M..

lhiyat Fakltesi Dergisi 40 (2011/1), 245-258

Kelm[clarn] Atomlar ve Epikrc Minimal Paralar*

Dr. Alnoor DHANAN *** ev. Mehmet BULEN
**

1936da Shlomo Pines ortaa slm atomculuu zerine yazd Beitrge zur islamischen Atomenlehre [slm Atom Kuramna Katklar] isimli klasik eserini yaymlad. blmden oluan bu almasnda Pines, ilk olarak 1 mtekellimnun (kelm ilmi ile megul olanlar) atomcu teorisini, ardndan hekim ve filozof Eb Bekir Muhammed b. Zekeriyy er-Rznin (. 313/925) atomcu teorisini ve son olarak da zm zor bir mesele olan kelm atomculuunun kkenini tartr. Bu konudaki ilk almalarn yannda, o zamanki ulaabildii kelm metinlerine dayanarak Pines, kelmclarn atomlarnn, baz istisnlarla birlikte, boyutsuz (unextended) ve nokta benzeri olduu tezini savundu. Bu tez, slm dncesi tarihileri arasnda geni bir kabul grd. Hem bu nedenle, hem de Pinesin kelm atomculuu ile Epikrc minimal paralar arasndaki ilikiye (ki aada tartlacak) ksa da olsa temas etmesi nedeniyle, sze Pinesin tezinin bir taslayla balamak uygun olacaktr. Pinesin kelm atomculuunu tahlili daha nceki kelmclarn grlerini Makltul-slmiyyn (Mslmanlarn Doktrinleri) adl zengin doksografisinde muhafaza eden IV/X. yzyl kelmcs Ebl-Hasan el-Earden (. 324/935) bir rivyetle balar. Bu rivyette Ear, atomlardan mteekkil en kk cisim konusunda tane III/IX. yzyl gr tarif eder.

** ***

Orijinal ismi Kalam Atoms and Epicurean Minimal Parts olan bu makale iin bk. Tradition, Transmission, Transformation. Proceedings of Two Conferences on Pre-Modern Science Held at The University of Oklahoma (ed. J. Ragep, S.P. Ragep, St. Livesey), Leiden 1996, s. 157-173. Mellif Londradaki smail Aratrmalar Enstitsnde almaktadr. Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, lhiyat Anabilim Dal, Kelm Bilim Dal Doktora rencisi. Kelm ve mtekellim/mtekellimn terimleri genelde srasyla teoloji ve teolog/teologlar eklinde tercme edilmektedir. Kelm ilminin byk bir ksmnn teolojik meseleleri ierdii doru olmakla birlikte, onun baz meselelerinin teoloji kategorisine uymas zordur. rnein bu makalenin konusunu tekil eden fizik nazariyesinin detaylar byledir. Bu nedenle ben, (bana gre) ksm olarak uyuan teoloji ve teolog/teologlar evirisi yerine Arapa kelm ve mtekellim/mtekellimn (fikr bir disiplini ve onun uygulaycs/uygulayclar) terimlerini kullanmay tercih ettim.

246

Alnoor Dhanani (ev. Mehmet Bulen)

[1] Ebl-Hzeyle [. 226/841] gre cisim, bir sa ve bir sola [yan], bir n ve bir arkaya, bir st ve bir alta sahip olandr. En kk cisim, bir iftin birincisi sa dieri sol [yan] da, [dier] ikinci iftin ilki nde dieri arkada, [nc] iftin ilki stte dieri altta olmak zere toplam alt atomdan oluabilir. [2] Muammer [. 215/830], cisim uzunluk, genilik ve derinlikten ibarettir grn savundu. Buna gre en kk cisim sekiz atom ierir Bir atomun bir dier atomla birlemesinden uzunluk; bu iki atoma iki atomun daha katlmasyla genilik ve bu drt atomun zerine drt atomun daha yerlemesiyle ise derinlik oluur. Bu ekildeki sekiz atom, uzunluu, genilii ve derinlii olan bir cisimdir. [3] Him el-Fuvat [III/IX. yzyln ilk yars] [en kk] cismin otuz alt atomdan olutuu grn benimsedi. Yani o, alt tane yap blounun (erkn) olduunu ve her bir bloun da alt atom ierdiini iddia etti. Bu itibarla, Ebl-Hzeylin bir atomdur dedii eyin Him bir yap blou 2 olduunu savunur. Bu rivyet, III/IX yzyl kelmclarndan nn, atomu cisimlerin bileeni saydklarn ve en kk cismin olumas iin bu ekilde ka bileen atomun lazm geldii konusunda farkl grler savunduklarn aka belirtmektedir. Onlar atomun kendisini bir cisim olarak grmedikleri gibi, bir boyutu (extension) olduunu ya da daha belirgin bir ifade ile, uzunluk, genilik ve derinliin atomun bir zellii olduunu da im etmediler. Bu kelmcdan ikisinin grne dir dier rivyette Ear, onlarn atom ile cismi birbirinden ayrdklar hususunda aktr. Baz insanlar her atomun (cevher) bir cisim olmadna inandlar. Blnemez tek bir atomun (el-cevher el-vhid ellez l yenkasimu) bir cisim olmas imknszdr; nk cisim uzunluu, genilii ve derinlii olan bir eydir. Tek atom bunun gibi deildir. Bu Ebl-Hzeyl ve Muammerin doktrinidir.3 Devamnda Pines, V/XI. yzyl Basra Mutezillerinden Ebr-Red enNibur isimli daha sonraki bir yazarn, atomun hacminin olup olmad (kst minel-misha) konusu ile ilgili zikrettii bir tartmaya dikkat eker. Buna gre IV/X. yzyl Basra Mutezilsi Eb Him el-Cbb (. 321/931) atomun bir hacmi olduunu savunurken, ada Badat Mutezillerinden EblKsm el-Belh (. 319/931) onun hacmini inkr etmektedir. Dahas biz, Earye dayanan bir dier rivyetten, Eb Himin babas Eb Al elCbbnin (. 319/931) atomlarn hacmi olmadn iddia ettiini de reni2

Pines, Beitrge zur islamischen Atomenlehre, Berlin 1936, s. 4-5; Ebl-Hasan el-Ear, Makltl-slmyyn ve ihtilfil-musalln (thk. H. Ritter), Wiesbaden 1963, s. 302304ten alnt. Ear, Maklt, s. 307.

Kelm[clarn] Atomlar ve Epikrc Minimal Paralar

4

247

riz. Nibur, Ebl-Ksm el-Belhnin bir cismin hacminin, bileeni olan atomlarn zt hacimlerinden karlamayacan, bunun yerine bir cisim oluturmak iin birlemelerinden veya bir araya gelmelerinden karldna inand ayrntsn verir. Bylece o, atomlarn zt hacme sahip olmadklarn, fakat dier atomlarla birlemelerinin imdi katld boyutlu nitenin hacmini gerektirdiini savunmutur. Nibur, bu almasnda, en kk cismin tekil etmek iin gereken atomlarn saysn zikretmediinden; Pines bundan, atomun hacim sahibi olduunu savunanlarn en kk cismi oluturabilmek iin gereken atom says sorusunu yersiz ve alkasz grdkleri sonucunu karr. Buna gre atomun zt hacmi olduuna inananlar bunu uzunluk, genilik ve 5 derinlik boyutlarna sahip bir cisim saym olmaldrlar. Pines sonraki hacimli atom grn, dier grle, yani III/IX. yzyl erken dnem kelmclarnn boyutsuz atom gryle karlatrr. Bunun sebebi Earnin yukardaki rivayetinin de gsterdii gibi, nceki kelmclarn boyutun ancak bir atomun dierleriyle birlemesi sonucunda ortaya ktn savunmu olmalardr. Bu nedenle Pines, III/IX. yzyl kelmclar ile daha sonraki baz kelmclarn atomlarn boyutsuz, nokta benzeri nitelii zerinde anlama ierisinde olduklar sonucunu karr. Onlarn anlamazlklar boyutlu cisimleri oluturabilmek iin bu ekildeki atomlardan en az ka tanesinin birlemesinin gerektii zerineydi. Dier taraftan baz sonraki kelmclar, zellikle de Eb Him elCbbnin takipileri, bir cismi oluturabilmek iin gerekli atom says konusunda tartmaya ihtiya duymadlar; nk onlarn atomu hacim sahibi bir 6 cisimdi. Pinesin analizlerinin yan sra daha nceki aratrmaclar tarafndan ykseltilen ak soru, bu trden boyutsuz atomlarn kkeni ile ilgilidir. Bu almasnda Pines, halefleri tarafndan seslendirilen kelm atomculuunun kklerinin Hint atomculuunda bulunduu tezini, ilk defa salam bir aratrma ile sundu. Nihyetinde Pines kelm atomculuu ile Hint atomculuu arasnda bir irtibat kurmada kesin bir karara varamad gibi, alternatif bir hipotez de teklif etmedi. Bununla birlikte ilgintir ki Pines, Epikrc minimal paralarla kelmclarn atomlar arasndaki baz benzerliklere dikkat ekti. Epikrn minimal paralar (atomlar deil) ile kelmclarn atomlar, zellikle cisimlerle karlatrldnda, [Epikrn] atomlar kelmclarn cisimleri mesabesinde sayld iin, dikkat ekici benzerlikler tar. Ayrca her ikisinin [Kelmclarla Epikrcler] zaman ve mekan teorileri arasndaki benzerlikler tespit edilebilir. Ancak Epikrn 4

Ear, Maklt, s. 307; bn Metteveyh, Tezkire fi ahkmil-cevhir vel-ard (thk. S. Lutf ve F. Awn), Kahire 1975, s. 181. Pines, Beitrage, s. 6-7 Nibur, el-Mesil fil-hilf beynel-Basriyyn vel-Baddiyyn (thk. M. Ziyda and R. el-Seyyid), Beyrut 1979, s. 58den alnt. Pines atomun boyutsuz karakterde olduu tezini desteklemek iin zellikle, imdi kayp olan, III./IX. yzylda Nazzm tarafndan yazlm Atom zerine isimli kitap ile yine onun atomculuk eletirisini delil olarak gsterir (Pines, Beitrage, s. 10-11).

248

Alnoor Dhanani (ev. Mehmet Bulen)

retisinin bu yn zerindeki bilgi eksiklii ve belirsizlik, bu benzerlikleri daha fazla aratrmamz ve kesin bir sonuca ulamamz engelliyor.7 Pinesin almasnn yaymlanmasnn elli yl sonrasnda zellikle de Mau, Furley, Sedley, Sorabji ve dierlerinin almalar ile Epikrc atomculuk 8 konusuna daha fazla k tutulduunu sylemeye gerek yok. Ayn zamanda, o dnem Pinesin eriemedii, atomculuk hususunda daha detayl aklama salayan kelm metinleri de kurtarld. almasn yazd 1936da Pinesin 9 kelm metinlerine eriiminin snrl olduunu aklda tutmamz gerekir. Dahas o, kelm fizik nazariyesi konusunda dman aklamalara, akca sylemek gerekirse, filozoflara, zellikle de The Guide of the Perplexedinin [Delletl-hirn] bir blmnde kelmclarn mukaddimelerini tartan 10 Maimonidese gvenmek zorunda kalmtr. 1960 ve 1970 lerde tahkik edilerek ulalabilir hale gelen, bn Metteveyh, Cveyn ve Abdl-Cebbrn sempatik olduu kadar sistematik kelm metinleri, henz o zamanlar kefedilmemiti. Bu yeni eriilebilir metinler ile Epikr aratrmalarndaki ilerlemelere dayanarak, Pinesin Epikrc minimal paralar ile kelm atomculuu arasndaki muhtemel bir iliki nsezisi imdilerde daha fazla aratrlabilirdir. Yeni ulalabilen kelm metinlerinden birisi V/XI. yzyl yazar bn Metteveyhin A Testimonial on the Properties of Atoms and Accidents idir [KitbtTezkire fil-cevhir vel-arz]. O, yukarda zikri geen Nibur gibi Kd Abdl-Cebbrn (. 415/1025) bir rencisidir. Bu metin esizdir, nk mesele11 ye teolojik mlahazalardan daha ziyade kozmolojik adan yaklamaktadr. Bu almann yaymlanan ksmnn ilk blm (yaklak 200 sayfas) atomla7 8

10 11

Pines, Beitrage, s. 98. Jrgen Mau, Zum Problem des Infinitesimalen bei den antiken Atomisten, Berlin 1954; David Furley, Study I: Indivisible Magnitudes, Two Studies in the Greek Atomists, Princeton 1967, s. 1-158; Joachim Kramer, Platonismus und hellenistische Philosophie, Berlin/New York 1971; David Konstan, Problems in Epicurean Physics, Isis 70, 1979, s. 394418; a.mlf., Ancient Atomism and its Heritage: Minimal Parts, Ancient Philosohy 2, 1982, s. 60-75; David Sedley, Epicurus and the Mathematicians of Cyzicus, Bollettino del Centro internazionale per lo studio dei Papiri Ercolanesi (Cronache Ercolanesi) 6, 1976, s. 23-54; Richard Sorabji, Part V: Atoms, Time-Atoms and the Continuum, Time, Creation and the Continuum: Theories in Antiquity and the Early Middle Ages, Ithica 1983, s. 319-421; Gregory Vlastos, Minimal Parts in Epicurean Atomism, Isis 56, 1965, s. 121-147; Michael White, the Continuous and the Discrete: Ancient Physical Theories from Contemporary Perspective, Oxford 1992, zellikle be ve altnc blmler. Bunlar Badd (. 429/1037) ve ehristn (. 458/1153) gibi Earyye kelm heresiyografclarnn eserleri, Mutezil el-Hayyt (. 300/912 sonras) ve Ebr-Red enNiburnin polemiksel risleleri ve III./IX. yzyl kelamclarnn farkl konulardaki doktrinleriyle ilgili bir bilgi madeni, doksografik bir eser olan Earnin Makltn ierir. Maimonides, The Guide of the Perplexed (ng. ev. S. Pines), Chicago 1963, I, 194-214. Kozmolojinin kelmdaki roln, The Physical Theory of Kalm: Atoms, Space and Void in Basrian Mutezil Cosmology (Leiden 1994) isimli almamda anlattm, bk. s. 1-6.

Kelm[clarn] Atomlar ve Epikrc Minimal Paralar

249

rn sfat ve zelliklerine dir tartmalara hasredilmitir. Burada bn Metteveyh, Niburnin yapt, Eb Himin takipileri atomun zt hacmi olduuna inanyordu, iddiasn tekrar eder. Bununla birlikte bn Metteveyh, atomlarn bileim ve terkbinin u ekilde olduunu da sylemitir: [1] bir izgi (hat) iki atomun uzunlamasna birlemesinden oluur; [2] uzunlua ve genilie sahip bir yzey (sath veya safha), her biri iki atomdan oluan iki izgisinin yan yana gelmesinden oluur; ve [3] uzunlua, genilie ve derinlie sahip bir cisim, her biri en az drt ato12 ma sahip iki yzeyin st ste gelmesiyle oluur. Baka bir deyile bn Metteveyh, her ne kadar Ebl-Him gibi atomun zt bir hacminin olduunu savunsa da, o bunu uzunluk, genilik ve derinlik boyutlarna sahip bir cisim saymamaktadr. O takdirde bundan, Pinesin tezinin ncllerinden birisinin yani, atomun hacim sahibi olduunu syleyen Eb Himin takipileri bunu bir cisim saydlar ve bu nedenle de en kk cismi oluturmak iin ka atom lazm geldiini tartmaya gerek grmediler kaziyesinin rd sonucu kar. Zira en azndan, uzunluk, genilik veya derinlik gibi dorusal boyutlara sahip olmadan da atomun hacim sahibi olabilmesi mmkn grnyor. Bu nedenle III/IX. yzyl kelmclarnn atomu ile Eb Himin muakkiplerinin atomu her ikisi de dorusal boyutlara sahip olmamas bakmndan benzerdirler. Peki, ne trden bir atom bu ekilde olabilir? Ya da soruyu baka bir ekilde sormak gerekirse; hacim, uzunluk, genilik ve derinlik kavramlar bu trden bir atomculukta ne anlama geliyor? Bana gre bu soru kelm atomculuunu anlamada temel tekil etmektedir. Daha nceki atomcular ile Ebl-Himin atomcu takipileri arasndaki bir nemli deiim, sonrakilerin atomu belirtmek iin mtehayyiz (yer kaplayan 13 nesne) kelimesini kullanmalardr. Bu terimin ilk tedavle k EblHimin kendisine atfedilmektedir. Sonrasnda bu terim, onun Basra Mutezilleri arasndaki takipilerinin yan sra, rakipleri Badat Mutezilleri ve Earler tarafndan da benimsendi. Bu ekildeki bir yer kaplayan nesnenin 14 zellikleri kaynaklarn belirttiine gre unlardr: [1] daha byk bir niteyi dier atomla birleerek oluturur; [2] boluun bir ksmn doldurur; [3] bolukta kaplad ksmn dndan llebilir; [4] kendi igal ettii yerde baka bir atomun yer tutmasn engeller; [5] kendine zg arazlarn atomlara ilimesini mmkn klar; [6] grme ve dokunma duyularyla alglanabilir.

12 13 14

bn Metteveyh, Tezkire, s. 47-48. Bu terim mekn/uzay ifade etmek iin kullanlan hayyiz kelimesinden tretilmitir. bn Metteveyh, Tezkire, s. 47; erhut-tezkire, Tahran University Library, MS no. 514, fol. 4v.

250

Alnoor Dhanani (ev. Mehmet Bulen)

Mtehayyiz kelimesi ayn zamanda cisim iin de kullanldndan, boyutlu bir hacmin de bu terimin anlamna uygun dtnden phe yoktur. Bununla birlikte Eariyye kelmcs Cveyn (. 478/1085) bu terimin anlamyla ilgili bir ka farkl yorum olduunu ifade etmitir. O, ashab Kd Bkillnnin (. 403/1013) Mtehayyiz, miktar (cirm) sahibi csseli bir 15 nesnedir. Baka bir manaya sahip deildir. grn uygun bulur. Cveynnin ada bir dier Eariyye kelmcs ise atomu, miktar (hacim) 16 bakmndan kk olan eyin en kdr. eklinde ifade eder. Bu takdirde, mtehayyiz terimine yklenen anlam bakmndan, atomun hacim sahibi ve boyutlu olmas gerektii sonucu kar. Bu sonraki kelmclar, atomun hacminin olamayaca ve boyutun atomlarn birlemesi sonucu olutuu grne kar baz deliller de getirdiler. Bu delillerden birisi yledir: Yirmi nite uzunluundaki bir cisim alm olsak ve onu yirmi paraya blsek, yirmi para arasndaki telif yok olsa bile cisim yok 17 olmayacaktr. Ayns atomik birlemeler iin de geerli olmaldr. Ancak, bu ekildeki hacimli atomlarn, nasl oluyor da uzunluk, derinlik ve genilik boyutlarna sahip olamad sorusu hala ortadadr. Bu bulmacann ne ekilde zlebileceine dir ipucu, bn Metteveyhin, atomun zt hacmi olduunu savunan sonraki kelamclarla, zat hacmi olduunu reddeden nceki kelmclarn tavrlarn aklamasnda bulunur: Atomun hacme sahip olup olmadna dir tartma (hilf) bir ynyle mna (treten fi cihetil-man), dier ynyle bir ifade tarz (fi cihetil-ibre) meselesidir. Biz, atom hacim sahibidir derken, bununla onun yer igal etmesini kastediyoruz, nk bu nitelii (sfat) syesindedir ki, dier atom ona eklendiinde daha byk olur. Eb Ali [el-Cbb] bunu reddetmemektedir. 18 Atomun hacim sahibi oluunun reddedilmesinin nasl oluyor da hem mna hem de lafz meselesi olduunu merak ediyor olabiliriz. Bu bir taraftan gizemli grnmekle birlikte, dier taraftan atomun hacim sahibi olduunu syleyenlerle olmadn syleyenler arasnda (atomun hacminin olduunu savunanlarn perspektifinden grld zere!) ortak bir bak as teklif etmektedir. Bunlar arasnda en briz fark ise, terminoloji veya ifade tarznda ortaya kmaktadr. Bundan, uygun terimler ve tanmlarla desteklenmi gl bir analizle, en azndan ksm olarak, bu iki pozisyonun uzlatrlabilecei sonucu
15 16

17 18

Cveyn, e-mil f uslid-dn (thk. A. en-Ner), Alexandria 1969, s. 156. Eb Bekir el-Frek, en-Nizm f uslid-dn, Ayasofya, MS 2378, fol. 18r, Richard Frankten alnt, Bodies and Atoms: Esh arite Analysis, Islamic Theology and Philosophy: Studies in Honor of Geroge F. Hourani (ed. Michael E. Marmura), Albany 1984, s. 39-53, 287-293, 43, 289 daki 13. not. Ayn zamanda bk. eyh el-Mfd, Evill-maklt fil-mezhib vel-muhtrt (thk. F. Zanjni), Tebriz 1951-52, s. 74. Dhanani, The Physical Theory of Kalm, s. 109-111. bn Metteveyh, Tezkire, s. 181.

Kelm[clarn] Atomlar ve Epikrc Minimal Paralar

251

ortaya kar. Hacimden baka daha sonraki kelmclar, atomun bir ekle sahip olduu19 nu ya da daha ak bir ifadeyle onun eklinin kareye benzediini de savundular. Atom boyutlu bir hacim olduu iin, onun eklinin kpe benzediini kastetmi olmaldrlar. Kelmclar bir daire ya da kreye benzeme ihtimalini reddettiler, nk bu ekildeki atomlarn birleimi atom leinden daha kk boluklar brakrd. Ayrca atomlar gen ekline de benzeyemezdi, nk bu takdirde cisimler dzgn kenarl deil testere dili olurdu ve n arka, sa sol, st alt gibi farkl ynlerden bakldklarnda kendilerini farkl 20 ekillerde sunarlard. Burada iki bulmaca vardr: Niin bu kelmclar atomun ekli x tir demek yerine atomun ekli xe benzer gibi yuvarlak bir ifade kullandlar ve niin sa-sol, n-arka, st-alttan oluan alt yn atomu grmek iin ayrcalkl saylmtr? te yandan bu kelmclar atomlarn homojen olduunu, aralarndaki farkllklarn kendilerine sonradan ilien arazlardan kaynaklandn da savundu21 lar. O takdirde bundan atomlarn hacim ve ekil olarak isimlendirilen birincil niteliklerinin ayn olduu sonucu kar. Bu nedenle btn atomlar benzer byklkte ve ekilde olmaldr. Ayrca sonraki kelmclarn ou, uzay (iki 22 atomun snrlarnda bir atomun yerlemesinin imkn), ve hareketin (bir 23 anlk zamanda sadece bir atomluk uzay kat edilebilir) her ikisinin de sreksiz (discrete) olduunu ve bu nedenle zamann da sreksiz olduunu savundular. Bu sonraki kelmclarn atomculuunun zelliklerini tespit ettikten sonra, biz imdi bu atomlarn uzunluklar, yzeyler ve cisimler tekil etmek iin nasl birletikleri hususuna dnebiliriz. Atomun hacim sahibi olduu ve eklinin kareye/kpe benzedii iin onun boyutlu olmas gerektii aktr. Fakat o takdirde, niin uzunluk, genilik veya derinlik gibi dorusal boyutlarnn olduu kabul edilmiyor? Nasl oluyor da bu boyutlar atomlarn birlemeleri sonucunda oluyor? Yukarda yneltilen soru ve bulmacalarn zm konusunda unu teklif etmek isterim ki; kelm atomculuu sreksizlik geometrisi ats altnda formle edilmitir. Atomun uzunluu, derinlii ve genilii yoktur,, en kk izgi (veya uzunluk) iki atomdan oluur, en kk yzey (veya uzunluk ve genilik) yan yana gelen iki en kk izgi ile oluur ve en kk
19

20 21

22

23

bn Metteveyh, Tezkire, s. 173; el-Nibur, Mesil, s. 98; Cveyn, e-mil, s. 158; Dhanani, The Physical Theory of Kalm, s. 117-121. bn Metteveyh, Tezkire, s. 173. eyh el-Mfd, Avil, s. 73; bn Metteveyh, Tezkire, s. 137; el-Nibur, Mesil, s. 29; Dhanani, The Physical Theory of Kalm, s. 123-130. bn Metteveyh, Tezkire, s. 175vd.; el-Nibur, Mesil, s.96vd; Dhanani, The Physical Theory of Kalm, s.123-130. bn Metteveyh, Tezkire, s. S. 466-467; Dhanani, The Physical Theory of Kalm, s.131-133.

252

Alnoor Dhanani (ev. Mehmet Bulen)

cisim (veya uzunluk, genilik ve derinlik) bir biri zerine gelmi iki yzeyden oluur eklindeki ifadeler, sreksizlik geometrisi konteksti iinde anlam ifade etmektedir. Atom bu geometrinin temel sreksiz elemandr. Paras olmad iin, o bu ekildeki bir geometrinin noktasdr. Ularndaki iki nokta ile snrl geometrik bir hacim olan izgi, uzunlamasna blnebilir. Bundan izginin en az iki noktadan veya en az iki atomdan olumu olmas gerektii sonucu kar. Benzer ekilde, bir izgi veya izgilerle snrl geometriksel hacim olan yzeyin de, uzunlamasna ve enlemesine blnebilecei; en nihayetinde de yzey veya yzeylerden oluan geometriksel bir hacim olan cismin de, uzunlamasna, enlemesine ve derinlemesine blnebilecei sonucu kmaktadr. Bu nedenle sreksizlik geometrisinin en kk cismi en kk uzunluk, genilik ve derinlik boyutlarna sahip olabilmek iin sekiz atom iermelidir. Bu ekildeki bir sreksizlik geometrisinde, atomun kendisi, biraz kesin konumak gerekirse bir ekle sahip olamaz, nk rnein kare veya kp gibi bir ekle sahip olmak iin izgisel boyutlara sahip olmak gerekir ve bu geometrinin aksiyomlar iinde byle bir ey, sadece atomlarn kombinasyonlaryla olabilir. Bu ise ancak, atomun sreksizlik geometrisinin snrlar iinde deil de srekliliin snrlar iindeyse mmkndr. Yani bir sreklilik geometrisi olan klit geometrisinde noktann bir kp veya dier bir katnn ekline sahip olaca sylenir. te bu, kelmclarn niin atomlarn kpe benzediinde srar etmesinin sebebidir. Gerekte ise, kelmc Bkllnnin de aka ifade 24 ettii gibi atom bir ekle sahip deildir, nk o eklin bir parasdr. Sreksiz geometrinin temelinde bulunan bir hipotez atomun ekli konusundaki tartmada, atomun niin ancak alt zel ynden gzlemlenebileceini de aklamaktadr. Bu at iinde uzayn kendisi sreksizdir ve atomik hcrelerden oluur, yle ki o hcreler de kpe benzedii iin bu kplerin yzleri tarafndan tanmlanan alt yn imtiyazl hale getirir. Sreksizlik geometrisi hipotezi, niin atomun hacmi olduu halde uzunluk genilik ve derinlik boyutlarnn olmadn hususunu da aklar. Sreksiz bir geometride nokta, blnmez olsa bile cismin en kk paras olarak hacme sahiptir. Bu cismin sahip olduu hacim ile ayn trdendir ve boyutludur. Ancak bu geometri iindeki uzunluk, genilik ve derinlik gibi dorusal boyutlarn tanmlar, izgi, yzey ve cisim olarak isimlendirilen geometrik objelerin tanmlarna dayanmaktadr. Bu nedenle, bu geometriksel objeler analojik bir ekilde srekli geometrideki muadilleri gibi tanmlansa bile, temelde bulunan sreksizlik dorusal boyut kavramnda radikal bir farkllamay gerektirmektedir. Dolaysyla, dorusal boyutu olmamakla birlikte hacmi olan bir objenin imkn, tam olarak sreksiz ve srekli geometri arasndaki aksiyomatik farkllk temelinde aa kmaktadr. Bununla birlikte biz, ilk dnem kelmclarnn uzunluk, genilik ve derinlik
24

Cveyn, e-mil, s. 158.

Kelm[clarn] Atomlar ve Epikrc Minimal Paralar

253

gibi dorusal boyutlara sahip olmayan bir varla hacim atfetmelerindeki gnlszl anlayabiliriz. bn Metteveyhin, atomun hacmi zere tartmay bir bakma mana dier bakma da lafz eklinde yorumlamas olduka aydnlatcdr; nk kelmclarn kar karya kald problemin kalbine gitmektedir. yle ki uzunluk, genilik, derinlik kavramlar sreksizlik geometrisi iin kullanld gibi klit geometrisi iin de kullanlmaktadr. Bu da kavramsal bir karklk ortaya kmasna neden olmaktadr. Halbuki bu kavramlar her iki geometride kyaslanamayacak derecede farkl anlam ve tanmlar iermektedir. III/IX. yzyl kelmclarnn sreksiz geometriyle ilikilendirilebilmesi, en kk bir cismi oluturmak iin gerekli 4, 6 veya 8 atom ile ilgili farkl doktrinleriyle de desteklenebilir. Ayrca atomculuk kart Nazzm ve onun atomcu amcas Ebl-Hzeyl tarafndan ne srlen argmanlar sreksiz geometri 25 ats altndan bakldnda daha anlaml hale gelmektedirler. imdi Pinesin kelm atomculuu ile Epikrc minimal paralar arasnda gzlemledii benzerlie dnebiliriz. Her eyden nce, kelmclarn atomlar hem erken dnem Grek Leukippus ve Demokritusun atomculuundan, hem de daha sonraki Epikrn atomculuundan ekil ve byklk ynnden olduka farkldrlar. Bu nedenle kelmclarn atomu ancak Epikrc atomculuun minimal paralarna benzer olabilir, nk her ikisi de byklk asndan homojendir. Aratrmaclar Epikrn kendisi bu meseleyi dorudan ele almad iin, Epikrc minimal paralarn ekli olup olmad konusunda ihtilafa dmlerdir. Bizim de yukarda not ettiimiz gibi, kelmclar da atomun ekli meselesinde, onun ekli karenin ekline benzer demenin dnda, rahat deillerdir. Minimal paracn boyutlu olmas gerektiine dayanan Furley, bunun arada boluklar brakmakszn kenetlenmesini salayacak herhangi bir ekle sahip olabileceini kabul ederken, Vlastos, bir minimal paracn boyutlaryla bir kp olmas gerektiini postulat olarak benim26 sedi. Dier taraftan Konstan, Sorabji ve Sedley ise onun ekle sahip olmasn reddettiler; nk onlara gre ekle sahip olmak paralara sahip olmak 27 demektir, halbuki bu minimal para iin imkanszdr. Ayrca Pinesin de iaret etmi olduu gibi hem kelm hem de Epikrc atomculukta uzay, zaman ve hareket sreksizdir. Epikrc atomculuk ile geometri arasndaki iliki hakknda ne syleyebiliriz? De caelosunda Aristotales blnmez kk bir niteyi kabul etmenin 28 matematiin temellerini reddetmeyi gerektirecei konusunda uyarmt. Epikrclk aratrmaclar arasnda da birok Epikrcnn klit geometrisi25

26 27

28

Ben bunlar detayl bir ekilde aratrdm, bk. The Physical Theory of Kalam, s. 135-140, 176-181. Furley, Two Studies, s. 116-117; Vlastos, Minimal Parts s. 128. Konstan, Problems s. 405; Sedley, Epicurus, s. 23, Sorabji, Time Creation and the Continuum, s. 372 Aristotle, De Caelo, I.5 271 b10-13; III.4 303 a20-23.

254

Alnoor Dhanani (ev. Mehmet Bulen)

ni iddetli bir ekilde eletirdii ve reddettii konusunda genel bir mutabakat vardr. zerinde olduka youn tartlan mesele, Epikrclerin alternatif bir geometri gelitirip gelitirmedikleridir. Baka bir deyile, Epikrcler madde, uzay, zaman ve hareket gibi varlklarn sreksiz olduunu sylerken, kendilerini sadece fiziksel bir teori ile snrlayp geometrik varlklarn srekli olduunu mu sylediler; yoksa hem fiziksel hem de geometrik olarak bunlarn srek29 sizliklerini kabul mu ettiler? Benim niyetim bu tartmaya angaje olmak deil. Bununla birlikte una da dikkat ekmek isterim ki, Sedley Epikrclerin geometriyi reddettiine dair fragmanlar toplad ve bunun, elachiston yani 30 minimal para ile ilgili olduunu buldu. Dolaysyla Sedley, Epikrc tutumun, dz bir izginin bir elachiston veya en kk para kalnlnda olmasn gerektirdiini dnmektedir. Epikrc bir geometrinin var olduu fikrinin amansz muhalifi olan Vlastos bile, herhangi bir varsaymsal Epikrc geometride, Epikrc doktrin ile uyumlu olarak, geometrik hacimlerin minimal bir parann boyutlarna sahip olmas gerekecei grn belirtmitir. Bu ekildeki minimal para, bir minimal parann boyutlarna denk bir kp olacaktr, bir izgi uzunluu ve genilii minimal bir para olan bir paralelke31 nar prizmas olacaktr ve bu bylece devam edecektir. Her ne kadar Epikrc bir geometrinin varl problematik olsa da, kelm atomculuundaki sreksiz geometrinin, atomun izgisel boyutlara sahip oluunu reddederken hacminin olduunu kabul etmeye imkn salayan roln not etmeliyiz. Baka bir deyile atom minyatr bir cisim deildir. Bu Epikrn minimal paralar konusunda da dorudur ve esasen bu farkllk Epikre, Aristotelesin Demokrit atomculuunu eletirisini karlamasn salamaktadr. Bu eletirisinde Aristoteles sreksizliin doasn analiz etmi ve rnein izgi gibi sreksiz bir hacmin, blnemezlerden yani noktalardan olumu olamayacan, nk bir izgiyi oluturan paralar arasndaki srekliliin, paralarnn karlaaca kelerin bir olmas gerektireceini iddia etmiti. Fakat noktalar blnmez olduu iin kelere sahip olamazlard; aksi takdirde, bu keler snr olur, byle olunca da teklif edilen blnememezlikten blnmeye ehil hale gelirlerdi. Srekli izginin tercihen birbiriyle temas halinde ardk blnemezlerden olutuu iddias, paralarn balants btnden btne, paradan btne ve paradan paraya olmak zorunda olduu iin, ayn ekilde savunulabilir deildir. Fakat blnmezler paralara sahip olmad iin bu nedenle para btn, para para balants imknszdr. Ayrca blnemezlerin yani noktalarn btnden btne temas hacim sahibi boyutlu bir izgiye gtremez. Dahas, nokta diye isimlendirilen blnemez32 lerin btn-btn balants boyutlu hacimli bir izgiye gtrmez. Epikrn
29

30 31 32

Zayf ve kuvvetli olarak isimlendirilen Epikrc teori iin bkz. White, The Continuous and Discrete, s. 194-195 Sedley, Epicurus, s. 24-26. Vlastos, Minimal Parts, s. 128. Furley, Two Studies, s. 114.

Kelm[clarn] Atomlar ve Epikrc Minimal Paralar

255

bu eletiriye cevab kelerin blnemez fakat hacim sahibi olduu konusunda srar etmekti. Bu takdirde bundan, teselslden kanmak iin kelerin hacim sahibi olmakla birlikte, kendilerinde kelere sahip olmad sonucu kmaktadr. Yani bu blnemez keler veya minimal paralar bir hacme sahip olduklar iin, oluturduklar cisimler gibidirler. Fakat dier taraftan, minimal paralar kesiz olduklar iin cisimlere benzemezler. O takdirde bundan, kelm atomculuunda bulunan atom ile cisim arasndaki ayrmn, Epikrn minimal paralar iin de geerli olduu sonucu kmaktadr. O halde, kelm atomculuunun kkeni nedir? Kelm atomculuu ve Epikrc minimal paralar arasndaki benzerlikler sadece kelm atomculuu ile Epikrc atomculuk arasnda muhtemel bir balant teklif etmekle kalmaz, ayn zamanda kelm atomculuunun Hint kkenli olduuna dir hipotezi de etkiler. Bununla birlikte Kelm atomculuu ve Epikrc atomculuk arasnda nemli farklar da vardr. Belirttiimiz gibi, benzerlik atomlar arasnda deil, kelmclarn atomlar ile Epikrc minimal paralarla ilgilidir. Dahas bu iki tr atomculuun ikincil nitelikler teorileri birbirine karttr. Epikrcler atomculuu savunan selefleri gibi renk, tat gibi ikincil niteliklerin atomlarn birleiminden olutuunu savunurken, kelmclar ise bunlarn sonradan ilien arazlardan olutuunu iddia etmektedirler. Ayrca Epikrc atomlar sonsuzdur, ezel ve srekli hareket halindedirler; kelmclarn atomlar ise sonludur, yaratlmtr ve hareket ya da skn halinde olabilirler. Bu iki tip atomculuk arasndaki tek benzerlik, madde, uzay, zaman, hareketin sreksizliinde ve atomlar/minimal paracklar ile oluturduklar cisimler arasndaki ayrlktan kaynaklanmaktadr. Epikr atomculuunu biz ncelikli olarak onun Herodotusa Mektupundan biliyoruz. Bu metinin yan sra onun Doa zerine adl imdilerde kayp almas, kelmclar iin eriilmezdi. Bu nedenle hibir durumda ne Epikre ait bu metinlerin tercmeleri, ne doksografi yazarlarnn almalar ve ne de Aristo rihlerinin almalarndan (onlar Epikrn tabiat teorisini parac bir ekilde ve olumsuz balamda sunuyorlard) hi birisi kelmclar iin ulalabilir deildi. Kelm atomculuunun en yakn kkenleri Dalist, muhtemelen de Bardesanc geleneklermi gibi grnyor. Kelm kaynaklarnn zikrettii sekizinci yzyln ortasnda ldrlen Dalist Numn [Numn es-Senev] bir 33 atomcudur. Biz o veya grleri hakknda daha fazla bir bilgiye sahip deiliz. Fakat onun ada, Aristo arihi bnl-Mukaffa, Aristonun Kategorilerindeki hacim tartmalarn erh ederken, iki noktann bir izgi, yan yana gelen iki izginin de bir cisim oluturduu gibi bir sreksizlik doktrini bek34 lenmedik bir ekilde yeniden retti. bnl-Mukaffan burada dalist atomcularn sreksiz geometrisini tasvir edip dorulamas olduka muhtemeldir.
33 34

Kd Abdl-Cebbr, el-Mun, Kahire 1960-1965, V, 20. bnl-Mukaffa, el-Mantk libnil-Mukaffa (thk. M. Danishpazhuh), Tahran 1978, s. 1213.

256

Alnoor Dhanani (ev. Mehmet Bulen)

Benim tahminim bunun kelm atomculuuna kaynaklk tekil etmi olabilecei ynndedir. Sreksiz geometri iindeki bu trden bir atomculuun kelma intikali muhtemel metinlere dayanmyordu ve geriye baz izler dnda, ok az bir ey kald. St. Ephremin Berdesancl reddi dnda, Berdesanc atomculua dir ok az bir bilgi mevcuttur. Berdesan her biri kendi renk, tat, koku, ekil ve sese 35 sahip be temel elementin atomik olduunu savunuyormu gibi grnyor. Onun atomculuu Stoik ve atomcu tabiat teorilerinin senkretik bir kombinasyonu veya baka bir ifade ile, hem Stoik hem de atomcu tabiat teorilerinin (onlar Berdesana ulatklarnda kendilerini nemli bir ekilde deitirmi olabilirler) bir dntrlmesi ve kombinasyonu izlenimini verir. Biz Berdesan atomculuunun Dalist Sryn muhitinde daha fazla bir transformasyona urayp uramadn bilmiyoruz. Bununla birlikte mslman kelmclarn, atomculuu yabanc kkeni konusunda hibir iz kalmayacak derecede dntrp ve doallatrarak kendilerine uyarladklar gayet aktr. Halbuki II/VII. ve IV/X. yzyl arasndaki tercme hareketleri sonucundaki intikalle gelen bilimsel ve felsefi doktrinler yabanc ve aktarm damgasn kaybetmemilerdir. Sonu olarak onlar ayn kifyette bnyeye dhil edilememiler, onlarn entellektel ana gvdeye girii pheyle ve hatt dmanlkla karlanmtr. Hedonizmle ilikili olduu iin Hristiyan Babalar tarafndan reddedilmi olan Epikrc fiziksel doktrinin, phesiz slmn kendi bahesinde yetien yerli bir disiplin olan kelma, olduka kapsaml bir dnmle, gerekte neredeyse anlalamayacak bir klkta uyarlanmas dikkate deerdir. Bibliyografya Abdl-Cebbr b. Ahmed el-Esadbd, el-Mun fi ebvbit-tevhd vel-adl, 20 ciltin 13.s. Kahire, Vezrets-sekfi vel-irdl-kavmi, 1960-1965. el-Ear, Ebl-Hasan, Makltl-slmyyn vehtilfl-musalln (ed. H. Ritter), Wiesbaden: Franz Steiner, 1963. Dhanani, Alnoor, The Physical Theory of Kalm: Atoms, Space, and Void in Basrian Mutezil Cosmology, Leiden: E.J. Brill, 1994. Drjvers, H. J. W. Bardaisan of Edessa. Assen: Van Gorcum, 1966. Frank, Richard, Bodies and Atoms: The Asharite Analysis. Islamic Theology and Philosophy: Studies in Honor of George F. Houraninin iinde (ed. Micheal E. Marmura), s. 39-53, 287-293. Albany: State University of New York Press, 1984. el-Frek, Eb Bekr, el-Nizm f uslid-dn, Istanbul, Ayasofya ktp., MS 2378. Furley, David J. Study I: Indivisible Magnitudes. Two Studies in the Greek Atomistsin iinde, s. 1-158. Princeton: Princeton University Press, 1967.
35

H. J. W. Drivers, Bardaisan of Edessa, Assen 1966, s. 137.

Kelm[clarn] Atomlar ve Epikrc Minimal Paralar

257

bn Metteveyh, el-Hasan ibn Ahmed, Tezkire f ahkmil-cevhir vel-arz (ed. S. Lutf ve F. Awn) Kahire: Drs-sekf, 1975. bn Mukaffa, Muhammed, el-Mantk libnil-Mukaffa (ed. M. Dnihpezuh), Tahran: Encmen-i ehinh-i felsefe-i rn, 1978. el-Cveyn, mml-Harameyn, e-mil f uslid-dn (ed. A. Ner), Alexandria, Munat el-merif, 1969. Konstan, David, Problems in Epicurean Physics. Isis 70 (1979): 394-418. ----------, Ancient Atomism and its Heritage: Minimal Parts. Encient Philosophy 2 (1982): 60-75. Kramer, Hans Joachim, Platonismus und hellenistische Philosophie, Berlin/New York: Walter de Gruyter, 1971. Maimonides, The Guide of the Perplexed (ev. S. Pines), I-II, Chicago/London: University of Chicago Press, 1963. Mau, Jrgen, Zum problem des Infinitesimalen bei den antiken Atomisten, Berlin: Akademie-Verlag, 1954. el-Mfid, eyh Muhammed ibn Muhammed, Evill-maklt fl-mezhib vel-muhtrt (ed. F. Zencn), Tebriz: Mektep Hakkat, 1330/1951-52. en-Nibur, Eb Red Said b. Muhammed, el-Mesil fl-hilf beynelBasriyyn vel-Baddiyyn (ed. M. Ziyde ve R. es-Seyid), Beyrut 1979. Pines, Shlomo, Beitrage zur islamischen Atomenlehre (doktora tezi olarak sunuldu), Friedrich-Wilhelms-Universitat, Berlin, 1936. -------, ayrca Maimonidese bak. Sedley, David, Epicurus and the Mathematicians of Cyzicus Bollettino del Centro internazionale per lo studio dei Papiri Ercolanesi (Cronache Ercolanesi) 6 (1976): 23-54. erhut-Tezkire, Tahran niversitesi Ktphanesi, MS 514. Sorabji, Richard, Part V: Atoms, Time-Atoms and the Continuum, Time, Creation and the Continuum: Theories in Antiquity and the Early Middle Ages (ed. R. Sorabji) s. 319-421. Ithaca, N. Y.: Cornell University Press, 1983. Vlastos Gregory, Minimal Parts in Epicurean Atomism, Isis 56 (1965), 121-147. White, Michael J., The Continuous and the Discrete: Ancient Physical Theories from a Contemporary Perspective, Oxford: Oxford University Press, 1992.