i

T.C. GEBZE YKSEK TEKNOLOJ ENST TS SOSYAL B L MLER ENST TS

ABD- RAN ARASINDA MEYDANA GELEB LECEK ATIMA OLASILII, SONRASINDA ORTAYA IKACAK YEN DURUM VE TRK YEN N M LL GVENL NE ETK LER

MET N ITAK YKSEK L SANS TEZ STRATEJ B L M ANAB L M DALI

GEBZE 2007

ii

iii

T.C. GEBZE YKSEK TEKNOLOJ ENST TS SOSYAL B L MLER ENST TS

ABD- RAN ARASINDA MEYDANA GELEB LECEK ATIMA OLASILII, SONRASINDA ORTAYA IKACAK YEN DURUM ve TRK YEN N M LL GVENL NE ETK LER

MET N ITAK YKSEK L SANS TEZ STRATEJ B L M ANAB L M DALI DANIMANI YRD.DO.DR.SAL H ZEK MAMOLU GEBZE 2007

iv

YKSEK L SANS JR ONAY FORMU GEBZE YKSEK TEKNOLOJ ENST TS G.Y.T.E. Sosyal Bilimler Enstits Ynetim Kurulunun 15/06/2007 tarih ve 2007/19 sayl kararyla oluturulan jri tarafndan 21/06/2007 tarihinde tez savunma snav yaplan Metin ITAKn tez almas Strateji Bilimi Anabilim Dalnda YKSEK L SANS tezi olarak kabul edilmitir.

JR

YE (TEZ DANIMANI) : YRD.DO.DR. SAL H ZEK MAMOLU

YE YE

: PROF.DR. ABDLKAD R AK N : YRD.DO.DR. SA T YILMAZ

ONAY G.Y.T.E. Sosyal Bilimler Enstits Ynetim Kurulunun

// tarih ve / sayl karar.

MZA/MHR

ZET
TEZ N BALII : ABD- RAN ARASINDA MEYDANA

GELEB LECEK ATIMA OLASILII, SONRASINDA ORTAYA IKACAK YEN DURUM ve TRK YEN N M LL GVENL NE ETK LER

YAZAR ADI

MET N ITAK

ran; Trk corafyas ortasnda Fars, Snni corafyas arasnda ii karakteri ile yzyllardr ya baka lkeler tarafndan kontrol altnda tutulmu ya da farkl etnik yapya sahip yneticiler tarafndan idare edilmitir. ran; zellikle 19. yzyldan balayarak srekli d mdahaleye maruz kalm, byk glerin mcadele ve paylam alan haline gelmi ve egemenlik ve bamszln ne i ne de d politikasnda koruyabilmitir.

Jeopolitik konumu ran'n hem kilit bir lke olmasn salam, hem de byk gler arasndaki stratejik mcadelenin alan haline getirmitir. Halihazrda ABD- ran gerginliinin bu kapsamda ele alnmas gerekmektedir. Ayn zamanda rann kinci Souk Sava dneminde hangi lkelerle ibirlii yapt da ortaya konulmaldr. Bu amala literatr taramas eklinde hazrlanan tezde;

Tarihi, corafi, ekonomik ve askeri alardan rann zellikleri; komular ile ilikileri; Ortadouda uzun yllardan beri sz sahibi olmak ve deerini hi yitirmeyen petrol sorunsuz bir ekilde kullanabilmek amacyla her olaya mdahil olmaya alan batl lkelerin ran ile olan ilikileri; gnmzn gncel nkleer kriz kayna randa daha nceki yllarda meydana gelmi olan nemli hadiseler; deiik alardan ABDnin Ortadouya olan ilgisi; Ortadounun ekonomik ve bir anlamda stratejik ibirlikileri olma yolunda ilerleyen AB yesi nemli lkeler ile Rusya ve inin blgedeki rolleri; ABDden ne istedikleri; Ortadouda dikkate alnmadan hibir ey yaplamayacak gl bir lke olan Trkiyenin rol; olas ABDran savandan sonra ortaya kacak yeni durum; bu yeni durum sonrasnda dnya lkelerinin ve Trkiyenin karlaabilecei problemler ve alnabilecek nlemler

ortaya konmaya allmtr.

vi

SUMMARY
TOPIC : THE PROBABILITY OF USA-IRAN CONFLICT, THE NEW

SITUATION AND PROBABLE AFFECTS TO TURKEYS NATIONAL SECURITYTHE PROBABLE AFFECTS OF THE U.S. BASES TO THE REGION, WHICH WILL BE ESTABLISHED IN BULGARIA AND ROMANIA AUTHOR : MET N ITAK

Iran; a Persian state in the middle of Turkish world an Shia in the middle of Sunni world, has always been under control of other states and has been ruled by rulers of other ethnics. Noticeably after 19.century Iran has been interfered by foreign forces and considered as an area of conflict of other powerful countries. Thus, Iran was never able to protect its sovereignity and independence both in interior and exterior politic affairs.

Irans geopolitic situation has both provided itself a key role and made itself become an arena of strategic struggle between the great states.

At present, the tension between USA and Iran must be analyzed by the view of this point. It must also be specifically questioned which countries Iran cooperates with during the Second Cold War. Therefore, in this thesis which is prepared via literature research;

The properties of the Middle East; relations with its neighbors and the western countries which try to control the Middle East and by the way the petrol resources; specific events occurred in the history of Iran; the nuclear crisis ; the interest of the United States on the region; the roles of European Countries, Russia and China; their request from USA and Iran; Turkeys role in the Middle East; the probability of an USA-Iran conflict; the probable affects of such a conflict to the worldwide security and to the national security of Turkey are being tried to be brought up.

vii

TEEKKR
Yksek Lisans Tezimin hazrlanmasnn her aamasnda bilgi destei ile yanmda olan Yrd.Do.Dr.A.Kayyum KES C ye, Prof.Dr.Salih AYNURALa, dar vakitte tezin son eklini almasnda bana yardmc olan tez danmanm Yrd.Do.Dr.S.Zeki MAMOLUna, sadece bana deil btn yksek lisans rencilerine her zaman kapsn ak tutan ve bizleri her konuda bilgilendiren Prof.Dr.Abdlkadir AK Ne, GYTEnin dier sekin btn akademisyenlerine ve alanlarna teekkrlerimi sunarm. Ayrca almalarm srasnda mesleim nedeniyle zaten az vakit ayrabildiim anneme, babama, kz kardelerim Tubaya ve Braya, bu tez konusunun seiminde fikir ve hazrlanmasnda ktphanesinden onlarca kitap veren Abdlkadire, ev arkadalarm Yakup ve ltere, GYTE dnem arkadalarma, seyirde olduum gnlere denk gelen GYTE Yksek Lisans bavuru ve kayt ilemleri esnasnda bana ok yardmc olan Ceylan Hanma, Yavuz Beye ve ei Pnar Hanma, derslerimi aksatmamam iin ellerinden geleni yapan komutanlarma ve ayn zaman diliminde yksek lisans tezlerimizi tamamlamaya altmz gnlerde bana yardmc olan Baarkm Deniz Yzba Murat SALAMa

TEEKKR EDER M.

viii

NDEK LER D Z N
Sayfa ZET SUMMARY TEEKKR NDEK LER D Z N KISALTMALAR D Z N TABLOLAR D Z N HAR TALAR D Z N 1. GR v vi vii viii xii xv xvi 1

2.

ORTADOU VE RAN 2.1. 2.2. Ortadou zerine ran, Komular ve likileri 2.2.1. Genel 2.2.2. Ortadounun nemli Corafyas; RAN 2.2.3. ran-Trkiye likileri 2.2.4. ran-Irak likileri 2.2.5. ran-Ermenistan likileri 2.2.6. ran-Kafkas lkeleri likileri (zellikle Azerbaycan) 2.2.7. ran-Trkmenistan likileri 2.2.8. ran-Afganistan likileri 2.2.9. ran-Pakistan likileri 2.2.10. ran-Nahvan zerk Cumhuriyeti likileri 2.3. ran Tarihesi ran in nem Tayan Dnm Noktalar ve Ezamanl Dnya Hadiseleri

5 5 25 25 35 38 65 67 69 73 74 78 79 79

ix

2.3.1. Genel 2.3.2. 1906 Ylna Kadar 2.3.3. 1906 Ylnda nemli Bir Olay ve 1953e Doru 2.3.4. 1953 Yl : Kod Ad ZME Operasyonu (Ajax Operasyonu) 2.3.5. 1953-1979 Yllar Aras 2.4. rann 21.Yzyl Sorunlar 2.4.1. rann Etnik Yaps ve Sorunlar 2.4.2. rann Enerji Politik Durumu ve Silahlanma Sreci 2.4.3. ran ve Nkleer Enerji Konusu 2.4.4. Blgenin ABD in nemi, ran in Bir Problem Oluturuyor mu? 2.4.5. BOP (Byk Ortadou Projesi)nin ran in Anlam 2.4.6. Petroln Rol: Barol 2.4.7. ran Ordusunun Durumu ve rann Savunma Gc 2.5. ran ve Din 2.5.1. Genel 2.5.1.1. Dini Topluluklar 2.5.1.2. Kutsal Yerler 2.5.2. Tarih Boyunca randa Dini Hareketler 2.5.3. Ortadouda Benzer Hareketler ve Sonular 2.5.4. Velayet-i Fakih Nedir? 2.5.5. Dini Lider Humeyni Hakknda 2.6. 1906 1979 Yllar Arasnda ran ve D Politikas 2.6.1. Genel 2.6.2. ran ABD likileri 2.6.3. ran ngiltere likileri 2.6.4. ran Fransa likileri 2.6.5. ran Almanya likileri

79 91 92 102 112 114 114 128 134 148 154 162 173 177 177 178 178 181 182 187 191 199 199 202 207 208 211

2.6.6. ran Rusya likileri 2.6.7. ran in likileri 2.6.8. ran AB likileri 2.7. 1979 Yl ve Hemen Sonrasnda randa Meydana Gelen Olaylar 2.7.1. Genel 2.7.2. Rehine Krizi 2.7.3. 1979 Yl Olaylarnn Gelimesi Hakknda Detayl Bilgiler 2.7.4. ran Irak Sava 2.7.5. rangate Olay 2.7.6. 1989: Rdi Bunalm 2.8. 2007 Yl ve Problemlerle ran 2.8.1. Ynetim Eilimleri 2.8.1.1. stihbarat Bakanl 2.8.1.2. Devrim Muhafzlar Ordusu 2.8.1.3. Nizami Ordu Kontr-Espiyonaj ( KK) Tekilat 2.8.1.4. Yrtme Organlar 2.8.1.5. Yarg Sistemi 2.8.1.6. Seim Sistemi 2.8.1.7. Cumhurbakanl Seimleri 2.8.1.8. Siyasi Partiler 2.8.2. Sosyal Yap Deiiyor 2.8.3. rann Arap Ortadousu le likileri 2.8.4. Devrim Sonras Deien Deerler 3. ABD VE ORTADOU 3.1. 3.2. 3.3. 3.4. 3.5. Genel ABD ve ORTADOU kmaz Son Gelimeler rana Zaman Kazandranlar Var rann kinci Souk Sava Dnemindeki Yeri

212 215 220 222 222 226 232 243 252 254 257 257 258 260 260 261 262 263 263 263 266 276 281 285 285 286 295 311 324

xi

4.

ABD- RAN GERG NL N N TRK YEYE ETK LER 4.1. 4.2. 4.3. 4.4. Genel ABDnin rana Askeri Mdahale Olasl ABD rana Askeri Mdahalede Bulunursa Trkiyeye Etkileri Neler Olabilir? Senaryolar 4.4.1. yimser Senaryolar 4.4.1.1. Ksa Vadede yimser Senaryo (2010) 4.4.1.2. Orta Vadede yimser Senaryo (2020) 4.4.1.3. Uzun Vadede yimser Senaryo (2030) 4.4.2. Ktmser Senaryolar 4.4.2.1. Ksa Vadede Ktmser Senaryo (2010) 4.4.2.2. Orta Vadede Ktmser Senaryo (2020) 4.4.2.3. Uzun Vadede Ktmser Senaryo (2030) 4.4.3. Senaryolarn Deerlendirilmesi

349 349 350 371 376 377 377 377 378 379 379 380 381 382 383 387 402 1-1 2-1 3-1 4-1

5.

SONU VE NER LER

KAYNAKA ZGEM EKLER EK-1 (Radikal ve Milliyeti Dini Hareketler) EK-2 ( ran Nkleer Programnn Geliimi ve Kriz Kronolojisi) EK-3 (1979 Devriminin Mimarlar) EK-4 (Mahmud Ahmedinecad Kimdir?)

xii

KISALTMALAR D Z N
AB ABD ACDA AET AFP AIOC AP APEC APOC ARAMCO ASEAN BAAS BAE BDT BM BMGK BND BOP BP BWC CENTO CFP CFSP CIA CTBT : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : Avrupa Birlii Amerika Birleik Devletleri Arms Control and Disarmament Agency Avrupa Ekonomik Topluluu Agence France Pressee Anglo Iranian Oil Company Avrupa Parlamentosu Asia-Pacific Economic Cooperation (Asya Pasifik Ekonomik Birlii) Anglo-Persian Oil Company (Anglo-Persian Petrol irketi) Arabian American Oil Company Gneydou Asya Uluslar Birlii Arap Sosyalist Dirili Partisi Birleik Arap Emirlikleri Bamsz Devletler Topluluunun Birlemi Milletler Birlemi Milletler Gvenlik Konseyi Alman Anayasay Koruma rgt Byk Ortadou Projesi British Petroleum Biyolojik Silahlar Konvansiyonu Central Treaty Organization (Merkezi Antlama rgt) Compaigne Franaise des Petroles Fransz Petrol irketi Common Foreign and Security Policy (ODGP-Ortak D ve Gvenlik Politikas) Central Information Agency (Amerikan Merkezi Haber Alma Tekilat) Comprehensive Test Ban Treaty (Kapsaml Nkleer Deneme Yasa Anlamas)

xiii

CWC HC DMO DTM ECO FBI FK GCC GKRY GOP HM IAEA ICBM ILSA C JRM KDP KK KS KKTC KYB LAFTA MI6 MRM NAFTA NATO NIOC

: : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : :

Chemical Weapon Convention (Kimyasal Silahlar Konvansiyonu) in Halk Cumhuriyeti Devrim Muhafzlar Ordusu D Ticaret Mstearl Economic Cooperation Organization (Ekonomik birlii rgt) Amerikan Federal Haber Alma Brosu Filistin Kurtulu rgt Krfez Arap lkeleri birlii Konseyi Gney Kbrs Rum Ynetimi Geniletilmi Ortadou Projesi Halkn Mcahitleri rgt International Atomic Energy Agency (Uluslararas Atom Enerjisi Ajans) Ktalar Aras Balistik Fze Iran-Libya Sanctions Act ( ran-Libya Yaptrm Bildirisi) ran slam Cumhuriyeti Mcadeleci Din Adamlar Cemiyeti Krdistan Demokrat Partisi Krfez birlii Konseyi Kitle mha Silah Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti Krdistan Yurtseverler Birlii Latin America Free Trade Area (Latin Amerika Serbest Ticaret Blgesi) ngiliz stihbarat Mcadeleci Din Adamlar Topluluu North America Free Trade Area (Kuzey Atlantik Serbest Ticaret Blgesi) North Atlantic Treaty Organization (Kuzey Atlantik Antlamas Tekilat) Iranian National Oil Company

xiv

NPT

Nuclear Nonproliferation Treaty (Nkleer Silahlarn Yaylmasn Yasaklayan Antlama veya Nkleer Silahlarn Yaylmasn nleme Anlamas)

OAK ODBS OECD

: : :

Orta Asya ve Kafkasya Ortadou Bar Sreci Organization for Economic Cooperation and Development (Ekonomik birlii ve Kalknma rgt)

OPEC PASDARAN PKK RCD RF SAVAK SAVAMA

: : : : : : :

Organization of Petroleum Exporting Countries (Petrol hra Eden lkeler rgt) Devrim Muhafzlar Ordusu Krdistan i Partisi Regional Cooperation for Development (Kalknma iin Blgesel birlii) Rusya Federasyonu ahn Gizli Polis Tekilat Sazman- Ittlaat ve Mdrriyet-i Cumhuriye-i Islami-i ran ( ran slam Cumhuriyeti stihbarat Tekilat Mdrl)

SSCB UAEA UAEK UNMOVIC VEVAK

: : : : : :

Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii angay birlii rgt Uluslararas Atom Enerjisi Ajans Uluslararas Atom Enerjisi Kurumu BM zleme, Deerlendirme ve Aratrma Komisyonu Vezaret-i Ettelaat ve Emniyet-i Kever ( ran stihbarat Bakanl)

xv

TABLOLAR D Z N

Tablo 2-2-1: Trkiye- ran D Ticareti Tablo 2-4-1: randaki Baz Madenlerin Bilinen Rezervleri Tablo 2-4-2: ran ve Komularnn Ate Gc

55 130 133

xvi

HAR TALAR D Z N

Harita 2.1.1: Ortadou Haritas Harita 2.4.1: ran Etnik Haritas Harita 2.4.2: Geniletilmi Kuzey Afrika ve Ortadou Haritas

5 114 154

1.

GR
Genel ve belki de konumuzla ilgisi olmayan bir ve ardndan konumuzla

ilgili dier iki nokta, nem derecesine dikkat etmek suretiyle bir sraya konulmal ve sonrasnda detayl olarak aklanmaldr. Birinci ve en nemli olarak zerinde fikir birliine varlmas gereken konu; bilimsel almann gerek anlamda ne olduunun bilinmesi hususudur. nsan renir, rendiine bir eyler ekler veya karr yahut onu aynen korur, sonrasnda ise retir. Hayat boyunca buna paralel yaklamlar tecrbe eder. Bilginin doru olup olmadn gereklemeden, o bilgi ile planlar yapmak, projeler gelitirmek ok byk bir hatadr. nsanlk tarihinde meydana gelen nemli olaylarn barolnde bulunan doru insanlar, bilgiler her ile ne artta bulunurlarsa abasna bulunsunlar, dikkatlerini hareket etme

ynlendirmilerdir.

Konumuzla ilgili iki nemli noktadan birincisi ise toplumlarla insanlarn birbirine birok adan olaanst benzerlikleri olduu gereinin kabul edilmesi meselesidir. Bir devletin hayatn bir insann hayatna benzeten sosyal bilimciler elbette vardr. Bu temel dnce ile yola ktklarndan dolay, nihayetinde bir toplumdan meydana gelen devletlerin doduklarnn, byyp gelitiklerinin ve lp yok olmalarnn gayet doal bir mesele eklinde kabul edilmesi gerektiini dile getirirler.

Bu benzerliklerin en bata geleni reflekstir. Gvenlik kavramnn zihinlerdeki karmak vaziyeti, son yllarda daha da karmak hale gelmi ve halledilmesi hayli zor bir durum ortaya kmtr. Geri kiisel gvenlik problemlerinin paralelinde hissedilen toplumsal ve lkesel ve hatta kresel anlamda btn halklarn gvenlik sorunlar, her zamankinden farkl bir boyut kazanmaya balayal ok uzun zaman olmutur. Bir insann kendi cann yakmas ne kadar zorsa, lkelerin de kendilerine en ufak derecede zarar verecek manevralardan kanmak suretiyle gvenlik problemlerini gidermeye alyor olmalar da o derece gnmz gereidir. Amerika Birleik Devletleri, gelecek yllarda ekonomik ve sosyal problemler yaamak

istemedii iin halihazrdaki roln devam ettirmek isterken, dier gl devletlerin de buna paralel olarak daha gl hale gelmeye almalarnn bir anlamda kabul edilmesi kolaydr. Asl zor olan ise, dnya zerinde statik bir yapnn kurulduu ve bunun bu ekilde devam edeceine olan inancn deitirilebilmesidir. Ancak byle bir dnceden kendisini uzak tutabilen ve byk olduu kadar geni ve derinlemesine dnebilen devletler, ileride rahat nefes alabileceklerdir.

Fransz

htilali

sonrasnda

kendisini

koruyamayan

kral

ve

arkadalarndan ok dnemler nce, stanbulda kck bir toprak paras zerinde skp kalarak zorla ald son nefesini vermeye alan Bizans mparatorluu da, o gnn artlar dahilinde bir anlamda gvenlik kaygs yayor, bu kaygdan tr iine srklendii, kendisine gre kt gnleri geride brakabilmeye alyor, skntl durumdan kurtulmak iin bekledii yardmn bu gvenlik probleminin giderilmesi iin hayati neme sahip olduunu biliyordu.

Ortadou dnyann beynine kan tayan damar durumunda ve Ortadou zerinde kafa yoran birok insan var. 2000 yllk Ortadou tarihini zetle bize sunan yazarn1 almasnn nsznn daha nc cmlesinde amacn aka ifade ettii gibi, yaplan aratrmann amacnn da aka ortaya konmas gerekmektedir. Bylelikle en azndan metodolojinin (yntembilimin) tutarl olmas iin btn gayretin ortaya konulduu bilinmi olur. Bundan beklenen fayda ise okurun elde edecei bilgilerin bir ie yaramasdr.

Gelimi lkelerin d ve gvenlik politikalar, lkenin snrlar iindeki gvenlik sorununun tesinde, lkenin karlarn dnya apnda korumak zere geni perspektifli savunmay ve hatta saldr planlarn gncel tutmay hedef almaktadr.

Bernard LEWIS (Princeton niversitesinde Yakndou Profesr dnyaca nl tarihi)

Devletin

ulusal

gvenlik

konusunu

tekil

eden

politik/askeri

konulardaki ulusal karlarnn varlnn muhafazasn dier devletlerde n planda tutmalar nedeni ile her devlet kendi hayati karlar dorultusunda hareket edecektir.

lk kez posta tekilatn kuran medeniyetin sahibi Perslerdir. Posta; elektronik bir hal alm olsa da, gemi zamanlarda bir anlamda iletiimin en temel ekli ve gelecekte de byle olmaya devam edecek nemli bir aratr. Buna ramen ran, gnmzde dnya ile iletiimi tek ynl olarak yapmaktadr. En azndan d dnya tarafndan yle alglanmaktadr. lke dndan gelen her tr iletiye artlanm olarak cevap vermekte ve kendisinin d dnyaya gnderdii iletilerin doruluunun kabul edilmesi gerektiini savunmaktadr.

Bu almann amac; olaylarn incelenmesi neticesinde ortaya farkl ve nceden deerlendirilmesi yaplm almalar okuyan ancak gereki kantlara ve ispatlamalara ulaamayan kiilere yol gstermektir. Yaplan sadece ve sadece tarihsel srecin dikkatle incelenmesi ve nemli olduu dnlen olaylarn sonularnn hatrlatlmasdr. Gerekli olduu dnlen yerlerde ise detayl bilgi verilmeye allmtr.

Bu tez, deien ve deimeye devam eden konjonktr ierisinde dnyada tek sper g olarak kalan ABDnin Ortadouya ve dolaysyla enerji kaynaklarna mlaki olmaya almasnn blgede uzun yllar boyunca ortaya kard etkileri incelemek ve dnyann en gncel konusu olan rann halihazrdaki tavrlarna ramen neden ABDnin rana askeri mdahalede bulunmad sorusuna cevap aramaktadr. Bu konuda yaplan onlarca hatta yzlerce alma vardr. Ancak hazrlanan bu tezde, konunun ncesini de incelenmi ve ok kapsaml bir tarihe ortaya konmutur. Bu kapsamda, ncelikle Ortadou ele alnm ve konuya zemin hazrlanmtr. Bu nedenle, kaynak olarak ok fazla akademik yayn okunmu, gereklii teyit edilmi basn ve internet haberleri ile bu haberlere ilikin baz uzmanlarn grlerinden faydalanlmtr.

Konusu itibar ile tez almas, fazla sayda hadiseye temas etmitir. Bundan kast ise, aslnda rann K NC SOUK SAVA dnemi olan gnmzde kendisine biilen roln ne olduunun ortaya konabilmesi maksadyla geni bir zaman diliminin ele alnabilmesidir. ABDnin neden rana mdahale etmeyecei sorusuna ok sayda cevap bulunmutur. Olas bir scak atmann ise neleri tetikleyecei ve Trkiyenin Milli Gvenliine ne ekilde etkide bulunabilecei mercek altna alnmaya allmtr.

Tez,

literatr

taramas

yntemiyle

hazrlanmtr.

ncelikle

Ortadouya deinilmi ardndan ran iin nem tayan dnm noktalar ve ezamanl dnya hadiseleri incelenmitir. rann 21.yzyl sorunlarna deinilmi ve daha sonra randa yaanan din konusu irdelenmitir. 1979 ylna kadar rann d politikasna gz atlmtr. Daha sonra 1979 ran Devrimi ve hemen ardndan meydana gelen hadiselere yer verilmitir. 2007 Yl ve Problemlerle ran balkl ksmda ise ynetim eilimleri, sosyal yapnn deiim sreci, rann Arap Ortadousu ile ilikileri, devrim sonras deien deerler yer almaktadr. Drdnc blmde ise son gelimeler ile ABD- ran savann gerekleme ihtimali zerinde durulmu ve nihayetinde byle olmas durumunda Trkiyenin Milli Gvenliine olabilecek etkileri ortaya konulmaya allmtr.

2. ORTADOU ve RAN
2.1. Ortadou zerine
Ortadou deyimi zellikle 2. Dnya Savandan sonra uluslararas literatrde kullanlmaya balanmtr (Krkolu, 1972, s:1). Bugnk ran (Basra) Krfezi merkezli olan bu blge tanmlamasnn fiziki zelliklerden ok stratejik zelliklere dayandrlm olduu bir gerektir (Gereksever, 2005, s:33).

Harita 2.1.1: Ortadou

Tarihi insanlk tarihi kadar eski olan Ortadou blgesinin tam olarak nereleri kapsadn anlatmak olduka zordur. Snrlarn ve bu snrlar ierisinde yaamakta olan insanlarn etnik yaplarn incelemek suretiyle bir tanm yapmak mmkndr. Ancak, nasl AVRUPA denildiinde hala birok aratrmacnn dahi zihninde belirli bir snr ortaya kmyorsa ayn ekilde bir belirsizlikle konudan uzaklamamak amacyla corafi bir aklama yapmak gerekirse iki tanm yapmak mmkndr. Bu tanmlardan birincisini de iki ayr ekilde ele almak mmkndr.

Geni anlam ile Trkiye, Afganistan, Suriye, Lbnan izgisinden balayp Kuzey Afrika devletlerini de kapsayarak Uzakdou snrna dayanan ve Arap Yarmadasn iine alan blgedir. Ortadou, en geni anlamda batda Fas, Tunus, Cezayir, Libya, Somali, Etiyopya, Sudan ve Msrdan balayarak douda Umman Krfezine kadar uzanan ve Irak, Kuveyt, Bahreyn, Katar, Birleik Arap Emirlikleri, Umman iine alan, kuzeyde Trkiye, Kafkasya ve Orta Asya Trk Cumhuriyetlerini kapsayan, ayrca ran, Afganistan ve Pakistann da dahil edildii, gneyde ise Suudi Arabistandan Yemene uzanan Arap yarmadasn evreleyen ve ortada Suriye, Lbnan, rdn, srail ve Filistinin yer ald bir corafya olarak tanmlanabilir (Ar, 2005, s: 25).

Dar anlam ile Kuzey Afrika lkeleri, Trkiye, Afganistan, ran iine almayan ve sadece 13 Arap lkesini (Bahreyn, Irak, rdn, Kuveyt, Lbnan, Umman, Katar, Suudi Arabistan, Suriye, Birleik Arap Emirlikleri, Yemen, Filistin, Msr) ve sraili esas alan blgedir (Dedeolu, 2002, s:1). Blge devletleri, Trkiye, ran ve srail dnda Arap devletidir.

lk yerleim merkezleri ve kylerin kurulmasyla maddi ve ekonomik alandaki ilk yapsal deiiklikler bu blgede gereklemi; insanlk tarihinin en kkl dini gelenekleri de bu blgeden dnya sathna yaylmtr. Avrupa damgasn tayan 19.yzyl ile okmerkezliliin artt 20.yzyl hari tutulacak olursa, Ortadounun tarih boyunca srekli merkez konumunda olduunu sylemek mmkndr (Gereksever, 2005, s:36).

Stefanos Yerasimosun Ortadouyu ana blgeye ayran tanmna gre Merkez lkeler, Trkiye, ran ve Msr; Bereketli Hilal, Irak, srail, rdn, Lbnan ve Suriyeyi; Arap Yarmadas, Suudi Arabistan, Bahreyn, Birleik Arap Emirlikleri, Katar, Kuveyt, Umman ve Yemeni ierir.

Gnmz Ortadousunun neden siyasi, politik ve askeri adan ilgi oda olduunu en iyi ekilde anlayabilmek iin sahip olduu zelliklerin bir bir sralanmas faydal olacaktr. Bu sralanan zellikler bir anlamda Ortadouyu g odaklarnn hedefi haline getiren stratejik deerlerdir (Dedeolu, 2002, s:2-3):

1- Bilindii zere Ortadou; Avrupa, Asya ve Afrika ktalar arasndadr.

2- nemli Uzakdou mallar Ortadou kanalyla Avrupaya ulamtr.

3- Musevilik, Hristiyanlk ve Mslmanln dou yeridir. Dnyadaki tek Tanrya inanan byk dinin merkezidir. Kudsteki Haremi erif Yahudiler iin belki de en kutsal yerdir. Yzyllar boyunca Yahudiler buraya gelip Kral Herodun kaybolmaya yz tutan yaps zerinde bulunan Bat Duvarnda tapnmaktadrlar. Ayn blgede Mslmanlar iin kutsal olan Haremi erif vardr ve buras Mslmanlarn nc sradaki kutsal yeridir. Burada Mescidi Aksa vardr ve Mslmanlarn Peygamberi gece yolculuuna buradan balamtr. Haremi erifi tayan duvar direkt olarak slami mabedin altndadr.

Resim 1 : Kudsteki Alama Duvar

4- Bu blge, eski Yunan, Hint ve inin felsefe ve bilimsel dncelerini korumu, gelitirmi ve Avrupaya aktarmtr.

5- Ortadou srasyla Pers, Yunan, Roma, Arap, Mool, Tatar ve Trk mparatorluklarnn corafyalarna dahil olmutur.

6- Dnyann en nemli suyollar olan Trk Boazlar, Svey Kanal, Kzl Deniz, Babel Mendep Boaz, Hrmz Boaz ve Basra Krfezi Ortadoudadr.

7- En byk nemi 20. yzyldaki petrol retimi ile ortaya kmtr.

8-

En nemli stratejik hammaddelerden birisi olan petroln, dnya

rezerv durumuna gre yaklak olarak % 54 bu blgede bulunmaktadr.

9- Petrol ve doalgaz boru hatlar bu blgede youndur.

10- ktay birletiren karayollarnn dm noktas buradadr.

11- Avrupadan Afrikaya ve Asyaya uzanan demiryolu Ortadoudan gemektedir.

12- Btn g merkezlerini ilgilendiren deniz ticaret yolu ve geitlerini kontrol etmektedir.

13- Avrupa-Asya havayolu bu blgenin zerinde bulunmaktadr.

14- Tarihin en zengin kltr hazinelerine sahiptir ve turizm asndan nem arz etmektedir.

Dnyann

yumuak

karn

olarak

nitelendirilen

Ortadou,

monariden cumhuriyete kadar deiik rejimlerin yaand bir blgedir.

Ortadou, gerek etnik ve gerekse dini adan kozmopolit bir yap arz etmektedir. Gerekten, Trklerden Araplara, Araplardan Farslara ve Yahudilere kadar pek ok milletin iice yaad Ortadou, ayn zamanda byk kitabi dinin doduu ve binlerce peygamberin yaad bir blge olarak da dikkatleri ekmektedir (Memi, 2002, s:255).

Sosyal ve dini inanlar bakmndan Ortadou blgesinin tarihi bir arl vardr. Dnyann belli bal dinlerinden Musevilik, Hristiyanlk ve slamiyet gibi semavi dinler bu blgede filizlenip yaylmtr (Memi, 2002, s:56).

Bu balamda Ortadounun bir dier farkllaan zellii de kltrel tarihindeki dramatik sreksizliktir. Blge srasyla Helenleme, Romanllama, Hristiyanlama ve slamlama gibi kltrel deiimlerden gemitir. Asya, Avrupa ve Afrika ktalar arasnda kltrel ekonomik ve siyasi anlamda kavak noktasn oluturan Ortadou blgesi, her dnemde byk imparatorluk ve devletlerin ilgi oda olmu ve srasyla Pers, Grek, Roma, Arap, Mool, Tatar ve Trk imparatorluklarnn hakimiyet alan iine girmitir (Sander, 2003, s:278).

Burada kutsal blgeler vardr. Kuds buradadr. Tarihte Kudsteki bir kilisenin anahtarnn kimde olmas gerektii zerine savalar kmtr. Daha nceki zamanlarda (Roma dneminde) burada Yahudiliin ve daha sonra Hristiyanln kmas zerine Romallar tarafndan Kuds yaklp yklmtr. ran, buradaki eilimleri engellemek iin blgeyi Persler zamannda Msra kadar talan etmitir. Dolaysyla bu blgeler srekli bir atma iinde olmutur. Blgeye blge d lkeler tarafndan srekli mdahale edilmitir. Ortadouya kendi iinde yakn planda baktmzda hepsi ayn zellii gstermemektedir.

Ortadouda

bulunan

petrol,

blge

lkelerin

Ortadou

politikalarnda, belirleyici olan faktrler listesinin en bandadr.

10

Ortadou dnyann saysz istikrarsz blgelerinden birisidir. Blgede Osmanl hakimiyetinin sona ermesinden sonra birok g blgeyi kontrol altna almaya alm fakat baarsz olmulardr. Stratejik konumu, sahip olduu kaynaklar ve blgenin kltrel ve beeri yaps itibariyle blge ii ve d kaynakl birok mcadeleye ve g oyununa sahne olmutur. Blgenin Mslmanlk, Musevilik ve Hristiyanlk iin kutsal saylmas, Arap- srail atmas, Krfez Sava ve bunlar temel alarak ortaya kan terrist rgtler blgeyi daha da istikrarsz hale getirmektedir. rann 1979dan sonra Bat kart bir lke haline gelmesi de bir baka faktr olarak saylabilir (Bal, Ortadouda Sava, ABD ve Trkiye, www.stradigma.com/turkce/nisan2003/ makale_01.html).

1800lerin banda Ortadounun nemi Hindistan gei yolu zerindeki irtibat noktalarn barndrmas olmutur. Bu arada Ortadouda devam eden Osmanl egemenlii de zlme evresine girmitir. zlme srecinde ganimetin nasl paylalaca sorusu emperyal ilginin ana kaynan oluturmutur.

Bu dnemdeki ngiliz stratejisi Osmanly ayakta tutup, Rusyaya kar tampon ilevi grmesini salamak ve Osmanl topraklarndaki egemenliini ticari srelerle kurmakt eklinde zetlenebilir. Ama daha 1815 Viyana Kongresi ile ark meselesi tartlmaya balanmtr. Bu tartmada ana tema Osmanl topraklarnn nasl paylalacadr. Rusyann scak sular metaforuyla anlan gneye inme abas ngiliz ve Franszlar blge topraklarn ele geirmeye itmitir. Sre Osmanl egemenliinin erken dnemde zayflad blgelerde balamtr. Emperyal ilgi Msr-Cezayir gibi kuzey Afrika lkelerine dnk olmutur.

11

Resim 2: Fransz mparatoru Napolyon, 1798 ylndaki Piramitler Savandan nce askerlerini Msr topraklarnda cesaretlendiriyor.

1798-1801de Fransann Msr igal blgenin smrgeletirilmesi ynnde atlan ilk admdr. Fransann Msr igal giriimi Osmanl mparatorluunun topraklarna ynelik ilk ciddi smrgeci giriimdir. Ayn zamanda blge zerinde ngiliz ve Fransz ekimesinin de balangcn simgelemektedir.

16 yzyldan beri Cezayir ile ticari ilikilerini gelitiren Fransa, 1830 yaznda bakent Cezayiri igal etmitir. gal bir yandan blgede Fransz Emperyalizminin stnln simgelemektedir.

12

Resim 3: Msrdaki Svey Kanalnn uzunluu 195 kilometre olup Akdenizi, Kzl Denizin bir kolu olan Svey Krfezine balamaktadr.

1869da Svey Kanal alm bunun sonucu olarak blgenin nemi ve dolaysyla emperyal ekime artmtr. Kanaln almas gler dengesinde ibrenin Fransadan Britanyaya dnn simgelemektedir. 1882de Britanya Msr igal etmitir. Ortadouda sz sahibi olmak iin halledilmesi gereken nemli bir i vardr. Bunun farknda olan Britanya, Emperyal liderliini pekitirmenin, Arap Yarmadas ve Bereketli Hilali ele geirmenin yolunu, blgenin hemen hemen tamamna yaylan bir Byk Arap Krallnn tesisinde grmeye balamtr.

Arabistan

birletirmeyi

hedefleyen

Byk

Arabistan

isyan

hazrlklarna, mehur Lawrencen de abalaryla ngiltere ile bir arada girien Hseyin, blgenin geleceini ekillendiren nemli aktrlerden biri olmutur.

13

Resim 4: ngiliz asker ve yazar T. E. Lawrence, 1.Dnya Savanda Osmanl mparatorluuna kar Arap isyan tertiplediinde n yapmtr. Araplar onu bir kahraman olarak kabul etseler de, o, sava sonrasnda yaplan Paris Bar Konferansnda Araplarn zgrl iin ok ey yapmamtr.

19141930 dnemine aslen petrol imtiyaz kavgalar, bununla ilgili olarak rastgele izilen snrlar ve manda rejimleri damgasn vurmutur.

Nisan 1917de Woodrow Wilson mehur ilkelerini ilan etmitir. Ayn yln Ekim aynda Bolevik Devrimi gereklemitir. Her ikisi de smrgelerin tasfiyesini savunmutur. Birisi anayasal yolu (mzakereler), dieri ayaklanmay nerse de ilke ortak olarak belirmitir: Her ulusa kendi kaderini tayin hakk. Ne var ki kimlerin ulus olduuna ve dolays ile kimlerin kendi kaderini belirleme hakkna sahip olacana yine bu yeni gler karar vermilerdir. Bu noktada da yine bir ortaklk sz konusu olmutur. Her iki doktrinin listeleri de hemen hemen ortak olmutur. kisinin listesinde de srail mevcutken, ikisinin listesinde de Krdistan bulunmamtr. lk bakta zt gzken bu doktrinler, aslnda zt deil, evre blgelerin balln salama konusunda rakip doktrinler olarak kabul edilmelidir (Wallerstein, 1998, s:109112).

14

Resim 5: Woodrow Wilson, Birleik Devletlerin 28. bakan olarak grev yapmtr. Bar iin uluslarn birlemesi gerektiine inanm ve Milletler Cemiyetini kurmak iin aba harcamtr. Bilindii gibi bu cemiyet Birlemi Milletlere nclk etmitir.

ngiliz vatandalar araclyla (Holmes) fiyat ykselterek imtiyaz toplayan ABD petrol irketleri, 1927den itibaren bizzat blgeye girmilerdir. Daha sonra ARAMCO (Arabian American Oil Company) adn almtr ve blgedeki yeni emperyal vizyonun simgesine (en nemli aygtna) dnmtr. Anlan irket, 1933te Suudi Arabistan s olarak kullanarak blgede petrol aramaya balamtr (Yerasimos, 1994, s:228).

19301939 yllar aras, klasik

ngiliz-Fransz emperyal egemenlik

ilikilerinin grece zayflamasna ve yerine ABD liberal emperyalizminin arlk kazanmasna sahne olmutur. Manda rejimleri aama aama tasfiye edilmi ve bamsz ulus devletler kurulmutur.

1930da Irak d siyasetini Britanya ile egdml hale getirmesi, iki hava ss ve gerektiinde haberleme ebekesini kullandrma karlnda resmi bamszlk kazanmtr. Milletler Cemiyeti yeliine kabul edilmitir.

1932de Suud, eriata dayal Suudi Arabistan Kralln ilan etmitir. Bu gelime, Arap dnyasnda slamn siyasi bir yapya temel oluturabileceine dnk bir inancn glenmesine sebep olmutur. 1936da Msr, Milletler Cemiyetine kabul edilmitir. Britanya Msrn askeri igaline son verdiini ilan

15

etmitir. Yine de Svey Kanal evresindeki askerlerini geri ekmemitir. 1936da Suriye bamsz bir devlet haline gelmitir.

ABD, Suudi Arabistan zerinden ve ARAMCO araclyla blgeye yerlemeye balamtr. 2. Dnya Savanda lkesine ABD ss kurulan Suudi rejimi, 1950lerin ikinci yarsndan itibaren, Msr Devlet Bakan Nasrn anti-emperyalist Arap enternasyonalizmine kar, Arap dnyasnda emperyalizme baml rejimlerin yeniden retilmesinin maddi-manevi nderi olmutur.

Ortadounun 1939-67 arasndaki tarihinin balca olgusu, emperyal glerin blgeden ekilii, Arap ulus devletlerinin kuruluu ve Arap milliyetiliinin bir ulus-devletilik formuna dnerek kurulan ulusdevletlerde resmi ve popler ideoloji haline gelmesidir. Arap milliyetilii iktidara geldikten sonra taahhtlerini yerine getiremeyerek kmtr. Bu ykselii ve k karakterize eden balca siyasi gelimeler ise Svey Krizi, Cezayir Sava, Filistin Sorunu ve slami Muhalefetin ykselii olmutur.

2. Dnya Sava ncesinde Arap Dnyas Britanya ve Fransz emperyal sistemine sk skya balanmtr. Ancak, 2. Dnya Sava, gerek eski emperyal gleri ekonomik ve askeri olarak zayflatmas gerekse Araplara farkl alternatiflerin mmkn olduu bir dnya sunmas itibariyle deiimi tetikleyen nemli unsurlardan biri olmutur.

Bir Orta Avrupa sava olarak balayan 2. Dnya Sava, talyan ordularnn Maribde ilerlemeye balamasyla Ortadouya yaylmtr. 1940ta talyan ordular Kuzey Afrikaya girmi ve Britanyann konumunu tehdit etmeye balamtr. 1941de Almanyann douya, Fransz ynetimi altndaki Suriye ve Lbnana ve Almanya ile ilikileri olan bir grubun elinde olan Iraka doru ilerleyebilecei ynnde korkular ortaya kmtr. Bunun zerine Mays 1941de Irak Britanya tarafndan, Haziran 1941de Suriye bir Fransz-Britanya ortak gc tarafndan, ran da bir Britanya ve SSCB ortak gc tarafndan igal edilmitir. Sava sonras duruma bakldnda,

16

Britanyann eskiden hakim olduklar blgelere yine hakim olduu ve Fransann da Suriye, Lbnan ve Maripte varln srdrd grlmektedir. Ancak aslnda her ikisinin de hegemonyalarnn temelini oluturan askeri ve ekonomik gleri byk lde sarslmtr (Hourani, 1991, s:412-413).

Resim 6: Alman askeri lider Erwin Rommel 2.Dnya Sava esnasnda Kuzey Afrikadaki l savalarnda uygulad taktiklerde gsterdii stn baar sonrasnda mareal unvanna ykseltilmitir.

Sava sonrasnda, ABD ve SSCB, Britanya ve Fransay ekonomik, askeri ve politik adan glgede brakarak glenmilerdir. Dnya Yaltada Anglo-Amerikan emperyalizmi ve Sovyetler Birlii arasnda bllmtr. Orta Avrupa ve Orta Asya SSCB denetimine braklrken, Bat ve Gney Avrupa, Ortadou, Kuzey Afrika, Uzak Dou ve Pasifik blgeleri AngloAmerikan emperyalizminin nfuz blgesi olmutur (Tark, 2002, s:118).

Bu yeni hegemonik iftle beraber gelen jeokltrel deiim sonucu, eski smrge ve yar-smrgelerde ulusal kurtulu hareketleri ortaya kmtr ve baarya ulamtr. 1947de Britanya Hindistandan ekilmi; Hindiin, Malezya ve Endonezyada ulusal kurtulu ayaklanmalar balam; 1949da inde Halk Cumhuriyeti (HC) kurulmutur. ABD, devrimlerin yaylmas korkusuyla, Britanya ve Fransadan smrgelerini hzla tasfiye etmesinde srarc davranmtr (Tark, 2002, s:118).

17

Sava sona erdiinde, bir kuak boyunca Britanya ve Fransann neredeyse zel etki alan olmu Ortadou ve Marip, eski ve yeni hegemonik glerle Arap lkeleri arasndaki ilikilerin artk istikrarl olmad bir blge haline gelmitir. Savatan kat zerinde galip km olmakla birlikte ekonomik olarak km halde kan Fransann konumu zayflamtr. Cezayirde 1945teki gl isyan iddetle bastrlm ancak, ayn yl ierisinde Fransa, Suriye ve Lbnann tam bamszln kabul etmek zorunda kalmtr. Suriyenin tam bamszla kavumu olmas bundan byle ulusu bir parti iin daha azna rza gstermesini zorlatrmtr. Sava sonrasnda Britanyann Ortadoudaki konumunun baz bakmlardan glendii ve ABDnin savan hemen ardndaki dnemde Ortadounun Arap kesimlerinde hegemonik g olarak Britanyann yerini henz almak istemedii grlmektedir (Hourani, 1991, s:415-416).

Ancak, Souk Savan balamasyla Amerikan mdahalesi artmtr ve ABD, 1947de, Yunanistan ve Trkiyeyi Rus tehdidine kar savunma sorumluluunu stlenmitir. Souk Sava erevesinde Batnn Arap dnyasndaki siyasal ve stratejik karlarn koruma sorumluluunu da Britanyann stlendii grlmektedir (Hourani, 1991, s:416).

Britanya asndan bakldnda Ortadou, petrol, pazarlar, ulam ve mevcut yatrmlar nedeniyle hep nemli olmutur. Britanya bu blgedeki stratejik karlarn dostluk anlamalaryla korumaya almtr: Arap bamszln ve daha geni bir birlii desteklemi, Araplara kendilerini savunmalarna yetecek kadar ekonomik ve teknik destek taahht etmitir. Britanya, Arap hkmetlerinin ve ABDnin, kendi karlarnn Britanyann karlaryla rttne inanacaklarn dnm ancak bu dncenin tamamen yanl olduu mteakip on yl iinde grlmtr. Eski ve yeni hegemonik gler arasndaki atma zellikle 1950li yllarda zirveye ulamtr. Ancak Britanya ve Fransann blgeden nihai olarak tasfiye edilmelerinde, eski ve yeni hegemonik gler arasndaki atmann yansra gelien Arap milliyetiliinin de ok nemli bir rol olmutur (Hourani, 1991, s:416).

18

Ortadou ayn zamanda geleneksel ve modern demokratik lkelerin yan yana bulunduu bir blgedir. Blgenin parlamenter sisteme sahip en demokratik lkesi Trkiyedir. Ayrca srailin de demokratik bir lke olmasna karlk, aslnda koyu bir teokratik devlet nitelii de bulunmaktadr. 1979 devrimiyle kendine zg, ii inancna uygun bir rejime sahip olan rann seilmi bir parlamentosu, serbest seimlerle olumu bir devlet bakan bulunmasna ramen btn denetimin dini liderin ve dinsel brokrasinin elinde olmas sistemin demokratik olma iddiasna glge drmektedir. Ayrca Msr, blgede parlamenter rejimle ynetilen bir lke olmakla beraber demokratikleme ve demokratik katlm konusunda gerekli almlar yapamamas lkenin otoriter grnmn ne karmaktadr.

te yandan uzun yllar Baasn koyu basks altnda yaayan Suriye halk Beir Esadla beraber d dnyaya almaya balam ve nemli reformlar hayata geirmeye almaktadr. Monariyle ynetilen rdn ise blgede serbest seimle oluan parlamentosu ve ok sesli siyasal yaps ile zellikle II. Abdullahtan sonra daha demokratik bir grnme sahip olmutur. Suriye ve srail arasnda skm olan Lbnan, 1920lerden itibaren demokratik parlamenter sistemi uygulamaya balam olmasna karlk gerek etnik eitlilii nedeniyle yaad i savalardan gerekse Marunilerin sraili, Mslmanlarn ise Suriyeyi doal mttefik olarak grmeleri bu devletin kendi bana politika retmesine engel olmakta; hatta bamsz bir devlet olma grntsne glge drmektedir.

Blgenin gneyinde bulunan birleik Yemen her eye ramen demokratikleme konusunda ok ciddi bir kararllk sergilemektedir. Fakat bu iradenin nnde en byk engel demokrasinin geliimi iin gerekli olan ekonomik ve kltrel altyapnn yeterli olmamasdr. Ancak bunlarn dnda birer hanedanlk rejimleri olan Suudi Arabistan, Kuveyt, Bahreyn, Katar, BAE ve Ummanda demokrasi olduka yava ilerlemektedir (Ar, 2005, s:28).

19

Resim 7: Snrlar cetvelle izilen baz Ortadou devletleri

2. Dnya Sava ve sonrasnda yeniden ina edilen Ortadou devletlerinin hemen hi birisinin snrlar ve uluslar kendileri tarafndan belirlenmemitir. Snrlarn nemli bir blm harita zerinde cetvellerle izilmi ve halklar eitli devletlere blnvermilerdir. ktidarlar da kendi tarihsel evrimleri ierisinde olumamlardr. rnein; Iraktaki ii ounluk, Snni aznlk tarafndan; Lbnandaki Mslman ounluk, Hristiyan Maruni aznlk tarafndan; Filistindeki Mslman ounluk Yahudi aznlk tarafndan ynetilir hale gelmitir. Arabistan Yarmadas, yzlerce kabileden birisi olan Suudi ailesi, rdn ise Haimi ailesi tarafndan ynetilirken; Krtler devlete, Filistinliler ve Yemenliler ikier devlete blnmlerdir (Dedeolu, 2002, s:43-44).

Ortadou lkelerinin devlet bakanlar sresiz ve rakipsiz tek liderlik kompozisyonu izmektedirler. Bu balamda, bir petrol denizinin ortasnda yer alan bu devletler kresel g odaklarnn hedefi haline gelmilerdir. gal edilen, tehdit edilen, sindirilen ve koloni haline getirilen bu devletlerin yeniden yaplanmasnn mimar ABD olmutur (Gereksever, 2005, s:39).

20

Sava sonrasnda Amerika Birleik Devletleri, ngiltere ve Fransa, yeni sava olaslklarna kar nlem almak amacyla 25 Mays 1950de Arap lkeleri ve sraile snrl silah sat karar almlardr. SSCB, bu karara katlmam ve silah sat konusunda avantajl bir pozisyon kazanmtr. Bu, ayn zamanda Sovyetler Birliinin Ortadouya almn da kolaylatrmtr (Dedeolu, 2002, s:48).

Bilindii zere ABDnin Ortadou politikalar; deiim/devamllk, ksa/uzun vadeli ekonomik/siyasi karlar, i politika/d politika, Araplar/ srail, demokrasi-insan haklar/reelpolitik, silah/petrol/finans, (ABD Yahudi lobileri, liberaller/muhafazakarlar/Dileri/Pentagon Savunma Bakanl),

diplomasi/g kullanma, mttefiklerle ortak hareket/tek tarafl politikalar, kiisel/brokratik tercihler ve atmalar, kamuoyu yoklamalar ve seim basklar gibi baz gerilimler iinde olumakta ve uygulanmaktadr (Aka, 2004, s:145).

Resim 8: Yahudi gmenler 1946. Pankartta Kapy ak tutun yazmaktadr.

21

Resim 9: 14 Mays 1948 gn, ngiliz ynetiminin sresi dolduktan sonra, srail bamszln ilan etmitir. Ayakta olan kii srailin ilk babakan David Ben-Guriondur . srail adnda lke kurduklarn ilk o aklamtr. Ben-Gurion, btn hayatn Yahudiler iin bir anavatan edinebilmek gayretiyle geirmitir. Hemen yukarsnda grlen resimdeki kii ise Siyonist hareketin kurucusu ve ayn zamanda bir gazeteci olan Theodore Herzldir.

Ortadoudaki sz konusu dzensiz ve karmak yap, atmalarn uygun zeminini olutururken, srail Devletinin kurulmas krizlerin aa kmasnda rol oynamtr. Bu haliyle de Souk Sava dneminde Ortadou, daha ok kriz evreleri ile ele alnabilir olmutur (Dedeolu, 2002, s:44).

Etnik ve dinsel gruplar asndan byk bir zenginlik gsteren Ortadouda, genel olarak temel etnik grubun etkili olduu gzlenmektedir. Ayn zamanda blge nfusunun bete drdn oluturan bu etnik gruplar Araplar, Trkler ve Farslardr. Araplar, blgedeki devletlerin ounda baat konumda olmalarnn yan sra dier devletler iinde de aznlk konumunda yaayan topluluklar halinde btn blgeye yaylmlardr. Trkler, ounlukla Trkiyede yaamalarna ramen, Suriye, Irak ve randa nemli topluluklar halinde mevcutturlar. Tamam ran snrlar ierisinde

22

yaayan Farslar ise kendi lkelerinde dahi nfusun ancak yarsn oluturabilmektedirler. Bu etnik grubun dnda Krtler, blgedeki drt devlete yaylmlardr. Krtlerin dnda zellikle randa yaayan ve saylar milyonu bulan Lurlar, Farsaya yakn bir dil konuan, rann Kuzistan blgesinde yaayan ve saylar bir milyona yaklaan Bahtiyariler ve yine ayn orandaki Beluciler, Ortadoudaki dier etnik gruplardandr (Dedeolu, 2002, s:133).

Ortadouda modern an balangcn, dnyann her yerindeki gibi, Batnn etkisiyle, daha net bir biimde de Avrupa emperyalizminin ortaya kmas, yaylmas ve yol at deiikliklerle anlatmak bir gelenek olmutur. Bu etkinin balangcna ilikin farkl tarihler kabul edilmitir. Kimilerine gre, 1798de Fransz ordusunun Msra girmesi; kimilerine gre de galip Rusyann malup Osmanl mparatorluunu imzalamak zorunda brakt ykc Kk Kaynarca Antlamas; kimilerine gre ise 1683te Trklerin Viyana kuatmasndaki son baarszlklar, bu srecin balang tarihidir (Lewis, 2005, s:315).

Resim 10: Napolyon Bonapart 19.yzylda yaam byk askeri dehalardan birisidir. Bat Avrupann ounu ve Msr fethetmitir. Bilindii gibi Napolyon 1804 ylnda kendisini Fransa mparatoru ilan etmi ve ihtilalden sonra bozulan lke yapsn tekrar dzene sokmak iin bir dizi reform gerekletirmeye almtr. Napolyonun reformlarndan bazlar gnmzde hala etkisini hissettirmektedir.

23

18. yzyl sonunda General Bonapartn ordusuyla Msra gitmesi, Ortadoudaki olaylarn seyrini etkilemi ve Avrupal byk devletlerin karlar, eylemleri ve amalaryla kimi zaman krizler kmtr. En sonunda Osmanllarn ekilmesiyle yerlerine blgenin hakimleri olarak batl devletler geince, imparatorluk rekabetleri de yeni ve daha dorudan bir duruma gelmitir. Sz konusu rekabetlerin dnemi vardr. lk dnemde, blge byk oranda ngilizler ve Franszlarn elinde kalmtr ve ikisi arasndaki mcadele uluslararas ilikilerin balca konusunu oluturmutur. kinci dnemde, 1930lar ve 1940lardaki ngiliz-Fransz hakimiyeti nce Faist talyadan, sonra da Nazi Almanyasndan yeni tehditlerle karlamtr. nc dnemde, yani 2. Dnya Savanda Almanlar ve talyanlar bertaraf edilmilerdir. Sonrasnda da glerini kaybeden Fransa ve ngiltere hakimiyetlerini de kaybetmilerdir. Bu gelimelerin ardndan, yeni bir mcadele daha uzaktaki yabanc devletler olan Sovyetler Birlii ile Birleik Devletler arasnda balamtr (Lewis, 2005, s:397-398).

Petroln bulunmas, karlmas ve kullanlmas, bu yzylda blgedeki en nemli deiikliklerinden biri olmutur ve Ortadounun Rusya ynetimindeki yerlerinde balamtr. 1842 ylnda Apsheron yarmadasnda ilk petrol sondaj yaplmtr. Rus Azerbaycannda petrol sanayinin gelimesi ile Pensilvanyadaki Amerikan petrolnn gelimesi yaklak olarak ayn zamanda olmutur. 1863 ylnda Bakde ilk rafineri ina edilmitir. 1877-1878 yllarnda Apsheron petrol blgesinden Bakye ilk petrol hatt denmitir. Rus Devrimi yaklarken Rusyann petrolnn yzde doksan bei Bak petrol yataklarndan salanyordu. Avrupal ve Amerikal iadamlar, henz bamsz olan ran ve Osmanl topraklarnda ayrcalk kazanmak zere ilk giriimlere balamlardr.

20. yzyln balarnda ran ah, aslnda Yeni Zelandal olan bir ngiliz iadam William Knox DArcyye ilk nemli ayrcal tanmtr. Sonra da DArcynin ayrcal Anglo-Iranian Oil Company tarafndan alnmtr. Bu, ou ngiliz, Fransz Hollandal ve Amerikan olan imtiyaz irketlerinin imtiyaz hakkn deyerek Ortadou petroln kartmalarnn ilk rnei olmutur.

24

Sonralar da srasyla ran, Irak, Arabistan ve baka yerlerde yeni byk petrol yataklar bulunmutur. Bylece Ortadou petrol reten balca blgelerden biri olmutur (Lewis, 2005, s:409-410).

Ortadounun ekonomik durumuna gelince; Ortadou devletlerinin ekonomisinin deerlendirirken, bir takm unsurlar dikkate almak gerekir. Bunlar hammadde kaynaklar, sanayi, tarm, ulatrma, milli gelir, kaliteli nfus ve enerji gibi temel unsurlardr.

Ortadou lkelerinin ekonomik ynden kendilerine yeterli olduklarn sylemek mmkn deildir. Zira blgedeki devletlerin birou 1. Dnya Savana kadar, Osmanl mparatorluunun siyasi ve ekonomik kontrol altnda kalmtr. Ancak Osmanl mparatorluunun da ekonomik ynden Avrupaya baml olduu bir gerektir. Btn Ortadou lkelerinde grlen sanayi gerilii ve da bamllk, Osmanl mparatorluunun dnya gidiatna ayak uyduramamasyla izah edilmektedir. Ortadou lkeleri, gnmzde bu geri kalmlktan kurtulmak iin, ellerinden gelen abay gstermektedirler.

Baz Arap lkeleri ve randaki petrol bir tarafa braklacak olursa, Ortadou, hammadde bakmndan zengin saylmaz. Blgenin geni llerle kapl olmas ve elverili olmayan iklim artlar da hammadde kaynaklarn etkiler.

Ortadou, nehir yataklar ve baz dank blgeler dnda bitki rts bakmndan ok fakirdir.

Ortadou petrolleri, Batl devletlerin nderlii ile kefedilip ortaya karlabilmitir. Baka bir anlatmla, Ortadounun dnya lsnde nem kazanmasnn nde gelen sebeplerinden biri ve hatta birincisi petroldr. Ortadou, petrol rezervleri ynnden dnyann en zengin blgesidir. Yaplan aratrmalar, Ortadou petrol rezervlerinin yaklak 40 milyar ton olduunu onaya koymutur. Bu rakam dnya petrol rezervlerinin % 60n tekil

25

etmektedir. u anda dnyadaki dier rezervlere gz atlacak olursa BDT (Bamsz Devletler Topluluu)nin % 15, ABDnin % 12, Afrika lkelerinin % 10 ve Venezellann da % 3 olduu grlr (Memi, 2002, s:59).

Halen dnyada retilen enerjinin % 60nn petrolden elde edildii gerei gz nnde tutulursa, dnyada kullanlan tm enerjinin % 40nn Ortadou lkelerinden elde edildii sonucu ortaya kar (Yalazan, 1985, s:111). Btn bunlar, dnyann sanayilemi lkelerinin Ortadou ile ilgilenmelerinin temel sebebini, tm akl ile ortaya koymaktadr (Memi, 2002, s:60).

Avrasya ABD iin kayg verici gelimelerin de corafyasdr. Bir yandan in son 10 ylda ortalama % 7 gibi bir oranla istikrarl bir biimde byrken anghay gibi yeni ittifak araylarna da girmektedir. Ayrca Avrupann Eurosu Avrasyada ekicilik kazanmaktadr. Rusya ekonomik olarak kalknmasna devam etmektedir. ABD adna bu kayglarn giderilebilmesi iin Avrasyaya bir an evvel nleyici vuru doktriniyle mdahale edilmesi ncelik kazanmaktadr.

Blgede Arap olmayan askeri g; Trkiye, srail ve ran, en etkili aktrler olma durumlarn muhtemelen srdreceklerdir.

2.2. ran, Komular ve likileri

2.2.1. Genel

Asyann gneybatsnda, 25-39 kuzey enlemi ile 44-63.39 dou boylamnda yer alan ran, kuzeyde Azerbaycan, Hazar Denizi, Nahcvan ve Ermenistan, dousunda Afganistan, Pakistan, Trkmenistan, gneyinde Basra Krfezi ve bu krfezde yer alan irili ufakl on iki adaya sahip olup, batsnda Trkiye ve Irak ile evrilmi bulunan bir Ortadou lkesidir (Can, Avrasya Dosyas ran zel, lkbahar 1995, s:24).

26

Bugnk ran szcnn kk olarak kabul edilen Ari, Aryan, Ariya ve Aryani kelimeleri eski Ari kavimlerine dayanr ve ran Arya lkesi anlamna gelmektedir. Ana vatanlarnn neresi olduu tartma konusu olmakla beraber, kuzeyden geldiklerine inanlmaktadr. Ariler gnmzdeki ran yaylasna M. 20001500 yllarnda gelmilerdir. Aratrmaclar M. 2000 yllarnda Hint Avrupal olarak kabul edilen Medler ve Perslerin Kuzey randaki yksek arazileri ele geirdiklerini kabul etmektedirler (Harp Akademileri Komutanl Yaynlar, 1994, s:4).

rann doal yaps Asya ile Afrikann yzyllar, hatta binyllar boyu birbirini sktrmas ile olumu kumlu, killi, dal, oval geni bir yapdr. Yzlm Trkiyenin iki kat kadar olup: 1.645.000 kilometrekaredir.

Resim 11: Gney rann engebeli arazi yapsna bir rnek. lkenin %70inde ikamet edilmemektedir.

Yer ekilleri itibariyle ran platosu ve i kesimlerde yer alan iki l alan, lke arazisinin nemli bir blmn tekil etmektedir. ran etraf dalarla evrelenmi byk bir yayla grnmndedir. Topraklarnn dou yarsn byk ller kaplarken, yerlemelerin youn olduu yerler daha ok

27

gneybat ve kuzeybatdaki dalk blgelerde yer alan vadi tabanlar ve i platolardaki vahalardr (CIA World Factbook, www.cia.gov).

Suudi Arabistandan sonra en geni topraklara sahip olan randa, topraklarn ancak bete birinin tarma elverili olmas, nfusun daln etkiler. Nfus younluu sfahan, Mehed, Tebriz, iraz, Ahvaz ve Abadan gibi merkezlerde toplanmtr (Memi, 2002, s:55).

ran topraklarnn byk bir blmnn tarma elverili olmamas bir dezavantajdr. Hazar Denizi kylarnda yetitirilen ay ve gneyde yetitirilen hurma, fstk ve zeytin dnda nemli bir tarm rn yoktur (Memi, 2002, s:61).

ran-Trkiye snr 1639 Kasr- irin Antlamasyla izilmitir. 23 Ocak 1932de yaplan baz kk deiikliklerle bugnk eklini almtr. Snr uzunluumuz 488 kilometredir. rann kara snr 5128 kilometre, deniz snn 2616 kilometredir. Toplam snr 7744 kilometredir.

rann en uzun snr Irakladr. 1336 kilometre uzunluundaki snr iki lkenin sinirlerini de tarih boyunca ok ypratmtr. ki lke arasndaki snr oluturan attlarap suyolu ran-Irak savann da balama nedeni olmutur. rann Trkmenistanla 960, Afganistanla 936, Azerbaycanla, Pakistanla 522, Ermenistanla 35 kilometre snr vardr (Balbay, 2006, s:85).

Hazar Denizindeki sahil uzunluu ise 740 kmdir (http://www.cia.gov).

ran; Ortadouda, Umman ve Basra Krfezleri ile Irak, Pakistan ve Hazar Denizi arasnda kalan blgede konumlanmtr. ahn devrilmesinden sonra 1979 da ran slam Cumhuriyeti adn almtr ve teokratik bir rejimle ynetilmeye balanmtr (Cankara, 2005, s:55).

ran 19. yzylda ngiltere ve Rusya arasnda Avrasya corafyasnda yaanan byk rekabetin, Byk Oyunun sahnelerinden birisi olmutur.

28

Bir

"tampon

devlet"

olarak

siyasi,

iktisadi

ve

sosyal

gelimesini

salayamamtr. 1907'de

ngiltere ve Rusya

ran' nfuz blgelerine

ayrarak aralarnda paylamlardr. 1.Dnya Sava'nda tarafszln ilan etmesine ramen, ran itilaf ( ngiltere ve Rusya) ve ittifak (Almanya ve Osmanl Devleti) gleri arasnda bir sava alan haline gelmitir. Srekli i karklklar ve igaller yaamtr. 1.Dnya Sava'nn bitimiyle birlikte kaosa srklenmitir. 1921 ubatnda Rza Han isminde milliyeti ve antiemperyalist bir subayn hkmet darbesi yapmasyla 'i ve d dmanlar'a kar verdii milli mcadelesine balamtr. Rza Han, gl bir ordu oluturarak, bir yandan ran ierisindeki ayaklanmalar birer birer bastrp merkezi devleti glendirirken dier yandan lkenin ngiltere ya da Sovyet Rusya'nn kontrolne girmemesi iin mcadele etmitir.

ngiliz ve Rus/Sovyet basks iki sava aras dnemde devam etmitir. ran bu basky dengeleyebilmek iin 'nc g' olarak Almanya ile yaknlama iine girmitir. Ayn zamanda Trkiye dahil komularyla Sadabad Paktn (1937) imzalamtr. 2.Dnya Sava'nn hemen banda tarafszln ilan etmitir. Ancak Sovyetler Birlii'nin ngiltere ile mttefik olmasndan sonra gerek transit yolu garantiye almak gerekse Alman nfuzunu krmak iin 1941 Austosunda iki lke ran' kuzeyden ve gneyden igal etmilerdir. Rza ah olu adna tahttan feragat ederek lkeyi terk etmitir. Ocak 1942'de, ngiltere ve Sovyetler Birlii ile ittifak anlamas imzalamtr. 1946'ya kadar mttefiklerin igalinde kalmtr. 2. Dnya Sava sonrasnda "Souk Sava"n ilk mcadele alanlarndan biri olmutur.

Sovyet kontrol altnda olan blgelerde Azeri ve Krt cumhuriyetleri kurulmutur. Musaddk'n ran petrollerini milliletirmesi bata ngiltere olmak zere Bat'yla arasn amtr. Sonunda 1953 ortalarnda ngiliz ve Amerikan gizli servislerinin ortak bir operasyonuyla Musaddk devrilmitir. Bundan sonra Sovyetler Birlii faktrnn de etkisiyle btn gvenliini Amerika'ya ve Amerikan askeri yardmna balamtr. Bu uurda 1955te Badat Pakt'na girmitir. Ancak deien dnya dengeleri nedeniyle

29

istedii gvenlik emsiyesini bir trl elde edememitir. Btn bu srete sosyoekonomik bakmdan geri kalmtr. Milli btnln salayamamtr. Merkezi hkmet ve brokrasi zayf; ordusu sayca az ve gsz kalmtr.

Bu tablonun bir ksm 1970lerin balarnda deimeye balamtr. Petrol gelirlerinin hzla artmas ran'n modernlemesine ve silahlanmasna imkan tanmtr. Amerika'nn Ortadou'da benimsedii yeni strateji de ran'n bu abalann pekitirmitir. ran bir yandan snrsz silahlanma olanana kavuurken, dier yandan d politikada ABD'nin blgedeki 'en gvenilir' mttefiki haline gelmitir. Krfezde ve btn Ortadou'da stnlk arayna girmitir. Kuzey Iraka ve Ummana mdahalede bulunmutur. Nkleer almalara balamtr. ABD ise ah rejimi iine yarad srece ierdeki 'diktatrl' grmezlikten gelmeyi tercih etmitir.

ran 19. yzyldan balayarak srekli d mdahaleye maruz kalmtr; byk glerin mcadele ve paylam alan haline gelmi ve egemenlik ve bamszln ne i ne de d politikasnda koruyabilmitir. Jeopolitik konumu ran'n hem kilit bir lke olmasn salam, hem de byk gler arasndaki stratejik mcadelenin alan haline getirmitir. ran milliyetilii ya da 'milli hafzas' ran'da byk hasarlar brakan bu tarihsel tecrbe ile beslenmitir.

1979 ran slam Devrimiyle birlikte btn dengeler deimitir. Tam bamsz bir d politika izlemeye balayan ran, ABD iin dman lke haline gelmitir. ABD tarafndan iktisadi ve siyasi izolasyona tabi tutulmutur. 1980-88 ran-Irak Sava srasnda Bat ve Bat yanls Arap lkeleri tarafndan askeri ve iktisadi ambargolara maruz kalan ran byk ykmlara uramtr. Irakla savan bitmesinden sonra ve 1990-91 Kuveyt krizinin/savann ardndan da bamll nleme ve her alanda kendi kendine yeterli hale gelme, kard dersler dorultusunda caydrclk kapasitesini arttrmak ya da bir daha ayn eylerin bana gelmesini nlemek iin askeri kapasite bakmndan eitli tehditlerle baa kabilecek duruma

30

gelme, ran' (deien yeni stratejik ortama uygun olarak) Ortadou'da ve Avrasya'da etkili/vazgeilmez bir blgesel g haline gelme, ran'n savunma ve gvenlik planlarn belirleyen temel hedef olarak ortaya kmtr. Btn bunlar hi phesiz ran'n Devriminin bandan beri (ubat 1979) ve zellikle Irak ile savan balamasndan itibaren (Eyll 1980) yaadklarnn neticesi olarak belirlenmitir. Yabanc silah irketlerine bamllktan kurtulmak iin kendi silah ve savunma sanayini gelitirmeye almtr. lerde karlaaca ambargolardan etkilenmemeye almtr. Tek bir kaynak yerine farkl kaynaklardan silah almaya ve ayn zamanda yeterli bir yedek para stoku oluturmaya dikkat etmitir.

Ayn zamanda bu kendine yeterliliin bir baka gstergesi olarak, Irak'n baarsnda byk pay olan ve eksildii nedeniyle ran'n ok sknt ektii kimyasal ve biyolojik ya da konvansiyonel olmayan silahlara ve fze teknolojisine ynelmitir. Bu tecrbenin altnda askeri kuvvetlerini modernize etmeye ve silahlanmaya almtr. Sekiz yl sren ran-Irak sava srasnda uzun vadeli plan eksikliini, askeri ve insan gc ihtiyacn mali ve i kaynaklarla entegre etme eksikliini, sava amalar ile kapasiteleri arasndaki uyumazl grmtr. Caydrclk kapasitesini arttrabilmek iin daha iyi silahlanm ve daha entegre askeri gler (zellikle hava ve deniz kuvvetlerinde) oluturmaya almtr.

ran milliyetiliinin gerekse devrimci ii slam'n etkisindeki ran'n toprak peinde deil stat peinde olduu kabul gren bir anlaytr. Bunun tek istisnas ran' Birleik Arap Emirlikleri (BAE) ile kar karya getiren (ve tpk att'l-Arab meselesinde olduu gibi kkleri ah dnemine hatta 19. Yzyl'a giden) Basra Krfezi'ndeki ' adalar' meselesidir. Bunun haricinde ran Sovyetler Birlii daldktan sonra bile komularndaki herhangi bir toprak paras zerinde herhangi bir iddiada bulunmamtr.

ran, 1979 sonras pragmatik ve tedrici bir d politika izlemitir. Devletin karlar ile dinin karlar elitiinde devletin karlar (ya da milli karlar) dorultusunda hareket etmitir. Sovyetler Birlii'nin dalmasyla

31

birlikte ran'n jeopolitik ortam son derece deimitir. Ayn ekilde Kuveyt krizi/sava sonrasnda Irak'n zayf ve yalnz kalmas da ran'n temel stratejik bakn deitirmitir. Bu yeni stratejik ortam ilgin bir ekilde bir yandan ran' rahatlatrken, bir yandan da yeni endielere sevk etmitir. ki ezeli ve ciddi tehdit (Rusya ve Irak) bir sre iin saf d kalmtr ancak yeni oluan kuzey snrlarndaki (Orta Asya ve Kafkasya) istikrarszlk ve Krfez'de artan Amerikan askeri varl endie kayna olmaya balamtr. Sovyetlerin k ran' gvenlik bakmndan rahatlatm ve Hazar ile Krfez arasnda bir transit a ve pazar olarak ran'n nemi artmtr.

Ancak bunun avantajlarn tam olarak yasayamadan Kuveyt krizi/sava sonucu Krfez'deki Amerikan askeri gcnn artmas ve Krfez birlii rgt (GCC) lkelerinin Amerika tarafndan stn silahlarla donatlmas bir tehdit olarak alglanmtr. ran her eye ramen, bu yeni stratejik evreye uygun yeni politikalar gelitirmeye balamtr. Blgedeki stratejik tehditlerin yan sra, ran asndan snr gvenliini salamak, kaakl, kaak gmen ve uyuturucu trafiini nlemek gibi konular da ciddi bir sorun tekil etmeye balamtr.

ran, ah dneminde ilkretim seferberliine ynelmi, ancak bu almalar okur-yazar orannn yzde krkn zerine karamamtr (Memi, 2002, s:55).

Sovyetler Birliinin dalmas ve Kafkasya ve Orta Asyada 8 yeni bamsz devletin kurulmas, blge jeopolitiinde byk yapsal deiikliklere sebep olmutur. Bu deiiklikler, komu lkelerin gvenlik politikalarn, blgesel ilikilerini ve Rusya ve yeni bamszlna kavuan cumhuriyetlerle olan ilikilerini nemli derecede etkilemitir. Ayrca, ran yeni bamszln kazanm lkelerle genilemi olan yeni jeopolitik ve ekonomik pozisyonuna balantl olarak kendisi iin uygun bir rol saptamaya almaktadr (olak, Avrasya Dosyas; ran zel, Sonbahar 1999, Sonbahar 1999, s:211).

32

1990'larda Irak'la birlikte 'ikili evreleme' politikasna muhatap olmutur. 1990 sonras ABD askeri varl tarafndan evrelenmeye balanmtr. Dostlarnda ve dmanlarnda (ve dmanlarnn blgedeki dostlarnda) bulunan nkleer silahlar tehdit olarak alglamtr.

ran yeni cumhuriyetler ile olan ilikilerinde de kkl deiiklikler geirmitir. nceleri bir nfuz alan olarak grd bu cumhuriyetlere ideolojik model sunma dncesinden vazgemi, ekonomik alanda gcn arttrarak blgenin nemli bir unsuru olarak dengelerde yerini alma abalarna girimitir. Yeni nfuz alannn ortaya k ile hem yeni devletlerden faydalanma, hem de toprak btnlne sahip kabilme alarndan yeni stratejiler retmek gndeme gelmitir.

rann sunaca modelin, blgede kabul gren sekler-demokratik srail ve Trkiye modellerinin tersine znde siyasal slamn yer ald bir stratejiyi esas alaca dnlmekteyse de, bunun byle olmadn zaman gstermitir. Ancak ran, Trk Cumhuriyetlerine slami meselelerde ok dikkatle yaklamakta, Trkiye ve Msr gibi laik lkelerin, Pakistan ve Malezya gibi yeni- slamc devletlerin ve Snni arlkl Suudi Arabistann kendisine gre nispi nfuz kolaylklarn dikkate almaktadr. Ayrca, rann farknda olduu bir dier gerek, Trk Cumhuriyetlerinin sorunlarnn zmnde devrimci yollardan ziyade kademeli ve evrimsel zm metotlarn tercih ettikleri ve en nemlisi bat tipi ekonomik modele gei ynndeki kararllklardr. kinci tercih, te yandan, Humeyni sonras rannn yabanc olmad bir gelimedir (olak, Avrasya Dosyas; ran zel, Sonbahar 1999, Sonbahar 1999, s:214).

Bamszlk sonras Trk Cumhuriyetleri bir d g mcadeleleri arenas eklinde kendini gstermitir. Bu alanda etkinlik sava veren kresel merkezi g sahibi olan lkelerin yan sra, blgede varlk ve etkinlik mcadelesi iinde olan lkeler de sz konusudur. Blge zerinde dengelerde yerini almak isteyen lkeler iinde nemlilerinden olan ran slam Cumhuriyeti pek ok bakmdan bu lkeler zerinde varlk mcadelesi iinde olma

33

gereksinimi duymaktadr. ran, Trk Cumhuriyetlerine ynelik etkinlik, teknik ve ekonomik yardm, kltrel ve tarihi balar ve gerektike dini rehberlik gibi unsurlarla oluturduu kombine tesir a ile nfuzunu artrma abalarn srdrmektedir (olak, Avrasya Dosyas; ran zel, Sonbahar 1999, s:223).

slam devriminden sonra ABD nderliinde balayan yalnzlatrma politikas karsnda ran, blgeyi bir k menfezi olarak grmektedir. ran bu lkelere nfuzu ile blgesel tecridini krmay deien gvenlik dengesinde ayann altndaki kaygan zemini kaybetmemeyi ve bu lkelerin zengin ekonomik kaynaklarndan faydalanmay amalamaktadr.

Balangta Tacikistan ile milli ve dilsel, Azerbaycan ile de dinsel balarndan dolay kendini siyasal bir g olarak alglasa da, bu ok srmemi, cumhuriyetlerin laik demokratik hedeflerinin belirgin ekilde dile getirilmesi ve rann model olarak kendini sunmasnn kesin bir dille reddedilmesi karsnda, politikalarn deitirerek blge zerinde ekonomik g edinme yollarn aramaya balamtr.

ran, Trk Cumhuriyetleri yneliminde batl devletlerin zannettiklerinin tersine siyasal slam ile deil, daha ok teknik ve ekonomik kaynaklar vastasyla ticareti genileterek ilikilerini, dolaysyla nfuzunu artrmay tercih etmitir. 1999, s:223). rann blgeye ynelik nfuz almalarnda en nemli rakipleri Trkiye ve sraildir (olak, Avrasya Dosyas; ran zel, Sonbahar

34

Resim 12: 11 Eyll 2001de gerekletirilen ve Dnya Ticaret Merkezinin yerle bir olmasnn yannda btn dnyada yeni bir dnemin balamasna sebep olan terrist saldrnn grnts insanlara dehetli dakikalar tekrar yaatmaktadr. 3000den fazla kiinin hayatn kaybettii bu saldr ayn zamanda ABDnin maruz kald en byk terrist eylem olmutur.

11 Eyll balamtr.

2001 ile

birlikte btn dengeler tekrar

deimeye

ran 2001 sonras, ABD'nin politikalar sonucu iki nemli

'dman'ndan, Taliban ve Saddam rejimlerinden kurtulmutur ama ayn zamanda Amerikan askeri varl ile evrelenmitir. zellikle 2003 sonras ortaya kan yeni Irak ('ii kua') sebebiyle byk bir stratejik avantaj kazanm, ama ayn dnemde Nkleer faaliyetleri nedeniyle bata ABD olmak zere Batl lkelerin basksna ve tehditlerine maruz kalmtr (SETA ran Dosyas, Temmuz 2006, s:30).

ran gnmzde neredeyse 3.Dnya Savann balamasna sebep olabilecek diplomatik baar/baarszlklarla dnya gndemini megul etmektedir.

35

2.2.2. Ortadounun nemli Corafyas; RAN

rann bakenti Tahrandr ve nfus art ise ylda yaklak % 1.08dir (http://www.cia.gov) rann nfusu 1980de 39,1 milyondan 1998de 61,4 milyona ulamtr. 2015te 82,1 milyona, 2030 da ise 98 milyona ulaaca tahmin edilmektedir (Cordesman, CSIS, Eyll 2000, s:5).

Modern tarihte ran'n jeopolitik bakmdan kavak/merkezi konumda oluu tarihsel bakmdan hem avantajna hem de dezavantajna olmutur. Jeopolitik bir etkileim alam olarak blgeler ve ktalararas gei niteliine sahip olan ran hem Asya-Avrupa gney balantsnn ana gei hatt zerinde, hem de Avrasya ana ktasnn kuzey-gney merkezi gei hattnn dou yakasndadr. Avrasya ktasnn iki nemli idenizi ve krfezi olan Hazar ve Basra Krfezi ile balants vardr. ran'n genel jeopolitik durumuna bakldnda ok uzun deniz snrlarnn yan sra yedi lkeyle kara snr olduu grlmektedir. Hi phesiz bu durum ran Dosyas, Temmuz 2006, s:27). ran'n gvenlii ve savunmasnda potansiyel olarak ciddi bir sorun tekil etmektedir (SETA

rann Azerbaycan, Ermenistan ve Nahcvan arasndaki snrn oluturan Aras Nehri zerindeki kara ve demiryolu kprleri stratejik bir nem tamakta olup, imha edilmeleri durumunda rann bu lkelerle fiziki balants kopacaktr. Bunlardan en nemlileri, Culfa yaknndaki demiryolu kprs ile takpr ve Hodaaferin ay zerindeki karayolu kprsdr.

Yine Tahran Hazar kylarna balayan en ksa yn olan Tahran-Kerejalu yolu zerinde, uzunluklar 800-3000 metre arasnda be adet tnel ile Besi Mustafazan Viyadk Kprs bulunmakta olup, bunlardan sadece birinin imhas durumunda bu yolun aylarca kapatlmas olasdr.

ok nemli bir yaklama yn olan Tahran-Tebriz gzergah zerinde de, Miyane dalk blgesi ok kritik bir neme sahiptir. Miyane ehrinin batsnda Tahran-Tebriz karayolu zerinde bulunan iki adet tnel ile yine

36

Miyane yaknlarnda Kzl zen Nehri zerinde bulunan kara ve demiryolu kprleri ok nemli olup, imhalar durumunda bu ynlerin de uzun sre ulama kapatlmas olasdr (Balbay, 2006, s:95).

Dnyann en nemli ulatrma ve petrol yollarn kontrol etmesi, en nemli pazar ve kaynak alanlarna ve ayn zamanda da byk petrol rezervlerine sahip olmas, bu lkenin dnya politikasnda ve askeri stratejisinde nemini muhafaza etmesine yardmc olmaktadr (Can, Avrasya Dosyas ran zel, lkbahar 1995, s:27).

Hazar denizine alan jeopolitiiyle bir Orta Asya lkesi olarak da deerlendirebileceimiz ran, ayn zamanda gneyde Basra Krfezine alan kritik corafi zellikleriyle de gnmzde devletlerin enerji odakl siyasi ve iktisadi politikalarnda stratejik bir konumundadr (Gk, 2005, s:1-2).

ran'n yaad tarihsel tecrbe (SETA ran Dosyas, Temmuz 2006, 31). 19. yzyl 1907 1911 Byk Oyunun bir paras olan ran, ngiltere ile Rusya arasnda 'tampon devlet' haline geldi. ngiltere ve Rusya tarafndan paraya blnerek paylald. 1906'da ilan edilen meruti/anayasal rejim Rusya ve ngiltere'nin basksyla ykld. ahn mutlakyet rejimi byk devletlerin basksyla pekitirildi. Rusya ran topraklarn igal etti. 1914 1. Dnya Savanda tarafszln ilan etmesine ramen, tilaf ve ttifak devletleri arasnda mcadele alan oldu. Topraklar igal edildi; karlkl savalara sahne oldu. Srekli i siyasi kargaalklar yaad. 19181921 1918 sonrasnda ngilizlerin siyasi ve askeri kontrol altna girme tehlikesi ile karlat. 1921'de askeri bir darbeyle iktidara gelen Rza Han, Kaar hanedann ykt. Pehlevi hanedann kurdu, ngiltere'den ve SSCB'den bamsz ve modern bir ran yaratmaya alt. 1930 1930'larda, ran zerindeki ngiltere ve SSCB basksn

37

dengelemek iin, 'nc g' olarak Almanya'ya yaklat. 1937 1941 ran, Trkiye, Irak ve Afganistan ile beraber Sadabad Pakt'n kurdu. ran 2. Dnya Sava banda tarafszln ilan ettii halde, Austos 1941'de Sovyetler Birlii ve ngiltere tarafndan kuzeyden ve gneyden igal edildi. ran ordusu kt. 1941 Rza ah tahttan feragat ederek gnll srgne gitti; yerine olu Muhammed Rza ah geti. karlp tekrar ngiltere'ye baland. 1941-1946 Savan sonuna kadar Sovyetler Birlii, ngiltere ve ABD ran topraklarn igal etti. 1946 Savan bitiminde Sovyetler Birlii askerlerini ran topraklarndan ekmekte direndi. Sovyet igal blgelerinde 'bamsz' Krt ve Azeri cumhuriyetleri kuruldu. 1951 1951'de milliyeti devlet adam Muhammed Musaddk, ah'a ramen babakan oldu ve ran petrollerini milliletirdi. Tam bamszlk bir d politika izlemek istedi. 1953 1953'te Musaddk, Amerikan ve ngiliz gizli servislerinin ortak bir darbesiyle devrildi. ah Muhammed Rza Pehlevi, yurtdndan dnerek iktidar sahiplendi, lke tekrar Batnn (zellikle ABD'nin) yrngesine girdi. 1955 19601970ran geleneksel d politikasn terk ederek Badat Pakt'na girdi. Fakat ran'n SSCB karsndaki gvenlik araylar sona ermedi. 1960'larda ran her geen gn ABD'nin yrngesine girdi; ABDnin desteiyle ahn ierdeki otoriter ynetimi pekitirildi. 1970'lerde ran ABD'nin en gvenilir mttefiki haline geldi; Ortadou'da hem (Sovyet yanls lkelere kar) ABD'nin jandarmas roln oynamaya hem de kendisi Ortadou'da hakim g haline gelmeye alt. Petrolden byk gelirler elde etmeye balayan ran'a ABD tarafndan snrsz silah satld. Nkleer almalara balad. 1979 1979 ran slam Devrimiyle birlikte btn dengeler alt st oldu. ran tam bamsz bir d politika izlemeye balad. ABD tarafndan ran Almanya yrngesinden

38

iktisadi ve siyasi izolasyona tabi tutuldu. 1980-88 1980-88 ran-Irak Sava srasnda Bat ve Bat yanls Arap lkeleri tarafndan askeri ve iktisadi ambargolara maruz kalan ran byk ykmlara urad. 1989 1989 (Humeyni ve Irak Sava) sonrasnda bamszln ve gvenliini salamak, caydrclk kapasitesini arttrmak iin kendi savunma sanayine ncelik verdi, nkleer silahlar da dahil kitle imha silahlarna ve fze teknolojisine ynelik almalara yeniden balad. 19901990l yllar boyunca: Souk Sava ve Birinci Krfez Sava sonrasnda hem kuzey komular Rusya ve eski Sovyet cumhuriyetleri ile hem de gney komular olan Basra krfezine kyda Arap lkeleri ile ilikilerini normalletirmeye ve gelitirmeye balad. 19931993'ten itibaren ABD tarafndan uluslararas terr destekleyen haydut devlet ilan edildi; Irak'la birlikte ikili evreleme politikasna muhatap oldu. 1997-2005 Muhammed Hatemi'nin Cumhurbakanl dneminde ABD ve srail hari btn dnya lkeleri ile ilikilerini gelitirdi. 2003 2005 Irak Sava ile birlikte blgede byk bir stratejik avantaj kazand. Ahmedinecadn Cumhurbakan olmas ile birlikte nkleer kriz trmand.

ran yzyllar boyu gerek blge ii ve gerek blge d glerin g ve kar mcadelelerine sahne olmutur. Keza, blgenin tarihinin neredeyse tmyle kendi karlarn dnen rejimler ve devletler tarafndan yazld sylenebilir (Gk, 2005, s:5).

2.2.3. ran-Trkiye likileri

Horasandan Orhun nehrine kadar uzanan ve o zamanlar adna Turan denilen Trk lkesi ile ran lkesi komu olduklar iin, Trkler ile ranllar tarihin ilk devirlerinden itibaren srekli birbirleriyle mcadele etmilerdir. Bu

39

mcadeleler ran-Turan harpleri olarak bilinir ve ounlukla da Trklerin zaferiyle sonulanmtr. Bu zaferler sonucu 6. yzyldan itibaren birok Trk kabileleri rann dou kesimlerinde varlklarn hissettirmilerdir (Saray, 1999, s:17).

Selim dneminde Anadoluya ihra edilen din kkenli ykc akmn durdurulmas iin savalar yaplarak ar darbeler indirilmitir. Ancak daha sonraki dnemlerde, tahrikler sonucunda hem snr ihlalleri ve hem de Dou ve i Anadoluda yer yer ayaklanmalar olmaya balamtr. Devrin ran hkmdar ah I. Tahmasb, bu tahriklerle yetinmemi, fetih hareketlerine bile heveslenmitir. 16. yzyldan itibaren Osmanl devletinin ran hkmdarlarna kar izlemeye baladklar bar ve iyi niyet politikas, ran tarafndan hem karlk grmemi ve hem de suiistimal edilmitir. Osmanl Trkiyesinin sosyal bnyesini ve emniyetini olduka sarsan inan ihrac eylemi, dorudan doruya randan gnderilen misyonerlerin propagandalar ile bir ksm halk kendi saflarna kazanmaya ve onlar almlardr. rana g etmeye ikna etmeye

Zaman ierisinde

randa i ekimeler srd srece, Safeviler

Osmanllar ile bara devam etmilerdir. Fakat ihtilaflar giderildiinde ve zellikle Osmanl devletinin Avrupa cephesinde megul olduu devirlerde ranllar, hem kendi inanlarnn propagandasn yeniden balatmlar ve hem de askeri harekata girimekten ekinmemilerdir.

Osmanl Devleti ve ran mezhep ayrlndan kaynaklanan sebeplerle uzun sreli bir rekabet srdrmlerdir. Sz konusu rekabet Safevi dneminde (1486-1722) en st seviyeye km ve 18. yzyln arda kalan dneminde de ran istikrarsz ve alkantl bir dnem geirmitir. 1797 ylnda ynetimi ele geiren Kaar hanedanl Osmanl Devletine olumlu yaklam ve 1850 ylna gelindiinde her iki lkenin de Rusya ve Avrupal gler tarafndan kuatlmas ile ilikiler olumlu seyrini devam ettirmitir. Kaarlar 1925 ylnda takip eden Pehlevi ynetimi dneminde, ar vastalarn transit geii ve benzeri kk sorunlar hari tutulursa ilikiler st seviyede devam

40

etmitir. Bu dnemde iki lke Pakistann katlmyla nce CENTOyu daha sonra ise bu blgedeki ilk ibirlii rgt olan RCD (Kalknma iin Blgesel birlii) rgtn kurmutur. 1979 ylnda gerekleen slam devriminden sonra ilikilere yeniden rahatszlk yaratacak bir boyut eklenmitir (Avrasya Dosyas; ran zel, Sonbahar 1999, s:5-6).

Osmanl Devletinin Avrupa cephesinde verdii ypratc mcadeleler yznden, Anadoluda devlet otoritesinin zayf dt grlmektedir. Nitekim devletin bu zayf otoritesinden faydalanan ve ou ran tahriklerine kaplarak Celali isyanlarn karanlar bir trl kontrol altna alnamam, merkezden zerlerine kuvvet gnderildike Dou Anadoluya ekilmilerdir, ite bu Celalilerin yaratt olaylardan yararlanan ran, Osmanl snrlarna saldrmaktan geri kalmamtr (Balbay, 2006, s:209).

17. yzylda; Osmanl- ran ilikileri, 17 Mays 1639da imzalanan Kasr- irin Antlamas ile yeniden bir bar grntsne kavumusa da, 1670lerden itibaren Osmanl Devletinin Avrupa ile uramasn frsat bilen ran, bu dostluu bozmaktan ekinmemitir.

Bu dnem ksaca deerlendirilecek olursa, Trk- ran ilikilerinin en kanl dnemi, randa kurulmu olan Safevi hanedan devridir. Safevi hkmdarlarnn Osmanllara kar izledikleri siyasetin temelini inan militanl oluturmutur. 15. yzyldan 18. yzyla kadar yrtlen inan propagandasnda da deiik taktiklerin kullanld grlmektedir. 16. yzyl ortalarna kadar ran, daima manevi fikir ve inan taarruzunda bulunmutur. Fakat ah Tahmasb (1524-1576)n saltanatnn yarsndan itibaren, inan ihracnda ve ran siyasetinde, frsat deerlendirme ve kaak greme devrinin balad grlmektedir.

Bu dnemde, Osmanl Devletinin Avrupada megul olduu devirlerde hem inan propagandas aktif hale gelmi ve hem de ran ordular saldrgan bir yapya brnmlerdir. Osmanl ordular rann bu kaak dvne son vermek iin yeniden ark seferine balad zamanlarda ranllar, cesaret edip de

41

karlarna kamamtr. Osmanl ordular ilerledike onlar da geri ekilmeyi, Osmanl ordular geri dnnce de ileri kmay ve yeniden taarruza gemeyi deimez bir prensip haline getirmilerdir. Trk- ran ilikilerinde dikkati eken dier bir konu da, ranllarn Hristiyan Avrupa devletleri ile anlaarak Osmanl devletine kar ittifak iine girmekten ekinmemi olmalardr (Balbay, 2006, s:210).

18. ve 19. yzyllarda, blgede kendi karlarn gerekletirme dorultusunda abalar gstermeye balayan Avrupal devletlerin de etkisiyle ran, yeniden Osmanl Devletine kar hasmane politikalarn devam ettirmeye balamtr. 1870-1890 arasnda, bizzat dnemin ran ah tarafndan (ah Nasreddin), Ahond denilen propagandistler ile inan militanl devam ettirilmitir. Osmanl Devleti memurlarnn gnderdikleri raporlardan da anlaldna gre, ellerine maddi imkanlar da verilen Ahondlar, kasaba ve kylerde propaganda faaliyetlerinde bulunmulardr (Balbay, 2006, s:210).

Bununla da yetinmeyen Ahondlar, Osmanl askerleri arasna da szarak, iilere kar savamann haram, Snnilere kar savamann ve onlar katletmenin ise vacip olduunu yaymaya almlardr. Ahondlar, bir ara yle cretkar hale gelmilerdir ki, Osmanl hkmetinin blgede at okullara ya Snni retmenleri sokmamlar ya da ii ailelerin ocuklarn okula gndertmemiler ve o ocuklar kendi evlerinde, kendi inanlarna gre okutmulardr.

Trkiye

ran

ilikilerine

tarihsel

olarak

bakldnda

srekli

rekabet/ztlama ve baz dnemlerde savalarla dolu olduu grlr (15141639, 1723-1746, 1776-1779/80, 1812-1823). randa ii Safevi devletinin 1501 ylnda kurulmasndan sonra iki taraf ya savamlar ya da birbirlerini zayf bulduklar anda zerine giderek istediklerini elde etmekten ekinmemilerdir. Osmanllar iin Azerbaycan ve Kafkasya, ran iin Irak hedef olmutur (SETA ran Dosyas, Temmuz 2006, s:2).

42

Osmanl/Trkiye- ran ilikilerinin yaklak son yz elli ylna, yani iki lke arasnda yaplan son sava (1823) sonrasna bakldnda, ilikilerin genel olarak temel mesele etrafnda evrildii grlmektedir: 1) Byk Gler, stratejik tehdit ve blgesel ibirlii, 2) Krtler ve snr problemleri, 3) Kltrel/ideolojik boyut. Son ikiyz yllk tarihsel srete, rann Rusya/SSCBnin kontrolne girmesi, bu lke tarafndan igal ya da destabilize edilmesi ihtimali Trkiye bakmndan her zaman ciddi bir endie kayna olmutur. Bu bakmdan gerek 1.Dnya Sava sonrasnda, gerek 2.Dnya Sava srasnda ve gereksek ran slam Devrimi srasnda olsun Trkiye rann kargaala derek paralanmasndan ya da Sovyetler Birlii tarafndan igale uramasndan (veya Sovyetler Birlii'nin uydusu haline gelmesinden) ciddi kayg duymu ve ran'a kar politikalarn bu kayglar nda belirlemitir. Trkiye ran'n d ya da i sebeplerle paralanmasnn ya da igal edilmesinin Krt milliyetiliini glendireceini ve tpk 2. Dnya Sava bitiminde Sovyet igali altndaki ran Azerbaycan'nda olduu gibi bamsz bir Krt devletinin kurulmasyla neticeleneceini varsaymtr. Trkiye bu uurda ran'n paralanmasnn Krt devletine yol aaca varsaymyla Azeri kartn bile kullanmaya kalkmamtr (SETA Temmuz 2006, s:3-4). ran Dosyas,

1823 Bar Anlamas da daha nceki anlamalar gibi snr problemini zememi, mulak ifadelerle yetinmitir.

1823'den 1. Dnya Sava'na kadar olan (hatta 1930'lara kadar uzanan) dnemde sorunlarn temelini iki lke arasndaki snr ve snrn iki tarafnda yaayan Krtler oluturmutur. O dnemde de Irak'n da Osmanl idaresinde olduu dnlrse, snrn uzunluu ve yol at problemin boyutlar tahmin edilebilir. Trk- ran snrnn iki yannda yar-gebe Krt airetleri yaamaktayd ve snr 'snr tanmaz' bir ekilde serbeste kullanmaktaydlar. ki lke de Krtleri birbirlerine kar kullanrken, Krt

43

airetleri de yeri geldiinde iki lkeyi birbirine kar kullanmtr. ki lke arasndaki snr tam olarak belirleme almalar btn Tanzimat ve II. Merutiyet dnemleri boyunca devam etmise de bu abalar 1. Dnya Sava'nn kyla kesilmitir. Airetlerin karlkl snr-tesi geileri ve bunun yaratt problemler, Krt meselesi siyasi ve askeri bir boyut kazandka, daha da endie verici olmaya balamtr.

Grld gibi bu iki eksenin temel nirengi noktas Krtlerdir. Trkiye hem ran'n paralanarak bir Krt devleti kurulmasndan, hem de ran'n Trkiye'deki ya da Irak'taki Krt hareketine destek vermesinden endie duymutur. ki lke arasndaki ibirlii/uzlama ve rekabet/ekime boyutlar da bu temel endie etrafnda ekillenmitir. Trkiye ve ran bir yandan Krtleri kontrol altna almak dier yandan Sovyetlere kar durmak iin Sadabad Pakt'ndan Badat Pakt'na kadar olan izgide ibirliine giderken, Trkiye ah'n 1960'larn ikinci ve 1970'lerin ilk yansnda ( srail ve ABD'nin de katksyla) Barzani hareketini desteklemesinden kayg duymutur. Ayn ekilde 1980-88 ran-Irak sava srasnda ran'n Badat'a kar KDP ve KYB ile birlikte savamas Trkiye iin kayg verici olurken, 1991 sonras Kuzey Irak'ta meydana gelebilecek gelimelere kar iki lke Suriye ile birlikte toplantlar yapmlardr.

Tanzimat dnemi Osmanl devlet adamlarnca ran potansiyel bir tehlike, muhtemel bir dman olarak grlmtr. ran Osmanlyla kyaslandnda tek bana gsz bir devlettir ama korkulan nokta 'ba dman' Rusya'nn yrngesine girmesidir. Nitekim Osmanl Devleti'nin Rusya'yla savaa girdii dnemlerde (Krm ve 93 Harbi) Osmanl devlet adamlar ciddi endie duymulardr. rnein, 1875-78 aras Osmanl devleti zaaf ierisindeyken ve ran frsat karmamtr. 1877-78 Osmanl-Rus savanda Rusya lehine tarafszln ilan etmitir. Rusya da bu tarafszlnn mkafat olarak nce Ayastefanos sonra Berlin Anlamalarna Kotur arazisinin ran'a iadesi ile ilgili madde koydurtmutur. Kotur 1880'de ran'a braklmtr. Nitekim 93 Harbi balarnda kamuoyunda ran'a kar ttihad- slam ars yaplrken, ayn dnemde Afganistan'a gnderilen Osmanl

44

heyeti Afgan Emiri'ne ran'n Osmanl devletine kar herhangi bir hareketi olduunda nasl bir tutum taknaca'n sormutur. 19. yzyl boyunca Osmanl Devleti ran'a kar yeri geldii zaman "maddi kaynaklarn" (askeri g) yeri geldii zaman "manevi olanaklarn" (ideolojik g) kullanmtr (SETA ran Dosyas, Temmuz 2006, s:7).

1890larn bandan itibaren Dou Anadolu'da Ermeni rgtlerinin faaliyetleri artm, olaylar giderek stanbul dahil, Ermenilerin yaad btn vilayetlere yaylmtr. En youn dnemi 1894-96 yllar arasnda yaanan bu olaylar iin Ermeni eylemciler ran snrn kullanm, ran tarafnda yaayan Ermenilerden destek almlardr. Bu eylemciler Osmanly o dnemde byk zaafa uratm, bu durum yeri geldiinde ran tarafndan Osmanlya kar bir silah olarak kullanlmtr.

1905'te balayan Merutiyet htilali'yle birlikte ran kargaaya dp merkezi idare zaafa uraynca Osmanl avantajl duruma gemitir.

Resim 13: Rza ah Pehlevi 1925-1941 yllar arasnda ran ahyd.

1. Dnya Sava sonras dnemde iki komu lkenin, Rza Han ran' ve Mustafa Kemal Trkiyesi'nin amalar ve karlar uyumaktayd. Bu dnemde milliyeti, tam bamszlk ve mezhebi taassubdan arnm iki rejimin de ortak dman ngiltere, ksa vadeli dostu Sovyet Rusya olmutur.

45

Bu dorultuda ibirlii yapmaktan ve birbirlerine 'manevi' de olsa destek vermekten kanmamlardr. Ancak bu iki lke arasnda ciddi skntlar yaratan problemlerin olmad anlamna gelmiyordu. Trk ve ran milliyetiliklerinin uzlaamad noktalar ksa zamanda belirmeye balamtr. ki lkenin de ortak karlar yan sra birbirinden farkl karlar ve tehdit alglamalar olmutur (SETA ran Dosyas, Temmuz 2006, s:8).

1920'Ierde iki lke iin nemli bir endie kayna birbirlerinin blgedeki iki byk g olan Sovyet Rusya ve ngiltere ile olan ilikileridir. Trkiye'nin en byk endielerinden biri gsz bir ran'n etnik problemler sonucu paralanmas ve Sovyetlerin igaline uramas veya ngiltere'nin Ortadou'nun her yerinde yapt gibi ran' da nfuzu altna almasdr. Trkiye hi olmazsa dou snrnda bamsz bir ran'n yaamasna hayati bir nem atfetmi, rnein ran'n Azerbaycanda uygulad sert politikalara ses karmamtr. te yandan ngiltere ile olduu kadar Sovyetlerle de ciddi problemleri olan ran'n en byk endielerinden biri ise Trkiye'nin Sovyetlerle yakn bir ibirlii iine girmesidir. Bu nedenle Krt meselesinde Trkiye karsnda daima geri adm atmak ihtiyacn hissetmitir.

1925 sonrasnda iki lke snrlar iinde yaayan Krtlerin siyasi faaliyetleri ve iki lkenin buna kar uygulad farkl politikalar birbirleri asndan endie kayna olmutur. ki taraf da birbirinin 'bamsz/zerk bir Krt devleti'ni destekledii ya da destekleyebilecei phesi iindedir. zellikle Cumhuriyetin ilk yllarndan itibaren Trkiye'de Krt meselesi isyanlarla bydke Ankara'nn en byk endielerinden birisi ran'n 'Krt kart'n kullanabilecei olmutur.

1925'ten itibaren Trkiye'de balayan ve aralklarla devam eden Krt isyanlar iki lke ilikilerini srekli gerilim halinde tutmutur. zellikle Ar blgesindeki isyanlar Trkiye'yi iyice zora sokmutur; zira isyanclar ran snrn rahata kullanm, ran tarafndaki airetlerden yardm alm ve Trkiye topraklarnda sktrlnca da kolayca ran'a kamlardr. Trkiye'nin protestolar karsnda nce 22 Nisan 1926'da Tahran'da bir gvenlik ve

46

dostluk anlamas imzalanmtr. Bu da sorunlar zmeyince 15 Haziran 1928'de 1926 anlamasna ek bir protokol imzalanmtr. Ama bu da yeterli olmam, 1930 Ar syannn ilikileri kopma noktasna getirmesiyle Trk basnnda ran aleyhtar bir kampanya balamtr: Snrdaki olaylardan ran hkmeti sorumlu tutulmu, asilerin snr kullandklar ve ran tarafndan her trl yardm, silah ve mhimmat aldklar yazlmtr. Yaklak iki yllk youn bir diplomasi sonucu Trkiye'nin istei olmu ve ran Trkiye'nin isyanlar kolayca bastrabilmek iin talep ettii snr deiikliklerine evet demitir. 23 Ocak 1932'de imzalanan snr anlamasna gre Ar Da'nn tamamnn Trkiye topraklarna katlmas karlnda ran'a Van snrnda bir toprak paras (Kotur) verilmitir (SETA ran Dosyas, Temmuz 2006, s:13).

1930'larn bandan itibaren ran'la kurulmaya balanan iyi ilikiler doruk noktasna Rza ah'n 1934 ylndaki Trkiye ziyareti ile ulamtr. ah'n bu gezisi hem iki lke ilikilerinin her alanda gelimesinde bir basamak olurken hem de blgesel bir ibirlii teebbs olan Sadabad Pakt'na giden yolda nemli bir adm olmutur. 1930larda yine ngiltere ve Sovyet Rusya arasnda skp kalan ve bu iki lkeyle de ilikilerinde problemler yaayan Rza ah'n en byk hedefi bir yandan Almanya ve ABD gibi lkelerle ilikileri gelitirmek dier yandan da Trkiye, Irak ve Afganistan'la iyi ve kalc ilikiler kurmak olmutur. Bu amala Trkiye, Irak ve Afganistan'la olan mevcut btn problemlerini zme ve uzun vadeli anlama zemini arama abas iine girmitir.

Sadabad Pakt'nn ngrmeleri Trkiye,

ran ve Irak arasnda

1933'te balam ve paktn metni zerinde daha 1935'te mutabk kalnarak parafe edilmitir. Ama ortaya kan baz sorunlar ( ran ve Irak arasndaki attl-Arab ve pakta Afganistan ve Suudi Arabistan gibi lkelerin katlp katlmayaca meseleleri) resmen imzalanmasn 1937 Temmuzuna kadar geciktirmitir. Trkiye, ran, Irak ve Afganistan arasnda imzalanan Sadabad Pakt bir savunma anlamas deildi; lkelerin birbirine kar saldrdan ve kkrtmalardan kanmak ve blgede bar korumak zere aralarnda danmalar yaplmas temeline dayal blgesel bir siyasal ibirlii sistemiydi.

47

Ancak 2. Dnya Savama giden yolda uluslararas ve blgesel gelimeler Sadabad Pakt'nn yaamasna izin vermemitir. 2. Dnya Savann balamasyla birlikte Trkiye ve ran'n yollar ayrlm ve her iki lke de kendi problemleriyle megul olmutur (SETA ran Dosyas, Temmuz 2006, s:9).

Trkiye ve ran'n yollan 2. Dnya Sava'nn bitimiyle tekrar kesimeye balamtr. ki lke de Sovyet Rusya'nn gizli ve ak tehdidiyle kar karya gelmilerdir ve iki lke de Bat blouna ynelmeye balamtr.

Bu gelimelerin yannda 2. Dnya Sava'nda Trkiye ran'n toprak btnlnden ve Sovyetlerin ran'daki varlndan, zellikle de Krt ve Azeri milliyetiliklerini maniple etmesinden, ciddi bir rahatszlk duymutur. Bu rahatszln ngilizlere her frsatta dile getirmesine ramen savan gelimeleri ierisinde sesini duyuramamtr. Savan bitiminde Sovyetlerin ran'da kurdurduu Krt ve Azeri cumhuriyetleri Trkiye'nin kayglarn hakl karmtr.

Resim 14: Muhammed Musaddk 1951-1953 yllar arasnda ran Babakan olarak grev yapmtr.

ran i politikasnda bir yandan Musaddk ile temsil edilen

ran

milliyetiliinin ve bunun d politikadaki tezahr olan tam tarafszlk

48

grnn hakim olmas, dier yandan Sovyet yanls Tudeh partisinin g kazanmas ve ayn dnemde Trkiye'nin Bat blou ierisinde yerini salamlatrmaya ve aktif bir rol oynamaya balamas, Trk- ran ilikilerindeki gerginlikleri arttrmtr. Musaddk dnemi (Mays 1951-Austos 1953) Trk- ran ilikilerinin iyice gerginletii, kopma noktasna geldii bir dnem olmutur. Trkiye Musaddk hareketinden rahatsz olmutur. ran'da glenen Komnist hareketini de hesaba katarak, Musaddk'n izledii siyaseti ran' istikrarszla ve i kargaala srkleyecek ve bylece Sovyetlere blgede avantaj kazandracak bir ara olarak grlmtr. Trkiye'nin Musaddk rejimine bir Sovyet komplosu olarak yaklamas ve petrol meselesinin gndeme geldii uluslararas platformlarda ngiltere'yi desteklemesi ilikileri en alt dzeye indirmi ve iki lke arasnda yeni 'basn savalar'na yol amtr. Trkiye bu dnemde ran'a uygulanan petrol ambargosuna da uymutur (SETA ran Dosyas, Temmuz 2006, s:10).

1950'li yllarn ilk yars Ortadou savunmasna zm araylar dnemi olmutur. Trkiye'nin de aktif olarak katld bu ittifak teebbslerinde ran'a doal olarak yer verilmemitir. Musaddk devrildikten sonra bile, Austos 1954'de ngiltere ile yeni bir petrol antlamas imzalayana kadar, ran bu hesaplar iine dahil edilmemitir. ABD Musaddk sonras dnemde Trkiye- ran yaknlamasn srekli tevik etmesine ramen, ran byle bir ittifak/pakt iin ideal bir ye grlmemitir. Hem askeri bakmdan zayftr hem de tam tarafszlk eilimi kamuoyunda Musaddk sonrasnda da hakim olmaya devam etmektedir. Trk- ran ilikileri bu dnemde iki lkenin kendi saikleri ve kendi kar alglamalar dorultusunda deil, ABD'nin tevikiyle onun izdii yrngede gelimitir. Sonuta, 1955 Kasm'nda, zellikle Trkiye'nin ikna abalar sonucu, ran da Badat Pakt'na dahil olmutur (SETA ran Dosyas, Temmuz 2006, s:10-11).

Ancak kurulmas iin bu kadar uralan Badat Pakt ve 1959'da Irak ayrldktan sonraki ismiyle CENTO bekleneni verememi ve baarsz bir rgt olarak kalmtr. Her yenin katlm amac ve beklentileri farkl olmutur ve bunlar zaman iinde uyuturulamamtr. rnein ran NATO

49

benzeri bir gvenlik emsiyesi yaratlmas beklentisi iinde olmutur. Beklediklerini bulamayan ran (ve Pakistan) 1960'l yllarda giderek CENTO'ya srt evirmeye balamlardr. stelik ayn dnemde Yumuama sreci ile birlikte ABD'nin CENTO'ya ilgisi azalrken, Trkiye de d politikasna farkl bir yn vermeye almtr.

Bununla birlikte CENTO Trkiye ve ran arasnda ticaret, ulam ve iletiim alanlarnda baz ibirlii ve gelimelere vesile olmutur. te bu iktisadi, teknik ve kltrel ibirliini gelitirmek arzusudur ki Trkiye, ran ve Pakistan arasnda RCD'nin kurulmasn hazrlamtr. 1964'te kurulan RCD yine snrl bir rgt olarak kalmasna ramen ticaret, ulam ve iletiim alanlarnda belli baarlara imza atmtr (SETA ran Dosyas, Temmuz 2006, s:11).

1960larda Trk- ran ilikileri yeni bir ereveye oturmu, ABD erevesinden karak dorudan iki lke karlar asndan tanmlanmaya balanmtr. 1960'larn ikinci yarsnda ah'n Irak'ta ykselen Krt hareketini (ABD ve srail'in de katksyla) maddi ve manevi olarak desteklemeye balamas Trkiye iin kayg verici olmutur. Trkiye bu nedenle kendi karlar asndan tehlikeli bir hal almaya balayan ran-Irak ilikilerinde arabuluculuk rol oynamaya teebbs etmitir. Trkiye asndan bu dnemde rahatlatc gelime 1975 Cezayir Antlamas ile ah'n Irak'taki Krt hareketinden desteini ekmesi olmutur.

1973-74 yllaryla birlikte iki lke arasnda 1945 sonras oluan denge siyasi, iktisadi ve askeri bakmlardan bozulmaya balamtr. Trkiye 1974 Kbrs Bar Harekat sonras siyasi yalnzl ve ekonomik skntlar yaarken, ran 1973-74 petrol krizi sonras itibar ve zenginlii yaamaya balamtr. Trkiye Amerikan silah ambargosu sonucu askeri bakmdan zayflarken, ran askeri bakmdan glenmitir.

Trk-Amerikan ilikileri bozulurken, ran (Suudi Arabistan'la birlikte) ABD'nin blgedeki ba mttefiki haline gelmitir. Trkiye bu dnemde ran'la

50

ilikilere nem vermi, st dzey ziyaretler gerekletirilmitir. zellikle petrol almnda kolaylklar istenmi ama ah bunu kabule yanamaynca Trk siyasi elitlerinde ran'a kar bir krgnlk olumutur. ah her ne kadar Amerikan ambargosuna (CENTO ve Ortadou'da gvenliin zaafa uramas sebebiyle) kar ksa ve Kbrs davasn desteklese de, Trkiye karsnda kazand stratejik avantaj da kullanmak istemitir. Trkiye ise Tahran'n blgede en gl devlet olma abasndan tedirgin olmutur.

1979

ran

slam Devrimi meydana geldii srada Trkiye, tpk

1920'lerde ve 1945 sonrasnda olduu gibi, ran'n bir i kargaaya derek blnmesi ve bir Sovyet mdahalesine uramas endiesini tamtr. Ayrca, ran'n i kargaala dmesiyle blgede Krt milli hareketinin glenebilecei endiesinin tanmasna sebep olmutur.

ran Devrimi'nin hemen ardndan balayarak devam eden en nemli konulardan biri iki rejim arasndaki 'ideolojik' ztlama olmutur. Bu ztlama bir yandan iktidar ve muhalefetteki siyasiler tarafndan eitli demeler ve tavrlarla ifade edilirken dier yandan ok sk tekrarlanan 'basn/medya savalar' yoluyla dile getirilmitir.

Bu "simgesel souk sava' genellikle 'Atatrk', 'Humeyni', 'Antkabir', 'barts' gibi simgeler etrafnda olmutur. Bu konuyla ilikili bir baka husus da Trkiye'nin ran'dan rejim ihrac endiesi, bu amala ran'n Trkiye'deki baz slamc rgtlerle (zellikle de terr rgtleriyle) ilikiye girdii, bunlara maddi destek salad phesidir. Buna karlk ran da Trkiye'nin ranl rejim muhaliflerine kolaylklar salad iddialarn ileri srm ve pazarlk konusu yapmtr.

51

Resim 15: Irak askerleri ran-Irak Sava esnasnda Faw Yarmadasn ele geirmelerini kutluyorlar. Arkalarnda ise mermilerle delik deik ettikleri ran lideri Humeyniye ait resim grlmektedir.

1980-88

ran-Irak sava boyunca Kuzey Irak'ta meydana gelen

gelimeler ve Trkiye'de ayn dnemde PKK hareketinin ortaya k Trkran ilikilerini etkilemitir. 1983 ylndan itibaren ran ordusunun Kuzey Irak'a girerek cephe amas ve Badat'a kar Irakl Krt gruplarla ibirliine girmesi Trkiye'yi rahatsz etmitir. zellikle 1986 ylndan itibaren bir yandan Kuzey Irak'taki btn Krt gruplarn birleerek ran'n kontrol altna girmesi dier yandan ran ordusunun Kerkk'e yaklaarak Kerkk-Yumurtalk petrol boru hattn tehdit etmeye balamas Trkiye asndan endie verici olmutur. Trk- ran ilikilerinde byk bir gerginlik yaanrken Trkiye, Irak snrnda birtakm askeri tedbirler alma yoluna gitmitir.

Trk- ran ilikilerinde gerginlik yaratan dier bir konu da, 1984 ylndan itibaren PKK eylemlerinin balamasyla birlikte PKK militanlarnn ran snrn kulland iddialar olmutur. ran'n PKK'ya yardm ettii phesi Trkiye'yi endielendirirken, Trkiye'nin PKK'ya kar Kuzey Irak'ta gerekletirdii askeri operasyonlar da Kuzey Irakl Krtlerle ittifak iinde olan ran' rahatsz etmitir. Fakat ayn zamanda Trkiye'nin tarafsz konumunu srdrmesini

52

karlar asndan hayati bulan ran, Kasm 1984'te bir antlama imzalayarak kendi topraklarnda Trkiye'nin gvenliini tehdit eden faaliyetlere izin vermeme taahhdne girmitir. Genel olarak ran'n bu taahhdne uyduu, sava boyunca az sayda ran kaynakl PKK saldrs gerekletii gzlense de, PKK'nn ran topraklarndaki faaliyetleri Trkiye- ran ilikilerinde 1999'a kadar ciddi bir sorun olarak kalmtr (SETA ran Dosyas, Temmuz 2006, s:14).

Resim 16: 1991 ylnda Kuveytten geri ekilen Irak askerleri yzlerce petrol kuyusunu atee vermilerdir.

Austos 1990'da Irak'n Kuveyt'i igaliyle balayan Krfez Sava srasnda ve sonrasnda meydana gelen hadiselerle hem blge dengeleri deimi hem de Trk- ran ilikilerine yeni boyutlar katlmtr.

ubat 1999'da calan'n yakalanarak Trkiye'ye getirilmesiyle birlikte PKK'nn dalma srecine girmesi Trk- ran ilikilerinde yeni problemler yaratmtr. Austos 1999'a kadar olan dnem en skntl dnemlerden biri olmutur. calan yakalandktan sonra en byk gsterilerin ran ilerinde yerleik PKKllar tarafndan gerekletirilmesi, Suriye kapsnn

53

kapanmasndan sonra ran'n kendi snrn kontrol edememesi ve PKK militanlarnn ran zerinden gei yapmaya balamalar Trkiye'yi son derece rahatsz etmitir. Nihayet, uzun bir srecin sonucunda da olsa, iki lke arasnda dileri mstearlar seviyesinde ylda en az iki kez toplanacak bir alma grubu oluturulmas ve ikili, blgesel ve uluslararas konularda danmalarda bulunulmas hakkndaki mutabakat zapt Ocak 2000'de Ankara'da imzalanmtr. ran bu talihten itibaren PKK konusunda Trkiye ile ibirlii iinde olmu, Tahran'n Ankara ile ibirliini kabul etmesiyle birlikte PKK konusu gndemin alt sralarna dmtr.

Ocak 2000'de Hizbullah operasyonunun, Mays 2000'de ise Uur Mumcu cinayeti ile ilgili olarak Umut operasyonunun balamas Trkiye kamuoyunda dinci terr ve ran parma tartmasn gndemin ba konusu haline getirmitir. ki lke kamuoyu ve siyasi evrelerinde karlkl sz dellosu eliinde devam eden btn bu srekli gerilim srasnda, iki lke dileri bakanlklarnn 'yapc' ve 'uzlatrc' tavr ilgi ekicidir. Ocak 2000'den itibaren ran'n PKK konusunda Trkiye ile ibirlii yapmas ve Hatemi iktidarnn genelde yaratt olumlu hava bu konuda da etkili olmu, iki lke arasndaki 'basn savalar' byk lde azalmtr (SETA Dosyas, Temmuz 2006, s:18). ran

20002001 yllar aras dnemde Trk- ran ilikileri genel olarak Hazar Denizi, Azerbaycan ve Krt problemi ekseninde ekillenmitir. 11 Eyll sonras ABDnin nleyici sava doktrinini harekete geirmesi ve Tahran iin en kts Rusyann da bu yaknlama iine girmesi Amerikann terrizmle savanda rann iyice dlanmasna sebep olmutur (Olson, 2004, s:130).

20022003 ylnda Trk Dileri Bakan Gln Tahran ziyaretinde son Krfez Sava ve savan blgeye getirecei olumsuzluklar tartlm, ran Trkiyenin blgeye asker gndermesine kar ktn aka belirtmitir. Bunun yannda, ran Dileri Bakan Harazi, Trkiye ve rann Kuzey Irakta ortak karlar olduunu vurgulamtr. Yine bu dnemde ran,

54

Trkiyeye PKKy terrist bir rgt olarak tanmas karlnda enerji alannda ibirlii nermi, Trkiye ise bu iki konu arasnda balant kurmann doru olmadn iddia etmitir. Ticaret anlamnda da hkmetler seviyesinde ve iadamlar arasnda gelimeler yaanmasna ramen, doalgaz fiyatlar zerindeki anlamazlk iki lke arasndaki ilikilerin geliiminde engel tekil etmitir.

Sonu olarak, Kafkasya ve Orta Asyann zengin doal kaynaklar 21. yzyln zerinde en ok konuulan ve pazarlk yaplan yeryz ve yeralt kaynaklar olmutur ve olmaya da devam edecek gibi grnmektedir. ran ve Trkiye bu blgelerde anahtar ve kpr durumundadrlar. Bu rezervlerin dnyann hem dou hem de bat pazarna ulatrlmas iin hem Akdenize hem de Hint Okyanusuna tanmas gerekmektedir. Bunun iin Trkiye ve ran ok byk neme sahiptirler (Olson, 2004, s:159).

Trk- ran ilikilerini 2003 ve 2004 yllarnda genel itibarla rejim deiiklii, Orta Asya ve Kafkasyada atan karlar, ABD ve sraille ilikiler, nce Kuzey Irakn ve daha sonra da Irakn tamamnn gelecek yaplanmas ile ilgili kayglar belirlemitir. Ancak son birka yldr, zellikle ABDnin Iraka mdahalesi sonras, Irakta glenen Krt Gruplarn devlet kurma tehlikesinin Suriye ile birlikte ran da etkilemesi, ABDnin blgede oluturmaya alt bask, rann Trkiye ile ilgili politikasnda deiiklik yapmas sonucunda ran Trkiye ile ilikilerini ok ynl olarak gelitirme abas iine girmitir (Olson, 2004, s:165).

Trkiyenin 2003 ylndaki ticaret hacmi %91 orannda artarak 2,4 milyar dolara ulamtr. 17 ubat 2004 tarihinde Tahranda yaplan D-8 zirvesi kulislerinde bir araya gelen ran ve Trkiye Cumhurbakanlar ikili ilikilerin artmas ynnde olumlu sinyaller vermilerdir. Ayrca Trk irketlerin randa yatrmlar ve doal gaz alm anlamalar etkili unsurlar olarak ne kmaya balamtr. Ancak Turkcellin giriimiyle son zamanlarda ortaya kan gelimeler olumlu bir grnt sergilese de rann bu giriime

55

birok engel karmas da ikili ticari ilikilerin henz istenen seviyeye gelmediinin bir iareti olarak deerlendirilebilir.

Trkiye'nin ran'a ihracat 2005 ylnda 900 milyon dolar seviyesine ulamtr. Ticaret hacmi ise son yl iinde %26 artarak 2005 ylnda 4 milyar 370 milyon dolar seviyesinde gereklemitir. ki lke arasndaki ticaret hacminin 2010 ylnda 10 milyar dolara ulamas hedeflenmektedir (SETA ran Dosyas, Temmuz 2006, s:19).

Yllar 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

hracat 495,483 486,903 455,211 289,571 249,784 268,434 297,521 307,008 194,697 157,815 235,784 360,536 299,691 533,786 812,580 899,465

thalat 492,400 90,538 364,883 667,027 692,409 689,476 806,334 646,402 433,026 635,928 815,730 839,800 918,631 1,860,683 1,962,058 3,468,558

Hacim 987,883 577,441 820,094 956,598 942,193 957,910 1,103,855 953,410 627,723 793,743 1,051,514 1,200,336 1,218,322 2,394,469 2,774,638 4,368,023

Denge 3,083 396,365 90,328 -377,456 -442,625 -421,042 -508,813 -339,394 -238,329 -478,113 -579,946 -479,264 -618,940 -1,326,897 -1,149,478 -2,569,093

HR/ TH % 101 % 540 % 125 % 43 % 39 % 39 % 37 % 48 % 45 % 25 % 29 % 43 % 32 % 28 % 41 % 26

Tablo 2.2.1: Trkiye- ran D Ticareti (Bin Dolar) (Kaynak: T K, DTM)

Sovyetler Birlii'nin Dalmasyla Orta Asya ve Kafkasya'da yeni devletlerin ortaya kmas Trkiye ve ran ilikileri bakmndan yeni bir gelime olmutur (SETA ran Dosyas, Temmuz 2006, s:24).

56

Trkiye- ran likilerinde rekabet ve uzlama: Osmanl- ran Savalar: 1514-1639,1723-1746,1776-1779/80,1812-1823 (SETA ran Dosyas, Temmuz 2006, s:26). 1823-1914 19. yzyl 1877-78 1890-1900 1823'den 1914'e kadar Osmanl- ran snr ihtilaflar ve ( ngiltere ve Rusya gzetiminde) snr grmeleri. Btn 19. yzyl boyunca iki taraf da snrdaki Krt airetlerini birbirine kar kullanmtr. Osmanl-Rus savanda tarafsz kalmas karlnda Rusya'nn ran'a Van yaknlarndaki Kotur arazisini vermesi. 1890larda Osmanlya ynelik iki tehdit: ran snrn kullanan Ermeni tedhiiler ve Irak'ta iiliin yaylmas: Osmanl'nn zm: Halife ile Irak'taki ii mtehitleri birletiren ttihad- slam' projesi; ahn kar hamlesi: Snr Ermeni tedhiilere kullandrtmak. 1900 1900'lerin ba: Tahran'da ve Irak'taki mtehitler arasnda ah'a kar II. Abdlhamid (Osmanl ya da Panislamizm) taraftarl. 1903 1905'te ran i kargaala dnce, Osmanl ordusunun snrdaki ihtilafl blgeleri igal etmesi. Bu igal 1913e kadar srm, ancak Balkan Harbi yenilgisi zerine Rusya'nn basksyla son bulmutur. 1908 1911 1908'den sonra ttihatlarn ran'da aha kar mcadele eden Azeri merutiyetilerine maddi ve manevi yardm. 1911 Trablusgarp sava srasnda ve 1914'te 1. Dnya Sava banda Irak'ta oturan ii mtehitleri Osmanl halifesi ve Osmanl ordusu lehine cihat fetvas yaynladlar. 1914-1918 Enver Paa'nn amalar dorultusunda 1. Dnya Sava srasnda Osmanl ordusu defalarca ran'a girdi. Tebriz bir ka kere igal edildi. Osmanl Ordusu Hemedan'a kadar ilerledi. 1918'de Mondros mtarekesinden sonra Tebriz boaltld. 19181918 sonras ngiliz emperyalizmine kar Trkiye- ran dayanmas; Sovyetlerle iyi ama temkinli ilikiler.

57

1923-24 1925-1932 1930 1932 1934

Trkiye ran'da da cumhuriyet ilan edilmesi iin aba gsterdi. eyh Said isyan sonras Krtler nedeniyle gerilen ilikiler ve yaplan eitli snr anlamalar. Ar syan srasnda iki lke savan eiine geldi. Trkiye Ar Dann tamamn alp, ran'a Van'daki Kotur arazisini verdi. ran ah Trkiye'yi ziyaret etti. Bu ziyaret hem iki lke ilikilerinin gelimesinde hem de ran i politikasnda yaplan Batc reformlar bakmndan bir dnm noktas olacaktr.

1937

Trkiye ve ran (Irak ve Afganistan ile birlikte) Sadabad Pakt'n kurdu. Trkiye bu pakt oluturabilmek iin gerek ran ve Irak arasndaki gerekse ran ve Afganistan arasndaki snr ihtilafnda arabuluculuk yapt.

1941-1946

Trkiye tarafsz ran'n ngiltere ve SSCB tarafndan igal edilmesinden endie duydu. zellikle ran Azerbaycann igal eden Sovyet birliklerinin Krt milliyetiliini maniple etmesi ciddi bir kayg kayna oldu. Trkiye'nin endieleri 1946'da Sovyet uydusu olarak kurulan Mahabad Krt Cumhuriyetiyle hakl kt.

1941-1940

Trkiye 2. Dnya Sava boyunca gerek ran Azerilerinin gerekse Kagay Trklerinin durumlaryla yakndan ilgilendi. ngiltere ve ran hkmetinin bask politikalarn nlemeye ynelik mdahale etti.

1951-1953

Trkiye tam bamszlk Musaddk hareketinden ve ran'n Bat yrngesi dna kma abalarndan son derece rahatsz oldu. Musaddk karsnda ngiltere'yi destekledi. Musaddk' deviren ortak ngiliz-Amerikan darbesini olumlu karlad.

1955

Trkiye Ortadou'da Sovyet tehdidine kar ran', geleneksel d politikasn brakarak, Badat Pakt'na girmesi iin ikna etti. (1959'da Irak ekilince ad CENTO oldu.)

1960 1964

Menderes'in Moskova ile yaknlamasndan korkan ah, 27 Mays 1960 darbesini destekledi. Trkiye, ran ve Pakistan arasnda ekonomik, kltrel ve teknik

58

ibirlii iin RCD kuruldu. 1965-1973 1960'larn ikinci yarsndan 1975'e kadar ah, Badat'a kar savaan Barzani hareketine destek verdi. Bu durum Trkiye'yi son derece rahatsz etmi, ah defalarca uyarlmtr. 1970-1980 1970lerde Trkiye ve ran arasndaki stratejik denge bozuldu: Snrsz petrol parasyla snrsz silah almasna izin verilen ran ABD'nin blgedeki ba mttefiki haline geldi. 1979 1979 ran slam Devrimiyle stratejik denge tersine, Trkiye lehine dnd.

Trkiye halk Mslman olan, laik, gelimilik dzeyi ile dier Mslman lkelere rnek oluturan, zgr bir lkedir. ran ise, dini temeller zerine bina edilmi slami kurallara gre ynetilen ve stelik de bu rejimle hibir gelime salayamad bilinen bir lkedir. ran, slam Devriminden bu yana Trkiyedeki slami hareketlere destek vermekte ve Trkiyede, kendisininki gibi bir slami rejim kurulmasna almaktadr (Balbay, 2006, s:74).

1. Dnya Sava ve ardndan verilen stiklal Mcadelesinden sonra Anadolu topraklar zerinde Trkiye Cumhuriyeti Devleti kurulmu, randa ise Pehlevi Hanedan iktidara gelmitir. Pehlevi Hanedan iktidara geldikten sonra belli bir sre rann Anadoluya ynelik klasiklemi dini propagandalarnda bir yavalama grlmtr. zellikle Atatrk dneminde ran ile dostluk mnasebetleri gelitirilmeye allm ve bu amaca ynelik olarak 22 Nisan 1926da bir dostluk antlamas imzalanmtr. Bu antlama 15 Haziran 1928de imzalanan bir protokolle tamamlanmtr. Kasm 1933de biri dostluk, dieri tarafszlk ve iktisadi ibirlii olmak zere iki antlama daha yaplmtr. Haziran 1934de ran ahnn Trkiyeyi ziyaret etmesi, her iki lke arasndaki dostluu daha da kuvvetlendirmitir. Takip eden yllarda Sadabad Pakt, Badat Pakt ve RCD adlaryla bilinen Irak, Afganistan, Pakistan gibi devletlerin de yer ald, blge istikrarna ynelik antlamalar yaplmtr. En son Mart 1979da ran ve Pakistann Badat Paktnn askeri kanadndan ekilmeleriyle, bu antlama son bulmutur (Memi, 2002, s:199).

59

Trkiye- ran ilikileri, Atatrk dneminden itibaren dostane bir havaya brnmtr. Ancak rann dolayl da olsa Anadoluya ynelik tehditleri tam manasyla ortadan kalkm deildir. lkedeki Trk nfusun ok oluu, bir Fars devleti olan ran ister istemez bir gerginlik ve kuku iine itmitir. Yine bu dnemlerden itibaren ran, Iraka kar Barzaniyi destelemekle, Trkiyenin karlarna, toprak btnlne ters den bir faaliyette bulunmaktan kanmamtr.

ran devlet adamlar, slam Cumhuriyeti rejimini ihra etmek niyetinde olduklarn eitli vesilelerle resmen aklarken, bu hedefe ulamak iin bavurduklar metotlar da aka ortaya koymulardr. Onlara gre, kuvvete bavurmak slam akidelerine gre gereksiz, gayri retken ve gayri ahlakidir. 1982 ylnn Eyll aynda Ayetullah Humeyni bu tutumlarn: slamn ihrac derken biz, onun her yerde yaylmasn kastediyoruz. Dnyann hibir yerinde askeri mdahalede bulunma niyetinde deiliz diyerek teyit ve tekrar etmitir (Memi, 2002, s:201).

20. yzyln ilk eyreinde, Atatrkn kurduu modern ve laik Trkiye Cumhuriyeti, rann modernleip ilerlemesini byk lde etkilemitir. Bu Trk etkisi sonucu, toplumdaki pek ok avantajn kaybeden randaki Mollalar, ahn yapt baz hatalar da iyi deerlendirerek, balattklar kar mcadeleyi kazanm ve lkeye hakim olmutur.

Humeyni nderliinde

randa dini karakterli bir rejim kuran

Mollalar, Atatrkn kurduu laik Trkiye Cumhuriyetini kendileri iin en byk engel ve hatta tehlike olarak grmektedirler. Bu dncenin, onlar, modern ve laik Trkiye Cumhuriyetinin, din ilerini devlet ilerinden ayrarak Trk milletine salad ilerlemeyi, randa kendi halkna verememe dncesine ynelttii, bu yzden de Trkiyeyi kendi rejimleri iin dman ilan etmeye kadar gtrd anlalmaktadr. Gktrkler dneminden itibaren balayan Trk-Fars kltr ilikileri ou zaman atmalarla gemi, Trklerin Anadoluya gelmeleri ve Osmanl devletinin hakimiyeti dnemlerinde de bu atmalar, randa kurulmu olan devletlerin farkl inanlarn darya,

60

zellikle Anadoluya ihra etme faaliyetleri ve bunun sonucunda meydana gelen savalarla devam etmitir (Balbay, 2006, s:208).

Osmanl devletinde 1876 ylnda balayan meruti hareketler, ran da etkilemitir. Dnemin yneticileri olan ah Nasreddin ve ardndan olu ah Muzaffereddin, meruti hareketleri kstlamlar, buna karlk az sayda da olsa ranl aydnlarn balatt muhalefete baz ulemann da katlmas ah aleyhtarlarnn saysn ksa zamanda artrmtr. Burada dikkati eken husus, ulemann byle bir harekete katlmas, hatta ncln yapmasdr. ah, bir mddet sonra isyanclar, Mollalarn merkezi haline gelmi olan Kum ehrinde ikamete mecbur tutmutur. Fakat mollalar mcadeleden vazgememi, zor da olsa, aha meruti idareyi kabul ettirmilerdir. Bu olay, mollalar arasnda radikal dncelere ne kadar yer verildiini gsteren bir rnektir ki, bugn devaml devrim ihra etme abasnda olan Ayetullahlar rejiminin karakterine byk k tutmaktadr (Balbay, 2006, s:211).

Trk Milletinin Atatrkn nderliinde kurduu bu modern ve laik Cumhuriyetin yanklar, zellikle slam lkelerinde ve randa byk olmutur. Nitekim Atatrkn Trkiyede yaptklarn hayranlkla izleyen ran ordusu komutan Rza Han, son Kaar hkmdar Ahmet ah devirerek randa tpk Trkiyede olduu gibi, milleti ilerletecek inklaplar yapmak midiyle baa gemitir. 1925te ah unvann alan Rza Han, Trkiye Cumhuriyetinde Atatrk nderliinde yaplan yeniliklerin bazlarn, kendi lkesinde gerekletirmek iin faaliyete gemitir. Din adamlarnn yarg zerindeki kontrollerine son vermi, yeni at orta ve yksekokullarda din adamlarnn etkisini yok etmi, Tahran niversitesinde Hukuk Fakltesi atrm, o ana kadar mahkemeler iin tescil belgesi verme yetkisini elinde tutan din adamlarnn elinden bu yetkilerini alarak onlara byk bir mali darbe vurmutur. Ancak, btn bunlara karn, Atatrkn aksine, laiklik prensibini devlet ynetiminde uygulamay gerekletirememitir (Balbay, 2006, s:212).

ran ahnn, Trkiyede olduu gibi laiklik ilkesini kanuni bir yaptrma balayamamas, kendisine ve reformlarna kar din adamlarnn sert bir

61

ekilde muhalefet yapmalarna neden olmutur. Bu muhalefet ok gemeden bir mcadele ekline dnmtr. Sonunda, din adamlar, 1935 ylnda ahn nlemlerini eletirmek iin Mehedde mam Rza Camiinde bir toplant yapmaya karar vermilerdir. Durumu renen ah, toplananlar datmak iin askeri kuvvet sevk etmi ve kan atmada da birok kii lm ve yaralanmtr. Bu olay, Rza ah ile mollalar arasndaki ilk kanl olaydr ki, imamlar tarafndan hi unutulmam ve affedilmemitir. ah, olaylara sebep olduklarn ileri srerek zamann dini liderlerinin bir ksmn hapsetmi, bir ksmn da srgne gndermitir. Bu olaylar, o zamanlar, gen ve ateli bir imam olan Humeyni zerinde derin izler brakmtr. Bu dnemde Rza ah, komularyla olan ilikilerinde ortaya kan przleri de zmede de, Atatrkn yardmna bavurmutur. Nitekim onun ricas zerine Atatrk, ranAfgan ve ran-Irak snrlarndaki sorunlar btn taraflar memnun edecek ekilde halletmitir. Atatrk, bununla da yetinmemi, s:212). ran-Afganistan ve Trkiye arasnda Sadabat Paktnn kurulmasn salamtr (Balbay, 2006,

Bu olaylar, hem Rza ah ve hem de Afgan devlet adamlarn Atatrke kranla balanmaya sevk etmi ve onun yapt devrimi ran ve Afganistanda yapmaya almlardr. Ancak mollalar, bu gelimelerin farknda olmulardr. Kendilerini ve toplum iindeki maddi ve manevi nfuzlarn byk lde ykan Rza ahn, Atatrk rnek aldn anlamlardr. Dolaysyla iten ie, laik Trkiye Cumhuriyetini kuran Atatrke ve onun devrimlerine kzmlardr. Bu kzgnlk, daha sonralar kin ve dmanla dnmtr, randa bugnk rejimin ileri gelenleri bunu gayet iyi bilmektedirler. Zira slam aleminde Atatrkn laik ve demokrat Cumhuriyeti ve bu Cumhuriyetin Trk milletine hazrlad mutlu gelimeler, mollalara gre, onlarn doktriner ve radikal rejimlerinin nne kan en byk engeli oluturmaktadr.

Humeyni

rejimi,

deiik

zamanlarda

yaptklar

szl

ve

yazl

aklamalarla laik Trkiye Cumhuriyetine ve onun kurucusu byk Atatrke

62

kar saygszca eletirilerde bulunmaktadr. Bu tip hareketlerin uluslararas bara hibir katkda bulunmayaca ortadadr.

Humeyninin

rana hakim olduktan sonra kurdurduu Bazargan

hkmetinin Dileri Bakan olan brahim Yezdi, Humeyni rejiminin yar resmi yayn organ olan Keyhan dergisinde yazd makalede Trkiyeye yle saldrmtr:

Trkiyede askerler bir kez daha ynetimi ele geirdiler. Esasnda, Trkiyede vuku bulan 12 Eyll 1980 darbesi, ran slam Cumhuriyeti aleyhine yaplan bir harekettir... Gerekte Trkiye mzmin hastalklardan muzdarip bir lkedir. Rahatszlklarn kkn aramak iin uzak gemie gz atmak lazm gelir. Bunlar Trkiyeye geen 50-60 yldan (Cumhuriyetin ilanndan) bu yana ac ektiren ve bugnk krizlere sebep olan hastalklardr... Trkiyede, Mustafa Kemal, Trkleri dier Mslmanlardan ayrmtr. Trkiyede Mustafa Kemal, halk her ynyle Avrupallatrmaya gayret ediyordu. Bu gelimeler yznden zor kullanlarak halk izgiden uzaklalm, din ve devlet ileri birbirinden ayrlmtr...

... Bo ve anlamsz olan Avrupallama tutkusundan yorgun ve halsiz den Trkler, btn gleriyle gerek benliini ve kltrn bulma abasna girimiti, ite tam bu srada olan ran Devrimi, Trkiyeyi birok ynden etkilemeye balamtr. Ksaca, ran slam Devriminin zaferi, henz yrmeye balayan Trkiye slam Hareketini glendirmitir...

Trkiyede smr igzarlar ylesine baarl olmutur ki Trkler, yakn zamana kadar Asyal deil Avrupal olduklarna ve dolaysyla Avrupallar gibi dnmeleri, yaamalar ve nefes almalar gerektiine inandrlmlard. Bunlar iin Mustafa Kemal Atatrk, bir dahi ve kurtarc idi. Ancak son yirmi yl iinde Trk halk yava yava bu aldatmacay fark etti. ran Devrimi, Trklerin siyasi ve kltrel gelimesine en byk etkiyi yapm bulunuyor.

63

Yukarda belirtilen konular dikkate alndnda, ran slam Cumhuriyeti hkmetinin Trkiyedeki gelimeleri byk bir titizlikle ve uyanklkla izlemesi gerektii ortaya kmaktadr. Trkiye hkmeti karsnda taknlacak her trl tutum ve davranmz, mutlaka slam Devriminin temel prensiplerine ve slam Cumhuriyetinin korunmasna ynelik olmaldr...

12

Eyll

1980den

sonra,

Trkiyenin

laiklikten

ayrlmayaca

aklanmtr... Henz ayaa kalkm olan Trkiye slam hareketi, bu yeni saldrlar karsnda direnebilir mi? Bu soruyu cevaplamak iin zaman henz erkendir. Bizim iin nemli olan udur: Trkiyede slamc hareket, byk tarihi bir snavdan gemektedir. Bu belann, fitnenin sonu nereye varrsa varsn, slam hareketi, bu snavdan daha gl, daha tecrbeli ve daha olgun olarak kacak ve yoluna devam edecektir. Trkiyedeki kardelerimiz bilmelidirler ki, ran milleti, btn varl ile onlarn abalarn, sava ve mcadelelerini destekleyecektir, arkasnda olacaktr.

Trkiye Cumhuriyetini kuran Atatrk, getirdii laiklik prensibi ile yalnz din ileriyle devlet ilerini birbirinden ayrmakla kalmam, akl, mantk, adalet ve hogr dini olan slamiyete hrmet ve ibadet hrriyeti kazandrmtr. Salnda rann ilerlemesi iin o kadar iyilikler yapm olan Atatrk, Humeyninin Dileri Bakannn yapt bu haksz saldrlar hibir zaman hak etmemitir (Balbay, 2006, s:219-220)

ran, Ortadou bar grmelerine kar olan bir lkedir. ran; Trkiyedeki yasad ar dinci rgtlere destek salamaktadr. lkemize ynelik rejim ihrac siyasetini srdrmektedir. ran basn, Atatrk ve lkemizdeki laik dzen aleyhinde srekli yaynlar yapmaktadr. Tamamen ynetimin kontrol altndaki Tahran radyosu zaman zaman, lkemizdeki irticai kesime ynelik yaynlar yapmakta, posta kanal ile de bror ve yaynlar gndermektedir. Din eitimi iin aleyhinde propaganda rana gidenlere, lkemiz ve Atatrk randan dnen tr ofrlerine yapmaktadr.

Humeyninin resimlerini ve eitli bror, teyp ve videokasetleri zorla vermekte ve Trkiyeye sokmaktadr. Hac dnemlerinde, Trke bilen haclar

64

kanalyla Trkiyedeki ynetim ve laiklik aleyhinde vaazlar, parasz bror, teyp ve videokasetleri vermeye almaktadr. Trkiyedeki bykelilik ve bakonsolosluklar ( stanbul, Erzurum, Trabzon) araclyla lkemizdeki irtica yanllarna zaman zaman mesajlar benimsetmek vermektedir. amacyla Yurtdndaki vatandalarmz vatandalarmza ideolojilerini

arasndan seilip rana zel uaklarla gtrlen ar dinci kesime mensup genlere, medrese ve zel amal kamplarda, ideolojik ve silahl eitim verme abalarn srdrmektedir. PKK terr rgtn Trkiyeye kar kullanabilecei bir koz olarak srekli elinde bulundurmak istemekte ve destek vermektedir. Trk rnlerinin, Orta Asya Trk Cumhuriyetlerine ran zerinden transit tamaclna srekli engeller karmaktadr. Irakn kuzeyinde nfuz kurma ve blgede sz sahibi olma siyaseti gtmektedir (Balbay, 2006, s:225226).

Bugne kadar, Trkiyeden rana ynelik herhangi bir terr faaliyetine giriilmesine izin verilmemitir; ancak ran iin ayn eyi sylemek mmkn deildir. ran makamlar, ran topraklarndaki PKK kamplarna ynelik bir faaliyet iin Trkiye ile etkili bir ibirliine girmeye yanamamaktadr.

Dier

yandan

Trkiyenin

Kuzey

Irakta

terrist

rgte

ynelik

operasyonlar srasnda da, Trk yetkililerce nceden istenmi olmasna karn, rgt militanlarnn snr geerek ran topraklarna snmalarna kar tedbir alnmamtr. Bunun nedeni olarak; ran d siyasetinde Trkiyenin banda her zaman bir terr belasnn bulunmasn istemi olmalar ve Kuzey Irakta nfuz salama dnceleri saylabilir (Balbay, 2006, s:226-227).

randaki Mollalar rejimi, Atatrkn kurduu modern ve laik Trkiyeyi kendileri iin en byk engel olarak grmektedir. Bunun iin Trkiyeye kar daima ak ve gizli dini oyunlar sergileyerek kendi rejimini lkemize ihra etmeye almakta, lkemizin iilerine mdahale etme cretini dahi gstermektedir (Balbay, 2006, s:228).

65

2.2.4. ran-Irak likileri

Irakta 1958 ylnda gerekleen devrim Krfez politikalar asndan bir dnm noktasn tekil etmitir. Iraktaki Haimi monarisinin devrilmesi Krfezde ngiliz etkisinin sona erdiini gstermitir. Bir yl nce Svey Kanal Krizinde ngilterenin ald darbe henz etkisini srdrrken, Badat monarisinin sona ermesi ngilterenin blgedeki saygnlna gelen ikinci byk darbe olmutur. Irakn istikrarsz bir srece gemesi ve milliyeti askeri rejimlerin baars rann siyasi sistemi ve blgesel konumu itibariyle bir tehdit olarak alglanmtr. Bu dnemde Rza Han Arap blgeleri zerinde basksn artrrken, Badatta Iraktaki Fars kkenli nfusa bask uygulamtr. ran bu dnemde Pehlevi rejimi altnda slam ncesi gemiinin parlakln vurgulayarak, devletin kimliini Araplardan farkl olduu ynndeki sylemlerle tanmlamtr.

Molla rejimini ykarak yerine yine slami motiflere uygun, ancak sosyalist bir ynetim eklini getirmeyi amalayan sol grl bir rgt olan Halkn Mcahitleri rgt zellikle ran-Irak Sava sonrasnda, zamann Irak lideri Saddam Hseyin tarafndan, rana kar bir koz olarak kullanlmak amacyla Irakta konulandrlmtr.

7 Eyll 1965 tarihinde kurulmu olan Halkn Mcahitleri rgt, randa, slami sosyalist bir dzenin kurulmasn amalamakta ve silahl eylem yoluyla mcadeleyi strateji olarak benimsemi bulunmaktadr.

HMnn lideri olan Ahmet Recevi de Irakta bulunmaktadr. rgtn, Irakta tanklar, zrhl aralar ve eitli ar toplar da dahil olmak zere ok sayda ar silah ve kendi deyiiyle, kk bir ordusu mevcuttur. rgtn iddiasna gre, 40 bin civarnda yesi olup, bunun 15 bine yakn, rgtn askeri gcn oluturmaktadr (Balbay, 2006, s:163-164).

ran-Irak snr boyunca, HMnn birok gizli kamp blgesi olduu ve sk sk bu kamplardan rana szarak ses getirici eylemler yapt bilinmektedir.

66

HM

tarafndan

zellikle

Tahranda

dzenlenen rann

ve

ou

havanla

gerekletirilen

saldrlar

sonucunda,

HMnn Irak snrndaki

kamplarna fze saldrlar dzenledii ve ran-Irak snr blgesinin kritik kesimlerinde gvenlik nlemlerini artrp, bu blgede operasyonlar yapt gzlenmektedir. HMnn faaliyetlerinde 1998 ylndan itibaren belirgin bir art gzlenmitir. Bu dnemden itibaren rgtn eylemlerinde; Tahrandaki Devrim Muhafzlar Ordusu (DMO), Nizami Ordu, Devrim Mahkemeleri, Savunma Bakanl, stihbarat Birimleri, Radyo-TV merkezi gibi stratejik adan nem tayan ve rejimi simgeleyen kurulularla Evin hapishanesinin eski mdr Esadullah Laciverdi, Genelkurmay Eski Bakan Yardmcs Ali irazi, (10 Nisan 1999da ldrlmtr), Tahran Gvenlik Kuvvetleri Komutan Ferhad Nazari gibi nemli kiiler hedef alnmtr (Balbay, 2006, s:164).

HM, zellikle

randan kaan ve dnyann her tarafna dalm

ranllarn nemli bir blmnn maddi ve manevi desteine sahiptir. Ancak, yapt eylemlerde ve zellikle Tahrandaki havan saldrlarnda masum insanlarn da lmesi ve sosyalist bir ideolojiyi benimsemi olmas nedeniyle, halen randa yaayan ran halk genelinde, nemli bir sempati ve destei yoktur. rgt, ran halkndan daha byk destek salayabilmek amacyla eylemlerinde Molla rejimi yneticilerini hedef almaktadr.

Maddi yardmn yan sra, silah ve mhimmat bulmada da Iraktan destek gren HMnn bu lkedeki varl, Irak muhaberat tarafndan kontrol edilmekte ve ynlendirilmektedir. rgt, yakn gemie kadar Irakn yan sra Finlandiya, Hollanda, Fransa, Danimarka ve Almanyadan maddi yardm almtr. Ancak 1996 yl sonlarndan itibaren, Avrupa lkelerinin, ran ile ilikilerini gelitirme abalarnn bir sonucu olarak, anlan lkeler, rgte ynelik desteklerini nispi olarak snrlandrmlardr. Mays 2002de ise rgt, AB tarafndan, terrist rgtler listesine alnmtr.

2002 ylnda, ran rejimine muhalif olan ve ayn zamanda ABD ve AB'nin terrist rgtler listesinde yer alan Halkn Mcahitleri rgt'nn, Natanz ve Arak'taki gizli nkleer almalar aa karmas, ran'n nkleer programn

67

dnya gndemine tamtr. Amerika'nn ran kart sylemine hz veren bu gelime, UAEA'nn da ran konusunda daha belirgin bir rol oynamasna yol amtr (SETA ran Dosyas, Temmuz 2006, s:36).

2.2.5. ran-Ermenistan likileri

Ermenistan,

rann

Kafkasyada

Trkiye-Azerbaycan

ibirliini

dengeleyebilecei bir ortak olarak grlmektedir. SSCBnin dalmasndan sonra kuzeyde bamsz Azerbaycann yaratt rnein, nfusunun en az % 35i Azeri soyundan olan rann bekas iin tehlikeli olabilecei alglamas da ayn ekilde, ite Ermeni toplumunu rejimin bir orta konumuna getirmitir. rann Ermenistan ile gelitirdii ilikiler ve Yunanistann bu bloa verdii destek, takip edilmesi gereken bir husustur (Balbay, 2006, s:63).

indeki Azerilerin ynnn Azerbaycana dnmesinden endie eden ran, Ermenistana zel bir nem vermektedir. Bununla ise, Azerilerin daha ok Ermenilere kaptrdklar topraklar dnmeye zaman ayrmalarn amalamaktadr (Balbay, 2006, s:63).

1990larn banda Azerbaycan ile Ermenistan arasndaki Karaba sorunu ran kendi topraklarna da srama endiesi dolaysyla ciddi derecede rahatsz etmitir (Cornell, 2003, s:2). ran kendi topraklar ierisinde yaayan Azeri nfusun Azerbaycann iki kat civarnda olmas itibariyle Azerbaycann 1991 ylnda tand bamszlndan itibaren srekli olarak glenmesini engellemeye almtr. Bu itibarla, Ermeni-Azeri atmasnda scak savan sona ermesini ancak soruna kalc bir zm getirilmemesini tercih etmi ve bu sayede de Azerbaycann siyasi enerjisini bu alanda tutarak geliimi engellemeyi hedeflemitir. Ancak Elibey dneminden sonra Aliyevin baa gemesiyle, ran Azerbaycan konusunda daha yumuak bir siyasi tavr sergilemeye balamtr. Aliyevin statkocu yaklamlar rann politikalarnda nemli bir rol oynamtr. rann gvenlik kayglar dolaysyla zellikle Kafkaslarda rejimlerin devamllklarn ve siyasal istikrar destekledii sylenebilir (Menashri,1998, s:80).

68

Resim 17: Azerbaycan ve Ermenistan, Karaba topraklar zerinde ykc bir savaa tutumulardr. Bu sre 1980li yllarn sonlarna doru balamtr. Resimde Kirkijan kynn harabe hali grlmektedir.

Rusya,

Ermenistann,

Azerbaycan

igalini

aka

desteklemi,

mteakiben Rus Ordusunu Ermenistan topraklarnda konulandrarak, bu lkeye konvansiyonel silah satn srdrmtr. Rusya, bu manevra ile bir yandan ABD ve Fransada yaanan Ermeni Diasporasn siyasal bask unsuru olarak kullanmay hem de tarihsel Trk-Ermeni uyumazlnn dengelerinden istifade ile Batnn dolayl desteini planlamtr.

Bununla birlikte, temelde Mslman bir lke olarak ve slam Devriminin ncln stlenerek, Ermenistan ile yakn ilikileri ve sava sonras topraklarna snmak isteyen yz binlerce Azeriyi snrlar dnda muhafaza eden rann politik/ekonomik arlkl stratejisi, ran halk ve zellikle Azeri kkenli ran vatandalar tarafndan olumsuz karlanmtr. Bu noktada, slam Devrimini savunan rann bu elikili politikas, kendi toplumsal dzeni ierisinde ayrlk blokajn basklarn glendirdii gibi, te yandan da Devrimin ulusal birlik ierisindeki meruiyetinin yeniden sorgulanmasna sebebiyet vermitir (Can, Avrasya Dosyas; ran zel, Sonbahar 1999, s:294).

69

D politika alannda da, Azeri-Ermeni mcadelesinde, rtl bir ekilde Ermenistan yannda yer alan Molla rejiminin, bu davranyla bir yandan Azerilerin glenmesine kar Ermenilerden ok ynl yararlanmay, dier yandan ise, ABD bata olmak zere uluslararas alanda nemli bir gce sahip Ermeni lobisini arkasna almay amalad ortadadr (Balbay, 2006, s:131).

2.2.6. ran-Kafkas lkeleri likileri (zellikle Azerbaycan le likileri)

ran, Kafkas lkeleri ile ilikilerinde bir kar dengesi gzetmeye ve muhtemelen Azerbaycan, Grcistan, Trkiye ibirlii ile blgeye gelebilecek ABD etkisini dengelemeye zen gstermektedir. Bu balamda, bir yandan Azerbaycan ile ilikilerini krize yol amayacak bir yola koymak amacn gtmek, bata Hazarn stats uyumazl olmak zere Azerbaycan ile paylat etnik Azeri sorununun kontrolden kmasn nleyici bir politika izlemeye almaktadr. Dier yandan, Karaba sorununda Ermenistana verdii destek ve Ermenistan ile gelitirmeye zen gsterdii ilikiler yoluyla blgede bir nevi denge ve kart blok politikasn srdrmektedir (Balbay, 2006, s:63).

rann kuzeyinde, yeni bir Azerbaycan devletinin kurulmas ve bu devletin derhal Trkiye ile ok scak ve yakn ilikiler kurarak, kendisine model olarak Trkiyeyi semesi ran ok rahatsz etmitir. Azerbaycan Cumhuriyeti halk ile ran Azerilerinin tamamen ayn kan, kltr, tarih ve dile sahip olduunu bilen ve kendi iindeki Azerilerin bu lke ile birleip tek bir devlet kurmak isteyebileceklerini dnen ran, Azerbaycan devletinin yklmas iin her trl abay gstermektedir. Bu amala, Karada sorununda tarafsz bir grnt izmeye alrken, Ermenileri gizli olarak desteklemitir ve bu desteini devam ettirmektedir. Ancak, ne kadar gizlerse gizlesin, ran devletinin Azeri-Ermeni Savanda Ermenistan desteklediini bugn btn ran Azerileri bilmekte ve bu konuda Farslara kar fke duymaktadr. zellikle sava srasnda Ermenilerden kaan Azeri gmenlerinin, rann kabul etmeyerek, ounun Aras Nehrinde boulmasna gz yummas, randaki Azeri Trklerinin bu kin ve

70

fkesini daha da artrmtr. zellikle, Azerbaycan Devletinin kurulmas sonrasnda, Azerilere ynelik basklar olduka artmtr. Trk milliyetilii yaptndan phe edilen herkes hemen yakalanp sorgulanmakta ve ar basklara maruz kalmaktadr. Ancak, ksa vadede korku ve tedirginlie neden olan bu bask politikasnn, uzun vadede Azeri Trk milliyetiliinin gelimesine neden olaca dnlmektedir (Balbay, 2006, s:123-124).

Kuzey randa Azerbaycandan daha fazla Azeri yaad iin Tahran, Kuzey randa ayrlma taraftar bir harekete dnebilecek potansiyel ilhaktan endie duymaktadr. Aka Trk yanls, gizliden gizliye tmden Azerici 1992-93 Elibey hkmetinin izledii politika Tahrana bir uyar sinyali gndermitir. O zamandan bu yana ran, Bak Krfezindeki Trk etkisini krmak iin Rusyann gayretlerine destek vermektedir. ran bir yandan dnemin Cumhurbakan Haydar Aliyeve kendini gvenilir bir ortak olarak gsterirken, dier yandan Ermeni tarafn tutarak Dalk Karaba sorununun devam etmesine almtr. Bu yzden de Trkiyenin Kafkaslardaki konumu asndan glk kartt rahatlkla sylenebilir (Kramer, 2001, s:216).

Kafkasya'daki durum Trk- ran ilikileri asndan Orta Asya'daki kadar kolay deildir: a) Azerbaycan'n gerek Trkiye ve gerekse ran'a olan kltrel/dinsel/etnik yaknl, b) Blge lkelerinin kendi ilerinde ve birbirleri arasndaki atmalar, c) Byk glerin blgeye- Orta Asya'yla kyaslanamayacak ldeki ilgisi ve mdahalesi, Kafkasya'y Trk- ran ilikilerinde gerginlik yaratan bir konu haline getirmitir. zellikle Ebulfeyz Elibey dneminde (Haziran 1992-Haziran 1993) ran kart ve Trkiye yanls Azeri milliyetiliinin ne karlmas ilikileri gerginletirmi, belli llerde ran-Ermenistan yaknlamasn hazrlamtr. Karaba sorunu, Hazar Denizi'nin stats, Azerbaycan petrolleri ve muhtemel boru hatlar, Trkiye'nin kurduu Karadeniz Ekonomik birlii Tekilat'na kar ran'n kurduu Hazar Denizi birlii Tekilat, ABD'nin Kafkasya politikas ve Trk-Amerikan- ran ilikileri gibi konular bu

71

blgede iki lke arasnda rekabet boyutunu ne karmaktadr (SETA ran Dosyas, Temmuz 2006, s:24).

Kaarlar dneminde Azerbaycan rann ticaret ve sanayi merkezi olarak tannmaktadr. Azerbaycan nce ekonomik, sonra ikinci siyasi merkezdir. Yani Kaar veliahtlar Tebrizde vali olarak grev yaparlard. Rza Hann ekonomi politikalar Azerbaycana byk zarar vermitir. Rza Hann politikas sonucu kitlesel yoksulluk ortaya km ve Azeri halk, zellikle de esnaf Tahrana g etmek zorunda kalmtr.

Rza Hann bilinli politikas sonucu Tahrann ekonomik merkeze evrilmesi Azerbaycana byk hasar vermitir, nk Azerbaycan gelimi dzeyde sanayi merkezidir (Bayr, Avrasya Dosyas; ran zel, Sonbahar 1999, s:112).

Tahrann ekonomik merkez olmas Azerbaycanda iadamlarn yoksullatrm ve Tahrana g etmek zorunda brakmtr. Merutiyet dneminden balayarak Azerbaycanda aydn kesim olumutur. Azerbaycan Trkesini seven ve bu dilde edebi almalarda bulunan kesim ortaya kmtr. Rza ahn Trk diline yasak koymas byk apta rahatszla neden olmutur. Trke konumak yasaklanmtr. Bu yasan kapsam o kadar genilemitir ki, yas meclislerinde Trke at sylemek su saylmtr.

Trk dilinin mahv dorultusunda byk apta kltrel ve psikolojik sava balatlmtr. Azerbaycan ilinin kltr mdr unlar sylemitir: Trke konuan herkese boyunduruk vurun ve eek muamelesi yapn. Azerbaycan 1371, s:25). valisi Mostofi, Azerbaycanllar Trktrler. Yonca yemi merutiyet almlar; imdi saman yiyip ran gelitirsinler. demektedir (Cami,

Merutiyet dneminde Azerbaycanl olmak ayrcalk idiyse de, Pehlevi dnemi aalk konumuna getirilmeye allmtr. Kltrel-psikolojik sava

72

Azeri Trkln milli kimliinden uzaklatrmay amalamtr. Trklk aalanrken Azerilerin Trk olmad vurgulanmtr. Azeri Trkleri Trke konutuklar iin aalanmlar ve etnik olarak Ari olduklar sav ile yceltilmilerdir. Bu ikili ve karmak politika, e zamanl aalamayceltme politikas olarak nitelenebilir (Bayr, Avrasya Dosyas; ran zel, Sonbahar 1999, s:112).

Azerbaycan,

bamszln

kazandktan

sonra

kendi

ekonomik

imkanlarn zorlayarak, sahip olduu petrol karmak ve pazarlamak iin elinden gelen gayreti gstermitir. Maddi zorluklar amak ve gelecee gvenle bakabilmek iin bunu baarmas gerekmekteydi.

Nitekim Fransz Elf ( % 65), Total (% 10) ve SOCAR (% 25) arasnda Lenkeran-Tal ky tesi yataklar ile ilgili olarak Ocak 1997de imzalanm olan Lenkeran-Tal Denizi Konsorsiyumu ise Azerbaycan Milli Meclisi tarafndan Haziran 1997de imzalanmtr (Azerbaycan Yatrm Rehberi, 1997, s:17).

Bu irketler daha sonra kendileriyle ibirlii yapacak irketler aramlar ve Alman, ran ve Belikal petrol irketleriyle anlamlardr. Bu anlamann ierdii rezervler ise 50 milyon ton petrol olup yatrm maliyeti 2 milyar dolar olarak belirlenmitir (Azerbaycan lke Raporu, 1998, s:14-15).

ABD de, tarihlerinin byk bir blmnde yabanc hakimiyetinde yaadktan sonra SSCBnin dalmasyla yeniden bamszlklarn elde eden Kafkasya ve Orta Asya lkelerine yakn ilgi duymaktadr. Bu lkeler, bugn bamszlklarn, refah ve gvenliklerini gvence altna almaya almaktadr. ABD, bu lkelerin baarya ulamasn kendi karlarna uygun grmektedir. Kafkasya ve Orta Asya lkelerindeki reformlar baarya ulat takdirde, bunun Rusya ve Ukrayna dahil, dier yeni bamszlklarn kazanan lkeler zerinde de benzer gelimeyi tevik edecei deerlendirilmektedir. in, Trkiye, ran ve Afganistanla hudut olan, Pakistan ve Hindistan ile artan ekonomik ve sosyal balar bulunan bu

73

blgedeki istikrara ABD zel nem vermektedir. Karadenizden Pamir Dalarna kadar uzanan bu blgede, kendi ilerinde ve aralarnda bar iinde yaayan hr toplumlarn pekitirilmesi, Avrupa ile Asya arasnda eski pek Yolu boyunca faydal bir ticaret ve ulatrma koridoru oluturulmas srecine katkda bulunacaktr. Bunun aksi sz konusu olduunda, Afganistanda olduu gibi blgede harekat icra etmesi mmkndr. ran ile ABD bu blge konusunda da kar karya gelmektedir.

ABD, aralarndaki uyumazlk nedeniyle Ermenistan ile Azerbaycan karsnda eit mesafeli bir tutum izlemekte ve bu lkelerle ikili dzeyde askeri ibirliine girmemektedir. Bununla birlikte ABD, her iki lkeyi de B O gibi uluslararas gvenlik dzenlemelerine ve ihracat kontrol rejimlerine daha aktif biimde katlmaya zendirmektedir. ABD, randan nce ilikilerini scak tutmaya almaktadr.

Blgenin 4 trilyon dolar deerinde, 200 milyar varillik bir petrol rezervine sahip olmas, ABD nezdindeki nemini artrmaktadr. ABDnin blgede enerji kaynaklar ile ilgili politikas, blgede bar ve refahn oluturulmas, dnya enerji ikmal kaynaklarnn eitlendirilmesi, ok tarafl boru hatlarnn gelitirilmesi, petrol ve doal gaz kaynaklarnn iletilmesine itirak gibi hedeflere istinat etmektedir. Bu strateji erevesinde, Hazar Havzasn geen ve Bak-Ceyhan ieren Dou-Bat Enerji Koridoru birok lkeye byk ekonomik fayda salayacak bir hat olarak deerlendirilmektedir. Ayn konuda Azerbaycan, Trkmenistan, Grcistan ve Kazakistann da destekleri salanm bulunmaktadr. ABD, petrol ve doal gaz hatlarnn ran zerinden geiine kardr.

2.2.7. ran-Trkmenistan likileri

1993 ylnda Birlemi Milletler Genel Kurulu srasnda zbekistan Devlet Bakan slam Kerimov tarafndan Orta Asyada nkleer silahlardan arndrlm blge kurulmas giriimi ortaya atlmtr. Bu K S (Kitle mha Silah) yapmnda kullanlan maddeleri ve bilim adamlarnn illegal yollardan

74

blge dna kartlmas tehdidinden kaynaklanmtr. ubat 1997de Kazakistan, zbekistan, Krgzistan, Trkmenistan ve Tacikistan Devlet Bakanlar ortaklaa yaynladklar Almaty Deklarasyonu ile be lke tarafndan kabul edilmitir. Birlemi Milletler Genel Kurulu 10 KASIM 1997 ylnda resmen desteini aklamtr. Ayrca ABD, RF, Birleik Krallk, Fransa ve in Halk Cumhuriyeti de Orta Asyann nkleer silahlardan arndrlmas giriimine ak destek verdiklerini beyan etmilerdir.

ran zor deildir.

yalnzlatrmak

isteyen

lkelerin

yannda

olduu

grlen

Trkmenistann ran ile ilikilerinin ne seviyede olduunu tahmin etmek hi

Siyasal boyutun bir dier yansmas ise Orta Asya lkelerinin zellikle enerji ve doal kaynaklar ile ilgili projelerde Amerikan boykotu sonucunda ran dlamalardr. Trkmen doal gaz projeleri ve Kazak petrollerinin tanmas projeleri Amerikan boykotu ile karlamaktadr. rnein, ancak snrl bir miktar Kazak petrol swap metodu ile ran zerinden tanabilmektedir. Orta Asya lkeleri cephesinden bakldnda ran faktr hep canl tutulmakta, zaman zaman pazarlk konusu yaplmaktadr. Bunun en ak rnei petrol ve gaz boru hatt projelerinde resmi anlamalar olmamasna ramen rana gz krplmasdr. Sz konusu tavr neticesinde Orta Asya lkeleri liderleri Amerikadan yakn ilgi grmekte ve yardm alabilmektedirler. Trkmen lideri Saparmurat Trkmenba rana en fazla yeil k yakan lider olarak 1998 yl ziyaretinde Washingtonda bir petrol eyhi gibi arlanm ve en st seviyede kabul grmtr (Aras, Avrasya Dosyas; ran zel, Sonbahar 1999, s:240).

2.2.8. ran-Afganistan likileri

Blgesel bir sorunun kresel sonulara yol at gelimelerden bir dieri de Afganistann Sovyetler Birlii tarafndan igali ile balayan sretir. Nfusunun byk blm Snni olan Afganistanda 17 Temmuz 1973 tarihinde Kral Muhammed Zahir ah, babakan Muhammed Davud Han

75

tarafndan drlm ve lkede cumhuriyet ilan edilmitir. Amerika Birleik Devletleri ve SSCBye ballktan uzaklamak amacyla slam lkelerine ynelen Davud Han, Nisan 1978de Sovyet yapm tanklarla donatlm ordusuyla harekete geen Albay Abdlkadir ve Hafzullah Amin tarafndan yerinden edilmitir. Bu son gelime ile Afganistan Demokratik Cumhuriyetinin kurulduu ilan edilmitir. Ancak, bu ynetim kurulduu andan itibaren slamc radikal gruplar tarafndan silahl direnile karlamtr. Hzla Sovyet etkisine giren lkedeki gelimeler, en ok in Halk Cumhuriyeti ile ran asndan endie oluturmutur (Dedeolu, 2002, s:78-79).

Mart 1979da babakan olan Amin, Afgan ordusunun ayaklanmalarla ba edemeyeceini anlaynca Sovyet ordusunu yardma armtr. Bu arada Cumhurbakan Taraki ise, Amerika Birleik Devletleri yardm arayna girmitir. 1979 sonunda Amin yanllarna kar yrtt mcadelede zayf kalan Afgan Cumhurbakan Tarakinin amansz bir hastala yakalanarak ld duyurulmu ve ardndan bir Sovyet ua ile Kabile gelen Babrak Karmal yeni cumhurbakan olmutur. 24 Aralk 1979 gecesi de Sovyet birlikleri lkeye girmilerdir.

Resim 18: 1979 ylnda Afgan-Sovyet Sava esnasnda drdkleri Sovyet helikopteri ile poz veren Afgan askerleri. Bu askerler pusu kurarak Sovyet askerlerini imha etme yolunu izlemilerdir.

76

gal ile Amerika Birleik Devletleri-SSCB arasnda ciddi bir gerilim domu ve Sovyet yaylmasnn yeniden yaama getii yolundan hareketle bu lke yeniden ciddi tehdit kategorisine dahil edilmitir. Sz konusu eilim erevesinde NATO, Bat Avrupa lkelerine orta menzilli fze yerletirme karar almtr. Bu dorultuda Amerika Birleik Devletleri, Salt II Anlamasn onaylamay ertelemi, Hint Okyanusunda srekli donanma bulundurma karar alm, Sovyet etkisi altndaki Etiyopya ile Eritre yznden savaan Somaliyi desteklemeye balamtr.

SSCB igali ile Pakistan tehdit altna girmi ve Amerika Birleik Devletleri, Afganistan mcahitlerini destekledii gibi Pakistana da nemli oranda destek salamtr. Ancak, Sovyet ordusu Afganistanda baarl olamam ve ok ciddi kayplar vermitir. Bir kmaza girildiini gren SSCB, Mays 1988den itibaren birliklerini geri ekmeye balamtr (Dedeolu, 2002, s:79).

29 Nisan 1978de komnist ihtilal ve ardndan gerekleen Sovyet igali sonrasnda Pakistanda faaliyet gsteren partinin kurmaylar arasnda etnik/dinsel farklla dayal anlamazlklar ortaya kmtr. Snni unsurlar kendisinde simgeletiren Rabbani, Afganistan slami Cemiyetini kurarak Afganistan slam Partisinden ayrlmtr. Sovyetlerin Afganistan igali srasnda en gl direni rgt zellii gsteren kurulu, Tacik asll olan ve Penir Vadisinde geni bir taraftar kitlesi bulunan uray Nazar partisi lideri Ahmed ah Mesud ile ittifak kurduktan sonra Afganistann en nemli partisi durumuna gelmitir (Dedeolu, 2002, s:138).

Afganistanda Sovyet birliklerine kar verilen mcadeleler srasnda, Pakistan, Suudi Arabistan, Birleik Arap Emirlikleri, in Halk Cumhuriyeti ve Fransa tarafndan desteklenmi olan rgt, 1992de Afganistandaki komnist rejimin yklmas ardndan bu destei salayamamtr. 1994 ylnda, Pakistan ve Suudi Arabistann da desteini alarak kurulmu olan Taliban rgt, 1996 ylnda Kabili ve 1997 ylnda General Abdurraid Dostum denetimindeki Kuzey Afganistan ele geirmi, bu gelimeler srasnda da

77

Kuzey

ttifak kurulmutur. Kuzey ittifaknn en yakn mttefiki olan

Burhaneddin Rabbani, Afganistan slam Devleti Bakanl yapmtr.

1941 de rann ngiltere ve SSCB tarafndan igal edilmesi karsnda Almanya ile yaknlnn benzer bir sonuca yol aacan hesaplayarak Almanyadan uzaklaan Afganistan, 2. Dnya Sava sonrasnda yeniden Sovyetler Birlii etki alan iine girmitir (Dedeolu, 2002, s:79).

Afganistan konusunda

ran, ABDnin 7 Ekim 2001 den itibaren

Afganistana gerekletirdii harekat ile balayan gelimelere kadar olan dnemde byk hayal krklna uramtr. nce yllardr destekledii ii kkenli unsurlar bu lkede ciddi bir varlk gsteremeyerek sava ran ciddi bir tepki kaybetmiler, ardndan Afganistanda kontrol ele geiren Taliban ynetiminin ranl diplomatlar Mezar- erifte katletmelerine gsterememitir (Balbay, 2006, s:63-64).

ran, ABDnin Afganistana gerekletirdii harekata kar olduunu aklamasna karn gerekte, ABD tarafndan da olsa, kendisinin devirmeyi ok arzulad Taliban ynetiminin sona erdirilmesinden ok memnun olmutur, rann ABDnin harekatndan duyduu en byk endie, ABDnin bu harekat sonrasnda blgeden ayrlmayarak, ran doudan da tehdit edebilecek bir konuma ulamasdr.

rann dou komusu olan Afganistanda, Taliban rejiminin devrilmesi ve bu lkeye bata ABD gleri olmak zere yabanc askerlerin girmesi, randa bir yandan gvenlik endieleri yaratrken dier yandan bu tr bir mdahalenin dnya kamuoyu nezdinde oluturabilecei bir emsal ve nihayet Afganistanda Taliban rejimi sonras ortaya kacak hkmetin nitelikleri alarndan ciddi kayglar yaratmtr. Bu kayglardan hareketle ran, Afganistan krizinde batan beri aktif bir rol alm ve Afganistann yeniden imarna nemli bir katk yapmay taahht etmitir (560 milyon dolar). ran ve Afganistan arasnda her dzeyde youn bir ziyaret trafii gzlenmektedir. Kukusuz din, dil ve kltr

78

yaknl, rann yardm politikasnda rol oynad kadar, bir komu lkede bar ve istikrarn kurulmas kaygs da nem tamaktadr.

Bununla beraber, kriz srasnda rann eitli Tacik ve Hazar gruplara verdii destek ile terrizm konusunda beklenen ibirliini gsterememesi, bata ABD olmak zere uluslararas toplumun rana ciddi uyarlarda ran, Afganistann bulunmas sonucunu vermitir. ABD, Kafkasya ve Orta Asyaya ciddi bir mevcudiyet yerletirmek gereini duymutur. Bugn izlemektedir (Balbay, 2006, s:64). yeniden yaplandrlmas srecinde artk olduka arpc ve saydam bir politika

2.2.9. ran-Pakistan likileri

Humeyni rejimi in, Hindistan, Fransa, Almanya ve Pakistanla gizli ilikilere girip nkleer programn srdrmeye almtr. ABD rann bu balarn rendike, kar lkelere bask yapmtr. zellikle Almanya ile ekonomik ilikilerinin iyi olmasn kullanmak isteyen ran, Siemens firmas, onun alt kolu Kraft-Werke Unionun Buehr Nkleer Santral inaatn tamamlamas iin youn kulis yapmtr. ABD de kar basky kurmu ve Siemens, rann nerisini reddetmitir (Dedeolu, 2002, s:15).

ubat 2004te, Pakistann nkleer silah programnn kurucusu olan Abdlkadir Han, baz lkelerle nkleer silah teknolojisini paylatn itiraf etmitir. Bundan dolay Han ok zengin bir hale gelmitir. Ulusal dzeyde yaptklarndan dolay zr dilemitir. Ertesi gn ise Pakistann milli kahraman olarak kabul edilen Merref, Han affetmitir. Hann nkleer teknolojiyi paylat lkeler ise ran, Libya ve Kuzey Koreydi (Microsoft Encarta Reference Library 2005).

1996 ylnn balarnda, Arap olmayan iki Mslman lkesinin, Pakistan ve Bangladein babakan bayand. Bu lkelerin nfuslar ise 220 milyon civarndayd. Bu say Arap dnyasndan daha fazlayd.

79

2.2.10. ran-Nahvan zerk Cumhuriyeti likileri

Ermenistann milli politikasnn temelini ok ynl politika izleyerek tm lkelerle ilikilerin normalletirilmesi, Rusya Federasyonu ile yakn ilikilerin korunmas ve Diaspora Ermenilerinin etkinliinden istifade edilmesi oluturmaktadr. Milli hedefleri ise Dalk Karaba ve Nahvan zerk Cumhuriyetini, Ahlkelek ve Ahska blgelerini ilhak etmek, Trkiyeye muhta olmadan kalknmak, siyasi varlnn devam iin almak, Byk Ermenistan kurarak Dnya Ermenilerini bu at altnda toplamaktr.

2.3. ran Tarihesi ran in nem Tayan Dnm Noktalar ve Ezamanl Ortadou Hadiseleri
2.3.1. Genel

ran tarihi M.. 5000li yllarda balar ve gnmze kadar eitli dnemlerden geerek gelir. nsanlk tarihinde nemli yeri olan ran ayn zamanda Trk tarihinde de nde gelen bir konuma sahiptir. M.. nc bin ylda randa ykselen Elam uygarl, ran o dnemin uygarlk merkezi durumuna getirmitir. Bir dnem dnya uygarlnn merkezi konumuna gelen ran, daha sonraki dnemlerde de dnya tarihinde nde gelen bir konuma sahip olmutur.

sadan nce 2000li yllarda balayan Med Dnemi rann dnya tarihinde daha da ne gemesine neden olmutur. nce Medler, daha sonra da Persler dnemi rann kendi snrlarnn tesine tamasna yol am, Med ve Pers mparatorluklar ran merkezli byk devletler olarak hem rana hem de rann evresindeki lkelere egemen olmulardr. Ahameni Hanedannn kurmu olduu Pers mparatorluu ise, rann kendi evresini egemenlik altna aldktan sonra, tm Anadoluyu igal etmi ve Ege denizine kadar olan alanda uzun sre hkmranlklarn srdrmlerdir. Hindistana kadar egemenlik alan kuran Pers imparatorluu, Byk skenderin Hindistana

80

kadar uzanan alanda kendi devletini kurmas ile sona ermitir (een, Avrasya Dosyas; ran zel, Sonbahar 1999, s:343).

Resim 19: Makedonya Kral Byk skender, M.. 334-331 yllar arasnda yapt bir dizi sava sonunda Pers mparatorluunu fethetmi ve Pers topraklarn kendi imparatorluunun snrlar ierisine katmtr. Byk skender M.. 323 ylnda lmtr.

Byk skender kendi arkasndan Helenistik kltr ran topraklarna da tamtr. Milat sonras yllarda Romallarn Anadolu ile beraber, Ortadou topraklarn da egemenlikleri altna almasyla hem Helenistik kltr, hem de Perslerden gelen etkilere bu blgelerde son verilmitir.

rann yeniden gl bir devlet olarak ortaya k Sasani mparatorluu dneminde gereklemitir. Sasaniler kurduklar devlet ile Ortadou ve Anadolu blgelerinde Romallarn komusu dzeyine gelmilerdir. Roma mparatorluunun ikiye blnmesinden sonra ortaya kan Bizans mparatorluu dneminde de, Sasaniler gl bir devlet olarak varlklarn srdrmler ve Bizans yenerek Karadeniz kysndaki topraklara sahip olmulardr. Sasani-Bizans ekimesinden yararlanan Araplar ise giderek Ortadounun eitli blgelerinde yaylma ans elde etmilerdir. Arap- slam ynetimi randa yeni bir devlet yaps kurmu ve ran halknn

81

Mslmanlamasn kar

salamtr.

Emevi

ve

Abbasi

mparatorluklar

dneminde ran halk tmyle Mslmanlamtr. slam imparatorluklarna rann yerli halk arasndan Saffariler, Tahiriler ve Samanilerin bulunduklar blgelerde kendi hanedanlarn oluturma abas iine girdikleri grlmtr. Bveyhi hanedan rana egemen olmaya alrken, Seluklu mparatorluu kurulmu ve btn ran uzunca bir sre bir Trk hanedan olan Seluklularn ynetimi altnda kalmtr. Moollarn istilasyla Seluklu mparatorluu sona erince, bu alanda yeni bir Trk devleti olarak Harezmahlar mparatorluu kurulmutur.

nce Cengiz Hann, daha sonra da Timurun saldrlar ile randaki devlet yaps kmtr. Dou Anadoluda bir Trkmen devleti kuran Akkoyunlular rann yeni egemen gc konumuna gelmitir. randa yaylmakta olan ii hareketinin nderi ah smail Akkoyunlu devletine son verince Safevi devleti onun yerine kurulmutur. Safeviler batlarnda kurulan Osmanl devleti ile ticari nfuz yarna girince iki Trk devleti arasnda sava kmtr. 1639 ylnda iki devletin imzalad Kasr- irin Antlamasyla ran ve Anadoludaki Trk devletleri bir daha birbirleriyle savamamlardr. Kasr- irin Antlamas bu yn ile ran ve Trkiye arasnda devam eden asr akn bar ortamnn kurucusudur. Gnmzde blgenin iki byk devleti arasndaki snr ve dier konular gene bu antlama erevesinde zme balanmaktadr.

16. yzyl banda randa Safevi hanedan Osmanllar karssnda yenildii halde, iki yzyldan fazla egemenliine devam etmitir. Bu dnemde; Osmanllarla askeri, siyasi ve dini mcadelenin srmesi, iiliin ranllarn ounluk dini olarak kabul edilmesi, Orta Asya ve Hindistandaki Mslman lkelerle yeni bir iliki dzeninin gelimesi, Avrupa ile ticaretin ve onunla birlikte rana kar Avrupa ticari ve siyasi rekabetinin artmas gibi birtakm nemli deiiklikler olmutur. Safevi dneminde zellikle resim, mimari ve sanayi sanatlarnda nemli gelimeler olmutur. Safevi devleti ve toplumu bu gsterili grntsnn ardnda hzla rmeye yz tutmutur. Bu durum

82

rann 18. yzyl banda bat Osmanl, dou Afgan ve kuzey Rus istilasna uramasyla aa kmtr (Lewis, 2005, s:321).

Resim 20: Nadir ah Trkmen bir askerdir. 1720de lkesini igal eden Afganlar topraklarndan atmtr.1736 ylnda ran tahtna gemi ve Irak, Afganistan ve Hindistann bir blm zerinde bir imparatorluk kurmutur. 1747 ylnda suikasta uram ve bundan sonra ise bu imparatorluk dalmtr.

18. yzyln balarnda Nadir ah ynetimi ile glenen ran, Zend Hanedan, Kaar Hanedan ve Pehlevi Hanedan dnemlerini sra ile yaamtr. Bu hanedanlar sresince ran zaman zaman Rusya ile savam ve Kafkaslar blgesini Rusyaya brakmak zorunda kalmtr. Ruslardan sonra ngilizlerle kar karya kalan ran, yirminci yzyln balarnda da Alman istilas tehlikesine maruz kalmtr. 1. Dnya Sava yllarnda ngilizAlman ekimesine sahne olan ran, bir dnem Rus igaline uramtr; topraklar zerinde iki bamsz devlet kurulmutur. Daha sonra byk emperyalist devletlerarasndaki rekabet nedeniyle yeniden eski tek devlet yapsna dnlmtr.

ngilizlerin destei ile greve gelen bir Fars hanedan olan Pehleviler, randaki Trk hanedann ynetimine son vermiler ve bylece, emperyalizm iki komu byk devletin Trkler tarafndan ynetilmesini nlemitir. Eer randa eskisi gibi bir Trk hanedan ynetimi devam etseydi, gnn birinde blge d emperyalist devletlere ya da glere kar iki Trk devleti bir araya gelebilir, Trkiye ile ran Trklerin ynetiminde

83

birleerek ok byk bir imparatorluk kurabilirlerdi. Emperyalizm bu ihtimali nlemek zere, randaki Trk ynetimine son vererek Fars kkenli bir hanedann ibana gelmesini salamtr. 1. Dnya Sava sonrasnda ibana gelen Pehlevi hanedan Souk Sava dneminin sonuna kadar grevde kalm ve Sovyetler dalmadan nce bat emperyalizminin destei ile yeil kuak politikas dorultusunda randa slam devrimi gerekletirilmitir (een, Avrasya Dosyas; ran zel, Sonbahar 1999, s:343-344).

rann son egemen gc olan Pehlevi Hanedan byk bir bask dzeni kurduu iin halk kitlelerince sevilmemi ve desteklenmemitir. ah ynetimi tam anlamyla kiisel bir diktatrlk olarak devam etmi ve hi bir biimde lkenin geleceine dnk iyiletirmeler yapmamtr. ran devleti, Pehlevi hanedannn kiisel mal dzeyine gelince, randa halk ve ynetim arasndaki uurum bym ve bu durumda belirli bir sre iinde ah ynetiminin yklmasna giden yolu amtr. ok gl bir ordu ve polis rgtnn yardm ile ayakta kalma abalar da devrime giden yolu kesmemitir. Mutlak gcn sarayda topland bir siyasal yapda, politik sistemin tm organlar monariyi glendirmek iin kullanmtr.

Komnist dnya ile kapitalizmin egemen olduu dier dnya arasnda bir kilit noktasnda yer alan ran, lkesinde normal bir demokrasiye izin vermedii gibi, tm siyasal akmlarn da ban ezmeye almtr. Dnyann nde gelen petrol lkelerinden birisi olarak btn dnya lkelerine sermaye aktarrken, kendi lkesine yatrm yapmamtr. Bunun sonucunda da, randa hi bir zaman endstri geliememitir. nk ran ah ii snf istememitir. Egemen bir burjuvazinin olumasna ise izin vermek istememitir, nk burjuvazinin bir gn kendisinden vazgeerek demokrasiye ynelebileceini dnmtr.

rann Azerbaycan, Krdistan, Trkmenistan, Belucistan ve Acemistan gibi be byk blgeden meydana gelmesi ve bu blgelerde yaayan halklarn byk oranda kendi blgelerinin yerli kltr ile donanm olmas, bunlarn gelecekte bamsz bir ulusal egemenlik isteyecek siyasal gelimeye

84

ynelebilmeleri

tehlikesi

karsnda,

lkesel

birliini

ve

btnln

koruyabilecek iki alternatif belirmitir. Bunlardan birincisi otorite, ikincisi de din olarak kendini hissettirmitir. Be blgeye ayrlan ve elliye yakn etnik topluluu kendi iinde barndran ran bu koullarda ya otoriteye, ya da dine ynelecekti. ahlk ynetimi bu nedenle otoriter rejime devam etmitir. Ne var ki, tam Sovyetler Birliinin dalma aamasnda, randa ortaya kan slam Devrimi, bat emperyalizminin yeil kuak evirmesine paralel bir biimde devreye girmitir. ki kutuplu dnyada tampon blge olarak yer alan ran otoriterizm dnemini tamamlam ve yenidnya dzenine gei sreci ile beraber de slam devrimi olgusu ile karlamtr. slam devrimi bir anlamda var olan otoriter rejime tepki olarak, dier anlamda da yenidnya dzenine gei dneminde, sosyalist sistemin tasfiyesi sonrasnda Orta Asya ve Kafkasyadaki Mslman nfus topluluklarnn gelecei ile ilgili olarak devreye sokulmutur (een, Avrasya Dosyas; ran zel, Sonbahar 1999, s:345-346).

ada ran, Safevilerin 16. ve 17. yzyllarda Timur mparatorluuna son vermeleri ve ah smail liderliinde iiliin yerlemesi ile balamaktadr. eitli kabile mcadeleleri geiren ran, 19. yzyl ortalarndan itibaren bir yandan Rusya, te yandan da bu blgede g dengesi salama arzusundaki ngilterenin basklarna maruz kalmtr. Basklar sonucu halk, ah ynetimine kar km, 1906da randa bir devrim olmu ve ilk Anayasa dzenlenmitir. Ancak, Rus destei ile glenen ah, bu anayasay 1908de yrrlkten kaldrmtr (Dedeolu, 2002, s:37).

1907de yaplan smrge anlamas ile rann ortas tampon blge haline getirilirken kuzeyi Rus, gneyi ise ngiliz etki alanlarna blnmtr. 1. Dnya Sava srasnda da bu iki devlet ran igal etmilerdir. Ancak, 1917 Sovyet Devrimi sonrasnda blgede ngiliz egemenlii etkili olmutur. 1921 de SSCB, rann toprak btnln tanm ve ngiltereye kar aralarnda bir tr ittifak vurulmasn salamtr.

85

1925 ylnda Kaar hanedann devirerek kral olan Rza ah Pehlevi ile birlikte ran nemli bir dneme girmitir. Bu dnem, batllama ve reform dnemi olarak adlandrlabilir. ah, zellikle eitim ve yarg alanlarnda reformlara girierek mollalarn etkisini krmaya almtr. Bu dnemde, her ne kadar SSCB ile ikili antlamalar yapldysa da, Sovyetler Birlii nemli lde ah kart hareketlerin desteklenmesi faaliyetinde bulunmutur. te yandan ngiltere ile de iyi ilikiler kurulamam, zellikle Abadan petrolleri, 1932de iddetli anlamazlk konusu olmutur. Petrolden daha yksek hisse almak isteyen Rza ah Pehlevi, 1901 tarihli ayrcalk anlamasn feshetmi, bunun zerine de ngiltere Basraya donanmasn gndermitir. Araya Milletler Cemiyeti girmi ve 1933 ylnda APOC (Anglo-Persian Petrol irketi) ile yaplan anlama ile rann hisseleri arttrlmtr. Ancak, bu tarihten sonra ran, Almanyaya yaknlamaya balamtr.

Resim 21: Muhammed Rza Pehlevi ve ei mparatorie Farah Pehlevi

86

2.

Dnya

Sava

srasnda

Almanyann

Sovyetler

Birliine

saldrmasnn ardndan ran, ngiliz ve Sovyet igaline uram, Rza ah Pehlevi tahttan indirilerek yerine olu Muhammed Rza ah gemitir. Sava srasnda kurulan Azerbaycan ve Mehabad Krt Devletlerinin 1946 ylnda yklmalaryla merkezi denetim yeniden salanmtr (Dedeolu, 2002, s:3738).

Ortadou, Asyada Hollanda ve Krfezinden geen baharat

ngiliz gcnn glenmesiyle iki byk oranda azalmasn

taraftan Bat Avrupallarla kuatlmtr. Bu gelime, Kzldeniz ve Basra ticaretinin Portekizlilerin daha nce Afrikann evresini dolamalarndan daha ok etkilemitir. Avrupa imparatorluklarnn Asya ve Afrikadaki egemenlikleri henz dorudan Ortadouya ulamyordu ama blgenin stratejik yollarndaki Bat ilgisi giderek artyordu. Fransz devrimi ve Napolyon savalarnn global zellii bu dncelere yeni bir ilerlik getirmitir. Bat mdahalesi, Franszlar ile ngilizlerin mcadeleleri ve her iki lkenin Ruslara kar duyduu endie ile Ortadounun merkezine tanmtr. Artk Trkler yalnzca Rusya ve Avusturya ile deil, ngiltere ve Fransann da aralarnda olduu drt devletle uramak zorunda kalmlardr (Lewis, 2005, s:326-327).

Hal Seferlerinin ardndan Ortadouya dzenlenen ilk askeri sefer Fransa tarafndan gerekletirilmitir. 1798 ylnda General Bonaparte komutasndaki bir ordu o zamanlar Osmanl eyaleti olan Msra girerek lkeyi kolayca ele geirmi ama Fransz igalini Filistine kadar geniletme giriimi baarl olamamtr. 1801 ylnda Franszlar Msrdan ekilmilerdir. Bu sonu, Msrllardan da, Trklerden de kaynaklanmyordu, mcadele Fransz ve ngiliz gleri arasndayd. Yerel elerin etkisi bunlara aranla daha azd. Ksa sren Fransz igalinden sonra, Msr tekrar Trk ynetimine girmitir. Fransz igali ile Batl bir devletin kk bir ordusunun bile Ortadounun nemli topraklarndan birini kolayca ele geirebilecei anlalmtr. Ayrca Franszlarn Msrdan k yine yalnzca baka bir Batl devletin onlar kartabileceini gstermitir. Bu ifte ders, daha sonralar ok koli sonular dourabilecek bir durumu iaret etmitir (Lewis, 2005, s:327).

87

Resim 22: 1096-1291 yllar arasnda birok Hristiyan Bat Avrupa lideri Hal Seferi yapmlardr. Bilindii gibi bu hal seferlerinin amac din eksenli olmutur. Bu resimde Fransa Kral IX.Luinin 1249 ylnda Msrn Damietta kentini fethedii grlmektedir.

Bat Avrupa lkeleri, 19. yzyln ilk yarsnda Ortadouda daha ok ticaretle ve diplomasiyle, zellikle de kendi aralarndaki rekabetlerle ilgilenmilerdir. Ortadoudaki etkinlikleri, genellikle iilerine nemli oranda mdahale gerektiriyordu ancak merkezi topraklara saldrmyorlar, blgeyi kenarlarndan kemirmekle yetiniyorlard. Franszlar, Ruslar ile Trkler arasnda imzalanan Edirne Antlamasndan bir yl sonra, 1830 ylnda, o zaman Osmanl hakimiyetinde zerk bir hanedann ynettii Cezayiri igal ve ilhak etmilerdir. O sralarda ngilizler de Arabistan civarna yerlemeye balamlardr. 1839 ylnda, Hindistan yolundaki nemli bir kmr ikmal istasyonu olan Aden igal edilmitir. Benzer stratejik ve ticari endielerle ngilizler de Basra Krfezine yerlemilerdir. 1853 ylnda yerel hkmdarlarla yaplan antlamayla bu yerleme tamamlanmtr (Lewis, 2005, s:327-328).

Ortadoudaki ngiliz diplomasisi Hindistan yolundaki yabanc tehditleri iin bir kalkan eklinde Osmanl ve az da olsa Ruslar Osmanl mparatorluunun bamszln ve mparatorluunda nemli bir yer btnln koruma ilkesine dayanm ama saldrlar srmtr. Franszlar kazanmlardr. 1880 ylndan sonra, ngilterenin en byk rakibi olan Almanya da Ortadouya, giderek artan bir ilgi duymaya balamtr.

88

Alman hedeflerinin art arda gelen Osmanl rejimleri tarafndan kabul edilmesi ngilizleri huzursuz etmitir. Alman sanayicileri ve maliyecileri eitli dnler elde etmilerdir. Osmanl ordusu, Alman subaylar tarafndan eitilmeye balanm ve yeniden yaplandrlmaya allmtr. mparatorluun Asya topraklan Alman bilim adamlar ve arkeologlar tarafndan aratrlmtr. Berlini stanbul, Halep Badat ve Basra yoluyla Basra Krfezine balayacak olan nl Badat Demiryolu almalarna 1889 ylnda balanmtr (Lewis, 2005, s:329-330).

ngilizlerin balangta geici olmasn planladklar Msr igaline devam etmelerinin en nemli nedeni, kuzeyden gelen Alman tehdidi olmutur. Ayn endielerle, 1907 ylnda rann Rus ve ngiliz etki alanlarna blnmesi iin Rusya ile anlama yaplmtr. Bu anlama, Almanyann Osmanl Irandan douya ve gneye daha ok ilerlemesini engellemeyi amalamtr (Lewis, 2005, s:330).

1911 ylnda, Ruslarn rann kuzey eyaletlerini ele geirmeleri yeni bir ilerleme dneminin balangc olmutur. 1. Dnya Savann balayana kadarki srete, baz direniler olsa da, ran Rus hakimiyetine girmitir. Franszlar da bu srada Fastaki etkinlini genileterek 1912 ylnda bir manda kurmulardr. talya, Franszlarn Tunusu ele geirmeleri ve Fasta ilerlemeleri kar da telalanarak, 1911 Eyllnde Osmanl mparatorluuna sava ilan etmitir. Sonrasnda Osmanllar, Trablus ve Cyrenaica eyaletlerini ilhak etmiler ve her ikisi de talyan smrgesi haline gelmilerdir. Artk slami Ortadou 16. yzyldan beri Avrupann yaylmasyla iki tarafl olarak kstrlmtr. Kuzeyden Ruslar, Trkiye ran kstrrken, Bat Avrupallar da Afrikann etrafndan dolaarak Akdenizi ap Arap dnyasna ulamlardr (Lewis, 2005, s:330).

Avrupa gler merkezinden uzaktaki randa deiiklik daha yava olmutur. ngiltere ve Fransa, Avrupa politikasna ilk kez Napolyon dneminde karm olan rann ordularn eitmek zere ilk olarak 18071808de, daha sonra 1810da heyetler gndermilerdir. Sonrasnda da

89

orduda eitmen olan Rus, talyan ve Fransz subaylarn etkileri snrl olmutur. 20. yzyla dek ran ordusunun modernlemesi balamamtr. Genellikle askeri eitimciler bata ngiltere, Fransa ve Prusya, sonra da Almanya olmak zere Bat Avrupadan gelmitir. Eitmenlik yapan baz talyanlar da olmutur. Amerikan Sava bitince lkelerinde kendilerine gerek kalmayan baz Amerikal subaylar, mesleklerini Msrda srdrmlerdir. Eitmen ya da danman olarak Ruslarn ortaya kmalar ancak 20. yzylda grlmtr (Lewis, 2005, s:342).

ranllar da 19. yzylda ve 20. yzyl balarnda, Osmanllarla ayn tehditlerle kar karya kalmlardr. Ksa bir sreliine de olsa ranllar da, Napolyonun aha yardm iin, kuzeyde Ruslara kaptrlan topraklar geri almak ve gneyde Hindistanda yllarnda Tahrana bir heyet ngilizlere saldrmak zere 1806-1807 gndermesiyle, Avrupa mcadelesine

karmlardr. Franszlarn bu ilgileri, Tilsitte 1807 ylnda imzalanan Fransz-Rus barnn ardndan yok olmutur. ngilizler ile Ruslar olduklar yerlerde kalmlardr. ran tarihi bir yzyl akn bir sre Asyadaki en byk iki Avrupa imparatorluunun rekabeti altnda gemitir. Rusya, yerel hkmdarlarn ve ahn aleyhinde elde ettikleri topraklarla nce Hazar Denizinin batsnda, sonra da dousunda, rann kuzey komusu olmutur. Hindistanda glenen ynetimiyle de ngiltere, rann gneydou snrna kou olmu ve etkinliklerini de daha telere gtrmtr. Rus birliklerinin gneye doru ilerlemesiyle Tahranda Rus etkisinin artmas sonucunda bu ilerlemeyi imparatorluk karlarna bir tehdit olarak gren ngilizler, Rus yaylmasn durdurmak zere kendi yaylmalarn geniletmeye almlardr.

Yzlerce yldr blgedeki hakim g olma mcadelesi veren Osmanl mparatorluu ve ran, 1918 sonunda kendi bamszlklarn kaybetme riskiyle karlamlardr. Yenilgiye uram olan Osmanl mparatorluunun bakenti igal edilmi, topraklan da zafer kazanm olan dmanlar ve uydular arasnda paylalmaya balanmtr. ran, szde tarafsz olduu halde, arpan devletlerin sava alan haline gelmitir. Almanlar, Trkler, Ruslar

90

ve

ngilizler, bamsz

ran devletini hie sayarak

ran topraklarnda

faaliyetlerini srdrmlerdir.

randa da 1919 ylnda, rann toprak btnl ve bamszln tanyan, yan sra da etkin bir ngiliz stnl salayan ngiliz ve ran anlamas son bulmutur. Anlamay kanunlatrmak zere toplanan ran parlamentosundan onay kmamtr. Rusyann Kuzey randa Bolevik kisvesi altnda tekrar ortaya kmasyla durum daha karmak bir hal almtr. ran Kazak Tugay subay Rza Han, anari dneminin ardndan 1921 ylnn ubat aynda iktidar ele geirerek bir diktatrlk kurmutur. 1925 ylnda da ah tahttan indirilmi ve kendini ah ilan ederek iktidarn glendirmitir. Sonralar Pehlevi adn alan Rza ahn hanedan, ran slam Devrimi ile yklana dek 1979 ylna kadar devam etmitir. Rza ah da Atatrkn yapt gibi modernleme ve merkezileme politikas uygulamtr. Ancak Atatrkn yapt gibi din ile devlet ilikisini ayrmay denememitir (Lewis, 2005, s:401).

Daha yllarnda,

ok

Avrupay bir

kasteden dizi

uluslararas

sistemdeki merkezi

Detant olmay

Ortadou

dnmn

atmal

srdrmtr. 1970lerde Suriyede General Hafz Esad, Msrda Enver Sedat, Libyada Kaddafi iktidara gelmi, El-Fetih rgtnn lideri Yaser Arafat, FKnn bana gemitir. Irakta Mareal El Bekir, Irak petrollerini milliletirmi, 1976 ylnda da yetkilerini Saddam Hseyine devretmeye ikna olmutur. 1974de Trkiye Kbrsa askeri mdahalede bulunmu, 1975 ylnda Suud Arabistan kral Faysal ldrlm, 1979da Kuzey ve Gney Yemen savaa tutuurlarken SSCB Afganistana girmi, (Dedeolu, 2002, s:66). randa rejim deiiklii olmu ve ran ile Irak sekiz yl sren sava balatmlardr

Tam bu srada, ubat 1979da randa rejim deiikliine yol aan devrim olmu ve Humeyni iktidar ile birlikte ran slam Cumhuriyeti kurulmu ve bu gelimenin hemen ardndan da Irak- ran sava kmtr. Bir rastlant

91

olduuna inanlmas olanaksz biimde, yine 1979da, Sovyetler Birlii Afganistan igal etmitir (Dedeolu, 2002, s:74).

2.3.2. 1906 Ylna Kadar

636 651 9.yy. sonlarna doru 1000li yllar 10.yy. 11.yyn ortalar 11.yy. ve 13.yy.a doru 1220 1335 - 1380 1381 - 1405 1501-1722 1501

Mslman Araplar Pers Sasani mparatorluunu fethetmeye baladlar. Mslman Araplar Sasani Hanedanlna son verdiler. rann dousunda bamsz hkmdarlklar olumaya balad.

Seluklu Trkleri rann ounu ele geirdiler. ranllarn byk bir ounluu Mslmanl kabul etti. Badattaki Arap Halifesi neredeyse btn ran zerindeki etkili kontroln kaybetti. ii smaililer, Elburz Dalar blgesindeki Rudbarda kk fakat gerek anlamda bamsz bir eyalet oluturdular. Cengiz Han ynetimindeki Mool ordusu ran istila etti. Sivil atmalar merkezi otoriteyi zayflatt. Timurlenk rann ou ehrini mahvetti. Bylelikle Kazan tarafndan yaplm olan gelimeler boa gitmi oldu. Safeviler ran ynetti. sfahan bakentlerinden birisi haline geldi. dnyann en byk

smail I, kendisini ah ilan etti. ah, slamiyet ncesinde ranllar tarafndan kullanlan bir unvand. Bu olay Safevi hanedanlnn balangcn belirtmektedir. 7.yzyldan sonra ilk defa kullanlmtr. smail Irak topraklarnn kontroln ele geirdi. Fakat Kanuni Sultan Sleyman 1534 ylnda Badat fethedince Osmanlnn eline dt. Safeviler Abbas I zamannda Badat tekrar ele geirdiler. Osmanl mparatorluunun 1638 ylnda daimi olarak kontrolne almasndan nce, Badat sadece 15 yl ellerinde tutabildiler.

1509

1623

92

1666 1694 - 1722 1722 1729 - 1739 1747 1794

Safevi mparatorluu, II. Abbasn hkmdarlndan sonra yava yava kt. ah Sultan Hseyin dnemidir. Afgan ordusu sfahan ele geirdi. Nadir ah, Afganlar randan srd ve Hindistann Delhi ehrini yamalad. Nadir ah suikasta urad ve sonrasnda imparatorluu kt. Kaar Hanedanl dnemi balad. Aa Muhammed Han tm ran kontrol altna ald. Kaarlar Trktr. Gnmz Azerbaycannda eskiden topraklar vard. Aa Muhammed Hann yeeni ve halefi olan Ali ah dnemidir. Glistan Antlamas Rusya ile ikinci bir harp Trkmenay Antlamas Muhammed ah dnemi Nasir ed-Din ah dnemi Muzaffer ed-Din ah dnemi ngilizlere 60 yllna verilmesi randa petrol aratrmalar iin izin

1797 - 1834 1813 1820li yllar 1828 1834 - 1848 1848-1896 1896-1906 1901 1906

Muzaffer ed-Din ah anayasal bir dnemi amtr.

2.3.3. 1906 Ylnda nemli Bir Olay ve 1953e Doru

ran tarihinde 1905-1911 yllar yeni bir politik hareketin balamasna yol at ve yeni bir dnemi ifade ettii iin Anayasal Devrim Yllar olarak bilinmektedir. Osmanl anayasal hareketinde brokratik elitin transformasyonuyla sonulanan hareket zellikle askeri kesimin nclnde gerekleirken, randaki muhalefet geleneksel pazar esnafndan, ulemalara ve kk radikal reformcu kesime kadar olduka deiik yapdaki gruplar temsil etmitir. Bu dorultuda ilk tepki Nasr ed-Din ahn lmnden sonra

93

ibana geen Muzaffer ed-Din aha (1896-1906) ynelik 1906da ahn uygulamalarna kar gereklemi ve bir anayasann ilan edilmesiyle sonulanmtr. Zira ah ar lkse kaan harcamalarn yabanclara verdii imtiyazlarla karlama yoluna girmi ve bu dorultuda 1901de be kuzey ili hari randaki tm petrol imtiyazlar toplam karn % 16s karlnda bir ngiliz vatanda olan William Knox DArcyye verilmitir (Ar, 2005, s:89).

randa petroln varl 1908de kesinlik kazanm ve 1909da kurulan Anglo Iranian Oil Companynin hisselerinin % 51ini 1914te alan ngiliz hkmeti irket zerinde ve dolaysyla da ran petrolleri zerinde denetim sahibi olmutur. Bu aamadan sonra ran petrolleri zerinde denetimin devam etmesi ngilterenin Ortadou politikasnn temel bir unsuru haline gelmitir. Ayrca Muzaffer ed-Din ah ngiliz, Fransz ve Rus finansal kurumlarndan ald borlarla devleti ciddi bir bor yk altna sokmutur. Zira dardan alnan borlar ekonomik gelimeyi salamaktan ziyade, daha nce alnan borlarn geri demesini gerekletirmek ve ahn pahal d gezilerini finanse etmek iin kullanlmtr.

Nitekim anayasal devrimin ilk aamas 1905 Aralndaki protesto gsterileri ile balamtr ve 1906 Austosunda ah karsndaki kitlenin talepleri dorultusunda bir kurucu meclis oluturulmasna ilikin yasay onaylamtr. lk meclis 1906 Ekiminde toplanm ve randaki siyasal otoriteyi yeni batan datan iki anayasa tasla hazrlamtr. Kredi alnmas, imtiyaz verilmesi, antlama imzalama ve bte gibi konularda yasama organn yetkili klarak monarkn otoritesini snrlayan Temel Yasa ad verilen birinci anayasa tasla ah Muzaffer ed-Din tarafndan lmeden birka gn nce imzalanmtr. Ek Temel Yasa ad verilen ikinci metinde ise ran vatandalarnn haklar tanmlanmakta ve yasama organna bakanlarn atanmas ve grevden alnmas gibi ek yetkiler tannmtr. Ancak, Anayasa devleti seklerize etmeyi amalayan bir metin grnmnde olmamtr. nk anayasada devletin resmi dininin Oniki mam iilii (Twelver Shiism) olduu belirtilmitir. Mtehitlerden oluturulacak bir Yksek Komitenin yasalarn eriata uygunluunu denetlemesi ngrlmtr. Nitekim yeni ah

94

Muhammed Ali bir anlamda uzun bir gemie sahip olan otoriter ran monarisini sona erdiren Ek Temel Yasay 1907de istemeyerek de olsa onaylamtr.

Ancak Meclis Hkmetinin baz uygulamalar, zellikle ekonominin daha da ktye gitmesi, enflasyonun artmas ve 1907 Austosunda Rusya ve ngiltere arasnda yaplan bir anlama ile rann etki alanlarna blnmesi ve bu erevede kuzey Rus, gney ise ngiliz etki alan haline gelirken geri kalan blgenin tarafsz blge ilan edilmesi, yeni ynetimin aha gre daha beceriksiz bir politika ortaya koyduu ve ran egemenliini koruyamadklar konusunda halkta yaygn bir kannn hakim olmasna yol amtr. Dolaysyla bu honutsuzlar saraya ballklar olan gruplarn artmasna neden olurken bundan g alan ah Muhammed Ali, 1908 Hazirannda Kozak (Koak) Tugayna Meclisi kapattrm ve anayasaclarn nde gelenlerini tutuklatmtr.

Fakat bu durum, randa onbir ay srecek bir i savan balamasna yol am; ahn olaylar bastrmada yetersiz kalmas, ah Muhammed Alinin olu lehine tahttan feragat ederek, ikinci meclisin 1909 Austosunda almas ve Anayasann tekrar yrrle konmasyla sonulanmtr. Buna ramen randa istikrarn salanmas mmkn olmamtr. Bu defa da iktidar paylaanlar arasndaki mcadele sokaa tam ve lkeye tam bir kaos hakim olmutur.

Bu gelimeler zerine 1911 Ekiminde ngiltere, randaki karlarn koruma adna rann gneyini igal ederken, Kasm aynda rann kuzey blgelerini igal eden Ruslar, Amerikal mali danman lkeden karmamalar halinde Tahran igal edecei yolunda ran hkmetine bir ltimatom vermiledir. Rus teklifini reddeden meclisi fesheden hkmet ise, Rusyann isteini yerine getirirken; ran, 1. Dnya Savana bir meclisten yoksun olarak girmi ve iki igal blgesine blnm lkede hkmet snrl bir yetkiye sahip olabilmitir. Sonuta Kaar Hanedanlnn otoritesi sona erdirilmi, fakat buna karlk bir taraftan lke ngiltere ve Rusyann fiili igali,

95

dier taraftan da lkedeki i karklk ve anayasac koalisyondaki blnme dolaysyla yeni hkmetin otoritesi tartlr hale gelmitir (Ar, 2005, s:9091).

randa ynetim 1900l yllara kadar da Trk hanedanlarn elinde kalmtr. 1900l yllarn bandan sonra ise Batnn Byk Oyun dedii sre yaanmtr ve Osmanl mparatorluunun tarih sahnesinden silinmesi ile birlikte Ortadou corafyas yeniden masa banda izilen haritalarla oluturulmutur. ran da bu paylamdan nasibini almtr. lke, ngiltere ve Rusya arasnda paylatrlmtr. 2. Dnya Sava sonrasnda ise bir anlamda bamszln kazanan ran, lke iinde ahn ynetime gelmesiyle halk memnun etmemitir. ahn randa yaayan halklar Persletirme politikas ve dini gndelik hayattan karmaya ynelik giriimleri halkta memnuniyetsizlie neden olmutur (Cankara, 2005, s:14).

Seluklularla birlikte Trk hakimiyet ve egemenlik alan olan ran, deiik Trk hanedanlarnn ynetiminde uzun yzyllar Ortadou ve Orta Asya arasndaki gei blgesinde nemli bir devlet olarak varln srdrdkten sonra, sanayi devrimini gerekletiren Bat toplumlar karsnda yenilen Dou devletlerinin kaderini paylamtr. Kuzeyden Rusya, gneyden ise Britanya tarafndan sktrlan randa, Merutiyet devrimi Trkmen Kaar hanedanna (1779-1925) kar gerekletirilmitir.

Bu devrim ile o gne dein airet mensubiyetine dayanan toplumsal kimlik tasfiye edilirken, ran corafyasnda varlklarn srdren milli kimlikler n plana kmaya balamtr. Merutiyet devriminden nce ky, kent ve kabile kimlii tayan toplum hzla milli kimlik bilincine doru evirilmitir. Farslk anlamnda ranllk, Azerbaycanllk ve bir lde Krtlk siyasal kimlikler olarak bu aamada ortaya kmlardr (Bayr, Avrasya Dosyas; ran zel, Sonbahar 1999, s:91).

Merutiyet devrimi, ran entelijansiyasnn adalama/modernleme politikalarnn zorunlu bir sonucu olarak gereklemitir. Bu zorunlu

96

adalama Osmanlda olduu gibi Batya kar/Bat karsnda uranlan yenilgilerin bir sonucu olarak, nce tepeden inmeci politikalarla balamtr. 1813-1928 Rus- ran savalarnda yenilen Kaar Hanedan, modernleme srecini bir zorunluluk olarak alglamtr. Modernlemenin tepeden inmeci biimi Kaar hanedannn bir yesi/veliahd ve dnemin Azerbaycan valisi olan Abbas Mirza ve Emirkebirin politikalarnda kendisini gstermitir (Bayr, Avrasya Dosyas; ran zel, Sonbahar 1999, s:91).

randa Merutiyet devrimini etkileyen aydnlarn banda Cemalledin Afgani, Mirza Mulkun Han, Abdurahim Talibof ve Zeynel Abedin Marageyi gibi isimler gelmektedir.

te yandan,

randa kitlelerin milli bilincinin gelimesinde devletin

yabanclara tand ayrcalklar nemli bir rol oynamtr. 1872 ylnda daha sonralar nl bir haber ajansnn sahibi durumuna gelecek olan ngiliz iadam Baron de Reutere rann tm kaynaklardan faydalanma hakk tannmtr. 1890da Majr Talbot 50 yllk bir sre iin ttn retim, satm ve ihra hakk tekelini kazanmtr (Marshall, 1994, s:11).

Bu ayrcalk hem mollalar, hem de halk galeyana getirmitir. Tebrizde ayaklanmalar patlak vermitir. irketin memurlar kent iine girmesin diye ayaklanan halk yollar kapatmtr. Bir grup ayaklanmac Aure gn yabanc memurlar ldreceini ilan etmitir. Nasreddin ah ayaklanmaclar cezalandrmak iin ferman karmtr. Ancak halktan gelen tepkiler karsnda ferman geri ekerek, ad geen irketin Tebrizdeki faaliyetlerini durdurmutur (Medeni, 1361, s:24).

Baz yorumculara gre Tebrizde gerekleen kitle olaylar milli bilincin kitlesel apta ilk kez ortaya kdr. Yabanclara tannan ayrcalklar yine de devam etmitir. Onlarla mcadele iin randa siyasi komiteler kurulmaya ve bildiriler yaynlamaya balamlardr. Devlet de baskc bir politika izlemeye balamtr. rann gmrn slah etmek iin Nuz bakanlnda Belikal kii getirilmitir (Bayr, Avrasya Dosyas; ran zel, Sonbahar 1999, s:93).

97

Rus-Japon sava sonucunda rana eker ithali azalm, ekerin fiyat ykselmitir. Devlet baz tccarlar tutuklamtr. Bunun zerine tccarlar pazar kapatm, halk ve mollalar isyan etmitir. Protesto bir ay kadar srmtr. Mollalarla ve halk Kuma doru hareket etmi ve Byk G (Mhaceret-e Kebir) balamtr. ngiliz konsolosluunun destekledii halktan 20 bine yakn kii Kuma snmtr. Devlet ordunun gstericilere katlmasndan korkmu ve Merutiyet Ferman ilan edilmitir (Bayr, Avrasya Dosyas; ran zel, Sonbahar 1999, s:93-94).

Rus Devriminden sonra ngilterenin randa siyasi nfuza artmtr. Kaarlarn son sadrazamlarndan Vusukuldovlenin 1919 ylnda ngiltere ile yapt anlama, bu nfuzun en ak gstergesidir. Bu anlamaya gre, ngiltere rana 2 milyon pound kredi verecek, bunun karlnda randa demiryolu ina edecektir. ran da bunlarn karlnda silah alma, askeri eitim ve idari mstearlk tekelciliini ngiltereye verecektir (Abrahimyan, 1378, s:142).

Fars milliyetilii Pan- ranizm ismi altnda ortaya kmtr. Panranizm, randaki dier etnik gruplarn ve milletlerin ayr varln yadsyan, hepsini Ari rkn bir paras olarak gren ve ran topraklarnn asl sahibinin Farslar olduunu ileri sren bir ideolojidir. Fars milliyetilii Bat kart bir tavrla ortaya kmtr (Bayr, Avrasya Dosyas; ran zel, Sonbahar 1999, s:104).

1924 ylnda Kaar hanedannn devrilmesiyle ise iktidara gelen modern Fars milliyetiliidir. Modern milliyetilik de Bat kart olarak ortaya kmtr ancak gelime srecinde Batllamay benimsemitir. rana Batnn ekonomik, siyasal ve kltrel olarak girmesi karsnda tepkisel olarak modern Fars milliyetilii gelimeye balamtr. Modern Fars milliyetilii Merutiyet devrimi srecinde siyasal dzeyde temsil edilmeye balanmtr. Modern Fars milliyetilii modernleme ve Batllamay ayrlmaz paras olarak kendi iinde barndrmaktadr (Bayr, Avrasya Dosyas; ran zel, Sonbahar 1999, s:104).

98

Modern Fars milliyetilii 1924de ran ordusunda grevli ve anne tarafndan Azeri Trk baba tarafndan ise Fars (Mazeni alt grubuna mensup) Rza Pehlevinin Kaar hanedann tasfiye ederek iktidar ele geirmesinden sonra iktidara gelmitir. Rza ah Pehlevinin uygulad politikalar Fars milliyetilerinin isteklerini ve belki de daha fazlasn gerekletirmeyi amalamtr (Bayr, Avrasya Dosyas; ran zel, Sonbahar 1999, s:110).

Londrann randaki nfuzu Hindistandaki hegemonyasnn temelini salamlatrmaktadr. Manchester Guardianda 17 Mart 1910da yaynlanan bir makalede yle denmektedir: ran, zaafna ramen slam aleminde Osmanldan maktadr. daha fazla gce sahiptir. Fars dili slam lkelerinin Franszcasdr. Fars dilinin corafi etkinlii Atlas Okyanusuna kadar uzanrann yok olmas bizim nfuzumuzu azaltacaktr. Doudaki nfuzumuz rann bamszlna baldr.

ngiltere iin ran ok nemliydi. Bolevik devrimi randaki siyasal sreci derinden etkilemitir. Bolevikler, devriminden sonra btn ayrcalklar ve kapitlasyonlar kaldrmlar, Kaar hanedanna muhalif gleri desteklemeye ynelmilerdir. ngiltere ise Bolevik devriminden nce randa gl merkeziyeti bir devletin ortaya kmasna kar karken, devrimden sonra bu politikasn deitirmitir. Londra, randa merkeziyeti bir devletin kurulmasndan yana politikalar gelitirmeye balamtr. Kaarlar, ngilterenin bu amacn gerekletirmek iin uygun deildiler. Ayrca ran ile ngiltere arasndaki 1919 anlamasnn Ahmet ah Kaar tarafndan kabul edilmemesi ngiltereyi kzdrmtr (Bayr, Avrasya Dosyas; ran zel, Sonbahar 1999, s:110).

Londra, randaki politikalarn gerekletirmede Rza ah daha uygun grmeye balamtr. Erdeir J. Ripofter ngilterenin bu amac dorultusunda almtr. Fars milliyetiliin ve Rza Pehlevinin iktidara gelmesinde en ok etkili kiilerden birisi de Mehmet Ali Furuidir. Mehmet Ali Furui kken olarak Badat Yahudilerindendir. Zekaulmulk Mehmet Ali Furuinin babas

99

rann nl aydnlarndan, Mason tekilatnn kurucularndan, Batc ve ngiltere ile ibirlii iinde olan kiilerdendir. Mehmet Ali Furui Mason tekilatnn tzn Franszcadan Farsaya evirmitir. Furuinin Kaar Hanedannn devrilmesinde ve Rza Pehlevinin iktidara gelmesinde byk etkisi olmutur (Ferdust, 1370, s:29).

Modern Fars milliyetilii ilk nce toplumun adalama ihtiyacndan ve Batya tepki olarak ortaya km, ancak ksa srede ngiliz emperyalizminin ideolojik aracna dnmtr. Modern Fars milliyetilii gelime srecinde, Masonluk, Hindistanda yaayan Fars kkenli Pars oligarisi, Siyonist evreler ve Ermeni Tanak tekilat tarafndan desteklenmitir (Bayr, Avrasya Dosyas; ran zel, Sonbahar 1999, s:111).

Kendisini Pers Kral olarak ilan eden Rza Han ordu, iktisat ve toplumun btn g odaklarn denetimine almtr. Rza Han 1926 ylndan sonra (saltanat treninden sonra) devlet mekanizmasn kendisine balamtr (Kanal, 1935, s:461). Rza Hana diren gsterebilen partiler ve politikaclar susturulmulardr. Rza Han 1927 ylnda partileri yasad ilan ederek siyasileri tutuklamaya balamtr. Ar baskc yntemler uygulayarak toplumun diren gsteren kurumlarn kertmitir. Hassam Modderres, Kaar hanedanna mensup olan Dr. Muhammed Musaddk ve Hasan Pirniya gibi nl siyasi adamlar meclisten uzaklatrlmtr. Rza ah iktisadi almalar da kendi elinde toplamtr. Rza ah dneminde kurulan fabrikalar ya ahn zel mlkdr veya ortaklnda kurulmutur. Rza Han sadece siyasal ve iktisadi yapy deitirmekle yetinmemi, lkenin toplumsal, kltrel ve etnik yapsn da deitirmeye ynelmitir. Rza Han gebe airetleri zorunlu iskana ynelmitir. Tahta Kap politikas diye adlandrlan bu politika sresinde diren gsteren btn airetler ok kanl bir ekilde itaate zorlanmlardr (Bayr, Avrasya Dosyas; ran zel, Sonbahar 1999, s:111).

Rza Han kltrel farkll ortadan kaldrmak ve Farslamay gelitirmek iin 1927de Dnce Gelitirme Kurumunu kurmutur. Bu kurumun grevi

100

kltrel farkllklar ortadan kaldrmak ve trde bir milli kimlik oluturmaktr. Rza ah ulus-devlet anlayn yaygnlatrmaya almtr. Bu ama merkeziyeti bir devleti ve trde bir halk gerektirmektedir. Rza Han bundan dolay eitli etnik kimlikleri inkar politikasn benimsemitir (Bayr, Avrasya Dosyas; ran zel, Sonbahar 1999, s:111).

Modern ran kurmay amalayan Rza Han oven bir Fars milliyetilii anlayna sarlmtr. Rza Hann modernleme iin kulland aralar Fars milliyetiliini yayma, eitim sistemini gelitirme ve devlet kapitalizmidir (Abrahimyan, 1378, s:174).

Rza Han; ordu, devlet brokrasisi ve saray desteine dayanmtr. Rza Hann ar ve sert politikas kendisinden sonra gelen btn olaylarn boyutunu ve mahiyetini belirlemitir (Bayr, Avrasya Dosyas; ran zel, Sonbahar 1999, s:112).

2. Dnya Savann banda mttefikler Rza Hann Hitlere yaknlamasn bahane ederek 1941 ylnda ran igal etmi, Rza Han iktidardan uzaklatrmlardr. Rza Hann devrilmesinden sonra lkede baz toplumsal ve siyasal deiimler gereklemitir. lke apnda baz zgrlkler verilmitir. Siyasi mahkumlar serbest braklmtr. Basna ynelik sansr kaldrlm, siyasal ve toplumsal rgtlenme balamtr. Ar merkeziyeti devletin k toplumun genelinde baz istek ve atmalarn ortaya kmasna neden olmutur. Rza Han dneminde temelleri pekien atmalar boyutta, snfsal, etnik ve dilsel ve dinsel atma esasnda kendisini gstermitir.

1906-1953 yllar arasn kronolojik olarak grmekte yarar vardr:

1906 1907

Muzaffer ed-Din ah anayasal ynetimi kabul etti. Britanya ve Rusya, gl bir rann bamsz olarak hareket edeceini ve blgedeki karlarn tehlikeye atacan dnerek ran blmeye karar vermilerdir.

101

1908

Muhammed Ali ah, seilmi olan hkmete kar darbe giriiminde bulundu ve meclisi bombalamak suretiyle kongreyi datt.

1908 1911 1914

Gneybat randa ticari deeri yksek olan ok miktarda petrol olduu kefedildi. Petrol ihracat balad. ngiliz Hkmeti, 1909 ylnda kurulan Anglo-Persian Petrol irketinin % 51ni satn ald. (Bu irket 1935 ylnda Anglo-Iranian Petrol irketi (Anglo-Iranian Oil Company-AIOC) adn almtr.)

1914-1918

ran tarafsz olmasna ramen, 1.Dnya Sava esnasnda, lkede fazla miktarda bulunan petrol rezervlerini kontrol altna almak isteyen ve bu maksatla birbirleriyle savaan devletlerin sava alan olmutur.

1914-1918

Mttefik olan Britanya ve Rusya, Almanyann mttefiki olan Osmanl mparatorluuna ran zerinden saldrlar gerekletirdiler.

1919

Britanya, ran Babakann, Britanyaya, ran zerinde byk politik, ekonomik ve askeri kontrol imkanlarn salayacak antlamay imzalamas iin ikna etti.

1921 1921 1925

Britanya ve ran taslak antlamann yava yava kaybolmasn salad. Rza Han, hkmete kar bir darbeye destek olmak iin askerlerini kulland. nceden svari subay olan Rza Han, ah oldu ve Rza ah Pehlevi olarak bilinmeye balad. randa birok reform gerekletirdi. Kaar Hanedanlnn son yneticisi Ahmed ah zel olarak toplanan bir meclis tarafndan grevinden alnd.

1941 1925 1941 aras

ngiliz ve Sovyet askerleri, 2.Dnya Sava srasnda ran istila ettiler. Muhammed Rza Pehlevi ah ilan edildi. Rza ahn saysz gelime projeleri ran dntrd. Endstrileme, ehirleme ve halkn eitimi hzla geliti. Bu yllarda, mesleki orta snf ve endstri alan yani ii snf gibi yeni sosyal snflarlar ortaya kt.

102

1930 ortalar Rza ahn diktatr ynetimi, muhalefete kar ok sert muameleleri ve basn zerinde sansr uygulamalar randa honutsuzluun ve huzursuzluun artmasna sebep oldu. 1940 ortalar Devlet adam ve Meclis yesi olan Muhammed Musaddk, petroln milliletirilmesi hareketinin lideri olarak meydana kt. 1942 Britanyann mttefiki olan Birleik Devletler ve SSCB, savaa ramen, randaki tren yolunun iletilebilmesi ve bakmna yardmc olmas maksadyla rana askeri birlikler gnderdi. 1949 1950 1951 1951 Austos 1953 Musaddk, petroln milliletirilmesini isteyen Ulusal Cephenin bana gemeyi kabul etti. Subay olan Ali Razmana ah tarafndan babakan olarak grevlendirildi. Razmana suikasta urad ve ld. ran petrol milliletirildi. Musaddk tutukland. ah geri dnd.

2.3.4. 1953 Yl: Kod Ad ZME Operasyonu (AJAX Operasyonu)

Petroln 1859da bulunmasndan sonra ok sayda petrol krizi yaanm olmasna ramen nemli petrol krizleri 2. Dnya savandan sonra Ortadou kkenli olarak gelimitir. Bunlardan ilki 1951 ylnda randa ve Anglo-Pers (BP) irketinin lkedeki faaliyetini yasaklanmas ve petrol yataklarnn milliletirilmesiyle balamtr. Bu milliletirme olay, ngiliz dmanl nedeniyle babakan Muhammed Musaddk tarafndan yaplm olup, ikili grmelere ramen 1951-1953 yllar arasnda olay zlememitir. Bu olay zlmezse ran petrolnn Rusya egemenliine geme riski bulunduundan ngiltere ve ABD anlaarak son are olarak Musaddkn Ajax operasyonu ad verilen CIA-MI6 operasyonuyla ve ieriden de ahn desteiyle darbe yaplarak devrilmesi planlanmtr. Fakat darbe baarsz olmasna ramen, halkn ahn yannda yer almas neticesinde Musaddk grevden alnm ve

103

ah ynetimi eline almtr. Daha sonra ahla yaplan anlama gerei lkede petrol retmek iin uluslararas bir irket kurulmu Anglo-Pers bu irket iinde saklanm, fakat en byk pay kendinin olmak artyla tekrar retime balamtr. Bu krizden ngiltere ran petrolne ok baml kald iin ar derecede etkilenmitir.

2. Dnya Sava ve izleyen yllarda, Pehlevi ailesi ile milliyetiler arasnda ba gsteren atma, randa Krt ve Azeri aznlklar tarafndan kurulan bamsz devletler, British Oilin ran ekonomisini ve dolaysyla politik srecini dorudan kontrol etme giriimleri ve siyasi otorite boluu rana kargaa getirmitir. Kral ailesinin modern sanayi burjuvazisini destekleme politikasna karn, pazar esnaf Milli Meclisteki milliyeti-muhafazakarlarn desteiyle Ulusal Cephe lideri Musaddk 1951 ylnda iktidara getirmitir. Benzer ekilde, 1946-50 yllar arasnda rann petrol gelirlerine ve uluslararas sisteme bamll byk oranda artmtr. Petrol gelirleri bu dnemde btenin te ikisini oluturmaktadr. rann petrol kaynaklarnn British Petroleumla yaplan 1933 tarihli szleme ile smrldn syleyip bu anlamay feshetmek isteyen ve rann bamsz bir d politika izlemesini savunan Ulusal Cephe ve Musaddkn, petrol karan ve ihra eden Angloraninan petrol irketi ile atmaya dmesi bu konjonktre rastlamaktadr.

Bir yandan uluslararas petrol irketlerinin basks ile karlaan Musaddk rejimi, dier yandan i politikada ah Muhammed ile iktidar atmas yznden zayflamtr. ABD, ran i politikasnda milliyeti ah kart gsteriler, Musaddka kar ah desteklemektedir. Politik atmalarn sokaa dkld bir dnemde ah lkeyi terk etmi, sosyalist Tudeh partisi ve Ulusal Cephe tarafndan organize edilmitir. Tudehin dzenledii bir gsteriyi bastrmas ve lkede dzeni salamas karlnda rana ekonomik yardm yapaca mesajn ileten ABD ynetimi, Musaddkn dzeni salamak iin askerleri harekete geirmesini salamtr. ah kart kitlelerin zerine askerleri gnderen Musaddk ayn askerlerin klaya dnmeden nce kendisini devireceinden habersizdir. CIA tarafndan

104

organize edilen bir operasyonla Musaddk iktidardan devrilmi ve ah lkeye dnmtr.

Bir aristokrat ailenin olu olan Muhammed Musaddk (1882-1967), Fransa ve svirede niversite eitimini bitirdikten sonra Neuchatel niversitesinde hukuk doktoras yapmtr. 1915te devlet memuru olarak almaya baladktan sonra vali, milletvekillii ve bakanlk gibi grevlerde bulunarak aktif siyasal yaamn bizzat iinde yer alm olan Musaddk, drst ve tutarl birisi olarak tannmtr. Ayrca parlamenter demokrasiye inanm olmasyla ve yabanc mdahalesine kar klaryla bilinmekteydi. 1930lu yllarn sonlarna doru Rza ahn baskc ynetimine kar kt iin bir sre ev hapsine mahkum edilmise de bu olayn arkasndan brokrasiden ayrlp aktif politikaya atlm ve 1943te de milletvekili seilmitir (Ar, 2005, s:254).

Nitekim 1949da tm siyasal partiler ve kar gruplar, Musaddkn nderliinde Ulusal Cepheyi oluturarak dardan desteklenen aha kar glerini birletirmilerdir. Geleneksel olsun yeniliki olsun muhalefeti oluturan hemen herkesin ortak politikas monarinin otoritesinin snrlanmas ve yabanc mdahalesine kar klmas olmutur. Bununla beraber koalisyonu oluturan unsurlarn grleri arasnda farkllklar da bulunmaktayd. Ulemalar eriattan uzaklalmamasn isterken, Batda eitim grm kesimler sekler uygulamalara arlk verilmesinden yana olmulardr. Dolaysyla Musaddk iin koalisyon yelerinin hepsini memnun etmek ve bir arada tutmak kolay olmamtr. Birini memnun eden bir politika dierine ters gelmitir. Ancak tm kesimler ulusal egemenlik konusu zerinde mutabakata varmlardr.

Musaddk ve Ulusal Cepheyi harekete geiren asl unsur Anglo Iranian Oil Companynin (AIOC) rann petrol sanayisini kontrol ettii yetmiyormu gibi bana buyruk davranlaryla rann egemenliini ve bamszln hie saymas olmutur. lkenin petrol blgesi olan Abadanda bulunan irket merkezinde belediye hizmetleri bile irket tarafndan yerine getirilmekte, yani

105

kendi yolunu ve havaalann kendi ina etmekte, gvenliini ilgilendiren konularda dier kabilelerle anlama yapabilmekteydi. yle ki blgedeki tm idari grevlerde yabanclar bulunurken ranllar sadece ii olarak almlardr. ran hkmetinin irket zerindeki denetiminin ise giderek ortadan kalkt iin AIOC devlet iinde devlet halini almtr (Ar, 2005, s:255).

ran hkmeti, Anglo Iranian Oil Company ile 29 Nisan 1933te yaplan anlamann koullarn zamanla yeterli bulmam ve 1940l yllarda ngiltere ile konu birok defa mzakere edilmise de bir sonu alnamamtr. irketin randaki faaliyetlerinden dolay kamuoyunda oluan rahatszln yannda zellikle 1949 ylnda sunulan yedi yllk kalknma plannn daha nceki yllara gre ok daha fazla bir kamu gelirine gerek gstermesi, finansman kaynaklarnn byk bir blmn petrol gelirlerinin meydana getirdii rann bu gelirlerini arttrma ynnde harekete gemesine neden olmutur. Gene bu yllarda dier petrol retici lkelerde 50-50 (fifty-fifty ilkesi) eit kar paylam olarak adlandrlan yeni anlamalarn hzla yaygnlk kazanm olmas da rann mevcut anlama koullarn yeterli bulmamasnda nemli rol oynamtr.

Gerekten de 1950lerin banda rann petrol gelirleri Anglo Iranian Oil Companynin bu lkeden salad petrol gelirlerine oranla ok dk bir dzeyde kalmtr. Anglo Iranian Oil Company, 1915-1950 yllar arasnda ran petrol alanlarndaki petrol retiminden sz konusu 35 yl iinde net olarak 613 milyon dolar tutarnda bir kar salarken, rann ayn dnemde bu iten elde ettii gelir irketin salad net karn ancak % 16s kadar olmutur. te yandan bu oran 1950lerin ncesinde ok daha dk bir dzeye inmitir. Oysa zellikle 1945-1950 yllar arasnda retim koullarnn son derece elverili olmas karsnda AIOC, bu alanlarda retimi arttrc yeni yatrmlarda bulunmu ve nitekim yllk retim dzeyi 16 milyon tondan 32 milyon tona kmtr. Buna karlk rnein 1950 ylnda irket, Londra hkmetine 140 milyon dolar civarnda aktarrken, ran hkmetinin net kar bunun te biri, yani 45 milyon dolar dzeyinde kalmtr (Duran, 1974, s:65).

106

Bu durum karsnda ran hkmeti, Anglo Iranian Oil Companyden mevcut 1933 anlamasnn yeniden gzden geirilerek, dier taleplerinin yan sra zellikle petrol gelirlerinin kaynan tekil eden imtiyaz demelerinin ykselmesini istemitir. Bu konuda 1948 ylnda balam olan grmeler, 17 Temmuz 1949da rann isteklerinin ksmen kabul edildii ve rana belirli bir petrol geliri gvencesi de veren bir anlamayla sonulanmsa da bu anlama ran Meclisi tarafndan onaylanmamtr. Dr. Musaddk ve Ulusal Cephe grubu anlamaya kar kmlardr. Aslnda anlama halen o gnlerde Amerikan irketlerinin Suudi Arabistan ve Venezella ile yaptklar karn %50 orannda paylamn ngren anlamalarn gerisinde kalmtr. Dr. Musaddk ran petrollerinin milliletirilmesini istemitir. Anlama ran Meclisi tarafndan 28 Aralk 1949da reddedilmitir.

Bunun zerine btn randa petroln milliletirilmesi ynnde gsteriler yaplmaya balanmtr. Bu gsterileri Tudeh Partisi ile ar sac Molla Keaninin fanatik iileri de desteklemilerdir. irket bu durumda gerileyip Amerikan irketleri gibi kardan % 50 vermeyi kabul ettiyse de artk i iten gemi, ok yaydan kmtr. Milliletirme artk tm ranllarn istei haline gelmitir. Bu artlar altnda Musaddk, Meclise ran petrollerinin milliletirilmesini ngren bir kanun tasars sunmutur. (Armaolu, 1992, s:489-490). Meclis, Musaddkn bakanlndaki komisyonun milliletirme konusunda 8 Mart 1951deki tavsiye karar dorultusunda 15 Mart 1951de ran ulusunun mutluluk ve refah iin dnya barnn korunmas amacyla tm petrol arama, karma ve retme faaliyetlerinin hkmete yrtlmesini ngren bir kanunla ran petrol sanayisini milliletirmitir (Duran, 1974, s:75).

Meclisin byle bir karar almasnda 1950 bandan itibaren Musaddk ve Ulusal Cephe taraftarlarnn dzenledikleri gsterilerle kamuoyunu kendi taraflarna ekmeyi baarm olmalar nemli rol oynamtr. Ulusal Cephe iindeki Ulemalar rann ve slamn dmanlarna kar kmakla milliletirme kampanyasna destek verme arasnda dorudan bir iliki kurarak bu konuda dini duygulardan da yararlanmlardr. Nitekim 1951 ortalarna gelindiinde

107

Ulusal Cephe politikas geni bir halk kesimi tarafndan desteklenir hale gelmitir (Ar, 2005, s:257-258).

Nitekim Meclis grmeleri esnasnda Anglo Iranian Oil Company imtiyazn tek tarafl olarak iptal etmenin hukuki olmayaca konusunda srar eden Babakan Razmana, bu aklamasndan bir ka gn sonra 3 Mart 1951de bir suikast sonucu ldrlm yerine geen Alann da ksa bir sre sonra istifa etmesinin ardndan Meclisin nerisi zerine ah, Musaddk 28 Nisan 1951de babakanla getirmek zorunda kalmtr. Musaddk ise babakan olduktan iki gn sonra, 1 Mays 1951de, Meclisin ald milliletirme kararn onaylayarak yrrle koymutur.

rann tm petrol sanayisini milliletirme karar bu lkenin ngiltere ile zaten gergin olan ilikilerinin bsbtn ktlemesine ve nihayet kopmasna yol amtr. ngiltere derhal harekete geerek rana boykot uygularken dier taraftan rana uygulanan ekonomik yaptrmlarn kapsamn geniletmek iin byk bir kampanya balatmtr. Bylece o tarihe kadar ran hkmetiyle ilikilerinde Anglo Iranian Oil Companyye tam bir destek vermi olan ngiliz hkmeti, bu olayda da diplomatik yoldan gayet sert mdahalelerde bulunmu ve ngiliz irketinin haklarn uluslararas hukuk kurulularnn yan sra byk lkelerle olan ilikileri erevesinde sonuna kadar savunmutur. Ancak ngilterenin bu konuda yrtt tm abalar, ran hkmeti zerinde olumlu bir sonu vermemitir. rann milliletirme kararn etkisiz klma konusunda ngilterenin yapamadn dier byk petrol irketleri aralarnda oluturduklar ibirliiyle baarmlardr.

ngilterenin

soruna

taraf

olmas

zerine

Amerikann

1951

Temmuzundan itibaren artan giriimlerinden de bir sonu alnamamtr. ran petrollerinin sat tekelini elinde tutmak isteyen irkete karlk; bunu kabul etmeyen ran, ancak belli bir miktarn sat hakkn irkete vermek, gerisini kendisi satmak istemitir. ngiltere ise sorunu bir taraftan Uluslararas Adalet Divanna gtrrken dier taraftan ran zerinde baskda bulunmu ve ran sularna kruvazr gndermitir. Ancak ngiltere, atmann askeri boyutunu,

108

1921 tarihli Sovyet- ran Dostluk Antlamas dolaysyla bu devletin de ie karabileceini dnerek daha ileri gtrememitir (Ar, 2005, s:258).

ngilterenin Divana bavurusuna kar kan ve sorunun kendisi ile irket arasnda bir sorun olduunu, ngiliz hkmetinin taraf olmadn ileri sren ran hkmeti, Divann bu konuda alaca karar tanmayacan aklamtr. Nitekim Uluslararas Adalet Divan da 22 Temmuz 1952de verdii kararla ngilterenin bu anlamazlkta taraf olmad gerekesiyle kendisini davay incelemekle yetkili grmediini aklamtr. Sorunu BM Gvenlik Konseyine de tayan ngiltere buradan da bir sonu alamamas zerine bu defa tazminatlar konusuna younlam, ancak bundan da bir sonu kmamtr (Ar, 2005, s:259).

rann Dr. Musaddk nderliinde balatt milliletirme giriimi baarya ulaamamtr. Bu sonuta rann ABDden umduu mali ve siyasi destei grememi olmasnn rol olduka byk olmusa da asl etmen milliletirme hareketi esnasnda retimi zaten byk lde azalm olan rann dier petrol irketlerinin ortak engellemeleri sonucu petrolne d piyasalarda alc bulamamas ve bunun skntsn ekonomisinde btn iddetiyle hissetmesi ve bunun da lkenin siyasal yapsnda ciddi anlamda krize yol am olmasdr.

Aslnda ran, milliletirme giriiminin banda, bu konuda en byk destei ABDden greceini sanmtr. nk NATO ve Avrupal mttefikleri iin ok nemli brakmayacan olan ran petroln ABDnin kolay kolay gzden Tahran ynetimi, bu nedenlerle ngiltere karamayacan ve blgenin jeopolitik nemi dolaysyla kendisini yalnz dnen karsnda ABD desteinden byk lde emin grnmtr. stelik bu destein o tarihlere kadar ran petrolne girememi olan Amerikan irketlerine kap aaca dncesiyle kolaylkla salanacan beklemitir, fakat ortaya kan sonu bu konuda yanldn gstermekteydi ya da ok daha farkl unsurlar devreye girmiti ki burada zellikle ngiliz-Amerikan geleneksel ittifak ilikisini dikkate almak mmkndr. Ayrca, Amerikal

109

byk irketler uluslararas petrol piyasasndaki mevcut denetim mekanizmasn bozarak bireysel karlar elde etmek yerine tam bir dayanma iine girmilerdir. Baka bir deyile petrol irketleri byk irketler egemenliini sarsmaya ynelik her trl retici lke giriimi karsnda ne lde bir dayanma iinde olabileceklerini bu olay araclyla sergilemilerdir (Ar, 2005, s:259).

Aslnda 1951 Ekiminde ngilterede yaplan seimlerde i Partisi dp Muhafazakarlar iktidara gelince Birleik Devletlerin arl ngiltere lehine kaymaya balamtr. Nitekim 1952 ylndan itibaren ABD ynetimi de rana uygulanan boykota rtl destek vermeye balamtr. Bu durum rann petroln uluslararas piyasalarda satmasn neredeyse imkansz hale getirmitir. Petrol gelirlerinden yoksun kalan ran, byk bir mali krizin iine srklenmitir. Bunun zerine 1952 Ekiminde Musaddk ngiltere ile diplomatik ilikilerini kesmitir. Esas ilgin olan bu konuda Ortadou lkelerinin de ran yalnz brakm olmalardr. Blgede denetimi devam eden ngilterenin, Arap yarmadasndaki dier lkelerde retimin artmasn salamasyla ran petrolnden kaynaklanan bir krizin yaanmas engellenmitir. rnein, Kuveyt, randan boalan a kapatmak iin petrol retimini arttrrken dier Arap lkeleri de ayn dorultuda hareket etmilerdir. Zira bu yllarda ngilterenin Kuveyt gibi dier Krfez lkelerinde de denetimi devam etmekteydi.

Bu arada

randa 1952 Maysnda yaplan seimlerde de Dr.

Musaddkn Ulusal Cephesi ile Tudehiler Mecliste ounluu almlardr. Elde ettii bu gle Musaddk 1906 Anayasasnda ngrlen parlamenter kurumlar yerletirmeye almtr. Fakat Musaddkn uygulamalar onu, ah ve onun yeni koruyucusu ABD ile kar karya getirmitir. Yetkileri her geen gn biraz daha kslan ve ne yapaca konusunda kararsz kalan ah, artk Musaddk ile dorudan bir mcadeleye girmek yerine monarinin seremonik bir dzeye indirilmesine raz olmutur. Bu arada Musaddk, Meclisten kendisine monariye son darbeyi de indirmek iin olaanst yetkiler vermesini salamtr. lk i olarak silahl kuvvetleri kraln

110

denetiminden alarak hkmetin denetimine veren Musaddk ordudaki asker saysn da azaltrken ayrca toprak reformu yaplmasn ngren bir yasa hazrlayarak Meclise sevk etmitir. Musaddk, devleti ynetme gcn monariden alarak parlamentoya verirken; imtiyazl snfn elinde toplanan topran ve gelirin yeniden adil bir blmn de gerekletirmek istemitir (Ar, 2005, s:260).

Fakat rann giderek ktye giden mali durumu Musaddkn dnd reformlar gerekletirmesini zorlatrmtr. Uluslararas apta uygulanan boykotun etkisiyle lkede artan isizlik ve enflasyon, Musaddkn gereksinim duyduu destein kaybolmasna yol amtr. Kald ki, Tudeh bu ktye giden durumdan yararlanarak ii snf stnde etkili olmaya almtr. Sonuta Musaddkn sekler bir yap oluturaca endiesiyle ulema kesiminin de Cepheden ayrlmasyla 1953te Ulusal Cephe dalmtr. Bu gelime Tudehi yeniden politik sahnede ne karmtr. Bunun zerine ordu iinde bir grup, gizliden gizliye toplantlar yaparak bir darbe hazrlna balamlar ve lkenin Tudehin denetimine geerek Sovyet kampna kaymasn engellemek isteyen ve bu nedenle monariyi destekleyen ABD hkmetiyle temasa gemilerdir. CIAnin de yardmyla bu grubun darbe plann destekleyen Amerikan hkmeti konudan ah da haberdar ederek darbeci grubun lideri General Zahediyi babakan olarak atayacana ilikin bir anlamaya varmtr.

Nitekim 16 Austostaki ilk darbe giriiminin baarsz olmas zerine ah lkeyi terk ederek Romaya kamtr. ahn tahtndan ayrlarak Romaya kamak zorunda kal orduyu harekete geirirken Molla Keaninin de Musaddk aleyhine dnmesine yol amtr. Bunlarn iddiasna gre Musaddk giderek Tudehin etkisine girmekteydi. Ancak gn sonra 19 Austos 1953te ikincisi dzenlenen darbeyle Musaddk drlerek tutuklanm ve ahn rana dnerek grevi yeniden devralmas salanmtr (Darwish and Alexander, 1991, s:46-47).

111

Nitekim bata Anglo Iranian Oil Company olmak zere tm byk petrol irketlerinin ortak bir dayanma iinde ran petroln almamak suretiyle uyguladklar boykot d gelirlerinin nemli bir blmn petrolden salayan rann ksa sre iinde byk bir ekonomik krizle kar karya kalmasna neden olmu ve bu durum lke iinde hzla artan huzursuzluklara ve giderek siyasal karklklara yol amtr. Sonuta petrol sanayisini milliletirme hareketiyle ynetime gelmi olan Musaddk, gene bu hareketin baarszla uramasyla ynetimden ayrlmak zorunda kalm ve ran petrol alanlar eskiden olduu gibi yine yabanc petrol irketlerine almtr.

randa Musaddkn devrilmesiyle ve babakanla getirilen Zahedinin grevi devralmasyla birlikte ran petroln milliletirme hareketi de btnyle tarihe karmtr. Zahedi, petrol anlamazlnn zm iin Amerikann aracln istemi ve bu lkenin araclyla petrol irketleri ve ran arasnda bir anlama salanmtr. Yeni dnemde ran petrol tek bana Anglo Iranian Oil Company tarafndan deil; baka irketlerin de katlmyla oluturulan bir konsorsiyum (irketler birlii) tarafndan iletilecekti. Grmelere Anglo Iranian Oil Companynin yan sra baz Amerikan petrol irketleri de katlm ve taraflar 15 Austos 1954 tarihinde bir anlamaya varmlar ve sz konusu anlama 10 Ekim 1954te onaylanarak yrrle girmitir (Ar, 2005, s:262). ran Meclisinde

Bu anlamayla ilk defa petrol piyasasnn yedi bykleri, belirli bir petrol alan zerinde ortak denetime sahip olmulardr. Anlamaya gre randa yedi byk petrol irketinin oluturduu bir konsorsiyum kurulmakta ve petrol imtiyazn elinde bulunduracak olan bu konsorsiyum tm faaliyetlerini Anglo Iranian Oil Companynin feshinden sonra oluturulan ve ran petrolnn tek sahibi olan National Iranian Oil Company adna yrtmekte ve bunun karlnda karlarn rann bu ulusal petrol irketiyle eit olarak % 50-50 paylamaktayd. Konsorsiyuma katlan irketlerin paylar, Anglo Iranian Oil Company (BP) % 40, Shell % 14, Fransz CFP irketi % 6 ve Amerikal irketleri (Exxon, Mobil, Socal, Gulf ve Texaco her birinin % 8) % 40 olarak belirlenmitir. Sonradan Amerikan hkmetinin giriimiyle be byk

112

Amerikan irketinin paylarndan % 1 orannda yaplan kesintiden oluan % 5lik pay dokuz bamsz Amerikan irketine verilmitir (Jacoby, 1974, s:2930). Bylece konsorsiyum, rann gneyinde petrol aratrma ve iletme haklaryla Abadan rafinerisini ele geirmitir.

ok iyi rgtlenmi ve nemli bir halk desteine sahip olan komnist partisi Tudehin ran siyasetinden silinmesi sreci ran konjonktrne siyasi ittifak saylabilecek olan milliyeti Musaddkn askerleri halkn zerine salmas ile balamtr. Tudehin ikiyzbini akn yesi hapse mahkum edilmi, yzlerce lideri ldrlmtr. ran tarihinin en kanl siyasi cinayetlerinin ilendii ve devlet terrnn lkeyi kasp kavurduu bir on yllk sre sonunda ah lkede diktatrln yeniden kurmutur. rann 20. yzyldaki tek ve ksa demokrasi yks uluslararas finans evreleri ve randaki ibirlikileri tarafndan byle dramatik bir biimde sona erdirilmitir (Src, Avrasya Dosyas; ran zel, Sonbahar 1999, s:37).

2.3.5. 1953-1979 Yllar Aras

1960

ah, Ak Derim olarak adlandrd ve ekonomik, sosyal reformlar ieren bir program aklad. Hkmet zerinde tam kontrol sahibi oldu. Kendisine bal SAVAK adl gizli polis tekilat ile kendisine muhalif btn hareketleri bastrma yoluna gitti.

1962

Humeyni halka ak olarak yapt ve ah tarafndan kabul edilen bir yasa tasars aleyhinde konutuu iin tutukland. Tutuklanmas onu ulusal bir kahraman pozisyonuna getirdi.

Haziran 1963 1964 1971

Humeyni ikinci kez tutukland. Humeyni, ah tarafndan srgne gnderildi. Humeyni, Velayet-i Fakih adn tayan ve randa uygulamay planlad eriat kurallarn ieren bir kitap yaynlad.

Ocak 1978

Devrime giden yolda kvlcm olarak grlen olaylar, Humeyni yanls gsteriler Kum ehrine balad.

113

1979

ah Tahrandan ayrld. 1 ubatta Humeyni Tahrana dnd ve devrim balad.

ah rejiminin ekonomik yaamnn en nemli kozu olan petrol rezervleri giderek tkenirken, rejim dev projeler iin sermayesini israf etmitir. Bu dnemde zenginlik ve gelirin ar bir eitsizlii sz konusudur. Rejim, tarm ve kk ticaret ile artan isizlii ihmal etmitir. Bu gerekler de halkn gznde slamc ekonomik kurallara aykr kabul edilmitir.

Dolaysyla halk

rann ekonomik ve toplumsal adaletsizliklerinden

ABDyi sorumlu tutarken, ahn ekonomik politikalarn Amerikan karlar dorultusunda hazrladn grmtr. ah sonunda kentli orta snf, kamu alanlarn ve pazardaki tccar ayn zamanda kstrmeyi baarmtr (Bakhash, 1984, s:13).

Bir yandan da hzla artan nfusa i, gda ve endstriyel rnler salayabilmek iin geri kalmln stesinden gelmek gerekmitir.

rann ve geni anlamda dnyann tarihi asndan nemi yannda, devrim ayn zamanda hem onun ada ran tarihinin ayrntl geliimi ile ilgisini kurmaya alanlar iin, hem de onu dier ada devrimlerle karlatrmaya alanlar iin hatr saylr lde kark analitik sorunlar yaratmtr (Journal of International Affairs, Fall/Winter 1982/83, s:187-207).

randa 1960larda ve 1970erde birka bin cami ve kutsal yer, birka onbin molla ve bir medreseler (dinsel okullar) zinciri bulunuyordu. Mali kaynaklan arlkl olarak ar esnaf tarafndan saland iin bunlar ahn denetiminden bamszdlar (Shahrough, 1980, s:126).

114

2.4. rann 21.Yzyl Sorunlar

2.4.1. rann Etnik Yaps ve Sorunlar

Bu blmde rann nfusunu ve etnik yapsn ele alacaz. rann gerek kapal rejimi gerekse tarihsel kkenleri, bu lke insanlarn geleneksel yntemlerle snflandrmay zorlatrmaktadr. Zira din, kimlii oluturan en nemli unsurlarn banda gelmektedir.

Harita 2.4.1: 2004 ylnda hazrlanm olan ran etnik haritas

Resmi bir kayt olmamakla birlikte, rann nfusunun 2008 tahmini 75 milyonun biraz zerindedir. Halen lkede kaak olarak bulunan, ou Afganllardan oluan yaklak 2,5 milyon mlteci de dahil edildiinde, bu say biraz daha artacak gibi gzkmektedir (Balbay, 2006, s:117).

115

ran ok etnikli yaps olan bir devlettir. Bununla beraber, gayri resmi rakamlara gre, randa 30 milyon Azerbaycan Trk ve buna ek olarak Trkmenler yer almaktadr. Bu da rann nfusunun % 45ini Trk soylularn oluturduunu gstermektedir (Kekevi, Cankara ve Bolat, 2004, s:463) (Yel, 2003, s:57). ou Azerbaycan, Gilan, Mazenderan blgesinde olmak zere, halkn yaklak olarak % 45ini Trk kkenlilerin tekil ettii su gtrmez bir gerektir (Memi, 2002, s:198).

ran'n Trkiye snrnda nemli miktarda Azeri nfus yaamaktadr ve Azeri milliyetilii Tahran iin ciddi bir endie kaynadr (SETA ran Dosyas, Temmuz 2006, s:17).

randa

nfusun

51

ini

erkekler,

49unu

ise

kadnlar

oluturmaktadr. Kentsel nfus, genel nfusun % 61ini, krsal nfus ise % 39unu meydana getirmektedir. Devletin aklad nfus art hz % 1,5 olmasna karn, gerekte bu orann % 2,3 olduu sanlmaktadr. Genel nfusum % 70i 30 yan altndadr. Faal nfusun yaklak 17 milyon, alan nfusun ise 15 milyon civarnda olduu tahmin edilmektedir.

lkedeki genel okuryazar oran % 79.5, 6-29 yalar arasndaki okuryazar oran ise % 92.8dir. Krsal kesime gidildike bu oran % 20lere kadar d gstermektedir (Balbay, 2006, s:118).

rann resmi dili Farsadr. Ancak ran nfusunun yarsndan ou Trke konuabilmekte, ayrca blgesel olarak Krte, Arapa ve Beluci dilleri de youn olarak kullanlmaktadr. Azerilerin % 90-95 younlukla oturduu, lkenin kuzeybat kesimlerindeki Tebriz, Erdebil, Hoy, Mak, Zencan, Kazvin, Urumiye, Hamedan, Astara vb. yerlerde byk bir ounlukla Azeri Trk lehesi ile konuulmakta, zellikle yal kadnlarn nemli bir blmnn iyi Farsa bilmedii grlmektedir (Balbay, 2006, s:118).

116

ran nfusunun % 98i Mslmandr. (Mslmanlarn da % 90 ii, % 10u Snnidir). Mslmanlarn yan sra % 1,2 orannda Hristiyan, Yahudi ve Zerdt bulunmaktadr.

Ekonomik zorluklardan dolay krsal alandan byk ehirlere ok byk bir g sz konusu olduundan, bu ehirlerin nfuslar da hzla artmaktadr. ran nfusu tam bir mozaik halindedir ve bugne kadar farkl rk, kltr ve dilden insanlar bir arada tutan en nemli olgu iilik anlay olmutur.

ran nfusunun iki ana unsurunu Farslar ve Azeriler oluturmakta olup, her iki grubun nfuslarnn birbirlerine yakn olduu ifade edilmektedir. Farslar ve Azerilerin genel nfusa oranlan % 75 civarndadr. Dolaysyla Azeri Trkleri randa aznlk deildir, Farslar ile birlikte rann ana unsurudur. Geri kalan % 25lik kesimi ise, Azerilerin dndaki ok sayda eitli Trk topluluklar (Trkmenler, Kagailer, Afarlar, Hamseler, Halalar, Boyar Ahmet, Karagzl, Agaeriler vb.), Araplar, Krtler, Beluciler, Hristiyanlar, Yahudiler ve dierleri oluturmaktadr (Balbay, 2006, s:119).

Farslar

25-26 milyondan fazla bir nfusa sahip olduklar ifade edilmektedir. Bu da ran nfusunun yaklak % 37-38ini oluturmaktadr. ( ran Azeri Trklerine gre, randaki Azeri nfusu, lke nfusunun en az yarsndan fazlasdr ve bu oran Azerilerin nfus art hzlarnn Farslara gre ok yksek olmas nedeniyle hzla artmaktadr.) Farslarn nfus art hzlan Azeriler ve Krtlerle karlatrldnda olduka dktr. Fars ailelerin ocuk saylar ikiyi nadiren gemektedir. Bunun en nemli nedeni, Fars erkeklerin evlenme yalarnn ortalama 30-35 olmasdr. Fars nfus, halen lke ynetimine egemen durumda olup iilik maskesi altnda koyu bir Fars milliyetiliiyle lkeyi ynetmektedir. Farslar, bir yandan milliyetilii grld yerde ba ezilmesi gereken sapk bir anlay olarak gstermeye ve bu yolla zellikle Azeriler ve Krtler arasnda gelimesi muhtemel milliyeti akmlar dizginlemeye alrken, dier yandan Fars dili, kltr ve edebiyatn hakim klmak ve devlet ynetimindeki tm kritik

117

makamlarda Farslarn ya da Farslam ve asimile olmu kiilerin bulunmasna zen gstermektedir (Balbay, 2006, s:119).

Azeriler

ran Trklerinin en kalabalk grubunu Azeriler oluturmaktadr. Farslar gibi 25-26 milyon civarnda nfusa sahip olduklar ve ran genel nfusunun asgari % 37-38ini oluturduklar bilinmektedir. Farslara oranla nfus art hzlarnn ok yksek olduu, resmi olmayan kaynaklarca ifade edilmektedir. Yzlerce Azeri aile zerinde yaplan gzlemlerden, Azeri erkeklerin Anadoluda olduu gibi genelde 20-25 yalar arasnda evlendikleri ve asgari -drt ocua sahip olduklar anlalmaktadr. Bunun, ksa ve orta vadede rann genel etnik yapsn etkileyecek nemli bir husus olduu deerlendirilmektedir (Balbay, 2006, s:120).

Azeri Trkleri, Trkiye snrndan itibaren, Dou ve Bat Azerbaycan, Erdebil, Kazvin ve Zencan eyaletlerinde yaamaktadr. 140.000 kilometrekare alana sahip olan bu blgede yaayan yaklak 18 milyon insann % 90n Azeriler oluturmaktadr. Nfus younluu kilometrekare bana 28 kii olup, nfusun yars ehirlerde yaamaktadr. Azerilerin dier blm ise Gilan, Tahran, Hamedan ve Fars eyaletlerinde bulunmaktadr. Toplam Azeri nfusunun ancak yars okuma-yazma bilmektedir. En yksek okuma-yazma oran Tebrizde olup, bu oran % 80 civarndadr. Azerilerin youn olarak yaadklar balca ehirler, Tebriz, Urumiye, Erdebil, Zencan, Halhal, Marand, Marageh, Ahar, Serap, Azerehr, Nir, Het Rud, Malkan, Culfa, ebister, Pars Abad, Meskunehr, Bilesavar, Keliber, Akkent, Bonab, erefana, Sultaniye, Kermale, Bostan Abad, Mako, Salmas, Hoy, Mahabad, Piranehr, Serdet, Nagadeh ve Miandoab olarak saylabilir (Balbay, 2006, s:120).

ran resmi makamlar tarafndan Azerbaycanl olarak isimlendirilmeye allan Azerileri, bata Farslar olmak zere tm ranllar Azeri Trk ve/veya Trk olarak isimlendirmektedir. Azerilerin byk ksm ii mezhebinden olmasna karn, Hoy, Bender Humeyni ve Marageh ehirlerinde yaayan 2

118

milyon civarnda Snni Azeri bulunmaktadr. Azeriler, Bat Trkesinin Azeri lehesini kullanmakta olup, bu lehe Anadolu Trkesine yakndr ve kolay anlalmaktadr. Resmi dil olan Farsadan sonra en yaygn dil, Azeri Trkesidir. Azerilerin youn olduu eyaletlerden, byk yatrm ve i olanaklar bulunan Tahran, Isfahan ve iraz gibi ehirlere g srmektedir. ran ynetimi uygulad planl siyasetlerde bu g tevik etmekte ve lkenin kuzeydousundaki Azeri younluu eritmeye almaktadr (Balbay, 2006, s:121).

Asrlar boyunca Trkler tarafndan ynetilen Farslar, 1925 ylnda iktidar ele geirmilerdir. randa olas bir Trk milliyetiliini kendileri iin en byk tehlike olarak grmler ve bata Azeriler olmak zere randaki Trkler zerinde sistemli bir asimilasyon politikas uygulamaya balamlardr. Ancak zellikle Azeri nfusunun ok byk boyutlarda olmas ve devlet ynetim mekanizmalarnda her seviyede birok Azerinin de bulunmas nedeniyle bu asimilasyon, bask politikalarndan ziyade, gayet sinsi bir ekilde ve din istismar zerine kurulmutur. Milliyetilik sapk bir ideoloji olarak telaffuz edilip, Trk isminin gemesine bile izin verilmezken, rtl bir Fars milliyetilii gelitirilmitir ve halen de bu politikaya devam edilmektedir (Balbay, 2006, s:121).

Milliyetilik duygularna kesinlikle izin verilmemekte ve bu konuda son derece sert nlemler alnmaktadr. rnein bir Azerinin devlet kademelerinde ykselmesi, Molla rejimine sadakatine ve Farslardan daha ok ranllk ve slam mmeti anlayna sahip kmasna baldr. Bu konularda taviz verilmesi ve hatta Trk milliyetilii hislerinin ok kk bir davurumu, onun grevinden alnmas ve hatta yarglanmas iin yeterlidir.

Bu nedenle devlet kademelerinde grev alan Trkler, ulusal kimliklerini gizlemek iin byk aba harcamaktadr. Bunun nedeni okul sralarndan itibaren uygulanan basklar ve asimilasyon politikasdr. eitli nedenlerle Tahran Bykeliliini ziyaret eden Azeri Trk renciler, okullarda Trk

119

olduklarn sylemediklerini ve yneticilerin basks altnda olduklarn defalarca aklamtr.

Tebriz

ve

Urumiyedeki

Azeri

Trkleri,

bu

ehirlerdeki

Trk

konsolosluklar ile ar basklar nedeniyle ilikiye girmemekte, ev sahipleri ok istemelerine karn konsolosluk personeline, kiraya ev vermemekte, hatta Azeri doktorlarn ou konsolosluk personelini muayene etmeye dahi yanamamaktadr (Balbay, 2006, s:122).

ran ynetimi lkedeki Azeri ad ve nfusunu zayflatmak iin, Azerilerin youn yaadklar eyaletlerin isimlerinin deitirilmesi paralanmas ve/veya dier eyaletlere balanmas yoluna gitmektedir. 1993 ylnda 36.000 km2lik bir blge, Dou Azerbaycandan kopartlarak, Erdebil eyaleti kurulmu, 1994 ylnda da Zencan eyaletine bal sanayi ehri Kazvin valilii Azerilerin gsteri ve protestolar arasnda bu eyaletten kopartlarak yeni bir eyalete dntrlmek istenmitir. Sahas dar ve nfusu az olduu iin, nce Tahran eyaletine balanm, ardndan ayr bir eyalet yaplmtr. Dou Azerbaycan Eyaletinin blnmesiyle ilgili tasarda Dou, Merkezi ve Bat Azerbaycan eklinde Azerbaycan eyaleti yer almaktayken, Dou Azerbaycan ismi Erdebil olarak deitirilmitir. Azerbaycan ismini tayan eyalet saysnn artmas uygun grlmemi ve Azeri eyaletlerin toprak alanlar daraltlmtr (Balbay, 2006, s:122-123).

ran hkmeti, ran Trklerinin Trkiyeye olan byk sempatilerinin yok edilmesi ve halen youn bir ekilde izlenmekte olan TURKSAT-TV yaynlarna ilginin azaltlmas iin, Trkiye aleyhinde youn bir propaganda yapmakta ve her trl iftiray atmaktadr. Bu kapsamda en ok ne srlen temalar; Trkiyenin blgedeki Mslman lkelere kar srail ile ok yakn iliki kurduu, Trkiyede iktidardaki laiklerin, Mslmanlara ar eziyetler yapt, Trk Silahl Kuvvetlerinin dinsiz olduu ve Trkiyenin Krtlere byk bask uygulad eklindedir. ranl mollalar, Trk TV yaynlarn bir kltr emperyalizmi olarak grmekte, bu yaynlardan ok korkmakta ve hassasiyet gstermektedir. zellikle

120

Azeri Trkleri zerinde Trk kltrnn etkilerini silmek iin nlemlerini geniletmektedir (Balbay, 2006, s:123).

Trkmenler

randa yaayan Trk topluluklarnn ikinci nemli grubunu oluturan Trkmenlerin nfusu 2 milyonun zerindedir. Azerilerin aksine tamamna yakn Snni olan Trkmenler, ounlukla Mazenderan eyaletinin dousunda Gorgan ve Trkmen Sahras denilen ran-Trkmenistan snrna yakn verimli arazilerde yerlemilerdir. En nemli Trkmen airetleri Yamote ve Kuklan airetleridir. Krsal ve dalk kesimlerdeki Trkmenler halen, Oba ad verilen evlerde yaamaktadr. randaki soydalarmz arasnda Trklklerini en ok koruyan toplum olarak kabul edilmektedir. Trkmenler Trkiyeye olan ballklar, cesaretleri ve inanlar ile nemli zellikler tamaktadrlar. Kuzeyde Trkmenistan devletinin bamszlna kavumas sonrasnda, randaki Trkmenlerin milliyetilik duygularnda da ciddi bir uyan olumaya balamtr. Ancak ii ran devleti tarafndan, zellikle Snni olmalar nedeniyle byk bir ihmale uram olan Trkmen toplumu, eitim ve salk konularnda ok geri kalm olup aydn kesim de yok denecek kadar azdr (Balbay, 2006, s:124).

Kagailer

Kkenleri eski Trk boylarna dayanmakta olup, Trkeyi en iyi konuan Trk boyu olarak bilinirler. Yaklak 1 milyonluk bir nfusa sahip olduklar sanlmaktadr. Genellikle iraz, Isfahan ehirlerinde yaamakla birlikte, lke genelinde dank bulunduklar bilinmektedir. ok sayda airetten oluan Kagailerin nemli airetleri arasnda Kakoli, ez Bocki, Farsimadan, Safihan, Rahimi, Bayat ve Darresuye bulunmaktadr. Her airetin bir lideri mevcuttur. Kagailer ran i politikasnda nemli bir rol oynayamamlar ve zaman zaman ran ynetimi tarafndan baka blgelere ge zorlanmlardr (Balbay, 2006, s:124-125).

121

Afarlar

Trkmenlerin bir blmn oluturmaktadrlar ve yarm milyonu aan bir nfuslar vardr. Isfahan, iraz, Ahvaz, Zencan ve Horasana dalm durumdadrlar. Bir ksm hala gebe hayat yaamakta ve genellikle hayvanclkla uramaktadr (Balbay, 2006, s:125).

Halalar

Halalarn kkenleri eski Trk boylarna dayanmaktadr. Tahminen 350400 bin civarnda bir nfusa sahip olup, genel olarak Kum ve Save ehirlerinde yaamaktadrlar. iilik mezhebini en az Farslar kadar benimsemi olan bir Trk toplumudur (Balbay, 2006, s:125).

Hamseler

Gney randa yaayan yaklak 200-250 bin nfusa sahip, ok eski bir Trk topluluudur. Aradan geen binlerce yla karn, halen Trklk bilincini ve milli birliklerini nemli lde koruduklar ve yaplan grmelerde kendilerini nce Trk sonra Hamse olarak sunduklar grlmektedir (Balbay, 2006, s:125).

Boyarahmet, Karagzl ve Agaeriler

Gneybat randaki Boyarahmet ve Kohguluye vilayetlerinde yaayan ve nfuslar hakknda bir fikir edinilemeyen Trk topluluklardr. ok eski devirlerde rana g eden Ouz boylarnn soyundan geldikleri ve Trkmenlere yakn olduklar sanlmaktadr (Balbay, 2006, s:125).

Bunlarn dnda, Kazak, zbek, ahseven gibi nfuslar tam olarak bilinmeyen ve ounluu rann kuzey kesimlerinde yaayan Trk topluluklar vardr. zellikle Azeriler, Tahran bata olmak zere yerletikleri

122

blgelerdeki ticaretin byk blmn ellerinde tutmaktadr. Trkmenlerin ou ile Kagai ve Afarlarn bir blm, arlkl olarak hayvanclk ve tarmla ilgilidir.

ran slam Cumhuriyetinde, Zerdt, Hristiyan ve Yahudiler dnda hibir topluluk aznlk saylmamakta ve kendilerini ifade konusunda hibir haklar bulunmamaktadr (Balbay, 2006, s:126).

Krtler

randa Trklerden sonra en fazla nfusa sahip etnik toplum olan Krtler, Urumiye gl gneyinden itibaren Irak snn boyunca Bat Azerbaycan, Krdistan, Bakhtaran (Kirmanah) ve lam eyaletleri ile dank olarak Zencan eyaletinde (ounlukla Kazvin ehri ve batsnda), Horasan eyaletinin kuzey blgelerinde yaamaktadrlar. Ayrca Tahran, Tebriz, Arak, Isfahan gibi sanayi ve i merkezlerinde ucuz igcn oluturan mevsimlik veya yerleik olarak ok sayda Krt nfusla karlamak olasdr. Yaklak 4,5-5 milyon nfusuyla ran nfusunun % 8ini oluturan ran Krtleri, etnik gruplar iinde ulusal benliklerine en ok sahip kan, devletten ok kendi airet sistemlerine bal bir topluluktur (Balbay, 2006, s:126).

rann genelinde okuma yazma oran % 79,5 iken, Krtlerin yaad blgelerde bu oran % 20 kadardr. lkedeki elektrikli ev eyas oran % 80,7 iken, bu oran Krtlerin yaad blgelerde % 19,5 olarak grlmektedir (Balbay, 2006, s:128).

Araplar

Arap aznl M.S. 641 ylnda Huzistan blgesine g etmilerdir. nemli airetleri arasnda Huzofkassir, Banilem, Banisalem, Banitorof, Banitamim, Banikaab, Bavivekenane bulunmaktadr. Saylar 3 milyonu geen Arap aznl Huzistan eyaleti, attllarapn ran kesimi ile Fars Krfezi kylarnda yaamaktadr. Snni mezhebine mensup olan Araplar, Arap

123

milliyetilii propagandas yapmaktadr ve zellikle Irakn tahrik ve teviki ile Huzistann Arap topra olduunu iddia etmektedir. Bu blgedeki Arap nfus, ran-Irak sava ncesinde ran ynetimine kar rgtlenmi ve savan ilk aylarnda rejime ynelik baz faaliyetlerde bulunmulardr. Ancak sava sonras ran hkmetinin ald sert tedbirler sonucu Irak balantl Snni Araplar datlm ve sindirilmitir (Balbay, 2006, s:128-129).

Beluciler

rann, Belucistan ve Sistan eyaletlerinde yaayan yaklak 1,5-2 milyon kiilik Snni Mslman bir topluluktur. Beluciler de Krtler gibi zellikle Snni olmalar dolaysyla ran ynetimine souk bakmaktadr. Beluci blgelerindeki devlet yatrmlar da son derece yetersizdir. Genellikle kaaklk yolu ile geimlerini salamaktadrlar. Beluciler arasnda okuma yazma oran ok dktr. Belucilerin Pakistan ve Afganistandaki Beluciler ile birleip bir devlet kurma hedefleri gnceldir, halen ounlukla gebe hayat srdrmektedir (Balbay, 2006, s:129).

Ermeniler

100-150 bin kadar olduu sanlan Ermeni nfusu, Tahran, Tebriz, Isfahan, Urumiye, Hoy, Mak ve ahpur ehirlerine dalm olup, Mslman olmayan en byk aznlktr. 1975-80 yllarnda saylar 250-300 bin iken, ranIrak sava ve slami rejimin kurulmasnn ardndan bata ABD ve Avrupa lkeleri olmak zere g nedeniyle saylan hzla azalm ve bugn de azalmaya devam etmektedir. ah zamannda daha geni haklar tannan Ermenilerin, Humeyni ynetiminin baa gemesi ile birtakm haklar kstlanmtr. Buna karn aznlk gruplar iinde, Ermenilerin ynetim tarafndan en fazla desteklenen ve iyi ilikiler tesis edilen bir toplum olduu bilinmektedir (Balbay, 2006, s:129-130).

124

Dier Hristiyanlar

Ermeni Kilisesine bal Hristiyanlarn dnda daha kk dini cemaatler halinde olmak zere Protestan, Katolik, Keldani, Ortodoks, Adventist, Nasturi ve Anglikan Kiliselerine bal Hristiyan topluluklar da vardr. zellikle Bat Azerbaycan eyaletinin merkezi olan Urumiye ehri nfusunun ite birini, yukarda sz edilen kiliselere bal Hristiyanlar oluturmaktadr. Tahran, Tebriz, Urumiye. Isfahan, iraz ve Kirman ehirlerinde de kiliseler bulunmaktadr (Balbay, 2006, s:130).

Yahudiler

30-35 bin civarnda bir nfusa sahip olan Yahudi toplumu, Tahrann yan sra Isfahan, Yazd, Hamedan ve iraza dalmtr. slami rejimin Yahudilere ok olumsuz bir bak asna sahip olmas ve Yahudilerin aha ok yakn olmalar nedeniyle, bask altnda bulunmakta ve randan g etmeye devam etmektedirler.

Sryaniler

20 bin civarndaki Sryani, Tahran, Ahvaz ve irazda yaamaktadr.

Zerdtler

Mazdart ve Parsi olarak da bilinirler. Geleneksel merkezleri olan Yazd eyaletinin yan sra, iraz, Kirman, Isfahan ve Tahrana dalmlardr. Nfuslar 100 bin civarndadr (Balbay, 2006, s:130).

Hindu ve Sihler

Yaklak 100 bin civarnda nfusa sahip olup, genelde Zahedan ehrinde ve ksmen de Tahranda yaarlar (Balbay, 2006, s:130).

125

Dierleri

Saylan ok az olmakla beraber, Manikeist, Asuri, smaili, Yezidi, Marduki, Monofizist ve Gnostik gibi etnik ve dini aznlklar da varlklarn srdrmektedir

Yukarda

belirtilen

aznlklardan,

Hristiyan

ve

Yahudilerin

byk

ounluu ticaretle uramakta olup, ekonomik ynden problemleri olmad bilinmektedir. zellikle Yahudiler, kuyumculuk mesleiyle uramaktadr, randa sadece, Zerdtler, Yahudiler ve Hristiyan ranllar dini unsurlar olarak kabul edilirler ve ran Anayasasna gre bunlarn dini trenlerini kendilerine gre yapmalar, dini eitimlerini ve dier adetlerini kendi dinlerinde olduu gibi yerine getirmeleri esasa balanmtr. Yine, Yahudi ve Ermenilerin kendi dillerinde ve kendi okullarnda eitim yapma haklan mevcuttur.

randa etnik adan Fars, Trk ve Krtlerden baka hem rki ve hem de dini olarak birok aznlk bulunmakta olup, bu tablo ran ok kozmopolit bir rklar mozaii haline getirmektedir. Ancak, Trk ve Krt nfus dnda, dier etnik aznlklarn, ran slam Cumhuriyeti iin potansiyel bir tehdit oluturmad deerlendirilmektedir.

randa Farslar Aryan rkndan, Trkler ise Ouz boyundan gelmektedirler. ran halk rki bakmdan ok eitlilik gstermesi nedeniyle her unsur kendi rknn zelliklerini tamaktadr.

randa aznlklar kendi dillerini konumaktadrlar. ran Anayasasna gre resmi dil Farsadr. Ancak, okullarda edebiyat dersleri gibi derslerde, aznlklarn kendi dillerini gelitirebilecei belirtilmesine karn uygulamada byle olmamaktadr. Gnlk hayatta deiik kavimlere bal unsurlarn kendi dillerini konumalarnda bir sorun bulunmamaktadr.

randa slami rejim uygulanmasna karn, ahlaki knt yaanmaktadr. ok evlilik olmasna karn byk ehirlerde sk rastlanlmamaktadr. Genler ekonomik glkler nedeniyle ge evlenmektedir (Balbay, 2006, s:133).

126

Tahranda iki ienlerin says olduka fazladr. Arak denilen Ermeni votkas, Ermeni aznlk tarafndan retilmekte ve illegal yollardan piyasaya srlmektedir. Devrimden sonra ikinin yasaklanmas nedeniyle halk kendi evlerinde iki ve zellikle arap retmeye balamtr. Ermenilerin kendi ihtiyalar iin iki retmeleri serbest braklmtr. Bunun dnda rana kaak yollardan da ok miktarda alkoll iki sokulmakta ve zellikle Tahranda birok bakkal ve markette tezgah altndan satlmaktadr. Fiyatlar ok yksek olmakla birlikte her trl alkoll iki bulunabilmektedir. (rnein Trk biralar Trkiyedekinin on kat bir fiyatla satlmaktadr.) Kaak yollardan getirilen bu ikiler zaman zaman gvenlik glerince ele geirilmekte ve bu tr haberler basnda yer almaktadr. Somut iki rnek yledir: 4 Kasm 2001 tarihinde Isfahan polisi tarafndan 4046 ie alkoll iki ele geirildii baz gazetelerde yaymlanm, 16 Ocak 2001 tarihli ran Daily gazetesinde de Hamedan eyaletinin Nahavand ehrinde, son zamanlarda 10.000 ie alkoll iki ele geirildiine ilikin bir haber yer almtr (Balbay, 2006, s:134).

randa uyuturucu madde kullanm ve uyuturucu kaaklyla mcadele lkenin temel ve en byk sorunlarndan birisini oluturmaktadr. lkedeki dini rejimin yaratt bask ile ar ekonomik sorunlar ve Taliban rejimi dneminde Afganistann uyuturucu ihra merkezi haline gelmesi, randa uyuturucu kullanmn artran temel nedenlerdir. Grlen ranl baz aydn kiiler bile, Bugn rann byk bir uyuturucu tketim pazar olduunu ifade etmekte ve lkedeki Mollalarn bile uyuturucu (zellikle tiryak ad verilen bir madde) kullandklarn rahatlkla syleyebilmektedirler. Tahran Belediyesi tarafndan yaplan bir aklamada, Tahranda gnde be ton uyuturucu kullanld ve lkede iki milyon uyuturucu bamls olduu ifade edilmitir. ran basnnda hemen hemen her gn yzlerce kilogram uyuturucu madde ele geirildiine ilikin haberler yaynlanmaktadr (Balbay, 2006, s:134-135).

te yandan

ntizam Kuvvetler Genel Komutanlndan

yaplan

aklamalarda, 1979 ran slam Devriminden bugne kadar 3100den fazla ran gvenlik grevlisinin uyuturucu kaaklar ile mcadele kapsamnda hayatn kaybettii, sadece 2000 ylnda 1700 uyuturucu kaaksnn

127

ldrld ya da yakaland, uyuturucu ile mcadelenin her yl rana 800 milyon dolara mal olduu ifade edilmitir (Balbay, 2006, s:135).

slam toplumlar tarihsel olarak iki genel dini anlay siyasal ve kltrel eksen etrafnda gelimilerdir. Bunlar Snni ve ii slami geleneklerdir. ii Mslmanlar gnmz slam topluluklarnn % 10unu oluturmaktadrlar. Demografik olarak ran, ii Mslmanlarn en youn olarak yaad lkedir (% 92). Irak ve Bahreynde de ii Mslmanlar nfusun ounluunu tekil etmektedir. Bunlar dnda dier Krfez lkeleri ile Suriye, Lbnan, Afganistan ve Hindistanda da nfus itibariyle aznlkta olan iiler yaamaktadr (Keddie ve Cole, 1986, s:16).

70 milyondan fazla nfusuyla ran, en kalabalk krfez devletidir. Bu durum, askeri glerini yaplandran bir lke iin potansiyel bir avantajdr. Ancak, ran nfusunun iinde ok fazla etnik grup bulunmaktadr. Ekonomik problemler ve yeterince silah ithalat yaplamamas yznden ran, bunu askeri gce evirememitir (Altnba, Avrasya Dosyas; ran zel, Sonbahar 1999, s:250).

Resim 23: Tahran rann bakenti ve en byk ehridir. Elburz Dalarnn eteinde bulunan tahran 1788 ylndan beri rann bakentidir.

128

randa kuzeybatda Trkler, gneybatda Krtler-Lurlar kreselcilik anda ran devletini andran ran devletinin tarihsel zayf karndr (mezsoy ve en, 2003, s:219).

2.4.2. rann Enerji Politik Durumu ve Silahlanma Sreci

Enerji Konusu

92.9 milyar ton ile dnya petrol rezervlerinin % 9unu elinde bulunduran ran doalgaz rezerviyle de Rusyadan sonra dnyada ikinci srada yer almaktadr. randa ayrca 1 milyar ton demir, 1 milyar ton kmr ve 800 milyon ton bakr olmak zere krom, kurun, cva, manganez, kalay, tungsten ve altn rezervleri de bulunmaktadr ( SOD Otomotiv Dergisi, MartNisan 2004, s:108).

ran doal kaynaklar asndan ok zengin olan bir lkedir ve lke gelirlerinin nemli bir blmn petrol ve doalgaz ihracatndan elde etmektedir (Cankara, 2005, s:70)

ran kantlanm doalgaz rezervleri ile dnyann ikinci byk doalgaz rezervlerine sahiptir. rann yaklak % 62lik ve doalgaz tam rezervleri anlamyla birletirilemeyen alanlarda bulunmaktadr

iletilememektedir. Bu rann doalgaz potansiyelinin ok byk olduu anlamna gelmektedir (Country Analysis Briefs: Iran, s:7).

lkenin en byk doalgaz rezervleri Gney Pers blgesinde bulunmaktadr. Bu blgedeki rezervlerin 7,9 trilyon metrekp olduu tahmin edilmektedir. Gney Fars sahasnn gelitirilmesi rann en byk enerji projesidir ve imdiden 20 milyar dolarlk yatrm ekmitir (Country Analysis Briefs: Iran, s:7).

Dnyann ikinci byk doalgaz rezervine sahip rann, bu rezervlerinin 20,8 trilyon metrekp olduu (230 milyar m3 kantlanm rezervdir) tahmin

129

edilmektedir. rann doalgaz rezervleri tek bir blgede bulunmamaktadr. Bu rezervler, byk lde gelitirilememi sahalardadr ve bu nedenle byk bir potansiyel mevcuttur. Doalgaz yataklar ve bulunduklar blgeler aadadr:

Samand Dalan Abhar Kangan Varami Khangran Gombadly Suru Sarkun Aga Jari Tahari

: Baktaran : Fars : Fars : Buehr : Buehr : Horasan : Horasan : Hormozgan : Hormozgan : Huzistan : Basra Krfezi

rann balca doalgaz alanlar Pars, Nar, Kangan, Agar, Varamin, Gonbad, Asalooieh, Namak ve Dlan blgeleridir ( SOD Otomotiv Dergisi, Mart-Nisan 2004, s:109).

rann potansiyel doalgaz pazarlar Ermenistan, Ukrayna, Avrupa, Pakistan, Hindistan, Tayvan, G. Kore ve inin ky blgeleridir. Bu ihracatn boru hatlar ile ya da LNG tankerleri ile gerekletirilmesi mmkndr (Cankara, 2005, s:68)

Petrol kaynaklarnn en iyimser tahminler ile 30-40 yl sonra tkeneceini dikkate alan ran, imdiden sanayisini doalgaza dntrme faaliyetlerine balam ve 300 akn yerleim biriminde doalgaz kullanlr hale gelmi olup, doalgazn tm yerleim birimlerine gtrlmesi iin altyap almalar hzla srdrlmektedir (Balbay, 2006, s:114).

ran, 1970li yllarda elektrik retim kapasitesi devaml artmasna karn, bu dnemde gereksinimi karlayacak bir dzeye ulalamamtr. Bu nedenle

130

de, ah ynetimi devlet sektrne ek olarak zel sektrn de bu alanda faaliyet gstermesine olanak tanyacak bir uygulama iine girmitir. Bu uygulama ile 1978 yl sonunda, 4,5 milyar kw/saat olan elektrik tketiminin 21 milyar kw/saate karlmas salanmtr. Bunlarn yan sra ynetim, elektrik retiminin artrlmasn salayabilmek iin, birok hidroelektrik ve termik santrallerin inasna balam, ayrca doalgazn da bu alanda kullanlmas ynnde aba harcanmtr (Balbay, 2006, s:114).

te yandan, ah dneminde elektrik retiminde kullanlmak zere, lke genelinde birok baraj ina edilmitir.

Elektrik enerjisi retilen nemli barajlarn Karun ve Dez Nehirleri zerinde kurulduu ve bunlardan retilen enerjinin, toplam enerji retimi iindeki paynn % 90 dolaynda olduu grlmektedir. rann elektrik enerjisi retim kapasitesinin en nemli blmn, Enerji Bakanlna bal Milli Entegre ebeke kontrolndeki enerji santralleri, geri kalan kapasiteyi ise, enerji alannda faaliyet gsteren devlet ya da zel irketler kontrolnde bulunan ve daha ok krsal kesimde kurulu olan jeneratrler ve/veya kk apl elektrik santrallerinin kapasiteleri oluturmaktadr (Balbay, 2006, s:114-115).

Maden inko ve Kalay Krom Bakr Kmr Demir Altn

Rezerv (Milyon Ton) 60 10 900 1324 2177 3

Dnya Pay (%) 11 8 15 0.3 0.25 2.5

Tablo 2.4.1: randaki Baz Madenlerin Bilinen Rezervleri (Balbay, 2006, s:114).

Silah Konusu

1979daki mam Humeyni Devrimine kadar ran, krfezdeki en gl silahl kuvvetlerden birine sahipti. 1960 ve 1970lerde yaplan yksek miktardaki askeri harcamalarla krfezdeki en etkin askeri glerden biri haline gelen ran Ordusu, Humeyni tarafndan nerdeyse etkisiz hale

131

getirilmitir. ah dneminde ABD ile iyi ilikiler iinde olan ran, devrim ve rehine krizi ile ABD ve dier batl devletler tarafndan dlanm ve yalnz braklmtr. Bir de Humeyninin silah siparilerini iptal etmesi ile silah ve askeri donanm bakmndan bu lkelere baml olan rann askeri gc ok zayflatmtr. Bundan sonra ran, askeri malzeme alverilerini Rusya, in, Kuzey Kore gibi lkelerle yapmak zorunda kalmtr.

1980de balayan ve 1988e kadar sren ran-Irak Sava, Irakn askeri stnl ile sona ermitir. Hi beklenmeyen bu yenilgiden sonra ran, bir daha asla bu duruma dmemek iin silahl kuvvetlerini yeni batan yaplandrmaya ve alabilecei en iyi silahlar almaya balamtr. ran, Rafsancani ile birlikte sava sonras toparlanma srecine girmitir. Bu sre iinde envanterine, komularn ve Baty endielendiren uzun menzilli silahlar eklemitir. Bugn ise ok yaknda nkleer silah sahibi olacana inanlan bir lkedir (Altnba, Avrasya Dosyas; ran zel, Sonbahar 1999, s:250).

ran stratejik silahlar olarak alglanan orta ve uzun menzilli gdml fzeler gelitirmektedir. 1985te eski ran Devlet Bakan Haimi Rafsancani Kuzey Kore ile deeri 500 milyon dolar olan Kuzey Koreye ait gdml fzelerin teslimi zerinde anlamaya varmtr. ran ayrca ahab fzesinin motor ve dier paralarnn randa gelitirilmesi iin balantlar kurmutur (Savyon, Irans Armament).

ran, ran-Irak Savandan bandan bu yana kimyasal silah gelitirme programna sahiptir. ran, Irakn sava dnemindeki birka kimyasal saldrsna kimyasal silah kullanarak karlk vermitir. 1990 ylnn bandan bu yana ran, Irakn kimyasal silahlarna cevap veremedii iin ve Irakn kalc sinir gaz VX maddesi gibi deiik maddeler rettiini tespit ettikten sonra, kimyasal silah gelitirme programna ncelik vermitir. ran emrinde birka sene ierisinde kimyasal programnn durdurmaya zorlanaca CWCyi onaylamtr. Bununla birlikte, kimyasal sava retim alt yapsn ve

132

mhimmat cephaneliini modifiye etmeye ve geniletmeye devam etmektedir (Cankara, 2005, s:167).

ran, ayrca

srailin stratejik gcnden ve

ran deiik yollarla

vurabilecek potansiyelinden endie etmektedir. Tm bu nedenlerle Tahran, NBC silahlarn ve fzelerini sava alannda kesin sonu verici caydrc g ve daha az gl olan dier Arap lkelerine politik alanda gzda vermek iin bir ara olarak grmektedir (Cankara, 2005, s:166).

ACDA (Arms Control and Disarmament Agency) kaynaklarna gre ran yllk askeri harcamalarn 1978de 25,300 milyon dolardan 1979da 16,620 milyon dolar ve 1980de 14,700 milyon dolara kadar drd. Sava sresinde ise, 1981de 16,210 milyon dolar, 1982de 18,260 milyon dolar, 1983de 15,940 milyon dolar, 1984de 22,240 milyon dolar ve 1985de 24,770 milyon dolarlk harcama yapt. ABD, rann 1985 ylndan sonra yapt savunma harcamalar ile ilgili tahmin yapamamaktadr, fakat IISS (International Institute of Strategic Studies), 1987-1988 srecinde rann savunma harcamalarnn 9,900 milyon dolar, 1989-1990da 5,770 milyon dolar, 1990da 3,180 milyon dolar, 1991de 3,770 milyon dolar olarak tahmin etmektedir.

Ayrca, rann sava boyunca gayr safi milli haslasnn % 20sini, hkmet harcamalarnn da % 50sini savunma iin harcam olabilecei tahmin edilmektedir. 1980lerde rann ah dnemindeki seviyeye ulaacak kadar silah ithalat yapabilecek maddi olanaklar yoktu. ACDAnn tahminlerine gre ran, 1978de 2,100 milyon dolar, 1979da 1,500 milyon dolar, 1980de 420 milyon dolar, 1981de 925 milyon dolar, 1982de 1,600 milyon dolar, 1983de 825 milyon dolar, 1984de 2,700 milyon dolar, 1985de 1,900 milyon dolar, 1986da 2,600 milyon dolar, 1987de 2,000 milyon dolar, 1988de 2,300 milyon dolar ve 1989da 1,300 milyon dolar deerinde silah ithalat yapmtr (Cordesman, After The Storm, 1993, s:398-399).

133

ran Irak* srail Pakistan Suudi Arabistan Suriye Trkiye

1.300 km 150 km 1.500 km 1.500 km 2.400 km 500 km 160 km

Tablo 2.4.2: ran ve Komularnn Ate gc (en fazla menzilleri) (Waller and Beyer, The Message, 1998, s:46).

rann

ok

geni

kapsaml

bir

silah

tedarik

stratejisi

olduu

bilinmektedir. Eski Sovyetler Birlii ile Moskovann eski Varova Pakt yelerinden gelimi silahlar ve inden standart askeri silahlar tedarik etmektedir. zellikle de uzun menzilli fze programlar lkenin komularn endielendirmektedir. ABD, bu fzelerin Ortadoudaki dengeleri deitirebilecek nitelikte olduunu iddia etmektedir. Uzman Ian Lesser, Clintonn endiesinin ne anlama geldiini yle aklamaktadr; Gelecek bir krizde Suudi Arabistan ve Trkiye gibi mttefikler Tahrana kar Amerikan ynetimli koalisyonlara katlmak iin gnll olmayacaklardr, nk lkeleri ran fzelerinin menzilinde bulunmaktadr. Bu dncelerle Clinton ynetimi, ahab-3 fzesinin 1998 ylndaki denemeden sonra rann balistik fze programn durdurmas iin Hatemiye dosta mesajlar gndermitir (Waller ve Beyer, 1998, s:46).

rann silahlanma kapasitesinden rahatsz olan devletlerden birisi de Birleik Arap Emirlikleridir. 1996da Birleik Arap Emirlikleri Dileri Bakan Raid Abdullah, rann sahip olduu silahlarn savunmaya deil, saldrya ynelik olduunu ve blgedeki lkelere yneltilmi durumda bulunduunu ifade etmitir. Krfezdeki Amerikal ve Arap grevlilere gre, ran yerden havaya fzeleri ve dier ar silahlarn kullanarak Krfezin tek geidi olan Hrmz Boazn kontrol eden adalar silahlandrd gibi, boaz da denetleyebilmektedir. Nitekim silahlandrlan adalardaki sorunu zmlemek iin tekrarlanan grmeler sonusuz kalmtr (Bruce, Janes Defense Weekly, December 04,1996, Volume 026, Issue 023, s:15).

134

Ortadouda giderek iddetlenen fze yar, blgenin askeri ve gvenlik dengelerinin deimesine sebep olmaktadr. Blgede balistik fzelerin giderek oalmas, zellikle de rann ahab-3 ve ahab-4 ile srailin Jericho-2 sistemi, gelimi silahlarn yaplmas iin potansiyeli arttrmakta ve yara yeni bir stratejik boyut getirmektedir. Bu fzelerin nkleer, biyolojik ve kimyasal sava balklar ile kullanlabilecei dnlrse, bir anlamazlk durumunda ok ciddi sorunlara yol aabilecektir. Pakistan, Kuzey Kore, in gibi lkelerin teknolojilerini ihra etmeleri, srailin blgedeki fze stnln sarsmtr. ran, Irak ve Suriyenin biyolojik ve kimyasal silah gcne sahip olduklar bilinmektedir. stelik ran ile Irak, savata birbirlerine kar zehirli gaz kullanmlardr (Cordesman, After The Storm, 1993, s:51).

Silah ve teknoloji transferindeki her yeni gelime blgenin tamamn etkilemekte ve silahlanmay arttrc bir rol oynamaktadr. ran stratejik fze gcn oluturma hedefine ulatnda Ortadou, Gney ve Orta Asya ile Gneydou Avrupay tehdit edebilecek gte olacaktr. Halen Hibir Tahran hkmeti fze programlarndan vazgeecek rann gibi depolarnda 250 adet Scud-B ile 170 adet Scud-C bulunduu sanlmaktadr. grnmemektedir, nk ran bir daha Irak ile olan savata olduu gibi zor bir duruma dmeyi istememektedir (Blanche ve Lennox, Janes Defense Weekly, March 10,1991, Volume 031, Issue 010, s:63).

2.4.3. ran ve Nkleer Enerji Konusu

2. Dnya Sava bittiinde, tm dnya derin bir nefes alm, ancak savan getirdikleri ve gtrdkleri masaya yatrldnda nefesi iinde kalmtr. nsanolu okla-yayn icadndan bu yana, durmakszn daha yeni ve gl silahlar gelitirmitir, en stn silah tanm srekli el deitirmitir. 2. Dnya Savann da insanoluna hediyelerinden biri u olmutur: Nkleer balk! (Balbay, 2006, s:80).

135

Resim 24: 6 Austos 1945 gn Hiroimaya atlan atom bombas yaklak 70.000 kiinin lmesine ve kaybolmasna sebep olmutur. Dmana kar kullanlan ilk atom bombas bu olmu ve 2.Dnya Savann sonunu getirmitir.

ABDnin 6 Austos 1945te Hiroima ve 9 Austos 1945te de Nagazakiye att atom bombas, yeni bir silahlanma sahasnn da habercisi olmutur. O yl ABD dnyaya unu duyurmutur: Alt nkleer balm var. almalarm devam ediyor. 1940larn sonuna dek ABD, dnyada bu silahlara sahip olan tek lkeydi. Dnemin ikinci sper gc Sovyetler Birlii de 1949da ayn silahtan edinmitir. Sovyetler ilk nkleer bal rettiinde ABDnin deki nkleer balk says 200 gemitir. 1950lerin ortasnda Sovyetlerin ardndan ngiltere ayn gteydi. ngilterenin, Be nkleer balm var, retmeye devam edeceim, bu konuda alm var, dedii 1954te ABD 2000i, Sovyetler 100 gemitir (Balbay, 2006, s:80-81).

1964te bu kez sahneye Fransa ve in kmtr. Souk Savan rzgarlar sertletike, nkleer balk retmek isteyen lkelerin says artmtr. Komularyla kavgal olan lkeler, en rktc silaha sahip olurlarsa, stnlk salayabileceklerini dnerek, varlarn yoklarn bu alana dkmeye balamlardr.

136

ABD ise salt kendisine ait olmasn istedii nkleer silahlarn giderek yaylmasn kaygyla izlemi, bunu snrlandrmann yollarn aramtr.

1960lann ikinci yarsnda, be lkenin nkleer balk saysnn bine yaklat gnlerde bu gidie dur deme karar almlardr. Be lke u ilkede birlemitir: Bu silahlar sadece bizde bulunsun. Baka lke retemesin. Bunun iin bir mekanizma kuralm. Bylece 1968de imzalanan Nkleer Silahlarn Yaylmasn nceme Antlamas (NPT) domutur. Sonulan bugn de tartma konusu olan, rann uymakla uymamak arasnda gidip geldii antlama byle domutur (Balbay, 2006, s:81).

Pakistan ve Hindistan karlkl birbirlerini kontrol etmek ve daha stn konumda olmak iin bu kararn dnda kalmlardr. srail, Ortadoudaki varln korumak iin her trl silah geerli sayar bir konumda olduundan, nkleer silah almas yapan bu lkenin anlamada imzas yoktur. rann elindeki kozlardan biri de bu. Ey dnya, benim nkleer teknoloji ile uramamam istiyorsun, iyi gzel de, hemen yanmdaki srail bu konuda her trl almay yaparken, etki sahas iine ran da koyarken ben boynumu bkp, kaderimi mi bekleyeceim? ABD de buna karlk unu tekrar etmektedir: Biz bu antlamaya imza koyan lkelerle muhatabz, srail imza koymadna gre, bu antlama erevesinde ran, nkleer silahlara ularsa denetimi muhatabmz deildir. ran kimi hkmlere uymak kimine uymamak gibi bir keyfi davran iinde olamaz. olanaksz bir lke haline gelecektir. Tahran ynetimi neredeyse hibir uluslararas yaptrmn iinde yer almamaktadr. Dnya gvenlii asndan buna izin veremeyiz. (Balbay, 2006, s:84).

Nkleer silahlarn ana potansiyel hedeflerini sralayalm; (Bozbyk, Hanc, zdemir ve Demirkan, 2001, s:387).

Stratejik askeri hedefler, Kritik politik ve askeri komuta, kontrol, irtibat ve istihbarat merkezleri,

137

Byk kta ve zrhl birlik topluluklar, lojistik merkezler, Hava sleri ve limanlar, Kritik altyap tesisleri- akaryakt ve enerji merkezleri, Su ve su elde etme, artma tesisleri, Byk nfus younluunun bulunduu merkezlerdir.

lke

gvenliini

listelenen

bu

nemli

hedefleri

savunmakla

salayabileceini ok iyi bilen

ran, bunu ne ekilde yapabileceini

sormaktadr aslnda. Kendi teknolojisini retemeyen, sadece ve sadece baz bat lkelerinin yardmyla kendisine bir yol izebilen rann toprak btnln salayabilmek iin caydrc bir rol stlenmesi gerekmektedir. Bunun gnmzdeki tek ve en etkili yolu ise nkleer sahip olmaktr. Yllardr merak edilen cevap aslnda belirginlemitir: ran nkleer gce sahiptir ve nkleer silahlara da sahiptir.

Nkleer teknoloji ile tantktan sonra ran, bu alanda ncelikle bilimsel ve teknolojik alt yapy gelitirme yoluna gitmitir. Her sene onlarca yetenekli renci ve teknisyen, bata Almanya ve ngiltere olmak zere Avrupa lkelerine ve ABDye gnderilmitir. Bir ksm zamanla rana dnerek bu lkede niversitelerde krsler, aratrma merkezleri ve laboratuarlar kurmulardr. Dierleri bulunduklar lkelerde kalarak bilimsel ve teknik yeteneklerini gelitirmilerdir.

rann nkleer alanda ok istekli ve giriken olmasndan faydalanmak isteyen Avrupa lkeleri, 1960l yllarn ikinci yars ve 1970li yllarda bir yandan rana nkleer santraller satmaya alrken, bir yandan da o santralleri iletebilecek kadrolar kendi lkelerinde yetitirmek ve bu yolla santral satnda avantajl konumda olabilmek dncesiyle, ranl gen ve parlak beyinleri kendi lkelerine ekebilmek iin birbirleriyle yarmlardr.

138

Resim 25: 1973 Arap- srail Sava (Yom Kippur Sava)

ran ah Rza Pehlevi, 1973 ylnda Arap- srail Sava (Yom Kippur) sonrasnda Petrol hra Eden lkeler rgtnn (OPEC) kurulmasyla drt katna kan petrol fiyatlar sonucu, byk bir gelir akna sahip olmutur. ah Rza, Avrupal lkelerin bu alanda kendisine verdii tevikler ve sunduklar cazip projeler sebebiyle, 1974 ylnda bir aklama yaparak, yirmi ylda yirmi bin MW elektrik kurulu nkleer g sahibi olmak hedefini ortaya koymutur. Bu durum karsnda piyasadaki avantaj kaybetmemek iin ABD firmalar zellikle Bakan Jimmy Carter dneminde, rann geni petrol ve doal gaz rezervleri olmasna karn bu kaynaklardan tasarruf yapmas ve daha temiz ve daha ucuz enerji olarak sunulan nkleer teknolojiden azami oranda faydalanmas konusunda ran ynetimi nezdinde lobi faaliyetlerinde bulunmulardr (imek, 2006, s:35).

Bu srada Fransz Eurodif ve Alman Siemens (Kraft Werk Union KWU) firmalar ilk byk yatrmlar gerekletirmeye balamlardr. Siemens tarafndan Basra Krfezi kysndaki Busenizde, her biri 1,300 MWe gcnde, iki adet hafif su reaktr barndracak nkleer tesis inaat balatlmtr. Ancak, 1979 ylnda slam Devriminin gerekletirilmesi ve

139

bunun

hemen

sonrasnda

Irakn,

Batl

devletlerin

de

cesaretlendirmesiyle,

randaki durumu zayflk olarak deerlendirmesi

sonucu, iki lke arasnda savan balamas sebebiyle nkleer tesisleri kurmakta olan firmalar almalar keserek lkelerine dnmlerdir. 1980 ylna gelindiinde Buehrde kurulmakta olan iki reaktrden birinin yzde 80; dierinin yzde 90 orannda inaatlarnn tamamlanm olduu, ancak zellikle teknik malzeme ve donanm kurulmas aamasna henz geilmemi olduu bilinmektedir. Devrim ve sava ile zaman kaybetmemi olsa, muhtemelen en fazla iki ya da yllk bir sre zarfnda, ran ilk nkleer reaktrlerini bundan 30 yl kadar nce altrm olabilecekti.

slam Devrimi ile randa rejimi kkten deitiren mollalar ynetimi, liderleri Ayetullah Humeyninin ne Dou, ne Bat eklinde tanmlanan bamsz ve tarafsz d politikasnn etkisinde yabanc lkeye bamllk yaratr dncesiyle, nceleri nkleer tesislerin bitirilmesine ynelik bir istek gstermemilerdir.

O dnemde zellikle Haimi Rafsancaninin ban ektii Fars milliyetisi olarak tanmlanabilecek kadrolar, Humeyniyi ve dier mollalar ikna ederek, ncelikle Fransa ve Almanya nezdinde giriimlerine 1984 yl itibaryla balayarak yarm kalan tesislerin sonulandrlmasn talep etmilerdir. Ancak, bata ABD olmak zere Bat ile ok iyi ilikiler iinde bulunmu olan ahn ynetimindeki monari rejimine karn, slam Devrimi ile kkten dinci bir rejim gelitiren, srail ve ABD ile ilikilerinde dmanca tutum iinde bulunan rann, nkleer alanda elde edebilecei kazanmalardan kayg duyan Amerikan ynetimi, Almanya ve Fransaya bask yaparak, yarm kalan tesisleri bitirmelerini engellemitir (imek, 2006, s:36-37).

Irak ile sren savata hem siyasi, hem ekonomik, hem de askeri adan bu lkeyi destekleyen Batl devletlerle ilikilerini azaltan ran, nkleer tesislerini tamamlamas iin bu kez Arjantin, Brezilya, in Halk Cumhuriyeti, ekoslovakya gibi lkelerle temas kurmutur. Bilahare Sovyetler Birliinde

140

Mihail Gorbaovun ynetime gelmesi ile bu lke ile daha ileri seviyelerde ibirlii yollar aramak ve bu arada nkleer tesisleri bitirmesini talep etmek zere dnemin ran Devlet Bakan Haimi Rafsancani 1989 ylnda Moskovaya bir ziyaret gerekletirmitir. Bu ziyarette dier konularla birlikte nkleer alanda da ibirlii yaplmas karar alnmtr. Ancak ksa sre sonra Dou Blou iinde balayan dalma srecinin, Sovyetler Birliini de etkilemesi, bu ibirliinin hemen gerekletirilmesini engellemitir. Dalan Sovyetler Birliinin devam niteliindeki Rusya Federasyonu Devlet Bakan Boris Yeltsin ile de ayn konularda anlamaya varlmas sonucu, 8 Ocak 1995 tarihinde iki lke arasnda nkleer alanda olduka kapsaml bir ibirliini ieren bir anlama imzalanmtr (imek, 2006, s:7).

Bu alandaki standart ikili anlamalardan pek farkl zellikler tamayan Rusya- ran nkleer ibirlii anlamasnn en dikkat eken yn, her yl 20 ila 30 kadar ranl doktora ve yksek lisans rencisi ile teknisyenin Rusyadaki ilgili kurum ve kurululara gnderilerek, bu alanda ileri seviyede bilimsel ve teknik donanma sahip olmalar konusunda ibirliine gidilecek olmasyd. Buehrde Alman firmas KWUnun tamamlamadan ayrld tesislerde her biri 1,000 MWe gcnde Rus teknolojisi rn VVER tipi hafif su reaktrleri kurulacak olmasnn yaynda, bilimsel ve teknolojik ibirliinin de bu derece youn ve kapsaml olmasna karar verilmi olmas, rann daha 1950li yllarda, byk bir istekle girmi olduu ve 1970li yllarda hedefini bytt nkleer alanda nemli bir g haline gelebileceinin nemli ipularn vermitir (imek, 2006, s:37).

Gnmz itibaryla Rusyadaki akademik kurululardan nkleer fizik ve nkleer mhendislik gibi dallarda doktora derecesi alan ranllarn saysnn 250 civarnda olduu, ranl yetkililer tarafndan ifade edilmektedir. Toplam nkleer mhendis saysnn ise 450 olduu belirtilmektedir. Bununla da yetinilmeyerek gelecek 10 yl iinde bu saynn 1,500 olmas gerektii ifade edilmektedir (imek, 2006, s:38).

141

Buna ramen Richard Armitagen ifadesiyle, Amerika kt polis, Avrupa ise iyi polis rol oynayarak, ran nkleer teknoloji konusunda nc kategoride yer alan lke konumuna itmeye almaktadr. ABD ve Avrupann bu konudaki ak ifte standardn yanstmas asndan son dnemde Gney Kore ile Ajans arasnda yaanan gelimeler olduka arpcdr. rann yakt evrimi ve uranyum zenginletirme ile ilgili faaliyetleri, btnyle Ajansn bilgisi ve gzetimi altnda gerekleen hususlarken, Gney Korenin bu erevedeki faaliyetlerini Ajanstan gizli gerekletirdii ortaya kmtr.

Gney Kore, uranyum zenginletirme faaliyetinin Ajanstan gizli yrtlm olmasna ilikin gln bir aklama getirmitir. Bu aklamaya gre bir uzman, uranyum zenginletirmesini kiisel aratrmalar erevesinde gerekletirmitir ve bundan dolay da Gney Korenin bu faaliyeti Ajanstan gizli kalmtr. Buna ramen bilime ve akla aykr olan bu aklama Amerika ve Avrupadan destek grm ve Gney Kore ile ilgili olarak herhangi bir giriimde bulunulmamtr. nk Amerika, nkleer silaha sahip olduunu aka syleyen Kuzey Kore konusunda kendisini kenara ekip, Kuzey Koreyi Gney Kore ile dengeleyen bir politika izlemektedir. Dolaysyla da Bat kampnda yer alan Gney Korenin Ajanstan gizli olarak gerekletirdii uranyum zenginletirme faaliyeti, bir uzmann kiisel gayreti olarak aklanabilmektedir. Buna karlk tm nkleer faaliyetlerini Ajansn bilgisi ve gzetimi dahilinde gerekletiren Konseyi ile tehdit edilmektedir (imek, 2006, s:41-42). ran, BM Gvenlik

ran, nkleer silah yapm almalarna ah dneminde balamtr, ancak Irak, savan son dnemlerinde, rann nkleer silah yapm nitelerine ciddi ekilde zarar vermitir. 1980li yllarn ortasnda rann, Kuzey Kore ve in ile nkleer projelerle ilgili olarak ibirlii yapmaya balamas, nkleer alandaki programlar tekrar canlandrmtr (Cordesman, After The Storm, 1993, s:57). rann gneyinde kurulacak olan 2 adet 300 MW nkleer tesis iin ubat 1993de in ile anlama yaplmtr. inin ayn zamanda ranl bilim adamlarn, mhendisleri, fizikileri eittii de bilinmektedir, nkleer

142

almalarla ilgisi olmayabilir, ancak rann batl lkelere eitim iin gnderdii 15,000-17,000 renci bulunmaktadr (Altnba, Avrasya Dosyas; ran zel, Sonbahar 1999, s:265).

ran enerji ihtiyac asndan nkleer reaktrlere esas itibaryla hi ihtiya duymayacak kadar zengin petrol ve doal gaz yataklarna sahip olmasna ramen, nkleer alandaki teknolojik gelimelerden yararlanabilmek iin 19601 ve 70li yllarda ABD dahil olmak zere birok Batl devletin desteini salamay baarmtr. ABD tarafndan Tahran niversitesi bnyesinde kurulan 5 megavat gcnde kk Aratrma Reaktr, Fransa tarafndan sfahan niversitesinde kurulan nkleer Teknoloji Merkezi, Belika tarafndan Karajda kurulan nkleer Tp Merkezi bu erevede 1970li yllarn ortalan itibaryla rann kazand tesisler olarak saylabilir. Yine ayn dnemde Alman firmalar Kraft Werk Union (KWU) ve Siemens tarafndan rann gney batsnda Buehr kenti yaknlarnda her biri 1,300 megavat gcnde iki byk reaktr kapsayan nkleer tesis kurma almalarna balanmtr. Ancak 1979 ylndaki slami devrim sonucu bu almalarn o zamana kadar nemli bir ksm tamamlanm olmasna ramen yarm kalmtr (Kibarolu, Avrasya Dosyas; ran zel, Sonbahar 1999, s:274).

lk olarak Alman firmalarna stlendikleri ihaleyi bitirmeleri teklif edilmitir. Alman firmalar bu ynde istekli olmalarna ramen iki nemli engel ile karlamlardr. Birisi ABDnin artk ciddi bir muhalifi konumuna gelen rann nkleer alanda ciddi bir kazanm elde etmesine izin vermek istememesi ve bu sebeple Alman firmalarna ynelik bask yapmas olmutur. Ayrca Alman hkmeti de baz hassas teknoloji rnlerinin rana ihracna izin vermemitir. Dier nemli engel de 1980 ylnda balayan ran-Irak sava srasnda Buehrde inaat yarm kalan nkleer tesislerin Irak sava uaklar tarafndan defalarca bombalanm olmasdr (Kibarolu, Avrasya Dosyas; ran zel, Sonbahar 1999, s:274).

Daha sonra ranllar baka spanya, Polonya ve ek Cumhuriyeti gibi Avrupa lkeleri ve Arjantine de teklif gtrmlerdir, ancak benzer sorunlar

143

sebebiyle baarl olamamlardr. O dnemlerde bat dnyasnda umudu kesen ran ynetimi ynn Douya dnmek zorunda kalmtr (Kibarolu, Avrasya Dosyas; ran zel, Sonbahar 1999, s:275).

lk olarak 1989 ylnda ran slam Cumhuriyeti Cumhurbakan Haimi Rafsancaninin Sovyetler Birlii Komnist Partisi Genel Sekreteri Mihail Gorbaov ile Moskovada yapt resmi grmelerde dile getirilen nkleer alanda ibirlii yapma fikri, Sovyetler Birliinin yklmasna yol aan gelimeler sonucu bir sre hayat geirilememitir. Sovyetler Birliinin resmi mirass olarak Rusya Federasyonu ksa sre sonra ran ile olan ilikilerinde nkleer ibirliine nem vermitir. Bata ABD olmak zere, srail ve birok batl lkenin ok sert tepkisine ramen, Rusya bu yndeki giriimlerinden geri adm atmamtr. Bu durumun jeopolitik ve jeostratejik sebepleri olduu kadar Rusya Federasyonunun iine dt ekonomik kriz sebebiyle ihtiya duyduu dviz girdilerini salayabilecei dncesinin de etkili olduu sylenebilir.

Nihayetinde, ran ve Rusya Federasyonu 8 Ocak 1995 tarihinde Moskovada nkleer ibirlii anlamas imzalamlardr. Bu anlama halen ABD ve Rusya Federasyonu arasnda en nemli anlamazlk konularndan birini oluturmaktadr. Yaklak bir milyar dolar tutarnda olan 1995 ylnda imzalanan ran-Rus nkleer ibirlii anlamas genel hatlaryla nemli hkmler iermektedir. Bunlar arasnda, Alman firmalar tarafndan yarm braklan Buehr nkleer tesislerinde iki adet 1,000 megavat gcnde reaktrleri iletmeye geirecek almalarn yaplmas; her yl 20 ranl rencinin nkleer fizik, nkleer mhendislik gibi dallarda doktora yapmak zere Moskova niversitesinde eitime kabul edilmesi; daha fazla sayda renci ve teknikerin yksek lisans ve ileri derecede mesleki eitim almak zere Rus teknoloji enstitlerine kabul edilmesi; Rusya Federasyonunun randa nkleer aratrma merkezlerinin gelitirilmesine ve kurulmasna yardm edilmesi ve bu balamda gerekli bilimsel ve teknolojik materyalin salanmas konular saylabilir.

144

Nkleer almalarn ilk baladnda

ran ok daha hrslyd.

lk

almalar ahn ABDden Tahrandaki Amirabad Nkleer Aratrma Santrali (imdiki ismi Amirabad Teknik Kolejidir) iin rann ilk nkleer reaktrn istemesiyle balamtr. Be megavatlk reaktr 1967de almaya balamtr ve o gnden beri de almaktadr (Quillen, 2002, s:17).

ah, randa ki 23 reaktr arasnda 1990larn ortalarnda faaliyete geecek olan bir ebeke kurmay ve Almanya ve Fransadan nkleer fabrikalar alma yollarn aratran hrsl bir planlama yapmtr. Ocak 1979da ah devrildiinde, kontrat altnda 6 reaktr bulunmaktayd ve Almanya ile Fransa ve ABDden toplamda 12 nkleer g santrali almaya almaktayd. Buehrdeki iki tane 1300 megawattlk Alman nkleer santralin birinin % 60 ve dierinin % 75i oktan tamamlanmt ve ihtiyalar Framatome tarafndan karlanacak olan iki tane 935 megawattlk Fransz santralinden birinin site hazrlk almalar balamt. Binlerce ranl Fransa, Almanya, ngiltere ve ABDde nkleer teknoloji eitimi grmekteydi.

rann en nemli nkleer alma yerleri hakknda bilgi vermek gerekirse (Kaynak: BBC World);

BUEHR Nkleer G stasyonu: ran'n 1974'te Alman teknolojik desteiyle nkleer programnn ilk ayan oluturmay planlad tesistir. 1979'daki slam devrimi nedeniyle tesisin inas durmu, ancak 1992 ylnda Rusya ile imzalanan anlamayla buradaki almalara balayabilmitir. Tesiste biri tamamlanmak zere olan iki basnl su reaktr vardr.

SFAHAN Uranyum Dntrme Tesisi: ran buradaki almalarnda uranyum madenini deiik forma dntrmeye almaktadr: 1- Gaz santrifjlerinde kullanlan hexaflourid gaz, 2-Reaktrlere yakt salamakta kullanlan uranyum oksit gaz, 3-Nkleer bombalarn ekirdeklerinde kullanlan metal gaz. UAEA zellikle bundan rahatszdr, zira reaktrleri iin metal gaz gerekmemektedir. ran'n

145

NATANZ Uranyum Zenginletirme Tesisi: ran Natanz'daki uranyum zenginletirme almalarn 2003'de durdurmu fakat daha sonra buradaki almalara yeniden balamtr. 2003'de dar szdrlan bir UAEA raporunda buradan alnan rneklerde nkleer silahta kullanlacak dzeyde uranyum bulunduu belirtilirken ran bu iddiay reddetmi ve bulunan rneklerin yurtdndan alnan nkleer paralara ait olduunu sylemitir. Daha sonra yaplan bamsz bir soruturma da ran'n aklamasn hakl bulunmutur. Natanz'n kapasitesi zerine farkl tahminler bulunmaktadr. Bir tahmine gre tesis tamamlanarak faaliyete getiinde burada 50 bin gelimi gaz santrifj yer alabilecek ve bunlar ylda 20 kadar nkleer silah retmeye yetecek uranyum retebilecektir. Bir dier tahmine gre ise Natanz'daki projenin ilk aamalarnn tamamlanmasyla 5 bin santrifj devreye girebilecek ve ran her yl az miktarda nkleer silah retebilecek kadar uranyum zenginletirebilecektir.

ARAK Ar Su Tesisi:

lk kez 2002 ylnda Amerikan uydu

grntlerinin incelenmesiyle aa kan bu tesiste ar su ile ilgili almalar yaplmaktadr. Ar su, nkleer fzyon zincirinin belli reaktr tiplerindeki kontroln salamaktaysa da kullanlan pltonyum retimi iindir. ran'n bu tr reaktrleri kullanmad bilinmektedir. Ar suyun dier bir kullanm alan da nkleer bombalarda

Nkleer grmeler ve strateji ran'n makro stratejisinin bir parasdr ve liderin deimesi bu genel stratejinin erevesini deitirmeyecektir. ran'n kendi ierisinde reformcu, muhafazakar ve pragmatist yaklamlar benimseyen gruplar vardr ancak nihai dzeyde nkleer planlar ran'n uzun vadeli stratejisiyle ilgilidir ve bu konuda belli bir konsenss olmadan somut admlar atlmas beklenmemelidir. ran'n uluslararas arenadaki temel sorunu ise, nkleer silahlara sahip olup olmamasndan ziyade, uluslararas camiann meru ve etkin bir oyuncusu sylemsel olabilme deiim ynndeki makro strateji isteidir. Farkl gruplar arasndaki olarak asndan taktik hamleler

alglanmaldr (SETA ran Dosyas, Temmuz 2006, s:49).

146

Resim 26: Ali Laricani

Ahmedinecad'n cumhurbakan olmasnn hemen ardndan Ulusal Gvenlik Yksek Konseyi'nin bana daha ahin grleriyle tannan Ali Laricani gemi ve ran'n nkleer mzakere ekibi yenilenmitir. Bunun da tesinde Kasm 2005'te ran'n st dzey 40 diplomat, ngiltere, Almanya, Fransa, BM Viyana ve Cenevre bykelileri de dahil olmak zere grevden alnmtr. Yeni strateji etrafnda ran'n ideolojik sylemi de sertlemeye balamtr.

Ali Laricani ve ekibi uluslararas aktrlerle kontroll gerginlik stratejisi kendi zerinden bir iliki kurma eilimindedir. mzakere sreci Uluslararas oluturmak kamuoyunu ve diplomasinin imkanlarn tam olarak reddetmemekle birlikte belirledii gndem etrafnda bir istemektedir. u anda ran'n uluslararas stratejisini de belirleyen bu grup ran devletinin stratejik akln da temsil etmektedir. ran'n nkleer krizdeki son szn Laricani ve ekibi syleyecektir. Bu ekipten beklenti ise krizi uzun vadeli bir diplomatik mzakere sreci haline getirmektir. Amerikallarn bu konuda sabrl davranp davranamayacan zaman gsterecektir, zira bu stratejinin devamll kar tarafn tepkisine baldr (SETA ran Dosyas, Temmuz 2006, s:49-50).

147

ran, Ortadou'daki dier aktrlerin de ayn normlara uymas halinde uluslararas normlara ve nkleer rejime uyacan sylese de, gerekte bunun mmkn olmayacan, yani ne 200'e yakn nkleer sava balna sahip olan srailin ne de dier nkleer g sahibi lkelerin sahip olduklar imkanlar ellerinden karmayacaklarn bilmektedir.

ran iin nkleer silahlara sahip olmak yalnzca caydrclk asndan nemlidir, eer kendi gvenlii asndan daha somut baz garantiler alrsa bu konuda taviz vermesi sz konusu olabilir.

Dnya petrol ve doalgaz rezervlerinin nemli bir ksm snrlar iinde olan ran'n gerekten nkleer enerjiye ihtiyac olup olmad sorusu kafalarda kuku uyandran hususlardan birisidir. ran dnyann ikinci en byk petrol ve ayn zamanda ikinci en byk doalgaz rezervlerine sahip lkesidir, buna ramen nkleer enerji arayna ynelmesi bu konudaki almalarn askeri amal olabilecei kaygsn desteklemektedir. Ancak ran'n iktisadi kalknma ve nfus art hz incelenince artan enerji ihtiyacnn nmzdeki dnemde sorun yaratabilecei iddia edilebilir.

ran'n petrol retimi halen devrim ncesi dnemden daha dk bir seviyededir, buna karn nfusu devrimden bu yana nerdeyse ikiye katlanmtr ve nfusun 2025 ylnda 100 milyona ulamas beklenmektedir. ran'n nfus art ve kalknma hzna paralel olarak enerji tketimi de hzla artmaktadr (SETA ran Dosyas, Temmuz 2006, s:64).

148

2.4.4.

Blgenin

ABD

in

nemi,

ran

in

Bir

Problem

Oluturuyor mu?

Resim 27: Mart 2003 ve Badat youn bombardman altnda.

ABD 2003 Iraka mdahalesiyle Krfez Blgesinin merkezine hem askeri hem de siyasi olarak yerlemitir. zellikle 2. Dnya Sava sonrasnda belirlemi olduu temel karlar olan; petroln Batya kesintisiz ve makul bir fiyatla akmas, srailin gvenlii ve yabanc bir gcn blgede etkinlik kurmasn engelleme iinin yaplmas iin elinden gelen her yolu denemitir.

ABDnin Krfez Blgesine yerlemesi blge devletlerini ve halkn etkiledii gibi blge dn da etkilemesi kanlmazdr. 11 Eyll 2001 olaylarndan sonra ABDnin Afganistandaki varl ve 2003 Iraka mdahalesiyle beraber bata ran bundan etkilenecektir.

149

Resim 28: ABD Kara Kuvvetleri Irak topraklarnda

ABDnin Krfezdeki varlndan ran gibi Suriye ve Suudi Arabistann da etkilenmesi kanlmazdr. nk ABD blgedeki karlarn korumak iin blgedeki demokratik olmayan ynetimlerle ibirliinin faydasz olduunu anlamtr. Bu balamda Suriye ve Suudi Arabistan da rejim tartmalarnn yaanmas kanlmaz gzkmektedir. Bu durum ayn zamanda dier totaliter rejimler iin de geerlidir.

Muhammed Hatemi dneminde de ran-Amerika ilikileri scakln korumu ve gizli diyaloglar srekli devam etmitir. Hatta bu diyalog ylesine sk balarla kurulmutur ki, Irak igalden nce ABDliler, nce ranllarla bir araya gelerek, igali ve igal sonrasn konuup karara balamlardr. Kapal kaplar ardndan yrtlen bu ilikilere ramen, ranl mollalar her Cuma namaznda (Humeyni dneminden miras kalan) ran halkna Merg ber Amrika (Kahrolsun Amerika) slogann ananevi dua haline getirip, bu lkeyi eytan-e Bozorg (Byk eytan) olarak insanlarnn kafasna nakettirmitir. ABD ise perde nnde ran srekli olarak er ekseni ierisinde gstermitir (imek, 2006, s:48).

ranllar, Irak savandan nce gizli kapakl yrtlen grmelerde Amerika yannda yer alacaklarna dair her trl taahhtte bulunmalarna ramen, szlerinde durmamlardr. Bunun nedeni, Amerikan askerlerinin

150

Saddam ordular karsnda bu kadar erken baar elde edebileceklerine inanmamalar olmutur. ranllara gre, dzenli Irak ordular en az ay Amerikan askerlerine kk sktreceklerdi. Bu srete Irak toparlanacak, milis kuvvetler organize hale gelecek ve igal kuvvetleri Irak topraklarndan atlacakt.

rann evdeki bu hesab arya uymam; Amerikan askeri Iraka girdiinde karlarnda herhangi bir dzenli ordu grememilerdi. Sadece birka ehirdeki tabur ve blk dzeyindeki askeri birliklerin bandaki Irakl komutalarn erefsizce yaamaktansa ereflice lmeyi tercihlerinden dolay yaptklar kk direnilerle karlamlardr. Amerikan ordusu bir ay gibi ksa bir srede btn Irak igal ederek rann bu hesaplarn alt st etmitir. Bylece rann korktuu bana gelmitir: ABDnin blgenin i dinamiklerini etkilemek iin Irak bir s olarak kullanaca korkusu!

ran, balangta, ABDnin bu kadar abuk ve kolay bir zafere ulaacan hesaplamayarak, kendi rejimine ynelik tehdidi bu denli yan banda ve bu denli netlemi bir ekilde alglamamann faturasn dyordu. Bylesi bir ngrde bulunmad iin, ABD ile ran yetkilileri, ABDnin Afganistan harekatndan sonra sk sk bir araya gelmilerdir. ran, Iraka ynelik Amerikan askeri harekatna srekli kar km, ancak bir taraftan da ABD ile faydac bir politika izleyerek mesafeli bir zemini srekli scak tutmutur. ran ynetimi ABD ile kalc bir diyalog kanal oluturmak iin bizzat ran BM temsilcisi Muhammed Cevat Zarifi grevlendirilmitir (El Sark el Evsaf, 21.04.2003).

Resmi kaynaklar ise, bu politikay yalanlamlardr. Dnemin

ran

Dileri Bakan Kemal Harrazi, her frsatta Evsafn bu haberini yalanlamtr. Ancak baka medya organlar da farkl delillerle bu gizli grmeleri aklaynca, Zalmay ran susmay tercih etmitir. Amerikal Bu inkarlar, uluslararas 16 Martta kamuoyunda hi de ikna edici bulunmamtr. nk bundan nce de Halilzad bakanlndaki yetkililerin, Cenevrede, Irak sava srasnda debilecek Amerikal havaclara yardm

151

salanmas ve de rann Iraka sava ncesinde ve srasnda askeri kuvvetler yollamasnn engellenmesi iin ranl yetkililerle grtkleri bir gerektir. Halilzad ile Croker, ocak aynda ranl yetkililerle buluup, olas bir Irak savanda karlkl ibirlii potansiyellerini tartmlardr. Bu rana toplantda ABD randan, Iraktan kaan yetkililere kapsn kapatmasn istemi ve buna karlk ABDnin Iraka yapaca saldrlarda, etmitir. muhalif Halkn Mcahitleri rgtnn slerini hedef alacan vaat

Amerikal ve ranl diplomatlar en son 3 Maysta Cenevredeki gizli toplantda rann geleceini ele almlardr. Bundan sonraki grmeler ise, ABD ynetiminin randa etkin olduunu ne srd El Kaide yelerini, Riyaddaki saldrlardan sorumlu tutmas nedeniyle iptal edilmitir. Bu ithamlar karsnda, dnemin yakalayarak snr d ran Dileri Bakan Kemal Harrazi, El ettiini dnyaya duyurmutur Kaideyi tehlikeli bir rgt olarak nitelemi ve lkesinin birok rgt yesini (www.thewashingtonpost.com. 18.04.2003).

20 Nisan 2003 tarihinde The New York Timesda kan bir rapor, ranllarn ABDye ynelik kukularn daha da glendirmitir. Bu rapora gre, ABD, Irakta oluacak hkmetle, uzun vadeli bir askeri iliki planlamaktadr. Bu iliki her eyden nce, Pentagonun askeri slere nfuzunu ve ABDnin bu alkantl blgeyi kalbinden etkilemesini hedeflemektedir. Raporda, Badat Uluslararas Havaalannda, gneyde Nasriye yaknlarnda, batdaki lde, H-1 hava yolunda ve kuzeyde Bashurda olmak zere toplam drt sten bahsedilmektedir. Washington, Tahran ile dorudan grerek bu gelimelerin ran slam Cumhuriyetine tehdit yneltmedii konusunda ranl yetkilileri yattrmak istemise de bu hassas diplomasinin rann korkularn azalttn sylemek mmkn deildir (imek, 2006, s:50).

ran iin artk ok ge olmutur. nk ABD, kendisini epeevre sarm, Afganistan, Pakistan ve imdi de Irak snrndan bu lkeyi ablukaya

152

almtr. Hatta ABDnin Irak politikasnn baarsnn en ok da ran iin korkutucu olabileceini sylemek mmkndr. Zira Irakta kazanlacak baar, ran devrimi iin lm anlarnn almas ve molla diktatoryasnn devrilmesi demek olabilirdi. Bu noktada, randaki rejimden beslenen mollalarn, Saddamn faist basklarndan kap kendine snan ii ulemay harekete geirmesi kanlmaz olmutur. O gnden sonra -zellikle Mukteda El-Sadr eksenli- iddet ve terr eylemlerinin merkezi haline gelen Irak, ABDnin ikinci Vietnamna dnmtr.

Bylece kapal kaplar ardndan yrtlen diplomatik ilikiler tamamen sona ermi ve ran da aslnda Halkn Mcahitleri ile ilgili istediini elde etmitir. Grnte, ran bu krizden zararl kmtr ancak Halkn Mcahitleri rgtnn tasfiye edilerek ABD ve BM tarafndan terr listesine alnmas, Fars diplomasisinin kvrak baarlarndan biri olarak tarihe gemitir.

randan bylesine bir gol yiyen ABDliler, Irak cezaevlerine tktklar Halkn Mcahitleri adl rgtn militanlarn, ayrlp, Avrupa veya Trkiye zerinden rann zerine salmtr. Ancak bu durum gerillalar arasnda blnmelere sebep olmutur. rgtten rana teslim olan terristlerin verdii bilgiye gre, kullanldklarn fark etmilerdir.

Halen bin be yz civarnda silahl yesi bulunan rgtn Saddam sonrasndaki en byk geliri, uyuturucu ticaretinden salanmtr. Bunun yan sra, Amerikan Savunma Bakanlnn rtl denekten kendilerine tahsis edilen paralar nemli kalemi oluturmaktadr. Avrupadaki ranl gmenlerden toplanan yardmlar da rgtn nemli gelir kaynaklarndandr (imek, 2006, s:51).

Dnya zerindeki problem, ekonomik problemdir. u anda dnya zerindeki ekonomik yap yle ilemektedir; Avrupa lkeleri ve Ortadou lkeleri rettikleri mallarn nemli bir ksmn Amerika Birleik Devletlerine ihra etmektedirler. hra mallarnn karlnda da herhangi bir bedel

153

almamaktadrlar. Amerika Birleik Devletleri devaml suretle borlanmaktadr. Bunun Avrupa lkeleri veya Ortadou lkeleri asndan aresi, bu bor verme mecburiyetinin ortadan kalkmas, ancak yeni pazar bulmalaryla mmkndr. Byle bir pazar bulduklarnda, mallarn artk Amerika Birleik Devletlerine ihra etme mecburiyetinde kalmayacaklar ve buradan da sadece senet veya tahvil deil, mal ve hizmet alacaklardr. Bylelikle bir denge kurulabilir. Bu corafya Avrasyadr. nceleri adna Avrasya denmekteydi, imdi Byk Ortadou haline geldi. Aslnda Amerika Birleik Devletleri rakibinin pazarlarn ve rakibini gl klacak olan bu corafyay, rakibinden nce kontrol etmek istemektedir. Amerika aslnda yle demektedir: Dnyada bu gne kadar devam eden ekonomik yap ve dengeler devam etsin. Yani siz ticareti ekonomik ilikilerinizi benimle srdrn. (Kaynak ve Grses, 2004, s:14).

Bu

syledikleri

ise

Avrupa

lkelerine,

Ortadou

lkelerine,

Japonyayadr. Biz ekonomik bir btn halinde kalalm ve bunun orkestra efi ben olaym, ben kontrol edeyim demektedir. nk bunun kendisine ok byk ekonomik yararlar vardr. Amerika Birleik Devletleri senede 500 milyar dolarlk d ticaret a vermektedir ve bunu da bakalar finanse etmektedir. Bu Amerika Birleik Devletlerine bir kaynak aktarmdr. Eer bu kaynak aktarm kesilirse Amerika Birleik Devletlerindeki ekonomik daralma 500 milyar dolarla snrl kalmayacaktr, bu katlanarak bir kartopu gibi artacaktr ve Amerikan ekonomisini hzla klecektir. Orta Asya Cumhuriyetleri veya Ortadou lkeleri ok byk enerji kaynaklarna sahiptir. Kendileri ben yiyeceim dese yiyemeyecektir. Mutlaka darya vermek zorundadrlar. Btn o kaynaklarn hepsinin bakalarna aktarlma mecburiyeti vardr (Kaynak ve Grses, 2004, s:15).

Amerikann korkusu u ekilde anlatlsa yeridir: Avrupa bu blgeye girerse bana ihtiyac kalmaz. Benimle ticarete ihtiyac kalmaz. Benimle ticaret yapmad zaman da ben artk dardan elde ettiim ki, senede 500 milyar dolar bulan kaynaklar elde edemem. kincisi, bu blgeye hakim olmamla

154

geliecek ekonomik yararlarn da hi birisinden istifade edemem, ok gerilerim, nemsizleirim. Halkmn hayat seviyesi radikal, kkl bir biimde der. Onun iin Amerika Birleik Devletleri asndan, olaylar sadece ekonomik bir hadisedir. Bunu yapmak zorundadr (Kaynak ve Grses, 2004, s:16).

Blgedeki ABD varlndan en ok faydalanacak devlet srail olacaktr (Msellem, 2004, s:403). En azndan ran, Irak ve Suriye tehdidini ABD yardmyla uzaklatrabilecektir.

2.4.5. BOP (Byk Ortadou Projesi)nin ran in Anlam

Byk Ortadou kavramyla, Kuzey Afrika lkeleri, Trkiye ve Filistini kapsayacak ekilde Levanten blgesi, Basra Krfezi, Arap Yarmadas, Kafkasya ve Orta Asya lkelerini kapsayan blge kast edilmektedir.

Harita 2.4.2: Geniletilmi Kuzey Afrika ve Ortadou

Bu blge, Hindistan ve Cebelitark arasnda bir blgedir ve Byk Ortadou olarak bilinmektedir. Dier bir deyile, ierisinde eitli blge ve alt blgeleri barndran bir makro blge olan Byk Ortadou, Kuzey Afrikadan

155

ran Krfezini de kapsayacak ekilde Pakistana, Filistine Orta Asyaya ve Kafkaslara uzanan blgedir.

Bu geni corafyay kendi karlar dorultusunda biimlendiren ABDnin blgedeki ncelikleri unlardr:

Enerji havzalarnn ve kaynaklarnn kontrol ve gvenlii ABDnin blgede hegemonyasn sarsabilecek gelimeleri Blgenin Bat ile ekonomik entegrasyonu, blge lkelerinin

(zda, Avrasya Dosyas, K 2003, s:13). denetleme ve silahlanma programlarn kontrol altnda tutma, dolar alan iinde tutulmas ve bunu gvence altna alacak istikrar ve dengenin oluturulmas, srailin gvenliini salama ve bar srecini srdrme, ABD karlarn tehdit edecek terr faaliyetlerinin kontrol.

Dolaysyla ABD blgedeki u sorunlarla yakndan ilgilidir: slam ile milliyetilik atmas, Krizlerin ve sorunlarn ABDnin blgesel hegemonyasn Toplumsal yaplarda zlme ve devlet kontrolnn

destekleyecek ekilde zm, erozyonu, kentleme, Siyasal su. Ekonomik byme sorunlar ve reformlar, Blge lkelerindeki demografik deime ve arpk

ABDnin 1990larn banda uygulamaya koyduu Byk Ortadou stratejisinin temel dayanaklarn ise; Yeni askeri teknolojiler ve stratejilerin oluturulmas,

156

Gvenliin Blgesel

ekonomik gvenliin

boyutunu geleneksel

kapsayan yapsnn

blgesel deitiinin

jeopolitiin oluturulmas, dikkate alnmas, Snrlarn deimesi olasl ve zlmeyen blgesel Blge d glerin faaliyetlerinin kontrol oluturmaktadr. srtmelere gre politikalarn tespiti,

ABD, sonsuz

2001

Eyllnde sonsuz

Dnya

Ticaret

Merkezi

ve

Pentagona dzenledii

dzenlenen saldrlara karlk olarak Afganistana dzenledii operasyona bar, adalet isimleri vererek, Iraka operasyonu ise Iraka zgrlk olarak adlandrarak ve hatta ortaya att Byk Ortadou Projesi ile de bu proje kapsamnda yer alan lkelere demokrasi gtrme vaadinde bulunarak uluslararas ilikiler alannda normatif teorilere uygun bir sylemde bulunmaktadr.

Ortadou jeopolitii zerinde biriken sorunlarla mcadele edebilmek askeri unsurlarn dnda uzun soluklu iktisadi ve sosyal yardmlama ve iletiim olanaklarn yaratmakla anlam kazanacaktr. Bu amala, Souk Savatan sonraki en byk medeniyet ve demokrasi projesi olarak adlandrlan bu proje, ABD tarafndan bugnlerde blge lkelerine pazarlanmaya allmaktadr. Bu proje 22 Arap lkesi ile birlikte Trkiye, srail, Pakistan ve Afganistanda birok konuda reformlar ngrmektedir.

Byk Ortadou Projesinin bir kayna, Sovyetler Birlii ve Dou Avrupa lkeleri hedef alnarak hazrlanan ve 1975ten sonra hayata geirilen Helsinki Srecidir. Sovyet Blounda insan haklar ve demokrasiye destek veren Helsinki Sreci, komnizmin yklmasnda ve Dou Avrupada demokrasinin kurulmasnda nemli rol oynamtr. Amerikan ynetimi, Byk Ortadou Giriimi ile Sovyetler Birliinin knde etken olan srecin bir benzerini bu kez Arap dnyas iin planlamaktadr. Washington projeyi hazrlarken, bir grup Arap entelektelin 2002 ve 2003te Birlemi Milletler iin hazrlad Arap Beeri Kalknma Raporundaki verilerden de nemli

157

lde yararlanmtr. Raporda u ilgin istatistikler yer almaktadr: (Taha, ABDnin Byk Ortadou Giriimi, http://www.ntvmsnbc.com)

- Arap Birlii yesi 22 lkenin toplam gayri safi milli haslas spanyannkinden az,

- Araplarn yzde 40 ki 65 milyon kii demek- okuma yazma bilmiyor. Kadnlar bu saynn te ikisini oluturuyor.

- 2010 ylnda 50 milyon, 2020 ylnda ise 100 milyon gen i hayatna girecek. Bunun iin her yl en az 6 milyon yeni istihdam yaratlmas gerekiyor. Eer blgedeki isizlik oran u anki gibi devam ederse 2010da 25 milyon kii isiz olacak.

- Blge halknn % 6,1i nterneti kullanabiliyor.

- Kadnlarn parlamentodaki temsil oran sadece % 5,3 ve genlerin % 51i darya g etmek istiyor.

Bu verileri dikkate alan ABDnin 8 sayfalk taslak projesi unlar amalamaktadr:

- zellikle Arap lkelerinde bamsz seimler yaplmas ve kadnlara oy hakk verilmesi,

- Kiilere sivil, cezai ya da eriat kanunlaryla ilgili bilgi veren sivil kurulular kurulmas ya da avukatlara savunma hakk tannmas,

- Medyann bamszlatrlarak, demokrasi ve insan haklaryla ilgili alan sivil toplum kurulularna mali destek yaplmas,

158

- 2010a kadar Ortadouda okur-yazar orannn % 50 arttrlmas, Bat klasiklerinin Arapaya evrilmesi,

- Kk giriimcilere zellikle de kadnlara toplam 500 milyon dolar yardm yaplmas bylece kadnn yeniden adn duyurmasnn salanmas,

- 2008 itibariyle 22 lkede toplam 100 bin kadn retmenin grev yapmasnn salanmas.

Plana mali destein salanmas iin, Avrupada 2. Dnya

Sava sonrasnda yrrle konulan Marshall Plan benzeri bir model olarak dnlen Ortadou Kalknma Bankasnn kurulmas (Sabah ve Hrriyet, 29.02.2004)

Daha geni bir adan bakldnda Byk Ortadou Projesinin amalar konusunda unlar sylenebilir:

- zellikle blgedeki enerji kaynaklarnn bir bask arac olmaktan karlmas,

- Halklarn lke kaynaklarndan ve gelirlerinden ayrm yaplmakszn yararlanmalarn salayacak kamu reformlarnn yaplmas,

- Siyasi ve beeri reformlar ile birlikte mikro milliyetilik problemleri, aznlk talepleri ve dini dnce farkllndan kaynaklanan sorunlarn makul seviyede zmlenmesi,

- Terrizm iin zemin tekil eden alanlarda iyiletirmelerin yaplmas,

- Hazar Denizi Havzasnda evresinden bulunan kaynaklarn eitlilik iinde dnya pazarlarna ulatrlmas ve Rusya kaynakl basklarn en aza indirgenmesi,

159

- Filistin- srail atmasnn bir Arap- srail

atmas noktasndan

uzaklatrlmas iin acil zmn tesisi ve ABDnin Arap- slam dnyasndaki imajnn glgelenmesine neden olan bu atma ortamnn kendi koullar ile tanmlanarak zme kavuturulmas,

- Dou Akdenizde yeni ve kalc bir gvenlik ve istikrar yapsnn oluturulmas ve bunun kurumsallatrlmas,

- ABDnin slam dnyas ve Ortadou corafyas ile doru ve kalc bir sosyal ilikiye kavumasn salayacak admlarn atlmas,

- NATOnun dou kanadnn yeni ve merkezi bir seviyeye kartlarak, bir global gvenlik mekanizmas rolne ulamas. Bunun iin de Ortadou corafyasnn NATO konsepti asndan uygun bir koruma alan olarak tanmlanmas.

Bir bakma Avrupa ile olan Trans-Atlantik ba zayflam ve anlam problemi yaanmaya balamtr. Yeni ereve ile ABD hem AB hem de dier blgesel mttefikleri ile yeniden dnmeli, Trans-Middle East/TransOrtadou ba ile yeniden bir gvenlik ve ibirlii konsepti oluturmaktadr. Bu konsept yeni NATO ile ekillenecektir (Demir, Byk Ortadou, 2004).

Irak bir kabus olarak Amerikan d politikasn iinden kurtulamad baarsz bir girdabn peinde savurmaktadr. Ortaya att Byk Ortadou Projesi ise yine ayn balamda ele alnmaldr. Blge lkelerinde yer alan halklardan hi biri-tpk Irakllar gibi- demokrasi isteminde bulunmamtr. ABD, bu konuda olmayan bir talebi karlamaya ynelik atlmlar gelitirmeye almaktadr. ABDde karar alma mekanizmasnda olan ve kendilerini yeni muhafazakarlar olarak adlandran bu ekoln temelini, 1990lardan beri sistemize edilen Byk Ortadou Projesi oluturmaktadr ve bu proje adm adm hayata geirilmeye balanmtr.

160

ABD, stratejik adan politik manevra yapmas gereken alanlarda konumlanm lkelere, uluslararas kamuoyunun tepkisini almamak ve kendine rakip olabilecek glerin dikkatini ekmemek iin kabul edilebilir savlar ne srerek hamlelerde bulunmaya almaktadr. ran, jeopolitik konumu dolaysyla zaten blgede Amerikan karlar asndan nemli bir devlettir (Cankara, 2005, s:218).

Kuzey Afrika, Orta Asya ve Kafkasya blgesini de iine alan Byk Ortadou ad verilen bu blgede dnya petrol rezervlerinin % 80i, doal gaz rezervlerinin ise yaklak % 50si bulunmaktadr. Dar anlamdaki Ortadouyu dikkate aldnzda bile bu oranlar % 70 ve % 35in altna dmemektedir. Yaklak 1,1 trilyon varil dolaynda olduu bilinen kantlanm dnya petrol rezervlerinin 800-850 milyar varili bu blgede (Byk Ortadouda) bulunmaktadr. Bu blge gerekten dnyann enerji merkezidir. Uzun mrl, ucuz ve olduka bol olan bu enerji kayna dnya ekonomisi asndan olduka yaamsal bir deer tamaktadr. Bu blgede egemenlik salama bir devlete dnya hegemonyasn ele geirme ya da srdrme; dnya ekonomisine yn verme; kimin ne kadar reteceine ya da tketeceine karar verme yetkisini elinde bulundurma olanan vermektedir. Blge dnya silah piyasas iin en nemli pazar niteliindedir. Dnya silah ithalatnn % 75i bu blge lkeleri tarafndan gerekletirilmektedir.

Bunlarn dnda blge jeopolitik teorisyenlerin de dikkatlerini zerinde younlatrdklar bir blge olagelmitir. Mackinderin dnya adas olarak tanmlad blge ve Spykmann Rimland olarak tanmlad blgeler buradadr. Ayrca Mahana gre bir dnya imparatoru olmak iin nemli deniz ticaret yollarna hakim olmak gerektiine gre, Hrmz Boaz, Aden Krfezi ve Babel Mendep Boaz, Svey Krfezi ve Cebeli Tark Boaz bu blgede yer almaktadr. Bu blgede egemenlik kurmay baaran bir devletin dnya gc olmas sorgulanmaz. Gemite Osmanl mparatorluu, sonra Birleik Krallk, Souk Sava dneminde ise blgeyi dorudan ve dolayl etkileri altna alan ABD ve SSCB, bu sayede dnya gc olmulardr (Ar, 2005, s: 27).

161

Ortadou her zaman istikrarszlk, siyasi kaos ve terr ile mi anlacaktr? Bu corafyay sorunlu hale getiren sebeplerin en nemlileri demokrasi, insan haklar, hukuk devleti ve aklc ekonomi politikalar konusundaki eksiklikler olarak gsterilmektedir. Blgedeki rejimlerin karakteri ie kapanmay ve buna bal olarak effaflktan uzak dzenleri tevik etmektedir. Blgenin kendi zenginliklerini doru alanlarda kullanamamas ve zenginlikleri blge halklar iin tketmemesi de bir gerektir. Zenginlie ramen bu rejimlerin yoksulluk retmesi ve ortaya kan tablonun terr krklemesi siyasi kaosu beslemektedir. Byk Ortadou Projesi bu ereve iinde deerlendirilmelidir.

Msr,

Suudi

Arabistan

ve

ran

bamsz

bir

lke

olduklarn

vurgulayarak plana kesinlikle kar kmaktadrlar. rdn Kral Abdullahtan sonra Msr Devlet Bakan Hsn Mbarek de, Ortadouda deiimin dtan deil iten gelmesi gerektiini sylemitir. Mbarek, Kim herhangi bir topluma ya da blgeye dardan zm ya da reform empoze edebileceini dnyorsa yanlg iindedir demitir. ran ise plann kendilerini keye sktrmak iin yapldn ne srmtr (Sabah ve Hrriyet, 29.02.2004). Aslnda, Arap lkeleri deiime ihtiya duyulduunun farkndadrlar. Bu erevede Bahreyn ve Katar gibi Krfez lkeleri ciddi admlar atmlardr. Amerikallar, Arap dnyasndaki bu tepkiler zerine projenin nihai olmadn, daha hazrlk aamasnda olduunu ve hem Arap hem de Arap olmayan lkelerle bu konuda alacaklarn aklama gerei duymutur.

Akdenizin bylesine nemli bir stratejik blge olarak grlmesi, bu corafyadaki sorunlar da gz nne getirmitir. Arap- srail atmas ve Kbrs sorunu bunlarn en nemlileridir. 1980li yllarn ortalarndan itibaren artan bir Arap- srail anlamazl sz konusudur. Arap dnyasnda ve daha birok lkede insanlar Byk Ortadou Projesini ABDnin srail ile birlikte slam dnyasna kar at bir savan ad olduunu iddia etmektedirler. Bu balamda ABD iin Arap- srail barnn salanmas Dou Akdeniz Gvenlik Mimarisi iin byk nem tamaktadr. Fakat ABDnin giderek daha da srail yanls bir tutum izlemesi bunu zorlatrmaktadr. srail ve rdn blgede

162

ABD ile ayrcalkl ticaret anlamasna sahip olan iki lkedir. ABDnin tamamen srail yanls politika izlemeye devam etmesi rdnde istikrarszl arttrp ran ve Suriyeyi daha saldrgan politikalar izlemeye yneltebilir.

2.4.6. Petroln Rol: Barol

Resim 29: Gnmzn vazgeilmezi: Petrol Kuyular

Petrol, enerji olarak kullanlmaya balamasndan bu yana da savalarn nedeni olagelmitir. Petrol, 2. sanayi devriminin simgesi olan otomotiv endstrisinin vazgeilemez biricik enerji kayna olmutur. Bir asrdan daha ksa bir zaman dilimi iinde uygarln kullanageldii petrol, 500 milyon yllk zaman diliminde yerkrenin evrimi iinde kel kayalarn oluumunun bir paras olarak oluagelmitir. Gnmz dnya petrolnn oluumu ok aamal sreler iinde geni bir ideolojik zamana yaylmtr. Petroln oluumunun bu karmak jeolojik boyutu nedeniyle, petrol yataklarnn boyut, hacim, kalite gibi rezerv sorunlarn kavramak ve deerlendirebilmek tek boyutlu ekonomik ve mhendislik yaklam ile olanakl deildir (mezsoy ve en, 2003, s:39).

163

Resim 30: Alaska Petrol Boru Hatt gnde 2 milyon varil petrol aktarmaktadr.

Dnya tarihi enerji iin verilen mcadelenin rnekleri ile doludur. Bu her zaman ak olarak grlmese de, kuvvetli bir ekilde kendini hissettirmektedir. Dnya Savalarnda taraflarn en nemli hedefleri petrol blgeleri olmutur. 1. Dnya Sava sonrasnda Ortadouda yapay olarak izilen snrlar, petrol paylamnn bir sonucudur. Son dnemde, Krfez Sava, ABDnin Afganistana mdahalesi ve ikinci Krfez Krizi aka ifade edilmese de petrol iin yaplan mcadelenin srdn ve bu uurda her tr yntemin uygulamaya konabileceini gstermektedir.

Byle bir ortamda, ran OPECin (Organization of Petroleum Exporting Countries-Petrol hra Eden lkeler rgt) ikinci en byk petrol reticisi lkesidir ve dnya petrol rezervlerinin % 9unu ve doalgaz rezervlerinin % 15ini elinde bulundurmaktadr. ran 90 milyar varil kantlanm petrol rezervine sahiptir. Ayrca ham petrol rezervlerinin nemli bir blm Irak snr yaknndaki Kuzistanda bulunmaktadr. te yandan petrol ihracatnn yaklak yarsn Asya pazarna, geriye kalann ise Avrupa ve Afrikaya yapmaktadr (DE K, Temmuz 2003, s:12).

164

Daha ok Krfezde petrol reten rann Hazardaki petrol varl Anzali petrol sahasyla snrldr. ran Hazarn bir gl olduunu ve be ky lkesi arasnda ortaklaa kullanlmas gerektiini ifade edip, Hazar enerji kaynaklarnn tek tarafl karlmasna kar karak Rusya ile bu alanda da ibirlii yapmaktadr (Aras, 2001, s:198).

ran, 32 tane petrol retim alanna sahiptir. Bu alanlardan nemlileri unlardr: Ahwaz-Asmari (700.000 varil/gn), Bangestan (245.000 varil/gn), Marun (520.000 varil/gn) Gachsaran (560.000 varil/gn), Agha Jari (200.000 varil/gn), Kranj-Parsi (200.000 varil/gn), Rage Safid (180.000 varil/gn), Bibi Hakimeh (130.000 varil/gn), Pazanan (70.000 varil/gn), Dorood (130.000 varil/gn), Salman (130.000 varil/gn), Abuzar (125.000 varil/gn), Sirri A&E (95.000 varil/gn) ve Soroush/Nowruz (60.000 varil/gn) (Country Analysis Briefs, Kasm 2003, s:2).

rann en nemli dviz girdisini oluturan petrol M.. 276-194 yllar arasnda skenderiyede yaam olan, Yunan dnr Earatos tarafndan Basra Krfezinde bulunmutur. Petroln iletilmesi konusundaki ilk giriim ise, 1886 ylnd ah tarafndan bir ranlya Mazenderan blgesinde kk bir araz verilmesiyle balamtr. Daha sonra, 1901 ylnda ngiliz William DArcy, blgede 489 bin mil karelik bir imtiyaz elde etmitir. 1908 ylnda Mescid-i Sleymanda da petrole rastlanmasyla randa irketleme balayarak, 1909 ylnda Anglo-Iranian Oil Company kurulmutur. (irketin ismi 1935 ylnda Anglo-Iranian, 1945te ise British Petroleum olarak deitirilmitir.) (Balbay, 2006, s:102).

Sz konusu irket tarafndan elde edilen bu imtiyaz, 1932 ylnda ah tarafndan iptal edilmitir. Ancak ayn irket, 1933 ylnda, rann gneybatsnda 100 bin mil karelik bir imtiyaz daha elde etmi ise de, 60 yl sreli olan bu hak, 1944 ylndaki harp nedeniyle tekrar ertelenmitir.

Bunun yan sra

ran ynetimi, 1946 ylnda

rann kuzeyindeki

blgelerde petrol retebilmek amacyla, SSCB ile ortak bir irket kurma

165

konusunda anlamaya varmtr. Ancak bu anlama, 1947 ylnda

ran

Meclisince reddedilmitir. Ayrca petroln yabanclarla ortak iletilmesine kar kld 1951 ylnda da, APOCa (Anglo-Persian Oil Company) 1933 ylnda verilen imtiyazlar geri alnarak, petroln milliletirilmesine karar verilmitir.

randa ortaya kan bu gelimelerden sonra, ran ynetimi ile Petrol irketleri arasnda yaplan grmelerde, APOCdan alnan 1933 yl imtiyaznn bir konsorsiyuma devri kararlatrlmtr. Bylece 1954 ylnda varlan bu anlama ile ran, retilecek veya ihra edilecek ham petrol zerinden % 25 hisse alabilme hakkna sahip olmutur.

Yukarda sz edilen dnemdeki konsorsiyuma ye irketler ve hisseleri yleydi:

Gulf Oil Company (% 7) Socony Mobil Oil Inc. (% 7) Standard Oil Company (New Jersey) (% 7) Standard Oil Company of California (% 7) Texako Inc. (% 7) The British Petroleum Company Ltd. (% 40) Bataafse Petroleum Maatchappij N.V. (% 14) (Royal Dutch Shell Group) Compagnie Franaise Des Petroles (% 6) The Iricon Group of Companies (% 5) Konsorsiyuma ye olan irketler arasnda, en byk hisseye The British Petroleum Companynin sahip olduu grlmektedir.

Bunun yan sra

ran, konsorsiyumun faaliyet alan dnda kalan

blgelerdeki petrol arama ve iletme almalarnda bulunabilmek amacyla, Iranian National Oil Companyyi (NIOC) kurmutur. Ayrca Temmuz 1967 tarihinde karlan petrol kanunu ile NIOCa, lke iindeki faaliyetlerine ek

166

olarak, Asyada da dier yabanc firmalarla ortak petrol arama giriimlerinde bulunabilmesi olana tannmtr.

randa halen, tm petrol ve doalgaz almalar devletin tekelinde olup, Petrol Bakanlna bal National Oil Co., National Refinery and Distribution Co., National Gas Co. ve National Petrochemical Co. adl kurulular tarafndan yrtlmektedir.

randa 1991 ylnda 3,3 milyon varil/gn olan ham petrol retimi 1993 ylnda 3,6 milyon varil/gne km ve Birinci Be Yllk Plan Dnemi sonunda 4,0 milyon varil/gne karlmas hedeflenmi ise de, OPEC tarafndan belirlenen retim kotas nedeniyle retim halen 3,6 milyon varil/gn seviyesinde bulunmaktadr. Bu retim miktarnn 1-1,4 milyon varili i kullanlmakta, kalan ise ihra edilmektedir (Balbay, 2006, s:105). tketimde

Petrol retimi 1994-97 yllarnda 3,6 milyon v/g, 1998-99 Mart aynda ise OPEC Bakanlar toplantsndan hemen nce, 4 milyon v/g dzeyine ykselmi, bir anlamda OPEC yelerine rann retim kapasitesinin istenilirse artrlabilecei mesaj verilmitir. Petrol ihracat, 1992-93 ylnda 2,4 milyon v/gden, 1993-94 ve 1994-95 yllarda 2,2 milyon v/gye gerilemitir. 1997 ve 1998 yllarnda ise petrol ihracat ortalama 2,6 milyon v/g, 1998-1999da 2,5 milyon v/g ve -99/ 2000de yine 2,6 milyon v/g olarak gereklemitir. Ortalama petrol ihracat fiyat ise, 1992-93 ylndaki 16,75 dolar/varilden 1993-94 ylnda 15,27 dolar/varile gerilemi, bu gerileme 1994-95 ylnda tersine dnerek, fiyatn 15,79 dolar/varile kmas sonucunda, ihracat gelirlerinde art meydana gelmitir. 1995-96 ve 1996-97 yllarnda petrol birim fiyatlar artn srdrm ve Haziran 1996-97de 17,4 dolar/varil olarak gereklemitir. Fiyat artlar 1997-98 sonbaharna kadar devam etmi ve 18,5 dolar/varil seviyesine ulam, 1997-98 sonbaharndan sonra hzla d eilimine girerek, 1998-99 Nisan aynda 11,5 dolar/varil seviyesine dmtr (Balbay, 2006, s:105).

167

OPEC yelerinin 1998 ylnda retim kstlamasna gitme karar almasna karn, Venezellann buna uymamas, rann da ksmen bu karar delmesi, fiyatlardaki dn devam etmesinde etkili olmutur. 1999 yl Mart aynda, OPEC Bakanlar Konseyinin tekir toplanmas, retimin azaltlmas konusunda anlamaya varmalar petrol fiyatlarnda az da olsa kprdanma yaratm, 1999 Mays yi borsa fiyatlarnn Washington 16,44 dolar/varil, Dubai 14,9 dolar/varil ve Umman 14 dolar/varile ykselmesine neden olmutur. ran ham petrolnn fiyat ise, 11,8 dolar/varil seviyesine ykselmitir. 1999 sonlarndan itibaren, hzla ykselen petrol fiyatlar 2000 yl ortalarnda 30 dolar am olup, 2001 yl sonunda 29 dolar/varile kmtr. Bu rakam 2005lere dek ykselerek devam etmitir.

ran Ulusal Petrol irketi (NIOC), 1998 Temmuz aynda Londrada, 150 petrol irketinden 500 temsilcinin katld gnlk bir konferans dzenlemi ve petrol ile doalgaz alannda 8 milyar dolar deerinde krk adet projeyi, Buy-back sistemi ile ihaleye karmtr. ran, bu projelerle gnlk petrol retimini 7 milyon varile karmay hedeflemektedir. Bu konferansla ran, ilk kez uluslararas alanda grcye kmtr.

2001 yl istatistikleri ABDnin 350 milyon ton ile dnyada ikinci retici devlet iken 500 milyon ton ithalat ile birinci devlettir. ABDnin rezervleri ile retimi ve toplam tketimi arasnda byk bir kopukluk vardr. Rezervlerin byklk asndan olgu irdelendiinde dnya rezervleri asndan ABD rezervi ile dnya toplam rezervi arasndaki fark ile ABDnin retimi ile dnya retimi arasndaki oranszlk, ABD tketimi ile dnya tketimi arasndaki oranszlk ile zirveye kar. Rezervlere bakldnda ABD artk eski bir petrol lkesidir. ABDnin grnr 200 milyar varil petrol rezervinin 170 milyar varili tketilmitir. retimini gnlk 8 milyon varil olarak srdrdnde 2,9 milyar varil yllk tketimi grnr rezervinin mrnn 11 yl olduu grlecektir. ABDnin grlr 30 milyar varil petrol ithalatn kesildiini varsaydmzda ancak ABD tm tketimini 4 yl salayabilir (mezsoy ve en, 2003, s:55).

168

TPS yaklam dnya iin umut verici bir tablo izmesine karn, ABDnin gelitirilebilir petrol rezervi 76 milyar varil olduu varsayldnda, gnlk 8 milyon varil i tketim 25 yl daha uzayarak 36 yla kar. Tm tketimin gnlk 25 milyon varilin bu gelitirilecek rezervden alnmas durumunda ise ancak 8 yllk bir tketim salar.

Kefedilmemi 83 milyar varil rezervi ise ABDnin tm ihtiyacn 9 yl salayabilir. Petrol lkesi olarak bilinen ABDnin gnmzde kendi llerine gre petrol lkesi olmad tam tersi petrole ve da baml bir lke olduu ortaya kar.

Bu tabloyu gaz rezervleri asndan izersek ABD yllk 25 trilyon ayak/kp gaz kullanmaktadr. ABDnin grlen gaz rezervi ise 172 trilyon ayak/kptr. Bu rezerv 7 yllk bir tketimi karlar. Gelitirilecek gaz rezervi ise 355 trilyon ayak/kp ise 2020 ylnda 40 ayak/kp yllk tketimi ancak 9 yl daha karlayabilir. Kefedilecek 527 trilyon ayak/kp ise ancak 13 yllk ABD gaz tketimini salayabilir. Bu tabloda, ABD, hem petrolde hem de gazda da baml devlet olarak grlr.

ABD, doal gaz retiminde yllk 550 milyon ton retimi ile Rusyadan sonra dnya ikincisidir. Bunun yannda 100 milyon ton a nedeniyle dnyann en byk ithalat devletidir. ABDyi srayla Almanya, Japonya 76 ve 72 milyon ton ile takip eder. ABD, 100 milyon ton yllk doal gaz an Kanadadan yapt ihracat ile karlar.

ABD petrol politikas kendi i retimini sabit yatay bir izgide tutarak, rezervlerini zamana yaymak artan tketimi ise artan ithalat ile salamaya gitmektedir. Bu durumda gnlk tketiminin l/3n 8 milyon varil kullanmn i retimden saladnda ABDnin grnr 32 milyar varil petrol rezervi 11 yllk tketimi gelitirilecek 76 milyar varil petrol rezervi 25 yllk tketimi kefedilecek 83 milyar varil petrol rezervi ise 27 yllk tketimi salar. Toplam ABD rezervleri bu izgide 50 yl daha yeterlidir. Bu politika ABDyi da petrol bamllnn mutlak oluunu deitiremez ve retiminin 3 kat olan petrol

169

miktarnn dzenli bir ekilde ABDye akmas gereklidir. Bu gvenlii gelecek 50 yllk petrol perspektifinin ABDnin yenidnya petrol dzeninin temelini oluturur (mezsoy ve en, 2003, s:56).

ABD, gaz konusunda ayn yaklamla yllk 20-22 trilyon ayak i retimi ile tm tketimin 35-40 trilyon kp an l/2sini i retimden salamaktadr. Bu durumda ABD grnr gaz rezervi 172 trilyon ayak/kp 8-9 yl, gelitirilecek 355 trilyon ayak/kp 17 yl, kefedilecek 527 trilyon ayak/kp ise 26 yl tketimin 1/2 sini salayacaktr.

ABDnin gaz ve petrol politikas TPS perspektifinde toplam gaz rezervleri ile toplam petrol tketiminin 1/3 n ve gaz tketiminin 1/2sini dzenli olarak i tketimden salamaktr. Bu perspektifte ABD, toplam petrol ve gaz rezervlerinin tketimini 50 yllk bir srece yaymaktr. Petroldeki 2/3 an ve gazdaki 1/2 an dzenli bir petrol ak ile salamaktr. Bu ABDnin petrol New Dealidir. Rezervleri tkenmi olan ABD, kalan rezervlerini dzen iinde kullanmak dnya rezervlerini de bu dzene gre dzenlemektir (mezsoy ve en, 2003, s:57).

ABD hkmetinin

rana uygulad yaptrmlara karn, ABDli

Conoco, Mobil, Chevron, Texaco, Exxon, Amoco, Arco, Phillips, Unocal ve Pennzoil Petrol irketleri, Londrada dzenlenen konferansa katlarak, ihalelere katlm koullarna yakn ilgi gsterilerdir. Bu erevede, Arco firmas Bangestan petrol yatann iyiletirilmesi projesine teklif vermitir (Balbay, 2006, s:207).

Petrol sektrne yaplacak yatrmlarla lkenin retim kapasitesini arttrmas mmkndr. ran, 1974te gnde 6 milyon varil petrol retirken 1979 Devriminden bu yana yllk bazda gnde 3,8 milyon varil seviyesini aamamtr. Petrol Bakanl tarafndan aklanan bilgiye gre petrol sahalarnn modernizasyon ve yenileme ihtiyac nedeniyle retimin her yl gnde 250-300 bin varil azald ifade edilmektedir. Varolan sorunlara ramen, ran 2005 ylna kadar petrol retimini gnde 4,8 milyon varil, 2010

170

ylna kadar gnde 5,6 milyon varil ve 2020 ylna kadar 7,3 milyon varil seviyesine karmay planlamaktadr. Dier taraftan, petroln i tketimi de olduka fazladr. Bu hacim gelimekte olan lkelerin tketiminden yzde 50 orannda daha fazladr (DE K, s:12).

ran, blgedeki petrol ve doal gaz rezervlerinin bykl ile blgede yadsnamaz bir gtr. Ayrca, gerek dinsel etkenler, gerekse ortak sular ve ortak snrlar nedeniyle Azerbaycan, Trkmenistan gibi lkeler zerinde de nemli arl vardr. Blgedeki ve uluslararas alandaki etkinlii, son yllarda ABD'nin bu lkeyi terrist lkeler arasnda saymas nedeniyle koyduu ambargo ile snrlanmsa da, zellikle dev petrol ve gaz rezervleri ile ran, her zaman batl irketlerin ilgi alanndadr. Blgede yatrm yapan birok irket, ihra olanaklar asndan da, ranla ilikilerini yumuatmas iin ABD ynetimini zorlamaktadr. te yandan, rann zellikle Hazar'n Stats konusunda Rusya ile birlikte izledii politika da, rana politik ynden bir dier destei ifade etmektedir. Bu nedenlerle ran, blgeye ynelik petrol ve doal gaz projelerinde dikkatle izlenmesi ve stratejik planlamalarda mutlaka nemle gzetilmesi gereken bir gtr. (Pamir, 1999, s:42)

Enerjinin kritik madde olarak yer ald gnmz dnyasnda petroln sorunsuz olarak batya aktarlmas hayati bir nem tamaktadr. Ayrca dnya zerinde yer alan tm doal kaynaklarn tkenebilirlik zellii gz nnde bulundurulacak olursa, Ortadou petrolnn Amerikan karlar iin tad nem ve rann bu balamdaki rolnn nemi daha belirgin olarak ortaya kmaktadr (Cankara, 2005, s:219).

Petroln deeri, karld blgeleri, tand gzergahlar ve tama vastalarn da doru orantl olarak etkilemekte ve nem kazandrmaktadr. Baz lkeler petrol blgelerinde olmann avantajn kullanrken, bazlar tama yollarn ve vastalarn kontrol ederek g elde etmeye almaktadrlar. Bu kapsamda yaplan mcadelenin en iddetle yaand Ortadou blgesine, son yllarda Hazar Blgesi ve Orta Asya da eklenmitir.

171

Nkleer almalar nedeniyle bat lkeleriyle ters den ran, dnyann en byk drdnc ham petrol ihracatsdr. ran, dnya piyasalarna gnde 2,5 milyon varil petrol ihra etmektedir. Uzmanlara gre bu srete bir aksama olmas halinde, petrol fiyatlar varil bana 100 dolara kadar trmanabilir (imek, 2006, s:56).

Dnya ekonomik sistemi petrol ve petrol savann iinde yaand gerek kresel sistemdir. Savan corafyas petrol blgelerinde odaklansa da savan gerek alan ise dnya ekonomik sisteminin kapsad kresel corafyadr (mezsoy ve en, 2003, s:11).

Resim 31: 7 Aralk 1941 sabah saat 8den birka dakika nce Pearl Harbour basknnda ekilmi bir fotoraf. USS Arizona bu fotoraftadr ancak youn dumandan dolay ayrt etmek olduka zordur. Bu baskn sonrasnda bakan Franklin Rooseveltin istei zerine Birleik Devletler Kongresi Japonyaya 8 Aralk 1941de sava ilan etmitir.

Avrupada ve Uzak Douda 2. Dnya Savann k ve gelimesinde petrol en nemli etken olmutur. Nitekim Japonlar Pearl Harboura, Dou Hint Adalarndaki petrole el koyan ordularn korumak amacyla saldrmtr. Hitlerin Sovyetler Birliini igal etmesindeki en nemli stratejik hedef, 1. Dnya savanda da zerinde atmalar yaanan Azerbaycandaki petrol

172

yataklarn ele geirmek olmutur. Almanyann yannda savaa girme ihtimali olan Trkiye zerinden bu yataklar ulalamayacana gre Sovyetlerin igal edilmesi gerekmi ancak zamanla Amerikann petrol konusundaki stnl ve kararll ortaya km ve sava henz son bulmadan Almanyann ve Japonyann petrol tanklar boalmtr (Yergin, 1992, s:195).

Maliyet yani ekonomik boyut asndan bakldnda uzun bir gelecek zaman ierisinde petrol ve doal-gaz ile rekabet edebilecek alternatif bir enerji kayna yok gibi gzkmektedir (mezsoy ve en, 2003, s:99).

Petrol ve doalgaz; gnmzde byk glerin siyasi, askeri ve ekonomik ilikilerini dzenlerken mutlaka gz nne aldklar ve uruna stratejiler gelitirip, gerektiinde savalara girebildikleri stratejik maddelerdir. Byk devletlerin politikalarn etkileyip ynlendirmek asndan byk petrol irketlerinin etkisi ise bugn hemen hemen herkes tarafndan ok iyi bilinmektedir. zellikle Yedi Kz Karde olarak bilinen British Petroleum, Shell, Mobil, Exxon, Gulf, Texaco ve Chevron devletlerin politikalarn ynlendirmek ve kendi kararlarn aldrtmak iin her trl yola bavurabilmektedirler. Bylece bei Amerikan, biri ngiliz biri de ngiliz Hollandal olan yedi kz karde dnya petrol retiminin yannda datmn ve pazarlamasn da kontrol altnda tutmulardr.

Dnyadaki gelimeler, Uluslar aras ilikiler, ABD gibi bir sper gcn, in gibi ykselen bir gcn, Japonya gibi ekonomik gc yksek ve petrole ve doal gaza ok baml bir lkenin, Rusya ve ran gibi blgesel glerin, ngiltere gibi (tarihten gelen petrol ve doal gaz politikalarnn ba mimar) bir lkenin, talya, Fransa ve Almanya gibi hem ekonomisi hem de bireysel d politikas belirleyici rol oynayan lkelerin, Petrol ve doal gaz ihracat yoluyla zenginliklerini devam ettiren zellikle Ortadou lkelerinin, Kitle imha silahlar ile nkleer silah teknolojisine sahip Hindistan ve Pakistan gibi lkelerin, birbirleriyle olan atma veya ibirlii alanlar ve d politika ncelikleri deerlendirilmelidir.

173

2.4.7. ran Ordusunun Durumu ve rann Savunma Gc

rann askeri gc ran gvenlik kurumunun kalbidir. slami Cumhuriyet hayatna genellikle birbiriyle yaran ve bugne kadar varlklarn ayr olarak srdren iki askeri g ile balamtr. ran dzenli ordusu, ahn ezildii devrim kargaas boyunca ayakta durmaya devam etmitir (Byman, Chubin, Ehteshami ve Gren, 2001, s:32).

Dolaysyla randa iki ordu bulunmaktadr: 1. Nizami Ordu, 2. Devrim Muhafzlar. Her iki ordunun da Kara, Deniz ve Hava Kuvvetleri bulunmaktadr. Silahl Kuvvetler Bakomutan rehberdir. Komutanlar rehber tarafndan atanr. Nizami Ordu ve Devrim Muhafzlarnn kendi Genelkurmay Bakanlklar vardr. Ayrca, her iki ordunun faaliyetlerini koordine etmeyi amalayan, ancak fazlaca bir icra yetkisi bulunmayan Silahl Kuvvetler Mterek Karargah mevcuttur. Her iki ordu da, rehberin mutlak idaresi altndadr (Cankara, 2005, s:70).

Ayrca ran savunma sisteminde Besi denen gnlller (Seferberlik Gleri) bulunmaktadr. Bunlar bir nevi yedekleri olutururlar. Humeyninin ran-Irak sava srasnda 20 milyon gnll sava oluturulmas iin halka yapt aryla tekil edilmitir. Bunlar belli dnemlerde yaplan arlarla, bir tr seferberlik deneme tatbikat gibi, ksa srelerle silahaltna alnarak, zellikle i gvenlik kontrollerinde kullanlrlar. Halen bir milyon civarnda Besi bulunduu tahmin edilmektedir (Byman, Chubin, Ehteshami ve Gren, 2001, s:38).

te yandan ah zamannda ran silahl kuvvetlerinin ok byk bir ksm ABD ve ngiltereye dayanmtr ancak 1979 devriminden sonra Tahran dnyadan izole edilmitir ve ran-Irak savanda uygulanan silah ambargosu sonucunda ordusunu yeniden modernize etmeye ve da bamll azaltmaya almtr (Eisenstadt, Survival, Vol: 41, No: 3, Sonbahar 1999, s:125).

174

htilal srasnda silahl kuvvetler tamamyla dalm, klalar yama edilince silahlar halkn eline gemi, hedef haline gelen subaylar ortalkta grnmez olmu, bu yzden askeri uaklar havalanamaz, gemiler sefere kmaz hale gelmitir. lk olarak Pasdaran birlikleri (devrim muhafzlar) kurulmu, Krtler ayaklannca bir ksm karac subaylar greve arlm, Irak sava knca da pek ok pilot ve denizci subay gnll olarak hizmet talebinde bulunmutur. O gnn zor artlarnda, bunlarn bir ksm hapisten karak doruca savaa katlmtr (S SAV, s:226-227).

htilal ncesinde, kara kuvvetlerinde ABD, ngiliz ve Sovyet retimi tank, top ve piyade silahlar dikkati ekmekteydi. Hava kuvvetleri esas itibariyle, F4, F-5 avc bombardman ve F-14 tipi avc uaklar ile RF-4E tipi keif ve Boeing-747 tipi nakliye uaklarndan olumaktayd. Bamsz bir komutanla bal, hemen hepsi ABD retimi, deiik tiplerde helikopter filolar mevcuttu. Deniz kuvvetleri de, Amerikan teknolojisinin en ileri rnekleri saylan muhrip ve sair tekneler ile ngiliz yaps hovercraftlara sahipti. Ayrca Alman tezgahlarna denizalt ve hcumbotu siparileri verilmekteydi. Fze tertipleri olarak, Maverick, Sparrow, Sidewinder, Phoenix, Hawk, Rapier, Tigercat, Stingerler batl lkelerden ithal edilmiti. htilali ve Irak savan takiben, bunlardan kullanlabilir halde kalanlara, Rus ve in retimi silahlar ve Scud fzeleri eklenmitir. Ayrca bu lkelerin teknolojisine dayal olarak ran tipi fze retimine balanmtr (S SAV, s:227).

Askeri konularda gvenilir kaynaklar, ran Silahl Kuvvetleri hakknda verdikleri bilgilerde ihtiyatl bir dil kullanmaktadrlar. Bu noktada da rann sahip olduu askeri potansiyele bakmak gerekmektedir.

ran askeri kuvvetlerini modernize etmek ve ulusal karlarn korumak iin sadece Hazar Denizi deil Krfez blgesinde de devam ettirebilmek iin Rusya ile ibirlii yapmaktadr. Bu politikann ats olarak da ran Rusyadan yeni silahlar almaktadr. MIG-29 avc uaklar, 24-SU bombardman uaklar ve SA-6 uaksavar sistemleri bunlara rnek verilebilir. Rusya ayrca rana

175

know-how teknoloji transferi yapmaktadr (Efegil and Stone, Journal of Third World Studies, Volume: 20, No:1, 2003, s:71).

Kara Kuvvetleri

Toplam mevcudu 350.000dir. 4 Kolordu karargahna sahiptir. Her biri 3 zrhl, bir mekanize tugay ve 4-5 topu taburundan oluan zrhl tmen, 4 piyade tmeni ve 1 komando tmeni ile sair bamsz birliklerden olumaktadr. Devrim Muhafzlarnn ise 100.000 karac, 20.000 denizci ve 5.000 deniz piyadesi olmak zere toplam mevcudu 125.000 kiidir (S SAV, s:227).

Deniz Kuvvetleri

Toplam mevcudu 20.600dr. Sovyet Kilo tipi olmak zere 5 denizalt, 3 muhrip, 2 korvet, 20 fzeatar, 42 ky gvenlik, 14 mayn aramatarama, 9 karma, 25 destek ve sair tipte 2000 mevcutlu ve 17 helikopterden oluan bir deniz hava gc ile 2 tugay halinde rgtlenmi 2600 deniz piyadesi bulunmaktadr (S SAV, s:227).

Hava Kuvvetleri

Toplam mevcudu 50.000dir. Sava ua says 300dr. Devam eden ambargo dolays ile ABDde retilenlerin takriben % 60, Rusya ve inde retilenlerin % 80i harekete hazr durumdadr. Helikopterler silahszdr. Filolar halinde rgtlenmi 50 F-4 D/E, 60 F5E/F, 30 Su-24, 60 F-14, 24 F-7, 30 M G-29 sava, 15 RF-4E keif, 5 C-130 Hercules ve deiik tiplerde Boeing nakliye ua vardr. Bunlara 39 Bell helikopteri ve eitli eitim uaklar da eklenebilir. Paramiliter Kuvvetleri ise, aktif grevde bulunanlar 40.000dir. htiyatlar 200.000 olup seferberlik halinde bu rakam 1 milyona kadar kabilmektedir. ileri Bakanl Kolluk Kuvvetlerinin ise toplam mevcudu 40.000dir (S SAV, s:227-228)

176

Askeri kurum olarak ran ordusu, slami olmasna ramen kendi tarihini tam 2500 yl nceye; yani Perslere dayandrmaktadr. Yani slami kimlii onun tarihsel ve ulusal deerleri sahiplenmesine engel deildir. Dolaysyla 10 yl sren sava tecrbesine sahip ran ordusunu hafife almak akl kar deildir (imek, 2006, s:131).

Hasan Sabbah Fedaileri kltrn barnda douran rann en nemli milis ve kontrgerilla gc olan (ayn zamanda dzenli ordu vasf tayan) Pastallar (Devrim Muhafzlar) da unutmamak gerekir. Hasan Sabbah ve fedaileri ile ilgili son 15 ylda dnyada ve Trkiyede binlerce kitap yaymlanmtr. Fedailerin yaam ve lm felsefesini bilenler, Devrim Muhafzlarnn da ayn felsefe ve inanla yetitirildiklerini unutmamaldrlar. Ak ve net ekilde sylenebilir ki her Devrim Muhafz bir fedai kltr ile yetimi ve donatlmtr (imek, 2006, s:132).

rann savunma gc hakknda kesin bilgiler bulunmamakla birlikte, Sovyetler Birliinin dalmasndan sonra, birok Rus bilim adamn bu lkenin transfer ettii bilinmektedir. Sovyetlerin dalmas ile birlikte alk snrnn altnda yaamaya balayan bu bilim adamlar, rana 3 ile 7 bin Amerikan dolar maala transfer olduklar batl istihbarat raporlarnda bulunmaktadr.

rann ah Rza Pehlevi dneminden kalan nkleer bilim uzmanlar ile Rus bilim adamlarnn ortak almalarna Rusyann savunma sanayindeki birikimi de eklenince bu lkenin savunma sanayindeki gc hakknda kesin veriler vermek imkanszlamaktadr. Ancak, rann dnyaya aklad ve ok zor artlarda elde edilen askeri istihbarat verilerinden hareketle, mollalarn savunma gc hakknda tahminler yaplabilir.

rann dnyaya aklad ahin 1 ve 2, ahap 1,2,3,4 ve 5 ile ilgili bilgiler mevcuttur. Bu yeni nesil fzelerden bir tanesi de NATOdaki ad SS-N22 Sunburn olan anti gemi fzeleridir. Rus askeri bilim adalar ile ortaklaa gelitirilen 3M-80-P270 Moskit (Sunburn) fzeleri u anda Krfezde bulunan

177

Amerikan Deniz Kuvvetlerinin korkulu ryasdr. nk fzelerin caydrclk ve tahrip gc hakknda kesin bir bilgi bulunmamaktadr. Daha da tesi, fzenin resmi bile bulunmamaktadr (imek, 2006, s:197).

Arlkl olarak Rus ve in fze savunma /saldr sistemlerine sahip olan rann uzun sren Irak savandan dolay yerli fze sistemlerini gelitirdii bilinmektedir. Ksa menzilli ahinler ile orta ve uzun menzilli ahap fzeleri, rann muharebede caydrc gcn artrmaktadr.

ran, kara ve hava savunmas konusunda eski Dou Blou ve ahlk rejiminden kalma Bat Blou birikimine sahiptir. Bunlarn yan sra, 1979daki devrimden sonra yerli silah sanayisine arlk veren ran, zellikle fze sistemleri konusunda yeni bir ekol olma yolundadr.

rann Hava Savunma Sistemini rmcek a gibi tutan ve koruyan fzelerin nemli bir ksm yerli sanayi rnleridir.

Kara/Hava ve Kara/Kara muharebe gcnde ve konvansiyonel silahlarda yerli gcn gelitiren ran, blgede hava savunmas en gl olan lkelerin banda yer almaktadr (imek, 2006, s:204).

2.5. ran ve Din

2.5.1. Genel

randa gnlk yaamdan siyasi kurumlara, d politikadan devlet dzenine kadar her eyi din belirlemektedir. Durum byle olunca fazla sorun da kmamaktadr. Din byle emrediyor denilmekte, iler bu ekilde ynlendirilmektedir. randaki grnmyle iki eyi deitirmek olanakszdr: Din ve dn! (Balbay, 2006, s:144).

178

ran anayasann ana hatlar, bu konudaki saptamay dorulamaktadr. Anayasann tm dini zemin zerine oturmaktadr. Anayasa maddeleri arasnda, rann rejimini tm slam dnyasna yayma hedefi de sk sk gze batmaktadr.

2.5.1.1. Dini Topluluklar

randa halkn byk ounluu ii Mslman olmasna karn deiik blgelerde Snni Mslmanlar da yaamaktadr. rann batsndaki Irak ve Trkiye snrlarna yakn olan blgelerde bulunan Krtlerin byk blm, kuzeydoudaki Trkmenler, gneydoudaki Belucistan blgesinde Beluciler ve Irak snr blgesindeki Araplarn bir ksm Snnidir. Mslmanlarn yannda, dier dini aznlklar da yaamaktadr. Bu dini aznlklarn durumlar, ilgili blmde aklanmtr.

2.5.1.2. Kutsal Yerler

randa zellikle dinsel adan nemli olan yerlere byk deer verilmektedir. Bunlarn banda 8. mam Rzann Mehedde bulunan trbesi gelir. Bu trbe, ayn zamanda btn iiler iin bir ziyaret yeri ve turizm amal olarak da kullanlmaktadr. Dier taraftan mam Humeyninin mezarnn da, ynetim tarafndan bir ziyaret yeri haline getirilmesi iin alma yaplmaktadr. Kum ehri, genelde tarihi adan iiliin merkezi olarak grlmektedir.

rann niversiteler hari btn okullarnda da erkek ve kz rencilerin okullar ayrdr. Kz ocuklarnn 9 yandan itibaren cadde ve sokaklarda slami gereklere uymalar zorunludur. Dier taraftan okullara balayan kz ocuklarnn tamamnn slami gereklere uyma zorunluluu bulunmaktadr. niversitelere hazrlk amacyla zel ders alnmas uygulamas olduka yaygndr (Balbay, 2006, s:151).

niversitelerce belirlenen kontenjan erevesinde ehit ocuklar, din adamlar yaknlar, vakflarn tavsiye ettii kiiler, devlet yneticilerinin tavsiye ettii ahslar ve sava gazisi yaknlar ncelikli olarak niversitelere

179

alnmaktadrlar. Zaman zaman bu amala ayrlan kontenjanlarn, btn niversiteye giri kontenjanlarnn % 40na ulat belirtilmektedir. randaki tek paral ve zel niversite Azadi niversitesidir. niversitelerde her snfta legal olarak ran istihbarat Bakanl adna grev yapan asgari iki renci bulunmaktadr. Bu renciler o snfla ilgili olarak dzenlenen her trl toplant, konferans vb. etkinliklere grevliler tarafndan davet edilmek zorundadrlar. Bu renciler bu tr etkinliklerle ilgili olarak hazrladklar raporu stihbarat Bakanl yetkililerine vermektedir (Balbay, 2006, s:151).

ran toplumunun eitli etnik gruplardan olumas, ulusal birlik ve dayanmay olumsuz ynde etkilemektedir. Mevcut din, dil, rf ve adet farkllklar toplumun bilinli bir kitle halinde birlemesini gletirmektedir. Dier taraftan, randa halkn mevcut slami rejimden honutsuzluu uzun zamandan beri devam etmektedir.

Gemi dnemde, dini motivasyon ran Silahl Kuvvetleri iin en nemli unsur olmutur. Bunun en nemli sebebi, ran halknn iilik mezhebine olan ball ve gl dinsel duygulardr. Ancak son yllarda ran ynetmekte olan Mollalar, zellikle sosyal ve ekonomik anlamda ok baarsz olup, sosyal depresyonlara neden olduklarndan, halkn Mollalara olan inanlar ve doal olarak da dini duygulan zayflamaya balamtr. Ancak her eye karn bugn de, din, ran Silahl Kuvvetlerinin motivasyonunda ok nemli bir rol oynamaya devam etmektedir (Balbay, 2006, s:157).

Siyasi liderliin peygamberlerden ehli-beyt imamlarna, onlardan da fukahaya intikal ettiini, dolaysyla yalnzca fukahann meru otorite olduunu iddia eden ve gnmz ran ynetiminin esasn oluturan rann ynetim biiminin velayet-i fakih kavram (stn, 1999, s:21), temelini oluturmaktadr (Cankara, 2005, s:60).

ran her ne kadar anayasal bir devlet olsa da bu anayasada yasalarn, anayasann yan sra eriata da aykr olamayaca ve her eyin stnde bir

180

Dini Liderin (Veliyi Fakih) bulunduu belirtilmektedir. En st merci, ge ktna ve bir gn geri geleceine inanlan, 12. mam Mehdinin yokluundan doan boluu doldurmak zere ihdas edilen Velayet-i Fakih makamdr. Dini lider de diyebileceimiz Veliyi Fakih, din adamlar arasnda, zel bir usulle, bu makama seilen kiidir (S SAV, s:225).

ia teorisine gre Peygamberin M.S. 632 ylnda vefatndan sonra mam- Ali ve onun soyundan gelenlerden halifeliin alnmasndan buyana slam dnyasnda meru ve adil bir ynetim var olmamtr ve 12. mam (mehdi) gelene kadar da byle bir ynetim olmayacaktr. Bu yzden ia teorisine gre tm ynetimler tanmlar gerei gayr- merudur ve iiler bu hkmetlere kar bir ballk borcu iinde deildirler (Hunter, Avrasya Dosyas; ran zel, Sonbahar 1999, s:71).

Popler iilikte siyasal karlar iin kullanlabilecek olan ideolojik temalar da bulunmaktadr. Bunlardan biri her yl ii nderi Hseyinin yedinci yzyldaki lmnn ansna dzenlenen ac ekme gsterileri ile kutlanan ehitlik ve fedakarlk temasdr. Bir dieri de, Onikinci mamn gelerek dnya zerinde adil toplumu yaratt zaman gerekleecek olan gelecekten altn aa olan inantr. Toplumun zelliklerini kesin olarak belirtmemekle, Humeyni kendisinin yarataca kusursuz topluma inanan geni aptaki toplumsal guruplarn desteini salamtr. Devrimler iin rgtlenme ve ideoloji gereklidir ve bunlarn ikisi de bir dereceye kadar geleneksel biimi ierisindeki ran iilii tarafndan salanmtr. Humeyni, ayrca kurnazca bir siyasal tavr sergileyerek, en nemli niteliinin ah rejimi ile hi bir ilikisinin olmamas olduunu grm ve siyasal destei en yksek dzeyde tutabilmek iin gelecekteki rejime ilikin niyetlerini olabildiince gizlemeye zen gstermitir. Ayn zamanda taraftarlarn 1978 sonundaki kati saldrda harekete geirmi ve orduyu ustaca zayf drrken ve ran devletinin kesin denetimini eline geirmek zere lkesine dnerken, att tm admlarda hep en uygun zaman semitir (Atay, Avrasya Dosyas; ran zel, Sonbahar 1999, s:139-140).

181

Sonu olarak, rann homojen olmayan etnik yapsnn sosyal alanda yaratt problemler, aynen ran Silahl Kuvvetleri iin de geerlidir. Dini duygularn her geen gn azalmas ile orantl olarak, her etnik grubun milli bilincinin ykselerek randa ciddi etnik problemler yaratabilecekleri ve bu durumun da, ran Silahl Kuvvetlerini ok olumsuz ynde etkileyecei, en nemli motivasyon unsuru olan dinin zaman iinde zayflayabilecei deerlendirilmektedir.

2.5.2. Tarih Boyunca randa Dini Hareketler

randaki slamc akmlar ise, byk lde Ali eriati ile balamaktadr. 1960larda Pariste okuyan eriati, sosyalist slam ya da nc dnyaclk anlayn savunmu ve ahn gizli servisi tarafndan Londrada ldrlmtr. Humeyni ile ise, randa Ayetullah ynetimini esas alan bir hiyerarik dzende din anlay gelimitir. Humeyni rejiminin aksine, Ali eriati geleneini srdren Halkn Mcahitleri ise, sosyalist ii hareketi ngrmektedirler. Halkn Mcahitleri, randa baarl olamamlar, Iraka gemiler ve hatta Irak- ran sava srasnda rana kar savamlardr (Dedeolu, 2002, s:131).

1979larda,

randaki rejim deiiklii srasnda Afganistanda da

Sovyetler Birliine kar bir Afgan Cihad balamtr. Afgan cihad, Amerika Birleik Devletleri, ngiltere, Suudi Arabistan, Pakistan ve in Halk Cumhuriyeti tarafndan desteklenmi ve hatta dzenlenmi bir kimlie sahip olmutur. Cihadn merkezi olarak seilen Peaver, mcadeleye taraf olmak isteyen tm slam mcahitlerinin topland bir yer halini alm ve ilk kez bir ortak cihad, okuluslu bir ortamda yaratlmtr. Cihada hazr kiilerin eitli lkelerden gelip eitildikleri bu merkezde, gelenlerin kaytlar tutulmu ve militan eitimi ile kayt ilemlerinden sorumlu Filistin asll Dr. Abdullah Azzam ile Suudi asll Usame Bin Ladin bu yolla El-Kaidenin oluumunu salamlardr (Dedeolu, 2002, s:131).

182

Tarih boyu Ortadou da rol oynam ve gemiinin anlar ile hala kibirli ran, Arap olmayan Mslman lkelerden biridir. Dini balarn krkledii fkenin dnda Arap- srail atmasndan Humeyni Devrimine kadar uzak kalm, fakat tarih boyunca kendini blgesel uyumazlklarn andan da kurtaramamtr (Hanson, 1978, s:182). slam, Araplar kanalyla geldii iin baz ranllar onu ok fazla Sami karakterli bir inan sistemi olarak ranl dini grmlerdir (Irving, 1992, s:106). ran tarihinde her dnemde byk manevi akmlar yer alm olup Zerdt, Mani, Mithra ve Mazdek nderlerdir. ran mistisizminde Bat ve Hint etkilerini bulmak mmkndr.

ia hareketi, zellikle ahn gidiinden sonra, bir anlamda slam iindeki Arap kalplarnn reddi anlamna da gelmektedir.

2.5.3. Ortadouda Benzer Hareketler ve Sonular

Gnmzde Ortadoudaki devletlerin en azndan bir blm, zellikle son yirmi ylda hzla gelien ve mevcut iktidarlara kar temel muhalefet hareketlerini oluturan slamc hareketlerle mcadele etmektedirler. Mevcut rejimlerin nemli kimlik krizlerine girmesine yol aan slamc akmlara kar sz konusu rejimler, lkeden lkeye farkllaan yntemlerle mcadele etmektedirler.

Otoriter rejimlere sahip olan Arap devletlerinde slamc hareketlerin gnmzde giderek glenmesinin temelinde, bu lkelerde grlen hzl nfus art ve bunu sonucu olarak lke nfuslarnn gen yaps, hzl kentlemenin yaratt toplumsal talepler ve ekonomik koullarn ktl yatmaktadr. slamc hareketler, Arap Devletlerinin sosyo-politik geliim slamc srelerinde nemli roller oynamaktadrlar. Arap devletlerinin

akmlara kar takndklar tavrlar, rejimin siyasal yaps, yneticilerinin meruiyetlerinin kkeni, toplumsal ve ulusal uzlama derecesi, dinin mevcut rejim iindeki konumundan ve ayrca sz konusu devletlerin blgesel ve uluslararas sistemdeki konumundan etkilenmektedir.

183

Suudi Arabistan ve Msr rneklerinde, devlet ve ar dinciler arasnda tam bir cepheleme ve atma ortam gzlemlenmektedir. Ayrca bu iki lkede slamc muhalefet, mevcut rejimlere kar durabilen tek muhalefet hareketi olma zelliine de sahiptir. Yine bu iki devlet, Cezayir Sendromunu en youn yaayan Arap devletleri olmulardr.

slamc hareketin kklerini, 1870lerde ortaya km Afgani hareketine kadar gtrmek olanakldr. slam lkelerinin batl gler karnda malup olduundan yola kan akm, Pan-islamist bir anlay ile bir tr ittihat ve terakki savunucusu olmutur (Dedeolu, 2002, s:127).

Suudi Arabistanda slamc muhalefet gelenei, 1927-1929 arasndaki hvan isyanna kadar dayanmaktadr, 1960l yllarda gerekletirilmeye allan baz teknolojik yeniliklere kar kan slamc muhalefet (1965 ylnda Suudi televizyon binasna baz gruplar saldrm ve televizyon yaynlar ancak iki yl sonra yeniden balayabilmitir), 1979 ylnda Mekkede ayaklanarak bir g gsterisi yapmtr. Krfez Sava ertesinde gcn giderek arttran slamc muhalefetin temel hedefi mevcut siyasal kurumlar, devlet tekilat ve bu ikisini temsil eden Suudi hanedandr. 1932 ylnda modern Suudi Arabistann kurulmasyla hanedan tarafndan bilinli bir ekilde ulemann brokrasiye katlmas, siyasal otoriteyle dinsel otorite arasndaki bir ittifak yansmaktayd. Bu haliyle Suudi Arabistandaki slamc akmlar Msr, Suriye veya Cezayire gre nemli bir farkllk arz etmektedir. Bu lkenin aksine Suudi Arabistan zaten ettiklerini ne srmektedirler. slami bir devlet olduu iddiasndadr. Bu yzden slamclar da kendilerinin gerek slam temsil

Suudi olarak

Arabistanda

slamc

muhalefetin

giderek esas

glenmesinin olarak Suudi slamc

temelinde petrolden kaynaklanan zenginliin toplum katmanlar arasnda eit paylalmamas yatmaktadr. Muhalefetin hanedann hedef almasnn temel nedenlerinden biri budur. yaratt ekonomik sorunlar nedeniyle sosyal

hareketlerin Krfez Krizi sonrasnda hz kazanmasnn nedenleri ise, krizin yardm harcamalarnn

184

kstlanmas ve Suudi rejiminin kendisini korumak iin yabanc gleri topraklarna armasnn tutucu kesimlerde yaratt rahatszlktr. slamclarn taleplerini yanstan 12 maddelik ve yzlerce ulema tarafndan imzalanan ilk bildirinin, daha sava srerken, ubat 1991 de yaynlanmas bunun gstergesidir. Suudi ailesi ile Vahabi anlay savunan kurulularn ittifakna dayanarak yaama geirilmi ve vahabilii dnyaya yayma amac tayan Rabta rgt, Krfez Sava srasnda Saddam desteklemi ve Suudi Ailesinin Amerika Birleik Devletleri yanls politikas nedeniyle aralarnda ciddi anlamazlklar kmtr. Suudi rejimi, muhalefeti susturmak iin 1992 ylnda yeni bir anayasa kabul etmi ve 60 kiilik bir ura Heyeti oluturmutur. Ayrca, ayn yl karlan bir yasayla yerel ynetimler glendirilmitir. 1994 ylndan itibaren nlemlerini sertletiren Suudi rejimi yzlerce muhalifi tutuklam, bir o kadar muhalif de yurtdna kamtr. imdiye kadar meruiyetini ulema kesiminden salayan Suudi hanedan, bu kesimin sadakatinden artk emin deildir (Dedeolu, 2002, s:127-128).

Msrda slami muhalefet, kkeni 1928e dein uzanan ve nispeten lml olarak kabul edilen Mslman Kardeler ( hvanl Mslimin) rgt ile gnmzdeki Pakistan corafyasnda ortaya kan Cemaatl- slami ve slami Cihad gibi daha radikal pek ok rgtten olumaktadr. Bir ilkokul retmeni tarafndan Kahire dnda oluturulmu ve daha sonra merkezini bakente tam olan Mslman Kardeler, byk lde siyasal deil sosyal bir rgtlenme biiminde yaplanmtr. Ayn dnemlerde Kahirede kurulmu olan El-Ezher niversitesi ierisinde Mslman Kardeler etkili bir arla sahip olmulardr. Suriye, Irak gibi birok Arap lkesinden gelip de bu niversitede eitim alan birok kii, lkelerine dndklerinde kendi Mslman Kardeler rgtlerini kurmulardr.

Daha 1930lu yllarda pek ok Mslman lkede yanda toplayan Mslman Kardeler rgt, slam dnyasnn Bat etkisinden kurtarlmasn savunarak, laiklemeye kar kmtr. 1940l yllardan itibaren, Seyyid Kutubun cihad kavramn slamc hareketlerin odana yerletirmesi ile terr hareketlerine balayan rgtler oalm, 1954 ylnda Cumhurbakan

185

Nasra ynelik suikast giriiminden sonra, Kutub ve yandalar iddet yoluyla bastrlmtr. Bunun zerine yeraltna ekilen ve uzun sre hareketsiz kalan rgt 1981 ylnda Enver Sedat suikastndan sorumlu tutulmutur. 1980li yllarn ikinci yarsndan itibaren yeniden etkili olmaya balayan rgt, destekledii 35 aday 1987 ylnda meclise sokmay baararak nemli bir siyasal g haline gelmitir. 1992 ertesinde younlaan slamc terrizm ise, rejime ynelen en byk tehlike olarak ortaya kmtr. Ancak, zellikle son yllarda Mslman Kardeler rgtnn mevcut siyasal yapya entegre olmaya balad, bunun sonucu olarak da rgtten kopan pek ok radikal grubun da terre yneldikleri gzlemlenmektedir (Dedeolu, 2002, s:129-130).

slamc muhalefetin mevcut iktidar karsndaki tek muhalefet olmad, ancak yine de byk bir arlnn bulunduu rdn, nispeten slamc muhalefeti sisteme entegre etme abasndadr, ancak zaman zaman sertlemekten de kanmamaktadr. Kontroll bir oulculuk uygulayan rdn, laik muhalefetin olumasna da hogr gstermi, bylece tm muhaliflerin kendilerini slamc akmla zdeletirmelerinin nn kesmitir. 1989 ylnda slami Hareket Cephesinin 80 sandalyeli mecliste 22 sandalye kazanmas, ayrca dier slamc partilerin de ayn seimlerde toplam 12 sandalye kazanmalaryla, yasasnn deitirilmesiyle slamc hareket, rdnn en etkili siyasal slami Hareket Cephesi hemen hemen ayn hareketlerinden biri olduunu ortaya koymutur. Ancak, 1992 ylnda seim oranda oy almasna ramen mecliste bu kez 16 sandalye kazanabilmitir. iddeti reddeden partinin programnda bulunan ve zellikle bireysel zgrlkleri ve kadn haklarn kstlamaya ynelik baz nermeler, toplumun laik kesiminde tedirginlik yaratmaktadr. Ne kadar gl olsalar da slami hareketler, Kral Hseyinin abalar sonucunda i ve d politika konularndaki grlerini kabul ettirememilerdir. rdnn slamc akmlar mevcut siyasal sisteme entegre etme abalar genellikle siyasal istikrar asndan olumlu sonular vermitir.

Suriyede Hafz Esad rejiminin muhalefet hareketleri zerinde kurduu youn bask, Mslman Kardelerin nderlik ettii slamc hareketin iyi

186

rgtlenememesiyle

birleince,

slamc

muhalefet

fazla

varlk

gsterememitir. Pan-Arap olarak kendini tantan Esad rejimi aslnda Suriye iinde nfusun sadece ufak bir blmn oluturan Alevi topluluuna dayanmtr. Dolaysyla slamc muhalefet Esadn dinsel kkeni zerinde zellikle durmu, ancak 1982 ylnda Hama kentinde slamc hareketin nderlik ettii isyan iddetli bir biimde bastrlm ve muhalefet gcn nemli lde yitirmitir. 1995 ylnda gzlemlenmitir (Dedeolu, 2002, s:130). slamc hareketin nderlerinin affedilerek hapisten karlmalaryla mevcut rejimin uzlama yolunu setii

slamc hareketin kendini belirli bir etnik veya dinsel grupla zdeletirdii Lbnan ve belirli bir airetle zdeletirdii Yemen zel rnekler olarak kendilerini gstermektedirler. Bunun dnda slamc hareketin varolan bir devlette iktidar ele geirme abas olarak deil de kurulmakta olan bir devlette iktidar oluturma abas Filistin rneinde karmza kmaktadr. Birinci ntifada srasnda kurulan Hamas rgt, FKnn srail ile yrtt bar srecine kar km ve bu rgte kar en temel muhalefet hareketi haline gelmitir. Bir yandan etkisini yitirmek istemeyen, te yandan da sraile kar mcadele eden bir rgt aka karsna alamayan Arafat, zellikle kinci ntifada sonras giderek hassaslaan bir dengeyi korumaya almtr (Dedeolu, 2002, s:131).

1979 ran Devrimi ve zellikle ayn yln Kasm aynda Tahrandaki ABD Bykeliliimin igalinden bu yana, Radikal slam, Ortadounun en aktif terr guruplar ve onlar destekleyen devletlerin gelien ideolojisi olarak medyada geni yanklar uyandrmaktadr. Bakan Clintonun Ortadouda Terrizm konulu 23 Ocak 1995 tarih ve 12947 sayl raporunda ad geen ve Ortadouda Bar Srecine kar olan 12 terrist guruptan 5ini Radikal slami rgtler oluturmaktadr (Memi, 2002, s:164).

Ayetullah Humeyninin slam Devrimine inanan pek ok Lbnanl ii din adam, srailin Haziran 1982de Lbnan igaline tepki olarak ayn yl Hizbullah rgtn kurmulardr. lk kurulduunda rgtn amac Lbnan bir

187

slam Cumhuriyeti yapmak olmutur ve bu rejimin zamanla blge geneline yaylmas planlanmtr. Ancak, son zamanlarda bunun mmkn olmayaca anlalnca Hizbullah, btn abasn Arap- srail bar srecini sabote etmeye yneltmitir. ABD Dileri Bakanlnn 1994 yl Terrizm Raporunda, Hizbullahn askeri gc birka bin olarak ifade edilmektedir (Memi, 2002, s:164).

BAAS, Ortadouda, zellikle Suriye ve Irakta ortaya kan siyasal nitelikli bir cereyandr. Bu deyim Dirili veya Arap Sosyalist Dirili Partisi anlamnda kullanlr. Irakta, banda Misel Eflakn bulunduu Arap Dirili Partisi ile Ekrem Havraninin bakan olduu Arap Sosyalist Partisinin birlemesinden doan siyasi kurulu, BAAS olarak bilinir. Ksaca BAAS Partisi olarak bilinen bu siyasal teekkl hem Irakta hem de Suriyede ayr ayr kiilerle temsil edilmekte ve idareye hakim bulunmaktadr. Irakta Saddam Hseyin, Suriyede ise Hafz Esad bu akmn temsilcileri idiler.

BAAS, ama olarak, Ortadoudaki btn Arap devletlerini tek bir Arap devleti yapmay benimsemitir. Bu bakmdan, Arap Birlii Tekilat ve Nasrc akmla paralellik gsterir. abalar arasnda, Birleik Arap Cumhuriyeti kurmak ve Irakla btnleme hareketi yer almtr. Yine BAASclar sosyalist reformlar gerekletirmek, sosyal farklar azaltmak, mlkiyeti snrlandrmak, byk retim aralarn milliletirmek, miras hakkn korumak, sermaye ve zel giriimi devam ettirmek gibi ilkeleri savunurlar. Bu yolla kalknmay gerekletirmek hedefleri arasndadr (Memi, 2002, s:65).

2.5.4. Velayet-i Fakih nedir?

slami ynetim teorisine gre egemenlik insanlara deil Tanrya aittir ve bylece Tanr ve ilahi kanunlar meruiyetin kaynadr. Meruiyet ve hukukun kayna olarak halkn iradesi olsa olsa ikincil nemde olabilir. ran anayasasndaki bu realiteden tr slama kendini adam, doruyu temsil eden slam alimlerinin (fukaha) her meselede detaya kadar nfuz eden rehberlikleri, ynetim iin mutlak bir gerekliliktir. Bu fukaha grubunun

188

banda, velayet-i fakih kavram zerine kurulu en yksek dini ve politik liderlii temsil eden yce dini lider vardr (Hunter, Avrasya Dosyas; ran zel, Sonbahar 1999, s:69)

randa ise 16. Yzyl Safevi dneminde iiliin resmi din haline gelmesinden sonra, kral ve laik ynetim, ii hukukunu gzden geirdikleri ve ii din adamlarnn durum ve ayrcalklarna da sayg duyduklar ii ulemas tarafndan kabul edilerek, snrl ve artl meruiyet kazanmlardr. ia ulemasnn teklif ettii ynetim saygn alimlerin dini konularda ve merce-i taklitte rehber olduklar dini alandadr. Ancak emulasyon kaynaklarnn belirlendii ve tannd sre gayr- resmidir ve ykselme trendi iindedir. Katolik kilisesinde olduundan farkl olarak ia slamnda bir papa ya da onun eiti konumunda biri yoktur. Velayet-i Fakih kurumu, Ayetullah Humeyninin devrimin liderliini yapm olmasndan ziyade ok zel dini ve ilmi zellikleri olduuna inanlmasndan dolay, ideolojik ve politik temel salamak iin oluturulmutur. Dolaysyla velayet-i fakih temelde siyasi bir fenomen olup, bu durum Ayetullah Humeyninin lmnden sonra halefinin seimi srasnda zorluklar yaannca iyice gn yzne kmtr. ran yneticileri istedikleri politik sonuca ulamak iin 1979 anayasasnda deiiklik yapmak zorunda kalm ve rehberin taklit kayna olarak tannmasn ortadan kaldrmtr ki, bu pratikte ykmlln dinsel boyutlarn kltme anlamna gelmektedir (Rouleau, Le Monde Diplomatique, June 1995).

Aslnda velayet-i fakih kurumunun yapt, dini, politikaya uyumlu hale getirmek gibi Snni dnyada yaygn bir uygulama, ia geleneklerinde ise istisna olan bir durumdur. Dolaysyla ia varlnn bamsz statsn tehdit etmektedir. Birok mollann velayet-i fakihi onaylamamas ve randa 400 yldr sregeldii gibi din adamlar iin daha dolayl bir ahlaki rehberlik roln tercih etmesinin ardnda yatan temel sebeplerden biri budur. Baz mollalar, slamn devlet ideolojisi haline gelerek ruhunu ve insanlar zerindeki manevi etkisini kaybetme riskiyle kar karya kalacandan

189

endielenmektedir (Hunter, Avrasya Dosyas; ran zel, Sonbahar 1999, s:71-72)

Dinsel kurumun birok yesinin, mollalarn politikaya direkt olarak katlmasna kar kmasndaki dier bir sebep de, bu durumun din adamlarn halkn honutsuzluunun hedefi haline getirecek olmas ve bylece ia kurumunun temelleri sarsacak olmasdr. ah ynetimi srasnda din adamlar ynetime meydan okuyabiliyor ve politikaya olan uzaklklarndan dolay halk desteini kazanabiliyorlard ve bu da onlara tam anlamyla bir drstlk, temizlik ve masumiyet havas veriyordu. imdi ise birok problemden dolay, lkeyi otuz yla yakn bir sredir etkin ekilde ynettikleri iin onlar sulanmaktadr. Ellerinde g olmayan ve dolaysyla yeni sistemden maddi ya da baka trl herhangi bir kar salamayan mollalar -ki bu grup din adamlarnn byk ounluunu tekil etmektedir- iin bu durum olduka rahatszlk vericidir. Profesr Kadvara gre, 80.000den fazla din adamnn % 98i, gc elinde bulunduranlarn bir ksm hakknda halk arasnda giderek artan honutsuzluktan ok ciddi rahatszdr. (Rouleau, Le Monde Diplomatique, June 1995).

Dolaysyla velayet-i fakihin ortadan kaldrlmas iin dini ve laik bir zemini oluturacak gl bir ortam yaratlabilir ve bazlarnn nerdii gibi sz konusu kurum, yaps kkten deitirilerek bir seilmiler komisyonuna dntrlebilir. Ancak bunun yaplmas, son yirmi ylda ina edilen politik yapy kertmek, din ve devlet ayrmna yol amak ve ayrca u anki ynetimin egemenliini srdrmesinin ve hkmette din adamlarnn sahip olduu tekelin meruiyetini sarsmak anlamna gelecektir. ran ynetiminin en lml ve reform yanls yeleri bile velayet-i fakih kurumuna kar ve bu kurumla politik ve ideolojik bir rekabet iinde olsalar bile rehberin otoritesine kar aka meydan okumaktan ekinmektedirler. Hem Rafsancani hem de Matemi, kendi dnceleri ve politikalar birok konuda rehberinkilerle atsa da Ayetullah Humeyniyi aka eletirmekten kanmlardr (Hunter, Avrasya Dosyas; ran zel, Sonbahar 1999, s:72).

190

ran, kendisine Humeynicilik ve velayet-i fakih doktriniyle bir k yolu bulmutur ama bunun ne kadar uzun sreli bir zm olduu bugne kadar belirsizliini koruyan bir mesele olmutur. Hateminin cumhurbakan seilmesi, ran-ABD yaknlamasnn ipularnn belirmesi ve niversite olaylar, zmn sonuna gelindiine dair Humeynicilik hakknda karamsar senaryolarn ortaya kmasna neden olmutur. Ancak, slam Devriminden sonra yeniden yaplanan devlet rgtlenmesinin ancak bir kar-devrimle yenilenebilecei gereinden ayr olarak, gelenekten radikal bir kopu getiren ve ii halkn dnyaya bakn deitiren velayet-i fakih doktrininin kuatcln ve derinliini gzeterek zel, Sonbahar 1999, s:379). rann Humeynicilikten kolayca vazgeemeyecei rahatlkla ileri srlebilir (Gka, Avrasya Dosyas; ran

Resim 32: rann halihazrdaki dini lideri Hamaney ran-Irak savanda

Siyasal yapnn zmlenmesi iin bir dier nemli ve irdelenmesi gereken konum ise Rehber Hamaney ile ilgilidir. Burada sorun yine taraf olanlar ya da kar olanlar tarznda deil farkl almlar ile ele alnmaldr. Velayet-i Fakih kurumunun tanmlanmas problemlidir. Temel problem

191

kurumun siyasi mi yoksa dini mi olduu konusunda odaklanmaktadr. Humeyninin lmnden sonra dini ve siyasi otoritenin tek elde toplanmas fikri erozyona uramtr. Rejimin sk bekileri, yani muhafazakarlar, bu kuruma sahip kmaktadrlar. Velayet-i Fakihi kurum olarak kabul eden fakat Hamaneyin doru isim olmadn savunanlar da sayca az deildir. Bu grup Rehberin dini alanda otorite saylabilecek bir mtehit olmas gerektiini savunmaktadr. Bu kurumu asla kabul etmeyenler ise byk Ayetullahlardr. Bunlar arasnda Ebu Kasm Msavi, Kazem eriat Medari ve Reza Gulpeyani bulunmaktadr. elikili grnen ran rejiminin Ayetullahlar sistemi olarak bilinmesine karlk, byk Ayetullahlarn ounun desteinden yoksun olmasdr. Son grup ise bu kurumu hibir ekilde kabul etmeyen, ancak bir lidere ihtiya duyulduunu dnen ve Hamaneyi lider olarak kabul edenleri iermektedir (Avrasya Dosyas; ran zel, Sonbahar 1999, s:4).

2.5.5. Dini Lider Humeyni Hakknda

Resim 33: Humeyni

ran slam Cumhuriyetinin anayasasn, devlet kurumlarn, ksacas her eyini Humeyninin anlay belirlemitir. Sadece bununla da kalnmam, Humeyni ynetiminin benzerlerinin tm slam lkelerinde kurulmas gr benimsenmitir.

192

1941 ylnda, Rza ah, ahl, olu Muhammed Rzaya braktn ilan etmitir. Muhammed Rzann, din adamlarna ynelik baz kstlamalar kaldrd grlmektedir. Din adamlarnn ileri gelenlerinden Ayetullah Humeyni, yazd Kefl Esrar adl eserinde daha nce yaplan reform hareketlerini, kan kanunlar ar bir dille eletirmi ve bunlar yapan eski ah Rzay gasp olarak nitelendirmitir.

ahn bu tereddtl hali bir sre sonra eletirilerin kendisine ynelmesine yol amtr. Nitekim 1948 ylnda bir grup din adam, bir fetva yaynlayarak, kadnlarn dar alverie ktklar zaman pee takmalarn istemi ve buna uymayanlarn kt muameleye tabi tutulacan bildirmitir. Bu bir nevi ah hkmetinin otoritesine ve kanunlarna meydan okumak idi. ahn babakan brahim Hakimi, o zamanlar lml tutumu ile bilinen ve din adamlarnn politika ile uramalarn uygun grmeyen Ayetullah Muhammed Msavi Behbaniye bavurarak, pee takmayan kadnlarn sokaklarda saldrya uramalarn engellemesini istemitir (Balbay, 2006, s:214).

ran hkmetinin mollalarla pazarla giriir duruma gelmesi din adamlarn daha da cretkar hale getirmi ve nihayet ahn Tahran niversitesini ziyaretini frsat bilen bir grup militan din adam protesto ile aha saldrmtr.

O gnlerde, olduka aktif, gerektiinde militan olabilen, radikal din adamlar grubunun banda bir lider, arln hissettirmeye balamtr. Bu, Hccetlislam Ruhullah Msavi Humeyni idi. Kum ehrinde, din adamlarnn szcln de yapmaya balayan Humeyni, hem eski ve hem de yeni ahn yapt icraat aka eletirmeye balamtr (Balbay, 2006, s:214).

Humeyni, halk ynetime kar kkrtarak din arlkl bir ynetim kurulmas ynndeki faaliyetleri sonucunda, 4 Aralk 1964te Trkiyeye (Bursa) srgne gnderilmitir. Bursada 10 ay kalan Humeyni, Ekim 1965te Iraka (Necef) ve bir sre sonra da Fransaya gitmitir. Bu srgn hayat, 1978 sonlarna kadar devam etmitir (Balbay, 2006, s:215).

193

Resim 34: Humeyni Fransada

Humeyni, srgne gnderildikten sonra, Kum ehrinde brakt kendisine bal arkadalar Muntazeri ve Rafsancani ile irtibatn devam ettirmitir. Bunlar araclyla randa olup bitenleri gn gnne renen Humeyni, ah hkmetini eletirmeye devam etmitir. Bunun bir ksm basl brorler, bir ksm da videokasetler halinde rana sokulmutur. Kendisi Fransada olmasna karn, Humeyninin yrtt bu kampanya son derece etkili olmaya balamtr.

ah ve hkmeti, Humeyniye kar ne yapacaklarn ve ne gibi tedbir alacaklarn adeta bilemez hale gelmilerdir, ite bu aknlk devrinde, ahn ve SAVAKn, srf mollalarn dikkatini baka noktalara ekmek iin tehlikeli bir oyun oynamaya baladklar grlmektedir. Din adamlarn manen tatmin iin, Trkiye ile Irak hedef olarak gstermeye balamtr. Bu hareketi ile ah, adeta Safeviler devri ile Kaarlar devrinde oynanan kanl oyunlara yeniden balama eilimi gstermitir. Sonuta ah hkmeti, her iki komu lkeye, propagandistler gndermeye balamtr.

Deiik sfat ve klklarla Trkiyeye gelen propagandistler, zellikle Dou Anadoludaki baz kasaba ve kylerimizi sk sk ziyaret etmeye balamlardr. Bu ziyaretler sonunda aldattklar baz ailelerin ocuklarn randa din eitimi yaptrmak vaadi ile Kum ehrine gtrmeyi baarmlar ve randa eitilen bu gen mollalar peyderpey geri gnderilerek Trkiye

194

Cumhuriyeti aleyhine almaya balamlardr. Vatandalarmz arasnda, tpk Humeyni rannda olduu gibi radikal dini grler yaylmaya balamtr. Ancak bu tehlikeli oyun ortaya knca, ah hkmeti, Trkiyenin tepkisinden korkarak, Kum ehrindeki Trk genlerini snr d etmitir (Balbay, 2006, s:215-216).

Bu arada Humeyni dardan, arkadalar ise ieriden, aha kar yrttkleri mcadeleyi btn hzyla srdrmlerdir. Ulusal dzeyde protesto hareketlerini organize edip ynlendirecek hibir rgtlenme yok gibi gzkrken, mollalar, camiler, din okullar ve gezgin din adamlar sayesinde oluturduklar yap ile olaylarn denetimini adm adm ellerine geirmilerdir.

lke dzeyine yaylm camiler devrimci propaganda, mcadele ve rgtlenmenin birer halkas ve yerel dzeyde siyasal muhalefeti rgtleyen merkezler haline gelmilerdir. Camiler etrafnda kurulan yzlerce komite, siyasi olaylar rgtlemitir. Bu iliki a iinde retilen politikalarn daha uzaktaki kitlelere tanmasn gezgin vaizler yapmtr.

Bu mekanizmay organize eden ve yrtenler, din kurumlarnda ve zellikle Humeyninin havzasnda yetimi gen din adamlar ve din okulu retileriydi. Nihayet ah, bu mcadelede pes eden taraf durumuna dmtr. lke iinde aleyhinde yaplan gsterilerin artmas ve kanl bir ekle dnmesi zerine ah, tahtn ve ran 16 Ocak 1979da terk etmek zorunda kalmtr.

1 ubat 1979 gn, Ayetullah Humeyni, Paristen Tahrana dnm, 16 ubat 1979da ise aha bal btn kuvvetler tasfiye edilerek lke Humeyninin kontrolne gemitir (Balbay, 2006, s:216-217).

195

Resim 35: Humeyni ve ah: ki dman

Ayetullah Humeyni, aha muhalefet eden ruhani ve siyasi bir kiiydi. ahn politikalarna ynelik eletirinin varlndan ziyade, iddetinin muhalefetin devrimci boyutunu belirleyen lt olduu lkede Humeyni rakipsizdi. ahn 1963 ylndaki Ak Devrimine ve 1964 ylnda srgne gnderilmesiyle sonulanan randaki Amerikal danmanlara ayrcalkl haklar verilmesine iddetle kar kmtr. Birok lider ahn petrodolarlarndan ykl miktarda rvet kabul ederken, o halkn gznde temiz olarak kalmaya alm, tek bana da olsa, monarinin gayri meru olduunu aka sylemekten ekinmemitir. Uzlamaz siyaseti, devrimci iddete verdii onay, alt snflarla iletiim kurmakta ve onlar ynlendirmekteki stn yetenei, ileri ya ve halkn nazarndaki sade yaam tarzyla birleince, aha muhalefetin yaayan simgesi haline gelmi devrimci hareketin kktenci kimlii belirginletike ona olan rabet de artmtr. Grevler, onun emri ile balam ve yine onun emri ile sona erdirilmitir (Atay, Avrasya Dosyas; ran zel, Sonbahar 1999, s:132).

Ayetullah Humeyni ak seik bir biimde sosyal ve siyasal etkinlikler asndan gemite yaanm olan bir modele geri dn savunmakta ve ada dnyada kabul grm olan hemen her eyin reddedilmesini nermektedir. Bu trden tarihsel ve ideolojik geriye dnler dier devrimlerde ve milliyeti hareketlerde de grlmtr. Ancak randaki durum bunun da tesindedir, nk bu geri dn btn bir devrimci programn

196

temelini oluturmaktadr (Atay, Avrasya Dosyas; ran zel, Sonbahar 1999, s:132).

Humeyni bat tketim mallarn reddeden ve inananlarn kendilerini bylece daha ok dine adayabilecekleri bir ortamda yaamalarn salayacak olan kendi genelletirilmi sade yaam lksne uygun bir biimde, toplumun maddi isteklerini azaltmaya almtr.

Humeyni, Hz Aliden balayp Caferi mezhebi olarak sistemleen slamc grleri, tarihsel siyasal ve toplumsal boyutuyla irdeleyerek, ayn zamanda, rann ideolojik adan blgesinde bir denetim kurmasn da hedeflemek suretiyle, slamn Snni ve Hanefi yorumuyla, ran iasnn tarihsel bir hesaplama iine girmesini hedeflemitir (Atay, Avrasya Dosyas; ran zel, Sonbahar 1999, s:147).

Humeyni rejimi, devlet ynetiminde ia akmn bir dinsel dikta ideolojisi olarak kullanmtr. Bu anlaya gre gerek slam ia mezhebidir. slam devleti ia devletidir. ia anlay devlet ve toplumun ynetilmesinin ilkelerini iermektedir. iay ancak imamlar yorumlayabilir. mamlarn verdii karar devlet ynetimi iin esastr. iaya iman etmek balca grevdir. mamlar gemi ve gelecek her eyi bildikleri iin onlarn izinden gitmek her Mslman iin zorunlu bir grevdir. ran slam rejiminin dayand bu ilkeler, ia hareketini amzn nde gelen dikta rejimlerinden birisi durumuna getirmitir.

mamlar bir grup olarak, gerek Mslmanlkta olmayan Hristiyanlk benzeri bir ruhban snfnn randa olumasna ve bu snfn ynetimde tek bana etkin olmasna yardmc olmulardr. mamlar da tpk Papazlar gibi Kutsal Kitabn okunup yorumlanmasnda bir snf olarak, ayrcalkl dzeye gelmilerdir. Bu durum Humeyninin nderliinde yaplan ran Anayasasnda Velayet-i Fakih maddesi ile yasallatrlmtr. Devletin btn ynetim, yasama ve yarg yetkileri mamlardan oluan bir Rehberlik urasna devredilmi, bylece bir gler birlii rejimi yeni slam rejimi ile beraber rana

197

getirilmitir.

mamlarn tpk peygamberler gibi gnahsz insanlar kabul ran rejimini halkn gznde kutsallatrm ve

edilmesi ve Kutsal Kitabn bilinmeyen yerlerinin sadece onlar tarafndan aklanabilecei inanc, bylece rejim kendisine ok salam bir toplumsal taban yaratabilmitir. ran rejimine bu nedenle, Mollari ad verilmektedir (een, Avrasya Dosyas; ran zel, Sonbahar 1999, s:349).

randaki Humeyni rejiminin komnizme, Hristiyanla, ateizme ve laik devlet anlayna kar olduu bilinmektedir. Bu rejim, ran halkna belli dorultuda bir ruh vermi ve kiilik kazandrmtr. Byk devletlere meydan okuyuu ile de dikkati eken Humeyni devrimi, ranllara dini ynde bir bilin kazandrm olmakla beraber, eskiye dn, dinin devlet ilerine karmasn ve eriatl tercih etmesinden dolay, lkesinde geriye dn hzlandrmtr (Memi, 2002, s:165).

Bu konuyla ilgili son birka hadiseden bahsetmek gerekirse, Mays 2007 banda meydana gelen, Ahmedinecadn2 el pme krizini hatrlatmakta fayda vardr. Ahmedinecadn kendisinden ok ok yal bir bayann elini pmesi ile ilgili olarak Hizbullah gazetesi, Mslman ranllar, 1979dan bu yana eriat yasalaryla elien byle bir hareket hatrlamyor. Bu tr ahlakszlklar dini ve kutsal deerlerin ihlal edilmesi sonucunu dourur ifadesini kullanmtr. Yal kadnn elinde eldiven olduu, bannsa eriat kurallarna uygun ekilde kapanm olduunu belirten baz uzmanlar ise ran liderinin kadnn tenine temas etmediini savunmaktadrlar (NTV, 04.05.2007).

Buna benzer baka bir olay ise yine Mays 2007 ortasnda meydana gelmitir. Yar resmi Fars Ajansnn bildirdiine gre, havaalanlar emniyet mdr General Mahmud Botekan, Kt rtnen 50 kadnn slami kurallara uymadklar iin i ve d hatlarda uaa binmeleri yasakland demitir. Bu sre zarfnda havaalanlarnda polisin 17 bin 135 kadna eriata tam uygun olarak giyinmedikleri gerekesiyle uyarda bulunduunu ve
2

Ahmedinecad hakknda detayl bilgi iin Baknz: EK-4

198

bunlardan 850sinin bir daha ayn biimde giyinmeyecekleri ynnde yazl taahht verdiklerini belirten polis efi, kurallara uygun giyinmeyen 80 kadn ile 50 erkein dosyalarnn adli makamlara gnderildiini sylemitir. randa, eriat kurallarna gre giyinmeyen kadnlar polis tarafndan giysilerini dzeltmeleri ynnde uyarlmaktadr. Daha nce alnan karar uygulamaya koyan polis, bata bakent Tahran olmak zere lkenin tm kentlerinde giysi denetimlerini sklatrmtr. Dar manto, ksa pantolon ve bedene yapan elbise giyen ve salar gsteren barts kullanan kadnlar, polis tarafndan durdurularak uyarlmakta ve uygun giyinmeyen binlerce kadn karakollara gtrlmektedir (NTV-MSNBC ve Ajanslar, 14.05.2007).

02 Haziran 2007 tarihinde,

ran

ileri Bakan Mustafa Pr

Muhammedinin muta nikahn tevik eden aklamas lkede tartmaya yol amtr. Muhammedinin geici evlilik olarak tanmlanan ve birka saatten birka aya kadar srebilen bu evlilii genlerin cinsel sorunlarna zm olarak nermesi, kadn milletvekillerinin ve insan haklar savunucularnn tepkisini ekmitir.

Bir kadn milletvekili, Sayn bakan acaba kzyla evlenmek isteyen birine, onun daha nce ka tane muta nikah yaptn sylemeyi tercih eder miydi? demitir. Bakana tepki gsteren dierleri de Bugn muta nikahndan doan ve babalar tarafndan reddedilen birok gayrimeru ocuk bulunuyor. Bu nikahlarn artmas halinde ok daha fazla byle ocuk dnyaya gelecektir. diye konumutur.

Snnilerin kesinlikle kar kt muta nikahn baz ii din adamlar kabul etmektedir. Kendisi de bir din adam olan Muhammedi, yapt konumada, slamn Tanrnn iine ehvet koyduu 15 yandaki bir gence kar umursamaz olmas mmkn olabilir mi? diyerek herkesi artmtr.

Muhammedi, geici nikahn, evlilik d cinsel ilikinin kesinlikle yasak olduu lkede genlerin cinselliklerini tatmin etmeleri iin gerekli olduunu savunmutur. randaki kadn haklar savunucularndan adi Sadr da ran

199

yasalarnda muta nikah var. Ancak toplumda bu kesinlikle fahielik olarak grlyor. Bunun tevik edilmesi doru deil diye konumutur.

randa geinmek iin pek ok kadnn para karlnda seks amacyla bu yola bavurduu ve mterileri ile muta nikah kydna da dikkat ekilmitir (Sabah ve Hrriyet, 03 Haziran 2007).

2.6. Politikas

1906-1979 Yllar

Arasnda

ran

ve

2.6.1. Genel

Son yllarda ran ile Yunanistan arasndaki ilikilerde belirgin bir gelime vardr, iki lke dileri bakanlar arasnda sk sk yaplan karlkl ziyaretlerle ortak siyasetler belirlenmitir. Yunanistan, rann Avrupadaki kt imajn silmek ve ran-AB lkeleri arasndaki ilikilerin gelitirilmesinde arac olmay stlenmitir. Buna karlk Yunanistan, Trkiyenin Kafkaslar ve Orta Asyaya ulaan yollar zerindeki kpr roln rana yklemeyi hedeflemitir. Yine iki lke dileri arasnda yaplan ibirlii ile Bosna-Hersek zerinde iki lkenin etkinliini salamay amalayan almalar yaplmtr.

Bu amala Tahran ve Atinada sk sk zirve toplantlar yaplmtr. Trkiye ile Yunanistan arasndaki Yunanistan ilikilerinde hakl ortaya karr kan bir kizce Kayalklar krizinde de sergilemesi iki lke destek rann tavr ilikilerinin vermeyi

gelitirilmesinde dier bir amac da ortaya koymaktadr. Yani iki lke Trkiye ile sorunlarda birbirlerine kararlatrmtr. Ayrca iki lke arasnda kltrel ve ekonomik alanlarda gelimekte olan iyi ilikiler de mevcuttur (Balbay, 2006, s:225).

ran, KKTCni (Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti) de tanmamtr. GKRYni (Gney Kbrs Rum Ynetimi) Kbrsn tamamnn hakimi olarak grmekte ve Kuzeydeki Trk kuvvetlerini Rum gzl ile deerlendirerek

200

igalci kuvvet olarak nitelemektedir. ran, gerek Ortadoudaki terrizme salad destei ve gerekse kendi lkesine Avrupann gznden karabildii silah ara ve gerelerinin bir ksmn, her trl illegal faaliyetin merkezi durumundaki GKRY zerinden salamaktadr, rann, GKRYde daimi ve geici ticaret fuarlar almaktadr. ran ve GKRYnin bykeli seviyesindeki karlkl daimi temsilcileri, mevcut ilikileri daha iyi bir seviyeye tamak iin youn bir alma iindedirler (Balbay, 2006, s:225).

rann ticari ilikilerde bulunduu lkelerin banda, ihracat ynnden Japonya, talya, Yunanistan, Fransa, ispanya, Gney Kore gelmekte olup ithalatta ise Almanya, talya, Japonya, Birleik Arap Emirlikleri, ngiltere ve Belika ba ekmektedir.

ran ekonomik gelime iin dier lkelerle iyi geinmek zorundadr nk ekonomik kalknma iin gerekli kaynaklar ancak bu lkelerden salanabilir. Ayrca ran bir lkenin yardmyla bir nkleer silahlanma program balatrsa, uranyumun gerek zenginletirilmesi gerek ayrtrlmas iin birok yatrm yapmak zorunda kalacaktr. Nkleer silahlanmada teknoloji dardan gelecei iin savunma sanayisine de bir katks olamayacak ve yaplan onca harcamaya ve yatrma ramen isizlik azalmayacaktr. Ayrca nkleer teknoloji almn gerekletirmek de zordur (Farhi, 2001, s:44).

rann d politika dengelerinde, Batnn ekonomik/askeri/siyasal basklarna mukabil olarak, 1980 sonrasnda Kk eytan Rusya ile kurduu ilgin ittifakn meruiyet yz de, ideolojik ynleriyle elikiler arz etmektedir. Zira rann haksz bir ekilde Bat ve Asya Dnyasna kar, ABDnin Mttefiki olan Trkiyenin srail ile ibirliinin, slamiyet e kar bir hareket olduunu ileri srmesine mukabil, Rusya ve srail arasndaki ilikiler, her dnemdekinden ok daha iyi seviyelerde ve geni kapsaml mahiyete sahip konuma ykselmitir, nitekim Moskovadaki srail Lobisi, Avrasya Blgesinde iki lke arasnda yeni ibirlii araylarn srdrrken, te yandan da sraile g eden Rus Musevileri, srailde gl bir bask grubu oluturmulardr. 1967de en dk seviyeye inen Rusya- srail mnasebet-

201

leri, 1993de Bakan Gorbaovun Rus Musevilerinin

sraile glerine

msaade etmesi ile yeni bir sre balamtr. Bu yapsal deiim, ABDdeki Musevi Lobisinin benzerinin Moskovada tesisine n ayak olurken, Rusyann Siyasal slam karsndaki gvenlik tehdidine kar mterek ibirlii imkanlarnn nc ayan tekil edecek, Ben Gurionun Merkez-Kenar teorisi erevesinde, rann bu gelimelerden etkilenerek, ideolojik ve siyasal atmalarn yumuamasna da ayrca rol oynayabilecei ileri srlmtr (Middle East Quarterly, Volume: 3, 1995).

rann Avrupa ile mnasebetlerinin, rann jeopolitik yaps ve slam Dnyas ierisindeki pozisyonu ile ekonomik ve politik potansiyeli asndan nemli nceliklere sahip olduunu belirten ran Dileri Bakan Yardmcs Mrteza Sarmadi, geleneksel ve kltrel farkllklara ramen, ran ve Avrupa arasnda, karlkl eitlik, ibirlii ve sayg kapsamnda nemli admlar atlabileceini belirtmitir.

rann yenidnya dengeleri ierisindeki uluslararas yapda yeni bir gei sreci yaadn ifade eden Sarmadi, Avrupa ile ibirlii ve diyaloga hazr olduklarn, bu balamda, talya, Fransa, spanya ve Yunanistan ile dostane ibirlii zeminlerinin mevcudiyetine de dikkat ekmitir. ngilterenin bu sre ierisinde, gerek iki lkenin gemiten gelen geleneksel ilikileri, gerekse AB bnyesinde, yeni diyalog atmosferinin glendirilebileceini ileri srmtr.

Hazar Denizinin hukuki statsne de deinen Sarmadi, Rusya ve Kazakistann Hazar Denizi dibinin kaynaklarnn mtereken kullanm yolunda mesafe kaydettiklerini, Azerbaycann aksine, rann mterek paylam grn ve Hazar Denizi ve deniz dibinin askerden arndrlmas ve kyda lkeler dndaki lkelerin mdahalesi olmakszn Adil ve Eit bir paylamn yrrle konmas gerektiini de belirtmitir. (Afternoon Daily, 02.06.1998)

202

2.6.2. ran ABD likileri

Amerika Birleik Devletlerinin Ortadou politikas 5 Ocak 1957de ilan edilen Eisenhower Doktrini ile oluturulmutur. Doktrin, Ortadouda ba gsteren komnizm tehlikesine kar blgedeki lkelerin askeri ve ekonomik olarak desteklenmesini nermekte ve ngiltereden boalan roln kendileri tarafndan doldurulmasn amalamaktadr. Doktrinle birlikte bakan Eisenhower, Kongrenin de onayyla, Amerika Birleik Devletleri yardm isteyen herhangi bir Ortadou lkesinin bamszln korumak iin silahl kuvvetlerini kullanacan ilan etmitir. Bu doktrin, on yl nceki Sovyet etki alannn genilemesine kar direnmeyi ya da bunu denetim altna almay amalayan Truman Doktrininin bir devam niteliindedir ve Sovyetlerin bar iinde bir arada yaama politikasnn bir aldatmaca olduunu, bunun bir yaylma politikas olduunu savunmaktadr (Dedeolu, 2002, s:53).

ABDnin Ortadouya stratejik ilgisinin nedenleri sralamak gerekirse; Dnyada bilinen rezervlerin 2/3n oluturan Ortadou petrolleri ve Iraka ynelik harekat icra edilmesi ve Irakta ABD yanls bir ABD karlarn korumak zere blgede yeterli askeri g randan kaynaklanan tehditler, Ortadouda kitle imha silahlarnn ve balistik fzelerin yaylma srail devletinin bekas, iddet kullanan dini ve etnik hareketler, Ortadou Bar Srecinin baarya ulatrlmas ihtiyac, Su vb. doal ve ekonomik kaynaklarn datm ile ilgili

buna ulaan deniz yollarnn ak bulundurulmas, ynetim kurulmas, bulundurulmas gerei,

istidad gstermesi,

anlamazlklar, Blge lkelerinin petrolden saladklar gelirlerin ar silahlanma iin kullanlmasnn nlenmesi.

203

ABD, yukardaki erevede Ortadouda ileride konulandrlm silahl kuvvetlerinin mevcudiyetini idame etmekte ve gerektiinde sratle reaksiyon kabiliyetini elinde bulundurmakta, ayrca blgede gvenlik konusunda ortaklklar kurmaya, ekonomik ve kltrel balar gelitirmeye ve blgedeki ihtilaflarn, daha fazla genilemeden, halledilmesine almaktadr. ran ile ilikilerinin bu erevede ele alnmas gerekmektedir. Lakin ABD- ran ilikilerinin seyri, ABD iin ran listenin bana getirmektedir.

ABD, rann Basra Krfezinde hakimiyet salama ve radikal slami gler zerindeki nfuzunu geniletme ihtiras iinde olduunu kymetlendirmektedir. Bu maksatla, rann elinde mevcut, yeralt faaliyetleri ve terrizm dahil, btn imkan ve vastalar kulland bu tehditlerin, sadece Krfez blgesinde deil, Msr, Sudan, Cezayir, Lbnan, eski Yugoslavya, yeni bamszlklarn kazanan Kafkasya ve Orta Asya gibi uzak lkelerde de geerli olduu ileri srlmektedir. rann, Ortadou Bar Srecine de kar kt ve bara muhalif iddet taraftar gruplara her trl destei salad iddia edilmektedir.

ABD kymetlendirmelerine gre,

rann konvansiyonel imkan ve

kabiliyetlerindeki tehditler, nmzdeki yllarda da srecektir. Ancak rann son zamanlarda denizaltlar, taarruzi rolde kullanlan uaklar ve gemilere kar kullanlan fzeler satn almas, Hrmz Boaz civarndaki durumu, ihtilafl adalara kuvvet yerletirmesi, bu lkenin Krfeze giren ve kan ticari gemilere tehdit oluturma kabiliyetini artrmay ngrd eklinde yorumlanmaktadr. rann ayrca uzun vadede kimyevi, biyolojik ve nkleer kitle imha silahlarn ve atma vastalarn gelitirme gayreti iinde olduu, bunun da blgedeki istikrar bozaca ve muhtemelen ABDnin, blgedeki karlarn kuvvet kullanma suretiyle korumasna yol aaca belirtilmektedir. Bu yzden ABD, rana gelimi silahlarn veya teknolojilerin transfer edilmesine kar kmaktadr. ABD, rana ticari, mali ve askeri ynden destek verilmemesi, petrol ve doal gaz boru hatlarnn bu lkeden geirilmemesi yolunda uluslararas ortama arda bulunmaya devam etmektedir.

204

ABD, ran ile ilikilerinin gelitirilmesini, rann terrist gruplara desteini kesmesine, Ortadou Bar Srecine muhalefetini durdurmasna ve kitle imha silahlar gelitirme faaliyetlerine son vermesine irtibatlamtr.

ABDnin Ortadouya ynelik endie kaynaklarndan birini de, Souk Savan sona eriinden bu yana, radikal slami hareketlerin Bat demokratik dnyas iin balca tehlikeyi oluturduu inanc tekil etmektedir. ABD, bunun medeniyetlerin atmas olduu iddialarn reddetmekte, gerek atmann medeniyetlerin kendi iinde, ar ve lml gruplar arasnda olduuna inanmaktadr. ABD, Ortadouda ran, Irak, Libya ve Suriyeyi terrizmi destekleyen lkeler listesine dahil etmekte, ran, ayrca, radikal slam politikasna sahip bir lke olarak gstermektedir.

ran-ABD ilikilerini sadece son dnemdeki nkleer kriz etrafnda deerlendirmek yanl olur. Geni perspektiften bakldnda iki lke arasndaki ilikilerde eyrek asrlk aralklarla paradigmal dnmler yaand gzlemlenebilir. 1953'teki Musaddk Darbesi ve 1979 ran slam Devrimi iki lke ilikilerindeki temel dnm noktalardr. ran'n reformcu Cumhurbakan Muhammed Hatemi de kendi dneminde (1997-2005) Batyla diyalog kurmaya alm, ancak 11 Eyll saldrlar ve Irak'n igalinin ardndan ran-Amerika ilikileri artan bir gerginlik srecine girmitir.

Son olarak 2002 ylnda ran'n UAEA (Uluslararas Atom Enerjisi Ajans)'nn bilgisi haricinde nkleer silah yapmnda kullanlabilecek uranyum zenginletirilmesi iin Natanz'da uranyum zenginletirme ve Arak'ta ar-su tesisi ina ettiinin ortaya kmas ilikilerin daha riskli bir hal almasna neden olmutur. Bunda Amerika'nn Irak igalinde direnii kontrol altna alamamasnn ve ran'n Geniletilmi Ortadou Projesi iin nemli bir engel tekil etmesinin de rol byktr. Girilen son srete her iki taraf da gerginliin dozunu artrarak son kozlarn oynamaktalar. ABD- ran ilikileri ya radikal bir biimde dzelme srecine girecek ya da gerginliin bir noktada patlak vermesiyle taraflar birbirlerinin karlarna daha somut ekilde zarar vereceklerdir. ABD son hamlesiyle BM Gvenlik Konseyi Daimi yeleri ve

205

Almanya'y da yanna alarak ran'a teklifte bulunmutur. ran eer bu hamleyi kabul etmezse bunun bir adm sonras daha somut yaptrmlar olacaktr. Bu adan ran'n manevra alan olduka daralm grnmektedir (SETA ran Dosyas, Temmuz 2006, s:32-33).

ranllarn Amerikallara kyasla uzun ve kayda deer hatralara sahip olduu kliesi dorudur. Yani ranllar, ou Birleik Devletlerde az bilinen esasl bir ikayet listesini kolaylkla getirebilirler. Bunlardan en ok bilinenleri unlardr: (Kurzman, Avrasya Dosyas; ran zel, Sonbahar 1999, s:362-363)

ngilizlerin 1941 ylnda Alman sempatizan olan eski ah tahttan

uzaklatrp yerine ah Muhammed Rza Pehleviyi geirmeleri, Halk bir babakann 1953 ylnda randaki ngiliz petrol karlarn

milliletirerek tahtn gcne meydan okumasndan sonra ahn CIA tarafndan tekrar baa geirilmesi, ABDnin ahn gizli polis rgt SAVAK ikence ve gzetme

yntemleriyle eitmesi, Birleik Devletlerin demokrasi yanls sylemlerine ve nsan Haklar

sloganlarna ramen aha ve baskc politikalarna destek vermesi, ABDnin Tahran bykeliliinde diplomatik klf kullanarak CIA

brosu bulundurmas, ABDnin ran-Irak Sava srasnda Iraka uydu teknolojilerini ve zirai

yardmlar kapsayan destei, ABDnin uluslararas hukuku ve dier devletlerin hukuklarn gizli

operasyonlar yoluyla delme eilimi. ABD yrtme kurulunun 1986 ylnda ajanlarnn gittikleri lkelerden izin almalar gerekliliini kaldran emir buna rnek gsteriliyor ( ran parlamentosu da kendi ajanlar iin mukabele nevinden ayn ierikte bir kanun karmtr).

206

ABDnin 1988de 290 sivilin lmyle sonulanan bir ran yolcu

uan Basra krfezinde drmesi, ABD Kongresi ve Avrupa Parlamentosunun Irak balantl, slam

Cumhuriyetini ykmak iin ura veren, dini ve askeri bir rgt olan Mcahidin-i Halk (Halkn Mcahitleri) rgtn destekleyen nergeleri, 1995 sonlarnda slam Cumhuriyetini ykmak iin CIA btesine

aktan 18 milyon dolar yardm yapan House Speaker Newt Gingrich (R-GA) tarz ran kart hareketlerin varl. Devrim sonras ran-ABD ilikileri halen bir normalleme srecine girememitir ve zellikle ABD'nin Irak' igali ve son nkleer kriz iki lke arasndaki gerginlii yeniden trmandrmtr. ki lke arasndaki gvensizliin arka plannda ngiltere ve ABD'nin daha nce ran i politikasndaki mdahalelerinin etkisi gz ard edilemez. 1953 ylnda demokratik yollardan seilmi Musaddk iktidarnn Amerikan ve ngiliz destekli bir darbeyle alaa edilmesi nemli bir dnm noktasdr.

1979

ylnn Kasm'nda

ranl

renciler Tahran'daki Amerikan

bykeliliini basarak elilikteki personeli rehin almlardr. 52 Amerikal 444 gn boyunca elilikte rehin tutulmu ve bu olay ABD bakan Carter'in siyasi kariyeri asndan pahalya mal olmutur. Kriz srecinde Amerika'nn baarszlkla sonulanan bir kurtarma giriimi de olmu ancak Carter seimlerde Cumhuriyeti rakibi Reagan'a yenilmi ve bu konuda Amerikan kamuoyunda baarsz bir liderlik gsterdii izlenimi ortaya kmtr. Rehine krizi sonras iki lke siyasi ve ekonomik ilikileri askya almlardr. ran taraf ise sekiz yl sren ran-Irak Sava'ndan dolay ABD'yi ksmen sorumlu tutmutur. ABD ran'n uluslararas arenada izolasyonu iin elinden geleni yapmtr. ABD Kongresi 1996 ylnda ran-Libya Yaptrm Bildirisi'ni (ILSA) devreye sokmu ve ran' siyasi ve iktisadi adan yalnzlatrmaya almtr. Ayn dnemde ran ve Irak'a ynelik ifte evreleme politikasn (Dual Containment Policy) devreye sokmutur. ran ise buna kar bata Lbnan Hizbullah' olmak zere Amerika ve srail'in karlarna ters organizasyonlara maddi ve siyasi destek salamtr. ran zellikle reformcu

207

Cumhurbakan Hatemi dneminde Batyla diyalogun kaplarn aralam ve ayn dnemde ran'n Avrupal devletlerle ilikileri bir normalleme srecine girmitir. Hatemi'nin yapc giriimlerine ramen ran kendini "er Ekseni" ve "Haydut Devletler" listesinde bulmutur.

ran ile ABD arasnda, ran slam Devrimi sonras zaman zaman gerginleen dk younluklu kriz sreci aralksz yaanmtr. 11 Eyll sonras ABD'nin uluslararas arenada syleminin deimesi ran ile ilikilerini de olumsuz ynde etkilemitir. ran'n Natanz ve Arak'taki nkleer tesislerinin ortaya kmas, Afganistan ve Irak'n igali kriz srecini yeniden gerginletiren olaylar olmutur. Bundan sonraki dnemde her iki tarafn liderleri birbirlerine kar tavrlar ve sylemleriyle gerginlii artrmlardr. Sre iinde AB Troykas, UAEA, Rusya ve dier baz aktrlerin mdahaleleri olmutur ancak bu mdahaleler kriz srecinde yapsal bir dnm meydana getirerek '"istikrarsz bar" srecine ynlendirememitir.

2.6.3. ran ngiltere likileri

ran petrollerinin kefedilmesi, Ortadouya olan ilgiyi de beraberinde getirmitir. 20. yzyln balarndan itibaren randa denetimini kuran ngiltere, ran petrollerini de Anglo-Iranian Oil Company adli bir irket araclyla iletmitir ve bu iletme hakk en son ran ile ngiltere arasnda 29 Nisan 1933de imzalanan anlama ile dzenlenmitir. 2. Dnya Savandan sonra ran bu anlamann deitirilmesini istemitir. nk irketin rana dedii para ok az bulunmutur, bunun iin ek olarak yaplan 17 Temmuz 1949 Anlamas da ran memnun etmemitir. Bu srada Amerika irketlerinin Venezella ve Suudi Arabistan ile yaptklar anlamalarda, retimden elde edilen kar yari yarya paylalmaktayd ve ran da en az bu kadar hakki kendinde gryordu.

ngiliz irketine petrol isletme hakkini tanyan bu anlamann ran Meclisince de onaylanmas gerekiyordu ancak ran petrollerinin devletletirilmesini savunan, Milli Cephe grubu ve lideri Musaddk anlamaya

208

kar kmtr. Aralk 1949da Meclis tarafndan Anlamann reddi zerine randa petroln milliletirilmesi yolunda youn gsteriler yaplmtr. Gsterilerin Komnist Tudeh Partisi ile ar sac Molla Kaaninin fanatik iileri tarafndan desteklenmesi ile tepkiler daha da artmtr. Bundan sonra irket rana yzde 50 pay vermeyi kabul etse de milliletirme isteklerinin nne geememi ve ubat 1951de ran petrollerinin milliletirilmesi meselesi Mecliste ele alnmtr. Ancak Babakan Ali Razmanann, bu durumun ekonomik ve politik sebeplerle gerekleemeyeceini syledikten drt gn sonra camiden karken ldrlmesi olaylarn rndan ktnn bir gstergesi olmutur. Bunun zerine ran ah, Musaddk Babakanla getirmekten baka are bulamam ve Musaddkn Babakan olmasyla beraber de 30 Nisan 1951de ran petrollerinin milliletirildii kabul edilmitir.

Ebetteki bu durumdan en byk zarar gren ngiltere ksa sre iinde randaki bu gelimelere kar kmtr. ngiltere ve ran Hkmetlerinin kars karya kalmas, bir savan da habercisi oluyordu ve blgenin zaptiyesi olan Amerikann da bu duruma seyirci kalmas beklenemezdi. Nitekim Amerika arabuluculuk yapmak istediyse de, irketin verebileceini sylemesinden dolay ran petrollerini tekelinde karlk bulmamtr. bulundurmak istemesinden, rann ise ancak belli bir miktarn sat hakkini abalar Anlamazln srmesi zerine ngiltere baka yollar denemekten de geri kalmamtr ve ilk olarak, gzda vermek amacyla ran sularna bir kruvazr ve bir miktar askeri g gndererek gvde gsterisi yapmtr ancak 1921 ylndaki ran-Sovyet anlamas gereince Sovyetlerin isin iine girmesinden korkarak daha ileri gidememitir.

ngiltere- ran

ilikilerinin

bu

alt

balk

altnda

irdelenmesinden

kanlmtr. nk almann btnnde zaten bu ilikiye deinilmitir.

2.6.4. ran Fransa likileri

1979 ylnda Paristen kalkan ve Tahrana inen bir Fransz uandan inen Humeyni randa rejimin deimesini salamtr. Fransada kald sre

209

boyunca randa meydana gelen hadiselere yn vermitir. 70'li yllar boyunca srgnde olan Humeyni'nin bizzat Franois Mitterand'ca korunmu olmas ve bir Paris banliysnde barndrlm olmas btn dnya tarafndan bilinmektedir.

Humeyni, Paris'in Nofel L ato kynde bulunduu dnemde, dnyann drt bir yanndan gelen yzlerce gazete, dergi, radyo ve TV muhabiriyle rportajlar yapmtr.

1979'daki

Humeyni'nin

Tahran'a

yzbinlerce

kiinin

tanklnda

gerekleen dnnde ekilmi klie tarihe gemitir: Air France'n uann kapsnda, rayban gzlkl bir Fransz pilot Humeyni'ni uurlamaktadr.

Resim 36: Humeyni rana bir Fransz ua ile getirilmitir.

ran slam Cumhuriyeti askeri yaplanmas srasnda Fransz sava sanayiisinden istifade etmi; otomotiv sanayisinin gelitirilmesinde de hep

210

Franszlarla ibirliine gidilmitir. Petrol rafinelerinde de Elfin yatrmlar mevcuttur. Bilindii gibi Fransz diplomasisi buna benzer bir siyaseti avuesku rejimini destekleyerek de uygulamtr.

Ahvaz kentinde, Karun rma kysnda Fransa, iki nkleer reaktr 1970li yllarda yapmay taahht etmi ve 1974 ylnda ran bir Fransz firma ile (Frama Home) bir anlama yapmtr. Bu anlamaya gre, firmann iki adet 95 megavatlk basnl su reaktr yapmas planlanmsa da, 1979 devriminden sonra bu anlama lavedilmitir (Balbay, 2006, s:39).

Isfahan Nkleer Teknoloji Merkezi, 1970li yllarn ortalarnda Fransann yardm ile Buehr reaktr personeline eitim vermek iin yaplmtr.

Halen, bata Fransz Peugeot ile G. Korenin Daewo firmalar ile anlamal montaj retimi devam etmekte olup, randa 2000 ylnda sekiz ayr cins ve modelde toplam 300.000 adet otomobil retilmitir (Balbay, 2006, s:255).

ABDnin Afganistana askeri mdahalesinden sonra, Fransz- ran ortak yapm akn Kpekler isimli sinema filmi btn dnya kamuoyu tarafndan merak edilmitir. Bu filmde aka ABD eletirilmekte ve yaptklar eyin aptalca ve ahlakszca olduu vurgulanmaktadr.

Bunlardan daha da nemli bir husus vardr. ran slam Devrimini gerekletiren kiilerin neredeyse tamamnn hayatna gz atldnda Fransada eitim grd, Fransz ynetimi tarafndan bir ajan gibi kullanld grlmektedir. Zaten devrimden sonra ou Fransaya kamtr. Bu konuya aklk getirmek ve ran-Fransa ilikilerinin ne dzeyde olduunun anlalabilmesi iin hazrlanan EK-3te devrimin mimarlarnn ksa biyografileri yer almaktadr. Zaten hazrlanan bu almann amalarndan birisi de; Fransa-Almanya merkezli Avrupann ABDnin yakn zamanda yklmasn arzuladnn ortaya konulmasdr.

211

2.6.5. ran Almanya likileri

1905-1911 devriminden sonra kurulan ilk demokratik, laik ran devleti parlamenter bir ynetim, zel mlkiyet ve kapitalist gelimeyi hedef almt; ancak ksa srede dnemde ngiliz ngiliz ve Rus entrikalarnn kurban olmutur. Bu petrol kar gruplar hakimiyetlerini kurmakta

gecikmemilerdir. ngiltere, randaki tutucu glerin savunmasn stlenmi ve ksa srede ranl milliyetiler ve demokratlar iin emperyalist dman haline dnmtr. 2. Dnya Sava srasnda Nazi Almanyasna beslenen byk ran sempatisinin arka plan bu sebebe dayaldr (Noreng, 1998, s:234).

ngiliz etkisini dengelemek iin Rza ahn Almanya ile ilikisini gelitirmesinin sonucunda 1930larda bu devlet rann en byk ticari partneri haline gelmi, lkedeki Alman teknisyenler ve danmanlarn saysnda dikkat ekecek boyutlarda art olmutur. Nitekim 2. Dnya Savann balamasyla ran rahatszln aklam olsa da Rza ahn Almanyaya olan sempatisi, ngiltere ve Sovyetler Birliinin bu devletten kukulanmasna yol am ve 1941 Hazirannda Almanyann SSCBye saldrmasyla beraber, Sovyet Rusyaya yardmn ulatrlmas amacyla Austos aynda ran, ngiltere ve Sovyetlerin ortak igaline uramtr.

ran ordusu igale engel olamad gibi ksa de km, igalden bir gn sonra hkmet dalm ve hi olmazsa Pehlevi hanedanln korumaya alan Rza ah 16 Austos 1941de tahtn olu Muhammed Rza Pehleviye brakarak lkeyi terk etmitir. Gney Afrikaya snan Rza ah, 1944te lnceye kadar burada kalmtr. ran 1. Dnya Savanda olduu gibi 2. Dnya Savana da yabanc gler tarafndan igal edilerek blnm bir vaziyette girmekte ve 1907deki gibi bir kere daha lke iki igal blgesine ayrlmtr. Ancak ABDnin de savaa katlmasyla 1942de ranla bir anlama yaplarak igal stats ittifak grnts erevesinde ibirlii biimine dntrlmtr. Buna gre, savan bitiminden itibaren alt ay iinde ngiltere, SSCB ve ABD randaki askeri glerini ekeceklerdi.

212

rann sava srasnda bu ekilde igale uramasnn temel nedenleri, sahip olduu petrol zenginlikleri, nemli bir petrol blgesi olan Basra Krfezine gei yolu zerinde bulunmas ve Sovyetlere yardm ulatrlmasnda gerekli bir ulam yolu olmasndand. Bu zellikleri dolaysyla bir baka devletin safnda yer almasnn veya baka bir lke tarafndan igal edilmesinin yol aabilecei olumsuzluklar bu lkenin ikide bir igal edilmesine neden olmutur (Ar, 2005, s:200-201).

Buehr Nkleer Santralinin yapmna 1970li yllarda balayan Alman Siemens firmasnn bundan vazgemesi, daha sonra da Irak ile yaplan savata Irak Hava Kuvvetlerinin bu reaktr byk lde hasara uratmas sonrasnda ran, byk bir araya girmesine karn, 1995 ylna kadar bir ilerleme salayamamtr (Balbay, 2006, s:37).

2.6.6. ran Rusya likileri

rann Orta Asyada gvenlik politikalarnda Rusyann nemi gz ard edilemeyecek derecede yksektir. Orta Asyada siyasi ve iktisadi anlamda etkinlik kaygsnda olan ran, jeopolitik konumunun avantajlarn her zaman vurgulamaktadr. Hazar Denizi kaynaklar ve boru hatlar konusunda kar atmalar ierisinde olsa da, gvenlik kayglarndan dolay ABDye kar bir denge unsuru olarak Rusya ile yaknlamaktadr. zellikle nkleer teknoloji konusunda Rusya ile ilikileri olan ran, son dnemlerdeki tm sert aklamalarna kar, blgede caydrclk (deterrence) unsuru olarak nkleer almalarna devam etmektedir (IRNA, 22.05.2005).

1995 ylnda bir Rus gazetesinin de aka ortaya koyduu zere Rusyann ran ile ili kileri sadece ekonomik kazanlara dayanmamaktadr. Rusya iin stratejik blgeler olan Kuzey Kafkaslar ve Tacikistanda muhalif Mslmanlarla rann yaknlamas gelecek adna problem yaratacaktr. Dolaysyla mttefik bir ran ayn zamanda Rusyann bu blgelerdeki karlar asndan da ok nemlidir. Bunun yan sra NATOnun douya doru genilemesi ile kendi blgesinde muhtemel bir tehdit alglamasnda olan

213

Rusya iin ran sahip olduu jeostratejik konumuyla da blgede kritik bir lkedir. Btn bunlarn tesinde Rusya her zaman geleneksel mttefiklerine silah satarak ve askeri ibirlii yoluyla blgesel konumunu glendirmeyi hedeflemitir.

rann Rusya ile olan ili kileri gnmzde genel itibariyle gvenlik perspektifinde gelimekle birlikte son yllarda farkl alanlarda da yaknlamalar mevcuttur. ran 2002 ylnda Rus petrol irketlerini Katar ile ortak olan Gney Pars doal gaz blgesine davet etmi ve bu da Rusyann, rann Gney Hazar blgesindeki enerji sektrne dahil olacann iaretlerini vermitir. Rusya ve Hindistan limanlarn ran yoluyla birletirme projesi ran ve Rusya arasndaki bir dier yaknlamadr. Ancak bu proje iin yeni yollar ve yeni demir yollarnn yaplmas gerekmektedir ki bu da rann finansal durumuna ve dolaysyla da petrol fiyatlarna ok baldr. Nitekim ran hkmeti yllk gelirlerinin % 80ini petrol gelirlerinden salamaktadr. Dolaysyla uluslararas finansal kurulularn destei olmadan Kuzey-Gney Koridorunun gereklemesi ok muhtemel grlmemektedir. Dnyann gelecekteki enerji kayna olarak deerlendirilen doal gaz da gelecekte ranRusya ilikilerinde nemli bir yere sahip olacak gibi gzkmektedir (Afrasiabi and Maleki, 2003, s:261).

Sonu itibariyle iki lke bulunduklar blgede elien karlara ramen ortak karlar etrafnda yaknlamalarn srdrmektedirler. Rusya ve ran, Azerbaycan ve Grcistann ABD ve NATO ile yaknlaan ilikilerinde endielenmekte, Trkmenistann doalgazn tamak iin Trkiye yoluyla bir Trans-Hazar doalgaz projesi ortaya atlmasndan rahatsz olmakta ve blgede ABDnin etkisinin genilemesine kar kmaktadrlar. te yandan, ran gibi Rusyada Orta Asya ve Trans-Kafkasya blgesinde ABDnin karlarna uygun yeniden yaplanmalarn ortaya kmasndan rahatsz olmutur. Bunlarn bir sonucu olarak, bugn ran Ermenistana yaknlamakta ve Rusya ile olan ilikilerini de srdrerek Rusya, Ermenistan ve ran ittifakn destekler grnmektedir. inin de son yllarda Rusya ve rana gz krpan yaklamlar blgede rann istedii ynde bir kutbun oluabileceinin

214

sinyallerini vermektedir. Nitekim 1 Temmuz 2005 ylnda in ve Rusya devlet bakanlar Moskovada bir zirve toplants dzenleyerek, Orta Asyada gvenlii artrmak ve iki lke arasndaki ekonomik ilikileri gelitirme karar almlardr. Bununla birlikte, Putin blgesel ibirlii iin geni imkanlar bulunduunu belirterek, Rusya ve in arasndaki askeri ilikileri gelitirmeyi ve Savunma Bakanlklar arasndaki i birliini artrmay planladklarn belirtmitir (Dnya Gndemi Gazetesi, 1017 Temmuz 2005, s:5).

Rusya;

ran,

Trkmenistan

ve

Afganistanda

da

etkili

olmaya

almakta, Basra Krfezi ve Hint Okyanusu ile de ilgilenmektedir. Nitekim son gnlerde ran ile gelitirdii askeri ibirlii dikkat ekicidir. Ayrca Hrmz Boaz Rusya iin byk nem tamakta, rann bu blgede gcn kaybetmesi Rusyay dorudan etkileyeceinden, Rusya, ran ile ilikilerini gl tutmaya zen gstermektedir (Ar, Basra Krfezinde, 1999, s:4588).

ran, Hazar Petrollerinin karlmas ve tanmas konusunda Rusya Federasyonu ile ayn tezleri savunmaktadr. rann bu tutumunda politik karlar ve Rusya Federasyonu'nun kendisini yanna almak iin imzalad nkleer santral anlamas nemli rol oynamaktadr. Ayrca randa yaayan yaklak 30 milyon Azeri nfusun milliyetilik akmlarnn harekete geirilecei endiesi de mevcuttur. Halihazrda rann 3/7lik ksmn Azeri Trkleri oluturmaktadr ve bunlarn nfus art hzlar Fars nfusununkinden daha fazladr. Bu Trkler ounlukla Gney Azerbaycan dediimiz blgede yaamaktadrlar ve rana kar bir koz olarak ABD tarafndan kullanlmak istemektedirler. rann Rusya Federasyonu'na destei, kendilerine nkleer teknoloji aktarma ve randaki Azeri nfus ile ilgili Azeri milliyetilii tezinde destek vaatlerinden kaynaklanmaktadr. Rusya Federasyonunun ne srd petrol yataklarnn ortak kullanm tezi rana da yarar salayacak, konsorsiyumda bulunmamasna ramen rann kan petrolden % 20'lere varan pay almasn salayacaktr.

215

Rusya- ran yaknlamas, Ortadoudaki btn dengeleri etkileyecek arla sahiptir. Bu arln zerine zenginletirilmi uranyum da eklenince durum daha da ciddilemektedir (Balbay, 2006, s:56).

2.6.7. ran in likileri

in, 1949 Devriminden 1970lere kadar olan dnemde, Ortadouyu Maoist ideolojiyi yayabilecei bir alan olarak grmtr. zellikle Filistin Kurtulu rgt ve Umman zgrlk Cephesi gibi oluumlar destekleyen in, SSCB ile arasndaki ideolojik ayrlk derinletike, uluslararas arenada kendisini nc dnyann savunucusu olarak sunmutur.

1980lerde ran-Irak sava dolaysyla genileyen silah pazar nedeniyle blgeyle ilgilenen inin, Ortadouyu d politik gndeminin st sralarna tamas 1990lar bulmutur. Bunun arkasnda yatan bir ka neden ileri srlebilir:

Her eyden nce, inin petrol satn almak iin ok sayda alternatif yaratma abasna karlk, bu lkenin esas petrol kayna Ortadoudur. lkeye giren petroln % 51i zellikle Suudi Arabistan, Kuveyt ve ran gibi blge lkelerinden temin edilmektedir. Bu nedenle Ortadou blgesi inin enerji kaynaklarna ynelik rettii d politikada hayati bir konuma sahiptir. Zira Ortadou dndan ine akan petrol; hem in iin daha maliyetlidir hem de kstl rezervlere sahip olunmasndan dolay ok fazla gelecek vaat etmemektedirler (imek, 2006, s:86).

in artan enerji ihtiyac konusunda ran ile uzun vadeli ve geni kapsaml anlamalar yapmaktadr. ran u anda OPEC yesi ikinci byk petrol reticisidir ve Aralk 2004'te in ile 70 milyar dolarlk bir petrol ve doalgaz anlamas yapmtr. in'in u ana kadar yapm olduu en byk enerji anlamas olan bu anlama "yzyln anlamas" olarak nitelendirilmitir. Daha sonraki anlamalarla bu rakamn 150 milyar dolar bulmas beklenmektedir. in'in devlet irketi Sinopecle ran ile 30 yllna

216

250 milyon tonluk svlatrlm doalgaz alm anlamas imzalam ve doalgaz tesislerinin inas iin mutabakata varlmtr. Anlama ayn zamanda gnlk 150 bin varillik petrol teminini de iermektedir ki bu miktar 30 yl boyunca piyasa fiyatlarndan in'e temin edilecektir. 2004 verilerine gre in petrol ihtiyacnn %13 lk ksmn ran'dan temin ediyordu ve yaplan anlamalarla bu rakam daha da artmtr (SETA ran Dosyas, Temmuz 2006, s:57).

in NATOnun 2002 Prag Zirvesinin ardndan Orta Asyay blge d olarak alglamadnn altn izmesi zerine endielenmi ve blgede 11 Eyll sonras artan ABD askeri varlndan rahatszln dile getirmitir. Dolaysyla ran ve in zellikle ABD kart olmalar dolaysyla bir araya gelmektedirler. Bunun yanndan iki lke 2000li yllarda enerji anlamnda da imzaladklar anlamalarla da gndeme gelmitir. Ayrca in rana fze ve fze teknolojisi de satmakta ve bu konuda da ABDnin ciddi tepkisini ekmektedir. ran asndan da in BMdeki veto hakk ve ABD ile olan problemli ilikileri dolaysyla kritik bir lke hviyetindedir.

Souk Savan sona ermesiyle birlikte in gvenlik politikalarn yeni uluslararas gelimelere bal olarak yeniden gzden geirmitir. 1997 ylnda gelimeye balayan yeni anlayyla in karlkl gvenlik dncesinden hareketle ok tarafl gvenlik diyaloglarn ve ibirliklerini desteklediini ortaya koymutur. Bu paralelde in 1996 ylnda daha sonra angay Belisi (in, Rusya, Kazakistan, Krgzistan, Tacikistan) adn alacak giriimi gerekletirmitir. Bu giriim erevesinde snr blgelerindeki askeri birliklerin azaltlmas, lkelerin askeri tatbikatlarnda kstlamalara gidilmesi ve karlkl dostane askeri deiimler gibi alanlarda anlamalara varlmtr. 2000 ylnda Rusya Devlet Bakan Putin angay Belisinin adnn yeni yelere almas amacyla angay Forumu olarak deitirilmesini talep etmitir. zbekistann da katlmyla rgt yeni bir kimlie brnmtr. Dolaysyla 2000li yllara gelindiinde bu rgt snr problemlerini zmek adna bir i birlii platformundan; iktisadi ve siyasi alanlarda da youn ibirliine doru bir srece girmitir. 2002 ylnda Krgzistan ve in birlikte

217

terrizm kart bir askeri tatbikat gerekletirmiler ve bu da inin askeri kuvvetlerinin yabanc bir lkenin askeri kuvvetleriyle yapt ilk askeri ve snrlar aras tatbikat olmutur. Ayrca 2003 ylndaki Moskova Zirvesinde de alt lkenin lideri angay birlii rgtnn ( ) kurumsal yaplanmasn geniletme karar almtr.

angay birlii rgtnn 5 Temmuz 2005 tarihinde Kazakistanda yapt toplantya gzlemci statsyle Moolistan katlmtr. te yandan, Hindistan, Iran, Pakistan bu toplant sonucunda gzlemci stats kazanmtr. angay birlii rgtnn bu toplantsnda ABDnin blgedeki askeri varlndan duyulan endienin dile getirilmesi srpriz bir gelime olmutur. Terre kar ibirlii gndemiyle bir araya gelen yeler, ABD nderliindeki koalisyon glerinden Orta Asyadaki slerini en yakn zamanda kaldrmalarn istemitir. Zirvenin sonu bildirgesinde koalisyon glerinin Afganistana istikrar getiren faaliyetlerinden vgyle sz edilmi, ancak devamnda Afganistandaki terrle mcadelede aktif askeri operasyonlar tamamlanrken, angay birlii rgt yesi olan lkelerdeki geici altyapnn kullanmnn ve askeri varln sona ermesi iin tarih belirlenmesi talep edilmitir (Dnya Gndemi Gazetesi, 1017 Temmuz 2005, s:13).

angay birlii rgtnn temelini tekil eden angay Belisi, in ile eski Sovyetler Birlii (SSCB) arasndaki snr sorunlarnn zlmesi ve snr blgelerinde gven artrc nlemlerin tartlmas iin bir forum olarak ortaya kmtr. Bilindii gibi; in ile SSCB'nin yaklak 7.000 kilometre uzunluunda snrnda tarihsel nedenlere bal birok ihtilafl blge bulunmaktadr. Ayrca, Souk Sava dneminde in-Sovyet ilikilerinin gerilimli olmas nedeniyle iki lke snr boylarnda byk miktarda askeri ynak yapmtr. 1980'lerin ortalarndan itibaren in-Sovyet ilikilerinin yumuamas snr blgelerinde gerginliin azaltlmas ve sorunlarn zlmesi iin uygun ortam yaratm ve bu ynde grmelere balanmtr. SSCB'nin dalmasndan sonra ise bamszln kazanan Rusya ve Orta Asya cumhuriyetleri Sovyet dneminden kalan snr sorunlarn devralm, bu

218

sorunlar tehdit oluturmaya ve in ile ilikilerin gelimesine engel olmaya devam etmi, bu nedenle 1991'den itibaren zm ynndeki admlar hzlanm ve Rusya'nn yannda in-SSCB snrnn yeni varisleri olan Kazakistan, Krgzistan ve Tacikistan'n da katld grmeler 26 Nisan 1996'da ilk meyvesini vermitir (Telater, 2005, s:164). Nisan 1996da icra edilen angay Zirvesinde in, Rusya, Kazakistan, Krgzistan ve Tacikistann liderleri ilk defa toplanm ve Snr Blgelerindeki Askeri Alanlarda Gvenlii Salama Antlamasn imzalamlardr.

15 Haziran 2001de, angay Belisi yesi devletler ve zbekistann itiraki ile alt lke arasndaki blgesel ibirlii rgt olan nn deklarasyonu imzalanmtr. Bylece angay Belisi, zbekistann resmi yelii ile ibirlii ve snr problemlerini zerek gven ina etmeyi amalayan bir rgtten, ekonomik, politik ve dier alanlarda kapsaml ibirlii amalayan bir rgte dnmtr.

5 Temmuz 2005'de gerekletirilen Astana Zirvesinde ve Asya asndan nemli kararlar alnmtr. ABD nin anghay birlii rgt ( ) topraklarndaki Tacikistan) (Orta Asya lkelerinden zbekistan, Krgzistan 11 Eyll ve askeri sleri boaltmas kararlatrlm, 2001

saldrsndan sonra ABD'nin terrizme kar balatt mcadeleye destek veren rgt yeleri bu desteklerini ekmilerdir. in Halk Cumhuriyeti ve Rusya Federasyonu basksndan kurtulmak ve terrizme kar ABD'nin desteini almak isteyen Tekilat yesi, zbekistan, Krgzistan ve Tacikistan 5 Temmuz 2005 Astana Zirvesi'nden sonra sylem deitirmilerdir. Zirvede ayrca; ran, Pakistan ve Hindistan'n gzlemci ye olarak Tekilata ye olmas benimsenmitir. Bu karar ile Tekilat zbekistan'n yeliinden sonra ikinci defa genileme ynnde nemli bir giriim balatmtr. Tekilata gzlemci olarak kabul edilen Pakistan ve Hindistan nkleer askeri gce sahiptir. ran ise nkleer program konusunda nemli bir aamada olduu bir srete gzlemci statsn kazanmtr (omak, anghay birlii Tekilat'nn Gelecei, http://www.tasam.org/).

219

ran' destekleyen in Halk Cumhuriyeti ve Rusya Federasyonu'nun; ABD'nin basks ile kar karya gelen bu lkeye Tekilatta gzlemci stats verilmesi, ayn zamanda ABD'nin Byk Ortadou projesine kar tavrnn da nemli bir gstergesidir. ABD'nin er Ekseni'nin bir paras olarak ilan ettii ve olduka baskda bulunduu ran'n 'ne alnmas, ABD'nin kresel gcne kar aka bir meydan okuma olmutur. ABD, dnya apnda ran' her alanda yalnzlatrmak iin bask ve ambargolar uygularken, BM Gvenlik Konseyi daimi yesi olan iki lke Rusya ve in, ran' kendilerine mttefik semilerdir (Adbelli, inin Kritik ran Karar, 5 Haziran 2006, s:14-15).

Gelecein sper gc olmaya aday olan in, 1993 ylndan itibaren dardan enerji ithal etmeye balamtr. Bundan dolay 1990l yllarn ortasndan itibaren ran, in iin nemli stratejik alanlardan biri olarak ilan edilmitir. ran nemli bir enerji kayna olarak gren in randa ortak yatrmlarla petrol ve doal gaz arama ile iletmeciliine balamtr. in gnmzde petrol ihtiyacnn % 13n ald ran'a para yerine bir takm silah sistemleri ve nkleer teknoloji vermektedir. Bylece, in, Bat Asya Savunma Hatt adm verdii bu strateji ile blgedeki Amerikan gcnn dikkatini ran'n zerine ekmektedir (Adbelli, 2006, s:93).

Bilindii gibi 2007 ylnn ortalarna doru angay yesi lkeler geni apl bir tatbikat yapmlardr.

in ile

ran arasnda gnmzdeki yakn ilililer ABD Kartl

erevesinde ekillense de ok daha eskilere dayanmaktadr. 1971 ylnda rann in Halk Cumhuriyetinin resmen tanmas ile ikili ilikiler younlam ve Souk Savan bitimiyle ABDnin sper g olarak ortaya k buna scak bakmayan iki lke olarak ran ve ini beraber hareket etmeye yneltmitir. Gnmzde de halen ortak stratejik kayglar bu iki lkeyi ayn noktaya getirmektedir. ran ve in zellikle ABD kart olmalar dolaysyla bir araya gelmektedirler. Ayrca iki lke arasndaki iktisadi ilikiler son yllarda nemli miktarlarda gelime gstermi ve 2004 ylnda iki lke arasndaki ticaret hacmi 7 milyar dolara ulamtr. Bu ticaret hacminin yakn gelecekte

220

ylda 10 milyar dolara ulamas beklenmektedir (Tahran Radyosu Haber Merkezi, 11.04.2004).

2.6.8. rann AB likileri

1980li yllarda, yani 1979 ran slam Devrimi sonrasnda temelleri atlan ran ve AB ilikileri bugn de olduu gibi ABnin ran pazar ve petrolne olan ilgisi temelinde olumu, ancak o dnemlerde ABnin transatlantik ball yznden ABD ile paralel bir seyir izlemitir. Ayrca bu dnemde AB devrimci rann blgeyi istikrarszla srkleyerek, petrol ve pazar olarak ok ciddi balantlarnn olduu Krfez lkelerini etkilemesinden endie duymutur. Dolaysyla 1990lara kadar ran ile AB arasnda Souk Bar adn verebileceimiz bir sre yaanmtr.

Bununla birlikte 1980lerde rann en byk ticari orta Almanya olmu ve bunu ngiltere izlemitir. Fransa ise bunun tersine daha ok Irak ve dier Arap devletleriyle yakn ilikiler iinde olmutur. Bununla birlikte 14 ubat 1989 ylnda Humeyninin fetvasyla ngiliz yazar Salman Rdnn lmnn istenmesi ran ile ngiltere ilikilerinin gerilmesine sebep olmutur. ngiliz hkmetinin Salman Rdy sulu bulmamas sonucu ran bu lke ile olan diplomatik ilikilerini kesmitir. Dier AB lkeleri de Tahrandaki temsilcilerini geri armtr. Btn bu gelimeler sonucu ilikilerde ciddi bir gerileme yaanmsa da, Humeyninin lm ve Rafsancaninin seimi ile birlikte ilikiler eski seviyesine dnmtr. Ancak Avrupann ran ile olan ilikilerinin ve karlarnn zarar grmesi konusundaki hassasiyeti bykelilerini ektikten bir ay sona geri dneceklerini aklamasyla ortaya konmutur (Moshaver, 2003, s:293).

1990larn ortasndan itibaren ran-Avrupa ilikileri artan ticaret ve zellikle Almanya, Fransa, ngiltere ve talya arasnda gelien ilikiler sonucu yeni bir dneme girmitir. 1990 ylnda ran, ngiltere ile diplomatik ilikilerini yeniden oluturulmutur. 1990larda Transatlantik ilikilerin yapsndaki farkllamalar ve Avrupa-ABD ilikilerindeki artan uurum da ran

221

politikalarnda belirleyici olmutur. Avrupa Birlii ran ile yakn ticaret ilikileri gelitirmeyi seerken, ABD ambargo uygulamay tercih etmitir. Buna ilaveten de 1992 ylnda Edinburg Bakanlar Toplantsnda aklanan ve kritik diyalog olarak bilinen, ran dlama yerine karlkl ilikiler gelitirerek bu lkenin radikallemesinin engelleneceini ortaya koymulardr (Calabrese, 2004b, s:1).

ran ile AB lkeleri ilikilerinin giderek ilerledii, Dileri Bakan, Meclis Bakan ve Cumhurbakan dzeyinde ziyaretlerin yapld, iki taraf ilikilerinde ilk kez bir Ticaret ve ibirlii Anlamas akdedilmesi dncesinin ortaya atld ve bir ortak komisyon ile parlamentolar aras bir iliki modelinin gndeme geldii gzlenmektedir.

Kukusuz bu gelimi ilikiler, ne ABnin randaki rejimi onaylad, terrizm konusundaki aibeleri grmezden geldii, insan haklarnda ortaya kan zafiyetleri rtbas ettii, ne de rann AB ile bir ortaklk ilikisi kurabilecek dzeye geldiini gstermektedir.

AB muhtelif konularda pek ok nc lke ile yapt gibi, ran ile de ekonomik ve ticari ilikilerini gelitirme yolunda aba sarf etmekte, dier yandan AP araclyla randa sregelen demokrasi ve insan haklan ihlallerini gl bir dille eletirmekte, kadn ve aznlk haklarn savunan (AP ran halknn % 50sine yaklaan Azeri toplumunu aznlk olarak nitelendirmektedir) tavsiyeler kabul etmektedir.

ran-AB ilikilerinin son zamanlarda gze arpan nemli bir dier boyutu da, Afganistann yeniden yaplandrlmas srecinde rann oynayaca role ve ran ile birlikte yaplabilecek ibirliine AB tarafndan atfedilen nem ve verilen destektir (Balbay, 2006, s:69).

222

2.7. 1979 Yl ve Hemen Sonrasnda randa Meydana Gelen Olaylar

2.7.1. Genel

randa 1978 ylnda fundamentalistler olaylar kartm, aha kar eylemler yapmlardr ve lke ekonomisi ktlemitir. ah kansere yakalanm ve otoritesini kaybetmitir. lkede Osca irketinin petrol iileri de dahil grevler balam petrol ihracat gnlk 4,5 milyon varilden 1 milyon varile dmtr. Bu nedenle, ah kartlarnn lideri olan Ayetullah Humeyni Fransaya srgne gnderilmitir. 1978 Aralk aynda aure gnnden sonra olaylar daha da artm, petrol ihracat tamamen durmu ve hatta ABD rana tankerle petrol gndermek zorunda kalmtr. 16 Ocak 1979 gn ah Tahrandan ayrlmak zorunda kalm ve halk bayram etmeye balamtr. 1 ubatta Humeyni Tahrana dnm ve devrim balamtr. Bu olay sonrasnda 13 dolar olan petroln varili 34 dolara kadar km ve ABDde ikinci kez petrol kuyruklar balamtr. 1979 Mart aynda beklenenden daha ksa srede randan dnya pazarna petrol gelmeye balam ve fiyatlar dme eilimine girmitir.

ran devrimi de pek ok devrim gibi sadece tek bir nedene dayanmayan, birok sorunun birikmesiyle geni bir rejim kart grubun olutuu bir sre sonunda gerekleen bir siyasal toplumsal ve ekonomik olgudur. Pehlevi hanedanlnn 54 yllk (1925-1979) iktidar dnemi rejime sadk dostlar yetitirdii kadar kendi kartlarn da dourmutur. Bu nedenle ran devrimi, hem siyasal bakmdan dlanmlarn, rahatsz hem dinsel adan Pehlevi gelir hanedannn uygulamalarndan olanlarn hem eitsiz

dalmndan yeterince pay alamayanlarn ve giderek yoksullaanlarn, rejiminin yabanclarla balantsna ama zellikle Amerika balantsna tepki duyanlarn, toplumsal ve kltrel alanda giderek artan yozlamadan rahatsz olanlarn bir ortak payda da yani ah kartl gibi bir ortak zeminde bulumalar ve bunu iyi bir organizasyon iinde ynetmelerinin sonucuydu (Ar, 2005, s:538).

223

Dolaysyla ran devrimi, ar esnaf ile kyly, niversite rencisiyle mollalar ayn platformda buluturan bir srecin ad olmutur. Bu anlamda 1952de Msrda gerekleen Nasr nclndeki Hr Subaylar darbesinden ve yine 1958de Irakta veya 1963te Irak ve Suriyede gerekleen darbelerle gelen rejim deiikliklerinden olduka farklyd.

Devrimin ilerlemesiyle beraber muhalefetin taban da ayn oranda genilemiti; hatta daha nce ah destekleyen baz gruplar zaman iinde saf deitirmiti. Aslnda aha kar olan gruplar da kendi aralarnda ideolojik bak alarndaki farllktan, devrim esnasnda izlenecek ynteme ilikin grlerinden, monarinin devrilip devrilmemesine ilikin bak alarndan dolay nerdeyse birbirlerinden u noktalarda yer alyorlard. Fakat hepsinin ortak paydas aha kar olular olmutur (Ar, 2005, s:538).

Bunlardan zellikle hem devrimin itici gc olan hem de devrimden sonra tm iktidar rakiplerini saf d brakarak lke ynetimini kontrollerine alan radikal slamc grupta yer alanlard. Bu grup iinde Hseyin Ali Muntazeri, Muhammed Rza Mehdavi-Kani, Ali Ekber Haimi Rafsancani ve Seyyid Ali Hamaney gibi nemli isimler yer almtr. Bu grubun ounluunu Ayetullah Humeyninin arkadalar oluturmutur. Bata ar esnaf olmak zere camileri ve dini okullar temel alan bu grubun gcn halka ok yakn olmalar oluturmaktayd.

Bunlara en yakn olan grup lml slamclar olarak bilinen ve aralarnda Ayetullah Muhammed eriatmedari ve Hasan Tabatabi Kumi gibi isimlerin bulunduu gruptu. Bunlar ah sert bir ekilde eletirmelerine ve 1906 Anayasasnda deiiklikler yaparak ahn yetkilerinin snrlanmasn istemelerine karlk, monarinin btnyle kaldrlmasna kar olmulardr.

Kendilerine milliyetiler ad veren ve Ayetullah Mahmud Taligani, Mehdi Bazargan ve arkadalarnn yer ald grup ise demokratik deerlere nem veren bir slam Cumhuriyetini savunmutur. Bunlarn dnda liberaller olarak adlandrlan grup ise, daha ziyade Ulusal Cephe mensuplaryd. rnein,

224

Mugaddem-Maragheinin Radikal Hareketi ve Musaddkn byk olu H. Metin-Deftarinin Ulusal Demokratik hareketiydi. Temel olarak orta snf desteine dayanan bu grup, Musaddkn izgisini izlemekte ve ar slamc grubun sloganlarndan rahatsz olan pek ok kesim de bu grubu desteklemekteydi (Ar, 2005, s: 539).

Muhalefette

yer

almakla

beraber

daha

ziyade

sol

sylemi

benimsemeleriyle yukarda ifade edilen taraf da kendi aralarnda lml solcular ve radikal solcular olmak zere ikiye ayrlmaktayd. Bunlardan lml Solcular olarak ifade edilenleri, radikal slamc grubun toplumsal sorunlar ve devrimci mcadeleyi doru drst bilmediklerini iddia eden ve Mcahidinin de iinde bulunduu bu grup tekil etmekteydi. Dini devrimci bir slupla yorumlayan bu grup toplumsal ve ekonomik alanda radikal deiiklikleri savunmaktayd. Toplumsal sorunlar snf atmasn temel alan yntemlerle zmlemekten yanayd. Radikal Solcular, Tudeh, Fedayin, Peykar ve Ranjmaran gibi Marksist gruplarn yelerinden olumaktayd. Toplumsal ve siyasal alanda Marksist devrimi savunan bu grup, dini reaksiyoner bir g olarak grmekteydi. Bunlar daha ok niversitelerde ve Krtler, Beluciler ve Trkmenler gibi aznlk gruplar arasnda yaygn olarak bulunmaktayd. Bunlarn en solunda yer alan Fedayin, kapitalist ve emperyalist smry eletirmekte ve rann sosyalist bir devlet olmas iin almaktayd (Ar, 2005, s:539).

Resim 37: Kim olduu belli olmayan ah kart ranl

225

Devrim sreci esas olarak 1978 Ocanda balamtr. Hkmetin, bu tarihte Humeyniyi aalayn bir aklamada bulunmas, Humeyni yanls kitleleri harekete geirmitir. Nitekim Kumda yaplan gsteriler srasnda polisin ate amas sonucu birok kii hayatn kaybederken ok sayda kii de yaralanm ve tutuklanmtr. Bundan krk gn sonra eriatmedarinin arsyla yaplan Tebrizdeki gsteriler sonucunda ise, halk bir anlamda ehrin kontroln ele geirmitir. Yine 1978in banda Mcahidin, Fedayin ve Peykar gibi sol gruplar da rejime ynelik saldrlarn younlatrmaya balamlardr. ahn bu arada halkn tepkisini yattrmak adna yapt liberallemeye dnk baz giriimler ise olduka yetersiz ve grnty kurtarmaya dnk olduundan hibir fayda vermedii gibi hatta Ulusal Cephe ve zgrlk Hareketi gibi gruplarn faaliyetlerinin artmasna yol amtr (Ar, 2005, s:540).

Nitekim 1978in Aralnda Mcahidinin Tahran, Tebriz, Mehed ve Ahvazdaki faaliyetleriyle olgunlaan devrime ynelik gelimelerde artk hkmete bal kuvvetler fazla bir ey yapamaz hale gelmitir. Bu arada ahn, 1978 Aralnda bir Ulusal Cephe politikacs olan ahpur Bahtiyar Babakanla getirmi olmas durumda pek fazla bir deiiklik yapmamtr. Oysa Bahtiyar, halkn desteini kazanmak iin ABDden silah almlarnn durdurulduunu, srail ve Gney Afrika Cumhuriyetine petrol satmna son verildiini, siyasi mahkumlarn salverildiini, rann CENTOdan ayrldn ve SAVAKn datldn aklamtr.

Bahtiyarn yaptklar sadece ge kalm ve durumu kurtarmak iin yaplm bir uygulama olarak deerlendirilirken kendisi de ah ile ibirlii yapt gerekesiyle Ulusal Cepheden atlmtr. Neticede ahn 16 Ocak 1979da tatil gerekesiyle randan ayrlmasyla gsterilerin hedefi haline gelen Bahtiyar ordu da terk etmitir. Humeyninin srgnde bulunduu Paristen 1 ubat 1979da rana dnmesiyle de randa Pehlevi hanedanl ve monari sona ermitir. Humeyninin ilk ii Mehdi Bazargan, Bahtiyarn yerine geici hkmeti kurmakla grevlendirmek olmutur (Ar, 2005, s:541).

226

2.7.2. Rehine Krizi

Resim 38: ranl militanlar ABD bykeliliine saldrmlar ve 66 Amerikaly rehin almlardr. Bu kriz ABD Bakan Jimmy Carter iin kabus halini alm ve bir trl rehin alnan Amerikallarn serbest braklmasn salayamamtr.

1 ubat 1979'daki ran slam Devrimi'nden sonra 4 Kasm 1979'da ranl renciler Tahran'daki Amerikan Eliliini basarak 66 Amerikaly rehin almlar, kadnlar, hastalar ve zencilerin serbest braklmas sonrasnda 52 kii eylemin sonuna kadar rehin kalmlardr. Eylem 444 gn srm, Amerikan zel kuvvetlerinin 24 Nisan 1980'de dzenledii kurtarma operasyonu baarsz olmu ve dnemin Amerikan Bakan Jimmy Carter'in takip eden seimleri Ronald Reagan karsnda kaybetmesinde nemli etkisi olmutur. Bu eylemden sonra Amerika ile ran arasnda tm diplomatik ve ticari ilikiler dondurulmutur. Bu durum halen devam etmektedir (SETA ran Dosyas, Temmuz 2006, s:35).

randa 1979 ubatnda Bazargann Babakan oluuyla birlikte, ilk i olarak ABDnin doal mttefiklii konumuna son verilerek, ilikilerin bundan sonra eitlik ilkesi erevesinde yrtlecei aklanmtr. Bazargana gre, rann yeni d politikas balantszlk temeline oturtulacakt. Bu dorultuda yaplan ilk i, 12 Mart 1979da rann CENTOdan ayrldn aklamak olmu; 3 Kasm 1979da ise hem 1959 tarihli ABD- ran Savunma Anlamas

227

feshedilmi hem de 1921 tarihli Sovyet- ran Dostluk Antlamasnn 5. ve 6. maddelerinin tek tarafl olarak iptal edildii aklanmtr. Tam bu srada meydana gelen rencilerin bu hareketi, zellikle 22 Ekim 1979da ahn tedavi amacyla Amerikaya snmasna bir tepki olarak ortaya kmtr (Ar, 2005, s:545). Stratejik ve politik kaybn dnda bu lkede milyonlarca dolar deerinde yatrm bulunan ABD ( randa 500 Amerikan firmas bulunmaktayd) her yl milyarlarca dolarlk silah satmakta ve buday ihra etmekteydi. Ayrca 41,000 Amerikal eitli nedenlerle randa bulunuyordu. Yaplan tm giriimlerin sonusuz kalmas zerine 24 Nisan 1980de ABD tarafndan giriilen rehineleri kurtarma operasyonu tam bir fiyaskoyla sonulanmtr (Dedeolu, 2002, s:76).

Nihayet

bir

taraftan

Irakla

savan

balamas,

dier

taraftan

Amerikann dondurulmu olan

rann mal varln (12 milyar dolar

deerinde) serbest brakacan aklamas zerine 21 Ocak 1981de Rehineler Krizi sona ermitir (Ar, 2005, s:546).

Reagan ynetimi, ah deviren (ve 1979-1981 yllar arasnda 444 gn boyunca Amerikal diplomatlar rehin alan) ran devrimcilerinin Ortadouyu ve hayati nem tayan petrol alanlarn istila etmesinden korkmulardr (Ertekin, 2005, s:332).

Devrimin kendi ocuklarnn ban yemesi sreci kanl olmutur. zleyen yllar iinde devrime katlm solcu ve lml sac gruplar etkisiz hale getirilmilerdir. 1981 yl ortalarna kadar Fedayan- Halk ve Mcahidin-i Halk gibi Marksist- slami gruplar ile Ulemann kurduu slami Cumhuriyet Partisi arasnda kanl atmalar meydana gelmitir. Bu arada, 1980 Ocanda lml Hasan Beni Sadr cumhurbakan seilmitir. Sadrn radikal slamclarn iktidar ele geirmeleri ynndeki abalar baarsz kalmtr.

1979 sonbaharnda ahn Fransadan ABDye tedavi iin gittiinin renilmesi ile ABD eliliinin renciler tarafndan igal edilmesi ile balayan rehineler krizi, Irakn 1980 yl banda rana sava amas

228

Ulemann eline oynayan koullar yaratmtr. Anti-emperyalizm sylemi ile randa devrimin boulmaya alldn savunan mollalar sertlik yanls, radikal istemlerini merulatrmakta glkle karlamamlardr. 1981 Hazirannda Beni Sadr Meclis karar ile grevden alnmtr. Mcahidin-i Halk (Halkn Mcahitleri) rgtnn Beni Sadrn iktidardan drlmesi ile balayan silahl eylemleri muhalefetin susturulmas iin son saldrnn yaplmas ile sonulanmtr. Mcahidin yedi bin yedi yz yesinin ldrlmesi ile susturulmutur (Src, Avrasya Dosyas; Sonbahar 1999, s:39). ran zel,

Resim 39: Uzun yllar boyunca ran yneten ahn heykeli yerde srkleniyor.

Devrim o kadar apansz gelmitir ki, Souk Savan verildii talihsiz nc Dnya topraklarnn stratejik olarak anahtar kabul edilen ran avucunun ii gibi bildii varsaylan CIA, Amerikan D leri bata olmak zere tm dnya rann en uzun yln ancak

229

beklenmedik olarak niteleyebilmitir.

randa ahn devrilmesinin

kanlmaz olarak nitelendirilmeye baland 78 Kasmndan sonra geen aylk srede ah devrilmi, ABD blgedeki en gvenilir jandarmasn yitirmekle kalmam, rehine krizinin 400 gnden fazla srmesi ile Ortadou da OPEC krizleri ile yaamaya balad kabusun son ve belki de en kk drc evresini yaamtr. Reagann Souk Sava kaybediyoruz sendromu ile iktidara tand ABDde rann Irakla giritii savala tkenmesi ile geen on yl boyunca yeni bir Krfez Gvenlik politikas yaratma sreci yaanmtr (Src, Avrasya Dosyas; ran zel, Sonbahar 1999, s:39).

Bu

igalde

esas

olarak

geici

hkmet

adna

hareket

eden

mzakereciler hedeflenmitir; ancak ahn tedavi iin Amerikaya gitmesi de harekete geirici bir etken olmutur. gal, hem ABD ile olan mzakerelerin yklmasn hem de mzakerecilerin iktidardan uzaklatrlmasn salamtr.

Mzakerecilerin lideri, Humeyni tarafndan 1979 ubat balarnda geici babakan olarak atanan Mehdi Bazargan olmutur. Bazargan, her ne kadar Humeyninin ran devrimindeki liderliini kabul etmise de, Humeyni ve dier radikal slamclarla teolojik ve siyasi konularda baz fikir ayrlklarna sahipti. Bazargan, 1950lerden beri zgrlk ve demokrasiye nemli vurgular yapmken, Humeyni bu temalar ok az ilemitir. O, 1960lann banda daha ademi merkezi bir dini yaplanmay desteklemitir; oysa Humeyninin mutlak gc bir tek dini lidere veren mehur yenilii, velayet-i fakih, dini yaplanmann dmenini ters yne evirmitir.

Bazargan,

1978

sonlarnda,

ah

kart

hareketler

esnasnda,

Fransada bulunan Humeyniyi ziyaret etmi ve onu ihtilalden vazgeip, ahn yaplmasn vaat ettii seimlere katlmas iin iknaya almtr. Ancak Humeyni bu teklifi hemen reddetmitir. Bazargann raporuna gre, Humeyni, gerekeleri devrim meru iin Birleik Devletleri ihtilal gz nnde bulundurmak engeller gerektiine inanmyordu. Onun grd kadaryla Amerikallar, ihtilalin olduundan yolunda dorudan

230

koyamazlard. Bu noktada Bazargan, Humeyninin grnrdeki saflna ok arm ve konuyu deitirmitir (Chehabi, 1990, s:243).

ABD karsndaki bu farkl grler, Bazargann geici bakanl srasnda daha da belirgin hale gelmitir. Bazargan ve taraftarlar ABDnin ran devrimi karsndaki dmanln yumuatp, rann yeni rejimine ynelik i tehditlere ve Sovyet tehdidine kar ABDnin desteini salamak iin almlardr. 1979 yazndan itibaren nce arabulucular, sonra da ran hkmetinin st dzey memurlar ABDli yetkililer ile temaslara girimilerdir; bu giriimler, 1 Kasm 1979da Cezayir ehrinde, Bazargan, iki ranl bakan ve ABD Milli Gvenlik Danman Zbigniew Brezinskinin katld ran grmelerle sonulanmtr. Grmenin haberleri ayn akam televizyonunda gsterilmitir (Kurzman, Avrasya Dosyas; Sonbahar 1999, s:364).

ran zel,

zolasyonistler ABD- ran grmelerine sebepten dolay kar kmlardr. Birincisi, izolasyonistler Humeyninin rann blgede ABD gcne kafa tutabilecei fikrini paylayorlard ve bu fikir Bazargan ve onun Batda eitim grm yandalarna anlalmaz geliyordu. zolasyonistlerin dncesine gre ABD, blgede ancak ran izin verirse etkili olabilirdi. kincisi, izolasyonistler Birleik Devletlerin devrim hkmetini ykp blgedeki eski pozisyonunu yeniden tesis etmeyi deneyeceinden emindiler.

Onlar, mzakerecilerin ABD hkmeti ile ibirlii yapma isteklerini, bilerek ya da bilmeyerek randaki ABD karlar iin ura vermek olarak gryorlard. Son olarak izolasyonistler, ABDnin mzakerecilere verecei destein 1980in balarnda yaplmas planlanan bakanlk seimlerini etkilemesinden korkmaktaydlar.

zolasyonistlerin grleri, Hafz kod ad yabanc uyruklu bir iinin ABD bykelilik dosyalarndan alm olduu gizli belgelerle ksmen dorulanmtr. Gazeteci yazar Muhammed Hasaneyn Haykala gre Hafz, 1979 yaznda iki takm gizli belge getirmitir. Bu belgeler ok zel bilgiler ier-

231

miyor olabilirlerdi ama bu tarz belgelerin varlyla ilgili bir fikir vermilerdir (Haykal, 1982, s:16-20).

ABD bykeliliinin igalinin hedeflerinden biri de, bu tipte sulayc belgeler alarak yaklaan bakanlk seimlerinde mzakerecileri keye sktrmakt, nitekim bykeliliin ele geirilmesinden sonraki saatlerde rehineleri ellerinde bulunduranlarn szcs, Agence France Pressee giriimlerini Bykelilikte bulacaklar belgeler yoluyla halka hkmetin (Bazargan ve taraftarlar) Birleik Devletlere dman olmadn gstermek olarak aklamtr. Bir baka temsilci de ran radyosuna Toplumumuzdaki son olaylar bizde devrimin esas ynnn kaybedilmekte ve hareketin dier kanallara doru saptrlmakta olduu hissine sebep olmutur. beyanatnda bulunmutur (Foreign Broadcast Information Service, November 5, 1979, R2R11).

Casus Yuvas belgelerinden (Bykelilii kontrol altna alm grup tarafndan baslm ABD belgeleri) oluturulmu ciltlerin ilkinin giri makalesinde de bykeliliin igali i siyasetle ilikilendirilmitir.

Bilindii zere, Eski ABD Bakanlk Sekreteri Cyrus Vance, 1980 ylnda Tahran ABD Bykeliliinde 52 diplomatn rehin alnmasnn ardndan iki lke arasndaki diplomatik ilikilerin kesilmesi kararn verenler arasnda yer almtr. Ancak, gnmzde deien politik/askeri/ekonomik koullar altnda, ABDde yaayan yaklak bir milyon ranlnn iki lke arasndaki deiim srecinde kpr vazifesini grebileceini belirten Vance, ABD ve ran arasndaki dostane dzeyde olmasa dahi, Diplomatik Mnasebetlerin yeniden tesisi yolunda, Bakan Clinton ve ran Devlet Bakan Hamaneye arda bulunduunu ifade etmitir (Schoetzav, www.fas.org).

232

2.7.3. 1979 Yl Olaylarnn Gelimesi Hakknda Detayl Bilgiler

ncelikle randa meydana gelen rejim deiikliini ksaca zetlemek faydal olacaktr.

Resim 40: ah kartlar

randa devrim, ynetimde demokrasi arlaryla balam ve dnyann ilk slam devletinin kurulmasyla sonulanmtr. ran toplumunu batan sona deitiren ran slam Devrimi 20. yzyln en nemli dnm noktalarndan birisi olmutur.

Resim 41: ah taraftarlar

233

Devrim ncesinde randa ah Rza Pehlevi iktidardayd. lke ynetimi, ahn yakn akrabalar ve dostlar arasnda paylalmtr. 1970lerde randa zengin ve yoksul arasndaki uurum bymtr. ahn ekonomi ynetimine olan gvensizlik ve otokratik ynetim biimine duyulan fke rejime kar k atelemitir.

Resim 42: Humeyni yine bir aklama yapyor.

ah Rza Pehleviye kar muhalefet, Pariste yaayan ii din adam Ayetullah Ruhullah Humeyni evresinde toplanmtr. Sosyal ve ekonomik reform sz veren Humeyni, pek ok ranlnn duygularna hitap eder ekilde geleneksel dini deerlere dn kampanyas yrtmtr.

1970lerin sonuna yaklaldnda, ah Rza Pehlevinin rejimine kar tm randa geni kapsaml iddet eylemleri dzenlenmitir. stikrarszlk, pek ok genel grevi beraberinde getirmitir. lkenin zaten sorunlu olan ekonomisi byk darbe almtr.

234

Resim 43: ah zor durumda.

Ocak 1979da ah Rza Pehlevi uzun bir istirahat iin Tahrandan ayrlm ve bir daha geri dnememitir... Ayetullah Humeyni taraftarlar tm lkede ahn heykellerini ykmtr.

Resim 44: ahpur Bahtiyar.

ahn kamadan nce yapt son i ise, kendi yokluunda lkeyi ynetmesi iin Babakan ahpur Bahtiyar hkmdarln bana getirmek olmutur. Babakan Bahtiyar, ah rejimine kar her geen gn artan muhalefeti ortadan kaldrmaya almtr; Ayetullah Humeyninin yeni hkmet kurmasna izin vermemitir.

235

1 ubat 1979da Ayetullah Humeyni byk sevgi gsterileri eliinde srgnden dnmtr. Siyasi ve sosyal istikrarszlk artmaya devam etmitir. Kent ve kasabalarda Humeyni taraftarlaryla gvenlik gleri ve ah rejiminin destekileri arasnda sokak atmalar iddetlenmitir.

lkede askeri darbe yaplaca sylentileri dolamaya balam ve 11 ubatta tanklar Tahran sokaklarnda boy gstermitir. Ancak gn ilerledike, ordunun ynetime el koyma niyetinde olmad grlmtr. Devrimciler Tahrandaki ana radyo istasyonunu ele geirmi ve bir aklama yapmlardr: Bu, devrimci ranllarn sesidir!

Babakan Bahtiyar istifa etmitir. ki ay sonra Ayetullah Humeyni, yaplan ulusal referandumda byk bir zafer elde etmitir. Humeyni ran slam Cumhuriyetini kurmu ve mr boyu lkenin siyasi ve dini lideri ilan edilmitir.

randa yeni bir rejim kurulmasyla sonulanan bu srecin, 1973 Petrol Krizi ile balad ileri srlebilir. Petrol Krizi ile artan petrol fiyatlar, randa gelir art salam, ah Rza Pehlevi, bu gelirin byk blmn Basra Krfezinde ran egemenliini salamak umuduyla Amerikadan silah almna ynlendirmitir. Dier blmn ise, Beyaz Devrim olarak adlandrlan batllama politikalarna aktarmtr. Hem lkenin yapsal sorunlarna yant bulunamamasndan hem de batc politikalarn izlenmesinden, halk iktidarn uygulamalarna kar kmaya balamtr. Halk muhalefetine kar grev yapan i istihbarat rgt SAVAK, bizzat devlet terr uygulamtr (Dedeolu, 2002, s:75).

On yln Irakta srgnde geiren Humeyninin olunun lmesi ya da SAVAK tarafndan ldrlmesi zerine iiler iin dini merkez saylan Kum ehrinde balayan gsterilere polis ate aarak yant vermitir. Yas gsterileri, yeni lmler, yeni gsteriler eklinde patlak veren eylemler, 1978 ylnda Tahrana sram, dini gnlerin eylemler iin seilmesi eylemlere

236

katlm artrm, rejimin eylemleri krma giriimleri slama saldr eklinde alglanmtr.

Eylemlerin ne zaman Humeyni liderliinde organize edilen eylemlere dnt veya ne oranda slami elit tarafndan kontrol edildii ak olmamakla birlikte, aha kar gruplarn sonbaharda birlemeye balad kesindir. Laik, lml Kurtulu Hareketi lideri Mehdi Bazargan Ekim aynda Parise kam ve orada Humeyniye destek verdiini aklamtr. Bazargan daha sonra Humeyni rejiminin ilk babakan olmutur. zleyen aylarda, Musaddk yanls Kerim Sencebi ve nde gelen dini lider Ayetullah eriatmedari Humeyniyi desteklediklerini aklamlardr. Bazargan ve Sencebinin Humeyniye destek vermesi lml, liberal kesimlerin Humeyniye destek vermesi anlamna gelmektedir. Humeyninin tartlmaz liderlii merkez sadaki liderlerle ittifaka dnnce olduka geni bir yelpazeyi ieren bir koalisyon domutur.

Resim 45: ran sokaklar eylemcilerin gsterilerine sahne olmutur.

Eyll ay banda devrimci eylemler tm ran sarmtr. Eylemlerin boyutunun genilemesi karnda ahn devlet basksn azaltaca ynndeki aklamalar eylemci gruplar devlet terrnn azalaca beklentisi ile cesaretlendirmitir, ancak 7-8 Eyll gecesi sokaa kma yasa konmu

237

ve eylemler yasaklanmtr. Ertesi sabah, ran tarihine Kara Cuma olarak gemitir, sokaa kma ve eylem yasandan habersiz kitleler Tahrann Jale Meydannda toplandnda, askerlerin atei ile karlamlardr. Devrim srecinin en kanl eyleminde resmi kaynaklar 86 kiinin ldn aklamlardr; muhalif gruplar ise binlerce eylemcinin vurulduunu ne srmlerdir. Bazari, ii ve beyaz yakallarn Humeyni nderliinde birlemesi surecinin Jaleh olay ile balad ne srlmtr.

Ulemann camilerde gsterileri, protestolar, grevleri organize etmeye balamas, solcu, milliyeti ve slami gruplarn ah kart eylemleri koordinasyonu sreci bylece 1978 sonbaharnda balamtr. ah basklar karsnda 1979 banda arkada ABDnin babakan olarak nerdii lml ahpur Bahtiyar brakarak lkeden ayrlmtr. Bahtiyar hkmeti eylemlere bir ay dayanabilmitir ancak, Mehdi Bazargan geici devrim hkmetini kurmutur. Bazargan hkmetinin devrimci srece katlm farkl ideolojilerdeki gruplarn basks ile karlamasna karn, ne solcu gruplarn ne de lmanlarn ulemann sahip olduu rgtlle ve kaynaklara sahip olmamas nedeniyle, Humeyni nderliinde devrimin slamlatrlmas balamtr (Src, Avrasya Dosyas; ran zel, Sonbahar 1999, s:38-39).

Modernleme devrimden nceki 25-30 ylda ran ehirleme, modern sanayinin kurulmas, niversiteleme gibi deikenlerde nemli artlara tank olmutur. Devrimin hemen arka plannda ise hzl bir byme ve ardndan ekonomik kriz gelmitir.

1973-74 yllarnda Gayri Safi Milli Hasla % 30,3 orannda artm ve 1974-75 yllarnda bu art % 42 ile tepe noktasna ulamtr. Petrol gelirlerinin ateledii ekonomik byme, bir yl sonra yetersiz teknik igc ve altyap yetersizlii ile durgunluk srecine girmitir. Ayrca yabanc igcnn lkeye akmasyla oluan konut sorunu greli bir yoksunluk duygusu yaratmtr. Petro-dolarla beslenen ekonomik bymenin yaratt maddi beklentilerin artmas yannda, refah artnn, zenginlemenin beraberinde getirdii yaam tarzndaki hzl deiim toplumsal deerler

238

sistemini zorlam, mulaklatrm ve bireylerde toplumsal deerlerin, ahlakn, etik kurallarnn, ortak kltrn, geleneklerin yaatlmas, sahiplenilmesi ynnde araya itmitir.

Sosyal deiim bireyleri dikey ve yatay olarak mobilizasyona zorlad oranda sosyal konum deiikliklerinden kaynaklanan sarsntya, belirsizlie itmitir. Pehlevi rejimi modernleme srecinin dlad gruplar rejime entegre etmekte yetersiz kalnca, Humeyninin nderliinde ii slami hareket bu gruplarn sorunlarn dile getiren sylemi ile marjinalleen gruplar rgtlemi ve rejime kar mobilize edebilmitir (Src, Avrasya Dosyas; ran zel, Sonbahar 1999, s:44).

Topraksz kyller g dalgalan sonucunda isiz veya dk cretli, yaam standartlar gittike bozulan, sosyal stat erozyonuna urayan ve politik katlm olanaklar bulamayan marjinal gruplar olarak ehirlerin evresinde mantar gibi oalan gecekondu kitlelerini oluturmulardr. ehirleme devrimci eylem srecinin patlak verdii 1977 ylna kadar gecekondu kitleleri iin politik katlm getirmemitir. Politik olarak ilgisiz, rejimden talepte bulunmayan veya sisteme katlm aramayan dk eitimli bu kitlelerin rejim iin tehlike olabilecei beklentisi olmamtr.

Gecekondular harekete geiren ii ulemann greli olarak muhafazakar olan bu kitleler zerindeki geleneksel otoritesini devrimci sre iin kullanmas ile olmutur. stelik ii ulema laik muhalif gruplarn veya rejimin yapamad materyal tevikleri kullanma becerisine ve rgtsel yeteneine sahip olmulardr. Dini rgtler, cami, vakf, bir oranda ahi tekilat kanal ile gecekondulara temel gereksinmeleri iin maddi yardmda bulunan veya bu tip yardmlar ynlendiren ulema gecekondu kitlelerine sunduu destei onlar devrimci srece kanalize etmek iin kullanmtr (Src, Avrasya Dosyas; ran zel, Sonbahar 1999, s:45).

Hareketin doasndaki deiim, 1978 ylnn Ocak ayna iktidarn, Humeyniyi ktleyici bir makale yaynlatmas ile balamtr. Bu aha yne-

239

lik

muhalefetin

merkezi

Kumda

birka

gstericinin

polis

tarafndan

ldrld byk bir miting dzenlenmesine neden olmu, ardndan, Ayetullah eriatmedari ile Ayetullah Humeyni hareketin liderliini ele geirmi ve hareket tedrici olarak dini bir ekil almaya balamtr. Bylece ran insan ve kltrnn ayrlmaz paras olan iilik tm snflarn honutsuz kesimlerini cezbederek muhalefet iin bir k noktas haline gelmitir. Hareket ksa zamanda savunmac zelliini terk ederek kktenci, iddet yanls, bazarileri (esnaf ve tccarlar), orta ve alan snflar da kuatan popler bir kimlie brnmtr.

ii glerin hareketin en gl ve ayrlmaz paras olduunu gsteren iaretler her durumda grlebilmitir. Hakim olan hareketlilik tamamyla ulema ve bazarilerin geleneksel rgtleni ekli ile ah kart ajitasyon merkezleri olan camiler sayesinde ayakta kalmtr (Ercment, Government and Opposition, Summer 1987).

randa slami deerlerin tahrip ediliinin sembolleri, devrimci iddetin hedefleriydiler ve iki dkkanlar, tiyatrolar, kadnlar birliinin merkezi bunlardan bazlaryd. Gsterilerde ekseriyetle slami sloganlar kullanlmtr. 1978 ylnn Aralk ayndaki byk gsterilerde tanan pankart ve atlan sloganlar ile ilgili bir alma, bunlardan % 16snn Humeyniyi vc, % 31inin de slami bir cumhuriyet kurulmasn destekleyici mahiyette olduunu gstermitir (Bazargan, 1984, s:37-40).

800 slogan zerine yaplan bir dier alma % 20sinin Humeyniyi, % 30unun da slami gleri vc nitelikte olduunu belirtmitir. ah kart yrylerde yer alan kadnlarn birou tesettrlyd. Gsterilerin ounda kadn ve erkekler ayr bulunmular, nihayet yalnzca ii glerin tek balarna dzeni salayabilecek olmalar nedeniyle mparatorluk Silahl Kuvvetleri onlarla anlamtr (Mogtar, 1979, s:13-20 ve 21).

Devrim bir siyasal parti tarafndan yaplmamtr. slami militanlarn en ok vndkleri noktalardan biri devrimin Dileri Bakan brahim Yezdi

240

tarafndan Austos 1979da yle dile getirilmitir: En byk gcmz, rgtlenmemiliimizdir. (Atay, Avrasya Dosyas; ran zel, Sonbahar 1999, s:138).

1979 Martnda

slam Cumhuriyetinin kurulmas iin referanduma ran slam

gidilmi ve halkn % 99 oyu ile monariye son verilerek

Cumhuriyeti ilan edilmitir. Austosta yaplan seimlerle oluturulan 73 yeli kurucu meclis tarafndan hazrlanan yeni anayasann Aralk aynda yaplan referandum sonucu kabul edilmesinin ardndan 1980 Ocanda yaplan seimlerle de Ebu-l Hasan Beni Sadr Cumhurbakanla seilmitir. 1980 Mart ve Mays aylarndaki genel seimlerle oluturulan ilk parlamentoda ise 1979 ubatnda radikal slamc grup tarafndan kurulmu olan slam Cumhuriyeti Partisi byk bir ounluk salamtr. Yeni anayasay hazrlayacak kurucu meclisin seimi, ran Devriminden sonra rekabet halindeki tm gruplarn gcn gstermesi asndan nemliydi. Fakat Mcahidin grubunun, eriatmedarinin destekledii Mslman Halkn Cumhuriyeti Partisinin ve dier baz kk gruplarn, eit artlarda yaplmad gerekesiyle seimleri boykot etmeleri zerine, 73 sandalyeden 50sini kazanan slamc grup ounluu elde etmitir (Ar, 2005, s:542).

Kurucu meclis tarafndan hazrlanan yeni anayasa, geici hkmetin hazrlam olduu anayasa taslandan olduka farklyd. Bir dini lider (FakihRehber) tarafndan atanacak kuruldan oluacak en st organ durumundaki Ulema Kurulu, tm ynetim ve yarg mekanizmalarnn stnde bir konuma sahip olacakt ve Yksek Yasama Konseyi ya da Anayasay Koruyucular Konseyi ad verilen bu kurula tm yasal konular onaylama ve reddetme yetkisi tannyordu. Dier adyla Velayet-i Fakih ad verilen bu ynetim biimine, sada eriatmedari grubu ve Ulusal Cepheden solda yer alan Fedayin ve Mcahidine kadar btn gruplarn muhalefetine karlk sadece Humeyni liderliindeki slamc grup destek vermekteydi. Ancak muhalefetin kendi aralarndaki ideolojik farkllk bunlarn birlikte hareket etmesini engellemitir. Bu esnada zellikle Humeyni yanls rencilerin 1979

241

Kasmnda Amerikan elilik grevlilerini rehin almalar olay da muhalefet gruplar arasndaki gr ayrln derinletirmitir (Ar, 2005, s:543).

Dier taraftan, randa yeni Anayasaya en ciddi tepkiyi eriatmedari gstermitir. 1979 Aralnda yeni anayasa iin yaplan halk oylamas srasnda anayasa aleyhinde bir fetva yaynlayan eriatmedari, arkasndan Tebrizde gsteriler dzenlenmesine de nclk etmitir. Humeyninin Devrim Muhafzlar, eriatmedarinin nderliindeki Mslman Halkn Cumhuriyeti Partisinin Tebrizdeki merkezini basarak gsteriyi dzenleyenlerin yan sra SAVAKla ve Amerika ile ibirlii yapmakla suladklar eriatmedariyi de tutuklamlardr. Bu gelimenin hemen arkasndan Parti datlm ve eriatmedari gz hapsine alnmtr. eriatmedari 1986da lnceye kadar Kumdaki evinde gz hapsinde kalmtr. Buna karlk anayasa taslana ilk bata kar kan muhalefet gruplarndan Ulusal Cephe, Mcahidin, Tudeh ve dier sol gruplar oylama srasnda anayasay desteklemilerdir (Ar, 2005, s:543).

eriatmedarinin Velayet-i Fakihe muhalefetinden ekinen Humeyni, ilk Cumhurbakanl seimine ulemann katlmasn engelleyerek, tarafsz birisi olarak tannan Beni Sadrn seilmesini salamtr. Ancak Beni Sadrn Cumhurbakan seilmesi slamc grup ile liberaller arasnda ekimeye ve mcadeleye neden olmutur. Bu arada ilk parlamento seimlerini de 234 sandalyeden 130unu alan slam Cumhuriyeti Partisi kazanmtr. Parlamentoda ounluu elde eden slam Cumhuriyeti Partisinin destekledii Muhammed Ali Recai nce Meclis Bakanlna hemen arkasndan da Babakanla getirilmitir. Cumhurbakan Beni Sadr ile Babakan Recai arasndaki gvensizlie dayanan srtme ve mcadele 1981 Martndan itibaren, taraftarlarn Tahran sokaklarnda atmalarna kadar varmtr. Bu mcadelede tercihini Beni Sadrdan yana koyan Humeyni, 16 Martta onu silahl kuvvetlerin bakomutanlna getirmitir. Ancak parlamentoda ounluu temsil eden slamc kanadn Humeyniyi etkilemek iin Beni Sadr aleyhinde balatt kampanyann baarl olmasyla Humeyni, Beni Sadr bakomutanlk ve cumhurbakanl grevlerinden almtr.

242

Bunun zerine Beni Sadr, Mcahidinin (ya da Halkn Mcahitleri) nde gelen liderlerinden Mesud Rejavi ile birlikte, 29 Temmuz 1981de randan gizlice ayrlarak siyasal yaamnn geri kalan ksmn Pariste srdrmeye balamtr. Bu arada 24 Temmuzda yaplan seimlerde Muhammed Ali Recai byk bir ounlukla Cumhurbakanlna seilmitir.

rann Irakla savann srd bir srada ierde devrim sonras iktidar mcadelesi iin perde henz kapanmamtr. 1981in Haziran ve Temmuz aylarnda Devrim Muhafzlar ile Halkn Mcahidleri grubu arasnda yaanan arpmalarda 100den fazla insann yan sra Ayetullah Muhammed Baheti, ayrca 4 kabine yesi, 6 Bakan yardmcs ve 27 milletvekili de hayatn kaybetmitir Muhammed ldrlmtr. arlatrlmtr. (Ar, 2005, s:544). 1981 Austosunda ise Cumhurbakan Ali Recai ve ikinci Babakan yarsnda Muhammed muhalefete Javod ynelik Bahonar basklar 1981in

Bu dorultuda 1982

ubatnda Halkn

Mcahidleri (Mcahidin)

rgtnn Tahrandaki merkezi baslarak liderlerinden Musa Kyiyabani ldrlmtr. Halkn Fedayileri (Fedayin) grubuna gelince, bunlarn 1982 Ocanda, rann kuzeyindeki Amol ehrini ele geirmeleri zerine kan atmada bir ksm ldrlm geri kalan nemli bir ksm da tutuklanmtr. Dier taraftan, SSCB ile ilikilerini dzeltmek isteyen yeni ran ynetimi Tudehe ilk bata ses karmamtr. Ancak 1983te Afganistann igalini desteklemeleri ve sava kart eylemlere girimeleri zerine bunlar da dier gruplarn kmam; akbetine uramtr: Parti kapatlm alarak ve ileri slam gelenleri Devrimini tutuklanmtr. Oysa Tudeh, Mcahidinden farkl olarak Humeyniye kar anti-emperyalist niteliini dikkate desteklemitir. (Ar, 2005, s:545).

243

2.7.4. ran Irak Sava

Irak- ran sava, bir snr paylam sorunu biiminde patlak vermitir. Irak- ran kara snr ve attl Arap nehri snr anlamazl, Osmanl Devleti zamannda balam ve 400 yldan fazla bir sre devam etmitir. 1913 tarihli Osmanl Devleti ve ran arasndaki stanbul protokol, nehir ve kara snrn dzenlemi, ancak Lozan Antlamas ile Trkiye Iraktan ekilince nehir ranIrak snr haline gelmitir. Irak, nceleri tek bana denetim altnda tuttuu bu suyolunu, rann Krt hareketinden desteini ekmesi karlnda 1975te bu lkeyle paylamak zorunda kalm, ancak dnemin ynetimi bu dzenlemeyi hibir zaman kabul etmemitir.

Irak ile ran arasnda ii-Snni anlamazl, attl Arap snr sorunu ve rejim farkllna dayanan ayrlklara ek olarak Krt sorunu ve Kuzistan Araplar sorunu da bulunmaktayd. ran Krtlerinin bamszlk hareketlerine kar klmas ile Krtler Irak snrnda kendilerine yerleim olana bulmulardr. Irak ynetimi ise, ran Krtleri ile Irak Krtleri arasndaki ban kesilmesi yolunda bir politika uygulam ve 1979da randaki baz Krt kylerini bombalamtr.

Benzer biimde

randaki Kuzistan Araplar da, Humeyni rejimi

sonrasnda bamszlk istemiler, buna kar kan ran ynetimi ile Kuzistan Araplar arasndaki atmalarda (attl-Arapa yakn blgede) Irak, ayrlklara nemli yardmlarda bulunmutur. Bu dnemde. Irakta 1979 ylnda iktidara gelen Saddam Hseyine ynelik i muhalefetin (Dava Partisi) artt ve ynetim kart faaliyetlerin Saddam tarafndan sertlikle bertaraf edilmesine gidildii de hatrlanmaldr.

Sz konusu gerilim konular nedeniyle 1979da snrda balayan atmalar, 22 Eyll 1980de iddetlenmi ve Saddam Hseyin attl-Arap nehrinin her iki yakasnn da Iraka ait olduunu ileri srerek rana sava amtr. Saldrma sebebi; Irak ve ran liderlerinin ahsi kavgalar, attl Arab anlamazl, tarihten gelen Arap-Acem dmanl ve petrol retme ile

244

satmada stnlk eklindedir. Savan ikinci gn Irak dnyann ikinci byk rafinerisi olan Abadan rafinerisi bata olmak zere tm ran petrol tesislerini yok etmek iin saldrrken, ran da ayn ekilde Irak petrol tesislerine sava am ve eline geen petrolleri krfez sularna boaltmtr. Ayrca ran Suriye ile anlaarak boru hattn kapattrmtr. Sonuta rann petrol ihracat sava nedeniyle azalm, Irakn ihracat ise btnyle durmutur (mezsoy ve en, 2003, s:111).

Irakn saldrlarn Kuzistan zerinde younlatrmasnn nedenleri bu blge nfusunun ounluunun Arap olmas, attl Arap suyolunun her iki yakasna da egemen olma istei ve bu blgede zengin petrol yataklarnn bulunmas olarak sralanabilmektedir (Dedeolu, 2002, s:77-78).

Irak ile sava, rann blgedeki stnln sona erdirmi ve askeri tehizat stoklarnn ciddi ekilde tkenmesine sebep olmutur. ran ile dier Krfez devletleri arasnda teknolojik adan byk bir uurum meydana gelmitir (Ehteshami, International Defense Review, July 1996, s:23).

1979-1983 dneminde

rann 5,4 milyar dolar deerindeki silah

sipariine karlk, Irak 17,6 milyar dolar deerinde sipari vermitir. rann batdan silah almasnn 1979daki devrimden sonra imkansz hale gelmesi ile lke, baka kaynaklara ynelmek durumunda kalmtr. Sonu olarak da, 1979-1983 dneminde hemen hemen hepsi 1979 senesinde olmak zere sadece 1,300 milyon dolar deerinde silah ABDden almtr.

Yine bu dnemde ngiltereden 140 milyon dolar, Fransadan 20 milyon dolar, Bat Almanyadan 5 milyon dolar, talyadan da 30 milyon dolar deerinde silah satn almtr. Ayn dnemde, Rusyadan 975 milyon dolar, inden 230 milyon dolar, Polonyadan 40 milyon dolar, Romanyadan 5 milyon dolar ve baka lkelerden de 2,600 milyon dolar deerinde silah almtr. ACDA raporlarna gre ran, 1985-1989 yllarnda, 10 milyon dolar ABDden, 75 milyon dolar Fransadan, 100 milyon dolar ngiltereden, 2,800 milyon dolar inden, 50 milyon dolar Bat Almanyadan, 1,400 milyon dolar

245

Varova Pakt lkelerinden, 3,345 milyon dolar dier Avrupa lkelerinden, 40 milyon dolar Ortadou lkelerinden, 2,000 milyon dolar Dou Asya lkelerinden, 210 milyon dolar Latin Amerikadan ve 220 milyon dolar dier lkelerden olmak zere toplam 10,250 milyon dolar deerinde silah ithal etmitir. Bu rakamlar, 1979daki devrimden sonra rann ABD ve dier batl lkeler yerine, silah tedariki iin giderek Sovyet Blou lkelerine ve ine yaknlamasn gstermektedir Sonbahar 1999, s:252). (Altnba, Avrasya Dosyas; ran zel,

Savan giderek younlat 1982de rann askeri gc zayflamaya balamtr. rnein hava kuvvetleri, 1980lerin ortasnda gnlk 70 sortinin altna dmtr. Kara birliklerinin gc de ayn ekilde tkenmitir (Ehteshami, 1996, s:23).

ABD rann 1982de savan ynn kendi lehine evirmesi zerine tutumunu deitirmitir. Irakn kmesi ve rann blgeye tamamen egemen olmas olaslnn belirmesi zerine, ABD, kesin tavrn belli ederek tarafsz tutumunu terk etmi ve Irak aktan desteklemeye balamtr (Ar, 2005, s:567).

1984-1991 yllar arasnda ran 16,1 milyar dolar, Irak 34,9 milyar dolar deerinde silah ithal etmitir. Irak, 1984-1987 yllarnda dnyann ikinci silah ithalats iken 1988-1991de drdnc srada yer almtr. ran ise 19841987 arasnda nc dnya lkelerinin arasnda drdnc srada yer alrken, 1988-1991 dneminde beinci sraya dmtr (Cordesman, After The Storm, 1993, s:385).

Sava srasnda rann donanmas da ciddi hasara uramtr. Birok silah kullanm d kalm ve batdan teknik destek alnamad iin tamir edilememitir. Saam tipi firkateynlerin, silah ve sensr sistemlerinin ou kullanlamaz hale gelirken, Amerikan PF-103 korvetlerinden birini, 2 adet mayn tarama gemisini, Kaman tipi devriye botlarndan ikisini yitirmi, dier ikisi ise hasar almtr. 1987-1988 yllarnda donanmann durumu ABD

246

yznden daha kt bir hal almtr. 21 Eyll 1987de ABD, rann Ajar adl gemisini krfezde mayn derken batrmtr. Yine, 8 Ekim 1987de ABD, ran Devrimci Muhafz Alayna ait Boghammar ve bir ka tane de Boston Whaler batrmtr (Cordesman, After The Storm, 1993, s:411).

ran Donanmas devrim ve sava srasnda nemli miktarda eitimli personelini kaybetmi, bunun sonucunda da radar ve elektronik sistemlerinin byk ksm almaz duruma gelmitir. Contraves Sea Hunter, SPG-34, Mark 37,51,61 ate kontrol sistemleri, WM-28 taktik ve ate kontrol sistemleri, Plessey AWS-1, SPS-6 arama radarlar, SPS-37 hava keif radarlar kullanm d kalmtr (Cordesman, After The Storm, 1993, s:412).

1987 ylnda ilk Scud Bler Kuzey Koreden rana ulamtr. 1988de ise artk kendi Scud Blerini birletirebilir ve test edebilir hale gelmilerdir. 1987 ve 1988 yllarnda rann Iraka menzili azami 352 km civarnda olan yaklak 120 adet Scud B fzesi frlatm olduu tahmin edilmektedir (Lennox, Irans ballistic misilse, 1998, s:24).

1988 ylma gelindiinde Irak, bir taraftan Sovyetler Birliinden ald fzelerle Tahran fze yamuruyla kertmek istiyor, bir taraftan da snrda Fransa ve ngiltereden ald kimyasal silahlan kullanyordu. Sz konusu kimyasal silahlarn kullanlmas en geni apta Halepede olmu ve 5000 pemergenin ld bu olay tarihe Halepe Katliam olarak gemitir. Dier taraftan Irakn ran petrol tayan tankerlere saldrmas, Kuveyt hava yollarna ait bir uan rana karlmas, ayrca bir Amerikan muhribinin mayna arparak yara almasna misilleme olarak ABDnin rana ait iki petrol platformunu vurmas, 1988in nemli olaylaryd. Nitekim 1988 yl iinde Amerikan donanmasna ait Vincennes Kruvazrnn rana ait bir yolcu uan drerek 290 sivilin lmne neden olmas dnya kamuoyunu Halepe Katliam kadar megul etmitir (Ar, 2005, s:562-563).

247

Irak, 8 sene sren savatan, Krfezdeki baskn askeri g ve ayn zamanda iflasn eiinde bir devlet olarak kmtr. Bu balamda 70 milyar dolardan fazla olan borcunu demenin yollarn dnrken, ran da askeri glerini yava yava yeniden oluturmaya almtr.

1988 ylnn ortalarna doru ran artk bir taraftan silah ve tehizat eksiklii, dier taraftan Irak saldrlar karsnda zor durumda bulunuyordu. Irak, bir yandan snrda kimyasal silah kullanmaya arlk vermi dier yandan uzun menzilli ve patlayc zellii gl fzelerle rann byk ehirlerini hedef almaktayd. Nihayet durumu deerlendiren Humeyni, BMnin 598 sayl kararn kabul etmek zorunda kalmtr. Tarihler 18 Temmuzu gsterirken sekiz yl sren sava da sona ermitir. Bunun arkasndan taraflar 25 Austos 1988de Cenevrede bir araya gelerek bir atekes anlamasn grmeye balamlardr. (Ar, 2005, s:563).

ran, silah tedariki, personel eitimi ve yedek paralar bakmndan yabanc lkelere baml durumdayd. Bu bamllk sonucu 1988den itibaren tehizat ve malzeme problemleri daha da bymtr. Hatta yenilgilerden sonra ran Devrim Muhafz Birlikleri iinde blnmeler olmutur. Austos 1988deki atekesten sonra ordusunu yeni batan kurmak durumunda kalan ran, yeniden yaplanma plann yava yava hayata geirmitir.

Sovyetler Birlii, rann araylarn fark etmi, lkeyi potansiyel bir alc olarak grm ve hemen bu durumu deerlendirmek zere harekete gemitir. zellikle de zamann parlamento szcs olan Haimi Rafsancani ile yaplan grmelerin sonunda, 1990larn balarnda Rusya, rana silah tedarik eden bir numaral lke olarak ortaya kmtr. Moskova, rana 2 milyar dolar ila 4 milyar dolar deerinde silah ve askeri yardm yapma konusunda karar almtr. Ayrca Rusya, rana nkleer programlarn gerekletirmesi konusunda da yardmc olacakt ve bu programa Buehr nkleer reaktrnn tamamlanmas projesi de dahil edilmiti.

248

lk silah teslimatlar, M G-29 gibi ok amal sava uaklarndan oluuyordu. 1992 ve 1993 yllarndaki 2 milyar dolarlk ek siparilerin, Rusya veya Ukraynadan olmak zere, 24er adet M G-27 ile M G-31, 2 adet Ilyuin76 erken uyan ua, 48 adet M G-29 ihtiva ettii sanlyor. Eer tm bu siparilerin doru olduu varsaylrsa, rann gelimi dzeyde hava savunma, erken uyar, derin vuru ve ar bombardman glerine sahip ok gl bir hava kuvvetleri yaratm olmas mmkndr (Ehteshami, Iran strives..., 1996, s:24).

lkenin Ukrayna ile ilikileri de benzer bir yol izlemitir. Silah iin petrol grmeleri iki lkenin geleceini izmitir. 1992-1993 yllarnda yllk bir gizli silah anlamas yaplmtr. 50 adet M G-29, 200 adet T-72 ana muharebe tank, S-300 hava savunma sistemi ve 16 adet Sunburst gemi savar fze sistemleri edindii sanlmaktadr. Amerikann Ukrayna zerindeki mali ve siyasi basklar, rann yeterli alm gcne sahip olamamas, mterisini komusunun kapm olmas sonucu Rusyann gcenmesi gibi sebeplerden dolay transferlerin tamam gerekleememitir (Ehteshami, Iran strives..., 1996, s:24).

1992den beri ran hkmeti askeri harcamalar savatan hemen sonraki dnemde olduu kadar yksek tutmamaktadr. rann askeri ihtiyalarnn ou 1989-1992 dneminde verilen siparilerle karlanmt ve hkmet savunma btesinin brt milli haslasnn % 3.8inden fazla olmamas iin aba sarf ediyordu. 1993de savunma harcamalar, ran yetkililerine gre 1,2 milyar dolar, baz batl kaynaklara gre ise 4,36 milyar dolar; 1994de tahminen 2,3 milyar dolar, 1995de ise 2,5 milyar dolar oldu. Kanlmaz olarak, daha fazla savunma harcamalar btesi, daha fazla silah alm anlamna gelir. Bylece rann alverie devam edeceini syleyebiliriz. Devam edecek olan anlamalar Rusya, in ve Kuzey Kore gibi lkelerin rann balca silah tedarikileri olarak pozisyonlarn kuvvetlendirecektir (Ehteshami, Iran strives..., 1996, s:25).

Askeri kurumlar ise sava sonras harcamalarn yaptklarn yani

249

eksikliklerini giderdiklerini, yeni silah satn alma hedeflerinin olmadn bilinmesini istemilerdir (Ehteshami, Janes Intelligence Review, 1994 /1995, s:71-75).

Hem savan sona ermesi ile hem de 1989da Humeyninin lmyle silahl kuvvetlerde biraz istikrar salanmtr.

Irakn, 1980-1988 savanda askeri stnlk salamas rann beklemedii bir durum olmutur. Krfezin en gl ordusuna sahip olduunu dnen ran iin bu yenilgi aslnda bir balang olmutur. Eskisinden de gl olmay hedefleyen ran, eitim, disiplin, profesyonelleme, teknoloji ve istihbarat gibi konulara nem vermeye balam; silah almna, ardndan da imaline balamtr. Bu hrsla yllardr batnn endie ile izledii gc elde etmitir. Bir daha asla Irak savanda olduu gibi bir duruma dmek istemeyen ran, halen hzl bir ekilde askeri yeteneklerini arttrmaktadr (Altnba, Avrasya Dosyas; ran zel, Sonbahar 1999, s:267).

ran ekonomisi, Irak savann 1988 ylnda Birlemi Milletler atekes antlamas ile sona ermesinin ardndan, Irak hava taarruzlarnn yol at byk tahribatn ekonomik glkleri ile kar karya kalmtr, nitekim Irak hava bombardmanlar sonucunda petrol retim tesisleri, elektrik retim merkezleri, kprleri, fabrikalarn grd ykm, ciddi alt yap yatrm ihtiyalarn hayati nceliine ykseltmitir. Bu itibarla ran, Irak ile arasndaki sava sona erdiren 598 ve 687 sayl Birlemi Milletler Gvenlik Konseyi Kararlarnn ardndan, rgte, sava zararlar konusunda 1991 ylnda yapt resmi beyanda, lkesinin toplam 100 milyar dolarlk zarara uradn aklamtr (Outstanding Issues, Salaam Daily Morning, 18.07,1995, s:9).

ran ile Irak arasnda varolan toprak talepleri grnte bir siyasal anlamazlk nedeni olarak srd iin, gneyde savaa girmek ran iin kolay olmutur ama bu savatan kmak ok zor olmu ve tam dokuz yl srmtr. Irak nfusunun gney ksmnda yaayan byk ounluunun ii

250

asll olmas da,

rann yeni rejimin Krfezde bir ii arl kurmak

istemesine yol ayordu. Krfez petrol deposu konumunu srdrdnden tm byk lkeler Krfez zerinde kendi karlar dorultusunda etkinlik kurmann giriimlerini yrtyorlard. rann slam devrimi ile sarsnt geirdii dnemde, bu lkenin ie dnk zayflndan yararlanmak isteyenler Irak rana kar kkrtmlar ve uzun sren bir sava desteklemilerdir. ran gibi bir byk lke ondan daha kk ama aktif davranan bir komu lke aracl ile dengelenmeye allmtr. rann nfus potansiyelinin yksek olmas, Irakn giderek asker karma gcnn zayflamasyla, savan sona ermesi gndeme gelmitir. Irakn daha fazla dayanamayacak bir aamaya gelmesiyle, byk lkeler devreye girerek iki krfez lkesi arasndaki anlamsz sava sona erdirmilerdir (een, Avrasya Dosyas; ran zel, Sonbahar 1999, s:347).

ran ve Irak, i ve d bask altnda olmadklar ve ikisi de petrol ihra ettii iin henz mali skntlar olmad iin karlkl olarak ykc savalarna 8 yl devam etmilerdir. Balarda stnl salam gibi grnen ran, Irakn ilk saldrsn durdurarak gl bir kar saldrya gemi ve Irak topraklarna girmitir. Irak, ABDden ald byk istihbarat ve lojistik yardmnn yan sra, zengin Arap lkelerinden de grd destek sayesinde bu saldry durdurmu ve kendisinin biraz daha avantajl olduu bir bar rana imzalatmay baarmtr.

ran-Irak Sava'nn, ran ekonomisi ve silahl kuvvetlerine verdii ykc etkilerinden sonra, 1980'Ierin sonunda nkleer enerji konusu tekrar ran'n gndemine girmitir. ran 1990'l yllarn banda in ve Rusya ile reaktr inas konusunda anlamaya varmtr. Bu anlamalardan in ile yaplan somut bir neticeye varamamtr. Yine 1990'l yllarda Pakistan'n nkleer programn kuran Abdlkadir Han'dan alnan teknik destek, ran'n nkleer programm gelitirmesinde nemli rol oynamtr Temmuz 2006, s:36). (SETA ran Dosyas,

251

1979 ran slam Devrimi ncesinde dnya iiliinin merkezi Irakta Necef olmutur. O dnemde ii din adamlar asndan yine Necefteki havze n planda kalmtr. 1979 ncesi rann Kum kentinde de bir havze bulunmaktayd ancak ahn basksndan dolay Kumdaki havze, dnya iiliinde iddiasn ortaya koyamamtr. Bu dnem ran slam Devrimi ile yava yava kapanmtr. Humeyni, 1964 ylnda gnderildii srgnden dndnde belirtilen konumlardaki deiim sreci balamtr. 11 ubat 1979da ahn devrilmesinin ardndan rana gelen Humeyni btn dengeleri deitirmitir. 1980-1988 ran-Irak Sava srasnda, iiliin merkezi Neceften Kuma kaymtr.

Gerek ahn kamasyla birlikte basknn ortadan kalkm olmas, gerek Humeyninin iilik adna getirdii siyasal ve sosyal durum, br tarafta ise sava nedeniyle iileri potansiyel ran ibirlikisi gren Snni Saddam Hseyin ynetiminin Necefin ekim alan olmasn engelleme abas, iiliin tarihi merkezi olarak Necef yerine randaki Kum kentini ne karmtr. iiliin merkezinin Kuma kaymasyla, ran dnya iilii zerinde sz sahibi olmaya balamtr.

Bata Irak iileri olmak zere, Suudi Arabistan, Krfez lkeleri ve Suriyedeki iiler gzn kulan Kum kentine evirmitir. Snni Saddam Hseyin ynetiminde ok fazla ses karma ans bulamayan Irak iileri de ister istemez, Kum kentinin ekim alanna girmek zorunda kalmtr. Bu durum Irak iilerinin ekonomik, sosyal ve siyasal btn yaam alanlarnda kendisini gstermitir. rann bu noktada temel amac ise Irak iiliini, tarihi Arap kklerinden koparp Fars etkisine almak olmutur. iiliin grnen yznde ok da fazla hissedilmeyen bu ekime, gnmzde de iten ie srmektedir (Cumhuriyet Strateji; 19.06.2006, s:6).

Saddam Hseyin, ran karsnda yarm bir zafer kazanmasndan ve d dnya tarafndan onaylanmasndan ald cesaretle 1990 ylnn Austos aynda Kuveyti igal ve ilhak etmitir (Lewis, 2005, s:430).

252

2.7.5. rangate Olay

1985 ylnn ortalarnda balayan ve 1986 ylnda aa kan bir olay tm dnya kamuoyunun tepkisini ekmitir. ABDnin ve Reagan ynetiminin byk prestij kaybna neden olan bu olay, rana gizlice silah satlmasyla ilgili rangate skandalyd. Gizli diplomasinin ve rana silah satlmasnn amalarn aklayan Reagan, bunun, ahtan sonra ranla bozulan ilikileri yeniden iyiletirmek ve alt aydr srp giden savan onurlu bir ekilde son bulmasn salamak amacyla yapldn belirtmitir (Ar, 2005, s:562).

rangate olay, ABDli gazetecilerin ya da Kongrenin abalaryla deil, randa izolasyonistlerin meclis bakan (daha sonra devlet bakan) Ali Ekber Haimi Rafsancaniyi skntya sokma uralar sonucu gn yzne kmtr. Mzakerecilerin Birleik Devletlerle ilikileri gelitirme giriimleri 1979da olduu gibi eytan karsnda yumuama sulamalaryla baltalanm; ancak bu defa Rafsancani ve destekileri Humeyninin mdahalesi sayesinde politik olarak hayatta kalabilmeyi baarmlardr.

Rafsancaninin adamlar, Lbnandaki batl rehinelerin braklmas konusundaki yardmlarna karlk, ABDden askeri tehizat edinme umuduyla Mays 1986da bir ksm Amerikal yetkiliye Tahran ziyareti ayarlamlardr. Daha resmiletirilemeden suya den bu pazarlk Rafsancaninin slam Cumhuriyetinin hayatiyeti asndan nem addettii Batyla mnasebetlerin gelitirilmesi gayretlerinin yalnzca ufak bir parasyd. Rafsancani, ksa vadede, zengin petrol yataklarn ieren gneybat blgesini igal etmi olan Irakla savaabilmek iin rann asken tehizata ihtiyac olduunu dnyordu. Uzun vadede ise, d pazarlarn ve yabanc sermayenin desteiyle ran ekonomisine istikrar kazandrma), ve ekonomiyi yeniden yaplandrmay hedeflemiti. Rafsancaninin pragmatist kimlii, Batnn iyi niyetini kazanmak iin ne gerekirse -tabii ki baz snrlar iinde- yapma eiliminden kaynaklanmaktadr (Rafsancaninin 1979daki mzakereleri bozan Hafz olaylarna katlm olmas da ilgintir.) (Kurzman, Avrasya Dosyas; ran zel, Sonbahar 1999, s:366).

253

Rafsancaninin temsilcisi 1986 Maysnda ABDli heyetle yaplan gizli Konumalarda mzakerelerin getirecei siyasi risklerden aka bahsetmi ve yle konumutur: ranllar biraz tutucudurlar. ou ranl Amerikay Byk eytan olarak adlandrr. lk devrim hkmeti (Bazargann geici hkmeti) srf Brezezinskiyle grt iin ykld. Biz de hkmet olarak yarn ezilmek istemiyoruz. ktidarda kalmak ve aramzdaki (ABD ve ran) problemleri zmek istiyoruz. (The Tower Commission Report, 1987, s:314).

Mzakerecilerin endieleri yerinde bulunmutur. ABD heyetinin Tahran terk etmesinden bir hafta sonra, Tahran niversitesinde, ABD ziyaretini ifa eden ve duyuran imzasz el ilanlar datlmtr. Bu ilanlarda grmelerin devrimi ykaca iddia ediliyordu. zolasyonist yazarlar anti-emperyalizm, devrimin ihrac gibi en kutsal prensiplerin zedelenmesiyle devrimin korunmasnn mmkn olmadn belirtiyorlard. Rafsancaninin Batya kur yapma isteklerine kar kan muhaliflerden biri de Ekber Hamidzade idi. Hamidzade, ABDli yetkilerin ziyareti haberlerini szdrd iin meclisten kovulmutu. Hamidzadenin olaylar anlatt kii -el ilanlarnn datlmasn da salad sylenen adam- Kumdaki slam Kurtulu Hareketinin lideri Mehdi Haimi idi.

Haziran aynda hibir basn kuruluu el ilanlar hikayesini sayfalarna tamamtr. Ancak Haimi, 1986 Ekim aynn balarnda Suriyeli bir diplomat karmak suundan -devrimin ihrac abalarnn bir paras olarakTahranda tutukland zaman, Haiminin taraftarlar Rafsancaninin gizli grmelerinin hikayesini Beyruttaki haftalk E-iraa Gazetesine szdrmlardr. Uluslararas haber ajanslar da hikayeyi oradan alp btn dnyaya duyurmulardr.

Rafsancani, olay en az zararla atlatabilmek iin hemen harekete gemitir. Hikaye renildikten bir gn sonra Rafsancani ABDli yetkililerin ziyaretini aktan dorulam; ancak onlarla herhangi bir anlama yapm olduunu iddetle reddetmitir. Rafsancani grmelerde bizzat bulunmamaya zellikle dikkat etmitir, fakat d politika danmannn

254

grmelere katlm olmas Rafsancaninin kariyerinin tehlikeye girmesi iin yeterli olmutur. Olayn Rafsancani versiyonunda -daha sonra tersi ABD soruturmalaryla ortaya konuldu- o, ABDli yetkililerin ziyaretine kar kmtr. Rafsancani, ziyareti daha sonradan rendiini, ancak Humeyninin tavsiyesiyle tutuklanmamalar ynnde karar aldn sylemitir (Kurzman, Avrasya Dosyas; ran zel, Sonbahar 1999, s:367).

Humeyni, Rafsancaniyi soruturma ile tehdit eden izolasyonistlere kar onu korumakta gecikmemitir. Akas Humeyni, Rafsancaninin olaylar esnasndaki tavryla ilgili fikirleri ne olursa olsun, byle kritik bir dnemde hkmette nemli deiiklikler istememiti. Sonuta Rafsancani, kariyeri hi zedelenmeden iktidarda kald; Haimi ise idam edildi. Ancak Rafsancani, Batyla iliki kurma abalarn yine askya almak zorunda kald. Takip eden aylarda ran d politikasn izolasyonistler yrttler. Bunun sonucunda Almanya, talya, Avusturya ile kimi televizyon programlan, ngiltere ve Fransa ile de ceza mahkemeleri yznden bir takm diplomatik gerginlikler yaand. Rafsancaninin grmeler yoluyla ran Bat iin cazip klma projesi 1988e kadar iki yl daha ertelenmi oldu (Kurzman, Avrasya Dosyas; ran zel, Sonbahar 1999, s:368).

2.7.6. 1989: Rdi Bunalm

zolasyonistler, 1989 balarnda,

ran-ABD grmelerini sekteye

uratan ve Rafsancaniyi ABDye daha ileri grme teklifleri gtrmekten alkoyan yeni bir uluslararas kriz oluturmulardr. ran-Irak savann 1988 yaznda sona ermesi mzakereciler iin yeni frsatlar dourmutur. Belli bal yabanc uzmanlarn ve yatrmlarn rana girmesine izin verilmitir. Fransa, Kanada ve ngiltere ile bozulmu olan diplomatik ilikiler yeniden kurulmutur. 1988 sonu ve 1989 balarnda Alman ve Fransz Dileri Bakanlar Tahran ziyaret etmiler; ran, sava sonras yaplanma iin Avrupada nemli krediler aramaya balamtr.

255

En artc gelime, doruluu henz tam olarak ispatlanmamsa da, Birleik Devletlerle ilikileri normalletirmek iin prensipte gizli bir anlamaya varlm olmasyd. Yaynlanm baz raporlar, rann svireli arabulucular yoluyla Birleik Devletlerle grmeleri balattn yazmlard; olmas yakn ve muhakkak bir yaknlama sylentileri o kadar artmt ki, Rafsancani 1988 Aralk aynda u aklamay yapmak zorunda kald: Kamu vicdani bu meseleyi kabul etmek iin hazr deildir; bu konuda son sz Byk Lider Humeyniye aittir. Yani bu konu, onun haricindeki kimselerin hakknda karar verebilecei bir konu deildir. (Foreign Broadcast Information Service, 19.12.1989, s:56).

Humeyninin karar ise hibir zaman aklanmamtr.

ran hkmetinin st dzey yneticilerine yakn bir kaynak, prensip anlamasnn yeni gelen Bush ynetiminin acil ve tatminkar bir d politika baars kazanma; kendi lmnn farknda olan Humeyninin de Irakla atekesi srdrme ve slam Cumhuriyetine salam bir uluslararas zemin brakma araylarnn bir sonucu olduunu ifade etmektedir (Kurzman, Avrasya Dosyas; ran zel, Sonbahar 1999, s:368).

Byle bir zamanda ranl izolasyonistler, Batyla olan grmeleri rndan karmak iin yeni bir skandala bavurmulardr. Salman Rdinin 1988 gznde baslan eytan Ayetleri adl kitab bunun iin en uygun frsat olmutur. Yazarn slami inanlarla kastl ve geni apl alaylarn ieren bu kitap, birok slam lkesinde oktan knanm ve yasaklanmtr. Ancak, ran hukuk sistemi, Farsa bir tercmenin planlanmam olmas, randa sata giriilmemi bulunulmas ve yazarn ranl olmamas yznden yazar cezalandracak hukuki zeminden yoksun kalmtr. Bundan baka kitabn basmn izleyen aylarda kitap aleyhine hibir halk gsterisi de olmamtr. Oysa ngiltere, Hindistan ve Pakistanda birok Mslman kitap aleyhine youn protestolar yapmlardr. Kitabn ABDde baslmas nerisini protesto eden Pakistanl kalabalk bir grup 12 ubat 1989da slamabatta Amerikan Kltr

256

Merkezini talam; Pakistan gvenlik gleri ve ABD korumalar tarafndan bastrlan bu grup, geride yarm dzine l ve onlarca yaral brakmtr.

Resim 46: ngiliz yazar Salman Rdi, eytan Ayetleri isimli romannn 1988 ylnda yaynlanmasndan sonra saklanmak zorunda kalmtr.

Bu olaylardan iki gn sonra, 14 ubatta Humeyni, Rdiyi lme mahkum eden bir ferman yaynlamtr. Perde arkasndaki manevralarn nceden planlandn ya da bu hazrlklarn Pakistan trajedisinden nce belirlenip belirlenmediini gsteren birka iaret bulunmaktayd. Bir rapora gre, izolasyonistlerin nde gelenlerinden Humeyninin olu Ahmet, kitabn tercmesinden babasna baz blmler okumutur. Ne olursa olsun, bu fermann st dzey yetkililer tarafndan aknlkla karland akt. rnein, Dileri Bakan Ali Ekber Velayeti, Birlemi Milletler, ngiltere, spanya ve Umman kapsayan diplomatik ziyaretinden ayn gn -14 ubat- geri dnm; sfahana gelir gelmez yapt konumada ran- ngiltere ilikilerinin, iki lke arasndaki ilikilerin gelime seyrine bal olarak tedricen maslahatgzarlk seviyesinden bykelilik seviyesine ykseltilebileceini sylemitir. Bakan Ali Hamaney de ayn gn Kuzey ehri Saride yapt konumada ABD- ran ilikilerini Washington, ran karsndaki dmanca tavrlarndan vazgemedike dikkate alnamaz cmlesiyle anlatmtr (Foreign Broadcast Information Service, 14.02.1989, s:46).

257

Hibirisi, aylarca nce baslan Rdinin kitabnn ran d politikasnda bir faktr olduuna iaret etmemitir. Fakat takip eden gnlerde her ikisi de Rdinin kitabn oyunun ilk perdesi sayarak slam kart oyunlara kar yeniden teyakkuz arlar yapmlardr.

zolasyonistler, Birleik Devletler ve Bat ile grmeleri baltalamak iin Humeyninin fermann kendi avantajlarna uygun olarak kullanmlardr. rnein, parlamentonun 115 yesi tarafndan imzalanan ak bir mektupta Byk eytandan uzak kalma siyasetine devam edilmesi, eytan ordularyla dostluk dncesinin kesinlikle reddi, smrgeci ngiltere ilikilerin kesilmesi, dmanca siyasetler gden Avrupa lkelerinin oyunlarna kar misliyle hareket edilmesi gibi konular vurgulanmtr. Devletin himayesindeki 15. Hordad Vakfn da kontrollerinde bulunduran izolasyonistler, yaplm btn grmeleri yolundan karacak uluslararas tepkinin de farknda olarak Rdinin cezasnn infaz iin multimilyon dolarlk bir dl koyduklarn ilan etmilerdir. ngiltere, diplomatik ilikilerini ay sonra kesmi; dier Avrupa devletleri de durumu protesto ederek bykelilerini geri armlardr. Bush ynetimiyle yaplm grmelerde kaydedilmi btn gelimeler boa gitmitir. 1986 skandalnda olduu gibi Rafsancani yine 1989 seimlerini kazanarak ayakta kalabilmi, ancak Batyla yaplacak grmeler tekrar ertelenmek zorunda kalmtr (Kurzman, Avrasya Dosyas; Sonbahar 1999, s:369-370). ran zel,

2.8. 2007 Yl ve Problemlerle ran

2.8.1 Ynetim Eilimleri

Bir slam Cumhuriyeti olan rann kurtulu gn 1 Nisan 1979 tarihi olarak kabul edilmektedir. lke anayasas 2-3 Aralk 1979da kabul edilmi ve revize edilerek Devlet Bakannn gc artrlp Babakanlk iptal edilmitir. Hkmet anayasay slami hkmlere balamtr. slami Devrim Lideri Ayetullah Ali Hseyin Hamaney 4 Haziran 1989dan beri hkmet bakandr. slami Devrim Lideri din alimleri tarafndan yaam boyunca greve

258

atanmaktadr. Cumhurbakan 4 yllna halk oyuyla seilmektedir. Bakanlar kurulu ise mollalarn onayyla Cumhurbakan tarafndan atanmaktadr (Kona, 2003, s:46).

randa, benzeri istihbarat almalarn yrten ve birbiriyle koordineli alan eitli istihbarat kurulular mevcuttur. Bunlardan en nemlileri istihbarat Bakanl, ileri Bakanl, Milli Gvenlik Yksek Konseyi ve Devrim Muhafzlar Ordusu Komutanl olup, tamam dini liderin kontrol ve gzetimi altnda faaliyet gstermektedir. stihbarat Bakanlna bal olarak; Milli istihbarat Komitesi, Politik ve deolojik ube, Gvenlik ve istihbarat ubesi, Eitim ve deolojik retim ubesi, Yabanc Diplomadan zleme ubesi ile SAVAMA, yani Sazman- Ittlaat ve Mdrriyet-i Cumhuriye-i slami-i ran ( ran slam Cumhuriyeti stihbarat Tekilat Mdrl) bulunmaktadr. ileri Bakanlna bal kurulular olarak da; Milli Soruturmalar Kurumu, ntizami Kuvvetler Komutanl, Milli istihbarat Komitesi, Pasdaran leri Ofisi mevcuttur (Balbay, 2006, s:169).

2.8.1.1. stihbarat Bakanl (VEVAK)

Bu bakanlk, VEVAK, yani Vezaret-i Ettelaat ve Emniyet-i Kever adyla, lkedeki istihbarat birimlerinin yeniden rgtlenmesiyle, 1984 ylnda kurulmutur. Byk btesi ve geni rgtlenmesiyle stihbarat Bakanl, ran ynetimindeki en gl bakanlklardan birisidir. Bakanlk geleneksel olarak, Dini Lider Ali Hamaneyin Velayet-i Fakih rgtnn rehberliinde faaliyet gstermektedir. Personeli, ya ran elilik ve konsolosluklarnda alan diplomatlar, ya da rehberlik ve propaganda temsilcileridir.

Gayri resmi olarak alanlar arasnda,

ran Air,

ranl renciler, stihbarat

iadamlar ve baz muhalefet mensuplar da bulunmaktadr.

Bakanl, devlet kontrolndeki bankalarn d lkelerdeki ubelerini de ajanlar yerletirmek ve terrist faaliyetlerini finanse etmek iin sk sk kullanmaktadr. Almanyada bulunan Milli Bankn Hamburg, Frankfurt ve Dsseldorf ubeleri bunun birer rneini oluturmaktadr.

259

Dnya terrizminin en byk aktif sponsoru olan ran, 1979dan bu yana terr d politikalarn ve askeri amalarn gerekletirmek iin bir ara olarak kullanmaktadr.

ran liderleri terrizmi, siyasi amalarn gerekletirmek iin en gl ara olarak grmektedirler. Bu nedenle terrist faaliyetler ile ilgili kararlar, ran ynetiminin en st kademelerinde gzden geirilmekte ve onaylanmaktadr (Balbay, 2006, s:170).

Bu erevede, ran Cumhurbakan ve Dini Liderlie, btn nemli terrist eylemlerin onaylanmasndaki ba sorumluluk yklenmektedir. slami Devrim sonrasnda, banda Dini Lider Humeyni ve ran Cumhurbakan olan ve Devrim Muhafzlar, Dileri ve istihbarat Bakanlklarnn temsilcileri ile st dzey dini ve siyasi yetkililerden oluan zel Harekatlar Mterek Komitesi kurulmutur. Bu komite d lkelerde, istihbarat ve zel silah teknolojisi elde etme faaliyetlerinden sorumlu olup, ayn zamanda rejim muhalifi ranllarn faaliyetlerini de takip etmektedir. Hateminin Cumhurbakan olmasnn ardndan, zel Harekatlar Mterek Komitesinin faaliyetlerine devam edip etmedii ve Cumhurbakan Hateminin, bu komitenin almalarna katlp katlmad konusunda dorulanm bilgi bulunmamaktadr.

stihbarat

Bakanl,

terrist

faaliyetleri

destekleyecek

bilgileri

toplamaktan, desteklenen terrist gruplar ve Radikal slami Hareket rgtleri ile irtibat salamaktan sorumludur.

randa her eyalette, istihbarat Bakanlna bal istihbarat Bakanlklar bulunmaktadr. Dou-Bat Azerbaycan eyaletleri mterek bakanlk olarak yrtlmekte olup, merkezi Urumiyedir.

1979 Devriminden bu yana,

ran desteindeki 200 kadar terrist

eylemde, 1000den fazla kii hayatn kaybetmitir. 1991de Pariste eski Babakan ahpur Bahtiyarn ldrlmesi, Berlindeki Mykonos Restoranda

260

ayrlk Krtlerin vurulmas ve yazar Salman Rdinin katli iin fetva karlmas bu erevede gerekletirilen eylemlerden bazlardr.

11 Eyll 2001 tarihinde ABDde gerekletirilen terrist eylemlerden sonra, ABDnin nderliinde, dnya apnda terrizme kar balatlan kampanya erevesinde, ran, d dnyadaki terr rgtlerine vermekte olduu destei frenleme veya eklini deitirme, ya da geici olarak azaltma-askya alma (blgelere gre) politikas izlemeye balamtr.

Iran istihbarat Bakanl bnyesinde faaliyet gsteren kurulular unlardr:

2.8.1.2. Devrim Muhafzlar Ordusu (PASDARAN)

ran, toprak btnlnn ve siyasi bamszlnn korunmasn Silahl Kuvvetlerine emanet ederken, ran slam Devriminin korunmasn, Devrim Muhafzlarna (Pasdaran) emanet etmektedir. 5 Mays 1979da Humeyni tarafndan kurulan Pasdaran, iktidardaki Mollalarn, slami kural ve ahlaki uygulamalarna yardmc olmak amacyla oluturmutur (Balbay, 2006, s:175).

2.8.1.3. Nizami Ordu Kontr-Espiyonaj ( KK) Tekilat

Nizami Ordu Silahl Kuvvetler Komutanl Karargahnda, stihbarat Bakanl olarak bilinen bu makama, dini liderin onaylad kiiler arasndan atama yaplr, stihbarat Bakanl ile ok sk bir koordinasyon iinde almaktadr (Balbay, 2006, s:176).

261

2.8.1.4. Yrtme Organlar

(a) Velayet-i Fakih (Dini Liderlik-Rehberlik Makam)

randaki siyasi rejim, kaynan Humeyni tarafndan yazlm olan Hkmet-i slam adl kitaptan almtr. Daha nce rastlanlmayan Rehberlik Makam da kitaptaki dncelere ve imamlk kavramna uygun olarak oluturulmutur (Balbay, 2006, s:195).

(b) Hkmet

randa yrtme grevini yerine getiren hkmet, cumhurbakan, yedi cumhurbakan yardmcs ve yirmi bakandan olumaktadr. Babakanlk 1989 ylnda yaplan Anayasa deiiklikleri sonucunda kaldrlm ve bakanlk sistemine geilmitir (Balbay, 2006, s:196).

Cumhurbakan, rehberden sonra lkenin ikinci yksek makamdr. Rehbere, meclise ve millete kar sorumludur. Kendisine kar sorumlu olan cumhurbakan yardmclarn ve Meclise kar sorumlu olan bakanlar atar. Cumhurbakan drt yl sreyle ve en ok iki dnem iin halk tarafndan seilir. Seim iki aamal olarak yaplr. Cumhurbakan adaylar Anayasay Koruyucular Konseyinin onayn almak zorundadr. Seim sonucu da rehber tarafndan onaylanmaktadr. Cumhurbakan yardmclar i kabine gibi almaktadr. Cumhurbakan birinci yardmcs, babakan konumundadr.

Bakanlar, ayn zamanda milletvekillii yapamazlar ve gvensizlik oyuyla Meclis tarafndan drlebilirler.

262

2.8.1.5. Yarg Sistemi

Yarg sistemi bamsz grnmesine karn, dini makamlarn dorudan kontrol altnda bulunmakta olup, mollalarn talimatlar dorultusunda ilem yaptna ilikin, halk iinde yaygn bir inan bulunmaktadr.

Yarg grevlerinin yerine getirilmesi iin, Yksek Adalet Konseyi ad ile bir kurul oluturulmaktadr. Yarg tekilatn kurmak, ynetmelikleri hazrlamak ve yarglarn istihdam, tayin, terfi ve azilleri ile zlk ilerini yrtmekle grevli olan bu kurul yce divan bakan, basavc ve lkedeki tm yarglarca seilecek olan yargtan oluturulmaktadr.

randa hukuk sisteminin kurumsal yaps Adalet Bakanl ve Yarglama Organ Bakan olmak zere iki ana kuruluu kapsamaktadr. Fiili uygulamada, bizzat Devrim Lideri tarafndan atanan yarg erkinin konumu daha ok sembolik bir grev tanm bulunan Adalet Bakanlna gre ok daha kuvvetlidir. Yarg Erki Bakan Ayetullah Haimi ahroduidir. Yarglama organ, ematik olarak Yce Divan ve Genel Basavclk olmak zere ikiye ayrlmaktadr. Yce Divan, ran yarglama sisteminde, en st mahkeme niteliindedir. Hangi tr davalarn Yce Divan tarafndan grlecei kanunla belirlenmitir (Balbay, 2006, s:197).

ran, Ostan ad verilen 28 eyalete ayrlmtr. Bunlar Dou ve Bat Azerbaycan, Erdebil, Isfahan, lam, Buehr, armahal Bahtiyari, Tahran, Kazvin, Horasan, Huzistan, Zencan, Semnan, Sistan-Belucistan, Fars, Krdistan, Kirman, Kirmanah, Kahkuliye Boyarahmed, Gilan, Luristan, Mazenderan, Merkezi, Hormuzgan, Hamedan, Yazd, Kum ve Golestan eyaletleridir. Dorudan ileri Bakanlna bal olan bu eyaletler, birer genel vali tarafndan idare edilir (Balbay, 2006, s:198).

263

2.8.1.6. Seim Sistemi

ran seim siteminde bir kiinin; cumhurbakan, milletvekili, belediye veya uzmanlar meclisi yesi adaylnn, Anayasay Koruyucular Konseyi tarafndan onaylanmas gerekmektedir (Balbay, 2006, s:199). 2.8.1.7. Cumhurbakanl Seimleri

randa Cumhurbakanl seimleri, iki turlu yaplmaktadr. Birinci tur seimlerde, % 50 oy orann geen aday, Cumhurbakan seilir. Birinci turda hibir adayn % 50 oy orann geememesi durumunda, bu turda en fazla oyu alan iki aday, ikinci tur seime katlmakta ve ikinci turda en fazla oyu alan aday, Cumhurbakan seilmektedir. Cumhurbakanl seim sonularnn, Rehberce onaylanmas gerekmektedir.

2.8.1.8. Siyasi Partiler

randaki siyasi partilerin, batl anlamdaki rgtlenmi oluumlar gibi yorumlanmas olanakszdr. Parti adn tayan oluum says da kstldr. Bu tr siyasi oluumlara randa siyasi gruplar demek daha doru olacaktr. Bu gruplarn belli ballarnn isimleri, genel sekreterleri ve siyasi eilimleri aadadr: (Balbay, 2006, s:201).

a. Mcadeleci Din Adamlar Topluluu (MRM) Genel Sekreteri: Hccetlislam Mehdi Karrubi. Siyasi Eilimi: Reform yanlslml.

b. Mcadeleci Din Adamlar Cemiyeti (JRM) Genel Sekreteri: Ayetullah Mehdevi Kani. Siyasi Eilimi: Muhafazakar.

c. Muhafazakar slami Koalisyon Cemiyeti Genel Sekreteri: Habibullah Askeroladi. Siyasi Eilimi: Muhafazakar Bazaaf temsil etmektedir.

264

d. Kargozaran-e Sazendegi (Onarm Hizmetkarlar) (G-6) Genel Sekreteri: Golamhseyin Kerbasci. Siyasi Eilimi: Muhafazakarlar ve reform yanllarna eit mesafede bulunma iddiasn tamaktadr.

e. slami ran Katlm Partisi Genel Sekreteri: Muhammadrza Hatemi Siyasi Eilimi: Reform yanls / Birlii Glendirme Ofisi (renci Dernei) Genel Sekreteri: brahim Askerzade. Siyasi Eilimi: Reform yanls.

g. Nehzed-i Azadi (zgrlk Hareketi - Nisan 2001 de kapatlmtr)

Genel Sekreteri: brahim Yazdi. Siyasi Eilimi: Milli-Dini Liberal grl.

1979 Devriminden beri lkede hayat koullarnn giderek zorlamas ve halk zerinde younlaan basklar, ynetime kar olan honutsuzluu artrmaktadr. lkede rejim aleyhtar gruplamalar son yllarda artm ve bata Gazvin, Zahedan, Tebriz, Zencan, Horasan, Gney Tahranda olmak zere birok ehirde ynetime kar ayaklanma hareketlerine dnmtr. ran Devrim Muhafzlar Ordusu, Besiler (Gnll Mukavemet Kuvvetleri) ve gvenlik kuvvetleri, ayaklanmalar iddetle bastrmtr.

Bunun yannda randaki politik bask gruplar ve liderlerini de belirtmekte fayda vardr. lkedeki faal renci gruplar, Glenen ttifak rgt ve slami renci Birliidir. slami Cumhuriyetin dayand gruplar, Hizbullaha Yardm Edenler, slami Devrim Mcahitleri, mamn izgisinden Giden Mslman renciler ve slami Birlik Derneidir. Ynetime muhalif gruplarn banda ise ran Kurtulu Hareketi ve ran Milli Partisi gelmektedir. Neredeyse tamamen ynetim tarafndan bask altna alnm olan silahl politik gruplar arasnda; Mcahit Halk rgt, halk Fedaileri, ran Krdistan Demokrat Partisi ve zgrl Savunanlar Dernei bulunmaktadr (Gereksever, 2005, s:265).

ran halk, Ayetullah Humeyninin yolunu takip eden dini lider ve taraftarlarnn radikal siyasetlerinden giderek uzaklamaktadr. Halkn,

265

devrimin ilk yllarnda rejime duyduu ballk ve heyecan azalmtr. lkede rejim aleyhtar dnceler giderek artmakta ve devrimin ilk yllarndan beri topluca klman cuma namazlarna katlm oran hzla dmektedir. Ynetimin Amerika ve srail kart sloganlar artk eskisi gibi milli birlii salayan bir faktr olmaktan kmtr. rann dnya slam birliini kuracana da artk inanan yoktur. Halk gittike zorlaan hayat koullarn ve her gn klen ekmeini kurtarma abas iindedir. ran rejimini, lkenin zenginlik kaynaklarndan elde edilen gelirleri mollalarn cebine aktaran bir sistem olarak grenlerin says yksektir. Sokaktaki vatanda, zerinde bir kabus gibi grd baskc molla rejiminden kurtulmak iin ortamn uygun olduuna inanmakta ve tek eksiimiz bir kvlcm ve hareketi ynlendirecek gl bir lider demektedir (Balbay, 2006, s:227).

1979 Devriminin ardndan ran da rejimin ismi ran slam Cumhuriyeti olarak belirlenmitir. 1979da hazrlanan anayasaya gre ran siyasal sisteminde, 270 yeye sahip Danma Meclisi yani parlamento, Kabine, Babakan, 12 yeli Anayasa Koruyucular Konseyi ve Cumhurbakan bulunmaktadr ve tm bu birimlerin zerinde bir dini lider-Fakih yer almaktadr. 1979 Anayasasna uygun olarak bugn ran slam Cumhuriyetinin en tepesinde veliyi fakih (rehber) bulunmaktadr. Fakih, konum olarak devletin badr ve btn yrtme, yasama ve yarg ilerinde son sz syleme hakkna sahiptir. Bir baka ifade ekliyle, Fakihin belirttii gre itiraz edilememekte ve son tahlilde onun grleri karar olarak uygulanmaktadr. Ayrca dini liderin, silahl kuvvetleri kontrol etme, cumhurbakan adaylarn onaylama ve 12 yeli Anayasa Koruyucular Konseyinin din adamlarndan oluan 6 yesini atama eklinde zetlenebilecek yetkileri de bulunmaktadr. yle ki, Humeyninin yazlar ve slam Cumhuriyetinin anayasas, nihai gcn tm seimle gelen organlar ineyip geebilen ve inananlara grlerini dikte ettirebilen, ilahi ilhama sahip dinsel otoritenin, yani fakihin elinde olduunu aka ortaya koyar (Halliday, ran Devrimi: Eitsiz, 1992, s:14).

266

rann 1979 anayasasnn giri ksmnda slami ynetim ve kurumlarn temel amac, slamn stn ve evrensel deerlerinin kkleip yaygnlaabilecei artlar yaratmak eklinde yer almtr. Dolaysyla rejimin amac seim zgrl ve halkn temel zgrlklerine sahip olmasn teminat altna almak deildir. Bu ifadenin nemli bir sonucu rann sosyal, politik ve kltrel hayatnn alternatiflerinin meruiyetten yoksun braklmas ve muhaliflerin politik sreten baaryla dlanmasdr ki bu, ran rejiminin politik srece aklk getirebilme yetisini ve var olu sebebini ortadan kaldrmadan politik tartmann parametrelerini ciddi ekilde kstlayan bir gerektir (Hunter, Avrasya Dosyas; ran zel, Sonbahar 1999, s:67).

Blgeselleme hareketi balang itibariyle, ran d politikasnda Ali Ekber Rafsancani (198997) dneminde nem kazanmtr. Rafsancaninin greve gelmesinden nce radikal ideolojik karlar erevesinde ekillenen ran d politikas yumuama dnemine girmitir (Herzig, 2004, s:505). Bu dnemde, ABDnin ran dlama giriimi karsnda araya geen Tahran, bir stratejik alm olarak komu lkelerle ve Mslman devletlerle ibirlii gayreti ierisinde olmutur. Bununla birlikte Rusya, in, Avrupa ve Hindistan gibi dier temel g merkezleri ile ikili ilikilerini gelitirme yoluna gitmitir (Sadri, 1999, s:33).

2.8.2. Sosyal Yap Deiiyor

randa, 1979 slam Devriminden sonra dnyaya gelmi veya bu devrim heyecann yeterince yaamam olan ran genliinin byk bir blm, randa mevcut dini rejime muhaliftir ve yine bu genliin ounluunun, zellikle ehirlerde yaayanlarn dini rejimin yklmasndan yana olduu deerlendirilmektedir. Ancak, ran dini rejiminin; rejimin mevcut yaps ve varln koruma aygtlar olan stihbarat Tekilat, Devrim Muhafzlar Ordusu (DMO), ntizami Kuvvetler ve Besi Tekilat gibi mekanizmalar, anlan genliin, rejime kar etkin bir ekilde politik rgtlenmesine ve rejimi tehdit edecek donanma sahip olmasna engel olabilmekte ve bu genlii genel olarak kontrol ve pasifize edebilmektedir. Bu erevede, randa, anlan genliin,

267

ancak etkin rgtlenme ve organizasyonlara gidebilmesi, bu aktiviteleri ynlendirecek liderlere sahip olmas halinde, rejim iin en byk tehdidi oluturabilecei dnlmekle birlikte, yakn gelecekte byle bir gelimenin ortaya kmas olanaksz gzkmektedir.

randa Rejime Muhalif rgtler (Balbay, 2006, s:160).

(1) Yurtii Kaynakl rgtler, Rejim Kart rgt veya Gruplar

(a) ran zgrlk Hareketi, (b) Azeri Trkleri, (c) Tabarzade Grubu, (d) Beluci Direni rgt, (e) Mehdeviyyet rgt, (2) Yurtd Kaynakl rgtler (Balbay, 2006, s:163).

(a) Halkn Mcahitleri rgt (HM) (b) Iran Monarisi Takipileri rgt (PAAD), (c) ran Krdistan Demokrat Partisi, (d) ran rejimine muhalif, ancak fazla etkin olmayan dier yurt d kaynakl rgtler. nceleri aha kar balayan hareketlere katlan kadnlar, sembol olarak, omuzlar, aln ve eneyi rten, bir tek gz, burun ve az akta brakan, ador ad verilen bir kadn giysisi giyiyorlard. Ancak, yeni kurulacak devlette zorunlu rtnmenin bir kural olacan hibir zaman dnememilerdir. Hibir ey bekledikleri gibi olmamtr. nk devrim srasnda dini savunmak uruna siyasi gsterilere katlan kadnlarn erkeklerle eitlii ve katklarnn nemi zerine kurgulanan dinci sylem, siyasi iktidar ele geirir geirmez kadnn evcilletirilmesi ve dindarlatrlmasna dayal bir cinsiyet ayrmclnn kurumsallatrmasna ynelmitir.

268

Resim 47: ranl kadnlar

Kadnlarn

profesyonel

ilerde

almas

ve

cretli

istihdam

engellenmitir. 4 Temmuz 1980de yaynlanan bir karar ile btn kamu kurulularnda alan kadnlarn rtnmesi zorunlu hale getirilmitir. zel sektr ve devlet havayollar rtnmenin zorunlu hale gelmesinin ilk rnekleri olmulardr. Ayrca esnaf ve tccarlar rtnmeyen kadnlara sat yapmamlardr. rtnmeyi reddeden kadnlar ilerini kaybetmiler, dahas fahielikle sulanmlardr. Bugn randa kadnlar, uzun bir manto giyerek balarna da rusari denilen bir rt rtmekte, bunlarn zerine de ador geirmektedirler. Bunlarn dndaki bir kyafetle sokaa kan kadn Pasdarlar tarafndan hemen tutuklanmaktadr. Ancak randa garip olan udur ki; kadnlar bir yandan tepeden trnaa rtnrken, dier yandan, herkesin ortasnda gslerini ap bebeklerini emzirmektedir. Ba, ene, el ve ayak bilekleri rtl olduu srece gslerini gstermelerine karan yoktur (Balbay, 2006, s:223).

Dini ynetim ibana gelir gelmez ncelikle ah dnemi st dzey siyasi grevlerde bulunan kadnlar iten atmtr. Bunlarn ounluu tutuklanp yarglanmtr. Bunlarn arasnda eski Eitim Bakan Faruki Parsa, Evin hapishanesinde idam edilmi, Kadn Bakanl ise kaldrlmtr. Kadn

269

yarglar iten atlm ve kadnlarn yarg olmalar yasaklanmtr (Balbay, 2006, s:224).

randa, ynetimde bulunanlarn aileleri ile Ayetullah aileleri, imtiyazl snf oluturmaktadr. Rejimin yasaklamalar nedeniyle evlerin dndaki son derece durgun yaant, yksek duvarlarla evrili meskenlerdeki elenceli hayat ile ztlk oluturmaktadr. Bugn, siyasi sistemin topluma Bat kart propagandalarna karn, zellikle genler arasnda batya kar gittike artan bir zenti gzlenmektedir.

Humeyniden sonra ibana geen Rafsancaninin iki dnem idaresi sresince ran gzle grlr bir gelime kaydetmi ve neticesinde halk byk zorluklara katlanmak zorunda kalmtr. Kylerin % 85ine su ve elektrik gtrlm, okuryazar oran 1978 de % 45 iken nfusun % 80ine ulam, ortalama hayat 65 yana ykselmi, kadnlar geni lekte i hayatna katlmlar ve belki en nemlisi sekler ve dini aydnlarn beraberce srdrdkleri siyasal ve sosyal sorunlar ile ilgili entellektel bir rnesans yaanmtr.

Materyal anlamda yaanan gelimeler randa daha ak ve hr bir topluma evrilme ynnde halihazrda zayf da olsa, varolan talepleri artrmtr. te yandan mevcut gelimilik dzeyi sorunlarn nemli bir ksmna hala zememitir. Kayda deer ekonomik ve sosyal gelimeye ramen ran halknn yars fakirlik snrnn altnda yaamakta, erkekler birden fazla ite almak zorunda kalmakta ve lise mezunlarnn sadece snrl bir ksm kat doktriner snavlarda baarl olarak niversiteye devam edebilmektedirler. Rahatszl artran bir dier unsur ise kendilerine Allah yolunun takipileri diyen (Ansar-i Hizbullah) kanunsuz sokak etelerinin kamusal ve hatta zel alanlarda ahlaki dzeni koruma adna saldrgan tavrlar sergilemeleridir. lke iinde bahsedilen tm bu sebeplerden tr ciddi bir deiim talebi ortaya kmtr.

270

znde anti-emperyalist olan devrimin ocuklar yeni hafzalar ile global lekte demokrasinin ve demokratik kurumlarn yaygnlamasnn tesiri ile daha hr bir toplum olma ynnde isteklerini artrmlardr. Uydu antenlerinin, videokasetlerinin, sakncal filmlerin yasaklanmas; basna uygulanan sansr ve kitaplarn yaklmas rann gen nfusunun etrafna duvar rmeyi baaramamtr. Yine dnya leinde bakldnda Hateminin ibana geldii dnem ile slam devrinin ilk yllar karlatrldnda demokratik lke says iki kat artmtr. Cezayirden Endonezyaya geni bir corafyada deien derecelerde de olsa ayn demokrasi talebi ve bu uurda mcadele gzlenmektedir (Demirtepe, Avrasya Dosyas; ran zel, Sonbahar 1999, s:27).

ran Devriminde modern ve geleneksel niteliklerin elikili birlii ahn kartlarnn baarsn dourmutur, ama bu birliin hkmdarn dnden sonra ne kadar yaad kukuludur. Devrim sonras rann tarihi, nemli bir lde bu iki unsurun konumlarnn gittike artan bir biimde deimesinin tarihidir. Yirminci yzyln son eyreinde yedinci yzyl ilkelerine dayanan ruhban snfnn egemen olduu ya da hiyerokratik bir toplum yaratma giriimi, zm hi de kolay olmayan birok sorunla kar karya kalmtr. Devrimin ve sonularnn ekonomideki etkisi, kentsel nfusun yaklak olarak tmnn yaam standartlarnn dmesi ve hatr saylr ldeki isizliin ve enflasyonun krklenmesi dourmutur. Tm d glere kar tavr alma ve slam devriminin yaygnlatrlmas arlar, rejimin Irak ile ok byk can kaybna ve ekonominin altst olmasna yol aan tam boy bir savaa tutumasna neden olmutur. Ruhban snfnn egemenliinde yeni bir merkeziletirilmi dzen biiminin yerletirilmesi, ahn devrilmesini destekleyen, ama fakih tarafndan ynetilen bir slam Cumhuriyetinin kurulmasn desteklemeyen siyasal glerden kaynaklanan yaygn bir muhalefet yaratmtr. Bu nedenle boyutlu realite yani ekonomik, uluslararas ve siyasal boyutlar bir slam Cumhuriyeti kurma planna d snrlamalar getirmektedir (Atay, Avrasya Dosyas; ran zel, Sonbahar 1999, s:147).

271

Bilindii zere,

ran Devriminin zerinden uzun yllar gemesine

ramen, Krfez Blgesindeki corafya zerinde hedefledii stratejik amalara ulaamayan ynetsel elit ile niversite genlii arasndaki uyumazlk, randa scak bir dnemin yaanmasna sebebiyet vermitir. Mevcut ynetim ve rejim aleyhtar olarak 18 ehirde ba gsteren gsteriler ile ilgili olarak, Tahranda 50.000 Devrim Muhafz askerin grevlendirilmesi, artan iddet ve protesto eylemlerinde rejimin, yllar sonrasnda ciddi olarak yeniden sorgulanmasn gndeme getirmitir. randaki orta ya grubu ve zellikle gen nesil, Irak Savandakinin aksine, mevcut rejime destek vermemektedir. Sava gazileri, sava sonras ekonomik durumdan memnun olmadklar gibi, radikal slamn ngrd siyasal nceliklere ilgi duymamakta ve mevcut kstlamalardan rahatszlk duymaktadrlar. Siyasal Muhalefet ierisinde, Meclis Szcs Ali Ekber Nuriye gre; ekonomik reformlar ve kltrel liberalizm yeni siyasal araylarnn asli simgesini tekil ederken, en ciddi tehdit, lkenin iine srklendii etnik kargaann giderek yaylm gsteren geliim paternidir. Buna gre, ran slam Devriminin ideolojik ekim gc, Snni Aznlklar, Trkmenler, Afganlar, Beluciler ve Krt gruplarn ayn pota altndaki entegrasyonunu temin etmekte yetersiz kalmaktadr (Clawson, July 1997).

Nitekim bu tehdidi sezinleyen Savunma Bakanl son renci gsterileri konusunda yapt aklamada, gvenliin hangi bedelle olursa olsun salanmasna kararl olduklarn ifade etmitir. Bylece i tehdit, rejim ihracn ngren randa aksi ynde etkiye haiz en nemli gvenlik sorunu haline gelmeye balamtr.

Ayn erevede, Silahl Kuvvetler, gelimelerden duyulan endieyi dile getirerek, ulusal birlik ve rejimin korunmas yolundaki tahammllerinin son snrna ulatn belirtmitir, nitekim gsterilerin hemen akabinde 1400 kii gzaltna alnmtr (Can, Avrasya Dosyas; ran zel, Sonbahar 1999, s:286).

ran gvenlik makamlar, gzaltna alnan gsterici rencilerin 750sini serbest brakmtr. Ali Hamaney, konu hakkndaki deerlendirmesinde,

272

gsterilerin

slam Devriminin dmanlar tarafndan planlanmasndan,

ABDnin sorumlu olduunu ileri srmtr (Associated Press, 19.07.1999).

renci hareketleri ile ba gsteren randaki rejim aleyhtar gsteriler, yurtdnda yaayan ranl mlteciler arasnda da geni destek grmtr, nitekim Avrupa kanadndaki muhalefetin gsterilerinde, Hollandada, 8000 ranl muhalif gsterici, Hollandann, nsan Haklarnn ar ekilde inendii ran Ynetimine destek vermesine sona erdirmesi ve ran mallarna ticari boykot uygulanmas yolunda taleplerde bulunmulardr (Deutch, www.nandotimes.com).

randa mevcut siyasal yelpazenin ok farkl grnne ramen, uygulamadaki genel politik eilimleri, pragmatistler, radikaller ve muhafazakarlar olarak snflandrabilmek de mmkn grlmektedir. Buna gre, Rafsancaninin liderlik ettii ve devlet brokrasisi, teknokratlar, meslek sahipleri ile i adamlarnn dahil olduklar pragmatistler; temelde Bat ile Mslman lkeler ile ilikilerin gelitirilmesini, rann mevcut siyasal u konumundan daha modern anlamda mutedil bir izgiye kavuturulmas grn savunmaktadrlar.

Buna mukabil muhafazakar grup, toplumun geleneksel orta snfnn grlerini yanstmaktadr. Muhafazakarlar ve pragmatistler, ekonomik meselelerde gr birlii iinde olmakla birlikte, radikallerin savunduu kltrel grleri de savunmaktadrlar. Bu balamda, slami Hukuk kurallarnn sosyo-kltrel normlara uygun olarak uygulanmasn ve d dnya ile ekonomik entegrasyonun, zel sektr yatrm hrriyeti anlay ierisinde entegrasyonunu nermektedirler.

Ancak, yeni nesil ran genlii ile militan renci kitlesi tarafndan temsil edilen Radikal Grup, temelde, slami Devrimin dogmatik yapsnn korunmasndan yana olmakla birlikte, ABD ve Bat ile ilikilerin gelitirilmesine kar kmaktadr ve Devrimi, ran snrlarnn dna tayabilmeyi savunmaktadrlar. Buna gre, rann ekonomik bamszln artrabilmek iin

273

yeniden yaplmas planlanan reformist dzenlemelerde, Devletin, mdahalesinin snrlandrlmas gerektii grn ileri srmektedirler (Near East Policy, www.washingtoninstutite.org/ pdbssmendexec.html).

randa yaanan toplumsal rahatszln, sosyo-ekonomik boyutlarnn da dikkatle analizinde yarar mtalaa edilmektedir. rann 1979 Devrimi esnasnda 35 milyon olan nfusu, gnmzde 70 milyonu amtr. Yeni gen nesil, yksek isizlik ve enflasyonun sonucunda iinde bulunduu olumsuz ekonomik koullar nedeni ile ah Rejimine kar tepki duyan 60l yllarn genliinden farkl beklentiler ierisindedir. Kat devleti ekonominin, toplumun dinamik yapsna ayak uyduramamas zelletirme reformlarn geciktirdii gibi, zengin petrol ve gaz kaynaklarnn yan sra, ayn zamanda bir tarm lkesi olan rann; tarm rnleri de ihra edemez hale gelmesine yol amtr (Hottelet, Iran Sanctifies, 18.08.1999).

Bununla birlikte, Fransa, Almanya,

ngiltere, ABDnin

rana ticari

ambargo uygulamasna riayet etmemilerdir. Bu balamda, Avrupa Birlii ve ran arasndaki d ticaret hacmi, 1995 yl itibariyle 14 milyar dolar olarak gereklemitir (U.S. Strategy Tries, The Islamic Magazine for Women, 1995, s:4-5).

slam Devrimi ezilen kitlelerin umudu olarak iktidara gelmi ama zamanla ah rejiminin otoriterizminin yerini almtr. Yeni rejim kitlelerin isteklerine karlk veremedii srece, daha kat bir din anlayna ynelerek dinsel dncelerle toplumsal ve ekonomik sorunlar rtbas etmenin yollarn aramtr. ahta toplanan mutlak g bu kez dinsel nder Ayetullah Humeynide toplanmtr. ahn azndan kan nasl kanun ise, dinsel nderin azndan kan da mutlak emir olmutur. Hanedan monarisinin yerini din monarisi almtr (een, Avrasya Dosyas; ran zel, Sonbahar 1999, s:348).

ran kendi i bnyesinde sorunlarn zemedike, halk kitlelerinin arzu ve isteklerine gerekli biimde karlk veremeyince eitli i siyasal olaylarla

274

dalgalanmalar geirecektir. ran slam Devrimi, lkesindeki halk kitlelerinin byk ounluunun isteklerini karlayamad iin ve kendi dorultusunda yeni bir ran ulusu yaratamad iin, gnmzde byk bir meruiyet krizine girmitir. Devrimin yirmi sekizinci ylnda, slam rejiminin eskisine oranla ilerlemek yerine duraklama gstermesi zerinde durulmaldr. Byk ounluu Mslman olan ran halk iinde, slam ynetiminin olmadn syleyen insan says her geen gn artmaktadr.

zellikle rann sosyal ve ekonomik sorunlarn zemeyen mollalar halkn tepkisini bastrmak zere bask ve otoriteyi ne kardklarndan siyasal rejime kar muhalefet artmaktadr. slam rejimi, ran kentlerinde kendisine bal bir yeni burjuvazi yaratamad iin krsal kesimlerin etkisiyle a gerisinde kalm ve bu nedenle de d dnyaya kar uyumsuzluk izgisi izlemitir. Rejim kendi iyapsnda halkn geni desteini yitirdii gibi d ilikilerde de yeterli bir destekten yoksun kalmtr. Bu da, ran rejiminin meruiyetini tartlr bir konuma srklemitir. ada gelimelerin gerisinde kalan ve lke halknn isteklerini karlayamayan btn rejimler belirli bir gerileme srecinden sonra yklma izgisine yaklat gibi, benzer bir sonucun ran iin de sz konusu olduu bir dneme girilmitir.

Halkn zgr iradesini tanmayan, toplumun eitli kesimleri tarafndan ileri srlen nerileri dikkate almayan bir siyasal rejimin uzun mrl olmas beklenemez. Zaten, devrim dneminin hz kesildiinden, rejimde bir duraklama aka gze arpmaktadr. slam devriminden geriye, muhafazakar bir hukuk ve toplum dzeni kalmtr ki, bu da rann dnyadaki deiime ayak uydurmas yolunda ok byk bir engel oluturmaktadr.

slam devrimi balangta solun tm sloganlarn anti-emperyalist bir izgide dile getirirken, yirmi yl sonra tm bu radikal nerilerin peine dmtr. Sistem kitlesel katlma izin vermeyince halktan ters dm ve bu durumda lkede uzun sren bir gerginlie yol amtr. ran rejimi halkn ynetime katlma ve belirleme taleplerine ideolojik gerekelerle kar kacak gc artk kendinde bulamaz bir duruma gelmitir. Rejim, halk gcnden

275

yoksun kald iin artk gidemez bir aamaya gelmi ve durgunlamtr. ran ile ilgili uzmanlar, bu durgunluk dnemini slam Devriminin bitii olarak yorumlamaktadrlar (een, Avrasya Dosyas; ran zel, Sonbahar 1999, s:351).

eriat kurallar, ia ynetimince hukukun kayna olarak kabul edildii iin, ran rejimi amzda ortaadan kalma eriat rejimlerinin canl rnei olarak varln srdrmeye almaktadr. Hi bir biimde ada rejimlere benzemeyen ran rejimi kendi alannda model olmay srdrerek, dier Mslman lkeler iin rnek oluturmaya almaktadr.

Bu erevede rana komu ya da yakn konumda olan tm Mslman lkeler ran rejiminin, devrim ihrac tehdidi ile kar karyadr, nitekim bu dorultuda ran ynetimi Trkiye dahil olmak zere uzun yllar boyunca kendi rejiminin dayand ilkelerden oluan modeli yakn Mslman lkelere ihra iin youn bir aba iinde olmutur. Avrasya blgesi rann rejim ihra alan haline gelmi ve birok Mslman lkede ran modeli ile dier siyasetler kar karya gelmitir. ran kendi rejimi dorultusunda dier lkelere oranla kendince daha tutarl bir d politikann izleyicisi olmu ve kendi modeli ile Ortadou, Kafkaslar ve Orta Asya lkelerinde nclk yapmaya kalkmtr. zellikle Trkiye gibi laiklii benimsemi ve kendi rejiminin temel ta yapm lkelerde rann slam devrimi ihrac giriimleri yeni yeni siyasal problemlere neden olmutur. Kendi lkesinde istedii sonucu alamayan ran rejimi komu lkelerde mevzi kazanmann abas iinde olmutur.

Halkn honutsuzluu toplumsal eylemlere dnnce ran son yllarda srekli olarak bir karklk dneminden gemektedir. Belirli byk kentlerde halk kitlelerinin tepkisel olarak gelitirdii eylemlere son yllarda niversitelerdeki genlik hareketleri de eklenmitir. Halkn rencilere destek vermesi genel honutsuzluu aka ortaya koymaktadr. Otuz yla yakn bir sredir iktidarda olan mollalar devlet gcne zor kullanarak toplumu istedikleri ynlere ekemeyeceklerini grmeye balamlardr. Halkn daha fazla zgrlk istei giderek artmakta ve tm siyasal gelimeleri

276

ynlendirmektedir (een, Avrasya Dosyas; ran zel, Sonbahar 1999, s:351-353).

ran devrimin ardndan zor yllar yaamtr. Halk i atmalar ve bask, yabanc savalar, giderek artan ekonomik kriz yznden ok ac ekmitir. Baka devrimlerdeki gibi, bazen arklar ve lmllar, baka bir deyile ideologlar ve pragmatikler olarak tanmlanan rakip fraksiyonlar birbirleriyle srekli atmalardr. Tm bunlar ve baka deiiklikler nedeniyle ran tarz slami devrim ideali, ekiciliinin tamamn olmasa da birazn yitirmitir. Baka Mslman lkelerde ortaya kan ve ondan ilham alan, etkilenen ya da ona paralel giden slami devrim hareketleri de oralarda iktidar iin ciddi, bazen de tehlikeli rakipler olmulardr (Lewis, 2005, s:442).

2.8.3. rann Arap Ortadousu le likileri

Tarihteki Arap ve Pers atmalar bilinmektedir. Keza, ahn Amerikan yanls tutumlarna karlk Irakn milliyeti ve Sovyet yanls tutumlarn da her iki taraf zerinde siyasi adan yaratt dmanca alglamalar ve olumsuz birikimlerin bu tarihi perspektife olumlu katk yapmad aktr. Ancak tarihin derinliklerinden gelen olumsuz unsurlarn banda kukusuz, bu iki milletin ayn dini paylamalarna ramen aralarndaki Snni-ii farkllamas gelmektedir. Irak halknn ounluu ii iken Snni idare altnda yaamas ve ranllarn Iraktaki iilere, Irakn da randaki Snni ve Arap kkenli toplumlara el atmalar iki lkeyi tetikleyen ayr ve kuvvetli husumet nedenleridir (Topur, 2004, s:267).

randaki gelimelerden endie duyan Suudi Arabistan Dileri Bakan Prens Suud el-Faysal, 1978 Austosundaki bir aklamasnda bu gelimelerin btn dnyaya ynelik bir tehlike oluturduunu sylemitir. Veliaht Prens Fahd ise, 16 Ocak 1979da el-Cezire gazetesine verdii demete, randaki durumun hem slam dnyas hem de Ortadounun istikrar asndan tehlike tekil ettiini ifade etmitir. Nitekim Suudi Arabistanda ilk ii gsterileri, 1979 Kasmnda (Muharrem aynn onuncu

277

gn dolaysyla yaplan aure kutlamalarn hkmetin yasaklamasna tepki olarak) 90,000 kiinin katld gsteri ile balamtr.

kinci byk gsteri Humeyninin

rana dnnn yldnmne

rastlayan 1980 ubatnda gereklemi ve iiler, petrol satndan elde edilen gelirin artmasna ramen durumlarnn dzeltilmediini bahane ederek gsteri dzenlemilerdir. Ancak Suudi yetkililere gre, tm bu olaylarn arkasnda ran vardr. Bunlarn dnda randaki devrimi takip eden aylarda 20 Kasm 1979da Suudi Arabistann Mekke kentinde bulunan Kabe eitli lkelerden oluan bir grup tarafndan igal edilmitir. Bunlarn saylarnn 200 ile 1000 arasnda olduu ileri srlmekle beraber, Fransadan gelen antiterr timlerinin yardmyla olayn bastrlmas srasnda sadece 170 kii yakalanabilmitir. ounluunu Msr, Kuveyt, Sudan, Irak, Gney Yemen ve Kuzey Yemen uyruklu kiilerden oluan gruptan 62si idam edilmitir. Suudi Arabistan bu olaylarn arkasnda rann olduunu dnmektedir (Ar, 2005, s:547-548).

En ciddi olaylar 24 Aralk 1981de ranl haclarla Suudi polisleri arasnda Medinede kan atma srasnda yaanmtr. Bu olay srasnda yzlerce ranl yakalanarak, rejimi ykmak ve gayri resmi faaliyetlerde ran, Hac vazifesini mmkn bulunmak suundan snr d edilmitir. haline getirmek istemitir.

olduunca politize ederken kendi amacn gerekletirmek iin bunu bir ara

Dier taraftan, Kuveytin durumu biraz daha farkl olmutur. ran ve Irak arasnda skp kalm olan ve zaten Irakn her dnem devam eden tarihsel ve lkesel iddialarndan dolay srekli bir d devlete dayanma gereksinimi duymu olan Kuveyt bu defa da nfusun % 90 ii olan bir lkenin youn basks ile rejim sorunu yaamamtr. Ayrca Kuveytte % 25 orannda ii Arap, % 14 orannda ranl ve randaki devrime sempati ile bakan nemli sayda Filistinli yaamaktayd. Neticede randaki devrimden bir sre sonra Kuveytte de gsteriler dzenlenmeye balanmtr (Ar, 2005, s:548).

278

Nfusunun yaklak % 60-70ini iilerin oluturduu Bahreynde ise randan uzakta olmas tehlikenin boyutlarn deitirmiyordu. nk Humeyni de ah gibi rann gvenlikle ilgili karlarn Basra Krfezinde stnlk kurmakta gryordu. ran, tarih boyunca Kuveytten Ummana kadar btn blge lkelerindeki siyasal gelimeleri etkilemeye almtr. Bunun en somut rnei, zellikle 18. yzyldan beri ilhak etmek istedii Bahreynde grlmtr. Geri ran, Birlemi Milletlerin tavsiyesi zerine 1970 Maysnda Bahreyne ynelik iddialarndan vazgetiini aklam ve bunun zerine yaplan referandum sonucu Bahreyn bamszln kazanrken, Tahran ile Manama arasnda da diplomatik ilikiler kurulmutur.

ki lke arasndaki ilikilerin gerginlemeye balamas esas itibariyle ran Devriminin nde gelen liderlerinden Ayetullah Sadk Ruhaninin 1979 Temmuzunda, rann Bahreyn zerindeki geleneksel iddialarn tekrarlamaya balamasyla birlikte sz konusu olmutur. Ruhani, aklamasnda, ran Parlamentosunun 1970te rann Bahreyne ynelik iddialarndan vazgetiine ilikin kararnn artk geersiz olduunu ve rann hala Bahreyni ondrdnc ili olarak grdn sylyordu. Ayrca, 16 Aralk 1981de, Bahreynde el-Halife ynetimine kar dzenlenen darbe giriimi, Bahreynin randaki devrime ynelik gelimelerden duyduu endielerinde ne kadar hakl olduunu gstermesi asndan nemliydi. Ele geirilen kantlar, bu darbe giriiminin arkasnda rann olduunu gstermitir.

Bu darbe giriiminden birka gn sonra Suudi Arabistan ile Bahreyn arasnda iileri bakanlarnn i gvenlikle ilgili konularda ibirlii yapmasn ngren bir anlama imzalanmtr. Bu olay, ran ile Bahreyn arasndaki ilikilerin daha da bozulmasna yol am ve Bahreyn, Tahran bykelisini geri arrken, randan da Manamada bulunan elisi Hasan astriyi rejim aleyhindeki gizli rgtlerle ilikisi olduu iin geri ekmesini ve yerine bir bakasn atamasn istemitir. Sonuta ran Devrimi, Suudi Arabistan ile dier Krfez lkeleri arasndaki ilikilerin ve ibirliinin gelitirilmesini zorunlu hale getirmitir (Ar, 2005, s:549-550).

279

Humeyni rejimi ve Irak anlamazl, Arap dnyasn bir kez daha ikiye blmtr. ran, Suriye, Libya ve Gney Yemen gibi sosyalist lkeler ile Filistin Kurtulu rgt tarafndan desteklenmitir. Halknn byk lde ii olduu ancak ynetimin Snnilerin elinde bulunduu Irak ile Snni halk ounluuna sahip Suudi Arabistan ise bu gelimeden endie duymulardr. Suud-Humeyni rejimleri arasndaki gerginliin bir gstergesi olarak, 1979 ylnda Kabe ii milislerce baslm ve olaylarda 75 kii lmtr. Bu olayn hemen ardndan Irakta, Kuveytte, Bahreyn ve Suudi Arabistanda ii kaynakl monari kart hareketler patlamtr (Dedeolu, 2002, s:76).

Beklenenden ok daha gl kan ran direnii nnde Irak ordusunun daha fazla ilerleyememesi sonucu Irak- ran sava, her iki tarafn da kesin stnlk salayamad bir tr ypratma sava olarak yaklak 8 yl kadar srm ve bir uzla ile deil atekes ile Austos 1988de sona ermitir. Savan bir kazanan bulunmamas, SSCB ve Amerika Birleik Devletlerinin taraflardan eit uzaklkta yer almalarndan kaynaklanmtr. Ancak bu sava, Arap lkelerinin iki farkl tutum sergilemelerine yol amtr. Suudi Arabistan, nce Iraka ii kart hareketi desteklemek amacyla yardm etmi, benzer biimde rdn de Irak desteklemitir. Bu durum. ran destekleyen Suriye ile rdnn arasnda gerilim yaanmasna yol amtr. Libya da, ran yannda yer almtr (Dedeolu, 2002, s:78).

Artk Arap dnyasndaki devrimci slami hareketler bile, kendi liderliklerini kitlelere kabul ettirme mcadelelerinde ran rneini almamaktadrlar. rann tek mttefiki Sudandr. Her ne kadar Lbnann Hizbullah ve Filistinin Hamas gibi baz hareketler finanse edilmek iin bazen Tahrana yolculuklar yapsalar da, bunlar istisna saylabilecek gelimelerdir. Araplar arasndaki slamc radikaller, vakitlerini gelecekte devletlerinin neden rana benzemeyeceini anlatmakla geirmektedirler (Rubin, Avrasya Dosyas; ran zel, Sonbahar 1999, s:85).

Suudi Arabistan dahil olmak zere btn Krfez lkeleri blgesel sorunlarn ykn azaltmak ve her yl askeri harcamalar iin btelerinden

280

ayrdklar milyarlarca dolarlarn artk sava iin deil, gerektiini toplantlarnda dile getirmektedirler.

ran ve blge

lkelerini kapsayacak Avrupa Birlii benzeri ekonomik birlik iin kullanmalar

ran, son yllarda Krfez lkelerinde itibarn kazanmak iin ok aba harcamakta ve blgedeki askeri karlarn korumak iin de, bata Irakta olmak zere dier lkelerde bu amalar dorultusunda ii kkenli vatandalar kullanmaktadr. Netanyahunun iktidar dneminde uygulad politika ile sadece sraile ve bar deil, ayn zamanda ABDnin Arap lkeleri nezdinde itibarna da darbe vurduunun farknda olan ran, bu frsat ok iyi bir ekilde kullanarak siyasi ve askeri boluklar doldurmaya almakta; bu sayede uzun vadede slami devrimi teki lkelere tama, ksa vade de ise Krfez blgesinde eski ah dneminden beri devam eden hegemonya ryasn gerekletirme abas iindedir.

rann, ayn zamanda OPEC emsiyesi altnda petrol piyasasna hakim olmaya ve srailin Ortadou pazarndaki nfuzunu krmaya alt da grlmektedir. Her iki lkenin karar alclar blgede ortak pazarn kurulmas zerine almaktadrlar. Byle bir entegrasyonu salayacak projeye nclk edecek lkenin blgede etkinliinin artacana phe yoktur. (O dnemde) Barakn bar srecini nemseyen arlarn, bir anlamda mmkndr. rann bu politikalarn boa karmaya ynelik giriimler olduunu deerlendirmek

rann btn bu tavizleri vermesinin yansra Trkiye ile srail arasndaki ittifakn Arap lkeleri iin bir tehdit olduunu sk sk dile getirmesi ve Trkiyeye kar Arap lkelerini korumak iin rann Krfez lkelerinin yeliine alnmasnn art olduunu vurgulamas, nmzdeki gnlerde blgede birok deiikliin olacann kant olarak deerlendirilebilir. Keye skan ran ve Suriyenin, Trk- srail yaknlamasn dikkate alarak Trkiyeyi ypratacak dolayl politikalara bavurmalar muhtemel olduu kadar, kar karya kalabilecekleri i atmalar ve iktidar mcadelelerini dikkate alarak

281

lml politikalara ynelmeleri de olasdr (Silahl Kuvvetler Dergisi, Ocak 2000, Say 363).

2.8.4. Devrim Sonras Deien Deerler

Fars-Azerbaycan Trk elikisi Humeyni devriminden hemen sonra patlama yapm, ancak devrim sonrasnda uygulanan bask ve iddet politikalar ile kontrol altna alnmtr. ran Trkleri, zellikle de Gney Azerbaycanllar 20. yzyl boyunca bazen kitlesel boyutlara sahip milli direni hareketleri gerekletirmiler, bazen de Azerbaycan milli direnii yeraltna ekilmek zorunda kalmtr. Bu direni hareketleri devlet kurma aamasna kadar ulaabilmitir (Bayr, Avrasya Dosyas; ran zel, Sonbahar 1999, s:90).

Devrim srecinde Gney Azerbaycanda milli isteklere dayanan gl bir politik hareketlilik balamtr. Dernekler kurulmu, dergiler kmaya balam ve Trk dilinde edebi almalar yaplmtr. Gney Azerbaycan Trkleri yeni bir politik alma dnemine girmilerdir (Bayr, Avrasya Dosyas; ran zel, Sonbahar 1999, s:118).

Halk Mslman Harekat ve Ayetullah eriat Medari Halk Mslman Partisi Azerbaycanl milliyeti aydnlar tarafndan 1980 ylnda kurulmutur (Ahmedi, 1378, s:139).

Halk Mslman Partisi milli ve liberal bir ideolojik yapya sahiptir. Halk Mslman Partisinin liberal istekleri ran devriminin genel sloganlar ile ve olumu koullarla atmaya balamtr. Devrim dneminde randa antiemperyalist ve Bat kart ortam olumutur. Kapitalizmi desteklemek, liberal ve Batc olmak hem yeni rejim, hem halk nezdinde byk su olarak alglanmaya balamtr. Halk Mslman Partisi byle toplumsal ve siyasal koullar ierisinde almaya balamtr (Abrahimyan, 1378, s:435).

282

Halk Mslman Partisini oluturan aydn grubu eitlilik gstermektedir. Bir dier ifade ile bu partide din adamlar ile laik dnceye sahip olan insanlar ayn at altnda toplanmlardr. Halk Mslman Partisi Ayetullah Kazm eriatmedari tarafndan ynetilmitir.

eriatmedari din ve siyaset ilikisi balamnda Humeyniden ok farkl dnmektedir. eriatmedari, Velayet-i Fakih messesini kabul etmemektedir. Devrimden sonra anayasaya konulmak istenen Velayet-i Fakihin snrsz gcne kar kmtr. eriatmedariye gre din adamlar devlet adam deil, denetleyici olmalydlar. Baka bir deyile, din adamlar siyasal iktidarn stnde bir konuma sahip olmaldrlar ve siyasi ilemler politikaclar tarafndan stlenilmelidir (Bayr, Avrasya Dosyas; ran zel, Sonbahar 1999, s:119).

eriatmedari dier lml ulema gibi merutiyet anayasasnda belirlenen yksek komitenin yrrle girmesini istemektedir. Mehmet Rza ahn 1976 ylndan sonra din adamlar ve dini kurumlara yapt basklar eriatmedari gibi lml din adamlarn da rahatsz etmektedir. Mehmet Rza ah Restahz Partisi vastas ile din kurumlarn devletin denetimi altnda almaa almaktadr. Rza ahn bu yaptklar eriatmedariyi de muhalif konuma itmitir (Bayr, Avrasya Dosyas; ran zel, Sonbahar 1999, s:119).

randaki Humeyni rejiminin komnizme, Hristiyanla, ateizme ve laik devlet anlayna kar olduu bilinmektedir. Bu rejim, ran halkna belli dorultuda bir ruh vermi ve kiilik de kazandrmtr (Erendil, 1992, s:46).

Humeyninin 1989da lmnden sonra rann d politikasnda ideolojik unsurlar yerine pragmatik unsurlar ne kmaya almtr. ran buna zorlayan nedenlerin banda da aslnda arlaan ekonomik sorunlar gelmitir. ran bu erevede zellikle 1989dan itibaren, nce Rafsancani arkasndan da Hatemi ile beraber snr komusu olan lkelerle ilikilerini gelitirmek ve gven verici bir iliki kurabilmek iin almaya balamtr. Bu balamda hem Krfez lkeleriyle hem de Orta Asya lkeleriyle ilikilerinin

283

parametrelerini yeniden tanmlamak ve bu lkelerin endie duyduu noktalan aa kavuturmak iin aba gstermitir. ran, sz konusu politika deiikliini Rafsancani ile balatm olsa da bu konuda somut admlar atmaya esas olarak 1997de seimleri kazanarak Devlet Bakanl grevini devralan Hatemi ile beraber balamtr. zellikle slam Konferans Tekilatnn sekizinci Zirve Konferansnn 1997 Aralnda Tahranda yaplm olmas bu konuda rana iyi bir frsat vermi ve bu konferans esnasnda ran d politikasndaki yeni unsurlar aklama ve blge lkelerini bu konuda ikna etme konusunda nemli lde mesafe kaydetmitir (Ar, 2005, s:568).

Resim 48: Muhammed Hatemi

Hatemi 2000 Martnn hemen banda yapt aklamada da rann yumuama politikasnn taktik gerei olmadn, rann, blgenin ve hatta dnyann karlarnn bu blgedeki istikrarn devamna bal olduunun farknda olduunu ifade ederek, bu konuda samimi olduklar konusunda ikna

284

edici olmaya almtr. Hatemi ynetimi dmanlk ve gvensizlii tahrik edici admlardan kanmann en nemli gndemleri olduunu ve bu nedenle de rann asl amacnn Suudi Arabistan, Kuveyt, Katar ve Trkiye ile salkl ilikiler kurmak olduunu ifade etmitir. Ancak zellikle ran ile Suudi Arabistan arasndaki ilikilerin bu gnden yarna dzelecek ilikiler olmadn herkes bilmekteydi. Zira zellikle devrim sonrasnda uzunca yllar Suudi Arabistandaki ve dier Krfez lkelerindeki olaylarn arkasnda Humeyni ynetimi vard ve gerekten ran yznden bu lkeler ok ciddi sorunlar yaamlard.

Bu nedenle rann uzlamac yaklam, blge liderleri tarafndan bu lkenin kendi isel sorunlarn barl yollarla zmek istedii biiminde yorumlanmtr. Ancak tm bu gelimeler yine de ran ile Suudi Arabistan arasndaki buzlarn erimeye balamad anlamna da gelmiyordu. Zira, Hateminin 1999da Krfez lkelerini ziyareti ve zellikle 1999 Maysnda Suudi Arabistan ziyareti, iki lke arasndaki ilikilerde farkl bir dneme girildiinin habercisiydi. Ayetullah Hamaneyin Suudi Kralnn zel davetlisi olarak 2000 ubatnda Ha vazifesi iin bu lkeye gelmesi iki lke arasnda yeni bir sayfann almak istendiinin gstergesi olmutur (Ar, 2005, s:569).

285

3.

ABD VE ORTADOU
3.1. Genel
Uluslararas sistemde Birleik Devletlere kar denge eksiklii ABD

liderliinin dorudan kabul edilmesi anlamna gelmektedir. Fransa, Rusya ve in ahit olduklar Amerikann mtehakkim, imparator davranna itiraz edebilirler. Fakat olaylarn arka plannda, sessiz bir ekilde Birleik Devletlerin Avrupadaki ve Asyadaki birliklerinin mevcudiyetini ve koruduklar istikrar ho karlamaktadrlar. Ortaya kan nihai durumda ise, tek sper g ABD, istedii gibi hareket etme ve uluslararas sistem iinde kimseye hesap vermeme kresel zgrlk ayrcaln kendisinde grmeye devam edecektir (Ertekin, 2005, s:408).

Dnya petrol ve doal gaz kaynaklar, ithalat-ihracat ilikileri ile lkelerin gelecekteki enerji politikalarna bakldnda, dnyann Ortadou, Rusya ile Orta Asya petrol ve doal gazna baml kalaca grlmektedir. Ortadou petrol ve doal gaz paylalmtr. Fakat Rusya-Orta Asya petrol ve doal gaz zerindeki hakimiyet kurma almalar srmektedir.

Gelecekte dnyada petrol ve doal gaz blgelerde meydana gelecek bir sava veya anlamazlk sonras oluacak krizler daha derin ve fiyat artlar da daha kalc olabilecektir. Bunun bilincinde olan alc ve satc lkeler enerji salama gvenlii iin lkeler aras diyaloglar kurmaya ve birlikte almalara balamlardr. Bununla birlikte, kar atmalar sonras oluacak muhtemel enerji kesilmeleri ve buna bal fiyat artlar globalleen dnyann byk sorunu eklinde grnmektedir (mezsoy ve en, 2003, s:118).

286

3.2. ABD ve ORTADOU kmaz

Resim 49: Ortadounun muhtelif yerlerinde grev yapan ABD askerleri

nsanlk tarihi ile balayan ve zaman iinde Corafya mparatorluklar ve Sanayi mparatorluklar eklinde devam eden dnya hakimiyeti mcadeleleri; 2000li yllarda da tm boyutlar ile devam etmekte ve dnya geneline dalm olan kaynaklar global sermayenin hizmetine sunmak iin yeni yntemler ve aralar kullanlmaktadr.

Dnya

hakimiyeti

ynndeki

mcadelenin

gnmzdeki

galibi;

Jeopolitiin arlk merkezini Deniz Hakimiyeti zerine bina eden ve Amerikan ngiliz stratejik ittifak kapsamnda tekil edilen Anglo-Sakson gc olmutur. Buna karlk Kara Hakimiyeti ynndeki teori ve uygulamalar ise; nemli aamalar kaydetmekle birlikte, ngrlen amac gerekletirmeye yeterli olamamtr.

Neticede Kara Hakimiyetini esas alan ve bu yolda Birinci ve 2. Dnya Savalarn gze alan Almanya ile 2. Dnya sava sonrasnn ikinci sper

287

gc konumuna ykselen Sovyetler Birlii; rakipleri olan Anglo-Sakson gcne malup olmular ve hatta dalmlardr.

ABD 1940lardan itibaren imkanlar ve gc erevesinde jeopolitik dominasyon temelinde bir politika izlemeye almtr. Bu erevede ABD, SSCBni olduu kadar mttefiklerini de (zellikle Almanya ve Japonya) kontrol altnda tutarak, kendisine meydan okuyacak bir gcn belirmesine engel olmaya almtr (Schwarz ve Layne, A New Grand Strategy, Ocak 2002). Bu, zellikle SSCBnin evrelenmesi tamamlandktan ve iki lke arasndaki ilikiler belli bir dengeye (dehet dengesi) oturduktan sonra daha da belirgin bir ekilde ortaya kmtr. Ayn noktaya, NATO neden kuruldu? sorusuna Ruslar darda, Amerikallar ierde ve Almanlar aada tutmak iin diye cevap veren ilk NATO Genel Sekreteri ngiliz Lord Ismay (Hadar, CATO Institue, 1992, s:3) ok daha erken bir tarihte iaret etmitir.

Dier yandan bu cevap, Varova Pakt ve SSCBnin dalmasnn ardndan NATOnun kendi resmi belgelerinde artk ttifakn merkez blgesine (yani Almanya) ynelik bir tehdit olmad aka ifade edilirken, stelik genilemelerle Almanya yeni yelerle evrelenirken (kelimenin her anlamyla), neden hala ABDnin Almanyada sahip olduu 12 askeri ste 71.000 askerini bulundurmaya devam ettii sorusuna da ilgin almlar salamaktadr. Benzer ekilde, ABD 2. Dnya Sava sona erdikten bunca yl sonra neden Japonyada hala 25.000 asker bulunduruyor? Bu sorularn cevab Fransann NATO eski Bykelisi Gabriel Robinden geliyor: [Bu askerler] Avrupann [ve tabii ki Japonyann] bamsz bir g olarak domasn ve belki de gnn birinde rakip olmasn engelleyecek unsurlardr.3

zellikle daha nce dnya dengelerine iki defa meydan okuyan Almanya ile ikincisinde ona elik eden Japonya, ABD denetimindeki gvenlik yaplanmalarna balanarak ve dnyann ekonomik ve doal zenginliklerine

Tm dnyadaki eitli Amerikan slerinin bir dkm ve ksa bir analizi iin bkz. Amerikan askerleri dnyaya konuland, Pazar Sabah, 2 Mart 2003.

288

ulamlarn garanti altna alnarak, ABDden bamsz ve ABD asndan istikrarszlk dourabilecek politikalar izlemelerine engel olunmutur. ABDnin salad gvenlik emsiyesi bir taraftan bu devletlerin (mttefiklerin) silahlanmalarn gereksiz klm,4 dier taraftan da bu devletlerin Amerikan gvenlik emsiyesi altnda ekonomik kalknmaya odaklanmalarna olanak salamtr.

Gnmzde bu yndeki mcadeleler; farkl oluumlarla deiik corafi alanlarda, ak ve kapal boyutlarda ve ksmen de olsa rtl 3. Dnya Sava yaplanmas ierisinde devam etmektedir.

Jeopolitik yaplanmasn arlkl olarak Deniz Hakimiyeti Teorisi zerine tesis eden ve bunu Jeo-Astropolitik mihvere tama ynnde daha avantajl bir konuma ve duruma sahip olan Anglo-Sakson gc; gerek Byk Avrupa Projesi ve gerekse Avrasya ve inin nderliinde ekillendirilmeye allan anghay Birlii Tekilat gibi blgesel, ktasal veya genel mahiyetteki g ve g merkezi yaplanmalarn corafi adan jeostratejik abluka veya jeostratejik tecrit uygulamalaryla kontrol altna almaya; buna karlk kendi ilgi ve etki alanlarn da geniletmeye almaktadr.

Bugn, ABD, okyanuslar tesinde; Kanada, Meksika ve Latin Amerika ile bir btnlk ierisindedir. Avrupa Birlii, btnln tamamlama yolunda hzla ilerlemektedir. Rusya, tarihsel sre ierisinde bir dokunulmazlk elde etmitir. in, engellenemeyecek bir gelime izgisine ulamtr. Japonya nfuz yarnda yer almamaktadr.

Kurulmakta olan yenidnya dzeninin dengeleri asndan gerekli olduu iin 2. Dnya Savandan sonra BM Gvenlik Konseyinde daimi yelik stats de verilerek bir anlamda byk devletler arasna alnan Fransa bu genel eilimin istisnas olmu, bir taraftan savan galipleri arasnda olduundan topraklarn geni ABD igal glerine amak zorunda kalmam, dier taraftan tm basklara ramen byk devlet olmann gerei olarak deerlendirdii nkleer silah sahibi olma srarn srdrmtr. Fransann zellikle 1960larn ikinci yarsnda izledii ABDden ayr durma politikas, Souk Sava dneminde ABDnin geleneksel mttefiki ngiltere ile Japonya ve (Bat) Almanyann politikalaryla elimitir. Bu erevede, Souk Savan ardndan birleik Almanyann giderek daha fazla Fransayla birlikte hareket etmeye balamas ve ABnin eitli genileme safhalarndan sonra Avrupay Amerikan denetiminden uzaklatrma abalar Amerikal uzmanlarn gznden kamamaktadr.

289

Resim 50: Avrupa Birliinin kulland bayrak. Bayrakta 12 altn renkli yldz vardr ve Avrupada yaayan halklarn birliini simgelemektedir.

Gnmzde, Balkanlarn Avrupa Birlii sreci ierisinde zamanla sorunlu bir blge olmaktan karlmas amalanmaktadr. Orta Asyann bir ksmnda ve Kafkaslarda; anlamazlk ve sorunlar, Rusyann yeterli kontrol altnda makul llerde tutulabilmektedir.

Bugnn dnyasnda; egemenlik tesis edilebilecek blgeler olarak sadece Orta Asyann bir ksm, Byk Ortadou ve Kuzey Afrika kalmtr. Orta ve Gney Afrikann ikinci derecede ekonomik deerlere sahip olmas, sosyal ve ekonomik sorunlarnn baa klamayacak llere ulamas, ayrca terr tehdidi iin de bir zemin tekil etmemesi, bu blgeleri; imdilik egemen glerin ilgi alan dnda brakmtr.

Bu

genel

tablo

ierisinde;

genel

egemenlik

tesis

edilmemi

blgelerdeki enerji ve ham madde kaynaklarna el atmak, stratejik harekat asndan s ve kolaylk imkan salayabilecek deerdeki noktalar ele geirmek, deniz ve hava ulatrma yollarn kontrol etmek dnya hakimiyeti zerine oynayan devlet/devletlerin amalar arasna girmitir. Sz konusu

290

devletler; bu amalarna ulama yolundaki eylemlerini zgr ve demokratik bir dnyann yaratlmas sylemi ardnda gerekletirmektedir.

Dnyadaki en byk iletilebilir petrol rezervlerinin Ortadouda bulunmas nedeniyle, gnmzde hedefte olan blge ORTADOUdur (Erdem, 2005, s:21).

ABDnin Ortadoudaki en byk menfaati, Basra Krfezinden petroln, dnya pazarlarna istikrarl fiyatlarla, kesintisiz aknn salanmasdr. Sadece Suudi Arabistandaki petrol ABDdekinin 10 katdr. ABD ve belli bal ortaklar, Krfez dndaki kaynaklarn azalmas nedeniyle, giderek Krfez petrolne baml duruma gelmektedirler. Avrupa ve Japonyadaki ekonomik byme, Avrupa ve Avrasyadaki eski komnist lkelerin ekonomilerini dzeltmeleri, Basra Krfezinden salanmakta olan petrole ynelik talebi daha da artrmaktadr.

Ortadou, her devirde olduu gibi g mcadelelerine sahne olmakta, ayn zamanda da kltrlerin ve dinlerin kesime noktasnda bulunmaktadr. Bugn blgenin stratejik konumu, souk sava dnemine gre olduka farkllam durumdadr. Siyasi ve iktisadi faktrler hzl bir deiime yol amtr. zellikle kresellemenin boyutlar, gelecek yllarda blgede daha hzl ve daha derin deiimleri zorunlu klmaktadr. ABD askeri sleri ve gelitirdii askeri ittifakla (zellikle Trkiye, srail, Msr, Suudi Arabistan ve rdn) Basra Krfezini kontrol altnda tutmaya byk nem vermektedir. ABD Ortadouya hakimiyet projesi bellidir: Petrol ve yeralt zenginlikleri. ABDnin vazgeilmez ve deimez bir politikas da doal mttefik olan srailin gvenliinin salanmasdr. Bu kaynan hakim devletlerin ulusal karlar dorultusunda kontrol altna alnmas, Ortadoudan petrol aknn kesintisiz olarak srdrlebilmesi iin petrol nakliyatnda kullanlan yollarn gvenliinin salanmas ve buna ilave olarak, Orta Asyadan Hint Okyanusuna gerekmektedir. ulaan enerji koridorunun da ak bulundurulmas

291

ABDnin Byk Ortadou Projesi ABD ile Avrupa Birlii arasnda bir ekime noktas olarak da grlebilir. Projenin duyurulmasndan sonra AB liderleri konuya temkinli yaklamlardr. Eer ABD bu projede baarl olursa hem ABnin sper g olarak ne kmasn engelleyecek, hem de ABnin Rusya-in ve slam dnyasna ynelik projelerini sabote edecektir. Ayrca yeni kresel dzenin ah damarn oluturan corafyaya yerleecek ve slam dnyasnda ortaya kabilecek kontrol edemeyecei oluumlarn stesinden gelecektir.

Byk Ortadou, ABDnin 21. yzyl iin gelitirdii ve ABDye gre en iddial projedir.

ABDnin demokrasi ideali ile dier karlar arasnda bir tercih yapmak zorunda kaldnda ikincisini tercih ettiini gsteren pek ok rnek gsterilebilir, bunlardan bazlarn saymak gerekirse;

1949: CIAnin Suriyedeki seilmi hkmeti deviren askeri darbeyi desteklemesi,

1953: CIAnin randaki demokratik yollarla seilmi olan Musaddk ( ngiliz petrol irketini kamulatrm olan) hkmetinin devrilmesine yardm ederek ah Muhammed Rza Pehlevinin eyrek asr srecek bask ve diktatrlk ynetimine kap amas,

1967 ABDnin

sraili 1967 Savanda igal ettii topraklardan

ekilmeye aran 242 sayl Gvenlik Konseyi kararnn uygulanmas iin Gvenlik Konseyinde harcanan her trl abay engellemesi,

1978-79 olaylarnda ABDnin ah koulsuz desteklediklerini sylemesi ve onu g kullanmaya zorlamas (Shalom, Amerika Birleik Devletleri ve, 2001, s:281-282).

292

ABD Souk Sava dnemi boyunca Sovyetler Birlii ve komnizme kar olmalar artyla, diktatrlk veya askeri rejimler tarafndan ynetilen pek ok lke ile ilikilerini gelitirmitir. ABDnin rana askeri mdahalede bulunmasnn gerekten zor olduunu syleyenler ounluktadr. Bunu yapt takdirde btn dnya lkelerinin zor gnler yaayaca bir gerektir.

Souk Sava dneminde yap ya da devletler genel olarak drt kategoriye ayrlmaktadr: Sper devletler, byk devletler, blgesel gler ve kk devletler. Bu kategorilendirmeden de anlalaca gibi, sper gcn planlar ancak baka bir sper gcn varlyla snrlandrlabilmektedir. Souk Sava dnemi boyunca caydrma politikas nemini korumu, Sovyet Rusya ABDnin karsna dengeleyici bir g olarak km, daha net bir ifade ile ABD strateji belirlerken SSCByi dikkate almak zorunda kalmtr. Bu snflandrma zerinde durulursa; byk devletler stratejik planlamalarnda sper gleri gz ard edememekte, blgesel gler hem sper hem de byk devletlerin stratejilerini gz nnde tutarak blgesel politikalar oluturmak zorunda kalmaktadrlar. Kk devletler ise bu gcn atmasnn kesitii alanda etkili olabilmektedirler (Simons, 89).

Souk Savan sona ermesi ve SSCBnin dalmas ayn zamanda uluslararas ilikiler disiplini ierisinde bir dizi felsefi tartmay da beraberinde getirmitir. Bu balamda iki nemli bak asnn vurgulanmas nem tamaktadr. Berlin duvarnn ykl ve ABDnin Rusya Karsnda zaferinden sonra baz muhafazakar ABDli stratejistler, zellikle Francis Fukuyama tarihin sonunun geldiini ve gelinen sonun da, liberalizmin zaferi olduunu belirtmi, tarihin u an bulunduu son noktadan daha ileri bir noktaya gidemeyeceini iddia etmitir (Fukuyama, 1992, s:97). Fukuyamann yazd Tarihin Sonu adl kitap o dnemde Amerikann fikirlerini yanstan en nemli eserlerden biridir (Savunma ve Havaclk Dergisi, 2002, Cilt: 16, s:5). Fukuyama Tarihin Sonu adl kitabnda u tezleri savunmaktadr. Komnizmin kmesinden sonra liberal demokrasi, insanln ideolojik evriminin son noktasna ulamtr. Sistemlerin stnlk

293

yarnda Bat kapitalizmi ve demokrasinin nihai ynetim biimi olarak yeryznde eriebilecei baka bir iddias kalmamtr.

Fukuyamaya gre ideolojilerin sava sona ermitir ve dnya, gelecekte snrsz bir ekonomik byme ve tketim devleti haline gelecektir. 11 Eyll saldrlarndan sonra bu tezin ktn iddia eden George Will ve Fareed Zakariaya 8 Ekim 2001 gn Wall Street Journalda yazd hala tarihin sonundayz adl makalede cevap vermi ve tarihin sonunda olduumuza dair grn artk dnyada liberal demokrasiye kar bir alternatif kalmad varsaymna dayandn belirtmitir. Ona gre, 11 Eyllde yaanan terr demokrasiye kar bir antitez retimi deil, alternatifinin ne olduunu terristlerin de bilmedii salt bir protesto eylemidir (Denk, 2002, s:301-302). Fukuyamadan bir sre sonra Samuel Huntington bir anlamda tarihin sonuna gelinmediini ve liberal demokrasinin zafere Fukuyamann ngrd gibi kolay ulaamayacan vurgulamtr.

Huntingtona gre: Bugn Amerikan tipi liberalizmin gereklemesini salamak iin liberallerin tutuculua saplanmas kanlmaz olmutur. Gerekten de liberalizmin kendini rahatsz eden kardeini, yani demokrasiyi saf d brakmak ya da en azndan ntrletirmek iin gereksindii silahlar salayacana tm tutucular inanmaktadrlar (Mouffe, 1985, s:67-68).

zellikle Souk Savan sona ermesiyle beraber Sovyet tehdidi ortadan kalkmtr. randaki ABD kart rejim ve Irakn da Kuveyti igal etmesi ABD karlar asndan bu iki devlet tehdit olarak ortaya kmtr.

Clinton Ynetimi, Irak ve ran rejimlerini ABDnin Krfez blgesindeki karlarna en nemli tehdit olarak grmtr. ABD Basra Krfezinde ranIrak dengesinin fazla srdrlemeyeceini anlam ve 1993 ylnda Clinton ynetimi blgedeki karlarn korumak iin ran ve Iraka kar ifte Kuatma (Dual Containment) politikasn ortaya koymutur.

294

Resim 51: ki komu lke: ran ve Irak

ABD

ifte

Kuatma

Politikas

ile

Irakta

rejim

deiikliinin

gerekletirilmesini amalam,

randa ise ynetimin d politikasnda

deiiklik yaptrlmasn amalamtr. ABD ran ve Iraka kar yaptrmlar uygulanmas yoluyla blgedeki karlarn korumay amalamtr. ABD ifte Kuatma politikasndan bekledii yarar grememitir. Yani ne Irakta rejim deiiklii olmu ne de rann d politikasnda ABDye kar nemli bir deiiklik olmutur. ABDnin hem Batl hem de blgedeki mttefik devletleri bundan zarar grdnden dolay bu politika yeterince dikkate alnmamtr. zellikle ran Avrupal devletlerle ilikilerini gelitirme yoluna gitmitir. ifte Kuatma politikasnn amalar ile sonularn karlatrdmzda bu politikann baarsz olduunu sylemek mmkndr. Bu durum unu ortaya koymaktadr; ABD blgeye ynelik yeni politika oluturmak gereini duyacaktr ve buda sert bir politika olacaa benzemektedir.

ran ABD tarafndan bu kadar evrelenmeden sonra d politikasnda Real-Politika takip etmek zorunda kalacaktr. Blge devletlerinin ilerine karma ve devrim ihrac politikasn en azndan imdilik donduracak gibi gzkmektedir.

295

ABD karlarn korumak iin blgeye yerlemitir. Artk blgedeki karlarna kar tehditlere daha hzl hareket etme imkan elde etmitir. ABD bazen blgedeki ilere mdahale edecei gibi, blge devletlerinin rejimlerini de etkileyecektir. imdiden bunun iaretleri grlmeye balanmtr. ran ABDye kar d politika davrann ve diplomatik dilini deitirecek gibi gzkmektedir. ABD, rann tavrlarn ne kadar beenmese de rana direk mdahale edemeyecek gibi bir durum vardr ortada. nk bu lkedeki rejim deiimi ok pahal olacaktr ve buna ABDnin btesinin dayanaca tartma gtrr. Ama rann ABDye kar sert sylemi yerini lml bir syleme brakacaktr.

ABDnin rana askeri mdahalesinin hep gndemde olmasna ramen bir trl yaplamamas yukardaki aklamaya isnat edilebilecek bir olguyu akla getirmektedir: kinci Souk Sava dnemini yaamaktayz. Bu souk sava ise ABD ile AB arasndadr. Souk sava ORTADOUdadr. Arena ise rana tanmtr.

3.3. Son Gelimeler

almann bu ksmnda, son birka ylda, zellikle 2007 ylnda meydana gelen gelimelere deinilecektir. Hemen hemen her gn hakknda haber verilen ABD- ran ilikilerinin ne durumda olduunu anlayabilmek ve tahminlerde bulunabilmek iin bu gelimeler dikkatle takip edilmelidir. rann nkleer krize kronolojisi EK-2 olarak sunulmutur.

ran 1996 ylnda snr problemleri zmek zere kurulan, Rusya, in, Kazakistan, Trkmenistan ve 2001 ylnda da zbekistann katlmyla oluan angay birlii rgt gibi alternatif gvenlik oluumlar ierisinde yer almaya balamtr. ran son dnemde bu rgt ierisinde gzlemci statsne ykselmi ve yelik yolunda nemli bir adm atmtr. ran iin bir gvenlik alm olarak nemli olaca dnlen bu rgt, in ile ilikilerini gelitirmesi bakmndan da ran iin bir frsattr. in de ABDye kar blgede

296

bir denge unsuru olarak her geen gn nemini artrmaktadr (Afrasiabi and Maleki, 2003, s:263).

2003 ylnn banda ran Cumhurbakan Muhammed Hatemi lkesinin nkleer yakt evrimi almalar yrttn aklarken, UAEA Direktr elBaradey, ran'n ad geen iki tesisteki almalarn gizleyerek NPT (Nkleer Silahlarn Yaylmasn nleme Anlamas)'yi ihlal ettiini belirtmitir. Baradey'in ran'a tm tesislerini Ajansn denetimine amas yolunda Ekim ayna kadar verdii srede Ajans tarafndan ran tesislerinde pek ok denetim yaplrken bu sre karlkl sulama-savunmalarla gemitir. 2003'n Eyll aynda ran UAEA mfettilerinin baz tesislerde zenginletirilmi uranyum bulmas zerine NPT'nin Ek protokoln gnll olarak imzalamaya raz olurken, Amerika yine bu ayda ran'n BM Gvenlik Konseyi'ne sevk edilmesini talep etmitir. AB adna ran ile grmeler yrten Fransa, ngiltere ve Almanya (AB troykas)'nn devreye girmesiyle Gvenlik Konseyi'ne sevk gereklememitir.

21 Ekim 2003'te ise AB troykas ile ran, AB'nin ran'n nkleer enerji elde etme hakkn tanmas karlnda ran'n safeguards anlamasndaki tutumunu dzeltmesi, Ek Protokol imzalamas ve tm zenginletirme almalarn durdurmas hususunda anlamlardr. 2003 ylnn son aylarnda ise UAEA nce ran'n nkleer silah program olmadna dair raporuyla Amerika'nn tepkisini ekerken daha sonra ran'n tesislerinde pltonyum kalntlarnn bulunduunu kabul etmesi zerine bu lkenin knanmas arsnda bulunmutur. te yandan ran daha nce AB troykas ile anlat zere 18 Aralk 2003'te NPT'nin Ek Protokoln imzalamtr. 2004'n banda Abdlkadir Han'n ran nkleer programna yapt katklarn ortaya kmasnn ardndan ran uranyum zenginletirme almalarn durduracan aklarken, UAEA'nn talebi zerine Mays 2004te nkleer programna ilikin 1000 sayfalk bir dosyay Ajansa vermitir (SETA ran Dosyas, Temmuz 2006, s:36-37).

297

2004te ise ran ile AB troykas Paris Anlamas ad verilen kapsaml bir metin zerinde anlamlardr. AB troykas ran'la var olduu iddia edilen nkleer silah programn durdurmas karlnda ticaret ve nkleer enerji tevikleri ieren bir anlamay mzakere etmeye balamtr. UAEA ran'a ynelik olarak NPT'nin uygulamasn ve bir sonraki inceleme dnemine kadar tm nkleer almalarn durdurmasn ieren bir karar tasars yaynlamtr. ran bir kez daha uranyum zenginletirme almalarm ak ulu olarak askya almay kabul etmitir. Bu ayda basna szan gizli bir BM raporunda ran'n nkleer silah programna dair bir ize rastlanmad fakat bu konuda kesin yargya varmak iin yeterli bilgiye sahip olunmad belirtilmitir.

Eyll 2005'teki BM Genel Konseyi toplantlarna da nkleer kriz damgasn vurmutur. ran Cumhurbakan Mahmut Ahmedinecad BM Genel Konseyi'nde yapt konumada lkesinin "barl amal nkleer enerji almas yrtme hakkndan" vazgemesinin sz konusu olmadn sylerken Amerikal yetkililer de ran konusunu UAEA'nn oyuyla BM Gvenlik Konseyi'ne tamay ngrdklerini aklamlardr.

Mahmud Ahmedinecad konumasnda "Barl nkleer enerjiye tam nkleer dng olmakszn ulalabileceini nermek bo bir iddiadr. ran'n tam nkleer dng almalar dier lkelerin almalarndan farkl deildir." "Nkleer tam dngy gerekletirmek ran'n vazgeilmez hakkdr. Bu amac gerekletirirken temel dayanamz UAEA ile teknik ve hukuki dzeyde artarak devam eden ibirliimiz olacaktr.'' "Baz kesimlerin kendi amalar dorultusunda ran'a kar g kullanmm ieren sylem ve hareketlere bavurmas halinde nkleer konularla ilgili tutumumuzu kapsaml ekilde gzden geiririz." gibi sylemlerde bulunmutur.

2006'nn banda ran AB troykasna 6 maddelik bir neriler paketi" sunarak sregelen mzakerelere bal olarak 2 yllk bir sre iin uranyum zenginletirme almalarn durdurma nerisinde bulunduysa da ran'n bu teklifi AB troykas tarafndan reddedilmitir. 4 ubat 2006'da UAEA'da yaplan oylamada 27 kabul oyuna karlk 3 ret oyuyla ran'n BM Gvenlik

298

Konseyi'ne sevk edilmesine karar verilmitir. Bunun zerine ran, NPT'nin temel ykmllkleri hari olmak zere UAEA ile gnll olarak yrtt ibirliine son vermeyi ve uranyum zenginletirme almalarna yeniden balamay planladn aklamtr.

Resim 52: Ahmedinecad ve Hamaney

Mart 2006'da aklanan Amerikan Ulusal Gvenlik Strateji Belgesinde ran ncelikli tehdit olarak tanmlanm ve ran NPT'nin safeguards ykmllklerini ihlal etmekle ve nkleer programnn tamamen barl amalar iin olduunu objektif bir ekilde kantlayamamakla sulanmtr. 11 Nisan 2006'da ran Cumhurbakan Ahmedinecad byk bir basn toplants yaparak ran'n uranyum zenginletirmeyi baardn aklamtr. Ahmedinecad: " ran artk nkleer enerjiye sahip lkelerden birisidir. ran halknn direncinin sonucu olan bu almalarmza uluslararas anlamalar erevesinde devam edeceiz" aklamasn yapmtr. ran'n Dini Lideri Ayetullah Ali Hamaney de ABD'nin ran'a saldrmas halinde sert bir ekilde karlk vereceklerini ve bu karl dnyann mmkn olan her kesinde vereceklerini sylemitir. (SETA ran Dosyas, Temmuz 2006, s:38-39).

299

9 Mart 2006 tarihinde srail Genelkurmay Bakan Moshe Yaalonun ran'a yaylm bir dzine nkleer tesisi vurmay dnebiliriz. Bu ii dier lkelerin yapmasn tercih etsek de kendi planlarmz gz ard etmiyoruz." eklindeki aklamas krizin ran tarafndan ciddi manada dengeli bir ekilde ynetilmesi sonucunu dourmutur. Nitekim srailin ODBSni baltalayan birok uygulamas olmutur ve gerekletirmesi mmkndr. rana kendi imkanlaryla bir saldr

Mahmud Ahmedinecad, 11 Nisan 2006 gn Mehed ehrindeki Basn Toplantsnda ran nkleer tam dngy gerekletirerek nkleer teknolojiye sahip lkeler arasna katlmtr. Bat'ya ran'n barl nkleer enerji edinme hakkna sayg duymalar arsnda bulunuyorum. aklamasn yapmtr.

UAEA

29

Nisan

2006

tarihli

raporunda

ran'n

uranyum

zenginletirilmesi faaliyetlerini askya almak yerine hzlandrdna dair bulgulara ulatn belirtip BM Gvenlik Konseyi'nden daha etkin bir tavr beklediini dile getirmitir. Raporda ran'n nkleer faaliyetlerini topyekun ortadan kaldrmaktan ziyade sivil rai yoksa askeri amala m kullanlmak zere tasarlandna dair soru iaretlerinin havada kald ifade edilmitir.

Resim 53: ran lideri Ahmedinecad ve ABD lideri Bush

300

ran Cumhurbakan Ahmedinecad 8 Mays 2006'da Amerikan Bakan George W. Bush'a bir mektup yazmtr. Ahmedinecad 27 yllk Washington ile dorudan temas kurma tabusunu ykmaya almtr. Laricani, Hamaney ve ran'n en muhafazakar tannan mollalarndan Ayetullah Ahmet Cenneti dahil en st dzeydeki yetkililer bu mektuba destek verdiklerini aklamtr.

in Halk Cumhuriyeti Dileri Bakan Li Zhaoxing 16 Mays 2006da yapt bir aklamasnda: ran konusunda diplomatik yollarn sonuna kadar zorlanmas gerektiini dnyoruz ran UAEA ve uluslararas toplumun taleplerini dikkate almal.'' eklinde konumutur.

Irak Dileri Bakan Hoyar Zebari, 27 Mays 2006 tarihinde; "Irak topraklarnn ran'a ynelik olas saldrlarda kullanlmasna asla izin vermeyecektir. ran ile Irak'n gvenlii i iedir." demitir.

Afganistan Cumhurbakan Hamid Karzai ise, 28 Mays 2006da; " ran'n son drt yldaki skntl dnemlerde lkemize yapt yardmlar unutmayacaz. ran ile ekonomik ve ticari ilikilerimiz gelitirmek istiyoruz." diyerek lkesinin fikirlerine aklk getirmitir.

Btn fikir beyan edenlerin telkinleri sonucu mudur bilinmez ama ciddi bir politika deiikliine giden Amerika, 31 Mays 2006'da nkleer programn kantlanabilir bir ekilde durdurmas karlnda ran ile mzakere masasna oturabileceinin iaretlerini vermitir.

Hemen ertesi gn, yani 1 Haziran 2006'da AB Troykas'nn hazrlad neriler paketi Rusya, in ve ABD'nin de katlmyla ran'a sunulmutur. 5+1 (BM Gvenlik Konseyi'nin 5 daimi yesi ve Almanya) adna neriyi aklayan ngiltere Dileri Bakan Margaret Beckett " ran'n nerimizi ciddiyetle deerlendirmesini bekliyoruz. Bu pakete olumlu baklmas halinde konu BM Gvenlik Konseyi'nin gndeminde olmayacaktr. ran'n mzakereye yanamamas halinde ise Gvenlik Konseyi'nde daha ileri admlar atlmas gerekecek" demitir. Medyaya yansyan ekli ile neri paketi uranyum

301

zenginletirme almalarn askya almas karlnda ran'a ticari nkleer enerji endstrisi iin yardmlar ve uzun sreli uranyum yakt garantisi iermekteydi. Bu paketin nceki AB troykas neri paketlerinden ne gibi farklar olduunu tan olarak bilinmemektedir ancak ran 5+1'in nerisini ciddiyetle inceleyeceini belirtmitir. AB D Politika ve Gvenlik Yksek Temsilcisi Javier Solana da Tahran'a giderek 5+1'in neri paketini ran'a resmen sunmutur. ran'n ba nkleer mzakerecisi Ali Laricani neriler paketinin baz olumlu taraflarnn olduunu, baz ksmlarnn ise belirsiz olduunu ve glendirilmesi gerektiini belirtmitir. ran, 5+1'in neri paketine cevabn 22 Austos'ta vereceini aklamtr. 22 Austos tarihi, ABD bakan George Bush tarafndan son derece uzun ve sama olarak nitelendirilmitir.

AB Ortak D Politika ve Gvenlik Temsilcisi Javier Solana 6 Haziran 2006 tarihinde; ran'n nerimizi kabul etmesini bekliyoruz. Bat ran ile gven ve diyalog temelinde ilikiler gelitirmek istiyor nerimizi reddetmeleri halinde anlalacak ki uranyum zenginletirmeyi barl amalarn tesindeki emelleri iin istiyorlar." diyerek aslnda kriz ynetiminde ok dikkatli davranan ABDnin asl amacn belirtmitir.

13 Haziran 2006 gn, ran Savunma Bakan General Mustafa Neccar; " ran mevcut koullar altnda Suriye'yi destekleyecektir. Suriye'nin gvenlii ile ran'n gvenlii birbirinden ayrlamaz. ki lke blgeyi istikrarszlatrmaya alan gler karsnda birlik olmaldr." diyerek kendilerine destek olan tek lkenin Suriye olduu konusuna aklk getirmitir.

12 ubat 2007: Kosova meselesi ve dileri bakanlar izmilerdir.

ran ile yaanan nkleer

anlamazlkta ne gibi bir yol izleneceini grmek zere toplanan AB ran ile diyalog kapsn ak braktklarnn altn

Solana, Laricaninin tavize hazr olduklar eklindeki ifadelerini Ben gereki kalacam. yi bir buluma oldu. Ama ran tutumumuzu biliyor.

302

Diyalog kapmz ak. ran da talep ettiklerimizi yapmadn biliyor. Bunun dnda bir ey syleyemem, eklinde deerlendirmitir. rann uranyum zenginletirme almalarna son vermedii takdirde bu lkeye uygulanan yaptrmlarn sertletirilmesi hususunun AB tarafndan gndeme alnaca bildirilmitir. AB dileri bakanlar, hazrlamlardr (Riegert,12.02.2007). ran hakknda kararlatrlan BM yaptrmlarnn harfiyen uygulanmas talebine yer verilen bir ortak bildiri de

09 Mart 2007: Uluslararas Atom Enerjisi Ajans, ran'a teknik yardmda kesinti yaplmasn onaylamtr. Karar uyarnca, kalknma Tahran, yardm kararn projesinden uranyum 22'sinin zenginletirme ran'daki 55 nkleer ngrlmektedir. zerinde etkisi durdurulmas faaliyetleri

olmayacan bildirmitir.

Gvenlik Konseyinin be daimi yesi ABD, ngiltere, Fransa, Rusya ve inin yansra AB Dnem Bakan Almanya, Tahrana kar bundan sonra izlenecek politika konusundaki grmelerini srdreceklerini aklamlardr. ABD ve ngiltere, randa daha sert yaptrmlar uygulanmasn talep ederken zellikle Rusya ve in ise buna kar karak, diplomatik abalarn srdrlmesinden yana gr belirmitir.

ABDde ran konusunda iki farkl gr dikkat ekmektedir. Dileri Bakan Condoleezza Ricen ban ektii bir grup, gerekirse mzakere Tahrana masasna ynelik oturulabilecei yaptrmlarn sinyalini verirken, ABD ranla Bakan

Yardmcs Dick Cheney ve dier ahinler, buna kesinlikle kar karak sertletirilmesini istemektedirler (http://www2.dw-world.de/turkish/politik/1.216446.1.html, 9.3.2007).

23 Mart 2007:

rann 15

ngiliz askerini esir almasyla

ran-

ABD/ ngiltere krizi yeni bir boyut kazanmtr. imdiye kadar rann uranyum zenginletirme programn engellemeye ynelik giriimler; ABD/ ngilterenin tehditlerinin yan sra Birlemi Milletler, Avrupa Birlii, Uluslararas Atom

303

Enerjisi Ajans zerinden yrtlmekteydi. Ancak meydana gelen bu olay mevcut krizi yeni/farkl bir aamaya tamtr.

Yaananlar bir aalama sava olarak tanmlayan Independent gazetesinin Ortadou muhabiri Fisk, 1953te seilmi Babakan Muhammed Musaddkn devrilmesi ve yerine ilemi aalanmalar olduu grn bildirmitir. ngilterenin polisi olarak

grlen ah Rza Pehlevinin getirilmesi gibi olaylarn ranllarn hafzalarna

Fisk, Bu, aalama sava. ngilterenin aalanmas, Tony Blairin aalanmas, ngiliz ordusunun aalanmas, George Bushun ve Irakta olup bitenlerin aalanmas ve Tony Blair fark etmese de, aalamann erbab, ezelden beridir kendisini Bat tarafndan aalanm hisseden ran ifadelerini kullanmtr.

Yazsnda son dnemde ran ve Irakta meydana gelen olaylarn da bugn yaananlarla balants olduunu dile getiren Fisk, ran istihbarat, ngilizlerin Huzistan blgesinde bir ayaklanma karma peinde olduuna inanyor. Burada bombalar patlad, ran olaydan ngiliz istihbaratn sorumlu tuttu. ngiltere yorum yapmad. randa gerekten SAS komandolar var m? Ya da ABDliler Erbilde bir ka ay nce bir yere kapatverdikleri 5 ranly serbest brakacaklar m? Bush hayr diyor, ama greceiz yorumunda bulunmutur (http://www.ntvmsnbc.com/news/404404.asp).

Kimilerine greyse bu eylem, atee krkle gitmekle e anlamldr. Zaten rana kar harekete gemeye hazrlanan ABDnin eline byk bir koz verildii dnlmektedir. Ancak, 1979 ylnda, ran slam Devriminin ardndan ABD eliliinin baslp 444 gn sren rehine krizi Tahrann bu konuda tecrbeli olduunu gsteren nemli rneklerinden birisidir. rann bu tr krizleri iyi ynettii; bir adm sonrasn dnerek hareket ettii ya da kar tarafn alglayabilecei trden mesajlar yollad da herkes tarafndan bilinmektedir.

304

rann, Arap rejimleri ABD ile anlamaya alrken, tehditlere boy emiyoruz mesajn vermek istedii uzmanlarn ortak gr olarak belirginlemektedir.(ubuku, 03.04.2007). http://www.ntvmsnbc.com/news/404418.asp,

24 Mart 2007:

rana kar ikinci yaptrm karar BM Gvenlik

Konseyinde oybirliiyle onaylanmtr. Her ne kadar bu kararn bir nceki karardan daha etkili olduu sylense de temel olarak ekonomik yaptrm kararlarnn petrol ve doalgaz gibi gl alternatifleri olan lkeler iin ok da etkili olabildii sylenemez. Yine de ran meneli silahlarn ihracatnn yasaklanmas, fze ve nkleer faaliyetleriyle balantl olduu dnlen 15 ahs ve 13 kuruluun malvarlklarnn dondurulmas, dier taraftan devlet bankas olan Bank Sepahin de bu listede olmas nemli bir adm olarak saylabilir. Bu kararda tm devletlerden ve uluslararas kurululardan insani yardm konular haricinde ranla kredi, imtiyaz ve mali yardm antlamalar yapmamalar istenmitir.

Bu kararda gze arpan nemli bir husus; nceden Uluslararas Atom Enerjisi Ajans Bakan Muhammed El-Baradey tarafndan ileri srlen zm nerisinin karar metninde yer almasdr. Buna gre; rann uranyum zenginletirme faaliyetlerini durdurmas zerine Gvenlik Konseyi yaptrm kararlar da buna paralel olarak sonlandrlacaktr. Yine de ran hkmeti bu karar geersiz olarak addetmi ve faaliyetlerine devam edeceini aklamtr. Cumhurbakan Ahmedinecad da her zamanki gibi BM Gvenlik Konseyi kararn geersiz bir kat paras olarak tanmlayarak saldrgan retoriini srdrmtr.

ran hkmeti, ikinci yaptrm kararn geersiz saydn aklamtr. Ancak konunun Gvenlik Konseyinden karlarak UAEAya gnderilmesi durumunda, ani denetimleri olanakl klan Nkleer Silahlarn Yaylmasn nleme Antlamasnn Ek Protokoln meclis onayndan geireceini belirtmitir. Anlald kadaryla ran karlkl olarak dn verilmesi ve eit admlar atlmasn istemektedir. Bat ise buna yanamakta ve rann nce

305

uranyum

zenginletirme

faaliyetlerini

durdurmasn

istemektedir

(http://www.turkishweekly.net/turkce/yorum.php?id=399, 24.03.2007).

08 Mays 2007: Times dergisine deme veren ran Dileri Bakan Manuehr Mottaki, ABDyle mzakereye hazrz. Ama her eyden nce mzakere iin siyasi irade olmal demitir. Mottaki, arm El eyhte yaplan Irak toplantsnda ABD Dileri Bakan Condoleezza Rice ile neden grmediinin sorulmas zerine de, nceden planlanmad iin grme gereklemedi yantn vermitir. Mottaki, Dileri bakanlar birbirleriyle tesadfen grmez. Bunun iin siyasi irade ve gerekli zeminin olmas lazm. biz gstermelik mzakere ve ov peinde deiliz demitir. Mottaki, arm El eyh toplantsndaki yemekte Rice ile ne konutuklarna ilikin soruya da, zel bir ey konumadk, sadece selamlatk yantn vermitir. (http://www.ntvmsnbc.com/news/407348.asp, 08.05.2007).

16 Mays 2007: Cumhurbakan Mahmud Ahmedinecad, resmi ziyaret iin bulunduu Birleik Arap Emirliklerinin bakenti Abu Dabide dzenledii basn toplantsnda, ABDnin saldr olaslklarna ilikin sert aklamalar yapmtr.

Olas ABD saldrsna nasl tepki vereceklerinin sorulmas zerine Ahmedinecad, Zorba gler, anladlar. Ancak artk askeri ran halknn nn kesemeyeceklerini saldr dnemi geride kald. Btn

dmanlarmz bir araya gelse de bize zarar veremezler. ran kendini koruyacak gce sahip diye konumutur. ABDnin rana saldracak gce ve cesarete sahip olmadn syleyen Ahmedinecad, ABDnin rana saldrs sz konusu deil. Ama byle bir giriimde bulunurlarsa rann bu saldrya cevab ok sert olacak demitir. Ahmedinecad, bata ABD olmak zere ou Batl lkeyle krize neden olan nkleer program konusundaki sorular zerine de, nkleer politikalarnda bir deiiklik yapmayacaklarn vurgulamtr. ran Cumhurbakan, Bu faaliyetleri sonuna kadar gtreceiz ifadesini kullanmtr (http://www.ntvmsnbc.com/news/407967.asp, 16.05.2007)

306

23 Mays 2007: Yaklak drt yldr devam eden ran nkleer krizi srecindeki son adm, Gvenlik Konseyinin Mart 2007de rana kar ald geniletilmi yaptrm kararyd. Bu giriimle rana ynelik silah ticareti ve mali konularda yeni yaptrmlar ngren karar oybirlii ile onaylanmt. Karar ayn zamanda randan uranyum zenginletirme faaliyetlerini askya almasn istemi ve bunun iin 60 gnlk bir sre tanmt. Uluslararas Atom Enerjisi Ajans Bakan Muhammed El-Baradeyden de bu sre sonunda, rann istenilenlere ne lde riayet ettiini belirten bir rapor hazrlamasn istemiti.

Bu karar takiben, 23 Mays 2007de rana verilen sre dolmutur ve ran faaliyetlerini askya almak bir yana daha da fazla ilerleme kaydetmitir. Bu srada UAEA Bakan da kendisinden beklenilen raporu hazrlayarak Gvenlik Konseyine sunmutur. Bu raporda rann faaliyetlerini askya almad hatta rann nkleer faaliyetleri alannda kayda deer ilerlemeler kaydettii belirtilmektedir ve rann aadaki sorulara henz tatmin edici ve aklayc bir yant vermediine dikkat ekilmektedir5:

1- randaki fizik aratrma merkezinde tespit edilen zenginletirilmi uranyum kalntlar 2- rann P1 ve P2 santrifj teknolojisine ne ekilde eritii

Belirtilen dier nemli bir husus da rann kendisinden beklenilen effaflk nlemlerini almam olmasdr. Raporda; rann uranyum zenginletirme faaliyetlerini askya almad, yar-endstriyel uranyum zenginletirme tesislerindeki faaliyetlerin devam ettii ve UF6 gaznn santrifjlere enjekte edildii, ancak enjekte edilen miktarla nkleer silah retiminde kullanlabilecek dzeyde nkleer yakt elde edilemeyecei, uranyum yakt retim tesisi projesinin devam ettii ve IR40 ar su reaktr inaatn srdrldne deinilmektedir.

(El-Baradeyin ran Hususundaki Raporunun Tam Metni), Baztab News, 24 May 2007.

307

Bu raporun dierlerinden en nemli fark, ilk defa olarak Ajansn rann faaliyetleri hususundaki bilgilerinin zayflyor olmasna iaret etmesidir. Son bir yldr, ran daha nce gnll olarak uygulad Ek Protokol artk uygulamadndan ve Batnn retoriine tepki olarak tesislerine girileri minimum seviyelere indirdiinden Ajansn almalar istenilen dzeylere ulaamamtr. Buna ramen, Ajansn randa mevcut nkleer materyal ve tesisleri denetlediine ve herhangi bir sapmaya rastlamad ynnde rapor sunabilecek konumda olduuna deinilmitir. Ancak geriye dnk nkleer almalarn tamamen barl nitelikte olduunu syleyebilecek konumda olmadn, bunun iin rann effaflk nlemlerini uygulayarak Ajansa istenilen bilgileri sunmas gerektiinin alt izilmitir.

ran Cumhurbakan Mahmud Ahmedinecadn bu karara tepkisi ise her zamanki gibi sert olmutur. Ahmedinecad, rann nkleer teknoloji yolunda tam hz ilerleyeceini ve endstriyel uranyum zenginletirme konusunda gidebilecei son noktaya kadar gideceini sylemitir (Baztab News, 24.05.2007). Ahmedinecad, ksa sreli bir askya alma durumunun bile Mslman bir lkenin teknolojik alanda kazanmlar elde etmesini ve gelimesini engellemeye alan dman lkelere zafer kazandracan da szlerine eklemitir. Ahmedinecad ayn zamanda endstriyel yakt eviriminde olabildiince ilerleme salanacan iddia etmitir (International Herald Tribune, 24.05.2007).

Btn bu gelimelerin ardndan ABD, rana sert bir uyar gndererek, uluslararas topluma meydan okumay brakmasn sylemi ve ilerideki gnlerde dier devletlerle mzakerelere balayarak rana kar daha ar yaptrmlar 24.05.2007) uygulama yoluna gideceklerini aklamtr (CNNTRK,

Her ne kadar ABD ve baz Avrupa lkeleri El-Baradeyin bu yndeki aklamalarnn ileriye dnk negatif sonular olabileceini syleseler de bylesi bir yaklam mevcut gidiattaki en mantkl neri olarak deerlendirilebilir. ABDnin asl kaygland husus ise, El-Baradeyin daha

308

nce ileriye srd baka bir grle ilgilidir. El-Baradeye gre, ran uranyum zenginletirme teknolojisi hususunda belirli bir dzeye ulat ve bu tarihten sonra izlenebilecek en mantkl yol haritas, rann faaliyetlerini engellemeye almaktan ziyade, snrlamaya almak olacaktr. Bylece rana snrl leklerde faaliyetlerini srdrmesine izin vererek hem rann istedii gibi faaliyetler askya alnmam olacak hem de Batnn kayglar giderilebilecektir. Ancak ABDye gre, bu yndeki grler ran cesaretlendirebilir ve Gvenlik Konseyi yeleri arasndaki gr ayrlklarn besleyebilir. Bu nedenlerden dolay El-Baradeyin aklamalarndan ikayeti olduklarn belirtmilerdir (Ekinci, http://www.usakgundem.com/, 27.05.2007)

24 Mays 2007:

srail Savunma Bakan Yardmcs Efraim Sne,

Jerusalem Post gazetesine yapt aklamada, Tahrann, dnyann dikkatini rann nkleer programndan uzaklatrmak amacyla Gazzedeki militan gruplara atmalar artrma talimat verdiini belirtmitir. Sne, Her ey ran tarafndan rgtlendi. Tm terrist gruplar, askeri eitim ve silahlar karlanarak, dorudan ran tarafndan destekleniyor demitir. srail Savunma Bakan Yardmcs, Gazze eridinden srail tarafna roket

saldrlarnn alannn geniletilerek, snr yaknlarndaki Netivot, Akelon veya Kiryat Gat gibi yerleimlerin de hedef alnmas durumunda, srailin askeri operasyonlarn younlatrmak durumunda olduunu ifade etmitir. srailin Gazze blgesindeki Hamas liderlerine ynelik saldrlarnn, Gazze eridi ile 25 kmlik bir yarap iindeki bu ehirlere saldrlar da krkleyebilecei endiesi dile getirilmektedir (http://www.ntvmsnbc.com/news/408848.asp, 24.05.2007).

25 Mays 2007: ABD donanmasnn rann hemen aklarnda balatt geni apl deniz tatbikatna 2 uak gemisi, bir amfibi taarruz gemisi, gdml fze frlatan kruvazrler, destroyerler ve karma gemileri katlmtr. Basra Krfezindeki tatbikatta 140 sava ua, ok sayda helikopter ve yaklak 17 bin ABD askeri grev ald belirtilmitir. Tatbikat erevesinde, sava uaklar eitim uular yapacak, denizalt ile mayn savunmasnn denendii ve Kuveyte sembolik bir karma gerekletirildii bildirilmitir.

309

Tatbikatn Uluslararas Atom Enerjisi Ajansnn, ran nkleer programn gelitirmeyi srdrmekle sulad ve Badattaki ABD ve ran bykelilerinin grmeye hazrland bir dnemde yapldna dikkat ekmektedir. ABD Bakan Yardmcs Dick Cheney, ksa sre nce, rann nkleer silah elde etmesine ve Ortadouya hakim olmasna asla izin verilmeyeceini sylemitir (Enginsoy, http://www.ntvmsnbc.com/news/ 408905.asp, 25.05.2007).

Mottaki, ABD'nin Basra Krfezinde yapt askeri tatbikat nasl deerlendirdiinin sorulmas zerine krfezde yllardr askeri tatbikatlar yapldn, bunlarn bazen siyasi hedefleri olabileceini belirtmitir (http://www2.dw-world.de/turkish/politik/1.224006.1.html, 25.05.2007).

25 Mays 2007: Baradey, Lksemburgda dzenlenen bir toplantda yapt aklamada, ABDli yetkililerin, ran nkleer silah istiyorsa bunu 2010a veya 2015e kadar yapacaktr dncesine katldn sylemitir. El Baradey, ncelikli grevinin rann endstriyel dzeyde uranyum zenginletirmesini nlemek olduunu vurgulamtr. ran Cumhurbakan Mahmud Ahmedinecad ise, faaliyetlerini durdurmayacaklarn yinelemitir. ran lideri, nihai hedeflerine ulamak zere olduklarn savunmutur.

Uluslararas Atom Enerjisi Ajansnn Birlemi Milletlere sunduu son raporda, rann uranyum zenginletirme faaliyetlerini artrd ve denetileri engelledii 25.05.2007). vurgulanmtr (http://www.ntvmsnbc.com/news/408955.asp,

ABD ile rann, Irak konusunu ele almak zere 28 Maysta bir araya gelecekleri aklanmtr. Resmi bir ziyaret iin Pakistanda bulunduu srada aklama yapan ran Dileri Bakan Manuehr Mottaki, ABD ve rann bykelilik dzeyinde yetkililerinin Iraktaki gvenlik durumunu grmek zere Irakta bir araya geleceklerini sylemitir. Mottaki, 28 Maystaki grmelerin Irak konusuyla snrl olacan ve toplantya Irakl yetkililerin de katlacan belirtmitir. ABD Dileri Bakanl da, 28 Maystaki grmeyi

310

dorulamtr. Bakanlk szcs Sean McCormack, grmede ABD heyetine Badat bykelileri Ryan Crockern bakanlk edeceini sylemitir. McCormack, rann, Irakta gvenliin salanmasnn karna olduunu onaylar ynde adm atacan mit ettiini ifade etmitir (http://www.ntvmsnbc.com/news/408274.asp, 18.05.2007).

ran Dileri Bakan Manuehr Mottaki iki lke arasndaki grmelerin devam iin baz koullar bulunduunu ifade etmitir. Mottaki, bu koullar, "ABD'nin mzakerelere gereki yaklamas, Irak'taki yanl politikasn kabul etmesi ve dzeltmesi, bu lkedeki ykmllklerini yerine getirmesi" eklinde sralamtr. ran Dileri Bakan Washington ynetiminin bunlara uymas halinde iki lke arasndaki mzakerelerin devam konusunda iyimser davranabileceklerinin iaretini vermitir.

30 Mays 2007: ABD ve

ran, Badatta 28 yl aradan sonra

gerekletirdikleri bykeliler dzeyindeki ilk toplantda, Irakta istikrarn salanmas gerektii konusunda uzlamlardr. Ancak taraflar bu hedefe nasl ulalabilecei konusunda gr ayrl yaamaktadrlar. Tahran, bunun iin l bir mekanizma kurulmasn nermitir. Buna gre ran, Irak ve ABD gvenlik konularn ele almak zere dzenli olarak bir araya gelecektir. Ancak Washington, Irakn komular arasnda rana bir ayrcalk kazandraca gerekesi ile bu neriyi kabul etmemitir. ABD, ran, eer Irakta istikrarn salanmas konusunda ciddi ise, direniileri ve ii milislere eitim vermeye ve silahlandrmaya son vererek, bunun yaplabileceini bildirmitir.

Baz gzlemciler bunun nemli bir adm olduunu sylese de 'eski dmanlardan dost olmaz' yorumunu yapmaktadrlar.

ran ile ABD arasndaki dmanln kkeni 1953 ylna dayanmaktadr. CIA, dnemin ran Babakan Muhammed Musaddk Ajax Operasyonu ile iktidardan uzaklatrm ve yerine ahn rejiminin kurulmasn salamtr.

311

ranllar, Washingtonun 2003 ylnda Iraka girmesini, 1953teki igal politikasnn devam olarak grmektedirler.

Son olarak iki lke arasndaki ilikilerin normale dnmesi iin 1997 ylnda, dnemin Cumhurbakan Muhammed Hatemi diyalog nerisinde bulunmu, ancak Washington ary duymazdan gelmitir.

Baz siyasi gzlemciler ise, btn bu yaananlara bakldnda, Badatta ranl ve ABDli temsilcilerin bykeliler dzeyinde ve sadece Irakn istikrarn grmek iin de olsa bir araya gelmesini byk bir adm olarak nitelemektedirler, ancak fazla beklentilere kaplnmamas gerektii uyarsnda da bulunmaktadrlar. (http://www2.dworld.de/turkish/politik/1.223947.1.html, 25.052007).

3.4. rana Zaman Kazandranlar Var

Dou Avrupay Almanyann, Kuzey Afrikay Fransann kontrol ettii bir Avrupa ABDyi blgeden dlayabilir ve Dr. Kissingerin belirttii gibi ABD Avrasyann kenarnda bir ada haline gelebilir. Amerika Birleik Devletleri, pazarlarn nasl kontrol edecektir sorusunun cevab aranmaldr. ABD: Dou Avrupay ben kontrol edeceim demektedir, Kuzey Afrikay da ben kontrol edeceim demektedir. Ortadouyu da, petroln de ben kontrol edeceim demektedir (Kaynak ve Grses, 2004, s:56).

nk Amerika Birleik Devletleri, dnyada bir takm terr odaklarnn var olduunu ve bunu destekleyen veya en azndan evresini tehdit eden er lkelerin bulunduunu, bunlara kar savatn dnyaya her frsatta tekrarlamaktadr. Avrupann bu savata, bu iddiaya pek katlmad grlmektedir. spanyann zellii ise, hkmetin Amerika Birleik Devletlerini desteklemesine karn, halkn desteklememesidir. Hkmetin politikasnn doru olduuna halk ikna etmek iin hkmetin endielerini halkn da tamas lazmdr. spanyada meydana gelen terr hadisesine bu bak as ile bakmak gerekmektedir.

312

Avrupa bu konuda ayak srmektedir. Avrupa terre kar olduunu sylemektedir ama Amerika Birleik Devletleri ile ibirlii yapmamaktadr. O halde Avrupa halkn da terre kar mcadeleye ikna etmek lazm gelmitir. kna etmenin yolu da onlar da terre maruz brakmaktr. Eer Avrupa halk da terre maruz kalrsa, Amerika Birleik Devletlerinin hakl olduunu kabul edecek, gerekten de Bat medeniyetlerine dman bir terr oda var olduunu kabul edecektir. Amerika Birleik Devletleri ile birlikte olmas gerektiini dnecek ve bylelikle Amerikann tuzana dm olacaktr (Kaynak ve Grses, 2004, s:84).

AB Troykas ( ngiltere, Fransa, Almanya) ve ABD bu krizde taktik olarak ikili bir oyun oynamaktadr. ABD, ran ile resmi diplomatik iliki kurmadndan taleplerinin bir ksmn AB troykas zerinden iletmitir. AB troykas bu erevede yapc bir takn roller oynam, ran'a eitli neri paketleri sunulmu ama sorun nihai bir anlamaya balanamamtr. Buradan ABD ve AB lkelerinin bu konudaki karlarnda bir rtme olduu sonucu karlmamaldr. ran'a askeri bir mdahale olmamas ve Ortadou'da sularn durulmas AB'nin karnadr.

zellikle ekonomik konularda Fransa, Almanya ve talya'nn ran'la ciddi ticari ilikileri vardr ve ambargo ya da istikrarszlkla bu kazanmlarndan vazgemek istemeyeceklerdir. Bir ambargodan veya askeri mdahaleden ABD iktisadi olarak fazla etkilenmeyecektir nk ABD'nin ran ile ekonomik ilikileri yoktur ancak AB lkeleri byle bir yaptrm rejiminden olumsuz olarak etkileneceklerdir. zellikle kriz sylentileri nedeniyle petrol fiyatlarnn art AB lkelerini ABD'den daha fazla etkileyecektir, nk Avrupa lkelerinin enerji konusunda Ortadou'ya bamll ok daha fazladr. Doalgaz konusunda da Avrupa lkeleri Rusya'ya bamllklarn azaltmak istemektedirler. Bilindii gibi ran halen dnyann ikinci en byk doalgaz rezervine sahip lkesidir (SETA ran Dosyas, Temmuz 2006, s:53).

AB troykas tarafndan daha nce ran'a nerilen giriimlerin temel artlar uranyum zenginletirme faaliyetlerinin dondurulmas karlnda

313

ekonomik ibirliinin artrlmas olmutur. AB bunun karlnda ran'a sivil nkleer teknoloji konusunda da ibirliini nermitir. ranl yetkililer bu nerilere "fndk, fstk nerisi karl altn istendiini" syleyerek tepki gstermilerdir. Bu noktada ran'n talepleri asndan AB lsnn yapmas gereken daha yaratc ve esnek zm paketleri sunmaktr. Sadece iktisadi neriler ve teknoloji transferi konusu ran asndan yeterli grnmemektedir. ran'n temel talebinin uluslararas dzeyde tannma ve gvenlik olduu gerei gz ard edilmemelidir. Avrupal liderler nkleer krizin de tesinde, ran'la daha uzun vadeli ve geni kapsaml bir diyalog srecini balatmak durumundadrlar. Aksi taktirde hassas konular gndeme geldiinde pazarlk glerini ve inandrclklarn yitireceklerdir.

Amerika, Arap dnyasnda ve blgede bu gelimeleri tezgahlarken ran zerinde de almtr. ran politikalarnda, sonradan doksanl yllarda da yapt gibi, bir yandan Tahrandaki rejime kar, ah yanllar ile ibirlii halinde tam bir mcadele ierisinde iken, bir yandan da masa altndan ran ile ilikileri normalletirmek iin aba sarf ettii grlmektedir. Her iki yol da Amerikann, randa demokratik ve insan haklarna saygl bir rejim iin deil blgedeki Amerikan karlar iin altna somut emare tekil etmektedir. Kald ki mcadele ierisinde olduu Tahran rejimine, komnist Tudeh Partisi ve dier Sovyet balantl yeralt faaliyetleri hakknda bilgi vererek Tahrann bu hcreleri yok etmesine yardmc olmas da ayn anlam tamaktadr (Topur, 2004, s:270).

Amerikann, Iraka nazaran rana daha farkl ve ihtiyatl yaklat, bu lke nezdinde bir bakma da ibirlii aray iinde olduu grlmektedir. Amerika bu farkll randa, zellikle Muhammed Hateminin Mays 1997 tarihinde neredeyse % 70 oy alarak ibana gelmesi ve yaplan yerel seimler ile kendine gre baladn varsayd olumlu yndeki deiim ve geliime dayandrmtr. randaki sz konusu gelimeler gerekten yer almtr. Ancak, Amerika tarafndan benimsenen farkl yaklamlarda asl, rann daha byk ve arlkl bir devlet olmas ve dolaysyla daha zor bir lokma tekil etmesi, jeopolitik konumu nedeniyle Amerika iin zarar verme

314

gcnn Iraka nazaran daha fazla olmas ve nihayet, rejimindeki karanla ramen aslnda milli kltrnden ve tarihinden gelen kkl devlet anlaylarnn ve karakterinin beraberinde getirdii daha istikrarl ve ahsiyetli tutumlarn rol kukusuz ar basan unsurlardr (Topur, 2004, s:346).

Bata Amerikann Avrupal mttefiklerinin tutumlar nedeniyle, ran uluslararas ticaret bakmndan kskaca alnamamtr. ran ekonomik skntlara itilmi ve fakat ekonomik bunalma sokulamamtr. ran zerine uygulanan Durdurma siyaseti rana zarar vermi ve fakat beklenilen nihai amalar bakmndan sonu alnamamtr. Irak iin oluu gibi ifte Durdurma Siyasetinin ksacas ran bakmndan da slogandan teye geemedii ran deil bilakis grlmeye balanmtr. zellikle randa yatrm yapan yabanc irketlerin cezalandrlmasna dair olan kanunun uygulamada Amerikay yaltmaya balad grlmtr (Topur, 2004, s:347).

UAEK, ubat 2006 banda merkezi olan Viyanada toplandnda, 4 ubatta yaplan oylamadan u karar kmtr: rana UAEK ile tam ibirlii iin 5 Mart 2006ya kadar sre tannmasna... Bu zaman diliminde gerekli ibirliini yapmazsa rann nkleer dosyasnn BM Gvenlik Konseyine havale edilmesine...

Otuz be yeden oluan UAEKnin yirmi yedi yesi kararn lehine oy kullanmtr. Oylamada Cezayir, Belarus, Endonezya, Gney Afrika ve Libya ekimser kalmtr. Suriye, Kba ve Venezella ise hayr oyu kullanmtr. Karara en ok sevinen lke ABD olmutur. Yllardr, adm adm srdrd kuatmaya yeni ve gl bir halka daha ekletmitir. Oylama sonrasnda bir aklama yapan ABD heyetinin bakan Bykeli Gregory Schulte altnstn ize ize unlar sylemitir:

Karar, BM Gvenlik Konseyinin be daimi yesinin hazrlad metni iermektedir, rann nkleer programn gerekten barl amal kullandn kantlamas ve uluslararas kamuoyunu bu ynde ikna etmesi iin 5 Marta

315

dek sre tanyoruz. Beklentimiz

rann btn tesislerini derhal UAEK

uzmanlarna amasdr. UAEK olaan toplantsn 6 Mart gn yapacaktr.

Schulteun ksa aklamas her eyi iermektedir (Balbay, 2006, s:48).

Bu karara rann nasl bir yant verecei merakla beklenirken ilk ses ran Ulusal Gvenlik Konseyi Bakan Yardmcs Cevad Vahididen gelmitir:

Meclisimizin daha nce ald karar uyarnca Natanzdaki nkleer faaliyetlerimizi derhal balatacaz. Bu rann en doal hakkdr. Rusya, rann nkleer faaliyetlerini Rusya topraklarnda srdrmesini ngren bir neri hazrlamt. Biz bu neriyi deerlendirmekteydik. UAEKnin yapt oylama bu neriyi de ldrm oldu. Bu aamadan sonra nkleer tesislerimizdeki BM denetimini derhal durduracaz.

Viyana karar, ertesi gn gazetelerde u balklarla okura duyurulmutur:

ran sonun banda! Nkleer restleme! rana BM kapan tamam!

rann tetii dilinde 6. Cumhurbakan Mahmud Ahmedinecad da, lkesinin izleyecei yolu yle zetlemitir:

Nkleer programa devam... (Balbay, 2006, s:49).

Bu balklar ve Ahmedinecadn demeci, daha fazla yorum yapmay gereksiz klmaktadr. rann nkleer yolculuu bu kararla birlikte uluslararas duraklara doru yol almaktadr.

Bu aamadan sonra rana sert uyanlar yapmak anlamsz grnmektedir.

316

Uluslararas kamuoyunu karna almamas, ne olursa olsun uluslararas balamamas, sanmamas gibi antlamalardan tavsiyeler sapmamas, de ran Rusya ve ine bel gibi Almanya ile youn ticaretin her eyi zeceini yolundan alkoyacak

grnmemektedir.

Dier taraftan, bata AB lkesi olmak zere Rusya Federasyonu ve in Halk Cumhuriyetinin, kresel karlarn dikkate alarak, ABDnin muhtemel bir harekatna kar kaca ve rana destek vererek sorunun grmeler yoluyla zlmesi ynndeki gayretlerine devam edecei deerlendirilmektedir.

ran NPT (1970), Kimyasal ve biyolojik silahlarn kullanlmasn yasaklayan Cenevre Protokolne (1925), Kimyasal Silah Konvansiyonuna (Chemical Weapon Convention-CWC, 1993), Biyolojik Silah Konvansiyonuna (BWC, 1975) taraftr ve henz onaylamamakla beraber, nkleer testleri yasaklayan Comprehensive Test Ban Treaty (CTBT)yi imzalamtr.

NPT ve UAEA bariz deeri olan bir dizi kontrol ve denetleme olana temin etmektedir, ancak bir silah programnda kullanlabilecek ve silahlanma iin ierii suiistimali salayacak bar nkleer teknolojinin ithalatn meru grebilmektedirler. NPTnin imzalaycs olarak, ran UAEAya nkleer tesislerini incelemesi iin izin vermek zorundadr. lk bataki denetleme ynetiminde, bu incelemelerin imkanlar kstlanmtr. NPTnin V maddesi gereince; rann belirttii tesislerde UAEAnn denetlemelerine izin verdikleri mddete ran nkleer reaktr ithal etmeye ve kstl miktarda nkleer teknolojiye mecbur braklmtr. Bu bar nkleer teknoloji transferi; sonuta rana gizli reaktr tesisleri, merkezden uzak tesisler ve/veya kimyasal ayrm tesisleri retimi kabiliyetini veren nkleer teknoloji slerini srekli olarak gelitirme imkan vermektedir (Cordesman, Iran and Nuclear, 2000, s:21).

317

ran Krfez sava sonrasnda oluturulan ve barl amal olduu aklanan nkleer materyallerin dntrlmemesini en st derecede garantilemek iin ek koruma oluturulan, ayn zamanda aklanmam nkleer materyaller ve faaliyetlerin eksiklii iin 93+2 olarak da bilinen Ek Protokol onaylamamtr.

Gerek srail ve ABDnin, gerekse ngiltere, Almanya ve Fransa gibi Avrupa lkelerinin, NPT konvansiyonu yesi rann nkleer programndan duyduu kaygnn temelinde aslnda nkleer silah vs. deil, rann kendi kendine yeten nkleer bir g olmasndan duyulan endie bulunmaktadr. Nitekim rann kendi imkanlar ve kendi mhendisleriyle nkleer yakt evrimini gerekletirmi olmas, BM Uluslararas Atom Enerjisi Ajansndaki sz konusu lkelere mensup temsilcilerin ran nkleer program konusunda bizim kontrolmzden kt demelerine sebep olmutur.

Ayrca eski Amerikan bakan Jimmy Carterin Ulusal Gvenlik danman, stratejist Brezezinsky, 29 Austos 2004 tarihinde basna akseden raporunda, rann nkleer program konusunda ilgin deerlendirmelerde bulunmaktadr. Brezezinskynin bakanln yapt zel grup, hazrlad raporda rann 2003 ylnda Birlemi Milletler Atom Enerjisi Ajansyla yapt grmeler dorultusunda, bir iyi niyet adm olarak askya ald uranyum zenginletirme programn srekli olarak durdurmasn salamak iin, rana makul bir fiyatla yakt satlmas gerektiini nermektedir. Rapora gre yaktn satlmamas konusunda yaplan basklar, ran bu teknolojiyi kendi bana retir hale getirmi ve durumun ABD ve Avrupann kontrolnden kmasna sebep olmutur. Bu erevede eer rana nkleer reaktr yakt satlmasna izin verilecek olursa, hem rann bu teknolojide baml hale gelmesi salanacak, hem de rann nkleer gc ve kapasitesi srekli olarak kontrol altnda tutulabilecektir (imek, 2006, s:42-43).

ABD ve srailin rana ynelik igal harekatnn psikolojik boyutu hayata geince, diplomasinin kitabn yazan; Fars devlet gelenei tecrbesine sahip olan ran da kar ataklarn sklatrarak, uluslararas diplomatik evreleri

318

ikna etmeye abalamtr. O gnlerde Der Spiegele aklamada bulunan Almanya Dileri Bakan Frank-Walter Steinmeier, rann nkleer kriz konusunda yeni bir mzakere teklifi sunduunu sylemitir.

Haberde rann, inin de bu projeye dahil edilmesini mzakerelerin yaplmas iin art olarak ne srd belirtilmitir. Spiegel dergisi ayrca, Babakan Angela Merkelin, ABD Bakan George Bush ve Birlemi Milletler Genel Sekreteri Kofi Annan ile bir telefon grmesi yaparak, krizin zlmesi iin Rusyann da yardm etmesini istediini yazmtr. Dergi, rann yapt yeni teklif ve Merkelin yapt telefon grmelerinin, hkmetin st dzey yetkilileri tarafndan dorulandn iddia etmitir (Der Spiegel, 24.12.2005).

Reuters haber ajansnn haberine gre Almanya, Fransa ve ngiltere tarafndan kaleme alnan karar tasarsnda, UAEAdan rann nkleer faaliyetleri konusundaki soru iaretlerini gidermesi istenmektedir. Karar tasars, Tahran ynetiminin nkleer faaliyetleri konusundaki sorulara ak yantlar vermesini ve Uluslararas Atom Enerjisi Ajans ile ibirlii yapmasn talep etmektedir. Karar tasarsnda UAEA Bakan Muhammed El Baradeye rann nkleer program konusunda elde edilen bilgililerin, BM Gvenlik Konseyine de iletilmesi ars yaplmaktadr.

Nkleer almalara tekrar balayan rann Gvenlik Konseyine sevk edilmesi halinde, Tahran ynetimine deiik yaptrmlarn uygulanmas gndeme alnmtr, ama rann elinde nkleer silahlar kadar tehlikeli olan petrol silah vardr. Ancak uzmanlara gre, petrol ambargosunun uygulanmas en son olaslktr. Zira bu tarz bir yaptrmn, ran petrolne baml lkeleri zora sokaca ve varil bana petrol fiyatlarn 100 dolara trmandraca belirtilmektedir.

rann nkleer almalarn yeniden balattn aklamasndan hemen sonra, in hkmetinden bir aklama gelmi, Amerika yalnz braklmtr:

319

ran nkleer dosyas UAEKda zmlenmelidir. Ancak UAEKnn da tavr biliniyordu. UAEK, rann nkleer almalarn hakl ve yerinde bulmutur.

Konu ile ilgili in Dileri Bakanl szcs Kung uan, Pekinde yapt aklamada, u an iin en nemli husus rann Avrupa lkesi ( ngiltere, Almanya ve Fransa) ile mzakerelerinin balamasdr diyerek, bu konunun eitli boyutlara sahip olduunu ve uluslararas camiann da konunun eitli boyutlarn tarttn, lkesinin bu konunun zme kavumas iin faaliyetlerine devam edeceini, konuda taraf olan tm lkelerin sabr ve drstlk gstermeleri durumunda, inin bu tutumun konunun zmne yardmc olmas iin elinden gerekeni yapacan sylemitir (www.irna.ir).

Bu, ABDye atlan byk bir gol olmutur. Amerika neye uradn armtr. Tek umutlar Rusya ve Putin olan ABDyi, kadim Rus devlet geleneinden yetien Devlet Bakan Putin de hayal krklna uratmtr.

Putin, ABDyi yalnz braktn kendi Dileri Bakannn az ile dnyaya ilan etmitir. 12 Ocak 2006 tarihinde Lavrofun yapt aklama ABD zerinde tam bir ok etkisi yaratmtr. nk Lavrof, rann nkleer aratrmalara balama eklinin yasal olduunu sylemitir.

Lavrof, faaliyetlerin Uluslararas Atom Enerjisi Kurumu (UAEK) denetilerinin nezaretinde baladn syleyerek, rann yeniden nkleer aratrmalara balama konusunu ABD ve Almanya Dileri Bakanlar ile de konutuunu, bu konunun incelenmesi iin Avrupa lkesi (Almanya, ngiltere, Fransa), ABD, in ve Rusya yetkililerinin Londrada bir toplant dzenlenmesi nerdiini belirtmitir (www.rusya.ru).

Rusyann bu aklamas zerine gzler NATOya evrilmitir. nk ABD, NATOnun olaya mdahalesini ve rann nkleer almalarna engel olmasn istemitir. 12 Ocak gn ajanslara den bir haber, NATO kartnn da zayf olduunu gstermitir.

320

NATO szcs James Apasoray, Brkselde yapt aklamada, rana askeri bir mdahalenin NATOnun gndeminde almadn; Almanya, ngiltere, Fransa ve Uluslararas Atom Enerjisi Kurumu (UAEK) tarafndan, ran nkleer sorununun mzakere yolu ile zm iin yrtlen almalar desteklediklerini sylemitir (imek, 2006, s:77).

NATOdan

gelen

bu

aklamann

hemen

akabinde

Avrupa

Parlamentosunda nemli bir gce sahip olan Yeiller Grubu ABD kart aklamalarda bulunmutur. Avrupa Parlamentondaki Yeiller Gurubu, rann NPT anlamalarna aykr hareket etmediini ve bu anlamay ihlal etmediini dnyaya ilan etmilerdir.

Yeiller adna bir aklama yapan Alman milletvekili Angella Bier, Fransa, ngiltere ve Almanya dileri bakanlarndan, bu konuda ran tehdit etmekten kanmalarn istemitir.

Bier; ran tehdit etmek ve dosyann BM Gvenlik Konseyine gnderilmesi sylemleri yersizdir, nk bugne kadar rann NPT anlamasn ihlal ettiine dair herhangi bir emareye rastlanmamtr diyerek bu tr tehditlerin, Avrupann kitle imha silahlarnn yaylmasn nleme stratejisine ciddi zararlar vereceini de szlerine eklemitir.

Bu gelimelerden sonra ranl mollalarn nkleer almalar askya aldklar dnemi iyi deerlendirdikleri anlalmaktadr. Bir nceki almalarnda karlarnda btn dnyay gren ran ynetimi bu sefer talar yerine oturtarak kar hamleye gemitir (www.irna.ir).

ABDnin umut balad ABnin gl lkesinin yaptklar toplantlar sonucunda, rann BM Gvenlik Konseyine sevk edilmesi karar glkle kmtr.

Almanlarn buradaki tavr Amerikallar lgna evirmitir. nk Amerikallar, igal srasnda, Alman Anayasay Koruma rgtnn (BND),

321

Irakta faaliyet gstermesine izin vermi ve bu lkede Almanlarn taban bulmasna gz yummutur. Kar istihbarat servislerinin iddialarna gre Alman stihbarat, Irakl direniilerle temasa gemi ve baz gruplar destekleyerek gelecek iin yatrm yapmlardr.

Amerikann savala istediklerini yapabilme planlar bylece ayana dolanmtr. ABDnin elindeki kartlar bir bir hkmsz klan ran, son restini Tahran yerine Moskovada ekmitir. Eski SSCB vatanda olan ve byk paralarla ran vatandalna geen ran Aratrmalar Merkezi direktr Recep Seferov, bask ve tehditlerle rann nkleer teknoloji elde etmesine engel olunamayacan sylemitir (imek, 2006, s:78).

Fransann gdmnde bulunan ve BM Gvenlik Konseyinde geici veto yetkisi bulunan bugnk Cezayir ynetimi de randan yana tavr almtr. Basna bir aklamada bulunan ran Cumhurbakan Yardmcs Ahmed Musevi, Cezayirin nkleer dosya konusunda rann tutumunu desteklediini sylemitir. Cezayirli yetkililerle grmelerde bulunmak iin o lkede bulunan Musevi, IRNAya yapt aklamada, Cezayir BM ve Uluslararas Atom Enerjisi Kurumunda (UAEK), rann tutumunu desteklemekte ve buna devam etmek niyetindedir demitir. Cumhurbakan yardmcs, Cezayir Babakan grmede, rann barl amalarla nkleer teknoloji elde etme hakkn vurgulad ve Cezayirin bu konuda nceden olduu gibi bundan sonra da ran savunmaya devam edeceini bildirdi diyerek hem Fransa hem de ABDyi akna evirmitir (imek, 2006, s:79).

ABden umduu destei bulamayan Amerika, Fransz hkmetini rana kar harekete geirmeye almtr. Rusya ile yz yla yakn mnasebetleri bulunan Fransa adna, Dileri Bakan Philippe Douste-Blazy bu lkeye gnderilerek Putin ikna edilmeye allmtr. Ancak Philippe Douste-Blazy eli bo dnmtr. Hatta ortak dzenlenen basn toplantsnda, Rus Dileri Bakan Amerikann kontrolnde olan baz basn organlarnn muhabirlerinin sorularn azarlayarak cevap vermitir. Bu azarlama ayn zamanda rtl

322

olarak Fransa ve ABDye yaplmtr. Lavrof, ran nkleer program konusunda konumaya ehil insanlar gazeteciler ve politikaclar deildir ve bu konuda uzmanlarn grlerine bavurulmaldr. Rusyann, ran ile Buehr nkleer santrali yapm konusundaki szlemesinin, UAEK denetiminde ve uluslararas hukuka gre yrtldn syleyerek, lkesinin net tavrn ortaya koymutur.

ABDnin

bask

ve

smrsnden

bkan

krfez

lkeleri,

ranl

diplomatlarn youn temaslar sayesinde bu lkeye tam destek vererek ABDnin umutlarn boa karmlardr. Dier taraftan da ar sac ve Neo Nazilere olan hogrs ile dikkatleri zerine eken Babakan Merkelin, Beyaz Saraydaki taahhtlerine ramen Almanlarn ngiltere ve Fransa ile ters derek, rann BMye sevk edilmesini engellemesi ile, ABDnin Avrupa Birlii ve BM kozlar da suya dmtr (imek, 2006, s:81).

ABDnin bylesine pervaszca davrand dnemde, ona kar direnen Rusya ve in olmutur. ABD, ran igal etmeyi kesinlikle istediini ortaya koymutur. Ancak Krfez lkelerinin yan sra Kuzey Afrika ve ABnin de kar kmas, psikolojik harpte ABDyi kesin bir yenilgiye uramasna sebep olmutur.

Psikolojik harbi en acmasz yntemlerle uygulayan ABD, buyandan da rann iinde faaliyet gsteren ajanlar ve Halkn Mcahitleri rgt militanlar aracl ile bombal ve silahl eylemler yaptrarak lkenin i gvenlik reflekslerini lmeye almtr (imek, 2006, s:82).

Hariri suikast sonras Fransann artan ilgisinde, Lbnanda Hariri araclyla geni yatrm ve ortaklk imkan bulan Fransz sermayesinin etkisi byktr. Bununla birlikte BM soruturmasnn en nemli tan olduu sylenen Muhammed Zheyr El Sddkn Fransada yakalanmasn ve Rfat Esadn Fransada barndrlmasn tesadflerle aklamak zordur. Ksacas Fransann ABD ile ibirlii iinde olmas, ancak smrgeci mantkla

323

blgede yeni frsatlar ve etkinlik alanlar oluturmaya alt eklinde yorumlanabilir (imek, 2006, s:19).

rann cari durumda Amerikan karlarna kafa tutan tavr radikalizm ya da ideoloji baml bir tavrdan ziyade pragmatik bir mantaliteden kaynaklanmaktadr. te yandan pragmatik kayglar ile de olsa rann d politika davrannn temelinde Amerikann bu lkeye ynelik evreleme politikas ve rann i politikasnda hakim anti-Amerikan tavrn devam ettirilmesi, dolaysyla kitleleri slam rejiminin arkasnda muhafaza etme endiesi yatmaktadr. Amerikan i politikasndan olaya bakldnda etkili Yahudi lobileri tm gleri ile rana ynelik boykotun devam etmesine almaktadrlar. zelikle ran asll Amerikallarn ban ektii ve ( slam kart tavr alan baz Yahudi kurulularna tepki sebebiyle) bir ksm Arap lobilerinin de desteine sahip snrl bir ran lobisinin varlndan da sz edilebilir. Son dnemde yaanan ran, Ermenistan ve Yunanistan yaknlamasnn Washington siyasetine yeni unsurlar ekleyebilecei dnlebilir. Ancak Ermeni ve Yunan lobisinin tm gleri ile rann arkasnda olmas yakn dnemde olas bir gelime olarak deerlendirilmemektedir. Ksa ve orta vadede ran faktr ABDnin Orta Asya politikasnda bir negatif unsur olarak varln koruyacaktr (Aras, Avrasya Dosyas; ran zel, Sonbahar 1999, s:243)

1980 ve 2000 yllar arasnda ABD dahil tm G-7 lkeleri (Rusya hari, Almanya, Fransa, ngiltere, talya, Japonya ve Kanada) ihracat deerleri iinde, ABDnin ihracat pay en yksektir. diplomatik bazda Almanya ve ABD kinci srada ise Almanya arasnda ekonomik yaanan sylev gelmektedir. Son ylarda ve zellikle ikinci Irak sava esnasnda atmalarnn kaynann kresel atmalardan

kaynaklandn sylemek mmkndr. ABDden sonra G-7 iinde gl bir ihracat gcne sahip olan Almanyann, ABD karsnda ekonomik gcne orantl olarak bir diplomatik kartla girebilecei ngrlse de, G-7 iindeki btnlemesinden dolay Almanya bu ihracat hacmini 1980den itibaren arttrm ve korumu olduundan ve dier taraftan byle bir atma iine

324

girildiinde de ABD G-7 iindeki liderlik gcn ngiltere ve Kanada destei ile glendirdiinden imdilik Alman etki gc marjinal kalacaktr ve ABDnin kresel politikasn AB deerlerine gre ekillendirmeye almas imkanszdr.

UAEA Bakan El-Baradey, Mays 2007 ortalarnda rann nkleer silah teknolojisine erimesine ila sekiz yl zaman olduunu aklamtr. Mevcut sorunun zlmesi iin rann uranyum zenginletirme faaliyetlerini askya alarak gven yaratma adna adm atmas gerektiine, Batnn da ranla kapsaml bir diyalog sreci balatarak sorunlar halletmesi gerektiine vurgu yapmtr.

Uzun sredir devam etmekte olan bu krizle ilgili son gelimelere bakldnda, aslnda yeni ve srpriz olarak nitelendirilebilecek bir durumun olmad rahatlkla sylenebilir. Bu aamadan sonra 5+1 lkeleri yeniden Gvenlik Konseyi bnyesindeki toplantlarna balayacak ve baka bir yaptrm karar alma konusunda derin tartmalara girieceklerdir. Rusya ve ini ikna edebilmek iin yine alnan kararlar trplenecek ve sonunda uzlamaya varacaklardr. Bir dier yaptrm karar daha alnacak ancak rann bu karar dikkate almasn beklemek de iyimserlik olacaktr. ran faaliyetlerini hzlandrmaya balayacak ve tepkiler bydke byyecektir. Bir baka karar, bir dier karar, peki ya askeri mdahale? tartmalar gndemi igal edecek ve bunlarn ne kadar etkili olaca ynnde analizler yaplacaktr. Belki de bu seenekleri hayata geirecek olanlar bile olacaktr (Ekinci, http://www.usakgundem.com)

3.5. rann kinci Souk Sava Dnemindeki Yeri

ubat 2006da rann BM Gvenlik Konseyine sevki btn dengeleri bir doz etkilemitir ama taraflarn duruunun znde fazla bir eyin deitiini sylemek zordur.

ABD, AB, Rusya ve inin ran karsndaki duruu yle zetlenebilir:

325

ABD, rana deyim yerindeyse petrol vanalarnn arasndan bakmaktadr. Souk savan sona ermesiyle birlikte oluan yeni corafyada rann, sadece Ortadouda deil, serbest braklmas halinde Kafkaslarda, Hazar blgesinde de etkin olabileceini dnmektedir (Balbay, 2006, s:54).

Washingtona gre, ran kendi denetimi dnda kald srece ABD, Hazar Denizi ve Ortadou enerji blgesinde rahat hareket edemeyecektir. rann, nkleer silah elde etme giriimi ABDnin kaygsn daha da artrmaktadr. Enerji konusunu antasnda tutan ABD, masann zerine rann nkleer almalarn koymakta, rann ancak bu yntemle yalnzlatrabileceini dnmektedir.

srailin

rana bak, ABDninkinden ok daha katdr. ABD po-

litikalarnda etkin rol oynayan sraile gre, rana en ge 2005te mdahale etmek, en azndan ciddi bir gzda vermek gerekiyordu. srailli uzmanlarn ABDye verdii raporlara gre ran, birka yl ierisinde tam anlamyla nkleer silaha sahip olacaktr, srail, 1981de Irakn Osirak reaktrn hava harekatyla vurmu, Saddam ynetimine bu alanda ciddi bir darbe indirmitir.

ABnin ran politikasn lke biimlendirmektedir: Almanya, Fransa ve ngiltere.

ngilterenin bir aya ABDnin politikalarna basmakta, teki aya kara Avrupasna basmaktadr. Almanya ise ranla kurduu ekonomik ilikilere zarar verecek bir adm atmamaya byk zen gstermektedir.

Tm bunlara karn AB lkesi de rann kesinlikle nkleer silah retmesinden yana deildir. Hatta nkleer teknolojiyle gereinden fazla ilgilenmesini bile istememektedirler. Zira nkleer teknolojinin belli bal lkelerinden dnda gelimesinin kendi yararlarna olmadn dnmektedirler.

ABnin ran tezinin ana balklar yledir: (Balbay, 2006, s:56).

326

ran tecritte tutmak ne bu lke iin ne bizim iin yararldr. ncelikle rann uluslararas ailenin bir paras olmasn salamak gereklidir.

rann uluslararas kamuoyu ile ilikilerinin ilerlemesi lke iindeki reformcular glendirir. Onlarn gl olmas rejimi ister istemez yumuatacaktr.

Bu yumuama beraberinde rann nkleer silahlarda srarn ve terrizme desteini azaltacaktr.

ABnin bu yaklam ise ABDnin, bir an nce sonu elde etme aceleciliiyle rtmemektedir.

rann; Ortadou Bar Srecinde (ODBS) rol oynayan Msr, rdn ve Suudi Arabistan gibi lkeler katnda, Ortadouda barn tesisi asndan nemli bir fikir retemedii veya yol haritas oluturamad grlmektedir. Bu erevede, rann, ODBSde, bar retme veya bar plan gelitirme ynnde nemli bir sz veya konum ya da role sahip olmad deerlendirilmektedir. Ancak ODBSni, zellikle Filistinli radikal terr rgtlerine, silah dahil olmak zere yapmakta olduu zellikle askeri, finansal ve siyasal yardm ve destekle bu rgtler zerindeki nfuz ve etkinliini srdrerek, anlan rgtlerin bata intihar saldrlar olmak zere, sraile kar silahl terr eylemlerine devam etmelerinde etken ve kkrtc bir rol oynayarak, ODBS faaliyetlerine olumsuz ynde etki edebilecei deerlendirilmektedir (Balbay, 2006, s:74).

ABDnin devrimden sonra

ran ile yaad gerginlikler iki lke

arasnda devaml olarak problem yaratmtr. rann Amerikan varlna kar kmas ABD karlar ile ters dmtr. Ortadoudaki Filistin meselesine bak as ve sraile ynelik saldrlarda terrist gruplara destek olmas rann, Amerikan raporlarnda terre destek veren lkeler listesinde ba sraya konmasna sebep olmutur. rana uygulanan Amerikan ambargosu ise sadece ABD firmalaryla kalmamtr. Keza ABD, bu lkeye yatrm

327

yapacak irketlere de yaptrm uygulayacan ilan etmitir. Tm bunlar sonras kendini soyutlanm hisseden ran kendini gvende hissetmek iin eitli politik almlar gerekletirmek istemitir. Bu balamda nkleer gc kendisine hedef edinmitir ve bylelikle de yeni bir kozu nkleer silah elde etmeye almtr (Cankara, 2005, s:14).

ran, kapsaml nkleer program gelitirmektedir. ran hkmeti, bunun btnyle yasal olduunu ve artan enerji talebi nedeniyle enerji kaynaklarn eitlendirmeye ihtiya olduu eklinde bir yorumda bulunmaktadr. Ancak Bush ynetimi aka ran nkleer silahlar zerinde gizli kapakl almakla sulamaktadr ve Avrupal hkmetler de bu noktada gnl alc bir rol oynamaktadr (Chamberlain, http://www.basicint.org, 14.03.2004).

1973-1974 petrol krizinin ardndan

ran, byk bir hrsla nkleer

silahlarn iki nemli bileeni olan zenginletirilmi uranyum ve pltonyumun retimi iin gelimekte olan yakt evrim sistemleriyle ilgili nkleer g programn uygulamaya balamtr. Carter ynetimi bir yandan Avrupa hkmetlerini yaylma riski yznden yakt evrim sistemlerinin rana satlmamas iin ikna ederken bir yandan da bu lkeye nkleer g santrallerini satmak iin Almanya ve Fransa ile yarmtr (Karaca, 2003, s:104).

rann kitle imha silah aktivitelerinin drt nemli esi vardr; nkleer, kimyasal, biyolojik ve fze sistemleri. Her biri farkl tepkiler yaratacak kapasitededir. rann silah programlar daha geni olarak uluslararas ve blgesel silah kontrol kabullerine gre deerlendirilmelidir. ran; srail, Hindistan ve Pakistandan farkl olarak NPTyi imzalam ( srail, Hindistan ve Pakistan imzalamam ve dolays ile yaptrmlarna maruz deildir.) ve iyi bir uygulayan durumundadr. ran ayrca nkleer silah kstlama rejiminin, Cenevredeki Silahszlanma Komitesinde ve her be ylda bir New Yorkta toplanan NPT gncellenmesini gndemine alan toplantlarda, baz uluslararas forumlarda sk bir savunucusu konumundadr. Bu toplantlarda ran dier gelimekte olan lkelerin de desteini alarak nkleer

328

silah kstlamalarnda ABD ifte standard olduunu savunmutur. Buna karlk ABD srailin nkleer silahlarnn Arap dnyasnda Irak ve ran nkleer silahlanmas ile karlk bulmas ile oluabilecek sorunu hi gndeme getirmemitir (Kemp, 2001, s:2).

Tahran, ABDnin sahip olduu gc tanmlayarak, Avrupa ve Asya lkelerinin kendine uygulad teknoloji ihracat snrlamalarn kaldrmaya almtr. Ancak bu lkeler ABDnin uygulayaca yaptrmlar ve politik bask riskini dnmek zorundadr (Cankara, 2005, s:166).

Son dnemde rana uygulanan nkleer basknn ardnda phesiz Amerikan karlar bulunmaktadr. randa mollalarn l,000-MW pltonyum retme kapasitesine sahip bir reaktr kontrol etme ihtimali yllardan beri Washingtonu endielendirmektedir (Mcgeary ve arkadalar, http://web7.epnet.com, 13.03.2004)

in ve Rusyaya gre, Washingtondan kan planlarn lehinde olmalarn gerektiren tahrik edici bir ey yoktur ve aleyhinde olmak iin saysz sebep vardr (Kaplan, http://web7.epnet.com, 13.03.2004)

Bu noktada da in ve Rusyann ykselen birer deer haline gelmesi ve rana ihtiya duyduu nkleer teknolojiyi salamalar ABD asndan problem oluturan bir husustur.

stelik ran petrol rezervlerinin dnyadaki pay ve Trkmen gaz ve petrolnn Batya ulatrlmasnda sahip olduu konumu dnldnde ABD bu lkede tpk Irakta olduu gibi sz sahibi olmak ve lkenin arzulad tarzda kararlar almasn salamak istemektedir (Cankara, 2005, s:185).

te yandan srail Ulatrma Bakan Efraim Sneh, 2002de yapt aklamada rana kar yaptrm uygulanmas iin arda bulunmutur. Bylelikle ran nkleer silah retebilmek iin paraya sahip olamayacaktr. Snehe gre en nemli ve belki de en acil ey Ruslarn teknolojik yardmn

329

zellikle de

ran nkleer projesi iin olanlar durdurmaya almaktr

(Weizman, Associated Press, 31.01.2002).

Uzun sredir ran en byk tehdit olarak gren lkelerden biri de sraildir. ran nkleer bomba yaparken, srailin ylece durup seyretmesi mmkn deildir. Etkili bir ranl politikac olan Ali Ekber Haimi Rafsancani, srail ile nkleer bir kapmaya dair ak ifadelerde bulunmutur. Eer rann nkleer program ileriye giderse, belli bir noktada srailin, ayn Irakn Osiraktaki nkleer reaktrne yapt gibi, rana ynelik hava saldrlarna kalkaca neredeyse kesin gibi gzkmektedir. Bu da elbette blgede muazzam bir siyasi krizin yaanaca anlamna gelmektedir. Bu byk tehlikeler karsnda Avrupann pasif tutumu da dikkat ekici bir dier unsurdur. Avrupallar, rann sz konusu abalar elinin tersiyle itmesi karsnda ne yapacaklarn bilmiyor gibi grnmektedir (Zakaria, Iran; The Next Crises, Washington Post, 10.08.2004).

ran, bulundurduu nkleer olanaklar yznden ikilemler iindedir. Zira prestijini korumas iin bombaya sahip olduunu aklamas gerekmektedir. Ama bunu yapt takdirde de NPT anlamasna aykr davrand ortaya kacaktr. Bu durumda uluslararas ortamdan izolasyonuna neden olacaktr ki bu ran zor durumda brakacaktr. Byle bir adm da ekonomisini dzeltmek iin harcad yllarn kaybolmasna ve Rusya, AB ve Arap dnyas ile olan balarnn zayflamasna neden olabilir. Washington anti ran koalisyonlarnn kurulmasna ve komu lkelerin kendi ordu kapasitelerini gelitirmelerine sebep olacaktr (Eisenstadt, Living With A, 1999, s:129).

te yandan ngiltere, Fransa ve Almanya arasndaki anlama ve iddetli uluslararas bask sonucunda ran, nkleer silahlarn yaylmasn nleme anlamasnn ek protokoln 21 Ekim 2003de kabul etmi ve 18 Aralk 2003 tarihinde de Viyanada imzalamtr (Mizin, The Russia-Iran Nuclear, Mart 2004, s:71). rann BMnin Viyana Ofisi nezdindeki daimi temsilcisi Ali Ekber Salihin imzalad ek protokol, randaki nkleer tesislerde UAEA

330

denetilerinin, bundan byle nceden haber vermeksizin denetim yapmasna olanak tanmaktadr.

Sadece srail deil, baz Avrupa lkeleri de randan gelen bu tr aklamalardan rahatsz olmutur ve Viyanada yaplan gayri resmi ngiltere, Fransa ve Almanya, randan uranyum grmelerde,

zenginletirme programn uzun sreli olarak askya almasn istemi, bunun karlnda rana baz alternatifler sunmutur. lkenin uzlama nerileri arasnda rana elektrik enerjisi retmeye ynelik nkleer teknoloji yardm yaplmas ve Tahrana Avrupa piyasasndan nkleer yakt alma imkan salanmas da bulunmaktadr. Avrupa lkeleri randan uzlama iareti gelmemesi halinde konunun Gvenlik Konseyine havale edilmesi nerisine onay vereceklerini sylemitir (http://www.bbc.co.uk/turkish/ news/story/2004/10/041031_iran.shtml)

ran ise AB lkeleriyle vard anlama uyarnca nkleer tesislerinde uranyum zenginletirmeyi durduraca ynnde bir aklama yapmtr. rann bu karar, Birlemi Milletlere bal UAEA tarafndan doru ynde atlm iyi bir adm diye nitelenmitir. ran hkmetinin nkleer enerjiden sorumlu yetkilisi sfahan ve Natanzda bulunan iki tesiste uranyum ran hkmeti, zenginletirme faaliyetlerinin durdurulacan sylemitir.

faaliyetlerini askya almadan nce uranyum zenginletirme almalarn iyice hzlandrdklar yolundaki son iddiay Amerikan propagandas diye niteleyerek yalanlamtr (http://www.bbc.co.uk/turkish/news/story/ 2004/l1/041122_iran-ce-ases.shtml).

UAEA Bakan Muhammed el Baradey, 25 Kasm 2004de, rann uranyum zenginletirme faaliyetlerini askya ald aklamasnn, rana giden BM mfettilerinin yapt incelemelere gre, tamamyla yerine getirilmediini sylemitir. El Baradey, zenginletirme faaliyetlerinin ounun askya alndn, fakat rann 20 santrifj iletmekte srar ettiini kaydetmitir. Ancak yine de Avrupa Birlii ile varlan anlama erevesinde, rann hassas nkleer etkinlikleri askya alma kararn kutlayan bir karar

331

alnmtr. Avrupallarn desteiyle kan kararda verilmitir (Cankara, 2005, s:195).

rana kilit bir dn

te yandan ABD Dileri Bakanlnn mcadele edilecek terr gruplar listesinde hepsi de dorudan ranla balantl Hamas, Hizbullah, zbekistan slami Harekat (IMU), Msr slami Cihad, PKK, Filistinin Kurtuluu in Halk Cephesi- Genel Komutanlk rgtlerini aklamas dikkat ekmitir (Lelyveld, randan ince Manevralar, Kasm 2001, s:102).

ABD nasl Irakta varln istemedii Saddam rejimini deitirmi ve Irak halkna szde demokrasi gtrmse, ayn ekilde i meru zeminin yava yava hazrland rana da demokrasi gtrmek isteyebilir. Burada nem arz eden husus ABDnin demokrasi yaymn hangi yntemle yapacadr (Cankara, 2005, s:204).

Rusya ve inin son dnem

ran nkleer almalarna olan

destekleri apak ortadadr. Bu da ABD ile Rusya ve ini kar karya getirmekte ve ikinci byk oyunun aktrleri arasnda yaanan kar atmalarnn sezgisel yansmas fark olarak ve blgede onlara rtk kar da gelimeler hamleler yaanmaktadr. Keza ABD bu iki lkenin rana ynelik politikalarn anlamda etmekte gelitirmektedir (Cankara, 2005, s:217).

Siyasi adan ele alnacak olursa, ABD kuzey-gney ve dou-bat ynlerinde kendine bir savunma hatt izmeye almakta ve AB, Rusya gibi gleri bu hattn ierisine sktrarak belirledii ulam merkezleri vastasyla olas birlemeleri ya da Amerikan karlarna kart olabilecek gelimeleri engellemeye almaktadr. ABDnin belirledii bu koordinatlar erevesinde ran yine Amerikan stratejistlerinin ilgi oda kendi karlarnn aksine olacak ekilde olmaktadr. Ayrca yine bir politika gelenei olarak ABD, Ortadoudaki statkonun (mevcut durumun) bozulmasn istememektedir. Oysa nkleer silaha sahip bir ran blgedeki gcn daha da arttracak ve hem dier lkeleri hem de Afganistan ve Iraka

332

konumlanm Amerikan varln tehdit edecektir. rann nkleer bombaya sahip olmas durumunda ABD karlarn tehdit edecei ve ayn zamanda ibu lkenin terre destek veren lkeler listesinde bulunduu savlar blgesel adan dnlnce srailin gvenlik endieleri de devreye girmektedir (Cankara, 2005, s:219).

Resim 54: Mihail Gorbaov ve Ronald Reagan

Dou Blounun yklmas ile birlikte ABD, bu saldrganlk politikasn dnyaya sava amak olarak hayata dkmeye almaktadr. 1980lerin ortalarnda, hem de Sovyetlerin yklmasna ramak kald bir dnemde Fransa ve Almanya, ABDnin Avrupadaki fzelerinden rahatsz olmu ve Amerikan nkleer balkl fzelerinin Kta Avrupasndan sklmesini istemilerdir. Dnemin ABD Bakan, Alman ve Fransz devlet ve hkmet yetkilileri ile yapt grmeden sonra bu lkeleri dnya basnn nnde O zaman askeri slerimizi de skp gtreceiz. Ruslarla sizi ba baa brakalm istiyorsanz. demitir. Yani, Avrupay aka savala tehdit etmitir.

333

ABD Bakan Ronald Reagann bu tehdidine kar Miterand ve Alman anslyesi geri adm atm, ABDnin Kta Avrupa askeri sleri ve nkleer balkl fzeleri yerini korumutur.

Reagandan sonra onun yardmcs olan George Bush, Dou Blounun yklmasndan sonra blgedeki saldrgan politikalarn cephe savana evirmi ve Gney Avrupay kontrol altna almtr.

Clinton dneminde devletin orta ve st dzey brokrasisine tamamen hakim olan ABDli savalar, oul Bush ile birlikte btn dnyay bir ate topuna evirme abasndadrlar. Enerji yollar ve kaynaklar bakmndan dnyann merkezi olan lkeleri bir bir igal etme, rejim deitirme ve blme politikalar ile Asya ve Ortadouyu halklar iin bir yeryz cehennemine dntrme yolundan ayrlmama gayretindedirler (imek, 2006, s:7).

Bu arada beklenmedik bir ekilde ranllarn Almanlara gveninin boa kt dnemler de olmutur. Almanlarn Bayan Hitleri olarak adlandrlan ve Nazist fikirlere yatknl ile bilinen yeni Alman Babakan Angela Merkel, Almanlarn klasik Amerikan kartl politikalarnda deiiklie giderek, Ortadouda Alman varln elde edebilmek iin gl ile hareket etme prensibini hayata geirmitir. Merkel, Almanlarn yllardr randan kopard ekonomik tavizleri grmezden gelip, Bush ve yandalarnn yannda yer almtr. ranllar, Suriyenin Fransa kalesinin dmesinden ve Angela Merkelin ABD yannda yer almasndan sonra, Avrupa Birliinden byk bir tokat yemitir. Avrupadan bekledii destei gremeyen ran da tabii olarak in, Rusya ve Hindistan kartlarna sarlmtr. Ancak bu kartlar uluslararas ilikilerinde rann ne kadar iine yarayaca merak konusudur (imek, 2006, s:47).

Birinci Krfez Savandan sonra uzun yllar ABD ve ngiliz sava gemileri, ran limanlarndan ayrlan btn ticari gemileri -byk kk ayrt etmeden- tek tek gvenlik taramasndan geirdikten sonra seyrsefere kmalarna izin veriyordu. Ancak ranllar, stratejik amal ticari gemilerine

334

in ve Rus bayraklar ekerek Krfezden kmalarn salyordu. ran, in ve Rusyadan sonra Almanlarla da bu ynde bir anlama imzalayarak ran ticari gemilerinin bazlarnn Alman bayra ekerek uluslararas sular ve karasularda sefere kmalarn salamtr. Tabi btn bu anlamalarn bedeli olarak, ad geen lkelere (zellikle in) bir yandan ykl miktarda petrol verilirken bir yandan da ok byk siyasi ve ticari anlamalar yaplmtr.

ran, BMde veto yetkisi olan iki lkeyi arkasna almas ile birlikte, ah Rza Pehlevi dneminde plan ve projeleri tamamlanan nkleer enerji santralleri operasyonuna girimitir. in, Rusya, Fransa, Almanya ve dalan Sovyet lkelerinden ok sayda nkleer enerji uzmanlarn lkesinde istihdam etmitir. Alnan bu uzmanlarla ran, nkleer enerji birikim ve potansiyelini bir seviyeye getirince, ABD bu lkeyi Suriye ile birlikte igal hazrlna girimitir.

2. Dnya Sava sonrasnda, bir nceki uluslararas sistemin byk gleri bu zelliklerini yitirmi ve dolaysyla Ortadoudaki etkileri de giderek azalmaya yz tutmutur. Bu blgedeki Avrupal glerin yerini de, dnyann dier blgelerinde olduu gibi Amerika Birleik Devletleri ve Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii almaya balamtr. Sz konusu konjonktrde, her ne kadar Amerika Birleik Devletleri ve Sovyetler Birlii uluslararas sistemin egemen gleri haline gelmilerse de, Souk Sava dneminde Avrupa glerinin Ortadou ile ilgili politikalarn tmyle terk ettikleri ileri srlemez. Farkl olan, arln sz konusu iki devlete gemesiyle Avrupa glerinin bu iki devlete gre d politika srdrr hale gelmeleridir. Dolaysyla, Ortadouda kan petrol, Uzak Dounun denetlenmesi gibi nedenler, hem yeni byk glerin hem de dier glerin blgeye ynelik ilgilerinin azalmadan srmesine yol amtr.

Souk Savan 1947den itibaren dnyay ikili bir yapya ayrtrmaya balamas, kendisini Ortadouda da gstermitir. Birlemi Milletlerin 15 Austos 1947 tarihinde Hindistann din temeline dayanarak iki ayr lkeye blnmesine karar vermesine benzer bir biimde, 29 Kasm 1947 tarihli ve

335

181 sayl karar ile de 15 Mays 1948de Filistin topraklarnda biri Arap, dieri Yahudi olmak zere iki devlet kurulmas ngrlmtr. Bu kararn hemen sonrasnda Souk Savan temel sorunu olan Arap- srail atmalar balam ve bu durum, sonraki tm dnemleri de etkilemitir (Dedeolu, 2002, s:42).

Bugn Ortadou devletlerine destek veren ya da anlamazlklara taraf olan Avrupa glerinin hangileri olduunun anlalmas iin, sz konusu tarih aralna baklmasnn uygun olduu ortadadr. ktidar ve muhalefet gruplarnn karlkl biimlerde birbirlerine ynelik faaliyetlerde bulunmalar, bunlarn deiik Avrupa devletlerince farkl biimlerde desteklenmesi ve ok deikenli g dengelerinin uygulanmaya allmas bakmndan bu dnem ilgin zellikler tamaktadr. ngiltere ve Fransann Ortadouda oynadklar bu trden rolleri dengeleme arzusundaki devletlerin de Almanyay veya Sovyetler Birliini blgeye dahil etmeleri yine sz konusu zaman diliminde gereklemitir. Daha sonralar, sz konusu Avrupa glerinin uluslararas sistemde arlklarn yitirmeleri ile birlikte, sistemde baskn g olarak kan SSCB ile ABD bu boluu dolduran gler haline s:41). gelmitir. Bu srete, sz konusu iki lkenin Ortadouyu smrgeletirmemi olmalarnn da etkileri bulunmaktadr (Dedeolu, 2002,

rann blgeye olan ilgisinin sebeplerinden biri de, ABD merkezli yalnzlatrc politikalarn etkisinden kurtulmak iin Avrupa ile balar gelitirmeye almasdr. Nitekim son yllarda Avrupa lkeleri ile yakn ilikiler kurma abalarna AB lkelerinin verdii olumlu cevap rann politikalarnn ynnn bir gstergesidir. ran, zellikle Almanya ile kurulan balar ile AB-ABD rekabetinden yararlanma yoluna girmitir. ABD Dileri Bakanl Szcs Nicholas Burns 1997 Maysnda yapt bir konumada Biz gerekiyiz, Avrupa Birliinin rana kar bizim siyasetimizi izlemesini beklemiyorduk deyince, Avrupann rana hala farkl bakt ilk azdan dorulanmtr (Aktel, 8.05.1997).

336

Avrupayla ticaret ve haberleme balarn gelitirmek ve snrlarnda istikrarl komulara sahip olmak kaygs rann politikalarn etkilemektedir. Tahrann eylemleri, uluslararas ilikilere rasyonel ve realist bir aktrn yaklamn resmetmektedir. Karaba atmasnda rann, Hristiyan bir Ermenistana yardm etmeyi ii Mslman bir Azerbaycana yardma tercih etmesi bunu gstermektedir. Bunun nemli sebebi, rann iinde ok byk bir Azeri topluluunun varldr. Ayrca Bat ile yaknlamasnda faydal grd bu politika ayn zamanda lkesindeki Azerilerle ilgili sorunlara kar gsterdii hassasiyeti de aklamaktadr (Swietochowski, 1995, s:178).

ABDnin nde gelen siyaset uzmanlar rana kar daha yumuak bir politika izlenmesini istemektedirler. nk bu inat yznden Amerikan ekonomisi zarara uramaktadr. Bu konudaki en kapsaml eletiri en etkili think-tank kuruluu Foreign Policy Research Instituteun yayn organ Foreign Affairsde dile getirilmitir. rann AB lkeleriyle ticarette geen yl bir milyar dolar ihracat fazlas vermesi ve IMF Bakannn ran ekonomisi iyi yolda demesi de bu eletirilere g katmaktadr (Aktel, 8.05.1997).

ran

ynetimi,

Bamsz

Orta

Asya

ve

Kafkasya

(OAK)

Cumhuriyetlerinin ortaya kn uluslararas arenada devam eden yalnzlndan kurtulabilmek iin bulunmaz bir frsat olarak alglamtr. Uluslararas politikadaki sistem deiiklii ilk planda Amerikan nihai zaferini dolaysyla ABD ile zt kutuplardaki lkeleri zor gnlerin beklediini artrsa da, ran iin durum genel eilimden bir miktar farkl gelimitir. rann ABD ynetimi tarafndan uzun zamandr potansiyel fundamentalist tehlike olarak gz nnde tutulduu ve devrim ihrac endiesi hatrlanrsa, Sovyet blounun kn takip eden dnemde oluan g ve nfuz boluunun ran tarafndan doldurulmas ihtimali bata ABD olmak zere tm Bat dnyasnda bir panik oluturmutur. ran, SSCBnin dalmasn takip eden sre ierisinde blgenin yeni haritasnn ortaya kard imkan ve tehlikeleri gz nne alarak ciddi atlmlar ierisine girmitir. rann dier Ortadou lkelerine gre en nde gelen avantaj OAK blgesine rahat gei imkanna sahip olmasdr. ran, jeopolitik stnl ile

337

OAK Cumhuriyetlerine kendi topraklarna gei ve altyap imkanlar vaat ettii kadar bu lkeler iin d dnyaya ynelik bir kpr olabileceini de vurgulamaktadr.

ran tek bana Orta Asyann ihtiya duyduu finansmana sahip olmadnn ve bu lkelerin tm dertlerine deva olamayacann farkndadr. Bu adan bakldnda rann bir byk ortaa ihtiyac vardr. Blgesel dengeler asndan en uygun devlet Rusya olarak gzkmekle beraber, Tahrandan Hindistan ile ilikilerin gelitirilmeye alldna dair sinyaller alnmaktadr. Cari durumda gzlenen Amerikann ran ile barmasnn ksa ve orta vadede mmkn olmad (Cumhurbakan Hateminin ibana gemesi ile beraber ortaya kan mitlere ramen) dolaysyla Rusyay kendi eksenine ekmek ve Trkiyeyi blgeye daha fazla yneltmek zorunda olduudur (zcan, Avrasya Dosyas; ran zel, Sonbahar 1999, s:328).

Amerikan ynetimini hayal krklna uratan bir dier faktr Avrupal mttefiklerinin tavrdr. nili-kl bir seyir izlese de Avrupa Birliinin ran ile kritik diyalog dedikleri sre devam etmi ve zamannda Hateminin ibana gemesi ile gzle grlr bir yaknlama yaanmtr. Bu yaknlamay Hatemi ile beraber ibana geen lml ynetimle ilikilendirmek snrl lde aklayc olmaktadr. Asl sebep Avrupa Birlii lkelerinin rann zengin yeralt kaynaklarna yatrm yapma istei ve bakir ran pazarna girme giriimidir. Amerikanvari global politika vizyonundan yoksun Avrupa lkeleri Amerikan yaptrmlarndan doan avantaj kullanarak okuluslu irketleri ile ran pazarndan byk karlar elde etmilerdir. Amerikan ynetimi bir sre Avrupal mttefiklerini politika izgisine ekmeye alm, ancak ran evreleme giriiminin ciddi bir kayb saylabilecek tarzda Fransz Total firmasnn randaki yatrmna yaptrm uygulamama karar almtr. ran Cumhurbakann bakentlerinde misafir eden Avrupa lkelerinin bu izgilerinden yakn dnemde bir sapma gstermeyecekleri ngrlebilir (Aras, Avrasya Dosyas; ran zel, Sonbahar 1999, s:240).

338

Eer, Byk Ortadouda Avrupa etkili olursa, Avrupa dnyann en byk gc haline gelecektir. Eer Rusya kontrol ederse, Rusya en byk g olacaktr. Eer Amerika bu blgeleri kontrol edemezse, bymeyi brakn klmek zorunda kalacaktr ve dnya zerindeki etkinlii azalacaktr. Sadece askeri ve siyasi etkinliini deil, ekonomik dzeyinin de gerilemesi sonucunu douracaktr (Kaynak ve Grses, 2004, s:16).

Sadece Amerika Birleik Devletleri dnyada hesap yapyor, dier lkeler hi hesap yapmyor gibi dnmek yanltr. Ortadou ile ilgili iki temel soru vardr. Avrupa ile Amerika Birleik Devletlerinin ilikisi ne olacaktr? Balangta Byk Ortadou Projesi bir Amerikan projesiydi, tek bana gerekletirmeye alyordu. Mukavemetlerin olduunu grdkten sonra, NATOyu n plana karmaya balad. NATO sz konusu olduu zaman unu anlamak lazm gelmektedir: NATO bir askeri ittifak olmaktan kmtr, dnya tarihin en byk askeri ittifakdr ama karsnda g yoktur. Buradan anlalan udur; NATO aslnda batnn uzlamasnn addr. Eer bu i NATO tarafndan yaplyorsa buradan u mana kmaktadr; Amerika ile Avrupa lkeleri anlatlar birlikte hareket ediyorlar. NATO olarak Ortadouya hakim olmak demek, Amerika Birleik Devletleri ile Avrupa olarak ortaklaa hareket etmek demektir (Kaynak ve Grses, 2004, s:23-24).

Amerika Birleik Devletleri, NATO ile birlikte olsa da, aslan payn almak isteyecektir. Dier taraftan aslan payn vermek istemeyenler vardr ve ileride de olacaktr (Kaynak ve Grses, 2004, s:24).

u anda ortada belirsizlik vardr. Amerika Birleik Devletleri de artk Byk Ortadou Projesini tek bana yapmak ve dnya zerinde tek bana egemen olma fikrinden vazgemi gibi grnmektedir ve Avrupaya i birlii teklif etmektedir. ngilterenin zaten Avrupaya yanamasndan da bunu anlamak gerekmektedir. ngiltere bu manevralar ok rahat yapmaktadr ve en hassas koku alan lke de orasdr. ngiltere kokuyu almtr, Amerika Birleik Devletlerinin tek bana bu ii baaramayacan grd iin,

339

Avrupa ile btnletirmek iin de bir arac rol oynamaktadr (Kaynak ve Grses, 2004, s:27).

Rusya ile Avrupann bir araya gelmesi Amerikadaki her grup asndan kabul edilmeyen bir eydir. Btn istedikleri u olabilir; Amerika ile Rusya, Avrupaya kar birleebilir ama Avrupa ile Rusya birlesin diyecek bir tek kii bulmak zordur.

Amerika'nn dier bir korkusu ise; Rusya, in ve ran'n Avrasya enerji nakil hatlar konusunda anlamaya vararak Amerika'y bu denklemin dnda brakmalardr. Avrasya enerji kaynaklarnn ve nakil hatlarnn ne ekilde organize edilecei nmzdeki yllarn hassas konusudur. Ortadou ve Hazar petrollerinin nmzdeki yllarda kimler tarafndan kontrol edilecei Avrasya satran tahtasnda denklemi nemli lde deitirecektir. ran, Ortadou ve Hazar havzasnda en stratejik aktrdr ve siyasi pozisyon olarak ABD dndaki aktrlere daha yakn olduu aikardr. ABD byle bir giriimi sulandrmak iin elinden geleni yapacaktr. Buna ufak apl atmalar krklemek de dahildir. ran bu adan Amerika'nn byk stratejisi asndan el-Kaide'den daha ciddi bir tehdit olarak alglanmaktadr (SETA ran Dosyas, Temmuz 2006, s:62).

Bugne kadar Amerika Birleik Devletleri ticaretini byk lde Avrupa, Ortadou ve Japonyayla yapmaktayd. Buradan bir rant elde ediyordu. Onlar ihracat yapyordu, bunun karlnda da sadece kat alyorlard. imdi buralardaki uyan ve Amerika Birleik Devletleri dnda pazarlar aramalar, Amerika Birleik Devletlerini telaa drmektedir. Avrupann, Amerika Birleik Devletleri ile ticaretinden vazgemesi iin yeni pazarlara ihtiyac vardr. Bu Pazar da Byk Ortadou projesi ile belirlenen alan kapsamaktadr. Bu blgeye nceden Avrasya denmekteydi (Kaynak ve Grses, 2004, s:53).

Bu geni Ortadou Projesi, aslnda eski bir projedir. Basn organlarnda yeni proje diye bir sredir kyametler kopmaktadr. imdilerde bu projenin

340

sadece sras gelmitir. Uygulama vakti gelmitir. Libyayla anlamaya varlmtr nk dlanan Libya kanlmaz olarak Almanya-Fransa hattna yanaacakt. Buradaki enerji kaynaklar kontrolden kabilecekti. Nijeryada, Fransa ve ngiltere bolar ve Hausalar arasndaki kabile anlamazln karlkl olarak uzun sre kullanmlardr. Amerika oraya mdahil olmutur. Amerikaya gre artk Kuzey Afrika ve Kuzey Afrikann Atlantike bakan yz de demokrasiden nasibini almaldr. Bundan unu anlamak mmkndr: Buradaki enerji kaynaklarnn kontroln de brakmayacam. (Kaynak ve Grses, 2004, s:59).

Uluslararas sistem henz oturmad iin gerginlik her geen gn artmaktadr. Sistem son 10 yl iinde oturtulamaynca, kontrol edilmesi gereken gler farkl hareket etmeye balamlardr. Buna Dr. Henry Kissinger souk sava bitmeden evvel parmak basmtr. Kissinger Aralk 1989da Newsweekdeki bir makalesinde: Eer Almanya ile Fransann ittifakn nleyemezseniz ve bunlar Rusya ile ittifaka girerlerse byk felaket olur demitir (Kaynak ve Grses, 2004, s:74).

Amerika belki de banda mdahale edememitir. Aslnda Amerika: Naslsa bu sistemi biz kontrol ediyoruz, Sovyetler Birliini yktmza gre bize kar bir g ortaya kmaz. eklinde bir yanlgya dmtr. Fakat yeni g merkezleri kendi sistemsel taleplerini ortaya koymaya baladklarnda Washington ynetimi panie kaplmtr. 11 Eyll yeni sistemin oturtulmas iin bir frsat yaratmtr. Fakat atmalar kontrol edilemez olmutur. atmalar maliyetlerin yksekliinden dolay dorudan merkezi lkeler arasnda olmamaktadr, evre lkeler arasndaki atmalar ve dier aktrlerin araclyla sistemde hegemonyay ele geirmek ve ganimetin ouna el koymak iin g yar srmektedir (Kaynak ve Grses, 2004, s: 75).

En ok ekonomik kayglar tayan gl lkeler iin ngr ok nemlidir. inin yeni ykselen ekonomik konumu zmlendiinde, ABD para sermayesinin in Halk Cumhuriyeti Kzl Ordusu vakflar ile birlikte

341

oluturduklar sanayi yaplanmalarna dayand grlecektir. Eski sanayi sektrlerine dayanan ihracata dnk bu sanayi yaplanmas, Amerikan birikim sisteminin iinde yer almaktadr. Merkezinde ABDnin yer ald ekonomik corafya en ite NAFTA, Kanada ve Meksika emberi, bunu da evreleyen LAFTA, ASEAN ve APEC ise d emberi oluturmaktadr. in ise bu d emberin Asya ktasndaki eperini oluturmaktadr. Bu ekonomik corafi yap kresel ABD merkezli kutuplu bir ekonomik sistemi oluturmaktadr.

Dier tarafta ise Almanya merkezli Kutup ise Almanya-Fransa merkezini evreleyen AET ve dta ise Rusya ran-Kuzey Afrika devletleri evreyi oluturmaktadr. Trkiye ve Arap lkeleri ABD kutbu ile AB ekonomik kutuplar arasndadr (mezsoy ve en, 2003, s:169).

Uluslararas rgtlerden be G-7 lkesini iine alan Avrupa Birlii (AB) nemli bir ekonomik g ve blgesel siyasi bir g olsa da etki alan Avrupa merkezli kalmaktadr.

AB, kendi ortak ekonomik uluslararas politikas ile nemli bir ekonomik gtr. Euronun para birimi olarak kabul edilmesiyle, AB finansal bir dnya gc olmutur. Fakat dnya politika alannda, eylem alan snrldr nk ABnin Ortak D ve Gvenlik Politikas (CFSP) projesi sadece dereceli bir ilerleme kaydetmektedir.

Arap lkeleri ve Trkiyenin Avrupa emberine ekilme mcadelesi 2. Krfez savanda Alman-Fransz ile ABD merkezleri arasndaki ana mcadele konusudur. ABD Rusyay ikili balama ile ABD merkezli sisteme balamaya abalamaktadr. Dier taraftan Alman-Fransz merkezinin askercil zaafn Rusya ile tamamlama abas, Avrupa merkezi asndan Rusyay kendi merkezlerinin eperi olmasn hayati olarak zorunlu klmaktadr. Dnya ekonomik sisteminin enerjisini bir baka deyile kan hayatiyetinin devamllnn vazgeilmez koulu olan petrol ve doal gaz gerei, btn boyutlar ile anlalmadka ne dnya ekonomik sisteminin

342

zmlenmesi yaplabilir, ne de sanayi ve ekonomik merkezler arasndaki srtmenin ardndaki gerekler kavranamaz (mezsoy ve en, 2003, s:11).

Franszlar da bu imtiyaz kullanmak zere Fransz Petrol irketini (Compaigne Franaise des Petroles, CFP) kurmulardr. San Remo anlamas ile Mezopotamya petrolnn ngiliz-Franszlar ile paylalmas Amerikada duyulduunda aknlkla karlam ve knanmtr. Bunun neticesinde ABD bir yasa kartarak yabanc lkelerde petrol arama izni kartm ve 1922 ylnn temmuz aynda Mezopotamya petrollerinin iletilmesinde ABD katlmn salamak iin ngilterede Trk Petrol irketi ile grmelere balanmtr. Yaplan almalarla blgede 1927 ylnda Kerkkn Baba Gurgur blgesinde petrol bulunmutur. Petroln bulunmasndan sonra 31 Temmuz 1928de yeni bir anlama imzalanm ve anlamaya gre Hollanda Kraliyet/Shell, Anglo-Pers (BP), CFP ve ABD irketler topluluu % 23.75 ve Kalutz Glbenkyan ise yzde 5 pay almlardr. Kzl Hat Anlamas olarak bilinen bu anlama, ran ve Kuveyt dndaki Ortadou alanlarn kapsyordu, Musul Trkiye tarafnda olmak zere Trkiye snrn belirliyordu (fakat Musul 1932 ylnda yaplan bir anlama ile 25 yl sre ile petrol gelirlerinin % 10nunu Trkiyeye verilmek kayd ile Irakn eline geiyordu) ve anlamaya tabii irketlerin bu birliktelik dnda tek balarna blgede aramaclk yapmasn yasaklyordu (mezsoy ve en, 2003, s:120).

eenistandaki

katliama

gzlerini

kapayan

Almanya-Fransa

ve

ABDnin, Rusya ile olan hesaplar ise Rusyay yanna almaktr. AlmanyaFransa merkezi Rusyay askeri evre, petrol ve doal gaz alan olarak grmektedir ve Rusya ile btnlemeye mecburdur. ABD ise Rusyay ikili balama ile Lukoil-Yukos Petrol irketleri ve Gazpromun Amerikan irketleri ile btnlemesi, Rusya petrol ve doal gaznn kresel irketlere verilerek modern 21. yzyln Rusyann inasn vaat etmektedir. Aksi taktirde Rusyann blnecei ve istikrarsz bir corafya olarak dnya ekonomik sistemi dna itilecei B senaryosunu olarak Rusyaya dayatmaktadr. rann

343

demokratikletirilerek kresel petrol

irketlerine tm imtiyazlarn

kazandrlmas, Fransa-Almanya-Rusya asndan en olumsuz gelime olaca aktr. Bu durumda Rusyada sadece Gazprom hisselerinin % 40n Exxonmobil petrol irketlerine satlarak devlet giderlerinin 5 yllk harcamalarnn salanabilecei ABD tarafndan Rusyaya, modern Rusyaya giden yol olarak nerilmektedir. (mezsoy ve en, 2003, s:157).

Eldeki veriler nda grebilecei gibi 2. Krfez sava kresel para sermeyenin kresel petrol sanayi ve Amerikan sava sanayisinin dnyay yeniden biimlendirebilmesi stratejisinin balangcdr. Bir baka ifade ile teorik olarak tartlan yenidnya dzeninin hayata geirilmeye balanlmasdr. Bu srete Trkiye asimetrik iki kutuplu sistemler arasda kalmaktadr. Avrupa merkezli birlik Trkiyeyi ABDnin stratejik orta olarak grmekte ve dlamaktadr. Trkiye, Almanya-Fransa merkezli evre iinde anklav olarak kalmaktadr. ran Avrupa birliine almaya alan Avrupa Trkiyeyi dlamaktadr. Avrupa birlii Irak ve Arap lkeleri ile ekonomikpolitik entegrasyona girmeye alarak ABDnin blgedeki yeniden yaplandrmasn engellemeye almaktadr (mezsoy ve en, 2003, s:157-158).

ABD kendi egemenliinde olmayan Irak, kaynaklarn gvenliini denetimine salamazsa, almazsa, enerji Ortadou salama

ran ve Orta Asya ve Orta Asyann ekonomik

gvenliinin,

geliiminin ve dnya hegemonyasnn tehlikeye gireceini bilmektedir.

Dnyann en fazla petrol ve doal gaz ithal eden lkesi olan ABD, yukardaki amalar iin kendisine kar kan petrol zengini Irak ve petrol ile doal gaz zengini randa kendisine uygun ynetimler oluturmak ve haritalarnda deiiklik yapmak iin Iraka sava amtr. Bu sava ranla devam edecek ve Ortadoudaki dier monarik ynetimlere sra gelecek gibi grnmektedir. Eer ABD bu planlarn gerekletirirse Irak- rann petrol sahalar ABD egemenliine girecek ve petrol sahalarnda yeni imtiyazlar elde edecek dolaysyla Petrol hra Eden lkeler Birliinin (OPEC) petrol

344

pazarndaki etkinlii zayflatlacaktr (gnmzde % 40 olan OPEC petrol pazar etkinliinin 2020 ylnda % 60a kmas beklenmektedir). Yabanc glerin Ortadou ve Orta Asya ile ilikisine set oluturulacak ve Orta Asyann petrol - doal gaznn Akdenize indirilmesi iin gvenli bir gzergah oluturulacaktr. er ekseni Irak- ran ynetimleri ve petrol-doal gaz paras ile trmanan anti-Amerikan propaganda ve terrizm nlenecektir. Tm bu olaylar sonrasnda ise ABD enerji salama gvenlii oluturulmu olacak ve dnya egemenliini srdrmesi nnde engel kalmayacaktr. ABD bu amalarn gerekletirmek iin ngiltere ve srailden destek almakta, Trkiyeden yardm almadan gerekletirmesi zor grnmektedir. Dier taraftan sz konusu alandaki enerji kaynaklarndan yararlanmak isteyen Fransa- Rusya ve Almanya ile bu kaynaklarn sahibi gzken Arap-Acemler kar kmaktadrlar (mezsoy ve en, 2003, s:162-163).

Resim 55: ABD bata Ortadou olmak zere dnyada meydana gelen her hadiseyi ynlendirme abasndadr.

Gnmzde ABDnin sper g grnm petrol blgeleri zerindeki egemenlii nedeniyledir. ABDnin kresel askeri ve politik hegemonyasnn 21. yzylda da srmesi yenidnya dzeninin ABD tarafndan ynetilmesi, ancak petrol ve doal gaz blgelerinde ABD egemenliinin srmesi ile olanakldr. Ortadou, ran ve Hazar ana

345

petrol yataklarnn kimin kontrolnde olaca, Almanya ile Amerika arasndaki 21. yzyldaki srtmenin ana konusunu oluturacaktr.

Avrupa sanayi sisteminin gereksinimi olan yllk 625 milyon ton petroln 160 milyon tonu Avrupadan, 115 milyon tonu Norveten, 45 milyon tonu ngiltereden, 140 milyon tonu Rusyadan, 150 milyon tonu Ortadoudan, 70 milyon tonu Kuzey Afrika ve 70 milyon tonu Nijeryadan salanr (BP, Annual Report 2005, 2006).

Avrupa, zellikle Rusya Hazar ana, ran, Irak ve S. Arabistandan tketiminin yarsn salar. Avrupa sanayinin enerji damarlarnda bu blgeden kaynaklanan petrol akar. Bu blgelerin politik olarak istikrarsz oluu ve 21. yzylda da bu blgelerin politik olarak yeniden yaplandrlma etkinlikleri nedeni ile Almanya ve Amerikay kar karya getirecektir. Bu durumda savan Iraktan sonra rana tanmas aikar grlmektedir. Bu sre, Almanya-Rusya ittifak ile Amerikay direkt kar karya getirir. ABD bu atmay gze alabilirse petrol fiyatlar ran petrolnn kesilmesi sonucu 1980 ylndaki deerinin 70 Dolar eiine ulaabilir. Bu durum uzun sreli bir kriz sreci olup dnya ekonomik sisteminin bu krizi aabilmesi ok zor olacaktr (mezsoy ve en, 2003, s:173).

Avrupa ve Amerikay kar karya getiren Ortadou-Hazar ana evresi dnda dier petrol ana Nijerya blgesidir. Hem Avrupa, hem Amerika asndan eit nemde olan bu rezervleri kontrol, Hazar anan kontrol kadar olmasa bile ne kan yeni bir sava alan olacaktr.

Arap- ran corafyas evresi sava, gerekte kresel iki kutup arasndadr. Bu olgu, dar anlamyla Avrupa Birliinin ngiltere ve srail ekseni ile Almanya ve Fransa, Rusya ekseni arasnda yansr.

Sava

yaygnlarsa

ve

ABDnin

terrist

lkeler

olarak

nitelendirdii ran ve Libyaya yaylrsa buna bal petrol kesintileri en yksek deere ulaacaktr. Bu durum 1979-81 ran ihtilali ve Irak- ran

346

sava dnemine benzer fakat daha iddetli petrol fiyat ykselimine sebep olacaktr. Bu durumda ise tarihte emsali grlmemi dzeyde dnya ekonomisi ve yaam etkilenecektir.

Avrupa petroln Rusya, Norve, Suudi Arabistan, Libya, ngiltere, ran, Irak, Nijerya ve Cezayirden salamaktadr. Bu lkeler esas olarak Avrupa merkezli ekonomik kutbun ekim alannda olan lkelerdir ve bu devletler ABD kontrolnde olmayan lkelerdir. Dnyann en byk petrol rezervine sahip bu lkeler, ABDnin 21. yzyl perspektifinde en ksa zamanda yeniden yaplandrlmas gereken petrol devletleridir. Bu nedenle ABDye kar Amerikadan bamsz, bu petrol lkeleri Rusya, ran, Irak, Libya, Cezayir ve hatta Arabistan ve Avrupa arasnda ibirlii kader birlii anlamndadr.

90larn kutuplu dnyas 1990larn sonunda dnya mali genileme balonunun patlamas ile Uzakdou finans krizi, Japonya ve Gneydou Asyada finansal kriz yannda bu devletlerdeki ihracata dayal sanayinin de gerilemesini getirmitir. 1990larda ABDye ekonomik olarak karlksz ekonomik yardm yapan Japonya, 2000li yllarda Amerika merkezli ekonomik kutbun ekiminde evre lke olarak yer almaktadr. in ise ABD kutbunun ekim gc altnda Amerikan sermayesinin yatrmlarn alan ve ihracatn tekrar ABD yapan bir devlettir. Teknolojik olarak geri tketim mallar retiminin yapld in yeni bir ekonomik byme merkezi olmayp, ABD sisteminin evre blgesidir.

Buna karn Amerikann Avrasya petrol projesi ile in-Japon blounun boru hatlar projeleri arpma halindedir. nk Orta Asya petrollerinin Bak-Ceyhan projesi ile Akdenize indirilmesi, inin Orta Asya petrollerini ine balayan boru hatt projesiyle elimektedir. Keza Japonya ve in esas olarak Arap- ran petrolne bamldr. Bu bamllk giderek artmaktadr. Arap- ran petrollerinin bugnk statsnden farkl bir stat ile ABD tarafndan yaplandrlmas, in ve Japonyann karlar ile elimektedir. Fakat Avrupa-Rusya- ran giderek Arap lkeleri ittifak kuvvetlenmektedir. Bu, zellikle Avrupa merkezi Almanya-Fransa ikilisinin Avrupa Birliini

347

evreleyen Rusya- ran-Arabistan-Kuzey Afrika politikasnda yarr. Arabistann ve rann ABDnin yeniden yaplandrma rejim deiiklii, demokratikletirilme yaknlatrmtr. projesinde yer almas bu devletleri Avrupaya

ABD, Rusya ile ikili balaklk ile Rusya petrolnn dnya pazarna birlikte tamay nermektedirler. Almanya-Fransa ise Rusyay ABD askeri gcne kar bir g olarak kendi cephelerinde konulandrmak ve srekli gvenli bir petrol salamay garanti etmek istemektedirler.

Almanya-Fransa Eskimi Avrupa kart birikimi merkezi, kart ekonomik-politik kutup olmaya abalamaktadr. Rusya- ran-Arabistan, bu kutba ekerek ekim merkezini kuvvetlendirmeye almaktadr. Amerikann new deal yenidnya dzeni, yeni petrol dzenini, yeni para dzenini, yeni politik dzenini de birlikte getirmektedir. Bu dzeni uygulamak iin politikaskeri koordinasyonu kullanmaktadr. Buna kar olan ran, Arabistan ve Rusya, Avrupa ile birleme ve yaknlamaya girmekte, ABDnin Iraka saldrs bu btnlemeyi kuvvetlendirmektedir. Eer ABD ran paralamadan Amerikan demokrasisine gemesini salayabilirse, Rusyann da Avrupa ile olan bann gevemesine neden olabilir. Bu durumda Rusya ekonomik knt nedeniyle ABD ile petrollerini dnya pazarna tama ibirliine girerse, Avrupa kutup olma zelliini yitirir ve dnya l oligari, para sermaye, stratejik silah sanayi ve petrol sanayi tarafndan ynetilir hale gelebilir. Bu olgu dnya ekonomik sistemini yeni bir madde genileme srecine gemesine yol aabilir mi sorusunu getirir (mezsoy ve en, 2003, s:223).

Rusya, Almanya evresi olarak 1990lardan sonra yaknlat Avrupa ile ibirlii ABD tehdidine kar zoraki bir birlikteliktir. Bu balaklk ABDnin Rusyaya yapt parlak teklifler karsnda karanlkta kalmaktadr. Dnyann en byk 4 yata iinde yer alan 2 Sibirya petrol ve doal gaz yata ve dnyann ilk byk 10 yata iinde Volga - Ural ya-

348

taklarna sahip Rusya ABDnin oligarik petrol irketleri ile ya birleecek ya bu yataklar birlikte ileyecek ya da yeniden paralanacak dayatmalaryla kar karyadr. Dier taraftan Rusyann kendisi Kafkasya, Kazakistan ve Trkmenistanda bizzat dayatmalar yapmaktadr ve bu dayatmalar da bu devletleri ABDye yaknlatrmaktadr.

Avrupann sanayi damarlarndaki petrol ve gaz Rusyadan gelen boru hatlaryla pompalanmaktadr. Avrupann petroln l/4 Rusyadan gelmektedir. Rusya Gazprom ve Lukoil irketleri Amerikan irketleriyle birleerek Avrupann petrol vanalarnn Amerikann eline gemesi Avrupa iin byk bir engel olacaktr. Rusyann ekonomik k askeri gcnn yaratt tehdit ile engellenmeye ve Avrupadan yeterli destei salamayla engellenmeye allmaktadr. Eer bu k engellenemezse Rusyann Amerikann tehditlerine kar koyamayaca aktr. Avrupann Kuzey Denizi dnda kendi petrol yataklar yoktur. rana, Iraka, Libyaya, Cezayire ve Arabistan petrollerine bamldr. Rusya ve bu lkeler Avrupann d evresini oluturan lkelerdir. lkelerle evrelenen Avrupa, Amerikaya kar bir kutup merkez olabilir.

Avrupann stratejik petrol blgeleri olan bu blgelerin ABD petrol sanayii elinde yeniden yaplandrlrsa stratejik ve de sava sanayii olmayan Avrupa, merkez zelliini yitirecektir. Avrupann Trkiyeye kar hasmane tavrlar ise Trkiyenin ABD - srail ile ibirliini varsaydklar iindir.

ran'n nkleer silahlara sahip olmas Ortadou'da ve Orta Asya'da stratejik dengeleri de deitirecektir. ran'n blgesel hegemonyas yalnzca ABD'yi deil bata srail olmak zere tm blge lkelerini rahatsz edecektir. ran'n stratejik adan n plana kmas ii blounun etkinliinin artmasna da neden olacaktr. Blgedeki Amerikan mttefiki lkelerden Trkiye, rdn ve Suudi Arabistan da ran'n artan itibarndan ve etkinliinden rahatszlk duyacaklardr. Stratejik adan srail'in dununu da ABD asndan nemli konularn bandadr. ABDnin Ortadou'daki temel mttefiki srail'in hayati karlarn korumak iin nemli riskler alabilecei gz ard edilmemelidir.

349

4.

ABD- RAN GERG NL N N TRK YEYE

ETK LER
4.1. Genel

ran ile ABD arasndaki nkleer kriz trmandka, Trkiyenin muhtemel gelimeler karsnda izleyebilecei politikalar ve kar karya kalabilecei amazlar hakkndaki yorumlar da her geen gn artmaktadr. Trkiyenin bu kriz karsnda nasl bir yol izlemesi gerektii konusunda tutarl yorumlar yapabilmek iin Ortadou ve ran hakknda bilinmesi gereken detayl bilgiler nceki blmlerde verilmitir. Trk- ran ilikilerinin anlatld 2.blmdeki 3.ksm zellikle detaylandrlmtr.

Souk Sava sonrasnda Rus/Sovyet tehdidi ortadan kaybolmutur. ran'n i ve d etkilerle paralanmas sonucunda Krt devleti kurulmas ihtimali kayg vermeye devam etmektedir. te Trkiye'nin nkleer kriz srecindeki politikasn, Kuzey Irak'taki gelimeler ve PKK faktr de hesaba katldnda, byk lde bu tarihsel refleksin belirleyecei anlalmaktadr.

Trkiye ran'n nkleer silah elde etmesine kesinlikle kardr. Bu kar k nkleer silahlara sahip bir ran Trkiye'ye kar bir tehdit oluturaca iin deildir; zira NATO yesi bir Trkiye'nin gvence altnda olduu varsaylmaktadr. Ancak nkleer silahlara sahip bir ran'n blgede byk istikrarszlklara sebep olaca aktr; Trkiye ise Irak'tan sonra blgede yeni bir istikrarszlk kayna istememektedir. Ayn ekilde nkleer bir ran stratejik bakmdan da blge dengelerini deitirecek, bu da Trkiye'nin blgesel politikalar bakmndan aleyhine olacaktr (SETA ran Dosyas, Temmuz 2006, s:4).

Burada Trkiye'yi ve belki baz Avrupa lkelerini rahatlatan unsur in ve Rusya faktr; Birlemi Milletler Gvenlik Konseyi'nde veto hakkna

350

sahip bu iki lkenin hibir zaman bir askeri mdahaleye ya da ekonomik ambargoya rza gstermeyecekleri beklentisi hakimdir.

Peki diyelim ki btn bu beklentiler boa kt ve kriz geri dnlemez bir noktaya vard; ABD in'i ve Rusya'y ikna ederek ya da tek bana ekonomik ambargo veya askeri mdahale seeneklerinden birini devreye sokmak iin harekete geti. Trkiye bu durumda ne yapa(bili)r ya da baka bir ifadeyle ne yapamaz?

Btn iyimser senaryolar boa karsa ve kriz geri dnlemez bir noktaya varrsa; ABD in'i ve Rusya'y ikna ederek ya da tek bana ekonomik ambargo veya askeri mdahale seeneklerinden birini devreye sokarsa Trkiye bu durumda ne yapabilir? Bu sorunun cevabn hazr tutmak gerekmektedir.

4.2.

ABDnin rana Askeri Mdahale Olasl

ran nkleer krizi ve rana ynelik ABDnin olas

Son dnemde

seenekleri hususunda farkl raporlar hazrlanmtr. Bunlardan ilki emekli ABDli generallerin hazrladklar rapor, dieri 17 Britanyal dernek, vakf ve aratrma merkezinin ortaklaa hazrladklar rapor ve sonuncusu da Tel Aviv niversitesi Ulusal Gvenlik Aratrma Merkezinin hazrlad rapordur. Farkl lkelerde hazrlanmasna ramen bahsi geen raporlarn sylemlerindeki benzerlikler dikkat ekicidir. Hepsinin ortak olarak zerinde durduu husus ise, rana askeri bir mdahale yaplmas iin gerekli siyasi ortamn henz olumaddr. 17 Britanyal kuruluun ortak olarak yaynladklar raporda rana yaplacak bir saldrnn felaketle sonulanaca ynnde genel bir uyar yaplmaya allmtr. rana kar bir saldrnn blgeyi istikrarszlatraca, Irak ve Afganistandaki ngiliz glerine misilleme saldrlarn tetikleyecei, enerji arznn gvenliini tehlikeye ataca, uzun vadeli evresel zararlar dourabilecei ve sivil lmlere neden olaca uyarlar da yaplmtr. Bu nedenle en mantkl zmn diplomatik yollara bavurmak ve ranla mzakereleri srdrmek olduu sylenmitir.

351

3 Amerikal emekli komutann hazrlad rapora baklnca da rana yaplacak bir saldrnn felaketle sonulanaca ibaresi olduu grlmektedir. Bu raporda; diplomatik yollarn henz tketilmedii ve ranla byk pazarla oturmann zamannn geldiine dikkat ekilmitir. Zaten askeri bir mdahalenin normalde savunma amal olarak yapld ve son seenek olarak byle bir yola bavurulduu, ancak mevcut durumda byle bir zeminin henz olumad sylenerek, ABDnin bir an nce n artsz bir diyalog srecini balatmas gereine vurgu yaplmtr.

srailli gvenlik uzmanlarnn hazrladklar raporda ise ran nkleer silaha sahip olsa bile, bunu sraili yok etmek iin kullanmaz ibaresi olduka dikkat ekicidir. Tel Aviv niversitesi bnyesinde hazrlanan bu raporda rann srail gibi nkleer belirsizlik politikas gtt ve sraile saldrmak yerine mantkl bir yol haritas izleyecei grne yer verilmektedir. rann ideolojik ve dini saiklerle hareket etmeyerek, blgedeki gcn arttrma ve stnlk kazanma maksadyla nkleer silah sahibi olmak isteyeceini belirten rapor, nkleer silahlara sahip bir rann yine de srail iin tehdit unsuru oluturacan sylemitir. Bu raporun zellikle zerinde durduu nokta; mevcut durumda rana askeri saldr yaplmas iin gerekli siyasi ortamn henz hazr olmad, ancak Tahran zerinde bask yaratma maksadyla yaplan operasyonlarn devam etmesi gerektiidir.

Bu arada ABD ynetiminden Bakan Bush, Savunma Bakan Robert Gates ve Dileri Bakan Condoleezza Rice gibi isimler rana askeri mdahalede bulunma gibi bir hedefin olmad aklamalarn yaparken, dier taraftan Krfezdeki ABD donanmalarnn arttrlmas kafalarda soru iareti yaratmaya devam etmektedir.

ABDdeki Liberaller ve demokratlar, ranla diyalog zamann geldiini syleyen sz konusu raporlar yerinde ve zamannda yaplan giriimler olarak deerlendirirken, bu raporlarn, dnya kamuoyunu rana kar yaplacak askeri bir mdahalenin feci sonular hakknda uyardn

352

savunmaktadrlar. Ancak muhafazakarlar her eye ramen tm seeneklerin masada tutulmasnn gerekli ve nemli olduunu tekrarlamaktadrlar.

Dier taraftan Irak / Erbildeki ran temsilciliine baskn dzenlenmesi ve ranl diplomatlarn karlmas, Iraktaki ran ajanlarna ynelik lm emri verilmesi ve Krfeze ABD donanmalarnn ylmas, ABDnin rana ciddi gzda verme giriimleri olarak deerlendirilmektedir.

Gelimelere bakldnda ABDnin amacn gerekletirmek iin daha az maliyetli ve etkili yollara bavurma niyetinde olabilecei dncesi de olumaktadr. Bu senaryoda ABD iin en az maliyetli yntem ranla savaa girmek veya randa rejim deiiklii yapmaya almaktan ziyade, randaki politikalarda tutum deiikliine gidilmesini salamak (behaviour change) olacaktr. Bu durumun en gzel zetini New York Timesn ke yazarlarndan olan Thomas Friedman yapmtr. Friedmana gre; ABDnin ranla diyalog iin birtakm koullar yaratmas gerekmektedir. Bunun iin ABDnin ncelikle Krfezdeki varln rana kabul ettirmesi, daha sonra rann nemli gelir kaynaklarndan olan petroln fiyatn drerek ar muhafazakarlar sylemektedir. mali olarak zor durumda brakmas gerektiini

Ancak ABDnin tm bunlar yaparken saldrgan bir politikadan ziyade diyalog yntemini kullanmas gerektiini ve rana asl amacnn rejim deiiklii olmadn ancak amacnn onlarn davran ve tutumlarnda deiiklikler yaratmak olduunu hissettirmesi gerektiini belirtmektedir. Basit bir rnekle de bu stratejiyi tanmlamtr. ABD ilk olarak randa bykeliliini aacak ve 50.000 ranl renciye ABD niversitelerinde eitim grmeleri iin vize verecek. Daha sonra ABD kollarn kavuturarak rahat bir ekilde rann deiimini izleyecek. Mantkl olarak bakldnda bylesi bir giriim ABD iin hem daha az maliyetli hem daha az zahmetli olacak. Dier taraftan 27 yldr diplomatik temsilcilii olmayan bir lkeye yeniden giderek, bu kadar youn bir tehdit alglad lkeyi yakndan takip etme ve daha salam stratejiler gelitirme imkan bulacak.

353

ABDnin ran tanmad ve ran hakknda istihbarat zaaflar olduu kendi yetkililerince de birok defa dile getirilmitir. Dolaysyla askeri bir mdahaleden ziyade buna benzer bir yol haritasnn seilebilecei bir gerektir.

Dier taraftan rann nkleer tesislerini Balantszlar Grubuna amas ve isterlerse tm Batl lkelere de tesislerini gezdirebileceini aklamas, UAEA ile tam ibirliine hazr olduunu sylemesi, UAEA Bakan ElBaradeyin nerisini ciddiyetle gzden geirdiklerini aklamas olumlu gelimeler olarak deerlendirilebilir. Taraflarn ortaya kabilecek frsatlar iyi deerlendirmeleri ve krizin daha fazla uzamadan zlmesi tm blgenin yararna olacaktr. Zira ran krizinin zlmesi Iraktaki kaosun sona ermesine paralel bir etki yaratacak gibidir. Bir an nce ran nkleer krizinin zlmesi ve rann da iinde olduu bir ibirliiyle Irak sorununun halledilmesi btn dnya iin olumlu olacaktr.

Amerika Bakan George W. Bush 7 Nisan 2002de Teksas iftliinde: Irak lideri Saddam Hseyin kitle imha silahlar konusunda dnyaya tehdit oluturuyor. Sorunu diplomatik yollardan zmeyi amalyoruz. Ancak tm seenekler masada eklinde bir aklama yapmtr (imek, 2006, s:54).

te bu aklamalardan sadece 11 ay sonra ABD Irak bombalamaya balamtr. Buna benzer bir ekilde Bush, gazeteci Seymour Hershn ABD, randa gizli operasyon yrtyor iddialarna u szlerle cevap vermitir: Umarm bu sorunu diplomatik yollardan zmeyi baarabiliriz. Ancak tm seenekler masada. Masadan asla hibir seenei kaldrmayacam... Bush, Irak operasyonu ncesinde yapt aklamalarn aynsn tekrarlamtr.

Peki ran, Irak gibi kolay lokma m? lke nfusunun byk bir ksmnn Azeri olmas dolaysyla, Gney Azerbaycann Ayetullahlarn dzenini bilenler, Azerilerin randan kopartlaca talebinin kesinlikle tahminleri yaplmaktadr. Oysa smailiye iasnn geleneini ve Kumdaki ayrlk

354

olmadn bilirler. Bugn, rann dini lideri olan Seyyid Ali Hamaney, Azeridir. ran Azerileri, lke iindeki dini yapnn en etkin noktalarnda bulunmann yan sra, asker-sivil brokrasisinin en temel noktalarnda yer almaktadrlar. mamet itikadndan habersiz olanlar ancak, Azerilerin randan kopabilecei hayaline kaplrlar. ii geleneinde imama eksiz ve phesiz teslimiyet vardr (imek, 2006, s:55).

Analizlerin ran Azerileri kendilerini ah smailden dolay kendilerini randa kurulan her devletin tabii mirass olarak grmektedirler. Dolaysyla ran Azerilerinin ayrlk propagandalara prim vermelerini beklemek, ancak bir erkein hamile kalmas kadar olanakldr (imek, 2006, s:55).

ran,

ABD'yi

Irak'tan

ve

blgeden

srmeyi

hedefleyen ran'a

bir

koalisyonun ban

ekmektedir. Rusya ve in'in

yaptrm

uygulamas imkansz gzkmektedir. Bu yzden ekonomik yaptrmlarn faydas yok gibidir. Bu durum da Bush'u ran'a askeri ve ekonomik bask uygulamaya zorluyor ancak bu basknn snr ne ve ran'n yant nasl olabilecei sorusu akla gelmektedir. Baz kaynaklara greyse, Bush'un yeni stratejisi, ran' hesaplarn yeniden yapmaya ve ABD'yle mcadelenin Bu stratejinin en nemli nlemi petrol fiyatlarnn sonucunda maruz kalaca kaybn boyutunu idrak etmeye mecbur brakmay amalamaktadr. drlmesidir. Bakan Yardmcs Cheney, ran' petrol gelirinden mahrum brakmak iin, petrol fiyatlarn drmek amacyla Suudi Arabistan'la petrol retimini artrmas konusunda grmeler yapmtr. Bu strateji sadece ekonomiyle snrl deildir. Ayn zamanda birok risk tayan askeri alan da iermektedir. ranllara ABD'nin saldrya hazr olduunu hatrlatmak iin Krfez'e uak gemileri gndermesi bu risklerden birisidir. Savunma Bakan Gates ve Dileri Bakan Rice'n aklamalar, ran'la atmann zellikle de Tahran'n geri adm atmamas durumunda patlak verecei endielerini artran mesajlar =211823). iermektedir. (http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno

355

ABD ynetiminin ran'a sava ama ihtimalinden aka sz eden baz makaleler yazlmtr. Bu makaleler, Bush'un ran gemie gre daha glyken ve ABD'nin blgedeki konumu zayflamken koltuu brakmak istemediine iaret etmektedir. ABD ynetiminin ran'la sava plan yaptn ifade eden eski devlet adam Paul Craig Roberts, Amerikal st dzey askeri yetkililerin sava nisanda aacana ynelik tahminlerini aktarmakta ve gsterilerin bu sava durduramayacan kaydetmektedir. Roberts'a gre, saldr iin 11 Eyll gibi bir olay kullanlabilir ve Kongre savaa onay vermeye zorlanabilir. Ynetim, Bush'un sava amak iin tam yetkiye sahip olduu grndedir. Bush ve Cheney, Kongre'nin itirazlarn grmezden geleceklerini aklamtr. Roberts'a gre ABD Krfez'deki glerini artrarak saldr plan yapmaktadr ancak Krfez'in ve Ortadou'nun tm dnyay iine alacak byk bir tehlikeye, korkun ykma ve kan elalesine maruz kalaca kesindir.

ran ile yaanan nkleer program krizi konusunda daha sert bir izgi izlenmesinden yanadr. Bakan Bush, rann nkleer silaha sahip olmasnn btn dnya iin tehdit yaratacan syleyerek, uyarmtr. Bush, Dileri Bakan Rice Tahrana daha sert yaptrmlar uygulanmas konusunu AB, Rusya ve in ile mzakere etmekle grevlendirdiini belirtmitir. Uluslararas Atom Enerjisi Ajans Bakan Muhammed El Baradey de, Tahran ynetiminin 3 ile 8 yla kadar nkleer silah gelitirebileceini aklamtr (http://www2.dwworld.de/turkish/nachrichten/3.250157.1.html).

Rice: Bushun askeri seenei masada

Rice, El Arabiya televizyonuna verdii demete, ABD Bakan askeri seenekten vazgemeyecek ve biz de byle olmasn bekliyoruz demitir. Bushun hala diplomatik zmden yana olduunu belirten Rice, dnya gl kald takdirde diplomatik seenein baar ihtimalinin bulunduunu ifade etmitir. Rice, ranllara sesleniyorum. ki seeneiniz var. Tecrit ya da diyalog.

356

Resim 56: ABD Dileri Bakan Condoleezza Rice

ran a yaplacak bir askeri mdahalenin kesinlikle Iraktaki gibi olmayacan dnyorum. ran topraklarna decek ilk bomba 3. Dnya Savann da balangc olacaktr. Rusya ve in kesinlikle sessiz kalmayacaklardr diye dnyorum. ster Askeri seenek deyin ister Diyalog deyin, ancak gerek olan bir ey vardr ki oda Dnya kendisini kesinlikle gvende hissetmemektedir, kendini gvende hissetmeyen Dnyann Global sermayeleri de elbette kendilerini gvende hissetmeyecekler ve olas ran da patlak verecek bir kvlcm tm blgeye yaylp "Byk Ortadou Savann bir balangc olacaktr, byle bir sava haliyle terr ve tehdit anlamnda batl lkeleri dahil etkileyebilir, byle bir durumda Global Sermaye yatrm ve yerleim olarak kendine Arjantin, Gney Afrika, Avustralya ve Yeni Zelanday seer. Sizce yanlyor muyum diye konumutur. (http://www.ntvmsnbc.com/news/407501.asp).

Hatrlanrsa 2. Krfez Sava ncesinde BM zleme, Deerlendirme ve Aratrma Komisyonu (UNMOVIC), Kitle mha Silahlar ile ilgili sava nedeni saylabilecek bir bulguya ulaamamtr. ABD ve Britanyann BM Gvenlik

357

Konseyinden sava karar kartma giriimleri Fransa, Rusya ve inin kar klar nedeniyle boa kmtr. 2. Krfez Sava, ABDnin dnyay kendi konumuna ikna etmeye alt, ikna yntemleri yetersiz kaldnda ise bildiini okuduu bir durumdur. 1. Krfez savanda ABD Gvenlik Konseyini kendi pozisyonunu kabul etmeye zorlamtr. Irakn igalinde ise bir Gvenlik Konseyi karar kartamam, savaa bir gnll koalisyon ile gitmek zorunda kalmtr. Bu gnlller koalisyonunda ise aslnda askeri gcn ok byk bir blmn ABD ve Britanya birlikleri oluturmaktadr.

Bunun yansra ounluuna ramen

talya,

spanya, Polonya gibi halklarnn byk destek veren hkmetler gnlller

savaa

koalisyonu iinde yer almtr. Savaa kar kan lkeler ABD ynetimi tarafndan eski Avrupa olarak aalanm, demokratik ilkelere kar kp halklarnn ounluunun isteine ramen koalisyona katlma karar alan lkelerin liderleri ise vizyon sahibi olduklar iin vlmtr, ki aslnda bu ABDnin demokratik eilimlere ne kadar sayg gsterdiinin de bir gstergesidir. Bu tecrbeden sonra ABD farkl olarak dnya kamuoyunun tam desteini salama ve dnyorsa o ekilde bir askeri mdahale planlamak zorundadr.

Son gelimeler gz nnde bulundurulduunda durumun bir hayli karmaklat grlmektedir. Rusya ve ran arasnda Buehr nkleer santralinin son aamasna ilikin ihtilaf kmas ve Rusyann gerekli demelerin yaplmadn ileri srerek Mart aynda yapmas gereken ilk nkleer yakt sevkyatn yapmamas, karasularna girdii gerekesiyle rann 15 ngiliz askerini rehin alarak yarglama srecine sokmay planlamas ve ngilterenin bu husustaki son ltimatomu btn bu karmaann stne tuz biber ekleyen unsurlar olarak saylabilir (http://www.turkishweekly.net/turkce/ yorum.php?id=399).

Btn bunlar kendi seyrinde devam ederken, Rusyadaki jeopolitik Bilimler Akademisi Bakan Yardmcs olan General Leonid Ivachov, Pentagonun yakn bir tarihte ran askeri alt yaplarna etkili saldrlar

358

dzenleyeceini iddia etmitir. Rus uzmanlara gre ABDnin rana ynelik askeri mdahale seeneinin dnlmez bir noktaya girmesi, UAEA Bakan Muhammed El Baradeyin raporuyla olmutur. nk El Baradey 20 Mart 2007 tarihinde sunduu raporunda; rann nkleer programnn barl bir karakterde olduunu syleyebilecek durumda olmadklarn yinelemitir. Bu operasyonda birok ran tesisine saldr dzenlenecei, uranyum zenginletirme tesisleri, santrifjler, laboratuarlar ve aratrma merkezlerinin hedef alnaca sylenmi, ancak Rus uzmanlarn faaliyetlerini srdrdkleri Buehr santralinin birinci blouna dokunulmayaca belirtilmitir. ddiaya gre bu operasyon dahilinde ran askeri glerinin kilit komuta merkezleri de yerle bir edilecektir (Ria Novosti, 19.03.2007) (Webster, 26.03.2007).

Analistlere gre saldrlar, Hint Okyanusundaki Diego-Garcia adasndan uzun menzilli B-52 fzeleriyle balatlacak ve Krfezdeki Amerikan Hava sleri, Akdenizdeki 6. filonun bir blm ve Pasifikteki denizaltlaryla srdrlecektir. Bu operasyon sonucunda da ran nkleer programnn birka yl geriye gitmesi ve ertelenmesi salanacaktr (Webster, http://www.peacechicken.com/2007/03/26/war-on-iran-coming-april-6th, 26.03.2007).

Pek ok kaynak, ABDnin srailin uygulad bu yntemi rana kar uygulayabilecei grndedir. Bu kaynaklara gre, ABDnin rana Irak andran bir saldr dzenlemesi ok zordur. En gl olaslk, hava harekatyla ran yalnzlatrmak, molla rejimini halkn gznde kk drmek ve lkeyi ynetemez hale getirmektir (Balbay, 2006, s:55).

ABDnin rana dorudan bir mdahale yapmasn gletiren ikinci bir neden ran rejiminin uluslararas g merkezleriyle kurduu yakn ilikilerdir (Ksebalan, ran ABDnin Hedef, Eyll 2004, s:68).

ran bir tarafta in ve Japonya, dier tarafta Rusya ve AB ile ok nemli siyasi ve ticari ilikilere sahiptir. ran sayesine Amerika dndaki kresel aktrler Ortadouya alabilecekleri bir pencere

359

olarak elde etmektedir. stelik bu lkeler Washingtonun ambargo tehditlerine ramen ranla olan ticari ilikilerini srdrmektedirler. te yandan ran, blge lkeleri ile de ilikilerini sratle gelitirmitir. ABDnin muhtemel bir askeri harekatna bu lkelerin kar kmalar beklenecektir. ABDnin Irak saldrsnda bile toplamakta zorland destei rana kar yannda bulmas imkansz gzkmektedir.

Bu noktada ABDnin rana kar yapabilecei askeri manevralar birka askeri ya da sivil sanayi tesisinin bombalanmasnn tesine geemeyecektir. edilmesi rann sahip olduu iddia edilen nkleer tesislerin bir durum olarak grlmektedir. srailin ran bombalanmasnn, 1981 ylnda Irak konusunda olduu gibi, sraile havale muhtemel topraklarna saldrmas karsnda rann nasl bir adm ataca ise

mehuldr (Ksebalan, ran ABDnin Hedef, Eyll 2004, s:69).

nceki ksmlarda da belirtilmi olmasna ramen bir noktay tekrarlamakta fayda vardr: Arap- ran corafyas evresi sava, gerekte kresel iki kutup arasndadr. Bu olgu, dar anlamyla Avrupa Birliinin ngiltere ve srail ekseni ile Almanya ve Fransa, Rusya ekseni arasnda yansr.

Sava

yaygnlarsa

ve

ABDnin

terrist

lkeler

olarak

nitelendirdii ran ve Libyaya yaylrsa buna bal petrol kesintileri en yksek deere ulaacaktr. Bu durum 1979-81 ran ihtilali ve Irak- ran sava dnemine benzer fakat daha iddetli petrol fiyat ykselimine sebep olacaktr. Bu durumda ise tarihte emsali grlmemi dzeyde dnya ekonomisi ve yaam etkilenecektir.

Uzun sre Vladimir Putinin informel olarak danmanln yapan ve jeopolitik Bilimler Akademisi Bakan Yardmcs olan emekli General Leonid Ivashova yukarda bahsi geen haberle ilgili grleri sorulduunda ise rana kar bir operasyon gerekletirileceinden hi phem yok eklinde bir aklama alnmtr. ABDnin rana mdahalesinin hava saldrlar eklinde

360

olacan ve igalden ibaret olmayacan belirten uzman, amacn ran askeri ve ekonomik direncini zayflatmak olduunu sylemitir (Ria Novosti, 21.03.2007). Uzman, Pentagonun bu giriiminin lkedeki yaam fel etme potansiyeline sahip olabileceini, amacn panik, kaos ve belirsizlik ortam yaratmak olduunun altn izmitir. General Ivashovun varsaymlarna gre bu vesileyle ran ierisinde gerekleebilecek muhtemel savalar fitillenecek ve bu noktada oraya gidecek olan bar gc Amerikan yanls bir hkmetin olumasn destekleyebilecektir.

Ivashov son olarak, Rusyann BM Gvenlik Konseyinde acil bir toplant yaplmasn talep etmesini ve yasal olmayan bir saldrya ynelik mevcut hazrlklarn ele alnmas gerekliliine vurgu yapmtr. Rusyann bu balamda in, Fransa ve Gvenlik Konseyinin daimi olmayan yeleriyle ibirlii yapabileceini ve g kullanlmasn engellemek iin nleyici giriimlerde bulunulabileceini belirtmitir.

Btn bu iddialarn randaki yanksna bakmakta fa fayda vardr. ran hkmet yetkilileri psikolojik savan etkilerinin Rusyaya kadar sradn dnmektedirler. Mevcut hkmetin saldr tehdidini pek de kaile almadn sylemek yanl olmayacaktr. Zira Mottaki, kendisine, ABDnin niyetini hafife almann tehlikeli olup olmayaca sorusuna; ABD, vergi deyen yurttalarna baka bir krizin hesabn veremez yantn vermitir. Mottaki, her ne kadar ABDnin her zaman tm seenekleri masada tuttuunu bildiklerini ve bandan itibaren kendilerini hem mzakere hem atmaya hazrladklarn sylese de bu durumdan pek de kayg duymadklar ortadadr.

Dileri Bakan Mottaki, her duruma hazr olduklarn ancak tercih ettikleri yolun mzakere olduunu da vurgulamtr. ranl yetkililer bu durumu ok ciddiye almyor gibi gzkseler de buna kar tedbirler aldklarn sylemek de yerinde olacaktr. Nitekim Rusyadan fzesavar TOR1 talep etmeleri ve Rusyann da Ocak 2007 tarihinde bu talebi yerine getirmesi ran ordusunun konuya ok da kaytsz olmadn gstermektedir.

361

Son bir ka aydr

rana ynelik saldr planlarndan srarla

bahseden Associated Press, Guardian, Jerusalem Post, RIA Novosti, Al-Jazireh, Times Dergisi ve dier birok yaynn iddialar ise Beyaz Saray tarafndan yalanlanmaktadr. Bakan Bush bu iddialar, muhalefetin kendisine kar kulland malzeme olarak nitelendirmektedir. Dileri Bakan Rice ve Savunma Bakan Gates de bu iddialar bandan beri yalanlamaktadrlar. ran hkmeti de bu iddialar psikolojik savan bir paras olarak tanmlamakta, tm bunlarn ran uranyum zenginletirme faaliyetlerinden etmektedir. vazgeirmek zere atlan sloganlar olduunu iddia

ABDnin ramen,

rana olas saldrsn ABD cephesinde deerlendirenler, dier bu tarafna senaryoda, bakmann muhtemel hayati bir ABD olduunu ran

nkleer silahlara sahip bir ran senaryosunun felaket gibi grnmesine denklemin Zira savunmaktadrlar.

ekimesinden kabilecek sonular Iraktaki sonulardan ok daha ar olacak gibi grnmektedir. Her eyden nce misilleme amal olarak yaplacak olan terrist saldrlar sonucunda hayatn kaybedecek binlerce ABD askeri, Krfezde geni apl bir sava, 150 dolarn zerine frlayacak olan petrol fiyatlar ve global bir resesyonla (durgunlukla) kar karya kalma riskleri mevcut ve bunlar gz ard edilemeyecek kadar nemli sorunlar olarak saylmaktadr.

Sonu olarak tabloya baktmzda, en son Rus analistlerinin de iddia ettii zere ABD tarafndan rana ynelik bir saldrnn gerekletirilmesi mantktan uzak grnmektedir. Dolaysyla, ran keye sktrmak ve daha ar ekonomik artlar oluturmak suretiyle kaos ve belirsizlik ortam yaratmaya almak daha uygun bir yol haritas gibi gzkmektedir. Henz Irak igalinin sonularyla uraan ABDnin de daha masrafsz olan bu yntemi seecei tahmin edilmektedir.

Sorun u anki konumuyla bir kriz srecindedir ve scak atmaya da, diplomatik mzakere srecine de kayma ihtimali vardr. Bu aamada ancak

362

ve ancak karlkl jestler ve gven artrc bir takm admlar gerginliin azalarak meselenin diplomatik srece kaymasna yardmc olabilecektir. Taraflar henz birbirlerini resmi olarak tanmamaktalar ve gvenlik sorunu gndemin ncelikli maddesidir, ak ve rtl tehditlere iki taraf da ska bavurmaktadr. Meseleye mdahil olacak ncl taraflar asndan nemli olan her evrede ncelikli olarak atlabilecek yapc admlarn mevcudiyetidir. Bu aamada uluslararas kamuoyu tehditler ve yaptrmlar n planda tutmak ve bylelikle kkrtc olmak yerine taraflar karlkl gven artrc admlar atmaya ve karlkl jestler yapma konusunda ikna etmelidir. Daha somut mzakereler gerginliin dzeyinin drlmesinin ardndan mmkn olabilecektir. stikrarl barn tesis edilebilmesi iin diyalog kurulmal ve gven artrc nlemler alnmaldr.

ncelikle Devrim sonras ran d politikasna baktmzda bylesi bir kriz durumunda ran rejiminin geri adm atacan ve asla ABD ile askeri bir atmaya girmek ya da ABD'ye bunun iin bahane vermek istemeyecei varsaylabilir. Ancak bu ran'n milli bir hedef olarak alglanan nkleer teknolojiye sahip olmaktan vazgeecei anlamna da gelmeyecektir; muhtemelen birka sene sonra uluslararas kamuoyu yattktan sonra, Amerikan ve dnya politikasndaki gelimelere gre nkleer faaliyetlerine tekrar balatabilir (SETA ran Dosyas, Temmuz 2006, s:5). Bir ambargo ya da askeri mdahale sz konusu olursa; bu durumda Trkiye neden ksa vadede ran'a kar ABD ile ibirliine yaklamaz sorusuna cevap aranmaldr.

Bilindii ve tahmin edilebilecei gibi gerginlii artrmann uzun vadede ok ciddi iktisadi ve siyasi maliyetleri de olacaktr. Petrol fiyatlarnn artmas, gelimekte olan ekonomileri ve in, Japonya ve AE lkeleri gibi aktrleri olumsuz ynde etkileyecektir ve hatta bu lkelerin ekonomik krizle kar karya kalmalar sz konusu olacaktr. Bir saldry mteakip ran'dan beklenen ncelikli hamlelerin banda krfez petrol trafiini aksatmak ve hatta Ortadou'daki dier baz rafinerileri vurmak dahi olabilir. Bunun maliyetini kestirmek olduka gtr. Kriz sylentileri petrol ithal

363

eden lkelerin ekonomilerini zor durumda brakmaktadr. ABD halen dnyann en byk petrol tketicisidir. Her ne kadar Avrupa ve Uzakdou kadar krfez petrolne baml olmasa da petrol fiyatlarndaki artlarn Amerikan ekonomisine de maliyeti olduka yksektir. ABD'nin Irak galinde hala belli bir istikrar tutturamam olmas da ran'n elini glendiren faktrlerin bandadr. Gerek gvenlik asndan, gerekse iktisadi adan nkleer krizle birlikte ortaya kan belirsizliin bir an nce giderilmesi, iki lke haricindeki birok baka lkeyle, petrol ve silah satan irketlerin dndaki irketlerin de menfaatinedir. Uranyum zenginletirilmesine odaklanm durumda olan ran'n uranyum zenginletirmeyi durdurmas ve bu konuda kalc taahhtler altna girmesi ksa vadede bir rahatlama getirecektir ama sorunun zlmesine ok byk katkda bulunacan sylemek doru olmayacaktr.

Irak Savann ABD asndan ekonomik maliyeti 300 milyar dolan bulmu durumda ve bu rakamn uzun vadede 700 milyar dolar geebilecei tahmin edilmektedir. Gvenlik kayglanln tesinde, ksa vadede getiri ihtimali olmayan bylesi devasa bir maliyeti ran konusunda gze alp alamayaca tartmaldr.

Bilindii gibi, Muhammed el-Baradey ve Uluslararas Atom Enerjisi Ajans (UAEA), nkleer silahlanl yaygnlamasn nleme ynnde gstermi olduklar abalarndan dolay 2005 ylnda Nobel Bar dl'ne layk grlmtr. Bu da kurumun prestijini ve gvenilirliini artrmtr. UAEA bir takm karlar iin gvenilirliini riske atmak istememektedir. ran'da Natanz ve Arak tesislerinin ortaya kmasndan bu yana yaanan nkleer kriz srecinde belki de en tutarl ve ilkeli davranan taraf UAEA olmutur. UAEA yetkilileri ellerindeki objektif veriler ve bu verilerden yaptklar karmlar haricinde krizi krkleyebilecek speklasyonlardan daima kanmlardr. Salad teknik bilgi ve nerilerin tesinde anlamazln birincil taraf gibi grnmekten kanmlardr. Bu tavr zaman zaman iki tarafn da beklentilerini karlamaktan uzak gibi grnse de mzakereler srecinde

364

oynayabilecei

rol

asndan

nemlidir.

Blge

lkelerinin

UAEAy

desteklemeleri faydalarna olacaktr.

ABD, diplomasi harici olarak, seici ekonomik ve siyasi yaptrmlar rejiminin devreye sokulmas, nokta vuruu operasyonuyla rann nkleer tesislerinin havadan bombalanmas, hesaplarn dondurulmas ve BM Gvenlik konseyinde ran aleyhine kararlar karlmas, snrl (zaman ve blge asndan) askeri mdahale gibi seeneklerden herhangi bir tanesini veya birkan uygulamaya koyabilir. ABD asndan asl nemli olan ran'n yapsn yok etmekten ziyade ran' rejim deiikliine neden olabilecek bir srece sokmaktr. Bu adan daha etkili bir siyaset Irak'ta olduu gibi uluslararas izolasyonu salamak, ran' siyasi ve ekonomik bir yalnzla itmek olacaktr. Bir ambargo rejimini ran'a uygulamak zor gzkmektedir nk Saddam'a kar uluslararas kamuoyunda duyulan tepkinin ayns u anda ran iin sz konusu deildir. Belki de ABD'nin u an iin yapmas beklenen Ahmedinecadn da katklaryla gerginlii trmandrmak ve kar taraf hata yapmaya zorlamaktr. Bu sinir harbinden iki taraf da galip kamayabilir ama ran bu snav gerekli hamlelerle scak atma haricindeki herhangi bir opsiyonla verebilirse uzun vadede blgede etkinliini artracaktr.

Nokta vuruu eklinde bombalama ran'n nkleer almalarn bir sre erteleyebilir ve ran'a ciddi bir korku verebilir fakat halkn rejime olan balln ve Amerika'ya olan dmanln artracaktr. Byle bir saldrya ran tarafndan dorudan ve dolayl tepkiler beklenmelidir. Hava operasyonu Amerika'ya uluslararas ortamda baz skntlar da yaratabilecektir. ABD iin asl sorun snrl bir saldrnn byk ihtimalle hedefine ulaamayacak olmasdr. ABD nkleer veya biyolojik silah kullanarak ran nkleer altyapsnn daha sonra yenilenme ihtimalini ortadan kaldrmak isteyebilir. Bunun dnda alanda bulunan bilim adamlar ve aratrmaclar yok etmek isteyebilir. Ancak byle bir operasyon sonras ran'n tm gcn kitle imha silahlar edinmeye younlatracan sylemek hi yanl bir tahmin olmayacaktr. Byle bir operasyondan srail'in ve Ortadou'daki Amerikan karlarnn nemli lde zarar grmesi kanlmazdr. Krfezde tanker

365

trafiinin durmas ve Suudi Arabistan ve dier Arap emirliklerindeki rafinerilerin ran tarafndan vurulmasnn gndeme gelmesi ise dnya ekonomisinde de kaotik bir durum yaratacaktr.

Irak igalinde beklenen baarnn elde edilememi olmas banda gelmektedir.

ran'a

yaplabilecek geni kapsaml bir operasyonu zorlatracak temel nedenlerin

Bunun yannda, ABDnin en byk hatalarndan birisi, Irak iindeki ran ok ge fark etmesidir. Tabiri caizse ABDnin yanl hesab Badattan dnmektedir. Iraktaki dengelerin nemli paralarndan biri olan iilerin ran ile ilikileri, ABDnin Iraktaki hedeflerine ulamasna engel olmaktadr. Baas ynetiminin taban olan Snnileri iktidardan uzaklatrarak iileri etkin klmaya alan ABD, bir yandan da rann deirmenine su tadn ok ge fark etmitir. ABDnin Irak gal etmesinin ardndan, Irak, ABD ile ran arasndaki ekimenin en nemli alanlarndan birisi olmutur. 1979 ran slam Devriminin ardndan rann ABDyi Byk eytan ilan etmesiyle balayan, son olarak nkleer kriz ile doruk noktasna ulaan bu ekime, imdi Irak topraklar zerinde, hem siyasi hem sosyal hem de ekonomik adan devam etmektedir.

Irak'n igalinde oluturulan snrl koalisyonun dalyor olmas muhtemel bir ran bir operasyonu gstergesi iin istekli kabul katlmclarn edilebilir. Irak pek ile fazla ran olmayacann olarak

karlatrldnda ran'n corafi alannn Irak'tan ok daha geni olduu ve Irak'tan daha gelimi bir askeri altyapya sahip olduu grlecektir. Rejim kart gruplar mobilize etmek kolay deildir. bir faktr olarak grlmektedir. Ambargo konusunda uluslararas bir uzlamn olmamas da Amerika'nn iini zorlatrabilecek ayr

Bata Ortadou olmak zere, btn dnyann yakndan izledii Irak mcadelesinin nde gelen belirleyicilerinden bir tanesi, rann Irak zerindeki etkisidir. ran etkisinin artmas ABDnin Iraktaki manevra alann birok

366

adan daraltt gibi, Washington hkmetinin blgedeki mttefikleri olan Krtleri araclyla oluturduu bask da zaman zaman zorlamaktadr. Bir anlamda ABD ve yapmaktadr (Cumhuriyet Strateji; 19 Haziran 2006, s:6). rann elini ran, Irak zerinde bilek grei

ran'a askeri mdahale ile rejimin zayflatlmas konusunda ykc olmayan darbelerin ran rejimini glendirecei sylenebilir. ran'da u anda rejim deiiklii ve toplumsal ayaklanma arzulayan bir kitlenin olduu iddia edilemez. Amerika ve Avrupa'da bulunan rejim kartlarna dayanarak rejim kart bir ayaklanma balatlamaz. Muhtemel bir askeri operasyon sonras rejim muhaliflerinin de Amerika'dan uzaklama ihtimalleri olduka fazladr. ran'da Irak'ta olduu gibi rejim yanllar belirli alanlarda toplanm deillerdir, bu adan rejim muhaliflerini harekete geirmek hi de kolay olmayacaktr.

ran'a kar yaplabilecek bir askeri mdahaleden en olumsuz etkilenecek byk gler phesiz petrol ihtiyacnn nemli bir ksmm krfez blgesinden salayan in, Avrupa lkeleri ve Japonya'dr. Petroln yan sra bu lkelerin ran'la nemli ticari ilikileri vardr. Yalnzca in artan petrol ihtiyacnn yzde 17'lik ksmn ran'dan karlamaktadr. Son olarak Rusya'nn Ukrayna'nn doalgazn kesmesinden tedirginlik duyan Avrupa lkeleri de doal gaz ihtiyalar iin ran gibi alternatif bir kayna gndemlerinde tutmaktadrlar. Bu adan ABD'nin ambargo ve askeri mdahale giriimlerinin savunucusu yok gibidir. Nkleer teknoloji ve silahlara sahip olmann ran'n hakk olduunu syleyen Suriye'nin ise gerek bir sava durumunda nasl bir strateji izleyecei bilinmemektedir.

slam lkeleri arasnda nkleer silahlara sahip tek lke Pakistan'dr ve Pakistan muhtemel bir Amerikan operasyonundan rahatszlk duyacaktr. Zira bu konudaki kayglarn Pakistan resmi uzun kanallardan vadede dile sorun getirmekten yaamak ekinmemektedirler. istememektedirler.

367

rdnl yetkililer de prensipte ran'n nkleer enerjiye sahip olmasna kar kmamaktadrlar. te yandan ran'n blgede ii topluluklar zerinde etkinliini artrmaya balamas rdn' rahatsz etmektedir. rdn blgede istikrarn korunmasna nem vermektedir. Irak igalinden nemli lde rahatszlk duyan rdn benzeri bir krizi ran iin yaamak istememektedir.

Irak ve Afganistan da ran'a askeri mdahaleye kar kmaktadr. Mdahale Irak ve Afganistan'da istikrarszl krkleyecektir. Irakl ii Lider Mukteda es-Sadr 23 Ocak 2006 tarihinde bu konuda bir aklama yapmtr ve "Bana bal Mehdi Ordusu ran'a ynelik bir saldr halinde bu lkenin yannda savaacaktr." eklinde konumutur.

Amerikan mttefiki olan krfezdeki Birleik Arap Emirlikleri, Umman, Katar, Bahreyn, Kuveyt ve Suudi Arabistan ran'n nkleer faaliyetlerinden duyduklar rahatszlklar dile getirmektedirler. Krfez lkeleri, krfez blgesinin nkleer silahlardan tamamen arndrlmasn savunmakta ve bu konuda srail'in de adm atmasn istemektedirler.

Yukarda anlatlanlardan anlalaca gibi, blgedeki tm aktrler ran'a yaplabilecek bir askeri mdahalenin Ortadou'daki mevcut istikrarszl krkleyeceinin farkndadrlar ve Suriyenin dnda tm devletler ran'n nkleer silahlara sahip olmasndan rahatszlk duyduklarn her ortamda belirtmektedirler. Bu konuda bir uzlama vardr ve bu uzla geni kapsaml bir Ortadou istikrar vizyonu oluturma srecinde kullanlmaldr.

AB'nin de ABD'nin yannda bir grnt izdii ortamda Rusya'nn dengeleyici konumu nemlidir, bu adan oklu mzakere ve arabuluculuk srelerinde Rusya'ya den nemli roller vardr. BM Gvenlik Konseyi'nden bir ekonomik ambargo ve baka trl yaptrm kararlarnn kmas Rusya'nn menfaatine olmayacaktr; bu adan Rusya'nn yaptrm konularnda ayak diretmesi beklenebilir. Ancak ABD tarafndan tek tarafl mdahale karar olursa buna ne gibi bir karlk

368

verebilecei ve ABD'ye ciddi ekilde ayak diretip diretemeyecei merak konusuyken Rusya Dileri Bakan Sergei Lavrofun, 16 Mays 2006ta yapt aklama bu hususa bir netlik kazandrmtr: Rusya ve in, ran'a kar g kullanmna zemin hazrlayacak bir BM Gvenlik Konseyi kararn kesinlikle onaylamayacaktr.

Rusyann herkesin arabulucular arasnda deerlendirilmektedir.

ran'n karsnda grnd bir ortamda, dengeleyici bir g rol oynayabilecei

Hzla byyen in ekonomisinin en byk pazar ABD'dir ve in bu pazardaki konumunu tehlikeye sokabilecek giriimlerden azami lde kanmaktadr. Bunun yannda in, ABD'nin Asya'ya yerlemesinden rahatszlk duymaktadr. in, ran nkleer krizinde uluslararas kamuoyunun grlerine ters debilecek bir pozisyon belirlemekten kanmaktadr. Ancak in'in de ran ile iktisadi ve siyasi ilikileri artarak devam etmektedir. inli yetkililer srarla krizin diplomatik yollarla zlmesi konusundaki taleplerini dile getirmekteler ve bu konularda diplomasinin iletilmesi iin sabrl olunmasn sylemektedirler. olduunu vurgulamaktalar. zellikle BM Gvenlik Konseyi yeleri ve Almanya'nn sunduu nerinin zm iin nemli bir frsat

Artan enerji ihtiyac iin istikrarl enerji kaynaklarna ihtiyac olan in'in ran'da kabilecek bir istikrarszlktan honut olmayaca aikardr. Enerji ihtiyacnn tesinde inli firmalar ran'da nemli inaat ihaleleri alm durumdalar. te yandan in'in askeri teknoloji ve silah satm konusunda da ran ile ilikileri gelimektedir.

Irak'ta kendi bana hareket etmenin maliyetini anlam grnen ABD daha nce yaplan hatalardan dolay uluslararas aktrlerle ve organizasyonlarla daha koordineli bir pozisyon almann farkndadr. ABD'nin bu krizi ama konusunda diplomasiye daha fazla arlk vermesi beklenmektedir.

369

Havu ve sopa stratejisi olarak bilinen stratejiye gre kar taraf sadece tehdit etmek ve sopa gstermek ok da fazla anlama yanls olunmadnn bir gstergesidir. ki tarafn da anlamay ekici klacak baz neriler gelitirmesi gerekir. ran iin nkleer silahlara sahip olmak olduka risklidir ve bu sayede ran'n kendini daha gvenli hissedip hissetmeyecei mulaktr. Nkleer silahlara sahip olmamann ekici hale gelmesi gerekmektedir. ran kendini her taraftan kuatlm hissetmektedir. Irak'ta bulunan 150 bin Amerikan askeri, srail, Afganistan, ncirlik, Krfez emirliklerinin de yar Amerikan ss konumunda olmas ran'n gvensizlik hissini krkleyen faktrlerdir. ran' nkleer stratejisinden alkoyabilmek iin gvenlii konusunda somut bir takm nerilerde bulunulmas gerekmektedir. Bu neriler mzakere srecinde taraflarca veya arabulucular tarafndan dile getirilmek zorundadr. ran kendini tehdit altnda hissetmeye devam ettii srece blge istikrarn tehdit etmeye devam edecektir.

Gerekte halihazrdaki krizin scak atmaya dnmesinden en fazla etkilenecek olan taraf ran olacaktr ve bu adan ran'n bu oyunda hassas dengeleri gz nnde bulundurarak hata yapmaktan kanmas gerekmektedir. Uzmanlara gre ran diplomasisi ihtiyat elden brakmayacak, zaman zaman uluslararas aktrlerle irtibata geerek gerginlii azaltmaya alacaktr. Zamana yaylm bir diplomatik sre ran iin belli bal kazanmlar salayacaktr.

ran'a yaplabilecek snrl veya geni kapsaml bir operasyondan sonra taraflarn hibiri kendini daha nce olduundan daha gvende hissetmeyecektir. Bundan dolay saldr seenei gvenlik argman iin tatmin edici bir aklama deildir. Byle bir saldrdan sonra terr faaliyetlerinin hz kazanmas beklenebilir. Bir operasyonun hem maddi hem de stratejik maliyeti olduka fazla olacaktr ve bu maliyetin ounluu ksa vadede denecektir, getirisi de ancak uzun vadeli ABD kresel stratejisine katklaryla ilgilidir. Scak atma ve saldrnn istikrara herhangi bir katks olmayacaktr.

370

ran kendini tehdit altnda hissetmeye devam ettii srece blge istikrann tehdit edecek giriimlerde bulunacaktr. Olas bir operasyonun askeri ve siyasi maliyeti ABD asndan tahminlerin ok zerinde kabilir. Kitle imha silahlarnn yaylmasn nlemek, ibirlii ve karlkl gven ancak tedbir alnmasyla salanabilir.

Sonu itibariyle bu krizin zlmesi iin hem rann iin ciddiyetinin farkna varmas ve tehdidin boyutlarn hesaplamasna, hem de ABDnin caydrclk adna yapmaya alt giriimlerinin etki ve sonularn dikkate alarak snrlar doru belirlemesine ihtiya olduu sylenebilir. Ancak byle bir tabloda diyalog seenei olmazsa olmaz bir unsur olarak kendisini gstermeye balayacaktr. Geri diyalog seeneinin tek zm olduu son bir yldr tm dnyada dile getirilmekte ancak krizin iki taraf olan ABD ve rann henz bu seenein ciddiyetinin farkna yeterince varmadklar ortadadr. Yukarda da belirtildii gibi ran, bana bir ey yapamazlar psikolojisinden tam olarak kurtulmad, ABD de programn durdurmazsan sonularna sen katlanrsn syleminden vazgemedii srece iki lkenin karlkl diyalogu iin gerekli ortam olumayacaktr.

ABDnin mevcut durumda ran keye sktrmaya alt ve bahsi geen giriimleri bu amala yapt sylenebilir. Askeri seenek kkna gelince; sahip olduu teknolojik, askeri ve ekonomik stnlk gz nnde bulundurulunca ABDnin rana saldrp saldramayacan sorgulamak anlamsz olur. Ancak kar-maliyet hesaplamas yapldnda bylesi bir giriimin ne kadar mantkl olaca tartlabilir ki bu senaryoda mantktan uzak grnmektedir. rann Iraka nazaran birka kat daha gl bir rakip olmas ve bir takm stratejik zelliklere sahip olmas nedeniyle ABDnin bylesi bir maceraya atlmasn birok evre anlamsz bulmaktadr (EK NC , http://www.usakgundem.com/yazarlar.php? id=701&type=17)

371

4.3.

ABD rana Askeri Mdahalede Bulunursa

Trkiyeye Etkileri Neler Olabilir?

Trkiye'nin ran ile ilgili temel tarihsel endiesi deimemitir: Krt faktr. ran'a yaplacak her trl ambargo/harekat ve ran rejiminin i ve d yollarla destabilize edilmesi Krt milliyetiliine yarayacak ve hele Kuzey Irak faktr de hesaba katldnda bir Krt devleti kurulmas ihtimalini kuvvetlendirecektir (SETA ran Dosyas, Temmuz 2006, s:5).

ran'n

nkleer

silahlara

sahip

olmas

Trkiye'nin

stratejik

karlarna aykrdr. Ayn ekilde

ran'da kabilecek kapsaml bir

istikrarszlk ve ran'n igali veya ran'a kar bir ekonomik ambargo da Trkiye'nin karlarna terstir. Trkiye Irak rnei ve tecrbesinden sonra blgede bir ran sorunu ve akabinde Amerikan harekat sonras oluacak yeni bir istikrarszlk ve kargaa istememektedir.

Trk d politikasnn gerek geleneksel gerekse mevcut parametreleriyle dnldnde, ABD'nin mevcut ran politikas ve muhtemel eylemleri her bakmdan Trkiye'nin zararna sonular douracaktr.

Bundan sonraki dnemde de diplomasi ve mzakere sreleri giderek nem kazanacaktr. ran'a kar ekonomik ve askeri mdahaleye kar olan Trkiye, mzakere srelerinin salkl ve yapc bir ekilde ilerlemesi iin aba gstermek zorundadr. Nkleer krizin mzakere yoluyla almas, Trkiye dahil btn taraflarn lehinedir (SETA ran Dosyas, Temmuz 2006, s:30).

Ortadou'nun temel direi ran, Msr ve Trkiye'dir. Bu aktrden birinin siyasal yapsnn kmesi, snrlarn mulaklat Ortadou'daki yapnn ngrlemeyecek bir ekilde deimesine neden olacaktr. Byle bir krlmann ufak apl dzenlemelerle normallemesi mmkn grnmemektedir. ran Trkiye ile birlikte Ortadou'da devlet geleneine sahip iki temel aktrden biridir. ran'n siyasal yapsnda yaanabilecek bir

372

deiimin Irak igalinden daha uzun vadeli bir etkisi olmas beklenmektedir. Bundan en fazla etkilenecek blge aktr Trkiye'dir. Bush ynetimi " ran' tehdit etmek iin btn seenekler gndemimizde" dese de, Amerikal yetkililer Ortadou'yu yeniden yaplandrma ran'n topyekun igali muhtemel seenekler arasnda grnmemektedir. stratejileri erevesinde ran'n igali konusunda irade gsterebilirler ama byle bir operasyonu sonulandrmak iin yeterli imkanlar mevcut deildir. Topyekun igal haricindeki askeri seeneklerin tm bir sre daha Amerika'nn gndeminde tartlacak gibi gzkmektedir (SETA ran Dosyas, Temmuz 2006, s:32).

Kitle imha silahlarnn yaylmasn nlemek, ibirlii ve karlkl gven artrc nlemlerin alnmasyla salanabilir. Tehdit ve g kullanmnn bu konuda etkili olmayaca daha nce baka rneklerde de grlmtr ve ayn hata ran konusunda tekrarlanmamaldr. Ambargo, izolasyon ve ekonomik yaptrmlarn da kitle imha silahlarn nleme konusunda etkisiz kalabildii daha nce Kuzey Kore rneinde grlmtr. Bu adan ran nkleer sorununda diplomatik seeneklere daha fazla ans tannmaldr. Uluslararas kamuoyu bu konuda tutarl ve uyumlu bir tavr gelitirebilirse bu tm ilgili taraflarca olumlu sonular ortaya koyacaktr. Irak konusunda olduu gibi ran krizinde de Trkiye blgesel merkez lke olma konumundadr. Trkiye'nin bu krizde yapc bir rol oynayabilmesi iin iki tarafla da dengeli bir ekilde iliki kurmas gerekmektedir. ran'n nkleer silahlar edinmesi, ran'a ambargo uygulanmas ve ran'a yaplacak bir askeri mdahalenin Trkiye'ye maliyeti olduka fazla olacaktr, bu adan blgede istikrara katkda bulunabilecek tm faaliyetler ayn zamanda Trkiye'nin de menfaatinedir. Taraflardan bir tanesi Trkiye'nin mttefiki dieri ise uzun zamandr geni kapsaml sorun yaamad komusudur.

Trkiye hem bir Amerikan mttefiki hem de son zamanlarda komusu ran ile ilikilerini gelitirmeye alan blge lkesi olarak mzakere srecinde kolaylatrc rol oynayabilir. Sorunun uzlayla sonulanmasnn Trkiye'nin menfaatine olduu iki tarafa da bilinmektedir. ki taraf da sre ierisinde

373

Trkiye'yi kendi taraflarna ekmek veya en azndan kendi pozisyonlaryla ters olmayacak bir pozisyonda tutmak istemektedirler. Taraflar kendi pozisyonlarnda direttike kendi hareket alanlarn ve esnekliklerini yitirmektedirler. Gerginlii artrmak iki tarafn da iine yaramamaktadr, bu adan gerginlii azaltmak iin baz jestlerle iki tarafn ilikilerinde olumlu n admlar atlabilir.

Kresel siyasi aktr olma iddiasndaki bir AB'nin bu konuda suskun kalmas ve belirleyici bir rol oynamaktan uzak durmas dndrcdr. Trkiye nmzdeki dnemde AB ile daha koordineli bir ekilde uzun vadeli bir diyalog vizyonu ortaya koyabilir. Ortadou'da istikrar ve bar Trkiye ve AB'nin ortak karnadr ve askeri gerginlik ve atma syleminden ziyade ekonomik entegrasyon ve siyasi uzla AB'nin ncelii olmaldr (SETA ran Dosyas, Temmuz 2006, 54-55).

Krizin analizinde blge lkelerinin perspektifleri gz ard edilerek yalnzca AB, Rusya ve in gibi kresel aktrlerin kar perspektiflerinden yaklalmaktadr. Irak sava ncesinde de benzer hatalar yaplm ve blgenin gerekleriyle yzleince blgesel etmenlerin nemi anlalmtr.

te yandan Trkiye stratejik planlarn Rusya ve in'in bir ambargo ve mdahaleyi desteklemeyecei varsaym zerinden yapamaz, bu yzden her trl senaryo gndemde tutulmaldr. Krizin barl zmnn en ok Trkiye'nin iine yarayaca unutulmamaldr. Bundan dolay Trkiye drst ve iki tarafa da eit mesafeli grnmek durumundadr. Trkiye'nin bu konuda ikircikli oynamamas ve her iki tarafa da net mesajlar vermesi gerekmektedir. Trkiye'nin karna olan ey mttefikimizle komumuzun belli kontroll gerginlik siyasetini diplomatik yollarla srdrmesidir. Trkiye bu konuda da yapc bir inisiyatif alrsa AB'nin Ortadou diyalogu konusundaki kilit roln de pekitirmi olacaktr.

ran'a yaplabilecek bir askeri operasyon Trkiye asndan da birok riskler tamaktadr. rann sava alanna dnmesi Trkiye'yi bu konuda

374

birincil derecede mdahil konumuna getirebilir ve bu ise Trk- ran ilikilerini gerginlie srkleyebilir. Byle bir tavrn dourabilecei gven tahribatn gidermek Trkiye ve ran asndan kolay olmayacaktr. Trkiye ABD ilikileri de byle bir kriz sonucu belirsiz bir srece girebilir. Trkiye'nin ABD'den uluslararas rgtlerle koordineli ekilde hareket etmesini talep etmesi ve bu erevede yardma hazr olduunu belirtmesi daha tutarl bir strateji olacaktr.

ABDnin rana mdahale etmesi durumda btn dengeleri bozacak olan konu dnya ekonomisidir. Petrol fiyatlarnn mthi art AB lkelerini ABD'den daha fazla etkileyecektir, nk Avrupa lkelerinin enerji konusunda Ortadou'ya bamll ok daha fazladr. Doalgaz konusunda da Avrupa lkeleri Rusya'ya bamllklarn azaltmak istemektedirler. Bilindii gibi ran halen dnyann ikinci en byk doalgaz rezervine sahip lkesidir. AB lkelerinin ekonomilerinin bozulmas ayn zamanda Trkiyenin ekonomisinin de ktye gitmesine sebep olacaktr. Ayn zamanda randa doalgaz temin eden Trkiye, enerji problemi yaayabilecektir.

almann tamamnda ortaya konulmaya allan bir husus daha vardr. O da; rann mttefiklerinin bir sava durumunda sessiz kalmayacaklar ve rann yannda olacaklardr. Bu lkelerin banda baz Avrupa Birlii lkeleri (Fransa-Almanya), Rusya, in gibi gl lkeler gelmektedir. Trkiyenin bu lkelerle olan diplomatik ilikileri de ok nemlidir.

Aslnda rann scak atma alan haline gelmesi durumunda, sadece Ortadouda birtakm etkiler yarataca ngrs ok yanltr. nk ortada bir gerek vardr. O gerek ise; ABDnin rana askeri mdahalede bulunmas sonucunda, dnyann altndan kalklmas ok ama ok zor ekonomik bir buhrana gireceidir. Bundan etkilenecek lkelerden neredeyse tamam rana komu deildir.

Belirgin bir sonucu tahmin etmenin tesinde, beklenmedik etkilerin olabilecei de gz nnde bulundurulmaldr. ran gerek anlamda nkleer silah sahibi ise ve bunlar kullanmak durumunda kalrsa ne olur? te bunun

375

cevabn vermek kolay deildir. Nkleer silah kullanlmas durumunda bunun biyolojik etkilerinden zarar grecek lkelerin banda Trkiye gelmektedir.

Trkiye- ran ilikilerinin anlatld blmde belirtildii gibi, son ikiyz yllk tarihsel srete, rann Rusya/SSCBnin kontrolne girmesi, bu lke tarafndan igal ya da destabilize edilmesi ihtimali Trkiye bakmndan her zaman ciddi bir endie kayna olmutur. Bu bakmdan gerek 1.Dnya Sava sonrasnda, gerek 2.Dnya Sava srasnda ve gereksek ran slam Devrimi srasnda olsun Trkiye rann kargaala derek paralanmasndan ya da Sovyetler Birlii tarafndan igale uramasndan (veya Sovyetler Birlii'nin uydusu haline gelmesinden) ciddi kayg duymu ve ran'a kar politikalarn bu kayglar nda belirlemitir.

rann ABD tarafndan igal edilmesi sz konusu olursa Trkiyenin olaya bu perspektiften bakmas gerekebilir. Yani zamannda Rus tehdidinden dolay byle bir hal tarz belirlenmise, gnmzde de ABDnin blgedeki askeri varl bir tehdit olarak alglanabilmeli ve ilerisi iin gerekli nlemler alnmaldr. Bilindii gibi ABD 2003 ylnda Iraka mdahalesiyle Krfez Blgesinin merkezine hem askeri hem de siyasi olarak yerlemitir. ran igal ettiini ve baarl olduunu dnelim. Burada akla gelen soru udur: asl evrelenen Trkiye deil midir? Bunun milli gvenliimize ynelik yan etkileri hi mi yoktur?

ABDnin Iraka mdahalesi sonras, Irakta glenen Krt gruplarn devlet kurma tehlikesinin Suriye ile birlikte ran da etkilemesi, ABDnin blgede oluturmaya alt bask beklenmedik sonulara sebep olabilir. rana mdahale edildii takdirde deiik etnik gruplarn Trkiye snrna ylmalar da byk bir problem oluturacaktr. rann kuzeyinde yaayan Azerilerin umutsuz bir durumda savatan zarar grmemek iin lkelerini terk etmeleri ve Trkiye snrna gelmeleri sz konusu olabilir.

ABDnin

rana askeri mdahalede bulunmasnn gerekten zor

olduunu syleyenler ounluktadr. Bunu yapt takdirde btn dnya

376

lkelerinin zor gnler yaayaca bir gerektir. Trkiyenin byle zor gnler yaamamas iin her senaryoyu gz nnde bulundurmas ve hazr olmas gerekmektedir.

ran topraklarna decek ilk bomba 3. Dnya Savann da balangc olacaktr. Bunun ne demek olduunu belki imdi alglamayanlar olabilir ancak ilk iki dnya savandan ok ama ok kt sonular dourabilecek bir yapda olaca kesindir. Her anlamda gelien sava teknolojileri daha ykcdr. rann igal edilmesi sz konusu olursa gelimi silahlar kullanlacaktr. Bu durumda ise kt amal radikal gruplarn frsattan istifade ederek randa mevcut olduu sylenen bu silahlar ele geirmeleri mmkn olabilecektir. Trkiyeye kar bu silahlar kullanlabilir. Bunun iin de hazrlkl olmak gerekmektedir.

Yukarda anlatlanlardan anlalaca zere, Trkiye'nin ran nkleer sorunu ve Ortadou'daki dier sorunlarla ilgili aktif inisiyatif almas ve bu konuda kendi gndemini oluturmas doal hakk ve sorumluluudur.

4.4.

Senaryolar

almann bu blmnde ABD- ran gerginliinin geleceine ilikin senaryolar/stratejik ngrler kurgulanacaktr. Burada en nemli ama; ilem sresinde beklenmedik durumlarla karlalmas durumunda yeni olgulara ok hzl bir ekilde allmas ve gvenlii zafiyete drmeyecek ekilde hareket edilmesidir.

Halihazrdaki ran nkleer krizi sonras Ortadou gvenliine ilikin retilecek alternatif senaryolarn merkezinde tabii ki Trkiye bulunacaktr.

Bu arada kurgulanan senaryolarn hibir kurum, kurulu, grup veya kiiye ait resmi gr olamayaca akldan kartlmamaldr.

377

4.4.1. yimser Senaryolar

4.4.1.1. Ksa Vadede yimser Senaryo (2010)

ABD, Ortadounun hakimi olma projesinin tahmin ettii kadar kolay olmadn kabullenmitir. Rusya ile yaad souk sava henz bitmiken AB ile yeni bir souk savan iine girilmesinin ar faturalar olacan deerlendirmi ve ran nkleer krizinin zlmesinde AB, Rusya ve inin tavsiyelerine kulak vermitir. 2008 yl Nisan aynda inin Bakenti Pekinde bir zirve dzenlenmi ve rann istedii gvenlik taahhtleri bizzat ABD tarafndan verilmitir. UAEK tarafndan randaki btn nkleer alma merkezleri incelenmi, nkleer silah retildii tespit edilen santraller tasfiye edilmitir.

Krizin en zararsz bir ekilde atlatlmasndan dolay herhangi bir ekonomik zarara uramayan dnya lkeleri, zellikle ABDnin bu yolu tercih etmesini takdirle karlamlardr.

Trkiye, Pekinde icra edilen zirvede kendisine danlan bir lke olmutur. Bunun kazandrdklar ile Ortadouda siyasi ve askeri gelimeleri ynlendirmeye devam etmektedir.

4.4.1.2. Orta Vadede yimser Senaryo (2020)

ABDnin Ortadoudaki askeri varln tamamen geri ekmi olmas, blge devletleri tarafndan ok iyi deerlendirilmi, Trkiyenin nderlik ettii Ortadou Bar Gc kurulmu ve bata Irak olmak zere dier sorunlu blgelerde etkin varln btn dnyaya kabul ettirmitir. ran nkleer silah retme hrsndan vazgemi, Iraktaki Krtler bir devlet kurma hayalini terk etmi ve blge halklar ile sosyal/ekonomik ilikiler kurmay yelemilerdir.

378

2015 ylnda nkleer enerji santrallerini, uluslar aras denetim mekanizmalar nezaretinde yeniden yaplandran ran halihazrda ulusal enerji ihtiyacnn % 35ini nkleer enerjiden karlamaktadr.

Trkiyenin de nkleer enerjiden istifade ediyor olmas, blge lkeleri tarafndan takdirle karlanmakta ve en ksa zamanda kendi ihtiyalarn karlayabilecekleri kk nkleer santraller kurmay planlamaktadrlar.

Ortadouda bar ortamnn idamesi iin elinden gelen gayreti gsteren Trkiye, ABD tarafndan stratejik ortak olarak grlmekte, blgede nemli bir aktr olduu, ABD ve dier gl lkeler tarafndan kabul edilmektedir.

4.4.1.3. Uzun Vadede yimser Senaryo (2030)

ABD- ran gerginlii uzun zaman devam etmitir. 2015 ylnda ranl yneticiler bir aklama yapmlar ve sahip olduklar nkleer silahlar sadece gvenliklerini salamak maksadyla elde bulunduracaklarn dnya kamuoyuna duyurmulardr.

ABnin genilemesinden ve 2020li yllardan sonra ran ile ekonomik ilikilerini salamlatrmasndan sonra blgenin yaps tamamen deimitir. Trkiye halihazrda rnek lkedir. Sosyal ve hukuk devleti olan, Atatrk ilke ve inklaplarna sadk olmann verdii gvenle gelecee salkla bakan Trkiye, komusu ran tarafndan da rnek alnmaktadr. Yurtta Bar, Dnyada Bar inanc dorultusunda, iki sper g olan ABD ve ABnin blgeye ynelik politikalarn Trkiye nermekte ve ngrlerinde baarl olmaktadr.

Ortadou petrollerinin byk bir ounluuna sahip olan ran, ABD ile bir anlama yapm, bu dorultuda ABD- ran ilikileri sadece ekonomik boyutta kalmtr. ABD, Arap lkeleri ile olan ilikilerine benzer ekilde, ran ile ilikilerini ekonomik dzeyde kontrol altnda tutmaya almaktadr.

379

ok byk olmamakla beraber baz problemlerle karlalsa da, blgede sz sahibi olan Trkiyenin ngrleri dorultusunda bu problemler halledilmektedir.

Trkiye tarafndan, zellikle terrist faaliyette bulunan btn giriimler sndrlm, Ortadou barna bylelikle katkda bulunulmutur.

4.4.2. Ktmser Senaryolar

4.4.2.1. Ksa Vadede Ktmser Senaryo (2010)

2008 ylnn Ocak aynda, ABD rana askeri mdahalede bulunmutur. Bu kapsamda ncelikli olarak uzun menzilli balistik fzeler kullanlm ve ardndan uaklarla hava saldrlar gerekletirilmitir. ran ilk 48 saat hibir ekilde cevap vermemitir. Daha sonra ise ok enteresan bir olay meydana gelmitir. Basra Krfezinde bulunan ABD uak gemisine bir Rus ua tarafndan 2 adet gdml mermi atlm ve uak gemisi batmtr. Bunun zerine ABD, saldrlara son verdiini tm dnyaya aklamtr.

Aradan 2 yl gemesine ramen ne ABD amalarna ulaabilmi ne de ran sahip olduunu iddia ettii gelimi silahlar kullanmtr.

ABD, karsnda hangi lkelerin ibirlii ierisinde olduunu bizzat tecrbe etmitir.

Saldrnn ardndan meydana gelen ekonomik kriz btn dnya lkelerini etkilemi, yerel borsalar alt st olmutur.

Krizi en iyi yneten lkelerden birisi olan Trkiye dahi ekonomik olarak zor gnler yaamtr.

380

4.4.2.2. Orta Vadede Ktmser Senaryo (2020)

ABDnin 2008in Mart ay ortalarnda

rana askeri mdahalede

bulunmas sonucunda dnya ekonomisi iinden klmaz bir hal almtr.

Ekonomik kriz neticesinde bata AB olmak zere, Rusya, in ve Japonya byk zararlar grmlerdir. Ayn zamanda ABDnin Iraktaki durum henz bir netlik kazanmadan rana mdahalede bulunmas ekonomisinin zor duruma girmesine sebep olmutur.

2008 Aralk aynda rann sahip olduu ve nkleer silah rettii iddia edilen santraller tamamen imha edilmitir. Ocak 2009da AB tarafndan ABDye bir nota verilmi, ngilterenin arabuluculuunda Pariste bir grme yaplm ama sonu alnamamtr. ABD, Ortadouda btn terr kaynaklarn kurutmak amacyla askeri harekata devam edeceini bildirmitir. Ortadouyu istedii ekle sokmakta kararl olduunu aklayan ABD yneticileri hibir teklife olumlu yaklamamakta ve bu iin sonuna kadar devam ettirileceini sylemektedirler.

26 Haziran 2009da, ekonomik olarak ok zor durumda kalan AB yesi lkelerden Fransa ve Almanya ortak bir karar almlar ve ABDnin derhal askeri mdahaleye son vermesini tekrarlamlardr. ABDnin yant ise yine olumsuz olmutur.

ABye yn veren Fransa ve Almanya derhal Rusya ile bir anlama yapm, bu anlama gerei rann petrol ihra ettii lkelere herhangi bir zarar gelmesi durumunda rann yannda yer alnaca imza edilmitir.

rann nkleer santrallerinden sonra petrol kuyularnn da ABD tarafndan bombalanmas, AB bata olmak zere, Rusya ve ini ileden karm, Temmuz 2009un ilk gn Rusya, ran topraklarna asker sokmu ve ardndan uzun menzilli fzelerle Basra Krfezinde bulunan ABD donanmasna saldrmtr. Bu scak atma neticesinde her iki taraf ok

381

ypranm

ve

aralarnda

askeri

saldrlara

son

veren

bir

anlama

imzalanmtr.

Halihazrda ABD,

rana mdahalesi sonucunda petrol ihtiyacn

karlayamayan ve byk zarar gren AB yesi lkelere ve dier etkilenen lkelere tazminat demektedir.

Trkiyenin rana askeri mdahalede bulunulmas srecinde tarafsz kalmas ok byk bir avantaj salam ve doalgaz kesintisinden tr grd zarar da ABD tarafndan karlanmaya balanmtr.

4.4.2.3. Uzun Vadede Ktmser Senaryo (2030)

ABD 2008 Kasmnda rana askeri mdahalede bulunmu ve tam ay sren saldrlar sonucunda ran yerle bir edilmitir. Fakat nkleer balk tad iddia edilen 35 adet uzun menzilli balistik fzenin kt niyetli radikal gruplar tarafndan ok iyi bir ekilde sakland ve bunlarn ABD tarafndan imha edilemedii bildirilmitir.

2015 ylnda ABDnin uydu muhaberesini salayan 4 adet ok nemli uydusu, karlan nkleer balkl fzelerin modifiye edilmi olarak frlatlmas sonucu uzayda imha edilmitir. Bu esnada ABDnin askeri imkan ve kabiliyetleri zaafa uram, Rus askeri makamlar ABDye sava ilan etmilerdir. ABnin de desteklediini aklad bu durum sonucunda, ABDnin Basra Krfezindeki gemileri batrlm, Irak ve Afganistandaki ABD askerleri esir alnmtr.

Trkiyenin kendi taraflarnda olmasna alan Rusya ve AB yesi Fransa, bu nerilerini Trkiyeye iletmiler ancak olumsuz yant almlardr.

ABDnin ktalararas sava iin hazrlad fzeler nce Paris ve Berlin, daha sonra Moskova semalarnda grlm, birok stratejik nokta isabet almtr.

382

Nihayetinde sava 2020 ylna kadar devam etmi, 350 milyonu akn insan hayatn kaybetmi daha da fazlas yara almtr.

ABD maruz kald asimetrik saldrlar sonucunda zor duruma dmtr.

2025 ylnda ise Amerika ktasnda yaayan insanlar alk problemi ile kar karya kalmlardr. Ortadounun da enkaz halde olmasndan dolay bata Trkiye olmak zere btn blge lkeleri zor gnler yaamaktadr.

4.4.3. Senaryolarn Deerlendirilmesi

Aklanan senaryolarn balklarndan da anlalaca zere, her iki durumda da yani iyimser veya ktmser olunduunda da, iki u nokta ortaya konulmutur. yimser senaryo tm tedbirlerin alnmas ve ou hadisenin olumlu gelimesi durumunda ortaya kabilecek tablolar, ktmser senaryo ise gerekenlerin yaplmamas sonucunda oluabilecek durumu tasvir etmeye almaktadr.

Senaryolarn tamamnda Trkiye scak atmann dndadr. Komu bir lke olan rann iinde olduu bir savaa mdahil olmann ne gibi sonular dourabileceini tahmin etmek zordur. Dolaysyla bu derecede kt bir senaryo retilememitir.

Kt senaryolarn hibirisinin gereklememesini arzulamann yannda, Byk nder Mustafa Kemal Atatrkn bizlere emaneti bu gzel vatan toprann gvenliini salama ynnde azimle almamz gerektiini vurgulamakta fayda vardr.

383

5.

SONU VE NER LER

Ortadou ve Orta Asyann kesitii bir yerde bulunan ran, kendine

zg siyasi rejimi ile gnmz dnyasnn en gncel kriz merkezidir. Arap olmayan siyasi kimlii, ii nfusu ve nkleer silahlara sahip olma hrs ran belli ki hep ayn konumda tutacaktr. ok sayda ve ok farkl yapdaki etnik gruplarn bnyesinde bulunduu rann ABDye kar tutumu 1979 ylnda net bir izgiye oturmu ve hala o ekliyle devam etmektedir.

nemli gce sahip olan ancak ABDnin blgedeki varlna itirazn baka ekilde dile getiremeyen belli bal Avrupa lkeleri, son dnemde ran bir arena olarak grmekte ve kullanmaktadrlar. rann ekonomik ibirlii yapt Fransa, Almanya, Rusya ve in gibi lkeler, biraz daha ileri giderek stratejik ortaklk dahi yapmaktadrlar.

Aslnda rann K NC SOUK SAVA dnemi olan gnmzde kendisine biilen roln ne olduunun ortaya konabilmesi ok nemlidir. ABDnin uygulad siyasi ve ekonomik yaptrmlarn etkisini en aza indirebilmek iin, farkl ibirlikleri ierisine girmesi baka trl aklanamaz.

19. yzyl ncesi Avrupada sz sahibi olan gnmz AB yesi Fransa, Almanya, ngiltere; ABDnin her hareketini titizlikle takip etmekte, yapt her hatay hemen dnya kamuoyuna tamaktadr. Iraka mdahale etmeden nce benzer ekilde hareket etmelerine ramen bir anlamda ABD gdmne girmeye mecbur kalmlardr. Ancak rana mdahalenin kesinlikle karsndadrlar. Bahse konu lkelerin muhtemel gayesi; ekonomik felakete sebep olacan deerlendirdikleri ABD- ran atmasn imdilik ertelemek, ileriki safhalarda ise ABDnin bitkin derek kendilerinin dnyada sz sahibi lkeler haline gelmelerini salamaktr.

Blgede ii nfusu ynlendiren ran, halihazrda Irakta devam eden kaostan istifade etmeye almaktadr. Irak her ne kadar ran tarafnda bu ekilde kontrol altnda tutulsa da her an ABDnin tam kontrol altna girebilir

384

ve dnemin ran ve ah gibi uydu bir lke olabilir. Bylelikle ran planlad durumun dnda kalabilir.

ABD, Kafkasya ve Orta Asya lkelerine yakn ilgi duymaktadr. Bu lkeler, bugn bamszlklarn, refah ve gvenliklerini gvence altna almaya almaktadr. ABD, bu lkelerin baarya ulamasn kendi karlarna uygun grmektedir. ABD bu nokta da almaktadr. ran evrelemeye

ran Trklerinin en kalabalk grubunu Azeriler oluturmaktadr. Farslar gibi 25-26 milyon civarnda nfusa sahip olduklar ve ran genel nfusunun asgari % 37-38ini oluturduklar bilinmektedir. Azeri varlnn ksa ve orta vadede rann genel etnik yapsn etkileyecek nemli bir husus olduu deerlendirilmektedir. Her etnik grubun milli bilincinin ykselerek randa ciddi etnik problemler yaratabilecekleri ve bu durumun da en nemli dayanaklar olan dinin zaman iinde zayflamasna sebep olabilecei deerlendirilmektedir.

randa, 1979 slam Devriminden sonra dnyaya gelmi veya bu devrim heyecann yeterince yaamam olan ran genliinin byk bir blm, randa mevcut dini rejime muhaliftir ve yine bu genliin ounluunun, zellikle ehirlerde yaayanlarn dini rejimin yklmasndan yana olduu deerlendirilmektedir.

Dier taraftan, bata AB lkesi olmak zere Rusya Federasyonu ve in Halk Cumhuriyetinin, kresel karlarn dikkate alarak, ABDnin muhtemel bir harekatna kar kaca ve rana destek vererek sorunun grmeler yoluyla zlmesi ynndeki gayretlerine devam edecei deerlendirilmektedir.

rann; Ortadou Bar Srecinde (ODBS) rol oynayan Msr, rdn ve Suudi Arabistan gibi lkeler katnda, Ortadouda barn tesisi asndan nemli bir fikir retemedii veya yol haritas oluturamad grlmektedir. Bu erevede, rann, ODBSde, bar retme veya bar plan gelitirme

385

ynnde nemli bir sz veya konum ya da role sahip olmad ve ileride de olamayaca deerlendirilmektedir. Hatta ODBS faaliyetlerini olumsuz ynde etkileyebilecei deerlendirilmektedir.

ABDnin rana ciddi gzda verme giriimleri elbette nmzdeki dnemde de olacaktr. rann ise gerginlii daha da artracak giriimlerde bulunmamas btn blge lkelerinin menfaatine olacaktr. Bu sre ierisinde Trkiye ve Rusyann arabulucular arasnda dengeleyici bir g rol oynayabilecei deerlendirilmektedir.

Bilindii ve tahmin edilebilecei gibi gerginlii artrmann uzun vadede ok ciddi iktisadi ve siyasi maliyetleri de olacaktr. Petrol fiyatlarnn artmas, gelimekte olan ekonomileri ve in, Japonya ve AE lkeleri gibi aktrleri olumsuz ynde etkileyecektir ve hatta bu lkelerin ekonomik krizle kar karya kalmalar sz konusu olacaktr. Bir saldry mteakip ran'dan beklenen ncelikli hamlelerin banda krfez petrol trafiini aksatmak ve hatta Ortadou'daki dier baz rafinerileri vurmak dahi olabilir. Bunun maliyetini kestirmek olduka gtr. Bu sebepten tr scak atmann engellenmesi iin btn abalar sarf edilmelidir.

Uranyum

zenginletirilmesine

odaklanm

durumda

olan

ran'n

uranyum zenginletirmeyi durdurmas ve bu konuda kalc taahhtler altna girmesi ksa vadede bir rahatlama getirecektir ama sorunun zlmesine ok byk katkda bulunacan sylemek doru deildir.

Bilindii gibi, 2. Dnya Savandan 10 yl sonra Almanya tekrar silahlanm, 40 yl sonra Avrupa birlik olmu, Hiroima'dan 15 yl sonra Japonya ABD'nin en byk mttefiki haline gelmitir. Souk Sava biter bitmez Dou Avrupa Amerikaya snmtr. Oysa 1979'dan 28 yl sonra bugn El Kaide'den Afganistan'a, 11 Eyll'den Irak'a, Filistin'den Lbnan'a hala ran Devrimi'nin etkileriyle mcadele edilmektedir. Bar srecine katkda bulunmaktan ok uzakta bulunan rann eriata dayal ynetim

386

modelinden vazgememesi durumunda da bu etkilerin devam edecei ve blgenin istikrarszlna katkda bulunaca deerlendirilmektedir.

zerinde fikir birliine varabileceimiz konularn en banda ise Trkiye Cumhuriyetinin en ufak derecede Atatrk ilke ve nklaplarndan taviz vermeyecei, bu dorultuda hayatlarn sren btn bireylerimizin, ran bata olmak zere dini kaidelerle ynetilen hibir lkeyi rnek almayacadr.

387

KAYNAKA

1.

Abrahimyan, Yervan, 1378, ran Beyn-e Do nklab: Ner-e Merkez, Tahran.

2.

Adbelli, Bar, 2006, Byk Avrasya Projesi, (ABD, Rusya ve inin Var olma Mcadelesi), IQ Kltr-Yaynclk, stanbul.

3.

Adbelli, Bar, Haziran 2006, inin Kritik ran Karar, Cumhuriyet Strateji, Yl:2, Say: 101, pp.14-15.

4.

Afrasiabi, K., MALEKI A., Winter/Spring 2003, Irans Foreign Policy after 11 September, The Brown Journal of World Affairs, Volume 9, pp.260-266.

5. 6. 7.

Afternoon Daily, 02.06.1998, p.3 Ahmedi, Hamid, 1378, Gom ve Gomiyetder Iran, Tahran. Aka, Erhan, 2004, ABD'nin Trkiye ve Komu lkeler zerindeki Stratejileri, GYTE Yksek Lisans Bitirme Tezi, Gebze.

8.

Akman, Aslhan, Aralk 2005, Azerbaycan-Kadim Corafyann Gen lkesi, lke Yaynclk, stanbul.

9. 10.

Aktel, ABD randa Hatal, , 8 Mays 1997. Aras, Osman Nuri, 2001, Azerbaycann Hazar Ekonomisi ve Stratejisi, DER Yaynlar, stanbul.

11.

Armaolu, Fahir, 1992, 20.yzyl Siyasi Tarihi: 1914-1980, Trkiye Bankas Yaynlar, Ankara.

12.

Ar, Tayyar, 1999, 2000li yllarda Basra Krfezinde G Dengesi, Alfa Yaynlar, stanbul.

13.

Ar, Tayyar, 2005, Gemiten Gnmze Ortadou: Siyaset, Sava ve Diplomasi, Alfa Yaynlar, stanbul.

388

14. 15.

ASAM, 1999, Avrasya Dosyas; ran zel, Cilt: 5, say: 3, Ankara. ASAM, 2001, Avrasya Dosyas; Azerbaycan zel, Cilt: 7, say: 1, Ankara.

16.

ASAM, 2001, Avrasya Dosyas; Trkmenistan zel, Cilt: 7, say: 2, Ankara.

17.

ASAM, 2006, Avrasya Dosyas; Trk Dnyas-in, Cilt: 12, say: 2, Ankara.

18.

ASAM, 2006, Avrasya Dosyas; Trkiye-Ortadou, Cilt: 12, say: 1, Ankara.

19. 20.

Azerbaycan lke Raporu, Austos 1998, GEME. Azerbaycan Yatrm Rehberi, 1997, ABD-Azerbaycan Ticaret Odas, Washington.

21.

Bakhash, S., 1984, The Reing of the Ayatollahs, Basic Boks, New York.

22.

Bal,

dris,

Ortadouda

Sava,

ABD

ve

Trkiye,www.stradigma.com/turkce/ nisan2003/ makale_01.html 23. Balbay, Mustafa, Mart 2006, ran Raporu, Cumhuriyet Kitaplar, stanbul. 24. Bazargan, Mehdi, 1984, Engetab-e Iran Dar Dau Harekat ( ran Devriminin ki Aamas), Daftar-e Nehzat-e Azad, pp.36-42. 25. Blanche, Ed and Lennox, Duncan, 10 March 1999, "Balistic Missile Forces, Shifting Balance", Jane's Defence Weekly , Volume: 031, Issue: 010, pp.60-65. 26. Bozbyk, Arif, Hanc, . Hamit, zdemir, alar, Demirkan, zgr, 2001, Nkleer Silahlar: retimi ve Etkileri", Srekli Tp Eitimi Dergisi (STED), Cilt: 10, Say: 10, Ankara, pp.383-392.

389

27. 28.

BP Annual Report 2005, 2006. Bruce, James, 04 December 1996, Iran's military build-up in Gulf alarms GCC, Jane's Defence Weekly , Volume: 026, Issue 023, pp.13-18.

29.

Brzezinski, Zbigniew, Yaynlar, stanbul.

1998, Byk Satran Tahtas, Sabah

30.

Byman, Daniel, CHUBIN Shahram, EHTESHAM Anoushiravan, GREN Jerrold, 2001, Iran's Security Policy in the Post-revolutionary Era, RAND.

31.

Calabrese, J., 2004, Finding the Fulcrum? Euro-Atlantic Relations and Iran, Middle East Institute Report.

32. 33.

Cami, 1371, Gzete Cerage Rahe Ayende Est, Tahran. Can, Mesut, 1995, ran Silahl Kuvvetleri, Avrasya Dosyas ran zel, lkbahar, Cilt: 2, Say: 1, pp.24-30.

34.

Cankara, Yavuz, 2005, Yeni Oyun: rann Nkleer Politikas, IQ Yaynlar, stanbul.

35.

Chamberlain, Nigel, October 2003, The IAEA and Iran s Nuclear Programme Entirely Legimate or Clandestine Intent?, Number: 45, http://www.basicint.org/pubs/Papers/BP45.htm (14.03.2004)

36.

Chehabi, H.E., 1990, Iranian Politics and Religious Modernism: The Liberation Movement of Iran Under the Shah and Khomeini, Cornell University Pres.

37. 38.

CIA World Factbook, www.cia.gov Clawson, Palrick, July 1997, Iran: Torn by Domestic Disputes, National Defense University, Strategic Forum, No: 124.

39.

CNNTRK, Geniletti.

24 Mays 2007,

IAEA: ran Nkleer Faaliyetlerini

390

40.

Cordesman, H.Anthony, 1993, After The Storm: The Changing Military Balance In The Middle East, Westview Press, USA.

41.

Cordesman, H.Anthony, 21 ubat 2000, Iran and Nuclear Weapons, CSIS.pp.18-25.

42.

Cordesman, H.Anthony, Eyll 2000, Globalism and Regional Security in the Middle East, CSIS.

43.

Cornell, S.E, 2003, Regional Politics in Central Asia: the Changing Roles of Iran, Turkey, Pakistan and China India and Central Asia: Building Linkages in an Age of Tirbulance, New Delhi, SAPRA Foundation.pp.2-8.

44.

Country Analysis Briefs Iran, Kasm 2003, http ://www.eia.doe.gov/emeu/ cabs/iran.pdf

45. 46.

Cumhuriyet Strateji, 19.06.2006. omak, artid=15 Hasret, anghay birlii Tekilatnn Gelecei,

http://www.tasam.org/modules.php?name=Sections&op=viewarticle&

47.

ubuku, Mete, 03 Nisan 2007, http://www.ntvmsnbc.com/news/404418.asp

48.

Darwish, Adel, Alexander, Gregory, 1991, Unholy Babylon: The Secret History of Saddams War, Victor Golancz Ltd., London.

49. 50.

Davutolu, Ahmet, 2001, Stratejik Derinlik, Kre yaynlar, stanbul. Dedeolu, Beril, 2002, Ortadou zerine Notlar, Derin Yaynlar, stanbul.

51. 52.

DE K, Temmuz 2003, ran Ekonomisi ve Trkiye le likileri. Demir, M. Faruk, ubat 2004, Byk Ortadou Vizyonunda Trkiye Rol Alabilir mi?, Yksek Strateji Merkezi, Ankara.

391

53.

Denk, Nevzat, 2002, Gemite ve 21nci Yzylda Savalar, Stratejiler, Harp Akademileri K. Yaynlar, stanbul.

54. 55.

Der Spiegel, 24 Aralk 2005. Deutch, Anthony, Iranian Refugees Condemn Tehran Regime, www.nandotimes.com.

56.

Duran, Daniel, 1974, Uluslararas Petrol Sorunlar, Geliim Yaynlar, stanbul.

57. 58.

Dnya Gndemi Gazetesi, 1017.07.2005. Efegil, Ertan, Stone, Leonard A., 2003, Iran and Turkey in Central Asia Opportinities for Rapprochement in the Post-Cold War Era, Journal of Third World Studies, Volume: 20, No:1., pp.70-75.

59.

Ehteshami, Anoushiravan, July 1996, Iran strives to regain military might: Rearmament drive aims to restore Gulf balance, Janes International Defence Review, Volume 29., pp.20-26.

60.

Ehteshami, Anoushiravan, Tehrans Response to Change, Janes Intelligence Review, The world in conflict 1994 /1995 Yearbook.

61.

Eisenstadt, Michael, Autumn 1999, Living With A Nuclear Iran?, Survival, Military Modle, Volume: 41, No: 3., pp.125-129.

62.

Ekinci, Arzu Celalifer, 27 Mays 2007, http://www.usakgundem.com/yazarlar .php?id=701&type=17.

63.

El-Baradeyin ran Hususundaki Raporunun Tam Metni, 24 May 2007, Baztab News.

64.

Enginsoy, mit, 25.05.2007, http://www.ntvmsnbc.com/news/408905.asp

65.

Ercment, Said Amir, Summer 1987, Shiite Revolution in Iran, Government and Opposition.

slam and the

392

66.

Erdem, E.Amiral T., 2005, ABDnin Byk Ortadou Giriimi ve Trkiye.

67.

Erendil, Muzaffer, 1992, ada Ortadou Olaylar, Genelkurmay Basm Evi, Ankara.

68.

Ersin, Nihat, Nisan 2003, Ortadou Savalarnn Perde Arkas, Gndem Yaynlar.

69.

Ertekin, Blent Aydn, 2005, Amerikann Kreselleen Hakimiyeti ve Saldr Plan, IQ Yaynlar, stanbul.

70.

Fahri, Farideh, January 2001, To Have or not To Have? Irans Domestic Debate On Nuclear Options, Irans Nuclear Weapons Options: Issues and Analysis, The Nixon Center.

71.

Ferdust, Huseyn, 1370, Zuhur ve Sugute Saltanat Pehlevi, Intearat Ettelaat, Tahran.

72.

Fukuyama, Francis, 1992, The End Of The History And The Last Man, Free Press, New York.

73.

Gereksever, Abdlkadir, Ekim 2005, Kayp Kimlik Basra Krfezi, IQ Yaynlar, stanbul.

74.

Gk, Gonca Ouz, 2005, ran'n Blgesel Politikas ve TRK- RAN likileri, GYTE Yksek Lisans Bitirme Tezi, Gebze.

75.

Hadar, Leon T., 1992, Quagmire America in the Middle East, CATO Institue.

76.

Halliday, Fred, ran Devrimi: Eitsiz Gelime ve Dinci Poplizm, (Derleyen) R Serpil, 1992, ran Devrimi Din, Anti Emperyalizm ve Sol, Belge Yaynlar, Birinci Bask, stanbul, pp.10-17.

77.

Hanson, W. Baldwin, 1978, Yarnn Stratejisi, Harp Akademileri Komutanl Yaynlan, stanbul.

393

78.

Haykal, Muhammad Hasanayn, 1982, Iran: The Untold Story, New York: Pantheon.

79.

Herzig, E, March 2004, Regionalism, Iran and Central Asia, International Affairs, pp.500-507.

80.

Hottelet, Richard C., 18 August 1999, Iran Sanctifies Misuse of Power, Christian Science Publishing Society.

81.

Hourani, Albert, 1991, Arap Halklar Tarihi, stanbul.

letiim Yaynlar,

82.

Hunter, S.,

1990,

Iran and the World: Continuity in

Revolutionary Decade, Bloomimgton and Indianapolis, Indiana University Pres. 83. International Herald Tribune, 24 May 2007, Iran's president vows to push ahead with nuclear program after critical UN report. 84. Iran Releases 750 Detained Protesters, 19 July 1999, Associated Press. 85. Irving, Thomas Ballantine, 1992, slam Dnyas (I), Aa Yaynclk, stanbul. 86. Jacoby, Neil H., 1974, Multinational Oil: A Study in Industrial Dynamics, Macmillan Publishing Co., New York. 87. Kanal, Viyolt, 1935, Senet-i udene ran, Nesriye-e Encmen-i Saltanetiye Asiyaye Merkezi, Colaye. 88. Kaplan, Lawrence F., 13.03.2004, lranomok,

http://web7.epnet.com. 89. Karaca, R. Kutay, 2003, Dnyadaki Yeni G in Tek Kutuptan ift Kutuba, IQ Kltr Sanat Yaynclk, stanbul. 90. Kaynak, Mahir, Grses, Emin, 2004, Byk Ortadou Projesi, lk Yaynlar, stanbul.

394

91.

Keddie, N. - Cole J. R., 1986, Shii'ism and Social Protest, Yale University Press, New Haven.

92.

Kekevi, Serkan, Cankara, Yavuz, Bolat, Necip, 2004, Fars Trk Milliyetilii Rekabeti Inda ran ve Blge Gvenliine Muhtemel Etkileri, IV. Trkiyenin Gvenlii Sempozyumu (Tarihten Gnmze D Tehditler), Elaz, pp. 460-465., YEL Sema, 15 Temmuz 2003, Gney Azerbaycan Gerei ve randaki Siyasi Gelimeler, 2023 Dergisi, Say 27, Ankara, pp-54-60.

93.

Kemp, Geoffrey, January 2001, Iran Nuclear Options, Irans Nuclear Weapons Options: Issues and Analysis, The Nixon Center, pp.2-8.

94.

Kona, Gamze Gngrm, Ekim 2003, Ortadou, Orta Asya ve Kesien Yollar, IQ Yaynclk, stanbul.

95.

Ksebalan, Hasan, Eyll 2004, ran ABDnin Hedef Tahtasnda m?, Anlay Aylk Siyaset, Ekonomi, Toplum Dergisi, Say:16, pp.65-72.

96.

Kramer, Heinz, 2001, Avrupa ve Amerika Karsnda Deien Trkiye, Tima Yaynlar, stanbul.

97.

Krkolu, mer, 1972, Trkiyenin Arap Ortadousuna Kar Politikas (19451970), Ankara.

98.

Lelyveld, Michael, Kasm 2001, randan ince Manevralar, M5 Avrasya Savunma ve Strateji, Say:102, pp.100-108.

99.

Lennox, Duncan, June 1998, Irans ballistic missile projects: uncovering the evidence, Janes Intelligence Review , Volume:10, No: 6, pp.20-26.

100. 101.

Lewis Bernard, 2005, Ortadou, Arkada Yaynlar, Ankara. Londrada kan El Sark el Evsafn 21 Nisan 2003 tarihli haberi

395

102. 103. 104.

Manchester Guardian, 17 Mart 1910. Marshall, Philip, 1994, randa Devrim ve Kar Devrim, stanbul. Mcgeary, J. ve arkadalar, 13.03.2004, What Will Make Them Stop?. http://web7.epnet.com,

105.

Medeni, Celaleddin, 1361, Tarihe Siyasi-e Muasere ran? Defter-e ntearat-e slami, Tahran.

106.

Memi Ekrem, Eyll 2002, Kaynayan Kazan: Ortadou, izgi Kitabevi Yaynlar, Konya.

107.

Menashari, David, 1998, Central Asia Meets The Middle East, Frank Cass Pres.

108.

Middle East and Africa, 5 November 1979, Foreign Broadcast Information Service.

109.

Middle East and Africa, 14 February and 15 February 1989, Foreign Broadcast Information Service.

110. 111. 112.

Middle East Quarterly, 1995, Volume: 3. Microsoft Encarta Reference Library 2005. Mizin, Victor, Mart 2004, The Russia-Iran Nuclear Connection and US Policy Options, MERIA Middle East Review of International Affairs, Volume:8, No:1, pp.68-75.

113.

Mogtar, pp.13-21.

Mohammad,

1979,

Barresi-ye

Shoarha-ye

Dauran-e

Enqelab, (Devrim Dneminin Sloganlarna Bak), Ketab-e Jom-e.,

114.

Moshaver, Z., Winter 2003, Revolution, Theocratic Leadership and Irans Foreign Policy: Implications for Iran-EU Relations, The Review of International Affairs, Volume:3, No:2, pp.290-296.

396

115.

Mouffe, Chantal, Mays 1985, Demokrasi ve Yeni Sa, Kriz, NeoLiberalizm ve Reagan Dosyas, Alan Yaynclk.

116.

Msellem,

Talat,

Temmuz

2004,

Msr,

Ortadou

Sistemi

erisinde Trkler ve Araplar, Arap-Trk likilerinin Gelecei, Tima Yaynlar. 117. Near East and South Asia, 19 December 1989, Foreign Broadcast Information Service. 118. 119. 120. Noreng, Qystein, 1998, Petrol ve slam, Sabah Kitaplar, stanbul. NTV, 04.05.2007, http://www.ntvmsnbc.com/news/407048.asp NTV-MSNBC ve Ajanslar, 14.05.2007, http://www.ntvmsnbc.com/news/ 407932.asp 121. Olson, R., 2004, Turkey-Iran Relations 1979-2004, Mazda

Publishers, USA. 122. Ortadou'ya Alan Frsatlar Kaps: ran, Mart-Nisan 2004, SOD Otomotiv Dergisi, Say: 93. 123. Outstanding Issues in lran-lraq Relations, 18 July 1995, Salaam Daily Morning, p.9. 124. zda, mit, K 2003, Cephe lke-Byk Ortadou, Avrasya Dosyas, pp.10-21. 125. Pamir, A.Necdet, 1999, Bak-Ceyhan Boru Hatt, Orta Asya ve Kafkasyada Bitmeyen Oyun, ASAM Yaynlar, Ankara. 126. Quillen, Chris, June 2002, "Iranian Nuclear Weapons Policy: Past, Present, and Possible Future", MERIA Middle East Rewiev of International Affairs, Volume:6, No:2, pp.15-21. 127. Presidents Special Review Board, 1987, The Tower Commission Report, Bantam Books and Times Books, New York.

397

128.

Revolution At A Crossroads Irans Domestic Politics and Regional Ambitions, The Washington Institute for Near East Policy, www.washingtoninstitute.org/pdbssmendexec.html.

129.

RIA NOVOST , 19 March 2007, Iran would be tackled at the beginning of April, Webster, G. Tarpley, 26 March 2007, Operation Bite: April 6th sneak attack by US forces against Iran planned, Russian military sources warn (http://www.peacechicken.com/2007/03/26/ war-on-iran-coming-april6th, 26.03.2007.

130.

RIA NOVOST , 21 March 2007, The Pentagon will attack Iranian military targets.

131.

Riegert, Bernd / DW, 12.02.2007, http://www2.dwworld.de/turkish/politik/ 1.213521.1.html.

132.

Rouleau, Eric, June 1995, "Iran: Paradoxes and Contradiction in a Changing Society," Le Monde Diplomatique.

133. 134.

Sabah-Hrriyet, 29 ubat 2004. Sadri, H., 16.02.1999, An Islamic Perspective on Non-

Allianmainment : Iranian Foreign Policy in Theory and Practice, Journal of Third World Studies, pp.30-36. 135. 136. Sander, Oral, 2003, Siyasi Tarih, mge Kitabevi Yaynlar, stanbul. Saray, M., 1999, Trk ran likileri, Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara. 137. 138. Savunma ve Havaclk Dergisi, 2002, Cilt:16. Savyon, Ayalet, Irans Armament- A Central Element in Establishing Itself a Regional Superpower, Inquiry and Analysis, no:89. 139. SETA (Siyaset, Ekonomi ve Toplum Aratrmalar Vakf), Temmuz 2006, ran Dosyas (Rapor No.ST2-706), Ankara.

398

140.

Schoetzav,

Barbara,

US-Iran

Relations/Vance,

www.fas.org/news/iran/1999/990114-iran/html. 141. Schwarz, Benjamin, Layne, Christopher, Ocak 2002, A New Grand Strategy, Atlantic Monthly. 142. Shahrough Akhavi, 1980, Religion and Politics in Contemporary Iran Albany, New York. 143. Shalom, Stephen R., Ekim 2001, Amerika Birleik Devletleri ve Ortadou: Onlar Bizden Neden Nefret Ediyorlar, 11 Eyll, YKY Yaynlar. 144. 145. Silahl Kuvvetler Dergisi, Ocak 2000, Say 363. Simons, Thomas W., The End of The Cold War?, Macmillan, Basinstoke. 146. S SAV, Austos 2000, Dnyadaki Jeopolitik Ynelimler ve Trkiye. 147. Swietochowski, Tadeusz, 1995, Russia and Azerbaijan, Columbia University Pres, New York. 148. imek, Erdal, Mart 2006, Kod Ad: Pegasus, Neden Kitap, stanbul. 149. Taha, Zeynep, ABDnin Byk Ortadou Giriimi, http://www.ntvmsnbc.com /news/259581. asp? cp1=1 150. 151. Tahran Radyosu Haber Merkezi, 11.04.2004. Tark, Ali, 2002, Fundamentalizmler atmas, Everest Yaynlar, stanbul. 152. Telater, Gkhan, 2005, 21. Yzyln Blgesel ve Global ekim Merkezi, Sandkl, Attila ve Gll, lhan (Der.), Gelecein Sper Gc in ve Uzakdoudaki Entegrasyonlar angay birlii rgt, TASAM Yaynlar, stanbul.

399

153.

The Iranian Revolution: Uneven Development and Religious Populism, Fall/Winter 1982/83, Journal of International Affairs.

154.

Topur, Tuncer, Ekim 2004, Dipsiz Kuyu: Ortadou ve Trkiye, IQ Yaynlar, stanbul.

155.

Trk- ran

likilerinin

Dn,

Bugn

Yarn,

1994,

Harp

Akademileri Komutanl Yaynlar. 156. U.S. Strategy Tries to Isolate Iran, May 1995, Mahjubah, The Islamic Magazine for Women, Volume:14, No:5, pp.4-5. 157. stn, smail Safa, 1999, Humeyni'den Hamaney'e ran slam Cumhuriyeti Ynetim Biimi, Birleik Yaynclk, stanbul. 158. mezsoy, ener, en, amil, 2003, Yeni Dnya Petrol Dzeni ve Krfez Savalar, nklap Yaynlar, stanbul. 159. Waller, Douglas, Beyer Lisa, 08.03.1998, The Message In The Missile, Time, Volume:152, Issue:5, pp.40-48. 160. 161. Wallerstein, Immanuel, 1998, Liberalizmden Sonra, Metis Yaynlar. Weizman, Steve, 31 January 2002, Israeli Minister Urges US to Pressure Russia To Stop Helping Iran develop Nuclear Arms, Associated Press, http: //www.lexisnexis.com 162. Yalazan, Talat, Austos 1985, Ortadou Petrolleri ve Trkiye, Gncel Konular, pp.108-115. 163. Yerasimos, Stefanos, 1994, Milliyetler ve Snrlar, letiim Yaynlar, stanbul. 164. 165. Yergin, Daniel, 1992, Petrol, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar. Yldz, Yavuz Gkalp, Nisan 2004, Oyun inde Oyun Byk Ortadou, IQ Yaynclk, stanbul.

400

166.

Zakaria, Fareed, 10 Austos 2004, Iran; The Next Crises, Washington Post.

nternet Kaynaklar 167. 168. 169. 170. 171. 172. 173. 174. 175. 176. 177. 178. www.thewashingtonpost.com, 18.04.2003. http://www2.dw-world.de/turkish/politik/1.216446.1.html, 9.3.2007. http://www.turkishweekly.net/turkce/yorum.php?id=399, 24.03.2007. http://www.ntvmsnbc.com/news/404404.asp http://www.ntvmsnbc.com/news/407348.asp, 8.5.2007. http://www.ntvmsnbc.com/news/407967.asp, 16.05.2007. http://www.ntvmsnbc.com/news/408274.asp, 18.05.2007. http://www.ntvmsnbc.com/news/408848.asp, 24.05.2007. http://www2.dw-world.de/turkish/politik/1.224006.1.html, 25.05.2007. http://www.ntvmsnbc.com/news/408955.asp, 25.05.2007. http://www2.dw-world.de/turkish/politik/1.223947.1.html, 25.05.2007. http://www.bbc.co.uk/turkish/ news/story/2004/10/041031_iran.shtml 179. http://www.bbc.co.uk/turkish/news/story/2004/l1/041122_iran -ceases.shtml 180. 181. 182. 183. 184. http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=211823 http://www2.dw-world.de/turkish/nachrichten/3.250157.1.html http://www.ntvmsnbc.com/news/407501.asp http://www.turkishweekly.net/turkce/yorum.php?id=399 www.irna.ir

401

185. 186. 187.

www.rusya.ru http://tr.wikipedia.org www.csrc.org

ZGEM

Metin ITAK

1980

ylnda Amasyada domu,

babasnn

memuriyetinden dolay ilkrenimini deiik okullarda yaptktan sonra 1995 ylnda Amasya Anadolu Lisesi orta blmnden mezun olarak Deniz Lisesine girmitir. 1998 ylnda Deniz Harp Okuluna balayan Metin ITAK, 2002 ylnda Trk Deniz Kuvvetlerinde greve balamtr. 2002-2004 yllar arasnda TCG Gaziantep Firkateyninde Top ve Gdml Mermi Yardmc Subay olarak grev yapmtr. 2004 tarihinden bu yana TCG KALKAN Hcumbotu'nda Silah Subay olarak grevine devam etmektedir.

Metin ITAK iyi seviyede ngilizce ve orta seviyede Almanca bilmektedir.

EK-1: RAD KAL VE M LL YET D N HAREKETLER (FUNDAMENTALIST AND NATIONALIST RELIGIOUS MOVEMENTS) R.Scott Appleby ( ngilizceden eviren: Metin ITAK) Dinlerin, balama ve blnm insan topluluklarn uzlatrma gibi, iddet iermeyen sosyal deiimlere ilham kayna olduu gereine karn, arya kaan din motifleri, 1970li yllardan buyana dnyann deiik blgelerinde ei benzeri grlmemi politik basklar oluturmulardr ve bu basky kullanmlardr. Arya kaan dini aktrler, dini veya politik olan kartlarn alt etmeyi hatta yok etmeyi, adaleti salamak adna kutsal bir grev olarak alglamaktadrlar.

Dini politik topluluklar temize karmak ve politik rakiplerini bozguna uratmak iin iddet kullanan dini hareketlerin gc, 1978-1979 ran slam Devrimi; srail ve Filistindeki karlkl Mslman ve Yahudi radikal hareketleri; Kuzey Afrikada, Ortadouda, Gney Asyadaki politik slami Partilerin ve radikal gruplarn ortaya kmas ve bymesi; Hindistan ile Sri Lankadaki Hindu milliyetilerinin, Sikh tarikatlarnn, Hristiyan ve Hindu Tamillerinin, Sinhalese Budistlerinin sert mcadeleleri ile kendini gstermitir. ABDdeki Yeni Hristiyan Sann ykselii, politik stnln mmkn olmad zaman, dini politikann uzun sreden beri amalad byk hedefe kltrel hegemonyann nasl alet edildiini gstermitir. Gerekte, arya kaan dini hareketlerin birou ilk bata pragmatik bir dnce yaps ortaya koyar ve genelde bunu gerekletirmek iin politik partiler kurulur, lobi faaliyetleri gerekletiren gruplar tertiplenir ve organize edilir. Bu husus dikkate deer bir neme haizdir. Bunlar yapmaktaki ama ise uzun vadedeki planlar gerekletirebilmek ve ulusal politik alanda dini gayeleri fazla gze batmadan, yavaa ve rahatsz etmeyen bir slup ile yerine getirebilmektir.

AIRIYA KAAN HAREKETLER: D N N, TOPRAIN VE M LLET N KUTSANMASI

Kasm 1993te, Oslo Anlamalarna (imtiyazlk tanyan anlamalar) kar gelenleri bir araya toplamak iin dini Siyonist hahamlar tarafndan kurulmu olan Siyonist srail Halk ve Topraklar iin Hahamlar Birlii (Ichud Rabbanim LMaan Am Yisrael VEretz Yisrael), halakha anlay zerine kurulu ve balayc bir karar olan haham psakn gndeme getirdiler. Burada ifade edilen ise bu mzakerelerin, resmi ve ahlaki ynden bo ve geersiz olduuydu. Torah kanunlarna gre, tarihi srail topraklar (Eretz Yisrael [the land of Israel] ) zerindeki politik hkmranlk haklarnn ve ulusal mlkiyetin baka otoritelere veya insanlara brakmann yasak olduu ifade ediliyordu. Hahamlar, ynetimin yapt siyaset yznden Yahudi birliinin zarar grd konusunda ikazlarda bulunuyorlard. Laik bir kltr anlayn oluturmaya alan ve bylece Ortadouda kark bir yapya sebebiyet verecek olan, asimilasyonu beraberinde getirecek olan u anki eilime kayg ile bakyoruz. Nesillerdir sre gelen, kendi insanmzn Toraha ve Yahudi geleneklerine olan ball glendirmek ve derinletirmek gibi kutsal bir zorunluluumuz var... Protestolarn, gsterilerin ve kanunun yapsal ekline kar olan grevlerin devam etmesini destekliyoruz. Dahas, insan topluluklarnn bu bar giriimlerinin yanlln anlamas maksadyla eitilmesi ve bilgilendirilmesini tevik ediyoruz. Kararlar u ekilde idi: 1967 ylnda 6 Gn Savalarnda srail tarafndan igal edilen tartmal blgeleri iin mcadele vermek, pikuach nefesh iin zorunludur. (pikuach nefesh:Yahudi varln tehdit eden durum)

Halakhaya gre pikuach nefesh durumunda neredeyse btn kurallar durdurulabilir, btn nlemler alnabilir. Ar meru bir aktivite olarak yrrle sokulan bu acil mazeret sadece Yahudi ifratlna mahsus deildir. Hayatnn son dnemlerinde, ran slam Cumhuriyetinin nemli lideri Ayetullah Humeyni de gayet baarl bir ekilde eriat kanunlarn geici bir sreliine de olsa durdurmutur ve btn gc kendi elinde toplamtr. Bunu yaparken ise amacnn sosyal ve ekonomik kriz dneminde bulunan slam

cemiyetini korumak olduunu iddia etmitir. Politik g oyunlarn, dini sebeplerin kisvesinde yrtmek, ne kadar yeni bir olgu olsa da, neredeyse dinin halk zerinde etkili olduu politik kltrlerde bir standart haline gelmitir. Oslo mukavelelerine kar olduklarnda, Siyonist Hahamlar bu akm rneklemiler ve bunu, politik olarak ayakta kalmalarn, dini ve Torah Bilgelii (daat Torah) kisvesi altna sokarak gerekletirmilerdir.

Hahamlarn bu aklamas ile neredeyse alarma geen zak Rabin Hkmeti, politik manada bir arada hareket eden Yahudi gruplarnn bir isyan ve ayaklanma iin yukarda bahsedilen duruma uymalarndan ok ekindi ve korktu. srailin Jericho ve Gazzeden geri ekilmesi ile birlikte bu daha da vahim bir hal alm oldu. Mays 1994de Siyonist srail Halk ve Topraklar iin Hahamlar Birlii (Ksaca Ichud Rabbanim), bu yanl bar srecinin derin manevi ve sosyal blnmelere ve i sava atmosferine sebep olduunu syleyerek uyarlarda bulundular. 1995 ylnda ise Torahn, sahip olunan bu blgelerdeki srail Askeri Kamplarndan geri ekilmeyi ve boaltmay yasakladn ileri srdler. in ilgin taraf; bu kamplardaki askerlerin ve onlar oradan tahliye etmek ile grevlendirilmi komutanlarn birou, bu aklamalar yapan hahamlarn, nceki zamanlarda, yeshiva diye adlandrlan eitim kurumlarndaki retilerine tabi tutulmutu. Durum byle olunca otorite krizi ile kar karya kalnm oluyordu. Bir tarafta manevi rehberleri, dier tarafta laik ynetim ve askeriye. srail Babakan Ezer Weitzman, halkn ounluunun da fkesini dile getirir bir ekilde, bu ekilde hareketin srail Savunma Bakanlnn en temel prensiplerine zarar verdiini ve lkenin temel demokratik yapsn geersiz klabileceini syleyerek kar uyarlarda bulundu. zak Rabin, Basavcya, hahamlarn kanunlar ihlal edip etmediklerini ve isyana tevikte bulunup bulunmadklarn aratrmas grevini verdi. Hahamlarn politik mttefikleri olan Ulusal Dini Parti, bir i savaa tevik eden bir karar dolaysyla ikiye ayrldysa da, bu partinin parlamento iindeki yeleri bu karar kabul etmediler. Ayn karar alan dier bir kii ise, Yahudi askerleri yetitiren ve onlara dinsel biimlerini veren ve ayn zamanda gze arpan bir yeshivann bakan idi (Kuds Post Haber Servisi, 13 Temmuz 1995).

Bu arada, buna kar kan baz hahamlar ve talebeleri, geri ekilmenin Yahudilerin hayatn tehlikeye attn ve bunlara izin verenler ile uygulayanlarn rodef (Yahudilerin hayatn tehdit edenlere veya tehlikeli bir duruma sokulanlara verilen isim), moyser (Yahudileri dmanlarna teslim edenlere verilen isim) olarak nitelendirilebileceini tartyorlard. Onlarn anlay, rodef ldrlebilir ve moyser cezalandrlabilir gibi fikirleri dikte ettirmekteydi. Halak anlayna gre zak Rabin rodef olarak m snflandrlmalyd? Bnai Akiva yeleri (Dinci Siyonist genlik hareketi), topraklardaki Yahudileri boaltmaya alan srail askerlerine ate ama ihtimalini ve olasln tarttlar. 1995 sonbaharnda, Ramat Gan Ortodoks Bar Ilan niversitesinde, rencilerin zerinde dnp tandklar soru u idi : zak Rabin bu eyleminden dolay lmeyi hak etti mi yoksa etmedi mi? 4 Kasm 1995 gn, eski asker ve yeshiva genci olan Yigal Amir isimli Bar Ilan rencisi, zak Rabine suikast dzenledi. Sonraki bir tarihte yapt aklamada ben btn hayatm boyunca Yahudi kurallarn rendim. almalarnn kendini ikna ettiini (kandrdn) syleyen Amir, bu ikna sonucu dman bu durumda dman babakann ta kendisi oluyorldrmeye Yahudi retisinde msaade edildiini belirtmitir. zak Rabine dzenlenen komploda phelilerden birisi olan ve ayn zamanda yine ayn genlik hareketine ye olan Dror Adani ise aklamasnda Bar srecini durdurmamz gerekiyordu demitir. imde korkular yaadm, bu hareketlerimiz i savaa sebep olabilir mi diye... ama Rabin ve Perez, rodefim olarak snflandrlmt ve o yzden ldrlmeliydi.

Yahudi ifratlnn (ifrat: taknlk) bu blmn kategorize etmek zordur. Birisi kp buna, uzlamalara kar kan kt niyetli dini ve laik aktrler tarafndan ortaya karlan ve ismine dini gelenekleri koruma adna ve masumluk adna verilen mcadele kapsamnda sergilenen Yahudi radikalcilii diyebilir. Ama u ortadadr ki; birleik rahiplerin, dost sraillilere kar iddeti meru sayan anlaylarna klf olarak kullandklar radikal ifade udur: nsanlarmzn Toraha ve nesillerden beri gelen Yahudi geleneklerine balln glendirmek ve derinletirmek adna kutsal zorunluluumuz.

Bazlar ise bunun, hahamlarn gerek Siyonizmi temsil etmek yoluyla hkmete ahlaki ve hukuki gerekelerle arabuluculuk yaptklarn iddia ederek, dini milliyetilik olduunu ileri srebilir. Bu dini Siyonist adan, Mesihi hararetin ve beklentilerin odak noktas Yahudi milletidir. Laik grler nda srailin dini ynden yorumlanmas ve Ortodoks yahut haredi (ultra Ortodoks) olduklar, akla yaknlklar (makul olmalar) ile deerlendirilir. Bu durum dini milliyeti ideolojileri desteklemektedir.

Demokratik durum ile desteklenen enerji dolu bireysel toplum olan srail, itaatkar Yahudiler iin, devlet ve toplum iindeki gelimelere kar Yahudi tepkisini mzakere etmekte ihtiya duyulan herkese ak yerler salamaktadr. Ichud Rabbanim tarafndan alnan kararlar birok haham tarafndan kabul edilmemi, reddedilmiti. Gl demokratik bir toplum olmasna ramen, srail dini iddeti bir miktar azaltabilir ama elbette durum onu gstermektedir ki yok edemez. Ichud Rabbanime ye olan hahamlar, zgrl ve demokratik, ayn zamanda geni yelpazede laik olan aleni boluklardan akllca istifade ettiler ve bunu tolerans olmayan, halakha normlarna gre ynetilen bir Yahudi milleti ortaya karmak adna yaptlar.

Dini milliyetilie ok yakn olan dier bir kavram da irredentismdir (eskiden sahip olan topraklarn geri ele geirilmesini isteyenlere verilen isim). Belirli bir toprak parasnda ayn kimlik altnda yaayan insanlarn denklemi. Bu durumda Kitab- Mukaddese gre Judea ve Samariay ieren srail topraklar (igal edilmi topraklar) sz konusu olmaktadr. Yahudi irredentistleri, Jehovah tarafndan seilen insanlara vaat edilen topraklarda kk salm olduklarna yani bu topraklarda trediklerine inandklar ve bunu ileri srdkleri iin milletlerinin kutsal olduuna inanrlar. Onlara gre bu topraklar ehitlerinin kanlar ile kutsanmtr. Bu topraklar bir btn olarak, Tanr tarafndan seilmi insanlarn anayurdu olarak ve Mesih-i Krallk iin korunmaldr ve gvenli klnmaldr.

Radikalcilik,

dini

milliyetilik

ve

din

tarafndan

motive

edilen

irredentismin bu ekilde deiik tanmlarla yorumlanmas, politik g aray

iinde bulunan dini hareketlerin analiz edilmesinde faydal olmaktadr. Bu tanmlar ok dikkatli ele alnmaldr ve dier benzer hareketler ile karlatrma yaplrken kesin bir isimlendirme yaplmamaldr.

D N N KUTSANMASI: RAD KALC L K

Burada kullanlan radikalcilik ile anlatlmak istenen; din birliinde meydana gelen erozyonu kendi yntemleri ile durdurmaya, dini toplumun snrlarn belirlemeye, laik yapya ve ilerlemelere kar pratik ve uygulanabilir alternatifler aramaya alanlarn yapm olduu dini militanlk yntemidir. Dini yaamaya alanlarn byk bir ounluu radikalci deildir. Bu din ister Hristiyanlk, ister Mslmanlk ve isterse Yahudilik olsun hi fark etmez. Bu ounluk geleneksel olarak inanlarn yerine getirmeye alrlar. Bu ekilde geleneksel hareket edenler ile muhafazakar bir ekilde inananlara zt olarak, radikal hareketlerde bulunanlar, politik manada deiimlerin peinde koarlar, amalarna ulaabilmek iin bazen zorlama ve iddete bavurabilirler ve buna paralel olarak laik kurumlara ve zihniyetlere kar, kaynaklara ulamak ve ballk iin mcadele verirler.

Dini topluluklarn iine giren (bir anlamda szan), laik ve dinin dnda olduu farz edilen her ey radikal hareketleri tevik etmektedir. Batnn i adamlar lks otelleri, gazinolar, arab ve kadn Kahireye, slami kanunlarn ve kltrn dikkatsiz olduu yere getirir. Varolu ile ilgili geleneksel Hristiyan inancn ve ilahi anlayn kertme gibi bir yan olmasna ramen, evrim teorisi Kuzey Amerikada okul kitaplarnda nemli saylabilecek bir dikkati zerinde toplamaktadr ve entelektel bir kabul grmektedir. ran ah, Pers ve pagan anlayn yceltmek maksadyla kltrel bir devrimin balangc olmu ve buna hz kazandrmtr. Msr ile olan bar anlamalarn muhafaza edebilmek iin, laik Siyonist srail hkmeti, Yamit ve Sinaiden km ve Yahudi yerleim birimlerini datmtr. Hzla laik bir yapya giden srailde Yahudi dininin retilmesi, sert Sabbath ball gitgide anmakta ve azalmaktadr.

Baz gelimeler dinin bir kenarda tutulmak kaydyla, nemin, laik batda olduu gibi gelien dnyaya kaydn gstermektedir. Dinler arasnda, kendi topraklarnda srgn olma durumu baz gruplarn ykselmesine sebep oldu ve bylece tersine bir durumu oluturmak maksadyla bu gruplar dini toplumu ve sosyal evreyi yeniden ekillendirme abasna girdiler. Bat Afrikadan Gney Asyaya btn slamclar, Hristiyan Yeni San benimseyen baz ksmlar, dini Siyonistler ve srail haredileri, bunlarn tamam geleneksel ve muhafazakar bir yapdan kmlardr. Doal olarak ta geleneksel ve muhafazakar bir yap iin mcadele etmektedirler. Dini messeseler, saldrgan, laik, dini ynden oul, materyalist, ahlakd ve feminist baz hareketleri yavalatmakta baarsz olursa, zaten kendilerini adalet uruna mcadele etmek iin feda etmi olan fundamentalistler, radikal baz hareketlere sebep olabilirler.

Tanrnn isteklerine ve ilahi kanunlarn taleplerine iten ballk baz durumlarda ite byle arya kaan sonulara sebep olmaktadr: kafir diye adlandrmalar, dierini ktlemeler, lml veya kaytsz olanlar snrd etmeler. Radikalciler kanunun bir ynn ele alrlar ve onu dierlerinin zerine karrlar. Bunu yaparak somut politik hedeflerini elde etmeye almaktadrlar. Bu balamda Ichud Rabbanimim Siyonistleri ve onlarn yerleimci hareketinde destekleyicileri olan Gush Emunim, 613 tane olan Torahn dini grevlerinden bir tanesinin nemini vurgulamaktadrlar ve dier 612 tane dini grev daha az nemli olarak deerlendirilmektedir. Bu ise : kutsal topraklara yerleme emri dier btn emirlerin toplamnn sahip olduu neme sahiptir. Bu klasik fundamentalizmin ta kendisidir. Politik hareketlerin zerine bina edildii politik doktrinlerin ve emirlerin seilmesi ve yeniden yorumlanmas.

Benzer

olarak,

kendini

feda

etme

anlayn

cesaretlendiren

geleneksel trenler (ayinler) ve iten ballklar, arya kaanlarn elinde, samimi askeri birimler hazrlayarak fiziksel savaa gitme gibi bir hal ald. ran ve Lbnandaki iilerin Aure gn merasimlerinde mam Hseyinin ehitliini anmak maksadyla kendilerini kamlamalar, kavgac dinciliin bir

biimidir. Domam ceninin dkten korunmas maksadyla Hristiyanlar tarafndan tutulan orular, edilen dualar, ekilen tesbihler, mum nda nbet tutmalar da ayn snfa girmektedir. Normalde bu ayinlerin hibirisi arya kama deildir. Ama bu trenlerde icra edilen faaliyetler, mam Hseyinin amzda yaayan zalimlerinden bir intikam almak iin, Aure tvbekarlarna iddet kayna oluturmaktadrlar. Buna benzer olarak dk yaptran birisine, zt dnen ve ceninlerin domasna msaade edilmesi gerektiine inanan birisi tarafndan ate alabilmesine sebep olmaktadrlar. Arya kaan bir vaiz tarafndan yaptrlan dualar ve dini ayinler, ilahi bir ama iin ehit olanlarn mkafatlandrlacaklar ynndeki inanc artrr ve deiik bir evrene eker. Dinin kendinden gemeyi esinleme gcne gre yani inanan kiiyi psikolojik olarak sradan dnyadan ve evreden karabilme gc farkl bir mantk oluur. Mesela politik manada iddet buna rnek olarak verilebilir. Bylelikle, nefsinin isteklerini krarak ok sade bir hayat yaamay planlayanlar, ne kadar dardan bakanlara mantksz gelse de, kendini feda etmeye kadar gidebilirler. Bu btn dinler iin geerli olan ve devam etmekte olan bir tehdit unsurudur.

Balangta, dinin sadelii ayartlmaya allr ve bylelikle, halka ait snrlar ierisindeki durumu glendirmek ve takviye etmek maksadyla, bir yerleim blgesi oluturmak, sosyal ve kltrel sistem meydana getirmek iin allr. Bu durumda devletin kendisi btn halk iin bir dman olarak kabul edilmekte ve dini szerek yok etme abas iinde olan bir irket gibi alglanmaktadr. Devletin askeri, yasal ve ekonomik siyaseti durumu daha da kt hale sokarken, fundamentalist hareketler politik neme haiz olan ve dini toplumu zayflatmaya alan ekonomik siyaseti ve sosyal faaliyetleri hedef tayin eder. Dinin dnda olanlar bete noire yani gerek anlamda nefret edilenlerdir. Fundamentalistler kanlmaz bir ekilde lml olanlar, uzlamac taknanlar, liberal dincileri de dinin dnda kabul etmektedirler. Kutsal topraklara yerletirilen yabanc askerler, misyonerler, batl iadamlar, kendi hkmetlerinin resmi alanlar, yobaz vaizler, eitim ve sosyal servis gnllleri, kurtulu iin ve refah iin alanlar, profesyonel bar yanllar bunlardan bazlar veya tamam ayn anda veya farkl zaman dilimlerinde

laikleme adna kasten veya yanllkla i gren ve hizmet eden olaylardr. Hepsi dini toplumu yok etmeye almaktadr ve tehlike arz etmektedir. Laiklik ise insafsz olan ve geleneksel din ve dini alaka ve menfaatlerin ikinci derecede bir mevkiye atlmasnda kullanlan bir olgudur. Alaka ve menfaatler toplumun kysnda lme ve yok olmaya terk edilmeye allr ve bunu laik sistem stlenir. ranl entelektel Celal el Ahmet buna batnn tatl, ldrc zehri demektedir.

Organize olarak, radikal hareketler karizmatik ve erkek olan liderlerin etrafnda ekillenmektedir. Hareket nce hcrelerde yresel veya blgesel militanlarn oluturduu gruplarla balar. Ama o kadar hzl bir ekilde byr ki ayn dini amalara hizmet etmeye alan insanlarn uluslararas arenada beraber hareket ettikleri bir yapya kavuur. Profesyonel ve alan erkekbayanlardan elemanlar alnr ama ayn anda oransz bir ekilde eitimli, gen, almayan veya henz almaya balam erkeklerden yeni yeler temin edilir. Bazen niversite rencilerinden bazen de askeriyeye hizmet etmi olanlardan seilen yelere zorla sk bir disiplin anlay kazandrlmak istenir. Onun giyiminden, yapaca diyete ve dier insanlardan ayracak olan belirleyicilere kadar her ey zorla dikte edilir.

deolojik olarak, radikalciler (kktenciler) hem laik dzene kar tepki doludurlar hem de laik dzenle etkileim ierisindedirler. Mutlakyeti, hataya tahamml olmayan, iki ynl, bilie ilikin ynlendirmelerde tahribat olma eilimindedirler. Radikalciler, kutsal gereklerin btn bilgilerin temelini oluturduunu, ayn zamanda dini deerlerin ahlaki kavramlarn temelini oluturduunu ve en ucunda olduunu savunurlar. Bu anlay tek bana, radikalcileri geleneksel inan ierisinde olanlardan ayrmaz. Laik modernlik iinde olumu olmalarna ve ona kar reaksiyon ierisinde olmalarna karn, radikalciler kutsal metinlerini ve geleneklerini ve entelektel kaynaklarn gstermekten ekinmezler. Doal olarak laik bilimin, tarihin, kltrel almalarn ve edebi teorilerin kritik metotlarnn aratrlmasnda yanl dnce ve hassas noktalardan uzak kalmaya almazlar. Laiklii kutsal bilim anlaynn gerisine itmi olarak, yeni bilgisayar ve iletiim

teknolojilerini kullanmay ve hatta gelitirmeyi, bilimsel aratrmalar, politik organizasyonlar ve buna benzer dier faaliyetleri serbest brakrlar.

Radikalcilerin dnyay okta ne olduu belirsiz olmayann dnda, seilmi ve ahlaksz, masum ve iffetsiz, dinini yaamaya alan ve kafir eklinde ayrmaya meyilli olmalar, normalde efkat ve merhamet, balama, misafirperverlik gibi kavramlar dikte eden dinin nasl tolerans d ve iddet ieren bir hal aldn anlamamza yardmc olmaktadr. Tahribat bir ereve iinde grlen dnyann, ruhsal problemler yaamak suretiyle amura bulat ve bu sebepten tr sonunun yaklat kabul edilir. Tanrnn olan biten bu kt eylerden tr karanlklar ierisinde olan insanlar yarglayaca gnn yaklatna inanlr. In ocuklar ise gelecee ait topik dnceler iinde ilahi gazabn temsilcileri olarak betimlenirler. Kendilerinin zel bir izin yani Takdir-i lahi ile yaadklarna inanrlar. Beklenmedik ve olaanst bir krize, tehlikeye, tahribat ieren bir akbete, Mesihin geleceine, sann ikinci kez yeryzne ineceine, sakl imamn geri dneceine ve bunun gibi dini dier anlaylara inanrlar. Bu zel vaktin aciliyeti nedeniyle, gerekten inananlar geleneksel olan yani iddet iermeyen ve toleransl uygulamalardan uzaklamallardr.

Bu ekilde, Ichud Rabbanimim kdemli Siyonistleri, halaka bir norm olan pikuach nefeshi istediler ve Oslo Anlamalarnn srailin varl ve Yahudilik iin ok ama ok byk bir tehlike olduuna kanaat getirdiklerini belirttiler. Bunun gibi, Sih tarikatnn arya kaanlarndan birisi olan Jarnail Singh Bhindranwale, 1980li yllarn banda Sih itikadnn byk tehlike altnda olduunu ne srerek geleneksel Sih sembolne bir motosiklet ve tabanca eklemitir. Acmasz baz dostlarn, 17.yzyldaki vaftiz edilmi Sih tarikatnn bir st versiyonu olan Khalsa Singhlerine ye olarak almtr (arnm ve seilmi aslan yar)6.

Grubun dnda olan insanlara geleneksel Sih retisi, Guru NANAKa ait olan bir sylence ile zetlenmektedir: Hi kimseyi incitmeyecek silahlar al, dmanlarn dosta evir, cesaretle dv, Tanrnn sznden bakasn kullanma

Radikal hareketler laik modernizm ile kendi uzmanlk alanlarnda mcadele etmeyi seerler. Bu manada silahlar; radyo, televizyon, ses kasetleri, faks, internet, stinger mermileri, kara borsa, danmanlk komiteleri, gen dnya teorisi iin paleontolojik kantlar, kimlik politikalar, modern sat teknikleri, terrist taktiklerdir. Baarl olunduu (veya nfus bakmndan yenilgi geldiinde) takdirde daha farkl gndem belirir. Daha byk politik g iin allr. Politik kltr ve halkn ahlaki ynden arnmas iin gerekirse laik dzenden ayrlmak ve kendilerine ait sade dini anayurt oluturmak maksatlardan birisi haline gelebilir.

Her ne anlay ile olursa olsun, slam dier dini geleneklere nazaran daha fazla sayda ada radikalciler meydana getirir. Bu fenomenin sebepleri ise saptanmtr. Kitle iletiim aralar sosyal, ekonomik ve politik eitsizlikler hakknda toplumun bilincini artrmtr. Devlet tarafndan idare edilen kurumlarda adaletsizlik ve rvet olaylar zellikle Mslman toplumlarda artm durumdadr. Dier toplumlarla kyas yapldnda ortaya kan greceli yoksulluk, laik ve liberal zmlerin ie yaramamas ile birlikte e zamanl olarak arttndan ortaya bkknlk ve bezginlik kmtr. slamclar, her alanda geri kalmalarnn sebebini, dinin temellerinden uzak kalmaya ve toplumu ynlendirmesi gereken kurallardan feragat etmeye balamaktadrlar. nceki dnemlerdeki parlak slam mparatorluklarnn ve uygarlklarnn rnek olarak gsterilmesi sz konusu olmaktadr. Modern laik ulus-devlet yapsnn ykseli gstermesinden hemen nce, slamn politik dn tarz uluslararas dini bir toplum anlayn tasarlamakta idi. Bu anlaya gre btn Mslmanlar tek bir toplumu ifade etmektedir.

Buna ilaveten,

slam gzle grlr bir ekilde deimeye ve

bireysellemeye en fazla direnci gsteren din olmutur. Hristiyanlkta olduu gibi (kutsal ve laik, dini ve politik alanlarda deiikliklerin telaffuz edildii) bir reform, slam iin sz konusu olmamtr. Genel anlamda, slam toplumlarnda, din nceden olduu gibidir ve ayrcalkl olarak aynen durmaktadr. slamclar veya Radikal slamclar politik alanda yaplmak istenen slamszlatrma faaliyetlerine kar kmaktadrlar.

slami hareketlerin tamam arya kaan trden deildir. Bununla birlikte, Msr ve rdndeki Mslman Kardeler rgt, iddeti braktlar ve politik anlamda glerini devam ettirmeye baladlar. slam bir ekilde yerel kltrleri ve anlaylar ortadan kaldrmak suretiyle tek blok halinde ve zor deien uygarlklar tekil etmeye alr. Farkl mekanlarda ve farkl kltr iinde yaayan Mslmanlar bariz bir ekilde farkllk arz eden politik ifadeler retmektedirler. Gney Asya Mslmanlar ve Trkiyedeki Mslmanlar, Arap Mslmanlarndan farkl bir politik kltre sahiptirler. Belki de en laik Mslman toplumu olan Trkiyede, Refah Partisi, gnlsz halk slamlatrmak ve bunu gerekletirebilmek iin radikal slami hareketlerde bulunduu gerekesiyle 1996 ylnda kapatlmtr.7

Pakistandaki Cemaat-i slam, gnmzde, kurucusu olan Maulana Seyyid Ebul Ala Maudidi (1903-79)nin tasavvur ettiinin ok uzanda bir ses olarak durmaktadr. Maudidi Hindistann Hyderabad blgesinin yerlilerinden idi. Grkemli sistematik bir dnr, retken bir yazar, karizmatik bir hatip ve kurnaz bir politikac idi. Tek bana modern slami sylemi ortaya karabilmiti. almalar, slami politika, slami ekonomi, slami oluum kavramlarna ayrntl bir aklama getirmitir. Maudidinin ana konsepti, slam dinini geni anlamda hayat tarz olarak belirlemeyi geleneksel olarak kabul eden gr nda, kamet-i Dini salamaktr. Bunun anlam ise udur: dinin tesisi yani bireysel toplumun kurumlarnn Kitapta belirlenen ve Peygamber tarafndan uygulanan ilahi kurallar ile ynlendirilmesi. 1980li yllardan itibaren, Cemaat-i slam bir hareket olmaktan ziyade toplum iinde salam bir ekilde yerleen ve lobi faaliyetlerini yrten bir kurum haline gelmitir.

Dier slami hareketler ise seimlerde mcadele etmek iin politik partiler ortaya karrken bir yandan da militanlar yetitirmektedir. D dnyada ii toplumunu ok eden baz travmatik gelimelerin ardndan
7

1996 ylnn balarnda, Arap olmayan iki Mslman lkesinin, Pakistan ve Bangladein babakan bayand. Bu lkelerin nfuslar ise 220 milyon civarndayd. Bu say Arap dnyasndan daha fazla idi. Yakn bir dneme kadar da yine parlamenter demokrasi ile ynetilen ve 60 milyon nfusu olan Trkiyede bir bayan babakanlk yapmtr.

( srailin iilerin gneyini igal etmesi, Maronite milislerinin srail ile birlikte Filistin mltecilerine toplu katliam yapmas, Amerikan ve Fransz birliklerinin Beyruttaki yoksul ii semtlerinin olduu yerlere bir plan dahilinde yerletirilmesi), 1982 ylnda Lbnanda ad ktye km parti olan Hizbullah (Tanrnn Partisi) kurulmutur. Iraktaki ilahiyat akademileri tarafndan snr d edilen ve iilerin dini kurumlar tarafndan reddedilen Lbnanl gen din bilginleri, Hizbullahn birer lideri haline gelmilerdir. Zenginliklerini yasad uyuturucu madde trafiinden elde eden Beka Vadisinin baarl kabileleri, hareketi desteklediler ve Filistin rgtleri iin alan gen ii militanlar, i, silah ve ilahi amaca hizmet etme duygusunu elde ettiler. Hizbullah, zellikle Beyrutun gney varolarndaki ii mlteciler olmak zere, Lbnan halkndan da takipiler kazanmtr. Martin Kramer yle yazmaktadr: rann zel grevlerle gnderdii kiiler, Beyrut varolarnda yaayan fakirletirilmi iilere dn para, ila ve dier hizmetleri sunmak iin hzla hareket ettiler. Onlarda aldklar bu eylerin karlnda, Hizbullaha sadakatlerini ve ballklarn verdiler.

Hizbullahn ruhani lideri olan eyh Muhammed Hseyin Fadlallah, dindar bir milliyeti deildi. slam, ulus-devlet snrn amt. Ama bir lke iinde slam kurmak deildi ama her eyi ve herkesi ieren bir anlay ile btn dnyay kapsayan slam devleti kurmakt. Dnya apndaki bu slami topluma verilen isim ise umma idi. Fadlallahn global ve geni bir slami zafer konusundaki vizyonunu ekillendiren ve ona hayat veren ise ykm ile sonulanmas beklenen mesihi bir hadisedir. Onun mritlerinden birisinin ngrsne ve tahminine gre: Bu dnyann bir ksmnda realize edilecek olan kutsal adalet lkesi, kendi snrlar ierisine hapsedilemeyecektir. Byle bir baar Dnya zerinde tekrar bir slam devleti kurmak iin yeniden gelecek olan Mehdinin grnmesine nclk edecektir. Fadlallah, Hizbullaha ilahi adalet lkesini kurmak gibi kahramanca bir grev vermitir.

Bylece Hizbullahn politik iddet ieren seferberlikleri balad, bu olaylar binlerce Lbnanl ii tarafndan sahiplenildi ve ailenin, kabilenin, mezhebin ve devletin snrlarn aan asil bir gayret halini ald. Kramer

ismindeki fakir kyl gen, Hizbullaha dahil olduktan sonra gerek bir Mslman olduunu, ktay kapsayan dini politik bir toplumun yesi olduunu, mam Humeyni tarafndan ynlendirilen hareket iinde, slam ile kfr arasndaki dengesizlii dzeltmek iin savaan bir asker haline geldiini sylemektedir.

Fadlallahn dedii uydu: Mslmanlar dmanlarnn sahip olduu sava silahlarna sahip olmasalar da, g sadece nicel avantajlar ve fiziksel kuvvete bal deildir. Grevlerle, gsterilerle, milli bakaldrmalarla, halka verilen dini ierikli vaazlarla ve de iddetin disipline edilmi ekliyle de g kullanlm olur. 1980li yllarda Hizbullahn mcadelesi, Lbnan snrlar iindeki ii blgelerini btn dier yabanc unsurlardan kurtarmak, Ortadouda ve Avrupadaki dman hkmetler tarafndan hapsedilen Hizbullah elemanlarnn serbest kalmasn salamak, Beyrut ve gneydeki dier kasabalarn kontrol iin kar hareketlerle savamak eklinde olmutur. Yabanclara kar mcadele kapsamnda canl bombalar tarafndan suikastlar ve byk apta bombalamalar yapld. Bunlardan bazlar, 1982 ve 1983 yllarnda, igal edilmi olan gney blgelerdeki srail komuta tesislerinin yok edilmesi, 1983 ylnda meydana gelen Amerikan ve Fransz bar gc askerlerinin klalarnn bombalanmas, 1983 ve 1984 yllarndaki iki ayr saldr ile Amerikan eliliinin ve mtemilatnn yklmas olaylardr. Bu suikastlarda 241 Birleik Devletler Deniz Kuvvetleri personeli ve binlerce yabanc hayatn kaybetmitir. Nihayetinde ise, Hizbullah liderinin ifadesi ile ahadeti seven Mslmanlar karsnda Amerikan ve Fransz gleri Lbnandan geri ekildiler.

Hizbullah iddeti ak ve belli bir politik ama iin, dini kurallar tatbik edebilmek iin bu hareketi daha byk bir g haline getirmek iin kullanmtr. Hizbullah, politik gcn dier bir ksmn, ayn zamanda Lbnann gneydeki ac eken fakir insanlara sunduu sosyal hizmetler neticesinde elde etmitir. 1989 ylndaki Taif anlamalar 16 yldr devam eden i sava sona erdirmitir. Blgedeki denge drt grup arasnda salanmaya baland. Taife tepki olarak Hizbullah, kendisini daha fazla

Lbnanl olarak deitirmeye zerindeki ran sslerini atarak yn verici politikaya girmeye karar verdi. Hizbullah hareketi, 1992 seimlerinde parlamentoda 8 koltuk kazand ve kendisini 1996 seimlerine yetitirdi. 1990l yllarn ortalarna doru hareketin sosyal kanad, 1996 ylndaki koalisyon ortaklar olan Amal Partisi ve lerici Sosyalist Partisinin, haklarnda arya katklarn ve gney blgesinde sraile kar zel diren gstermek suretiyle milletin refahn tehlikeye attklarn sylemelerine ramen gerek bir politik parti olma yolunda kendisini gelitirdi.

Lbnandaki ve dier baz yerlerdeki

slamclar,

slam dininin

kendilerine gre yasal olan sisteminin tam anlamyla ve standartlar ile birlikte uygulanmas iin almaktadrlar; Mslman gzkp de aslnda yle olmaktan ok uzak olan dolay toplumlarda, huzursuzluk eriatn yeteri kadar uygulanamamasndan duymaktadrlar. slamclarn

istedii ekilde bir birliin gnmzde mevcut olmad ise ortadaki bir gerektir. slamc randa, ikiyz yldan beri bizzat hkmetler tarafndan planlanan ve yrtlen slami birlik almalarna ramen, ou ranlnn kafasnda bu durum hala belirsiz bir eydir. Derinlemesine rgtlenmi slamc gruplar politik baz kazanlar salayabilseler de, bunu grmek iin 1990 ylndaki ilk Krfez Krizinde deerlendirmek yeterlidir. slamc reaksiyonu geni adan

Ama ve program bakmndan tutarl saylabilecek bir koordinasyonu ele almam olsalar da, slami hareketler, ulusal snrlar aarak ve geleneksel Snni-ii ayrlna ramen, birbirleri ile birlikte alrlar (rnein ran Devrim Muhafzlar, Sudanl militanlar eitirken, ayn zamanda Hizbullah ifratlarn da yetitirmilerdir). Modern teknolojinin ve kitle iletiim aralaryla yaplan biliimin kullanlmasna ramen ayr ayr icra edilen hareketler kendi toplumlarnda orantl olmayan bir bask meydana getirirler. Toplumsal adaletsizlik ve honutsuzlukla mcadele etmek iin gerekli yollarn bulunmamas durumunda arya kaan hareketler dini yollar kullanarak nfusu harekete geirmeye alrlar.

Hakikaten arya kaan slami hareketler son yllarda oalmtr. Bunlarn en gze arpanlar Taliban, Snni ve Patun hareketi ki 2000 ylnn sonlarna doru Afganistan halknn yzde doksan yedisini ynetmilerdir ve ayn zamanda Birlemi Milletler tarafndan kendi kurduklar hkmetin tannmasn istemilerdir, Pakistann Harkat Mcahitleri, Cezayirdeki Silahl slami Grup ki bunlar da 1992 ylndan beri Cezayir Hkmetine kar terrist faaliyetler icra etmektedirler, same Bin Ladin tarafndan desteklenen terrist alar ki Ladin, Kenya ve Tanzanyadaki Birleik Devletlerin eliliklerine 1998 yaplan saldrlar planlamakla ve New York ile Washingtondaki 11 Eyll saldrlarn gerekletirmekle itham edilmektedir.

M LLET N KUTSANMASI: D NDAR M LL YET L K

Dini aktrler, kendi kaderlerinin milletlerine ynelik tehlike arz eden olaylarn ortaya kard kader ile ayn olduunu iddia ederek, hareketlerini bu ekilde ifade etmeye alabilirler. Bu direkt olarak balantsz bir alglaytr ve dini aktrler de radikalciler gibi dinin geri plan itildiini kabul ederler ve buna kar hareketlerini tanzim ederler. Etnik dinci milliyetiler dmanlarn ktleyebilirler, kendi dini kaynaklarn hatasz ve kendi dini bilgilerini amaz olarak kabul edebilirler. Ortada olumsuz bir durum varsa bunu kt talihin tarihi olarak nitelendirebilirler. Burada dmanlar, ibirlikiler, gdlenmeler, ama ve gayeler ve iddet uygulamalarnn zamanlamalar deiiklikler arz edebilir ki bu durum dinin, etnik bir grubun veya milliyeti bir gcn emrine verilmek suretiyle nemsizletirilmeye alldnda meydana gelir. Bunlar iddetli bir ekilde byk topluluklarn fena durumlar ve ktlklerine alaka gsterirler. Radikalciler kt giden dini hayatn, sade bir din anlay ile dzebileceine inanmaktadrlar. Buna zt olarak dindar milliyetiler ise dinin tekrar eski haline getirilmesi ve glendirilebilmesi iin izlenmesi gereken tek yolun dmanlarn politik anlamda gsz braklmas, ayn zamanda dinin ayrcalkl bir yapya kavuturulmas ile mmkn olabileceini dnrler.

Buna benzer dinamik bir anlay, 1991 ylndaki Bosnada ortaya kan savan arifesinde, Srp Ortodoks ifratlarnn, Slobodan Milosevi ile olan ittifaklarn ekillendirmitir. Halbuki ne Srp Babakan ne de onun ar milliyeti politik mttefikleri, herhangi dini bir alaka iinde deildiler ama kurnaz bir ekilde toplumun fanatik dini eilimlerini kullandlar. Bu normalde radikalcilerin yapaca bir i deildi, sadece ve sadece geleneksel dini anlay, iddet ieren giriimleri yasallatrmak iin alet edinmekti. Srp Ortodoks dindarlnn tohumlar komnist Yugoslavya dneminde, laik olarak nitelenen ynlar arasnda dahi ortadan kaldrlmamtr ve ayn zamanda da beslenmemitir. Bu tohumlar dank halde ve ilgilenilmemi olan etnik ayn zamanda milliyeti bir topraa ekilmitir ve bu ise Bosnadaki korkun soykrmn gereklemesine sebep olmutur.

Gney Asya ise dindarln ar milliyetilie dnmesi olaynda farkl durumlara sahne olmaktadr. Koloni sonras ortaya kan a, baz gruplar iin dier toplumsal gruplar ortadan kaldrma, onlar kapsama ve bu yolla baz olaylar tekeline alma frsatn dourmutur. Komnizm, bamszlk sonras oluan laik dzenin, kendilerini zulmedilen kesim haline getirdiini, eitim frsatlarndan, i imkanlarndan ve kymetli baz eylerden uzak tuttuunu iddia eden aznlklardan ve ounluklardan, sekinlerden ve dier zayflardan ilgi grmtr. Onlar bu yzden etkilemitir. Toplumsal politikalardaki hzl ykseli, ounluk kuralnn politik aritmetiinden domutur: kaynaklar ve yararllklar iin mcadele, byk ve deimeyen, snfsal ayrmlara tabi tutulmu deiik insanlar bir arada tutan prensip olarak karmza kan etnik ilgi ve alakalardan doan koalisyonlarn oluturulmasn gerektirir. Ancak bu ekildeki dzenlemelerle din, rksal, dilbilimsel, snfsal anlamda birlii salayabilir.

Hindistan ve Sri Lankadaki atmalarn sebepleri, ounluun kurallarndan ortaya kan basknlk sebebiyle oluan smr ve zulmn etnik ve dini aznlklar tarafndan tecrbe edilmi olmasdr. Hindistandaki Hindutva hareketi, buna benzer bir durum oluturma peindedir ve bu arada, grup dndan olanlara kar toplumsal bir hogrszl benimsemektedir

(rnein Hindistanda yaayan ama Hindu olmayanlar eklinde bir ayrm). Hindistan bayran sallayan milliyeti hareketleri iinde ev sahiplii yapan Hindu milleti ve Hinduizm, dini radikalciler iin zayf bir teknedir. Kendisine ait tarihi his eksiklii ok fazladr. Bu yzden olsa gerek, Hinduizm kendisini etnik ve dini anlayn etrafnda ina olunan milliyeti hareketlerin yaknnda hisseder ve bu yolda hareket eder.

Hindu

milliyetiliinin

bayra

organizasyon

tarafndan

tanmaktadr. Bunlar: Rashtriya Svayamsevak Sanhg (RSS) yani Ulusal iler Birlii, Vishwa Hindu Parishad (VHP) yani Dnya Hindu Cemiyeti ve Bharatiya Janata Party (BJP) yani Hindistan nsanlar Partisi. Bu gruplar 1915 ylnda, Mslman Cemiyetinin oluturulmasna karlk olarak kurulan Hindu Yksek Konseyinin (Hindu Mahasabha) soyundan gelmektedir. Hindu Yksek Konseyinin lideri ve ayn zamanda Hindutva kitabnn yazar olan V.D.Savarkar, Hindu rklnn, kltrnn ve dini stnlnn ortaya kard inancn etrafnda Hindu milliyetiliinin retisel temellerini ve ideolojik prensiplerini kesin ve ak olarak ifade etmitir. 1925 ylnda, Maharashtal bir Brahman olan Keshav Baliram Hedgewar, Hindistann uzun tarihindeki, Mslmanlarn ve ngilizlerin hakimiyeti ve smrlerine ramen etkisiz olan Gandhinin taktiklerine tepki olarak, Ulusal iler Birliine destek verdi. Hedgewar ve varisi olan M.S.Golwarkar, organizasyonun kuruluundan 1973 ylna kadar Ulusal iler Birliini ynlendirdiler. Onlarn korumas ve himayesi altnda, Ulusal iler Birlii, yksek seviyede organize bir birlik haline geldi ve askeriyeye benzeyen ama ona ait olmayan yetitirme kamplar olutu (shakhas). Gen Ulusal iler Birlii, 1990l yllarn banda iki milyondan fazla kiiyi eli altna ald. Bunlar safran renkli niformalar giymektedirler, askeri altrmalar yaparlar, da kamplarnda zorlu eitimlere tabi olurlar. 1990l yllarn banda, svayamsevaks denilen bu gnll militanlar lkenin 18.000 kentsel ve krsal merkezinde bulunan toplam 25.000 shakhas bnyesinde organize edilmilerdir. Bunlarn faaliyetleri ise zellikle dini geleneklerden dolay evlenmemi yaklak 3000 profesyonel organizatr tarafndan dzenlenmitir.

1964 ylnda Ulusal iler Birliinin giriimleri sonucunda kurulan Dnya Hindu Cemiyeti, kltrel bir organizasyondur ve Ulusal iler Birliinin sezonluk memurlar tarafndan ynlendirilmitir. Hindu davasna cokulu ve ateli ayn zamanda dini bir dizi sahneleme yapabilmek, bunun yannda Mslmanlar ve dier dardan olanlar yldrmak iin, Dnya Hindu Cemiyeti, Hindistandaki ve dnyann dier taraflarndaki Hindu uyann desteklemektedir. Hindistan iinde yaklak 300 blgesel birim ve yaklak 3000 ube olacak ekilde kurumsallamakta olduklarn grmekteyiz. Hindistan dnda da yaklak 23 lkede birka bin ubelerinin olduklarn ne srmektedirler. Dnya Hindu Cemiyeti 1994 ylnda 100.000den fazla yesinin olduunu ve bunlarn 300 tanesinin full-time altn rapor etti, btn yelerinin Hindu davasn gereklemek iin altn dile getirdi. Hareketlerinin bu denli geni apl olduunu ifade etmek ve o ekilde kabul grmesini salamakla yaplmaya allan ise udur: Hindular arasnda farkllklar meydana getirmek ve laiklie brnm olan Hindistanllar tekrardan eski hallerine dndrmek, bunun sonucunda ise Hinduizmin Dokunulmazlarn yeniden gndeme getirmektir. Dnya Hindu Cemiyetinin stratejisi; Hinduizmin modern ve tutarl bir versiyonunu, Hindistann ulusal bir dini olarak yaylmasn salamaktan ibarettir. Bu balamda, Hindu dini retilerinin aralarndaki farklar deersiz ve az grmek suretiyle Hinduizmi tarihi olmayan bir gerek erevesinde her eyi iine alan bir etnik-ulusu din olarak lanse etmeye almaktadr. Bu dinin iinde Jainler, Budistler, Sihler beraber yer almaktadrlar.

1980 ylnda kurulan Hindistan nsanlar Partisi, 1977 ylnda Indra Gandhinin yerine gelen Janata koalisyonunun iinden kmtr. Bu partinin birok lideri, Ulusal iler Birliinde grev yapanlardan olmutur. Hindistan nsanlar Partisi, ulus genelindeki seimlere itirak ettiinden dolay btn herkesin, Sihlerin ve Mslmanlarn da houna gidecek bir yaklam iine girmitir. 1996 ylndaki seimlerde, Lok Sabhadaki (parlamentodan bir seviye dk olan meclis) en ok sandalyeyi kazanan parti, bylelikle Kongre Partisinin 49 yllk lke hayatnda ikinci kez en byk g olmaktan kmasn salamtr ve bir anlamda Kongre Partisini devirmitir. 1996 ylnda mays

aynn iki haftas boyunca aznlk bir hkmet olarak 930 milyon insan ynetmek iin baarsz giriimlerde bulunan partinin lideri ve babakan ise bu dnemde Atal Bihari idi. Bu parti 1998 ubatnda yaplan seimlerde 543 sandalyenin 178 tanesini ald ve Atal Bihari tekrar babakan oldu. Fakat parti yine dier blgesel partiler ile koalisyon hkmeti kurmak zorunda brakld.

Hindu milliyetiliinin yn verdii hareketler; kan, toprak ve doum gibi betimlemeler ve sz sanatlarndan ortaya kan bir etnik-milliyeti bir yapya sahiptir. Hinduizm gibi Hindu milliyetilii de ak ve belli bir plan dahilinde ortaya karlm bir kavramdr, anlaytr. Son kader ve lmle ilgili kavramlar brahimi geleneklerden alnmtr.

Kkrtc ve dank olan Milliyeti Hindu Kibirinden dolay, kalabalk ekilde icra edilen ve kontrol edilmesi ok g olan iddeti dourmutur. Hindu milliyetileri byle bir iddetin avantajlarn hesaplamaktadrlar ve bu frsattan istifade ile gen yeler elde etmenin peine dmektedirler. deolojilerini yaymak ve Hindu davasn halkn tamamna mal etmek iin gerekli platformlar aramaktadrlar. Tartmal bir biimde kutsal toprak ve kutsal blgeleri yeniden tanmlamak istemektedirler. Bunu yaparken kitle iletiim aralarndan istifade etmek ve bylece kendi yollarn takip edenler tarafnda dikkat toplamak asl gayeleridir. Bu makalede profili izilen ou hareketi andrmaktadrlar.

SONU: D N VE M LLET N TOPRAIN KUTSANMASI

Arya kaan dini hareketler, ister radikalci isterse dindar milliyeti bir karaktere sahip olsun, nihayetinde politik ve blgesel iddialarn, nceden olan iddialara ve mukaddes topraklara, kutsal blgelere dayandrrlar. Mukaddes topraklar, urunda mcadele edilen ve ehit verilen topraklardr. Etnik ve dini gruplar ayn blgedeki bir hegemonyann peindedirler.

Srplar ve Trkler arasnda 1389 ylnda meydana gelen savata Kosova ehri sz konusuydu. Yzyllar sonra, 1989 ylnda, Milosevi bir

ekilde nefret ettii Trklere (Bosna Mslmanlarna) yine Kosovada ate pskrebilmek iin hareket ediyordu.

Hindistanda Hindu Tanrs Ramn doduu efsanevi

yer ile

Mslmanlarn Hindistandaki en eski camileri ayn blgede yer almaktayd. 1992 ylnn aralk aynda Ayodhya denilen buras gen Hindu militanlar tarafndan yklmtr. Uzun zaman boyunca sadece blgesel kk bir atmann olduu bu yer, 1985 ylnda Dnya Hindu Cemiyeti tarafndan Hindu milletinin tekrardan kendi pujalarn yani ibadetlerini bu camide yapmalar gerektii eklindeki giriimleri sonucunda milli odak noktas haline gelmitir. ubat 1996da bu amacna ulam olan Dnya Hindu Cemiyeti, buraya caminin kaldrlmak suretiyle bir tapnak yaplmasn talep etti.8 Bu sylem sonrasnda sadece Babri Mescidi yklmad ayn zamanda bamszlk sonrasnda ilk defa Hindistan Mslmanlarna kar en kanl soykrmlar da gerekletirildi.

Kudsteki Haremi erif Yahudiler iin belki de en kutsal yerdir. Yzyllar boyunca Yahudiler buraya gelip Kral Herodun kaybolmaya yz tutan yaps zerinde bulunan Bat Duvarnda tapnmaktadrlar. Ayn blgede Mslmanlar iin kutsal olan El-Harem El-erif vardr ve buras Mslmanlarn nc sradaki kutsal yeridir. Burada Mescidi Aksa vardr ve Mslmanlarn Peygamberi gece yolculuuna buradan balamtr. Haremi erifi tayan duvar direkt olarak slami mabedin altndadr. Eyll 2000de, Ariel aron, yzlerce silahl polisle birlikte Haremi erifi ziyaret etti. Bu sanki mukaddes topraklarda srail egemenliinin sz konusu olduunu meydan okur bir ekilde iddia editi. Eer gerekten aronun amac provokasyon idiyse, ne yazk ki bunda baarl olmutur. Yeniden ortaya kan iddet, Kudsn durumunun tartld grmelerin sona ermesine sebep oldu ve Oslo anlamalarnn mahvolmasn salad.
8

Gerekenin halk tarafndan desteklenmesini harekete geirmek iin, dnemin Hindistan nsanlar Partisi Bakan Advani, 25 Eyll 1990da ad ktye kan rath yatra (sava arabas ile hac)y balatt. Somnathdan Ayodhyaya kadar olan yaklak 10.000 kmlik yolu kat edeceini duyurdu. 30 Ekim tarihinde Ayodhyaya var, Ramjanambhoomi Tapnann inasna denk geldi. Advani, hac olayn tamamlayamadan Bihar eyalet ynetimi tarafndan tutukland.

Arya kaan dini hareketlerin yeniden bir kabile dnemine sebep olabilecei ve medeniyetler atmasn balatabileceini hararetle dile getiren yorumcular mevcuttur. Baka bir ifade de Ktlk mparatorluu Sovyetler Birliinin yerini alacak olan slamn, batnn yeni dman olacadr. Olaya genel bir bak as ile bakld zaman ise aslnda bunun yanl bir iddia olduu ortaya kmaktadr. Bylesine hareketler, isterse dnya apnda Hristiyanlk, Mslmanlk gibi dinlerin zerinden geinsinler, yine de karakter olarak yerel kalacaklardr. slamn randa, Sudanda ve Afganistanda gl duruma geldii, Msr, Cezayir ve Pakistanda rejimleri tehdit ettii dorudur. Hindu milliyetilii bahsedildii gibi, lke zerinde ve politikalarnda dikkate deer bir etki meydana getirebilmitir. Fakat bu hareketlerin, lkeleraras ve medeniyetlere ait birer g olduklar ynndeki bir analizden ve alglamadan ziyade, duruma gre ele alnmas ve artlarn deerlendirilmesine paralel olarak incelenmesi gerekmektedir. Bu yndeki bir analiz sonucunda, ayn ada ortaya kan ve sre giden iki byk dini-politik hareket yani radikalcilik ve etnik-dini ifratln ne anlama geldii anlalabilecektir.

EK-2

ran Nkleer Programnn Geliimi ve Kriz Kronolojisi

1957 1967 1968 1970ler

ran ile ABD arasnda nkleer ibirlii anlamas imzaland. ABD, ran'a Tahran Nkleer Aratrma Merkezi'nde kullanlmak zere hafif-su reaktr ve laboratuar malzemesi salad. ran Nkleer Silahszlanma Anlamas'n imzalad. Anlama 1970'de yrrle girdi. (NPT)

1974

1976

1979

ran ah Muhammed Rza Pehlevi 1974'de ABD, 1976'da Almanya ve 1977'de Fransa ile nkleer teknoloji transferine ilikin ikili anlamalar imzalad. ran, Dr. Ekber timad'n ynetiminde ran Atom Enerjisi Kurumu'nu kurdu. Dr. timad, ran'n 20 yl iinde 23.000 MW nkleer enerji retmesinin ve nkleer yakt evrimi gerekletirmesinin amalandn aklad. ran Alman Siemens irketine bal Kraftwer Union AG ile Buehr ehri yaknnda kurulacak 1300 MWlk ikiz hafif-su reaktr, Fransz Framatome ile ise Karun Nehri yaknlarnda kurulacak 900 MW'lk ikiz hafif-su reaktrnn inas iin anlamalar imzalad. ran slam Devrimi'nin lideri Ayetullah Humeyni ran'n nkleer silah plan olamayacan aklad. Bu tarihte ran nkleer almalarn askya alrken, Alman Kraftwer Union irketinin Buehr'deki iki reaktrn inasn durdurma karar almas zerine bu irketle yapt anlamay feshetti. Bu tarihte reaktrlerden biri tamamlanm ve asl nkleer elementler kargoya verilmeye hazr durumdayd. ran-Irak sava ran'n nkleer programnda ciddi yavalamaya neden olmutu. Irak sava uaklar Buehr nkleer tesisine saldrd; ran tesisin hasar almadn aklad. 8 yllk ran-Irak Sava'nn sona ermesiyle birlikte nkleer enerji konusu ran'da tekrar gndeme geldi. in, ran'a 1 ton kadar saf uranyum gnderdi. Bu, ran'n 1990lar boyunca uranyum dntrme ve zenginletirme deneyleri yapmasna imkan tand. ran in ile ran'n batsndaki Darkovin blgesinde 950 mw'lk iki reaktr inas ynnde anlama imzalad; reaktrlerin inasna bugne dein

1980-88 1984 1990'lar 1991 1992

balanmad.

1995

ran Rusya ile Buehr'deki reaktrn tamamlanmasna ynelik bir anlama imzalad. ABD Bakam Bill Clinton nkleer silah edinme abasnda olduu ve Ortadou Bar Sreci'ni baltalad iddiasyla ran'a ynelik petrol ve ticaret yaptrmlarn devreye soktu. Pakistan ran'a uranyum zenginletirilmesinde kullanlan yksek hzl gaz santrifj mekanizmalarnn dizaynlarn ve teknik izimlerini satt. Amerikan Kongresi ran-Libya Yaptrm bildirisi'ni devreye soktu. Ayn dnemde Clinton ynetimi tarafndan ran ve Irak'a kar ifte evreleme politikas (dual containment) gelitirilerek iki lkeye ayn anda bask uyguland. Amerikan Bakan George W. Bush yllk "Birliin Durumu" konumasnda ran, Irak ve Kuzey Kore'yi "er Ekseni" oluturmakla sulad. Uluslararas Atom Enerjisi Ajans'nn (UAEA) raporunda ran'n hali hazrdaki ve planlanan nkleer faaliyetlerinin sivil amalar zerine olduu belirtildi. ranl rejim kartlar ran'n nkleer silah retme programnn paras olarak Natanz'da bir uranyum zenginletirme ve Arak'ta ar-su tesisi ina ettiini iddia etti. ran bu iddialara sadece nkleer yakt evrimi almalar olduunu belirterek yant verdi. Washington Natanz ve Arak tesislerinin uydu fotoraflarnda yapt inceleme sonras bu tesislerin ran'n "kapsaml kitle imha silah edinme abas"nn paralar olduunu iddia etti. ran ise UAEA'nn nkleer tesislerini inceleme isteine olumlu yant verdi. ran Cumhurbakan Muhammed Hatemi lkesinin nkleer yakt evrimi almalar yrttn aklad. Bunun zerine UAEA Direktr Muhammed el-Baradey ran'n gelecekteki nkleer planlar hakknda bilgi almak zere Tahran'a gitti. Baradey hazrlad raporunda ran'n nkleer almalarnn tmn aklamayarak Safeguards ykmllklerine uymadn belirtti. Baradey, ran'a tm tesis ve almalarn aklamas iin 31 Ekim'e kadar sre vererek ran' nkleer tesislerin daha ayrntl incelenmesine yardmc olmas iin

1995

1990larn ortalar

1996

29 Ocak 2002

ubat 2002

Austos 2002

Aralk 2002

ubat 2003

16 Haziran 2003

uyard. UAEA ran'daki tesislerde srecine balad. yeni bir inceleme

Temmuz 2003

Austos 2003

Eyll 2003

21 Ekim 2003

UAEA Natanz tesisinde nkleer silahlarda kullanlacak dzeyde yksek oranda zenginletirilmi uranyum tespit etti. ran ise daha sonra yapt aklamada, bulunan uranyumun Pakistan'n salad malzemelerden artan materyallere ait olduunu iddia etti. UAEA Mfettilerinin baz tesislerde bulduu ek zenginletirilmi uranyum izleri zerine ran, NPT Anlamasnn daha kapsaml UAEA aratrmalarna olanak veren ek protokoln imzalamaya raz oldu. ABD ran' NPT'nin hkmlerine uymamakla sulad ve ran'n BM Gvenlik Konseyi'ne sevk edilmesini talep etti. Daha sonra ise AB Troykas (Almanya, Fransa, ngiltere) ran'a nkleer aktivitelerini tamamen aklamas ve daha kat bir inceleme rejimine izin vermesi noktasnda Ekim 2003'e kadar izin vermeyi ngren teklifini desteklemeye karar verdi. AB Troykas ran' uranyum zenginletirme faaliyetlerini askya alma ve NPT Ek Protokol'n resmen imzalama noktalarnda anlamaya ikna ettiler. UAEA ran'n nkleer almalarn ieren kapsaml bir raporu Ajans'a sunduunu aklad. UAEA Direktr Muhammed el Baradey, ran'n nkleer silah program olduuna dair hibir kant olmadn aklarken, ABD'den bu aklamaya tepki geldi. te yandan ran'n pltonyum rettiini kabul etmesi zerine bu lkenin knanmas arsnda bulunurken herhangi bir yaptrm nerisi getirmedi. ran, UAEA'nn Viyana'daki merkezinde NPT'nin Ek Protokoln imzalad. ran'n Pakistan'n Atom bombasnn fikir babas ve uygulaycs olan Abdl Kadir Han'dan nkleer silah teknolojisi aldna ynelik iddialar ortaya atld. UAEA'nn bir raporunda ise ran'n, nkleer bomba zincirleme reaksiyonunu tetiklemede kullanlan nkleer tetikleme materyalleri zerine deneyler yrtt iddia edildi. ran bu sulamalara cevap vermezken uranyum

31 Ekim 2003

Kasm 2003

18 Aralk 2003

ubat 2004

zenginletirme programn durduracan aklad. Takip eden aratrmalarda ise ran'n programn durdurduuna ilikin bulguya rastlanmad. Mart 2004 Mays 2004 UAEA ran' tm nkleer almalarn 1 Haziran'a kadar aklamas noktasnda uyard. ran, UAEA'na tm nkleer almalarn ieren 1000 sayfalk bir dosya sundu. UAEA ran' uranyum zenginletirme mekanizmalar alma abasnda olduu ve Ajans'n mfettileriyle ibirlii yapmad iin eletirdi. ran Dileri Bakan Kemal Harrazi ise ran'n nkleer enerji hakknn uluslararas toplum tarafndan kabul edilmesi gerektiini ve ran'n almalarnn geri dndrlemez olduunu aklad. ran Natanz tesisindeki santrifjlere UAEA tarafndan yerletirilen mhrleri skerek burada almalara yeniden balad. ran Dileri Bakan Kemal Harrazi srail Genelkurmay Bakan Moe Yaalon'un ran'a saldrda bulunabilecekleri imasna karlk nkleer tesislerine ynelik saldrlara g kullanarak cevap vereceklerini aklad. ran "geni-lekli" zenginletirme almalarna yeniden baladn duyurdu. UAEAdan ise ran'a tm nkleer almalarn durdurmas ve programn 25 Kasm'a kadar aklamas arsnda bulunuldu. ABD Dileri Bakan Colin Powell, BM Gvenlik Konseyi'nden ran'a yaptrm uygulanmas isteinde bulundu. ran AB Troykas ile uranyum zenginletirme almalarn askya almak iin mzakere edebileceini fakat bu hakkndan asla vazgemeyeceini aklad. AB troykas ran'la var olduu iddia edilen nkleer silah programn durdurmas karlnda ticaret ve nkleer enerji tevikleri ieren bir anlamay mzakere etmeye balad. UAEA ran'a ynelik olarak NPTnin Safeguards Anlamas'n uygulamasn ve bir sonraki inceleme dnemine kadar tm nkleer almalarn durdurmasn ieren bir karar tasars yaynlad. ran bir kez daha uranyum zenginletirme almalarn ak ulu olarak askya almay kabul etti. Bu ayda basna szan gizli bir BM raporunda ran'n nkleer silah programna dair bir ize rastlanmad fakat bu konuda kesin yargya varmak iin yeterli bilgiye sahip olunmad belirtildi.

Haziran 2004

27 Temmuz 2004

24 Austos 2004

Eyll 2004

18 Ekim 2004

Kasm 2004

Ocak 2005

ran UAEA mfettilerinin gizli Parin nkleer tesisini incelemelerine izin verdi. ran Cumhurbakan Muhammed Hatemi ran'n nkleer teknolojiden asla vazgemeyeceini; fakat bu almalarn tamamen bar amalar iin olduunu aklad. Rusya ran'a destek vererek Buehr tesisi iin yakt salamak zere bir anlama imzalad. ABD Savunma Bakanl stihbarat Ajans direktr Amiral Lowell E. Jacoby Amerikan Kongresinde verdii ifadede ran'n 5 yl iinde nkleer silah retebilecek kapasitede olduunu aklad. Bu tahmin 1995 ylndan bu yana Amerikal yetkililerin vurgulad bir noktayd. ran UAEA mfettilerinin Parin Nkleer Tesisinde inceleme yapmalarna izin vermedi. ran, sfahan Tesisi'nde uranyum-evrim almalarna yeniden balamay planladn duyurdu. ABD'nin srail'e yeralt tesislerini bombalamak iin kullanlan bombalardan satmas zerine baz yorumcular srail'in bu silahlar ran'n yeraltndaki nkleer aratrma tesislerini bombalamakta kullanacan gndeme getirdiler. AB, ran'n uranyum zenginletirme programn yeniden balatmas halinde AB Troykas tarafndan mzakere edilen ticaret ve enerji teviki paketinin masadan ekileceini aklarken, ran bu paketin ayrntlarn grmeyi bekleyeceini belirtti. Amerikan Washington Post gazetesinin manet haberinde yakn zamanda hazrlanan gizli ABD Ulusal Gvenlik ngrs belgesinde ran'n 10 yl iinde nkleer silah retecek kapasiteye ulaacann belirtildii iddia edildi. AB troykas, ran'a nkleer yakt evrimi retme almalarn durdurmas karlnda ekonomik tevik ve gvenlik garantileri ieren 31 sayfalk bir belge verdi. ran, AB troykasnn 31 sayfalk nerisini "sama ve kk drc" olarak niteleyerek, nkleer zenginletirme almalarna NPT'nin 4. Maddesinin salad haklar erevesinde "geri dndrlemez" bir biimde yeniden balayacan aklad. ranl teknisyenler UAEA mfettilerinin gzetiminde sfahan tesisindeki mhrleri sktler. ran, tesiste uranyum dntrme almalarna balad ynnde UAEA'n bilgilendirdi. UAEA tesiste dntrlen uranyum olup olmadn kontrol etmek iin tesise gzetleme kameralar yerletirdi.

ubat 2005

Mart 2005

Nisan 2005

Mays 2005

2 Austos 2005

5 Austos 2005

8 Austos 2005

10 Austos 2005

11 Austos 2005

UAEA AB Troykas'nn hazrlad ran'a sfahan'daki ilemleri durdurmas ars yapan tasla gndeme ald. UAEA'nn bir raporunda ran'n sfahan tesisinde almalarna yeniden balamasndan bu yana 7 ton uranyum hexaflourid (zenginletirilmi uranyum retmek iin zel santrifj cihazlarnn yksek hzda dndrlmesiyle elde edilen gazsal bir bileim) rettiini yazd. Raporda ran'n 18 yllk gizli nkleer almalarna vurgu yaplarak Ajans'n " ran'da gizli olmayan nkleer materyal ya da faaliyetler olup olmadn" syleyebilecek durumda olmad belirtildi. Rapor, ran'a nkleer almalarla ilgili "kiilere, alm dokmanlarna, orduyla balantl altaylara ve aratrma-gelitirme merkezlerine" eriim salanmas iin arda bulundu. BM Genel Konseyi'nde yapt konumada ran Cumhurbakan Mahmud Ahmedinecad lkesinin "barl amal nkleer enerji almas yrtme hakkndan" vazgemesinin sz konusu olmadn syledi. Amerikal yetkililer ise ran konusunu UAEA'nn oyuyla BM Gvenlik Konseyi'ne tamay ngrdklerini akladlar. UAEA Ynetim Kurulu ran'n nkleer almalarnda effaf olmasnn "kanlmaz ve artk ertelenemez' olduunu belirten bir karar tasarsn kabul etti. Tasarda ran konusu BM'ye havale etmekten kanlrken, bu konudaki nemli konularn BM Gvenlik Konseyi'nin yetki alannda olduu vurguland. ran hkmeti yabanc yatrmclarn Natanz tesisindeki almalara katlabilmesine izin veren bir plan onaylad. Hkmet ayrca ran Atom Enerjisi Kurumu'na (IAEK) yabanc yatrmclar uranyum zenginletirme almalarna ekebilmek iin gerekli admlar atmas ynnde yetki verdi. UAEAnn raporunda ran'n Safeguards Anlamas'nn gerekleri erevesinde Ajans'n talep ettii nkleer sitelere ve gerekli dokmanlara eriime zaman geirmeden yant verdii belirtildi. UAEA'da yaplan oylamada 27 kabul oyuna karlk 3 red oyuyla ran'n BM Gvenlik Konseyi'ne sevk edilmesine karar verildi. Bunun zerine ran, NPTnin temel ykmllkleri hari olmak zere UAEA ile gnll olarak yrtt ibirliine son vermeyi ve uranyum zenginletirme almalarna yeniden balamay planladn aklad.

2 Eyll 2005

17 Eyll 2005

24 Eyll 2005

5 Kasm 2005

31 Ocak 2006

4 ubat 2006

3 Mart 2006

16 Mart 2006

11 Nisan 2006

26 Nisan 2006

ran AB troykasna 6 maddelik bir neriler paketi sunarak sregelen mzakerelere bal olarak 2 yllk bir sre iin uranyum zenginletirme almalarn durdurma nerisinde bulundu. ran'n bu teklifi AB troykas tarafndan reddedildi. Amerikan Ulusal Gvenlik Strateji belgesinde ran NPTnin safeguards ykmllklerini ihlal etmekle ve nkleer programnn tamamen barl amalar iin olduunu objektif bir ekilde kantlayamamakla suland. ran Cumhurbakan Mahmud Ahmedinecad byk bir basn toplants yaparak ran'n uranyum zenginletirmeyi baardn aklad. Ahmedinecad: " ran artk nkleer enerjiye sahip lkelerden birisidir. ran halknn direncinin sonucu olan bu almalarmza uluslararas anlamalar erevesinde devam edeceiz." ran Dini Lideri Ayetullah Ali Hamaney; ABD'nin ran'a saldrmas halinde cevaplarnn gl olacan ve cevaplarn dnyann mmkn olan her kesinde vereceklerini syledi. UAEA, BM Gvenlik Konseyi'ne " ran slam Cumhuriyeti'nde NPT Safeguards Anlamas'nn Uygulanmas" balkl bir rapor sundu. UAEA, raporun kapsad 30 gnlk periyotta ran'n uranyum zenginletirme almasna hz verdiini aklad. AB askeri nkleer programn durdurmas karlnda ran'a gelimi sivil amal nkleer teknoloji vermeyi ngren ayrcalkl yeni bir paket sunmaya hazr olduunu aklad. AB Yksek Gvenlik ve D Politika Temsilcisi Javier Solana, bunun iin ran'n uranyum zenginletirme programn durdurmasnn elzem olduunu belirtti. ran Cumhurbakan Mahmud Ahmedinecad ran'n AB'nin uranyum enginletirme karlnda sunaca tevik paketinin reddedileceini zira bunun altna karlk fndk fstk almak anlamna geleceini aklad. AB Troykas'nn hazrlad neriler paketi Rusya, in ve ABD'nin de katlmyla ran'a sunuldu. ran 5+1'in belirtti. nerisini ciddiyetle inceleyeceini

28 Nisan 2006

15 Mays 2006

17 Mays 2006

1 Haziran 2006 3 Haziran 2006

6 Haziran 2006

AB D Politika ve Gvenlik Yksek Temsilcisi Javier Solana Tahran'a giderek 5+1'in neri paketini ran'a resmen sundu. ran'n ba nkleer mzakerecisi Ali Laricani neriler paketinin baz

olumlu taraflarnn olduunu, baz ksmlarnn ise belirsiz olduunu ve glendirilmesi gerektiini belirtti. ran Savunma Bakan General Mustafa Neccar; " ran mevcut koullar altnda Suriye'yi destekleyecektir. Suriye'nin gvenlii ile ran'n gvenlii birbirinden ayrlamaz. ki lke blgeyi istikrarszlatrmaya alan gler karsnda birlik olmaldr." diyerek kendilerine destek olan tek lkenin Suriye olduu konusuna aklk getirdi. ran Cumhurbakan Mahmud Ahmedinecad, 5+1'in neriler paketinin ileri atlm bir adm olduunu ve ranl yetkililerin paketi dikkatle inceleyeceklerini syledi. ran, 5+1'in neri paketine cevabn 22 Austos'ta vereceini aklad. ABD Bakan George W. Bush'un Ulusal Gvenlik Danman Stephen Hadley ran'a cevabn 29 Haziran'da Moskova'da yaplacak G-8 Dileri Bakanlar toplantsndan nce vermesi ars yapt. Dileri Bakan Abdullah Gl ran'a bir ziyaret yaparak ran Cumhurbakan Mahmud Ahmedinecad, Dileri Bakan Manuehr Muttaki, Nkleer Mzakereci Ali Laricani ve eski cumhurbakan Haimi Rafsancani ile grmeler yapt. Kosova meselesi ve ran ile yaanan nkleer anlamazlkta ne gibi bir yol izleneceini grmek zere toplanan AB dileri bakanlar ran ile diyalog kapsn ak braktklarnn altn izdi. Uluslararas Atom Enerjisi Ajans, ran'a teknik yardmda kesinti yaplmasn onaylad. Karar uyarnca, ran'daki 55 nkleer kalknma yardm projesinden 22'sinin durdurulmas ngrlmekte. Tahran, kararn uranyum zenginletirme faaliyetleri zerinde etkisi olmayacan aklad. rann 15 ngiliz askerini esir almasyla ranABD/ ngiltere krizi yeni bir boyut kazand. imdiye kadar rann uranyum zenginletirme programn engellemeye ynelik giriimler; ABD/ ngilterenin tehditlerinin yan sra Birlemi Milletler, Avrupa Birlii, Uluslararas Atom Enerjisi Ajans zerinden yrtlmekteydi. Ancak meydana gelen bu olay mevcut krizi yeni/farkl bir aamaya tad.

13 Haziran 2006

16 Haziran 2006

21 Haziran 2006

22 Haziran 2006

25 Haziran 2006

12 ubat 2007

09 Mart 2007

23 Mart 2007

24 Mart 2007

08 Mays 2007

rana kar ikinci yaptrm karar BM Gvenlik Konseyinde oybirliiyle onayland. Times dergisine deme veren ran Dileri Bakan Manuehr Mottaki, ABDyle mzakereye hazrz. Ama her eyden nce mzakere iin siyasi irade olmal dedi. ran ajanslarnn bildirdiine gre Cumhurbakan Mahmud Ahmedinecad, resmi ziyaret iin bulunduu Birleik Arap Emirliklerinin bakenti Abu Dabide dzenledii basn toplantsnda, ABDnin saldr olaslklarna ilikin sert aklamalar yapt. rana verilen sre doldu ve ran faaliyetlerini askya almak bir yana daha da fazla ilerleme kaydetti. Bu srada UAEA Bakan da kendisinden beklenilen raporu hazrlayarak Gvenlik Konseyine sundu. srail Savunma Bakan Yardmcs Efraim Sne, Jerusalem Post gazetesine yapt aklamada, Tahrann, dnyann dikkatini rann nkleer programndan uzaklatrmak amacyla Gazzedeki militan gruplara atmalar artrma talimat verdiini belirtti. ABD donanmasnn rann hemen aklarnda balatt geni apl deniz tatbikatna 2 uak gemisi, bir amfibi taarruz gemisi, gdml fze frlatan kruvazrler, destroyerler ve karma gemileri katld. Basra Krfezindeki tatbikatta 140 sava ua, ok sayda helikopter ve yaklak 17 bin ABD askerinin grev ald belirtildi. Baradey, Lksemburgda dzenlenen bir toplantda yapt aklamada, ABDli yetkililerin, ran nkleer silah istiyorsa bunu 2010a veya 2015e kadar yapacaktr dncesine katldn syledi. ABD ve ran, Badatta 28 yl aradan sonra gerekletirdikleri bykeliler dzeyindeki ilk toplantda, Irakta istikrarn salanmas gerektii konusunda uzlatlar.

16 Mays 2007:

23 Mays 2007

24 Mays 2007

25 Mays 2007

25 Mays 2007

30 Mays 2007

EK-3

1979 RAN SLAM DEVR M NDE ROL ALAN NEML S MLER

ahpur BAHT YAR (1935 - 1991) : ahn 1979 ylndaki son babakandr. Fransada eitim grmtr. Uzun sre Ulusal Cephede faal olarak yer almtr. ran Partisinde liderlik yapmtr. 1979 ran Devrimi sonrasnda Pariste, Ulusal Direni (Milli Mukavemet) Cephesini kurmutur. Pariste suikast sonucu ldrlmtr.

Ebul Hasan Beni Sadr (1931 - ) : 1980 ylnda ran slam Cumhuriyetinin ilk cumhurbakan olmutur. Pariste Humeyniye danmanlk yapmtr. Devrim Konseyi (uray nklab), ilk Uzmanlar Meclisi (Meclisi Kobragan), Ulusal Cephe (Milli Cephe) yelii yapmtr. 1981 ylnda ofisinden ayrlr ayrlmaz Parise umutur.

Mehdi Bazargan (1907 - 1994) : Devrimde oluturulan anayasal hkmetin babakanln yapmtr. Fransada eitim grmtr. zgrlk Hareketi

(Nehzat- Azadi)nin liderliini yapmtr. slami ulusalclar arasnda, Ulusal Cephe (Milli Cephe)ye yn veren birisi olarak kabul edilmektedir.

Kazem Cefrudi (1913 - ) : ah zamannda senatrd. Yine ah zamannda Parlamento (Meclis-i ura) yelii yapmtr. Halk Partisi (Hizbi Millet)in nemli isimlerinden birisidir. Pariste eitim grmtr.

Ayetullah Humeyni (1902 - 1989) :

ran

slam Devriminin liderliini

yapmtr. Veliyi Fakih olarak kabul edilmitir (Veliyi Fakih devrim sonrasnda ortaya karlan ve yksek din adamna verilen isimdir). slam, slami ynetim ve mistisizm zerine kitaplar yazmtr.

Ahmed Medeni (Tuamiral) (1929 - ) : Devrim sonrasnda, Savunma Bakanl, Donanma Komutanl, Kuzistan Valilii yapmtr. Devrim sonrasndaki ilk cumhurbakanl seimlerinde aday olmutur. Devrim ncesinde ve sonrasnda Ulusal Cephede aktif rol almtr. 1980 ylnda ran terk etmitir.

Abbas Karabagi (General) (1918 - ) : Devrim ncesinde ve devrim srasnda Genelkurmay Bakanl hkmetlerinde yapmtr. erif mami ve Marshal Ezheri ileri Bakanl yapmtr. Asker ve ayn zamanda

hukukudur. Devrimden sonra randan ayrlm ve Fransaya gitmitir.

Kerim Sencebi (Dr.) (1904 - ) : Bazargann kurduu anayasal hkmette Dileri Bakanl yapmtr. Ulusal Cephenin kurucularndandr. Ayn zamanda Hizb-i Mihan ve Hizb-i rann da kurucularndandr. Fransada eitim grmtr.

EK-4: MAHMUD AHMED NECAD K MD R?

Ahmedinecadn d politikada sergiledii tutumlar nedeniyle ABD- ran gerginlii artmtr.

Mahmud

Ahmedinecad

ran

slam

Cumhuriyeti'nin

6.Cumhurbakan'dr. 28 Ekim 1956'da Kuzey ran 'da, Tahran vilayetine doudan komu olan Semnan vilayetinin ehirlerinden Germsar kenti yaknndaki Aradan kynde bir nalbandn olu olarak dnyaya gelmitir. 24 Haziran 2005 ran cumhurbakanl seimlerinin ikinci turunda seilmi, 3 Austos 2005'de ard arda 8 yllk cumhurbakanl sresini doldurduu iin makamndan ekilen Muhammed Hatemi'nin yerine cumhurbakanlna balamtr.

Cumhurbakanl seilmeden nceki dnemde, (3 Mays 2003 ile 28 Haziran 2005 arasnda) Tahran belediye bakanl yapmtr. Meslei inaat mhendisliidir. Tahran Belediye Bakanlndan nce niversitede yapmtr. Profesr unvan bulunmaktadr. ran Bilim ve Teknoloji niversitesi'nde retim yelii yapmtr. Tahsilini de bu

Siyasi g zeminini ran inaat sektrnn lobi kuruluu olan slami ran naatlar ttifak'ndan (Abadgaran) ald kabul edilmektedir. Abadgaran, ran cumhurbakanl seimlerinin ilk turunda iki aday arasnda

(Ahmedinecad ve Muhammed Bager Galibaf) blnm, ikinci turda Ahmedinecadn arkasnda toplanmtr. Bylece, 1000 kadar adayn ran Anayasa Muhafzlar Konseyi tarafndan elenmesinden sonra ilk tura katlabilen 7 aday arasnda en fazla oyu alm bulunan (Ahmedinecad ilk turda % 19.48 orannda oy almtr) eski (Hatemi'den nceki) cumhurbakan Ali Ekber Haimi Rafsancani'ye kar ikinci turda teke tek yararak oylarn % 61.69'unu elde etmitir. Muhalifleri seime hile kart ithamlarn dile getirmilerdir. kinci tura ranl semenlerin % 59'u katlmtr.

Hakkndaki genel yarg slamc ve poplist grleri savunan bir dini muhafazakar olduu ynndedir. Poplist grlerinin ran toplumunun fakir tabakalar nezdinde poplerlik kazanmasna yol at belirtilmektedir. Yaplabilir ve yapabiliriz slogan etrafnda oluturulmu cumhurbakanl programnn belirsizlikler ierdii grleri ortaya atlmtr. Hedeflerinden biri ran'n petrol gelirlerinin fakir halka yanstlmasdr. Ancak seilmesinin ardndan 2 yl gemi olmasna ramen halk hala fakirdir.

D politika asndan, ABD ile ilikilerde hibir alm gsterilmemesi gerektiini net bir ekilde savunmutur. Birlemi Milletler'e defalarca sulamalarda bulunmu, ran'n nkleer programn srdrmesi gerektiini ak bir dille ifade etmitir. Devaml surette mukabeleci bir tarz ve sylemi vardr. Bir basn mensubunun siyasi tutuklularn salverilmesinden bahsi zerine Hangi siyasi tutuklular? Amerika'dakiler mi? diye sormu, bilinen dier baz lkeler nkleer programlar gelitirirken ran'n neden gelitiremeyeceini (lkesinin uluslararas sistemin hayli dnda olduuna ve kayg uyandrdna deinmeksizin) sorgulam, Birlemi Milletler'in 5 daimi yesinin baz ayrcalklar olduuna gre slam dnyasnn ayn ayrcalklar neden alamayacan dile getirmi, son olarak da Yahudi Soykrm'ndan neden Filistinlilerin etkilendii konusunu ortaya atmtr. Cumhurbakanlna seildikten sonra bunu yeni bir slam devrimi (veya, bulunduumuz Hicri Takvim ylndan hareketle, 1384 slam Devrimi) olarak nitelemi, bu devrimin yaknda btn dnyaya eriecei iddiasnda bulunmutur. lk etapta blge lkeleri arasnda (vizelerin kaldrlmas yoluyla) seyahat hrriyetini ve

balarn kuvvetlendirilmesini savunmaktadr. srail'e ilikin aklamalar ise, 'haritadan silme zihniyetindedir ve uluslararas camiann tepkisi ekmitir.

Siyasi kariyerinin balangcndan beri militan ortamlarda yer almtr. 1979 ran slam Devrimi sreci iinde niversitesinin renci temsilcilerinden biri olarak Ayetullah Humeyni ile birka kez grm, ABD Tahran Bykelilii'nin baslmas ve elilik mensuplarnn rehin alnmasyla balayan ran Rehineler Krizi'nde ya ahsen yer alm, ya da yakn evresinde bulunmutur. Bir iddiaya gre o dnemde Sovyetler Birlii Bykelilii'nin baslmas nerisini ortaya atmtr.

Rehineler Krizi'ne dorudan katldna ilikin iddialar, cumhurbakan seilmesinin hemen ardndan, Avusturya'da Krt muhalifleri ldrtt iddialar ve Tahran Evin hapishanesinde siyasi sulularn idam edildii haberleri ile ezamanl olarak dnya basnnda yer almtr. Ahmedinecad ve destekileri bu sulamalar reddetmiler, ABD Bakan George W. Bush Temmuz 2005'de Ahmedinecadn Rehineler Krizine katlmna ilikin iddialarn ciddi olduunu ve soruturulacan belirtmi ise de, henz bir soruturma balatlmamtr.

ddialar dnya basnna kriz dneminin Amerikal rehinlerinden 5'i tarafndan yaplan aklamalar ve tehisler sonrasnda yansmtr. Aklamalarda bulunanlardan biri CIA mensubudur, Farsa bilen bir dieri de emekli kara albaydr. Bu eski rehineler Ahmedinecad sert ve gaddar bir soruturmac olarak tanmlamaktadrlar. Tehis yapmalar istenen dier eski rehineler emin olamadklarn belirtmilerdir.

ran-Irak Sava ncesinde katlmtr. Sava esnasnda

ran Devrim Muhafzlar'na (Pasdaran) Kerkk'te gizli operasyonlar yrtt

bilinmektedir. ran Devrim Muhafzlar 6. Ordusu bamhendislii yapm, savatan sonra Maku ve Hoy vilayetleri vali yardmcl ve valiliine atanmtr. 1993-1997 arasnda Erdebil vilayetinin valiliini yrtmtr. Ancak semenlerin % 12'sinin katlmnn muhafazakar adaylarn nn

at 2003 Tahran Belediye Bakanl seimleri sonrasnda bakentin belediye bakanln elde etmesine dein ran siyasi panoramasnda tannan bir kii olmamtr. Belediye bakanl esnasnda nceki bakanlarca alm kltr merkezlerine dini vurguyu ciddi bir oranda yerletirmesi, belediye binalarnda kadnlar ve erkekler iin ayr asansrler kullanm zorunluluunu getirmesiyle dikkati ekmitir. Tahran meydanlarnda ran-Irak Sava'nda lenlerin ansnn en canl bir ekilde (baz meydanlar ak mezarlklara dntrlerek) yaatlmasn nermitir. Fakir kesime gda yardm programlar da icraatlarn tamamlayan bir unsur olmutur. Belediye bakanl ile beraber bakentin en nde gelen gazetesi Hemeri'nin yneticiliini ele geirmi, gazeteyi siyasi programnn odak noktalarndan biri haline getirmitir. Gazete kadrosundan ran basn dnyasnn ykselen yldzlarndan kadn gazeteci Nafize Kuhnavard', Hatemi'ye rejimin krmz izgileri ve illegal istihbarat rgtleri hakknda uygunsuz bulduu bir soru sorduu iin, Trkiye ve Azerbaycan iin casusluk yapt gerekesiyle kovmas gndemi megul etmitir. Ancak bizzat Hatemi ile de aralarnda tartmalar cereyan etmitir. lk icraatlarndan biri yeni evli iftlere i ve konut edinebilmeleri iin ran petrol gelirlerinden ayrlan 1.3 milyar Dolarlk bir fonun, mam Rza Ak Fonunun yrrle konulmas olmutur.

randa gen muhafazakarlar denilen grup, 1997den sonra grlen ikili ynetim (reformcu-muhafazakar) olgusuna son vermek projesi temelinde ortaya kmtr. Bu kuan temsilcisi Ahmedinecad iktidar ele geirmitir. Mehdeviyet olgusu, askerler ve gvenlikilerin etkinlii (Devrim Muhafzlar), anti-elitizm, aristokrasi kartl, ar Bat kartl ve d politikada saldrganln rasyonelletirilmesi, Ahmedinecad ynetiminin en nemli zelliklerinden saylmaktadr.