M..

lhiyat Fakltesi Dergisi 41 (2011/2), 143-166

Fizik Tanry Gereksiz mi Kld? The Grand Design (Byk Tasarm) Kitab zerinden Bir Deerlendirme
Mehmet BULEN*
zet Bu makalede Stephen Hawking ve Leonard Mlodinowun The Grand Design (Byk Tasarm) kitabnda dile getirdikleri, artk bilimin evrenin varoluunu doast bir gce bavurmakszn aklayabildii, bu durumda da Tanry gereksiz hale getirdii iddias deerlendirilmektedir. Anahtar Kavramlar: Tanr, fizik, evrenbilim, teoloji, bilim, M-Kuram. Abstract In this article we evaluated Stephen Hawking & Leonard Mlodinows claim in their book The Grand Design that from now on science can explain universe without recourse to a super nutural power, in this case it has made God unnecessary. Key Words: God, physics, cosmology, theology, science, M-Theory.

Giri Geleneksel olarak nasl sorusunu sormann bilimin, niin sorusunu sormann ise felsefenin ilgi alanna girdii sylenirdi.1 Cambridge niversitesinde Isaac Newtonun (1643-1727) bulunduu krsden getiimiz yl emekli olan nl kozmolog (evrenbilimci) Stephen Hawking ile Kaliforniya Yksek Teknoloji Enstitsnden (Caltech) teorik fiziki Leonard Mlodinow, birlikte yazdklar The Grand Design (Byk Tasarm) kitabnda daha ilk satrlardan itibaren klasik bilim anlayna kar kyorlar ve unu ilan ediyorlar:
Eer evreni en derin dzeyde anlamak istiyorsak, sadece evrenin nasl davrandn deil, niin byle olduunu da bilmeye ihtiyacmz vardr. Niin hibir ey deil de bir ey var? Niin varz? Niin tabiat kanunlar baka trl deil de byle?2

*
1

Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Kelm Bilim Dal Doktora rencisi. Bilim ve felsefe arasnda ayrntl bir karlatrma iin bk. Alex Rosenberg, Philosophy of Science: A Contemporary Introduction (Second Edition), UK 2005, s. 4 vd.; Fernand Renoirte, Cosmology: Elements of A Critique of The Science and of Cosmology (ngilizceye ev. James F. Coffey), New York 1950, s. v-xi. Stephen Hawking-Leonard Mlodinow, The Grand Design, Bantam Press, Germany 2010, s. 910.

144

Mehmet Bulen

Hawking ve Mlodinowun kullandklar dil aslnda yeni deil ve bir paradigma deiimi anlamna da gelmiyor. Zira bu dil ok daha nce yaanan bir paradigma deiiminin sonucunda olutu: Kozmolojinin bilim haline gelmesi! Kozmoloji (evrenbilim) tartmal bir alan. Biroklar hl byle bir bilim dal olabileceini kabul etmiyor.3 Zira bata da sylediimiz gibi klasik anlamda bilim deskriptif bir faaliyettir, nasl sorusunu sorar ve var olan gereklii tasvir etmeye alr; halbuki kozmoloji sadece nasl sorusunu deil, en temelinden en geneline evreni kavrayabilmek iin gerektiinde niin sorusunu da sorar.4 Yine klasik anlamda bilim indirgemecidir (reductionist), doa mmkn olduunca dal ve ksmlara blnerek incelenir; kozmoloji ise holistiktir, fiziksel gereklik paralara ayrlarak deil, bir btn olarak kavranmaya allr.5 Klasik anlamyla bilim gzlem ve deneylere dayanr, oysa kozmolojinin aratrma konusu olan evreni, onun dna kp gzetlemek ya da laboratuvar ortamnda deneye tabi tutmak mmkn deildir.6 Getiimiz yzyln ortalarna gelinceye kadar evrenbilim gereklemesi mmkn olmayacak bir hayal olarak grlyordu.7 Bu dorultuda kozmoloji
3

Helge Kragh, The Controversial Universe: A Historical Perspective on the Scientific Status of Cosmology, Physics and Philosophy, sy. 8 (2007), s. 1 vd. Gordon Kane, Supersymmetry: Unveiling The Ultimate Laws Of Nature, USA 2000, s. xvi. Ayrca bkz. Ernan McMullin, Is Philosophy Relevant to Cosmology, Modern Cosmology & Philosophy (ed. John Leslie) nin iinde, USA 1998, s. 35-6. John C. Polkinghorne, Reductionism, Interdisciplinary Encyclopedia of Religion and Science, http://www.disf.org/en/Voci/104.asp (25.10.2010); ayrca bilimin tmevarmc (inductive), kozmolojininse tmdengelimci (deductive) olmasyla ilgili bkz. Leo Albert Foley, Cosmology: Philosophical and Scientific, USA 1962, s. 10. Gnmz kozmolojisinin bilimsel deeri konusunda bkz. Michael J. Disney, Modern Cosmology: Science or Folktale?, American Scientist, 95/1 (2007), s. 383; Hannes Alfvn, Cosmology: Myth or Science?, Journal of Astrophysics and Astronomy, sy. 5 (1984), s. 79-98; ayrca bk. Marc Lachize-Rey, Cosmology: a first course, Cambridge 1995, s.2; Milton K. Munitz, Space, Time and Creation: Philosophical Aspects of Scientific Cosmology, USA 1957, s. 3; Leo Albert Foley, Cosmology: Philosophical and Scientific, s.12 vd. Bilimsel kozmolojiyi ret konusunda akla ilk gelen isimlerden birisi, hi kukusuz Imanuel Kanttr (1724-1804). Kant bu konuda ne karan ey, kariyerinin ilk dneminde atomculuu benimsemi tutkulu bir kozmolog olmasdr (bk. Bernard Pullman, The Atom: In the History of Human Thought, Usa 2001, s. 183). yle ki Karl Popper onun Evrensel Doa Tarihi ve Gkler Kuram (1755) isimli eserini kozmolojiye yaplm en byk katklardan biri olarak gsterir (Karl Popper, Conjectures and Refutations: The Growth of Scientific Knowledge, Great Britain 2004, s. 240). Zira bu kitapta savunduu birok grn (atomculuk, kaostan dzene, ada evrenler, galaksi ve yldz oluumlar vs.) doru olduu, gnmzde ortaya konulmutur. Kant bu ynyle, kozmoloji sahasnda saf akln baarsna rnek olarak gsterilmektedir (bk. Akarsu, . & Ural, ., Kantn Newtoncu Kozmolojisi ve Modern Yldz Kuramnn Temellerinin Atl, XV. Ulusal Astronomi Kongresi Bildiri Kitab, (toplant Austos 2006), stanbul Kltr niversitesi Yaynlar (60-I/2007), s. 55-60) Ancak ne ilgintir ki Kant, kariyerinin ikinci, yani kritiki dneminde hem atomculua hem de kozmolojiye kar menfi bir tavr taknmtr. Biz Kant da dahil olmak zere aydnlanma filozoflar, modernistler ve onlarn tam karlarnda yer alan gelenekilerin bilimsel kozmolojiye kar kma gerekelerini Kelam lminin Kozmolojik Boyutlar

Fizik Tanry Gereksiz mi Kld?

145

metafiziin bir alan olarak kabul ediliyor;8 hatta felsefenin bizzat kendisi evreni bir btn olarak kavramak eklinde tarif ediliyordu.9 Ancak XIX. yzyln sonlarndan itibaren atom fiziinin gelimesiyle balayan deneysel aratrmalar maddenin sadece atomlarna deil ekirdeine, hatta ekirdei oluturan bileenlerin iine bakmay, olaan st kk mesafeler ve muazzam enerjilerle karlamay salad. Dier taraftan astronomi sahasndaki gzlemler Gne sisteminin ve Samanyolu galaksisinin tesinin grlmesini; hatta her trl aktif optik sistemi de krarak snrlar srekli artan bir lekte alar ncesini ve evrenin ilk anlarn incelemeyi mmkn kld. Nkleer fizik ve astrofizik alanndaki aratrve Gnmz Kozmolojisi isimli makalemizde ayrntl bir ekilde ele aldk (bk. Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, sy. 39 (2010/2), s. 49-80; ancak burada unu da ilave edebiliriz ki, Kantn Saf Akln Eletirisi (1781)nde kozmolojiye kar karken kulland Evrenin, uzay ve zaman bakmndan sonlu olup olmadn; maddenin atomlardan oluup olumadn bilemeyiz. antimonilerinin aksine, gnmz bilimsel kozmolojisi evrenin bizzat kendisi hakknda gerekelendirilmi bilgi ortaya koyabilmektedir. rnein galaksilerden gelen n tayfta krmzya kaymas (red-shift), kozmik mikrodalga fon nm, hidrojen ve helyum gibi elementlerin orantsal bolluu, termodinamiin ikinci kanunu (entropi), yldzlarn oluum ve yaam sreci gibi delillerle, evrenin zamansal bir balangca sahip olduunu gl bir ekilde ortaya koymaktadr. Bu balamda Big Bang Teorisi, evrenin balang ann gstererek (13.7 milyar yl), Kantn birinci antinomisinin zmszlne bir lde son vermitir. Bkz. William Lane Craig, The Kalam Cosmological Argument, s. 189 vd; ayrca bkz. Caner Taslaman, Big Bang ve Tanr, stanbul 2003; Kantn zmsz addettii ikinci antinomisine gelince; her ne kadar Werner Heisenbergin Belirsizlik lkesi (Uncertainty Principle) maddenin sonsuza kadar blnp blnemeyecei hususunda belli bir noktadan sonra bilgimizin deneysel olarak snrlanacan iddia etse de (Kophenhag Yorumu); k hznn (yaklak 300.000 km/sn) mutlak kabul edilerek en kk zaman biriminin (Planck Zaman=10-44sn) en kk mesafe birimine (Planck Mesafesi=10-32cm) orann dikkate aldmzda, evrende 10-32cm den daha kk lekte bir paracn olmasnn mmkn olmadn bugnk geerli fizik teorilerine gre de syelebiliriz. Kantn antinomilerinin gnmz fizik ve astronomi bilimlerinin verileri nda deerlendirilmesi konusunda bk. Otfried Hffe, Kant's Critique of Pure Reason: The Foundation of Modern Philosophy, New York 2010, s. 290 vd; ayrca bk. Charles Lincoln Van Doren, A History of Knowledge: Past, Present and Future, 1992, s. 337 vd.; Glenn Borchardt, The Ten Assumptions of Science: Toward a New Scientific Worldview, USA 2004, s. 30 vd; evrende 10-32cm den daha kk bir paracn mmkn olamayacayla ilgili olarak bk. Joseph Silk, On the Shores of the Unknown: A Short History of the Universe, Cambridge 2005, s. 10; ayrca bk. Godehard Brntrup, Natural Individuals and Intrinsic Properties, Unity and Time in Metaphysics (ed. Ludger Honnefelder)in iinde, 2009, s. 248; Craig Callender, Nick Huggett, Physics Meets Philosophy at the Planck Scalein iindeki 2, 4 ve 8 nolu makaleler, USA 2001; George Johnson, How Is the Universe Built? Grain by Grain, The New York Times (7.12.1999). Herman Bondi, Astronomy and Cosmology, What is Science (ed. James R. Newman)in iinde, New York 1955, s. 84; R.CLI, Cosmology md. The Oxford Companion to Philosophy New Edition (ed. Ted Honderich) Greet Britain 2005, s. 180; Leo Albert Foley, Cosmology: Philosophical and Scientific, s. 10; 1966 ylnda nl astronom Edward R. Harrison (1919-2007), Massachusetts niversitesinde ders vermeyi kabul ettii zaman kendisine niversitenin ne olduu ya da ne olmadna dair bir kitapk verilir. Bu kitapkta eitim mfredat program ierisinde iki dersin kesinlikle bulunamayaca yazldr: Byclk ve kozmoloji. Bk. Dick Teresi, Lost Discoveries: The ancient roots of modern science from the Babylonians to the Maya, New York 2002, s. 158. Ernsts Von Aster, lk a ve Orta a Felsefe Tarihi, m Yaynlar, stanbul 2000, s. 3; ayrca bk. James Jeans, Physics and Philosophy, Kessinger Publishing, 2003, s 81.

146

Mehmet Bulen

malardan elde edilen bu geni miktardaki deneysel ve gzlemsel verilerle e zamanl olarak gelitirilen Rlativite, Kuantum, Bing Bang gibi teori ve modeller, bilimsel bir at ina etmekle snrl kalmad, maddeye ve evrenin kendisine ynelik standart modellere de ulalmasn salad.10 Bylece en kk parasndan en geni leine evreni, adeta tek bir objeymi gibi, bir btn olarak inceleyen bilim dal, yani evrenbilim (kozmoloji) domu oldu.11 Ancak kozmoloji bilim haline gelmekle kalmad, bilimin klasik anlamn da deitirdi. Zira klasik bilim anlay Newtoncu anlamda tanmlanm determinizm, redksiyonizm, realizm ve metodolojik materyalizm gibi kavramsal erevelere dayanyordu. Halbuki Rlativite ve Kuantum gibi teorilerle gelen bilimsel kozmoloji, modern bilim anlaynn kat indirgemeci, kesinliki, gereki ve pozitivist temellerine meydan okudu.12 Bunun yerine izfiyet (relativity), belirsizlik (uncertainity), ihtimliyet (probability), kaos (chaos), karmaklk (complexity), zuhr (emergence), indirgenemezlik (irreducibility), geri dndrlemezlik (irreversibility), dolaklk (entanglement), yerel olmama (nonlocality), st ste binme (superposition) ve uzaktan etki (action at a distance) gibi daha nceki fizie yabanc yepyeni kavramsal ereveler ortaya kt.13 Balang artlar bilindiinde tm gelecein hesaplanabilecei iddiasndaki mekanik bilim anlay yerini, gzlemcinin rolnn artt, paracklarn ayn anda birka ekilde ve yerde bulunabildii, aralarnda k hzndan daha hzl haberletikleri, belirsizliin doann ontolojik ve epistemolojik zellii sayld, srekliliin yerine sreksizliin getii, uzay ve zamann mutlak olmaktan karak greli hale geldii, kesinlikler yerine ihtimaliyetlerle tanmlanan ve nispeten speklatif bir bilim anlayna brakt. Peki nasl oluyor da hem bilim hem de speklatif oluyor? Eer sz konusu bilim dalnda ortaya konulan deliller dolayl, gelitirilen teori ve modellerin belki de asla yanllanma ya da dorulanma imkn yoksa; stelik bunlar birbirleriyle atyorlarsa, te yandan bu ie balanmadan nce bir takm metafiziksel sabite10

11

12

13

Maurizio Gasperini, The Universe Before the Big Bang: Cosmology and String Theory, Berlin 2008, s. 1 vd. Kozmolojinin bilim haline gelme sreci ile ilgili olarak bk. Stephen G. Brush, How Cosmology Became a Science, Scientific American, August, 1992, s. 62; John F. Hawley & Katherine A. Holcomb, Foundations of Modern Cosmology, 2005, s. 4-6, 25; Matts Roos, Introduction to Cosmology, England 2003, s. 1 vd.; William R. Stoeger, What is 'the Universe' which Cosmology Studies? Fifty years in science and religion: Ian G. Barbour and His Legacy (ed. Robert J. Russell)nin iinde, Ashgate Publishing, 2004, s. 127. Zira artk radyoaktivite, fotoelektrik, siyah cisim nm, z s, atomik yap gibi doal fenomenleri ve byk mesafelerdeki yksek hzlar bu trden klasik fizik yaklamlaryla izah edebilmenin imkn yoktu. Bkz. Salvator Cannavo, Quantum Theory: A Philosopher's Overview, New York 2010, s. 2 vd. ayrca bkz. Ian G. Barbour, Religion and Science, San Francisco 1997, s. 166. Harold Curtis, Following the Cloud - A Vision of the Convergence of Science and the Church, Harold Curtis, 2006, s. 135.

Fizik Tanry Gereksiz mi Kld?

147

ler aksiyom olarak kabul ediliyorsa, dier taraftan da bilim adamlar ierisinde yaadklar kavramsal sistem ve kltrn ngrd modellerle problemlere yaklayorlarsa, ite speklatif evrenbilime ho geldiniz! The Grand Design zerinden konuyu deerlendirmeye balamadan nce, kitabn daha piyasaya kmadan tartmalara konu olan o mehur iddiasn aydnlatmamz gerekiyor: Artk bilim evreni tek bana izah edebilir; felsefe ld, teoloji lzumsuz! Burada sz konusu edilen bilimin, klasik anlamyla bilim olmad, yukarda bahsettiimiz anlamda speklatif kozmoloji bilimi olduunu hatrdan karmamz gerekir. Zaten bundan dolaydr ki kitap raflarda yerini alr almaz birok eletirmen felsefe ld, teoloji gereksiz iddiasnn Hawkinge zg bir aka (Hawking joke) olduunu dile getirdiler. 14 Zira fizii ve metafizii birbirine o derece yaknlatrrken felsefenin ldn iddia etmek, srekli Tanrdan bahsederken teoloji artk gereksiz diyebilmek, Hawkinge zg bir aka olmalyd. Ancak bu aka Hawkingin karizmasn sarsmaz. En azndan o hayatnn hibir dneminde kk dnmekle sulanmayacaktr. 21 yandan itibaren peini brakmayan amansz hastalna (ALS) ramen, o hep byk sorularn peinden kotu; bedeni tekerlekli iskemleye bal olduu halde beyniyle evrenin ufuklarnda dolamasn bildi. Hawking bugn, ngiliz Kraliyet Bilim Topluluu ve Amerikan Ulusal Bilimler Akademisinin doal yesi olmasnn yannda, getiimiz yl ya haddinden emekli oluncaya kadar dnyann en prestijli akademik unvanlarndan birisini (Lucasian Matematik Profesr) tayordu. Gemite Isaac Newton, Paul Dirac gibi bu unvan alan kiilerin saygnlklar, Hawkinge de sayg duyulmasn gerekli klyor. Hawkingi dnya apnda bir fenomen haline getiren ise hi kukusuz bu unvan deil, yazd kitaplar oldu. Artk bir klasik haline gelen Zamann Ksa Tarihi (A Brief History of Time - 1988) isimli eseri dnyann en popler kozmoloji kitabdr. Birok kiinin bilimle tanmasna vesile olan bu kitap, ngilizce dnda krka yakn dile evrildi ve 20 milyondan fazla satt. The Grand Design (2010) kitab da piyasaya ktktan ksa bir sre sonra, hem ngilterede hem de Amerikada ok satanlar listesine girmeyi baard.15 Hawkingin bu kadar ok satmasnn nedeni olarak, karmak bilimsel meseleleri herkesin anlayabilecei yaln bir slupla anlatma becerisi olarak gsterilse de,
14

15

Bk. rnein Michael Moorcockun Los Angeles Timestaki Reviewine bk. http://articles.latimes.com/2010/sep/05/entertainment/la-ca-stephen-hawking-20100905; ayrca bk. http://www.economist.com /node/16990802; Christopher Norris, Hawking Contra Philosophy http://www.philosophynow.org /issue82/Hawking_contra_Philosophy, (10.09.2011). http://www.observer.com/2010/culture/hawkings-book-shoots-top-amazon-sales-after-hedenies-gods-existence, (09.09.2011).

148

Mehmet Bulen

kanaatimizce onun baarsnn arkasndaki asl etken, kozmolojiyi insann anlam arayna mteallik sorularna cevap bulma faaliyetine dntrebilmesinde gizlidir. Esasen kozmoloji, insann varolusal sorularna cevap verebilme potansiyelini iinde barndran bir bilimdir. Evrenin nereden geldii, nereye gittii, bir yaratcya ihtiyac olup olmad, ileyiini yneten ilke ve kanunlarn neler olduu, maddenin nasl olutuu gibi sorulara verilecek cevaplar, bir lde insann da kendisi ve geleceine ynelik cevaplardr; nk insan da bu evrende yaamakta ve bir paras olduu evren ile ayn ortak kaderi paylamaktadr.16 Bu bakmdan Big Bang Teorisinin, CERN gibi laboratuvarlarda yaplan parack deneylerinin ya da Hawkingin yeni kan bir kitabnn fiziki ve astronomlar kadar, din adamlar, filozoflar ve hatt sradan insanlarn bile ilgisini uyandrmas tesadf deildir.17 te bu durum, Nasl oluyor da Hawking yazd kozmoloji kitaplarnda Nereden geliyoruz? Nereye gidiyoruz? Niin varz? Tanr var m? gibi aslnda metafiziin ilgi alanna giren speklatif konular da tartabiliyor? sorusuna cevap tekil etmektedir. Hawking kitaplarnda bu trden sorulara cevap ararken, bilimin dar snrlaryla yetinmiyor; mitolojiden rnekler veriyor, din adamlarnn szlerine atflar yapyor, filozoflardan grler naklediyor ve yeri geldiinde kendisi de metafiziksel imalarda bulunmaktan ekinmiyor. Ancak bu ekildeki bir slup bazen onun kitaplarnda neyin fizik, neyin metafizik olduunu kestirebilmenin glemesine neden oluyor. Dolaysyla konunun uzman olmayan bir kii, kitaplardaki baz speklatif ifadeleri bilimsel gerekmi zannedebilir. rnein Zamann Ksa Tarihi isimli kitabnn 50 ye yakn yerinde Tanr (God) kelimesi geiyordu. Nobel dl komitesinden Henry F. Schaefer bu kitabn, kozmoloji kitab deil teoloji kitab olduunu iddia etmiti.18 Hatta Timothy Ferris gibi baz bilim yazarlar daha da ileri gitmiler onu Tanr satcs (Godmongering) ilan etmilerdi.19 Hawking The Grand Design kitabnda bu sayy daha da fazlalatrm durumda: kitabn 60tan fazla yerinde Tanr kelimesi geiyor. Kendisine niin kitaplarnda bu kadar sk Tanrdan bahsettii sorulduunda ise Hawking: Tanrdan bahsetmeden evrenin var oluunu aklamann zor
16

17

18

19

rnein nl Roma mparatoru ve ayn zamanda bir Stoa filozofu olan Marcus Aurelius Antoninus (121-180), evren (Makro Kozmoz) ile insan (Mikro Kozmoz) arasndaki bu anlam ilikisini u ekilde tasvir etmitir: Evrenin ne olduunu bilmeyen kendisinin nerede olduunu bilemez; evrenin var olu amacn bilmeyen ise, ne kendisinin kim olduunu bilir ne de evrenin ne olduunu bilir. George Long, Thoughts of Marcus Aurelius Antoninus, e-book: http://www.gutenberg.org/ files/15877/15877-h/15877-h.htm#viii._52 (16.11.2010). Joseph Silk, On the Shores of the Unknown: A Short History of the Universe, Cambridge 2005, s. 2-4. Henry F. Schaefer III, The Big Bang, Stephen Hawking and God, Science and Christianity: Conflict or Coherence? kitabnn iinde, USA 2008, s. 57. James E.White, Unfortunate Godmongering, http://www.christianity.com/blogs/jwhite/ 11638165/print, (14.09.2011).

Fizik Tanry Gereksiz mi Kld?

149

olduu, almalarnn bilim ve din arasndaki snr izgisinde bulunduunu, ama kendisinin bu izginin bilim tarafnda kalmay denedii" cevabn veriyor.20 Dolaysyla Hawking, Richard Dawkins gibi militan ateistlerin yaptnn aksine, Tanrdan bahsederken mspet bir dil kullanmasyla tannyor(du). rnein Zamann Ksa Tarihi isimli kitabnda, yaratc bir Tanrya inanmann bilime aykr olmadn sylemi; tamamlanm bir teoriye ularsak bu insan aklnn nihai zaferi olacaktr, zira Tanrnn akln (Mind of God) ancak o zaman kefedeceiz, demiti.21 Ancak Hawking, bilim tek bana evreni izah edebilir! iddiasnn da aka ortaya koyduu zere, artk bu ekildeki din-felsefe ve bilim i ie slubunu brakmas gerekiyor. Bunun kitaplarnn sat rakamlarnn hatr saylr lde azalmasna yol aaca kesin.22 Ayrca her ne kadar o, The Grand Designi yazmada Tanry reddetmek gibi bir ama gtmediklerini belirtse de,23 balang ve son itibariyle evren doast bir g ya da Tanrya bavurmadan, srf bilimin kendi snrlar iinde kalnarak izah edilebilir, ifadesinin ateisttik imalar tad ok ak.24 Esasen Roger Penrose,25 Joseph Silk,26 Craig Callender,27 Paul Davies,28 Peter Woit,29 Marcelo Glesier,30 John Horgan31 ve Baroness Greenfi-

20 21 22

23

24

25

26 27

28

29

30

31

Henry F. Schaefer, agm., s. 59. Stephen Hawking, A Brief History of Time, Bantam Press, New York 1988, s. 8-9, 191. Hawking kendisiyle Zamann Ksa Tarihi kitabnn sat baars zerine yaplan bir rportajda, ok tartlan Tanrnn Zihni ifadesini kitaba koyup koymama konusunda uzun sre dndn, eer o ifadeyi koymasayd kitabn bu derece baarl sat rakamlarna ulaamayacan belirtmitir. Bu konuda Hawkingin Larry King Livedaki rportajna bk. CNN, 9-10-2010, http://www.youtube.com/watch?v=9AdKEHzmqxA (14.09.2011). Dwight Garner, Many Kinds of Universes, and None Require God, The New York Times, http://www.nytimes.com/2010/09/08/books/08book.html (14.09.2011). Roger Penrose, The Grand Design (review), Financial Times, 04.09.2010, http://www.ft.com /cms/s/2/bdf3ae28-b6e9-11df-b3dd-00144feabdc0.html#axzz1CSIgPlwa, (14.09.2011). Joseph Silk, One Theory to Rule Them All, Science, 330 (6001): 179-180. Craig Callender, Stephen Hawking Says There's No Theory of Everything, New Scientist (02.09.2010), http://www.newscientist.com/blogs/culturelab/2010/09/stephen-hawking-saystheres-no-theory-of-everything.html (14.09.2011). Paul Davies, Stephen Hawking's Big Bang Gaps, The Guardian (04.09.2010). http://www.guardian.co.uk/commentisfree/belief/2010/sep/04/stephen-hawking-big-bang-gap, (14.09.2011). Peter Woit, Hawking Gives Up, http://www.math.columbia.edu/~woit/wordpress/?p=3141, (14.09.2011). Marcelo Glesier, Hawking And God: An Intimate Relationship, NPR, http://www.npr.org /blogs/13.7/2010/09/08/129736414/hawking-and-god-an-intimate-relationship, (10.09.2011). John Horgan Cosmic Clowning: Stephen Hawking's "new" theory of everything is the same old CRAP, Scientific American, http://www.scientificamerican.com/blog/post.cfm?id=cosmicclowning-stephen-hawkings-ne-2010-09-13, (14.09.2011).

150

Mehmet Bulen

eldin32 de dhil olduu kdemli akademisyenlerce bilimsel adan eletirilmesine ramen, kitaba mehur ateist Richard Dawkinsin dnda pek sahip kann olmamas da bu tespitimizi dorular nitelikte. Dawkinse gre XIX. yzylda Darwin Tanry biyolojiden kovmu, ancak fizik kararsz kalmt. Hawking bu kitabyla ldrc darbeyi vurdu.33 Bununla birlikte biz, Dawkinsin iddiasnn aksine kitabn genel yaklamnn, teistlerin houna gitmedii gibi, ateistleri de pek tatmin edeceini sanmyoruz. Zira Hawking niin hibir ey deil de bir eyler var, tabiat kanunlar niin baka bir trl deil de byle, evrenimiz nasl oluyor da bu derece uygun yaam koullarna sahip olabiliyor gibi sorulara cevap olarak Tanrnn gsterilmesinin ok da sama olmadn, zira bu trden sorulara imdiye kadar bilimsel erevede kesin bir cevabn verilemediini kabul ediyor.34 Hatta Hawking akll tasarm (intelligent design), insanc ilke (anthropic principle), ilk sebep (first cause), hassas ayar (fine tuning) gibi, gnmzde Tanrnn varln ispat etmede yaygn olarak kullanlan kozmolojik delillerin ncllerini kabul ederek, bunlar neredeyse teistleri bile kskandracak ekilde izah ediyor. Halbuki klasik ateist yaklamda bu trden kozmolojik delillerin nclleri daha en bandan elikiye drme ya da nefyedilme yoluna gidilir. rnein bu balamda evrene bir balang nispet eden Big Bang Teorisi, srf teistik imalar tayor diye ateist evrelerce teistik muhitlerde evrim teorisinin reddedilmesi gibi- yllarca kabul grmemi, hatta Fred Hoyle gibi baz ateist kozmologlar evrene balang atfetmeyen alternatif bir evren modeli (Steady State) gelitirme yoluna gitmilerdir.35 Ancak bu noktada hemen hatrlatmalyz ki Hawking ve Mlodinow kozmolojik delillerin ncllerini kabul etmekle birlikte, onlara gre artk bilim geldii seviye itibariyle evren yoktan nasl var olabiliyor, niin bu derece hassas yaam koullara sahip gibi sorular srf kendi snrlar ierisinde kalarak izah edebilir. Dolaysyla bu trden olgular aklamak iin artk doast bir varlk ya da Tanry ie kartrmaya gerek yoktur.36
32

33

34 35

36

http://www.theticker.org/mobile/about/2.8220/stephen-hawking-attracts-criticism-for-views-ongod-1.2336589 , (13.09.2011) Bu konuda bk. http://www.economist.com/blogs/babbage/2010/09/science_and_religion (10.02.2011). The Grand Design, s. 172. Hoylenin sonsuz zaman fikrini kabul etmesi, kendi ateist inanlaryla mutabk Duraan Durum Teorisini, ou meslektann bu teoriyi terk etmesine ramen, uzun bir sre sonra daha savunmasna neden olmutur. Bu konuda bk. John Polkinghorne, Cosmology: Scientific Cosmologies md., Encyclopedia of Religion (ed. Lindsay Jones), USA 2005, III, 2032; ayrca bk. Ian G. Barbour, When Science Meets Religion, s. 42. te bu sylemiyle The Grand Design balang, uan ve son itibariyle evreni kendisi dndaki doast bir gcn mdahalesine ihtiya duymayan bamsz bir btn olarak grmekle ateistik syleme yaknlam oluyor. Zira Tanr ile evren arasndaki yaratclk, dzen koyuculuk, koruyup gzeticilik, sevk ve idare edicilik gibi teistik balar koparmaya alt gibi; Tan-

Fizik Tanry Gereksiz mi Kld?

151

Kukusuz bylesine bir sylem kendi iinde baz riskler de tayacaktr. Zira bu trden olgular bilimsel olarak cevaplayabildii sylenen teorinin (M-Kuram) aslnda bilimsel olmad ya da son derece speklatif bir teori olduunun ortaya konulmas, yukardaki kozmolojik delillerin ncllerini ispat edildikleriyle brakacak ve bu durumda da Tanr belki de daha gl bir argman olarak kalmaya devam edecektir. Biz daha nce ayrntl bir ekilde tantmn yaptmz iin,37 kitabn blmlerini tekrar mzakere etme yoluna gitmeyeceiz, onun yerine konuyu kitabn ana fikri zerinden deerlendirmeye alacaz. zetlersek; Hawking ve Molodinowa gre insanlk Batlamyustan Kopernike Newtondan Einsteine ve gnmz Kuantum teorilerine kadar fiziksel gereklii hep evren modelleri zerinden anlamaya alt. Bunlarn srekli yenilendii dikkate alnrsa acaba bu modeller dizisi hep byle deimeye devam m edecek, yoksa bir son noktaya ulaacak m? Bu yle bir nokta ki, evrenin niha teorisi olacak, btn tabiat kuvvetlerini iine alacak ve yapabileceimiz btn gzlemleri nceden tahmin edebilecek. Ve yine Hawkinge gre imdiye kadar ortaya konulmu evren modelleri genelde hep bir ekilde Tanryla ilikilendirilmek zorunda kald. Plato evreni Tanrnn yarat sayd, Aristo Tanry ilk muharrik kabul etti, Newton evrenin dzenin kurucusu, Descartes devamlln salaycs olarak Tanry grd ve bu gn de evrene bir balang atfeden Big Bang Teorisi Tanry ima eder nitelikte yorumlanyor. Acaba evrenle ilgili btn sorular Tanrya hi gereksinim duymadan, srf bilimin kendi snrlar ierisinde kalarak aklayp cevaplandrabilen bir model ya da teori ortaya konulamaz m?
Biz bu sorulara henz net bir cevap veremiyoruz, ancak imdi her eyin nihai teorisi iin bir adaya sahibiz: M-Kuram M-Kuram yaratl konusundaki sorularmza cevap tekil edebilirok yksek miktardaki evrenin yoktan, kendiliinden var olabileceini ortaya koyar. Onlarn yaratl iin doast bir varlk ya da Tanrya gerek yoktur. Buna gre birok evren fizik kanunlaryla doal yollardan yaratlr. Onlar bilimin gerektirdii ekilde oluur...38

Grld gibi Hawking ve Mlodinow tm iddialarn M-Kuramnn baarsna balyorlar. Bu nedenle bu kuram biraz daha yakndan tanmak, iddialarnn ne lde geerli olduunu daha iyi sorgulamamz salayacaktr.

37

38

rnn varln ispat etmede kullanlan kozmolojik delilleri de geersiz hale getirmeye ynelik bir dil gelitirmi oluyor. Bk. Stephen Hawking & Leonard Mlodinow, The Grand Design (Byk Tasarm), tantan Mehmet Bulen, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, sy. 39 (2010/2,), s. 171-182. The Grand Design, s.8.

152

Mehmet Bulen

1. M-Kuram: Bilim mi Felsefe mi? Gnmz bilimsel kozmolojisi temel sa aya zerine oturuyor: Kuantum Mekanii, Rlativite Kuram ve Big Bang Teorisi.39 Evreni makro lekte aklayan Rlativite Kuram ile mikro lekte aklayan Kuantum Mekanii her ikisi de kendi alanlarnda baarl olsalar da bu kuramlarn birbirleriyle uyumu bir trl salanamyor.40 Kuantum kuramnn sreksizlii (discreteness), Rlativitenin ise sreklilii (continuum) esas almasndan kaynaklanan bu elikiyi gidermek, gnmz fiziinin en nemli aratrma alanlarndan birisini tekil etmekte.41 Dier taraftan Evrenin 13.7 milyar yl nce byk bir patlamayla var olmaya balad genel olarak kabul ediliyor. Ancak Big Bang teorisi, patlamaya neyin yol at konusunda bir aklama getiremiyor. Zira bu teori patlama ann 10-43 saniyeden itibaren izah etmeye balyor ve daha tesine gidilmek istendiinde tekillik ad verilen bir durum ortaya kyor ki, Genel Rlativite Kuram o andan itibaren geerliliini yitiriyor ya da daha tesini aklayamyor.42 te birbiriyle atr gibi grnen fizik teorilerini bir araya getirerek eliki iermeyen bir fizik kuram ortaya koymak, ayrca Byk Patlama ve Kara Delik gibi durumlarda yaanan tkanmalar amak amacyla 1960l yllarn sonlarna doru Sicim Kuram (String Theory) ortaya atld. Bu kuramda, temel bileenleri boyutsuz noktalar eklinde olan Standart Modelin paracklar yerine, tek boyutlu uzanma sahip sicimler (string) esas alnd. Dier taraftan bilinen 3 uzay ve 1 zaman boyutunun zerine dairesel olarak katlanm 6 ekstra mekn boyutu daha ilave edildi. Buna gre keman tellerini andran sicimlerin farkl frekanslarndaki titreimleri protonlar ve elektronlar, onlar da atomlar oluturuyorlar, ilave alt mekn boyutu da i ie sonsuz saydaki paralel evreni (multiverse) mmkn klyordu.43 te Hawkingin her eyin teorisi olmaya aday olarak gsterdii M-Kuram (Membrane Theory)44 be farkl Sicim Kuram ile Sper Ktle ekim Kuramn
39 40 41

42 43

44

Spencer Scoular, First Philosophy: The Theory of Everything, USA 2007, s. 349. Serge Brunier, Majestic Universe, Cambridge 1999, s. 175. William R. Stoeger, String Theory, Encyclopedia of Science and Religion (ed. Nancy R. Howell), Usa 2003, s. 844. Christopher Ray, Time, Space and Philosophy, London 1991, s. 199. Gordon Kane, Supersymmetry: Unveiling The Ultimate Laws Of Nature, s. 131; Laura Ruetsche, String Theory, Encyclopedia of Philosophy (2nd edition) (ed. Donald M. Borchert), USA 2006, IX, 267; Larry Gilman, String Theory, The Gale Encyclopedia of Science (Third Edition) (ed. K. Lee Lerner), Canada 2004, VI, 3868; Katrin Becker, String Theory and M-Theory, Cambridge 2007, s. 2 vd; Barton Zwiebach, A first course in string theory, Cambridge 2004, s 3 vd; Michael Green, A Brief Desctiption of String Theory, Cambridge 2003, The Future of Theoretical Physics and Cosmology (ed. G.W. Gibbons) un iinde, s. 473. M-Kuramndaki Min ne anlama geldii tartmaldr. Kuram ilk defa Kaliforniya niversitesinde verdii bir konferansta ortaya atan teorik fizik profesr Edward Witten, Min anlamn aklamam, "Kuram daha iyi anladka "M" nin ne olduunu anlayacaz" demi, hatta bunun

Fizik Tanry Gereksiz mi Kld?

153

birletirme abasnn rndr. Sicim Kuram ile arasndaki fark, temel birim olarak ayn lekte (10-35m yani Planck Mesafesi) olmakla birlikte, tek boyutlu sicimler yerine iki boyutlu ince zarlar (membran) esas almas; ayrca Sicim Kuramndaki on boyuta, bir mekn boyutunun daha ilave edilmi olmasdr. Kuram matematiksel olarak baarl gzkse de, ne bu ekildeki sicimlerin/zarlarn ne de bildiimiz boyuta ilave mekn boyutlarn varlna dair imdiye kadar deneysel bir ipucu elde edilememitir.45 Deneysel olarak test edilememe hususunu biraz daha aacak olursak; normalde bugnk deneysel imknlarla atomun bir ekirdek ve onun etrafnda dnen elektronlardan olutuu, bu ekirdein de protonlardan ve ntronlardan meydana geldii, onlarn da kuark ad verilen daha kk paracklardan olutuu tespit edildi. Ancak ortaya kan bu paracklarn da daha kk paracklardan oluup olumad, bunlarn yap talarnn ne olduu sorularna u anki teknolojik imknlarla cevap verilememektedir. rnein dnyann en gelimi parack hzlandrclarnda atom alt paracklar arptrlarak 1 katrilyon elektro volt dzeyinde enerjiler elde edilebilmektedir. Bu seviye kuantum mekaniindeki protonlar gibi atom alt dzeydeki fiziin incelenmesi iin yeterli olmakla birlikte, M-Kuramnn zarlarnn deneysel olarak snanabilmesi iin gerekli enerji dzeyinden bir trilyon kat daha dktr. Bunun nedeni M-Kuramnn zarlarnn ve ilave yedi mekn boyutunun byklklerinin, mmkn olan en kk, yani Planck Mesafesi (Planck Scale) leinde olmasdr. Bu, metrenin yz milyar kere trilyon kere trilyonda birine tekabl eden (1035 metre) yle kk bir mesafedir ki, bugn CERNde arpmaya konu olan protonlarn bykl (10-15 metre) zerinden bir karlatrma yapacak olursak, bir protonun Gnein bykl karsndaki kck durumu neyse, MKuramnn bir zarnn da protonun bykl karsndaki kklk deeri odur. Yine bu ekildeki zarlarn ya da sicimlerin var olduu u anki teknolojik imknlarla deneysel olarak ortaya koyabilmek iin bir galaksi boyu, yani 1000 k yl (yaklak 46.357.579.315.645.920.000 km) uzunluunda bir parack hzlandrcya ihtiya duyulaca belirtilmektedir ki, bugn dnyann en byk parack hzlandrc olan Byk Hadron arptrcsnn (LHC) 27 kmlik bir daire evresi olduunu dndmzde bunun ne kadar imknsz bir i olduu anlalacaktr. Dolaysyla aada da aktaracamz gibi Sicim Kuramn eletiren birok bilim insan, bunun bilimin bir paras olmaktan daha ok, deneyle doruMagic (by), Mystery (sr) anlamna gelebileceini belirterek meseleye bir da gizem katmak istemiti. Ancak biroklarna gre M-Theorydeki "M"in anlam "membrane" yani zar demektir. nk M-kuramnn 10-35 m. leinde temel ald varlk, Sicim Kuramnn aksine sicim deil, zardr. Sicim, Sper Sicim ve bunlarn gnmzdeki ekli olan M-Kuram hakknda ayrntl bir deerlendirme iin bkz. Michael J. Duff, The Theory Formerly Known as Strings, Scientific American, February 1998, s. 64 vd. Larry Gilman, String Theory, The Gale Encyclopedia of Science, VI, 3869.

45

154

Mehmet Bulen

lanp yanllanmas mmkn olmayan bir felsefe olduu grndedir. Sicim/Sper Sicim/M-Kuramn eletirenlerden ilk akla gelen isimlerden biri kukusuz Nobel dll fiziki Sheldon Lee Glashowdur. Glashowa gre Sicim Kuram baz matematiksel baarlar elde etmi olabilir. Ancak fizik Matematiksel Platonizm deildir; aksine gzlem ve deneylere dayanmak zorundadr. Eer fizik sadece matematikten ibaret saylacaksa bu XVII. Yzyl Bilim Devriminden bu yana elde edilmi btn kazanmlarn sonu olur ki, byle bir paradigma deiimi fizii ortaaa gtrmek olacaktr. Sicim Kuramnn bugn test edilemedii gibi, gelecekte de test edilebilmesinin mmkn olamayacan savunan Glashow, bu kurama fiziin tmr diyecek kadar ileri gidiyor ve ok ge olmadan mfredattan kaldrlmas gerektiini savunuyor.46 Bilim yazar Jim Holt da, The New Yorkerdeki makalesinde Her eyin Teorisi olmaya aday gsterilen Sicim Kuram hakknda unlar sylyor:
Fizik iin zaman kaybndan baka bir ey deil. Bir nesilden daha fazla sredir fizikiler Sicim Kuram olarak isimlendirilen gereklemesi imknsz bir hayalin peinden kotular Dzinelerce Sicim Kuram konferans dzenlendi, yzlerce doktora tezi verildi, binlerce makale yazld. Tm bu aktivitelere ramen test edilebilir tek bir ngr gerekletirilemedi, tek bir teorik bulmaca zmlenemedi. Baz hesaplamalar ve nsezilerin dnda aslnda ortada elle tutulur bir kuram da yok. Ve olsa bile, bu kuram yle kafa kartrc srmlerle gelecek ki, pratik bir deere de haiz olmayacak: Hibir eyin Teorisi!47

California niversitesi matematik fizik blmnden John C. Baezin syledikleri de Jim Holtun dediklerine paralellik arz ediyor:
Birka on yldan beridir astrofizikiler temel fizikte gz alc baarlar gerekletirdiler: Karanlk madde, karanlk enerji, ntrino dalgalanmalar ve hatta erken dnem evrende kozmik imenin olabilecei ihtimali! ok yaknda Byk Hadron arptrcs (LHC) paracklarn arptrlmasn ve bylelikle Higs Bozonu var m yok mu gibi test edilmesi zor bir grevi gerekletirecek. ans yaver giderse belki yeni paracklarn olup olmad grlebilecek. Fakat tm bunlar arasnda, Sicim Kuram hakknda sylenebilecek neredeyse hibir ey yok.48

Columbia niversitesinden Peter Woit ise, Sicim Kuramnn halka ilikilerinin ok iyi olduunu, nk sonsuz evrenler, sonsuz yaamlar, boyut iinde boyutlar gibi fikirlerin insanlara ilgin geldiini; ancak bu durumun kuramn
46

47

48

Sheldon Lee Glashow ile Sicim Kuram zerine yaplm rportaj iin bk. Viewpoints on String Theory: Sheldon Glashow, http://www.pbs.org/wgbh/nova/elegant/view-glashow.html (05.09.2011). A Critic at Large, Unstrung, The New Yorker, October 2, 2006, p. 86, http://www.newyorker.com/ archive/2006/10/02/061002crat_atlarge?currentPage=2 John C. Baez, This Week's Finds in Mathematical Physics, http://math.ucr.edu/home/ baez/week246.html , (05.09.2011).

Fizik Tanry Gereksiz mi Kld?

155

gerek deerinin abartlarak halkn duygularnn baz fizikiler ve popler medya tarafndan istismar edilmesine yol atn belirtiyor. Peter Woite gre ok satmak ve izlenmek uruna halk artk kandrlmaktan vazgeilmeli, popler bilim dergilerinde iin asl anlatlmal, dorulanmas ve yanllanmas mmkn olmayan bir kuramn bilim olamayaca izah edilmeli. Dier taraftan niversitelerde blm bakanlklar ve kdemli teorisyen hocalar uyarlmal, lisansst ve doktora almalarnda Sicim Kuram ile ilgili tezler verilip gen ve merakl zihinlerin enerjisi bo yere harcanmamal, aratrma fonlar bu trden teorilere deil, gerek amalar dorultusunda kullanlmal ve artk bu teori uruna konferanslar tertip edilmekten de vazgeilmeli. Peter Woite gre son 30 yldr sicim kuramna yaplan masraf, harcanan emek, tketilen enerji ve israf edilen zaman Standart Modele yaplsayd fizik uan ki konumundan ok daha ileri dzeyde olurdu.49 Teorik fiziki Lee Smolinin Sicim Kuramn eletirmek zere yazd The Trouble With Physics (2006) isimli eseri bu konuda krlma noktas olarak kabul edilmektedir. Smolin bu kitabnda btn bilimlerin temeli olan fiziin bugnlerde yoldan km durumda olduunu iddia ediyor. Ona gre insanln doa kanunlarn kavray son iki asrdr hzla artt. Fakat bugn doa kanunlar hakknda 1970lerdeki bilgisinden fazlas bilinmiyor. Yaklak krk yldr insanlk neden aniden olduu yerde akl kald, fizik niin bunalm iinde? Smoline gre sorunun en nemli kaynaklarndan birisi, fizikilerin hrsl tutkularyla doann btn glerini tek bir teori ats altnda (Her eyin Teorisi) toplamaya ynelik oluturduklar Sicim Kuram. Bu kuram maalesef egzotik yeni paracklar, paralel evrenleri ile toplumun ilgisini ekmeyi, fizikilerin gnln elmeyi baard. Ancak Smolinine gre bu kuramn ok byk bir eksiklii bulunmakta: imdiye kadar hibir paras test edilemedii gibi, gelecekte de test edilebileceine dair bir umut grnmyor. Dolaysyla sonsuz sayda versiyonlarla gelen bu kuram bilimsellik kriterini tamyor. Ancak buna ramen finansman olarak aslan payn aldndan, en iyi zihinleri kendisine ekmeyi baaryor. Dolaysyla dier alanlara giden gen fizikiler cezalandrlm oluyor ve bylelikle bu kuram bir btn olarak fizii aaya doru ekmi oluyor. Smoline gre eer dorulanabilirlik ya da yanllanabilirlik ilkeleri l kabul edilecekse, Sicim Kuram ailesindeki kuramlar kesinlikle bilimsel olma kriterini karlamamaktadr ve bu nedenle metafiziin alanna girmektedir. Smolin de; Glashow ve Peter Woit gibi bilim insanlarna paralel bir ekilde bu kuramn mfredattan kaldrlmasn

49

Peter Woit, String Theory: An Evaluation, http://arxiv.org/PS_cache/physics/pdf/ 0102/0102051v1.pdf (10.09.2011); Ayrca Peter Woitin Sicim Kuram zerine yazd Not Even Wrong: The Failure of String Theory and the Continuing Challenge to Unify the Laws of Physics (New York, 2006) isminde bir kitab da mevcuttur.

156

Mehmet Bulen

ve aratrma deneklerinin kesilmesini istiyor.50 2. Hawkingin Bilim Anlay ve Gnmz Fiziinin ine Dt Baz Metodolojik Problemler Yukarda grlerini aktardmz fizikilerin de ak ifadelerinden anlalaca zere, Sicim Kuram ya da M-Kuramna gelen temel eletiri, bilimsel bilgi konusunda esas kabul edilen kriterleri tamamasdr.51 Esasen Stephen Hawking ve Edward Witten gibi M-Kuram taraftarlarnn, onca poplaritelerine ramen imdiye kadar Nobel dl alamam olmalar da bu konuda bir gsterge olarak kabul edilebilir. Zira bu dl veren sve Kraliyet Akademisi, dl almaya hak kazanacak kefin deneysel olarak dorulanmasn veya kantlarn gzlemlenmesini kesin olarak art komaktadr. Ancak buna ramen biz, Hawking ve Mlodinowun bilim evreni tek bana izah edebilir iddiasnda bulunurken, bu tezlerine temel olarak aldklar MKuramnn speklatif karakterinin farknda olmadklarn sanmyoruz. Zaten onlar kitabn birok blmnde, savunduklar fikirlerin ou bilim adam tarafndan reddedildiini aka dile getirmekte bir saknca grmyorlar.52 O halde bizim, bilimsel bilgi iin art koulan test edilebilir olma ya da dorulanp yanllanabilir olma gibi kriterlerin Hawking ve Mlodinow tarafndan niin gz ard edildii, daha dorusu, onlarn bilimden ne anladklar meselesi zerinde durmamz gerekmektedir. ncelikle gnmz fizik teorilerinin test edilebilir olma artnn bir yaklam fark olduunu belirtmemiz gerekir. Zira Hawkinge gre fiziksel bir kuram sadece matematiksel bir modeldir ve onun gereklikle uyuup uyumadn sorgulamak anlamszdr.53 Hatta Modele Dayal Gerekilik anlayyla ortaya koyduu gibi, ona gre en iyi kuram kendi gerekliini kendisi ina eden kuramdr.54 Dolaysyla Hawking her eyi dnceye balayp ondan treten ve zihnin dnda objektif bir gerekliin varln kabul etmeyen idealist kanada yakn duruyor. Ancak gnmz fiziindeki deney ve teori arasndaki ayrmay sadece idealizm ve realizm arasndaki tarihsel ekimeye indirgenmek de hatal olacaktr. Bu konuda Viyana Okulu, Karl Popper, Jrgen Habermas, Thomas Kuhn ve Paul
50

51

52 53 54

Lee Smolin, The Trouble With Physics: The Rise of String Theory, The Fall of a Science, and What Comes Next, Bu konuda ayrca bkz. Peter Woit, Is String Theory Testable? http://www.math.columbia.edu/~woit/testable.pdf, (10.09.2011); John Horgan, http://www.scientificamerican.com/blog/post.cfm?id=cosmic-clowning-stephen-hawkings-ne2010-09-13, The Grand Design, s.7. Stephen Hawking - Roger Penrose, The Nature of Space and Time, USA 2010, s. 4. The Grand Design, s.173.

Fizik Tanry Gereksiz mi Kld?

157

Feyerabend gibi ahs ve dnce okullarnn bilimin doasna ynelik yaptklar tartmalarn da farknda olmamz gerekir. rnein Thomas Kuhnun nezdinde bilim, ne Mantk Pozitivistlerin ileri srdkleri gibi srekli byyen (kmlatif) deneysel bir dorulama birikimidir ne de Karl Popperin savunduu gibi yanllardan ayklanarak doruya yaklaan beeri bir etkinliktir. Kuhna gre hibir bilimsel teori mutlak olmayp, gnn birinde gzden dmesine sebep olacak bir takm snrllklar iinde barndrmaktadr. Bunun temel nedeni bilimsel teorilerin gereklie ilikin daha geni kapsaml kavramsal erevelere (paradigma) bal olarak belirlenmeleridir. Bilimsel faaliyete yn veren bu paradigmalarn olumas ise holistik, yani birok faktrn bir araya gelmesiyledir. Bilimsel almann yapld tarih ve sosyokltrel evrenin yan sra, aratrmaclarn ahsi tutum ve inanlarna varncaya kadar kontrol altna alnamayacak ok saydaki faktr kavramsal erevelerin olumasna etki eder.55 Grld gibi Kuhn bilimi adeta sosyokltrel bir fenomen haline getirmektedir. Onun gerekte doa bilimleri iin gelitirdii paradigma kavramna, sosyal bilimler alannda ska karlamamz da bunu ortaya koymaktadr. Bilimin mahiyetine ynelik bu trden speklasyonlarn yan sra gnmz fiziinin pratikte ok nemli metodolojik problemlerle kar karya olduunu da belirtmemiz gerekir. Geleneksel olarak fizik, teori deney birlikteliinin esas alnd bir bilim kabul edilmekle birlikte,56 geldii seviye itibariyle en temele ve en genele ynelik aratrmalar, deney-teori e gdmnn daha fazla srdrlebilir olmasn tehdit eder niteliktedir.57 Bunun ncelikli nedenlerinden birisi, nkleer fizik ve astrofizik sahasndaki teorilerin test edilebilmesinin son derece pahal ve zor artlar gerektirmesidir. rnein gnmzn en gelimi parack hzlandrcs kabul edilen Byk Hadron arptrcsnn (LHC) sadece makine maliyetinin 10 milyar USD olduu belirtilmektedir ki, bylesine muazzam bir
55

56

57

Alexander Bird, "Thomas Kuhn", The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Fall 2011 Edition), (ed. Edward N. Zalta, URL = http://plato.stanford.edu/archives/fall2011/entries/thomas-kuhn/; ayrca bk. Thomas Kuhn, Structure of Scientific Revolutions (3rd edition), University Of Chicago Press 1996, Barry Loewer, "Philosophy of Physics." Encyclopedia of Philosophy (ed. Donald M. Borchert). 2nd ed. Detroit 2006, VII, 473-478. Biz, fizikteki bu deney-teori ilikisini makas rnei ile somutlatrabiliriz. Bir makasn ilevini srdrebilmesi iin alp kapanmas gerektii gibi fizikte de ilerlemenin salanabilmesi iin deney ile teori arasnn ara sra alp kapanmas gerekmektedir (hep ak dursa da olmaz, kapal dursa da olmaz). Kuatum fiziinde olduu gibi, bir gn geliyor eldeki teoriler gzlemlerle tam olarak uyumuyor ve yeni gzlemleri aklayan yeni bir teori gelitiriliyor. Burada nemli olann teorilerin deneye uymas, deneyden hareket etmesi olarak gsterilse de duyularn yetersiz olduu, bazen yanld gibi gerekelerle fizikiler daha salam bir kaynaktan yani matematikten (ya da Platonun gemite yapt gibi mantktan) yardm almaktadrlar. Dolaysyla bazen teori ortaya koyulup deneyin onu dorulamas beklenebiliyor. Ancak gnmzde makasn teori ile deney yzlerinin aras yle alm durumda ki, M-Kuramnda olduu gibi bu iki yzn nasl kesiebileceini kimse bilmiyor.

158

Mehmet Bulen

bteyi deil bir niversitenin, sradan bir devletin bile karlayabilme imkn yoktur. Avrupa Nkleer Aratrma Merkezi (CERN) ya da Uluslar Aras Uzay stasyonu (ISS) rneklerinde olduu gibi birok lkenin katkda bulunarak ortak aratrma laboratuvarlar kurmas mmknse de, i bununla bitmemekte; ok byk teknolojik altyap, bilgi birikimi, kurumsal organizasyon, hata gtrmeyen ve telafisi mmkn olmayan karmak srelerin sonucunda deney imknlar oluturulabilmektedir. Mesela gnmzde medyaya ska konu olan Standart Modelin szde Tanr Parac (Higgs Boson), Edinburg niversitesi'nden Peter Higgs tarafndan 60l yllarda teorize edilmiti. Getiimiz yl CERNdeki Atlas ve CMS deneyleriyle test edilene kadar aradan yarm asrlk bir zaman geti ve deney sonularnn da yaklak 10 yl srecek bir veri analizi sonucunda alnabilecei, hatt kesin bir sonucun da kamayabilecei belirtilmektedir.58 Bu durumda ise saduyu sahibi bilim insanlarnn bile kontrol kaybedip, artk fiziin deneyin kstlayc engellenmelerinden kurtulmas gerektii ve bu ilerin daha ziyade matematie arlk verilerek yaplmasn iddia etmelerine yol amaktadr.59 Ancak byle olduu zaman da bilimsel bilginin en temel art olarak kabul edilen deney ve gzlemlere dayanma ilkesi zarar grmekte ve sonuta da bilim ile felsefeyi birbirinden ayran izgi bir lde ortadan kalkmaktadr. Kukusuz burada niin sadece matematiin, doay anlamada tek l olarak kabul edilemeyecei sorusunu ayrntlandrmamz faydal olacaktr. Doann matematiksel olarak modellenmesi bilimsel bilginin geliimi yolunda olduka nem arz etmekle birlikte, deney ve gzlem olmadan sadece matematik ya da plak akl (unaided reason) fiziksel realiteyi tasvir etmede esas kabul edilmemektedir.60 Bunun temel nedeni byk fiziksel kuramlarn ou durumda kendi matematiksel aksiyomlarn kendileri yaratmalardr. rnein Antik Yunandan XIX. yzyla gelinceye kadar yaklak iki bin yllk srete, doann matematiksel modellenmesinde sreklilii (reel saylar) temel alan klid geometrisinin dorusal uzay gr esas kabul ediliyordu. Ancak bata Lobachevsky (1793-1850) ve Bolyai (1802-1860) olmak zere Riemann (1826-1866) ve Gauss (1777-1855) gibi matematikiler, yaptklar almalarla klid geometrisinin mutlak olmadn, aksiyomlar daha farkl geometri trlerinin de gelitirilebileceini ortaya
58

59

60

Geoff Brumfiel, Higgs Hunt Enters Endgame, Nature, Vol. 479 (24 November 2011), s. 45657; ayrca bk. Nick Thompson, What is the Higgs boson and why is it important? CNN, (December 13, 2011). J.D. Bernal, A History of Classical Physics: From Antiquity to the Quantum, New York 1972, s. 302; ayrca bk. a.mlf., Modern a ncesi Fizik (ev. Deniz Yurtren), Ankara 1995, s. XVIII, 27, 334. rnein Galileo doann matematiksel modellenmesinde nc kiilerden birisi olmasna karn, ona gre sadece mantk ya da matematik, doa yasalarnn anlalmasnda l olarak kabul edilmez. Buna gre asl olan deney ve gzlemdir; matematik ise deneyden sonra ikinci plandadr, deneyin sonularn tamamlamak iin gerekli olan bir dildir. Bu konuda ayrntl bir mlahaza iin bkz. Dick Teresi, Lost Discoveries, s. 194.

Fizik Tanry Gereksiz mi Kld?

159

koydular.61 Esasen Einsteinin Rlativite kuram da dz uzamlara dayal klid geometrisine yerine, eri yzey geometrisi olan Riemann geometrisine dayanmaktadr. Bugn de Sicim Kuramnn ve dolaysyla M-Kuramnn dayand geometrik aksiyomlar (rnein sreksizlik), hem klid geometrisinden hem de Riemann geometrisinden farkldr.62 Dolaysyla matematiksel ihtiam, kuramn fiziksel realiteyi tamamen tasvir edebilmesi iin yeterli olmamaktadr.63 Gnmz fiziinin kar karya kald bir dier metodolojik problem ise lme konusundadr ve daha alamaz bir engelmi gibi durmaktadr. Zira Werner Heisenbergin Belirsizlik lkesi, uygun test edilebilme koullar salanp deneylerin gerekletirildii durumda bile, bir paracn konumu ve hznn ya da enerji ve mrnn ayn kesinlikte llemeyeceini ngrmektedir.64 Buna gre paracn konumundaki belirsizlik ne denli kk olursa (yani konumu ne denli doru llrse) hznn belirsizlii ayn oranda bymekte; tersine hzndaki belirsizlik kldke, ayn oranda konumunun belirsizlii artmaktadr. Bu ise doa bilimlerinde kesinliklerin yerine -tpk sosyal bilimlerde olduu gibiistatistik ya da ihtimal deerlerin geerli olduu sonucunu ima etmektedir. Ancak tm bunlardan belki de daha nemlisi, Kuantum mekaniinin bir nesneyi lme veya gzlemleme ileminin onun durumunu deitireceini postulat olarak kabul etmesidir. Buna gre hareket eden bir paracn konumu ve hzn, onu etkilemeksizin doal haliyle lebilmenin imkn yoktur. lme ve gzlemleme faaliyeti nesneyi gerekte olduundan farkl klyorsa, bu durumda da lme ve gzlemlerle ortaya koyulan ey gerekten doann kendisi midir yoksa
61

62

63

64

rnein Lobachevsky klidin beinci aksiyomuna aykr olarak, verilen bir doru parasna verilen bir noktadan birden fazla paralel izilebileceini veya bir genin alarnn toplamnn 1800 den kk olduunu kabul eder. Riemann geometrisi ise hem klidin parabolik geometrisinden hem de Lobachevskynin hiperbolik geometrisinden farkl olup, onun eliptik geometrisinde paralel izgiler yoktur, ayrca bir genin alarnn toplam iki dik ann toplamndan daha byktr. Bu konuda bk. George Sarton, Euclid and His Time, Ancient Science and Modern Civilization, New York 1959, s. 27-28; Alexander Hellemans Bryan Bunch, The Timetables of Science: A Chronology of the Most Important People and Events in the History of Science, USA 1988, s. 272-73; ayrca bk Robin Wilson, 4000 Years of Geometry, http://www.gresham.ac.uk/ lectures-and-events/4000-years-of-geometry (14.09.2011); Sevim Tekeli, Bilim Tarihi, Ankara 1997, s.144; gemite atomculuu savunan Epikrcler ve Klasik Dnem Kelamclar da klide alternatif bir geometrinin (sreksiz geometri) aksiyomlarn esas alma ihtiyacn hissetmilerdir. Bu konuda bk. Alnoor Dhanani, Kelm[clarn] Atomlar ve Epikrc Minimal Paralar (ev. Mehmet Bulen), Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, sy. 40 (2010/2), s. 245-58; S. Marc Cohen, Atomism, University of Washington, http://faculty.washington.edu/smcohen/ 320 /atomism.htm (16.08.2011). Brian Grain, The Elegant Universe, USA 2003, s. 231; George Johnson, How Is the Universe Built? Grain by Grain, Kozmoloji sahasnda deney/gzlem ve metematik/mantk ilikisine dair genel bir deerlendirme iin bk. Hannes Alfvn, Cosmology: Myth or Science?, Journal of Astrophysics and Astronomy, sy. 5 (1984), s. 79-98, George Greenstein, Arthur Zajonc, The Quantum Challenge, USA 2006, s. 45 vd.

160

Mehmet Bulen

gzlemleyenin ona verdii ekil midir? sorusu ortaya kmaktadr. Durum byle olunca da, fiziin belki de en nemli varolusal amalarndan birisini tekil eden eyy gerekte olduu gibi tasvir etmek ilkesi tartmal hale gelmektedir. Kuantum fiziinde gzlemcinin rol bununla kalmamakta, yaanan gereklie ve saduyuya aykr birok yorumun yaplmasna zemin hazrlamaktadr. te Hawking ve Molodinow The Grand Desingda artk bilim evreni tek bana izah edebilir iddiasn temellendirirken, kuantum fiziinin bu ekildeki anti-realist yorumlarndan sonuna kadar istifade etmektedir. rnein ift Yark deneyini teorize eden Amerikal Nobel dll fiziki Richard Feynmann oklu Gemi ya da Alternatif Tarihler kuram bunlardan birisidir. Deney ve teoriyi ksaca hatrlayacak olursak, klasik fizie gre nesneler hareket halinde iken, balang ve sonu hedefleri arasnda tek bir yol, tek bir yrnge izlerler.65 Ancak ift Yark Deneyindeki giriim deseni atom leindeki bir paracn ayn anda iki yarktan da geebildiini ima etmektedir. Bu teoriyi Richard Feynman, paracn bir noktadan dier bir noktaya uzay-zamanda muhtemel her yol boyunca ilerledii eklinde formle etti. Buna gre A'dan B'ye giden bir paracn olasl, A ve B'den giden olas her yolla ilgili dalgalarn toplanmasyla bulunur. yle ki B noktasna giden bir A paracn yolunun stnde olmayan Jpitere urama, hatta evrenin tmm kat etme ihtimali bile sakldr. Dolaysyla Feynmann bu teorisine gre parack hedefe ulamadan nce oklu bir gemie (sum over histories) sahiptir. Dier taraftan ift Yark Deneyinde gzlemcinin parac gzlemlemesi, parac sper pozisyon (muhtemel btn pozisyonlar) durumundan tek bir pozisyon durumuna getirmektedir. Bylelikle gzlemci o anda yapm olduu gzlemle paracn takip etmi olduu hatt, yani gemiini belirlemi olmaktadr. Hawking ve Mlodinow bu deney ve teoriden yola karak u sonulara varyorlar: ayet maddenin en temeline Kuantum fizii hkimse, tpk Feynmann Alternatif Tarihler kuramnda olduu gibi, bir btn olarak evren oklu bir gemie sahip olmaldr. Bir baka deyile tpk bir parack gibi, evren de gnmzdeki konumuna gelinceye kadar btn alternatif gemileri yaam olmaldr. Bu ise sonsuz sayda evrenin bulunduu anlamna gelmektedir. yle ki bu evrenlerden bazlar bizim evrenimize benzeyebilir, bazlar benzemez, bazlarnda uygun hayat koullar vardr bazlarnda yoktur, bazsnda Elvis Presley gen yata lr bazlarnda lmez, bazlarnda Napolyon Waterloo savan kazanr bazlarnda kazanmaz; her bir evrende birbirinden farkl kanunlar, tm ihtimallerin yaand durumlar vardr. Dolaysyla evrenimiz nasl oluyor da bu derece hassas yaam koullarna sahip olabiliyor sorusunun cevab Tanr deil, oklu Gemi
65

rnein biz stanbuldan Ankaraya giderken yol boyunca tek bir gzergah takip etmek zorundayzdr, ayn anda iki farkl gzergahtan da gitme ya da ayn anda farkl yerlerde bulunma imkanmz yoktur.

Fizik Tanry Gereksiz mi Kld?

161

Kuramdr; nk sonsuz saydaki evrenin iinde bizimkisine benzer uygun yaam koullarna sahip evren bulunma ihtimali de vardr. Yine bundan u sonu kar ki; nasl ift Yark Deneyinde bizim parac gzlemlememiz paracn gemiini etkiliyorsa, u anda evreni gzlemlememiz de evrenin gemiini belirlemektedir.
Baz insanlar bu ekildeki oklu evrenler dncesini lgnca buluyorlar ama Feynmann oklu Gemi Kuramnn bize ima ettii ey budur... Yine bu kuram gerei biz, klasik kozmolojideki evrenin tek bir balangc ve o gnden gnmze sregelen evrimsel tarihi eklindeki yaklamn (bottom-up approach) aksine, yukardan dibe (top-down approach), yani imdiki zamandan gemie yaklamn benimsememiz gerekir Bu u an ki kozmoloji anlaymzda radikal bir deiimi teklif etmektedir... u anda bile ok farkl evrenler, ok farkl gemiler bulunmaktadr ve bu gemiler tpk Feynmann kuantum fiziinde ortaya koyduu gibi gzlemleyenden bamsz deildirler, ondan etkilenmektedirler. Bu ekilde biz, gzlemlerimizle tarihi yaratmaktayz, tarih bizi deil... Bu ilk bakta sama ve hatta bilim kurgu olarak gelebilir, ama dikkatli dnldnde byle olmad grlecektir.66

Hawking ve Mlodinow bizden stanbul Ankara yolculuumuz esnasnda ayn anda Marsa da uradmza inanmamz istiyor. Ayrca eer durum byleyse The Grand Design kitabn Hawking ve Mlodinow yazmad, biz kitap tantm esnasnda yapm olduumuz gzlemlerle gemie etkide bulunarak o kitab yarattk (top-down approach)! Ancak yine de biz, Hawking ve Mlodinowun MKuramn desteklemeye alrken srekli Feynmann oklu Gemi Kuramndan faydalanmaya almasn, ayrca Einsteinin arad birleik teorinin bu kuram olduunu iddia etmelerini ok daha artc bulduumuzu itiraf etmek zorundayz. Zira Feynmann kendisinin yaad srece Sicim Kuramna iddetle kar kt, onu lgnlk, sapma, yanl yol olarak nitelendirdii biliniyor.67 Ayn ekilde Einsteinin, Hawking ve Mlodinowun yapt gibi Kuantum Fiziinin objektif indeterminist ya da anti-realist bir bak asyla yorumlanmasna kar kt, hayat boyunca bu trden fikirlerle mcadele ettii, problemin doann gerekte byle olmasndan deil de bizim bilgi eksikliimizden kaynakland, ileride saduyu ile rten bir teorinin mutlaka ortaya koyulacan savunduu bilinmektedir. Ancak bize gre M-Kuramnn asl eletirilmesi gereken yn, bilimin temel felsefesi ile elien nih/mutlak teori olma iddiasdr. Zira Her eyin Teorisi gibi bir iddia, artk aratrmaya konu olacak bir eyin kalmad, fiziin sonuna gelindii ve bilimin bittii anlamna gelmektedir. Esasen bu husus bize tandk bir iddiay da akla getirmektedir. XIX. yzyln sonlarna doru, zamann nde gelen
66 67

The Grand Design, s. 139-140. rnein bkz. http://www.newyorker.com/archive/2006/10/02/061002crat_atlarge, (10.06.2011).

162

Mehmet Bulen

bilim insanlarndan matematik fiziki Lord Kelvin (18241907), artk fiziin mrnn son ondalk basamana geldiini iddia ediyordu. Ona gre btn temel problemler zlm, s ve k kuram zerine baz nemsiz ayrntlar hari, fizik hemen hemen tamamlanmt. Gelecek on yl iinde muhtemelen bunlar da zmlenecekti.68 Ancak aradan daha on yl gemedi ki radyoaktivitenin kefi, Rlativite Teorisi ve Kuantum Mekanii gibi gelimeler fiziin tamimiyle dnmesine, insanlarn evren algsnn deimesine neden oldu. 3. slm Dini Asndan Bir Deerlendirme Kukusuz slm dininin en temel esas tevhddir. Allahtan baka hibir eyin ilah olamayacan vurgulayan bu ilke, varl Tanr ve dierleri (msiv/ lem/evren) olmak zere ikiye ayrr. Bu ontolojik ayrmda Tanr, gerekliin ezel, ebed, srekli, sonsuz, zorunlu, yce, kutsal (sacred), akn, gizemli, kavranlamayan, deiip dnmeyen, bir ve tek tarafn temsl ederken; lem ya da evren sonradan, sonlu, snrl, mmkn, sreksiz, kutsal olmayan (profan), ihata edilebilir, deiim, dnm ve okluk iindeki tarafn temsil etmektedir. Dolaysyla tevhd ilkesi, lemi ycelik, kutsallk, aknlk, sonsuzluk, ihta edilememezlik gibi tanrsal sfatlardan arndrarak, evrenin btn olarak kavranabileceini, aratrma ve incelemeye konu olabileceini ilke olarak kabul etmektedir. Peki, slm dinine gre insan bunu baarabilecek, en temelinden en geneline evreni kavrayabilecek -yani bilimsel kozmoloji yapabilecek-, yeterlilik ve yetkinlie sahip midir? Kuran insann Tanry idrak edemeyecei birok ayette vurgulanmakla birlikte (el-Enm 6/103; el-Arf 7/143; el-Bakara 2/55; en-Nis 4/153), evrene ynelik yaklam farkldr. Allahn deme eyann btn isimlerini rettii belirtilmekte (el-Bakara 2/31), insandan Allahn halifesi olarak doa ve dier varlklar zerinde hkmranlk kurmas istenmekte (el-Bakara 2/30; el-Enm 6/165; Ftr 35/39), duyular ve akln kullanarak gkleri, yeri incelemesi ve sonrasnda elde ettii bu bilgiyi Allahn varlna delil olarak kullanmas (ezZriyt 51/20-21) emredilmektedir. Esasen Allahn dndaki btn varlklarn, yaratcsnn varlna iaret eden anlamndaki lem kelimesiyle ifade edilmesi de (ki bununla insan, Allah bilme konusunda aka kozmolojik delillere ynlendirilmektedir) insann evreni kavrayabileceini im etmektedir. Zira insan evreni bir btn olarak kavrayabilmeli ki (ihtatl-havdis), onun zerinden Allahn varlna bir istidll ya da nazarda bulunabilsin. Dolaysyla slm dinine gre insann, Allah grememek, idrak edememek, kuatamamak, kavrayamamak ynndeki acizliini doaya ve evrendeki fenomenlere de yneltme, bir baka deyile evreni de bir metafizik haline getirme hakk yoktur.
68

Peter E. Hodgson, Theology and Modern Physics, Ashgate 2005, s. 1.

Fizik Tanry Gereksiz mi Kld?

163

Bu perspektifi ortaya koyduktan sonra, Artk bilim evrenin varln tek bana aklayabilir, Tanr gereksiz! ifadesini deerlendirecek olursak kukusuz bu szn, tabiat dini armlar yapamayacak derecede iaret ve sembollerden soyutlama iddias tad dorudur. Bununla birlikte bizim, bu iddiay desteklemede kullanlan M-Kuramnn son derece speklatif bir teori olduunu, yani bilimsellik konusunda art koulan temel kriterleri tamadn ortaya koyarken, yukardaki tevhd prensibinin iaret ettii zere; insann evreni kavrayamayaca, eyann knhne vakf olamayaca, maddenin zne ve gerekliin snrlarna ynelik bilimsel aratrmalarn baarszlkla sonulanaca, dolaysyla kozmolojinin bilimin deil metafiziin ii olduu gibi yaklamlardan uzak durmamz gerekmektedir. Zira evreni insan tarafndan kavranlamaz klmak, ksa vadede dine faydalym gibi gzkse de, ileri vadede evrenin tanrsallatrmann nn aaca gibi kozmolojik delilleri de kendi iinde elikiye dmesine neden olacaktr. Zira bir bilinmeyen (Tanr), dier bir bilinemeyenle (evren) aklanamaz; insan evreni kavrayamaz ki onun zerinden Tanrya istidlal ya da nazarda bulunabilsin. Dolaysyla bizim evreni kavranlamaz ilan etmek ve bilimin aklayamad noktalar zerinden Tanrya ulamaya almak (God of the gaps) yerine, bilimi evreni daha fazla aratrmaya tevik etmemiz, bu yndeki ilerlemeleri de tevhd ilkesine hizmet, irktense uzaklama olarak deerlendirmemiz gerekmektedir. Meseleye byle yaklatmz zaman, bugn kozmolojinin bir bilim haline gelmesi bile, tek bana tevhde hizmet irkten de uzaklama saylacaktr, nk evrenin bir btn olarak aratrlp kavranlabilmesi, onun Tanr olmadnn en byk kantdr. Bu ekildeki bir din-bilim ilikisi perspektifinde din, bilimin zmsz kald noktalar zerinden Tanrya ulamaya almayaca iin bilimle atma ihtimali de asgari dzeye inecektir. Halbuki evrendeki bilenemeyenler bilimin zmsz kald noktalar- zerinden tanrya ulamak, ilgili konuyu aklamada bilimin her ilerleme kaydediinde dinle atmaya dlmesine neden olacaktr.69 Tevhdi yaklamda bilimin topyekn evrenin bir doa kanunu sonucunda olutuunu ortaya koymas bile dine zarar veremeyecektir. Zira bugn bilim yamurun nasl yadn, anne karnnda ocuun hangi aamalardan geerek doduunu ortaya koyabilmektedir. Ancak bu durum, bir inanann, yamurun yamasn Allahn rahmeti olarak, bebein domasn da esiz mucizesinin eseri olarak grmesine
69

Ayn ekilde Artk bilim evreni aklayabilir, o halde Tanrya gerek yok! sz de, evrende bilimin aklamada aresiz dt noktalar zerinden Tanrya ulama yntemine bir meydan okumadr. rnein bugnk mevcut fiziin Big Bangi neyin tetiklediini aklayamamasn kullanarak Tanrya ulama alan ve patlama ann (T=0) Yaratmann Balang An ilan eden bir yaklam, Byk Patlamadan ncesinde ne olduunu aklamaya ynelik gelitirilen btn bilimsel almalarla ve bu dorultudaki ilerlemelerle atmaya decektir.

164

Mehmet Bulen

engel tekil etmemektedir. Dolaysyla tabiat kanunlarna rnein Ktle ekim Kanunu- dayal meydana gelen bir evren doum neden dine aykr olsun? Sonu Gnmzde kozmoloji, bir bilim haline gelmekle birlikte, bilimin doay kavrama yolunda birok eksiklik ve bunalmla kar karya olduu dorudur. Ancak bu durum bunlarn alamayaca, bu sahada ilerlemenin kaydedilemeyecei anlamna gelmemektedir. Eer bugn doa hakknda, getiimiz on yldan ok daha fazla ey biliyorsak, gelecee de iyimser bakmamamz iin hibir neden yoktur. Eer bilim evreni anlamada baarsz olursa, bu asla insan kapasitesinin yetersizlii ya da evrenin kavranlamamazl nedeniyle olmayacaktr; belki de baarszlk, J.D. Bernalin de ifade ettii gibi, bilim iin gerekli olan toplumsal rgtlenmenin kurulamam olmas nedeniyle olacaktr.70 Dolaysyla teologlarn evrendeki bilinemeyen, bilimin aklamada aresiz dt noktalar zerinden tanrya ulama yntemi yerine, evrenin bilenebilirliinden hareketle bir tanr tasavvuru ortaya koymamz gerekmektedir. te yandan din - bilim ilikisini soukkanl deerlendirebilmek, her eyden nce her ikisi hakknda bilgi sahibi olmakla mmkndr. in iinde girildiinde grlecektir ki, bilim her ne kadar deney ve gzlemlerin rasyonel deerlendirilmesine dayal kesinliki bir metodoloji takip ediyor gibi grnyorsa da speklatif ynler de ihtiva etmektedir. Dier taraftan din de her ne kadar tamamen speklatif zannedilse de, dil ve hakm bir Tanr inancna dayandnda kesinliki metodolojilere sahip bulunmaktadr. Bu dorultuda modern bilimin; niin Hinduizm, Budizm gibi Hint dinlerinin hkim olduu bir corafyada deil de, tek tanrl dinlerin hkim olduu Batda ortaya kt iyi sorgulanmaldr. Evrenle Tanry aynletiren ve bylelikle yce, kutsal, gizemli, korkutucu, kavranlmaz bir doa tasavvuruna sahip olan Dou dinlerine karlk; ilh dinlerin Tanr ile evreni kesin izgilerle birbirinden ayrmalar ve sonrasnda topyekn lemi snnetinde deime olmayan, dil ve hakm bir Tanrnn kontrolne verilmeleri; bana buyruk ruhlardan, doast glerden arndrlm bir doa tasavvuru gelitirilmesini salam; bylelikle tabi bilimlerin geliebilme imkn bulabilecei bir altyap oluturulmutur. Bata slm olmak zere, ilh dinler tarafndan tabiatn mitsel anlatmlardan, irk unsuru ruhlardan ve tanrsallatrmalardan kurtarlmas, bilimin gelimesi yolunda en nemli merhalelerinden birini tekil etmitir.71 Dolaysyla her ne kadar atyor gibi gsterilseler de, bilim ile ilhi dinler gerekte ayn ailenin, ayn dnya grnn ocuklardrlar. Bu nedenle
70 71

J. D. Bernal, Tarihte Bilim (ev. Tongu Ok), stanbul 2008, s. 484. Ismail R. Faruqi, Islam and The Theory of Nature, Islamic Quarterly, Vol. XXVI/1 (1984), s. 16-24.

Fizik Tanry Gereksiz mi Kld?

165

nasl ki bilim hurafelerden arndrma konusunda dine katkda bulunuyorsa, din de bilimi iine dt hurafelerden, saduyuya aykr, anti-realist yaklamlardan arnmasna yardmc olabilir. Bu balamda Einsteinin kuantum fiziinin objektif indeterminist yorumuna Tanr zar atmaz szyle karlk vermesi, geleneksel bilim anlaynn dna kan bir savrulmada dini yardma armas olarak grmek mmkndr. Din, bilimi sadece saduyuya davet etmekle kalmaz, krmz izgileriyle nihai hedef asndan bilim adamlarnn doru sorular sormasn ve doru kanallara ynelmesini de temin edebilir. Getiimiz yzyln en byk keiflerinden biri saylan ve dine uygun ekilde fiziksel evrene bir balang addeden Big Bang Teorisinin nemli kuramclarndan birisi olan astronom George Lemaitrenin (1894-1966) ayn zamanda bir papaz olduu unutulmamaldr. Esasen dine aykr bir ekilde doada sonsuzluklar ngrerek yaklak yaklak 40 yldr fizii kmaza srkledii ve vakit kaybedilmesine yol at belirtilen Sicim Kuramna bir de bu gzle baklmas gerekir. Dier taraftan bilimi sadece bir teknikten ibaret grmek, onu hafife almak anlamna gelecektir. Aksine bilim kendisiyle uraan bilim adamlarna, tarafszlk, drstlk, alkanlk, aratrma ruhu, hakikat tutkusu ve alak gnlllk gibi zellikler kazandrd gibi; telkin ettii dnya gryle sadece evrenin ileyii hakknda deil, insann evrendeki yeri, hayatnn amac, ahlaki grev ve sorumluluklar asndan da ok nemli ipular salamaktadr. rnein Epikre gre fizik, doann bana buyruk, kaprisli tanrlar tarafndan ynetilmediini, kendi dhilinde sistematik kurallarla ilediini ortaya koyarak, insan bu tanrlarn yol at gereksiz korkulardan ve ykmllklerden arndrr, mutlu ve zgr bir hayatn nn aar. Klasik dnem kelmclarna gre ise fizik, doay sadece tanrsal unsurlardan (irk) arndrmakla kalmaz, srekli deiim ve dnm ierisindeki doann, bulunduu hal zere kendisi dndaki bir Tanrya muhta olduunu ortaya koyar ve bylece insan Onun peygamberleri vastasyla ykleyecei vazifelere ak hale getirir. Esasen gnmzde de tartma ayndr. Bugn de Batda Hawking ve Mlodinowun The Grand Designda iddia ettiine gre fizik, evrenin balang ve son itibariyle doast bir varln mdahalesine gerek kalmakszn kendi kendine yeten bir btn olduunu ortaya koyarak, Tanry gereksiz hale getirmektedir; o halde insan Tanry temel alan dinlerin deil, kendi aklnn izdii yolu takip etmelidir. Tam aksine modern bilimin ortaya koyduu evren resminden hareketle ateizmi brakan Antony Flewe gre bilim, fiziksel gerekliin arka plannda kendiliinden var olan, deimez, madd olmayan, her yerde hzr ve nzr, her

166

Mehmet Bulen

eye kdir bir Varln var olduunu ortaya koyar.72 Sonu olarak bize gre Tanr ve Evren gerekliin iki yann temsil etmektedirler. Bilim bunlardan deiim, dnm ve eitlilik halindeki Evren yann incelerken, teoloji ise sonsuz, ezeli, ebed, bir ve tek olan Tanr tarafna younlamaktadr. Ancak bu durum alanlarn birbirinden tamamen kopuk ve bamsz olduu anlamna gelmemektedir. Dnce tarihi bize birbiriyle ilikilendirilip uzlatrlmadka her iki tarafn salam bir tutarllkla ortaya konulamayacan gstermitir. Platodan Aristoya, Newtondan Einsteine birok filozof ve bilim insan tutarl bir evren modeli ina edebilmek iin sistemlerini bir ekilde Tanryla ilikilendirme ihtiyacn hissetmilerdir. te yandan teolologlar da Tanr inancn temellendirme ve savunmada yaygn olarak kullandklar kozmolojik delillerden de anlalaca zere, ancak evrenle ilikilendirilme sonrasnda bir Tanr tasavvuru oluturabilmilerdir. Dolaysyla insann evren hakknda bir gr ortaya koymadan Tanr hakknda konuabilmesi zordur. O halde biz kelmclarn Tanr ile megul olduumuz kadar, evrenle de megul olmamz gerekiyor!

72

Antony Flew, There is God: How The Worlds Most Notorious Atheist Changed His Mind, Australia, s. 90-91, 155