Denetim Toplumlar Gilles Deleuze eviren: Ulus Baker 1. Tarihsel Bakmdan Denetim Toplumlar Nedir?

Foucault "disiplin toplumlar"n Onsekizinci ve Ondokuzuncu yzyllara yerletirmiti. Bu toplumlar doruk noktalarna Yirminci Yzyl balarnda varmlard. Bu toplumlar, geni ve yaygn kapatp-kuatma meknlar dzenlemeleriyle ayrdedilirler. Birey hi durmadan, her biri kendi yasalarna sahip olan bir kuatma meknndan brne geer; nce aile; sonra okul ("artk ailende deilsin"); ardndan kla ("artk okulda deilsin"); en sonunda da fabrika; arasra hastane; olaslkla hapishane, yani kapatlm-kuatlm evrenin en nde gelen rnei. Analojik bir model oluturan hapishanedir burada; Rossellini?nin Europa 51 filminin kadn kahramanlarndan biri baz iileri ibanda grdnde "mahkumlarla kar karya olduumu sandm" diye haykrabilir.

Foucault bu kapatp-kuatma evrelerine ilikin ideal projeyi parlak bir ekilde inceledi; zellikle fabrikalarda grld haliyle; younlatrma; mekn iinde datm; zaman iinde sralama; etkisi, para para kuvvetlerin toplamndan daha byk olacak bir retken kuvveti zaman-mekn iinde kurmak... Ancak Foucault, bu modelin geiciliini de tanmt. Bu model, ama ve ilevleri son derece farkl olan, retimi rgtlemektense vergilendiren, hayat idare etmektense lm yneten "hkmranlk toplumlar" modelini takip etmiti; gei zaman iinde gerekleti ve Napolyon, grld kadaryla, bu modelin bir toplumdan baka bir topluma yaylarak geni bir lek kazanmasn salad. Ama disiplinler de, sralar gelince kendi bunalmlaryla karlatlar ve bu hal, zamanla kurulan ve kinci Dnya Sava?nn ardndan ivme kazanan yeni kuvvetlerin krnayd; bir disiplin toplumu, artk iinde olmadmz, artk olmay braktmz eydir.

Kapatp-kuatma meknlarna ilikin genellemi bir bunalmn ortasndayz --hapishanede, hastanede, fabrikada, okulda ve ailede. Aile de, dier btn "ieriler" --eitsel, mesleki vs.-- gibi kriz iinde bulunan bir "ierisi"dir. Grev ve yetki stlenen idari mekanizmalar zorunlu olduunu varsaydklar reformlar ilan etmeyi bir an olsun brakmazlar: Eitim kurumlarnda reform, sanayide reform, hastanelerde reform, silahl kuvvetlerde reform, hapishanelerde reform. Ama herkes, tam tkenileri ne zaman gerekleecek olursa olsun, bu kurumlarn ilerinin bitik olduunu biliyor. Yaplan aslnda son ayinleri ifa etmek ve bu alanlarda istihdam edilen insanlar, kapy alacak yeni gler yerlerine yerleene dek beslemeyi srdrmekten ibarettir. Bu yeni

kuvvetler, disiplin toplumlarnn yerini almakta olan "denetim toplumlar"dr. "Denetim", Foucault?nun pek yakn geleceimiz olarak tehis ettii bu yeni canavara Burroughs?un takt addr. Paul Virilio da devaml olarak kapal bir sistemin zaman erevesinde ileyen eski disiplinlerin yerini daha imdiden alm olan "serbeste-kayan" denetimin ultra-hzl biimlerini incelemeyi srdryor. Bu meyanda olaanst ecza rnlerini, molekler mhendislii, genetik mdahaleleri anmaya bile gerek yok; ama bunlar bile yepyeni bir srecin iine girdiimizi iaretliyorlar. Hangi rejimin daha berbat olduunu kendimize sorup durmann pek bir anlam yok, nk herbiri kendilerine zg zgrletirici ve kleletirici glerin kar karya geldikleri durumlardr. Szgelimi, bir kapatp-kuatma mekan olarak hastanenin bunalmnda, "mahalle klinikleri", "salkevleri" ve "gndz bakm" kurulular ilk balarda biraz zgrlk tattrsalar da, kapatmann en sertine bile ta karacak denetim mekanizmalarna da katlabilirler. Korku ya da umut are deildir; yeni silahlar bulmaya girimek gerekir.

2. Mantksal Bakmdan

Denetim Toplumlar Nedir?

Bireyin iinden getii farkl kapatp-kuatma meknlarnda geen mahpusluklar bamsz deikenlerdir: Her defasnda sfrdan baland farzedilir ve btn bu yerlerde ortak bir dil olsa da birbirlerine oranlanmalar analojiktir. Dier taraftan, farkl denetim mekanizmalar birbirinden ayrlamaz eitlenmeler halindedirler ve dili saysal olan (ikili olmas gerekmez) deiken bir geometri sistemi olutururlar. Kapatp-kuatmalar "bek"ler, ayr ayr dzenlemeler halindedirler; oysa denetimler bir modlasyondur: Bir andan sonrakine srekli olarak deien kendini-bozup duran bir yn, ya da bir noktadan tekine srayan cva taneciklerinin oluturduu bir ktle gibi.

Bu durum, cretler konusuna bakldnda apaktr: Fabrika kendi i glerini belli bir denge dzeyinde tutarak kuatp kapsayan bir gvdedir --retimde azami, cretlerdeyse asgari... Ama bir denetim toplumunda, korporasyon fabrikann yerini almtr. Korporasyon ise bir ruh, bir gazdr. Kukusuz fabrika da dllendirme ve tevik sistemiyle tankt, ama korporasyon her bireysel cret zerine bir modlasyon dayatma konusunda ok daha derinden ilemektedir; orada hkm sren, meydan okumalarla, srekli uyarlarla, yarmalarla ve son derece gln grup ya da ekip seanslaryla ileyen srekli bir metastaz durumudur bu. Eer en budalaca televizyon oyun ovlar bile o kadar baar kazanyorsa, bunun nedeni korporasyondaki durumu byk bir kesinlikle davurmalardr. Fabrika, bireyleri hem kitle iindeki herbir unsuru gzetim altnda tutan patronun, hem de kitlesel bir direnii seferber eden ii sendikalarnn lehine tek bir gvde olarak tekil ediyordu; oysa korporasyon en sert tavrl rekabeti ve kartl salkl bir

emlasyon biimi, bireyleri birbirleriyle kartlatran ve herbirini katedip taa ilerinden blen harika bir motivasyon gc olarak sunmaktadr. "Yetenee gre cret" ad verilen motivasyon prensibi milli eitimleri kendine ekmekten geri kalmamtr. Gerekten de, nasl korporasyon fabrikann yerini alyorsa, "srekli eitim" de "okul"un, denetimin sreklilii ise snavn yerini almaktadr. Okulu korporasyonun eline teslim etmenin en emin yolu da zaten budur.

Disiplin toplumlarnda birey her zaman yeniden, hep yeniden balamaktadr (okuldan klaya, kladan fabrikaya), oysa denetim toplumlarnda kimse herhangi bir eyi bitirecek durumda deildir --korporasyon, eitim sistemi, askeri hizmet, hepsi, evrensel bir deformasyon sistemine benzer tek ve ayn modlasyon iinde birarada varolan metastaz konumlar gibidirler. Kendini daha o zamanlardan iki toplumsal oluum tipi arasndaki odak noktasna yerletirmi olan Kafka, "Dava"da hukuki biimlerin en korkutucusunu tasvir etmiti. Disiplin toplumlarnn "grnte beraat"i (iki hapis arasndaki hal); ve denetim toplumlarnn "snrsz erteleme"si (srekli deiim halinde). Bu ikisi, birbirinden ok farkl hukuki yaam tarzlardr ve eer hukukumuzun bizzat kendisi kriz iindeyse, tereddt halindeyse bunun nedeni bir tarz brakp tekine dahil olmaya gitmemizdir. Disiplin toplumlarnn iki kutbu vardr: Bireye iaret eden "imza" ve bireyin bir "kitle" iindeki konumunu iaretleyen say ya da idari rakam. Bunun nedeni disiplinlerin hibir zaman bu ikisi arasnda bir uyumsuzluk grmemesi ve iktidarn hem bireyletirmesi hem de biraraya massetmesidir. Yani iktidar, zerinde iktidar icra ettiklerini bir gvde halinde oluturmakta ve bu gvdenin her yesinin bireyliini beklemektedir. (Foucault bu ikili ykn kkenini rahibin obanl iktidarnda --sr ile hayvanlarn herbiri-- grmt; ama sivil iktidar da kendi hesabna harekete gemekte ve baka aralardan faydalanarak kendini gndelik hayat "rahibi" klmaktadr.) Oysa denetim toplumlarnda, nemli olan artk bir imza ya da say deil, bir koddur: Kod bir "ifredir"; te taraftan disiplin toplumlar "parolalar" tarafndan dzenlenirler (hem uyum salama hem de direni asndan). Denetimin saysal dili enformasyona eriimi onaylayan ya da reddeden kodlardan imal edilmitir. Kendimizi artk kitle/birey iftiyle urar grmyoruz. Bireyler blnr hale gelirken, kitleler rneklemlere, verilere, piyasalara ya da "banka"lara dnmlerdir. ki toplum arasndaki fark en iyi ifade eden ey belki de paradr, nk disiplin hep altn saysal standart olarak kilitleyen ylm paraya bavurur geriye dnp; oysa denetim bir standart kurlar toplamnca kurulan bir orana bal olarak deiip duran yzergezer mbadele oranlarna balanmaktadr. Eski para midyedir, yani kapatp-kuatan bir ortamn hayvan; oysa denetim toplumlarnn hayvan ylandr. Bir hayvandan dierine, midyeden ylana gemiiz. Yalnzca iinde yaadmz sistem asndan deil, yaam tarzlarmz ve bakalaryla ilikilerimiz asndan da. Disiplin insan, srekli olmayan bir enerji reticisiydi; denetim insan ise dalgaldr, yrngededir, srekli bir ebekenin iindedir. "Srf" her yerde eski bildik "spor"larn yerini almtr bile.

Her toplum tipiyle bir makina tipi kolayca eletirilebilir --makinalar belirleyici olduklarndan

deil, kendilerini retip kullanabilen toplumsal biimleri ifade ettikleri iin. Eski hkmranlk toplumlar basit makinalar kullanyorlard --kaldralar, bucurgatlar, saatlar; yakn zamanlarn disiplin toplumlarysa enerjiyle alan makinalarla tehizatlandlar --edilgin entropi, etkin sabotaj riskleriyle birlikte; denetim toplumlarysa nc trden makinalarla iliyorlar -bilgisayarlarla --ve tkanma trnden edilgin, korsanlk ya da virs bulatrma trnden etkin tehlikelerle. Byle bir teknolojik evrim , daha da derin bir adan, kapitalizmin bir mtasyonu olmal; daha imdiden iyi bilinen ya da tandk bir mtasyondur bu ve yle zetlenebilir: Ondokuzuncu yzyl kapitalizmi retime ve mlkiyete ynelik bir younlama, bir konsantrasyon kapitalizmiydi. Bu yzden fabrikay bir kapatp-kuatma ortam olarak dikiyordu; kapitalist ise retim aralarnn sahibiydi, ama giderek, analojiyle kavranabilecek teki meknlarn da sahibine dnecekti (iinin aile evi, okul). Pazarlar ise kh uzmanlamayla, kh koloniletirmeyle, kh retim maliyetlerini drme yoluyla fethedilecekti. Ama u andaki durumda kapitalizm artk retimle filan uramamakta, onu sklkla nc Dnya?ya devretmektedir --karmak tekstil, metalrji ya da petrol retimi de dahil olmak zere. Bu bir stn-dzey retim kapitalizmidir. Artk hammadde satn alp tamamlanm rnler satmamaktadr: Tamamlanm rnler satn almakta ve paralarn monte etmektedir. Satmak istedii ey hizmetlerdir; almak istedii ey ise stoklar. Bu artk retim iin kapitalizm deil, rn iin kapitalizmdir; yani satlmak ve pazarlanmak iin olan rnn kapitalizmi. Bu yzden, bu kapitalizm dalmsaldr; ve fabrika da yerini korporasyona devreder. Aile, okul, ordu, fabrika ise artk bir mlksahibine --devlet ya da zel g-- doru eken birbirlerinden ayr ve analojiyle benzeen meknlar deildirler. imdi artk yalnz stok paylamclar bulunan tek bir korporasyonun --deforme edilebilir ve dntrlebilir-- kodlanm figrleridirler. Sanat bile artk kapatp-kuatma meknlarn brakarak bankann ak ulu devrelerine dahil olmaktadr. Pazar fetihleri ise artk disiplinli eitimle deil, tarayc denetimle, maliyetlerin drlmesinden ok mbadele oranlarnn sabitletirilmesiyle, retimde uzmanlamadan ok rnn dntrlmesiyle gerekletirilmektedir. Bylece rme ve yozlama yepyeni bir g kazanr. Pazarlama, korporasyonun merkezi, hatta "ruhu" olmutur. Bize korporasyonlarn bir ruhu olduu retiliyor; bu dnyann en dehet verici haberi. Piyasalarn ilemleri imdi artk bir toplumsal denetim aracdr ve efendilerimizin erefsiz ekmeidir. Denetim ksa-vadelidir ve devir adedi hzldr; ama ayn zamanda srekli ve snrszdr; oysa disiplin sre bakmndan kalc, sonsuz ve sreksizdir. nsan artk kapatlm insan deildir. Bor iindeki insandr. Kapitalizmin insanln, borlanmak iin ok yoksul, kapatmak iinse ok kalabalk drtte nn ar sefaletini bir deimez veri olarak tuttuu ve srdrd dorudur: Denetim snrlarn anmasyla ilgilenmemektedir yalnzca; gecekondulardaki ve gettolardaki patlamalarla da uraacaktr.

3. Program Asndan

Denetim Toplumu Nedir?

Ak bir ortamda ve herhangi bir anda her unsurun konumunu veren (rezervde bir hayvan, korporasyonda bir insan, elektronik bir kemer araclyla) bir denetim mekanizmas dncesi yalnzca bir bilim kurgu fikri deildir. Flix Guattari yle bir kent dleyebiliyordu: Evinizi, sokanz, mahallenizi (bireye ait) elektronik kartnzla bariyerleri ap terkedebilirdiniz; ama ayn kart, belli bir gn, ya da belirli birka saat iin almaz durumda da olabilir; burada nemli olan bariyer deil, her kiinin konumunu --uygun mu uygunsuz mu-- dzenleyen ve evrensel bir modlasyonu gerekletiren bilgisayardr.

bandayken denetim mekanizmalarnn sosyo-teknolojik incelenmesi kategorik olmal ve bunalmlar her yerde ilan edilen disipliner kapatm-kuatm yerlerinin yerine daha imdiden gemekte olan yenilikleri anlatmaldr. nceki hkmranlk toplumlarndan dn alnacak eski yntemlerin geri dnp n plana kmalar mmkndr --ama zorunlu deiikliklerle. nemli olan bir eylerin henz balangcnda olmamzdr. "Hapishane sistemi"nde, hi deilse kk sular iin, "yerine geen" cezalar bulma ve mahkum edilen kiiyi, belli saatlerde elektronik bir kemer araclyla evinde tutma giriimleri. "Okul sistemi"nde, srekli denetim biimleri, srekli eitimin okul zerindeki etkisi, buna bal olarak btn niversite aratrma faaliyetinin ortadan kaldrlarak, "korporasyon"un btn okullama dzeylerine hakim klnmas. "Hastane sistemi"nde, hasta insanlar tekilletiren ve risklere maruz brakan, bunu yaparken hi de bireyletirmeye bavurmayacak --imdiden nerenlerin sylemeye baladklar gibi--, aksine bireyin ya da saysal gvdenin yerine denetimde tutulacak "blnebilir" bir materyelin kodunu yerletirecek, "doktorsuz ve hastasz" yeni tp. "Korporasyon sistemi"nde ise: Eski fabrika biimini katetmeden para, kr ve insan dolatrmann yeni yollar. Bunlar ok ufak rnekler; ama kurumlarn bunalm denince ne anlalmas gerektiini daha iyi anlayabilmeyi salyorlar: Yeni bir tahakkm sisteminin ilerleyici ve yaygn kurulu sreci. En nemli sorulardan biri birlik ve sendikalarn etkisizlii ile ilgili olacaktr: Bunlar disiplinlere ve kapatp-kuatma meknlarna kar verdikleri mcadelenin tarihinin btnne ballar; acaba uyum mu salayacaklar yoksa denetim toplumlarna kar yeni direni biimlerine mi brakacaklar yerlerini? Gelmekte olan, pazarlamann keyiflerini tehdit edebilecek direni biimlerini kaba izgileriyle daha imdiden kavrayabilir miyiz? ok sayda gen insan "motive" edilmekten gururlanmakta, raklk ve srekli eitim talep etmektedir. Neye hizmet etmekte olduklarn kefetmek onlara der; disiplinlerin amacn, zorluklarla da olsa, kefetmi olan bykleri gibi. Bir ylann kvrmlar, bir midyenin yumuak ipliklerinden bile daha karmaktr.

Socits de controle L?Autre Journal, 1992, Paris.