismus der Junglrken, Die \Velt des Islams. Band 23, Heft 1/2 (1941) s. 43. 3 Trkiye ile Grcstan arasndaki barn Rusa metni (4 Haziran 1918, Batm): DMZG vesika 172, ss 343-49; ilveleri, ayni yerde ss 349-365; Franszca metni: DA Karton no 169. 4 Trkiye ile Ermenistan arasnda akdedilen barn metni: (Franszca) DtA Karton 169; matbu: Revue des Etudes Armeniennes, (Paris) IV, 37-50. 5 Trkiye ile Azerbeycan arasndaki barn metni DA Karton No. 169, Bkz: Ekler.

477

kaslardaki komu devleder olan Grcstan, Ermenistan ve Azerbaycan arasnda bar muahedesi akdedilmi ve ihtilfl meseleler hl- edilmi oldu. Grcstan ve Ermenistan ile yaplan muahedelere gre, Tiflis'te ve Erivan'da birer "Mft" bulunacak ve hutbelerde, "Halife" sfatyle Osmanl Padiahnn ad zikredilecekti. Grcstan ve Ermenistan'daki "Mftle" ait, Muahedeye teferruatl "Ilve"- ler eklenmiti. 1 Bir de Trkiye ile Grcstan ve Azerbaycan arasnda bir "Petrol Anlamas" da imzaland. 2 bununla Bak'den Batum'a, neft'in pipe line(boru)ler vastasiyle aktarlmas garanti edilmekte idi. Grcistan ve Ermenistan hkmetleri bu anlamann bask ve zor altnda yapldm aka iddia ettiler; fakat bunu deitirmek iin ellerinde madd imknlar yoktu. Bilhassa Batum ehrinin kayb Grcler iin byk bir darbe oldu. Bunun iindir ki, Trk basksna kar durabilmek iin Almanya ile yakn mnasebetler kurma yoluna gidildi ve az sonra Berlin'e bir heyet gnderildi; Grcleri Ermeniler takibettiler. Almanlar da bunu kendi menfaatlarna uygun bulduklarndan, Grcistan'n hmisi roln oynamaa baladlar; hatt Grcistan'a bir miktar asker dahi evkettiler (nce 5 bin, sonralar bu mikdar 12 bine karld). Mamafih, Almanlar iin Batum'un kendi bana nemi yoktu; Tiflis de Almanya iin her hangi bir deer ifade etmezdi. Esas mesele Baku petrolleri idi. Kafkaslardaki Alman siyasetinin ana prensibini: Bak petrollerinden mmkn mertebe oka istifadeyi salamakt. Yani petroln sadece Trklerin kontrol alna konmasna muvafakat edilmiyecekti. Almanlar bu mlhazalarla Grcleri desteklemee balamlar ve bu yzden, ileride grlecei zere, Trklerle arpmalara kadar gidilecektir.

Bak'daki durum Bak her eyden nce Rusya, yani Sovyetier hkmeti iin sonsuz bir nemi haizdi. Bak petrol olmakszn, zaten km olan Sovyet ekonomisinin ayakta durmasna imkn yoktu. Bilhassa i savan balamas zerine, akaryakt Kzllar iin en hayat bir madde haline gelmiti. Bundan trdr ki, daha Sovyet idaresi kurulur

1 DZMG vesika 175, s. 353-357 (Grcstan ile bara ilve III Osmanl Padiahnn "Halife" sfayle hutbelerde ad zikredilmesi: Grcstan bar muahedesi, madde VI. 2 DZMG vesika 178, s. 364. DA H. U. Kutu 561.

478

kurulmaz Kafkaslarn ve ayrca Bak'nun elde tutulabilmesi yolunda Sovyet liderleri tarafndan hemen gerekli tedbirlere bavuruldu. Bu kabilden olmak zere, aslen Ermeni olan ve Komnist ileri gelenlerinden saylan Stephan aumyan, fevklade selliyetlerle Kafkas'- ya'ya gnderilmiti. aumyan, Tiflis'teki Grc meneviklerinin nfuzlar ve faaliyetleri karsnda Maverayi Kafkas'ta Bolevik idaresini kuramad. Bunun iindir ki, btn dikkatini Bak zerinde teksif etti. Bak- daki petrol kuyularnda alan binlerce Rus amelesinden baka kalabalk bir Ermeni kitlesi de mevcuttu. Cepheden dnmekte olan birok Rus askeri de ehirde babo dolamakta idi. Bak'daki Ermenilerin ekserisi "Danaksutn" tekiltna mensup kimselerin tesiri altnda olmakla beraber, Mslmanlara (Azerbaycanllar, bura tabiri ile Tatarlar) kar dmanlk btn Ermenileri ayn cephede toplamakta idi. Bolevik Partisi Bak'da olduka kuvvetli idi ve Bolevik propagandas Rus ameleleri ve askerleri arasnda olduu gibi, Ermeniler arasnda birok taraftar kazanmt. Azerbaycan msavat idaresi ise, dayanacak asker kuvveti olmadndan, Ermeni ve Bolevik tah- rikt karsnda aciz bir durumda idi. Nitekim, aumyan Bak'daki Ermenilere ve Rus askeri ve amelelerine dayanarak 18 Mart 1918 tarihinde bir hkmet darbesi ile idareyi ele ald ve Bak'da bir "Kzl Cumhuriyet" kurdu. Bak'daki "Amele, Asker Murahhaslar Sovyeti" nin yelere mnhasran Ermeni ve Ruslardan teekkl etmi ve aumyan da bunun bakan sfatiyle btn idareye hkim olmutu. Bu Kzl idare tamamiyle Mslman ahaliye kar yneltilmiti. 18 Mart ile 1 Nisan tarihleri arasnda Bak'da Ermeniler tarafndan Azerilee kar katliamlar yapld ve 12 bin kadar Mslman (erkek, kadn ve ocuk) ldrld. Bu katliam esnasnda Bak'daki Mslman ahalinin yars ehirden kat. Bu vahete dair Kzl matbuatta, "Pravda" ve "zvestia" bata olmak zere, tek bir kelime kmad. Halbuki Sovyet gazetelerinin Ermenilere kar yapld iddia edilen mezalim hakknda hemen stunlar dolusu yazlar kardklarn ileride greceiz. Bak'nun Kzllar elinde kalmas, bilhassa Astarhan'dan yardm alnmas ile mmkn oluyordu. Astarhan'a ise Volga (dil) nehri yolu ile, Tsaritsn (Sonraki Stalingrad, bugnk Volgograd) ve dier ehirlerden mtemadiyen yardm gnderilmekte idi. Baku'dan da

479

Astarhan'a ve oradan da yukarya neft ve petrol sevkiyat mtemadiyen devam ettirilmekte ve bu suretle -Rusya, Moskova ve Pet- rograd'n akaryakt ihtiyac grlmekte idi. Bu suretle merkez Sovyet hkmeti, Bak'yu elde tutmak ve petrolden istifade etmek hususunda tam bir baar kazanmt. Bak- daki Bolevik tekilt ayn zamanda "Maverayi Kafkas" ve Dastan'daki Komnist propagandasn gelitirmek yolunda da mhim rol oynayacakt. Mslmanlar karsnda Bak'daki Rus halk Ermeniler, amele ve asker, din ve parti farkna bakmakszn bir cephe halinde aumyan'n Kzl idaresini destekliyorlard. Bundan faydalanan Ermeniler de, Azerilere alabildiine zulm yapmakta idiler. Bu feci durumdan Mslmanlar ancak Trkiye'nin kurtarabileceine btn Mslman ahali inanmakta ve Trklerin Bak'ya gelmelerini drt gzle beklemekte idiler.

Kuzey Kafkasya (Dastan) ve Trkiye Trkiye'den yardm bekleyen, mamafih yalnz Azerbaycan deildi. Kafkaslarn Hazar denizi sahilleri, Dastan ve Terek nehrine kadar uzanan yerlerde yaayan eenler, Osetinler ve bilhassa Kumuk, Balkar ve Karaay gibi Trk meneli ve hepsi de Mslman olan kavimler, Osmanl Padiahndan, Mslmanlarn ruhan reisi olan Halife-i ruy-i zeminden, yardm beklemekte idiler. Rus tahakkm altna gireli henz 60-70 sene olan Kuzey-Kafkaslarda, eyh amil'in idaresi altnda Ruslara kar kahramanca mcadeleleri hatrlardan henz silinmi deildi. Ahalinin byk ounluu kylerde (avul- larda) yayordu; mamafih ehirlerde oturanlar da vard. Balca ehirler unlard: Vladikavkaz, Nasran, Timur Han-ura, Petrovsk ve Derbent (eski Bb lEbvab). imal Kafkas ve Dastan ahalisi 1917 ihtilli srasnda 4 milyon kii olarak hesaplanmaktadr. Bunlardan: 3 milyon 228 bini erke, Trk ve ran meneli kavimlerdi. een ve ngu'lar 1 milyondan fazla olmakla en kalabalk zmreyi tekil ediyorlard. Onlardan sonra Osetinler ve Avar- lar geliyordu. Kumuk, Balkar, Karaaylar ve Nogaylar Trk gurubuna dahildiler. Bir miktar da Rus ve Kazak zmresi vard. Yedi ayr kavimden teekkl eden imal Kafkas ahalisini birletiren en mhim ba slm dini idi. Zaten eyh amil'in mcadelesi de din namna yaplmt ve kendisi "mam" sfatiyle, Kafkas-Dastan ka

480

vimlerinin hem din hem de asker devlet reisi idi. Bu asker-din devlet tekilt "mridizm" diye tannmtr. Zaten imal Kafkaslarda ky ve kasabalar halknn din hisleri ok kuvvetli idi. Dolaysiyle eyhler, hocalar ve din adamlarnn nfuzlar ok bykt. Timur Han-ura'daki ve dier baz yerlerdeki medreselerde din dersleri nemle okutulmakta ve hatt Rusya'nn dier ksmlarndan talebeler (akirtler) celbetmekte idi. Hocalar arasnda byk din limleri ve tasavvuf ehli arasnda tannm eyhler vard. Ayn zamanda Kuzey-Kafkasllardan, Rus ordusunda hizmet gren ve yksek rtbelere ulaan birok zabit de kmt. Rus gim- nazyumlar ve niversitelerinde tahsil grenleri oktu. Bunlardan birok hukuku, doktor ve dier meslek sahibi olanlar da vard. Bu zmre daha ziyade yksek tabakay temsil etmekte idi. Rus messeselerinde tahsil yapmak mnasebetiyle imal Kaf- kasl genler arasnda Rus-Sosyalist cereyanlarna katlanlar da oldu; bunlardan biri de, Osetin meneli, Ahmed Bey Tsalik(ov) idi; kendisi hukuk tahsili yapmt ve "Menevikler" arasnda mhim bir mevkii vard. Moskova'daki "Birinci Rusya Mslmanlar Kongresi"nde(- i Mays 1917) Ahmed Bey Tsalikov Kongre bakan seildii gibi, ayn Kurultayda tekil edilen "Rusya Mslmanlar Merkez uras" nn (15 kiiden ibaretti) da reisi seilmiti. Bolevik ihtillinden sonra, Stalin kendisini davet ederek, "Mslman Komiserlii"nin bana gemesini teklif etmise de, Ahmed Bey Tsalikov bu teklifi reddetmi, ve Boleviklere kar hayatnn sonuna kadar mcadele etmitir. Rusya'da ihtill knca, kuzey Kafkas ve Dastandaki zabit ve aydnlar "Geici Hkmet"i desteklemilerdi. Fakat Kerenskiy'nin gittike sola kaymas zerine, Kafkas Mslmanlar ona kar cephe almaa baladlar. Nitekim muhafazakr bir rejim kurmak maksadiyle yaplan General Kornilov'un hareketi balca Kafkasl kuvvetlere dayanmt. General Kornilov'un 4 Austos 1918 tarihinde, Petrograd zerine yrd zaman, Birinci Dnya Savanda imal Kafkas- llardan teekkl eden "vahi tmen" (dikaya diviziya) byk bir rol oynamt. Petrograd'dan gnderilen Mslman nasihatlar bunlar hkmete kar harbetmemee kandrdktan sonradr ki, Korni- lov ayaklanmas bastrlabilmiti. Bunu mteakip "vahi tmen" in efrad memleketlerine dndler. Ekim ihtillinden sonra kuzey Kafkaslarda da karklklar bags- terdi. Bu mnasebetle Mslman ahali bir yandan Kzllar ve dier yandan da Terek nehri boyundaki Rus Kazaklar ile savamak zorunda

481

kalmlard. Rus Kazaklar ve Rus muhacirlerinin says 500 bin kadard; fakat bunlarn elindeki arazi, 5 milyona yaklaan Mslman ahalinin elindeki araziden iki misli fazla idi. htill knca, Osetinler, ngu- lar ve bakalar, vaktiyle, ar hkmeti tarafndan kendilerinden zorla zaptedilen ve Ruslara datlan arazinin hi olmazsa bir ksmm geri almak istediler. Bu yzden iki zmre arasnda mcadele balad. Kazaklar, zaten asker bir tekilta sahip ve oka silha malik olmalar hasebiyle Mslmanlara stn durumda idiler. Mamafih Bolevik tehlikesi bir mddet iin Kazaklar ve Mslmanlar bir araya getirdi ve geici olarak arpmalar durdu. Mamafih bu hal ok az srd ve iki zmre arasnda iddetli arpmalar yeniden balad. Oktober Ihtil.'nden az sonra imal Kafkas Mslmanlar "Dastan Kavimleri Birlii" adiyle bir tekilt kurdular. Bunun banda, eski ar ordusu zabitlerinden Tapa (Abdlmecid) ermoyef ve Haydar Bammat (ov) ile Pemaho Kotsev gibi tannm ahsiyetler bulunuyordu. eyh amil'in en yakn mritlerinden birinin olu ve byk din limi, 60 yalarndaki Necmeddin Gotsinski, imal Kafkaslarn imam, yani din reisleri olarak seildi. Din tassubu ile tannan ve byk bir nfuz sahibi olan Uzun Hac da, yeni imamn byk destekisi oldu. Boleviklere amansz bir dman saylan Terek Kazaklar da kendilerine bir ataman (babu) setiler ve "imal Kafkas Birliine katldklarn iln ettiler; bu suretle Kzllara kar bir "Terek- Dastan bloku" teekkl etmi oldu. Fakat bu blok ok az devam etti; yukarda da iaret edildii zere, Kazaklar fazla topraklarn Mslmanlara vermek istemediler; bu yzden iki zmre arasnda yeniden kanl arpmalar balad. Bu defa Rus Kazaklar ve Rus muhacirleri, Kzllara yani Moskova Boleviklerine sndlar. B ndan istifade eden Bolevik kuvvetleri Vladikavkaz' aldlar ve burada Sovyet rejimi kurdular. Dolaysiyle Kafkaslarda Mslman ahali mstevl Ruslarn yeniden tehdidine maruz kald. Bu suretle Ruslarn "Beyaz" ile "Kzl" arasnda fark olmad bir daha meydana km oldu imal Kafkas "Mslman Merkez Tekilt" bu defa kendinin mstakil bir devlet olduunu iln ile Trkiye'den yardm istemee karar verdi. BrestLitovsk'taki bar mzakereleri ve neticeleri bunun iin msait bir zemin hazrlamt. "Dastan Cumhuriyeti" ad ile kurulacak olan bu devlet "Maverayi Kafkas Konfederasyon'na da girecekti. Bunu temin maksadiyle, Dastan namna Mehmed Kar

482

Dibirof ile Haydar Bey Bammat(ov), eenler namna da Abdl- mecid ermoyef, Nisan balarnda Trabzon'a geldiler ve Trk murahhas heyeti ba Miralay Hseyin Rauf Bey ile temasa getiler. Verdikleri malumata gre Kuzey Kafkaslardaki olaylarn cereyan ve hali hazrdaki durum yle idi:1 "Bolevik inklbndan sonra imal Kafkasllar mstakil bir muhtariyet iln etmiler ve Kazaklarla ayrca bir ittifak akdeylemi- lerdi. Soma, Terek Kazaklar ile Mslman olan ngular arasnda toprak kavgas balaynca, "imali Kafkas Merkez Komitesi" dalm, kmilen Mslman olan Dastan, eenler, ngular ayr ayr kendi meclis-i millleri ile idare-i hkmet eylemeye balamlard. Bu defa, Trabzon'a gelen zevat, Maverayi Kafkas hkmetinin vaziyetini anlamak ve onlarla Boleviklere kar bir ittifak akdini kararlatrmak maksadiyle resmen Tiflis'te "Maverayi Kafkas" Seym'ine (Diyetine) ve ayrca da husus olarak stanbul'a giderek, Hkmet-i Osmaniye ile temas ve taleb-i muavenet etmek zere Trabzon'a gelmilerdi. Dastan mfts Necmettin Efendiden Sadrazam Talt Paa ve Harbiye Nazr Enver Paa'ya mektup da getirmilerdi." Dastan'daki duruma gelince, murahhaslarn verdikleri malumat u merkezde idi: Dastan'da mahall dil Trkedir; bunun Osmanl trkesi, stanbul lehesi yaplmasna karar verilmitir. Yalnz din dili arapa kalacaktr. Dastanllar Grclerle iyi geinmeyi arzu ederler. Coraf mevkilerinin elverili olmas itibariyle onlar baz imtiyazlara sahiptirler. yle ki: Derbent, Vladikavkaz, Alagird'den geen, Dastan, Grc ve Osetin asker yoluna hkim olmalar sayesinde "Maverayi Kafkas" hkmetini Boleviklerle birletirmekten menediyorlar. Binaenaleyh imal Kafkas Mslmanlarnn Maverayi Kafkasl- larla mttefik olmalar veya bir birlik tekil eylemeleri iin art olarak Rusya'dan ayrlmalar (yani Maveray Kafkas Cumhuriyetinin kendisini Rusya'dan tamamiyle ayr mstakil bir devlet olarak iln etmesini) ve Boleviklerle muharebede madd ve manev yardmda bulunmalar istenmitir. Murahhaslarn sylediklerine gre: Grcler, Dastanllara bata para yardm yapmay deruhte etmiler ve Osmanllarla harp

1 Miralay Rauf Beyden Hariciye Nezaretine, 5 Nisan 1918 tarihli yazs DA H. U. Karton No. 169.

483

olmazsa asker ve mhimmat gndermeyi vdetmilerdi. Asl Boleviklerle birlemee taraftar olan "Maverayi Kafkas Hkmeti" reisi Gegekori'nin dahi Dastanhlarn artn kabul ettii anlalmaktadr. Dastan heyetinin Trabzon'a gelilerinin esas gayesi ise: "Maverayi Kafkas" ile bir ittifak yapmadan Osmanl hkmetinin fikrini renmekti Dastanllarn sylediklerine gre: Hal-i hazrda en muhta olduklar ey madd yardmd ve bunu da Trkiye'den beklemekte idiler. lk yapacaklar iin istikllin iln ve Kazaklar imale tardetmeleri olduunu ve sonra Bolevik taarruzuna kar hazrlanmalar olduunu sylyorlard. Trkiye tarafndan yaplacak yardmn silh ve cephane kaakl tarznda olmasnn hibir faydas dokunmayaca, nk Karadeniz iskelelerinden birey almann kendileri iin mmkn olmadn da belirtmilerdi. Ancak Maverayi Kafkas ile anlatktan sonra, demiryollarndan ve iki byk asker oseden serbest olarak nakliyatn temin edilmesi zarureti olduunu sylyorlard. Bu yollardan istifade imkn salandktan sonra Osmanl hkmetinden kendilerine top, mitralyz ve bunlar kullanacak zabit ve kk zabit ile baz efrat ile cephane gnderilmesini rica ediyorlard. Dastan murahhaslarnn anlattklarna gre: Takriben 300 kilometrelik bir cephede eenler Kazaklarla ve 39. Kafkas Frkas aksam ile harp halinde idiler. te bu artlar iinde, bilhassa Osmanl hkmetinden yardm alnmasn temin ve Dastan'a naklini salamak iin her eyden evvel Grclerin kazanlmas, bunlarn Ruslardan mitlerini kesip Trkiye'ye dostane bir surette balanmalar gerektiini de tebarz ettirdiler. Bunun iin Trkiye'nin Grclere azam msamahay gstermesinin yerinde olacan istirham ediyorlard. Yani adn sylememekle beraber, Batum ehrinin Grclerde braklmas ile bu iin yaplabileceini ifade etmek istemilerdi. Dastan heyeti bir mddet Trabzon'da kald. Sonra Batum'a gittiler. Nisan balarnda Enver Paa Batum'a geldiinde, Dastan heyetini kabul etti ve uzun bir konuma oldu. Dastanhlarn diledikleri Enver Paa'nn siyasetine tamamiyle uygun idi. Bu hususta daha teferruatl grmek ve madd imknlar aramak iin Talt Paa ve kabinenin dier azalar ile de danmak icap ettiinden,

484

Abdlmecid ermoyef, Haydar Bammat ve Mehmed Kar Dibirov'- lar, Enver Paa ile birlikte, gemi ile istanbul'a gittiler.1 Bu seyahat esnasnda Kafkaslarda kurulacak bir "islm Devleti" ve Trkiye'nin yapaca asker yardmlar hakknda uzun boylu grmeler yaplm olmaldr. Dastan heyeti istanbul'a vardktan sonra, stanbul gazetelerinde Dastan ile ilgili yazlar kmaa balad. "Tasvir-i Efkr" da (8 Mays 1918) heyetin stanbul'a gelii mnasebetiyle u bilgi verilmiti: "imal Kafkasllarm hkmetimizden istirham: Trkiye'deki Kafkasya-y imal ahalisi namna anasr muhtelifeden mrekkep bir heyet makam- Sadaret-i uzmaya ve bakumandanlk veklet-i celilesine mracaatla, imal Kafkasyann Rusya'dan fekk-i itibariyle, Hkmet-i Osmaniye ve ahaliyi mahalliyenin mal ve menafiine muvafk bir tarz- idareye mazhar olmasna muavenet ve mzaheret buyurulmas istirhamnda bulunduunu beyan etmi ve bu "pek muhakk ve mhim mracaatlarn istinad ettii esbab ve mal-i siyasiyei tarihye ve dinyei mbin mufassal bir muhtra tevdi eylemitir." Gazetede ancak bir yanl vard: Gelen heyet Trkiye'de yaayan imal Kafkasllar adna deil, Dastan'dan gelen heyetti. Belki de siyas mlhazalar yaznn bu tarzda kmasn icap ettirmiti. Bu suretle imal Kafkasya heyeti, mracaatlarn "tarih ve din' balarla takviye etmilerdi. Hakikaten bu balar ok eski ve kuvvetli idi. Daha 1580 tarihlerinde Osmanl ordular Dastan'a kadar gitmi ve oralarda Osmanl hkimiyeti bir mddet srmt. Bilhassa eyh amil zamannda Kafkaslar ile Devlet-i Aliyye'nin ok yakn mnasebetleri ve madd yardmlar olmutu. Kafkaslara Ruslarn taarruzu ve tahakkm balaynca Osmanl memalikine Kafkaslardan birok erkez, een, Osetin ve Kumuk ile tngu hicret etmilerdi. Bunlar arasnda byk aileler de vard. Musa Paa bunlardan biri idi. Oset'lerin "Tagaur" zmresi beylerinden olup Rus ordusunda yksek rtbeyi haiz olan Musa Kundukh(ov) ailesi ve maiyeti ile birlikte 1859 da Erzurum zerinden Trkiye'ye hicret etmiti.

1 Enver Paann bu Batum seyahati, Kafkaslardaki Trk askeri ilerleyii yznden kan Alman-Trk ihtilfn yattrmak maksad ile Alman Generali von Seeckt ile birlikle olmutu. Buna ait (mamafih "ihtilfa hi temas edilmeksizin) von Seeckt Tarafndan uzun bir "Seyahatname" yazlmtr (gayri matbu): Vom General von Seeckt, wei Retten nach Batum, April und Juni 1918. Ele geirilen Alma vesikalar (Captured German Documents) (Washington, National Archives. GFM/10. Heersarchiv. Potsdam. Lager No 1864.)

485

Osmanl devleti tarafndan byk bir hsn kabul gren Musa Kundukh(ov)'a "Paa" rtbesi ile birlikte, Tokat'a yakn Batmanah ky civarnda byk bir iftlik de ihsan edilmiti. Kendisi ile gelen kavimdalarna da arazi tahsis edilmi ve orada yerletirilmilerdi. Musa Paa'dan sonra, yakn akraba ve dostlarndan, Rus ordusunda zabit olan, dier baz kimseler de Trkiye'ye hicret ettiler; bunlardan bazlar Osmanl Ordusunda Paa oldu. Osmanl Ordusunda zaten erkez zabitler ve Paalar oktu ve bunlar 1877-78 Osmanl-Rus savanda byk yararlk gsterdiler. Musa Paa ise 1878 de vefat etmitir. Musa Paa'nn olu Bekir Sami Bey, Kafkaslarda domutu ve Trkiye'ye geldiinde bir yanda idi. Galatasaray Lisesi ve Paris'te tahsil yaptktan sonra Osmanl Devleti hizmetinde byk memuriyetler igal etmi, valiliklerde bulunutu. Harpten nce Beyrut'ta vali idi. Mill mcadeleye ilk katlanlardan biri olmutur. Bekir Sami Bey'in Kafkaslardaki rkdalar ile yakn mnasebetlerde bulunduu ve "Dastan Cumhuriyeti"nin kuruluu ve gelimesini dikkatle takip ettii anlalmaktadr. Olu evket Efendi mlzim rtbesi ile, 1918 yl Sonbaharnda Derbent kalesi'ne kadar giderek, buradaki hemehrileri ile temas etmitir. Kendisinin bu temaslar mill mcadele zamannda da devam edeceini ve bunun baz tefsirlere yol aacan ileride greceiz. Bu suretle Osmanl-Trk hkmet mahfillerinde ve Osmanl- Trk ordusunda Kafkaslarla ilgi daima mevcuttu; nk erkez meneli memur ve zabitler hibir zaman eksik deildi. Bunun icab olarak Trkiye ile Dastan arasndaki balar devam ettirilmiti. Bilhassa bir mddettenberi Trkiye'nin takip etmek istedii "Panis- lmist" politika, imal Kafkas ahalisi ile yakn mnasebetlerin kurulmasn gerektirecekti. Bu defa Enver Paa'nn Kafkaslarda bir "islm Devleti" kurmak ve Trkiye ile Rusya arasna bir set ekmek siyaseti ile "Dastan Cumhuriyeti" nin fiilen desteklenmesi aktel bir mesele haline gelmi bulunuyordu. imal Kafkasllar arasnda Trkiye ile yaklama cereyannn kuvvetli olmas ve mmtaz simalardan mteekkil bir heyetin istanbul'a kadar gelerek Trkiye'den yardm istemesi keyfiyeti, Enver Paa'nn bu yoldaki siyasetinin ve emellerinin bsbtn temelsiz olmadn da gstermekte idi. "imal Kafkasya Cumhuriyeti" 11 Mays 1918 tarihinde iln edilmi ve keyfiyet btn devletlere telgrafla bildirilmiti. Bu olay Trk matbuatnda byk yanklar yaratt ve gazetelerde bu mna

486

sebetle birok yaz kt. "Tesvir-i Efkr" gazetesinin (14 Mays 1918) tarihli nshasnda, "imal Kafkasya iln- stikll etti" bal ile uzun bir yaz kt. Bura nfusunun (mbalaal olarak) 6 305 000 kii olduu ve "imal Kafkasya ahalisi asliye ittihad hkmeti Osmanl Devletine gnderilen murahhaslar: Abdlmecid ermoyef ve Haydar Bammat(ov) tarafndan Osmanl Devleti'nin bu hkmeti tasdiki iin bir nota verdiklerini" de kaydetmiti. Yunus Nadi Bey ertesi gn (15 Mays 1918) tarihinde "Tesvir-i Efkr" da, "imal Kafkasya'nn istiklli" ad ile bu yeni hkmeti tebrik ve bunun Osmanl Devleti iin ok mhim olduunu belirterek uzun bir bamakale yazd. imal Kafkasya Cumhuriyeti hemen Babli tarafndan resmen tannd ve Enver Paa da gerekli asker yardm yaplacana ait murahhaslara teminat verdi. "imal Kafkasya Cumhuriyeti"nin Trkiye tarafndan tasdiki Sovyet -Rusya hkmetince ok fena karland. nk bununla Trk nfuzu ve hkimiyetinin ta kuzey Kafkaslara kadar yaylmasna yol alacak ve bununla Rusya'nn hayat menfaatlar haleldar olacakt. Bilhassa Bak'nun durumu, yukarda da belirtildii gibi, Rusya iin ok nemli idi. imal Kafkaslar bir kere Rusyann kontrolnden knca, btn Kafkaslarn Rusya'nn elinden gitmesi mmknd. Bundan trdr ki, ierin, 30 Mays 1918 tarihli bir nota ile, Moskova'daki Trkiye bykelisi Galip Kemal Bey'e bu tasdik olayn protesto etti.1 "imal Kafkasya adna stanbul'a gelen heyetin yerli ahaliyi temsil etmek hakkn kat'yen haiz olmadn" yazdktan sonra, imal Kafkasya ahalisinin "Sov- yet-Rusya'dan hibir zaman ayrlmak istemediini" teyid maksadiyle Sovyet makamlar tarafndan tanzim edilen bir takm vesikalar dahi Trk elisine takdim etti. Notada, Sovyet hkmetinin "imal Kafkasya Cumhuriyeti" diye hibir teekkl tanmad da aka ifade edilmiti. imal Kafkasllarn "Rusya'dan ayrlmak istemedik lerine ait" vesikalar, oradaki baz Bolevik taraftarlarnca tanzim edilmi olmaldr. Bu gibilerin banda da Cell Korkmazof adnda bir sol Sosyalist, yani bir Bolevik bulunuyordu. Bu zat sonralar, Mill Mcadele sralarnda SovyetTrk bar mzakereleri mnasebetiyle yeniden greceiz. Sovyet hkmetinin bu yoldaki protestosu tabiatiyle dikkat nazarna alnmad ve cevap dahi verilmedi. Babli kendi menfaatine uygun grd siyaseti devam ettirdi. imal Kafkas murahhaslar

1 DA Karton No. 124.

487

ile, Batum'da 8 Haziran (1918) tarihinde birde "dostluk" anlamas imzaland.' Bu anlama gereince: Trk hkmeti, "imal Kafkas Cumhuriyeti"ne asker yardmda bulunmay ve d tehlikelerden (yani Rus Kazaklar ve Boleviklerden) korumay zerine almt. Nitekim, "imal Kafkas Cumhuriyeti" teekklnden hemen sonra, Kazaklar ve Boleviklerin hcumuna urad. Yukarda da belirtildii gibi Vladikavkaz ehri Kzllarn eline geti ve "imal Kafkas Cumhuriyeti" merkezinin Nasran kasabasna nakletmek mecburiyeti hasl oldu. Fakat 4 Austos (1918) tarihinde imal Kafkas kuvvetleri kar taarruza geerek, Boleviklerle 13 gn iddetle arptktan sonra Vladikavkaz' geri aldlar. Mamafih bu defa tehlike baka bir ynden kendini gstermiti: 6 Austos (1918) tarihinde Bak yanndan kalkarak, imale kendi kavimda- lar yanna dnmekte olan Kazak Albay Bierakov'un kuvvetleri (bunlar bir mddettenberi ran'da idiler ve ngilizlerin Baku'ya kar hareketleri mnasebetiyle Bak yanna nakledilmilerdi) Derbent ve Petrovsk ehirlerini igal etmek suretiyle, "imal Kafkas Cumhuriyeti" ni gneyden tehdit etmiti. Bu tehlikeli durum, ilerde de grlecei vehile, ancak Trk kuvvetlerinin mdahalesi ile bertaraf edilmi ve "imal Kafkas Cumhuriyeti" ne bir mddet daha ayakta kalabilme imkn salanmt.

"Elviye-i selse" nin ( sancan) (Kars, Ardahan, Batum) Anavatana ilhak

Brest-Litovsk muahedesinin "Elviye-i selse" ( sancaa)'ye ait maddesi (Mterek muahede, madde 4) yle formle edilmiti: "Rusya hkmeti Anadolu Vilyet-i arkiyesinin tahliyesi ve Devlet-i Aliyyei Osmaniyeye suret-i muntazamada iadesinin temini iin sarf-i mahasal mukadderat eyleyecektir. Ardahan, Kars ve Batum Sancaklar dahi bil ifate-i vakit Rus asakiri tarafndan tahliye edilecektir. Rusya hkmeti ibu sancaklarn hukuk-u umumiye ve hukuku beyneddvel noktai nazarndan iktisab edecekleri hal-i cedide mdahale eylemeyecek ve hsususiyle bunlarn ahalisini ibu hal-i cedidi mcavir hkmetler ve betahsis Devlet-i Aliyyei Osmaniyye ile bilitilf tayini hususunda muhtar brakacaktr."

1 Bkz: Ekler.

488

Yani bu anlamaya gre: Rusya, Du-Anadolu vilyetlerinin en abuk bir ekilde tahliyesini salamak (obespeit' skoreyee oi- eniye) ve bunlarn dzenli bir halde Trkiye'ye iadesi yolunda elinden gelen her eyi yapmay taahhd ediyordu. Ayn madde ile: "Ardahan, Kars ve Batum sancaklarndan da hemen Rus askerlerinin tahliye edilmesi" kararlatrlmt. Mamafih RusSovyet murahhaslarnn srar ile bu madde u ekilde ifade edilmiti: "Rusya bu blgelerde devletler hukuku ve milletleraras hukuk bakmndan tanzim edilecek yeniden tekiltlandrma iine karmayacak, ve komu devletlerle ve bilhassa Trkiye ile anlamak suretiyle yeni nizamn dzenlenmesi ciheti bu blgede yaayan ahaliye braklacaktr." Bu suretle Ardahan, Kars ve Batum sancaklarnn dorudan doruya Rusya'dan ayrlmas ve hemen Trkiye'ye ilhak hakknda bu maddede hibir hkm yoktu. Fakat bu madde aslnda bu sancan yine de Trkiye'ye ilhak demekti. Nitekim, Sovyet Dileri muavini ierin (esas komiser hal Trotskiy idi) 14 Mart 1918 tarihinde, IV. Sovyetler Kongresi huzurunda "Brest-Litovsk Bar" hakknda izahat verirken, Ardahan, Kars ve Batum'a ait maddenin, "ilhakn" (anneksiya) kapal bir tarzda ifadesinden baka bir ey olmadn" belirtmiti. Yani, Sovyet Rusya, aslnda buralarn Trkiye'ye terkini kabul etmiti. Kararn bu tarzda ifade edilmesi, zahiren, Sovyet murahhas heyetinin srarla zerinde durduklar "Rusya iindeki (ve hatt Ruslar veya Almanlarn igali altndaki yerlerde dahi) kendi mukadderatn kendilerinin tayin hakk" (auto- disposition, auto-determination)na bir nevi taviz mahiyetinde idi. Buna uyularak bu sancakta ahali arasnda yaplacak "referandum" (plebiscit) ile yerli ahali, Trkiye'ye mi ilhak edilmek veya baka bir tarzda idare mi istiyeceini kendisi tayin ve tesbit edecek ve buna Rusya asla karmayacakt. Ancak bata Trkiye ve dier komular (Grcler, Ermeniler ve galiba ran kasdedilmiti) bu plebiscite nezaret edeceklerdi. Yukarda da belirtildii gibi, Ardahan, Kars ve Batum hakkndaki talep, Ruslara ancak mzakerelerin son safhasnda (galiba 23 ubat 1918 de) Almanlarn sunduklar ltimatoma ilveten ve onu takiben, Trk heyeti tarafndan bir ek olarak ne srlmt. Brest- Litovsk mzakerelerinde Sovyet murahhaslar artk her eyi kabul etmek prensibini tesbit ettiklerinden, Trk heyetinin bu talebi de baz itiraz ve ihtiraz kaytlarla, kabul edilmiti. Karahan, daha Brest-Litovsk'ta iken, yukarda sylendii vehile bu sancan ter

489

kinin, Rusya iin "elem verici bir kayp" olduunu, telgrafla "Maverayi Kafkas Komiserliine bildirmiti. ierin de, 14 Mart tarihindeki izahatnda, "Sovyet heyetinin bu talebi protesto ile karlanm olduunu" ayrca belirtmiti. Bu suretle, Sovyet-Rusya hkmeti, teekklnn ta balarnda, bu sanca "Rusya'nn ayrlmaz bir paras" telkki etmi ve bu sancaklarn Trkiye'ye iadesine gtrecek hkm ancak zor altnda kabul ettiini daima belirtmiti. Muahedenin IV7. maddesinde, Rus askerlerinin bu sancaktan "hemen ekilip gitmeleri gerektii" yazl iken, bunun zaman kat' olarak tesbit edilmemiti. Zaten, Rus ktalar daha Brest-Litovsk bar imzalanmadan nce Dou-Anadolu'dan, Kars ve Ardahan blgelerinden ekilip gitmee balamlard. Fakat onlarn yerine, Ruslar tarafndan tekiltlandrlan ve silhlandrlan Ermeni ve Grc birlikleri konmulard. Bu hususun Trk heyeti tarafndan Brest-Litovsk'ta Sovyetler nezdinde iddetle protesto edildiini yukarda grmtk. Sovyet-Rus hkmeti, Brest-Litovsk barn imzalayan ve muayyen taahhtlerini zerine alm olan bir hkmet sfatiyle, Dou- Anadolu vilyetlerinin ve Elviye-i selse'nin tahliyesi yolunda Ermeni ve Grc birliklerine ufak bir bask yapm deildi; aksine, kendi siyas mlhazalar ile, Ermenilerin Trkiye'ye ait sahada temelli olarak yerlemeleri ve kalmalarn temin iin bir takm siyas ve asker hazrlklar ihmal etmemiti. SovyetRusya, yine, Dou-Anadolu vilyetlerinin dzenli bir halde iadesini taahht etmiken, buna asla nem vermemi ve buralarda balayan Ermeni mezalimini durdurmak iin en ufak bir teebbse gememiti. nk, Rus ktalar daha ekilip gitmeden nce, bunlarn yerine gelen Ermeni birlikleri ve Ermeni eteleri, yerli Mmslan ahaliye kar mthi bask ve zulm yapmaa balamlar ve yukarda da belirtildii gibi, Rus asker makamlar bunlara seyirci kalmlard. Erzincan'daki byk cami Ruslarn gzleri nnde Ermeni tedhiileri tarafndan bomba ile havaya uurulmutu. Bu durum karsnda, bahis konusu olan yerlerin Trk askerleri tarafndan kurtarlmaktan baka bir aresi kalmadn ve ona gre hareket edildiini yukarda grmtk. Bu defa, "Elviye-i selse"nin ayn manzara arzettii ve orada da Ermeni ve ksmen Grc birliklerinin duruma hkim olmak istedikleri grldnde, "Elviye-i selse" de Vehib Paa'nn emri ile igal edilmi ve 1877-78 snrna

490

ulaldktan mada, Ahsha ve Ahalkelek nahiyeleri de Trkiye'ye katlmt. Mamafih i bununla bitmi deildi; Brest-Litovsk anlamasna gre sancakta bir "plebiscit" (referandum) yaplmas gerekiyordu. stanbul'dan alnan emir zerine Trk asker makamlar bu referanduma nezaret edeceklerdi. Ermeni ve Grc etelerinin hareketlerini nlemek maksadiyle sancak sahasnda "rf idare" iln edildi. Dolaysiyle yerli idare asker makamlarn elinde idi. Vaka 4 Haziran (1918) da Batum'da Ermenistan, Grcistan ve Azerbaycan ile bar muahedesi imzalanm ve normal mnasebetlere balanmt. Fakat bu mmtakalarda hal birok eteci ve babo dolaanlar olduundan, asayiin ancak asker idare ile mmkn olaca aikrd. Bu artlar altnda yaplacak bir referandum, aslnda BrestLitovsk barnda tesbit edilen esaslara aykr idi; nk sadece Trk makamlarnn nezareti altnda yaplm oluyordu. Plebiscit hazrlklar Haziran ve Temmuz aylarnda tamamlanmt. Ondokuz yan bitiren erkekler oy sahibi olacaklard. Bunlarn listeleri, iddia edildiine gre, eski Rus kaytlarna gre tanzim edilmitir. Bu hususta her mahallenin mmessilleri tarafndan bir zabt tutulmutur. Plebiscit'i yapacak komisyonlar da tekil edilmi, "evet" ve "hayr" ifade etmek zere iki renkli pusula hazrlanm (evet iin bir renk, hayr iin baka bir renk) ve rey hakk olanlara datlmt (veya hazr bulundurulmutu). Gizli oyla yaplmas gereken bu plebiscit, tabi oradaki mevcut artlar ve imknlar iinde icra edilmiti. Nezaret ancak bir tarafl olduu iin, her hangi bir mdaheleye imkn verilmemiti. Belirli bir zaman iinde icra edilen bu blebiscitin neticesi Austos ay iinde iln edildi. Trk resm makamlarna gre u rakamlar alnmt:1 Ardahan sancanda: 241 Mslman, 21 Rum ve 3 Rus Molokan ky vard; bunlarn nfusu 68 873 Mslman ve 15 007 gayri mslim olmak zere mecmuu: 83 880 kii idi. Bun

1 Hariciye Nazr Ahmed Nesim Beyin Mttefik ve tarafsz Devlerler nezdindeki sefirlerine sirkler, 1 Ekim 1918 tarih, umum No. 10490, hususi No. 102. DA H.U. Karton 124. Eleviye-i selsede ahali hakknda mufassal rapor (istatistik bilgiler); oralara gnderilen Dahiliye Nezareti mstear Mustafa Abdlhalik (sonralar: Rfenda) Bey tarafndan sunulmutur. 24 Temmuz 1334 (1918). DA H. U. Karton no. 100. Ahmed Nesim Bey, Sovyetlerin 20 Eyll 1918 tarihli radiotelegrafn cevab olarak 6 Ekim 1918 tarihinde gnderdii cevabi notasnda, bu sancaktaki umum nfusun 319,926 kii olduunu ve bunlardan 273,691 kiinin de Mslmanlar tekil ettiini bildirmiti. "Izvestia" (gazetesi) 11 Ekim 1918, (Bkz: Ekler.)

491

lardan Mslman erkek nfus, 35 867 ve gayri mslim erkek nfus da 6 952 olup hepsi 42 819 kii idi. Bu son rakamdan 22 654 oy sahibi idi. Bunlardan ancak 54 kii Osmanl Devleti'ne ilhakn aleyhine oy vermiler ve 22 600 kii evet pusulasn kullanmlard. Oltu evresinde: 147 ky olup, bunun 6 s Rum idi. Mslmanlar 18 206, gayri mslimler de 1888 kii idi. Erkek nfus: Mslman 9 070, gayri mslim de 925 olup, hepsi 9995 kii idi. Seim hakkn haiz olan 5 279 kii hepsi ittifakla "evet" demiti. Kars Blgesine gelince: slm ahali 65 248 ve gayri mslim 1675 nfus olup, hepsi 66 293 kii idi. Bundan erkekler 33 006 Mslman, 840 gayri mslim, hepsi 33 846 kii idi. Rey hakk olanlarda 19 446 kii olup, bunlardan ancak Magarck-Molo- kan kyndeki 70 Rus ekimser kalmt. Kazman: Nahiyesinde 28 372 Mslman ve 1 107 gayri mslim olup, 29 569 kii vard. Erkek nfus, Mslman 14 607 ve 590 gayri mslim olup, mecmuu 15 194 kii idi. Rey hakk olanlar 8 198 kii olup, bunlardan ancak Baky'de ve Horasan'da yaayan 140 Rum ekismer kalmlard. Artvin: evresinin islm ahalisi 35 992 ve gayri mslim 2194 olup, yeknu 64 028 kii idi; bunun erkek nfusu 27 282 kii Mslman ve 3 553 gayri mslim olup, hepsi, 30 853 kii idi, rey sahibi de 16 317 kii idi. Bunlardan 16 309 "evet" ve 3 kii de "hayr" pusulas kulland. Batum: ehrinde 4 312 kii rey hakkn haizdi (erkek nfus 9 646 kii). Bunlardan 2 669 kii "evet" ve 160 kii "hayr" demi ve 1483 kii de ekimser kalmt. Umum neticeye gelince: Bu sancaktaki erkek nfusun says: 138 582 Mslman ve 23 326 gayri Mslim olup, mecmuu 161 908 kii idi. Oy sahibi olanlar: 87 048 kii idi. Bunlardan 85 129 kii "evet", 441 kii "hayr" demi ve 1693 kii ekimser kalmt. Bu suretle yaplan plebiscit slm ahalinin kahir ekseriyet tekil etmesi hasebiyle, "Elviye-i selse"nin Trkiye'nin ilhakna karar verilmiti; ayn netice, komular, yani Ermeni, Grc ve ran mmessillerinin hazr bulunduklar ve Brest-Litovsk muahedesi maddesinin harfiyen yerine getirildii takdirde de deimeyecei muhakkakt. nk Trk-lslm ahalisi hibir phe gtrmez ounlukta idi ve kendilerinin Trk idaresinden baka bir idare istemediklerinde en

492

ufak bir phe yoktu. Nitekim onlar bu arzu ve azimlerini oylar He aka ifade ettiler. Plebiscit'in nasl yapldna ait stanbul gazetelerinde mufassal bilgi verilmi ve istatistikler de nakledilmiti. Bilhassa Yunus Nadi Bey'in karmaa balad "Yeni Gn" gazetesinin bu maksatla Batum'a gnderdii husus muhabiri, Abdlaziz Talt tarafndan. "Eski hudutlarmzda bir cevelan" bal ile yazlar km ve plebiscit'in Batum'da nasl yapld ayrca bildirilmiti. 1918 yl Austos'unun sonunda "Elviye-i selse"nin Trkiye- ye ilhakn istemek, daha dorusu tekemml ettirilmek zere bir heyet stanbul'a geldi. Bu mnasebetle istanbul gazetelerinde, bata "Yeni Gn" olmak zere (No: 1. 2 Eyll 1918), birok yaz kt ve anavatandan 40 yl ayr kalan bu sancaklarn yeniden anavatana geri alnmas olay, istanbul'da, ve umumiyetle btn yurtta byk bir memnuniyet uyandrd. Brest-Litovsk muahedesinin 4. maddesinde tesbit edilen hkmler, bu suretle yerine getirilmi, Ardahan, Kars ve Batum sancaklar meselesi halledilmi, yani Trkiye'ye ilhak olunmutu.' Fakat bu plebiscit bata Ermeni, Grc ve onlar takiben Rus- Sovyet matbuatnda, hatt ksmen Alman matbuatnda, tenkitlere ve baz tefsirlere yol at ve iyi karlanmad. Birkere, Grc hkmeti bunu resmen protesto etti ve neticelerini tanmadn bildirdi. Ermeniler ise bu pelbiscit'in BrestLitovsk anlamasna tamamiyle aykr olduunu iddia ettiler. Bu iddialara gre, Trkiye bu ple- biscit'i komularna (yani Grcistan, Ermenistan ve Iran) haber vermeksizin ve onlardan gzcler istemeksizin, tek bana, bir tarafl olarak yapmtr; bir de bu plebiscit rf idarenin hkmleri altnda ve asker bask ile icra edilmitir; ilhaka kar gelenler, gya tesbit edilerek, takibata uramlardr. Btn bu kabl yolsuzluklar hakknda, gya plebiscit yapld yerlerdeki baz Mslman erafn (belki de Acarlardan, yani Mslman Grclerden olacak) dahi ikyetleri Sovyet makamlarnn eline kadar ulamtr. Mamafih ilhak karar tekemml edince, Sovyet hkmeti sesini karmam ve bu hususta Moskova'daki Trk eliliine her hangi bir protestoda bulunmamtr. Fakat Trk kuvvetlerinin Baku'ya kar harekete gemeleri ve 15 Eyll'de Bak-

1 Batum, Kars ve Ardahan sancaklarnn Devlet-i aliyyeye ilhakna ait ' Hatt- Hmayun" 8 Zilk 1336 (15-28 Austos 1918) tarihli idi. O gnk istanbul gazeteleri.

493

nun Trkler tarafndan igali zerinedir ki, Sovyet hkmeti Trkiye aleyhine iddetli neriyata girimi vc 20 Eyll 1918 tarihinde bir nota ile Trkiye'nin Brest-Litovsk barn protesto ederken, Ardahan, Batum ve Kars sancaklarnda yaplan plebiscit mnasebetiyle szde ilenen yolsuzluklar saylp dklmt. Osmanl hkmeti, Grc vc Ermenilerin bu kabl protestolarna nem vermeksizin bu sancaklarn ilhakn tamamlad; harpten sonra byk zararlara, tahribata uryan bu yerlerde nihayet normal hayatn iadesi iin gereken tedbirler alnd, sivil memurlar tayin edildi. Bu kabilden olmak zere Batum'a mutasarrf olarak Cemil Bey (sonraki: Bilsel) tayin edildi. Batum'un durumu ayrca mhimdi. Ruslar tarafndan, Karadeniz'in en iyi limanlarndan biri haline getirilmi olan bu gzel ehir, Tiflis ve Baku'ya demiryolu ile baland gibi, Bak petrollerinin buraya "pipc-line" (borularla) aktlmas itibariyle ayrca nem kazanmt. Ahalisi bakmndan buras artk bir Trk ehri deildi; bilhassa Bolevik ihtilli ve Kafkas cephesinden Rus askerlerinin ekilii neticesinde Batum'da kalabalk bir Rus kitlesi toplanmt. Grcler ise buraya hak iddia ediyorlard; nk buras Grcistan'n ekonomik hayat vc Karadeniz'deki limanlar olmas hasebiyle, onlar iin ok mhim telkki ediliyordu. ehrin evresinde, birou Mslman olmak zere kalabalk Grc ahali mevcuttu. Dier yandan Moskova hkmeti, Batum'u "Rusya'nn ayrlmaz bir paras" telkki etmekte ve ilk frsatta buray yeniden ele geirmek istiyeceinde hibir phe yoktu. Bu durum karsnda Batum'un muhafazas Trk idaresi iin, hakikaten birok problemlerle bal grlmekte idi. Brest-Litovsk barnn 4. maddesi ile Ardahan, Kars ve Batum sancaklar hakkndaki formln sadece zevahiri kurtarmak iin olduunu yukarda grmtk. Sovyet hkmetinin buralar ilelebet Trkiye'nin elinde brakmak istemiyecei ta batan belli idi. Nitekim Sovyet hkmeti, yukarda zikredilen 20 Eyll 1918 tarihli notasnda "burada yaplan plebisciti" tanmad ve plcbiscit'in yenilenmesini istemiti. Ayn gr ok sonralar, 15 ubat 1919 tarihli Sovyet notasnda, Osmanl hkmetine gnderilen bir muhtra (memorandum) da tekrarlanacaktr. Sonralar Ankara hkmeti ile yaplan Bar mzakerelerinde Batum meselesi mhim bir pazarlk konusu olmu ve nihayet burann Sovyet-Rusya'ya braklmas zarureti hasl olduunu ilerde greceiz.

494

XI TRK DI SYASET VE OLAYLARI T u r a n c l k Byk Fransz ihtillinin tesiriyle Osmanl mparatorluunda yaayan Balkan Hristiyanlar, yani Srp ve Yunan (onlar takiben ok sonralar) Bulgarlar arasnda beliren milliyeti hareketler hzla gelimi ve Rusya ile Avrupa devletlerinin fil tevik ve destekleri neticesinde, Yunanllar ve Srplar istiklllerini kazanmlard. Yunan, Srp ve Bulgar milliyetiliinin tepkisinden baka siyas ve asker hezimetlerinin tesisi ile Osmanl Trkleri arasnda da bu cereyann er ge balayaca muhakkakt. Nitekim 1908 deki "Gen Trkler" inklbndan sonra bunun iin elverili bir zemin hazrlanm bulunuyordu. Mamafih bunun kkleri XIX. yzyl ortalarna ve hatt ok daha ncesine kadar kmaktadr. 1860 yllarndan itibaren dile getirilmee balanan "Vatan", "Millet" ve "Trkistan" (Trkiye anlamnda), XX. yzyl balarndan itibaren milliyeti (nasyonalist) hviyetini alm ve sonralar "Trklk" ad ile bilinen cereyann meydana gelmesine yol amt. 1 Sr'atle zlmee yz tutan Osmanl mparatorluunu ayakta tutabilmek iin yeni grler ve prensiplerin bulunmas artt. imdiye kadar devletin temelini "Osmanl camias" zihniyeti ve "slm, dini" tekil etmise, bundan byle bunlarn kfi gelmedii anlalmaa balamt. Osmanl Devletinin mdafaasnda belkemii vazifesini gren Anadolu ve Rumeli'nin esas halknn, yani Trklerin, uurlu bir millet halinde ve "Trk Milliyetilii" bayra altnda sahneye kmas gerektii gr gn getike kuvvet bulmutu.

1 Yusuf Akura, Trklk. Trklk fikri, Trklk cereyan, Trk ocaklar. Turk Yl 1928 (stanbul) ss 289-455; Hseyin Namk Orkun, Trkln tarihi, Ankara 1944. V. M i n o r s k y. Turanclk slm An liklopedisi.

495

Bu gr, yalnz Trkiye'de yaayan Trklerde deil, Trkiye- nin dndaki (ve saylar Trkiye'deki Trklerden daha ok olan fakat trl isimler altnda bilinen) birok Trk meneli kavmiler arasnda byk bir cereyan haline gelmekte idi. Geni manadaki "Trklk", Trklerin eskiden yaadklar sahann ad ile balanarak "Turanclk" ismi altnda belirmee balamt. lk nce Macarlar tarafndan kullanlan "Turanclk", siyas manasiyle "Trk meneli btn kavimlerin Trkiye'nin hkimiyeti (veya himayesi) altnda birlemeleri ve siyas bir birlik kurmalar" demekti. Bunun dier bir ad da "Pantrkizm" olup "Panslavizm" (veya Pangermanizm) in bir benzeri idi. Siyas manada "Pan Tura- nizm" ngilizler tarafndan kullanlm ve bilhassa Trkiyenin harbe girmesini mteakip bu tabir nem kazanmtr. Trklerin bir taraftan ran Azarbeycanna girileri, Kafkaslarda, MslmanTrk kavimlerini dahi harekete geirmek ihtimalleri, ve nihayet bu cer- yann Afkanistan ve Hindistann Kuzeyine kadar yaylma ihtimal- leri-lngiliz "Intelligence Service" dairesini Trk kavimleri ve Trklk (Pan-Turanism) cereyanlar ile megul olmaya sevketmiti. Bunun icab olarak ilgili mtahassslarca raporlar hazrland ve bastrlarak ilgili makamlara datld.' Siyas ve asker olaylarn birbirini sr'atle takip ettii XX. yzyln balarndan itibaren "Trklk" kolayca "Turancla" gtrecekti. nk bu cereyan yalnz Trkiye'de deil, Rusya Trkleri arasnda da alm yrmt; stelik Trkiye'nin Kafkas snrlarnda "Trk diyar" bulunmakta idi. Aslnda Trklk uurlu olarak Rusya'daki Trkler arasnda balamt; bu grn baz esaslar Krml Gaspral smail Bey (1851-1914) tarafndan tesbit edilmi vc tatbikine giriilmiti. 2 Onun tarafndan 1880 tarihlerinde ortaya atlan, (Trk kavimleri arasnda) "Dilde, fikirde ve ite birlik" gr, Rusya'daki Trk kavimleri arasnda sr'atle yaylmt.3 Rusya Trkleri arasnda gelien bu "Trklk" hadd- zatnda Rus Panslavizminin bir tepkisi idi. Trkiye'de de buna benzer hareket, yine edipler ve airler, mtefekkirler ve limler tarafndan dile getirilmee balamt. air Mehmed Emin (Yurdakul) bu hareketin ilk

1 Reporl on the Pan-Turanian movement. October 1917. Intelligence Burcau Dept of Information No. 2. 2 Cafer Seyidahmed Knner, Gaspral smail Bey, stanbul 1934. 3 A. Ararni i H. Gabidllin, Oerki Panislamizma i Pantrkizma v Rossii (M. 1931); Serge A. Zenkovsky, Pan-Turkism and slam in Russia (Harvard University Press 1960).

510

mbeirlerinden biri idi. Fakat bu gr bir mefkre halie getirmek ve bir sistem haline sokmak yolunda baard faaliyet gsteren Ziya Gkalp oldu. "Trkln" uull ve btn Trk kavimlerini iine alan byk bir cereyan haline gelmesinde ise Rusyal Trk aydnlarnn hissesi byk olmutur. Gaspral ismail Bey ile balayan cereyan genilemi, Kazan, Azerbaycan ve Trkistan'a kadar yaylmt. Rusya'da Rus nasyonalizmi ve ovenizmi ve onu takiben Panslavizm (ve neo-Panslavizm) hareketleri kuvvet bulduu nisbette, Rusya- daki Trk aydnlar ve ileri grl din adamlar "Trklk" ve hatt "Pantrkizm"i kendileri iin kltr ve siyas doktrin olarak benimsemek yoluna sapmlardr. Alman ve talyan milliyetilerinin tesiri ile de meydana gelen bu "Trklk-Milliyetilik" hareketinde, tahsilini Trkiye ve Fransa'da yapm olan (aslen Kazan Trklerinden) Yusuf Akura ile, tahsilini Rus mekteplerinde (Tb fakltesinde) yapan Azerbaycanl Doktor Hseyinzade Ali Beylerin byk hizmetleri dokunmutur. Yine Azerbaycanl Aaolu Ahmed Bey'in (tahsilini Kafkasta ve St. Petersburg'da yaptktan sonra, Paris'te okumutur) bu yoldaki hizmetleri ok nemlidir. Rusya meneli bu zatn, Trkiye'de yerletikten sonra, yazlar ile ve konferanslar ile Trklk fikirlerinin yaylmas ve derinlemesinde byk hizmetleri olmutur. Fakat bu cereyann belli bir sisteme konmas ve bir mefkre haline getirilmesi, muhakkak, ki Ziya Gkalp sayesinde mmkn olmutur. "Yeni Mecmua" da ve baz dier neriyatta kan yazlar ve bilhassa Trkln Esaslar adl eserde Ziya Gkalp Trkln ne olduunu Trk aydnlarna tantmtr. Hamdullah Suphi Bey (Tanrver) tarafndan kurulan "Trk Ocaklar" ve bunun organ olan "Trk Yurdu" mecmuas (Yusuf Akura Bey tarafndan 1911 de karlmaa balamtr) Trklk mefkresinin yaylmasnda nderlik roln byk bir baar ile zerine almt. "Trk Yurdu"nda d memleketlerdeki ve bilhassa Rusya'daki Trkler hakknda geni bilgiler verilmek suretiyle, Trkiye aydnlar bu konuda birok bilgi sahibi olmulard. Trablus-u Garpte italya'ya kar harbin kmas ile, Milliyetilik ve Trklk cereyan daha da kuvvet buldu. 1911/ 12 yllarnda Trkiye'de her aydn artk "Milliyeti" ve birou da "Trk Oca" yesi olmutu. "Trklk" en nlecek sfatlardan saylmakta idi. Trklk prensipleri "ttihat ve Terakki Cemiyeti"nce de desteklendikten ve Ziya Gkalp'in "Merkez-i Umum"azalna alnmasndan sonra,

497

bu gr Trkiye hkmetinin adet resm bir gr mahiyetini almt. Bu durum ise Trkln bsbtn kuvvetlenmesi ve taraftarlar bulmasna yol amtr. Enver Paa ve onu takiben Talt Bey ile Halil Bey(Mentee)- ler gibi, ttihat ve Terakki'nin en mmtaz simalarnn Trkl benimsemeleri ve Enver Paa'nn ok gemeden "Turancl" d siyasette tatbik yoluna girmesi ile, bu cereyan bsbtn nem kazand. Rus ihtill, arlk Rusyasnn zlmee balamas gibi byk olaylar Enver ve Talt Paalar ile birlikte birok Trk asker ve devlet adamlarn bu yola sevkederken, Trk matbuat ve umum efkrnn byk ounluu da bu siyaseti benimsemiti. "Turanclk" gr ve inancnn, yalnz Enver ve Talt Paalarla "ttihat ve Terakki Cemiyeti" ileri gelenlerinin ahslarna mnhasr olmad da aikrd. Bu devrin hemen hemen btn tannm yazarlar, airleri, siyasetileri ve gazetecileri de ayn gr paylamakta idiler. Halide Edip (Advar), mer Seyfettin, A. Hikmet, Cell Sahir, Aka Gndz ve Yakup Kadri v.b. gibi devrin en tannm kalem sahipleri "Trklk" ve "Turancln" en hararetli mdafii idiler. Ziya Gkalp ve Kprlzade Mehmed Fuat Trkln ilm esaslarn ilemekle meguldler. Necip Asm Bey de Trk dili zerinde ilm tedkikleriyle Trk kltrnn en mhim unsurunu ele alm bulunuyordu. Mektep ve medrese talebeleri, zabitler ve aydn zmre, 1914 de Rusya'ya kar balanan byk savaa ite bu milliyetilik ve Trklk hatt Turanclk mefkreleri ve heyecan iinde girmi ve byk mefkurenin gerekleeceine inanmt. Rusya'ya kar harbin balamas zerine Trk matbuatnda Rus arl aleyhinde birok yaznn kmas tabi idi. Bundan baka, "ttihat ve Terakki Cemiyeti" tarafndan, 11 Ksm 1917 tarihini tayan bir "bildiri" cemiyetin btn ubelerine gnderildi. Bu bildiride u cmleler vard: "Vatanmzn ve milletimizin mill idealleri bizi Moskof dman imhaya davet etmektedir; bylelikle (Rusya'daki) btn rkdalarmz iine alan, onlarla birlememize imkn verecek tabi hudutlarmz elde edilmi olacaktr.'" Yani savan gayesi: Rusya'daki "Trk kardeleri" kurtarmakt; tabi hudut olarak da her halde Kafkas dalar silsilesi kasdedilmiti.

1 G.J schke, Der Turanismus der Junglrken, Die VVelt des Islams. Band 23 Heft 1 \'l (Berlin 1941) s. 12. (Tekin Alp-Moiz Cohen, Turkismus und Panlurkismus, Wcimar 1915, s. 50 ye istinaden).

498

Nitekim Enver Paa, harp kar kmaz bu ideali gerekletirmek istemi ve mahut Sarkam taarruzunu yapmt. Sarkam felketine ramen, yine de gerek Enver Paa'nn ve gerek ttihat ve Terakki erknndan birounun "Turancdk" emelleri hibir suretle eksilmi deildi. Msait frsat knca bunun derhal tatbikine giriilecei muhakkakt. Enver Paa Sarkam taarruzuna balarken, Ruslara kar Kafkaslarda Mslman ve hatt Mslman olmayan kavimlerin, mesel Grclerin, ayaklanacaklarna inandrdm olmahdr. Vaktiyle, Trk-Rus harplerinde byle ayaklanmalar olurdu; fakat hepsi de kanl bir ekilde Ruslar tarafndan bastrlm ve bundan Osmanl Trk kuvvetlerine fayda dokunmamt. 1914 yl Eyll balarnda Leo Keresselidze adl bir Grcnn bakanl altndaki "Mill Grc Komitesi" tarafndan Trk hkmetine gizlice bir mracaat yaplm ve "Mstakil bir Grcistan'n kurulmas iin yardm istenmiti.1 Bu yoldaki mzakereler nihayet 16 Eyll 1915 de bir ekle balanmt; Grc beyzadelerinden Georg Makabelli, "Snrlar da tesbit edilmek zere," mstakil bir Grcistan" m kurulmas hususunda Enver Paa'nn muvafakatini almt. Mamafih harbin t balangcnda, Trk kuvvetlerinin Grclerin sahasna girmesine ramen, her hangi bir ayaklanma grlmedi; sadece Acarlar, yani Mslman Grcler, silha sarldlar ve Oltu- Ardahan evresinde Ruslara kar iddetle savatlar. Trk ordusu ekilirken, Acarlardan 60 bin kii (bu rakam belki de mbalaldr) Ruslarn intikam almalar korkusu ile, Trk topraklarna sndlar. Trk hkmetinin ve bilhassa Bakumandanln "Trk" ve "Turanc" (ve dier ynden de Panislmist) siyaseti, her eyden nce Rusya'daki Trk ve Mslman kavimlerin i birliine dayanacakt. En bata Azeriler gelmekte idiler. Azerbaycan Trklerine kar ya- knhk, Trkiye'de harbin balamasndan ok evvel belirmiti. Azerbaycanl birok Trk stanbul'da ve dier ehirlerde yerlemiti; Hseyinzade Ali Bey, Aaolu Ahmed Bey ve baka kimselerin yazlar ve konferanslar sayesinde, Trkiyreli aydnlar ve hkmet mahfillerinde Azer kardelere kar yaknlk hisleri kuvvet bulmutu. Ayn zamanda ran Azerbaycam ile de ilgi balamt; 1906 da ran htilli srasnda Tebriz'de bulunan mer Naci Bey, bu hareketi yakndan takip etmek frsatm da bulmutu. Bu defa Miralay mer Naci Bey, Enver Paa tarafndan Azeri Trkleri ile mnasebet kur

1 G. Jschke, ayn makale, s. 13.

499

mak ve onlar tekiltlandrmak iine memur edUdi. 14 Ocak 1915 tarihinde mer Naci Bey'in kumandasndaki birlikler Tebriz'i igal ettiler ve orada bir mddet kaldlar. Bu sralarda ran Azerbayan ve Dou Kafkaslarda, Ruslara kar ayaklanmalar balad; hareketin merkezi Gence (Yelizavetopol) idi. Gence'de "Dfai" ad ile bir gizli tekilt vard.1 Bu tekiltn mmessili olarak, 1915 yl ubat'nda, Emir Arslan Han Hoyski adnda biri Erzurum'a gelerek, Trk makamlar ile temasta bulundu. Kendisi tarafndan yaplan teklife gre Kafkaslarda, birok milleti iine alan svirevari mstakil bir devlet kurulmas mmkn olacakt. Enver Paa bu gr muvafk buldu. Bu suretle, Kafkaslarda, Trkiye ile Rusya arasnda byk bir tampon devlet kurulmas gr ortaya atlmt. Fakat Trk ordusunun Ruslar karsnda mtemadi malubiyetleri, byle bir projenin gereklemesini boyuna geciktirmekte idi. Enver Paa'nn Kafkaslardaki erkezlerin ayaklandrlmas ii ile de yakndan ilgilendii biliniyor. Daha 1914 yl Austos'unda, Enver Paa'nn teviki ile (erkez) Mir Fuat Paa, erkezleri Ruslara kar ayaklandrabileceini ummutu. Mir Fuat Paa, Harp baladktan sonra Trkiye'de yaayan Kafkas ve Dastanl baz mmtaz kiilerden "Trk Shh Misyonu" ad altnda bir Kafkas komitesi kurmutu. Bu komite Kafkaslarda, birka muhtar lkeden mteekkil bir devlet tekilini ve bunun bana da bir Osmanl prensinin geirilmesini dahi tasarlamt. Bir de Dou Kafkaslarda Ruslara kar bir isyan kardmas da dnlmt. Byle bir ayaklanmann ran zerinden Afganistan ve hatt Hindistan'a kadar yaydabilecei umuluyordu. Bilhassa ran, Afganistan ve Hindistan ayaklanmalarna Enver Paa nem vermi v 1915 yl sonunda bu yolda faaliyette bulunmak zere baz hazrlklar dahi yaplm. ran'daki hareketi Alman zabitlerinden von der Goltz idare edecek, Afganistan'daki hareketin bana da Hseyin Rauf Bey geecekti. Enver Paa'nn bu tasardan, adet kendisinin Makedonyadaki Daa k, Sultan Abdlhamid II.e meydan okuyuu ve muvaffak olunduu tarznda bir hareket gibi dnm olmas mmkndr. Fakat bu yoldaki teebbslerden hibir netice alnamad ve Ruslarn asker mdaheleleri ile durduruldu. Bunun zerine Hseyin Rauf Bey'in idaresindeki misyon (heyet) iran'dan geri dnmek mecburiyetinde kald. Baarszln en mhim millerinden biri de

1 G. Jschke, Der Turanisrrm der Jungtrekn, s. 16.

500

Azeri Trklerinin hibir asker hazrlk ve tekiltlar olmay ve kendilerini "kurtarmaa gelen" Osmanl Trklerine her langi bir yardmda bulunmaylar, yani silha sarlamaylar idi. Enver Paa'mn arzu ettii ve gerekletirmee alt "Turanc" siyasetin muvaffak olabilmesi iin her eyden nce arlk Rusyasnm bu savata yenilmesi ve zlmesi gerekiyordu. Alman cephesindeki Ruslarn byk hezimetleri Trkiye'de, Rusya'mn malubiyeti ve zlmesi yolundaki mitleri artrmt. Fakat Trk asker kuvvetlerinin "Rusya'y ykmak" hususunda hibir ey yapamayacaklar da t harbin banda belli olmutu; ancak Kafkas cephesinde kalabalk Rus askerlerinin bal kalmas, Alman ve Avusturya cephelerine Rus basksnn veya mukavemetinin azalmasna yardm edecei muhakkakt. Ruslar Alman cephesinde 1915 de byk yenilgilere uradlar. Bu hezimetler neticesinde Polonya sahas Ruslarn elinden kt; Kurlndiya da Almanlarn eline gemee balad. Rusya'nn artk bir malubiyete doru gittii anlalmt. Bu durum karsnda Enver Paa'nn ve kabinedeki dier zevatn olduu gibi baz kumandanlarn da Kafkaslarda "Turanclk" siyasetinin bir mddet sonra gereklemesinin mmkn olacana inanm olduklar grlyordu. Almanlarn 1916 ylndaki zaferleri Enver Paa'nn bu yoldaki mitlerini bsbtn kuvvetlendirdi. 1915 Mart'nda ingiliz ve Fransz donanmasmn anakkale'yi geemeyileri ve Gelibolu yarmadasna karlan ingiliz -Anzak kuvvetlerinin kanl savalardan sonra geri atlmalar neticesinde Rusya'ya Karadeniz yolu ile mttefiklerinden asker yardm gelmeyince, Rusya tam bir malubiyete gitmi ve 1917 de ihtill patlak vermiti. Bunun zerine "Turanclk" siyasetinin cidd olarak ele alnmas iin elverili artlar hasl olmu gibi idi. Rusya'ya kar harp baladktan az soma, "Rusya'daki Mslman ve Trk kavimlerinin, meden ve siyas haklar isteyilerinin" sesini d leme duyurmak maksadiyle, stanbul'da baz faaliyetler yapld. Bu maksatla, aslen Rusya'l olan ve bu sralarda Trkiye'de yaayan baz kimseler tarafndan birka "dernek" kuruldu. Bunlardan biri de "Rusya Mslmanlar TrkTatar milletleri Mdafaayi Hukuk Cemiyeti" idi. 1 Adndan da grld zere bu Cemiyet siyas mahiyette olup, Rusya'daki Trk asll kavimlerin siyas haklarn mdafaa edecek ve bunlarn elde edilmesine ahacakt.

1 G. Jschke, ayn yaz S. 17.

501

Bu "Cemiyeti" kuranlarn banda, yukarda da belirtildii zere, aslen Rusya'l (Kazan'l) olup, kk yandan beri Trkiye'de bulunan (Harbiye'den mezun olduktan sonra, Sultan Abdlhamid II. tarafndan ihtillci hareketlerinden tr Fizan'a srgne gnderilen ve oradan da kaarak Paris'e gittikten sonra, "Siyas Bilgiler Mektebi"nde (Ecole des Sciences Politiques) tarih tahsili yapm olan) Yusuf Akura Bey ile Azerbaycanh Doktor Hseyinzade Ali Bey bulunuyorlard. Her ikisinin de "Trklk" hareketlerinde byk hizmetleri dokunduunu grmtk. Kafkasyal ulemadan olduklar anlalan Muhammed Esad Esselibzade ile Mukimeddin Beytau da bu cemiyete dahildiler. Adlar geen bu drt kiiden mrekkep bir heyet, 1915 yl sonlarnda, Rusya Mslmanlarnn hukukunu mdafaa ve bunlar Merkez Avrupa Devletleri hkmet erknna anlatmak maksadiyle, istanbul'dan Avrupa'ya hareket ettiler.1 Heyet, nce Budapete'ye oradan da Viyana, Berlin ve isvire'ye gidecekti. Bu seyahatin Trk hkmetince tasvip ve hatt tevik edildii ve masraflarnn da hkmete karland muhakkaktr. "Komite' adna, Yusuf Akura ve Hseyinzade Ali Bey tarafndan telif edilen ve "Rusya Mslmanlarnn Talepleri" adn tayan bir risale, Budapete'de Almanca olarak bastrlmt (1915). 2 Bir muhtra (memorandum) mahiyetini tayan bu risale, devlet adamlar ve ileri gelen ahsiyetlere ve isvire'deki Rus sosyalist liderlerine sunulacakt. Muhtrada: Rusya Mslmanlar (Trk- Tatarlar) hakknda ksaca bilgi ve istatistik malumat verildikten sonra, bu kavimlerin siyas ve meden haklarnn tannmas gerektii zerinde durulmutu. Siyas haklar faslnda: Buhara ve Hive Hanlklarnn hkmranlk haklarnn geniletilmesi, Kazan Hanlnn ihyas, Volga (idil) nehrinin tarafsz bir hale konmas ve Osmanl himayesinde olmak zere "Krm Hanl"nm da canlandrlmas gibi dikkat ekici maddeler vard. Rusya Mslmanlar Komitesi Macar Bavekili Kont Tissa tarafndan ok iyi bir ekilde kabul edilmi ve bu mnasebetle baz konumalar cereyan etmiti. Bilindii gibi Macarlar "Turanclkla" ayrca ilgileniyorlard ve hatt bir "Turan" cemiyeti kurulmutu ve Macar devlet adamlar bu meseleye ehemmiyet veriyorlard. Budapete'de siyaset adamlarndan baka, niversite profesleri ile de temas ettikleri biliniyor. Bu mnasebetle Macar gazetelerinde baz yazlar da km olmaldr.

1 G. Jschke, ayn y. s. 33 ve devaml. 2 Aktsc'hura olu Jussuf. Die gegenvaertige Lage der mohammedanischen Turko-Tatare Russlands und ihre Bestrebungen. Ferd. VVyss Verlag, Bern 1916, 12 ss.

502

Budapete'den Viyana'ya geen heyet, orada da Bavekil ve D leri nazr tarafndan kabul edildi. Avusturya devlet adamlarna da ayn mealde muhtra sunuldu ve kendilerinden bu hususta mzaheret istendi. Bundan sonra Berlin'e gidilmi ve Alman makamlar ile temasa geilmiti. Almanlarn alacaklar tavr ayrca nemli idi. Zaten Turancln (veya Rusya Mslmanlarnn meden ve siyas haklarnn elde edilmesinin) ancak Almanya'nn mzahereti ile mmkn olaca aikrd. Dolaysiyle bu meseleye Almanlarn dikkat nazarlarn ekmek, Alman Bavekili ve daha ziyade Alman Bakumandanlnn tasvibini almak, desteklerini temin etmek gerekmekte idi. Berlin'de ve dier ehirlerde heyet azalar lzumlu temaslar yapmlard. lgili makamlara ve ahsiyetlere muhtralar sunulmutu. Mamafih bu hususlarda teferruat bilinmiyor. "Rusya Mslmanlar Trk-Tatar Milletlerinin Mdafaayi Hukuk Cemiyetinin" asl faaliyeti, tarafsz bir lke olan svire'de yaplmas gerekiyordu. Nitekim heyet buraya da gelmi ye baz temaslarda bulunmutu. svire'de birok Trk talebesi tahsilde bulunduu cihetle, bu temaslarn kolaylkla yapld anlalyor. 1916 yl Haziran 27-29 tarihlerinde Lausanne'da "Rusya'daki aznlkta olan (ve ezilen) milletlerin bir kongresi" toplanmt. Yusuf Akura ve Hseyinzade Ali Bey'in bu kongreye katldklar anlalyor. Kongre azalarna datmak ve gerekli kimselere de verilmek zere Yusuf Akura Bey tarafndan, daha nce Bern'de (1916) "Rusya'daki Mslman Trk-Tatarlarm bugnk durumu ve onlarn amalar" bal ile kk bir risale bastrlmt. Mamafih bu risalede, yukarda ad geen muhtradan farkl olarak, "Rusya Mslmanlarnn kltr muhtariyetinden baka bir istekleri bulunmad" ve sadece kendi varlklarnn muhafazas iin mcadele ettikleri belirtilmiti.1 Siyas haklara dokunulmamt. Bu deiiklik, her halde imdiye kadar Avrupa'da yaplan temaslarn tesiri ve bilhassa Rus sosyalistlerini rktmemek endiesinden ileri gelmiti. sv ire'de birok Rus siyas mlteci ve ihtillcisi yaamakta idi. Bolevik Partisinin lideri Vladimir Ul'yanov (Lenin) ve arkadalarndan birou da Zrich'te bulunuyorlard. Yusuf Akura Bey, yukarda temas edildii zere, refakatinde svire'de tahsil yapan Aziz Bey ile birlikte Lenin'i Zrich'te ziyaret etmi ve her halde

1 Ayn y. (YVnsche der Turko-Tataren ksmnda): l)ie Turko-Tataren Russlands vvollen nichts als kltrelle Autonomie, sie kmpfen nur fr ilre Existenz und hailen sich dabei auf den gesetzlichen VVegen.

503

bastrd bror de vermiti. Grme esnasnda Rusya'daki Mslmanlarn durumunun bahis konusu olduu da muhakkaktr. Lenin'in kendilerini ok iyi karlad, dikkatle dinledii bilinmektedir. Mamafih, kendisinin bu hususta ak bir gr olmad ve umum mahiyetteki szlerle yetindii anlalyor. Bu "Trk-Tatar Heyeti" svire'den, ngiltere, Fransa ve dier memleketler hkmetlerine de telgraflar ekerek, onlardan "Rusya Mslmanlarnn haklarnn tannmas" rica edilmiti. Ayni vehile 9 Mays 1916 tarihinde, Abdrreid brahim (Reid Kad) tarafndan, Stockholm'den ayn mealde, bakan Wilson'a bir telgraf ekildiine gre,1 demek ki, Reid Kad da bu sralarda skandinavya'da siyas faaliyette bulunuyordu. Dier, yandan Aaolu Ahmed Bey, Yusuf Akura- olu ve Hseyinzade Ali Beylerin imzas ile, 18 Mays 1916 tarihinde Bakan Wilson'a ayn mealde, yani "Rusya Mslmanlarnn haklarn mdafaa ricas" ile bir telgraf daha ekilmiti. Bu telgraflarda, "Rusya Mslman Trk-Tatar kavimlerinin siyas ve meden haklarnn tannmas" istenmiti. Mamafih Amerika Birleik Devletleri Bakan VVilson'a bu yoldaki mracaatlardan hibir ey beklenemezdi. Bir kere kendisi Rusya Mslmanlar hakknda bir ey bilmedii gibi, "Trk" ve "Mslman" adlarnn dahi kendisine fena tesir yapaca muhakkakt. nk Trkler tarafndan Ermenilere yapld iddia edilen mezalim ve katliam hakkndaki propagandalarla kulaklar dolu idi. Dolaysiyle kendisinden Mslmanlara kar her hangi bir destek istenmesi onu bsbtn rktebilirdi. "Tatar" ad ona tarihte zulm yapan bir kavmi hatrlatmakta idi. Bakan Wilson'un buna mukabil "mazlum" Slav kavimlerine, bilhassa ek ve Slovaklara kar zaaf derecesinde sempatisi vard. nk ek ve Slovaklarn nderleri Profesr Massaryk ve Bene, Bakan VVilson'u yakndan tanyorlar ve kendi milletlerinin Alman (Avusturya) tahakkmnden kurtarlmas yolunda Amerikan Cumhurbakanndan mzaheretini temin etmilerdi. Halbuki Washington'da, Beyaz Saray'a nfuz edebilecek her hangi bir Trk veya Tatar profesr veya devlet adam mevcut deildi. O sralarda Bakan (ve Profesr) Wilson'un evresinde Trk asll kimseler bulunsa idi, belki de bu telgraflarn tesiri bir dereceye kadar grlrd. Mamafih bu ihtimal de ok zayft, nk Amerika'nn o sralarda Rusya ahvali ile ilgisi hemen hemen hi yoktu.

1 G. Jschke, ayn yaz s. 18.

504

Mamafih bu telgraflarn ve muhtralarn yine de bir dereceye kadar tesiri oldu. lk defa olmak zere Rusya Mslmanlarnn sesleri d leme de duyurulmutu. Harp grltleri arasnda, vaka bu zayf seslerin duyulmasna pek ihtimal verilemezdi; byk devletlerden hi biri, hatt en yakn ilgisi olmas gereken Almanya'nn dahi, bu mracaatlara nem vermesi beklenemezdi. Dolaysiyle bunlardan bir netice kmyaca aikrd. Fakat bu mracaatlar yine de bir yank yapt: Paris'te kan byk fransz gazetesi "Le Temps" in 14 Arahk 1915 tarihli nshasnda "Moollar arasnda" balkl bir yazda (Zrich meneli haberler arasnda) "Budapete'ye gelen Trk-Tatar heyetinin temaslar ve taleplerinden" bahsedilmiti. "Le Temps"m bu yazs zerine, Rus ileri nezareti, Ufa, amara (imdiki Kuy- bev) ve Astarhan valiliklerine birer sirkler (tezkere) gndererek, ad geen bu blgelerden her hangi bir heyetin darya gidip gitmediinin tetkikini emretmiti. Vilyet makamlarndan alnan cevapta : Byle bir heyetin olsa olsa "Yusuf Akura ve Trkiye'de yaayan dier baz zevattan teekkl etmesi gerektii" bildirilmiti.1 "Rusya Mslman Trk-Tatar kavimlerinin Mdafaayi hukuk Cemiyeti" adna Avrupa'ya giden heyetin seyahatinin ne kadar srd bilinmiyor. Yusuf Akura Bey, belki de "Hill-i Ahmer" tarafndan esirlerin durumunu tetkik maksadiyle Kopenhag'a gnderilmi ve oralarda kalmt. Mehur seyyah ve "cemaat hdimi" Abdrreid brahim Efendi (Reid Kad) ise bu sralarda Almanya- ya esir den Rusya Trklerinden (Kazan Trkleri ve Bakurtlardan) ngilizler ve icabnda Ruslara kar da savamak zere gnll ktalarn tekilt ile meguld. Nitekim az sonra bunlardan bir tabur, (Asya Taburu) Irakcephcsinde savamak zere Trkiye'ye gelmiti. Bu suretle Kazan Trkleri, "Trklk" ve "slmchklarn:" f'il hareketleri ile de isbat etmiler ve Irak cephesinde birok ehit de vermilerdir. 1917 Rus htilli Trkiye'de sonsuz bir heyecan yaratt. Nerede ise kaybolmaa balayan mitler tekrar canland. Trk air Mehmed Emin "dil Boyu"nun, "Kafkas ve Trkistan"n kurtarlmasn terennm etmekte idi. stanbul ve Anadolu gazetelerinde Rusya'daki kardelerden bahseden yazlar kmakta idi. Rus ihtilli zerine bu konular yeniden ele alnd. Tabiatiyle en ok ilgi eken konu, Trkiye'nin kap komusu olan Kafkaslar ve Azerbaycan idi. 1918 yl 12 ubat'nda balayan "Dou llerinin Kurtarl" ve bilhassa "Elviye-i selse"nin Anavatana ilhak daha da byk baarlarn

1 A. Araruni ve H. Gabidullin, s. 5o/7.

505

mjdecisi gibi kabul edilmekte idi. Kurtardan ve ilhak olunan yerlere stanbul gazeteleri tarafndan muhabirler gnderilerek o yerlerin hususiyetleri tantlmaa baland. Ahmed Rasim Bey'in "Tesvir-i Efkr" da 16 Haziran (1918) dan itibaren Kafkaslardan, Batum'dan, Grclerden bahsettii seyahat intibalar, okuyucular arasnda byk bir heyecanla takip olunmakta idi. Yukarda da belirtildii vehile Mays balarnda stanbul'a Dastan heyetinin gelii de stanbul gazetelerinde byk yanklar yaratmt. stanbul'un dardaki Trk ve slm lemi iin bir dayanak noktas olduu sarahaten grlmekte idi. Bir de Rusya'nn uzak bir kesi, t dil-Ural (Kazan) lkesini temsil eden kiilik bir heyet Haziran ortalarnda (1918) stanbul'a geldi. Bu heyetin banda, Kazan'daki Harb ura'nn ikinci bakan, ar ordusu zabitlerinden, Osman Tukumbet bulunuyordu; dier iki yesi de zabitlerden Muzafferov ve Fuad adh biri idi. Osman Tukumbet, mill meseleler ve bilhassa Kazan ilindeki Bolevik mezalimi dolaysiyle, Moskovada Galip Kemal Bey ile temas etmi, sonra Berlin'e gitmiti. Berlin'de Alman bakumandanlna "dil-Ural lkesinde mstakil bir devlet" kurmak hususunda mufassal bir rapor vermi ve bunun gerekletirilmesinin Alman asker yardm ile mmkn olacan arzetmiti. Mamafih Almanlar bu mesele ile ilgilenmediler. Bunun zerine Osman Tukumbet ve arkadalar stanbul'a gittiler. Nitekim Enver ve Talt Paa'larn bu heyet ile yakndan ilgilendikleri grld. Heyet, 26 Haziran gn Enver Paa tarafndan kabul edildi; bu mnasebetle dilekleri dinlendi, ve Rusya'daki ahval, bilhassa Boleviklerin Trk-Tatar kavimlerine kar yaptklar mezalim ve siyasetleri etraflca anlatld. Her halde, Trkiye'nin Rusya Mslmanlar ile daha da yakndan ilgilenmesi yolunda baz rica ve temennilerde bulunulduu da muhakkaktr. Enver Paa'nn kendilerine neler syledii ve vdettii bilinmiyor. Kazan Trkleri (veya imal Trkleri) heyetinin stanbul'a gelii matbuatta yine yanklar yapt; gazeteciler Osman Tukumbet ve arkadalar ile grtler ve edindikleri bilgileri gazetelerde nerettiler. Bu kabilden olmak zere "Tasvir-i Efkr"da 26 Haziran (1918) ve "Tannide (ayn tarihte) "dilUral" lkesinin bir haritas ile "Mill ve Meden Muhtariyet" hakknda yazlar kt ve Ufa'daki "Mill ldare"nin Bolevikler tarafndan nasl datld anlatld. Bir de Ataullah Ahund tarafndan Rusya'nn i ahvali hakknda bir seri yaz neredildi. Bu suretle stanbul ve Anadolu Trk aydnlar Kazan

506

ilinde olup-bitenler hakknda ksaca da olsa baz bilgi ve Bolevik idaresinin mahiyetinin ne olduu hakknda bir fikir edinmi oldular. Haziran ortalarnda (1918) Azerbaycan "Mill Meclis" reisi Resulzade Emin Bey Riyasetinde bir heyet stanbul'a geldi. Heyetin esas gayesi, Bak'yu Kzllarn elinden kurtarmak iin asker yardm istemekti. Nitekim bu hususta Resulzade Emin Bey tarafndan daha evvel resm mracaat yaplmt. Batum'da imzalanan (4 Haziran 1918 de) Trk-Azerbaycan muahedesinin IV. maddesine gre: Trkiye, Azerbaycan'a asker yardmda bulunmay deruhte etmiti. Resulzade Emin Bey'in istanbul'a gelmesi mnasebetiyle "Trk Ocainda byk bir resm kabul yapld ve "Trklk" ruhunda ateli nutuklar ekildi. Resulzade Emin Bey'in "Azeri genliinin daima Trkiye ile beraber olaca" hakkndaki beyanat srekli alklarla karland. Enver Paa'nn Azerbaycanllarn dileini kabul ettii ve Baku'ya kar Trk asker harektnn balanacana ait teminat verdii anlalyor. Nitekim az sonra bu hareketlere balanacan greceiz. Bu suretle 1918 yl Haziran ortalar ve Temmuz balarnda istanbul'da ve btn Trkiye'de "Trklk" ve hatt "Turanclk" havas esmi ve bu ruh en yksek mertebeyi bulmu gibi idi. stanbul Trk matbuat bu ruh haletini birok yazlarla akset- tirmiti. Hele Kafkaslarla mnasebet ve Azerbaycan konular gazetelerde sk sk grlmee balad. Yunus Nadi Bey- "Tasvir-i Efkr" da ( 4 Temmuz 1918) "Kafkasya ve Trkiye" adh uzun bir makale yazarak, Kafkaslarn Trkiye iin nemini belirtti. Tannm tarihi ve yazar Ahmed Refik Bey dc Batum'a bir seyahat yapm vc intibalarni "Tanin" gazetesinde birka makale ile anlatmt (Tanin, 14 ve 19 Haziran 1918). "Tanin" dc 26 Haziran (1918) tarihinde Azerbaycan'a ait uzun bir makale kt. Btn bunlar Trk umum efkrnn Azerbaycan ve bilhassa Bak ile yakndan ilgilendiini gstermekte idi. Azerbaycan Devletinin istikllini iln (28 Mays 1918) Trkiye tarafndan hemen resmen tannm, ve yukarda anlatld gibi 4 Haziran'da Batum'da iki devlet arasnda bir "dostluk muahedesi" imzalanmt. Az sonra istanbul'da Azerbaycan Devletinin elilii de tesis edildi. Bu suretle Rusya Trkleri arasnda istikllini iln eden ilk Trk devleti Azerbaycan olmutu. Bu hususta en byk rol oynayan devletin Trkiye olduunu da yukarda grmtk.

Batum mzakereleri srasnda Krm'dan Cafer Seyidahmed Bey Trabzon'a gelmiti. Bu zat henz gen bir yata olmasna ramen Krm'da ihtilli mteakip, byk rol oynam ve Krm'da kurulmas denenen bir "slm Hkmeti"nin Hariciye vekili olmutu. Cafer Seyidahmet Bey Trabzon'dan istanbul'a gnderilmi ve orada Enver ve Talt Paalarla temas ederek, Krm'daki "Islm-Trk" devletinin tannmas ve yardm edilmesi iin mracaatta bulunmutu. Az sonra imal Kafkas ahalisi tarafndan gnderilen bir heyet de ayn mracaatta bulundular. Bu suretle Trkiye, Rusya Mslman Trklerinin en byk hmisi roln zerine alm bulunuyordu. Rusya Trklerinden ve Mslmanlardan gelen mracaatlar, ora ahalisinin Trkiye'ye kar besledikleri balarn ok kuvvetli olduunu gsterdii gibi, Trkiye'nin fiilen asker yardmda bulunarak, istiklllerini temine yardm edilmesini de istemekte idiler. Trk askerleri oralara nfuz ettikleri takdirde ora ahalisinin ellerinde silhla Trk kuvvetlerine katlacaklar da muhakkak gibi grnmekte idi. Bu suretle, Enver ve Talt Paalarn ve Trkiye'de birok kimsenin tasarlad "Turancln" tahakkuku iin ok msait bir zemin hazrlanm ve bunun tam zaman da gelmi gibi idi. Trkiye'nin bu yolda baar elde etmesi iin, her eyden nce Baku'yu Azerbaycanllara iadesini temin etmek, imal Kafkasllara da istedikleri asker yardm, bilhassa silh ve mhimmat gndermek lzm geliyordu. Bundan sonra, Hazar Denizi'nin tesindeki geni Trk lkeleri olan Trkistan ile ilgilenmenin sras gelecektir. Mamafih Trkiye'nin "Turanclk" siyaseti dendii zaman daima u cihet gz nnde tutulmaldr: Enver ve Talt Paalar (ve dier Turanclar), Trkiye'nin Brest-Litovsk Bar ile tesbit edilen, daha dorusu 4 Haziran 1918 de Batum'da Grcistan, Ermenistan ve Azerbaycan ile akdedilen snrn tesinde her hangi bir arazi ilhakn tasarlam deillerdi. Ancak Kafkaslarda ve mmkn ise daha telerde Trkiye ile bal (veya himayesinde) mstkil Islm-Trk devletleri kurulmas isteniyordu. Bilhassa Kafkaslarda byk bir "islm Devleti" meydana getirilirse, byle bir Devlet Trkiye ile Rusya arasnda bir tampon vazifesini grecek ve Trkiye Rus tehlikesinden korunmu olacakt. "Mstakil bir Ukrayna" nn da ayn vazifeyi greceine inanldn yukarda belirtmitik. Bu suretle Trk devlet ricali ve askerlerinin "Turanclklar" aslnda bir ftuhat deil, Trkiye'nin Rusya'dan korunmas amacn tamakta idi. Harbe tekaddm eden yllardan ok evvel istanbul'da Semcrkand, Hive ve hatt Dou Trkistan (Kagr, Hotan ve YarBuhara,

508

kent) ile sk mnasebetler tesis edilmi ve oralardan istanbul'a talebeler gelmee balamt. ok sayda haclar da istanbul'dan geip gitmekte ve ou zaman istanbul'da kalmakta idiler, istanbul'da oktan beri bir "Buhara Tekkesi" dahi vard; buras Trkistanllar iin bir "Han" (Otel) vazifesini grmekte idi. "Trk Yurdu"ndave baz gazetelerde (mesel Ikdam'da) Trkistan hakknda birok yaz km ve "Trklk" mefkresinin Takent, Buhara ve Semerkand'da dahi kuvvetle yayld renilmiti, istanbul'a gelen Trkistanl talebelerin okluu zaten bunun ak bir delili idi. Bu suretle Trkiye ile Trkistan arasnda "kltr balar" kurulmu ve gelimi bulunuyordu. Bu balarn siyas mahiyet almas iin Rusya'da kan ihtillden belki faydalanmak mmkn olacakt. Fakat bunun gereklemesi, yine de, ora ahalisinin gayretlerine ve kabiliyetlerine bal idi. Trkiye onlara ancak nderlik vazifesini yapabilirdi. Trklerin "Turanc" siyasetleri, yani Kafkaslara ve hatt daha teye gitmek istemeleri Almanya'y fazla ilgilendirmiyordu. Hatt Alman menfaatlar bakmndan bu gidi zararl dahi telakk edilmekte vc dolaysiyle Trklerin bu yolda fazla ileri gitmemeleri iin tedbirler dahi dnlmekte idi. Nitekim Brest-Litovsk mzakereleri balarken, Alman Hariciyesi ve Bakumandanl, Trk heyetine daima itidal tavsiye etmi ve "Elviye-i selse" nin ilk bata Ruslardan istenmesine dahi taraftar olmamt. Ancak mzakerelerin son safhasnda ve zaruret karsnda, Almanlar bu sancan Trkiye'ye ilhakna muvafakat etmilerdi. Kafkaslarda Almanlarn, phesiz, kendi menfaatlerine uygun emelleri vard; bunlardan cn mhimi, Bak petrollerinden azam derecede faydalanmak imknlarn salamakt. Dolaysiyle Bak'nun tek bana Trklerin eline dmesi Alman bakumandanl ve hkmetince arzu edilmiyordu. Ahalisinin byk ounluu Trk olan Bak Trklerin eline decek olursa, petrollerin de kaytsz artsz Trkler tarafndan kullanlacandan korkuluyordu. Bunun iindir ki, Bak'nun Trkler tarafndan igalini nlemek ve buna mani olmak maksadiyle Almanlar baz tedbirlere bavurmulard. Almanlar olsa olsa buray Trklerle birlikte ele geirmek istiyeceklerdi. Trklerin Kafkaslarda yegne hkim duruma gelmeleri, Almanlarn Kafkas milletleri ile mnasebetleri ve ekonomik faaliyetleri bakmndan da zararl olabilirdi, ite bu sebeplerden trdr ki,

309

Kafkaslarda takip edilecck siyaset ve asker hareket yznden Trklerle Almanlar arasnda anlamazlklar kmas pek mmknd.' Trklerin gzlerinin Kafkaslarda olduu, hatt Baku'yu bile ele geirmek istemeleri, yani "Pantrkist" emelleri, Alman hariciyesi ve bakumandanlnca elbette biliniyordu. Bu defa Rusya'daki htillden Enver Paa'nn azam derecede faydalanmak istiyecei de muhakkakt. Almanlar bunu da biliyorlard. Batum'un Trkler tarafndan igali, Alman siyasetileri ve askerleri tarafndan iyi karlanmad gibi, Grcistan istikllini iln ettii zaman (26 Mays 1918) yaplan merasimde, Tiflis'te yksek rtbeli Alman zabitleri, gsterili bir surette hmi roln oynamak istemilerdi. 2 Hatt Batum-Tiflis demiryolu kamilen Alman ktalar ve Alman personelinin kontrol altna konmutu. Btn bunlar Trklere kar hi de dosta bir hareket deildi; bir mttefikten byle eyler beklenemezdi. Fakat Almanlar kendi menfaatlerini hereyden stn grdklerinden, Grcistan' kendi himayeleri altna koymakla, ilerisi iin Kafkaslarda nfuzlarn garanti altna koymak istemilerdi. Fakat Enver Paa, Almanlara bakmakszn Bak ve imal Kafkas meselelerinde kendi siyasetini takibe ve tatbike kararl idi. Az sonra Trk asker harektnn bu istikmette yaplmas iin gerekli hazrlklara balanlmt. Almanlar, yalnz Grclerle anlamakla yetinmediler. Hatt Trk hkmetinin haberi olmakszn, Bak hususunda Sovyet-Rusya ile dahi anlama zemini aradlar ve buldular. Berlin'deki Rus-Sovyet bykelisi Joffe, Baku'ya ait endielerini, yani orann "Trk tehdidine maruz kaldm" ve bundan doan neticeleri Alman hariciyesine anlatmaa almt. Joffe'ye gre: Trkler Bak zerine yryecek olurlarsa, iran'daki ingiliz kuvvetlerinin de oraya gelecekleri ve zaptedeceklerini sylyordu. Bak Sovyetlerin elinde kaldka, Almanlara istedikleri miktarda petrol (neft) verilecei de temin edilmiti. Almanlarn zaten istedikleri de bu idi. Haziran sonlan ve Temmuz balarnda Sovyetlerle Almanlar arasnda bu hususta bir an

1 Alman Dou Ordular Bakumandan Mareal Hindenburg'un Erkn Harbiye Reisi ve Alman Ba Kararghnn en nfuzlu Generali olan Ludendorff, Enver Paayauteaddid defa mracaatla "Kafkaslarda, Brest-Litovsk barnca tesbit edilen hattn Trk kuvvetleri tarafndan geilmemesii" talep etmiti. Bu ie hatt Hindenburg bizzat kartrlmt. Buna ait tafsilat: Cari Mhlman, Das deutsch-trkische VVaffenbndnis im Wellkriege (Leipzig 1940) ss 198-202. Fakat Enver Paa bunlara ehemmiyet vermedi ve yine kendi bildiini okumaya devam etti. 2 DMZG vesika 172. W. E. D. Alle and P. Muratoff, Caucasian Balllcfields, s. 468/469.

510

lama iin zemin hazrland. Mzakereler son eklini alncaya kadar Austos'un sonlarn buldu. Nihayet 27 Austos (1918) tarihinde Brest-Litovsk muahedesine ek bir anlama Berlin'de imzaland. Bu ek anlamann 14. maddesine gre (Trk kuvvetlerinin) Kr nehrini amamalar, yani Azerbaycan sahasna girmemeleri ve bu nehri geen kuvvetler varsa onlarn geri alnmas derpi edilmiti. Yani Almanlar, bu suretle, Trk kuvvetlerinin Bak zerine yrmelerine mani olacaklarn taaht etmi bulunuyorlard. Zaten Trklerin imdiye kadar Bak'ya kadar gidemeyilerinin esas sebebini de Almanlarn Batum-Tiflis-Bak demiryolundan Trklere asker malzeme ve askerlerin geirilmesine msaade vermeyileri tekil etmiti. Gerek Temmuz sonlarnda ve gerekse 5 Austos'ta Trk ktalarnn Bak nnde baarszla uramalar, malzeme noksanlndan ilci gelmiti. Tebriz zerinden yeter derecede malzeme getirildikten sonradr ki, Trk kuvvetleri, 14/15 Eyll (1918) tarihinde Bak'yu ele geirmee muvaffak olmulard. Rusya'daki htillden faydalanarak, Krm, Kafkasya ve Trkistan'da Trkiye'nin nfuzunu salamak ve hatt Trkistan'n Trkiye'ye ilhakn temin iin, 1918 yl bandan itibaren teebbse geildii anlalyor. Galip Kemal Bey, 1918 yl banda Petrograd'da "Muhtelit Komisyon" da vazifeli iken, istanbul'a yazd 21 Ocak 1918 tarihli bir mektubunda "Rusya'da esir bulunan zabitan- Osma- niyeden bazlarnn lidemat muhtelifede istihdam edilmek zere, Krm, Kafkasya, bahusus Trkistan'da braklmas hatr acizaneme geliyor. Bunun ne de eceyc kadar mmkn ve musib ve messir olabileceinin tayin ve takdiri hkmet-i seniyenin karar vukufkranasine mauttur" diye yazmt. Yani Rusya'daki Trk zabitlerinden bir ksmnn Trkistan'da braklmas ve alacaklar direktiflere gre faaliyette bulunmalar dnlmee balanmt. Zaten Trkistan'n trl yerlerinde esir zabitlerden bazlar bu tarihlerde trl vazifeler almlar ve bilhassa maarif hizmetleri grmekte idiler. Fakat bunlar belli bir gaye etrafnda toplayacak her hangibir tekilt mevcut deildi. imdi sra byle bir tekiltn kurulmasna gelmi gibiydi. 1917 Rus ihtillinden az sonra bu meselenin, hkmet, daha dorusu ittihat ve Terakki Frkas Merkez tekilt tarafndan ele alnd anlalyor. lk hedef, Azerbaycan ve umumiyetle Kafkaslarda Trkiye lehine faaliyette bulunacak tekiltn kurulmas idi. Bu
t Metni DVP 1., vesika 319, ss 443/4.

511

maksatla bir "ttihat ve Terakki Frkasinm "Kafkas ubesi" kurulmu ve bunun bana da Hasan Ruen Bey getirilmiti. Hasan Ruen Bey yalnz Azerbaycan'da deil Trkistan'daki faaliyeti de idare edecekti. Bu maksatla kendisinin 1918 Mart'nda (belki de daha evvel) Baku'ya gnderildii anlalyor. "Trkiye Nmayendesi" (Mmessili) sfatiyle Hasan Ruen Bey derhal faaliyete gemi ve (galiba zabitlerden) Mehmed Emin Efendi'yi tekilt kurmak zere Trkistan'a (her halde Takent'e) gndermiti. Mehmed Emin Efendi'nin Takent'e varr varmaz Trkistan milliyetileri ile temasa getii ve hemen tekilt kurmaa balad anlalyor. Bunun neticesi olarak, Trkistanllardan bir gurup, mill tekiltlarn kurmak ve Trkistan'da idareyi ele almak iin Trkiye'den yardm istemek maksadyle Abidcan Efendi adh bir zat, Baku'ya, Hasan Ruen Beye gndermilerdi. Abidcan (Mahmud) Efendi tarafndan, Hasan Ruen Beye sunulan ve yardm istenmesine ait olan "arzuhal" 9 Ocak 1918 tarihini tamaktadr ve aynen yledir: "Trkiye nmayendesi Hasan Ruen Beyefendiye, Trkistan umur-u dahiliyesinin slah ve mill bir kuvvet tekili iin Trkiye'nin muktedir adamlarna iddetli ihtiyacmz vardr. Taraf- lilerinden Trkistan'a gnderilmi olan Mehmed Emin Efendinin delleti ile Zt- linizden talimat ve adam almak iin Trkistan nmayendesi sfatiyle bendeniz Trkistanl milletdalarmz tarafndan Baku'ya geldim. Ltfen Hi- lfet-i kbrann siyasetine ve milletimizin menfaatna muvafk programlar ve btn ilerimizi grecek adamlar vermenizi rica eylerim efendim. 9 Yanuar 1918 Trkistan nmayendesi "Baldaki arzuhal ayniyle ayrca muharrer ve mmza bana yetiti: Trkiye nmayendesi Hasan Ruen".1 Trkiye'den adam ve yardm isteyerek, muhakkak ki, Trkistan'dan baka mracaatlar da yaplm olmaldr. Aratrmalar sonunda onlarn da meydana karlaca beklenebilir. Hasan Ruen Bey tarafndan Trkistan nmayendesi Abidcan (Mahmud) Bey'e hitaben yazlan yazdan anlaldna gre, Trkiye'nin Trkistan'da tatbik etmek istedii siyaseti ve faaliyeti yle tasarlarn

1 DA H. U. Karton no 124. Bkz. Ekler.

512

mt: Ruen Bey, Trkistan nmayendesi Abidcan Bey ile birlikte Trkistan'a, Trkiye mmessili (nmayendesi veya komiseri) olarak eski Bayburt kaymakam Yusuf Ziya Bey'i ve bir miktar Trk zabitini gnderecekti. Onlar, Trkistan'a (Takent'e) varnca hemen bir "Trkistan ttihat ve Terakki Frkas" kuracaklar ve Trkistan'n Trkiye'ye balanmas iin hemen faaliyete girieceklerdi. Bu maksatla Trkistanl murahhaslardan bir heyet seilecek ve bunlar, Yusuf Ziya Bey ile suretleri gnderilen protokol'e gre, mazbatalar tanzim edecckler ve Trkistan'n Osmanl Devleti'ne ilhakn rica iin stanbul'a gideceklerdi. Bu heyetin Bak'dan stanbul'a kadar seyahatini da Ruen Bey zerine alyordu. lgili Trk devlet adamlarnn bu sralarda Trkistan'n her eyden nce ngilizlerin eline dmesine mani olmak ve Trkistan'daki mill ve asker tekilt bu maksatla gelitirmek istedikleri anlalyor. Dolaysiyle Trkistan'a gnderilecek Trk memurlar ve zabitleri bilhassa ngiltere aleyhinde faaliyette bulunacaklard. Bak'daki Trkiye nmayendesi Hasan Ruen Bey, Trkistan- dan gelen bu mracaat ok iyi karlam ve hemen gerekli tedbirlere bavurmutu. lk olarak, Trkistan'a bir nmayende (mmessil) gnderilmesi iini ele alm ve o sralarda Bak'ya gelmi olan eski Bayburt Kaymakam Yusuf Ziya Bey'i "nmayende" tayin etmiti. Yusuf Ziya Bey, anlalan, 1916 yl balarnda Bayburt'ta Ruslara esir dm ve Bak'nun karsndaki Nargen adasndaki esir kampna gtrlmt. 1918 yl banda esir kampndan kaan Yusuf Ziya Bey Bak'ya gelmi ve Hasan Ruen Bey ile bulumutu. Ateli bir "Trk" olduu anlalan ve esarette kald zaman Rusya ve Trkistan ahvali hakknda da bilgi edinmi olmas lzm gelen bu eski kaymakamn Trkistan'da gerekli tekilt yapmas icabedecekti. Tasarya gre Trkistan'da her eyden nce asker tekilt ve mill kadrolar meydana getirilecekti. Bu maksatla oraya Trk zabitleri ve sivillerden de muktedir kimseler yollanacakt. Ayn zamanda Trkistan'da "ttihat ve Terakki Frkas" ubeleri kurulacak ve oralardaki faaliyetler bu frka tarafndan sevk ve idare edilecekti. Trkistan ahalisi tarafndan seilen mmessiller "Trkistan'n Osmanl Devletine ilhakn" istemek zere stanbul'a gideceklerdi. Btn bu hususlar Bak'daki tekilt, yani Hasan Ruen Bey tarafndan idae edilecekti. Nitekim Yusuf Ziya Bey ile birlikte Trkistan'a gidecek dokuz zabit de tesbit edilmiti. Bunlarn adlar da unlard: Ahmed olu Dervi EfendiYzba; Rasim olu Galip Efendi- Yzba; brahim

513

olu Hseyin Efendi- Mlzm- evvel; Halil Kmil olu Necati EfendiMlzm- sani; Bekir olu Kasm Efendi -Mlzm- sani; smail olu Necmeddin Efendi- Mlzm- evvel ve Osman olu Cavit Keml EfendiMlzm- evvel.1 Mamafih, Trkistan'a Yusuf Ziya Bey ile giden zabitlerin saysnn dokuz deil yirmi olduu biliniyor. Ancak hepsinin adlar tesbit edilemiyor. Yusuf Ziya Bey, gerekli talimat ve protokol suretlerini aldktan sonra, yirmi zabitin refakatinde Bak'dan Krasnovodsk'a gitmi ve oradan da Takent'e varmak zere Semerkand'a kadar gelmiti. 2 Fakat bu sralarda Trkistan'da durum ok karkt. Bir kere Takent- te ve evresinde Kzllar idareyi ellerine almlar ve Trkistan'n dier ksmlarnda da kendi hkimiyetlerini yaymak zere faaliyete gemilerdi. Bu sralarda Trkistan'da 35-40 bin kadar Rus askeri bulunuyordu. Bunlar 1916 Kazak-Krgzlar arasnda kan byk ayaklanmay tedip iin gnderilmilerdi. 1917 htilli balad zaman, bu suretle Trkistanda byk Rus kuvvetleri tahid edilmi durumda idi. Kzl propaganda bunlar arasnda sr'atle yaylmt. Takent demiryolunda da binlerce Rus amelesi vard; onlar da Kzl propagandaya kaplmlard. Krgzistan'daki Rus gmenleri de Boleviklerle ibirlii yapmakta idiler. Bu suretle Trkistan'da Rus adna kim varsa hepsi de Kzl rejimi benimsemi gibiydiler. Dolaysiyle Trkistan'daki Mslman ahalinin balad milliyeti hareketler bu Rus ve Bolevik ktlesi tarafndan bastrlmak isteniyordu. Nitekim ubat balarnda (1918) Hokand'a kar Kzllar Takent'ten kuvvetler celbederek, byk harekete getiler. 7 ve 8 ubat (1918) tarihlerinde Hokand ehri tam bir tahribat ve katliama urad. "Hokand Facias" ad ile bilinen bu vahice hareket sonunda Hokand'- daki mill tekilt dald. 3 Trkistan'n dier ehirlerinde de Kzllar tarafndan insafszca basknlar yapld. Buhara ve Hive Hanlklarnda da Kzllar harekete getiler. Buhara Emrinin mutaassp idaresine kar ileri fikirli Buharallar da mcadele bayran kaldrmlard. Bir de ran'n kuzeyinden ngilizler de Mehed ve Akabad

1 H. Ruen Beyden Trkistan "nmayendesi" Abidcan'a (Bak) 25 Reb. II. 1336 (8 ubat 1918). DA H. U. Karton no 124. Zeki Velidi Togan'm eserinde zikredilen {Bugnk Trkistan ve yakn tarihi (stanbul 1942-47) ss 433, Trk ihtiyat zabitlerinden Hseyin Suphi, mlzm sani Sabir Ahmed ve Sarn ismail Hakk Beylerin Trkistana yakn esir kamplarndan geldikleri anlalyor. 2 Yusuf Ziya Beyin Galip Kemal Beye mektubu. Takent 16 Haziran 1918. DtA H. U. Karton 124. Bkz. Ekler. 3 "11" gazetesi, Moskva 9/12 Mart 1918.

514

zerinden, Trkistan'a girmek zere idiler. te bu kark durum iinde Trkiye'den gnderilen mmessil (nmayende) ve zabitlerin fazla bir i yapamayacaklar kanaati hasl oldu. Bunun iindir ki, Yusuf Ziya Bey, yanndaki zabitleri binbir mkiltla geri Bak'ya gndermi, kendisi "bir buuk ay kadar Semerkand'da, bir ay Buhara'da, bir buuk ay kadar Akabad ve civarnda pek serseriyane, sefilne hayat geirdikten sonra, Orenburg'a mteveccihen hareket etmi, fakat oradan tekrar Takent'e dnmt".1 Bu defa Takent'te "Mill Tekilt" kurmak iin baz teebbsler oldu ve hatt baz gizli tekilt dahi yapld. Yusuf Ziya Bey, Trkistan'daki durumu anlatmak ve Trkiye'den vardm temin etmek maksadiyle, Moskova'ya, Trkiye elisi Galip Kemal Bey yanma gitmek teebbsnde bulundu ise de, karklklar yznden yine Takent'te kalmas icap etmiti. Yusuf Ziya Bey bu defa Takent'ten, Moskova'ya Trkistanl bir mmessil gnderdi. Israilcan brahim- can olu adn tad bilinen bu Trkistan'l mmessil, Galip Kemal Bey'e Yusuf Ziya Bey'den mektuplarla birlikte ayrca Trkistanllar adna Trkiye hkmetine hitaben yazlan arzuhaller de getirmiti. Bu arzuhallerde, Trkistanllara yardm yaplmas, adam gnderilmesi istenmi olmaldr.2 Galip Kemal Bey'in ahsen, Trkistan'a hemen yardm yaplmas taraftar olduu anlalyor. Bu baptaki grlerini stanbul'a bildirmi ve Israilcan'n getirdii arzuhalleri de Sadrazam Talt Paa'ya yollamt. Ona gre: "Bak ehrinin Trk askerleri tarafndan igalini mteakip, Krasnovodsk tarikiyle, Trkistan'da mill tekilt kurmak ve ngilizlerin oralar igaline kar durmak maksadiyle, muktedir be-on zabit ve miktar kfi esliha ve cephane gnderilmesi ve oralarda kuvvetli olmad sylenen Bolevikleri tard ile muhtariyet iln" mmkn olacakt.3 Mamafih, bu iin Galip Kemal Bey'in tahmin ettii gibi kolay olmadn, Trkistan'daki olaylar gstermitir. Ruen Bey'in ve bu meselelerle ilgili Trk ahsiyetlerinin Trkistan ahvali hakknda fazla bilgileri olmad muhakkaktr. Onlar, daha ziyade ok kuvvetli mill hisler ve romantik grlerle hareket etmekte idiler. Trkistan gibi byk bir lkeye, hem de byk bir

1 Yusuf Ziya Beyden Moskva B. Elisi Galip Kemal Beye, 16 Haziran 1918 tarihli mektubu. DA Karton no. 124. Bkz: Ekler. 2 Teferruat: G.K. S y l e m e z o l u , Hatralarm, ss 99-104. 3 Galip Kemal Beyden Hariciye Nazn Ahmed Neisim Beye, Moskova 19 Temmuz 1918. Umum No 329, husus No 131. DA Karton 124.

515

faaliyeti idare etmek zere, sadece bir sabk kaymakamn mmessil (komiser) olarak tayin edilmesi ve Trkistan'a gnderilen zabitlerden sadece ikisinin yzba rtbesinde, kalanlarnn mlazim-i evvel veya sani rtbesinde olmalar dahi, bu iin pek cidd tutulmadna dellet eder. Her halde Ruen Bey'in elinde baka imknlar olmas gerektir. Bu gibi faaliyetlerde bilhassa paraya ihtiya olduu aikrd. ngiliz altnlarna kar Trk ajanlarnn bir miktar lira harcamalar artt. Halbuki Ruen beyin elinde ok mahdut para olduu anlalyor. Bu ok mahdut imknlarla, "Trkistan'n Osmanl Devletine lhak" gibi muazzam bir faaliyete girimek ise her eyden nce Trkistan ahalisine kar beslenen sonsuz bir itimattan ileri gelmi olsa gerektir. Trkistan'n slm ahalisi, hakikaten Trkiye'ye kar ok byk sempati beslemekte idiler. Bunlardan hi olmazsa bir ksmnn derhal Trkiye'ye ilhak da arzu ettikleri muhakkaktr. Fakat, Trkistan'da bu arzuyu tahakkuk ettirmek iin madd imknlarn bulunmay, bir taraftan tekiltl, silhl Rus Kzl idaresi, dier yandan ngiliz kuvvetlerinin Trkistan'a girmeleri karsnda, Trkiye lehindeki gayretlerden hibir netice kmyaca aikrd. Trkistan'n Trkiye- ye ilhakn temin iin, Bak'dan, Kransnovodsk zerinden Semer- kand, Buhara ve Takent'e, en az mkemmel tekiltl ve tehizatl -drt Trk frkasnn gnderilmesi artt. Bu yaplmad takdirde, be-on zabit, bir-iki memur gndermekle, hibir eyin elde edilemiye- cei de meydanda idi. Nitekim Yusuf Ziya Bey'in 1918 yl Haziran'nda Takent'ten Moskova'ya, Galip Kemal Bey'e gnderdii mektuplar bunu aka teyit etmektedir. Bir kere Bak Trk kuvvetleri tarafndan alndktan sonra, Kransnovodsk tarikiyle Trkistan'a muktedir adamlar ve zabitler gnderilmesi mmkn olmad. Trkistan'daki olaylar tamamiyle Trkiye'nin aleyhine geliti, bir taraftan ngilizler, te yandan da Kzllar faaliyete getiler. Zaten Mondros Mtarekesinden sonra (30 Ekim 1918) artk Trkiye'nin Trkistan ahvali ile ilgilenmesine imkn kalmamt. Mamafih Trk esirlerinden baz zabitler, Hive, Buhara ve dier Trkistan ehirlerinde, bilhassa maarif ilerinde hizmet grmler ve Trkistan'n mill sahada ykselmesine yardm etmilerdi. Bu faaliyet, hatt "Buhara Halk Cumhuriyeti" devrinde bile devam ettirilmek istenmiti. Fakat Trkistan'n sr'atle Kzllatrlmas ve Moskova kontrol altna konmas ile, bu gibi faaliyetlere son verildi. 1921 de Enver Paa'nn Trkistan'daki "Basmaclar"la birlikte Kzl Rus kuvvetlerine kar yapt mcadelesi (ve 4 Austos 1921

516

tarihinde ehit dmesi),1 Trkiye tarafndan gdlm olan "Turanclk" emellerinin son perdesini tekil etmitir. "Hrriyet kahraman", Birinci Dnya Savann Osmanl-Trk Ordularnn "Bakumandan Vekili" ve Trkiye'nin "Bir numaral adam olan Enver Paann, "Turan lkesinde" "Turanclk lks" urunda cann feda etmesi- kendisinin bu mefkreye candan bal kaldnn ak bir ifadesidir.

Talt Paann Berlin Seyahati (6-24 Eyll 1918) Trk kuvvetlerinin Kafkaslardaki hareketleri vc bilhassa Baku zerine yrmeleri ve dier yandan harbin balangcnda Bulgaristana braklan Gmiilcne evresinin geri alnmas yznden, meydana gelen Trk-Alman anlamazlklarnn halli iin, Sadrazam Talt Paann 1918 yl Eyll balarnda Berlin'e gitmesi zarureti hasl olmutu. Yolculuunu Viyana zerinden yapmak suretiyle, Talt Paa 6 Eyll'de Berlin'e vard. Alman Hariciyesinden von Hinze ile hemen mzakerelere giriti.2 Talt Paa ilk nce "Almanya ile Rusya arasnda Kafkaslar meselesinde bir anlama yaplrken, Trkiye'nin bundan haberdar edilmemi olmasndan tr" ikyette bulundu. Von Hinze de, buna karlk olmak zere, "Trklerin szlerinde durmamalar ve vadlerini bozmalar" ile itham etti. Yani, Trkler Bak zerine yrmeyeceklerine ait sz vermelerine ramen, bu istikamette asker hareketlerini devam ettirdiklerini sylemek istemiti. Talt Paa da Bak hakknda bilmemezlikten geldi. Kendisini bu sralarda daha ok Bulgaristan ile ihtilf ilgilendirmekte idi. Grmeler bu suretle, souk bir hava iinde balamt.
1 Enver Paann Trkistandaki faaliyetleri ve ehit dmesine ait; Ahmed Zeki Vc- lidi Toan, Bugnk Trkistan ve yakn Tarihi (stanbul 1942-47) ss 434-41 ve 451-53; Enver Paann yaveri Muhiddin Beyin hatratndan: "Vakit" gazetesi, 1923 Son Terin; Feridun Kandemir, Enver Paann son gnleri (stanbul 1946); yine: Enver Paann lm "Resimli Ay" Mecmuas stanbul 1950 Nisan. Enver Paann Trkistandaki mcadelesi ve ehadetine ait Zeki Velid (Toan) ve Abdlkadir Clkbay (Inan)larn Trkiye Hariciyesine raporlar. DA. 34/A 11 (k). 2 Buna ait evrak "Ele geirilen Alman vesikalar"nda mevcuttur: Mikrofilmler GFM/ 6 Reci 128. Hinze'nin yazs: 7 Sep 1918 A. 37616. Dileri Bakanl Arivinde de bu meseleye ait byk bir dosya mevcuttur: Karton no 104. H.U. 533. Sadrazam Talt Paann Berlindc Almanlara icra eyledii mzakere ile yaplan mukabele ve protokoller ve evrak saire, Grc meselesi.

517

Vaktiyle Bulgaristan'n harbe katlmasn temin iin, Meri nehrinin gneyindeki Gmlcne evresi, ahalisi mnhasran Trk olmasna ramen, bir anlama ile Bulgaristan'a ilhak kararlatrlm ve devredilmiti. Bu defa, Almanya'nn muvafakati ile, Dobruca'- nn Romanya'dan alnarak Bulgaristan'a verilmesi kararlatr- lnca, Talt Paa, Gmlcne'nin Trkiye'ye iadesini istiyordu. Fakat Bulgarlar buna yanamayorlard ve bu yzden ihtilf kmt. Bu sahann geri alnmas meselesi Trkiye'de bir hkmet krizi douracak mahiyette idi; kabine arkadalar, Gmlcne evresinin Bulgaristan'a braklmasn vaktiyle iddetle tenkit etmilerdi ve imdi de bu hatann dzeltilmesini istiyorlard. Bu durum karsnda Talt ve Enver Paalarn, hatt kabineden ekilmeleri dahi bahis konusu olmutu. Dolaysiyle bu meselede Almanlarn muvafakatini temin etmek ve onlar vastasiyle Bulgaristan'a tesir yapmak gerekiyordu. Bunun iindir ki, Talt Paa Kafkaslar meselesinde Almanlara kar nisbeten yumuak grnmek mecburiyetini hissetmiti. Zaten Bak- nun igali Almanlarn muvafakati olsa da olmasa da halledilmek zere idi. Bu mzakereler mnasebetiyle Talt Paa tarafndan Alman hariciyesine o Eyll (1918) tarihinde bir "muhtra" sunuldu. Bu vesika siyas emellerini aydnlatmak itibariyle mhimdir. "Muhtra" u maddeleri ihtiva ediyordu:1 1. Talt Paa, Brest-Litovsk anlamasndan sonra, Ruslarn igal altnda bulundurduklar yerlerden ve sancaktan (Ardahan, Kars, Batum) ekildikleri ve orada Ruslardan hibir iz kalmadn bildirmiti. 2. Osmanl hkmeti, Rus ktalar tarafndan igal edilen vilyet ler boaltlnca, orada Rus silhlar ile mcehhez Ermeni etelerini bulduu gibi, "Maverayi Kafkas" ta sancak da dahil olmak zere, Grcler, Ermeniler ve Azerbaycanllardan teekkl eden bir federal Cumhuriyetin mevcudiyetini tesbit etmitir. 3. Osmanl hkmeti bu igal altndaki vilyetleri Ermeni etelerinden temizlemek artiyle geri almak zorunda kalm ve "Maverayi Kafkas Cumhuriyeti" nin "Rusya ile harp halini tevars ettiini" resmen bildirmesi ve Brest-Litovsk barn tanmay reddetmesi zerine, bu sanca asker kuvvetle igal etmek zorunda kalmtr.

1 Ambassade Imperiale Ottomane (Berlin) 10/9/1918. Aide nemoire. Ele geirilen Alman vesikalar. Mikrofilm GFM/6 Reel 128. Bkz. Ekler.

518

4 Asker hareketleri takip eden bar mzakereleri esnasnda (Batum mzakereleri kasdediliyor) Maverayi Kafkas ile Trkiye arasndaki snr belli noktalarda tashihe uram ve bu hususta Alman bakumandanlnn muvafakati alnmtr. 5. Babli, ne Azerbaycan'da, ne de imali Kafkaslarda ve ne de Maverayi Kafkasm her hangi bir yerinde ftuhat yapmak arzusunda deildir; ve arazi (snr) meseleleri artk ad geen bu cumhuriyet ile halledilmi bulunmaktadr. 6.Rusya'nn d gelimeleri gznnde tutulursa ve bu Devletin Trkiye'ye

519

etmektedir; bundan tr gerek Trkiye'nin ve gerekse mttefiklerinin de faydasna olmak zere, Kafkaslardaki ve Trkistan'daki geni insan ktlelerinden faydalanmay dnmektedir. Babli, Alman mparatorluk hkmeti nne bu meseleleri aka sermi ve Alman hkmetinden, Trkistan'n siyas ve asker bakmdan yeni batan tanzim edilmesi iinde geni ve verimli bir ekilde yardmda bulunmasn dilerken, Trk hkmetine bu lkede, yukarda, belirtilen gayesinin tahakkuku yolunda tam bir serbesti tannmasn arzu etmektedir. Bu mnasebetle u cihet de gz nnde bulundurulmaldr: (Trkistan'da) tekil edilecek kuvvetlerin, icab halinde, Hindistan snrna sevk ile, ngiltere zerine bask yaplmas mmkn olacaktr. Osmanl hkmetinin telkkisine gre sava en nemli bir safhaya girmi bulunmaktadr ve aradaki en kk anlamazlklar kar tarafa Drtl ttifakn zaaf olarak kabul edilecektir ve dolaysiyle Trkiye'nin kendisi iin hayat telkki ettii yukarda ad geen meselelerde mttefikleri tarafndan desteklenmesi gerekmektedir. Bu yapld takdirde Trkiye Bulgaristan'la ihtilfl meselenin halledileceini ummaktadr. Trk hkmeti unu da hatrlatmay yerinde bulur: Arada hibir anlama yaplmamasna ramen, Trkiye Dobruca'ya bir kolordu gndermi, bunlar mtemadiyen takviye etmi ve vukubulan muharebelerde tam 23,000 kii kaybetmitir. Osmanl ordusu tarafndan yaplan bu kadar hizmetlerin karl olarak Alman mparatorluk bakumandanl, vaktiyle Almanya'nn tavsiyesi zerine Bulgaristan'a braklan Gmlcne ve havalisinin Trkiye'ye geri verileceini ve snrn 1915 ylndaki haline getireleceini vdetmiti. Osmanl hkmeti, Dobruca'da yapm olduu bu kadar fedakrln karl olarak, hasseten Mslmanlar tarafndan meskn olan Gmlcne sancann kendisine iadesini istemektedir. Hali hazrdaki durumda Drtl mttefikler arasnda anlamazlk kmamas gerektii endiesi ile hareket eden Osmanl hkmeti, 1915 snr tannmak suretiyle, Bulgaristan ile aradaki ihtilfn halledilecei inancn tamaktadr. Sadrazam Talt Paa ile Alman Hariciye nezareti arasndaki grmeler ite btn bu meseleler zerinde cereyan etmiti. Bu maddelerden aka grld vehile Trkiye, esas itibariyle, hibir

520

"Pantrkist" (Turanc) gaye ile hareket etmiyordu, sadece kendi geleceini emniyet altna koymak maksadn gtmekte idi. Trkiye- nin btn arzusu ve kaygusu gelecekte kendisini Rus tehlikesinden korumak iin arada byk bir "slm Devleti" meydana getirmekti. Ayn zamanda Trkistann da Rusya'dan ayr dmesini salamak iin, Almanya'nn da destei ile, Trk asker ve sivil personelini gnderip, Trkistan'n yeni batan tekiltlanmasna yardm etmekti. Yani Trkiye, "Batum Bar" mzakerelerinde tesbit edilen sahann dnda her hangi bir arazi kazanc peinde deildi; Azerbaycan ve imal Kafkaslar zerinde asla gz yoktu; ancak buralarn kurtarlmas ve tekiltlanmasna fiilen yardm etmek istiyordu; tpk vaktiyle Rusya'nn Balkanlardaki "Slav kardelere ve Ortodoks h- ristiyanlara" yapt gibi. Halbuki Alman hkmeti Talt Paa'nn ne srd isteklerden hemen hemen hi birini tasvib etmedi. Hatt bununla da kalmad; Berlin'deki Sovyet elisinin bu Trk istekleri hakkndaki grlerini renmek (ve ona gre hareket etmek) yolunu tuttu. Alman Hariciyesinin ilgili mdr (galiba doktor Kriege) n Eyll gn Joffe ile temas etmi, ve galiba Talt Paa'nn muhtrasn (veya bir ksmn) kendisine gstermi ve Sosyet elisinden bu hususta fikrini sormutu. Sovyet Byk elisi Joffe'nin Talt Paa'nn talepleri hakkndaki mlahazalar u maddeler halinde ifade edilmiti:1 1. (Maddeye ait): "Maverayi Kafkas'tan Rus ktalarnn geri e kilmesi ve idare mekanizmasnn almaz bir hale gelmesi kevfiyeti, bu sahann devlet hukuku bakmndan stats zerinde hibir hkm olmad gibi, Trk asker birliklerinin oraya girmesi ve milletleraras mnasebeti tesisine de hak vermemektedir. (yani Trkiye Maverayi Kafkas Cumhuriyeti ile bar akdedemez deniliyordu). 2. "Maverayi Kafkas Cumhuriyeti" denen devlet ne Rusya Sovyet hkmeti ve ne de baka bir hkmet tarafndan tannmtr ve dolaysiyle buralar evvelden olduu gibi, imdi de Sovyet- Rusya arazisi addolunmaktadr. 3. Trk ordusu (Kumandanl) Rus ktalarnn muntazam bir ekilde ekilmelerini salamak zere hibir mhlet koymam ve sadece ilerleyivermitir.

1 Abschrift A. 38146. GFM/6 Reel 128. B..z. Ekler.

521

4 Trkiye'nin "Maverayi Kafkas"taki hkmetlerle vard an lamalar Sovyetler tarafndan tannmamaktadr. 5. Sovyet hkmeti, Trkiye ile Rusya arasnda bir Kafkas dev leti bulunmas grn memnuniyetle kabul etmektedir. 7, 8, 9 . Byle bir Mslman devletinin kurulmas iin imal ve Cenup Kafkaslardaki Tatar (yani Mslmanlarn) bir araya getirilmesini ise Sovyet hkmeti kabul etmemektedir. Rus-Sovyet hkmetince kabul edildii zere mstakil bir Grc, Ermeni ve Azeri Devletleri kurulmak suretiyle kasdedilen bir tampon devlet meydana gelmi olacaktr ve bu kfidir. Sovyet elisi bu mnasebetle, Dou-Kafkasta, Baku'yu da iine alan bir devletin tekiline imkn olsayd, Alman hkmeti buna itiraz etmiyecekti demi, fakat "Trklerin milletleraras hukuka kar hareketleri yznden, byle bir teekkln meydana gelmesini, Almanlarn nlediklerini" de bildirmiti. Yani Dou Kafkaslarda byk bir "slm Devleti"nin teekklnn hem Almanya'nn hem de Rusya'nn- mterek menfaatlarna aykr dt hatrlatlmt. Almanya'nn Kafkaslarda Trk hkimiyeti ve nfuzunun alabildiine genilemesini istemediini yukarda defatle sylemi ve bunu Grcstan'da fiil hareketler ile de gsterdiklerini kaydetmitik.1 Onlarn bu tutumlar, bu defa, Talt Paa ile mzakerelerde aka ve resmen ortaya konmu oldu. Nitekim, Alman hariciyesi, Trk Sadrazamnn tekliflerinden hibirini tasvip etmemiti. Alman hkmetinin ancak Sovyet-Rusya'nm kabul ettii esaslar destekliyebilecei anlalmt. Hem de Trkiye'ye, yani btn harp boyunca, en byk fedakrlkla Almanya'nn yan banda kalan bir mttefikine kar Alman hkmeti en kk bir tavizde bulunmak istememiti. Almanlarn tutumu, Sadrazam Talt Paa tarafndan sunulan "muhtrasina yaplan kar mtalalarda u maddeler halinde tesbit edilmiti:2 i . ve 2 . Alman hkmeti, maalesef, Rusya'nn da muvafakati ile Ermenistan ve Tatar Kafkasnn (yani Azerbaycan'n) tasdik ve tanmlarn hakl karacak hibir milletleraras hukuk esaslar olmadndan, bunlar tanyacak durumda deildir. nk Brest-Litovsk mzakerelerinde de aka anlald zere, Sovyetler tarafndan iln edilmi olan "Milletlerin

1 Buna ait teferruat: G. J schke, Der Turarismus der Jmgtrken,s. 36 ve devam, 2 GFM/6 Reel 128. Bkz. Ekler.

522

kendi mukadderatlarn kendileri tayin ve hatt ayr dmeleri hakk" sadece Sovyet hkmeti ile ilgili milleder arasnda halledilebilir ve darda duran her hangibir millet buna karamaz. Yani eski Rusya Devleti dahilindeki milletler ancak Sovyet hkmeti ile bir anlamaya varmak artiyle Rusya'dan ayrlabilirler. Bu esasa Drtl ttifak devletleri tarafndan riayet edilmitir (Finlndiya, Ukrayna, Kurlndiya, Litvanya, Lehistan, Estonya, Livonya ve Grcistan) vak'alarnda olduu gibi.
Ermenistan'a gelince: Buradaki (Berlin'deki) Sovyet elisi ile yaplan temaslardan alnan intihalara gre, ayet Ermenistan, Sovyet Rusya'dan ayr dmek talebinde bulunursa, bu dikkat nazarna alnacak ve bu yapld takdirde Alman hkmeti de Ermenistan' tanyacaktr. Dou Kafkaslarda bir (slm Devleti) meselesine gelince, Alman hkmetin'in gr u idi: Sovyet hkmeti, buralara Trk ktalarnn girmesi endiesi ile tamamiyle menf bir durum taknmaktadr. Bilindii zere, Sovyet hkmeti Trklerin Bak- dan muayyen mesafeyi gememeleri hakknda Alman hkmetinin muvafakan istihsal etmitir (27 Austos anlamas kasdediliyor). Bu durum karsnda, yani Rusya'nn muvafakati olmakszn, Alman hkmeti (Azerbaycan) mstakil bir devlet olarak tanyacak durumda deildir. ayet, bu hususta milletleraras hukuk kaidelerinin tatbikini mmkn klacak artlar hasl olursa, Alman hkmeti buradaki devleti ve Bak ehri de dahil olmak zere, tasdike her an hazr olacaktr. Bunun tahakkuku iin her eyden nce, Trk ktalarnn Rusya ile 27 Austos anlamasnda tesbit edilen hattn beri tarafna ekilmi olmalar arttr. Ayn vehile Trk igali altnda bulunan sahada Trk igal kuvvetlerinin asgar hadde indirilsin ve bu suretle ora ahalisine Rus hkmeti ile kar karya kalarak, kendi mukadderatlarn kendileri serbeste tayin etmek imknlar bulsun, deniliyordu. Alman mparatorluk hkmeti, Osmanl hkmetince ne srlen insan kaynaklarnn tamamlanmas grn ve bunun sabk Rusya sahasndaki Mslmanlarla ikmal edilebilecei fikrini memnunlukla karlar. Fakat bunun ancak, Almanlarn, Rusya'daki kolonistlere tatbik ettii usulle yaplabilecei kana- atndadr. Yani oradaki Mslmanlarn nce Trk tabiiyetine girdiklerini beyan etmeleri gerekmektedir. Bunun iin ise: "Trkistan'da siyas ve asker bir yeni nizamn kurulmas" lzumunu

523

Alman hkmeti paylamamaktadr. Alman hkmeti, bununla Trk hkmetinin aka neyi kasdettiini bilemiyor. Eer byle bir hareket Trkistan'da Rus hkmetinin haklarn tahdit edecek mahiyette ise, Alman hkmeti, hi olmazsa Dou cephesinde sava ykn hafifletmek kaygusiyle Rusya ile iyi geinmek mecburiyetinde olduundan, maalesef, Trkiye tarafndan teklif olunan esaslar kabul edecek durumda deildir. Mamafih Alman hkmeti, Trkiye'nin bu yoldaki karar ve teebbslerini engelleyecek de deildir. (Trkistan'da) ngiltere'ye kar bir cephe yaratlmasna gelince, Alman hkmeti bunu tabii memnunlukla karlar. Fakat harp ve ihtillden yorgun den bir ahali ile byk lde bir kuvvetin tekili phelidir. Alman hkmeti Antanta Devletlerinin Trkistan'daki faaliyetlerine kar Trkiye ile birlikte hareket etmeyi ve her trl yardmda bulunmay tekeffl eder. Alman hkmeti ayn vehile, Rusya'daki Mslman ve Trk-Tatar kavimlerine, "dinleri ve milliyetlerini muhafaza yolunda serbesti temini hususunda" tpk oradaki Alman kolonistlerine yapld gibi, Trkiye hkmetine mzaherette bulunmaa hazrdr." Anlalan, Talt Paa, Berlin'de Alman Hariciyesi ile Rusya'daki Mslmanlar ve galiba bilhassa Kazan Trklerinin durumu hakknda da grmelerde bulunmu ve baz teklifler yapmt. Ayn zamanda Talt ve Enver Paalar, Trkistan ahalisinden alman efrat ile Trk ordusundaki kayplar kapatmay da tasarlamlard. Bu yoldaki tasarlar ise, kendilerinin Trkistan ahvali hakknda en kk bir bilgileri olmadn aka gstermektedir. nk Trkistan ahalisi Rus idaresinde hibir asker hizmete tabi tutulmadklarndan, bunlarn asker talim ve terbiyesi ayrca mhim bir mesele tekil edecekti ve ksa bir zamanda halledilmesi imknszd. Bu suretle, Alman Hariciyesinin tutumu, Talt Paa tarafndan ne srlen maddeler hususunda, Trk hkmetini hibir vehile tatmin edici deildi. Mamafih Almanlar bir bakmdan hakl idiler. Bat cephesinde savalarn en kritik an yaklat bir andn Brest- Litovsk muahedesi artlarna titizlikle riayet eder gibi grhmeleri ve Sovyet-Rusya'y hibir ekilde gcendirmemeleri icap ediyordu; Sovyetlerin memnun ve tatmin edilmesi cihetleri dahi ihtiyar edilmiti. Brest-Litovsk barma ek olarak Berlin'de akdedilen 27 Austos tarihli anlamadaki 14. madde (Kafkaslara ait) bunun en bariz misalini tekil etmiti.

524

Alman hkmeti, Talt Paa'nn to Eyll (1918) tarihli (muhtras" (memorandum) na, 12 Eyll (1918) tarihinde cevap verdi. 1 Bu cevapta, "Alman hkmeti, Osmanl hkmetinin Kafkaslarda mstakil ve hayatiyeti olan devletleri kurma arzusunu tamamiyle takdir etmekle beraber" dendikten sonra: 1. Grcistan hkmeti (ve onun tannmas), 2. Ermenistan, Azerbaycan ve imal Kafkaslar (vebunlarn tannmamas), 3. Trkistan meselesi ve nihayet Bulgaristan ihtilfna da temas edilmiti. Bu cevap, tabii Talt Paa'y tatmin etmekten uzakt. Fakat, Trk hkmeti u anda Almanlara bask yapacak durumda olmadndan mzakerelerin uzamasnda fayda yoktu. Talt Paa Berlin'de iken Sovyet elisi Joffe ile de grt ve o sralarda nem kazanan "Bak Meselesi"ni mzakere etti. Bak, Talt Paa'nn tam Berlin'de bulunduu srada, 14/15 Eyll'de Trk ve Azeri ktalar tarafndan igal edilmiti. Bu olay, Sovyet hkmet mahfillerinde byk bir infial yaratt. Durumu Talt Paa ile grmesi ve "Bak'nun Trkler tarafndan Sovyet makamlarna teslimini temin iin" Joffe'nin Berlin'de mzakerelere girimesi emredildi. Mamafih bu grmelerden bir netice kmad. Zaten Talt Paa, asker durum ve memleketteki huzursuzluk icab, Berlin'de daha fazla kalamazd ve 24 Eyll tarihinde stanbul'a gitmesi icabediyordu. Enver ve Talt Paalarn "Pantrkist" veya "Turanc" bir faaliyet takip ettiklerini sylemek ne dereceye kadar isabetlidir? Bu hususta kat' bir ey sylemek mkldr. Bilindii zere "Pantrkist" tabiri siyas manada ilk nce ngilizler tarafndan kullanlm, onlar takiben Ruslar bunun zerinde durmulardr. "Pantrkist hareket" tahakkuk ettii takdirde, Rusya'y olduu gibi, ngiltere'yi de tehdit etmekte idi. Trkistan'da teekkl edecek byk bir "Islm-Trk Devleti" Afganistan zerinden Hindistan' da tehlikeye drecekti; nk Afganistan'da ve Hindistan'n kuzeyindeki Trk meneli kavimlerin de bu hareketle ilgilenmeleri mmknd. ran'daki Trk kabilelerinin de bu harekete katlmalar mmknd. ran'da da Trk kabilelerinin okluu, burann da "Pantrkist" harekete katdmasn icap ettirecekti. Dolaysiyle, Britanya mparatorluunun menfaatlarm korumak iin Pantrkist hareketin behemehal ta balangta boulmas icabediyordu.

1 Abschrift 37977. GFM/6 Reci 128.

525

ngiliz diplomasisi ve ajanlar bu yolda harekete geirildi ve Ruslarla birlikte ayn maksatlarla ibirlii yapld. ngiliz ajanlar tarafndan Trk kavimleri hakknda bilgi topland ve "grevde kullanlmak zere" neredilerek, ilgililere datld.1 Baz ngiliz ilim adamlar da Trkler konusunu aratrma mevzuu olarak incelediler.2 Btn bu faaliyetin esas ilm olmaktan ziyade siyas idi. Ayn zamanda yklmasna ve dalmasna muhakkak nazar ile baklan Trkiye'nin harpten sonra alaca durumu tesbit iin de bu gizli bilgilerden faydalanlaca sanlmakta ve Trk dnyasnn umum durumu karsnda ngiltere'nin takip etmesi gereken siyasetin ne olacan tesbitte bunlarn ie yaryaca zannedilmekte idi. Halbuki, Rusya'daki Mslman-Trk (Tatar) kavimlerinin Trkiye'ye kar sempatileri ve Trkiye'deki Trklerin de onlar yakn grmee balamalar, her iki tarafta uyanm ve uurlamaa balam olan "Milliyetilik" hareketinin bir ifadesinden baka birey deildi. Srplarn, Rumlarn, Bulgarlarn, eklerin, Lehlilerin ve Ermenilerle Araplarn ve Grclerin mill hareketleri ho karland ve bunlarn ayr birer devlet kurmak teebbs ve hareketleri ngiltere, Fransa, Almanya ve dier Avrupal devletlerle Amerika- da hem umum efkr hem dc hkmetler tarafndan desteklendii halde, Trk-Mslman kavimleri bu yolu ihtiyar edince i deimiti. Bu defa, Trk kavimleri ya "Pantrkist" veya "Panislmist"likle itham edilmilerdi. nk bu hareketler Avrupal byk devletlerin menfaatlerine ve emperyalist emellerine kar gelmekte idi. Dolaysiyle bunlarn ktlenmesi ve boulmas icabediyordu. Yukardaki misallerden aka grld zere, Enver ve Talt Paalarn Kafkaslardaki siyasetleri, "Trkiye'nin idaresinde bir slm Devleti" kurmak deildi. Kafkaslarda takip edilen esas gaye: Rusyann errinden kurtulabilmek iin byk bir tampon devlet kurmakt. Bunun ise Trk askerlerinin Baku'yu Kzllarn elinden veya baka bir dmann elinden kurtarmakla mmkn olaca aikrd. Bak- dan sonra Trk ktalar daha kuzeye Dastan'a kadar ilerleyerek, orada da, taahhtlerini yerine getirecek ve tasarlanan "slm Devleti" kurulduktan sonra, Trk askerleri, kendi snrlarna ekileceklerdi.

1 Bzk. yuk. s. 496. 2 M. A. C z a p 1 i c k a, The Turks of Central Asia in History and the Present Day. Onford 1918

526

Bak'nun Trkler tarafnda zapt (14/15 Eyll 1918) ve Dastan Seferi (6 E kim- 6 Kasm 1918) Trk ordusunun Kafkaslardaki hareketi, 1877-78 yl snrna vardktan sonra da durmad, devam etti. Buna o sralarda Kafkaslarda hkm sren durum ve olaylar sebep oldu. Trk hkmetinin, yukarda belirtildii zere, esas amac Kafkaslarda Rusya ile Trkiye'yi birbirinden ayran byk bir "slm Devleti" kurmakt. Bunun iin her eyden nce ahalisi Mslman olan sahalarn Rus ktalar veya Kzllarn tahakkmnden kurtarlmas gerekiyordu. Halbuki 1918 yl Mart aynn ortalarndan beri Azerbayca'n bakenti Bak ehri Kzllarn, daha dorusu Kzllarla birlikte Ermenilerin eline dmt; Grcstan'da ise Alman kontrol kaim olmutu; bununla Maverayi Kafkasta Trk nufuzunun yerlemesi ve gelimesi imknlarna set ekilmi oluyordu. Bu durum ise Trk menfaatlerine aykr dtnden behemehal deitirilmesi icabediyordu. Nisan sonlarnda Trk asker birlikleri 1877 yl snrna ulatklar zaman, bu kuvvetlerin icabederse Azerbaycan' dahi kurtarmalar iin, ileri harekete girimeleri mmknd. Bak'nun petrol kaynaklar da byle bir hareketi lzumlu klacakt. Bak'nun Trk kuvvetleri tarafndan igaline ne zaman karar verildii tesbit edilemiyor. Kafkas cephesinde Rus knts balaynca Enver Paann bu hususu dnmee balad mmkndr. Meselenin cidd olarak ele alnmas, her halde, Batum Konferans zamannda olmutur. Gerek Azerbaycan ve gerek imal Kafkasyal murahhaslar ve dier ahslar Batum'da Halil Bey'e mracaatla bir an evvel "Bak'nun kurtarlmasn" istedikleri muhakkaktr. Hatt, Kazan Trklerinin "Mill dare" reisi Sadri Maksud Bey, 10 Mays 1918 tarihinde Moskova Byk Elisi Galip Kemal Beyi ziyaretinde, "Trkistan'n en birinci kaps olan Bak'nun herce bd-abd maa depo hemen igal edilmesini ehemmiyetle tavsiye etmiti." Galip Kemal Bey de bunu hemen Istanbula bildirmiti. 1 Bu suretle yalnz Osmanl-Trk Harbiye Nezaretinde deil, Kafkaslar ve hatt Rusya'da, Kazan Trkleri ve muhakkak ki, Trkistan Trkleri arasmda da Bak'nun bir an evvel Trk kuvvetleri tarafndan ele geirilmesi iddetle arzu edilmekte idi. Fakat Bak istikametinde asker bir hareketin

1 DA Karton No. 124.

527

yaplabilmesi iin Bak'ya giden Batum-Tiflis-Bak demiryolundan asker ve malzeme nakli gerekecekti. Bu suretle Trk asker makamlarnn bu demiryollarndan faydalanmak meselesini bir an evvel halletmeleri icabediyordu. Batum'da bar mzakereleri devam ederken, (Mays balarnda) Trk asker cihetleri tarafndan Ermenilere bir ltimatom gnderilerek, Tiflis-Bak demiryolu stnde mhim bir istasyon olan Gmr (Aleksandropol) ehrinin boaltlmasn talep etti. Demiryolunun buradan, ran hududundaki Culfa'ya da gitmesi hasebiyle, Bak istikmetinde yaplacak asker ve mhimmat nakli iin byk bir nemi haizdi. Yukarda da iaret edildii zere, Batum-Tiflis hatt Almanlarn elinde olduundan, demiryolunun bu kesiminden Trklerin faydalanmas imknszd. Trklerin Gmr'y igal etmek isteyilerinin baka bir sebebi de vard: Burada klliyatl Ermeni askeri bulunmakta ve Trk snrn tehdit etmekte idiler. Bunlarn snr blgesinden uzaklatrlmalar Trk asker menfaatleri icab idi. Gmr'de 20 bin kadar Ermeni askeri olduu halde, bunlar 30 bin kiilik Trk kuvvetleri karsnda hibir mukavemet gstermeden ekildiler ve 15 Mays (1918) ta Gmr'y (Aleksandropol') Trkler igal ettiler. Bu defa Trk kta lan, demiryolu zerinden mhim bir istasyon mevkii olan Karakilise istikametinde yrdler. 24-27 Mays (1918) gnlerinde buralarda kanl savalar cereyan etti ve General Nazarbekov'un kumandasndaki Ermeni ordusu, ykc bir yenilgiye urad ve klliyen imha edilmekten glkle kurtuldu. Bu tarihlerde Erivan evresinde de Trklerle Ermeniler arasnda savalar balamt. Trk kuvvetleri 20 Mays'ta dr' zaptetmilerdi; fakat Ermeniler buralara klliyatl asker yolladktan sonra, kar hcuma geerek Trkleri ekilmee zorladlar ve Serdarabad kasabasn geri aldlar. Mamafih bu kesimde savalar yavalad ve 4 Haziran (1918) tarihinde General Nazarbekov ile Trk kumandanl arasnda bir mtareke akdedildi ve ate tamamiyle kesildi. Halbuki Erivan'n gneyindeki Ermeni kuvvetleri bu mtarekeyi tanmak istemediklerinden, savalar o kesimde yeniden balad. Mamafih, Trk kuvvetleri Culfa Demiryolu zerindeki Serdarabad ve Emiadzin istasyonlarn igal etmelerine ramen daha kuzeye gidemediler. Mtareke ahkmnn bu cephede de tatbiki zerine, hafta sren Trk-Ermeni sava da sona ermi oldu. Ermenilerin Erivan'n gneyindeki mukavemetleri, mamafih buralarda

528

Trk hkimiyetinin yaylmasn durduramad. Ancak br mddet iin geciktirmi oldu. Fakat asl gecikme, Almanlarn Batum demiryolundan Trklere faydalanmak imknn vermemelerinden ileri gelmiti. Bu yzden Trk asker makamlar ile Almanlarn aras adaft- aklh ald ve hatt yer yer arpmalar dahi oldu. Aradaki ihtilf yatrmak iin Enver Paa ile birlikte, Osmanl ordusu Kurmay bakan (Alman generali) von Seeckt'in de, Haziran aynda Batum'a gelmesi zarureti hasl olmutu.1 Tam bu sralarda III. Ordu kumandan (Trk-Kafkas kuvvetleri kumandam) Vehib Paa, Gmr'deki Trk birliklerine Tiflis zerine yrmelerini emretti. o Haziran (1918) da harekete geen birlikler, karlarnda Grc-Alman kuvvetlerini buldular; vukubulan arpma sonunda Trk kuvvetleri Alman ve Grcleri geri attlar, hatt bir miktar Alman esir edildi. Alman Bakumandanlnn Enver Paa'ya mracaat zerinedir ki, mesele yattrld. Alman esirler tahliye edildiler ve Trk kuvvetlerinin Tiflis zerine yry durduruldu.2 Bu suretle Tiflis-Bak Demiryolundan istifade yine de mmkn olmad. Bu durum karsnda Enver Paa, Bak'yu ele geirmek iini baka yollarla halletmek aresini aramak mecburiyetinde kald. Dier yandan Kafkaslardaki gelimeler ve her bir Trk asker hareki Moskova'da Sovyet hkmetince dikkat ve endie ile takip edilmekte idi. Sovyetler, en ok Trk kuvvetlerinin Kafkaslarn ilerine doru ilerlemelerinden ve ayrca Bak'nun Trklerin eline dmesinden endie etmee balamlard, ite bunun iindir ki, Gmrnn (Aleksandropol') 15 Mays (1918) tarihinde Trkler tarafndan igali haberi Moskova'ya ulanca, Dileri Komiserlii, Trk ileri harektm durdurmak maksadyle, Moskova'daki Trk Byk Elilii nezdinde harekete geti. ierin'in imzasn tayan 28 Mays 1918 tarih ve 1877 numaral bir nota Galip Kemal Beye verildi.3 ierin, bu yazsnda Sovyet hkmetinin, BrestLitovsk muahedesiyle Kars, Ardahan ve Batum sancaklar gibi (Rusya iin) nemi byk olan bir sahann Trkiye'ye braklmas ve bu yapdrken byk fedakrlklara katlanlm olduu (Nous avons fait Brest-Litovsk le grand sacrifice des terriroires si importants pour nous), "fakat bundan byle Osmanl Impara-

1 General von Seeckt, wei Risen nach Batum im April und Juni 1918. GFM/6 2 W. E. D. Ailen and P.Muratoff, Caucasian BattUfields, p. 477/78. 3 DA H. U. Karton no 124. Bkz. Ekler.

529

torluuna hi bir arazi paras braklamyaca" belirtilmiti. Nota devamla: "Hal-i hazrda Trk kuvvetlerinin Gmr'y (Aleksand- ropol'i) aldklar ve Bak istikametinde ilerledikleri renildiinden", Sovyet hkmetinin, yeter derecede ar olan Brest-Litovsk Bar ardarmn bu tarzda ihll edilmesini kat' olarak protesto ettii" bildirilmi (Nous protestons de la faon la plus dnergique contre cette violation du Traitd, ddj sufissamment ondreux, de Brest-Litovsk) ve bu harektn durdurulmasn istemiti. 1 Sovyet hkmeti bu suretle, Mays sonlar (i9i8)ndan itibaren Bak meselesini ortaya atm bulunuyordu. Bu sralarda Sovyetlerin elinde asker kuvvetleri mahdut olduu iin, ancak diplomatik vastalara mracaattan baka bir aresi yoktu. Galip Kemal Bey cevab yazsnda byle bir hareketten hi bir haberi olmadn anlatmaya alt. Hakikaten Moskova Eliliine bu hususta her hangi bir bilgi gnderilmi deildi ve Galip Kemal Beyin hi bir eyden haberi yoktu. 4 Haziran 1918 tarihinde Batum'da, mstakil Azerbaycan Devleti ile Trkiye arasnda akdedilen muahedenin 4. maddesi gereince, Trkiye icabnda Azerbaycan'a asker yardmda bulunmay taahht etmiti. Buna istinaden Azerbaycan hkmetinin Bak'yu dman istilsndan kurtarmak iin asker yardm talebinde bulunduunu sylemitik. Bu mnasebetle Azerbaycan Meclisi reisi Resulzade Mehmed Emin Bey stanbul'a gelmi ve Enver Paa nezdinde gerekli teebbslerde bulunmutu. Trk ordusunun dorudan doruya mdahalesi Almanlar tarafndan mukavemetle karlaacandan, bu defa Osmanl-Trk Bakumandanlnda baka bir hal tarz bulundu. Buna gre: Azerbaycan sahasnda "slm Ordusu" ad ile yeni bir kuvvet tekil edilecek ve bunun esas nvesi muntazam Trk birliklerinden olacak, Azerbaycanl gnlller ile de takviye edilecekti. Ayn zamanda, ngilizlerin, Tebriz'e ve Azerbaycan'a girmelerine mani olmak maksadyle, Yakup evki Paa'nn kumandasnda IX. Ordu adiyle yeni bir kuvvet tekil edilecekti, islm Ordusu ve IX. Ordu harekete geince, Bak'nun alnmas ve Kafkaslarda Enver ve Talt Paalarn tasarladklar dzenin gerekletirilmesi mmkn olacakt, "islm Ordusu"na Azerbaycan ve Trk gnlllerinden teekkl ettii ss verilmekle, Almanlarn mdahalesi de nlenmi ve bu su

1 DA H. U. Karton no. 166/9.

53fO

retle zevahir kurtarlm olacakt. Her iki ordunun dayanak ve ikmal noktas Gmr-Culfa demiryolu olacakt.1 "slm Ordusu" nun ekirdei, IX. Ordu'dan 5. Kafkas frkas olacakt; fakat efradn ounu yerli Azerilerden alman gnlller tekil edecekti. 5. Kafkas frkas, Tiflis-Bak demiryolu zerindeki ve o sralarda Azerbaycan hkmetinin kald Gence (Yelizaveto- pol') ehri zerine yrd. Culfa'dan 160 km. kadar tutan bir mesafeyi Ermenilerden hibir mukavemet grmeden geti ve 20 Haziran (1918) tarihinde Gence'lilerin byk tezahrat arasnda ehire girdi, islm Ordusu'nun kumandan da Enver Paa'nn vey biraderi Nuri (Paa) olacakt; kendisine srf bu maksatla Enver Paa tarafndan "feriklik" (Mareal) unvan verilmiti. Ferik Nuri Paa, birok maceradan sonra, Gence'ye gelmi ve kendisine verilen kuvvetlerin bana gemiti; maiyetinde, tabi meslekten yetime birok kurmay zabiti vard. 5. Kafkas frkas'nn mevcudu 6 bin kadard; buna ksa bir zaman iinde 10-12 bin kadar Azeri gnlls katld, "islm Ordusu" bu suretle mstakil Azerbaycan Devleti'nin asker kuvvetlerinin temelini tekil etmekte idi. Bu ordu, Delican ve Akstafa istasyonuna giden gayet iyi bir ose yolu zerinden, IX. Ordu tarafndan takviye alabilecekti. Dolaysiyle imdik, Batum-TiflisBak demiryolundan faydalanlmasna bile ihtiya kalmam gibi idi. "islm Ordusu"nun tekilinden esas maksat Bak'yu, Ermeni komiseri aumyan'n banda durduu Kzl idareden kurtarmak ve ehri esas sahipleri olan Azerbaycanllara teslim etmekti. Bu suretle "islm Ordusu", Nuri Paa'nn kumandasnda Bak zerine yrmek iin hazrlklara balamt. Bak ehrinin, 18 Mart 1918 tarihinden itibaren, vaktiyle Moskova'dan "Kafkaslar Fevkalde Komiseri" sfatiyle ve ok byk selhiyetlerle gnderilen Ermeni Stepan aumyan'n bakanlndaki Bak Sovyetinin elinde bulunduunu ve Mslman ahaliye kar mthi bir zulm tatbik edildiini yukarda grmtk. Moskova Merkez hkmeti ve bilhassa "Milliyetler Komiseri" Jozef Stalin, Bak'nun "Rusya'dan ayrlmaz bir para tekil ettiini" ve burann her ne pahasna olursa, olsun Rusya'nn elinde muhafazas gerektii

1 Bu asker hareketlere ait: E. Kaymakam Rt. Byk Harpte Bak yollarnda. 5. Kafkas piyade frkas. Asker Mecmua. Say 34 (1934) E. Kurmay Yrb. Sleyman zzet. Byk harpte (1334-1918) 15. piyade tmeninin Azerbaycan ve imal Kafkasyadaki hareket ve muharebeleri; W. E. D. Ailen, and P. Muratoff, Caucasian Battlefields,p. 478 ve d=vam.

531

hakknda, aumyan'a sk sk talimat vermekte idi. aumyan da buna gre ehirde ok sk tedbirler alm ve bilhassa Mslmanlarn ayaklanmalarn nlemek maksadiyle, onlara kar imha siyaseti tatbik etmekte idi. Kendisini bu hususta yalnz ehirdeki Ruslar deil, bilhassa Ermeniler desteklemekte idiler. aumyan'n en ok korktuu Trklerin Bak'yu ele geirmeleri idi. Mamafih tehlike tamamiyle baka bir ynden belirdi: ran'daki ngiliz kuvvederinin Bak'yu zaptetmek iin harekete getikleri renilmiti. Bak'da Haziran balarndan itibaren ayia halinde ngilizlerin gelmeleri ihtimalinden bahsedilmee balanmt. Bunun zerine IX. Ordu kumandam Yakub evki Paa, ingilizlerin yolunu kesmek maksadiyle, yani Tebriz zerinden Azerbaycan'a yrmelerine mani olmak iin, Urmiye Gl civarn ve Tebriz'i igal etti. Az sonra Trk kuvvetlerinin ve "islm Ordusu" nun Bak zerine hareketleri balad. Bak Sovyeti ehrin mdafaas iin elinde mevcut btn tedbirlere bavurdu. Burann mdafaas artk bir rejim meselesi olmaktan km, Ruslarn Ermenilerle birlikte, Trklere ve Mslmanlara kar mcadelesi eklini almt. Bak'daki Rus ameleleri ve ahaliden alelacele Kzd ktalar tekil edildi ve petrol ocaklarndaki btn Rus ve Ermeni amelesi seferber edildi. Eli silh tutan btn Ermeniler silh altna arld ve btn bunlar sayesinde 10-12 bin kiilik gayri muntazam bir kuvvet tekili mmkn oldu. Bak'da yeter miktarda top ve tfek vard; birok da makinal tfek (mitralyz) mevcuttu. Bu suretle Bak'nun Trklere kar mdafaas esas itibariyle Ermeniler taralndan yaplacakt. Bu ktalar, ehirden karak, "islm Ordusu" ve Azeri gnll ktalarna kar taarruz teebbsnde dahi bulundular. Fakat Bak- ya yakn Delican mevkiinde, 26 Haziran (1918) gn, muntazam Trk mfrezelerine varp arpnca, ar kayplara urayarak geri ekildiler. Mamafih Trk kuvvetleri de 5 Temmuz (1918) tarihlerinde durakladlar ve Gkay istasyonundan daha ileriye gidemediler. ite tam bu sralarda Altay istasyonu yannda, ingilizlerle birlikte hareket eden ve harp srasnda iran'a gnderilmi olan, Albay Bierakov'un Kazaklar, karaya kmlar ve Trk cephesine kar mevki almlard. Kafkaslardaki gelimeleri dikkatle takip eden ngiliz bakumandanl, Irak'taki kuvvetlerden bir ksmn ran'm imaline gndermek kararn almt. Bununla Trklerin ve Almanlarn Bak petrollerini ele geirmeleri nlenmi olacakt. Halbuki Iran-Azerbaycan

532

yolu, Trklere sempati besleyen Kk Han adl birinin etecileri tarafndan tutulmutu. Sk ormanlar -cingal'de (ingilizce "jungle" buradan geliyor)- dan geen bu yol Kk Han'n kontrol altnda idi ve stelik Tebriz de Trkler tarafndan igal edilmiti. Bunun iin ngilizler baka areler aramak ve bulmak mecburiyeti karsnda idiler. Bak'nun Trklerin (ve Almanlarn) eline gemesi ingilizler iin feci neticeler dourabilirdi. Almanlar ve Trkler Bak petrollerine sahip olduktan sonra, neft borularla Batum'a aktlmak suretiyle Alman harp ekonomisi byk menfaatler elde etmi olacakt. Bir de Enver Paa'nn "Pantrkist" emellerinin gereklemesine de yol alacak, Trklerin Bak'dan Trkistan'a sramalar ve Hindistan' tehdide balamalar imkn dahiline girecekti. Bunun iin Bak'nun behemehal Trklerin eline gemesi nlenmeli idi. Bunun zerinedir ki, ngiliz ktalar, iran'n Hazar denizi sahilindeki Enzeli limanna (bu gn: Bender-i Pehlevi) gitmeleri emredildi. Saylar az olmasna ramen ingilizler Enzeli'ye kolaylkla girdiler, nk oradaki Rus ktalar onlara hibir mukavemet gstermediler. Az sonra Albay Bierakov'un Kazaklar da oraya vasl oldular. Bu kuvvetlerin banda ingiliz generali Dunsterville bulunuyordu.1 Bierakov'un Kazaklar gemilere bindirilerek Bak yaknnda bir yere gnderilecekler ve orada karaya kacaklard; General Dunsterville de kendi ktalar ile arkadan gelecekti. O sralarda Enzeli'de birok Rus harp ve nakliye gemisi mevcuttu; zaten bu iskele harp zamannda Rus asker makamlar tarafndan igal edilmiti ve onlarn emrinde idi. thtillden sonra da bu gemiler orada kalmt. te imdi bunlar ie yarayacakt. Bunun iindir ki, Bierakov'un Kazaklar atlan ve silhlar ile kolayca nakledileceklerdi. Nitekim yle oldu da. Bierakov'un Kazaklar Temmuz balarnda Bak'nun gneyindeki, demiryolu istasyonu Altay'a yakn bir yerde karaya ktlar ve hemen Trklere kar cepheyi tuttular, ite bu yzdendir ki, Nuri Paa tasarlad halde, Temmuz balarnda Bak'yu ele geirememiti. nk "islm Ordusu"nun silh ve cephane bakmndan byk sknts vard. Batum-Tiflis yolu kapal olduundan gerekli malzeme ve silhn getirilmesi imknszd. Noksan hazrlkla ehre

1 Bu ngiliz harektna ait: Gen. Dunsterville, Adventures of Dunslerforce (London 1920U W. E. D. Ailen and P. M uratoff, Caucasiar Battlefields, p. 490 vc devam.

533

bir hcum yapmak ise tehlikeli neticeler dourabilirdi. Mamafih Nuri Paa yine de bir teebbste bulundu ve o Temmuz (98) gn Trk ktalar hcuma geerek Kazaklar ve Ermenileri geri pskrttlerse de fazla ilerliyemediler. Malzeme azl yznden Temmuz sonlarna kadar Bak cephesinde fazla hareket olmad; ancak Trk ve Azeri halkas ehrin etrafn gittike sarmakta idi. o Temmuz tarihinde Nuri Paa adna Bak ahalisine bir "Beyanname" gnderilerek ehrin teslimi talep edildi. Bu beyannamede Trklerin barbar olmadklar, bilkis ehrin barbarlardan, yani Kzllardan kurtarlaca belirtilmiti. aumyan bakanlnda Bak Sovyeti, Nuri Paa'nn bu teslim talebini reddetti. Bak ehri hristiyan ahalisi ngilizlerin gelmesini drt gzle beklemekte idi. Kzl idarenin tedhi rejiminden usanan ahali, yani Ermeniler ve Ruslar, ancak Trk korkusu karsnda Kzllara kar ses karamyorlard. Fakat Ermeni "Danaksutn" mensuplar ve Menevik zmreler ile esnaf behemehal ngilizlerin bir an evvel gelmesini arzu etmekte idiler. Bu mnasebetle mtemadiyen birok ayia yaymakta ve ngilizlerin pek yaknda Bak'ya geleceklerini herkese duyurmaa ve inandrmaa almakta idiler. Bu defa, halkn tazyiki altnda, 25 Temmuz (1918) gn "Bak Sovyeti"nin geniletilmi bir toplants yaplm ve Bolevik yelerin (veya Boleviklere sempatisi olanlarn) 226 reyine kar 259 rey ile (Es-Er'lerin sa kanad ve Menevikler) ehrin mdafaas iin ngiliz askerlerinin davetine karar verilmiti. aumyan ve arkadalar buna iddetle kar koymak istedilerse de, muvaffak olamadlar. General Dunsterville'e bir heyet gndererek, hemen Bak'ya gelmesini dilediler. O sralarda Tsaritsin (sonraki: Stalingrad, bugnk: Vol- gograd) ehrinde bulunan ve o evrelerin mdafaas iin tertibat almakla megul olan Jozef Stalin, aumvan'a tel arkasndan tel ekerek, "Bak'nun muhakkak elde tutulmasn, ngilizlerin kat'yen davet edilmemelerini" emretmiti. Stalin, her halde, Bak'ya, ngilizler bir defa girince, oradan bir daha kmayacaklarn zannediyordu. Halbuki, faraza, ehir Trklerin eline dse dahi, onlarn ve Almanlarn harbi naslsa kaybedeceklerine muhakkak nazar ile bakldndan, bu igalin fazla srmeyeceine inanlyordu. stelik Almanlarn da Trkleri Bak'dan karmalar ihtimal dahilinde idi; nitekim Sovyetlerle Almanlar arasndaki 27 Austos tarihli anlama ile Almanlar bir takm taahhtlere girecckler ve Trklerin Bak'yu clc geirmelerine muvafakat etmeyeceklerini bildireceklerdir. Bu suretle,

534

Stalin'in kanaatna gre, Bak'ya hibir suretle ingilizler sokulmamal idi. Fakat Stalin'in emri hilfna "Bak Sovyeti" ingilizleri davet etmi bulunuyordu. Bunun zerine Bak'da hemen "iktidar deiiklii" olmu, bata aumyan olmak zere birok Bolevik komiseri hapse atlmt; Mikoyan da bunlar arasnda idi. Bak Sovyetinde imdi Menevikler ve Es-Er ve Danaklar (yani Ermeniler) hkimdi. 2 Austos (1918) tarihinde Trk kuvvetleri yeni bir hamle yapmak istedilerse de, hazrlklar fena olduu iin, tesirli olamadlar. Trk kuvvetleri daha nce Balacar ve Eybat istasyonlar arasnda mevki almlard. Bierakov'un Kazaklar oraya yaklanca, Trkler ekildiler, fakat, Kazaklar bu defa Bak istikmetinde deil de, imale, Dastan'a doru harekete getiler. Anlalan Albay Bie- rakov, Bak'daki ihtillci rejime ayak uydurmak istememi ve bunun yerine kendi vatanna, Terek boyuna gitmeyi tercih etmiti. Biera- kov Kazaklarnn svp gidileri Bak'daki Hristiyan ahali zerinde ok fena tesir yapm ve adet bir panik havas yaratmt. Mamafih 4 Austos gn, Bak limanna ingiliz ktalarnn gelmee balamas zerine, ehirdeki ruh haleti yeniden canlanmt. Nitekim 5 Austos tarihinde, yine noksan hazrlkla yaplan bir Trk hcumu geri atld ve Bak bu defa da Trkler tarafndan alnamad. "islm Ordusu" ve Azeri gnlllerinin takviye edilmeden ehri ele geiremiyeceklcri iyice anlalmt. Bu sralarda 5. Kafkas frkas ancak 3 bin mevcutlu idi; bu durum karsnda Yakup evki Paa kuvvetlerinden 36. Kafkas frkasnn yetimesini beklemek mecburiyeti hasl oldu. Romanya'dan deniz yolu ile Batum'a nakledilen 15. Piyade frkasnn da Gmr zerinden Bak'ya gitmesi emredilmiti. Batum'dan Tiflis-Gence yolu Almanlar tarafndan tutulduu iin bu kuvvetin de cepheye yetimesi gecikmiti. Bak'nun zaptna Enver Paa byk bir nem vermekte ve bunun muhakkak baarlmasn istemekte idi. Bu sralarda, teekkl eden "ark Ordular Gurubu" kumandanlna da Enver Paa'nn amcas ve Kutulamare fatihi Halil Paa tayin edilmiti. Halil Paann, Bak'nun zapt ii ile bilhassa ilgilenmesi emredildi. Bu suretle Bak'nun zapt ii adet "Enver Paa ve ailesi efrad" nn ii mahiyetini alm gibi idi. ingilizlerin Bak'ya gelmesi ile, ehrin ele geirilmesi hususu bsbtn nem kazanmt, ingilizlere Bak'da uzun mddet kalmak

535

ve mevkilerini salamlatrmak iin zaman braklmamas gerekiyordu. Bunun iin asker hazrlklara hz verildi. Enver Paa, Halil ve Nuri Paalara emir gndererek, Bak'ya taarruzu bizzat idare t- melerini bildirdi. Dier yandan, 27 Austos tarihli Alman-Sovyet anlamasnn mahiyeti de stanbul'da malum olmu ve Almanlarn Bak meselesinde Sovyetleri tuttuklar renilmiti. Bu anlama maddeleri stanbul'da Almanlara kar ar tenkitlere yol at gibi, Enver Paa'da Bak iinin kendi bana halledilmesi gerektii kanaatim bsbtn kuvvetlendirmiti. Bak ve Azerbaycan meselesi yznden, Trkiye'de "Bolevikler" ho grlmemee balanmlard. Hatt Yunus Nadi Bey, imdiye kadar birok makaleleri ile Bolevikleri vmken, "Yeni Gn" gazetesinin 4 Eyll (1918) tarihli nshasnda: "Boleviklerin hkmeti" adn tayan bir bamakale yazm ve Bolevikleri u cmlelerle tenkit etmiti: "Bolevik hkmeti ne emindir, ne de uzundur. Herhangi mlhaza ile olursa olsun, Bolevik hkmetine fazla istinat etmeyi iltizam eyleyenlerin hayli rk bir tahtaya basm olduklarn imdi olsun anlamaya balam olduklar mit olunabilir." Gazetenin bu yazsndan anlald vehile, demek ki, bu tarihlerde stanbul'da dahi "Boleviklerle anlamak isteyenler" vard. Yunus Nadi Bey de Boleviklerin Azerbaycan'da daha dorusu Bak'daki hatt hareketlerin bu gibilere bir ihtar mahiyetinde olduunu sylemek istemiti. Mamafih, bu tarihlerde Bak'da artk Bolevik rejimi olmad, galiba, stanbul'da biliniyordu. Bak'nn kk bir ngiliz ktas tarafnda igali ve yerli Ruslarla Ermeni'lerden tekil edilen birlikler sayesinde ehirde bir dereceye kadar asayi salanmakla beraber, Kzllarn tahakkm zamannda Mslman ahaliye kar tatbik edilen bask yine de devam etti. Bilhassa Ermeniler taknlk yapmakta, Mslmanlarn dkknlarn yama ve trl eziyet etmekte idiler. ehirde byk bir yiyecek sknts hkmsrmekte idi, ne ekmek, ne et ve ne de meyva bulunmamakta idi. Bu durum karsnda Bak'daki Mslman ahali kurtulu'un ancak Osmanl-Trk askerlerinin gelmesiyle can ve mal emniyetinin ancak Trkler sayesinde mmkn olacana kanaat getirmiler ve dolaysiyle Trk askerlerinin geliini drt gzle beklemekte idiler. Trk kuvvetlerinin geliini, mamafih yalnz Azeriler deil, kuzey

536

Kafkas'lardan balayarak Grcstan'a kadar her eit dindeki btn milletler, hatt Ruslar dahi, sabrszlkla beklemekte idiler; nk Kzllarn zulmnden kurtulmamn yegne aresinin Trklerin gelmesiyle mmkn olaca aka anlalm bulunuyordu. Temmuz (1918) Trk asker hareketinin Bak'ya yaklat sralarda, Azeriler arasnda sonsuz bir sevin belirmiti; fakat Trk ordusunun ilerleyii duraklaynca, endieler balamt. Mslman ahalinin "Trk askerlerini nasl beklediklerini", Bak'da kan "Ak sz" gazetesi bayazarlarndan Talibzade Abdullah ayik u msralarla dile getirmiti : 1
1 "Ak Sz" gazetesi (Bak) 13 Zilhicce 1336 (7/20 Eyll 1918).

537

Azeri gnllleri de 6-7 bin kadard. Ar makinal tfekler ve bir miktar top ve havan topu da getirilmiti. Bak'daki kuvvedere gelince, az sayda ngiliz askeri vard (birka yz) ve Ermeni-Rus milis ktalar da 7-8 bin kadard. Trk hcumu 14 Eyll gn balad. Nuri ve Halil Paalar hareketi bizzat idare ediyorlard. Trk hcumu sr'ade geliince General Dunsterville ehirde
1 E. Kaymakam Rt, Bak yollarnda, s. 197 ve devam; W. E. D. Ailen and P. Mratoff, Caucasian Battlefields, p. 495; E. Kurmay Yrb. Sleyman zzet. Byk Harpte (1334-1918) 15. Piyade Tmeninin Azerbaycan ve imal' Kafkasyadaki Hareket ve Muharebeleri. Askeri Mecmua Tarih ksm. Say 44 (1936).

538

Bak'ye Trk ordusunun girmesi zerine Miralay Nazm Bey ehrin kumandan tayin edildi ve derhal sivil (mlk) idarenin tanzimine baland. Bak'nun eski Belediye bakan llkin ve Belediye Meclisi yelerine vazifeleri bana dnmeleri emredildi; ou Mslman olmak zere yeni yeler de seildi. Bir ka gn iinde ehirde normal hayat balad; dkknlar ald, yiyecek sknts sratle giderildi. Trk ordusunun ehire girmesinden nce bir pud (16 kilo) "un" fiyeti 800 ruble iken, imdi 100-150 rubleye dt; 20 rubleye kan ve zorlukla bulunan "koyun eti" de 6 ruble'ye dt. ngiliz'ler ve Kzllar zamannda ehirde hi bulunmayan "zm, karpuz ve dier meyvalar" gayet ucuz fiyatla pazarda satlmaya balandlar. Bu suretle Trk askerlerinin kontrol altnda Bak asaya ve ekonomik refaha kavumak yoluna girdi. En mhim cihet te Bak'ya "Mill Azerbaycan Hkmeti"nin Gence'den gelmesi oldu. Bak ehri Kzllarn elinde iken, "Mill Azerbaycan Hkmeti" geici olarak Gence'de yerlemiti. Bak'nun kurtarlmas zerine, Fethali Han Hoyski'nin reisi olduu mill hkmet derhal Bak'ya geldi, ve bu suretle Azerbaycan Mill Devleti, z bakentine kavumu oldu. Mill Hkmet tarafndan 7/20 Eyll 1918 tarihinde durum u ilnla bildirildi:

Azerbaycan Hkmetinin ln
Paytahti olan Bak'ye taze varid olmu Azerbaycan H- kmet-i Cumhuriyesi bununla ehirde ve etrafta yaayan umum ahaliye bilfark din ve millet emrediyor ki: Azerbaycan hkmetinin taht-i tabiiyetinde yaayan hi bir millete tefavt koyulmayarak, canileri, garetgerleri, katilleri ve cemaatin asayiini bozanlar hkmet byk cezaya, idama varncaya kadar duar edecektir. Ahali bunu bilmelidir ki, Trk millet-i necibesinin kahraman ve fatih askerlerine emir verilmidir ki, cinayete ve katl-i ga- rete megul olanlar nerede grseler gelebaran etsinler. Trk Azerbaycan hkmetinin an ve erefine yaramaz ki onun paytahtinde gnahsz adamlarn hak ve hukukuna tecavz olunsun. Azerbaycan Heyet-i Vkels Reisi F(ethali) H(an) Hoyski'

1 "Ak Sz" gazetesi, 7 Eyll 1918.

539

Bu ilnn ve tabii bata Trk askeri kontrolnn tesiriyle Bak'da sratle emniyet yerlemi, asayi temin edilmi ve Mill Azerbaycan Devletinin salamlamas iin esiz bir frsat zuhur etmiti. Osmanl- Trk askerleri Azer kardelerine kar tarih byk vazifelerini ifa etmek zere Bak'da bulunuyorlar ve bu mill uur iinde Bak'ya gelen her bir Trk askeri ve siviller canla, bala sonsuz bir evk iinde grevlerini yapmakta idiler. Bak'nun Trk kuvvetleri tarafndan zapt, stanbul Trk matbuatnda tafsilt ile anlatld ve sevin dolu yazlarn kmasna vesile tekil etti. "Yeni Gn" gazetesinin 21 Eyll (1918) tarihli saysnda bu mnasebetle, "Azerbaycan tamamiyet-i mlkiyesini temin etti" balkl uzun bir yaz kt. Baka gazete ve mecmualarda da buna benzer makaleler intiar etti. Bak'nun alnmasndan en ok memnun kalan phesiz Bakumandan vekili, Harbiye Nazr Enver Paa olmutu. Paa, bu haberi o sralarda stanbul'da bulunan, Azerbaycan Millet Meclisi Reisi Resulzade Mehmed Emin Beye bizzat telofonla haber verip mjdelemiti. Bak'nun Trklerin eline getii gn baka bir hadise daha cereyan etti. ngilizlerin Bak'ya gelilerinden soma, eski Kzl* idare- cilerin ele balarnn hapsedildikleri sylemitik. Bak ehri Trklerin eline derken, bu mevkuf komiserler bir gemiye nakledilmilerdi ve galiba Astarhan'a gnderileceklerdi. Fakat geminin kaptan, gemiyi, ngilizlerin igali altnda bulunan, Trkistan sahilindeki Krasno- vodsk ehri limanna gtrm ve oradaki beyaz Ruslara teslim etmiti. Beyaz Ruslar da (tabii ngilizlerin haberi ve muvafakat^ ile) 26 Komiseri Krasnovodosk'dan biraz tedeki bir istasyonda kuruna dizmilerdi. ldrlenler arasnda aumyan da vard. Bu sralarda Bak'da Kzllar arasnda mhim rol oynam olan Mikoyan (az nce Sovyetlerin Cumhurbakan idi) naslsa bu badireden sa-esen kurtulmutur. 1 Trk ordusunun asker hareketi Bak'yu kurtarmakla bitmi deildi. "imal Kafkas Cumhuriyeti"nden bir heyet stanbul'a giderek, Enver Paa'dan asker yardmda bulunmasn rica etmiti. Bu defa Trk kuvvetlerinden bir ksmnn Dasan'a gnderilmesi kararlatrld. 5. Frka Bak'da kalacak ve ehirdeki asayii temin ile Azeri asker tekiltnn gelimesine yardm edecekti.

1 C. H. Ellis, Operations in Transcaspia 1918-1919 and the 2S Commissars case. St Antony's Papers, No 6: Soviet Affairs, Number tvvo. London 1959.

540

1 Dastandaki Trk askeri hareketlerine ait: (smail) Berkuk, Byk Harple (334) imali Kafkayadaki faaliyetlerimiz ve 15 inci frkann harekt ve muharebeleri. "Asker Mecmua" Tarih ksm, say 94. (istanbul asker matbaa 1934); E. Kurmay Yrb. Sleyman zzet, 15. Piyade tmeninin Azerbaycan .. s. 61 ve devam. W. E. D. Ailen and P. Muratoff, Caucasian Battlefields, p. 495.

Bu sralarda Albay Bierakov'un Kazaklar Derbent ve Petrovsk ehirlerini ele geirmiler Ve "imal Kafkas Cumhuriyeti"ni tehlikeli bir duruma koymulard. Bierakov'un kumandas altnda kendi Kazaklarndan birok Ermeni ve Boleviklerden kaan Rus zabideri ve askerleri vard. Trk kuvvetleri ite bunlar tardedecekti. imal Kafkaslarda bulunacak kuvvederin bana Yusuf

541

baycan'da hem de Dastan'da mstakil iki devlet kurulmu oldu. Yani Enver Paa'nn tedenberi tasarlad ve Trkiye'nin ilerdeki emniyeti bakmndan zarur grd byk bir slm Devletinin temelleri atlm bulunuyordu. Bir mddet sonra Azerbaycan ile Dastan'n, Trkiye'nin teviki ile bir federasyon halinde birlemeleri mmkn olacakt. Buna belki de ran Azerbaycan da katlacak ve bu suretle ahalisi o milyonu aan byke bir Trk-lslm Devleti meydana gelmi olacakt. Dolaysiyle Enver ve Talt Paalarn "Turanclk" (veya Pantrkist-Panislamist) siyasetleri msbet semere vermi olacakt. Ve bu yoldaki tasarlarn hakikaten msait artlar zuhur ettiinde, gerekletirilmesi mmkn olacan da isbat etmi olacakt.
542

1 E. Kaymakam Rjt, Bak yollarnda.. .s. 216.

543

X I BAK YZNDEN SOVYET-RUSYA LE TRKYENN ARASININ GERGNLEMES VE KESLMES 1918 yl Haziran sonlarnda Trk kuvvetleri ve Azer gnlllerinin Bak'ya yaklatklar ve 27 Haziran'da Delican mevkii yannda Bak'dan gelen Ermeni ve Rus milis ktalarn geri attklarn yukarda grmtk. Bak Sovyeti, Trk asker hareketi hakknda Moskova Merkez hkmetine telsizle haber vererek durumun ciddiliini anlatm ve yardm gnderilmesini istemiti. Sovyet hkmetinin elinde yeter derecede kuvvet bulunmadndan ve bilhassa mesafenin uzakl yznden, Bak'ye yardm gnderecek durumda deildi. Ancak diplomatik kanallarla burann Trklerin eline dmesine mani olmaa allacakt. Sovyet-Rusya hkmeti Bak ehrinin Rusya'mn ayrlmaz bir paras olduunu iddia etmekte ve buraya Trk ktalarnn taarruzunun, BrestLitovsk anlamasna aykr bir hareket olduu kanaatnda idi. Bu noktaya Moskova'daki Alman bykeliliinin dikkati ekilmiti. ierin, Alman hkmetinin derhal mdahalesini istemiti. Alnan cevap da teskin edici mahiyette idi. Trk ktalarnn 5 Temmuz tarihlerinde ileri harekederii durdurmalar ve Bak'nun tehlikeden kurtulmas, galiba bu Alman mdahalesine atfedilmiti. Fakat 20 Temmuz'dan sonra Trk asker hareketi yeniden balaynca, Sovyet hkmeti tekrar telland ve ii resm kanala dkerek, 25 Temmuz (1918) tarihinde Moskova- daki Alman bykeliliine bir nota verdi; bu notada: "Alman- Trk ktalarnn Bak zerine yrdkleri ve emaha'ya vardklarna ait bilgi alnd" anlatldktan sonra, Alman hkmetinin "daha nce vdettii vehile" bu hareketi durdurmas istendi. 1 ierin, Berlin'deki Sovyet elisi Joffe ve husus mmessil Rakovskiy'e tel ekerek "Alman-Trk ktalarnn Bak'ya yaklatklarm ve hemen

1 DVI T. I. vesika 284.

544

Alman hkmeti nezdinde bu hareketin durdurulmas iin teebbste bulunulmas gerektiini" bildirdi. Gerek Joffe ve gerekse Rakovskiy- den teskin edici cevap alnd anlalyor; Alman hkmetinin "meseleyi ele ald ve bu hareketi durduraca hakknda teminat verildii" ierin'e bildirilmi olmaldr.' Bu defa, Bak'da bulunan "Kafkas lerini tedvire memur fevkalde murahhas" (ve o sralarda Bak Sovyetinin reisi) Stepan a- umyan'dan alnan 27 Temmuz tarihli telgrafta, "cephedeki durumun gittike fenalat" anlatldktan sonra, "Bak Sovyetinin sac kanadnn kk bir ounlukla ngilizleri davete karar verdiini" zlerek bildirmi ve Bak zerine yryen kuvvetlerin muntazam Trk birlikleri olduu, aralarnda Alman zabitleri (instruktr)nin de bulunduunu belirttikten sonra, Bak'nun mdafaas iin I- Rusya'dan acele asker yardm gnderilmesinin zarur olduunu da bildirmi, vaziyetin vehametini aksettirmiti. 2 Fakat Sovyet hkmetinin Bak'ye her hangi bir kuvvet gndermesi imknszd. nk Orta dil boyunda balanan eko-Slovak ayaklanmas, Boleviklere kar halk ordusunun harekete gemesi karsnda, Bak'nun deil, dil boyunun bile Kzllarn elinde tutulabilecei pheli idi. Tsaritsin ve Astarhan ehirlerinin mdafaas bilhassa nemli olduundan, buralarn mdafaasn tekiltlandrmak iin, Merkez Sovyet hkmetince Parti kademesinde byk bir yer tutan Stalin, Tsaritsin'e gnderilmiti. te Stalin de buradan aumyan'a telsizle mtemadiyen talimat veriyor ve Bak'nun her ne pahasna olursa olsun muhafazasn ve mdafaasn talep ediyordu. 1 Durumun cidd bir safhaya girmesi zerine, ierin, Berlin- dcki Sovyet bykelisi Joffe'ye sk sk telgrafla talimat vermee balad. Joffe de Alman hariciyesi ile temasa geerek, ald cevaplar Moskova'ya ulatrmakta idi. ierin'den 29 Temmuz'da alnan telgrafa gre: "AlmanTrk kuvvetlerinin geri alnmas ile ancak Bak- nun tehlikeden kurtarlmas mmkn olacakt." Bunun zerine Joffe, hariciyeden Herr Busche'yi grm ve meseleyi mzakere etmiti. Herr Busche kendisinden nce hariciye nazr Hinze'nin de

1 Lenin, daha 7 Temmuz (1918) tarihinde, Tsaritsin (sonraki Stalingrad- bugnk Volgograd) da bulunan Stalin'e telgraf ekerek: "Berlin'deki Sovyet elisi Joffe'nin, Bak petrollerinden bir ksmnn Almanlara braklacan garanti ederek, Trklerin Baku zerine yrmemeleri hususunda Almanlarn mdahelesini istiyeceini" bildirmiti. DVI T. I. vesika 256 s. 351. 2 DVP T. I. vesika 287, s. 411-412. 3 DVI T. I. vesika 276, s. 401-2.

545

syledii gibi, "Sovyet Dileri Komiserliine gelen haberlerin katiyen doru olmadn" tekrarlamt. 1 Busche'nin dediine baklrsa, "gerek stanbul ve gerek Tiflis'ten ald telgraflardan, Trklerin Alman taleplerine boyun eerek ileri harekederini durduracaklar ve bundan sonra da Bak zerine yrmeyeceklerine ait sz vermilerdi." Alman hariciye mensubu gerek kendisinin ve gerekse hariciye nazrnn Hinze'nin bu baptaki beyanatnn tamamiyle gvenibr mahiyette olduu hakkmda teminat vermi ve "ayet Sovyetlerin dedikleri doru karsa, Almanlarn Trkleri geri dnmee zorlyacaklarn" szlerine eklemiti. Busche'nin dediine gre: "stanbul (hkmetinin) bu hususta taahhd vard.'" Joffe'nin Berlin'den, i Austos (1918) tarihinde bildirdii vehile: Az nce Alman karaghndan dnm olan Hariciye nezareti ube mdrlerinden Kriege, stanbul'daki Alman elisi Kont Bcrnsdorff kanalndan ve 30 Temmuz tarihini tayan bir telgraf Joffe'ye gndermiti. Bu telgrafta "Elinin Bak hakknda elde ettii bilgiler zerine, Enver Paa ve Sadrazam Talt Paa'dan baka Hariciye nzn Nesim Bey ile de grt" ve hepsinin de Nuri Paa'ya Bak zerine yrmemesi iin kat' bir emir gnderildii hakknda teminat verdikleri yazl idi. 2 stanbul'daki Alman elisine gre: "Trklerin Bak zerine yryeceklerine ait gelen haberler aslszd." Bu telgraftan anlald vehile, Alman hkmeti stanbul'daki elisine talimat vererek, meseleyi Enver Paa, Talt Paa ve Nesim Bey ile grmesini ve bu yolda Trk hkmetine bask yapmasn istemiti. lgili Trk devlet adamlar ise Trk kuvvetlerinin Bak zerine yryleri hakknda resmen bilmemezlikten gelmiler ve tevil yoluna sapmlard. Onlar, galiba, byle bir teebbsn olsa olsa Nuri Paa'mn kendi bana ve Azer gnllleri ile yapmak istediini de szlerine ilve etmilerdi. Joffe'den alnan malmat, ierin'i, galiba, bir mddet iin oyalamt; nk 5 Temmuz'dan sonra Trk hareketleri bsbtn durmu ve Bak cephesinde Austos balarna kadar endie verici bir faaliyet grlmemiti. 4 Austos'ta Bak'ya ngilizlerin gelmesi ile Trk asker hareketinin, galiba, bsbtn duraca sanlmt. Bu arada Bak'dan Moskova'ya dnen "maruf bir Bolevik simas

1 "Izvestia" 9 Ekim 1918 (Joffe'den ierin'e 30 Temmuz 1918). 2 "Izvestia" 9 Ekim 1918.

546

(kim olduu sylenmiyor, ancak herkesin bildii deniliyor) Bak'ya kar yneltilen Trk taarruzlar hakknda etrafl bilgi vermiti. 1 Bunun zerine ierin 18 Austos (1918) tarihli bir telgrafla Joffe'yi durumdan haberdar etti. ierin, "Trklerin Bak'ya kar yeniden harekete geeceklerini, Almanlarn ya Sovyetleri aldattklar veya kendilerinin aldandklarn" yazm ve Joffe'nin bu mesele zerine bir daha dikkatini ekmiti. Ayn telgrafa gre: "30 Temmuz tarihlerinde Trk kumandan evket Paa (her halde Nuri Paa olacak, veya evki Paa'nn ad yanllkla kartrlmtr) adna Bak'ya beyannameler atlm ve ehrin "kaytsz artsz teslim olmas" istenmiti. Tam bu sralarda, Moskova'daki Trk elisi Galip Kemal Bey'in, "Brest-Litovsk muahedesi ahkmnn tatbiki;" hususunda Dileri Komiserlii nezdinde teebbsleri olmutu. Her halde istanbul'dan ald talimata gre hareket eden Bykeli, Brest-Litovsk muahedesinde Sovyetlerce Almanlara tannan en ziyade maz- har msaade devlet (the most favored nation) esaslarnn btn u- mul ile Trkiye'ye de tannmasn istemiti. ierin ise bunu kabule yanamyor, ancak, "ticaret ve seyr sefer" sahalarnda bunun tatbikinin mmkn olacam sylyordu. Anlalan Bak meselesi yznden Dileri Komiseri Trkiye'ye kar souk bir durum alm bulunuyordu. Nitekim ierin, Galip Kemal Bey'e 8 Ausyos tarihlerinde Bak meselesini at ve "Trklerin Brest - Litovsk anlamasna aykr olarak Rus topraklarna girdikleri ve Rus askerleri ile harp ettikleri bir srada, bu bar ahkmnn daha da geniletilmesinden bahsetmenin yersiz olacam" sylemekle, Galip Kemal Bey'e serzenite bulunmutu.2 Galip Kemal Bey de buna karhk olarak: "Muahede ahkmnn Devlet-i Aliyye tarafndan deil, Bolevik hkmetinin kendisinin ihll ettiini ve ierin'in cereyan eden olaylar hakknda sarih bir bilgisi olmadn ve Trk hareketlerinin Ermeni etecilerini bastrmak, Osmanl teb'as ve esirleri ile Mslman ahaliyi korumak maksadiyle ihtiyar edilmi olabileceini"3 ne srd ki, Trk elisinin bu iddias ancak ksmen doru idi. Grme de souk bir hava iinde sona erdi.

1 Ayni y. (ierin'den Joffe'ye, 18 A. 1918) 2 DA H. U. Karton no. 124. 3 Ayni y.

547

Galip Kemal Bey'e gre Rusya'nn ii ok karkt ve bu artlar altnda muahede ahkmmn tatbikine imkn grlmyordu. Bu durum karsnda kendisinin Moskova'da kalmasna lzum ve ihtiya yoktu ve pek yaknda buradan ayrlmas icap edecekti. Alman elisi von Mirbach'n 6 Temmuz gn bir Rus Es-Er'i tarafndan ldrlmesi, her halde Galip Kemal Bey'e ok tesir yapm ve kendisinin de ayn akbete uryacandan endie etmiti. nk Moskova'daki Mslman Bolevikleri arasmda (bata Mustafa Suphi olmak zere) birok dman olduunu ve kendisinin Sovyet hkmetince asla beenilmediini de biliyordu. Nitekim Galip Kemal Bey, Alman ve Avusturya elileri ve maiyyetlerinden ounun yaptklar gibi, Hariciye Komiseri ierinle ksa sren bir vedalamadan sonra, 9 Austos gn Moskovadan ayrld ve Trkiye'ye gitmek zere yola kt. Elilik memurlar da kendisini takip etmilerdi ve Moskova'da resmi sfat haiz hibir Trk kalmam, ancak esirler komisyonunda, yani Alman heyeti nezdinde, Remzi Paa iine devam etmiti. Galip Kemal Bey'in Moskova elilii bu suretle 9 Austos (1918) tarihinde sona ermi oldu.1 Galip Kemal Bey, 1918 yl Nisan'nda Moskova'ya geldiinde birok mitler beslemekte idi; bilhassa Rusya'daki Trk ve Mslman kavimlerin "Mill ve Meden ve Siyas" gelimelerinde yardmc olarak, Brest-Litovsk muahedesinde de tesbit edildii zere, onlar himaye edecek ve bu kavimlerin Trkiye ile balarn kuvvetlendirmee gayret edecekti. Nitekim Moskova'ya : gelir gelmez bu meselelerle yakndan ilgilenmi ve Rusya Mslmanlar, Trk-Tatar kavimlerinin ileri gelenleri tarafndan yakn bir alak grm ve Trk elilii adet Mslmanlarn merkezi haline gelmiti. Fakat onun bu hareketi Sovyet hkmetince ok fena yorumlara yol am ve Trk elilii ile temas edenler takibata uramlard. Rusya'nn iindeki gelimeler, Boleviklerin btn mill hareketleri bastrmalar ve tedhi siyasetine girimeleri sonunda Rusya Mslmanlarnn durumlar gnden gne fenalat. Galip Kemal Bey'in onlara yardm etmesi iin elinde hi bir imkn yoktu; zaten Enver ve Talt Paalar bu hususta btn iyi niyetlerine ramen, Rusya Trklerine yardm edecek durumda deildiler; en yakn bir karde millet olan Azerilere yardm teebbs, Bak'ya yry hareketi, Sovyetler ve Almanlar nezdjnde bu kadar tepki yaratmt.

1 Galip Kemali S y l e m e z o l u , Hatralarm, s. 134.

548

Bu suretle Galip Kemal Bey, zerine ald misyonun yerine getirilmesinin imknszlklar karsnda, hayal krklna urayarak, Moskova'dan ayrlmt. Kendisinin gidiine en ok zlenler, phesiz, Moskova'daki Rusya Mslmanlar - Kazan Trkleri ve baka lkelerin Trkleri olmutu. ierin, yukarda sylendii zere, Baku'dan gelen "maruf zattan" olaylar hakknda esasl bilgi edinmi bulunuyordu. Bunun zerine, Moskova'daki Alman bakonsolosu Dr. Hauschild'e (Moskova'da Alman bykelisi bulunmuyordu, Elilik kapatlmt) 19 Austos (1918) tarihinde uzun bir nota gnderdi ve Bak yaknndaki Trk asker hareketlerini anlattktan sonra, evket Paa (Nuri Paa olacak)nn beyannamesinden bahsetti. ierin, "Trk ve Alman hkmetlerini verdikleri vdleri tutmamakla itham ediyor ve Bak'nun Trkler tarafndan igalinin tam bir felket (cata- strople) olacan ve kymetli eylerin geni lde tahribata urayacan syledikten sonra", "Bak'nun petrolnn Rusya'nn vc Rusya ile ekonomik mnasebetlere giriecek olan memleketler (yani bata Almanya'nn) iin byk bir nemi haiz olduunu" ayrca belirtmiti.' Sovyet hkmet mahfillerindeki hkim kanaata gre, Almanlara Bak petrollerinden muayyen bir hisse vdedilirse, Almanlar Bak'nn Trkler eline dmesini nleyeceklerdi; Alman hkmetine, zaten bu yolda, Moskova'dan ald talimat zerine Joffe tarafndan teminat verildii de anlalyor. ierin 19 Austos'taki Alman konsolosuna tevdi ettii notasndan sonra, Bak meselesinde yine bir geveme grld, nk Trk asker hareketi yine durmutu. Bu mddet zarfnda Joffe dc Berlin'de gerekli temaslarda bulunmakta idi. Nitekim, Joffe'den 14 Eyll tarihinde (yani Bak'ya Trk hcumu balad gn) Moskova'dan alman telgrafta, "Trklerin Bak- ya kar hareketlerinin Almanlar tarafndan muhakkak durdurulaca hakknda teminat" verilmiti.2 Joffe'nin 16 Eyll tarihli telgraf Bak'ya ait fazla birey bilinmedii merkezinde idi. Halbuki Bak bir gn nce, yani 15 Eyll'de Trk ve Azer ktalarnn eline dmt. Buna ait haberler de o srada Moskova'ya ulam bulunuyordu. Bak'nn dtn renen ierin derhal harekete geti ve g Eyll (1918) de Joffe'ye olup bitenler hakknda uzun bir tel ekti

1 DVP T. I. vesika 306, s. 428/29. 2 "Izvestia" 9 Ekim 1918 (Joffe'den ierin'e, 14.9.1918)

549

ve Bak'da Trk askerleri tarafndan ilenen "grlmemi vahetler" zerinde ayrca durdu ve buna Almanlarn dikkatini ekmesini istedi. ierin'e gre: "Bak'nun Trkler tarafndan zapt, Trkiye'nin BrestLitovsk anlamasn kaba bir ekilde bozmas" demekti' ve bundan tr "Sovyet hkmeti bundan byle kendisini Trkiye ile bar halinde saymyordu". Bu sralarda Moskova'da bir Trk elisinin bulunmadn ve Galip Kemal Bey'in 9 Austos tarihinde Rus payitahtndan ayrldn yukarda grmtk. Zaten Almanya ile Svyet-Rusya'mn aras da bu gnlerde iyi deildi. 6 Temmuz (1918) gn Kont von Mirbach'n bir Es-Er tarafndan ldrlmesi zerine, az daha Almanya ile Rusya arasnda harp kyordu. Almanlarn Ukrayna'da ilerleyileri, Karadeniz sahilleri ve hatt Kafkaslara doru gidileri Sovyetler tarafndan endie ile takip olunmu ve yer yer Ruslarla Almanlar arasnda arpmalar dahi yaplmt. 2.7 Ausyos tarihinde Berlin'de, Almanya ile Sovyet-Rusya arasnda bir anlamaya varlmasna ramen iki memleket arasndaki mnasebetler ancak zahiren dzelmi gibiydi. Alman hkmeti Bat'daki savalarn kat' bir safhaya girdii ve kat' neticenin yaklat bir srada Rusya ile uramak istemiyordu; zevahiri kurtarmak iin mmkn mertebe Brest-Litovsk muahedesine riayet eder gibi grnyordu. Alman bykelisinin ldrlmesinden sonra da, mnasebetler kesilmemi, Moskova'da bir bakonsolos braklmt; resm mnasebetler bu kanalla yrtlmekte idi. Trkiye ile Sovyetlerin mnasebetleri, az nce iaret edildii gibi, Bak yznden had bir safhaya girmi bulunuyordu. Nitekim Sovyet hkmeti bu yzden mnasebetlerin kesilmesi ve Brest-Litovsk muahedesinin Trkiye'ye ait ksmnn feshine karar vermi bulunuyordu. Sovyet hkmetini tela dren bir husus da, yar resm bir gazete olan "Norddeutsche Allgemeine Zeitung" ve "Lokal Anzeiger" da "Bak'nun Trk ktalar taraf ndan zaptndan tr" memnuniyet ifade eden yazlarn kmas oldu. ierin. 21 Eyll (1918) de, Moskova'daki Alman bakonsolosu Herr Hauschild'e bir nota vererek, Alman gazetelerinde bu yolda yazlar kndan tr protestosunu bildirdi ve Bak'daki olaylarn Almanya ile Sovyet Rusya arasnda 27 Austos'ta akdedilen anlamaya tamamiyle aykr olduunu

1 "Izvestia" 10 Ekim 1918 (ierin'den Joffe'ye, 19 Eyll 1918)

550

ve Alman hkmetinin Bak meselesinde gerekli tedbirleri almay ihmal ettiini ve bundan doacak neticelerin sorumluluunun tamamiyle Alman hkmetine ait olduunu" da kaydetmiti.1 Joffe de bu hususta Alman Hariciyesine 21 Eyll de sert bir nota verdi. Sovyet idarecileri Rusya'daki hkimiyetleri sahasndaki matbuat tam bir bask altnda tuttuklarndan, Alman hkmetinden de ayn eyi yapmasn istemekte ve beklemekte idiler. Sovyet Dileri Komiserliinde, bu kabl yazlarn Alman hkmetinin grn ifade ettii endiesi vard. Sovyet hkmeti Bak'nun Trkler tarafndan zapt zerine, Trkiye ile mnasebetlerin kesmek kararn Alman hkmetine bildirmi ve buna ait Babli'ye gnderecei notay 20 Eyll (1918) tarihinde, galiba, radyo telgrafla franszca olarak yaynlam, 2 notann metni Trk makamlarna da ulatrmt. Bu notada bilhassa u noktalara temas edilmiti : "Brest Litovsk Bar ile Rusya ve Trkiye arasnda yeni esaslara gre arazi ve siyas hususlarn tanzim etmi olduklar Kars, Ardahan ve Batum evrelerinin, komu devletler ve bahusus Trkiye'nin itiraki ile yeni nizamn kurulmas tesbit edildii halde, Trkiye buralar asker igal altna aldktan sonra, tek tarafl bir plebiscit yapmt. Sovyet hkmeti bu plebiscitin mevcut bar ahkmna aykr olduu kanaa- tndadr ve bunu tanmamaktadr ve bura ahalisinin kendi mukadderatlarn tayin hakkn muhafaza ettiklerini" beyan eder. Nota devamla: "Bar akdi ile Trkiye ve Rusya arasnda harp hali sona ermesine ramen, barn hemen akdinden ok az bir zaman gemiken, Trkiye asker haekt balam ve bu harektn u ana kadar devam ettirmektedir. Muntazam Trk kuvvetleri, ekya eteleri ile birlikte (Azerbaycan gnllleri kasdediliyor) Sovyet arazisini igal altnda tutmaktadrlar. ehirleri ve kyleri yama ve Hristiyan ahaliye kadn ve ocuklara her trl bask ve eziyet yapmaktadrlar. Sovyet hkmeti, Trkiye tarafndan giriilen bu asker hareketlerden tr birok defa protestoda bulunmu ise de bunlar hi dikkat nazarna alnmamtr. Nihayet bu ydm Temmuz'unda, Trk ordusu Bak'ya kar harekete gemi ve Sovyet askerlerinin kahra

1 "lzvestia" 10 Ekim 1918. 2 Bu notann metni: DVP T. I. vesika 346, ss 490-492. Franszcasnn Dileri Bakanl Arivinde olmas lazmgelir. Bu Sovyet notasna Ahmed Nesimi Bey 6 Ekim 1918 tarihinde cevap vermitir. Bkz. Ekler.

551

manca mukavemetine ramen, Sovyet-Rusya Cumhuriyetinin en mhim ehirlerinden biri olan Bak'ya girmitir. Sovyet hkmetinin bu yoldaki btn protestolar ya olaylar inkr ve red ile karlanm veya Bak zerine harekette bulunan kuvvetlerin yerli ahaliden teekkl etmi gayr-i muntazam ktalar tarafndan yaplm olduu iddia edilmitir. Halbuki ehir muntazam Trk birlikleri tarafndan alnmtr vc Trk askerlerine katlan Tatar (Azer) ekya etecileri ile birlikte Bak yama edilmi ve tahribata maruz kalmtr. Btn bu hareketlerle, Brest-Litovsk bar muahedesi Trk hkmeti tarafndan sistemli bir ekilde haleldr edilmitir. Trk hkmeti bu davran ile, Brest-Litovsk anlamasnn artk hkm kalmadn kabul ettiini de ortaya koymu bulunmaktadr. Bu durum karsnda Sovyet hkmeti de Osmanl Devleti'nin bu kabl davranlar ile Rusya ve Trkiye arasnda akdedilmi olan Brest- Litovsk muahedesindeki bar hkmlerini fiilen kaldrm olduunu tanmak mecburiyetinde olduunu beyan eder." (mza: Dileri komiseri: ierin). Sovyet-Rusya bu suretle 20 Eyll 1918 tarihli notas ile, hem "Elviye-i selse" nin (Kars, Ardahan, Batum sancaklar) Trkiye'ye ilhakm tanmadn hem de Brest-Litovsk muahedesinin de feshedilmi olduunu bildirmiti. Sovyet siyas prensipleri ve usullerine uygun olarak bu gelime ve alnan kararlar hakknda Sovyet matbuatnda, Trkiye aleyhine olmak zere, iddetli bir kampanya almas da verilen kararlar arasnda idi; mamafih bu sonuncu karar el altndan ilgili kiilere bildirilmek zere tatbik edilecekti. Bilindii zere Sovyet Rusya'da matbuat tamamiyle Devletin yani "Komnist (Bolevik) Partisi" nin kontrol altnda idi. Zaten matbuat diye bir ey de yoktu. Ancak resm mahiyette iki gazete karlmakta idi: Parti organ olan "Pravda" (Hakikat) ve hkmet organ olan "lzvestia" (Haberler). Btiin dier gazeteler, eyalet merkezlerinde ve daha kk ehirlerde hep bu iki gazetenin kopyesi mahiyetinde idiler. Sovyet matbuatnn d propaganda, ksmnn banda, aslnda Po- lanya'l bir yahudi olup, Dresden'de bir vakitler, "saat hrszlndan" hapse atlan ve Alman Sosyalist (Ko.nnist) hareketine de katlm, Kari Radek (asl ad: Sobelsohn) gibi, yaman ve hayasz bir ihtillci ve ayni zamanda ok kudretli bir gazeteci bulunuyordu. Kari Radek, Brest-Litovsk mzakerelerinde Rus heyeti ile birlikte bulunmu, Alman askerlerine propaganda brorleri datmak ve mzakereler

552

esnasnda Alman generalleri ile alay etmekle mehur olmutu. te byle bir zat, imdi Trkiye aleyhindeki kampanyay idare edecekti. "lzvestia" gazetesinin 21 Eyll (1918) tarih ve 205 (469) sayl nshasnda, "Trkiye" diye bir makale kt; yazan Kari Radek'ti; fakat gazetecilikte bazan kulland "Viator" (ulak, mahit) takma adn koymutu. Bu makalede, Kari Radek: "Bak'nun Trkler tarafndan alnm olduunda artk phe kalmad"n belirttikten sonra, unlar yazmt: "Bu hareket Azeriler tarafndan deil, muntazam Trk ktalar ve topusunun itiraki ile yaplmtr." Makale devamla u hususlar belirtmiti: "Trk harbiye nazr, Alman militarizminin talebesi ve tapcs olan Enver Paa, galiba, mazlum milletleri kurtarma iinde statlarndan geride kalmamaya kararldr." Sonra, "Trklerin gerekli yerlerde deil de, lzumsuz bir yerde zafer kazanmalar" ile de alay etmiti; bununla Trklerin Filistin'de ngilizler karsndaki malubiyetleri kasdedilmiti. Makalede, "Trklerin, hatt Krm zerinde gzleri olduu da" yazlmt. Kari Radek yazsna devam ederek: "Trklerin kstah politikaclar ya Rusya'nn geici olarak iinde bulunduu zaafndan faydalanmak veya Antanta (yani ngiltere ile) anlamay gz nnde bulundurarak (yani ngilizlere Bak'yu peeke ekerek, ngilizlerle msait artlar altnda bar akdetmek midi ile) Bak'yu igal etmilerdi. Bak meselesinde Almanya'nn gerekli enerjiyi gstermediine de temas edilmi ve "Bak Rusya'nn elinde kalrsa, Almanya'nn Bak neftinden (petrolnden) daha da ok istifade edebilecei" de kaydedilmiti. Bununla Almanlara tesir yaplmak istendii muhakkakt. Makalenin sonunda: "Trkiye'nin bu davran ile, Brest-Litovsk muahedesini yrtm olduu ve bu mnasebetle Almanya'nn, mttefiklerinin hatt hareketlerini kontrole muktedir olamad hakikatinin de ortaya kt" belirtilmi ve yaz Trklerle ngilizler aleyhine bir takm ithamlarla son bulmutu. "lzvestia" gazetesinde Kari Radek'in bu makalesi kt sralarda, o tarihte Berlin'de bulunan ve Alman Hariciye nezareti ile bir takm meseleler zerinde mzakereler yapan, Sadrazam Talt Paa ve Ahmed Nesim Bey, Bak problemini Sovyet elisi Joffe ile mzakere konusu ettiler. Sovyet hkmetinin 20 Eyll (1918) tarihli notas ile "Trkiye ile Rusya arasnda mnasebetlerin kesilmesi ve Brest-Litovsk muahedesinin Trkiye'ye ait ksmnn feshedilmesinin bildirilmesi zerine,

553

JofTe hemen Alman Hariciye nazr Hinze ile grm ve. durumu bildirmiti. Joffe, bu mnasebetle Sovyet hkmetinin Trkiye'ye harp iln etmesi gerektiini de sylemekten geri kalmamt. 1 Bu defa meselenin Berlin'deki Trk devlet adamlar ile grlmesi kararlatrlm olmaldr. 21 Eyll akam, Talt Paa ve Ahmed Nesim Bey Sovyet eliliine gittiler ve Joffe ile uzun bir konuma yaptlar. 2 Talt Paa, bu suretle, BrestLitovsk'tan sonra ikinci defa Sovyet-Bolevik diplomatlar ve devlet adamlar ile temas etmi oldu. Talt Paa'nn fikrine gre: "Bak meselesi, bar, yani mzakere yolu ile halledilmeli idi. Talt Paa, bu mnasebetle: "Trkiye'nin Rus arazisini asla ilhak etmek niyetinde olmadn" beyan etmi ve Bak'nun igalinde muntazam Trk ktalarnn mevcudiyetini inkr etmi, Nuri Paa'mn da resm bir sfat tamadn ve bu i ile resmen grevlendirilmedi- ini de srarla iddia etmiti. O akamki konumalar ok uzun srm, hibir neticeye varlamam ve meselenin halli gelecek grmeye braklmt. Ertesi gn, yani 22 Eyll akam Talt Paa ve Ahmed Nesim Bey Joffe ile tekrar bulutular ve mzakereye devam ettiler. Joffe, bu mnasebetle Trklerin Brest-Litovsk anlamasn mtemadiyen bozduklarn anlatmaya alt ve bir ok misal getirdi. Bunlarn ba- lcalar unlard: Trkiye, Sovyet hkmetince tannmayan "Mve- rayi Kafkas Cumhuriyeti"ni tanm ve bununla yeni hudut tesbit etmiti; Trk ktalar Rus arazisine girerek, Rus askerleri ile arpmlard ki, bunun her biri harp vesilesi (casus belli) olacak mahiyette idi. Lkin, Sovyet hkmeti boyuna sabretmiti. Fakat bu defa Bak'nun Trkler tarafndan igali zerine, Sovyetlerin sabr tkenmiti. Uzun konumalardan sonra Talt Paa: "Trkiye'nin Kafkas ilerine hibir surette karmyacana ait resmen yazl bir garanti vermee hazr olduunu" bildirdi. Talt Paa'nn hem harbin sonunun yaklatna (ve Trkiye'nin malup olacana) artk akl ermi olduundan ve bilhassa Almanlarn Kafkaslardaki Trk siyasetini desteklemediklerini yakndan renmi bulunduundan, Sovyetlere kar baz tavizlerde bulunmak ve yumuak davranmak mecburiyetinde kald anlalyor. Osmanl Sadrazam daha da ileriye

1 "lzvestia" 10 Ekim 1918 (Joffe'den Lenin'e, ierin'e, 21 Eyll 1918) 2 Sadrazam Talt Paann Berlin'de Sovyet-Rus elisi Joffe ile grmelerine ait dosyalar Dileri Bakanl Arivinde muhafaza edilmitir: H. U. Karton no 125/576: Kafkasya mesailine dair Bolevikler ve Berlin sefiri Yufe (Joffe) ile vaki olan mzakerat.

554

giderek: "Trkiye'nin Rusya hesabna asla arazi geniletmek niyetinde olmadn ve Kafkaslardan Trk kuvvetlerini hemen ekeceini" dahi beyan etti. Joffe, Talt Paa'nn bu tekliflerini yeterli grmemi ve Bak'daki btn Trk ktalar, gnll (yani Azer birlikleri dahil) ve asker malzemenin de geri alnmasn istediler. Talt Paa buna da muvafakat etmi ve "Trkiye'nin Rusya ile bar iinde yaamak arzusunda olduunu ve Bak ihtilfn bu suretle tatlya balamak istediini" szlerine katmt. Joffe de btn bu konuulanlar ve Trk Sadrazam ve Hariciye nazrnn tekliflerini hemen Moskova'ya bildirdi.1 Mamafih Sovyet Dileri Komiseri ierin, Talt Paa'nn bu tekliflerini yeterli bulmad. Joffe'ye verdii cevapta (22 Eyll): "20 Eyll notasnn neredilmesine de radyo-telgrafla yaynlanmasna ramen, bunun Trklere resmen sunulmasnn geciktirilmesi yerinde olacan" 2 (Joffe anlalan Talt Paa ile mzakerelere devam edebilmek iin bu notann Trk eliliine resmen sunulmasnn geciktirilmesini istemiti) bildirdikten sonra, Talt Paa tarafndan yaplan tekliflerin Sovyet hkmetince makbul saylabileceini, fakat buna "Bak'nun Trk ktalar tarafndan Sovyet makamlarna teslimi maddesinin" ilvesini art kotu. 5 Yani Trk asker makamlar Bak'yu ngilizlerden ve ounu Menevikler tekil eden Bak Sovyetinden aldklar halde, Buray Sovyet makamlarna, yani Kzllara teslim etmeleri gerekiyordu. Talt Paa (ve Nesim Bey) 24 Eyll'de yeniden bulutular. Joffe, Bak'nun Trkler tarafndan tamamiyle boaltlmas ve meydana gelen zarar ve ziyann denmesi gerektiini ve Bak'nun behemehal Sovyet makamlarna teslimi gerektiini" talep etti. Talt Paa da "Trklerin her hangi bir sahay (territory) Sovyet Rusya'ya teslim edemiyeceklerini, nk Kafkaslardaki milletlerin i ilerine asla ka- ramyacaklarn (yani Azerbaycanllarn ilerine karmyacaklar kasdediliyordu)" kat ' bir lisanla ifade etti. Hakikaten, Bak'yu kurtarm olan Trk ktalarndan buray yeniden Sovyetlere teslimi talebi gibi manasz bir art olamazd. Joffe ise, ierin'den ald talimat zerine, yeni taleplerinde srar etti. Talt Paa ise, Trk askerleri ve sivil personeli Brest-Litovsk

1 "lzvestia" 10 Ekim 1918 (Joffe'den ierin'e, 22 Eyll 1918) 2 Ayni yerde. 3 "lzvestia" 10 Ekim 1918 (ierin'den Joffe'ye, 22 Eyll 1918).

555

muahedesinde tesbit edilen hatta (yani Trk gr ile Elviye-i selse de dahil olmajc zere) 1877 yl snrlarna kadar ve galiba Ahsha ve Ahalkelek nahiyeleri de Trkiye arazisi saylmak artiyle, ekmee hazr olduunu ve bundan fazlasn yapamyacan beyan etti. Osmanl Sadrazam 24 Eyll gn Berlin'den stanbul'a hareket edeceinden, Bak ihtilfnn niha bir karara balanmas iin, mzakereler maksadiyle bir Sovyet heyetinin ya stanbul'a gnderilmesi veya bunun Berlin'deki Trk bykelisi Rfat Paa ile grlmesi ve Rfat Paa'ya bu hususta gerekli talimat gnderileceini de sy- liyerek, yeni teklifte bulundu. Joffe, Berlin'de grmeyi tercih etti. Talt Paa ve Nesim Bey ile Joffe arasndaki grmeler bununla sona erdi. Talt Paa, bu suretle, biri BrestLitovsk'ta dieri de Berlin'de olmak zere iki defa Sovyet mmessilleri ile karlamak frsatn bulmu ve dolaysiyle Sovyet diplomasi usulleri ve Sovyetlerin Trkiye hakkndaki gr ve emelleri, Kafkaslarda tatbik etmek istedikleri siyasetleri hakknda bilgi edinmi oldu. O, ok sonralar, bu tecrbesinden istifade etmek isteyecektir. Joffe ise, bu grmelerin altnda, Trkiye'nin aada maddeleri nakledilecek, esaslar zerinde Sovyet-Rusya ile anlaabileceini ierin'e bir telgrafla bildirdi: 1.Trkler btn muntazam ve gayr-i muntazam ktalar ile asker malzemeyi, sivil personelini de almak suretiyle, BrestLitovsk'ta tesbit edilen hattn beri tarafna ekilecektir. 2.ka edilen zarar ve ziyann denmesi hususunda milletleraras bir komisyon tekiline muvafakat edecektir. 3.artlarn yerine getirilmesi hakknda Almanya'nn teminat alnacaktr. Sovyetlerin bu lkeyi (yani Bak ve hatt Mverayi Kafkas) fiilen ele geirmeleri hareketi bitinceye kadar, Alman kuvvetleri belli noktalarda yerletirilecek ve (Trk kuvvetlerinin taahhtlerini yerine getirdiklerine) nezaret edeceklerdir. Joffe, yine 20 Eyll (1918) notasnn Trklere verilmesinin geciktirilmesinin yerinde olacan ve bu suretle, mzakere kaplarnn ak braklmas gerektiini de bildirmiti. ierin de cevabnda: "Sovyet hkmetinin Trklerden 30 Eyll'de kat' cevap beklediini ve daha fazla geciktiremiyeceini ve bu mddet iinde cevap gel

556

mezse, mnasebetlerin kesilmi saylacan" bildirdi.1 Joffe, hemen Trk elisine mracaat etmi ve cevabn bir an evvel beklendiini bildirmiti. ierin, Trklerin Bak'dan yle kolayca kp gideceklerini hi sanmyordu. Nitekim Galip Kemal Bey'in gidiinden sonra, Trk esirleri iiyle megul olmas itibariyle, bir nevi Trk mmessili saylan Remzi Paa, Eyll sonlarna doru Moskova'dan Berlin'e gitmesinden nce, ierin ile grmt.2 Bu ziyaret esnasnda (bir tesadf eseri mi, yoksa Dileri Komiserlii tarafndan mahsus oraya getirilenler mi?) Hariciye Komiserliinde, Trkistan'dan geldikleri sylenen iki Bolevik vard. Bunlardan biri, Mslman olup, Yusupov adl idi; dierinin ad da Trotskiy, yani Rustu. Remzi Paa, ierin ile grmeden, onlarla konutu. Bu iki Trkistanl Bolevik Bak- nun Trkler tarafndan igali zerine, Trkistan'n fevkalde muhta olduu neft (petrol) in Trkler tarafndan verilip verilmiyeceini ve Trkistan Boleviklerinin ngilizlere kar savamak iin asker tekilt yapmakta olduunu sylemilerdi. (Hakikaten bu sralarda ngilizler Akabad'da idiler). Bir de: Trklerin Krasnovodsk tarikiyle Trkistan'a nfuz edip etmeyeceklerini de renmek istemilerdi. Btn bu meseleleri grmek maksadiyle ierin'i ziyaret ettiklerini de bildirmilerdir. Demek ki, yalnz Bak'nun deil, Trkistan'n dahi Trkler tarafndan igali ihtimali Boleviklerin hatrna gelmekte idi ve bu yzden endie duyulmakta idi. Remzi Paa'mn bu Trkistan'l Boleviklere ne syledikleri bilinmiyor; mamafih o kendisi de btn bu suallere cevap verecek durumda deildi; bildii baz eyleri de orada hemencik syleyemezdi. Mlkat esnasnda ierin Remzi Paa'ya: "Eer Trk hkmetinin nefte ihtiyac varsa, Sovyet hkmetinin bu hususta Azerbaycanllar nezdinde (yani Bak'da Kzl idare teekkl ettikten sonra, sanki oradaki Azer Kzllar petrollerin hakik sahipleri olacaklarm gibi) teebbste bulunabileceini, bu mesele yznden mkilt kmyacan" syledikten sonra, neft problemi mhim olmakla beraber, Bak'nun Ruslara ait olduu (yani Rusya'nn ayrlmaz bir parasn tekil ettii) ve Trklerin Bak ve neft zerinde hibir haklar olmadn ve oradan hemen kp gitmeleri gerektiini

1 "lzvestia" 11 Ekim 1918. 2 DA H. U. Karton 124. (Remzi Paadan, Berlin 1 Ekim 1918)

557

belirtti. Sovyet Dileri Komiseri, Moskova'dan Trk elilii ayrld hasebiyle, hitap edilecek resm bir Trk makamnn kalmadn biraz hayretle syledi. Remzi Paa da son noktada ierin'in fikrinde idi. Ona gre: Moskova'da muhakkak bir Trk memurunun bulunmas artt. Nitekim Alman ve Avusturya elilikleri gittikleri halde, ileri takip edecek birer konsoloslar kalmt. Halbuki Trkiye ile ilgili birok i her gn kvermekte, her taraftan trl mracaatlar yaplmakta ve bilhassa Rusya Mslmanlarnn mracaat ok olmakta idi. Remzi Paa, bu durum karsnda hi olmazsa ve "ayet ahvali si- yasiyede byk bir tebeddl yok ise, deerli bir konsolos ile birka memurun tayininin mnasip olduu" fikrinde idi. Halbuki, Remzi Paa'nn Berlin'den gnderdii ve i EkimgS tarihini tayan yazs stanbul'a ulat zaman, "ahval-i siyasiyede" ok nemli deiiklikler olmak zere idi. Talt Paa, artk harbin kaybedildiine kanaat getirmiti, nk Makedonya'da Bulgar cephesi km ve Almanya ile Trkiye arasndaki irtibatn kesilmesi de gn meselemi haline gelmiti. Talt ve Enver Paalar iktidardan ekilmek kararn vermilerdi. Bu durum karsnda Moskova'ya her hangi bir konsolos veya memurun tayini bahis konusu olamazd. Talt Paa ve Nesim Bey stanbul'a Eyll'n sonunda dndler.1 Bak meselesi her halde Kabine toplantsnda grld ve belki de kat' karara balanamad. Talt Paa'nn da, bu yzden Joffe'ye vdettii cevab gecikti. Rfat Paa ise, kat' cevap mddetinin 2 Ekim tarihine kadar uzatlmasn istemiti. Joffe ise Alman Hariciyesi vastasiyle boyuna bask yapyordu. Trk hkmeti ve Bakumandanl, halbuki, Trk kuvvetlerinin BrestLitovsk hattna ekilmesi esasn kabul etmi ve bu yolda hazrlklara dahi giriilmiti. Trkiye'nin artk malup olacana hkmedildiinden, bu ktalar naslsa er ge geri alnacaklard. Bunlar daha evvel ekmee balamakla, hem zevahir kurtarlacak, hem de Ruslardan son dakikada, belki baz menfaatler salanm olacakt. Bylelikle, hi olmazsa Rusya ile Trkiye harbin sonunda dman olarak ayrlm olmayacak lard. Alman elisi Bernsdorff ta, stanbul'da Bak meselesini Talt ve Enver Paalarla grtnde, "Trk ktalarnn ekileceini ve bir de Rfat Paa'ya teferruatl bir talimatnamenin gnderilmekte ol

1 Talt Paann Berlinden Istanbula dnne ait teferruat: Galib Kemali S y l e m e z o l u . Hatralarm, ss. 167-169.

558

duunu" rendi; Alman Hariciyesi bunlar Joffe'ye bildirdi. Joffe de rendiklerini 3 Ekim tarihinde ierin'e ulatrd.1 3 Ekim tarihinde Joffe, ayrca Berlin'deki Trk elisi Rfat Paaya uzun bir yaz gndererek, "Talt Paa ile yaplan grmeleri, varlmak istenen esaslar, Sovyet hkmetinin talepleri ve Talt Paa'nn mukabil tekliflerini teferruat ile saydktan ve Trk kat' cevabnn en ge 30 Eyll'e kadar verilecei ve bunun 2 Ekim'e kadar geciktirildii" kaydedildikten sonra, unlar yazmt: "Alman Hariciyesi vastasiyle renildiine gre, Trk hkmeti asker kuvvetlerinin Brest-Litovsk hattna kadar ekilmelerini emretmi ve bu ekili balamtr. Halbuki gayr-i muntazam ktalarn da ekilip ekil- miyecekleri sualine, Trk elisi talimat olmad cihetle tatmin edici bir cevap verememitir. Sovyet hkmeti bu durum karsnda u grtedir: Trkiye'nin Azerbaycan, Grcstan ve Ermenistan dedii devletlerle Batum'da akdetmi olduu muahedeye gre, Grclere ait muazzam arazi paralar (sic) Trkiye'ye ilhak edilmitir. Halbuki Sovyet hkmeti ile yaplan mzakereler gereince, (yani Berlin'de Talt Paa ile yaplan mzakereler kasdediliyor) Trkiye, Batum anlamasn deil, BrestLitovsk anlamasn tatbik etmelidir. Yani bata Ahsha ve Ahalkelek ile Gmr blgesinin iadesi talep olunuyordu. Sovyet hkmeti, Trkiye'nin zayf duruma dmesinden hemen faydalanarak, diplomatik teebbs eline alm bulunuyordu. Rfat Paa, tabii btn bu taleplere cevap verecek durumda deildi. Mamafih tam bu sralarda beklenen talimat da gelmiti. Bu talimat gereince Rfat Paa, Joffe ile yle bir protokol imzalyacakt: "..(Rfat Paa ve Joffe'nin adlar ve grevleri sayldktan sonra) Kafkaslardaki asker durumu tanzim maksadiyle u anlamaya varlmtr: 1. Muntazam Trk ktalar ve gayr-i muntazam birlikleri, instrktorler (muallimler) ve memurlar dahil olduu halde, derhal Kafkaslardan kacaklardr; ancak Brest-Litovsk muahedesinin 4. maddesinin 3. paragrafnda ad geen saha buna dahil deildir. Btn askerin ve malzemesinin karlmas bu protokoln imzasndan sonra drt haftada tamamlanm olacaktr.

1 "lzvestia" 11 Ekim 1918.

559

2.Rusya tarafndan ileri srlen, Kafkaslardaki Trk asker hareketinin sebebiyet verdii zarar ve ziyann denmesi meselesi muhtelit bir komisyon tarafndan yaplacak incelemeler esasna gre tanzim olunmak zere, sonraya braklacaktr. 3.Rus ve Trk hkmetleri, 1. ve 2. maddelerle zikredilen anlamalarn yerine getirilmesi ve Trk askerlerinin Hazar
1 "lzvestia" 11 Ekim 1918 (Joffe'den ierin'e, 5 Ekim 19181 2 "lzvestia" 11 Ekim 1918. (Ahmed Nesim Beyin notas 6 Ekim 1918 tarih ve 175 numaral idi. Bkz. Ekler.)

560

Grc, Ermeni ve Azerilerin meydana getirdikleri bir tekiltla karlamlard. Rus hkmeti, oralarda emniyeti muhafaza edecek bir durumda olmadndan, Osmanl kuvvetleri Kars, Ardahan ve Batum evrelerini de igal etmek mecburiyetinde kalmlard. Brest-Litovsk muahedesinde tesbit edildii vehile buradaki ahali arasnda bir plebiscit yaplm ve bunun neticesinde buralar Osmanl Devletine ilhak edilmiti. Osmanl hkmeti, bu plebiscitin yolsuzluu hakknda Sovyet hkmeti tarafndan ileri srlen iddialar kabul etmiyordu, nk Sovyet iddialar hi bir esasa dayanmyordu. Ahmed Nesim Bey, Sovyet hkmeti ayet kendisinin iln ettii "milletlerin kendi mukadderatlarn tayinde haklar olduu" prensibinde samim ise, bunu Kafkaslardaki milletlere de tatbik etmesinin gerektii fikrinde idi. Nota devamla: Kafkaslardaki Trk asker hareketleri oralardaki gelimelerin bir neticesi idi. ngilizlerin Baku'dan karlmalar, Trkiye'nin asker emniyetinin icaplar olduu cihetle, Trklerin Bak'yu igalleri tamamiyle yerinde idi. Trklerin Bak'da yama ve mezalim yaptklarna ait iddiaya gelince, bunlar hibir esasa dayanmyordu. Kafkaslardaki Trk asker hareketleri sadece etecilere ve ngilizlere kar idi. Nesim Bey notasnn son ksmnda, "Trk hkmetinin Sovyetlerle dostluk iinde yaamak istediini ve hi bir zaman Brest-Litovsk muahedesine aykr hareket etmediini" de belirtmi ve "Osmanl hkmetinin asker hareketlerinin ancak Trkiye'nin mevcudiyetini tehlikeye dren silhl (Ermeni) eteleri ve ngilizlere kar yneltilmi olduunu" syledikten sonra, "bu maksatlar elde edilince (yani tehlike giderilince) Osmanl hkmeti, asker ktalarn, asker malzemenin ve memurlarnn Brest-Litovsk hattma ekilmelerini emretmi ve ekili hemen balamtr" diyerek notaya son vermiti. Ahmed Nesim Bey'in bu notasmn ba ksmlar (plebiscit, etelere kar asker hareket mecburiyeti) doru idi. Fakat Bak'ya kar yaplan asker hareket ksm, birok tevillerle doldurulmutu. Nota, umumiyetle ok yumuak bir slpta yazlm ve Trkiye'nin Rusya ile anlamak istemesinin bir ifadesi idi. Bu nota, artk kmekte olan bir Devletin, pek yaknda istifasn verecek olan bir hkmetin Hariciye nazrnn kaleminden km ve Kafkaslardaki muahedelerin hkm kalmayaca anlald bir zamandaki siyasetin bir ifadesi idi. Bu nota ayn zamanda, Osmanl mparatorluu hkmetinin, Devlet-i Aliyye'nin, Sovyet-Rusya'ya gnderdii son diplomatik vesika idi.

561

Kari Radek, "lzvestia" da (9 Ekim 1918) (No: 219 (483) Trkiye aleyhinde uzun bir makale ile,Ahmed Nesim Bey'in iddialarn cecaplandrmaa gayret etmiti. Kari Radek, yazsnda bilhassa Ermeniler meselesi zerinde durmu ve makalenin sonunda "Trkler derhal Bak'yu boaltmazlar, Sovyet-Rusya'ya iade etmezlerse, Sovyet hkmeti Ermeni meselesini btn genilii ile, yalnz Rus Ermenileri deil, Trk arazisindeki Ermenilerin de ortaya konaca" tehdidini savurmutu. Yani Sovyet-Rusya Trk sahasndaki Ermenilerin ayr bir devlet kurmalarm ve Trkiye'den ayrlmalarn talep edecekti. Trkiye'ye kar byle bir tehdit sonralar da Sovyetler tarafndan, Ankara hkmetine kar da kullanlmak istenecektir. Sovyet Dileri Komiseri, "Le bulmu bir karga gibi" Nesim Bey'in notasna hemen cevap verdi. 10 Ekim 1918 tarihini tayan ve Trk notas uzunluunda olan bu Sovyet cevabnda: "Sovyet Dileri Komiserliinin Trk notasna ne srlen grlerle ayn fikirde olmad ve Trk noktai nazar ile Sovyetlerinki arasnda farklar olduu" bildirildikten sonra, "Trklerin, Rus makamlarna hi haber vermeden ve muayyen bir mddet de tesbit etmeden Kars, Ardahan ve Batum evrelerini asker igal altma aldklar ve bura ahalisine kar yrtc hayvanlar gibi davrandklar" da iddia edilmiti. Sonra, "vaka, Sovyet hkmetinin hibir rzas olmadan Maverayi Kafkasta, Tiflis'te, si bir hkmet teekkl etmi ve Osmanl Devleti bu si hkmetin kanunsuz hareketlerini Sovyetlere kar itham mevzuu olarak kullanamaz ve orada yaplan yolsuzluklardan da Sovyet hkmetine hibir sorumluluk dmez. Sovyet hkmeti, Kars, Ardahan ve Batum blgelerinde Trkler tarafndan yaplan plebiscit hakkndaki grn muhafaza etmektedir, yani bunu tanmamaktadr. Trklerin Bak zerine yrmeleri ve oray igallerini hakl karacak hibir sebep yoktur; nk Trkler Bak'ya taarruz ederken ngilizler henz oraya gelmemilerdi" denmiti. Sovyet notasnn sonlarna doru u iddialar vard: Osmanl hkmetinin Kafkaslardan asker birliklerini ekmesi ve Sovyet hkmeti ile dostluk iinde yaamak arzusuna gelince: Sovyet hkmetinin bu husustaki gr u idi: Trk askerlerinin ekildii/iilen grlmektedir; fakat bu kfi deildir. Eer Trk hkmeti Sovyet- Rusya ile, Brest-Litovsk muahedesi artlarna gre dostluk iinde yaamak istiyorsa, Bak'ya ve Almanya tarafndan tannan Grcstan snrlarna kadar ve BrestLitovsk'ta tesbit edilen hatta kadar Mverayi Kafkas' (buna Sovyet iddialarna gre Elviye-i selsedeki

f> 62

plebisciti tanmadklarna gre) 1914 yl hudutlarna kadar olan sahay Sovyetlere teslim etmesi gerekiyordu. Veya, sancaktan Trk asker kuvvetleri ekilerek, yeni bir plebiscit iin tertibat alnacakt. Ancak bunlar yerine getirildikten sonradr ki, Sovyet-Rusya ile Trkiye arasnda normal (ve dostluk) mnasebetleri kurulabilecekti." ierin bu notasnda belirttii vehile, muntazam ve gayr-i muntazam Trk ktalarnn ve btn Trk personelinin, yalnz Dastan, ve Azerbaycan' deil, "Kars, Ardahan ve Batum sancaklarn" da boaltmas lzm geliyordu. Kars ve Ardahan'n Ermenilere, Batum'un da Grclere devredilecei, fakat buralarda kurulacak mstakil devletlerin SovyetRusya'dan tam bir tahakkm altna konaca da aikrd. ierin'in bu 12 Ekim (1918) tarihli notas cevapsz kald. Bu nota Sovyet hkmetinin, harp bitmeden nce Osmanl mparatorluu adresine yollad son notas oldu. Bu nota, Sovyetlerin Kafkaslardaki emellerini ve Trkiye'ye kar tutumlarn aa vurmak bakmndan nemli idi. ierin'in bu notasndan sonra, Sovyet matbuatnda Trkiye aleyhindeki neriyata daha iddetli bir ekilde devam edildi, "lzvestia" de (15 Ekim 1918) "Trklerin Vaheti (zverstvo turok) bal altndaki bir yazda, Vladikavkas'dan alnan bir habere gre: Ermenilerin feci durumda olduklarndan bahsedilmi ve Erzincan yaknndaki darack bir sahada alt yz bin Ermeninin toplanm olduu ve bunlarn alktan ve sari hastalklardan, vebadan kitle halinde ldkleri bildirilmiti. "lzvestia" nn dediine gre: "Trkler, igal ettikleri Ermeni arazisinde ahalinin yarm ldrmlerdi; fakat gazetenin iddia ettiine gre, "Ermeniler birok yerde Trklere kar kahramanca savayorlard" "Ermenilerin Sovyet-Rusya'dan yardm bekledikleri de" ayrca belirtilmiti. Azerbaycan'da ve Trklerin hkim olduklar dier yerlerde gya arazi tamamiyle iftlik sahiplerine iade edilmi, eski nizama dnlmt. "lzvestia"nn en st ksmnda da iri harflerle unlar yazl idi: "Trklerin Kafkaslardaki Vaheti: 20 Bin Ermeni ve i (Trkler tarafndan) vahiyane bir ekilde ldrlmlerdir." Yani Sovyet gazeteleri, tpk eski arlk Rusvasnda olduu gibi, Trklerin Ermeni mezaliminden bahisle, Rus ahalisini ve Kafkasllar Trklere-Mslmanlara kar kin ve nefret beslemee davet etmilerdi. "zvestia"y Kafkaslarda ve dier yerlerdeki gazete ve hatt Mustafa Suphi'nin kard "Yeni Dnya" takibetmiler ve Trkiye aleyhinde neriyata balamlard.

563

Halbuki 18 Mart- i Nisan (1916) tarihlerinde, Bak'da aumyan- n banda bulunduu Kzl idare ve Ermeniler tarafndan 12 bin Mslman vahiyane bir ekilde katledikdikleri zaman, Merkez Sovyet gazetelerinde ve dier gazetelerde hibir ses ykselmemi, bu feci olay tam bir kaytszlkla geitirilmiti. O zaman Bak'da ldrlenler, gya aksi inkilplar, milliyetiler, Msavat frkas mensuplar idi. Trkiye'nin yenilmesi ve bara zorlanmas hakkndaki ksa bir haber "lzvestia" nn 30 Ekim (1918) tarihindeki saysnda kt ve 2 Kasm'da da "Trkiye'nin mtareke akdettii ve mttefik donanmann Boazlar geip, Karadeniz'e girdii" haberi verildi. Bu son haber, mamafih Sovyetler iin hi de sevindirici deildi. Bu defa zayf bir Trkiye yerine, Sovyet-Rusya'nn karsna, bu sralarda Sovyet rejimine amansz bir dman olan, ngiltere ve Fransa bulunacaklard. Trkiye'nin yenilmesi olayn - her halde iten gelen bir sevinle- Karl Radek "zvestia"de (11 Ekim 1918) yorumlamak maksadiyle uzun bir makale yazd. "ttihat ve Terakki Cemiyeti ve Gen Trkleri Almanya ile balar kurmak ile itham"la balayan bu malubiyetin "Trkiye'nin sonunun balangc"dr dedikten sonra, Kari Radek, Enver ve Talt Paalarla alay etmiti. Talt Paa'mn vaktiyle Selnik'te bir telgraf memuru olmasiyle istihza edilmek istenirken, Kari Radek kendisinin de bir "saat hrszlndan hapise atldm" unutmu grnyordu. Trkiye'nin bilhassa Rus korkusu ile harbe girdiini ve Boazlarn Rusya'nn eline dmesine mani olmak iin Almanya tarafnda harbe katld belirtilmiti ki, doruydu. Kari Radek'e gre: "Gen Trkler, Almanlardan, Abdlhamid devri memurlarndan daha ok rvet aldklar iin, Almanya tarafna dnmlerdi." Kari Radek ac szlerle "ttihat ve Terakki Cemiyeti ve Gen Trkleri itham etmi ve bu devrin (tamamiyle haksz olarak) kara bir tablosunu izmiti. Sonra harp devrine geilmi ve Kafkaslardaki Trklerin ekyac plnlarn Alman militarizmi desteklemiti (Halbuki hakikat tam bunun aksine idi); Kari Radek'e gre, Trkiye'nin yenilmesi mukadderdi. imdiki (yani mtarekeden sonra) Trkiye tamamiyle mttefik (Antanta) Devletlerinin elinde olup mukadderatm onlar tayin edeceklerdi. Kabinenin banda duran zzet Paa (Brest-Litovsk'ta bu

564

lunmutu) Kari Radek'e gre, bilgisi, enerjisi olmayan eski bir mr- teidir" (Kari Radek bunu acaba nereden renmiti?). Kari Radek, Trkiye'nin yenilmesinin aslnda yrtc (hayvanlarn) (yani Antanta Devletlerinin) yeni bir zaferi olduunu ve (Mttefiklerin) Boazlar vastasiyle Rusya zerine yryeceklerini ve bunu yaparken de (mutadlar vehile) "demokrasi ve insanlk namna hareket edecekleri" iddia olunacan alayl bir dil ile yazarak makalesine son vermiti. Talihin cilvesi olarak bu kadar alay ettii ve kk grd Talt (ve Enver) Paalar bir yl sonra Berlin'de Kari Radek ile karlaacaklar ve Radek'in Alman hapsinden karlmasnda mhim rol oynayacaklardr. Bir taraftan stanbul'daki Osmanl hkmeti, galip devletlerin basks altnda gittike bir kukla hkmet durumuna dmken, ayn sralarda, 1919 ubat aylarnda Moskova Sovyet hkmetinin de durumu "parlak" olmaktan uzakt. Rusya'nn her tarafnda "i harp" balam ve ancak IRusya ve Trkistan'da baz mnferit yerler Sovyet idaresinde kalmt. Sibirya'da Kolak, Gney-Rusya- da Denikin; Don, Kuban ve Terek nehirleri boyunda Kazaklar ve Petrograd'a yakn sahada, kendisini vaktiyle Kafkas Rus ordusunun kumandan olarak bildiimiz General Yudeni'in kuvvetleri harekete gemilerdi. in fena taraf, galip Antanta Devletleri Sovyetlere kar harp eden "Beyazlar" desteklemekte ve hatt baz yerlerde, mesel imalde, Murmansk'a ve Archangelsk'e ngiliz kuvvetleri dahi kmt. Bu artlar iinde Sovyet hkmetinin devam edip etmeyecei dahi pheli idi. Bat Avrupa'da, Amerika'da ve Rusya'nn iinde, birok kimse, Sovyet rejiminin mutlaka yklaca kanaatnda idi. Fakat, o zaman Rusya'nn iinde bulunduu artlar ve yl sren harp esnasndaki yolsuzluklar ve bilhassa "Beyaz Generallerin" ve idarecilerinin beceriksizlikleri ve tarih saatinin yelkovann geriye evirmek istemeleri ve ayn zamanda arlk devrinde ezilmi olan Mslman kavimlerinden birounun Kzllar tutmalar, ve tabi, her eyden nce Lenin ve arkadalarnn ok gayretli faaliyetleri sonunda, Bolevikler muvaffak oldular. Fakat, 1919 ubat'nda Sovyetlerin durumu ok tehlikeli ve rejimin devam da pheli idi. te hal byle iken Sovyet hkmeti, her halde kendisinin milletleraras durumunu ve bilhassa Emperyalist devletler tarafndan amansz bilinen ark slm alemi ahalisine ho grnmek maksadiyle, Osmanl hkmetine bir "muhtra " (memorandum) gndermek lzumunu

565

hissetmiti. 15 ubat 1919 tarihini ve ierin'in imzasn tayan bu muhtra birok bakmdan dikkat ekicidir. 1 Evvel: Brest-Litovsk'tan sonra Osmanl Devleti ile Sovyet Rusya arasndaki mnasebetlerin ksa bir muhasebesi yaplm ve Trklerin Elviyei selsedeki plebiscit'in yolsuzluklar teferruat ile anlatlmak istenmi ve nihayet Galip Kemal Bey'in Moskova'daki elilii ve kendisinin "bir diplomatn vazifesinin snrnn dna karak" Rusya'daki Mslmanlarla fazla megul olduu iddetle tenkit olunmutu. Tabi Bak hareketi Trkiye'nin emperyalist emeli gibi gsterilmiti. Artk yklmaa ok yakn olan bir devletin yapt bu kabahat- lar ierin'in hatrlatmasndan balca maksat, galiba, ilerdeki Trk hkmetlerinin (ayet Trkiye ayakta kalacaksa) neleri yapmamalar ve Rusya'ya (tabii Sovyet-Rusya) kar nasl davranlmas gerektii hakknda esaslar tesbit edilmek istenmi olmaldr. Bu esaslar ayrca dikkati ekicidir. ierin bu mnasebetle Sovyet Rusya'nn d siyasetinin prensiplerini de ortaya koymak istemiti. Sovyet Dileri Komiserine gre: Sovyet hkmeti Trkiye vc btn dier devletlerle ancak bar iinde yaamay arzu etmektedir. "Trk halk ile Rus halknn arasnda, ierin'e gre, ancak dostluk hkm srmelidir ve Trk milletinin uzataca dostluk elini Rus halk samimiyetle skacaktr" demek suretiyle, "Rusya'nn Trkivc- ve kar hibir fena niyet tamad" hakknda teminat vermek istemiti. Bu Sovyet memorandumu, adet bir yl sonra balyacak olan, fakat stanbul hkmeti tarafndan, deil, Ankara'daki mill mcadeleyi ve mill kurtulur temsil eden ve banda Mustafa Kemal Paann bulunduu "Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti"nin takip edecei siyasette mhim bir yer tutacak olan "mterek maddeleri" ihtiva ediyordu. Bu Sovyet muhtras, belki de, stanbul'da Hariciye Nezaretine mensup olup, sonralar Ankara Hariciyesinde dc vazifeli olacak baz kimselerce biliniyordu, (mesel: Baturn konferansnda bulunan ve Kiy r ef'de sefir olan Ahmed Muhtar Bey v.b). Belki de, birok kimse Anadolu'ya gemeden nce Mill Mcadele'de, "Denize den y

1 Le 15 fevrier 1919. No V. Moscou. Teleg. 4-23-65 bal ile gnderilen bu radio-elegraf Sovyet Rusyann Osmanl Devletine gnderdii son diplomatik vesika olmak itibariyle dc mhimdir. Metni DA ve Galib Kemali S y l e m e z o l u , Hatralarm, ss. 154-161. Bkz. F.kler.

366

lana sarlr" deyimini takibeden, ecdad dman iken, fakat u anda Trklerin en byk dman saylan Antanta Devletleri ve bilhassa ngiltere'nin dman oluveren Moskof-Ruslarla ibirlii yaplabileceini dnmeye balyanlar, belki de bu muhtray grmlerdi. Sovyetlerin, "bar, mazlum milletleri himaye, emperyalistlere kar mterek mcadele" kabilinden yuvarlak szleri, Trkiye'nin iinde bulunduu ar artlar tesiriyle baz kimselere cazip grnm olabilir. Demek ki, Trklerin Ruslarla anlamalar mmkn olabilecekti. Nitekim, Ankara hkmeti tarafndan ve "Memorandum"un son ksmndaki dostluk elini uzatmak teklifinin fiiliyat sahasna nasl konduu, Trk ve Sovyet yaknlnn tesis edileceini ilerde tafsiltiyle greceiz. ierin'in bu 15 ubat 1919 tarihli Memorandum'u stanbul hkmetince, her halde cevapsz braklmtr. Zaten ierin'in de buna cevap beklemedii mmkndr. Bu gibi yazlar Sovyet hkmetince propaganda karakterini tamakta idi. stanbul'da artk Sovyet-Rusya ile mnasebet esaslarn dnecek imkn ve ihtimal kalmamt. Yalnz, Antanta Devletlerini memnun etmek maksadiyle, Boleviklie kar dmanca bir vaziyet alnm ve Bolevikliin her eyden nce "slm dinine aykr olduu" isbata allmaa balanmt. ierin belki de bu havay yumuatmak maksadiyle yukardaki Memorandum'u gndermek ve Sovyet Rusya'nn, iddia edildiinin hilfna Mslman halklarna ve bilhassa "Trk milletine kar ancak dostluk hislerini beslediine" inandrmak istemiti.

567

XII

MONDROS MTAREKES VE SONRALARI Brest-Litovsk Barndan sonra, Almanya'nn Rus cephesinden kuvvetlerinden byk bir ksmn Bat cephesine ekmesi mmkn olmakla beraber, Almanlar, Fransz ngiliz-Amerikan ordularna kar stnlk elde edemediler. Buna bakmakszn Alman Bakumandanl kat' netice almak maksadiyle arka arkaya byk taarruzlarda bulundu. 21 Mart 6 Nisan (1918) tarihlerinde Arras ve La Fere arasnda Picardie'de yaplan byk taarruz balangta iyi geliti ve 90 bin ingiliz esir alnd ise de, sonra durduruldu. 6 Nisan 1917 tarihinde Amerika'nn Almanya'ya harp iln zerine, ok gemeden Mttefikler hem asker says, hem de malzeme bakmndan sz gtrmez bir stnlk elde etmee baladlar. Bir de buna ingilizler tarafndan kullanlmaya balayan "Tank"lar da katld. Mamafih Alman Bakumandanl Amerikadan daha ok asker gelmeden nce ngiliz-Fransz cephesini yarmak maksadyle arka arkaya bir ka deneme yapt. Bunlarn sonuncusu 15-17 Temmuz (1918) gnlerinde yaplan byk Alman taarruzu oldu. Bu da baarszlkla bitti. Bundan byle teebbs Fransz-tngilizAmerikan kuvvetleri ele aldlar. Hele ngilizler tarafndan ok sayda kullanlmaya balayan "zrhl Tanklar", Almanlar iin byk bir srpriz tekil etti; nk Almanlarda byle bir silh yoktu. Zaten Mttefik kuvvetlerin kat' netice almalarndan ite bu "Tank'Mar mhim rol oynamtr. General Foch'un kumandasndaki Mttefik kuvvetlerinin 18 Temmuz'da baladklar umum taarruz zerine, Almanlar kendi snrlarna doru ekilmeye zorlanddar. Bilhassa 8-11 Austos tarihlerinde Amiens yannda cereyan eden harpler Almanlar iin ok kanl ve Ludendorff'un tabii vehile, "Alman Ordusu'nun kara gn" oldu. Bunun neticesinde Alman kuvvetleri kendi hudutlarndaki Siegfried mstahkem hattna, mdafaaya ekildiler. Artk Harbin Almanya iin kaybolduu aikrd. Zaten Alman yksek kumandan

568

l da buna kanaat getirmi ve 14 Austos (1918) tarihinde Spa'da yaplan bir toplantda, Harbin devamnda fayda mlhaza edilmedii grn kabul etmiti. 20 Eyll (1918) tarihinde, Birinci Dnya Savanda en nl Alman Generalleri olan Mareal Hindenburg ile General Ludendorff, derhal Mtareke akdini istemilerdi. Buna bir hazrlk olmak zere Alman anslyesi deitirilmi ve Baden Prensi Max bu makama getirilmiti. Bunun zerine Almanya'nn Amerika Cumhur Bakan. Wilson'un 8 Ocak 1918 de iln ettii "14 madde" esaslar zerinde Bar akdine muvafakat edecei bildirildi. Fakat Wilson'dan gelen cevabn, Almanya'nn an ve erefi ile kabil-i telif olmad anlalnca, asker mukavemetinin devamna karar verildi. Fakat Almanlarn artk asker takadan tkenmi ve Bolevik- Rus propagandasnn da tesiriyle orduda .ve bilhassa Bahriyede htillci cereyanlar yaydmt. Nitekim 3 Kasm (1918) Kiel'de balayan Alman bahriyelilerinin ayaklanmalar, dier birliklere de sirayet etmek istidadn gsterdi. Cephenin gerisinde htillci hareket ba gsterdi. Bunun zerine Alman Bakumandanl mtareke talebine mecbur kald ve 11 Kasm (1918) tarihinde "Mtareke" akdedilerek Harbe son verildi. Bu suretle drt yldan fazla sren mthi bir mcadeleden sonra Almanya ve Mttefikleri malup oldular ve bu malubiyetin hesabn vermek zorunda kaldlar. Almanya ve Mttefiklerine ykletilecek bar artlarnn ok ar olaca, zaten, "Mtareke artlar"ndan ta batan belli idi. Almanya'nn yenilmesi mamafih Mttefiklerinden daha ge oldu. lk ken cephe Bulgar cephesi idi. anakkale ve Gelibolu malubiyetlerinden sonra tilf Devletleri, Balkanlarda bir cephe amak kararn vermiler ve Selnik'e asker kararak, Fransz Generali d'Espere'in kumandasnda Bulgarlara kar Makedonyada bir cephe amlard. ngiliz, talyan, Srp ve az sonra Yunan kuvvetleriyle de takviye edilen Fransz kuvvetleri, 15-20 Eyll (1918) tarihlerinde Bulgar cephesini yarnca, Bulgar ordusunda panik balam ve Makedonya cephesi kmt. Zaten Bulgar hkmeti bir mddetten- beri Harpten ekilme yollarn aramakta idi. Harp yllarnn banazr Radoslavov'un yerine getirilen Malinov, harbin keybedildi- ine kanaat getirmi ve Antanta Devletleri ile anlamaya hazrlanmt. Bulgar ordusunun tam zld sralarda, Sadrazam Talt Paa, Berlin seyahatndan dnerken Sofya'ya uradnda, Malinov ile grm ve hatt Bulgar ceplssini takviye iin iki Trk tmeni yollamay bile teklif etmiti. Fakat Malinov buna yanamad ve 30

569

Eyll (1918) tarihinde Bulgarlar "Mtarekeyi" imzalayarak Harpten ekildiler. Bununla Trkiye ile Almanya arasndaki Balkan yolu da kesilmi oldu. Bulgarlarm harp d edilmelerinin Trkiye'de byk bir tesir yapaca muhakkakt. Dier yandan Avusturya'nn da mukavemetinin sona erdii meydanda idi. Bu artlar altnda Trkiye'nin de Harbi daha bir mddet devam ettirmesi imknszd. Rus htillinden faydalanlarak, vaka Kafkaslarda byk kazanlar temin edilebilmiti. Fakat Filistin, Suriye ve Irak'n tamamiyle elden kmas ile neticelenen byk kayplar, Trkiye'nin malubiyetini m- hrlemiti. ingilizler, deniz hkimiyeti ve tkenmez kaynaklara sahip olmalar sayesinde Msr'da byk kuvvetler topladlar ve 1917 ylnn Kasm balarnda, General Allenby'in kumandasnda, Svey Kanal zerinden Filistin istikametinde taarruza getiler. 8 Aralk (gi7)ta Kuds ingilizler tarafndan igal edildi. Mehur ingiliz casusu Lavvrence'nin a gzl Arap eyhlerini altnlarla kandrmas ve "Arap milliyetilii" ni istismar etmesi sonunda, Araplardan birou ingilizlere katlmlar ve Trkleri arkadan vurmaya balamlard. Mkemmel ikmal yollar ve harp malzemesine sahip olan ngiliz kuvvetlerine karlk, Trk kuvvetlerinin durumu gn getike fenalamt. Tek bir yolla beslenen ve her bakmdan yoksulluk iinde bulunan Trk kuvvetlerinin ingiliz ve Arap saldrlarna mukavemetleri imknszd. Nitekim 19 Eyll 1918 tarihinde Yaffa'daki Trk cephesi yarld ve Trkler byk kayplara uratlarak pek ok esir verdiler ve kuzeye ekilmek mecburiyetinde kaldlar. Az sonra am, Beyrut ve Halep ehirleri de elden kt. Btn bu kanl mcadelelerde, ancak sabk VII. Trk Ordusu kumandan Mustafa Kemal Paa kendi birliklerini muntazam bir ekilde geri ekebilmiti. Buna ramen, Filistin-Suriye cephesinde Trk kuvvetleri tam bir malubiyete uram durumda idiler, ingilizler, yalnz Filistin-Suriye cephesinde deil Irak cephesinde de byk baarlar elde etmilerdi. Irak cephesinin ngilizler iin ayrca nemi bykt: Musul Petrollerini elde etmek Harbin gayelerinden birini tekil etmekte idi. ngilizler daha g6 da Basra krfezinden hareketle Badadi ve Musul'daki petrol sahasn ele geirmek istemilerdi. Buralara, General Tovvnsend kumandasnda 15 bin kiilik bir kuvvet sevkedil- miti. Fakat Enver Paann amcas Halil Paa'nn kumandasndaki "Irak'n kzgn llerinde her trl harp vastalarn yoksulluu iinde uraan" 3 bin kiilik bir Trk kuvveti, ingiliz'leri Kutlamara'da

570

kuatm ve 29 Nisan 1916 tarihinde 12 bin askeriyle birlikte General Tovvnsend'i esir almt. Mamafih bu zafer, Trklerin ngilizlere kar ilk ve son zaferleri olarak kalmtr. nk ngilizler Hindistan'dan yeni kuvvetler celbettikten sonra, yeniden taarruza getiler ve etin savalardan sonra, r Mart 1917 Badadi aldlar. Bu defa Badadin geri alnmas meselesi Osmanl Ordusunun adet bir prestij meselesi haline geldi; Alman Generali Falkenhayn kumandasnda "Yldrm Ordusu" adiyle, vurucu bir kuvvet olarak yeni bir ordu'nun tekiline giriildi. ok iyi bir ekilde tehiz edilen ve en seme birliklerden meydana getirilen bu "Yldrm" ordusundan, mamafih, bir ey kmad. nk Badadin geri alnmas iin yaplan hazrlklar ngilizlerce belli olunca, onlar Filistine yneltilen yeni bir taarruzla karlk verdiler. Dolaysiyle bataki tasarnn hilfna "Yldrm Ordusu" birliklerinin Filistin cephesine gnderilmesi icap- etti.' Bu sralarda Suriye'deki VII. Ordu'nun kumandan olarak, anakkale kahraman, Mu ve Bitlis'i Ruslardan geri almakla da ad kazanan Mustafa Kemal Paa bulunuyordu. Kendisinin daha 20 Eyll 1917 tarihinde, yani Mandros Mtarekesinden 13 ay evvel, Halep'ten, Enver ve Talt Paalara hitaben "umu ahval ve Ordu'unn durumu" hakknda verdii uzun raporda, Ordunun perian halinden ve eer gerekli tedbirler alnmyacak olursa "Harp devam ettii halde karsnda bulunduumuz en byk tehlike her taraftan ryen muazzam bina-i saltanatn bir gn dahilen birdenbire ve hepbirden kmesi ihtimalinden" bahsetmiti.2 Mustafa Kemal Paa'nn syledii gibi, hakikaten Harbin tesirleriyle memleketin hali ok harap bir halde idi; bu durum 1918 de daha da ktlemi ve idar, ekonomik ve asker knt her hususta kendini belli etmekte idi. Araplarla meskn eyaletlerin ve bilhassa zengin Suriye'nin elden kmas Osmanl Devleti iin byk bir darbe tekil etmiti. Trkler tarafndan yaplan baz mukabil teebbsler hi bir netice vermedi. Osmanl Genel Kurmay Bakan General von Seeckt'in destei ve Alman Bakumandanl da tasvibi ile, g8 yl banda Enver Paa tarafndan giriilen ve Badadi kurtarlmasn ama bilen, Urmiye gl ve Tebriz asker harektndan istenilen netice alnamad. Liman von Sanders'e gre: "Bununla Trkiye'nin asker knts mhrlenmi oldu." 5 nk, ikmal imknlarndan

1 Liman von Sanders Alman Generallerinin raporlar s. 81. 2 Mustafa Kemal Paann sanadidi ttihada kar muhalefetinin bir vesikas. "Tasvir-i Efkr" 15 Terinievvel 1919 (1335). 3 Liman von Sanders, Atman Generalinin raporu, s. 83.

mahrum sahada, Filistin ve Azerbaycan- Mesopotamya gibi merkezden uzak bulunan iki cephede, ayn zamanda baarl bir asker harekette bulunulmas mmkn deildi. Nitekim, Urmiye gl ve ran Azerbaycan zerinden Bada'da karr baarl bir i yaplamad, bilkis ngilizlerin Musul zerindeki basklarnn artmasna sebebiyet verildi. Mamafih, dier yandan ran Azerbaycan'na Trk kuvvetlerinin girmesi ile rak'taki ngiliz kuvvetleriyle, rana sarkm olan Rus kuvvetlerinin birlemesine mani olunmas cihetle, Trkiye bakmndan bu hareketin bir dereceye kadar faydal olduu da inkr edilemez. Yukarda da belirtildii gibi, Rus ihtilli, Kafkas cephesinde Trk ordusunun yeniden canlanmas ve teebbs ele almasna yol amt. Nerede ise Enver Paa'nn "Trk" siyaseti ve hayallerinin gereklemesi mmkn gibi grlmekte idi. 15 Eyll 1918 de Bak- nun Trkler tarafndan igali ve hatt Dastan'a kadar gitmeleri ile, Kafkas Mslman ve Trk zmreleriyle Trkiye arasnda ok yakn balar kurulmu, gerek Ermeni etecilerine kar mcadeleler esnasnda ve gerekse Trk askerlerinin bulunduklar srada yerli Mslman ahaliye oka silh datlmt. Almanlarn mmkn mertebe Trklerin Kafkaslara girmek teebbslerim nlemeke altklarn, fakat Enver Paann buna bakmayarak kendi plnlarn gerekletirmee muvaffak olduunu yukarda grmtk. Enver Paanm bu sralardaki en mhim, ve neticeleri itibariyle de ok faydal olacak, faaliyetlerinden biri de Kafkas snrnda IX. Ordu adiyle byk bir Trk asker kuvvetini tekil etmesi olmutur. Almanlar tatmin etmek maksadyle, Kafkas snrnda faaliyette bulunan III. Ordunun kumandas Vehib Paa'dan alnmt. Bu defa III. Ordunun, 5., 9., 36. ve 11. Kafkas tmenleriyle 12. Piyade tmenlerinden Yakup evk Paa'nn kumandasnda IX. Ordu tekil edilmiti. Ruslarn brakt bol harp malzemesi ile tehiz edilen bu yeni Ordu, yalnz Kafkaslardaki hareketlerin dayanam tekil etmekle kalmayacak, Enver Paann tasars ile gelecekte de belli bir grev alacakt. Enver Paa, bilhassa 1918 yaz aylarndaki Bat cephesindeki Alman yenilgileri karsnda, Harbin kaybedildiine kanaat hasl etmee balam ve Galip kuvvetlere kar Dou Anadolu'da bir mukavemet yuvas tekiline karar vermiti. IX. Ordunun meydana getirilmesindeki millerden biri de bu idi. Nitekim kendisi, somalar, 1920 de Moskova'da, Byk Eli Ali Fuat Paa'ya bu hususta unlar sylemiti: "Bir malubiyet felketinden

572

sonra ne dmanlarmzn tifetine ve ne de bizden sonra (yani ttihatlardan sonra stanbul'da) teekkl edecek hkmetlerin sadakatle alarak harpten asgar zararla kacamza inamyordum. Kafkaslardaki ordularmzn kuvvetine gvenerek merkezi Bak'da (sic, her halde Kars olacak) olmak zere, muvakkat bir hkmet tekil edecektim. Dmanlarmzn yapacaklar tazyik ve bize teklif edecekleri sulh artlarnn arl derecesine gre ana vatan kuvvetlerimle restore etmee alacaktm.'" te bu maksatla Enver Paa IX. Ordu'yu mmkn mertebe ok silh ve tehizatla takviyeye nem vermi ve hakikaten Harbin sona erdii tarihlerde Kafkas snrnda her itibarla mkemmel olan iki tmen mevcuttu. Bu hazrlk ise sonralar ok hayrl olmu ve Kzm Karabekir Paa'nn, "Mill Mcadele" balangcnda kumanda edecei 15. Kolordu, ite bu IX. Ordu birliklerinden tekil edilmitir. 2 1918 yl Austos-Eyll aylarnda Trk kuvvetlerinin Kafkaslardaki baarlar, yllk byk mcadelenin son rpnmalarndan baka bir ey deildi. Almanya da zaten mukavemetinin son raddesine gelmi bulunuyordu. Yukarda da belirtildii gibi Bulgarlar daha 30 Eyll tarihinde mtareke akdederek harp d edilmilerdi. Sra nihayet Trkiye'ye gelmi bulunuyordu. Bulgarlarn harpten ekilmeleriyle Trkiye'nin zaten fena olan durumu bsbtn ktleti. Cephenin her kesiminde knt belli oluyordu. 500 bine yakn asker kaa vard; bunlardan birou mselleh eteler halinde memleketin iinde soygunculuk yapmakta ve memleketin asayiini gidermekte idiler. Ekonomik knt ise azam dereceye ulamt. htikr ve her trl yolsuzluk alm yrmt. Asker malubiyetler ve memleket iindeki zor durum karsnda ittihat ve Terakk Cemiyetinin ve bilhassa Enver Paa'nn prestiji epey sarslmt. Talt Paann Sadarete gelmesini mteakip, matbuata tannan nisb bir hrriyet tesiriyle, istanbul gazetelerinde, hkmet icraat tenkit edilmee balam ve bazen sert yazlar dahi intiar etmekte idi. Hatt Enver Paa'nn ahsna kar yneltilen yazlar dahi kmakta idi. Talt. Paa'nn Berlin seyahatmdan dnmesi ve bilhassa Bulgar cephesinin kmesi zerine durumun bsbtn karard aikrd. Bu. mnasebetlerle, umum durumu grmek zere bir kabine toplants yapld. En mhim mesele, tabiatiyle,

1 Ali Fuat C e b e s o y , Milli Mcadele hatralarm, stanbul 1953, y. 42/43. 2 Ayni y. s. 43.

573

Harbin devam meselesi idi. Bu hususta kabine yeleri arasnda fikir birlii yoktu, bir ksm Harbin bir mddet devam ettirilmesini, bir ksm da hemen "Mtareke" akdi taraftar idiler. Adliye nazr Halil Mentee Bey, Maarif Nazn Dr. Nazm Bey ve bilhassa Enver Paa, Harbin devamn istemekte idiler. Fakat kabinenin ounluu buna kar idi ve Talt Paa da ounlua katlnca, bir an evvel mtareke akdine giriilmesi kararlatrld. Talt Paa kabinesi, her trl zorluklara ramen, imdiye kadar Almanya ile muahedeye sadk kalm ve "ayr bar yaplmamas" artna tam bir sadakada balanmt. Fakat bundan byle bu artlarn muhafazas imknszd; zaten Almanya'nn da teslim olmasnn da pek yakn olduu aikrd. Trkiye'nin "Mtareke"ye talib olmas bir "ihanet" saylamazd. Kabinede kabul edilen karar: WiIson'un "14 maddesi" prensipleri zerinde bir sulhun akdine muvafakat etmekten baka bir ey deildi. Nitekim bu yolda hemen teebbse geildi ise de, zmir valisi Rahmi Bey vastasiyle ngilizlere yaplan mracaat bir netice vermedi. Harbin sonu yaklamas zerine Talt Paa, "Mtareke" akdi ve yeni artlar iinde Devletin idaresinin yeni bir kabine tarafmdan yaplmas gerektiini kabul etmi ve 8 Ekim (1918) tarihinde Kabinesinin istifasn Sultan Vahidcddine sunmutu. Yeni Kabinenin teekklne kadar, mutad vehile, eskisinin ileri yrtmekte devam etmesi gerekmekle beraber, bu istifa ile "ttihat ve Terakki Cemiyeti" hkimiyeti ve onun ba mmessilleri olan Talt Paa, Enver Paa, Cemal Paa'larm "saltanatlar" da bu suretle sona ermi oldu. Bununla ayn zamanda, Trkiye tarihinin 1908 Ihtilliyle balayan ve pek ok heyecanl olaylara, byk mcadele ve Harplerle dolu olan bir devri dc kapanm, ve Trkiye'de akibeti mehul ve herkesi endieye dren bir devir de balam oluy rordu. Sultan Mehmed Readn lm zerine, 3 Temmuz 1918 de VI. Mehmed achyle Osmanl tahtna geen Sultan Vahideddin, bata Enver Paa olmak zere "Ittihat"lara kar nefret hisleri beslemekle beraber, Talt Paa'nn vatanperverlii ve drstln teslim etmek mecburiyetinde kalmt; dolaysiyle kabinenin istifas zerine .Sultan Vahideddin yeni kabinenin kimin tarafndan kurulmas gerektii hakknda Talt Paa'nn fikrini sormay muvafk bulmutu. Talt Paa iki isim verdi; birisi Mir Ahmet zzet Paa, dieri de eski Londra elisi ve artk epey yal olan Tevfik Paa. Fakat zzet Paa zerinde durdu; Vahideddin ise Tevfik Paa'y tercih etti ve yr eni kabine kurmaya onu memur etti.

588

Tevfik Paa, kabinesini kurmak iin temaslar yapmakta idi Talt Paa, ispanya vastasiyle, Amerikan Cumhurbakan YVilson'a mracaat yaparak, Trkiyenin muharip Devletlerle, Wilson prensipleri zerinde, sulha talip olduunu bildirmi, ve bu hususta Amerikann tavassutunu istemiti.' Hayli ge alnan cevap Amerikan Hariciye Vekili Lansing'in devi bu istei ilgili Devletlere ulatrmaktan ibaretti. Zaten buna cevap geldii zaman artk "Mtareke" akdedilmi bulunuyordu. Amerikann bu tarzdaki davran, Trkiye'ye kar hi bir iyi niyet beslemediini gsteriyordu. Tevfik Paa'mn kabine kurmas ii birok glklerle karlat; byle buhranl bir anda kabineye girmek isteyenler azd ve kendilerine teklif yaplan baz mhim ahsiyetler ise bu teklifi red- ettiler. Bunun zerine, Sultan Vahideddin ister istemez Mir Ahmed zzet Paa'y yeni kabine kurmaa memur etti. Bu buhranl gnlerde, o Ekini (1918) tarihinde, yeni "Meclisi Mebusan"da alm ve Sultan Vahideddin "Merutiyet idaresine Kanun-u Esasiye sadk kalacana" yemin etmiti. zzet Paa da 19 Ekim (1918) tarihinde yeni kabinesini Meclise takdim etti. yeler arasnda Hayri Efendi (eyhislm), Cavid Bey (Maliye nazr), Fethi Bey (Dahiliye nazr) ve Rauf Bey (Bahriye nazr) gibi ya dorudan doruya koyu "ittihat" veya Talt ve Enver Paalarla yakn mnasebetleri olan kimselerin de bulunmas, "ttihatlarn" hal byk tesir icra eylemekte olduunu gsteriyordu. Ordu'nun Enver Paaya bal zabitlerin elinde olmas hasebiyle, Sultan Vahideddin kabinedeki bu tayinlere imdilik ses karmamt. te bu yeni kabine'nin teekkl ve tasdikinden sonra, yani 19 Ekim tarihinden itibaren Talt Paa ve Enver Paa ile Cemal Paa, fiilen hkmetten ekilmi oldular. Yeni kabinenin ilk ii "Mtareke" akdetmek olcakt. Talt Paa'mn zmir valisi Rahmi Bey vastasiyle mtareke akdi iin mracaatndan bir ey kmadn renen Byk Adadaki esir ingiliz Generali To\vnsend, bu defa, kendi arabuluculuunu teklif etti. Hkmet de bunu muvafk grd ve bunu bildirmek zere Tevfik Bey adh bir deniz subay ile birlikte General Towns- end, izmir'den, ngiliz Amirali Calthrope'in yanma gitti. Bu defa- ki Trk mracaat kabul edildi ve ngiliz Amirali ile "Mtareke" artlarn grmek ve imzalamak zere Bahriye nazr Rauf (Orbay) Bey, Hariciye mstear Rcad Bey ve VIII. Ordudan, Kurmay Ba

1 L. S. A. Statcdept. Foreign Reiations of U. S. 1918 Supl 1. File No. 763 72119/ 2532 Tlc Spanish Ambassador (Riao) to President VVilson. Washington Dccemb. 14, 1918.

575

kan Yarbay Sadullah Bey, Mondros'a giderek, Amiral Calthrope ile (27 Ekim 1918) tarihinde mzakerelere giritiler. 30 Ekim tarihinde de, Agamemnon zrhlsnda "Mondros Mtarekesi" imzaland.1 15 maddeden ibaret olan ve ok ar hkmleri ihtiva eden bu "Mtareke"nin, 1. maddesine gre: tilf Devletler donanmasna derhal Boazlar alacak, Boazlar istihkm onlar tarafndan igal edilecek ve donanmalar Karadenize geebileceklerdi. 15. madde ile Batum'un igali ve Bak'nun igaline "Osmanl Devletinin itiraz etmiyecei" hkmleri konmutu. En ar artlardan biri de 7. madde olup, "Mttefikler, emniyetlerini tahdit edecek vaziyet zuhurunda, her hangi bir asker sevk ve idare noktasn igal hakkn haiz olacaklard" 11. madde ile de: ran'n Kuzey ksm ve Mverayi Kafkastaki Osmanl kuvvetlerinin derhal harpten evvelki snr geri sine (yani 1914 hudutlarna) ekilmeleri gerekiyordu. 24. madde ile de: Alt vilyette (Douda, Ermenilerle meskn saha kasdediliyor) karklk ktnda, ad geen vilyetlerin her hangi bir ksmnn igali hakk tilf Devletlerine tannmt. Szn ksas bu "Mtareke" tam manasyle Trkiye'nin mstakil bir Devlet olarak mevcudiyedne son verecek mahiyette olup, ilerde Trkiye'ye kabul ettirilecek sulh artlarnn mahiyetini imdiden ortaya koymu bulunuyordu. Mamafih, gya, bu artlar "yumuatmak" maksadyle, Rauf Beyin srar zerine, Amiral Calthrope Boazlardaki istihkmlarn ancak ngiliz ve Fransz askerleri tarafndan igal edilecei, zmir'e asla Yunan kuvvetlerinin sokulmayacana ait, bir ka defa ifah teminat vermi ve szlerini husus mahiyette bir mektupla da teyit etmiti. Fakat Amiral'- in bu szleri ve teminatnn hi bir hkm yoktu ve, ilerde grlecei zere, asla dikkat nazarna alnmam, ngiliz hkmeti kendi bildiini okumaya balamtr. Bu suretle, "Mondros Mtarekesi" nin imzas ile, 31 Ekim 1918 tarihinde Trkiye ile tilf Devletleri arasndaki muhasamata son verilmi ve bununla 1458 gn devam etmi olan, yani 4 yldan ancak 2 gn eksik olan, (Ruslarla Harp dikkat nazarna alnrsa 4 yldan 7 gn fazla olan) Birinci Dnya Sava fiilen sona ermi oldu. Bu harpteki Osmanl-Trk kayplar hakknda u istatistik bilgi verilmektedir:2

1 Mondros Mtarekesine ait vesikalar: Pblic Record Office (London). W(ar) O(ffice) 106/1433. The Turkish Armistice. 2 Osmanl Ordusu Tp merkezi neriyatna istinaden: "The Times" gazetesi Febr 17, 1922.

576

(l, yaradan veya hastalktan lenler).................................. 501 .091 Yara veya hastalktan tr hastanede tedavi edilenler...................................................................................... 3 .059 .205 Hastaneden taburcu edilmi .................................................. 2.167.841 Malller .................................................................................... 891 .364 Muhtelif cephelerdeki ller says: Kafkas cephesinde ......................................................... 218.878 anakkalede ................................................................... 101 .147 Filistine cephesinde (galiba Allenby ordusuna kar) ............................................................. 80.764 Irak'ta.............................................................................. 44-721 zmir ve Antalya'da (amele taburlar ou stmadan) ....................................................................... 9.211 Galiya'da....................................................................... 4 .272 Romanya ve Dobruca'da.............................................. 4.166 Hicaz'da (Mekke, Medine, Yemen) ........................... 4.166 Makedonya'da .............................................................. 878 Trl cephelerde (Kafkaslar, Bak, Dastan v.b) ........................................................................... 74-852 Harbin hitamnda 180,256 yaral ve hastanelerde hasta olarak 60,116 hasta vard. 18 milyon tutan Osmanl Devleti nfusundan bu suretle Harp esnasnda milyon insan, lm, yaralanm, sakatlanm, kaybolmutu. Bundan baka Dou illerinden batya kaan mhacirlerden milyonlarcas mahvolmutu ve yzbinlercesi Rus igalinde Ermeniler tarafndan ldrlmt. Yabanclarn iddialarna gre"900 bin kadar Ermeni de Trk makamlar tarafndan tehcir dolaysiyle imha edilmiti. Ayrca Ayvalk mntkasndan ve dier baz yerlerden karlan 100 bin kadar Rum da mahvolmutu. Trklerden harbe gidenlerden 2 /3 kylerine dnmemi, cephede lm, esir dm, veya hastalktan lm, kaybolmutu.1 Ordunun saysna nis- bede esirlerin says az oluu (Rusyada 50-60 bin, ingilizlerin ve Franszlarn elinde 100 bin kadar)Trk askerlerinin savataki kahramanlklarn en bariz rnei saylmaktadr. Harbin en ac taraflarndan biri de bata anakkalede, Gelibolu'nun mdafaas srasnda en sekin Trk aydn zmresinin ihtiyat zabitleri ve gen subaylarn ehit dmeleri idi. Bununla zaten az olan Trk aydn zmresine mthi bir darbe indirilmiti. Dier yandan Anadoluda doumun azalmas, ve ziraatin gerilemesi ekonomik kntnn en mhim amil
1 Ayni yerde.

577

lerini tekil etmiti. Harbin en byk ac neticesi ise Trkiyenin Galip Devletlerinin merhametlerine braklmas oldu. Halbuki bu Devletlerin, bilhassa ngiltere'nin asla "merhamet" edecei yoktu. Mamafih bu feci durumda tek bir teselli ciheti vard; o da: Trkiye'nin en byk dman saylan arlk Rusya's -Galip dmanlar safnda olmay idi; Anadolu'yu tehdid edecek arhk-Rus kuvvederinden artk eser kalmamt. Trkiye'nin harpten malup kmas zerine trl grler ne srlm ve bunun sebepleri izah edilmek istenmitir. 1 Bu hususta, tabiatiyle en birinci mil, Trkiye'nin kaderini balam olduu Almanya'nn malup oluudur. nk Harbin kat' neticesinin Bat cephesinde ahnaca aikrd. Trkiye, Harbin sonunda malup vaziyette olsa dahi, Alman zaferi tahakkuk ettii takdirde Trkiye'nin elinden giden yerleri geri alaca da muhakkakt. Maalesef, Harp Almanyann ve dolaysiyle Trkiye'nin de malubiyetiyle neticelendi. Trkiyenin Birinci Dnya Savandaki durumundan bahsedilirken dost ve dmann ittifak ettii u nokta vardr: Cephedeki Trk askerleri, nefer ve zabitleri tam manasyle vazifelerini yapmlar ve kahramanca sava etmilerdi; dolaysiyle Trkiye'nin asker erefi tamamiyle korunmutu. Hele anakkale'nin mdafaas ve mstevlilerin denize atlmalar, tarihin kaydettii en byk kahramanlklar arasnda yer almtr. Harbin tam arefesinde Enver Paa tarafndan "genletirilen" ve yeni batan tekiltlandrlan Trk Ordusunda, bata Mustafa Kemal olmak zere birok kabiliyetli ve vatanperver gen kumandanlarn vazife alm bulunmalar -Trk Ordusunun cephelerdeki savalarda hem kahramanca dvmeleri hem de btn yoksulluklara ramen drt yl gibi uzun bir zaman dayanmalarnda en mhim mil tekil etmitir. Malubiyetle biten bir harpten sonra, tabiatiyle "byle bir Harbe girmek doru deil" yollu mtalalar ne sren ok olacaktr. Yukarda anlatld zere, Harbe girmeden nce "tarafsz kalmak" yani Harbe girmemek, veya hi olmazsa mmkn mertebe ge girmek grn ne srenler ok olmutu. Hatt ttihat ve Terakki Cemiyeti Merkezinde de bu grn taraftarlar vard. Fakat Enver Paa'nn, Alman basks altnda, Harbin fiilen balamasn, tasarladndan daha evvelki bir tarihe koyduu anlalyor. Haki

1 Bu hususta en salhyetli yaz Osmanl Ordususnun Erkn- Harbiye Reislii yapan General von Seeckt tarafndan kaleme alnmtr: Die Grnde des ^usammenbruches der Trkei. Bkz. AGR.

578

katen, Harbe, mesel, 1918 Martnda veya daha ge girilse idi, asker gelimelerin baka istikamet almas mmkn olabilirdi. Fakat, tarih olaylar "olsayd" ya gre deil, "oldu"ya gre mtala edildiinden bu yoldaki btn mlhaza ve mtallarn deeri yoktur. Orta da u ac hakikatler bulunuyor: Trkiye 1914 yl 29 Ekiminde Harbe girmi, ve, maalesef, Harpten malup olarak kmr. Harbin sevk ve idaresinde byk hatalar ilenmi olduu da bir hakikattir. Sonsuz bir heyecan ve cesaret sahibi olan Enver Paa, "Bakumandan (yani Sultan'n) vekili" ve Harbiye nazr sfatyle asker hareketlerin hepsinden sorumlu idi. Btn hareketler onun planlan emri ve tasvibi ile yaplmakta idi. Nitekim Sarkam, ve daha sonraki btn taarruzlar onun emriyle yerine getirmi ve Sarkam harektnda kumanday bizzat eline almt. Sarkam ve ondan sonraki Kafkas cephesindeki baarszlkla ve byk kayplarla biten taarruzlar, belki de, lzumsuz yere yaplmt. Trk kuvvetlerinin buralarda mdafaa harbi ile yetinmeleri gerekirdi. Ayni mtala Svey kanal harekt iin de varittir. Harp esnasnda Trk kuvvetlerine den vazife ise, mmkn mertebe ok dman askerini celbetmek ve cephelere balamakt; bununla Bat cephesinde Almanlara kar mukavemet kuvveti azalm olacakt. Nitekim Trk ordusu bu vazifeyi tamamiyle yapm ve 1,5 milyona yakn dman kuvvetlerini bala mt. Bu suretle, Trkiye Almanya'ya kar vazifesini fazlasiyle yerine getirmiti. Harbin Trkiye bakmndan en kazanl neticelerden biri, phesiz Rusya'mn harp d edilmesi idi; bu hususta en byk rol Alman darbeleri, byk Alman zaferleri ovmadlar; fakat anak- kaledeki Trk zaferi sonunda tilf Devletlerinin Rusya'ya yapacaklar yardm, tahakkuk ettirilmemek suretiyle, Rusya'daki yenilgilerin htille gtrd her kes tarafndan kabul edilmektedir. Bu suretle Rusya'da htill kmasnda Trk mukavemetinin de rol byktr. Trkiye'nin kaybolan bir Harpten ve "Mondros Mtarekesi" ile mukadderatn gaddar galip Devletlerin keyfine tesliminde sonra, "Trkiye Harbe girmemeli idi, tarafsz kalmal idi" kabilinden iddialarda bulunmak kadar kolay bir ey yoktur. Yukarda da belirtildii gibi, 1914 te Trkiye'nin Harbe srklenmesi daha evvelki gidiat vc baz tesadflerin bir neticesidir. Bu mesele zerinde mtala yrtlrken, o devirdeki btn artlar ve bilhassa Trk ordusunun gen zabitleri ve geni halk kitlesi arasnda hkm sren ruh haleti de dikkat nazarna alnmaldr. Enver Paa'nn Harbe girite hissesi

579

byk olmakla beraber, btn sorumluluk ta yalnz ona ait olmadm sylemek yerinde olur. Fransa ve ngiltere ile anlama kaplar sm-sk kapandktan ve Rusya'ya kar korunacak baka imknlar kalmadktan sonra, Trkiye'yi idare edenlerin selmeti Almanya ile anlamakta aradklar bir hakikattir. Trkiye'nin btn talihsizlii, yabanclarn ekonomik ve siyas basklarndan kendini kurtararak, madd ve manev sahada kalknmak iin ihtiyac olduu bir srada, ve cidden vatanperver ve ahlk sahibi olan Talt Paa ve Enver Paa ile arkadalar gibi hamiyetli kimselerin de i bana geldikleri bir devirde, Avrupa Byk Devletleri arasnda bu byk mcadelenin patlak vermesi oldu. Bununla Trkiye'nin iddetle ihtiyac olduu sknet ve bar zaman ok ksa srm oldu. Mthi bir girdap eklini alan Byk Devletlerin mcadeleleri zayf bir Trkiyeyi de srklyecei muhakkakt; Trkiye tarafsz kalsa bile, bu tarafszln koruyacak kuvvedere malik dedi. Dolaysiyle Trkiye'nin de bu girdaba srklenmesi kendi elinde deildi; olsa olsa bunu bir az daha geiktirebilirdi. Harbin yenilge ile bitmesinin btn sorumluluu "Ittihad ve Terakki Cemiyeti" ne ykletilecei aikrd. Zaten daha imdiden buna ait yazlar gazetelerde kmaya balamt. Dolaysiyle Cemiyetin mukadderat hakknda acele bir karar vermek, ve ttihatlarn bu deien artlar iinde nasl hareket etmeleri icabedecei meselesinin de bir karara balanmas gerekiyordu. ttihatlardan birou, Cemiyetin artk, "Tarih vazifesini ifa etmi olduunu, esas grevini tekileden "Trkiyede Merut bir idarenin kurulmas iini" yerine getirmi olduunu, ve dolaysiyle bundan byle Cemiyete lzum kalmad cihetle, feshedilmesi gerektii"ni sylyorlard. 1 Azalardan bir ksm da, "Mtarekeyi mteakip memleketin iine dt umm bir tehlike nnde memlekette mutlaka toplu bir ekilde alacak bir tekiltn bulunmas gerektii" fikrinde idiler. te bu grlerin altnda Talt Paa, yakn arkadalarnn arzusu zerine, i Kasm 1918 tarihinde "ttihat ve Terakki Cemiyeti" nin fevkalade Kurultayn toplantya ard. Ayandan, mebuslardan, stanbul'da bulunan murahhaslar ve tannm eski ttihatlardan 120 kadar delegenin katlmasiyle "ttihat ve Terakki Cemiyeti" nin bu son Kongresi yapld. Kurpltayn Bakanlna smail Canbulat seildi, ikinci Bakan da emsettin (Gnaltay) idi.

1 Cell B a y a r , Ben de yazdm, I. y. 123/124; Arif Cemil, lltiha' ve Terakki neslinin aiyar- gurbette maceralar. "Tevhid-i-Eflcr", 14 Mays 1922.

580

Talt Paa, lider sfatiyle Harbin bamdanbcri ttihat ve Terakki Cemiyeti (Frkas) nn takip ettii siyaseti ve bilhassa Dnya Savar na nasl girildii hakknda uzun uzadya bilgi verdi. Yaplan iler hakkmda her hususta hesap vermee hazr olduunu beyan etti. Delegeler de derin bir sessizlik iinde ve tam bir ciddiyetle Talt Paay dinlediler. Dorudan doruya kendini itham eden kimse kmad. Fakat ilerisi hakkmda birok grler ortaya atld ve hararetli mnakaalar oldu. leden sonraki oturumda u grler etrafnda birleildii anlald: 1.Cemiyetin, Merutiyetin tesisi zerine, faaliyetine ihtiya kalmad ve lvi gerektii, 2."ttihat ve Terakki Cemiyeti" nin Trkiye'nin her kesine yaylm olmas itibariyle bu tekilttan memleketin hayrna kullanmak yerinde olacaktr. Dolaysiyle bu tekilta yeni bir ad vererek faaliyetine devam etmelidir. , kinci gr delegelerin ounluunca kabul edilince, "Teced- dd Frkas" adiyle yeni bir Parti kurulmas ve ttihatlarn da bu camia iinde i grmeleri kararlatrld. Yeni Partinin kurucular ve nderleri de tesbit edildi. Bununla son on yl iinde Trkiye'nin mukadderatnda byk rol oynam olan "ttihat ve Terakki Cemiyeti" kendi kendini feshetmi ve faaliyetine resmen son vermi oldu. Mtarekeyi mteakip "Harp mesulleri"ne kar stanbul matbuatnda ve bilhassa Rum ve Ermeni gazetelerinde ideetli hcumlara geilmi ve bunlardan hesap sorulmas istenmee balanmt. Bilhassa Ermeni "ktalleri" ve Rum "tehcileri" zerinde duruluyordu. Bu durum karsnda Enver ve Talt Paa ile ttihat erknndan bazlarnn Trkiyede kaldklar takdirde emniyet iinde yaayabilmeleri ok pheli idi. Dolaysiyle Talt ve Enver Paann en vakm arkadalar ve hayrhahlar kendilerinin memleketten uzaklamalar lzumu kanaatnda idiler. Halbuki gerek Talt ve gerekse Enver Paa darya gitmeyi asla istemiyorlard. Talt Paa, saklanmay dahi muvafk bulmuyor, "Mukadder olan akbete katlanrz" diyordu. 1 Fakat Talt Paann en yakn arkadalar bu hususta srara baladlar. (Kara Kemal) Bey Talt Paayn yalnzca grerek, "Iti-

1 Cell B a y a r , Ben de yazdm. I, 121.

581

lf Devletlerinin memleketi igal edeceklerini, ve Paann Rum ve Ermeni unsuru tarafndan hakaretlere maruz-kalacan ve karklklar kmasna sebep olacan" ne srerek, Paann mutlaka gitmesi gerektiini syliyerek, nihayet muvafakatini ald. 1 Halbuki, Talt Paa, siyas hayatnn hesabn verebilmek iin yurtda kalmakta srar ediyordu. Kemal Beyin fikrine gre, hesap vermek iin kap her zaman akt; msait zaman beklemek lzmd; ileride bir gn, liderin ahsna da ihtiya olabilirdi; gitmeleri, hem gittiklerinin herkes tarafndan bilinmesi, kendileri ve geride kalan arkadalar iin hayrl olacakt. Talt ve Enver Paalarn gitmeleri husus, hatt, Sadrazam Ahmed zzet Paa'ya sorulmutu. Ondan cevap alnncaya kadar Kemal Bey Enver Paay da grp, onu da gitmeye iknaa almakta idi. Enver Paa da asla memleketi terketmek niyetinde deildi; bu tarzda gidi adet "kamak" gibi olacakt; halbuki o mrnde "kam" bir kimse deildi. Paa, tasarladna gre, nce bir mddet Adapazar civarnda saklanacak, sonra hazrlad bir ete ile Kafkasya'ya geecekti. Kafkaslarda hazrlad IX. Ordu birliklerine gveniyordu; oka cephanesi, silh ve her trl tehizat olduu bu muntazam kuvvetlerle Enver Paa, imali Kafkas (Dastan) ve Azerbaycan ahalisine de oka silh datlm olduundan, onlardan tekiledilecek kuvvetlerin de desteiyle, ngiliz (veya dier mstevlilere) kar mukavemet edecekti. nce Ermenistan' ezecek, sonra tilf Devletlerinin kolayca yetiemiyecekleri dalk mntakada bir yerde, mesel Kars'ta geici bir hkmet kurulacak, ve buradan siyas durumun gelimesi beklenecek, ona gre tedbirler alnacakt. Yani, Enver Paa, Trkiye'nin mill haklarn mdafaa maksadyle. Dou Anadoluda uzun ve etin bir guerilla harbine balamay dnyordu. Kemal Bey, Enver Paa'y, Adapazar tarafna gitmek fikrinden vazgeirmi ve Talt Paa ile birlikte memleketi terk hususunda muvafakatini almt.2 zzet Paa'dan alnan cevapta da ttihat ve Terakki erknnn memlekette kalmalarndan hi bir fayda temin edilemiyecei, belki de zararl olaca belirtilmi, ve icap ederse hesap vermek iin ilerde memlekete dnebilecekleri anlatlmt. Sadrazamn bu fikri Talt Beyin gitmek kararn vermesinde tesiri olduu sanlmaktadr. 3

1 Ayni eser s. 123. 2 Cell B a y a r , Ben de yazdm. I. s. 124. 3 Hseyin Cahit Y a l n , Talt Paa. Yedign neriyat stanbul 1943. s. 49.

582

ttihat ve Terakki Cemiyeti Umum Merkezi azalar arasnda yaplan bir toplantda (Kurultay devam ettii srada): Talt Paa, Enver Paa, Dr. Nazm, Dr. Bahaeddin akir Beylerin memleketi terketme- leri lzumuna karar verilmiti. Nitekim ad geen ahslar, ve onlarla birlikte Cemal Paa, eski valilerden Azmi Bey, stanbul Polis Mdr Bedri Bey ve Rusuh Bey olmak zere, sekiz kii, Kurultay devam ederken, i /2 Kasm gecesi, bir Alman torpido botuna binerek, tehlike ve maceralarla dolu, ve birounun lmleriyle neticelenen gurbet yolculuuna ktlar. Gizlice bindikleri Alman torpido botu onlar Sevastopol'e getirerek karaya kard. Talt Paa'nn, stanbul'dan ayrlrken yannda ancak 1,500 lira kadar paras vard. Sadrazam iken biriktirebildii 3 bin liradan, yarsn stanbul'da kalan kars ve kz kardeine brakmt. Talt Paann bu 1500 lira ile Berlinde kt-kanaat geindii ve sonralar sknt iinde yaad bilinmektedir. Enver Paann ve dier ehasn yanlarnda ne kadar paralar olduu bilinmiyor. Her halde her birinin bir miktar paralar vard. Almanya'ya "kaanlar" hakknda stanbul matbuatnda birok dedikodu ve ithamlar yaplmakta idi. Hatt "Tevhid-i Efkr" gazetesinde Enver Paann nasl "tahsisat- mesture'Vi suistimal ediinin bir rnei olarak, " 500 lirann dil kimseye verilmesi emredilen bir pusul" nn foto-kopisi bastrlmt. Hele Rum ve Ermeni gazeteleri hem memleketi terkeden hem de kalan ttihatlar aleyhinde yazmadklarn brakmyorlard. Mamafih Enver Paa'nn "suyi istimali"ne ait iddialar da esasszd. O, nihayet ala ala, o da gayet ucuz bir fi- yetle, Belgrad Ormanmdaki Abraham iftliini, 15 bin liraya satn alm ve bunun iin de zevcesi Naciye Sultann mcevharatm satmak mecburiyeti hasl olmutu. Enver Paa ise, memleketi terkederken, Krm'dan Kafkaslara gemek ve oradaki Trk kuvvetlerine dayanarak, mukavemeti de- vamettirmeye kararl idi. Fakat, Alman makamlar Enver Paann bu tasarsn doru bulmamlar ve "bo yere kan aktmamak maksadyle" Enver Paann Krm'a gitmesi iin bir vasta vermeyi redetmilerdi. Halbuki Enver Paa bu hususta kararl idi ve alelade bir yelkenliye binerek Kafkas sahillerine varmak iin denize almken, dehetli bir frtnaya tutulmu, ve g hal geri dnebilmiti. Bu mnasebetle kendisini tt ve ar bir hastala tutulduu biliniyor. Bu durum karsnda yanndaki arkadalarndan birou da Trkiye'ye geri dnmeyi tercih etmilerdi. Uzun bir hastalktan sonra iyileen Enver Paa

583

Berlin'e giderek, Talt Paa'ya mlki olmu ve onunla birlikte tekrar faaliyete girimitir. ngilizlere kar "btn slm alemini ayaklandrmay" kafasna koyan Enver Paa bu yolda Rus-Boleviklerle anlama yolunu tutturmu ve ayn zamanda Anadoluda balayan "Mill Mcadeleye" de mzahir olmak istemitir. Mamafih, ilk frsatta, Anadoluya dnmek ve Mcadeleye bilfiil karmay da tasarlamt. Bu niyederle Enver Paa 1921 yl Austosunda Moskova'ya gitmi ve Sovyet-Rus hkmeti ile sk bir temas tesis etmitir. Ahmed zzet Paann kabinesinde Cavid Bey, Hayri Efendi ve Fethi Beylerin bulunmalar Sultan Vahideddin'in hi te houna gitmediini yukarda sylemitik. Fakat o mnasip bir zamana kadar susmay tercih etmiti. Mtarekeyi mteakip ttihatlarn artk hi bir hkmleri kalmadktan ve bilhassa Talt ve Enver Paalarn memleketi terkleri zerine stanbul matbuatnda yaygaralar kopunca, Vahideddin sesini ykseltmeye karar verdi ve zzet Paa'ya adlar geen kimseleri kabineden uzaklatrmas iin baskya balad. Bunun zerine Ahmed zzet Paa btn kabinesiyle istifa etti ve Tevfik Paa yeni kabineyi kurmaa memur edildi. Bir mddettenberi perde arkasnda frldaklar evirmekle megul olan Damad Ferid Paann da telkin ve tesiriyle, Tevfik Paann kabinesine ok zayf kimseler atand. 13 Kasmda teekkl eden bu yeni kabinede, Damad Ferid Paa, Devlet uras reisi sfatyla, kabinenin tabii yesi oldu. Trkiye'nin en buhranl bir annda, Galip Devletlerin "Mtareke" ahkmna tatbike giriicekleri bir srada -byle zayf bir Kabinenin i bana gelmesi, Trkiye'de birbirini takibedecek talihsizlikler silsilisenin ilk halkalarndanbiri mahiyetinde idi. 13 Kasm (1918) aramba gn, puslu bir hava iinde, ngiliz, Fransz, talyan ve hatt Yunan zrhl ve muhriplerinden mrekkep bir dman donanmas stanbul Boazna gelerek Saray burnu ile Bebek arasnda demirledi. Dman harp gemilerinin, gelii stanbul Trk- lslm ahalisi tarafndan, "kadere boyun eme" inancnn verdii emniyet ve tevekkl iinde, tam bir sknetle karland; ite saklanan nefret ve kin hisleri, ve "nasl geldilerse yle giderler" cmlesiyle ifade edilen, fakat bararak sylenmiyen inanlar, dua ve niyazlar iinde stanbul Mslman halk bundan sonraki gelimeleri sabrla beklemeye balayacaktr. tslam-Trk ahalisinin bu sknet ve vekarna karlk Ermeni ve bilhassa Rum aznlklar lgnca tezahrata baladlar. Rum, Ermeni ve Yahudi evlerinin Boaza bakan pencerelerinden itilf Devletleri bayraklar sallanmakta ve rhtmda toplanan

584

aznlklar lgnca barp-armakta, gelen dman selmlamakta idiler. Beyolu caddelerinde bilhassa Yunan bayraklar sallanmakta ve Trk polisi buna seyirci kalmak mecburiyetinde idi. stanbullu Rumlar tam bir bayram havas iinde yayorlard. Calthrope'in sz vermesine ramen, Yunan harp gemilerinin de Istanbula gelmelerine msaade edilmiti. Bu defa istanbullu Rumlar, motorlar ve sandallarla Yunan harp gemileri etrafnda lgnca tezahrat yapmakta idiler. Mtareke ahkm, zaten ilk gnnden itibaren inenmee balam ve bilhassa Yunanllarn istanbul'a gelileri byk endielere yol amt. Mondros Mtarekesinin i. maddesine gre itilf Devletleri Donanmasmn Karadeniz'e kmas salanmt. Nitekim 13 Kasm gn baz ingiliz harp gemileri hemen Karadenize gemi ve Batum'a doru yol almlard. Onlar takiben Fransz ve Yunan gemileride Karadenize kmaa baladlar. Dolaysiyle Boazlar stats tamamiyle bozulmu ve bununla bilhassa Sovyet-Rusya'nn Karadeniz sahilleri de tehlikeye maruz kalm oluyordu. Nitekim ok gemeden Franszlar, Odessa'ya asker karmak suretiyle Bolevik-Kzl kuvvetlerine kar harekete geecekler; ingilizler de Sevastopol'i igalle Kzllar Krm'dan karmaya girieceklerdir. Mtarekenin 15. maddesine gre Bak'nun de ingilizler tarafndan igaline muvafakat edilmiti. Sovyet Rus iddialarnda ne srld gibi, Bak'nun ngilizlere teslimi hususunda Trk hkmeti ile ingilizler arasnda her hangi bir anlama yaplm deildi ve zaten yaplamazd da. Trk hkmeti Bak'yu hakik sahibi olan Azerbaycan Cumhuriyeti hkmetine teslim etmi ve zaten istese bile buraya ingilizlerin girmesine mani olamazd. Sovyet Rusya'ya teslim ise, Azerbaycan hkmetine "ihanet" mahiyetinde olacakt. Azerbaycan'daki Trk kuvvetleri kumandamna, Bak'nun tahliyesi ve ingilizlerin girmelerine kar durulmamas hususunda gereken emir gnderilmiti, ingilizlerin Bak'yu igallerini mteakip Azerbaycan Devletinin "istikllini" muhafaza edip etmiyecei de belli deildi. Ortada, tabiatiyle birok ayia dolamakta ve Azerbaycanda byk bir heyecan ve endie hkm srmekte idi. Bu defa, Azerbaycan, hkmeti Reisi Feth Ali Han, Sadrazam izzet Paaya mracaatla, durum ve hareket hakknda bilgi ve tavsiyeler istedi.'zzet Paa tarafndan kendisine gnderilen "mahrem" bir cevapta (11 Kasm

585

g8, yani Tevfik Paa kabinesinin teekklnden bir gn evvel) "Trk ve islm Devleti olarak teekklne balanan Azerbaycan'n ayet varsa, mmkn mertebe gizli faaliyetierden ekinmesi, komu laryla (yani bilhassa Ermenilerle) ve ayrca ingilizlerle iyi geinmesi, her hususta anlamalar" tavsiye edilmiti.1 Zaten, Azerbaycan hkmetinin baka trl hareket etmesi imlnszd. Azerbaycan Devleti ve hkmetinin her hususta ngilizlerle anlamak sayesinde kendi "istikll" ve devamn temini mmkn olacakt; bahusus Bak'da bulunan ve her taraftan gelen Rus unsuru'nun byle bir "Tatar hkmeti"ne kar koyacaklar aikrd. Bak'daki Trk ktalar, Islam-Trk ahalinin gz yalar arasnda ehri terkettiler2 ve 18 Eyll tarihinde de, General Thomson'un kumandasndaki bir ingiliz frkas ehire girdi; onlara imalden gelen Bierakov Kazaklarndan 500 kadar asker de katld. 3 Mamafih Azerbaycan hkmetinin seimle i bana gelmi olmas ve bir "Par- lamento"nun bulunmas hasebiyle, General Thomson, hkmetinden ald talimat zerine, Mill Azerbaycan idaresini yerinde brakt. Bu suretle yerli Azerbaycan hkmeti ingiliz igali altnda icraatna devam edebildi. Az sonra, Paris'te toplanacak olan "Bar Konferansna mmessil gndermek ve bilhassa Azerbaycam resmen tanmak iin tilf Devletleri nezdinde teebbste bulunmak zere, Ali- merdan Topba Beyin riyasetinde bir heyet istanbul yolu ile Paris'e hareket edecektir. Kafkaslardaki Trk kuvvetlerinin geri ekilmeleri, ngiliz asker makamlaryle varlan anlamaya gre, 30 Aralk 1918 tarihinde sona ermi olacakt. Nitekim bu boaltma hareketi, bazen lzumsuz hz ve tehalkle yaplm ve bu yzden gereksiz skntlar ve hatt kayplara maruz kalmt. Bu tarz hareket oradaki kumandanlarn karakterleri ve davranlarnn bir eseri idi. Halbuki baz kumandanlar, tesbit edilen mhleti uzatmak ve bu yzden Trk- slm ahali iin birok menfaatler salamak imknm bulmulard. Bunlardan birisi de IX. Ordu kumandan Yakup evki Paa idi. Ahalisi Mslman olan sahann hem elde tutulabilmesi, hem de korunmas iin baz teebbslerde geilmi ve ayni zamanda ahalinin gizlice silhlandrlmas da yaplmt. Yakup evk Paann bil

1 DA, H. U. kutu 533. Bkz Ekler. 2 Em. Kur. Sleyman zzet. 15. piyade Tmeninin Azerbaycan ve imali Kafkasyadaki hareket ve muharebeleri, p. 240. 3 W . A i l e n and P. M u r a t o f f , Caucasian Batlle/ields, s. 497.

586

gisi dairesinde oralarda birok gizli silh depolar yaplm ve birok Trk zabiti de gizli faaliyet iin braklmt. Yakup evk Paa, Bak'daki ngiliz Generalinin protestolarna ramen, Kars'n Trk kuvvederi tarafndan boaltdmasm, tesbit edilen tarihten, yani 30 Aralk 1918 den, iki aya kadar bir zaman iin geciktirmeye muvaffak olmutu. 1 Bu mddet zarfnda bir taraftan gizli faaliyetlerin hazrl yaplm, dier taraftan da "VVilson prensipleri"ne dayanarak yerli Mslman ahalinin tekiltlanmalar ve yerli bir "hkmet" kurmalar iine giriilmiti. Bilindii vehile, Wilson prensipleri "her millete kendi mukadderatn kendisi tayin hakkn" tanyordu ; Kars ve yaknndaki vilyetlerdeki Mslman ahalinin bundan faydalanmalar tamamiyle haklar idi. te bu prensiplere istinaden Kars'da olmak zere, yerli Mslman ahalinin, Gmr (Aleksandropol') Ahsha ve Ahalkelek evreleri ahalisi murahhaslarndan teekkl eden bir Meclis toplanm ve "Mill stiare Meclisi" adiyle 12 kiiden ibaret "hkmet" tekil etmiti. Bu "Mill Heyet"- in azalar, hakikaten vatanperver, ve cesur kimselerdi, ve Kars ile evrelerinin Ermeni ve Grc idaresi altna dmemesi iin hemen elde silhla mcadeleye girimilerdi. ngilizlerin Batum'a ve Bak'ya gelmeleri, Trk kuvvetlerinin ekilmeleri ile Mverayi Kafkastaki siyas ve asker durum kknden deiti. ngilizler bilhassa Danak Ermenileri himayeleri altna aldlar. Menevik Grcler de ngilizlerin himayesi altnda idiler. Batum ehri ise derhal Grclere braklmt; fakat ehirde ve limanda ngiliz kuvvetleri ve donanmas bulunuyordu. Ermeniler ise, ngilizlerin desteiyle, mmkn mertebe ok arazi ele geirmek hevesiyle, hemen harekete getiler. Fakat karlarnda Kars'ta teekkl- eden "hkmet"e bal Mslman-Trk etecilerini buldular. Gmr evresi ve Arpa ay boyundan muntazam Trk kuvvetleri ekilirken, yerli Mslman-Trk ahaliden eteler teekkl etmi, ve bunlara Trk zabitleri tarafndan oka silh braklmt. Kars- taki "Mill Meclis" bu etecileri hemen harekete geirmi ve Ermenilere kar koymutu. Server Bey ve Dkanl Hafz Beyin kumandasndaki 500 kiilik bir ete, Ahsha ve Ahalkelek'i Halit Paadan teslim almt. Bu eteciler Grcleri 1828 snrna kadar ekilmee zorlamlard. Grc ve Ermenilere kar mcadele Kazman, Kars, Oltu ovas, Oltu ve aa oruh ahalisi tarafndan hararetle desteklenmilerdi.

1 Ayni yerde s. 497.

587

Her tarafta gnlllerden birlikler meydana gelmiti. Ksa bir zaman iinde Kars'taki "hkmet" in emrinde 8 bin kiilik bir asker kuvvet toplanmt. Bu ar artlar ve buhranl anlarda bu kadar bir kuvvet tekil edilebilmesi, Trk-slm ahalinin kendi varln muhafaza ve mdafaa yolundaki mcadele azminin bir tezahr ve adet "Mill Mcadele" nin bir "mjdecisi" olmak itibariyle byk bir ehemmiyet tamakta idi. "Mill stiare Meclisi"ne meru bir stat salamak ve devamm temin etmek maksadiyle ngiliz asker makamlar ve Erivan'daki Ermeni "hkmeti" ile temasa gemek ve kendilerini tasdik ettirmek teebbsleri hi bir netice vermedi. Bunun zerine Kars'ta ikinci "Mill Kurultay" (Kongre) toplanm ve 17/18 Ocak 1919 gecesi, "Mill stiare Meclisi"-"Gney-Bat Kafkas Geici Hkmeti" olarak yeniden tekilatlandrlmt. Bu suretle, Kars ehri merkez olmak zere, Elviye-i-selseyi iine alan, Azerbaycan sahas darda kalmak zere, Batum ile Nahevan arasnda, Mslmanlarn yaadklar yerde yeni bir "Islm -Trk Devleti" meydana gelmi bulunuyordu. Bu "hkmet" in bana Fahrettin Piriolu geirilmiti. Wilson prensiplerine dayanarak, yerli ahali "kendi mukadderatn kendisi tayin etmek hakkn" kullanmak ve kendisinin arzu ettii idare tarzm kurmaktan baka bir iddias da yoktu. ngilizler, halbuki, "Wilson prensiplerini" ancak kendilerinin ilerine geldii zaman ve sahada tatbikine taraftardlar. Grc ve bilhassa Ermeniler durup dururken, Islm-Trk ahalinin haklar gzetilmesi ngilizler iin bahis konusu olamazd. Nitekim Grcler ngilizlerin destei ile hemen harekete geerek Ahsha ve Ahalkelek nahiyelerini ele geirdiler. Ayni zamanda ngilizlerin asker yardmlar ile Ermeniler de tecavzlerini artrdlar. 19 Nisan (1919) tarihinde ngiliz kuvvetleri Kars'a girerek, "Gney-Bat Kafkas hkmeti" Meclis binasn kuattlar ve "hkmet" yelerini tevkif ederek Maltaya gnderdiler. Bu suretle ancak ay sren bu "hkmet"- in icraat da sona ermi oldu. Mamafih hkmet reisi Fahrettin Piriolu ile Kazmanl Ali Bey kaarak Erzurum'a snmaa muvaffak olmulard. 1919 yl Maysnda da Ermeni Generali Osebyan, Ermeni hkmeti adna Kars' ngilizlerden teslim ald ve bu suretle Kars resmen de Ermenilerin eline gemi oldu. ngilizlerin gzleri nnde Kars'ta ve evresinde slm ahaliye kar byk lde katliamlar yapld ve her trl zulm ilendi, binlerce Mslman ldrld.

588

Kendilerini "medeniyet dnyasnn ba mmessili" sayan ngilizler bu vahet karsnda seyirci kaldlar, ve bunlar durdurmak yolunda en ufak bir harekette bulunmadlar. Mondros Mtarekesini mteakip Trkiye'yi bekleyen facialar silsilesi bu suretle Dou illerinde balam oluyordu. Sultan Vahdeddin'in arzusuna gre kurulan ihtiyar Tevfik Paann kabinesi hi bir i yapacak durumda deildi. Galip Devlederin taleplerine kar koymas asla beklenemezdi; kabine yeleri tam bir "teslimiyet" ruh haleti iinde idiler. ngilizlere kar ne kadar "yumuak" davramlrsa, o nisbette "ehven artlarla sulh akdedilecei" sanlyordu. Sultan Vahideddin kendisi de tam aciz ve bilgisizlik iinde olup sadece kendi ahsn korumak ve tahtn muhafaza etmek kaygusunda idi. Bunun da ancak ngilizleri tatmin etmekle mmkn olacan zannediyordu. ttihatlar zamannda seilen ve o Ekim (1918) de almalarna balayan bir "Meclis-i Mebusan" elbette Sultann iine gelmezdi; nitekim Meclis, Sultan'a tannan hakka istinaden, 21 Aralk (1918) tarihinde feshedildi, ve "imkn husulne kadar intihabatn yaplmayaca ve Sulhun in'i- kadn mteakip intihabata balanmas" iln edildi. Meclisin feshini mteakip Tevfik Paa kabinesi bsbtn desteksiz kalm ve hkmet Galip Devletlerin bir oyunca haline gelmek yolunu tutmutu. Mamafih idare organlar ve bilhassa Harbiye Nezaretindeki tekiltta, Orduda, Anadoludaki asker birliklerde mevcut nizamn muhafazas, ve i banda birok vatanperver memurlar ve askerlerin bulunmas gelecek iin bir mit kayna tekil etmekte idi. Bu arada Tevfik Paamn kabinesinde deiiklikler yapld ise de, bir netice kmad. Trkiye'nin menfaatlerini korumak yolunda yaplan tenkitler zerine kabinede istifalar balam ve Sultan Vahideddin ubat (1919) aynda yeni nazrlar tayinle meseleyi halletmek istemiti. Fakat bundan da hi bir fayda hasl olmad ve nihayet Sultan Vahideddin 3 Mart 1919 tarihinde, Damat Ferit Paay yeni kabine tekiline memur etti. Bu suretle bu devir Trkiye tarihinin en menfi simalarndan birisi olan Damat Ferit Paa i bana getirilmi oldu. Dahiliye Nezaretine de Ali Kemal Bey atand. Damat Ferit Paa kabinesi, bata ngiltere olmak zere Galip Devletlerin btn isteklerine boyun emek suretiyle Trkiye'yi tam bir uuruma doru srklemek siyasetini tatbike balad. Bu devrin en tipik icraatndan biri de Harp eesnasnda vukubulan Ermeni ve Rum tehcirleri esnasndaki "ktaller"-in

589

mesuliyetini Talt Paa kabinesine yklemek suretiyle, gya, bu "sulardan" Trk milletini korumak maksadyle, bu "ktaller" de dahilleri olan baz kiileri cezalandrmak oldu. Bu kabilden olmak zere, Ermenilerin talep ve tahrikleri ile Boazlyan kaymakam ve Yozgad mutasarrf vekili Kemal Beyin, Divan- Harp kararyle idama mahkmiyeti, ve bu kararn eyhlislm Sabri Efendinin fetvas ve Vahideddin'in tasdiki sonunda, idam edilmesi oldu. Ferit Paa, bununla, ngilizleri tatmin edeceini sanmt. Aym zamanda "Harp sulular" olarak ittihatlarn da muhakemesine balanmt. Bu mnasebetle gazetelerde birok yaz km, isticvab edilen ittihat erknndan birounun ifadeleri ahali tarafndan sempati toplamakta geikmemiti. Dolaysiyle bu "Mahkeme" olay Ferit Paa kabinesinin icraat aleyhinde ahali arasndaki cereyann bsbtn kuvvetlenmesine yol amt. Fakat bu kabineyi en ok gzden dren keyfiyet ise, Galip Devletlerin "Mtareke"nin ilk gnlerinden itibaren "Mtareke" ahkmna riayet etmeyileri ve keyf hareketlerde bulunmalar idi. Mtareke artlar mucibince anakkale ve stanbul Boazlar ingiliz ve Fransz askerleri tarafndan igali ile yetinilmemi, sahil boyundaki birok dier yerlere de dman ktalar karlmaa balanmt. 21 Kasmda igal edilmi olan btn Karadeniz sahilleri tam bir ngiliz kontrol altna konmutu. stelik Yunan askerleri de gelmee balamt. Bunlar, gya, Odessa'ya, Boleviklere kar gnderileceklerdi; nitekim az sonra iki Yunan tmeni Franszlara katlarak, Rus-Bolevik kuvvetlerine kar sevkedildiler; fakat bir ksm Yunan kuvvetleri Beykoz yannda brakld. Bu sralarda, Almanlarn Ukraynadan ekilmeleri zerine Ukraynada ve gney Rusya'da Kzllarla beyaz Ruslar arasnda mcadeleler balamak zere idi. tilf Devletleri ise, Sovyetlerin Brest-Litovsk Barn kendilerine kar "ihanet" diye kabul ettiklerinden, Boleviklere kar aka cephe almlar ve Kzllarla mcadeleye girien Beyaz Ruslar desteklemee ve fiilen mcadeleye karmak maksadyle Odessa'ya Fransz ve Krma da ngilizler harp gemileri ve bir miktar asker gndermilerdi. Mttefiklerin Boleviklere kar mcadelerinde stanbul'daki kuvvetlerle desteklenecei ve hatt Trklerden 50 bin kiilik bir kuvvet istenecei dahi sylenmekte idi. 1 Damat Ferit Paa

1 Istanbuldaki Alman mstear Waldburgun, 12 Teni 1919 tarihli tazs. G F M / 10, 393.

590

hkmeti de, ngiliz ve Franszlar tatmin maksadyle "amansz bir Bolevik dman" kesilmi ve galiba Kzl Ruslara kar mcadele elinden gelecek her trl yardm ve muzahereti yapmaya hazr olduunu da bildirmiti. Mamafih tilf Devletlerinin "Trk yardmna" yalnz ihtiyalar deil, ayni zamanda "itimadlar" da yoktu, istanbul'da bulunan Galip Devletlerin asker makamlar, bir aralk, hatt Trk "meselelerini" bir yana koyarak btn dikkatlerini Rus- yadaki gelimeler zerine ekmi gibiydiler. ngiltere ile Fransa arasnda gney Rusya'nn "tesir sahas"n tayin babnda bir anlamaya varld dahi grlmt. Karadeniz imal sahilleri ve aa Don blgesinde Franszlar; Kafkaslarda da ngilizlerin hkm cari olacakt. Bu sralarda Rusya'dan baz mhim siyas ahsiyederin stanbul'a geldikleri grld; bunlardan biri de Milkov idi. Rusya'daki eski "Kadet" Partisinin lideri, Kerenskiy'den nce "Geici hkmet"in Dileri nazr, ve "stanbul'un Rusya ait olduu" grnn mehur mmessili Pavel Milkov, 6 Aralk (1918) tarihinde 1, arlk devrinin tannm diplomatlarndan Viyana sefiri ebeko ile birlikte, bir Rus vapuru ile, stanbul'a geldiler. Onlar, Mttefiklerden Boleviklere kar savata asker yardmn temini iin Paris'e gideceklerdi. Talihin cilvesi olarak, Milkov, stanbul'a bir "Fatih" sfatyle deil, bir "Ricac" olarak gelmi bulunuyordu. Milkov ve ebeko Paris'te Izvolskiy ve Sazonov'larla bulutuktan sonra, Paris Bar Konferansna bir "Muhtra" sunarak, "stanbul ve Boazlar zerinde arlk Rusya'snn haklarnn korunmas"n isteyecek kadar garip hareketlerde bulunucaklardr. Rusya'da ise 1918 yl Mays'ndanberi, ekoslovak ktalarnn ayaklanmalar ile balayan, kanl i mcadele genilemekte idi. Bu ekoslovak ktalar, Harpte Avusturya Ordusundan esir den ve aslnda "Slav" olan askerlerden teekkl etmi, ve Bat cephesine Almanlara kar savaa gnderilmeleri hazrlklar yaplmt. Bolevik ihtillinden ve bilhassa Brest-Litovsk Barndan sonra bu ktalarn ancak L Tzak Dou, yani Vladivostok tarikiyle Fransa'ya gnderilmesi mmkn olacakt. Bu maksatla saylar 40 bini tutan ekoslovak ktalar Penza (Volgann batsnda) dan elyabinsk (Bat Sibiryada) arasndaki demir yolu boyunda katarlarda bulunuyorlard. ok gemeden onlarla Bolevik makamlar arasnda anlamazlklar ba gstermi ve Bolevik dman unsurlarn da tesiriyle Mavs sonlarnda

1 Yi n e.

591

ekoslovak'lar Boleviklere kar ayaklanmlard. Ksa bir zaman iinde amara (bugnk Kuybev) Bat Sibirya'ya kadar uzanan saha onlarn eline geti. Bu suretle Rusya'nn dou ksmnda Harp balam oldu. ekler Kazan ehrini de ele geirince, Moskova hkmeti iin tehlike bsbtn artt. ekoslovaklara kide halinde "Beyaz Ruslar" da katldlar. Antanta Devletleri ve bilhassa Fransa Boleviklere kar mcadelenin ba ampiyonu (pehlivan) roln zerine ald. Odessa'ya Fransz kuvvetleri karld ve harp gemileri gnderdi. Krma da ngiliz ktalar gelerek, buradaki Sovyet-Rus idaresini dattlar. 1918 Eyll'nde, Trotskiy'nin toplad Kzl kuvvetler, Kazan cephesinde taarruza geerek, Beyazlar geri ekilmee zorladlar. Bu srada ekoslovaklar, cepheyi brakmlar ve Vladivostoka gitmekte idiler. Onlarn yerini alan "Beyaz Rus" kuvvetleri Amiral Kolak'n kumandasnda Boleviklere kar geni bir cephede (Boleviklere gre: Dou cephesi) savaa giritiler. Amiral Kolak, "Rusya'nn yksek idarecisi" iln edilmi ve Omsk ehri merkez olmak zere bir "hkmet" kurmutu. Adet eski arlk rejiminin iadesini istiyen bu rejim, hakikaten ok muhafazakrd, ve bilhassa gayr-i Rus milledere hi bir hak tanmad gibi, kyllerin toprak meselesinde de, hi bir tavizde bulunmak istemiyordu. te bundan tr Bolevikler tarafndan yaplan propagandalar, ok gemeden semere vermee balayacak ve neticede Kolak ordusunun malubiyetine gtrecektir. Fakat 1919 ilk baharnda Kolak'n kuvvetleri taarruza gemiler ve Kazan' dahi tehlikede brakmlard. Ayni zamanlarda, Kzllar iin Rusya'nn birok ksmnda byk tehlikeler bagstermiti. Aa Don boyunda General Krasnov- un kumandasnda, Bolevik idaresinden asla memnun olmayan, Don Kazaklarndan mhim bir kuvvet toplanmt. Onlar, Almanlar ekilirken, Almanlardan oka silh ve tehizat aldklarndan, hakikaten mhim bir asker kuvvet tekil etmi bulunuyorlard. Bir de, Kuzey Kafkaslarda, General Denikin'in kumandasnda, ou eski zabitlerden olmak zere "Gnll Ordu" teekkl etmi ve Kuban nehri ile Volga'ya doru Kzllar sktrmaa balamt. Almanya'nn 11 Kasm gn "Mtareke" imzalayarak malubiyeti kabul zerine, Moskova'daki Merkez Sovyet hkmeti, 13 Kasm 1918 tarihinde Brest-Litovsk Barnn hkmsz olduunu iln etti ve Alman kuvvetlerinin boaltt yerlerde Sovyet idaresinin kurulmas iin harekete geti. Nitekim, Odessa ve Krm dahil olmak zere

592

Karadeniz'e kadar birok yerde Sovyet idaresi kuruldu. Fakat, Kiyef te, Petlra'nn kumandas altnda toplanan Ukrayna'l kuvvetler, Ukrayna'nn bat ksmnda "Mill ldare"lerini tesise muvaffak oldular. Petlra, yardm istiyerek Fransa'ya mracaat etmi ve Franszlar da bu mracaat desteklemek zere, yukarda da belirtildii gibi, Odessa'ya asker karmlard. Bunun zerine Odessa ve evresinde Sovyet idaresi kaldrlm ve Kzl kuvvetler imale ekilmilerdi. Mamafih bu durum ok srmiyecek, Fransz askerleri ve bilhassa bahriyeliler arasnda yaplan Bolevik propagandas ile Fransz bahriyelileri arasnda Boleviklerin de ayaklanmas zerine Fransz kuvvetlerinin geri ekilmesi mecburiyeti hasl olacaktr. Oraya gnderilen iki Yunan tmeni ise, Kzl Ordu tarafndan adam akll hrpalandktan sonra, geri alnarak, Boazlara nakledileceklerdir. Sovyetler iin hem ekonomik hem de stratejik bakmdan en mhim noktalardan birisi de Tsaritsin (sonraki Stalingrad, bugnk Volgograd) ehri idi. Buras hem zahire nakliyat, hem de aa Vol- gadan, daha dorusu Baku'dan gelen, neft (petrol) nakliyat iin ok mhimdi. Halbuki 1918 Austosunda itibaren buras Beyaz kuvvetler tarafndan tehdid edilmee balanmt. Merkez Sovyet hkmeti, ite burann mdafaasna Stalin'i memur etti. Stalin'in "asker" sahadaki baars burada balamtr. Nitekim o, gayet enerjik davranarak, burann Beyazlarn eline dmesini nlemitir. 1919 ilk baharnda Bolevik Rusya her taraftan enber iine alnm gibiydi. Douda -Kolak, Petrograd'a - Yudeni, Don boylar ve Gney Rusya'da, gittike kuvvetlenen Denikin'in "Gnll Ordusu", ve bir de tam imalde, Archangelsk ve Murmansk'ta ngiliz kuvvetleri tarafndan tehdid edilmekte idi. Bu "Beyaz" kuvvetlerin tam bir ibirlii halinde hareket ettikleri takdirde, Kzllar ezmeleri pek mmknd. Fakat, Boleviklerin ansna, Beyaz Generaller arasnda anlama olmad gibi, yabanc "mdahelesi" (in- tervention) da gayet mahdut gayelerle ve ok az kuvvetlerle yapldndan, pek ciddiye alnacak bir hareket saylamazd. Die^yandan Bolevik liderleri (Lenin, Trotskiy, Stalin v.b.) ok byk bir gayret ve kabiliyet gsterdiler ve kurduklar nizam mdafaa yolunda, idareleri altndaki ahaliyi zorla mcadeleye sevkederek, amansz ve iddetli tedbirlerle savaa devam ettiler. Boleviklere "Beyazlarn" uursuzca hareketleri ve Rus htillinden hi bir "ders almam" olduklar da, yardm etti. Bolevik propagandas Beyaz Ordular safnda zlmelere yol at. Fakat Boleviklerin dayanmasna

593

en mhim mil, Beyaz Generallerinin ayr hareket etmeleri, ve "Rusya'y kurtarc" rolnn her kesin ancak kendisi tarafndan oynanmak istedii olmutur. Neticede, bir merkezden idare edilen, Bolevik-Kzl kuvvetler, dmanlarn birer birer tepelemek imknm bulacaklardr. Boleviklerin niha zaferi kazanmalarnda yalnz Rusya'nn iinde deil, Rusya'nn dnda da yaptklar propagandamn tesiri olmutu. Bat Avrupa'da, Fransa ve bilhassa ngiltere'deki amele tekiltlar, Rusya'ya kar asker evkini nlemek iin grevlere balamlar ve hkmetlerine bask icra etmilerdi. Fransz kuvvetlerinin Odessa'dan ekilip gidilerinde bu Bolevik propagandasnn nasl bir rol oynadn az nce grmtk. Brest-Litovsk muahedesinin Sovyet hkmetince, yukarda grld vehile, 20 Eyll 1918 tarihinde gnderdii bir nota ile hkmsz olduunu iln zerine, Sovyet Rusya ile Trkiye arasnda siyas mnasebetler kesilmiti. "Mondros Mtarekesi" imzalanmasndan sonra, "lzvestia" da Kari Radek tarafndan, Trkiyenin yenilmesi mnasebetiyle, ttihat ve Terakki erkn, Talt Paa ve Enver Paa bata olmak zere, itham dolu bir yaz ktn yukarda sylemitik. Sovyetleri en ok endieye dren cihet Karadenize Mttefiklerin donanmasnn girii ve bir de Bak'nun ngilizler tarafndan igali idi. Bununla gney Rusya ve Kafkaslar tehlikeye dm ve Beyaz kuvvetler iin byk destekler hazrlanm oluyordu. Sovyet hkmeti btn bu gelimeleri dikkatle takip etmekte ve elinde kalan en tesirli areyi-propaganday byk bir maharetle kullanmakta idi. Bu kabilden olmak zere, Dileri Komiseri ierin tarafndan 15 ubat 1919 tarihinde, Osmanl hkmetine hitaben radyo-telgrafla gnderilen uzun bir notada (Muhtrada), Osmanl hkmetinin Brest-Litovsk Barnda sayldktan sonra, "Rus halknn, Trk halk tarafndan uzatlacak dostluk elini" skmaya hazr olduu, ve Sosyet-Rusya'nn Trkiye ile "bar iinde yaamaktan baka niyeti olmad" belirtildiini yukarda zikretmitik. Bolevik hkmetini ve Sovyet rejiminin en tehlikeli bir an geirdii sralarda kaleme alnan bu Sovyet "Muhtras" cidden dikkat ekici idi. Mamafih Tevfik Paa kabinesinin ve hele ondan sonra gelen Damat Ferit Paa kabinesinin bu Sovyet "Muhtras" zerinde durmaya ne niyeti ne de imkn vard. Bilkis bu sralarda Osmanl kabinesinden ykselen ses'er Sovyet-Rus Boleviklere kadar amansz bir mcadeleye girimek merkezinde idi. Bu sralarda, stanbul hkmetini (ve

594

btn Trkiye'yi) en k ilgilendiren husus, Sovyet Rusya'daki olaylar ve Boleviklerle mnasebetler deil, Galip Batd Devletlerin Trkiye'ye ykleyecekleri sulh artlan idi. Fakat Galip Devleder iin Trkiye ile deil, Almanya ile Bar tamamlamak meselelerin en mhimi telkki edilmi ve Paris'te toplanan "Bar Konferans" gece gndz bunun mzakereleriyle meguld. Harp sonras dnyann mukadderat Fransz Babakan Cle- menceau, ngiliz Babakan Lloyd George, Amerikan Bakan Wil- son'un elinde saylyordu. Bu zevatn Trkiye'nin lehinde olmak yle dursun, Trk Devleti ve milletini ortadan kaldracak tedbirler dndkleri, 15 Mays 1919 da zmir'in Yunanllar tarafndan igaline msaade etmeleriyle, aka anlalmt. 25 Haziran 1919 tarihinde, Bakan Wilson'un Paris'teki evinde, Lloyd George, Clemanceau, Sonnino (talya) , Makino (Japonya)- larn itirakiyle yaplan husus mahiyetteki bir toplantda, Bakan VVilson'un Anadolu'da byk bir Ermenistan yaratmak istediini, Irak ve Suriye ile Filistin'in de Osmanl Devletinden ayrlacan ifade etmekle kalmayp, "Trkiye meselesini uzun yllardanberi tetkik ettiini ve Trklerin stanbul'dan koulmalar gerektii kanaatinin yl getike kendisinde kuvvet bulduu"nu beyan etmesiyle, kendisinin Trkiye hakknda neler dndn aka ortaya koymutu. 1 Bu toplant esnasnda, sulh mzakerelerine katlmak zere, Damat Ferit Paa'nn maiyetinde Paris'e gelen Osmanl delegasyonu tarafndan, akdedilecek barn esasn tekil etmesi gereken, 23 Haziran 1919 tarihli bir "Muhtra" da Bakan YVilson'a okunmutu. Damat Ferit Paa bu "Muhtra" da, Osmanl imparatorluunun 1914 yl snrlar iinde kalmasn teklif ederken, ne kadar ahmaka ve ocuka bir hareket yaptnn farkna varmayacak kadar gaflet iinde idi. Trkiye'yi paralayp vurmaya hazrlanan Paris'teki bu Galip Devletler delegasyonu efleri, Damat Ferid Paann bu teklifi zerinde bir lhza bile durmadlar, ve Osmanl delegasyonunu gerisin geriye stanbul'a yolladlar. Fakat Trkiye'nin mukadderat, artk ne bu ahmak Ferit Paa ne de VVilson, Lloyd George ve Clemencau'nun elinde idi. Trkiye'nin mukadderatn Anadolu'da Mustafa Kemal Paa'nn idaresinde balam olan mcadelesi ile Trk milleti kendi eline alm bulunuyordu. "Mondros Mtarekesi" akdedilirken, Trk sngleri ile "izilen" snrlar, az bir istisna ile, mill Trk Devletinin snrlar olacakt.

1 Documentj on British Foreign Policy, 1919-1939. First series IV, 644.

595

Bunlarn mdafaas iin zaten 1918 ylnn sonlarndan itibaren Dou* Anadolu'daki Mslman Trk ahali silha sarlm ve mstevli Ermenilere kar mcadeleye balamt. Merkezi Erzurum'da olan, IX. Ordu bakayas iki tmenden fazla muntazam Trk kuvvetleri de, zerine den vazifeyi grmeye hazr bir durumda idi. Rus ihtillinin meydana getirdii yeni siyasi dzen icatu, "Mtareke" akdi srasnda, Trkiye, "hamedi bir Rusya" tarafndan artk tehdid edilmiyor, onun yerine Kafkaslarda teekkl etmi olan bir takm kk "Cumhuriyet" ler vard. Bunlardan biri de karde Azerbaycan idi. Vaka Batum'a ingiliz kuvvetleri karlm ve ingilizlerin himayesine Ermeniler Kars' dahi ele geirmiler, Trkiye'nin dou eyaletleri zerine ken tehlike artmt. Fakat, Bolevik-Rusyas ile itilf Devlederi arasndaki mnasebetlerin tam bir dmanlk havas iinde gelimesi, ve Rusya'da, ngiltere ve Fransa aleyhinde kuvvetli sesler ykselmee balamas, "emperyalizme kar mcadele bayran kaldrm" olan Trk milletinin, asrlar boyunca dman olan, fakat hali hazrda, keza "Emperyalist" lerle amansz br harbe tutuan "Kzl" Ruslar ile, ayni safta yer almalar mmkn olacakt. ierin tarafndan, 15 ubat 1919 tarihinde Osmanl hkmetine gnderilen nota'nn son ksmnda bu hususta dile getirilen grler, byle bir ihtimalin pek uzak olmadnn belirtisi idi.

596

E K L E R

E K AYASTEFANOS BARIINA GRE "ELVYE- SELSE" NN HARP N o TAZMNATI OLARAK RUSYA'YA BIRAKILMASI i (B. S u m n e r , Russia and the Balkans, p. 633) . Art. 19.- Les indemnit^s de guerre et les pertes impos^es la Russie, que Sa Majestd L'Empereur de Russie rdclame etquela Sub- lime Porte s'est engag^e lui rembourcer, se composent de: .... Total: mille quatre cent dix millions de roubles. Prenant en consideration les embarras financiers de la Turquie, et d'accord avec le d&ir de S. M. le Sultan, I'Empereur de Russie consent remplacer le paiement de la plus grande partie des sommes ^numrdes dans le paragraphe prdc^dent par les cessions territor- iales suivantes: a).... b) Ardahan, Kars, Batoum, Bayazid et le territoire jusqu'au Soganlough. En traits gnraux, la ligne frontiere.... (Trkesi: Rusya mparatoru cenaplarnca Babliden talep- edilen ve Babili'ce kabuledilen harp tazminat ve kayplarn karlnn tutar yledir: .... Umum yekn: Bin drtyz on milyon rubledir. Trkiye'nin iinde bulunduu mal skntlar gz nnde tutularak, Majeste Sultan'n da arzularna uygun olamak zere Rusya mparatoru bu harp tazminatnn karlnn byk bir ksm iin aada gsterilecek arazinin Rusya'ya braklmasna muvafakat eder: a) .... , b) Ardahan, Kars, Batum ve Soanla kadar Bayezid ve evresi. Buradaki hudutlar (sonralar ayr bir Komisyon tarafndan tanzim edilecektir).

599

Boazlara ait Madde Art. 24.- Le Bosphore et les Dardanelles resteront ouverts, en temps de guerre comme en temps de paix, aux navires marclands des tats neutres, arrivant des ports russes ou en destination de ces ports. La Sublime Porte s'engage en consdquence ne plus etablir dor&avant, devant les ports de la mer Noire et de celle d'Azovv, un blocus fictif qui s'dcatrerait de l'esprit de la Ddclaration signde Paris le 4-16 Avril 1856. (stanbul ve anakkale Boazlar, gerek harp ve gerekse bar zamannda, Rus limanlarndan gelen veya oraya giden tarafsz devletlerin ticaret gemilerine ak kalacaktr. Babli bundan byle Karadeniz ve Azakdeniz limanlar zerinde, 4-16 Nisan 1856 Paris anlamas ile uygun grlen szde abluka sisteminden dolaysiyle tamamiyle vazgemi bulunmaktadr.)

EK No 2 BATUM ERAFININ NGLTERE'YE MRACAATI, (Public Record Office. London. F. O. 78/2790) 1 Haziran 1878. ngiltere Devlet-i fahimesi Dersaadet Sefaret-i Celilerine Rusya Devletinin cihangirlik libasn giyip, Avrupa'nn lkimi- yet-i mutlakasn kazanmak tasavvurat- istibdadkrenesiyle tedenbe- r Trkistan'a (yani: Trkiye'ye) gz dikmi ve frsat bulduka bir vesile-i gayr-i merua tedarkiyle memalik-i Osmaniyeye taarruzat ve tehacumat- gaddarnede bulunduu nezd-i sefiranelerinde ms- tagniy-i beyan ve tezkdr. ite o tasavvuratn ilcaatiyle bu sefer Bulgar kavminin gya grmekte olduklar mezalimden istihlslar bahanesiyle am olduu muharebede asakir ve efrad- Osmaniyenin ecaatsiz ve metanetsizliklerinden deil, mcerred baz sui tedbir eseriyle her naslsa hasbilkader niane-i zafer Rusyaluda kalmasndan dolay, Dcv- let-i aliyyeyi istedii gibi sulha icbar eylemesiyle, olbabta akdolunan muahede mukaddematnda vatanmz olan Batum sanca dahi tazmi- nat- harbiye namiyle eyadiy-i tasallut ve istilsna geirmek istedii kemal-i esef ve hayretle iidilmi, ve yle gaddar bir devletin pene-i

600

tahakkmne girmek bizim, iin muhal olduundan, alem-i siyasette hakkaniyeti msellem olan Devlet-i fahime-i matbualarna arz olunmak zere baz ahval ve efkr- cizanemizin Zat- sefiranelerine beyanna mecburiyet gelmitir. Rusya Devletinin, ilnat- mkerreresine nazaran, bu seferki harpten garez ve murad tevsi-i mlk olmayp, gya Bulgaristan hmiliini icra etmek maksadndan ibaret olduu, ve Batum mevkiince bir gne galebeye mazhar olamayup, bilkis hezimet-i mkerrereye uradlm idi, ve slah ahvalini arzu eyledii Bulgar ve Slavlardan Batum sancanda sakin kimseler olmayp, hatt imdiye kadar oralarda bir Bulgar temekkn bile etmemi, ve geri Livane kazasnda Ermeni milletinden drtyz hane kadar hristiyan var ise de, bunlar ise Slav olmadklar gibi, slm vatandalar ile hsn- muaeterleri cmlenin malmu bulunduu halde, imdi bir takm tazminat- fahie perdesi altnda memleketimizin istilsna teebbs etmesi bizim iin tahamml olunmaz bir afet-i azimedir. Rusya Devleti, dvel-i fahime-i saire misilli hrriyet-i mezhebiyeye kat'en riayet etmeyp, taht- tabiyetine ald slm ve Hristiyan ve akvam- saireyi her kangi suret cebir ve imknla olur ise olsun, mcer- red Rus etmek kasd- nabecasnda olduundan, imdiye dein istil eyledii mahaller ahalisini ve hatt civariyet mlbesesiyle cmlemizin mehud ve malmu olduu zere, Ahsha ve uhum halknn ekserisini kahren ve cebren tebdil-i din ve mezhebe icbar ve bu yolda enva' hile Ve gadir irtikb ve ihtiyar ile Rus etmek olduu ve bunu kabul etmiyen nufusun her birini trl trl ikencelerie nefyi vc idam edegeldii ve gerek din-i islm ve gerek edyan- sairenin mu- hafaze-i rz vecibeden iken, zir-i tahakkmne giren ehl-i slm ile akvam- sairenin rzlarn paymal eylemekte ve hatt u meselede dahi Rumeli ahalisinin Rusyaludan grm olduklar bunca felketlerle beraber, nice muhadderatn rz ve namuslarnn hetkedildii ve nice masuminin bigayr-i hakkn katil ve idam, ve nicelerini dahi esiren ve cebren memalikine izam ettirmi olduklar gzmzn nnde bulunduu halde, byle bir hkmet-i zalimenin tabiyetini kabul etmek tavk- beerin haricindedir. Hususiyle bunca asrlardanberi, Rusya'nn Devlet-i aliyye ile at muharebelerin ihtidalarna hudud banda bulunmak hasebiyle vatanmz tesadf ederek, asakir-i Osmaniye ile beraber evld- vatann kibar ve sigari birlikte mdafaa-1 hukuk-u vatana gayret etmi

601

olduuna ve u gayretle imdiye kadar vatanmza ayak bastrlma- dna mebni, Rusya'nn esas hkmeti ile beraber, u yzden husumeti her birimize birer suretle evir ve eza ve enva' hakaret ve ikencelerle trl cefalar ederek, cmlemizi mahvedecei pheden ri, ve eer hicrete kyam edilse, Rumelinin ahval-i muhacirini derpi-i mtala edince, bu suretle de ekserimiz telef olacamz kaydi zunun- dan beri idigne ve eeri bir meded-i resen olmayacak olur ise, nihayete kadar mukavemet bizce mefkud idi aikr ise de, yle iki suretle de beyhude mahv ve telef olmaktan ise, bari asrmzn muf- tehir olduu medeniyete dnyalar durduka berda- durunu olsun brakmak zere u uurda fidai can ederek, hi olmaz ise vatanmz ecsad- hn aldmza kabristan etmek kendimize elbette daha ziyade mucib-i teselliyet ve mafheret bilmek addeyledik. nk gz gre gre yle bir hkmet-i zalimeye teslimiyet bizim iin muhal olduundan, Devlet-i aliyyenin bu babta meine zt- rar olarak muhalefetle, vatanmzn bir kabza topran dman ayan bastrmamak iin, oluk-ocuumuzu mdafaaya evkiyle, ibtida anlarn al kanlaryle vatan- mukaddesemizin hkini al renklere boyadktan ve cmlesinin kemal-i hzn ve hasretle helak ve me- matlarini grdkten sonra, bir neferimiz sa kalmamak zere cm- leten terk-i hayata hazrlanm olduumuz bedihdir. Ve bu babta btn Anadolu ahalisinin dahi bizimle hemhal olacaklar muhakkaktr. u sralarda cizleri Batum limannn derece-i ehemmiyeti ile Rusya'nn u vasta ile husul-u maksadnn ne derecelerde teshil edeceini retmek efkrnda olmayup, bizce u tasdiata mcaseret es- bab- mebsutaya mebna canmz tende iken Rusya'nn tabiiyetine girmek mmkn olmadn ve Batum'un mcerred tazminat' fahie-i harbiye namiyle terkine Devlet-i aliyyece muvafakat mecbur ve zarur ise u halde bari Batum'un iraen veyahut suver-i uhra ile muha- faza-i arz ve mezheb ve himaye-i hrriyetimiz iin, emniyetimiz berkemal bulunan ngiltere Devletinin cenah- himayeti altna alnmas cmle-i amalimizden idini arzeylemekten ibarettir. Hlsai kelm envar- hakkaniyetin intiar eylemi olduu yle bir asrda byle bir hkmet-i mstebidenin husul-u tamamyi-- tagallb ve tahakkm iin esnai harpte bu kadar nufusun telefinden baka, imdi de ikiyzbin nufusu amil olan Lazistan sancann batan baa kanlar iinde braklmasna ve belki btn Trabzon

602

vilyeti ahalisiyle bisseraye hep Anadolu ahalisinin al kanlara boyanmasna hi bir Devlet ve millet-i mtemaddinenin rzas olmayaca misill, hami-yi asayii alem-i medeniyet olan Devlet-i fahime-i metbualar bu hal-i esef-i itimale rza vermiyecei kat'yen meczu- mumuz olduundan, ve Devlet-i Osmaniyenin zir-i cenah saltana- tmda asude niin olmak hube-i amalimiz olup, bunun imkn mn'- adim olduu halde, Batum'un Devlet-i marnileyha tarafndan alnmasna selmet-i atiyemizin teminini mvedd olaca misilli, minelkadim hakkmzda muhabbet ve hsn- tevecchn diri buyurmam olduu umum Osmanllarca msellem olan ngiliz Devlet ve millet-i muazzamasnn ibu istidamz nazar- mrvvet ve merha- metiyle telkki ederek, insaniyet ve medeniyet namma mededreslik hasletini hakkmzda ibraza sezavari-yi inayet buyuracaklar itikad' kavisinde bulunduumuzdan, ltfen ite buralarnn insaniyet ve asa- let-i msellime-i sefireleri icabnca, Devlet-i fahimeyi metbualarna arz ve beyanla, ve ehemmiyet-i acile-i maslahattan dolay, ibu mah- zar- umum-yi acizanemizin serian takdimiyle u dahiye-i uzmadan istihlsmz hususunda msadei fahimaneleri ayan buyurulmasn umm ahali tarafndan istida ederiz. 19 Mays, sene 94 Rum ve 1 Haziran 1878 Fireng

rksu erafndan Grczade Mehmed Murad Batum'da Knye erafndan Haczade Mahmud

Batum'da Knyeden Haczade Ahmed Batum'da Livane erafndan Merdzade llhami

Batum'da Livane erafndan Bulguvaze zade Hicri Baum erafndan Haczade Meradidli (Mhr okunamyor)

EK No 3 BERLN KONGRESNE GRE ELVYE-1 SELSE VE BOAZLAR, 13. Temmuz 1878 (B. S u m m e r, Russia and the Balkans, p. 668) Art. 58- La Sublime Porte cde l'Empire Russe en Asie les territoires d'Ardahan, Kars et Batoum avec ce dernier port, ainsi

603

frinnan fr variden kanske upplefva ett nrmande mellan Tyskland och England. Anckarsvrd EK No 7 a (Tercmesi) Rusya'nn Trkiye'ye kar takibettii siyasetine daha az saldrganlk havas verilmek istendiine ait birok belirti grlmektedir. Bu belirtiler bazen artmakta, bazen azalmaktadr. Bu hususta bilhassa Bay arkov'un byk Elilii srasnda, Balkan Ittifak'nn akdi ve bu Ittifak'n Trkiye'ye kar deil, Trkiye'yi de iine almas iin gayret sarfetmesi olmutur. O zamandanberi Balkanlarda durum kknden deimi ve byk Devletler Anadolu (Kk Asya) meselesinde takib ettikleri siyasetleri icab, Trkiye'ye ve daha ziyade birbirlerine kar tutumlar nem kazanmtr. Az nce St. Petersburg'a Profesrlk makamna getirilen (eski batercman) Mandelstam'n yerine tayin edilen yeni Rus ba tercmannn teebbs ile kurulduu sylenen "Rus-Trk Komitesi" nin tesisi - Rusya'nn Trkiye'ye kar besledii dostluunun ifadesi olarak telkki edilmektedir. Pratik neticeleri bakmndan bu "Komite" nin ehemmiyeti fazla olmamakla beraber, bunun tesis edilmesi ayrca mhimdir; Nail Bey gibi Maliye Nazr olan bir kimsenin Komitenin Trk szcs olmas da ayrca dikkat ekicidir. ok iyi istihbarat sahibi olan mahfillerin belirttiklerine gre (stanbul'daki) Rus byk elisi de Giers, birbuuk aya kadar Hariciye Nazr Sazonov'a halef olacaktr ve (Giers) imdiden takibedece- i ark siyasetinin temellerini hazrlamakla meguldr. (Giers) kendisinin yaknda St. Petersburg'a arlacana ait Alman meslektana (von YVangenheim'e) imalarda bulunmutur; bu ise, haddi zatnda ok ihtiyatl ve iine ekilmi bir diplomattan gelmesi, ayrca ayan- dikkattir. Bunlar, gerekletii taktirde, i ac eylerdir; zira de Giers'in dosta bir siyaset ve umum barn muhafazasna yarayacak faaliyet sarfetmek istedii anlalyor. Aslnda, Rusya'nn Trkiye'ye kar ilerisi iin besledii emellerinde bir deiiklik yapacana kimse inanmyor; fakat Rusya'nn u anlarda Trkiye'ye kar tecavze gemek istemedii de anlalyor. Zira (Anadolu'da) zayf bir Trkiye yerine, (Rusya) gittike kuvvetlenen ve saldrc olan Alman Devletiyle karlaacaktr; Rusya, Almanya ile ihtilfa derse-

617

Trkiye'nin paylalmas lzmgelecektir. (Rusya) ise bu meselenin henz olgunlamad kanaatndadr. Bundan baka Rusya, dier Devletler gibi, baka menfaatleri, bilhassa d ticaret sahasnda, gzetmektedir. Siyas bakmdan Dou Anadolu'nun Ruslar tarafndan zabt, Almanya'nn Badad demir yolu boyunca Anadolu'nun igaline yol aacaktr. Bu olunca, Rusya, (zayf bir) Trkiye yerine, (Anadolu'da) Almanya ile yeni bir uzun snr hatt izmek ve ayn zamanda Akdeniz'deki Suriye sahilindeki skenderun'a da ulamaktan mahrum edilmi olacaktr. Bu ad geen yer, Akdeniz'deki Rus donanmasnn ss olarak tasarland iddia edilmektedir. Rusya'nn bu emellerine kavuabilmesi ise, Rusya'nn btn ark siyasetine hkim olan amacnn, yani stanbul ve anakkale Boazlarnn Rus donanmasna ak bulundurulmasyle mmkn olabilir. Fakat skenderun meselesinde Rusya'mn ngiltere'nin mukavemetiyle karlaaca da muhakkaktr. Bilinen u hususun gz nnde tutulmas gerektir: ngiltere iin Hindistan deniz yolunun ehemmiyeti ve skenderun'da slenmi olan bir Rus donanmasnn Svey kanal iin tehlikesi. Ancak bir Avrupa Harbinden sonra byle bir mesele halledilebilecektir, ve btn bu siyas emellerin gerekletirilmesinden nce, belki de Almanya ile ngiltere arasnda bir yaknlk husule geleceini dnya mahade edecektir. (mza: Anckarsvrd)

EK No 8 STANBUL'DAK FRANSIZ ELS BOMPARD'- DAN HARCYE VEKL DOUMERGUE'E (Paris, Archives du Ministere des Affaires Ltrangeres, Turquie, Politique etrangere. Dossier g&ral. Rela- tions avec les puissances. XXII, pp 222-226.) No 253. Pdra, le 21 Avril 1914.

Je remercie Votre Excellence d'avoir bien voulu me communi- quer dans le dernier envoi collectif le rapport dans lequel ntre Chargd d'Affaires en Russie retrace avec une clartd et une prdci- sion remarquable, les diffdrentes phases de la rapide dvolution par- courue en ce deux dernieres anndes par la politique russe l'dgard de l'Allemagne et recherche les causes qui expliquent l'antagonisme

618

7 Le present acte sera ratifie par Sa Majeste l'Empereur de l'Allemagne, Roi de Prusse et Sa Majestd l'Empereur des Otto- mans, et les ratifications seront echangees dans le delai d'un rnois partir de la date de la signature. 8 C Le present accord restera secret et ne pourra etre rendu pub- lie qu' la site d'un accord conclu entrc les deux hautes parties contractantes. En foi dc quoi les deux pldipotentiaires ont signe present accord et y ont appose Ieurs sceaux Wangenheim Said Haliv [Metnin orijinali Bonn'da Almen Dileri Bakanl Arivinde muhafaza edilmektedir: Ausvvrtiges Ant, Politischcs, Archiv, Deutschland 128 No. 5. Bd. 4.] EK No 12 a TRK-ALMAN TTFAKI, 2 Austos 1914 1.Hal-i hazrki Avusturya-Macaristan ile Srbistan arasndaki ihtilf karsnda her iki akid Devlet tam bir tarafszl muhafazay tazammun eyler. 2.Rusya, ayet, asker tedbirlerle mdahele eder ve bununla Almanya'y, Avusturya-Macaristan'a kar ittifak taahhtlerinin yerine getirilmesi durumu hasl olursa, bu ittifak vecibeleri ayn zamanda Trkiye iin de yrrle girccektir. 3.Harp vukuunda Almanya, Asker Heyetini Trkiye'nin emrine brakacaktr. Trkiye ise bu Asker Heyeti, Ekselans Harbiye Nazr ile ve Ekselns Asker Heyetin ba arasndaki dorudan doruya vukubulan anlama gereince, Ordunun umum idaresinde messir tesir icra hakkn tanyacaktr. 4.Almanya, Osmanl Devleti tehdid edildii takdirde, Trkiyenin mdafaasna silhla yardm edecektir. 5.Fiil bir atma halini almas mmkn grlen milletleraras anlamazlklar muvacehesinde, iki mparatorluu ihtiltlardan

631

korumak maksadyle akdedilen ibu anlama, aada adlar gsterilen salhiyetli murahhaslarn imzalarm koyduktan sonra, mabih karlkl taahhtler erevesinde olmak zere, yrrle girccek ve 31 Arahk 1918 tarihine kadar devam edecektir. 6.Yksek kid taraflarndan birisi taralndan inkizas, yukarda tesbit edilen zamann bitiminden alt ay evvel haber verilmezse, bu muahede kendiliinden 5 yllk yeni bir devre iin muteber olacaktr. 7.bu muahede Sa Majeste Almanya mparatoru, Prusya Kral ve Sa Majeste Oimanl Sultan tarafandan tasdik olunca ve imzalanmay takibeden bir ay iinde tasdikli nshalar teati edilecektir. 8.bu muahede gizli tutulacak ve bu hususta yksek kid taraflarca bir anlamaya varlmadan, aklanmayacaktr. Tasdikan lilmekal v.s. v.s. EK No 13 STANBUL'DAK NGLZ ELS MALLET'DEN INGLZ HARCYE NAZIRI GREY'E (London, Public Record Office, F. O. 371 /2138) Constantinople, September r, 1914 Minister of Marine (Cemal Paa) called on Russian Ambassador last night and assured him that he was working hard for neutrality, that he vvould send away German sailors in fortnight, and that 200 vvere leaving today, truth of which we shall certify. He may only be gaining time. Russian Ambassador and I are stili of opinion that we should play a vvaiting game and not engage in an advcnturc herr until our prospects are elearer elsevvhere. (Confidential) He (yari Rus elisi) betaycd a sliglt uncasinet* to-day lest our fleet ad Greek fleet should attempt o force l).u danelles vvithout consulting Russia and vvithout combinig w itli l u n : Greek ambitions here have always excited suspicion ot y Ru>- sian colleague, and it vvould be necessarv to lake tlis into account, for division of spoils might cause serious divcrgcnce uf oipinion. Italian interests and designs should also not be overlooked. M a 11 e t

632

E K N o 15

(RUS DPLOMATLARININ TRKYE LE AYRI BlR BARI AKD DENEMELER) KUDAEV'DAN SAZONOV'A (Eski Hariciye Nezareti Arivlerinden Gizli Vesikalar Lev Trotskiy'nin nsz ile. Petrograd 1917). (ahsa mahsustur) ar Ordusu Karagh, 5 / 1 8 ubat 1916.

Sayg deer Sergey Dmitriyevi, General Alekseev (Bakumandanlk Kurmay Bakan)in daveti zerine, Erzurum'un zabtnn en iyi bir tarzda nasl faydalanabilecei hususunu dn kendisiyle grtm. Byle bir baar ile bizim lehimize muayyen bir psikolojik durumun hasl olduu bellidir ve bunun karlmas doru olmayacaktr. ayet, Trklerle bir bar akdi faydal olaca gr kabul edilirse, byle bir msait vaziyet yeniden pek kolayca zuhur etmiyeceini de gz nnde bulundurmak lzmgelir, ve mzakerelerin, (hali hazrda) elde edilen baarlarn tesiri altnda yrtlmesi daima faydaldr; nk bu gibi halde (baarszla urayan dman (yani Trkler), o an iin vukuu mmkn olmad halde, daha baka felketler geleceini tasarlamaktadr. Kafkas ordumuzun bu parlak baarsnn, sadece kendisinin asker faaliyeti bakmndan gelitirmesi, tabii, dnlebilir. Fakat bunun pek te kolay bir i olmad da meydandadr, nk, aslnda esas cepheye, (yani Bat cephesine) nazaran ikinci plnda kalan Kafkas cephesinde geni lde (yeni) hareketlerde bulunulmas iin, General Alekseev'in dediine baklrsa, ba harp sahasndan tek bir neferin alnmas (ve Kafkas'a gnderilmesi) imknszdr. Trkiye ile barn muhakkak yaplmas gerektiinin avukat roln zerine almak istememekle beraber, General Alekseev, bu mnasebetle baz grlerini Size bildirmeye beni memur etti; yle ki, baarmzla meydana gelen durum inceden inceye tetkik ve bizim iin en iyi bir ekilde istifade edilsin. Rus noktai nazarndan (bu) Harbin amacnn ne olduu daha da kat' ve tam olarak tayini bizim iin en nemli bir mesele mahiyetindedir. Bu hususun izahnda

636

Kurmay Bakannn u veya bu gr (bir dereceye kadar) faydal olabilir, fakat kat' vc son olarak (tabi) bu cihet yalnz hkmetin kendisinin halledecei bir meseledir Bu husustaki mtelalardan u neticelere varlmtr: Trkiyenin bu harbe girmesinden istifade ile, barn akdinde Trkiye hesabna kendimizi mkfatlandrmak hususundaki mitlerimiz ve hesaplarmz ne olursa olsun, bu hesaplarn tahakkuk etmediini, ve bu harp zamannda pek tahakkuk edeceine de benzemediini kabul etmek mecburiyetindeyiz. Bu harp ne kadar uzun srerse, bunun sonunda bizim iin yeni ve belli teebbslere girimemiz o nisbette daha da g olacaktr. Bu hususta General Danilov ile General Alekseev- lerin grleri aynidir (Danilov'un gr hakknda 14 Arahk 1 9 1 5 tarihli mektubu hatrlayabilirsiniz). Bizim iin en nemli ey, esas gayenin elde edilmesidir; esas gayeyi ise ba dmana kar zafer kazanlmas tekil etmelidir. Devlet snrlarmzn eski haline konmas, kaybedilen arazinin geri alnmas ite byle bir zafere baldr. Bizim ba dmammz Almanya'dr; bizim iin mesel Boazlan ele geirmekten ziyade, Kurlndiya'nn geri alnmas daha mhim olmas hasebiyle, bizim esas devimiz Almanya'nn yere serilmesidir. Bu dev okadar zor bir itir ki, bunun baarlmas iin btn gayretlerin sarf ve btn fedakrlklarn yaplmas gerekmektedir. Fedakrlklardan biri de baz mitlerimizden vazgememiz olmaldr. Trkiye ila ayr bar bize ne verebilir? Hakik menfaatlerimize halel getirmeden (ve Boazlar ele geirmek iini sadece bir az geciktirmek suretiyle) biz bu hususta status quo ante bellum (yni harpten nceki durum), kapitlsyonlarn ve btn dier muahedelerle salanan hak ve imtiyazlarmzn ihyas esaslarnda bir teklifte buluna biliriz. Bu mnasebetle, Trkiye'den Almanlarn uzaklatrlmas talep edilecek, ve Almanlarn ayet Trkiyeye bask ve hcumlarda bulunacak olurlarsa, Trkiye'nin korunmas vdedilmelidir. Eer bu esaslar zerinde Trkiye ile bar yaplacak olursa, anla dolu ve zaferler yznden yksek maneviyat ve yeni mucizeler gstermeye hazr olan Kafkas ordumuz serbest kalacaktr. Bu ordu Basarabya- ya gnderilirse, bununla (kim bilir) Rumany da (harbe) srklemek mmkn olur; eer Trkiye tarafndan mracaat vaki olursa, bu Ordu istanbul'un mdafaas iin gnderilebilir. Msr seferi ve islm memleketlerinde ayaklanmalar tehlikesi ortadan kalknca, ngiltere daha rahat nefes alabilecektir, ingiltere, bu defa, Msr ordusunu (dokuz frka) Selnik'e ve Kavala'ya gnderebilecektir; ve Bulgarlar

637

kat' br ekilde durdurarak, ihya edilen Srp ordusu, Franszlar ve talyan'larla birlikte Srbistan' kurtarabilecektir. Trkiye'nin bizim dmanlarmz safndan kmas Balkanlarda her eyi bizim lehimize dndrecektir; bize Mttefiklerimizle temas tesis etmemizi salayacaktr, bize Avrupa'nn gney yolunu aacaktr. Yani (szn ksas) Trkiye ile ayr bar yapmann faydalar sayp bitirile- mez. Bunun sonunda da, btn Mttefikler iin harbin tek bir gaye olan Almanya'nn yere serilmesi ii gereklemi olacaktr. (Bu yaplrken) tabiatiyle hem bizim hem onlarn (Mttefiklerin) baz gzel hlyalarmz feda etmemiz lzm gelecektir.... Mamafih, bu gibi hlyalar gelecek iin saklamamza bize kimse mani olmaz. Trkiye ile harp devam ederken, bizi silirleyen hlyalarmzn yakn gelecekte gerekleeceini zannederek, kendimizi sadece aldatmak sureti ile (belki kr etmi) gibi grnrz. Trkiye ile harbe son verildii takdirde, biz bu kabl hlyalarmzn tahakkukunu sadece yeni bir frsat zuhuruna kadar geriye atm, geciktirmi olacaz, ve bunun yerine de Almanya'ya kar zafer kazanm olacaz; yani bizlerin ve mttefiklerimizin ok arzuladklar gaye elde edilmi olacaktr. Ancak Almanya'ya kar kazanlacak bir zaferle hepimiz salam bir bara kavuabiliriz ve bununla Rusya'nn Avru- pa'daki siyas, asker vc manev (stnl) salanacaktr. Eer Almanya'ya kar zafer sonunda, Napoleon harplerinden sonraki duruma benzer bir gelime olursa, Edirne, Hnkr skelesi gibi anl muahedelerin akdi olaylar neden tekrar vukubulmasn? Bu yaplrken, tabii, bizim yeniden Batl (Devletlerle) atmamak, fakat Rusya'nn hakik menfaatlerine cevap vermek suretiyle, makul hareket etmemiz gerekecektir. Grlyor ki, ben general Alekseev'in grlerini kendimin- kileriyle kartrdm ve kendi fikirlerimi aka dile getirdim. Geri General Alekseev Trkiye ile bar akdinin iddetli mdafii vc mteebbisi roln zerine almak istemediini svyorsa da^ eminim ki, iinden byle bir barn en iyi bir ey olduu kanaatndadr. Byle bir barn akdinde glklerin az olmad muhakkaktr. Fakat hangi byk i mklt olmadan yaplmtr? Umum efkra, her eyin birden yaplamyaca (elde edilemiyecei)nin izah icab- edecektir. Rusya'y Alman egemenlii altna dmekten kurtarmak, Baltk eyaletlerini ve Rus arazisini geri almak ve ayn zamanda da stanbul'u elde etmek ii ise - bunun zabtiyle bal siyas ve manev birok meselelerin halline girimek demektir (her halde Mttefiklerle

638

atmak imknlar kasdediliyor). Bar teklifi yaplrken Trkleri de yola getirmek icab edecektir. Fakat onlara mantk delilleri ve para gc ile tesir etmek mmkn olacaktr. ayet, Trkler, bir defa, paytahtlarnn kaybedilmesi tehlikesinin giderildiine kanaat getirirlerse, Almanlarn kendilerini sadece istismar ettiklerine-inandrmak g olmayacaktr. Eer mantk delilden anlayamayanlar bulunursa, o zaman (Trkiyede) ananevi bir kuvvet olagelen, madd menffat delillerinden (yani rvetten) anlayacaklar bulunacaktr. Mamafih bu hususlardaki tafsilt hakknda sz yrtmek henz erkendir. imdi ise en mhim olan eyler: i) Harbin hakik maksadm ne tekil ettiinin tayin ve tesbiti; 2) Bu ama tesbit edilirken, zuhur eden elverili frsat karmamak zere, Trkiye ile bir ayr bar akdi meselesinin halli ve 3) Umum efkr (Devlet "Du- mas" (Meclisi) yarn toplanacaktr) ve Mttefiklerimizi ilerin bu yola sapaca hakknda aydnlatmak iin hazrlklar yaplmas gerekmektedir. Bu uzun mektubun sonunda unu da ilve etmeliyim ki, gerek General Alekseev ve gerek ben, btn Ruslarn stanbul hakknda besledikleri ilham dolu his ve grlerini tamamiyle paylamaktayz, ve Rusya'nn "Trihi gayesi" saylan "ark meselesi" nin halline kar kaytsz davranmzdan tr byle bir grn ne srmediimizi de belirtmeliyiz; biz hali hazrda, (ve mit ederiz ki, ancak imdilik) pratik olarak neyin yaplp yaplamayacan ortaya koymak ve siyas kararlarn da hislerden ziyade mantk ve akl meyyidelerine tabi olmas gerektii gr ile hareket etmiizdir. ok sayn, Sergey Dmitriyevi en derin hrmetlerimin kabuln rica ederim. Kudaev

EK NO 16 BOAZLAR VE STANBUL MESELESt- RUSLARIN TALEPLER 4 Mart 1 9 1 5 (Mezdunarodnye otno\eniya v epochu imperializma. Pod. red. M. N. Pokrovskogo. Seri III. Tom. VII. Moskva 1935Emperyalizm devrinde milletleraras mnasebetler)-

639

(Tercmesi) (Byk Britanya hkmeti B. Eliliinin mparatorluk hkmetine 12 Mart/27 ubat 1915 tarihiyle takdim ile eref duyduu muhtraya aadaki hususlar iaret eylemek zere Kraliyet hkmetinin B. Elilii talimat almtr. mparatorluk hkmeti tarafndan 19 ubat/ 4 Mart 1915 tarihiyle verilen muhtrada talep edilen hususlar bundan bir ka hafta nce Msy Sazonov tarafndan izhar edilen talepleri pek ziyade amaktadr. Niha sulhun akdi halinde dier mahallerde kendi hususi isteklerinin neden ibaret olacam Kraliyet hkmeti henz izaha muvaffak olamadan, Rusya hkmeti btn harbin en kymetli kazancn tekil edecek olan bir mntakada kendisine belli vdde bulunulmak suretiyle arzusunun tatmin edilmesini dilemektedir. Dolaysiyle yukarda ad geen muhtrada temas edilen artlar kabul edilmek suretiyle Kraliyet hkmetinin mparatorluk hkmeti hakknda en byk ve en mhim dostluk eserini gstermi olduunu ve bundan daha byk dostluuna ehadet edecek birey yapmak imknnn elinde olmadn Msy Sazonov'un dikkat nazarna alacan Sir E. Grey mit etmektedir. Bu vesika (Muhtra) Kraliyet hkmetinin ananevi siyasetinin kknden deimesine ehadet etmekte ve bir zamanlar ngiltere'de hkim bulunan ve elan bile mevcut olan grlere ve hislere dorudan doruya tezad tekil etmektedir. Bundan dolay Sir E. Grey mit ediyor ki, az zaman nce Msy Sazonov'a verilmi olan mterek teminatn, kemal-i sadakatle ve tamamiyle yerine getirilmi olduunu mparatorluk hkmeti kabul etmektedir. bu muhtrasn takdim ederken, bugnk zamanda Kraliyet hkmeti inanyor ve mt ediyor ki, teklif ve tasarlanan anlama gerekleince Rusya ile Byk Britanya salam bir dostluk temin edilmi olacaktr. Byk Britanya hkmetinin muhtrasndan unu da istihra etmek lzmdr ki, Kraliyet hkmetinin arzulan, dnyann dier ksmlarnda ngiltere hkmeti iin her ne gibi bir ehemmiyeti haiz olsalar dahi, 4 Mart 1915 tarihli Rus Muhtrasnda tasvir ve izah edilen arazi zerindeki Rus hkimiyetini mklta uratacak hi bir art ihtiva etmiyecektir. stanbul ehri gney-dou Avrupa ve Kk Asya (Anadolu) iin her vakit bir ticaret iskelesi olarak kalaca cihetle, Rusya hkmeti bu ehire dahil olduu vakit, orada, Rus olmayan memleketler

625

arasnda teati edilecek emtiann transit suretiyle nakli iin serbest bir liman tesis eylemesini Kraliyet hkmeti rica edecektir. Yine, Msy Sazonov tarafndan vdedildii vehile Boazlardan geecek olan ticaret gemileri iin serbesti temin edilmesini dahi Kraliyet hkmeti rica edecektir. Hali hazrda tamamiyle ak olarak anlalmtr ki, anakka- leye tevcih edilen ngiliz asker hareketleri yalnz mttefikler bu harektn neticesi ne kadar baarl olursa olsun sulhun akdi zamannda Kraliyet hkmeti iin bir fayda temin etmiyecektir. Eer harp muvaffakiyetli bir ekilde sona erecek olursa, bu harektn dorudan doruya meyvelerini toplayacak yegne Devlet Rusya olacaktr. Binaenaleyh Kraliyet hkmetinin fikrine gre bu hareketin baar ile bitirilmesine medar olacak surette mttefiklerin harektna katlmay teklif edecek her hangi bir hkmetin makul artlar dahilinde takdim edecei yardma Rusya hkmeti glk karmamaldr. Boazlarda harekta katlabilecek yegne hkmet Yunanistandr. Amiral Karden, Donanma Bakumandanlndan kendisine daha muharebe gemileri gnderilmesini dilemise de, istenilen bu gemiler artk yoktur. Binaenaleyh, mmkn olsayd, Yunan filosunun yardm Kraliyet hkmeti iin pek ziyade kymetli olacakt. Kraliyet hkmetince anakkale harektna teebbs edildii zaman, Kraliyet hkmetinin dikkat nazarna ald balca maksad- lardan birisi de, tarafsz Balkan hkmetlerinin mttefiklere katlmalarn tahrik ve tevik etmekti. Rusya'nn stanbul ve Boazlar elde etmesi kendileri iin mahzurlu olacan dnmekte olan Bulgaristan ve Romanya'nn ibu phelerini gidermek iin Rusyann elinden gelen her eyi yapacama Kraliyet hkmeti mitvardr. Yine, bu hkmetlerin ibirliini temin yolunda, onlarn tabiatlarna mlyim gelecek surette celb iin Rusya hkmeti her trl arelere bavuracan da Kraliyet hkmeti mit etmektedir. Hali hazrda Trkiye Asya'snda mevcut olan btn ngiliz ve Fransz mstakbel menfaatlerinin dikkat nazarna alnmas lzumu bittabi' takdir edileceini Sir E. Grey iaret etmektedir. Kraliyet hkmeti Osmanl mparatorluuna ait istek ve emellerini tesbit iin Rusya hkmeti ile olduu gibi, Fransa hkmetinin ile de grecektir. Yalnz uras bilinsin ki, harbin sonunda Rusya stanbul'u ald gibi, btn muahedeler ve mzakereler esnasnda, Mslman mukaddes beldelerinin ve Arabistan'n ne trl haller zuhur ederse etsin, mutlaka mstakil bir Mslman hkmeti idaresi al

626

tnda kalmas keyfiyetinde Kraliyet hkmetinin srar edeceini Sir E.Grey imdiden beyan eylemek ister. ngiliz arzularnn her hangi bir noktas hakknda Sir E. Grey henz imdilik muayyen bir teklif yapacak bir durumda deildir. Fakat bu arzularn bir noktas, 1907 ngiliz-Rus anlamasnn ran hakkndaki (maddeleri) ksmen yeniden incelenecei ve deitirilecei ve burada imdiki halde tarafsz saylan blgenin ingiliz nfuzuna katlmas olacaktr. Mamafih mttefikler o zamana kadar Balkan hkmetlerine ve bilhassa Bulgaristan ve Rumanya hkmetlerine kendi snrlar yaknlarnda bulunan ve kendileri tarafndan elde edilmesi pek ziyade istenilen arazinin mterek durumu hakknda memnun edici bir teminat vermee muktedir olmyacaklar; ve o zamana kadar niha sMh iin ingiliz ve Fransz arzu ve emellerini daha muayyen bir surette tesbit etmee muvaffakiyet elde edinceye kadar, imdi Fransa, Rusya ve ngiltere arasnda elde edilen anlamann gizli tutulmasnn fazlasiyle arzu edildiini Sir E. Grey ifade eylemitir....") EK No 17 SYKES-PICOT VEYA PALEOLOGUE-SAZONOV ANLAMASI (Documents an British. Foreign Policy gg - 1939 First Series voL IV. (1919) London 1952. pp 241-243) I. Rus Dileri Nasr M. Sazonov'tan Petrograd'daki Fransz Elisi M. Pakologue'e, Petrograd, 13/26 avril, 1916. M. L' Ambassadeur, En mc rdftant aux aide-memoirc adresses par le Ministere Impfrial des Affaires fctrangercs l'Ambassade de France en date dc 4 / 1 7 c t 8 / 2 1 mars, annee courantc, j'ai l'honneur de faire conna- tre Votre Exccllcnce qu' la site des entretiens que j'ai eus avec M. Georges Picot, ddlegud sp^cial du Gouvernement fraais relati- vcment la rcconnaissance dc l'accord q u i erait etabli entre la France et l'Angleterrc pour la constitution d'un Etat ou d'une fe- (Kration d'Ltats arabe et l'attribution des territoires de la Syr.e, dc la Cilicie et de la M&opotamic, le Gouvernement Impdrial est pret sanetionner rarrangement dtabli sur les qui lui ont ete in- dkjues aux condition suivantes:
(A<>

En cc qui conccrnc les institutions, administrations, dtablisse- ments religieux, scolaircs, ete., revelant des deux nations, ils conti- nueront k jouir des privileges jusqu'ici par les traitds, accords et con- trats conclus avec le Gouvernement ottoman. II demeure, toutefois, entendu qu'en stipulant une telle reserve les deux Gouvernements n'ont pas voulu cxiger pour l'avenir le maintien des droits de juri- diction, du proteetorat religieux et des Capitulations dans les r6- gions qui seraient ainsi anncxdes la Russie et la France, mais seu- lcment assurer la srvivance des institutions et tablissements actu- cllemcnt cxistant ct ouvrir la voie, apres la conclusion de la paix, unc ncgociation dont l'amitid des deux pays ne permet pas dc mettrc en doutc l'hereusc solution. Enfin, les dcx Gouvernements admettent en principe quc cha- cun des fitats qui anncxerait des territoires turc devrait participier ait se\icc de la Dctlc ottomane. Yeuillcz, ete. Paleologue (Tercmesi) (Bkz. Anadolnun taksimi, s. 209-212) 17 Mart ve 21 Mart 1916 tarihli mparatorluk hkmeti Hariciye Nazrnn muhtralarna zcyl olarak Zatdcvlctlerinin nazar- i itillarna sunmakla kesh-i eref eylerim ki, bir Arap devletinin veya birleik (federal) Arap devletlerinin tekili, vc Suriye, ve Kilikya ve Irak arazisinin hangi tarafa ait olmasnn tayinine dair Fransa ile ngiltere hkmetleri arasnda akdedilecek anlamann tannmas hakknda Fransz hkmetinin husus murahhas Msy J o j Pico; (Piko) ile grmelerim sonunda, mparatorluk hkmeti kendisim- tebli edilen esaslar dairesinde, ibu anlamay aadaki artlarn temini halinde tasvibe hazr olduunu beyan eder: 1)Rusya hkmeti Erzurum, Trabzon, Van vc Bitlis vilyetlerini, Trabzon garbinde Karadeniz sahilinde tayin edilecek bir noktaya kadar ilhak edecektir. 2)Van ve Bitlis'in cenubuna doru, Mu, Siirt, Dicle vadisi, ve Ceziyrci bn mer ile Umadivc'yc hkim bulunan dalarn arasnda kalan Kdistan mntakas ile Mergevcr mntakas Rusya'ya braklacak, ve Rusya dahi bunun mukabilinde, Alada ile Kayseri. Akda, Yldzda vc Zara, Ekin ve Harput arasndaki arazinin Fran

643

sa'ya aidiyetini tasdik eyleyecek. Bundan maada, Mergever mnta- kasndan balayan Arap devletinin hududu, hali hazrda Osmanl arazisini ran arazisinden ayran dalar hattn takib edecektir. Bu hudutlar burada umum hatlaryle iaret edilmi olup, tafsilt ve teferruat ileride mahallinde tetkikat yaplmas iin tekil edilecek Komisyon tarafndan tesbit edilecektir. Bundan maada, Rusya hkmeti, Rusya'ya braklan Osmanl arazisinde, evvelce Osmanl hkmeti tarafndan Fransz tebasna verilen demiryolu ve saire imtiyazlarn muhafazasna msaade eylemei kabul eder. Eer mparatorluk hkmeti sonralar mparatorluun kanunlar icab olarak ibu imtiyazlar kaldrmak arzusunu izhar edecek olursa, bu deiiklik ancak Cumhuriyet hkmetinin msaadesi ve muvafakati ile olacaktr. Bu iki millete ait, messeseler, idareler, din, irfan ve ifa (shh) messeseler vc saireye gelince, bunlar evvelce olduu gibi, mevcut ve bu zamana kadar kendilerine Osmanl hkmeti ile akdedilen muahedelerle, anlamalar ve mukavelelerle temin edilen muahedelerle, itilfnamelerle ve kontratolarla temin edilen imtiyazlardan istifade edeceklerdir. Mamafih her iki hkmet Fransa ve Rusya tarafndan ilhak edilen arazide adl ve din himayelerle Kapitlsyonlar devam ettirmiyecekler, ancak messeseler ve idarelerin ilerisi iin devam edebilmeleri cihetlerini temin ile mstakbelde iki hkmet arasnda bu hususta icra edilecek mzakerelere yol aacaklardr. Nihayet Trk arazisini igal eden her iki hkmet Osmanl Duyun-u umumiyesinin hizmet tekiltna itirak eylemei kabul edeceklerdir. 26 Nisan 1 9 1 6 Paleologue EK No 18 HALK KOMSERLER SOVYET (SOVNARKOM) RES LENN VE MLLYETLER KOMSER RES STALN'N RUSYA VE ARKTAK EMEK MSLMANLARA HTABI. 20 Kasm/3 Arahk 1917. {Dokument Vneney. Politik) SSSR T. I. vesika No. 18. ss 34-35}

649

Arkadalar, Kardeler. Rusya'da byk vakalar cereyan etmektedir. Bakalarnn lkelerini taksim etmek iin balanan kanl harbin sonu yaklamaktadr. Btn dnya milletlerini boyunduruk altna alm olan yrtclarn hkm ve saltanatlar yklyor. Eski mahkmiyet ve zulm messeseleri Rus nklbnn darbeleri altnda atlak vermitir. Cebir ve tahakkm dnyas son gnlerini yayor. Yeni bir dnya, emekilerin ve azadlk isteyenlerin dnyas douyor. Bu htillin banda Rusya'nn kyl ve iileri hkmeti: Halk Komiserleri Sovyeti duruyor. , Btn Rusya'da ii, asker ve kyl mmessilleri ihtillci Sovyetleri yaylmtr. Memelekette hkimiyet halkn elindedir. Rusyann emeki halk tek bir arzu ile yanp-tutumaktadr: erefli bir sulhun akdini salamak ve btn dnyadaki mahkm milletlere hrriyelerini elde etmelerine yardmc olmak. Rusya bu mukaddes ite yalnz deildir. Rus htillinden kan byk kurtulu ar Bat ve Doudaki btn emekiler tarafndan desteklenmektedir. Avrupa'nn harpten yorgun den halk, bar yapmak suretiyle artk bize el uzatyor. Batnn iileri ve askerleri, sosyalizm bayra altnda emperyalizmin kalelerine hcum ediyorlar. Uzak Hindistan, yzyllardan beri Avrupa'nn "aydn" yrtclar tarafmdan ezilmekte olan Hindistan kendi mmessillerinden Sovyetler tekil etmek ve menfur klelik zincirini krmak suretiyle kvam bayram kaldrm ve arkn ezilmi milletlerini kurtulu savana armaktadr. Kapitalizmin cebir ve yamac saltanat yklyor. Emperyalizm alaklarnn ayaklarnn altndaki dayanaklar kyor. ite bu byk olaylar karsnda biz, Rusya'nn ve ark'n na- sibsiz emekilerine mracaat ediyoruz. Rusya Mslmanlar, Volga boylarnn, Krm'n Tatarlar, Sibirya ve Trkistan'n Krgzlar ve artlar, Kafkas tesi (Maverai Kafkas) Trkler ve Tatarlar (yani Azeriler), Kafkaslarn eenleri ve Dallar (yani Dastanllar). Rus arlar zalimleri tarafndan camileri, minberleri yklm, dinleri, detleri inenmi olanlar, biz sizlere hitap ediyoruz. Bundan byle sizin akide ve detleriniz, mill ve meden btn messeseleriniz hr ve her trl taarruzdan masun olduu iln olunuyor. Yani mill hayatlarnz hr ve mmanaatsz olarak tesis

650

ediniz. Sizin buna hakknz vardr. Biliniz ki, gerek sizlerin ve gerekse btn Rusya'da yaayan milletlerin haklar ihtillin btn kudreti ve onun organ olan ii, asker ve kyl mmessillerinin Sovyetleri tarafndan korunmaktadr. Bu inkilba ve onun hkmetine yardm ediniz. (Ey) ark Mslmanlar, Acemler, Trkler, Araplar, Hindular, asrlardanberi hayatlar, mlkleri, hrriyet ve vatanlar Avrupal alak simsarlarn ticaret emtias olan ve harplere balayan yamaclar tarafndan memleketleri paylalmak istenen herkes. istanbul'u ele geirmek iin tahtndan indirilen ar tarafndan akdedilmi ve Kerenskiy tarafndan tasdik edilmi gizli muahedelerin bundan byle hkmsz olduunu iln ediyoruz (muahedeler yrtlm ve yok edilmitir). Rusya Cumhuriyeti ve onun hkmeti olan Halk Komiserleri Sovyeti (uras), yabanc memleketlerin igaline kardr, istanbul Mslmanlarn elinde kalmaldr. iran'n taksimine ait muahede de yrtlm ve yok edilmitir. Harp hareketleri biter bitmez askerler ran'dan geri ekilecek ve Acemlere kendi mukadderatlarm tayin hakk temin edilecektir. (Kezalik) Trkiye'nin taksimine ve ondan Ermenistan'n koparlmasna ait muahede (Sykes-Picot anlamas kasdediliyor) nin de yrtldn ve yokedildiini iln ederiz. .Asker hareketler biter bitmez Ermenilere kendilerinin siyas mukadderatlarn kendilerinin serbeste tayin hakk temin edilmi olacaktr. Rusya'dan ve onun htillci hkmetinden kulluk ve esaret sizi beklemez; kulluk ve esaret, sizin vatanlarnz yama ile smrme haline sokan alak Avrupa emperyalizminden gelir. Memleketlerinize klelik getiren bu yamakrlar defediniz (banzdan atnz). Sava ve ykmlar eski dnyann temellerini sarstn, emperyalististilclara kar btn dnyann nefret ateleri tututuu kargaaln her kvlcmnn htillin gl bir alevi haline geldii, hatt, yabanclarn esaret boyunduruu altnda ezilip inlemekte olan Hind Mslmanlar-nn kendi zalim mstebidlerine kar ayaklandklar bir zamanda susmak olmaz. Vakti kaybetmeyin vc memleketlerinizi yzyllar boyunca gasbetmi olanlar omuzlarnzdan silkip atnz. Kendi z ocaklarnzn yama ve talan edilmesine imkn vermeyiniz. Kendi memleketinize kendiniz sahip olmalsnz. Kendi hayat ve maietinizi kendi arzu ve bnyenize gre tanzim ediniz. Sizin buna hakknz vardr; nk sizin mukadderatnz, kendi elinizdedir.

651

Arkadalar, Kardeler! Drst ve demokratik bara doru sert ve azimli admlarla yryelim. Biz, bayraklarmzla btn dnyann mazlum milletlerine hrriyet gtryoruz. Rusya Mslmanlar! Dou illeri Mslmanlar! Dnyann yenilenmesine gtrecek olan bu yolda biz sizden duygudalk (sempati) ve yardm bekliyoruz. Milliyetler Komiseri C u g a v i l i ( S t a l i n ) Halk Komiserleri uras Reisi V. Ul'yanov (Lenin) EK No 19 BREST-LTOVSK MUAHEDES (Mterek Metin) I. (Babakanlk Arivi, istanbul; Dokument vnerey politiki SSSR. T . I . s . 1 2 1 )

Madde: IV
"(kinci bend) Dou-Anadolu eyaletlerinin boaltlmas ve bunlarn asayiinin salanmas yolunda Rusya, yapmaa muktedir olduu her eyi en ksa bir zamanda ifa edecektir. Ardahan, Kars ve Batum mntakalar da hemen Rus askeri tarafndan boaltlacaktr. Bu mmtakalarn yeni tekil edilecek idar- hukuk ve milletleraras hukuk ilerine Rusya karmayacak ve bu mntakalar ahalisine, komu devletler ve bilhassa Trkiye ile mutabk kalnmak suretiyle, yeni idare eklini (tarzn) kurmasna muvafakat edilecektir." II. BREST-LTOVSK MUAHEDES Trk Rus Anlamas {Dokum Vne. polit SSSR. T.I. s. 199-204)

Madde: I
Mterek muahede metninin IV. maddesi ve ikinci bendinde bahis mevzuu olan sahann tahliyesi (evakuasyon) ve geri verilmesi

652

hususunun teferruatn tesbit ve tanzim maksadiyle aada nakledilen kararlar ittihaz edilmitir: 1.Bu maksatla Rusya Cumhuriyeti, mezkr eyaletlerde mevcut btn kuvvetlerini harpten nceki snrlarn bu tarafna ekmeyi taahht eder; aym ekilde btn sivil ve asker grevliler de geri alnacaktr ve bu taahht muahedenin imzasndan sonraki 6 il B hafta iinde gerekletirilecektir. 2..Asya cephesindeki Rus ve Trk sefer kuvvetlerinin bakumandanlar, i. bendde zikredildii vehile, byle bir tahliye ve Rus askerlerinin snrn te tarafna geirilmesi iinin- tarz ve usulleri ve bu ordunun emniyetini salyacak tedbirleri tesbit ederler. 3.tgal edilmi olan yerlerin tahliyesi zamannda, Rusya Cumhuriyeti, buralarn Trk kuvvetleri tarafndan tekrar igaline kadar emniyeti salamay taahht eder. (Rusya Cumhuriyeti) intikam vak- kalar, yama, cinayet ve dier hukuk ve nizama aykr olaylara yer vermemek iin gerekli tedbirleri alr. yleki yukarda zikredilen sahada mevcut bina ve tesisat, bu arada asker cihetlere ait olanlar dahil, ayni suretle mble ve emlk, sapasalam kalsn, tahrip edilmekten korunsun. Muahede akdeden taraflarn ordu kumandanlar bu mhim meseleleri mahallinde halledeceklerdir. Bu yerlerde ina edilmi olan mnakale yollan ve dier demir- yollar ve vagon, lokomotifleri, kprler dahi, ahalinin iaesini kolaylatrmak maksadiyle olduklar gibi muhafaza edilecektir. Ayn ey asker messeselere de mildir. 4.Rusya Cumhuriyeti snr boyunun muhafazas maksadiyle her bir 150 km. iin takriben 1. tmen asker kullanacaktr. Ordunun kalan ksmn terhis ve memleketin iine sevkedilecektir. 5.Rusya Cumhuriyeti gerek Rusya'da ve gerek igal edilen Trk eyaletlerinde, Trk ve Rus tebas Ermeni etecilerinin terhisini taahht eder ve bu gibi eteleri tamamiyle fesheder. 6.Bar akdeden her iki taraf, mezkr eyaletlerde normal durum iade edilinceye kadar, halkn iae meselelerini tanzim maksadiyle bir anlama yaparlar. 7.Umum barn akdine kadar, Rusya Cumhuriyeti, kendi hudutlarnda veya Kafkaslarda, talim maksadiyle dahi olsa, bir tmenden fazla kuvvet tahit etmiyecektir.

653

ayet, i emniyet mlalazasivlc, byle bir tahit gerekiyorsa, bu bapta drtl ittifak devletlerine nceden haber vermek zarurdir. Buna karlk, Trkiye dier hasmlarna kar harbi devam ettirmek mecburiyetinde olduundan, ordusunu harp durumunda brakmak zorundadr.

Madde: II
bu muahedenin tasdikinden sonra ay zarfnda iki muhtelit karma) Trk-Rus komisyonu tekil edilecektir. Birinci komisyonun grevi Trkiye i l e Rusya'y birbirinden ayran snr hattn tesbit etmektir; bunun balang noktas her hududun, Trk, Rus ve ;Vrm snrlarnn bir araya geldii yerden balyarak, sancan, yani Kars. Ardahan ve Batum sancaklar hududuna kadardr. Komisyon.bu mesele zerinde, harpten nc ki snr hattn nazar itibarc alarak hareket eder. Harp zamannda tahrip edilen hudut iaretleri, t'58o yl snr komisyonunca tanzim edilen harita vc zabtlara uygun olarak, tekrar yerine konur ve tamir edilir. k i n c i komisyon ise, mterek bar metninin 4. maddesinin 2. bi ndine uygun olarak Rusya Cumhuriyetince tahliyesi lzm gelen ii sancak i l e Rusya arasndaki hududu tesbit cdcccktir. Oradaki snr hatt 1877-78 Rus-Trk harbinden nceki snrn ayn olacaktr.

Madde III
Akid taraflardan bir ahsa veya cemaata ait mal veya gayr-i menkul eya hududun br tarafnda kalrsa, bu gibilere bu mal vc mlkten istifade veya istismar etmek veya icara vermek ve umumiyetle bunlar ahsen veya mutemedler vastasiyle iletmek veya icabna bakmak lakk tannr. Bu gibi ehasn veya cemaat mmessillerinin pasaportlarn ibraz etmek suretiyle hududu gemelerinde her hangi bir mkilt karlmaz; pasaportlar ise mahall makamlarca verilir vc kar makamlarca v i z e edilir. Hududu geerken, mezkr ehasa vc cemaat temsilcilerine, beraberlerinde gtrdkleri mahsulleri, ziraat aletleri, geimleri iin zarur yiyecek maddeleri, gbre, tohum, inaat malzemesi ve ite kullanlan davar'u gmrk resminden muaf tutulmalar yolundaki hak tannr.

654

Yukardaki iki bcnddcki kararlarda mevcut teferruat tanzim iin, akid taraflar bilahare ayr bir anlama akdi hakkn muhafaza etmektedirler. Madde: IV Akid taraflar ibu muahedenin tasdikinden sonra hemen bt limanlar, ehirler veya dier meskn yerlerde, ilgili bakonsoloslara veya vis-konsoloslara exequatur (tanma hakk) verilecektir; ancak mezkr kimselerin braklmas mmkn olmayan yerler bundan istisna edilecek ve bu gibi istisnalar btn yabanc devletlere de tatbik edilecektir. Mezkr ehasn, 6. maddede tesbit edilen, geit devrindeki imtiyaz ve salhiyetlerine gelince, bu gibilere, ayn durumdaki kimselere en ziyade mazhar- msaade hakk tannan milletlerin stats tatbik edilecektir.

Madde: V
Akid taraflardan her biri. larp esnasnda, kendi sahalarnda, vazifeli bulunan kimseler veya ahali tarafndan, konsoloshane binalarna veya eyasna ve ayn ekilde kar tarafn resm ahslara vc konsoloslukta hizmet edenlere ika edilen zarar vc ziyan tazmin etmeyi taahht ederler.

Madde: VI
Akid taraflar arasnda nce mer iyette olan btn mukaveleler, anlamalar vc dier uzlamalar harbin zuhuru ile kendiliklerinden (ipso facto) hkmsz bir hale gelmeleri ile, hukuk mnasebetleri tanzim maksadiyle, Rusya Cumhuriyeti hkmeti ile Osmanl Devleti hkmeti arasnda konsolosluk mukavelesi (convention ) ve lzumlu grdkleri dier anlamalar akdetmek mecburiyetindedirler. Bu mukaveleler mterek muahedenin ticarete ve seyr- sefaine ait 5 numaral zeylinde tesbit edilen zaman zarfnda y raphr. 4. Maddenin sonuncu bendindeki kararlarn tatbiki ile bal geici devir ve ayni vehile her iki tarafta tannan ihbar (denounciation) hakk, ad geen zcylde nasl ise, yle olacaktr.

Madde: VII
bu muahede tasdikinden hemen sonra Rusya Cumhuriyeti vc Osmanl Devleti arasndaki Posta ve telgraf muhabereleri yeniden

tesis edilecektir ve bu hususta heynclminel (posta vc telgraf) birliinin posta ve telgraf mukaveleleri vc anlamalarndaki nizamname ne ise, aynen tatbik edilecektir.

Madde VIII
Mterek bar metninin VII. maddesinde aklanan prensibe gre, her iki akid taraf, ran'da nfuz sahas ve mstesna menfaatlar temini maksadiyle, daha nce akdedilen milletleraras her trl anlamalarn hkm kalmadn kabul ederler. Her iki devlet ran arazisinden kendi askerlerini tahliye edeceklerdir. Onlar bu maksatla ran hkmetiyle temasa geerek, tahliyenin teferruat vc tedbirleri zerinde anlamaya varrlar; yle ki, bunlar icra edilirken tran'n siyas ve ekonomik bamszl ve arazi btnlne baka devletler tarafndan da riayet edilmesi iin gereken artlar temin edilmi olsun.

Madde: IX
Akid taraflardan birine ait arazide harp zamannda, kar tarafn tebasna tatbikle bunlarn ahs hukukunu haleldar eder harp zaman kanunlar, mterek muahedenin tasdiki zerine yrrlkten kalkacaktr. Bir tarafn kard mahall kanunlarla, dier taraf milliyetine mensup olduu kabul edilen hkm ahslar ve cemaatler o dier tarafn vatandalar olarak telkki edilirler.

Madde X
Akid taraflardan birine ait vatandalardan, husus ahslar ve cemaatlerden kar tarafn arazisinde bulunanlar, harpten nceki statlerine iade edileceklerdir. Her iki taraf vatandalarnn borluluk mkellefiyetlerini, BrestLitovsk'ta 3 Mart 1918 de imzalanan Rus-Alman anlamasnn 2. vc 3. bend. 7. madde (bab ) ve 10. maddedeki ahkmn ayn olacaktr. Her iki tarafn vatandalarndan harp olaylar sebebiyle veya kendi haklarn mdafaa iin zamannda isbat- vcut edemiyenlerin, menfaatlerinin korunmas yolunda akid taraftan her birinin, korunmasn faydal grd, birok muafiyetten istifade edecektir.

656

Madde: XI Rus tcbas olan slm ahali, ahs mal ve mlklerini tasfiye ve servetlerini beraberlerinde gtrmek suretiyle Trkiye'ye muhaceret edebilirler.

Madde: XII
I X . Maddede zikredilen asker kanunlara gre zarara urayan kimselerin imkn mertebesinde, eski hukuklar iade edilir. bu muahedenin tasdikinden sonra, her iki taraf, mezkr kanunlara gre msadere ve zabt edilen mal ve mlkn geri verilmesine ayni zamanda giriirler. Tatbik edilen tasfiye, haciz, msadere, zabtolunan veya zor kullanlarak ellerinden menkul vc gayri menkullerin alnmas tarznda vukubulan haller ncticesindc hayatlar ve shhatlerine halel gelen kar tarafn vatandalarnn zarar ve ziyanlar ayn zamanda tazmin etmeyi akid taraflardan her biri taahht eder. Yukarda zikredilen durumda vukua gelen zarar ve ziyan vc buna taalluk eden dier meselelerde ve bu maksatla takibedilmesi ve bu gibi hallerde uyulmas gereken usul vc muamele, her iki akid tarafa, 3 Mart 1 9 1 8 tarihli Rus-AIman tamamlayc anlamasnn 14, 15 ve 16 (4. bab)nc maddelerine gre tanzim edilir.

Madde: XIII
Btn harp esirleri, malller veya asker hizmete yaramayanlar, hemen vatanlarna geri gnderileceklerdir. Btn dier esirler veya asker ve itima mlhazat dolaysiyle alkonmu olanlar, en ksa bir zaman iinde mbadeleye tabidirler. Byle bir mbadele ibu anlamann tasdikinden hemen sonra, her iki tarafa, srf bu i iin tayin edilen komiserler vastasiyle icra edilecektir. Esirlerin, gemiye bindirilecekleri limana veya hududa kadarki nakil masraflar, bunlar esir alan memlekete aittir. Sivil esirler hemen erbet braklacaklardr. Bu sivil esirleri tevkif veya enterne eden taraf, bunlar bulunduklar veya enterne edildikleri mevkiden alndklar yere kadar nakil masraflarm zerine alr.

657

Madde: XIV Akid taraflardan her biri kendi arazisinde bulunan harp ve enterne edilen sivil esirlere ve keza kar tarafn vatandalarna, BrestLitovsk'ta 3 Mart 1 9 1 8 tarihli Rus-Alman tamamlayc anlamasnn umum affa ait 23. maddesindeki esaslar tatbik edilir. Madde: XV bu tamamlayc anlama, yeniden baka bir ey karar altna alnmad takdirde, 3 Mart 1 9 1 8 tarihinde Brest-Litovsk'ta imzalanm olan mterek bar muahedesi ile ayn zamanda yrrle girer, (ibu anlama) tasdik edilecek ve bunun teatisi yukarda ad geen mterek muahedenin mbadelesi ile ayn zamanda Berlin'de icra edilecektir. Bunlarn tasdiki babnda her iki tarafn murahhaslar ibu tamamlayc akdi imza etmilerdir. Brest-Litovsk, 3 Mart 1 9 1 8 G. Sokol'nikov L. Kara han 1. Hakk G. Petrovski v Zeki G. ierin brahim Hakk Paa-Sabk Sadrazam, Senatr ve Berlin Bykelisi Zeki Paa-Svari Paas ve Sultan'n yaveri G. Jak. Sokol'nikov-Amele, Asker ve Kyl Sovyetleri Merkez Komitesi yesi L. Mikh. Karahan - Amele, Asker ve Kyl Sovyetleri Merkez Komitesi yesi G. I. Petrovskiy - ileri Halk Komiseri G. V. ierin - Dileri Halk Komiseri Muavini.

Brest-Litovsk muahedesinin teatisi

Bonn. Auvv. Amt, Politisches Archiv. Aktcn Bd 24. Proces - Ver bal. Les soussignes Pldnipotentiaires dc la Turquic et de la Russie se sont rdunis aujourd'hui au Departemcnt des Affaires Etrangercs f.. r>8

En remerciant l'avance le Gouvernement Imprial Ottoman de l'accueil bienveillant qu'il voudra bien faite ntre cnvoye nous le prions de bien vouloir lui accorder son prdcieux appui dans l'accomplissement de sa haute mission. Nous profitons de la circonstance pour prier le Gouvernement Imperial Ottoman d'agreer les voeux que nous formons pour Sa prosperitd et celle de FEmpire de Sa Majeste le Sultan. (mzalar) ve Mhr. (Ukravnacadan tercme) EK No 21 KAFKAS SINIRI MESELES

Karargh-

umum

Osmanl Heyet-i Murahhasas Reisi Devletl Halil Bey Efendi Hazretlerine

Telgraf 8 Mays 1334 (1918)

(D leri Bakanl, Dosya No 124) Gerek Sadrazam Paa hazretleriyle ve gerek karargh- umum ile iyice grlerek, bizim Kafkas Hkmetleri ile tayin edilecek hududumuz hakkndaki nokat-i nazar Zat- smilerine ve tafsilt Vehib Paa Hazretlerine yazmtm. Hududun bu suretle temdit edilmesi, bizi ... ark Mslmanlar ile birletirmee ve gerek askerin ve gerek istikbal iin siyas metalibimizi temine hadim olmak itibariyle fevkalade mhimdir. bu hududu gsterir bir haritay da yarn buradan hareket edecek olan ganbotla gnderiyorum. Hariciye nezaretine keide buyurulan telgraf grdm. Cevab Nezaret-i marnileyh tarafndan verilecektir. Maahaza urasn arzetmek isterim ki, Gmr civarnda imendfer hattnn igali hakknda I I I . Orduya yazdm telgrafa birinci sebep: Esasen Ar paay'na 1 km. kadar ve gayet az mesafede bulunan imendfer hattnn bir mahallinin igali ile Culfa- Gmr demiryolu zerindeki malzemey-i mteharrikenin karlmamasn temin etmek idi. Bunun msalahay ikl edecei bir mahiyette olmad ve mzakerata mani olacak bir vaziyet de tevlit etmiyecei bedihidir. Bu olmad takdirde, ister msalha dolaysiyle bu hat bizde kalarak, isterse muharebeye devama mecbur olarak elimize behemehal geecek olan bir hat zerindeki btn malzeme-i mteharrike ve vesait-i nakliye Tiflis'e ekilmi olacak ve bu yzden

660

bizim bu hattan istifademiz tamamiyle nez'edilmi olacaktr k i , cenupta ngilizlere kar bu hat sayesinde suhuletle yapabileceimiz hareket tamamen duar- akamet olacaktr. Binaenaleyh burada konuulduu vehile Kafkasllarla kat' teklifle sulhun istediimiz tarzda ve sr'atle akdine muvaffak olarak avdet buvurulacana iman etmekte olduumu tekrar arzeder ve gzlerinizden perim. Bakumandan vekili Enver

EK No 22 KA F K A S L A R MESELES Telgraf 24 Mays 1334(1918) Talt Paa'dan Batum'daki Murahhas Heyeti Reisi Halil Bey'e Dileri Bakanl, Dos. No. 124.) Evor Paa ile Nesim Bey'in Scfir'c (stanbul'daki Alman Sefiri Bernstoff'a) gittiklerini gccc arzetmitim. Sefir marnileyh ltimatoma muvafakat etmitir vc Lssow'a da o yolda talimat ita edeceini ifade eylemitir. Binaenaleyh yirmi drt saatlik bir ltimatom itasna mttefikimiz tarafndan mani kalmam olduundan, derhal icra-i icabna riayet buyurursanz, Almanlarn muvafakati olmak a- tiylc taslil-i ludut meselesinde dier rfeka da mttehittirler. Ml- lazat- devletlerini tekrar okudum. Eer Rusya eski dchetiylc mevcut olsa idi, buyurduunuz Kafkasya'y tekil etmek iin her trl fedakrln icras musb olurdu; takat btn bizim dneceimiz cihet o civarda kuvvetli olmak, vesait-i umraniyeden istifade etmek, ve Kafkasya talil-i siyasetinin gsterecei inkif dairesinde hareket etmektir. Ermenilerin bir hkmet halinde teekkl etmc ;inc kat'iyen taraftar deilim; kk bir Ermeni muhtariyeti be sene sonra 5 milyon nfuslu bir Ermeni Devleti haline gelecek, ve btan Kafkasya'ya hkim olacak, ve ark'n Bulgaristan' haline gelecektir; randa, Amerika'da bulunan btn Ermeniler orada itima' edecek, ve buyurduunuz gibi ngiliz vc Franszlar tarafndan her suretle mazhar- muavenet olarak, ve ileride Hristiyan Grclerle ve pek suhuletle Acem'lerle aleyhimize hareket cyliycceklerdir. u halde mmkn olsa ban kknden temizlemek en hayrl cihettir; mn-

661

kn olmadna gre, gayet zayf ve yaamyacak ekilde teekkl etmesi zaruridir. Bendeniz, bu kadar ayr itihat'da bulunamyaca- nz ve fakat ayrln buna mani olduu kanaatndaym; yoksa birbirimizi muhakkak ikna eder idik. ltimatom zerine vereceklerin cevaba makina banda intizar olunacan arz ile gzlerinden perim. Aaolu Ahmet Bey bence ayn- itimad olmadndan, mzakereye mdahele ettirilmemesi muvafk olur. Sadrazam Talt EK No 23 I. AZERBAYCAN LE DEVLET- ALYYE ARASINDAK MUAHEDE (Dileri Bakanl Arivi, Karton No 560) Bismillah-ir-rahman-ir-rahim, Saltanat- Seniyye-i Osmaniyye ile Azerbaycan Hkmet-i Cumhuriyesi beyninde mnakid muhadenet muahcdenamesi: Bir taraftan Hkmet-i Osmaniyye, dier taraftan ahiren iln- istikll eden Azerbaycan Hkmet-i Cumhuriyesi, siyas, hukuk, iktisad ve fikr sahalarda memleketleri arasnda mnasebat- dostane ve hemcivar tesisi hususunda ittifak ettiklerinden, murahhaslar olmak zere: Saltanat- Senivyei Osmaniyye Adliye nazr ve ura-i Devlet Reisi Devletl Halil Beyefendi Hazretleriyle Kafkas cephesi Osmanl ordular kumandan Ferik devletl Vehib Paa Hazretleri Ve Azerbaycan Hkmet-i Cumhuriyesi Hariciye nzr Mehmed Hasan Bey Hacinski Hazretleriyle Meclis-i Mill Reisi Resulzade Mehmed Emin Beyefendi Hazretlerini tayin etmiler ve marnileyhim alelusul tanzim olunan ruhsatnamelerini tedkik vc teati ettikten sonra mevad- atiyeyi kararlatrmlardr :

Birinci Madde
Hkmet-i Seniyye ile Azerbaycan Hkmet-i Cumhuriyesi arasnda daimi msalemet ve mstakar muhadenet hkmferma olacaktr.

662

Birinci Madde Atideki hatt- hudut Memalik-i Osmaniye ile Azerbaycan, Grcstan, Ermenistan Cumhuriyetlerinin memalikini tefrik eyler: Hudut Karadeniz'de olok nehri mansabnda balyarak av- nabud dana kadar 9 3 / 7 8 harbinden evvelki hududu takip eder. avnabud dandan sonra hat ballar takiben Halhama dana, oradan Meiskaru dana gelir, buradan cenuba dnerek Yirsadag dandan ve Abastuman'n iki kilometre cenubundan geer, buradan imal-arkiye geerek Karhul dana ve oradan be kilometre i- mal-a.rkive, badehu Cenubi-arkiye dnerek Gurkal zerinden Atshurn iki kilometre cenubundan Kur nehrini geer ve hat ballar zerinden Kayaba, Artavav dalarnn zirvelerine gelir, buradan sonra yine hat ballar zerinden Kara Kaya da zerinden Milita Kilisesi cenubunda Tapishurska glne mlaki olur. Molita manastrnn hemen cenubundan mukabil sahilde gln imal ucunun bir buuk kilometre Cenubi-arksinde kin vasl olan hattn cenubunda kalan gln ksm araziyi Osmanivede kalmak zere mezkr gl bilmurur Tavkutal dana gelir. Buradan cenuba inerek avnabud da-Karakuzu da-Samsal dann zirvesine gelir. Hudut bundan sonra hat ballar takiben Bakrran, Nurrahman dandan sonra cenub istikametini takibe devam ederek ve daima hat ballarndan geerek, Akbulak mevkiinin be kilometre garbnda Aleksandropol- Tiflis imendfenini kateder. Burada yine hat ballar takip ederek Hanvali mevkiine gelir. Hanvali mevkiinden sonra bir hatt mstakim istikametinde olarak Alagz dann en mrtefi noktasna ve yine bir hatt- mstakim takip ederek Emiyadzin'in yedi kilometre garbnda, EmiyadzinServerabad caddesine mlki olur. Ve Emiyadzin'in yedi kilometre etrafnda dolaarak ve Aleksandropol-Culfa imendfer hattnn takriben alt kilometre imalinden, bu imendfer hattna muvazi olarak gider. Ve Bakran mevkiinden imendfer hattna gelen caddeyi keser. Hudut bundan sonra Cenubu - arkye dnerek, Aa Karabalar kynn bir kilometre garbudan a- gablu, Karaha, Aa anak mevkilerinden geerek Elpinay'a mlki olur ve bu ay takip ile Arpa mevkiine gelir. Arpa'dan sonra hudut ark istikametinden Arpaay'n takip ederek Kayal mevkiine, ve Kayd ayn takiben Reliyan ay vadisine gelir ve bu ay mecrasn takip ederek Aza mevkiinin cenubunda Alicin mevkiinde eski Rus-lran hududuna mlki olur.

663

nc Madde Azerbaycan Hkmct-i Gumhuriyesiylc Ermeni Hkmet-i Cumhuriyesi beyninde hudutlarn tayini iin akdolunan protokol Hk- met-i Seniyye'yc tebli olunacaktr vc bu protokol ibu maddenin bir czlvnfckunu tekil cdcccktir. Drdnc Madde Azerbaycan Hkmet-i Cumhuriyesi tarafndan talep v ukuunda Hkmct-i Osmaniyye intizam ve asayii dahilnin temin vc iadesi iin lcdelicab silh kuvveti ile muavenette bulunacaktr. Beinci Madde Azerbaycan Hkmeti Cumhuriyesi kendi hududu dahilinde hibir etenin tekil ve teslihinc meydan vermemek ve oraya iltica edecek btn etelerin dc silhlarn almay ve onlar datmay taahht eyler. Altnc Madde Tarafcvn-i akideyn tenziltl tarifeler vaz ve tatbiki suretiyle demiryollar nakliyat hususunda yekdierine tcshilt- miimkine ibraz etmeyi taahht eyler. Hususiyle demiryollarnn inasna, iletilmesine ve tamiat- mtemadiye'inc ve vahul dier umuru nafiann kffesine mukteza levazmn nakli hususunda tenziltl mahsus tarifeler tatbik olunacaktr. Tarafeyn-i akideynr a i t demiryollarda cdevat- mteharrike- nin mbadelesi bu babta beyneddvel mer'i kavaicle tevkifan ica olunacaktr. Tarafeyn-i akideyn ahkm- anifenin teferruatn kara>- 1 atrmak zere hemen mzakerata giriilecektir.

Yedinci Madde
Dcvlet-i Aliyyei Osmaniyye ile Azerbaycan Hkmet-i Cumlc- iycsi arasnda bir gna muahede, mukavele, suret-i tesviye, itilfhamc. ve saire mevcut bulunmamasna binaen tarafcvn-i akideyn bir ehbenderlik mukavelenamesiyle, bir ticaret muahedenamesi ve raii- nascbat- hukukiye ve iktisadiyyelerinin tanzimi iin lzm addedecekleri senedat saireyi akdetmek hususunda ittifak etmilerdir.

643

ehbenderlik, mukavelenamesi ibu muahede tasdiknamelerinin teatisi tarihinden iki sene zarfnda akdolunacaktr. bu devrei muvakkate zarfnda tarafeyn-i akideynin baehbenderleri, ehbenderleri ve ehbender vekilleri, imtiyaz ve vazifelerince hukuk-u umu- mive-i dvel ve muamele-i mtekabile esaslarna tevfikan "en ziyade nail-i msaade millet" muamelesinden mstefit olacaklardr. Kezalik hukuk-u umumiye esasna msteniden bu ticaret muahedesinin akdi iin vaki olacak mzakeret bir taraftan Devleti Aliyye ve dier taraftan kendisiyle hali harpte bulunan dier devletler beyninde msalahann akdini mteakip balayacaktr. O zamana ve her halde 1335 senesinin Knun-u evvelinin 31. gnne kadar ibu muahedeye merbut "bir" iaretli mclfuf her iki taraf canibinden tatbik olunacaktr. Mezkr melfufun 30 Haziran 335 tarihinden itibaren mefsuhiyeti iln olunabilecek ve bunun netavici alt ay sonra cereyan edecektir. Berren mvaredet ibu muahedenamc tasdiknameleri teati olunur olunmaz balyacaktr. Sekizinci Madde Tarafeyn-i akideyn'den birine mensup ahali ve nevahiden hududun dier tarafnda kin emval-i gayri menkule zerinde hakk temellk ve intifa bulunanlar bunlardan intifa etmeye, onlar iletmee veyahut iltizama vermee, onlar idare veyahut bizzat veya vekilleri marifetiyle bey'i etmee haklar olacaktr. Hi kimse menfaat-i amme olmadka ve evvelce tazminat verilmedike mezkr emval-i gayr-i menkul zerindeki hakk- temellknden mahrum edilmiyecektir. Ahali ve merrizikir nevahi vekilleri mukim bulunduklar mahaller devairi tarafndan mu'ta ve taraf- dier devair-i canibinden musaddak yol tezkereleri ibraz etmeleri art ile hududun br tarafna gemelerine asla mmaanet edilmiyecektir. Huduttan murur ve hudutta civar yerlerdeki ahz- ve ita husu- satnda teshilt ve msaadat- mahsusa ibraz olunacaktr. Ahkm anifenin teferruat ibu muahedenameye merbut "iki" iaretli mclfuf ile tanzim olunmutur. Dokuzuncu Madde Azerbaycan Hkmet-i Milliyesinin "Beynelmincl" ittihatlar mukaveltna dahil olmasna intizaren Devlet-i posta telgraf

665

Aliyye-i Osmaniyye ile Azerbaycan Hkmet-i Cumhuriyesi arasnda posta ve telgraf mnascbat ibu muahede tasdiknamelerinin teatisinden itibaren "beynelminel ittihat" posta vc telgrafa mteallik mukavelt, itilfat ve nizamat- mukarrcratna tevfikan tesis edilecektir. Onuncu Madde Brest-Litovsk'ta. Devlet-i Osmaniyye ve mttefikleriyle Rusya arasnda akdolunan muahedat- mtereke ve mnkasmc ahkmndan ibu muahedenameve muhalif olmayanlar akideyn beyninde muteber olacaktr. Onbirinci Madde bu muahedename tasdik olunacak vc tasdiknameleri bir ay veyahut mddet-i kesire-i mmkne zarfnda Desaadette teati olunacaktr. Tasdikan lilmakal murahhas ibu muahedenameyi imza vc mliirleriyle taitim eylemilerdir. 4 Haziran 1334 Mehmed Hasan H a c i n s k i H a l i l R e s u l z a d e Mehmed Emin Y e h i b

I I . AZERBAYCAN L E MUAHEDE (LVE) Bismillahi-rrahman-ir-rahim, Hkmet-i Senivye ile Azerbaycan Hkmct-i Cumhuriyesi harpten mtevellit ve dorudan doruya kendilerine mteallik baz mesail-i askeriyeyi halletmek arzusunda bulunduklarndan, muvakkat bir muahede-i munzama akdine karar vermilerdir. Ve bu babta murahhaslar olmak zere Saltanat Senivye-i Osmaniyye: Adliye nzn vc Sura- Devlet Reisi Devletl Halil Beyefendi Hazretleri Ve Kafkas cephesi Osmanl Ordular kumandan Ferik devletl Vehib Paa Hazretleri Azerbaycan Hkmet-i Cumhuriyesi: Hariciye nzr Mehmed Hasan Bey Hacinski Hazretleriyle Meclis-i Mill Reisi Resulzade Mehmed Emin Bey Hazretlerini tayin etmiler vc murahhasan- marnileyhim alelusul tanzim olunan mezuniyet-i kmile vesikalarn tcdkik ettikten ve usulne muvafk bulduktan sonra mcvadd atiyyeyi kararlatrmlardr:

666

Birinci Madde Azerbaycan Hkmet-i Cumhuriyesi Devlet-i Aliyye veya mttefikleriyle muharip bulunan hkmetlerin veyahut onlarla akd-i ittifak etmi olan devletlerin zabitan ve memurin-i mlkiyesini memleketten teb'id etmeyi ve harb-i umumiyenin devam mddetince yeniden bu gibileri ordu ve hkmet hizmetlerine almamay taahht eder.

kinci Madde
.Azerbaycan Hkmet-i Cumhuriyesi bilcmle hutut-u ladi- diyesi zerinde Osmanl ordusunun her trl nakliyat askeriye (ktaat, ikmali cfradi, eya ve malzeme-i harbiye erzak ve cephane vs.) yapmasna muvafakat eder. nc Madde 2.Osmanl Ordusu tarafndan tayin olunacak bir komisyon Azerbaycan Hkmet-i Cumhuriyesinin bir komisyonu ile mtereken Azerbaycan hututunun azam kabiliyetine nazaran birinci fkrada zikredilen nakliyat-i askeriyenin esasat ve teferruatn ihzar ve takdir edecektir. Bu nakliyat- askeriye Osmanl Komisyonu reisinin, Osmanl Ordu kumandanlndan alaca emir zerine verecei talimat mucibince Azerbaycan imendfer idaresinin memuru ve malzemesi vastasiyle icra olunacaktr. 3.ki taraf imendfer komisyonlarnn mtereken tayin edecekleri mhim istasyonlarda naklolunan Osmanl ktaatnn iae ve istirahatlerinin temini ve nakliyat hakknda verilmi olan seyr sefer cedveli ve talimatnn Osmanl ordusu mensubnine temin ve tatbiki vazifesiyle muvazzaf bir Osmanl zabiti maiyetine lzumu kadar memur ve efrat tayin olunacaktr. Bu zabit, istasyon memurininin vazife ilerine mdahale etmiyecektir. Naklolunan Osmanl ktaatnn iaesi iin mumaileyh zabitin mmkn olan yerlerde icra edecei mbayaat .Azerbaycan Hkmeti teshil ve mumaileyh zabite muavenet edecektir. 4.ki, numaral fkralarda zikrolunan komisyonlar ibu muahedenin tarih-i imzasndan nihayet bir hafta sonra, imdilik Gence'- dc ifay- vazifeye balyacaklardr.

667

.Azerbaycan Hkmeti imendferler idaresi bu zamana kadar imendfer komisyonlarna lzm olan malmat bilhassa hututtan malzemei mteharrike mikdariyle, hututun ahvali ve malzeme-i sabitesi hakknda lzm gelen malmat cem'i ve izhar etmi bulunacaktr. 5..Azerbaycan Hkmet-i Cumhuriyesi gerek bizzat hatt ve gerek malzeme-i sabite ve mteharrikesine daima hsn halde bulundurmay ve bunlar gerek mteadd ve ariz her trl tahribata kar muhafaza ve avarizi srati mmkne ile izale ve telfi etmeyi taahht eder. 6.Azerbaycan Hkmet-i Cumhuriyesi kendisinin dahi merzisi hilfnda olarak her hangi bir suikasdm zayiat vc tahribata sebebiyet vermemesi iin Osmanl nakliyat icra edilecek hututun icab eden noktalarm askeri ile taht- emniyete alacaktr. Bu muhafaza hututun her hangi bir ksmnda her hangi bir sebeple Azerbaycan Hkmeti iin mmkn olmad takdirde, ibu muhafz- askeriye Hkmet-i marnileyla ile bilitilf Osmanl ordusu tarafndan deruhte olunacaktr. 7.Osmanl ordusu nakliyat- askeriyesinin msaadesi nisbetinde Azerbaycan Hkmeti hututu zerinde Hkmeti marnilevhann her trl nakliyatna halel getirmemee alacaktr. Drdnc Madde Azerbaycan Hkmet-i Cumhuriyesi Devlet-i Aliyye-i Osmaniv- yece talep vukuunda Bak limanndaki messesat ile Bahr-i Hazerdc bulunup, kendisine ait olan sefain ve dier vesaiti nakliyeyi makasid-i askeriye urunda istimal eylemek zere Osmanl hkmetinin emri altna vaz' etmeyi taahht eyler. Beinci Madde Hkmct-i Osmaniyye ikinci ve nc maddeler mucibince haiz olduu haktan mttefiki bulunan hkmetlerin ordularn da istifade ettirebilir. Altnc Madde Hkmeti Osmaniye Azerbaycan Hkmeti Cumhuriyesi dahilinde bulunan yollardan nakliyat- askeriye iin istifade edebilecektir.

668

Birinci Madde ibu muahedename tasdik ve tasdiknameleri bir ay veya miiddet-i kasirei mmkne zarfnda Dersaadet'te teati olunacaktr. Tasdikan Iilmakal murahhaslar ibu muahedenameyi imza ve mhrleri ile tahtim etmilerdir, ibu muahedename iki nsha olarak Batum'da tanzim olunmutur. 4 Haziran 1334 H a l i l Mehmed Hasan H a c i n s k i V e h i b Mehmed Emin R e s u l z a d e

III. AZERBAYCAN'IN TRKYE'DEN ASKER MDAHALE STEMES Dileri Bakanl Arivi, Karton 124 A. Batum Konferansna memur Osmanl Heyeti Murahhas Azerbaycan Hkmeti Heyet-i Reisi Devletl Halil Bey Murahhaslar Efendi ....... 1334 Hazretlerine No 12 Hkmet-i metbuamdan aldm evamir-i sarihe zerine aadaki istidamn srat-i mmkne ile Hkmet-i Seniyyeye bildirilmesini rica ediyorum. Son gnlerde istikllini iln ile Devleti Aliyyei Osmaniyye ile muhadenet alidnamesi bahyan Azerbaycan Hkmet-i Cumhuriyesi, Rusya htillinin neticesi olarak dahilde byk mkilta maruz bulunuyor. Azerbaycan arazisinden byk bir ksm isyan bayra kaldrm ve kendilerine "Bolevik" adn takm olan ekya eteleri memleketin merkez-i idaresi, menba- servet saman, bir sz ile can noktas bulunan Bak'yu, ehir ile beraber Bak vilyetini dahi ellerine geirerek ahaliyi yama ediyor, Azerbaycan Cumhuriyetinin hkmetini tanmamakla, binalarn sarsyor, kendilerine tabi olmayanlar ise ate ve klla istisal ediyor, ehri yakyor, mamureleri ykyor, ahaliyi katliam ederek, servet ve samanm tara ediyorlar. Vilyet merkezi olan Bak'dan maada emal, Kaba, Lengiran gibi sancaklarla, sancak merkezleri bulunan ehirler dahi merkum ekyann cebir vc istilsna maruz kalarak Gence vilyeti keza taht tehdidde bulunuyor. Gnden gne kuvvetlenmekte, imalde bulunan

669

mttefikleri ile ran'da entrikalar icra eden ngilizlerden her zaman yardmlar almakta olan bu zmre-i mfsidenin istisali, yeni tesss etmi olan Cumhuriyetin imkm haricinde mkl bir emirdir. Halbuki memleketin narahat ve mlk gayriden istifadeye dkn bulunan anasr- faside zerinde tahripkrane tesirler icra eden ve avamil-i faside baki kaldka mkilt- azimeyi badi olup, ortalk ihtille verilmi oluyor. Mlhazat- mezkreden dolay Bak vilyetinin bir an evvel Bolevik namndaki ekya etelerinden kurtuluu, Azerbaycan Hkmetinin ilk vazifesini tekil ediyor. Bu mesele yakn bir zamanda ekl-i matlupta hail olunmazsa Cumhuriyetin mevcudiyeti byk pheler altnda kalmakla beraber, ahalinin hayat dahi neticesi havsalaya smaz felketlere maruz bulunacaktr ki, bu cihet muhtelif zamanlarda Azerbaycan ahalisi namna Hkmet-i Seniyyeye vaki olan mteaddid mracaatlardan dahi malm-u smileri olsa gerek. Yukarda mezkr tehlikenin vcudu ve Saltanat Seniyye-i Osmaniyye ile Azerbaycan Cumhuriyeti meyannda balanan muhadenet muahedesinin drdnc maddesine binaen, Zat- Devlederine mracaatla, Hkmet-i Seniyye'nin kuva-i askeriye-i Osmaniyye vastasiyle Bolevik ekya etelerinin tenkil ve tedibi babnda hkmet-i metbuama yardmda bulunmalar istidaya cesaret ederim. Azerbaycan ahalisinin muktedir ve hayrhah hemsayeleri bulunan Trkiye Devlet-i Muazzamasna kar vaki olan bu istimdadlarn kabul edileceine kanaatimin berkemal olduu ile ihtiramat- faikamn kabuln rica ederim. Azarbeycan Hkmeti Cumhuriyesi Hariciye Nzr Mehmet Hasan H a c i n s k i

B. Osmanl Heyet-i Murahhasas Reisi Devletl Halil Bey Efendiye, No 13 Azerbaycan ura-i Millsi, memleketinde zuhur eden ekya etelerinin tenkil ve istisali babnda Azerbaycan Hkmeti Cumhuri- yesine muavenet iin kuva-i askeriye-i Osmaniye celbini istidaya karar vermitir.

670

Karar- mezkrun esbab- mucibesi Azerbaycan Hkmeti Hariciye Nazr Mehmed Hasan Hacinski Hazretlerinin bu babta zat devletleri vastasiyle Hkmet-i seniyyeye vaki mracaatlarnda ber- tafsil izah edilmitir. Azerbaycan ahalisini temsil eden ura-i Millnin arzu-i umu- miyeye tercman olarak ald karar zerine vaki olan bu istidann Hkmet-i seniyyece mazhar- kabul olaca mid-i kavisi ile ibu mracaatmzn Bbli'ye isali iin vasta olmalarn rica ile arz- istir - amat eylerim Efendim. Azerbaycan ura-i Mill Reisi Mehmed Emin R e s u l z a d e EK No 24 E MAL KAFKAS HKMETNN TRKYE'YE MRACAATI (Dileri Bakanl Arivi, Karton No 124) Makam- Celil-i Sadaret-i Uzmaya, Maruz-u akiranemizdir ki, Rusya'da zuhur eden htill zerine "imal Kafkasya" Mslman ahalisi reyim usuliyle temiyet-i umur zmnnda bir hkmet tekil etmi ve milletin ekseriyet arasna istinad eyliyen hkmet-i mezkre dahi memleketin tarih hududu dahilinde istiklliyetini iln ve bu husustaki vesika-i resmiyeyi ahiren Hkmct-i Scniyyc-i Osmaniyeye ve dier hkmetlere tebli eylemiti. mdi bu suretle mukadderat- lazra ve atiyesinin sevk ve idaresini kendi yeddi kudretine geirmi olan imal Kafkasya Mslman ahalisi memleketin saadet ve refahn temin ve istikll hissinin ilcasiyle vc cihet-i cami-i islmiye alka-i kudsiyesiylc merbut olduu Hilafet-i kbra-i slmiye ve Saltanat- seniyye-i Osmaniye ile bu kerre bir ittifak- muhadenetkrane akdini talep ile kesb-i iftihar eylemektedir. Ancak Rusya'da kudreti hkmet Boleviklerin eline getii gnden itibaren, merkumunun iln ve iddialar vehile, memlekete saadet ve refah getirmek yle dursun eski mparatorluk baka-i araziyesini hun ve ate iine attklar ve bu zulm ve itia alevlerinin Cenub Kafkasya'nn Bak ve havalisine olduu gibi, imal Kafkasya'nn btn manatkna sirayet ve alt aydan bcrialclumum

671

slm unsurlar ile meskn cihat vc billusus " Terek" vilyetini malv-i efna vc nehb-i garet emelleri ile, birok etelerin mulaccmat niitc- valiyede bulunduklar btn cihana malm bir hakikat olduundan, hemehrilerimizin tahlid-i can vc mal- zmnnda arzettiimiz ittifak- muhadenetkranenin ck-li resm vc kat' almasn beklemee zaman ve imkn brakmamakta ve Hkmct-i Scniyyc-i Osmaniycyi derhal muavenet-i askeriye vc siyasiyesini talep vc istirhama sevk eylemektedir. Filhakika imal Kafkasya hkmetinin henz pek gen te- kilt- hazire-i askeriyesi gayr-i mkemmel ve elde mevcut esli ha ve cephanesinin dcf'j saile gayr-i kfi bir derecede bulunmas, nitcl- kadim merbut olduumuz Hilfet-i Muazzama vc Dcvlct-i Aliyyc-i Osmaniye hkmetinin byle lakl bir talebi byle tarih bir gnde diri eyleycmiycccini zan ve iman eylemeye kfi bir delil bulunmakla, her ne suret vc tarik ile olursa olsun, dcrccc-i kfiyede niirct- teb vc mcehhez bir kuvve-i askeriyenin derhal imal Kafkasya'ya geirilmesini ve keyfiyetten zirde zavi-l-imza vc hkmetimizin salliyet-i kmile ve itimad- tamn haiz ve imal Kafkas Mslman ahalisinin maksad- samimisini talip murahhaslarn ltfen haberdar buyurulmasn arz ve istirham eyleriz. Ol babta katibe-i ahvalde emr- ferman hazreti min lehlemrindir. Dersaadet 12 Mays 1334 imal Kafkas Hkmeti Murahhas imal Kafkas Haydar B a m m a t o v yerine Hkmeti M u r a h l a s 1 Mehmed Kar Abdlmecid ermoyef

I I . MAL KAFKAS LE TRKYE ARASINDA MUAHEDE (8 Haziran 1918) (Dileri Bakanl Arivi, Kutu No 560) Bismillah-ir-rahman-ir-rahim, Saltanat- Scniyye-i Osmaniyye ile Kafkasya Cibalivun-u ttihad Hkmeti beyninde mnakid muhadenet muahedenamesi. Bir taraftan Hkmct-i Osmaniyye, dier taraftan ahiren iln istikll eyliyen Kafkasya Cibaliyun-u ttihad Hkmeti, siyas, hukuk, iktisad ve fikr sahalarda mnasebat- dostane tesisi hususunda itti-

672

fak ettiklerinden, murahhaslar olmak zere Saltanat- Seniyye-i Osmaniyye : Adliye Nazr ve urai Devlet Reisi, Devletl Halil Beyeiendi Hazretleriyle, Kafkas Cebhesi Osmanl Ordular kumandan, Ferik Devletl Vehib Paa Hazretlerini Kafkasya Cibaliyun ttihad Hkmeti: Haydar Bammatov Hazretleri Abdlmecid Bey ermoyef Hazretleri Zbeyr Bey Timurhanof Hazretleri Ali Han Kantemirof Hazretlerini tayin etmiler ve marnileyhim usulne muvafk grd mezuniyet-i kmile vesikalarn tedkik ettikten sonra mevad- atiyeyi kararlatrmlardr: Birinci Madde Hkmet-i Seniyye ile Kafkasya Cibaliyun-u ttihad Hkmeti arasnda daimi msalemet ve mstekar muhadenet hkmferma olacaktr. kinci Madde Kafkasya Cibaliyun ttihad Hkmeti tarafndan talep vukuunda Hkmet-i Osmaniye intizam ve asayi-i dahilnin temin ve iadesi iin ledelicab silh kuvveti ile muavenette bulunacaktr. nc Madde (Azcrbaycan muhedesinin yedinci maddesinin ayni) Drdnc Madde (Azerbaycan muahedesinin dokuzuncu maddesi gibi) Beinci Madde (Azerbaycan muahedesinin onuncu maddesi gibi) Altnc Madde bu muahedename tasdik olunacak ve tasdiknameleri bir ay veyahut mddet-i kasire-i mmkne zarfnda Dersaadet'te teati olunacaktr. Tasdiken lilmakal murahhaslar ibu muahedenameyi imza vc mhrleri ile tahtim etmilerdir.

673

bu muahedename 8 Haziran 1334 tarihinde iki nsha olarak Batum'da tanzim olunmutur. Halil Vehib Haydar B a m m a to v Tapa e r m o y e f Alihan K a n t e m i r Zbeyr T e m i r h a n Mehmed Kar EK No 25 TRKSTAN SYASETNE AT VESKALAR (Dileri Bakanl, H. U. Karton No 506) 1. Trkistan nmayendesi Abidcan Bey'e H. Ruen Bey'den No: 33 Trkistan nmayendesi Abidcan Bey Efendiye, Trkistan'n umur-u dahiliyesini islh ve kuvve-i milliyesini tekil iin Trkiye memurlarndan ve zabitlerinden birka efendinin Trkistan'a izam ve Hilfet-i kbra'mn siyasetine muvafk dstur memnuniyetle okundu. Zat- lileriyle muhterem Trkistan'l kardelerimizin bu parlak teebbs kalbimde byk mitler ve derin meserretler dourdu. Devlet ve milletim namna sizi tebrik eder vc muvaffakiyetinizi Cenab- Hakdan temenni eylerim. Arzunuzu yerine getirmek iin Devlet-i Aliyye'nin Bak'da bulunan en kymetli memurlarndan sabk Bayburt Kaymakam Yusuf Ziya Bey, btn Trkistan'n siyas vc idar ilerini tanzim etmek zere Zt- linize refakat edecektir. Hilfet-i kbra'mn ve Devlet-i Aliyye-i Osmanivye'nin arzusuna ve siyasetine muvafk olan program ve talimatname ile bir siyas protokol ve bir itimadnamc nmunesi Ziya Bey'e verilmitir. Bu program mucibince Kafkas'ta yapld gibi, Ziya Bey'in yardm ile Trkistan'da da bir "ttihat ve Terakki Frkas" tekil olunacak, vc Trkistan'n Hilfet-i kbra'ya ilhakna allacaktr. Ayn zamanda "Frka"nn teekkln mteakip, Trkistan'n ilhak arzusunu mukaddes Halifemize resmen sylemek ve Trkistan'n ihtiyalarm tesviye etmek zere, btn Trkistan'n namna nma- ycndeler seilip mezkr protokol ve itimatname ile stanbul'a gn

674

derilecektir. Nmayendelerinizin Baku'dan itibaren rahata stanbul'a gitmelerini bendeniz temin edeceim. Bundan baka, Trkistan'da zabit yetitirmek iin bir ' Harbiye Mektebi" amak, tekilt- askeriye yapmak ve mill alaylar tekil etmek iin aada isimleri sayl zabitler de gnderildi. Zabit efendiler bil kavd ve art "ttihat ve Terakki Frkas"na itaat edecek ve yalnz asker ilerle megul olacaktr. Bu suretle alld takdirde byk muvaffakiyetlere mazhar olacanz mit eder ve Trkiye'nin her vehile Trkistan'l kardelerimize yardm edeceini vd ve teyid eylerim. Efendim. 25 Reb. II. 1336 (8 Mart 1918) Trkiye nmayendesi H. R u e n No: 23. bu imza Trkiye'nin resm nmayendesi Hasan Ruen Bey'in imzas olduu "Kafkas ttihat ve Terakki Frkas" tarafndan tasdik klnd. Reis: A. Air Rebi (?) Mhr: Kafkas ttihat ve Terakki Frkas I I . Tiirkistana "nmayende" olarak gnderilen Eski Bayburt Kaymakam Yusuf Ziya Bey den Moskova'daki Trkiye bykelisi Galip Kemali Bey e (Dileri Bakanl Arivi. Karton No: 506) Takent, 16 Haziran 1 9 1 8 Moskova'daki Trk Sefaret-i canib-i lisine, Arz- ihtiramkranemdir. Alt ay mukaddem Nargen ceziresi ser kararghndan firar etmi idim. Bir mddet Bak'da kaldktan sonra, memuriyet-i mahsusa ile Bak'da bulunan Ruen Bey'in teklif ve tavsiyesi zerine, yirmi kadar zabit ile Trkistan cihetinc geldim. Semerkand'a muvasalat eder etmez Hokand ladise-i feciasi vukubuldu. An, Buhara, Akabat vekayii takib eyledi. Yekdierini velyeden bu vekayi programmz alt-st eylediinden, bin mkilt ile zabitan Bak'ya iade eyledim. Bir buuk ay kadar Semerkand'da, bir ay Bulara'da, bir buuk ay kadar Akabat ve civarnda pek serseriyane, sefilne hayat geirdikten sonra Orcnburg'a mteveccihen hareket eyledim. Orenburg'a

muvasalat etmezden, Kazaklarla Bolevikler arasnda yeniden vukubulan msademe, imendfer nakliyatna icra-i tesir eylediinden, Takent'e avdet eyledim. Burada, knyeleri zrde muharrer zevat tarafndan tekil edilmi olan cemiyete dahil oldum. Melfuf evrak mtalasndan da msteban buyurulaca zere, bu "Frka" tarafndan Babli'ye bir heyet intihap ve izam edildi. Bendeniz de bu heyet refakatinde Moskova'ya gelmek, ve Trkistan hakknda arz- malumat eylemek fikrinde idim. Maateessf yollarda yeniden zuhur eden karklklar hareketime mani oldu. Heyet Moskova tarikiyle Trkiye'ye geeceklerdir. Yedlerine "Bayburt Kaymakam Yusuf Ziya Bey" imzasn havi birer pusula verilmitir. Zat- devletlerine mracaatlarnda melfuf evrakn kendilerine teslimini ve hareketlerinin teshilini arz ve istirham eylerim. Efkr- umumiye Trkiye lehinedir, ve fakat ngiz altnlar bu cercyann nne geebilir. Hkmetin Trkistan hakkndaki siyaseti her nekadar bizce mlum deilse de, on milyonu mtecaviz Trk evldn cami bu ktay her halde hatrdan karmaz midindeyim. Binaenaleyh lcr ne olursa olsun, burada terakki etmekte olan ngiliz ccreyanna kar hareket etmek zere, lzumu kadar memur ile mikdar- kfi para gnderilmesi ehemm ve elzemdir. Buhara Hkmeti ngilizlerle mnasebet peyda etmitir. Ayni zamanda Vehib Paa ile de tesis-i mnasebet eyledii haber alnyor. Trkistan'da mevcut hkmet siyaset-i hariciyeye kar pek lkaydane hareket etmekte olduundan, ngiliz vekilleri pek serbest bir surette vazifelerini ifa ediyorlar. Bak ran konsolosu Ahmed veya Muhammed Han, Akabat konsolosu Cevad Han beriklere pek alen bir surette muavenet etmektedirler. Binaenaleyh Trkistan ahalisinin ruhu pek dkndr. Bunlarn Ruslara kar hareketleri ihtimali yoktur. Bu ktay her hangi bir hkmet igal ederse, ona itaat ve inkyad edecek ruhtadrlar. Ulema Buhara ile mttehittir. Bunlar her halde ngiliz tarafn iltizam etmektedirler. Hkmetimiz buray igal fikrinde ise, bir an evvel hareket etmesi pek muvafk olur zannederim. Bendeniz bir mddet daha burada kalmak mecburiyetindeyim. Burada bulunduka bittabi uhdeme terettp eden vazifeyi ifa edeceim. u kadar ki, baz mlteci kimseler kendilerine Trkiye memuru mahsus ss vererek, lalk ifal ve mutazarrr eylediinden, Trklere kar halk tarafndan izhar olunan hrmet ve itimat az ok duar-

676

inkisar olmutur. Binaenaleyh heyet meyannda bulunan bir zat Moskova'dan buraya avdet edeceinden, bu husustaki talimat ve mtalat- devletlerinin mumaileyh vastasiyle irsalini rica ile tak- dimi-i ihtiram eylerim efendim. Bayburt Kaymakam (tmza) Y u s u f Z i y a (Arkada): Hviyetim Zat- lilerine bittabi mehuldr. Biraderi lileri Sleyman efik Paa hazretleriyle buuk sene kadar Asirde ( ? ) bulundum. Elvcvm Suriye valisi Tahsin Bey ile Vehib Paa hazretleri maiyetinde epeyce mddet ifayi hizmet eylediim, beriki mesaildeki derecci

677

mddet daha buralara memurlar gnderilmez, tekilt icra edilmezse her halde netice pek de mucib-i memnuniyet olmaz, ingiliz vekilleri pamuk mbayaa ediyorlar. Mehcd, Akabad tarikiyle bu taraflara ingiliz kuvveti gelecei syleniyor. Hamil-i arza Zat- devletlerine ait evrak takdimden sonra avdet edecektir. Mumailyeh ile talimat devletlerine intizar eylerim. Evvel ve ahar arzeylediim vehile buraya muktedir memurlar ile bir miktar para irsali menafii atiyei hkmet noktai nazarndan ehemm ve elzem bulunduu maruzdur. Ihtiramat- acizanemin kabul msterhemdir. Bayburt Kaymakam Y u s u f Z i y a EK No 26
YEN DNYA GAZETES MESELES

Karahan (Sovyet Dileri Komiseri Muavini) dan Moskova Byk Elisi Galip Kemal Bey'e ' Moscou, le 23 mai 1918. No: 74 Monsieur le Ministre, En reponse votre lettere du 22 mai, dans laquelle vous vous plaignez de l'agitation menee par l'organ musulman socialistc "Jenidunya", nous exprimons ntre regret en vue de la circonstance que l'activitd du Comitd Central des Socialistes Musulmans et de son organe vous a ddplu de meme que la critique acerbe de set organe contre la politique ext6rieure et interieure de l'Empire Ottoman, mais il nous est impossible de changer les vues des socialistes musulmans ou de les empecher de les exprimer. Sur ntre territoire il existc une presse qui critique d'une faone plus acerbe encore la politique du gouvernement des Soviets. L'article 2 du traitd dc Brest n'est pas applicable en cette occa- sion, car il stipule que les parties contractantes dviteront toute agi- tation contre les institutions politiques respectives, mais ne limite aucunement la libertd de la presse dans ces pays. K a r a h a n Le Remplaant du Commissaire du Peuple pour les Affaires Etrangeres

678

en avant l'alldgaton que soidisant des bandes irreguliere's locales opdrten seuls devant Bakou, tandis qu'en rdalitd l'armee reguliere turque attaquait Bakou et le 30 Juillet le Gdnral Chdvket Pacha adressa aux habitants de la ville la proposition de se rendre sans conditions. Actuellement quand la citd de Bakou est prise et quand l'armde turque se trouve au coeur de la ville, quand la population sans defense et toute la ite sont l'objet jour apres jour de toutes les horreurs du pillage, des massacres et des actes de violence de la part des troupes turques conjointement avec les bandes tartares qui se sont jointes elles. L'allegation des representarts ottomans que soidisant l'attaque dirie contre Bakou ne fut l'oeuvre que de brigands loacaux ne peut etre considdrd que comme une manoeuvre con- traire la vdrit destinee a couvrir les actes de violence de la Turquie sous la voile de la quelle la violation systdmatique du traitd de Brest- Litovsk a lieu ainsi que le rapt direct et le pilllage des territoires de la R^publique Russe. Le Gouvernement Ottoman durant les six mois qui viennent de s'dcouler a constammanet viol le traite de Brest-Litovsk malgrd toutes les protestations du Gouvernement des Soviets. Et maintenant enfin, pour couronner ces actions il a saisi et il a soumis une ruine affreuse une des citds les plus importantes de la Rpublique Russe. Par cela le Gouvernement Ottoman a ddmontrd que le trait de Brest- Litovsk entre la Russie et la Turquie n'est plus en vigueur. Le Gouvernement de la Rdpublique Socialiste Fdddrative Russe des Soviets est obligd reconnatre que les actes du Gouvernement Ottoman ont de fait annuld l'action du traitd de Brest-Litovsk entre la Russie et la Turquie qui instituait les realtions de paix entre ces deux Etats. (signd) T s c h i t s c h e r i n e . EK NO 30 a BAK MESELES
Dileri Komiseri ierin'den Hariciye Nazr Ahmet Nesim Bey'e, 20 Eyll 1918

("Izvestiya" 21 Eyll 1921; No 205 (569) DVP T. I. vesika No. 346 s 490-492.) Brest-Litovsk'ta 3 Mart 1918 tarihinde akdedilen Bar anlamas ile Rusya ile Trkiye arasnda yeni arazi ve siyas durumu (mnasebetleri) tesbit edilmiti.

690

Brest-Litovsk Barnn 4. maddesi ile, daha evvel Rusya Cumhuriyeti snrlar iinde olan Kars, Ardahan ve Batum (sancaklar) ahalisine "civar devletler ve bilhassa Trkiye ile anlamak suretiyle yeni bir nizam kurmalar hakk" tannmt. Ad geen bu sancaklarn mukadderat ve milletleraras hukuk bakmdan durumlar, bura ahalisinin oylarna mracaatla takdir edilecekti. Halbuki muahedenin akdini hemen mteakip bu blge Trk kuvvetleri tarafndan igal edilivermi ve oralara asker igal rejimi tatbik edilmi, yerli ahali kanunsuz yamalara ve zulme maruz kalmtr. Trk idaresinin tatbikine balanmasvle birlikte, 19 yandan vukarki erkek nfus asker hizmete mecbur klnmtr. Yeni nizamn serbest oy vermesi eklinde ifadesi gereken (yerli) ahali, ta batan tethilere maruz kalm ve bu artlar iinde, bura ahalisine tannan hak, onlarla aka alay edilmesi eklinde tezahr etmitir. Referandum arefesinde, reyleri Trkiye lehinde olmad bilinen sayg deer vatandalar (eraf), ya oradan srlmler, veya tevkif edilmiler, hatt ou zaman kuruna dizilmilerdir. Oy verme ii aka Trk makamlarnn kontrol altnda icra edilmitir; bu yaplrken (ilerde) intikamlar alnacak, tazyik ve iddete tabi tutulacak kurbanlar tesbit edilmekte idi. Bu artlar altnda referandumun sonucunun daha batan kestirileceinin belli olmamas imknszd. Rusyadan ayrlp alnan bu blge ahalisi zerindeki bu kabl zorlamann, (Bar) muahedesinin 4. maddesinin ihlli olduuna hkmeden Sovyet Hkmeti (ibu) notas ile: Kars, Ardahan ve Batum sancaklar ahalisinin szde yapt referandum'un sonucunu tanmadn beyan ile, bura blgeleri ahalisinin yeni nizam kurmak hakkn kullanmam olduunu, ve buradaki yeni nizam meselesinin hal ak olduu (yani halledilmemi olduu) grndedir. Bar muahedesiyle Rusya ile Trkiye arasnda harp hareketleri durdurulmutu. Halbuki bar akdedildikten hemen sonra, Trkiye tarafndan asker faaliyetlere giriildi ve bu asker hareket u ana kadar devam etmektedir. Muntazam Trk kuvvetleri, ekya etecileriyle ittifak halinde, Sovyet Cumhuriyeti arazisini igal altnda bulunduruyorlar, ehirleri ve kyleri tahrip ve yama ediyorlar, kadnlar ve ocuklar istisna edilmeksizin, hristiyan ahali ya kuruna diziliyor veya her eit zulme maruz braklyor.

691

Trkiye tarafndan yaplan bu asker hareketlerden tr Sovyet hkmeti bir ka defa protestoda bulundu ise de, bu protestolar hi bir netice vermedi. Nihayet, bu senenin Temmuz aynda Trk Ordusu Bak zerine sefer at, ve Sovyet askerlerinin, sayca kendilerine ok stn olan Trk kuvvetlerine kar kahramanca kar koymasna ramen, dman, Rusya Cumhuriyetinin en mhim ehirlerinden biri olan bu ehire (Bak) yolu zorlad (yani girdi). Sovyet Hkmetinin btn protestolarna, Osmanl Hkmeti mmessilleri, ya Trk hcumunun fiilen mevcut olan vakay, sadece inkra, veya Bak etrafnda ancak yerli ahaliden teekkl eden gayri muntazam etelerin faaliyetleri yolundaki szlerle savuturmaya altlar; halbuki hakikat halde Bak'ye hcum muntazam Trk kuvvetlerince icra edilmi, ve 30 Temmuz gn evket Paa, ehrin teslim edilmesini taleple ahaliye mracaatta bulunmutur. Hali hazrda Bak ehri artk (Trk askerleri tarafndan) alnm Trk kuvvetleri ehrin iinde bulunmaktadr; kendisini mdafadan aciz ahali ve btn ehir birka gn boyunca Trk askerleri ve onlara katlan Tatar (yani Azer) etecileri tarafndan, tahribatn ve yamacln btn dehetine maruz kalmken, Bak'ye kar taarruzda ancak yerli ekyann dahil olduu Trk mmessillerince ne srlmesi, hakik vakalara aykr dmekte, Trkiye tarafndan ilenen bu zorlamalarn rt-bas edilmesi mahiyetindedir; ve bu zorlama perdesi altnda mtemadiyen Brest-Litovsk Bar sistematik bir tarzda ihll edilmekte ve Rus Cumhuriyet arazisi (sahas) yamalara maruz kalmaktadr. Osmanl hkmeti, Sovyet Hkmetinin btn protestolarna bakmakszn, geen alt ay iinde Brest-Litovsk Barm mtemadiyen ihlle devam etmitir. imdi ise, nihayet, btn bunlar yetimiyormu gibi, (Trk Hkmeti) Rusya Cumhuriyetinin en mhim ehirlerinden birini igal etmek suretiyle en korkun tahribat ve yamalara maruz kld. Osmanl Hkmeti bununla Rusya ile Trkiye arasnda Brest- Litovsk muahedesinin artk mevcut olmadn gstermi oldu. (aa vurmu oldu). Osmanl Hkmetinin bu kabl hareketi karsnda, Rus Fedaral Sovyet Cumhuriyeti Hkmeti, Rusya ile Trkiye arasnda sulh tesis eden ve bu iki devlet arasnda akdedilmi olan Brest-Litovsk anlamasnn fiilen yrrlkten kalkm olduunu keyfiyetini tanmak zorunda braklmtr. (Bu mnasebetle....) Dileri Halk Komiseri ierin

692

E K BAK MESELES Ahmet Nesim Bey'den ierin'e N o Tel. No. 175. stanbul, 6 Ekim 1918 3 1 "zvestiya", 11 Ekim 1918, No. 221 (485) Devlet-i aliyye Hariciye Nezareti, Rus Dileri Halk Komiseri tarafndan 20 Eyll 1918 tarihinde yaynlanan radiyo-telegra- fnn alnm olduunu bildirmekle kesb-i eref eyler. Bu tetegrafta, Devlet-i aliyyenin, Brest-Litovsk muahedesi ahkmna kar davran hakknda Sovyet hkmetince ba/. mtala ne srlmtr. Vakalarn doru olacak aydnlatlmas maksadyle Devlet-i aliyye Hariciye Nezareti aadaki mlhazalar serdetmek hususunda acele eder: 3 Mart 1 9 1 8 tarihli (Brest-Litovsk'taki) mterek sulh muahedesi hkmlerinin 4. paragraf, 2. bendinde: "Anadolunun dou eyaletlerinin boaltlmas vc bu yerlerin dzgn bir ekilde Trkiye'ye iadelini mmkn klmak iin Rusya'nn elinden gelen her evi va- paca" tesbit edilmitir. Dier yandan, ayni tarihte akdedilen Trk- Rus ilve bar anlamasnn 1. maddesinde: (Rus; igali altndaki sahann tahliye iinin teferruat vc Trk idaresine devrini yukardaki mterek muahedenin 4. maddesine istinaden tesbit eden dier mevad arasnda bir de: "Asya cephesindeki hareket halinde bulunan Trk ve Rus Ordularnn Bakumandanlar bu tahliyenin tarzn tesbit edecekler, vc Rusya Cumhuriyeti igal ahrdaki sahann tahliyesi srasnda, buralarn Osmanl kuvvetlerince igaline kadar, emniyeti temin edecek, ve (Rus) Cumhuriyeti, c almak (intikam) vc yama etmek olaylarnn vkubulmamas iin gerekli tedbirlere bavuracaktr, vc nihayet, gerek Rusya snrlar iinde vc gerekse igal altndaki yerlerde bulunan eteleri datmay (taahht) edecektir" denilmektedir. Fakat, Rus hkmeti bu hkmlere gre hareket cdecci yerde, igal altndaki sahadan asker kuvvetlerini ekiverdi vc oralarda gayr-i muntazam eteler brakt; bu eteler oradaki slm ahalisinin hayat, namusu ve malmiilklerine kar yaptklar her trl caniane hareketlerine son vermediler. (Bu durum karsnda) Devlet-i Aliyye, kendine ait olan eyaletleri silh kuvvetiyle geri almak mecburiyetindi

de kalm, ve bu eteleri oralardan tardederken, imal-ark snrnda, Grcstan, Ermenistan ve Azerbaycan milletlerince tekil edilen bir "Konfederasyon" ile karlamtr. Bu Konfederasyon, Rusya ile (Trkiye arasnda) Brest-Litovsk'ta akdedilen bar anlamasn tanmak istememi, ve Rusya'dan harp halini tevars etmi olduunu iddia ederek, yukarda zikredilen u blgenin (yani "Elviye-i selse"- nin) tahliyesine kat' surette kar gelmi ve bu (Federasyon) Osmanl Devleti ile harbe balamtr. Kafkaslarda olup biten bu olaylar muvacehesinde, yklenmi olduu taahhtlere ramen Rus hkmetince gsterilen umursamazlk zerine, iadesi gereken ve Bar anlamasnn balca artlarndan birini tekil eden Kars, Batum ve Ardahan sancaklar sahasnn, Osmanl ordusunca igali tamamiyle kanun mahiyette olduu gibi, bu yeni Federasyona kar kendini mdafaa etmesi, ve mezkr sancak arazisinde asayiin temini iin de (byle bir harekete zaruret hasl olmutur). Bu yerlerde bulunan Osmanl askerlerine kar yneltilen haksz ithamlar hi bir esasa dayanmyor; bilakis bu asker lerin oralarda bulunmasnn balca gayesi, ite bu eteler tarafndan ilenen yolsuzluklara bir so vermekti. Yerli ahalinin zorla orduya celbi, referandum yaplrken (yerli ahaliden bazlarnn) tevkifi veya kuruna dizilmesi gibi tethi siyasetine bavurulmas, halkn kendi iradesini ifade ettii zaman (Trk) makamlar tarafndan kontrol ve bask yaplmas gibi vak'larm cc- reyan ettii Sovyet hkmetince iddia edilmitir. Halbuki bu yoldaki ithamlardan hi biri hakikata uygun deildir. Kars, Batum ve Ardahan ahalisi Osmanl makamlarnn hi bir basks olmakszn tamamiyle hr bir ekilde reylerini izhar etmilerdir. lhaka kar rey verenler ise, bu siyas kanaatleri yznden hi bir baskya maruz kalmakszn orala-da yaamaktadrlar. Bundan baka, bu sancak ahalisinin byk ounluunun Trk vc Mslman oluu (319,996 nfustan 273,691 kii Mslmandr) mdahele fikrini mantik olarak gereksiz klmaktadr, nk byle bir mdahele her itibarle fuzul olacakt. Rus hkmetinin, mterek anlama metninin 4. maddesi uyarnca, "Bu blgelerde hasl olan yeni duruma hi karmayacan kabul etmi olmas" itibariyle, amme (public) ve milletleraras hukuk bakmndan, ve bura ahalisinin civar devletler ve bilhassa Trkiye ile anlamak suretiyle, bu yeni nizam kurmak hakkn (Rus hkmeti) tanmken, "buralar ile ilgisi olmayacana ait" beyanatndan

694

sonra, bu ( sancakta yaplan) referandumu tasvip edip etmeyii hakkna sahip olduu hususunda hangi hukuk mesnedlere dayandn tayinde, Osmanl Hariciye Nezareti glk ekmektedir. Osmanl asker harekt, sabk Federasyon ve Kafkas Devletlerinin dmanca faaliyetlerinin bir neticesi, ve dman kuvvetlerinin hcumlarndan, sknet iinde yaayan yerli halk mdafaa kaygu- sundan ileri gelmiti; bu tarz hareket kanun bir mdafaa mahiyetinde olup, bar artlarm ihll edici olarak vasflandrlamaz. Eski arlk Rusyas milletlerine serbesti salamak prensiplerine sadk olduu halde, (Sovyet-Rus hkmeti), Brest-Litovsk Bar muahedesinin tesbit ettii resm ekillerin hilfna Kafkas Devletlerine, kendilerinin arzu ettikleri hareket hattn Trkiye'ye kar da tatbikini muvafk gryorsa, o halde Trkiye de, gerek bu Kafkas Devletlerine ve gerekse, Kafkaslarda yeni cephe amak yolunda btn gayretlerini sarfeden Batl dman Devletlere kar (ngiltere kastediliyor, A. N. K.) kendini mdafaada tamamiyle hakl olduu kanaatmdadr. Bu mlhazalarn altnda, ngilizlerin Bak'den tardcdilmelerinin asker bir mecburiyet olduunun izah fuzuldir. Osmanl askerleri tarafndan bu ehirde (yani Bakde) zulm ve tahribat yapld iddias ise, yukardaki ithamlar gibi, tamamiyle esasszdr. Btn bu izahattan sonra, Osmanl Hariciye Nezareti, Federal Cumhuriyet hkmetinin (Rusya'nn), kendine ulaan haberlerin doru olmadna kanaat getireceine inand gibi, Devlet-i aliyyc- nin, Brest-Litovsk Bar anlamasna daima riayet etmeye alt ve (Rusya) ile dosta mnasebetlerin devamn arzu ettiine inanmas gerektiini (bildirir) ve Kafkaslardaki asker hareketlerin de ancak Osmanl sahasnn asayiini tehdid eden etelere ve ngiliz kuvvetlerine kar yaplm olduunu belirtmek ister. Bu gayeler elde edilir edilmez, Osmanl hkmeti kendi askerlerine ve o meyanda iddia edildiine gre ayet byleler varsa- Osmanl Ordusuna katlan gnlllere de, btn asker malzemeyi beraberlerinde alarak Brest- Litovsk Bar hattna, yani Osmanl hududuna kadar ekilmeleri emri verilmitir. imdiden ksmen yerine getirilen ve en yakn bir gelecekte sonuna erdirilecek olan bu tedbir- Osmanl Devleti hkmetinin (Rus Federal Cumhuriyetine kar) halisane ve sad'kane icraatnn en bariz bir ifadesidir. (Bu mnasebetle en derin ve samim hrmetlerimin kabuln rica ederim....) Hariciye Nazr: A h m e d N e s i m

695

E K KAFKASLAR VE BAK MESELES N o Dileri Komiseri ierin'den Hariciye Nazn Ahmed Nesim Bey'e 3 2 (" Izvestiya", 12 Ekim 1918) Moskova, 10 Ekim 1 9 1 8 Dileri Halk Komiserlii, Osmanl Hariciye Nazrnn, 6 Ekin. 1918 tarihli radyo-telcgrafn alm olduunu bildirmekle kesb-i eret eyler. Bu telegraf Halk Komiserliinin, 20 Eyll (1918) tarihindeki radyo-telcgrafn cevab mahiyetindedir. Maalesef, Halk Komiserlii, Osmanl Hariciye nazr Beyefendi tarafndan ne srlen mlhazalarn yeter derecede inandrc olmadn ve dolaysiyle, Trkiyenin hareket tarz vc bundan doan neticcler hakkndaki Halk Ko- miscrliincc ifade edilen grleri dcitiremiyeceini de belirtmek olduuna iaret etmeden geemez. Kars, Ardahan ve Batum (sancaklarnn) Trk makamlarna devr-i tesliminde Brest-Litovsk Bar karalarnn, Sovyet hkmetince btn teferruatiyle yerine getirip getirmemesi meselesinin hi bir deeri yoktur, nk Trk asker kuvvetleri, Bar artlariyle hi hcsaplamakszn, hi bir mhlet te tesbit etmeden ve Rus makamlarylc de anlamadan, Kars, Batum ve Ardahan blgelerine zorla girmee balamlardr. Ve buralarda yerli ahalinin en iddetli bir ekilde (Rusas: vahi hayvancasna) hesabn grmee kalktlar. Bcst-Litovsk anlamasn takip eden devirde Mavcra-i Kafkasn Grclerle meskn yerlerinde, geni halk kitlelerinin arzularnn hilfna olarak, Sovyet hkimiyetine kar duran siler olduka kuvvet kazanmlar vc si bir hkmet tekil etmilerdi; bu (szde) hkmet, mamafih, nceleri Brest-Litovsk Barn hesaba katmak istememiti. Hal byle iken Sovyet hkmetinin, Tiflis'te tutunmakta olan rilere, hareket hatlarndan doacak btn ncticclerden hi bir sorumluluu zerine alamayaca hususunda ihtarda bulunmutu. Fakat Osmanl hkmetinin, kendi hareket hatlarn hakl karmak iin Tiflis'teki silerin kanuna uymayan davranlarn sebep gstermee hele hi bir hakk yoktur; zira Trk hkmeti onlarla mzakerelere girimek suretiyle bizzat kendili bu silere ilk olarak siyas destekte bulunmu ve Rusya Cumhuriyeti ile mevcut dosta mnasebetler hilfna, bu silere, muahede akdetmek hakkn haiz "salhiyetli" bir Devlet olarak tanmtr. Trk hkmetinin hele bu si hareketleri desteklemesi ve bunlar kkrt

696

mas gz nnde tutulursa, Sovyet hkimiyetine kar ayaklanan Mavera-i Kafkas ahalisinin bir grubun faaliyetlerinin mesuliyetini Sovyet hkmeti zerine ykletmee hi bir hakk yoktur. Yapmack olarak zerlerine yerli hkmet roln alm olan ve bu sfatla istanbul'a mracaat eden ve orada kendilerine her eit yardm gsterilmi olan bu sahte-dzmecelerin hareketlerinden tr infiallerini ifade ve protestolarn beyan ile Kafkaslarn gerek gneyinden ve gerekse kuzeyindeki trl yerlerden ok sayda delegeler Sovyet hkmeti katna gelmilerdi. Kars, Batum ve Ardahan sancaklarndaki yerli ahalinin referandum ile ilgili hususlarda, Sovyet hkmetinin bir deerlenmede bulunamyacana ait Osmanl Hariciye Nezaretinin grlerinin bir esasa dayand da kabul edilemez. Brest-Litovsk Bar muahedesinde, hi bir phe gtrmez sarahatle kabul edildii vehile, bu lkelerin ahalisi, komu devletlerin ve bilhassa Trkiye ile anlamak suretiyle, fakat hi bir suretle yalnz Trkiye ile deil, kendi geleceklerine ait kararlar kendileri vereceklerdi. Brest-Litovsk muahedesinde, Rus devletinden bu referanduma mdahele edilmemesinin talebi ise, bu referandum Rus hkmeti veya ajanlarnca hi bir bask yaplmamas veya umumiyetle buna karmamasn temin iindi; bu hususa ise tamamiyle riayet edilmitir. Dahas var, yerli Mslman ahali mmessilleri ac ikayetlerle Rus hkmetine mracatta bulundular; (onlarn bu mracaatleri) hakikaten cereyan eden vakalara ait ok sayda delil ile (metinde: malzeme) desteklenmekte ve tasdik olunmaktadr; buradaki (yani Kars, Batum ve Ardahan) ahalisinin mukadderatn tayin maksadiyle yaplm olan bu halkn iradesini (belirttii) esnada, yani szm ona, referandum srasnda, kabul edilmez tahrifler ilendii (bildirilmitir). Umumiyetle, bu yerlerdeki gerek Trk makamlarnn hareket hatlar, gerekse Trklerin btn Mavera-i Kafkas- taki siyas tutumlar ile asker faaliyetleri* Brest Litovsk Barnn ve Rusya Cumhuriyeti ile dosta mnasebetleri mtemadi bir ihll mahiyetindedir. Bak zerine sefer ise, Trkiye'ye hemcivar yerlerin, ahalisinden baz gruplarn davranlarndan ileri geldii hususundaki iddialarla hi bir surette hakl karlamaz, zira Bak'deki durum (iddia edilen) bu hareketlerle hi bir ilgisi yoktur. Osmanl Hariciye Nazrnn, Bak'da ngiliz ktasnn bulunmasyle Trk Ordusunun harekete getii hakkndaki iddias ise, u basit hakikatle doru deildir ki, Trk Ordusunun Bak'ya kar harekete gemesi, oralara tek bir

697

ngilizin ayak basmasndan ok nce balamt, ve daha Temmuzun sonunda evket (evk Yakup) Paa tarafndan Bak'llere teslim olmalar talep edilmiti; Bak'ya ngiliz ktaat ancak Austos'ta girmitir. Zaten Bak ehrine Trk Ordusunun yaklamas ile ehir zerine lm tehlikesi kmesi sonundadr ki, o zamana kadar Sovyet hkmetine sadakatini sarslmaz bir ekilde muhafaza ettirmi olan bura ahalisi arasnda, tilf Devletleri tarafndan (rvetle) elde edilmi olan silerin yalanc szlerine kulak verenler oalm, ve (bu siler de) Bak'ya bir mikdar ngiliz askerini armtr. Bak'ya giren ngiliz ktaat ancak Trk hkmeti ve ajanlarna, Bak'ya hcuma gemek hususunda gya mnasip bir bahane tekil etmi; fakat bu kta ehri mdafaa edecek durumda deildi ve Bak'ya Trk hcumu balaynca hemen ehirden ekilip gitmitir. Osmanl Hariciye Nazr Beyefendi, Trk asker kuvvetlerinin igal etmi olduklar lkenin boaltlmasna baladklarn beyan ediyorlar. Maalesef, bu emrin fiil neticeleri bizce henz malm deildir ve bu yerlerden hi birisi, gerek muntazam Trk kuvvetleri ve gerekse onlarla birlikte hareket eden gayr-i muntazam eteler tarafndan boaltlm deildir. Rusya ile akdedilen muahedelerin riayet edildiine ve dosta mnasebetlerin, Trk hkmetince hakikaten arzulandna ait hi bir vak'a Rus hkmetince malm deildir. Osmanl hkmeti Rus Cumhuriyetine bu lkede (yani Bak blgesinde) ilemi olduu fenal ksmen olsun dzeltmek suretiyle ancak byle (bir dostluk) arzusunda olduunu isbat edebilir; bu ise ancak Trk makamlarnn, zor kullanarak igal etmi olduklar Bak ehrinin ve BrestLitovsk anlamas ile tesbit edilen snra kadar olan sahann resmen (Sovyet makamlarna) devir ve teslimiyle mmkn olacaktr. (Bu devir ve teslim muamelesi) Rus Sovyet makamlarna ve hususiyetle bu maksadla tarafmzdan tayin cdilecek murahhaslar vastasiyle icra edilecektir; tabiatiyle, Trk lucumu neticesinde hasl olan ziyan ve zarar tamamiyle tediye edilecektir. te ancak bunlar yerine getirildii taktirde Osmanl Hariciye Nazrnn telgrafnn sonunda sylediklerinin isbat edilmi olduuna Rus hkmetince kanaat edilmi olacaktr. Bak ehrinin ve Almanya tarafndan tannan Grcstan'n Osmanl snrna kadar ki saha ile BrestLitovsk Barnda tesbit edilen Mavera-i Kafkastaki Osmanl snrna varan yerleri bizim (yani Sovyet) makamlarna devir ve teslim ederken, Osmanl hkmeti tabidir ki, bu sahalardaki btn muntazam ve Trk kuvvetleriyle birlikte oralarda faaliyette bulunan gayri muntazam eteleri, instrktr (talim personeli) ve kumandanlarn alp gtre-

698

ektir. Ancak bunlar yerine getirildii takdirde, Brest-Litovsk Bar ile bu blgelerde ihdas edilmi olan durum, eski haline iade edilmi saylabilir. (Bu mnasebetle en iyi temennilerimin kabuln rica ederim) Dileri Komiseri ierin EK No 33 OSMANLI DEVLET TARAFINDAN AZERBAYCAN HKMETNE MTAREKE AHKMINA AT stanbul, Kasm 1918. (Dileri Bakanl Arivi. H. U. Kutu No. 533) (Zat, mahrem) Osmanl Ordu-yu Hmayunu Bakumandanlk Vekleti Azerbaycan Hkmet-i Cumhuriyesi Reisi Fethi (Ali) Han Hazretlerine Bilmecburiye mtarekeyi talep etmekliimiz zerine Azerbaycandaki ktaatmz geri ekmek ve Azerbaycan'da kalmak isteyen zabitanmzn Orduy-u Osman ile artk kat' irtibat eylemeleri lzumunu ilna mecbur olduk. Dvel-i tilfiye namna ngilizlerle yaptmz mtarekenin bir maddesinde ngilizlerin Bak'yu igal eylemelerine mutariz olmayacamz taahhd ettik ve bu babta Kafkasta'daki Ordu Kumandanlarmza da emir verdik. Hkmet-i slmiye ve Trkiye olmak zere teekkl etmee altnz u buhranl avanda, eer mevcut ise hafi teebbsat ve icraattan tevakki ederek, komularnzla hsn- muaerete btn kuvvetinizle almanz ve btn cihann hak ve adalet esas zerine itihad ettii esnada, bu prensiplere tamamen riayetkr olmanz ngiltere Devleti ile hsn- mnasebet tesisine cehd ve ikdam buyurulmasn tavsiye ve rica eder, ve mukabeleten ihda-islm ve meveddet eylerim. O cihetlere ait mtareke mevadi bervehi tidir. 11 Terinisani 334 (11 Kasm 1918) Sadrazam Ahmed zzet

699

que par l'appui etranger contre la volonte des masses populare. La Russie Sovietiste n'aspire qu' vivre en paix avec tous ses voisins ct avec le peuple turc comme avec les autres peuples de 1' Europe et de l'Asie. La Turquie n 'a craindre aucune agression de la part de la Russie Sovietiste. Rien ne divise le peuple russe et le peuple turc, et ce dernier n'agira que conform^ment ses veritables intdrets en tendant une main d 'amitie et de fraternite au peuple russe, comme celui-ci le desir depuis longtemps. Le Gouvernement Sovietiste russe s'inspire et s'inspirera toujours dans les questions relatives ces r6- gions comme dans toutes les autres par les intrets, les aspirations et la volonte des grandes masses ouvrieres et paysannes, pour la bien de ces dernieres, pour sa propre reconstruction intdrieure et l'immense travail de reg^neration sociale qu'il a devant lui. Le Gouvernement Sovietiste russe souhaite avant tout la paix avec tous les peuples et espere que la Turquie y repondra par les memes sentiments et que dan l'avenir la paix (entre) ces deux pays restera solide et inal- terable. Le Commissaire Du Peuple Pour Les Affaires Ltrangeres G. Tchitcherine EK No 34 a 15 ubat 1919. No V. Moskova, Teleg. 4-23-65.

Muhtra
(Osmanl Devleti Hkmetine, stanbul) Sovyeder Cumhuriyeti teekkl ettii sralarda, Trkiye, fu- tuhat ve mtecaviz Alman emperyalizmi ile ibirlii halinde idi. Brest-Litovsk bar ile Kars, Ardahan ve Batum sancaklar, Sovyet hkmetince Trkiye'ye terk edilmiti. (Sovyet hkmeti), Osmanl hkmetinin Brest-Litovsk'ta tesbit edilen taahhtlere sadk kalabileceini ummakta idi. Maalesef bu mitler tamamiyle boa kt. Kafkas meselelerine ait iki lke murahhaslar arasnda yazn yaplan mzakereler esnasnda, Osmanl mmessili, mtemadiyen devam eden (Trk)

707

taaruzlarn, terkediln sahann boaltlmasna ait Brest-Litovsk'ta tesbit edilen esaslarn, gya, Rusya tarafndan'yerine getirilmemi olmasndan ileri geldii tarznda izaha kalkmt. Kars, Ardahan ve Batum sancaklarnda Trk idaresinin kurulmas meselesi Sovyet idar makamlarnca harfiyen yerine getirip getirilmedii cihetinin hi bir nemi yoktur, nk barn akdinden hemen sonra, her hangi bir tarzda karlkl taahhde giriilmeksizin vaktinden ok evvel ve Sovyet makamlar ile bu hususta e ufak bir anlama yaplmakszn, Kars, Ardahan ve Batum sancaklarn Trk ktalar istil etmiler ve yerli ahaliye kar ar barbarca iddet ve bask yaplmtr. Mavera-i Kafkasn Grclerle meskn sahada, Brest-Litovsk Barnn akdini takibeden devirde, Sovyet hkimiytine kar isyan edenlerin mhim bir kuvvet haline gelmi olduklar dorudur; bu (siler) geni halk kitlelerinin muvafakatlar olmakszn, szm ona Mavera-i Kafkas hkmetini tekil etmiler ve bu hkmet sonralar, imdiye kadar devametmekte olan Grc hkmetine mnkalip olmutur. Sovyet hkmetine dman olan (ve aslnda) geni lalk kitlelerine deil, sadece nisbeten kk bir zmreye dayanan bu hkmet, nceleri Brest-Litovsk Barn tanmay red etmiti. Grc Meneviklerden teekkl etmi olan bu topluma, Brest-Litovsk Barna kar tutumlar dolaysiyle Sovyet hkmeti tarafndan ihtarda bulunulmu, ve bu yzden doacak neticelerin hi bir sorumluluunu zerine alamayacan bildirmiti. Osmanl hkmetinin kendi hareket tarznn, Tiflis'teki anti-Boleviklerin faaliyetlerinin bir neticesi olduunu ne srmee hi bir vehile hakk yoktur; zira, haddi zatnda, phesiz sosyal nizam mlhazalaryle hareketle, aksi-inklp zmrelerce ho grldnden tr Osmanl hkmeti bu silerle resm mnasebetlere girimek ve onlara muahede akdetmek salhiyetini tanmak suretiyle hakikaten ilk destei yapm ve Rusya ile dosta mnasebetlerin (bu tarz hareketlerle) badaamayacan (dnmemiti). Yalnz Grcstanda deil Kafkaslarm gneyinde ve ksmen kuzey Kafkaslarda dahi bu tarz faaliyeti ve ayaklanmalar destekledikten ve tevik ettikten sonra Osmanl hkmetinin Mavera-i Kafkas'ta Sovyet hkimiyetine kar siyas mcadelede bulunan gruplarn faaliyederinin sorumluluklarm Sovyet hkmeti zerine ykletmee hi bir suretle hakk yoktur. Sovyetlere kar dman ve aksi-inki- lp Alman zmreleri ve Osmanl hkmeti de byledir. Ayni vehile, kendi lkesinde hakik temelden mahrum ve halk kitlesi tarafn

708

dan nefretle baklan szm-ona "Kafkas Dallar Meclisi" denen bir kurul da kendi sinesinde ancak halka zulm yapanlarn mmessillerini barndrm bulunuyordu; bu kurul hemen Osmanl hkmetince tannm ve bu szm-ona hkmete siyas ve dier destekler yaplmtr. Kafkaslarn trl yerlerinden birok delege Sovyet hkmeti nezdine gelerek, bu dolandrc aksi-inkilbclarn hareketlerinden tr enerjik bir surette infiallerini ifade etmilerdi: (bu ak- si-inkilplarn) sahtekrlkla szm-ona bir hkmet tekiline (muvaffak olarak) stanbul'a mracaat ettiklerini ve oradan her trl yardm grdklerini anlatmlardr. Bu devirde Osmanl hkmetinin ve onun tarafndan gnderilen ajanlarn, asker ktalarnn, Kafkaslardaki resm temsilcilerinin btn faaliyetleri sistemli bir ekilde aksi-inkilp olup, Sovyet hkmetine ve Sovyet rejimine kar yneltilmiti. nceleri, anti-Bolevik ve anti-Sovyet Grc, Ermeni ve bakalarnn elleriyle ilenen ve Rus Sovyet hkmetinin rzasna aykr den faaliyetleri Osmanl hkmetinin, Rus Sovyet Cumhuriyetine ve onun idaresinde kalan Kafkas eyaletlerine kar Trkiye tarafndan giriilen yeni taarruzlar hakl karmak bahanesiyle ne srmesi tamamiyle yersiz ve hakszdr. Osmanl hkmeti mmessilleri, ayni mahaldeki hristiyanlar tarafndan Mslmanlarn ldrlmesi gibi belli messif vakalar zerinde duruyorlar, (halbuki) Mavera-i Kafkasn uzak blgelerinde Mslmanlar tarafndan bu devirlerde mcadeleler yaplrken daha ok sayda hristiyan ldrlmtr, ve (dolaysiyle) Osmanl hkmetinin (bu ldrlen Mslmanlarn) mesuliyetini Sovyet hkmeti zerine yklemesi hi bir surette mmkn deildir. Buna benzer iddia ve delillerin, ancak Trkiye'nin 1918 yaznda giritii futuhat devirde Trk mmessillerinin azlarndan ktn da hatrlamak yerinde olur. (1918 yl) ilk baharnda Osmanl hkmeti Galip Kemal Beyi Moskova'ya eli olarak gndermiti. (Galip Kemal Bey) kendini takdim iin Dileri Komiserliine geldiinde, kendisini Trkiye ile Rusya arasnda deimez dostluk balarnn kurulmasna hizmet etmek zere ayrca grevlendirilmi olduunu belirtmi ve "Beni i banda greceksiniz" diye heyecanla haykrmaktan (kendini tutamamt). O,(bu mnasebetle) Sovyet hkmetinin veya ajanlarnn Trkiye tarafndan yeni bir dmanca hareketlerine sebebiyet verebilecek her hangi bir faaliyetleri hakknda Trkiye'nin ikayetlerini ifade eden tek bir kelime sylememiti.

709

Dorusu sylenmek lzm gelirse Brest-Litovsk Bar Trkiye nazarnda mevcut telkki edilmemi ve (Trkiyenin) faaliyeti devaml olarak bu anlamay ihll etmek olmutur. (Trkiye), Sovyet Rus Cumhuriyetine ait eyaletlerin, yalnz hemhudut olan yerlerde deil, anti-Sovyet szde bir hkmet kurdurmak ve onu desteklemek suretiyle, Kafkas Dalarnn kuzeyindeki olaylara karmak suretiyle (bu anlamay) ihll etmitir. Trkiye bu anlamay mtemadi tecavz ve istillariyle bozduu gibi, kendine terkedilmi olan vilayetlerde dahi bu muahedeyi ihll etmitir. (yle ki), Brest-Litovsk anlamasnn bu babtaki kararma gre, Kars, Ardahan ve Batum (blgeleri) ahalisi kendi geleceini, komu devletler ve bilhassa Trkiye ile anlamak suretiyle, fakat sadece Trkiye ile deil, kendisinin tayin etmesi gerekmekte idi. Brest-Litovsk Barnda Rusyann ahalinin oyunu kullanmasnda mdahele etmemesi artnn konmas ise, bu oy verme iinde Sovyet hkmeti veya ajanlarnn her hangi bir bask veya tesirden uzak olmasn temin iin idi. Bu karara Sovyet Rus hkmeti titiz bir ekilde riayet etmiti. Aslnda, bu blgelerin Mslman ahalisi Rus hkmetine mracaat ederek ok ac ikyetlerde bulunmular ve (ikyetlerini) birok vesikalarla desteklemiler, ve ahalinin kendi geleceini tayin hususunda szde yaplan oylama esnasnda yaplan sahtekrlklar belirtmilerdi. Bar muahedesinin imzasndan hemen sonra, Kars, Ardahan ve Batum Osmanl ktalar tarafndan igal edilmi ve oralarda asker idare tatbikine balanm ve ayn zamanda, yama, ziyankrlk ve kendi halinde yaayan ahaliye kar her trl zulm yaplmtr. Osmanl idaresinin kurulmas ile birlikte, halkn rzasna aykr olarak, yerli ahaliden erkek nfusun 19 yatan yukars zorla asker hizmete alnmt. Ahali devaml bir ekilde baskya maruz kalm, korkutulmu, ve bununla kendi geleceini tayin hakk sadece bir komedi haline getirilmiti. Oy verme arefesinde, reyleri Trkiye lehine olmad bilinen eraf ya oralardan srlm, veya tevkif edilmi, hatt onlardan birou kuruna dizilmitir. Oy verme ii aka Trk makamlarnn dikkatli kontrolleri altnda icra edilmitir; bu yaplrken (ilerde) intikamlar alnacak tazyik ve iddetlere maruz klnacak kurbanlar da tesbit edilmekte idi. Bu artlar altnda oylamann sonular ta batan belli idi. Rusya tarafndan terkedilen bu blgeler ahalisinin maruz kald bu eit zorlamalarn, Brest-Litovsk Barnn 4. maddesin esasl bir ekilde ihll mahiyetinde olduu keyfiyetini Sovyet Rus hk

710

meti elbette dikkat nazarna almadan geemezdi. Dileri Komiserlii 20 Eyll (1918) tarihli notasnda, Kars, Ardahan ve Batum blgeleri ahalisinin kendi geleceini tayin hususunda kendisine tannm olan hakk kullanmam olduunu ve oralarda kurulacak meselesinin halledilmemi olduunu beyan etmiti. Trkiye elisi Galip Kemal Bey Moskova'da bulunduu zamanda, Rusya'mn dousundaki Mslmanlar arasndaki trl sosyal tabakalar arasnda cereyan etmi olan mcadele muvacehesinde, mutad diplomatik faaliyet snrlarn fazlasiyle aan bir ilgi gstermitir. Rusya'da geni halk kitlelerinin kendilerini tam bir kurtulu (emancipation) gayretleri, Mslman halk kitlelerini de ayni yola sevketmiti; yani Rusya'nn dousundaki Tatarlar da, hristiyan komular gibi (bu harekete katlmlard). Geni halk kitlelerinin kurtulular ve daha iyi bir gelecek iin giritikleri mcadelenin, kat' mahiyetteki tarih krizler devrindeki sert bir karakter almas kanlmaz bir hal idi. Mslmanlarla meskn sahalardaki halk Sovyetleri, byk halk kitlelerinin itiyaklarnn (umutlarnn) ve onlarn (halk kitlesinin) Mslman ahalinin ezici ve emici (istismarc) lerine kar yaplan mcadelede (halkn) mmessili idiler. Bu ezici ve emici zmreler Trk elisi Galip Kemal Beyin ahsnda, kendilerini balayan rabtalar buldular. Onlar mtemadiyen (Galip Kemal Beye) mracaatla ikyetlerini bildirdiler ve aclarn anlattlar. Yabanc diplomatlarn usullerine aykr olmak zere, Mslman Tatar zmrelerinden emici (istismarc) unsurlar byk halk kitlelerine kar mcadelelerinde Galip Kemal Bey (emicilerin) hmisi kesildi. Mays (1918) aynda Mslmanlarn Sovyetleri Kongresi toplanp, Tatar ve Bakurtlarn yaadklar eyaletlerde geni bir yerli muhtariyet tesis edilmek istendikte, istismarc zmreler, kitleler zerinde nfuzlarn tesisle, Dou Rusya'daki Mslman halknn byle yeni bir nizam kurmasn baltalamak yolunda ellerinden geleni brakmadlar. Galip Kemal Bey (bu istirmarclarn) ikyetlerinin tercman olmak devini zerine ald ve Dileri Komiserliine gelerek, Mslmanlarla meskn sahalardaki geni halk kitlelerinin (istismardan) kurtulmak iin ii ve kyllerin yrttkleri siyaseti engellemek istedi. u husus ta bilhassa belirtmelidir ki, bir Tatar- Bakurt eyaleti (Muhtar lkesi) kurulmas vc bu yeni idare nizamnn istismarc zmrelerin hkim olduu eski nizam yerine gemesi fikri, geni Mslman sosyal tabakalarndan gelmi, ve Mslman Komiserlii de bu fikri gerekletirmek grevini zerine ald zaman,

711

Mslman halk kitlelerinin dileklerini yerine getirmekten baka bi ey yapmamt. Bu sralarda, Rusya'da kabul edilen Kilisenin Devletten ay rlmas keyfiyeti umum mahiyette olmak hasebiyle, bakalara olduu gibi, Mslmanlara da tatbik edilince, Dou Rusya'daki slm ahali nin muhafazakr unsurlarnn birok ikyetlerine yol am, ve bu ikyetiler ve dierleri Galip Kemal Beyin ahsnda sadk hmilerin bulmulard. Doru ve halisane sylemek lzm gelirse, Sovyet Rus hkmetinin (takipettii) cidden halkn yararna olan siyasetin sonular, Mslman ahaliye tatbik edilmi olan siyasette tamamiyle hakl olduunu gstermitir. ekoSlovak isyann mteakip Rusya'nn dou ksmn delik deik eden kanl mcadeleler srasnda, Kzl Ordu'da yalnz Mslmanlardan ayr alaylar tekil edilmi ve bu (Mslman) alaylar, reaksiyona ve aksi-inklplar kar savata ve Sovyet rejimini mdafaada en cesur en sadk askerler arasnda idiler. Galip Kemal Beyin Moskovada iken faaliyetlerinin en byk ksmnn, Dou Rusya'daki Mslman ahalinin st tabakasnn menfaatlerini korumadan ibaret olduunu sylemek yerinde olur; (Rusya- daki) mcadcle zamannda bu yksek tabakann tekiltlandrlmas iine (Galip Kemal Bey) mtemadiyen karmtr. Sonralar, bu iki Devlet (Trkiye ve Rusya) arasnda daha byk ve daha trajik mahiyetteki meseleler rol oynamtr. 1918 ylnn ilk aylarnda Rusya'nn Kafkas eyaletleri g bir devreyi yaamakta iken, Se yet hkmeti, tamamiyle kendi idaresinde kalan eyaletlerde, yerli ahalinin birbirlerine dman olan zmrelerini bartrmak ve buralarda asayii, dzen ve gveni tesis etmek zere, "Sovyetler" esasnda muntazam ve enerjik bir idare kurmak istemiti. Bak hkmeti kendisinin hkim olduu evrede geni Mslman sosyal tabakalar tarafndan olduu gibi, hiristiyan tabakalarn- ca da desteklenmiti. Trkiye'nin Bak'ya kar tecavz ve taarruzu hi bir eyle hakl karlamaz ve yeni futuhat yapmak arzusundan ileri geldiinden baka bir ey deildir. evket Paa ve Nuri Beyin ordular, Sovyet rejimine sadk kalan vilyetlere girdiler ve ilerlediler; buralara hasaret ve perianlk getirdiler. Sovyetlerin Bak- daki kk bir ordusu iki ay zarfnda, mstevlilerin ok stn kuvvetlerine kar emsali grlmiyen bir kahramanlkla kar koydu;

712

fakat, (mstevlilerin, Trklerin) byk kuvvetleri karsnda mukavemetin uzun zaman devam etmesi imknszd. Sovyet hkmeti, Trkiye tarafndan giriilen bu haksz tecavz bir ka defa protesto ettiyse de, daima neticesiz kald. Sovyet hkmetinin btn bu protestolarna Osmanl hkmetinin gerek Moskova'daki gerek Berlin- deki, ve Almanya vastalyla Rusya'nn mracaatta bulunduu stanbul'daki mmessilleri, daima, ya bu taarruz keyfiyetini tamamiyle ve basit bir ekilde inkr etmek yoluna sapmak, veya Bak nnde ancak yerlilerden teekkl eden etelerin faaliyeti bulunduklar tarznda tevil ve yalan ihtiyar ettiler. evket Paa, 30 Temmuz (1918) tarihinde, ehrin kaytsz ve artsz teslim olmas iin teklifte bulundu. Austos ay banda, ehri Trklere kar

713

714