Anadolu Tarm Bilim. Derg., 2009,24(2):124-132 Anadolu J. Agric. Sci.

, 2009,24(2):124-132

Derleme Review

BTK KORUMA R LER KALI TI A ALZLER DE TEMEL LABORATUVAR LEMLER LM BELRSZLKLER Osman TRYAK* Erciyes niversitesi, Seyrani Ziraat Fakltesi, Bitki Koruma Blm, 38039 Kayseri
*

e-mail: osmantiryaki@yahoo.com Kabul Tarihi: 09.03.2009

Geli Tarihi: 03.11.2008

ZET: Bitki koruma rnlerinin (pestisit) kalnt analizlerinde, analiz sonularnn gvenirlii kalite gvence(QA) ve kalite kontrol(QC) parametreleri ile ispatlanmaldr. Bu parametrelerden en nemlilerinden biri de laboratuvardaki ilemlerin lm belirsizliidir. Uluslararas Standart Organizasyonu (ISO) 17025, ISO lm Belirsizlii Aklama Klavuzu (GUM) ve EUREACHEM/CITAC Guide CG4 gibi uluslararas dokmanlara gre, temel laboratuvar ilemlerinin belirsizliklerinin llmesi bir zorunluluktur. Analizlerdeki lmler her zaman tam ve kesin deildir ve bu kesin olmamann (belirsizliklerin) derecesinin rakamsal olarak ifade edilmesi gerekir. lm belirsizlii bir lmn sonucu ile ilgili olas dalgalanmalar tanmlayan istatistiksel parametredir. Analizle ilgili her bir laboratuvar ilemlerinin ve prosedurlerinin belirsizliinin saptanarak ve daha sonra da birletirilmi toplam belirsizlik hesaplanmas ile bulunabilir. Bu makale, gncel literatr taranarak, analiz ilemlerine girmeden, iin balangcnda, basit fakat etkisi nemli olan tartmsal ve hacimsel ilemler ile bunlarla ilgili dier baz temel laboratuvar ilemlerinin belirsizliinin bireyselden-tme yaklam ile saptanmas ile ilgilidir. Anahtar Szckler: lm belirsizlii, Bireyselden-tme yaklam, lm belirsizlii bileenleri, Toplam belirsizlik

U CERTAI TY MEASUREME T OF BASIC LABORATORY OPERATIO S I THE RESIDUE A ALYSIS OF PLA T PROTECTIO PRODUCTS
ABSTRACT: In residue analysis of plant protection products (pesticide), the reliability of analytical results have to be proved with the quality assurance (QA) and quality control (QC) parameters. One of the most important of these parameters is the uncertainty in the measurement of basic laboratory operations. According to documents likeInternational Organisation for Standardisation (ISO) 17025, ISO Guide to the Expression of Uncertainty in Measurement (GUM), and EUREACHEM/CITAC Guide CG4 (A Focus for Analytical Chemistry in Europe/The Cooperation on International Traceability in Analytical Chemistry), the uncertainty of measurements in basic laboratory operations should be estimated. Measurement results in the laboratory are not always certain, and the degree of these uncertainties have to be figured out numerically Measurement uncertainty is a statistical parameter which describes the possible fluctations of a measurement results. It can be determined by the estimation uncertainty of individual components of any operation and test procedure, and later by the calculations of combined total uncertainty. Basing on uptodate references, this article deals, without touching analytical operations, with the estimation of uncertainty of basic laboratory operations such as weighing and volumetric equipment, and some other related operations, by using bottom-up approaches. Keywords: Uncertainty, Bottom-up aproache, Uncertainty components, Total uncertainty.

1. GR ISO/IEC 17025 kalite sistemine gre, analiz sonularnn belirsizlik tayini nemli bir gerekliliktir. Laboratuvarn deney ve metotlarnn lm belirsizlii tayini prosedurleri, ilgili dokmann 5.4.6 Estimation of Uncertainty of Measurement blmnde aklanmtr (Anonymous, 2005). lm belirsizliklerinin aklamalarn ieren ilk dokuman lmlerde Belirsizlik Aklamalar Klavuzu (GUM) olarak ISO tarafndan 1995de yaynlanmtr (Anonymous, 1995). Daha sonra belirsizlik tanmlar geni bir ekilde Geerli Analitik lmler (VAM Project 3.2.2) dokmannda yer almtr (Barwick, 1998). Analitik lmlerde belirsizlik bileenleri ve hesaplamalar da EUREACHEM/CITAC Guide CG4 klavuzunda aklanmtr (Anonymous 2000). Yakn zamanda da metrolojide uluslararas terimler Szl (VIM, revize edilmii VIM3) yaynlanmtr (Anonymous, 2007a) Pestisit kalnt analizlerinde analitik verilerin gvenirliini salayan QA/QC sisteminde kontrol edilmesi gereken analiz basamaklar eitli

almalarda verilmitir (Anonymous 2006; Anonymous 2007b; Visi 2002; Tiryaki ve Baysoyu 2007). Bu basamaklardan birisi de temel laboratuvar ilemlerinde lm belirsizliidir. lm belirsizlii, verilerin gvenirliini salayan kantitatif bir indikatordur. Bir sonu ile ilikili belirsizlik deerlendirmesi kantitatif analizlerin esas bir blmdr. Eer bir sonucun, belirsizlii ile ilgili bilgi yoksa o sonu eksik aklanyor demektir (Anonymous 2000; Anonymous 2006; Barwick 1998). Analitik lmler her zaman tam kesin deildir. Ancak bu kesin olmamann rakamsal derecesinin ifade edilmesi gerekir. lm belirsizlii bir lmn sonucu ile ilgili olas dalgalanmalar tanmlayan istatistiksel parametre olup, analizle ilgili her bir bireysel laboratuvar ilemlerinin ve test prosedrlerinin varyasyonlarnn ilave edilmesi ile bulunur. Bu lm belirsizlii deerinin ok dk olmas istenen bir olgudur, ancak bunun istatistiksel olarak dorulanmas gerekir (Meyer 2007; De Bievre 2007).

O. Tiryaki

Gerekte kalnt analiz metodunun her bir safhas ile ilgili pek ok belirsizlik kaynaklar vardr. Laboratuvardaki btn temel tartmsal ve hacimsel lme ilemlerin belirsizlikleri olduu gibi, ekstraksiyon, temizleme-artma (cleanup), kromatografik analiz gibi esas analiz prosedrlerinin de toplam belirsizlik btesi zerine katks byktr (Stepan ve ark., 2004; Tiryaki ve Baysoyu, 2008). Analiz ilemlerine girmeden, iin balangcnda basit, fakat etkisi nemli olan temel laboratuvar ilemlerinin belirsizliinin dk olmas nemlidir. Bu derlemede lm belirsizlii bileenlerinden tartm ve hacim lme ilemi ve bunlarla ilgili baz dier laboratuvar ilemlerinin belirsizliinin hesaplanmas rneklerle aklanacaktr. Deerlendirmeler her bir basaman ayr ayr belirsizlik deerini veren bireyselden-tme yaklam ile yaplacaktr. 2. GE EL OLARAK KULLA ILA TA IMLAMALAR Belirsizlik deerlendirmesi ile ilgili baz kavramlar eitli kaynaklardan yararlanlarak aada zetlenmitir. 2.1. Belirsizlik Bir lm sonucu ile ilgili olarak, llen kritere katks olan deerlerin dalmn karakterize eden bir parametredir. Birok bileenden oluur. Bunlarn bazlar, bir seri lmn istatistiksel dalmn standart sapmalarndan belirlenebilir, bazlar nceki deneyim ve bilgilerin olaslk dalmlarnn deerlendirilmesinden bazlar da nceki metot geerlilik almalararndan yararlanlarak yaplr (Anonymous, 1995; Meyer, 2007.) 2.2 .Belirsizlik kaynaklar Bir sonucun lm belirsizlii ile ilgili olas bir ok kaynak vardr. Bunlar; rnekleme, rnek matris etkisi, evre ve lm koullar, tartm ve hacimsel ekipmanlarn belirsizlii, cihazlarn belirsizlii, rnek ileme, ekstraksiyon, cleanup, kalibrasyon modelleri ve kullanlan yazlm programnn (software) belirsizlii, metot ve prosedurlerdeki yaklak ve tahmini deerlerle ilgili tesadfi hatalar olarak sralanabilir (Maestroni, 2005). 2.3. Belirsizlik bileenleri Btn toplam belirsizliin tayininde her bir kaynan belirsizlii hesaplanr ve toplam belirsizlik btesine katlr. te bu her bir kaynan etkisi belirsizlik bileeni dir. Bunula ilgili aklamalar aada verilmitir (Anonymous, 2000; Vanatta ve Coleman, 2007) ; Bu kavram standart sapma ile aklandnda standart belirsizlik, u(y) olarak bilinir. Bir lm sonucu y iin btn bileenlerin katlmyla bulunan toplam belirsizlik birletirilmi standart belirsizlik uc(y) olarak bilinir ve btn bileenlerin belirsizliklerinden elde edilen varyansn kare kknn alnmasyla bulunan bir standart sapmadr.

Analiz ilemlerinde pek ok amala geniletilmi belirsizlik U kullanlr. Bu llen deerin yksek gvenlik seviyesindeki (olaslnda) aralklarn verir. U deeri uc(y) deerinin kapsama faktr k ile arplmas ile elde edilir. k faktr istenen gvenlik seviyesine gre seilir, ve genellikle 2-3 arasn.da olur. Normal dalm szkonusu ise, k=2 faktr alnr, bu da yaklak % 95 orannda rakamlarn ierildiini gsterir. Daha yksek gven seviyesinde (% 99.7) de k=3 uygulanr. 2.4. Hata ve belirsizlik Hata ve belirsizlik terimleri arasndaki farklla ok dikkat edilmelidir. Bunlar birbirlerinin sinonimleri deildir, tamamen farkl kavramlardr. Hata llen eyin gerek deeri ile, lm sonucu arasndaki farktr. Bu tek bir deer olup, sistematik olan, bilinen hata deerine bir dzeltme uygulanabilir. Belirsizlik ise limitleri olan bir deerdir. Bir dzeltme ilemi uygulanamaz. Bir analizin sonucu, sistematik hata dzeltmesinden sonra gerek deere ok yakn olarak bulunabilir. Aratrc sonucun geree ne kadar yakn olduunu bilmediinden dolay, belirsizlik ok geni olabilir (Hibbert, 2007). 2.5.Belirsizlik hesaplama yaklamlar Genel olarak lm belirsizliinin tayini ile ilgili 2 ana yaklam vardr: Bireyselden-tme (bottom-up) yaklam: EUREACHEM/CITAC (Anonymous, 2000) tarafndan nerilen bu yaklamda analiz prosesi tek tek basamaklara blnr ve her bir basaman, yani bileenin, belirsizlii hesaplanr ve bu bileenler kombine edilerek analitik prosedurun toplam belirsizlii (u) bulunur. Bu yaklamda hangi bileenin nemli olup zel bir dikkat gerektirdii, hangisinin ihmal edilebilir olduu bulunabilir. "Tmsel (top-down) yaklam: ISO 21748:2004 (Anonymous, 2004) da yaynlanan bu yaklam, daha pratik olup, i metot geerlilii (validasyon) almalarndan yada laboratuvarlararas almalardan elde edilen verilerin kullanlmasyla (her bir hata kaynann belirsizliini tanmlamaya gerek olmadan) toplam lm belirsizlii (u) tayini yaplabilir. 2.6. Belirsizlik tayinindeki ilemler Herhangi bir analitik ilemin belirsizliini etkileyen potansiyel faktrler klk diyagram ile tanmlanabilir (Shegunova ve ark., 2008). Belirsizlik saptamasnda 4 ana safha vardr (Maestroni, 2005); Belirsizlik tayini ilemlerinde nce, lm yaplan parametrenin zellikleri ve nasl ve hangi modelle yaplaca ak olarak bilinmelidir. Sonra belirsizlik kaynaklar tanmlanarak listesi yaplmaldr. Daha sonra belirsizlik bileenlerinin hesabna geilmeli ve her bir potansiyel belirsizlik kaynann belirsizlik genilii saptanmaldr.

125

Bitki koruma rnlerinin kalnt analizlerinde temel laboratuvar ilemlerinin lm belirsizlikleri

Bileenlerin toplam birletirilmi belirsizlii hesaplanmaldr. Son olarak da birletirilmi standart belirsizlik ve geniletilmi birletirilmi standart belirsizlik hesaplanmaldr. 3. LM BELRSZL BLEE LER HESAPLA MASI Belirsizlik kayna olabilecek laboratuvar ilemlerinin belirsizlik geniliklerinin llmesi gerekir. Ancak toplam belirsizlik hesabnda nemli olan belirsizlik bileenlerinin ele alnmas, nemsiz olanlarn elimine edilmesi gerekir. Genel olarak her bir belirsizlik bileeni 3 deiik yolla hesaplanr (Maestroni, 2005); Laboratuvarda denemeler ve lmler yaparak, Sertifikalarn ve retici firmalarn veri ve sonularndan, QA/QC verilerinden yararlanarak, Aratrcnn deneyimine bal olarak verecei kararlar kullanarak. 3.1. Laboratuvarda denemeler ve lmler yaparak belirsizlik hesab Denemelere ve lmlere bal kalarak belirsizlik, standart sapma ile deerlendirilir. Deiik faktrlerden gelen belirsizlikler, tekrar edilebilirlilik (repeatability) denemeleri ile belirlenebilir. Herhangi bir bileenin belirsizliinin belirsizlik btesine katksn deerlendirmede, ortalama lmlerin standart sapmas kullanlr. Genellikle referans materyallerle yaplan lmler, belirsizlik deerlendirmelerinde ok iyi bir ara olsa da pestisit kalnt analizlerinde referans materyaller, mevcut kalnty temsil etmeyebilir. Ayrca rnek ilemeden gelen belirsizlik hesaba katlamaz. Laboratuvarda denemeler ve lmler yaparak belirsizlik hesab, Benyhe (1998) den yararlanarak aada zetlenmitir. Her bir belirsizlik kayna ile ilgili belirsizlik hesaplamalar ve bunlarn toplam belirsizlik btesine katks izelge 1de gsterilmitir. 3.1.1.Tartm ileminin belirsizlii Bu amala, terazinin zero (0) pozisyona gelmesi kontrol edilir ve DARA dmesine baslr. 0.1 g (m1), 1.0 g (m2), ve 10 g (m3) lk kalibrasyon ktlelerinin 6 tekrarl tartmlar alnr ve Excel sayfasna kaydedilir. Bu ilemler ktleye elle dokunulmakszn, penset kullanlarak, terazinin kapaklar kapatlarak yaplr. Tartmlar kesin bir say grlene kadar beklenerek alnr. Bu ilem iin terazinin tartm kapasitesini amayan beherglass (100 ml) kullanlarak da kalibrasyon ktlelerinin tartmlar alnr (izelge 1A). 3.1.2. Pipetlemenin belirsizlii Sekiz yz mllik behere yeterli miktarda su konularak, termometre ile suyun scakl llr. Teraziye 100 ml lik beherin daras alnr. 2 ml lik

pipete hava kabarc olmayacak ekilde su ekilir. Pipetin d silinir. Pipet dikey bir ekilde tutulup, ucu beherin i duvarna dokundurularak suyu tamamen dikkatlice boaltlr. Pipetten fleme yaplmaz. Excel alma sayfasna tartm kaydedilir. Bu ilem 6 tekrarl yaplr. Scaklk tekrar llr ve balang ve son scaklk ortalamas alnr. Tablodan bu ortalama scaklk iin su younluu bulunur. Ortalama su scakl 24oC ve younluu da 0.997327 g/ml olsun. Excel alma sayfasnda tm tartmlar hacme dntrlr. rnein, 1.9520lik bir tartma karlk gelen hacim (1.9520/0.997327) 1.9572 olur (izelge 1B). 3.1.3. Balon joje ile seyreltme belirsizlii Yirmibe mllik bo bir balon joje (volumetrik flask) rodajl kapa ile beraber 6 tekrarl olarak tartlr (m1) ve Excel alma sayfasna kaydedilir. Destile su ile iarete kadar doldurulur, balonun cidarnda kalan su damlacklar var ise bunlar fitre kad ile alnr. Su seviyesi balonu gz hizasnda tutarak kontrol edilir ve kapa kapatlarak balon joje+su tartm (m2) alnr ve kaydedilir, su boaltlr. Bu ilem 6 tekrarl yaplr. Suyun scaklna bal olarak yukardaki gibi arlklar hacme dntrlr. rnein ortalama su scakl 24oC ve karlk gelen younluu da 0.997327 g/ml olsun (izelge 1C). 3.1.4. Enjektr lm belirsizlii Bu ilem 100 l lik enjektrn tm hacimi ve hacimin % 20 sini (20 l) kullanlararak yaplr. Teraziye bo bir beherin daras alnr. Enjektre hava kabarc olmakszn destile su ile ekilir, ve tam 100 l iaretine ayarlanr (k geriye alnarak). ne ucu silinir. Daras alnm beherin i cidarna ine ucu dedirilirek enjektr boaltlr. Tartmlar alnr ve Excel alma sayfasna kaydedilir. Bu ilem 6 tekrarl yaplr. Bu ilemin ayns 100 l lik enjektr ile % 20 si olan 20 l su ekilerek yaplr (izelge 1D). Ortalama su scakl 24oC ve karlk gelen younluu da 0.997327 g/ml olsun. Suyun scakl balang ve sonunda llr ve yukardaki gibi arlklar hacme dntrlr. 3.1.5. Toplam lm belirsizliinin hesaplanmas Eer her bir basaman relatif standart sapmas (% RSD) biliniyorsa, ok-basamakl ilemlerin % RSD hesaplanarak bulunabilir. Kalibrasyon standart solusyonu hazrlyorsak; yukarda hesapladmz RSD (%) deerlerinden toplam lm belirsizliklerini hesaplayabiliriz. Bu prosedr aadaki basamaklarn deerlendirilmesinden oluur; 0.1000 g analitik standart tartlmas (W) , 25 ml lik balonda seyreltme, stok solusyon (dil), Stok solusyondan 2 ml pipetleme (pip) , vMikroenjektr ile 100 l alma (syr).

126

O. Tiryaki

127

Bitki koruma rnlerinin kalnt analizlerinde temel laboratuvar ilemlerinin lm belirsizlikleri

Bu prosedurun toplam belirsizlii (uc), Eitlik (1) ile hesaplanabilir.

uconc = (RSD )2 + (RSD )2 + (RSD )2 + (RSD )2 w pip dil syr

(1)

izelge 1deki belirsizlik bileenlerini Eitlik (1) e uygularsak; stok solusyon hazrlamann relatif toplam belirsizlii bulunmu olur;
uconc = (0.000517) 2 + (0.0020) 2 + (0.00020) 2 + (0.0028) 2

iindedir) blnrek verilen gvenlik seviyesinde standart sapma hesaplanr. rnein, bir terazinin zelliklerinde tartm okumalarnn % 95 gvenlik seviyesinde 0.2 mg gvenlik snrlar arasnda verilmi olsun. Normal dalmdan, % 95 gven aral 1.96 deeri kullanlarak hesaplanr. Standart belirsizlik uy, aadaki gibi bulunur.
uy = 0.2 = 0.1 mg 1.96

=0.00348 ilemlerin toplam belirsizliidir (izelge 1). 3.2. Sertifikalarn ve retici firmalarn veri ve sonularndan, QA/QC verilerinden yararlanarak belirsizlik hesab Sertifika, retici firma kataloglar, metot performans ve QA/QC verileri gibi kendi laboratuvarnda veya baka yerlerde daha nce yaplan almalardan elde edilen verileri kullanarak yaplr. Deneme ve lmler yapmak pratik olmadnda, elde edilebilecek bilgiler kullanlarak baz standart belirsizlikler deerlendirilebilir. Bu bilgilerin baz kaynaklar (Anonymous, 2000; Maestroni, 2005); retici firmalarn bilgileri, kalibrasyon sertifikalar ve katolaglar olabilir. Daha sonra aklanaca gibi, belirsizlik tahmini standart sapma ile aklanabilir. -metot geerlilii (validasyon) ve metot performans verileri olabilir. Validasyon almalarndan elde edilen veriler belirsizlik deerlendirmeleri iin gerekli bilgileri ierir. Kalite kontrol datalar bu amala kullanlabilir. 3.3. Analizi yapan kiinin deneyimine bal olarak verecei kararlar kullanarak belirsizlik hesab Bir lmn sonucuyla ilgili olarak alnt yaplan belirsizliin kalitesi ve kullanlabilirlii, anlaya, kritik analizlere ve bu ile ilgili olan kiilerin drstlne baldr (Anonymous, 2000; Maestroni, 2005). 4. STA DART SAPMA I BELRSZLK DEER E D M KURALLARI Belirsizlik bileenleri olan her bir faktr rakamsal olarak standart belirsizlikler olarak aklanr. Bu terim istatistikteki standart sapmann benzeri olup, bazen dier dalm lmlerinin dntrlmesinden elde edilir. Bu dntrmelerle ilgili 3 kural vardr (Maestroni, 2005); Belirsizlik bileenleri deneysel olarak tekrarl lmlerden deerlendiriliyor ise, kolaylkla standart sapma olarak aklanabilir. Belirsizlik btesine katksn deerlendirmede, ortalama lmlerin standart sapmas kullanlr. Gven aralklar (y) belirli bir gvenlik seviyesi (% p) ile verilmi ise, y deeri Normal dalmdaki karl olan deere (% 95 olaslk 1.96 iinde, % 99 olaslk 2.58 iinde ve % 99.7 olaslk 2.97

Eer terazi okumalar % 99 gvenlik seviyesinde ise

uy = 0.2 = 0.08 mg olur. 2.58

Gven aralklar (y) belirli bir gvenlik seviyesi (% p) olmakszn verilmi ise, limitlerin dikdtgen dalm (btn deerler eit olaslkta) veya gen dalm (u deerler daha az olaslkl veya kk hatalar byk hatalardan daha fazla olas) olduuna karar verilir ve aadaki eitlikler uygulanr. Dikdrtgen (rectangular) : gen (triangular) :
u ( x) = u ( x) = y 3 y 6

(2) (3)

rnein, 10 mllik balon jojenin sertifikasnda 0.025 ml verilmi olsun. kontrollar bununla ilgili u deerlerin ok nadir olduunu gsterdiinden, standart belirsizlik gen dalmla ilgili olarak hesaplanr. Eitlik (3)den standart belirsizlik u(x), 0.025/ 6 = ~0.01 ml olarak bulunur. Eer herhangi bir pheli durum olursa gen dalmla ilgili hesaplama yaplr, ancak bu durumda daha fazla belirsizlik szkonusudur. 5. ALIMA SOLUSYO U HAZIRLAMADA BELRSZLK HESABI alma solusyonu hazrlamadaki belirsizlik hesab iin izlenecek yol EUREACHEM/CITAC dokmanndan (Anonymous, 2000) ve Shegunova ve ark., (2008)den yararlanarak bir rnekle aada aklanmtr. 5.1. llen bileenlerin ve belirsizlik kaynaklarnn tanmlanmas Analitik terazi ile 0.1 g standart tartlr (W). Standart madde 25 ml isooctane ile zlerek stok solusyon hazrlanr (dil). Ara solusyon hazrlamak iin, stok solusyondan pipet ile 1 ml alnarak (pip) 25 ml lik balon jojeye aktarlr (dil) seviye izgisine kadar solvent ile tamamlanr. Son olarak da ara solusyondan enjektr ile100 l alnp (syr) 25 ml lik balona aktarlr ve seviye izgisine kadar tamamlanarak alma solusyonu hazrlanr. Bu solusyonunun konsantrasyonu Eitlik (4)deki bileenlerle hesaplanr ve bu presedurle ilgili toplam belirsizlik saptanr (Eitlik 5).

128

O. Tiryaki

konsant

std _ tart a * saf * pipetleme 1 ml * enjektr 0 .1 ml seyreltme 25 ml * seyreltme 25 ml * seyreltme 25 ml

(4)

u( pur) u(W) u u u + + 3 (dil) + (syr) + ( pip) uc ( y) = y * pur W dil syr pip

(2)den 0.00012/ 3 =0.0000693 olur. Bu bileen, tartm fark alnarak (dara ve dara+analitik standart) yapldndan 2 defa ileme sokulmaldr (k faktr). Sonu olarak tartm ileminin toplam belirsizlii Eitlik (6) ile hesaplanarak;
u (W ) = 2 u(c ) 2 + u(r ) 2

(5)

Ayrca ekil 1de grlen klk diyagram, alma solusyonu hazrlanmas ile toplam belirsizlik btesine katks olan belirsizlik kaynaklarn tanmlayan yararl bir aratr (Meyer, 2007; Shegunova ve ark., 2008). 5.2. Belirsizlik bileenlerinin hesaplanmas 5.2.1. 0.1 g standartn safl retici firma tarafndan analitik standartn safl 99.9% 0.1 (= 0.9990.001) olarak verilmi ve katalounda belirsizlik ile ilgili baka bir bilgi verilmemi ise, dikdrtgen dalma uygun deerlendirme yaplarak standart belirsizlik u(P); Eitlik (2)den 0.001/ 3 = 0.00057735 olur ve standartn gerek safl 0.999 olarak verildiinden; RSD=0.00057735/0.999=0.000577928 olarak bulunur. 5.2.2. 0.1 g standardn tartm kinci bir belirsizlik bileeni de analitik standartn tartmyla ilgilidir. lgili tartmlar; dara ve standart: 3.1891 g dara: 3.0879 g fark: 0.1012 g standart Tartm ileminin 2 belirsizlik kayna vardr; Tartmdan tartma deikenlik u(r): Tartmlarn deikenlii retici firmann sertifikalarndan (yeniden retilebilirlik deerlerinden) veya laboratuvarda yaplan tekrar edilebilirlilik (repeatability) denemelerinden elde edilebilir. kincisi gerek laboratuvar koullar olduundan daha iyi bir yaklamdr. rnek olarak laboratuvarda analitik terazide ( 0.0001 g) 10 seri dara ve dara+standart lm yaplr ve her bir 10 ift lmn fark alnr, farklarn standart sapmas hesaplanr. Standart belirsizlik olarak 0.0003 bulunmu olsun. Terazinin kalibrasyonu/dorusall ile ilgili belirsizlik u(c): Kalibrasyonla ilikili belirsizlik, hassasiyet ve dorusallk olmak zere olas 2 kaynaktan gelir. Tartm farkll, ayn terazide ayn koullarda ve ok ksa srede olduundan hassasiyet ihmal edilebilir. Analitik terazinin kalibarasyon sertifikasnda dorusallk iin 0.00012 g belirtilmekte ise, dikdrtgen dalm ile deerlendirilerek standart belirsizlik, uc, Eitlik

(6) olur.

= 2 (0.0000693) 2 + (0.00003) 2 = 0.0001024695 g

Standartn gerek arl 0.1012 olduundan; RSD=0.0001024695/0.1012= 0.0010125445 olarak bulunur. 5.2.3. 25 ml standart stok solusyonun hazrlanmas (seyreltilmesi) Balon jojede hazrlanan solusyon hacmi ile ilgili 3 ana faktrn belirsizlii szkonusudur: Szkonusu balon jojenin i hacmi belirsizlii retici firma tarafndan rakam olarak verilir. 25 mllik balon iin bu deer 0.04 ml dir. kontrollar bununla ilgili u deerlerin ok nadir olduunu gsterdiinden, gen dalm olarak kabul edilir ve ilgili standart sapma Eitlik (3)den u(x)= 0.04/ 6 = 0.01633 ml olur. Balonu iaretine kadar doldurmadaki varyasyon: Belirsizlik, tekrar edilebilirlik denemesinden bulunabilir. 10 tekrarl olarak balonu dolduruptartma denemesi 0.01 ml standart sapma verdiyse, bu rakam direk belirsizlik deeri olarak alnabilir. Balon kalibrasyon scakl farkllnn etkisi: Scaklk limitlerinin ve bunun hacmi artrma katsaysnn deerlendirilmesi ile belirsizlik hesaplanr. Scaklk ile svnn hacim artmas balonun genilemesinden daha byk olduundan, sv hacminin scakla gre deiimi ele alnacaktr. retici firmaya gre balon jojeler 20C de kalibre edilir, oysa ortalama laboratuvar scakl gnlk 7C varyasyon ile 27Cdir. Suyun hacim genileme katsays (Anonymous, 1986) 2.43 x10-4 /C dir. Bu da hacim varyasyonunu olarak toplam 25 ml x 7C x 2.43 x 10-4/C = 0.0425 ml deerini verir. Scaklk varyasyonu iin standart belirsizlik dikdrtgen dalma gre hesaplanr. Bu dalmda Eitlik (2)ye gre standart sapma 0.0425/ 3 = ~0.002455 ml olur.

129

Bitki koruma rnlerinin kalnt analizlerinde temel laboratuvar ilemlerinin lm belirsizlikleri

Standart maddenin safl Tartm Ktle Dara Kons. (alma Solusyonu)

Seyreltme

Pipetleme

Enjektr

ekil 1. Baz laburatuvar ilemlerinin belirsizlik lmnde sebep-etki diyagram (Klk Diyagram) Hacim (Vf) belirsizlii u(dil) 3 ayr bileenin kombinasyonu ile bulunur. Deerlerin Eitlik (1)e uygulanmasyla;
u ( dil ) = (0.02455 ) 2 + (0.01) 2 + (0.01633 ) 2 =0.031136 ml olur. Balon jojenin gerek hacmi 25 ml olduundan; RSD=0.031136/25= 0.00124544 olur.

5.2.4. Stok solusyondan pipet ile 1 ml alma Yukardaki gibi pipetleme basamanda da 3 esas belirsizlik kayna vardr: Szkonusu pipetin i hacim belirsizlii retici firma tarafndan rakam olarak verilir. 1 mllik dereceli bir pipet iin bu rakam 0.007 ml dir. Yukardaki mantkla (5.2.3), gen dalm geerlidir ve standart sapma bu deerin 6 ya blnmesiyle yaklak olarak ~0.002858 ml bulunur (Eitlik 3). Pipeti iaretine kadar doldurmadaki varyasyon: Belirsizlik tekrar edilebilirlik denemesi ile bulunabilir. 10 tekrarl olarak pipeti doldurup tartm denemesi 0.01 ml standart sapma verdiyse, bu rakam direk belirsizlik deeri olarak kullanlabilir. Pipet kalibrasyon scaklndan gelen scaklk farkllnn etkisi: Laboratuvarda scaklk 27 C olsun. Olas scaklk varyasyonu 7C, suyun hacim genileme katsays 2.43 x 10-4/C alnarak, 1 ml iin toplam hacim varyasyonu; 1ml x 7 x 2.43 x 10-4/C = 0.001701 ml olarak bulunur. Bu deerin 3 blnmesiyle (dikdrtgen dalm) scaklk kontrulundan gelen standart sapma; 0.001701/ 3 =0.0009821 olarak bulunur (Eitlik 2).
Hacimsel bir ilemde pipetlemenin (Vp) belirsizliini [u(pip)] hesaplarken bu 3 belirsizlik kaynann katks kombine edilir. Deerlerin Eitlik (1)e uyarlanmasyla;
u ( pip ) = ( 0 . 0009821 ) 2 + ( 0 . 01 ) 2 + ( 0 . 002858 ) 2

5.2.5. Ara solusyondan enjektr ile 0.1 ml ekilmesi Bu basamakta da 3 esas belirsizlik kayna vardr: Szkonusu enjektrn i hacim belirsizlii retici firma tarafndan rakam olarak verilir. 100 llik bir enjektr iin bu rakam 1l dir. Bu deer herhangi bir olaslk (gven) ile verilmediinden dikdrtgen dalm kabul edilir ve Eitlik (2)den ilgili standart sapma 1/ 3 =~ 0.57735 l (=0.00057735 ml) olur. Enjektr iaretine kadar doldurmadaki varyasyon: Belirsizlik enjektr ile yaplan tekrar edilebilirlik denemesi ile bulunabilir. 10 tekrarl olarak enjektr doldurup tartm denemesi 0.3 l (=0.0003 ml) standart sapma verdiyse, bu rakam direk kullanlabilir. Enjektr kalibrasyon scaklndan gelen scaklk farkllnn etkisi: Laboratuvarda scaklk 27 C olsun. Olas scaklk varyasyonu 7C, suyun hacim genileme katsays 2.43 x 10-4/C alnarak, 0.1 ml iin toplam hacim varyasyonu; 0.1ml x 7 x 2.43 x 10-4/C=0.0001701 ml olarak bulunur. Dikdrtgen dalmdan Eitlik (2) uygulanarak scaklk kontrolnden gelen standart sapma; 0.0001701/ 3 =0.00009821 olur.
Enjektr ile bir hacim alma (Vsyr) belirsizliini u(syr) hesaplarken bu 3 belirsizlik kaynann katks kombine edilir. Eitlik (1)in uyarlanmasyla;
u ( syr ) = ( 0 .00009821 ) 2 + ( 0 .0003 ) 2 + ( 0 .00057735 ) 2

=0.

000658010641 ml bulunur. 0.1 mllik enjektr szkonusu olduundan RSD= 0.000658010641/0.1= 0.0065801064 olur.

=0.0

10446585 ml olur. 1 mllik pipet szkonusu olduundan RSD= 0.010446585/1= 0.010446585 olur.

5.3. Birletirilmi Belirsizlik Hesaplanmas Bileenlerin tek tek belirsizlik hesab kolaydr, fakat btn bileenlerin etki bykl konusunda ok fazla bilgi vermezler. Alternatif olarak btn bileenlerin aklamalar ve belirsizliklerini ieren bir izelge yaplarak, farkl basamaklarn oransal olarak belirsizlik katklar karlatrlabilir. alma solusyonun konsantrasyonu Eitlik (4)n uygulanmasyla hesaplanabilir. 0 . 1012 gx 0 . 999 x1mlx 0 .1ml konsant . = 25 mlx 25 mlx 25 ml = 6.47 x 10-7 g/ml olur.

130

O. Tiryaki

izelge 2: alma solusyonu hazrlama ile ilgili belirsizlik bileenleri ve toplam lm belirsizlikleri hesaplamasnn zeti (Anonymous, 2000) ve Shegunova ve ark. (2008).
Tanmlama Nominal deer, x Saflk (pur) Tartm (W) Seyreltme(dil) Pipet (pip) Enjektr (syr) 0.999 0.1012 g 25 ml 1 ml 0.100 ml Standart belirsizlik, u(x) 0.00057735 0.0001025g 0.031136 ml 0.010447 ml 0.0006588ml Rel. standart belirsizlik, u(x)/x 0.00057793 0.00101254 0.00124544 0.01044658 0.00658011 3.340*10-7 1.0253 *10-6 1.55113*10-6 1.09131*10-4 4.32978*10-5 0.012587 8.1444 x 10-9 0.16 x 10-7 6.5 x 10-7 0.16 x 10-7 [u(x)/x]2

Toplam relatif belirsizlik, u(conc)/conc, Eitlik(6)dan Standart birletirilmi belirsizlik, g/ml, u(conc), Eitlik(7)den Geniletilmi belirsizlik, g/ml, U, Eitlik(9)den Konsantrasyon, ml

Btn eitli basamaklarn relatif katks izelge 2de zetlenmitir. alma solusyonu hazrlamada, toplam relatif belirsizlik Eitlik (7)ye gre hesaplanr:
u(conc ) conc = 2 2 2 2 2 RSD( pur ) + RSD(W ) + 3 ( RSD ) ( dil ) + RSD( pip ) + RSD( syr )

5.6. Sonucun Rapor Edilmesi alma solusyonunun konsantrasyonu aadaki gibi aklanr: Konsantrasyon = 6.5 x 10-7 0.16 x 10-7 g/ml 6. SO U VE ERLER Uluslararas deiik kalite sistemlerinde laboratuvarda yaplan ilemlerinin belirsizlik deerlendirmelerinin yaplmas gereklilii vurgulanmtr. Hatta belirsizlii aklanmayan bir sonu eksik olarak yorumlanmtr. Bu makalede iin balangcnda basit, fakat etkisi nemli olan tartm ve hacim lme gibi temel laboratuvar ilemlerinin belirsizliinin sapatanmas iin geni bir ekilde hesaplamalara ve aklamalara yer verilmitir. EUREACHEM/CITAC tarafndan nerilen Bireyselden-tme (bottom-up) yaklam ile alma solusyonu hazrlanmas ileminin belirsizlii iin, prosedur tek tek basamaklara blnm ve her bir basaman belirsizlik bileeni hesaplanm ve bu bileenler kombine edilerek analitik prosedurun toplam belirsizlii (u) bulunmutur. Sonuta pipetleme ileminin dier kaynaklardan daha fazla belirsizlik verdii ortaya km ve bu ilemde zel bir dikkat gerektii vurgulanmtr. Ayrca laboratuvarda yaplan tekrar edilebilirlik (repeatability) denemelerinden yararlanarak yaplan belirsizlik hesab, gerek laboratuvar koullarn yansttndan, dier retici firmalarn verdii deerleri kullanmaya gre daha iyi bir yaklamdr. 7. KAY AKLAR Anonymous, 1986. CRC Handbook of chemistry and physics 67th Edition F-4, F-5 CRC Press.

(7)
2

0.000577928

+ 0 .001012544

+ 3 ( 0.001245445 )

+ 0 .010446585

+ 0.006580106

=0.012587 Standart sapma olarak aklanan belirsizlik; bulunan relatif belirsizliin konsantrasyon deeri ile arplmasyla elde edilir (Eitlik 8).

(conc)

u(conc)
conc

xConc

(8)

u(conc)=0.012587 x 6.470 x 10-7 g/ml =8.1444 x 10-9 g/ml Bu rnekte pipetleme basama, belirsizlik deerlendirmesine en fazla katks olan bileendir. Dolayasyla pipetleme ilemi yaplrken geree yakn bir deer elde etmek ok nemlidir. En az katks olan standart saflk belirsizlii ise belirsizlik btesi deerlendirilmesinde ihmal edilebilir.

5.5. Geniletilmi Belirsizlik Hesaplanmas Geniletilmi belirsizlik (U), standart kombine edilmi belirsizlik deerinin kapsama faktr (k) olan 2 rakam ile arplmas ile bulunur (Eitlik 9).
U= u(conc) x k (9) U= 8.144410-9 x 2= 1.6289 x 10-8g/ml= 1.6 x 10-8g/ml

131

Bitki koruma rnlerinin kalnt analizlerinde temel laboratuvar ilemlerinin lm belirsizlikleri

Anonymous, 1995. Guide to the Expression of Uncertainty in Measurement, ISO, Geneva, 1995, ISBN92-67-10188-9. (Reprinted 1995). Anonymous 2000. EURACHEM/CITAC Guide CG 4. Quantifying Uncertainty in Analytical Measurements, 2nd Edtn. (QUAM:2000.P1) http://www. measurementuncertainty. org/mu /QUAM2000-1.pdf (Ulam: 07.04.2008). Anonymous, 2004. ISO/TS 21748, Guidance for the Use of Repeatability, Reproducibility and Trueness Estimates in Measurement, 2004. Anonymous, 2005. EN ISO/IEC 17025, General requirements for the competence of testing and calibration laboratories, CEN Management Centre, Brussels. Anonymous, 2006. Quality control procedures for pesticide residue analysis, Document No SANCO/10232/ 2006, 24/March/2006. Anonymous, 2007a. Joint Comittee fr Guides in Metrology , International vocabulary of basic ande general terms in metrology(ISO), VIM3,Geneva, third ed. Anonymous 2007b. European Ccommission DG SANCO, Method validation and quality control procedures for pesticide residue analysisin food and feed, No SANCO/2007/3131/31 October 2007. Barwick, V.J., 1998. VAM Project 3.2.2 Evaluating Confidence in Analytical Measurement. Part (a): Literature review of uncertainty in laboratory operations. Review of sources of uncertainty in gas chromatography and high performance liquid chromatography. LGC/VAM/1998/053. Setting standards in analytical science. Benyhe, J., 1998. Testing the uncertainty of laboratory operations. In Pesticide residue analysis/Laboratory exercises FAO/IAEA/SIDA Training Workshop on the "Quality Assurance and Quality Control Measures in Residue Analysis Laboratories 2 March - 27 March Training and Reference Center for Food and Pesticide Control, Miskolc, Hungary. De Bivre, P., 2007. The beginning of the end of the confusion in concepts and terms? The new international vocabulary of basic and general

concepts in metrology (VIM). Accred. Qual. Assur., 12: 279-281. Hibbert, D.B., 2007. Systematic errors in analytical measurement results. J. Chromatogr A., 1158: 2532. Maestroni, M.B., 2005. Uncertainty of laboratory operations. In Lectures Database/Uncertainty of analytical results/Principles of estimation of uncertainty. FAO/IAEA Training Workshop on Introduction to QC/QA in Pesticide Analytical Laboratories, Training and Reference Center for Food and Pesticide Control, Seibersdorf, Vienna, Austria, 12 Sept- 7Oct 2005. Meyer, V.R., 2007. Measurement uncertainty. J. Chromatography A., 1158: 15-24. Shegunova, P., Bercaru, O., Olsen, B.S., 2008. Estimation of measurement uncertanty in organic analysid: two practical approaches. Accred. Qual. Assur., 13(1):11-18. Stepan, R., Hajlov, J., Kocourek, V., Tich, J., 2004. Uncertainties of gas chromatographic measurement of troublesome pesticide residues in apples employing conventional and mass spectrometric detectors. Analytica Chimica Acta, 520: 245-255. Tiryaki, O., Baysoyu, D., 2007. The Use of Radiotracer Techniques for QA/QC Principles in Pesticide Residue Analysis. Ankara niversitesi Ziraat Fakltesi, Tarm Bilimleri Dergisi, 13 (2):108-113. Tiryaki, O., Baysoyu, D., 2008. Estimation of efficiencies and uncertainties of the extraction and cleanup steps of the pesticide residue determination in cucumber using 14C-carbaryl. Accred. Qual. Assur., 13(2):91-99. Vanatta, L.E., Coleman, D.E., 2007. Calibration, uncertainty, and recovery in the chromatographic sciences. J. Chromatogr A, 1158: 47-60. Visi, E., 2002. Quality Assurance/Quality Control in pesticide residue laboratories. Possibilities of controlling the various analytical steps. FAO/IAEA Training and Reference Centre for Food and Pesticide Control Training workshop on Introduction to QC/QA measures in Pesticide Residue Analytical Lab. 17 June - 26 July IAEAs Laboratories Seibersdorf; Austria.

132