http://www.rps.com.

tr

REAKTF G KOMPANZASYONU

RGK_v1.0 Ocak 2009

Sayfa 1 / 22

http://www.rps.com.tr

NEML UYARI

RPS Mhendislik tarafndan yaynlanan dkmanlarda bulunan bilgiler mterilerimizin alma konularmz hakknda bilgi sahibi olmalarn salamak iindir. Teknik bir klavuz olarak kullanlamaz.

Bilgilerin herhangi bir amala kullanlmasndan dolay oluabilecek her trl zarardan uygulayc sorumlu olup firmamz meshul tutulamaz.

RPS Mhendislik firmas bu dkmanda bulunan bilgilerin ieriini deitirme, dzeltme, eklemeler ve karmalar yapma ile yayndan kaldrma hakkn gizli tutar. Dkmanlarda bulunan bilgilerin ticari amalarla kullanlmasna ya da izinsiz ekilde oaltlp satlmasna izin vermez.

RPS Mhendislik Tarafndan Yaynlanan Dier Dkmanlar Gncel dkmanlar iin ltfen web sayfamzda bulunan Teknik Destek blmn ziyaret ediniz.

Ayrca kk ipular bulabileceiniz Ska Sorulan Sorular blmmz de ltfen ziyaret ediniz.

RGK_v1.0 Ocak 2009

Sayfa 2 / 22

http://www.rps.com.tr

ERK

Reaktif G Kompanzasyonu............................................................................................. 4 1.1 1.2 1.3 1.3.1 1.3.2 1.3.2.1 1.3.2.2 1.3.2.3 1.3.2.4 1.3.2.5 1.3.2.6 1.3.3 Reaktif G Nedir?..................................................................................................... 4 Reaktif G Kompanzasyonu (RGK) Nedir, Neden nemlidir?............................... 6 RGK Yntemleri ........................................................................................................ 7 RGK Noktalarnn Seimi .................................................................................. 7 RGK Teknikleri.................................................................................................. 8 Kontaktrl veya TSCli kompanzasyon ....................................................... 8 TCR .............................................................................................................. 10 Senkron Reaktif G Jeneratr .................................................................. 11 STATCOM................................................................................................... 12 TSSC (Thyristor Switched Series Capacitor) ........................................... 13 Dier Kompanzatrler ve Sk Kullanlanlar................................................. 13 AG RGK iin Kontaktrl ve Tristr Anahtarlamal (TSC) Sistemlerin

Karlatrlmas ............................................................................................................... 14 1.3.4 1.3.5 AG RGK Konusunda Ska Yaplan Hatalar ................................................... 17 RPS Mhendislik Tarafndan Sunulan zmler ............................................ 21

EKLLER ekil 1.1-1 retim, letim ve Datm Sistemleri Genel Gsterimi........................................... 5 ekil 1.1-2 G geni .............................................................................................................. 5 ekil 1.3-1 Kademeli TSC Bazl RGK iin Devre emas ...................................................... 10 ekil 1.3-2 TCRli RGK iin Genel Devre emas.................................................................. 11 ekil 1.3-3 Senkron Kompanzatr veya STATCOM ile RGK ................................................ 12 ekil 1.3-4 Kondansatrler Boken Kontaktr Kapandnda Gzlemlenen Gerilim ve Akmlar..................................................................................................................................... 14 ekil 1.3-5 TSCli Kompanzasyon iin Kondansatr Gerilimleri ve Faz Akmlar ................ 15 ekil 1.3-6 Kondansatrlerin Boalmas Beklenmeden Kontaktr Kapanrsa Oluan Gerilim ve Akmlar................................................................................................................................ 16

RGK_v1.0 Ocak 2009

Sayfa 3 / 22

http://www.rps.com.tr

1 Reaktif G Kompanzasyonu
1.1 Reaktif G Nedir?
Elektrik kefedildiinde ve kullanlmaya balandnda sadece kimyasal pillerden oluan DC kaynaklar bulunmaktayd. Zaman getike ve elektriin kullanm hayatn her alannda yaygnlatka, elektrii bir yerde retip baka bir yere aktarma gereklilii domutur. Aradaki mesafelerin gitgide bymesi sonucunda elektriin retildii yer ile kullanld yer arasnda yklenmenin (akmn) miktarna bal olarak ok yksek gerilim dm olduu grlmtr. Bu gerilim dmnn sebebi elektriin tand hatlarn edeer direncidir ve bu direnci ok fazla kltmeye almak iletken kalnln arttracandan olduka maliyetli olmaktadr. Diren deeri ve ekilen akm deerinin arpm gerilim dmn verdii iin direnci de ekilen akm da mmkn olan en dk seviyede tutmak gerekmektedir. Bilindii gibi ayn gc elde etmek iin gerilim artrlrsa akm der. Bu nedenle retilen elektriin nce yksek gerilime karlmas ve ayn g iin geen akm deerinin drlmesi ile gerilim dmnn azaltlmas denenmitir. Fakat DC gerilimin iletim amacyla yksek deerlere karlmas ve tekrar cihazlarda kullanlacak seviyeye indirilmesi her zaman problem olmutur. AC gerilim ise hem DC ye gre daha kolay retilmesi hem de trafo kullanlarak istenilen gerilim seviyesine kolaylkla karlp ve indirilebilmesi nedeniyle tercih edilmitir. Sonu olarak elektrii AC olarak retmek, trafolar ile gerilimi makul seviyeye ykseltip uzun mesafeleri kat etmek ve elektriin kullanlaca noktaya en yakn yerde yine trafolar ile istenen gerilim seviyesine inilmesi temel alnmtr.

Amerika ktasnn byk ksmnda 60Hz, Avrupada ve lkemizde ise 50Hz frekansa sahip AC elektrik retilmekte ve kullanlmaktadr. Elektrik retimi genel olarak 6.3-15kV arasnda yaplmakta iletim hatlarna geerken trafo ile yksek ve/veya ok yksek gerilime (lkemizde 154kV ve 380kV) evrilmektedir. Bu duruma rnek ekil 1.1-1de verilmitir. Bu sayede uzun mesafeli iletim hatlar zerindeki gerilim dm ( IxR ) ve g kayb ( I 2 xR ) deerlerinin en aza indirilmesi amalanmaktadr. Fakat AC elektrik kullanm baz sorunlar da beraberinde getirmektedir. Bu sorunlardan biri de reaktif enerji tketimidir.

RGK_v1.0 Ocak 2009

Sayfa 4 / 22

http://www.rps.com.tr
Santral OG OG OG/YG trafo YG YG/OG trafo OG OG/AG trafo AG

10.5 kV

(10.5/380 kV)

(380 kV)

(380/34.5 kV) (34.5 kV ykler)

(34.5/0.4 kV) (400 V ykler)

ekil 1.1-1 retim, letim ve Datm Sistemleri Genel Gsterimi

Is, k ve harekete dnen enerji, i yapan enerji olarak tanmlanmaktadr. Elektrik mhendisliinde bu enerjinin birim zamandaki miktarna gerek (aktif) g denir ve birimi Watt (W)tr. yapmayan ama manyetik ve elektrik alan meydana getirmek iin kullanlan enerjinin birim zamandaki miktarna ise sanal (reaktif) g denir ve birimi Volt-Amper-reaktif (VAr)tir. Bu g eidi tamamen AC elektrik kullanmann sonucunda ortaya kmaktadr. Yklerde bulunan edeer endktanslarda depolanan manyetik alan enerjisi ve edeer kondansatrlerde depolanan elektrik alan enerjisi, elektriin retildii kaynak ile tketildii mteri arasnda srekli akmakta ama gerek anlamda i yapmamaktadr. Dolaysyla bu enerjinin retilmesine ve tanmasna emek harcamak byk kayp olacaktr.

ekil 1.1-2 G geni

Elektrik mhendisliinde aktif g ve reaktif g kullanlarak g geni tanmlanmaktadr. (Bkz. ekil 1.1-2) Bu tanmlama sadece 50Hzlik bileenlerin olduu yani harmoniklerin bulunmad durum iin, P aktif gc (W), Q reaktif gc (VAr), S ise grnen gc (VA) temsil etmektedir. G faktr (pf) ise g geninde grlen P deerinin S deerine oran olarak tanmlanmaktadr.

G geninden anlalaca zere ayn P deeri iin Q artarsa S de artacaktr. S nin artmas demek, daha fazla akm ihtiyac domas demektir. Eer reaktif g, elektrik santrallerinde retilip mteriye kadar tanacak olursa, akmn daha fazla olmas sebebiyle elektrik hatlar gereksiz yere yklenecek ve aktif g aktarm miktar azalacaktr. Halbuki ekil 1.1-2de gsterilen as sfr olsayd, bir baka deyile g faktr ( pf ) 1e eit

RGK_v1.0 Ocak 2009

Sayfa 5 / 22

http://www.rps.com.tr

olsayd aktarlan grnen gcn tamam aktif g olacakt ve reaktif g yznden oluan gereksiz hat yklenmesi ve trafolarn verimsiz kullanlmas durumu olumayacakt.

te bu nedenlerle hem iletim hem de datm safhasnda elektrik hatlar zerinde akan reaktif gcn en az seviyede tutulmas, bu sayede sistemin neredeyse tamamen esas i yapan aktif gce ayrlmas daha akllca olacaktr. Gnmzde lkemizde ve btn dnyada reaktif gcn belli snrlar ierisinde tutulmasnn istenmesidir. Eer bu deerler mteri tarafndan salanmazsa cezai yaptrmlar uygulanmaktadr.

10/11/2004 tarihli ve 25639 sayl Resmi Gazetede yaymlanan Elektrik letim Sistemi Arz Gvenilirlii ve Kalitesi Ynetmeliinin 11inci maddesinin birinci fkras ve bu fkra zerinde yaplan 09/01/2007 tarihli ve 26398 sayl Resmi Gazetede yaymlanan dzenlemeye gre herhangi bir endstriyel mteri tarafndan her bir uzlama periyodunda (ou zaman bir aylk) sistemden ekilen endktif reaktif enerjinin, aktif enerjiye oran %20yi, sisteme verilen kapasitif reaktif enerjinin aktif enerjiye oran ise %15i gememelidir. Verilen limit oranlar kullanldna endktif tarafta pf nin en az 0.98, kapasitif tarafta da en az 0.989 olmas gerektii grlmektedir.

Endstriyel yklerin neredeyse tamam endktif tiptedir. Bunun sebebi kullanlan makinelerin (motorlar, kaynaklar, kompresrler, vb...) edeer endktanslarnn bulunmasdr. Bu ykler reaktif enerji talep ederler ve kompanse edilmeleri gerekir.

1.2 Reaktif G Kompanzasyonu (RGK) Nedir, Neden nemlidir?

Reaktif g tketiminin kanlmaz olmas bu gcn santrallerde retilmesi gerekliliini getirmemektedir. Bu g, tam kullanlaca yerde, yke seri veya paralel bir ekilde balanan doru devre elemanlar ile retilebilir. rnein endktif yklerin beslendii baraya ayn gte kapasitif yk (kondansatr) balanarak endktif yklerin ihtiyac olan reaktif g, kapasitif ykler tarafndan salanm olur. Bu sayede reaktif gcn elektrik hatlarnda oluturduu olumsuz etki ortadan kalkm olur. te RGK bu manta dayanr. Aada bu durum rneklenmitir.

RGK_v1.0 Ocak 2009

Sayfa 6 / 22

http://www.rps.com.tr

400VAC 3-faz bir ebekeden 4kW aktif, 3kVAr reaktif g eken bir yk bulunmaktadr. Kompanzasyon yaplmad durumda akm 7.22A olmaktadr. Fakat ayn aktif g ekilirken, reaktif g kompanse edilirse bu akm decektir. 0.98 endktif g faktr salanacak olursa bu akm deeri 5.89Ae dmektedir. Bu da hat kayplar asndan bakldnda %33 tasarruf anlamna gelmektedir. RGK ayn zamanda gerilim reglasyonu asndan da nemlidir. rnein:

Ksa devre gc 100MVA olan 34.5kV ebeke zerinden g trafosu ile enerji aktarm yaplmaktadr. Trafo 1.6MVA gcnde, uk deeri %6.5 olan, 34.5/0.4 kV datm trafosudur. Ykn toplam gc 1.50MVA, g faktr endktif tarafta 0.81dir. Bu durum iin zm yapldnda hat akm 2074.4A, bara gerilimi ise 383.4V olarak bulunmaktadr. Halbuki g faktr endktif tarafta 0.98 olacak ekilde RGK yaplrsa, hat akm 1765.2Ae decek, bara gerilimi de 394.7V seviyesinde olacaktr. Bu da %4.3 olan gerilim reglasyonunu, %1.3e drecektir.

1.3 RGK Yntemleri

1.3.1 RGK Noktalarnn Seimi
RGKnn, reaktif gcn talep edildii noktaya en yakn yerde yaplmas teorik olarak en doru zmdr. Bu da hat kayplarnn en aza indirilmesi, hat ve trafolarn da en yksek kapasitede kullanlabilmesi anlamna gelmektedir.

Endstriyel sanayide genel olarak gerilimi 34.5kV seviyesinden 0.4kVa indiren birden fazla datm trafosu bulunmaktadr. Datm trafolarnn AG taraflarnda ise birbirlerinden farkl yerlerde birden fazla yk bulunmaktadr. Bu tarz durumlarda, eer ykler birbirlerinden ok uzak deillerse trafonun AG k noktasnda yklerin hepsi iin bir kompanzasyon yapmak daha doru olacaktr. Her bir ykn yanna kendi kompanzasyon nitesini koymak, ok sayda pano, iilik ve karmaklk anlamna gelecek ve ekonomik olmayacaktr.

Fakat baz durumlarda trafolardan yklere ekilen hatlar uzun olabilir. Bu durumda RGK eer trafonun knda yaplrsa, yklerde yine gerilim reglasyonu problemi grlebilir ve bu yklere enerji tayan hatlar tam kapasitede altrlamaz. Bu tip durumlarla karlaldnda
RGK_v1.0 Ocak 2009 Sayfa 7 / 22

http://www.rps.com.tr

en iyi zm, iinde bulunulan koul dnlerek gerekli analizlerin yaplmas ve eer gerekirse her yke ayr kompanzasyon panosu tahsis edilmesidir.

Genelde endstriyel sanayide saya deerleri iin OG taraf baz alnmaktadr. Dolaysyla eer ama yalnzca reaktif g cezasndan kurtulmak ise kompanzasyon sadece OG tarafnda da yaplabilir. Bu durumda btn fabrika tek bir noktadan kompanse edilerek kompanzasyon sistemi iin harcanan yatrm maliyeti azalacaktr. Fakat daha nce de belirtildii gibi, bu durum da AG tarafndaki yklerde gerilim reglasyonu problemleri olabilir ve ayrca trafolar zerinden reaktif g de ekilecei iin trafolarn anma gcne yaklak deerlerde aktif gcn ekilmesi mmkn olamayacaktr, nk trafo kapasitenin bir ksm da yklerin ihtiya duyduu reaktif gce ayrlacaktr (AG tarafnda pf hala dk olacaktr).

1.3.2 RGK Teknikleri

u ana kadar, reaktif g kompanzasyonunun sabit bal kondansatr bankalar ile yapld varsaylmaktayd. Bu dk maliyetli fakat snrl yetenee sahip olan en temel yntemdir. Fakat, gerek hayatta ykler srekli devreye girip kmaktalar ve dolaysyla ihtiya duyulan reaktif gte srekli deimektedir. Bu yzden ihtiya duyulan reaktif g srekli takip edilerek gerekli miktarda reaktif g kompanzasyonu yaplmaldr. Kullanlan teknikler ksaca aadaki ekilde zetlenebilir.

1.3.2.1 Kontaktrl veya TSCli kompanzasyon

Endktif ykleri besleyen ebekelerde kullanlr. Kapasitif yklerden oluan kompanzasyon bankalarnn kontaktr ya da yar iletken tabanl TSC anahtarlar ile devreye alnp karlmas sayesinde reaktif gc kompanzasyonu yaplr. Bu bankalarn verdikleri g deerleri belli bir gerilim iin sabittir ve gerekli g deerine ulamak iin reaktif g talebi llmeli, buna gre kademeli operasyon yaplmaldr.

RGK_v1.0 Ocak 2009

Sayfa 8 / 22

http://www.rps.com.tr

RGK bankalarn devreye alp devreden kartmak iin karar mekanizmas olarak reaktif g lm yapan ve anahtarlama sinyallerini yollayan bir rleye ihtiya duyulur. Bu rle, anahtarlar yardm ile RGK bankalarn kontrol eder.

Kompanzasyon bankalar yaln kondansatrlerden oluabildii gibi seri bal reaktr ve kondansatr kombinasyonlarndan da oluabilir. Fakat yaln kondansatrler ile RGK yapmak olduka risklidir.

Seri bal reaktr ve kondansatr gruplar ile istenildii takdirde harmonik filtreleme de yaplabilir. Bu tarz harmonik filtrelere akortlu filtre (tuned harmonic filter) de denir. Eer harmonik filtreleme istenmiyor ise detuned yani herhangi bir harmonik akm szmek zere akortlanmam filtreler ile kompanzasyon salanabilir.

Anahtarlama operasyonu ya kontaktrlerle ya da tristrl modllerle yaplr. Tristr anahtarlamal kompanzasyon bankalarna TSC (Thyristor Switched Capacitor) ad verilir.

TSClerin devreye girme ve devreden kma iin tepki sreleri, akll algoritmalar kullanlarak 20ms mertebesine indirilebilir.1

Burada kademelerin gleri eit seilebilecei gibi farkl da olabilir. Benzer ekilde kompanzasyon bankalarnn L ve C deerleri, istenen reaktif g miktarna ve akort edilmek istenen frekansa gre belirlenir.

AG kompanzasyonu iin ekonomiklii yznden yaygn olarak bu iki teknik kullanlmaktadr. Kademeli yapya sahip TSC kullanan bir kompanzasyon tekniinin devre emas ekil 1.3-1de verilmitir.

1- TSCler iin yaplan tm aklamalar RPS Mhendislik firmasnn gelitirmi olduu VarFast TSC modl gz nne alnarak yaplmtr. Farkl firmalarn retmi olduu TSCler bahsedilen zellikleri salamayabilir.

RGK_v1.0 Ocak 2009

Sayfa 9 / 22

http://www.rps.com.tr

Ls

L1 r1 C1

L2 r2 C2

Ln rn Cn

ebeke

TSC
Kademe 1

TSC
Kademe 2

TSC
Kademe n

Yk

ekil 1.3-1 Kademeli TSC Bazl RGK iin Devre emas

1.3.2.2 TCR
Genel devre emas ekil 1.3-2de verilmitir.

Ayarlanabilir reaktif g ekmek zere ebekeye paralel olarak TCR (Thyristor Controlled Reactor), yani tristr kontroll reaktr kullanlabilir. Dolaysyla endktif ve deiken bir yk kompanse etmek iin RGK bankalar ile TCR ayn anda paralel kullanlmaldr.

ok hzl deien yklerin kompanzasyonunda kullanlr. Tepki sreleri 40-50 ms mertebesindedir.

TCR, kademeli g retme yerine her ara deerde g retebilir yetenee sahiptir.

Uygun kontrol yntemleri ile her faz bamsz olarak kompanze edilebilir. Bu zellik dengesiz yklerin kompanzasyonu iin nemlidir.

Endstride ark ocaklar gibi hzl deien ve dengesiz yklerin kompanzasyonunda kullanlmaktadrlar.

RGK_v1.0 Ocak 2009

Sayfa 10 / 22

http://www.rps.com.tr

Ls

L r C

Ltcr

ebeke

Filtre

TCR

Yk

ekil 1.3-2 TCRli RGK iin Genel Devre emas

Kompanzasyon bankalarnn belli bir harmonie akort edilerek reaktif g retmelerinin yannda harmonik filtrasyon yapmalar da salanm olur. TCR ile beraber harmonik filtrelerden oluan bu sisteme SVC (Static VAr Compensator) ad verilmitir.

TCRli SVC sistemleri ile her faz iin dengesiz reaktif g talebi de karlanabilir. Ayrca faz bana ekilen aktif glerde de dengesizlik var ise, ebeke tarafndan her fazdan ayn aktif g ekilmesi TCR ile salanabilir.

TSR (Thyristor Switched Reactor), yani tristr anahtarlamal reaktr, sadece tam g ve sfr gte alabilirken, TCR ise bu iki noktann arasndaki herhangi bir reaktif gte de alabilir ve olduka hzl tepki verebilir.

1.3.2.3 Senkron Reaktif G Jeneratr

Senkron makineler sadece reaktif g retmek zere altrlarak RGK yaplabilir. Bu yntem genelde OG seviyesinde kullanlmaktadr ve bu sayede toplu kompanzasyon yaplm olur.

Jeneratr modunda altrlan senkron makinenin uyartm akm deitirilerek rettii reaktif g miktar ayarlanabilir.

RGK_v1.0 Ocak 2009

Sayfa 11 / 22

http://www.rps.com.tr

Sz konusu olan bir makine olduu iin yk deiimlerindeki tepkisi olduka yava kalacaktr. Tepki sresi 5-10 saniyedir.

Bu topolojide ebeke geriliminin faz as ile senkron makinenin faz as ayn tutularak, araya konulan uygun deerli bir reaktr zerinden ebekeye gerekli reaktif gcn baslmas salanr.

1.3.2.4 STATCOM
1.3.2.3de verilen yntemin hzlandrlm bir versiyonu olarak yar-iletken teknolojili Static Synchronous Compensator (Statik Senkron Kompanzatr) gelitirilmitir. Burada gerilim kaynakl (DC kondansatrler ile) ya da akm kaynakl (reaktrler ile) iki farkl topoloji kullanlabilir.

Yaplan akll yar-iletken anahtarlamalar ile STATCOM k gerilimi ayarlanarak gerekli reaktif gcn ebekeye verilmesi veya ebekeden alnmas salanr.

1.3.2.3 ve1.3.2.4e ait devre emas ekil 1.3-3te grlmektedir.

Vs

Ls I

ebeke

Lc

Vc STATCOM

Deiken Yk
ekil 1.3-3 Senkron Kompanzatr veya STATCOM ile RGK

RGK_v1.0 Ocak 2009

Sayfa 12 / 22

http://www.rps.com.tr

1.3.2.5 TSSC (Thyristor Switched Series Capacitor)

Srt srta bal tristrler ile devreye alnan bir kondansatr bankas olup iletim sistemlerinde hat zerinde bulunan edeer reaktansn drlerek gerilim kaybnn azaltlmasna ve kompanzasyon yaplabilmesini salar.

1.3.2.6 Dier Kompanzatrler ve Sk Kullanlanlar

Bahsi geen kompanzasyon topolojileri haricinde sk kullanlmamakla birlikte ok stn zellikli topolojiler de mevcuttur.

STATCOM uygulamalar ebekeye nt bal uygulamalar olmasna ramen, seri ve nt bal iki farkl STATCOM ile hem reaktif hem de aktif g akn kontrol etmek mmkn olabilmektedir. Olduka gelimi bir yap olan bu topoloji UPFC (Unified Power Flow Controller) olarak adlandrlr.

Burada bahsi geen topolojiler haricindekiler artk neredeyse hi kullanlmamaktadr.

lkemizde ise en yaygn kullanm AG kompanzasyonu iin kontaktrler ile veya tristr anahtarlamal modller ile devreye alnan akortlu veya akortsuz kompanzasyon bankalar, OG iin kontaktr ile devreye alnan akortlu veya akortsuz kompanzasyon bankalar ve SVC (TCR+HF) sistemleridir. Baz fabrikalarda Senkron Reaktif G Jeneratrleri de kullanlmaktadr. TEAa ait iletim hatlarnda mekanik anahtarlamal seri kondansatrler de bulunmaktadr.

lkemizde YG seviyesinde henz herhangi bir STATCOM veya UPFC uygulamas yoktur. Fakat OG seviyesinde STATCOM uygulamalar bulunmaktadr.

RGK_v1.0 Ocak 2009

Sayfa 13 / 22

http://www.rps.com.tr

1.3.3 AG

RGK

iin

Kontaktrl

ve

Tristr

Anahtarlamal

(TSC)

Sistemlerin Karlatrlmas
AG seviyesinde genelde detuned kompanzasyon bankalar kullanlmakta ve bu bankalar kontaktrler araclyla, reaktif g rlesinin verdii komutlara gre devreye alnp karlmaktadr. Kontaktrler nispeten ucuz olmalarna ramen, bir ok dezavantaja sahiptirler. Bu dezavantajlar ve kontaktrler ile TSCler arasndaki farklar aadaki gibidir:

1) Kontaktrl sistemlerde kontaktr kapandktan sonra almasna kadar geen zaman uzun tutulmaldr. (1 saniye veya daha fazla) Bunun sebebi, kapanma srasnda 4-5 periyot boyunca anma akm deerinden 4-5 kat daha fazla akm gemesidir, akmlarn duraan duruma oturmas beklenmeden kontaktr ama yapmak kontaktrde arza ve yangn riskine neden olacaktr.

ekil 1.3-4 Kondansatrler Boken Kontaktr Kapandnda Gzlemlenen Gerilim ve Akmlar

RGK_v1.0 Ocak 2009 Sayfa 14 / 22

http://www.rps.com.tr

ekil 1.3-4te kondansatrler bo iken kontaktrler kapandnda gzlemlenen akm ve gerilimler grlmektedir. te yandan, akll algoritmalara sahip bir TSC devreye girdikten sonra akm deeri geici-rejimsiz bir ekilde anma deere oturur (transient-free) ve TSC bir periyot sresi iinde (en fazla 20msde) devreden kabilir.

ekil 1.3-5te TSCnin devreye girip devreden kmas srasnda gzlemlenen kondansatr gerilimleri ve faz akmlar, reaktif g rlesinden gelen sinyal ile birlikte verilmitir. 2) Kontaktrl sistemler yavatr, hzl ve hassas kompanzasyon ihtiyalarn karlayamazlar. Bunun nedeni kontaktrlerin aldktan sonra kapanmasna kadar geen zamann uzun olmasdr (Bu sre eer kondansatrlerin tam boalmas bekleniyorsa ve ekstra dearj direnci yoksa 60 saniye civarndadr).

ekil 1.3-5 TSCli Kompanzasyon iin Kondansatr Gerilimleri ve Faz Akmlar

RGK_v1.0 Ocak 2009

Sayfa 15 / 22

http://www.rps.com.tr

Kondansatrler boalmadan kapama yaplmas, hem kontaktrler, hem reaktrler hem de kondansatrler asndan olduka zararldr ve kontaktrlerin bu ekilde altrlmas durumunda ok ksa srede arzalar ortaya kacaktr. Yaln kondansatr bankalar kullanlrsa ve kondansatrn dearj olmas beklenmezse, anlk akmlar anma deerinden 100 kat fazla olabilir. Kondansatrlerin boalmas beklenmeden kontaktr kapanrsa seri reaktrl banka zerinde gzlemlenecek olan gerilim ve akmlar ekil 1.3-6da grlmektedir.

Standartlarda kondansatrlerin en ok 60 saniye ierisinde 50V seviyesine boaltlmas gereklilii belirtilmitir. Bu can gvenlii asndan bir nlemdir. Bu sre, daha hzl kontaktr kapama yapmak zere, kondansatrlerin dearj hzlandrlarak azaltlabilir fakat, bu dearj direnler zerinden yaplaca iin hem ek yatrm maliyeti hem de srekli bir aktif g kayb getirecektir.

ekil 1.3-6 Kondansatrlerin Boalmas Beklenmeden Kontaktr Kapanrsa Oluan Gerilim ve Akmlar
RGK_v1.0 Ocak 2009 Sayfa 16 / 22

http://www.rps.com.tr

te yandan TSC, ekil 1.3-6de grld gibi, kondansatr gerilimlerinin boalmasn beklemeden bir periyot sresi iinde (en fazla 20ms) akm ve gerilimlerde geici-rejim veya harmonik oluturmadan devreye girebilir. Dolaysyla TSCnin takip edebilecei rle sinyali hz 25Hz iken kontaktr iin en fazla 0.1Hz olabilmektedir.

3) Kontaktrn kondansatrleri devreye almas srasnda geen akmlar ok yksek olduu iin kontaktrlerin mrleri uzun deildir. Genelde 1 seneden ksa bir srede arzalanmaktadrlar. Bu arzalar, ounlukla oluan arklar ve snma yznden kontaklarn yapmas ile oluur. TSCler, yar-iletken tabanl (tristrl) olduu iin mekanik herhangi bir anahtarlama bulunmaz. Akmlar da hep anma deerlerde geeceinden TSCnin mr daha uzun olacaktr.

4)

Kontaktr

kapamalar

srasndaki

yksek

akmlar

hem

reaktrlerin

hem

de

kondansatrlerin mrn azaltr. Ayrca kontaktrler kapandktan ve aldktan sonra gzlemlenen yksek kondansatr gerilimleri de kondansatrlerin mrlerini azaltr. te yandan, kapanma srasnda kompanzasyonun akort edildii frekansta geici olarak yksek harmonik akmlar akar. Dolaysyla kontaktrler, sadece kendilerinin deil kompanzasyon bankalarnn da mrlerine olumsuz etkiler. Bu da yatrm maliyetinin dk grnmesine ramen, daha sk malzeme deiimi ve tamir anlamna geldii iin orta ve uzun vadede TSCli sistemlere gre ok daha pahalya mal olmaktadr. TSCli sistemlerde kondansatrler ve reaktrler, akm, gerilim veya harmonikler asndan stres altnda kalmazlar.

5) Kontaktr kapamalar srasnda geen yksek akmlar yznden sistem olduka grltl almaktadr. TSC ise devreye girme srasnda geen akmlar geici rejimsiz olacandan, olduka sessiz alr.

1.3.4 AG RGK Konusunda Ska Yaplan Hatalar

1) Kompanzasyon bankalarnn yaln kondansatrlerden olumas: Bu durum paralel rezonansa sebep olabilecei iin son derece tehlikelidir. Yksek gerilimler ve yksek harmonik akmlar olumas sonucunda ou zaman kondansatrler patlar. Mutlaka akortlu (tuned) ya da akortsuz (detuned) harmonik filtre kullanmak

RGK_v1.0 Ocak 2009

Sayfa 17 / 22

http://www.rps.com.tr

gerekmektedir. Bu durum hem kontaktrl hem de TSCli kompanzasyon panolar iin geerlidir.

2) Kondansatr anma gerilim deerlerinin 400Vrms seilmesi: Kontaktrl sistemlerde ama ve kapamalar srasnda kondansatrler ok yksek gerilimler grr. (Ksa sreli 1500VDC!) Dolaysyla 400Vrms anma deere sahip kondansatrler kullanlrsa mrleri olduka ksalacaktr. TSCli sistemlerde ise, yksek gerilimler grlmemesine ramen, kondansatr gerilimi, akort frekansna bal olarak bara geriliminden 1.07 ila 1.2 kat daha fazla olmaktadr. te bu yzden seilen kondansatrlerin kontaktrl sistemlerde de TSCli sistemlerde de en az 480Vrms anma deere sahip olmas nerilir.

3) Kompanzasyon bankalarnn akort frekanslarnn dikkatsizce seilmesi: Akort frekans seilen kondansatr ve reaktr deerlerine baldr. Harmonik akm filtreleme yapmak istenmesi veya istenmemesi durumuna gre, kompanzasyon bankas akort edilir. Bir baka konu ise bu bankann ebeke ile birlikte girecei paralel rezonans frekansnn bilinmesidir. Bu olduka ciddi bir konudur ve yetersiz bilgiye sahip kiilerce oluturulan kompanzasyon bankalar byk riskler tar.

4) Kompanzasyon bankas gcnn kondansatr anma gc deeri kullanlarak belirlenmesi: Kondansatrlerin gleri genelde belirli bir gerilim seviyesinde verilir. rnek olarak 480Vrms anma gerilim deerli bir kondansatrn gc 30kVAr verildi ise, bu kondansatr yaln halde ebekeye balandnda 30kVAr retmeyecektir. Reaktif g gerilimin karesi ile doru orantl olacandan bu deer 400Vrmsde 24.8kVAra decektir. Ayrca kompanzasyon bankasnda bulunan seri reaktr zerindeki endktif reaktif g dm, bankann gcnn hesaplamasnda dikkate alnmaldr.

5) Kontaktrl sistemler iin hzl (transistr kl) reaktif g rlesi kullanlmas: Reaktif g rleleri iki tiptedir. Bunlardan yava olanlarnda sadece mekanik (kuru) kontak klar vardr ve bu kontaklar 100 milisaniyeler mertebesinde konum deitirebilirler. Hzl reaktif g rleleri ise transistr kldrlar ve bunlar milisaniyeler mertebesinde konum deitirebilirler. Eer hzl bir reaktif g rlesi
RGK_v1.0 Ocak 2009 Sayfa 18 / 22

http://www.rps.com.tr

kontaktrleri ynetmek zere kullanlrsa ve sistemde de hzl deien ykler mevcut ise kontaktrler ksa srede arzalanacaktr. nk kontaktrler bu kadar hzl ama kapama yaparlar ise mrleri olduka ksalr, ayrca kondansatr ve reaktr bankalarnn da zarar grmesi olasdr. nlem alnmaz ve almaya devam edilirse pano ierisinde yangn dahi kabilir.

6) TSCli sistemlerden yeterli hz performansnn alnamamas: TSCli sistemler kontaktrl sistemlere gre ok daha hzl devreye girip kabilir (Tepki sresi en fazla 20ms). Bu nedenle hzl devreye girip kan punto kaynak makineleri, ark ocaklar, tekstil ykleri gibi yklerde RGK, kontaktrl deil TSCli sistemler ile ancak salanabilir. Fakat TSCnin beklenen performans salamas iin seilen reaktif g rlesinin de hzl olmas gerekir. Eer yava (mekanik kontakl) bir reaktif g rlesi kullanlrsa, TSC de yava alacaktr ve hzl deien, dinamik yklerin kompanzasyon ihtiyacn karlayamayacaktr. Bu rle, yklerin yava deitii ve hzl kompanzasyona gerek olmayan yerlerde TSC ile birlikte kullanlabilir. Bunun hi bir sakncas yoktur. Aksine kontaktrl sistemlerden ok daha gvenli, sessiz ve geici-rejimsiz alacaktr. Ama TSCnin yksek hz performansndan faydalanlmak isteniyorsa mutlaka hzl (reaktif g hesabn hzl yapan ve transistr kl) reaktif g rlesi kullanlmaldr.

7) TSCli sistemlerde pano ierisine yksek gerilim snmlendirici ekipman kullanlmamas: TSCli RGK panolarnda, TSC operasyonundan kaynakl yksek gerilimler olumaz. Fakat, kompanzasyonu yaplan AG tarafnda ve hatta OG seviyesinde bulunan yksek gl baz yklerin (motor, haddehane, kaynak makinesi gibi) devreden kmas srasnda ebekede ksa sreli gerilim darbeleri oluur. Bunlara anahtarlama gerilim darbesi ad verilir ve yaklak 2.5ms ierisinde snmlenirler. Bunlar 400Vluk ebeke gerilimini anlk olarak 1.5-2kV seviyesine kadar ykseltebilirler. Bununla birlikte hatta veya hattn yaknna den yldrmlar da ebekeye ok ksa sreli gerilim darbeleri enjekte ederler. Bunlara ise yldrm gerilim darbesi ad verilir ve yaklak 50 s ierisinde snmlenirler. Bunlar 400Vluk ebeke gerilimini anlk olarak 5-10kV seviyesine kadar ykseltebilirler. Bu iki darbe de ok ksa sreli olduklar iin konvansiyonel gerilim l trafolar ile veya l aletleri ile llemezler. Osiloskoplarla bile bu darbeleri grmek olduka gtr. Ancak yksek
RGK_v1.0 Ocak 2009 Sayfa 19 / 22

http://www.rps.com.tr

hzl, zel veri toplama sistemleri ile bunlar kayt altna alnabilir. te yandan kolay tespit edilemeyen bu darbelerin verecei zararlar olduka byktr.

Yar-iletkenler yksek gerilimlere kar ok hassastrlar. Mikrosaniyeler mertebesinde dahi de olsa, yar-iletkenin dayanm gerilimi geilirse yar-iletken genellikle arzalanmaktadr Eer ebeke kaynakl bahsi geen anahtarlama ve yldrm darbe gerilimleri pano ierisinde snmlendirilmezse, yar-iletken (tristr) tabanl TSCler arzalanabilirler. Bu sebeple TSC modllerinin bal olduu ana baraya en yakn noktadan topraa doru olmak zere ani yksek gerilim snmlendirici cihazlar taklmaldr. Bu cihazlar darbe annda ebeke gerilimini belli bir deerde sabit tutarlar. Bu snmlendiriciler, TSClerin ani yksek gerilimden her zaman korunmalarn garanti edemezler fakat kullanlmamalar veya salkl bir ekilde alp almadklarnn dzenli olarak kontrol edilmemesi sonucunda TSClerin arza yapma olasl daha yksektir. Ayrca byk ve uzun kablolamalarn sahip RGK panolarnda bu snmlendiricileri birden fazla noktada uygulamak gereklidir.

OG seviyesinde parafudrlar bulunmas, ve/veya AG seviyesinde baka yerlerde snmlendiriciler bulunmas TSClerin bulunduu RGK panosunun korunduu anlamna gelmez. nk TSClerin en yakn mesafeden (pano iinden)

snmlendiricilerde korunmas gerekir. Snmlendiriciler ile TSCler arasndaki mesafe arttka, rnein 10 metreden sonra snmlendiricilerin koruma kabiliyeti olduka azalacaktr.

8) TSCli sistemlerde TSClerin giriine hzl sigorta konmamas: TSCli RGK panolarnda, TSC operasyonundan kaynakl hi bir yksek akm olumaz, fakat kompanzasyon bankas iinde oluacak bir ksa devre durumunda TSC ierisindeki tristrlerden ok yksek akmlar geecektir. Tristrler bu akmlara bir periyottan fazla dayanamazlar dolaysyla bir periyot sonunda sigortalar tarafndan korunmalar gerekir. Normal sigortalar bu operasyon iin ok yava kaldklarndan TSCleri koruyamazlar. Dolaysyla hzl bakl sigortalarn TSClerin giriinde kullanlmas gerekir.

RGK_v1.0 Ocak 2009

Sayfa 20 / 22

http://www.rps.com.tr

1.3.5 RPS Mhendislik Tarafndan Sunulan zmler

RPS Mhendislik, Gvenilir G zmleri retmeyi ilke edinmi bir firmadr. Bu dorultuda AG ve OG konusunda her trl G Kalitesi, Harmonik Filtre Tasarm ve RGK projelendirme ve danmanlk hizmetlerini vermektedir. Firma, lkemiz iin AR-GE yapmann nemini kavram, yerli, gvenilir teknolojiler gelitirerek, yeni rnler sunabilmenin heyecan ve evki ierisindedir.

RPS Mhendislik, tamamen yerli AR-GE almalarnn rn olarak gelitirdii, AG RGK kompanzasyonuna ynelik VarFast TSC modln mterilere sunmaktadr. Bu modl kontaktrl RGK sistemlerine gre aadaki stn zelliklere sahiptir:

Geici rejimsiz alma Hzl devreye girip kabilme (En fazla 20ms tepki sresi) Anahtarlama srasnda akm veya gerilim harmonii oluturmama Sessiz alma Kolay monte edilebilme Dearj direnlerine ihtiya duymama ebekeden kaynaklanan yksek gerilimlere kar koruma zellii Tamamen yazlm temelli kontrol yntemi deiiklik yaplabilme kolayl Akademik almalar sonucunda gelitirilmi zgn anahtarlama ve kontrol yntemi

Bu modl AG tm kondansatr anahtarlamal sistemlerde gvenilirlikle uygulanabilmektedir. Bunun yan sra hzl kompanzasyon gerektiren uygulamalarda ve kontaktrl sistemin oluturduu geici rejimden etkilenen hassas yklerin olduu uygulamalarda VarFast TSC modl hassas kompansazyon ihtiyalarn gvenle karlayacaktr. Modln uygulama alanlar: Hzl deien AG ykler Tekstil Endstri Ark ve Pota Ocaklar Punto Kaynak Sistemleri ve

RGK_v1.0 Ocak 2009

Sayfa 21 / 22

http://www.rps.com.tr

Hassas AG ykler Motor Srclerinin kullanld sistemler CNC tezgahlar UPS in bulunduu sistemler ve Dier yava deien her trl AG yklerdir.

Ayrntl bilgi iin ltfen www.rps.com.tr adresini ziyaret ediniz.

Her trl soru, neri ve bilgi talepleriniz iin ltfen temas kurunuz.

RGK_v1.0 Ocak 2009

Sayfa 22 / 22