EGE NVERSTES FEN BLMLER ENSTTS (YKSEK LSANS TEZ)

ELASTAN KARIIMLI DENM KUMALARIN ELASTKYET VE KALICI DEFORMASYON ZELLKLER ZERNE BR ARATIRMA

Alper ATALOLU Tekstil Teknolojisi Anabilim Dal Bilim Dal Kodu: 621.01.00. Sunu Tarihi: 13.02.2007 Tez Danman: Yrd. Do. Dr. Cankut TAKIN

II

III

Alper ATALOLU tarafndan YKSEK LSANS TEZ olarak sunulan Elastan Karml Denim Kumalarn Elastikiyet ve Kalc Deformasyon zellikleri zerine Bir Aratrma balkl bu alma E.. Lisansst Eitim ve retim Ynetmelii ile E.. Fen Bilimleri Enstits Eitim ve retim Ynergesinin ilgili hkmleri uyarnca tarafmzdan deerlendirilerek savunmaya deer bulunmu ve 13 ubat 2007 tarihinde yaplan tez savunma snavnda aday oybirlii/oyokluu ile baarl bulunmutur.

Jri yeleri:

mza

Jri Bakan

: ...........................................

................................. ................................. .................................

Raportr ye: ........................................... ye : ...........................................

IV

ZET
ELASTAN KARIIMLI DENM KUMALARIN ELASTKYET VE KALICI DEFORMASYON ZELLKLER ZERNE BR ARATIRMA ATALOLU, Alper Yksek Lisans Tezi, Tekstil Mhendislii Blm Tez Yneticisi: Yrd. Do. Dr. Cankut TAKIN ubat 2007, 79 sayfa Bu almada elastan ierikli denim kumalarda elastikiyet ve kalc uzama zelliklerine kuma konstrksiyonunun, elastan numarasnn ve elastan n ekiminin etkisi incelenmitir. Denim retiminde yaygn olarak kullanlan denim kuma konstrksiyonlarndan hareket edilerek Ne 7, Ne 8, Ne 9, Ne 10, Ne 12 atk iplik numaralar kullanlmtr. Bu ipliklerde 78 dtex ve 135 dtex numaralarnda elastan lifi kullanlmtr. ncelikli olarak elastan n ekiminin kuma elastikiyet ve kalc uzama deerlerine etkisini incelemek amacyla 3.8, 4.2, 4.6 elastan n ekim deerleriyle denemeler yaplmtr. Elastan n ekimindeki etkilerin incelenmesinin ardndan konstrksiyon zerinde younlalmtr. Farkl denim konstrksiyonlarnda denemeler yaplmtr. Konstrksiyonlarda atk sklnn, tarak numarasnn, elastan numarasnn elastikiyet ve kalc uzama deerlerine etkisi incelenmitir. Kullanlan tarak numaralar 48/4, 52/4, 56/4, 59/4, 62/4' tr. Ne 17 - Ne 23 arasndaki iplik numaralarnda farkl atk sklklar kullanlmtr. Doku olarak denim kumalarda en ok tercih edilen Dimi 3/1 Z kullanlmtr. Yaplan denemelerin istatistiksel olarak deerlendirilmesi sonucunda elastan n ekiminin elastikiyet ve kalc uzama zelliklerine etkisi anlaml kmamtr. Farkl tarak numaralarnda yaplan denemelerin istatistiksel olarak deerlendirilmesi sonucunda tarak numarasnn artmas ile elastikiyetin ve kalc uzamann dt grlmtr. Farkl atk sklklarnda yaplan denemelerin incelenmesi sonucunda ise atk sklndaki artn elastikiyeti ve kalc uzamay drd grlmtr. Elastan numaras olarak 78 dtex ve 135 dtex kullanlmtr. Ayn konstrksiyonda bu iki lif numarasnn kullanm sonucu 135 dtex' in denim kuman elastikiyet ve geri toplama kabiliyetini arttrd grlmtr. Anahtar Szckler: Denim, elastan, elastikiyet, kalc uzama, elastik denim.

VI

VII

ABSTRACT
A STUDY ON ELASTICITY AND GROWTH PROPERTIES OF ELASTANE COMPOSED DENIM FABRICS CATALOGLU, Alper MSc in Textile Eng. Supervisor: Ass. Prof. Dr. Cankut TASKIN February 2007, 79 pages Effects of elastane dtex, elastan pre-draft and other fabric construction parameters on elasticity and growth properties of denim fabric have been examined in this study. Yarn numbers of Ne 7, Ne 8, Ne 9, Ne 10, Ne 12 have been used in known denim constructions. 78 dtex and 135 dtex elastane have been used to produce these core-spun yarns. Firstly some trials have been done with 3.8, 4.2, 4.6 elastane pre-draft values to see the effect of elastane pre-draft on elasticity and growth. After the examination of elastane pre-draft on elasticity and growth, the trials have been focused on fabric construction parameters. Trials have been done with some different denim constructions. In these trials the effect of weft density, reed number, elastane number (dtex) have been examined on elasticity and growth. 48/4, 52/4, 56/4, 59/4, 62/4 reed numbers and yarn numbers between Ne 17 and Ne 23 have been used. 3/1 right hand twill weave which is the best preferred for denim fabrics, has been produced. After the statistical evaluations it was observed that elastane pre-draft on elasticity and growth is not significant. However the increase on reed number decreases the elasticity and growth. The increase on weft density decreases the elasticity and growth. The use of 78 dtex and 135 dtex elastane in the same denim construction shows that 135 dtex elastane increases the elasticity and growth. Keywords: Denim, stretch denim, elastane, elasticity, growth, recovery.

VIII

IX

TEEKKR
Tez konusunun seimi, denemelerin ynlendirilmesi, tezin dzenlenmesi ve sonularn deerlendirilmesi srasnda yol gsteren, destek olan kymetli hocam Sayn Yrd. Do Dr. Cankut TAKIN a, katklarndan dolay E.. Tekstil Mhendislii Blm Aratrma Grevlileri Oktay Pamuk, Pelin Grkan ve Gonca zelik' e, tecrbe ve bilgisiyle yardmn esirgemeyen deerli arkadam Tekstil Yksek Mhendisi Burak Baykald' ya, manevi desteklerini devaml hissettiren deerli yneticilerim Tekstil Mhendisi brahim Gne' e, Tekstil Mhendisi Ebru Karako' a ve Ortaanadolu T.A.. alanlarna en iten teekkrlerimi sunarm.

XI

NDEKLER
ZET............................................................................................................................ V Abstract ......................................................................................................................VII TEEKKR................................................................................................................ IX NDEKLER ........................................................................................................... XI ZELGELER DZN ..............................................................................................XII EKLLER DZN.................................................................................................. XIII 1. GR ........................................................................................................................ 1 2. DENM KUMALARIN RETM ........................................................................ 9 2.1. retim lem Ak................................................................................................. 9 2.2. Elastik zellikli Denim Kuma retimi .............................................................. 21 2.2.1. Elastan lifleri retimi ve zellikleri................................................................... 21 2.2.2. Elastan ierikli iplik retimi.............................................................................. 26 2.2.3. Atkdan elastan ierikli kumalarn dokunmas ................................................ 30 2.2.4. Atkdan elastan ierikli denim kumalarn bitim ilemleri ............................... 31 3. LTERATR ALIMALARI .............................................................................. 32 4. MATERYAL VE YNTEM .................................................................................. 34 4.1. Materyal ............................................................................................................... 34 4.2. Yntem................................................................................................................. 34 5. BULGULAR ........................................................................................................... 38 5.1. Elastan n ekimi Denemeleri Bulgular............................................................ 39 5.2. Atk Skl Denemeleri Bulgular ....................................................................... 40 5.3. Tarak Numaras Denemeleri Bulgular ................................................................ 45 5.4. Elastan Numaras Denemeleri Bulgular.............................................................. 49 5.5. Elastikiyet ve Kalc Uzama Deerleri Arasndaki liki..................................... 53 6. SONULAR ........................................................................................................... 55 6.1. ncelenen Parametrelerin Elastikiyete Etkisine Ait Sonular .............................. 55 6.2. ncelenen Parametrelerin Kalc Uzamaya Etkisine Ait Sonular ....................... 57 6.3. Kumalarn Elastikiyet Ve Kalc Uzama zellikleri Arasndaki liki .............. 59 6.3.1. 78 dtex Elastan Numarasnda Kumalarn Elastikiyet Ve Kalc Uzama zellikleri Arasndaki liki........................................................................................ 59 6.3.2. 135 dtex Elastan Numarasnda Kumalarn Elastikiyet Ve Kalc Uzama zellikleri Arasndaki liki........................................................................................ 60 KAYNAKLAR ........................................................................................................... 62 ZGEMI ................................................................................................................ 63

XII

ZELGELER DZN
izelge 2.1 Core iplik hesaplarnda kullanlan formller............................................27 izelge 4.1. 48 tarak numarasnda parametrelerin deiimi .......................................35 izelge 4.2. 52 tarak numarasnda parametrelerin deiimi .......................................35 izelge 4.3. 56 tarak numarasnda parametrelerin deiimi .......................................35 izelge 4.4. 59 tarak numarasnda parametrelerin deiimi .......................................35 izelge 4.5. 62 tarak numarasnda parametrelerin deiimi .......................................36 izelge 5.1. almada incelenen parametreler ve bunlara bal olarak ortalama elastikiyet ve ortalama kalc uzama deerleri. ...........................................................38 izelge 5.2. almada incelenen parametrelerin elastan n ekim deerlerine gre deiimi .......................................................................................................................39 izelge 6.1 ncelenen parametrelein denim kuma elastikiyeti zerine etkilerinin istatistiksel deerlendirme sonular ...........................................................................55 izelge 6.2 ncelenen parametrelein denim kuma kalc uzamas zerine etkilerinin istatistiksel deerlendirme sonular ...........................................................................57 izelge 6.3. 78 dtex Elastan numarasnda elastikiyet ve kalc uzama arasndaki ilikinin istatistiksel deerlendirme sonular. ............................................................60 izelge 6.4 135 dtex Elastan numarasnda elastikiyet ve kalc uzama arasndaki ilikinin istatistiksel deerlendirme sonular .............................................................60

XIII

EKLLER DZN
ekil 1.1. 2003 yl blgelere gre konfeksiyon para adetleri (milyon ve %) (Kaynak: www.just-style.com) ..................................................................................................... 2 ekil 1.2. 2003 yl blgelere gre nfus (milyon ve %) (Kaynak: www.juststyle.com) ...................................................................................................................... 2 ekil 1.3. 2003 yl blgelere gre deer tketimi milyon (US$ ve %) (Kaynak: www.just-style.com) ..................................................................................................... 3 ekil 1.4. 2003 yl dnyann dier blgelerindeki deer tketimi (milyon US$ ve %) (Kaynak: www.just-style.com) ..................................................................................... 4 ekil 1.5. 2010 yl adet baznda jean tketimi ngrs (milyon) (Kaynak: www.juststyle.com) ...................................................................................................................... 5 ekil 1.6. 2010 Yl nfus ngrs (milyon) (Kaynak: www.just-style.com) ........... 5 ekil 1.7. 2010 Yl deer tketimi ngrs (milyon US$) (Kaynak: www.juststyle.com) ...................................................................................................................... 6 ekil 1.8. 2010 yl blgelere gre jean tketimi ngrs (milyon adet) (Kaynak: www.just-style.com) ..................................................................................................... 6 ekil 1.9. 2010 Yl blgelere gre nfus ngrs (milyon ve %) (Kaynak: www.just-style.com) ..................................................................................................... 7 ekil 1.10. 2010 Yl blgelere gore deer tketimi ngrs (milyonUS$ ve %) (Kaynak: www.just-style.com) ..................................................................................... 8 ekil 2.1 Denim kuma retimi iin ilem aklar ....................................................... 9 ekil 2.2. Hareketli calklar....................................................................................... 11 ekil 2.3. Magazinli calklar ..................................................................................... 11 ekil 2.4. Halat sarma topsu........................................................................................ 12 ekil 2.5. Seri zg hazrlama makinesi ................................................................... 13 ekil 2.6. Halat boyama makinesi............................................................................... 13 ekil 2.7. Ak en (slasher) boyama makinesi ............................................................ 15 ekil 2.8. Levent boyamada kullanlan delikli levent ................................................. 15 ekil 2.9. Halat ama makinesi (1) ............................................................................. 16 ekil 2.10. Halat ama makinesi (2) ........................................................................... 16 ekil 2.11. Hal makinesi al............................................................................... 17 ekil 2.12. Hal teknesi.............................................................................................. 17 ekil 2.13. Hal makinesi........................................................................................... 18 ekil 2.14. zg telinin lamel, gc ve tarak tahar ................................................. 18 ekil 2.15. Dimi 3/1 Z ve Dimi 3/1 S grnmleri..................................................... 19 ekil 2.16. Lineer poliretan moleklnn poliadisyon ilemi ile elde edilmesi ....... 22 ekil 2.17. Segmente olmu poliretan modeli........................................................... 22 ekil 2.18. Elastan (Dorlastan-480 dtex) lifine ait kesit grn .......................... 24 ekil 2.19. Modifiye edilmi ring iplik eirme makinelerinde elastan ierikli kombine

XIV

iplik retim sistemi ......................................................................................................28 ekil 2.20 Elastik core ipliinin (44 dtex Lycra / pamuk) mikroskop altnda grnm (x250) .........................................................................................................29 ekil 2.21. Atk elastan ierikli dokuma kumalardaki teorik deiimler...................30 ekil 4.1. Elastikiyet ve kalc uzama testleri iin hazrlanan numune boyutlar ........36 ekil 4.2. Elastikiyet ve kalc uzama test aletinin grnm.....................................37 ekil 5.1. zg Ne:7.2, Atk Ne:8, Tarak numaras:52, Atk skl:17.8, Elastan numaras: 78 (dtex) olan denim kumata; elastan n ekiminin, elastikiyet ve kalc uzamaya etkileri...........................................................................................................39 ekil 5.2. zg numaras (Ne):9, Atk numaras (Ne):10, Tarak numaras:62, Atk skl (adet/cm):19.3, Elastan numaras (dtex):78 olan denim kumata; elastan n ekiminin, elastikiyet ve kalc uzama deerlerine etkisi ............................................40 ekil 5.3. zg numaras Ne:7.2, Atk numaras Ne:10, Tarak numaras:62, Atk skl adet/cm:19.3, Elastan numaras dtex:78, Elastan n ekimi:4.2 olan denim kumata; atk sklnn, elastikiyet ve kalc uzama deerlerine etkisi ......................40 ekil 5.4. zg numaras Ne:9, Atk numaras Ne:10, Tarak numaras:62, Elastan numaras dtex:78, Elastan n ekimi:4.2 olan denim kumata; atk sklnn, elastikiyet ve kalc uzama deerlerine etkisi ..............................................................41 ekil 5.5. zg numaras Ne:9, Atk numaras Ne:12, Tarak numaras:52, Elastan numaras dtex:135, Elastan n ekimi:3.8 olan denim kumata; atk sklnn, elastikiyet ve kalc uzama deerlerine etkisi ..............................................................41 ekil 5.6. zg numaras Ne:8.2, Atk numaras Ne:12, Tarak numaras:56, Elastan numaras dtex:78, Elastan n ekimi:3.8 olan denim kumata; atk sklnn, elastikiyet ve kalc uzama deerlerilerine etkisi.........................................................42 ekil 5.7. zg numaras Ne:8.2, Atk numaras Ne:12, Tarak numaras:56, Elastan numaras (dtex):135, Elastan n ekimi:3.8 olan denim kumata; atk sklnn, elastikiyet ve kalc uzama deerlerine etkisi ..............................................................42 ekil 5.8. zg numaras Ne:8.2, Atk numaras Ne:12, Tarak numaras:59, Elastan numaras dtex:78, Elastan n ekimi:3.8 olan denim kumata; atk sklnn, elastikiyet ve kalc uzama deerlerine etkisi ..............................................................43 ekil 5.9. zg numaras Ne:8.2, Atk numars Ne:12, Tarak numaras:59, Elastan numaras dtex:135, Elastan n ekimi:3.8 olan denim kumata; atk sklnn, elastikiyet ve kalc uzama deerlerine etkisi ..............................................................43 ekil 5.10 zg numaras Ne:7.2, Atk numaras Ne:7, Tarak numaras:48, Elastan numaras dtex:78, Elastan n ekimi:3.8 olan denim kumata; atk sklnn, elastikiyet ve kalc uzama deerlerine etkisi ..............................................................44 ekil 5.11 zg numaras Ne:7.2, Atk numaras Ne:7, Tarak numaras:48, Elastan numaras dtex:135, Elastan n ekimi:3.8 olan denim kumata; atk sklnn, elastikiyet ve kalc uzama deerlerine etkisi ..............................................................44 ekil 5.12 zg numaras Ne:7.2, Atk numaras Ne:7, Atk skl adet/cm:18, Elastan numaras dtex:78, Elastan n ekimi:3.8 olan denim kumata; tarak numarasnn, elastikiyet ve kalc uzama deerlerine etkisi ........................................45

XV

ekil 5.13 zg numaras Ne:7.2, Atk numaras Ne:7, Atk skl adet/cm:18, Elastan numaras dtex:135, Elastan n ekimi:3.8 olan denim kumata; tarak numarasnn, elastikiyet ve kalc uzama deerlerine etkisi........................................ 45 ekil 5.14 zg numaras Ne:8.2, Atk numaras Ne:12, Atk skl adet/cm:17.5, Elastan numaras dtex:78, Elastan n ekimi:3.8 olan denim kumata; tarak numarasnn, elastikiyet ve kalc uzama deerlerine etkisi........................................ 46 ekil 5.15 zg numaras Ne:8.2, Atk numaras Ne:12, Atk skl adet/cm:17.5, Elastan numaras dtex:135, Elastan n ekimi:3.8 olan denim kumata; tarak numarasnn, elastikiyet ve kalc uzama deerlerine etkisi........................................ 46 ekil 5.16 zg numaras Ne:8.2, Atk numaras Ne:12, Atk skl adet/cm:18.5, Elastan numaras dtex:78, Elastan n ekimi:3.8 olan denim kumata; tarak numarasnn, elastikiyet ve kalc uzama deerlerine etkisi........................................ 47 ekil 5.17 zg numaras Ne:8.2, Atk numaras Ne:12, Atk skl adet/cm:18.5, Elastan numaras dtex:135, Elastan n ekimi:3.8 olan denim kumata; tarak numarasnn, elastikiyet ve kalc uzama deerlerine etkisi........................................ 47 ekil 5.18 zg numaras Ne:8.2, Atk numaras Ne:12, Atk skl adet/cm:19.5, Elastan numaras dtex:78, Elastan n ekimi:3.8 olan denim kumata; tarak numarasnn, elastikiyet ve kalc uzama deerlerine etkisi........................................ 48 ekil 5.19 zg numaras Ne:8.2, Atk numaras Ne:12, Atk skl adet/cm:19.5, Elastan numaras dtex:135, Elastan n ekimi:3.8 olan denim kumata; tarak numarasnn, elastikiyet ve kalc uzama deerlerine etkisi........................................ 48 ekil 5.20 zg numaras Ne:7.2, Atk numaras Ne:7, Atk skl adet/cm:17, Tarak numaras:48, Elastan n ekimi:3.8 olan denim kumata; elastan numarasnn, elastikiyet ve kalc uzama deerlerine etkisi.............................................................. 49 ekil 5.21 zg numaras Ne:7.2, Atk numaras Ne:7, Atk skl adet/cm:18, Tarak numaras:48, Elastan n ekimi:3.8 olan denim kumata; elastan numarasnn, elastikiyet ve kalc uzama deerlerine etkisi.............................................................. 49 ekil 5.22 zg numaras Ne:7.2, Atk numaras Ne:7, Atk skl adet/cm:18, Tarak numaras:52, Elastan n ekimi:3.8 olan denim kumata; elastan numarasnn, elastikiyet ve kalc uzama deerlerine etkisi.............................................................. 50 ekil 5.23 zg numaras Ne:8.2, Atk numaras Ne:12, Atk skl adet/cm:17.5, Tarak numaras:56, Elastan n ekimi:3.8 olan denim kumata; elastan numarasnn, elastikiyet ve kalc uzama deerlerine etkisi.............................................................. 50 ekil 5.24 zg numaras Ne:8.2, Atk numaras Ne:12, Atk skl adet/cm:18.5, Tarak numaras:56, Elastan n ekimi:3.8 olan denim kumata; elastan numarasnn, elastikiyet ve kalc uzama deerlerine etkisi.............................................................. 51 ekil 5.25 zg numaras Ne:8.2, Atk numaras Ne:12, Atk skl adet/cm:19.5, Tarak numaras:56, Elastan n ekimi:3.8 olan denim kumata; elastan numarasnn, elastikiyet ve kalc uzama deerlerine etkisi.............................................................. 51 ekil 5.26 zg numaras Ne:8.2, Atk numaras Ne:12, Atk skl adet/cm:17.5, Tarak numaras:59, Elastan n ekimi:3.8 olan denim kumata; elastan numarasnn, elastikiyet ve kalc uzama deerlerine etkisi.............................................................. 52

XVI

ekil 5.27 zg numaras Ne:8.2, Atk numaras Ne:12, Atk skl adet/cm:18.5, Tarak numaras:59, Elastan n ekimi:3.8 olan denim kumata; elastan numarasnn, elastikiyet ve kalc uzama deerlerine etkisi ..............................................................52 ekil 5.28 zg numaras Ne:8.2, Atk numaras Ne:12, Atk skl adet/cm:19.5, Tarak numaras:59, Elastan n ekimi:3.8 olan denim kumata; elastan numarasnn, elastikiyet ve kalc uzama deerlerine etkisi ..............................................................53 ekil 5.29 78 dtex elastan kullanlan denemelerde, elastikiyet ve kalc uzama arasndaki ilikilendirme grafii..................................................................................54 ekil 5.30 135 dtex elastan kullanlan denemelerde, elastikiyet ve kalc uzama arasndaki ilikilendirme grafii..................................................................................54 ekil 6.1 Regresyon denklemi ile hesaplanan ve denemeler sonucunda bulunan (fiili) elastikiyet deerleri arasndaki iliki ...........................................................................56 ekil 6.2 Regresyon denklemi ile hesaplanan ve denemeler sonucunda bulunan (fiili) kalc uzama deerleri arasndaki iliki .......................................................................58

1. GR
16. Yzylda Genova Liman'na gelen denizciler tarafndan bu kumatan yaplm pantolonlara "Genes" ad verilmiken; bu kuma daha sonralar Amerika'da "denim" olarak isimlendirildi. (Genes, Genova'nn ksaltlm hali olarak "Jeans" seklinde okunmaktadr.) Amerika'da 19. yzyln ortalarnda halk madencilie ve zellikle de altn arayclna nem vermekteydi. 1850 ylnda San Fransisco'ya gelen ve buraya yerleen Baviera'l gmen Levi Strauss beraberinde "Serge de Nimes" ad verilen bir kuma getirdi. (Serge de Nimes, "Serj d Nim" olarak okunmakta ve "Nimes ehrinden Gelen Kabaca Dokunmu Dayankl Kuma" anlamna gelmektedir.) Levi Strauss, denim ad verilen bu kuma altn aramaya giden kiilere yk arabas tentesi ve adr bezi olarak satabileceini umuyordu. Bir gn gen bir madenci Strauss'a altn aradklar arazide giymek iin kolay eskitemeyecekleri dayankl pantolonlara ihtiya duyduklarn syledi. Bunun zerine Strauss, denim kumatan bir pantolon dikti ve bu pantolon madenciler arasnda yaygnlat. Ancak madencilerin altnlar ceplerine koymalar nedeniyle ceplerin ypranmas sorunu sz konusuydu. Ceplerin ypranmasn nlemek iin cep kelerine metal perin (rivet) takld. Daha sonra II. Dnya Sava srasnda tm dnyaya yaylmtr. Gnmzde denim, genel tanmlamayla zgs indigo mavi boyal, atk iplii boyanmam ham pamuk ipliinden dimi doku tipinde dokunmu kumalardr. Daha ok 2/1 ve 3/1 dimiler kullanlmaktadr. Denim kumalarn n ve arka yz grnmleri farkl olup n yzde mavi boyal zg iplikleri, arka yzde boyanmam ham atk iplikleri grlmektedir. zg iplikleri, atk ipliklerinden daha ince ve daha bkml olmaktadr ve kuma yapsnda zg skl, atk sklna gre daha yksektir (rnein; 24-27 zg/cmye karlk 15-18 atk/cm). lk zamanlarda, denim kumalar %100 pamuk lifinden retilmelerine karn, modann da etkisiyle denim terbiyesinde salanan gelimeler sonucunda, gnmzde farkl liflerden (Tencel, Elastan/Pamuk, Poliester/Pamuk vb.) dokunmu, farkl renk ve grnm zelliklerine sahip denim kumalar retilmektedir. %1-5 arasnda poliretan elastan ieren denim tipleri ve ayrca poliester oran %20 civarnda olan poliester/pamuk karm ve pamuk/poliester/poliretan elastan karmna sahip denim kumalar retilebilmektedir.Denimde farkl liflerin de kullanlmasyla denim tketimi de her geen gn artmaktadr. Aada denim tketimi ile ilgili baz verileri zetlenmitir.

2003 yl denim tketimi hakknda baz veriler

% Tketim

Dier 36%

Kuzey Amerika 37%

Japonya ve Kore 9%

Bat Avrupa 18%

Milyon (adet) % Kuzey Amerika 710 37 Bat Avrupa 357 18 Japonya ve Kore 173 9 Dier 691 36 ekil 1.1. 2003 yl blgelere gre konfeksiyon para adetleri (milyon ve %) (Kaynak: www.juststyle.com)
% Poplasyon
Kuzey Amerika 5% Bat Avrupa 6%

Japonya ve Kore 3%

Dier 86%

Milyon (Nfus) % Kuzey Amerika 338 5 Bat Avrupa 357 6 Japonya ve Kore 173 3 Dier 5470 86 ekil 1.2. 2003 yl blgelere gre nfus (milyon ve %) (Kaynak: www.just-style.com)

Verileri zetlersek: -Kuzey Amerika'nn toplam denim tketimindeki pay %37, ancak dnya nfusundaki pay %5' dir. -Bat Avrupa'nn toplam denim tketimindeki pay %18, ancak dnya nfusundaki pay %6' dr. -Japonya ve Kore %3 nfus pay ile toplam tketimin %9' unu oluturmaktadr. -Geriye kalan blgeler nfusun %86'sn oluturmakta ancak toplam tketimdeki paylar yalnzca %36' dr. -Dou Avrupa blgesi %2'lik bir nfusta iken, %8'lik bir deer tketimi yapmtr. -Orta Dou blgesi %5'lik nfusta iken, %7'lik bir deer tketimi oran vardr. -Hindistan yarmadasnda byyen bir jean tketicisi bulunmaktadr. %20'lik bir deer tketimine %25 nfus ile ulalmtr. -Afrika %6'lk bir deer tketimine % 11'lik bir nfus ile ulamtr.

% Deer Tketimi
Dier 13% Kuzey Amerika 38%

Japonya ve Kore 16%

Bat Avrupa 33%

Milyon(US$) % Kuzey Amerika 21294 39 Bat Avrupa 17850 33 Japonya ve Kore 8650 16 Dier 6850 13 ekil 1.3. 2003 yl blgelere gre deer tketimi milyon (US$ ve %) (Kaynak: www.just-style.com)

Avustralya 3% Orta ve Gney Armerika 16% Gneydou Asya 13%

Deer Tketimi Dou Avrupa

8% Orta Asya 7%

Hindistan Yarmadas 20%

in 19%

Rusya 8%

Afrika 6%

Blge Milyon(US$) % Dou Avrupa 53 8 Orta Asya 50 7 Hindistan Yarmadas 136 20 Afrika 44 6 Rusya 58 8 in 129 19 Gneydou Asya 91 13 Orta ve Gney Armerika 108 16 Avustralya 22 3 ekil 1.4. 2003 yl dnyann dier blgelerindeki deer tketimi (milyon US$ ve %) (Kaynak: www.just-style.com)

2010 yl denim tketimi hakknda baz ngrler 2003 ylnda 1931 milyon para jean sat hesaplanmtr. Bu miktarn %37'si Kuzey Amerika, %18'i Bat Avrupa, %9'u Japonya ve Kore olarak dnlmektedir. Dnyann gelimi blgeleri %14'lk nfus pay ile, dnya jean pazarnda %64'lk bir paya sahiptir. Dier blgelerdeki hacmin artmas; bu blgelerdeki tketicilerin karlayabilecei sat fiyatlarna ulalmasna baldr. 2010 ylnda ngrlen jean pazar; -2024 milyon adet -6810 milyon tketici -54,7 milyar $ ' dr.

Jean adet(milyon)
2040 2020 2000 1980 1960 1940 1920 1900 1880 2003 2010 1931 2024

ekil 1.5. 2010 yl adet baznda jean tketimi ngrs (milyon) (Kaynak: www.just-style.com)

Milyon(Nfus)
6900 6800 6700 6600 6500 6400 6300 6200 6100 6810

6338

2003

2010

ekil 1.6. 2010 Yl nfus ngrs (milyon) (Kaynak: www.just-style.com)

Dnya nfus art 7 yl iin %7.5 olarak ngrlmtr. Bu artn jean retim artnn yaklak 1.5 kat olduu grlmektedir.Ancak $ olarak byme %0.2 olarak ngrlmektedir. Denim ve jean retimi, gelimi lkelerden gelimekte olan lkelere kaymaktadr. Bu nedenle daha dk maliyet ile retim imkan olmaktadr. Bu eilim fiyatlar da etkileyecektir.

Milyon($)
54740 54720 54700 54680 54660 54640 54620 54600 2003 2010 54644 54727

ekil 1.7. 2010 Yl deer tketimi ngrs (milyon US$) (Kaynak: www.just-style.com)

2010 Blgelere gre jean adetleri ynnden, gelimi lkelerin hacim olarak bymeyecei, 1240 milyon adette kalaca ngrlmektedir. Denim kltrnn gelimesiyle, dnyann kalan blegelerinin ise %13 'lk bir byme ile 783 milyon adete ulaaca ngrlmektedir.
Milyon (adet jean)
2500 2000 1500 1000 500 0 Kuzey Amerika Bat Avrupa Japonya ve Kore Dier Dnya Toplam 738 339 164 783

2024

Kuzey Amerika 36% Dier 39%

Japonya ve Kore 8%

Bat Avrupa 17%

ekil 1.8. 2010 yl blgelere gre jean tketimi ngrs (milyon adet) (Kaynak: www.just-style.com)

Nfus(Milyon)
8000 7000 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0 6810 5920

360 Kuzey Amerika

357 Bat Avrupa

173 Japonya ve Kore Dier Dnya Toplam

Kuzey Amerika 5%

Bat Avrupa 5% Japonya ve Kore 3%

Dier 87%

ekil 1.9. 2010 Yl blgelere gre nfus ngrs (milyon ve %) (Kaynak: www.just-style.com)

Milyon(US$)
60000 50000 40000 30000 20000 10000 0 Kuzey Amerika Bat Avrupa Japonya ve Kore Dier Dnya Toplam 21992 16788 8053 7894 54727

Dier 14%

Japonya ve Kore 15%

Kuzey Amerika 40%

Bat Avrupa 31%

ekil 1.10. 2010 Yl blgelere gore deer tketimi ngrs (milyonUS$ ve %) (Kaynak: www.juststyle.com)

2. DENM KUMALARIN RETM 2.1. retim lem Ak

Normal dokuma kumalardan farkl olarak denim kumalarda zg iplikleri ayr bir hazrlama ilemine tabi tutulmaktadr. Dokuma ncesinde zg iplii birok ilemden gemektedir. Atk iplii ise direkt dokuma makinesinde ileme dahil olmaktadr. ekil2.1'de denim kuma retiminde kullanlan ilem aklar gsterilmitir.

ekil 2.1 Denim kuma retimi iin ilem aklar

10

Denimde kullanlan iplik numaralar genellikle Ne 4 ve Ne 13 arasnda deimektedir. 1970'li yllarn ncesinde btn denim iplikleri ring iplikilii ynteminde ring iplik makineleri ile elde edilmekteydi. Gnmzde ise denim kuma retiminde farkl kombinasyonlarda ring ve open-end (OE) iplikleri arlkl olarak kullanlmaktadr. Ring/Ring, Ring/OE, OE/OE gibi ifadeler kullanlmaktadr. Burada ilk belirtilen zg iplii retim yntemi, ikinci ise atk iplii retim yntemini gstermektedir. Modern ring iplik makineleri ve open-end makinelerinde antuk efekti oluturan mekanizmalar kullanlabilmektedir. Bu efektler iplik zerinde farkl kalnlklarda, farkl uzunluklarda ve frekanslarda olabilmektedir. plik reticileri farkl efektler tasarlayp bunu ipliklere uyarlayabilmektedirler. Denim kumalarda elastik denim iplikleri de sklkla kullanlmaktadr. Elastik denim iplii retiminde en ok kabul gren yntem zl iplik retim yntemidir. Bu yntemde elastan lifleri ring iplik makinelerine son ekim silindirinden beslenmektedir. ekilmi pamuk lifleri elastan lifi etrafnda bklerek, elastan ipliin zne almaktadr. Open-end makinelerinde ise elastan lifleri rotora, rotor milinden iletilmektedir ve pamuk elastan evreleyerek zl iplii oluturmaktadr. Denim kuma retiminde boyama yntemine gre zg hazrlama ekli deimektedir. Halat boyamada zg iplikleri halat haline getirilmekte, zg boyamada ise iplikler leventlere sarlmaktadr. Aada denim kuma retiminde uygulanan aamalar aklanmaktadr. Halat sarma ve zg hazrlama Halat sarma ileminde denim iplikleri bir araya getirilerek halatlar oluturulmaktadr. plikler halatlar halinde boyanmaktadr. zg hazrlama ileminde ise iplikler zg leventlerine direkt olarak sarlmaktadr. Leventler boyama ve hallama ilemlerinde kullanlmaktadrlar. Halat ve zg hazrlama ilemlerinde calklar kullanlmaktadr. plikler calklara dizilmekte ve calklardan beslenerek halat veya zg oluturulmaktadr. Halat ve zg hazrlamada kullanlan calk tipleri; hareketli bobin calklar ve magazinli calklar olarak gruplandrlabilir. Hareketli bobin calklar V eklinde calklardr. V aln d ksmnda ilemdeki bobinler, i ksmnda ise yedek bekleyen bobinler bulunmaktadr. Dtaki bobinler bittiinde, itekiler ile yer deitirmektedir.

11

ekil 2.2. Hareketli calklar

Magazinli calklarda ise; yeterli sayda bobin bulunmaktadr ve ilemde bulunan bobinin ucu, rezerve bobin ile birletirilmektedir. alan bobindeki iplik bittiinde, iplik dier bobinden salmaktadr. Bu sayede boalan bobin de deitirilebilmektedir.

ekil 2.3. Magazinli calklar

12

Halat sarma Halat sarma ileminde 250-400 iplik calktan ekilerek halat formunda sarlmaktadr. Calktan sonra tarak benzeri bir nite ipliklerin paralel ve dzgn sarlmasna yardmc olur. Her 1000-2000 metrede apraz iplii ad verilen iplik (sentetik ve dayankl) dier ipliklerin arasndan geirilerek balanmaktadr. apraz iplii, halat amada ipliklerin birbirinden ayrlmasn kolaylatrmaktadr. Halat (halattaki iplikler) belirli bir gerginlik ile sarlmaldr. Halat sarmada iplikler arasndaki gerginlik nemlidir. pliklerdeki gerginlik fark, dolamalara neden olacandan, istenmeyen bir durumdur.

ekil 2.4. Halat sarma topsu

Seri zg Bu ilemde iplikler ak ende, paralel olarak leventlere sarlmaktadr. plikler halat boyama ilemine girmemektedirler. Bu ekilde sarlan iplikler "slasher(ak en)" boyama yntemine gre boyanmaktadr ya da zel leventlere sarlarak, levent boyama yaplabilmektedir. Hazrlanan seri zgler, boyanmadan kuma retiminde de kullanlabilmektedir. Boyanmadan retilen kumalar ise daha sonra kuma boyama, para boyama vb. ilemlere tabi tutulmaktadr.

13

ekil 2.5. Seri zg hazrlama makinesi

Halat boyama Denim kumalarn byk bir blm zgs indigo boyal ve atks boyasz olarak retilmektedir. ndigo boyarmaddesinin pamuk lifine kar afinitesi yoktur ve suda znmemektedir. Pamuu boyamas iin indigonun suda znebilir (leuco) formuna dntrlmesi ve sonrasnda pamua aplike edilmesi gerekmektedir. Suda znebilir formda indigo yeil-sarms bir renge dnmektedir. ndigo boyarmaddesi hava oksijeni ile ykseltgenme sonrasnda tekrar suda zlmez formuna ve mavi rengine dnmektedir. Bu tarz boyamalarda yzeysel (ring boyama) boyama etkisi elde edilmektedir. Ring boyamada boyarmadde ipliin i ksmlarna kadar ilememektedir. Daha koyu boyamalar yapabilmek iin boyama pasaj saysnn arttrlmas gerekmektedir. Bu, tekne saysn artrarak gerekletirilmektedir. Koyu renklerin elde edilmesi iin indigo boyama ncesinde ya da sonrasnda kkrt boyarmaddesi (siyah yada mavi) boyama yaplabilmektedir. Kkrt boyarmaddesi indigo boyarmaddesinden nce kullanlyorsa "bottoming" ilemi, sonra ise "topping" ilemi adn almaktadr.

ekil 2.6. Halat boyama makinesi

14

Halat boyama ileminde 12-36 halat boyanabilmektedir. Halatlar ayr ayr ve dzgn olarak makineden geirilmektedir. rnein; 3456 zg teli bulunan bir dokuma leventi iin 12 halat ve her halatta 288 tel bulunmas gerekmektedir. Eer makinede 10 halat boyanmas uygun ise 9 halat 345 tel, 1 halat ise 351 tel ile ileme girebilir. Halatlar ncelikle bir veya daha fazla kaynatma teknesine girmektedirler. Bu teknelerde slatclar, deterjan, kostik vb. maddeler bulunabilmektedir. Bu teknelerin amac lifte bulunan doal ya, pektin, kir ve minerallerin uzaklatrlmasdr. Dzgn bir slatma ve boyama etkisi iin bu aama ok nemlidir. Halatlar bu aamann ardndan durulama teknesine girmektedirler. Eer "bottoming" ilemi yaplacak ise, halatlar ilk teknede indirgenmi haldeki kkrt ile boyanr. ndigo gibi kkrt boyarmaddeleri de suda zlmezler, pamuk ile muamelesi ncesinde suda zlebilir hale indirgenmesi gerekmektedir. ndigodan farkl olarak kkrt boyarmaddesi pamuk ipliine ve lifine daha kolay tutunabilmektedir. Kkrt boyama ileminin amac rne daha koyu renkler ve daha farkl renk tonlar verebilmektir. Kkrt ile boyama sonrasnda da ykseltgeme ilemi yaplmas gerekmektedir. Halatlar bu aamalar sonrasnda indigo teknelerine beslenmektedirler. Her tekne sonrasnda havalandrma ile ykseltgeme yaplmaktadr. Boyama teknelerinin ardndan fikse olmayan boyalarn uzaklatrlmas amacyla durulama tekneleri kullanlmaktadr. Eer farkl bir boyama etkisi isteniyor ise, son teknede kkrt boya uygulanabilir (topping ilemi). Her ne kadar son aamada verilen kkrt boyarmaddesi iplie ve life hemen tutunma eiliminde de olsa; ilk ve son aamada yaplan kkrt boyama ilemlerinde farkl grnmler elde edilebilmektedir. Boyama ilemi sonrasnda, durulama ile fikse olmam boyalar liften uzaklatrlmaktadr. Durulama teknelerinin hemen knda skma silindirleri ile mekanik olarak da suyun uzaklatrlmas salanmaktadr. Sonrasnda ise, kurutma tamburlarnda kurutulan halatlar byk halat kovalarna tanr. Kurutmada kullanlan metal tamburlar belirli bir basnta scak buhar ile stlmakta, bu sayede btn tamburlarn yzeyindeki scaklk kontrol edilebilmektedir. pliklerin yapmasn nlemek amacyla tamburlarn yzeyinde teflon kaplama kullanlabilmektedir. Kurutmada ipliklerin ar kurutulmamasna dikkat edilmelidir. Bu tarz ar kurutmalarda boyarmaddeler migrasyon etkisine urayabilmektedirler. Ayrca ok fazla kurutma, sonraki ilemlerde de sorun karabilmektedir. Kurutma sonrasnda grsel ya da elektronik olarak halat renkleri kontrol edilebilmektedir.

15

Ak en (slasher) boyama Slasher boyama yntemi, halat boyamaya alternatif olarak gelitirilmitir. Bu yntemde ilem aamalar ksaltlmtr. Ayn anda boyama ve hallama yaplabilmektedir. Leventlerde bulunan iplikler dzgn bir ekilde kaynatma teknesi, boyama tekneleri ve hal teknesinden gemektedir. Halat boyamaya kyasla, genellikle daha ak renkler elde edilmektedir (Cotton Incorporated, Denim Fabric Manufacturing). Bu yntem ile dk arlklarda denim retimi daha kolay olmaktadr.

ekil 2.7. Ak en (slasher) boyama makinesi

Levent boyama Bu yntemde yzlerce iplik delikli (perfore) levente sarlmaktadr. Sonrasnda levent silindirik boyama makinesine yklenmektedir. Boyama, ykama ve kurutma ilemleri sonrasnda dier leventlere aktarlarak hal ve dokuma ilemlerine hazrlanmaktadr. Bu yntem genellikle indigo dndaki (reaktif, direkt, kkrt vb.) boyarmaddeler ile kullanlmaktadr.

ekil 2.8. Levent boyamada kullanlan delikli levent

16

Boyanmam denim Denim kumalar boyamasz olarak da kullanlabilmektedir. Bu kumalar naturel denim (bull) olarak da adlandrlmaktadr. Bu kumalar krem-beyaza benzer doal pamuk rengindedirler. Bu giysilerin ykanmas sonucunda denim gibi doal kontrastlar elde edilemese de, para boyama yaplabilmektedir. Ayrca, olduu gibi kullanlabilmekte ya da aartma (beyazlatma) yaplarak da kullanlabilmektedir. Halat Ama Halat boyama ilemi sonrasnda, iplikleri hal ilemine hazrlamak amacyla tel tel ayrmak gerekmektedir. Bu ileme halat ama ad verilmektedir. Halat ama ileminde ipliklerin sarm gerginliklerinin dzgn olmas nemlidir. Ayrca sarm yaplan leventin i yzeylerinin de dzgn przsz olmas gerekmektedir.

ekil 2.9. Halat ama makinesi (1)

ekil 2.10. Halat ama makinesi (2)

17

Hallama Hallamann amac ipliklerin yzeyinin koruyucu bir film tabakas ile kaplanmasdr. Bu koruyucu film iplii dokuma makinelerindeki srtnmelerden korumaktadr. Ayrca hal sayesinde dokuma esnesndaki mekanik etkiler ile indigonun uzaklamas da engellenmektedir. Uzun yllardr hallamada doal ve modifiye niastalar, binderler kullanlmaktadr. Denim kumalarn ykanmas konusundaki gelimelere paralel olarak hallamann da nemini artrmtr. Her bir halattan elde edilen levent hal makinesi knda birleerek dokuma leventini oluturmaktadr.

ekil 2.11. Hal makinesi al

Hal teknelerinin dnda bulunan skma silindirleri sayesinde kvaml hal maddesinin iplik yzeyinde kalmas salanmaktadr. plikler, ardndan basnl buhar stmal tamburlarda kurutulmaktadrlar. Denim retiminde zgler, %7-%14 hal almaktadrlar.

ekil 2.12. Hal teknesi

18

Hallama sonrasnda apraz silindirleri sayesinde iplikler ayrlmaktadr. Sonrasnda iplikler taraa ulamaktadr ve tarakta tek tek ayrlp dokuma leventine sarlmaktadr.

ekil 2.13. Hal makinesi

Taharlama Yeni bir denim konstrksiyonu dokuma makinesine aktarlmadan nce tarak ve gc taharnn yaplmas, zg durdurma lamellerinin taklmas gerekmektedir. Bu ilem elle ya da otomatik tahar makineleri ile yaplabilmektedir. Eer retim ayn rn ile devam edecekse zg bitmeden nce dmleme ilemi yaplarak retime devam edilmelidir.

ekil 2.14. zg telinin lamel, gc ve tarak tahar

19

Dokuma Klasik bir 14.5 onz/yd denim kuma 25 zg/cm, 14 atk/cm skl ile oluturulabilmektedir. Denim kumalarda genellikle Dimi 3/1, Dimi 2/1, Krk dimi 3/1 konstrksiyonlar kullanlmaktadr. Basit dokularn kullanlmas nedeniyle genellikle kaml azlk ama sistemleri kullanlmaktadr. Jakarl ve armrl makinelerde retilen denim kumalar bulunmaktaysa da oranlar ok azdr. Yksek retim ve verimlilikleri nedeniyle ift en mekikikli ve hava jetli atk sistemleri tercih edilmektedir. Bunun yannda atkda farkl ipliklerle rahat allmasn salayan kancal atk atm sistemleri de kullanlmaktadr. Gnmzde mekikli makineler ise halen denim dokuma kuma retiminde kullanlmaktadr. Mekikli makinelerin denim iin halen tercih edilmesinin en byk nedeni ise kenar yaplardr. Mekikli makinelerde atk ift ynl atlmaktadr, bu sayede atk iplikleri kesilmemekte ve kenarda orijinal bir grnm elde etmek mmkn olmaktadr. Ancak bu makinelerin hzlar ok dktr.

ekil 2.15. Dimi 3/1 Z ve Dimi 3/1 S grnmleri

20

Denim bitim ilemleri Klasik denim kumalarda genellikle kontin bitim ilemleri uygulanmaktadr. Kontin bitim ilemlerinde kuman ekmeleri, burulmas ayarlanmakta, kuma zerindeki tyler yaklmaktadr. Bu ilemler dnda denim kuma ektirmeden, yakmasz olarak da kullanlabilmektedir. Son yllarda denimin tasarmclar tarafndan artan bir ekilde kullanm nedeniyle bitim ilemlerinde farkl aplikasyonlar da uygulanmaya balanmtr. Merserizasyon, sv amonyak ile muamele sayesinde daha parlak grnmler elde edilebilmektedir. zg boyal denim kumalara bitim ilemlerinde pigment veya kkrt ile boyama yaplarak boyanmam atk ipliklerinin de boyanmas salamakta farkl grnmler elde edilebilmektedir. Denim ykama ilemlerindeki gelimeler ile birlikte, ykamada uygulanan baz ilem ve kimyasallar kuma retiminde de uygulanmaktadr (reine bazl kaplamalar vb.) Bu ilemlerin dnda mekanik ilemler ile tue ve grnm odakl bitim ilemleri de uygulanmaktadr. (rnein; ters yzden zmparalama veya ardonlama, talama vb.).

21

2.2. Elastik zellikli Denim Kuma retimi

Gnmzde elastik zellikli denim retiminde elastan lifleri nemli bir paya sahiptir. Elastan lifleri zl iplik retim yntemi sayesinde birok tapel lif ile birlikte kullanlabilmektedir. Elastan ierikli denim retiminde tketici beklentilerini salayacak elastikiyet seviyelerine (%10-35) atkda elastan ieren iplikler ile ulamak mmkndr. Bu nedenle dnya apndaki elastan ierikli denim retiminin neredeyse tamam atkda zl elastan kullanm ile gerekletirilmektedir. Bunun yannda atk ve zgde zl elastan iplik ile retilen denim kumalar da bulunmaktadr. Ayrca atkda zl elastan, zgde plak elastan da kullanlabilmektedir (Invista X-Fit). Elastan lifleri dnda artan miktarlarda yeni jenerasyon poliester lifleri (bikomponent lifler ve PBT-polibtilenteraftalat da ) kullanlmaktadr. Filament PES lifleri denimde aada belirtilen zelliklerinden dolay tercih edilebilmektedir: Mukavemet zellikleri (aartma ve ykamada uygulanan rezin ve benzeri kimyasal aplikasyonlarna dayankldr) Elastana gre daha dk elastikiyet deerleri ve daha iyi geri dnebilme yetenei zl ya da plak olarak kullanlabilmesi Bitim ilemlerinin kolay uygulanabilirlii ve daha dk ekme deerleri elde edilebilmesi.

Yeni jenerasyon poliester liflerinin denimde kullanm, salad performans zellikleri nedeniyle artmaktadr. Ancak, elastan liflerindeki maliyet avantaj ve bilgi birikimi nedeniyle denim kumalarda elastan liflerinin yerini alabilmeleri uzun zaman alacaktr. Yaplan almada, elastan ierikli denim kumalar incelendiinden elastan ierikli denim retim ilemleri zerinde durulacaktr. 2.2.1. Elastan lifleri retimi ve zellikleri 2.2.1.1. Elastan lifleri ve retimi Elastomer liflerinin yaygnlamasn salayan poliretan grubu lifler olmutur. Poliretan esasl elastomerik lifler, makromolekl zincirleri fonksiyonel retan gruplarnn bir tekrar eklinde olan lineer makromolekllerden oluan liflerdir. Poliretan esasl elastomerik lif sentezinin esas, diizosiyanat-poliadisyon ilemine dayanmaktadr. Endstriyel anlamda ilk poliretan esasl elastomerik lif retimi, Dupont firmas aratrma blmlerinde kuru ekim ilemi ile gerekletirilmitir (rtlek H, BabaaslanO). Dupont firmas bu gelitirdii poliretan esasl multifilament yapdaki elastomerik elyaf Lycra ad altnda 1962 ylndan beri retmeye devam

22

etmektedir. Amerikan Federal Ticaret Komisyonunun yapt tanmlamaya gre yapsnda en az %85 orannda blmlenmi poliretan bulunan sentetik polimerizasyon zincirlerine Spandex ad verilmektedir. Poliretan grubu liflerin yaygn kullanmlarndan tr, zellikle Amerika ve Kanadada Spandex, elastomerik liflerin genel ad olarak kullanlmaktadr. Avrupada ise, poliretan esasl elastomerik liflerin genel olarak Elastan ad ile kullanld grlmektedir. Bat Avrupa sentetik iplik reticileri tarafndan kurulan BISFA (International Bureau for the Standardisation of Rayon and Synthetic Fibres) tarafndan yaplan standart isimlendirme almalarnda, elastan elyafnn EL eklinde ksaltlarak ifadesine karar verilmitir. Endstride poliretan retimi ok adml bir ilemdir. lk admda basit lineer poliretan, glikol ve diizosiyanat bileiklerinin poliadisyon (katlma) ilemi ile elde edilir. Aada bu ilem formle edilmitir.

ekil 2.16. Lineer poliretan moleklnn poliadisyon ilemi ile elde edilmesi

Art admlarda ise, blmlenmi blok poliretan yapsnn oluumu ve zincir uzamas gereklemektedir. Gevek-sert segmentler olumas ve retanlarn birbirlerine balanmalar genellikle organik bir zc (Dimetil asetamidDMAC) ierisinde gereklemektedir. Aada verilen blmlenmi (segmente olmu) poliretan modelinde, yapdaki gevek ve sert ksmlar grlmektedir.

ekil 2.17. Segmente olmu poliretan modeli

23

ekil 2.17den de grlecei gibi, oluan blmlenmi poliretann molekler yaps, uzun, hareketli, gevek ksmlar ile ksa ve sert ksmlardan olumaktadr. Yapdaki gevek ksmlar, reaksiyonlar srasnda kullanlan yksek molekl arlkl polioller (polieter yada poliester) tarafndan oluturulmaktadr. Gevek (yumuak) segmentler oda scaklnda neredeyse sv formdadrlar. Bu hal, yumuak segmentlerin yksek hareketliliini garanti ederek, retilen elastan lifinin yksek derecede esnek olmasn salamaktadr. Yapdaki sert ksmlar retan gruplarn iermektedir. Bu segmentlerin yapsn diizosiyanat ve zincir uzatcs olarak kullanlan etilen diamin belirlemektedir. Sert segmentler, elastan lifinin salamlk, sertlik, termoplastiklik ve sya dayankllk zelliklerini oluturmaktadr. Gevek segmentleri oluturan poliollerin kimyasal yaplar (poliester ya da polieter oluu) ve molekl byklkleri, retiminde kullanldklar poliretanlarn souk ya da scaa dayankllk, hidroliz stabilitesi, zcler karsndaki dayankllk gibi zelliklerini nemli lde etkilemektedir. Bu nedenle, gevek segmentleri oluturann poliester veya polieter oluuna gre elastan liflerini poliester ve polieter tipi olarak iki gruba ayrmak mmkndr. Polieter tipi lifler, tekstilde uygulanan alkali aartma, boyama gibi muamelelere kar dayankl iken, poliester tipi olanlar hassastrlar. retimde kullanlan diol ve izosiyanatlara ve bunlarn kullanm oranlarna, kullanlan katk maddelerine (katalizr, reaksiyon geciktirici, apraz balayc ve/veya zincir uzatc gibi) gre eitli kullanm ihtiyalarn karlayabilecek ok geni rn yelpazeleri deiik firmalar tarafndan oluturulmutur. Elastan liflerinin retiminde, hammadde olarak kullanlan kimyasallar kadar, retimde kullanlan ekim ileminin tr de, oluan rnn kimyasal ve fiziksel zelliklerinin belirlenmesinde nemli rol oynamaktadr. Elastan retiminde kullanlan ekim yntemlerini, ya, kuru ve eriyikten ekim yntemi olarak e ayrmak mmkndr. Ya ekim sistemi ile elastan retiminde, nce hammadde olarak kullanlan kimyasallar, bir tr zc ierisinde zlp filtrasyon ileminden geirilerek ekim eriyii haline getirilmektedir. Ardndan yaklak 30C scaklk ve 500-800 poise viskozite deerindeki eriyik, bir ekim banyosu ierisine ok delikli bir dze yardmyla sevk edilmektedir. 4-5 m uzunluundaki bu ekim banyosunda organik zcden kurtulan ve banyo ierisine katlan yardmc maddelerle istenilen zelliklere gre modifiye olan filamentler, silindirler yardmyla alnmaktadr. Banyo ierisinde zaten ksmen yapm olan bireysel filamentler, banyodan yivli silindirlerle alndklar iin, birbirlerine iyice yaparak ok komponentli monofilament bir yap olutururlar. Bir dizi stlm silindir zerinden geirilerek kurutulan elastan ardndan uygulanan "spinfinish" ileminin ardndan bobin halinde sarlmaktadr. Ya ekim ilemi ile elde edilen elastan liflerinin, kuru ekim sistemi ile elde edilenlere nazaran zayf zellikler gstermeleri ve ekim banyosunda kalan zc artklarnn geri kazanmnn, dk konsantrasyon nedeniyle ok pahal olmasndan dolay, bu yntem gnmzde ok az uygulanmaktadr.

24

Gnmzde elastan filamenti retiminde dnyada en fazla kullanlan sistem, kuru ekim ilemidir. Kuru ekim ileminde, elastan lifini oluturan kimyasal hammaddelerin bir zc ierisinde znmesi ile oluan yksek viskoziteye sahip ekim eriyii, sabit scaklktaki ekim blgesine tek ya da ok delikli dzelerden geirilerek sevk edilir. Eirme nitesine stten beslenen ve eriyikle birlikte hareket eden scak hava, birok noktadan stlarak sabit scaklkta tutulan ekim kanal ierisinde buharlaan zc maddeyi (dimetilasetamid-DMAC ya da dimetilformamid-DMF) absorbe eder ve hava k noktas yardmyla sistemden hzl bir ekilde uzaklatrlr. ekim blgesi knda oluan filament ya da filamentler, sarm silindirinin neden olduu gerginlikle istenilen oranda ekilerek (maksimum %200), nceden belirlenen inceliklerine kavuurlar. Eer ok delikli dzeler kullanlmsa oluan bireysel filamentler, hala viskoz bir halde olduklar iin yalanc bkm nitesinden geite birbirlerine temas ederek yaprlar. Bylece ok komponentli bir monofilament yap oluur. Ardnda bu monofilament yap spinfinish ileminden geirilerek, alc silidirler yardmyla elastan olarak sarlmaktadr. ekil 2.18'de kuru ekim sistemi ile retilmi 480 dtex inceliinde, 36 filamentli bir elastann (Dorlastan ) kesit grn verilmitir. Birbirlerine yapm haldeki bireysel filamentler ekilde aka grlmektedir.

ekil 2.18. Elastan (Dorlastan-480 dtex) lifine ait kesit grn

Elastan lif retiminde kullanlan dier bir teknik de eriyikten lif ekim sistemidir. Eriyikten ekim sistemi, elastan filamentin hibir zc kullanlmadan, direkt polimerden ekilmesi esasna dayanmaktadr. Bu sistemde polieter ve/veya poliester diolen, difenil metan diizosiyanat (MDI) ieren poliretan hammaddeleri ve ksa zincirli alifatik diolenler granl haline getirilmekte, bunlar daha sonra eritilip elyaf halinde ekilmektedir. Bu yntem dier yntemlere nazaran daha pahal bir yntem olmakla beraber, retim srasnda kimyasal zclerin kullanlmamas nedeniyle evre dostu bir yntemdir. 2.2.1.1. Elastan liflerinin zellikleri Elastan lifi, mono ya da multi filament halinde sonsuz uzunlukta retilir. stenirse kullanm yerine gre kesikli (tapel) hale getirilebilir. Bugn endstride 112600 dtex arasnda deien incelikte elastan bulmak mmkndr. Elastan liflerinin enine kesitleri, retim yntemlerine gre farkllklar gsterir.

25

Yuvarlak, oval, drtgen ve bunlara benzer ekillerde olabilir. Multifilament yapda olanlarda, mikroskop altnda kesit grnmde bireysel filamentler aras boluklar grlr. Younluu elastann tipine ve retim yntemine bal olarak 1.15-1.95 g/cm arasnda deimektedir. Elastan lifi, effaf, parlak ve mat renklerde retilmektedir. Elastanlar, dier sentetik liflere nazaran daha dayankszdr. Ortalama kopma mukavemeti 4-12 cN/dtex arasnda deiir. Ya haldeyken normal duruma gre mukavemetinde ok az miktarda dme gzlenir. Bu lifin en belirgin zellii olan kopma uzamas deeri % 400-800 arasnda deiir. Kopma noktasna kadar ki uzamalarda, uzamaya neden olan yk ortadan kalktnda tekrar eski haline dnebilir. Islak halde elastikiyetinde bir deiim olmaz. Elastan lifler ayn zamanda hidrofobik yapdadrlar. 20C ve %65 nispi rutubet deerinde % 0,5-1,5 arasnda deien oranlarda nem alabilir. Elastan tipine bal olarak scakla kar gsterilen direnler, deiiklikler gsterse de genel olarak elastan yapsnda 150-200C arasnda yumuama grlr. 230-290C arasnda elastanlar erir. Bu nedenle elastan ierikli tekstil mamulleri iin tleme scakl 150C yi gememelidir. Elastan eriyerek, issiz bir ekilde yanar. Yanma srasnda kimyasal koku oluur. Elastan liflerinin s iletkenlii zayftr. Bu zellikleri nedeniyle iyi bir izolasyon maddesidirler. Ayrca bu liflerin elektrik rezistans orta seviyededir. Bu nedenle zellikle kuru ortamlarda statik elektriklenme oluabilir. Elastanlar asitlerin ouna kar, 24 saaten fazla maruz kalmamak kouluyla direnlidirler. Soukta sulu asitlerden pek zarar grmezler. Scakta ise elastan tipine bal olarak hepsi deien oranlarda etkilenirler. Deriik mineral asitlerle muamele edilmeleri durumunda hemen bozunur ve znrler. Alkaliler karsnda zellikle polieter tipi elastanlar ok direnlidirler. Poliester tipi elastanlar ise ok fazla direnli deillerdir. Elastanlar kuru temizlemeye dayankldrlar. Poliester tipi elastanlar, polieter tipi elastanlara nazaran, kuru temizlemede kullanlan kimyasallara kar daha fazla direnlidirler. Elastanlar kf, mantar ve gveden etkilenmezler. Ik ve atmosferik koullara kar orta derecede direnlidirler. Gne zamanla elyafn sararmasna ve bozulmasna neden olur. zellikle asit, dispers, metal kompleks ve krom boyarmaddeleriyle boyanabilirler. Boyanabilme zellikleri elastan tiplerine gre deiiklikler gstermektedir.

26

2.2.2. Elastan ierikli iplik retimi Elastan lifleri denim kumalarda genellikle karm halinde kullanlmamaktadr. Ancak, yaplan bir aratrmada sadece elastan kullanmna yer verilmitir (Laycock Graham-Invista, 2004). Lif yapsnn bozulmamasn salamak, farkl ihtiyalara cevap verebilmek ve iplik sonras ilemlerde kolaylk salamak amacyla elastan lifleri, deiik iplik ve elyaf trleri ile kombine edilerek kullanlmaktadr. Bu amalarla retilen elastan ierikli kombine iplikler, iplii oluturan komponentlerin trne ve retimde kullanlan sistemlere gre deien zelliklere sahiptirler. Elastan ierikli kombine iplik retim yntemleri, kaplama yntemi (hollow spindle) ile kombine iplik retimi, haval sistem ile kombine iplik retimi, bkm yntemu ile kombine iplik retimi, zl elastan (core-spun) yntemiyle kombine iplik retimi olarak drt ana gruba ayrlmaktadr. Bu yntemlerden en ok kabul gren ve kullanlan yntem ise zl elastan iplik retim yntemidir. 2.2.2.1. zl (core-spun) elastan iplik retim yntemi Bu yntem, prensip olarak bir elastan filament ekirdek zerine doal veya kimyasal liflerin sarlmasyla, tek katl elastan ierikli kombine iplik retimine dayanmaktadr. Bu tr kombine iplikler endstride, daha ok elastik core iplikler ya da elastik core-spun iplikler olarak bilinmektedirler. Elastik core iplii retimi, plak elastan ileyebilecek ekilde modifiye edilmi, standart ring iplik eirme makinelerinde yaplmaktadr (ekil 2.19). Ksa tapel lifler ile elastan filament, ekim sisteminin n silindir iftinin kstrma noktasnda birbirleri ile birlemektedirler. Ring eirme sisteminde elastik core ipliinin retilebilmesi iin ring eirme makinesi pozitif besleme silindirleri ve V-yivli elastan klavuzundan oluan elastan besleme nitesi ile modifiye edilmektedir. V-yivli elastan klavuzu, ekim sistemi n bask silindirinin stnde yer alr ve klavuz ile st bask silindiri arasndaki srtnme ile tahrik edilir. Elastan filamente uygulanan gerginlik (n ekim) oran, retilen core ipliin ierisindeki elastan orann ve core ipliin elastikiyetini belirlemektedir. Elastana, tahrik silindirleri ile ekim sistemi n silindirleri arasnda uygulanan ekim deeri, bu iki silindirin yzeysel hzlarnn birbirlerine oran ile belirlenmektedir. Pratikteki uygulamalarda elastan filamentin ekim deeri 3-4 arasndadr. ekim deeri arttka retilen elastik kombine iplikteki elastan oran decektir. izelge 2.1'de core iplik hesabnda kullanlan baz formller gsterilmektedir.

27

izelge 2.1 Core iplik hesaplarnda kullanlan formller

C o re p lik H esap lam a T anm lar C ore iplik num aras C ore iplik num aras E lastan n ek im i E lastan num aras plik tek i elastan E lastan yzdesi dtex dtex % E lastan num aras / E lastan n ekim i plik teki elastan / (C ore iplik dtex / 100) B irim Ne dtex 5905/C ore iplik num aras N e F orm l rnek deer 8 738,1 3,80 78 20,5 2,78

Tek fitil besleme ile yaplan elastik core iplii retiminde, modifiye edilmi ring iplik eirme makinesinin ekim sistemi n silindirlerinin kstrma noktasnda, elastann lif demetine gre pozisyonunda deiik olaslk mevcuttur. Elastik core iplik Z bkml olacaksa, elastan kesikli lif demetinin soluna ynlendirilmektedir. Tersi durumda ise, yani kombine iplik S bkml olacaksa, elastan lif demetinin sanda yer almaldr. Tek katl core iplikler genellikle Z bkml olduklarndan ilk durum gz nnde bulundurulmaktadr. Core iplikte ekirdei oluturan elastann ring eirme sistemine beslenmesi ile ilgili olarak nc olaslk ise; bkm yn dikkate alnmakszn elastann lif demetinin merkezine beslenmesidir. ift fitil eridinin kullanld sistemlerde elastan her iki fitil eridinin tam ortasnda olacak ekilde ynlendirilip, n silindirleri bu ekilde terk etmesi salanmaldr. Ayrca iki fitil eridinin kullanld durumlarda, ekim srasnda fitillerin birbirlerinden ok ayrlmalar ya da birbirleri zerine bklmeleri nlenmelidir. lem srasnda elastann ksa tapel lifler tarafndan iyi bir ekilde sarlmas iin, yapya normal klasik ring iplikiliine gre daha fazla miktarda bkm verilir. Elastik core iplie verilecek bkm miktar, kullanlan ksa tapel liflerin trne, retilen core ipliin numarasna ve son kullanm alanna baldr. retilen elastik core ipliine verilen bkm deeri, ksa tapel liflerin elastan zerinde kaymamasn salayacak oranda olmaldr. Dokumada kullanlacak elastik core ipliklere tpk klasik ring iplii retiminde olduu gibi, rmede kullanlacak ipliklere oranla daha fazla bkm verilmektedir. Elastik core iplii retim sistemleri, iplik gzetim elemanlarna sahip olmaldrlar. retim srasnda elastan koptuunda, fitil beslemesi de durmaldr. Aksi takdirde retilen core iplik zerinde elastan iermeyen blgeler oluacaktr. Genel olarak, ksa veya uzun lifli her trl doal ve kimyasal elyaf, elastik core iplik

28

retiminde kullanlabilir. Elastik core ipliklerde yapdaki elastan miktar %3-20 arasnda deimektedir. ok deiik yap ve zellikte liflerin kullanlabilmesi, retilen elastik core iplikleri kullanacak olan kuma reticilerine geni tasarm imkanlar sunmaktadr.

ekil 2.19. Modifiye edilmi ring iplik eirme makinelerinde elastan ierikli kombine iplik retim sistemi

Bu yntemle retilen kombine iplikler, yksek elastikiyet zelliklerine ilave olarak yumuak tue zelliine de sahiptirler. Bu zelliklerini, elastan zerine sarlan,

29

ince elyaf tabakasna borludurlar. Ayrca, retilen kombine iplikte merkezde bulunan elastan UV nlarndan etrafndaki kesik elyaf rt sayesinde korunmaktadr. Elastan ve etrafndaki ksa tapel liflerden oluan yapnn net bir ekilde grlebilmesi amacyla, 44 dtex elastan (Lycra) filamenti ve pamuk liflerinden oluan bir elastik core ipliin mikroskop altndaki grnm ekil 2.20de verilmitir.

ekil 2.20 Elastik core ipliinin (44 dtex Lycra / pamuk) mikroskop altnda grnm (x250)

Elastik core iplii retiminde ksa tapel liflerle allmas nedeniyle, zeri rtlmeyen elastan bobinleri ve makine paralar ortamda oluan uuntu ve tozlardan kirlenerek retilen ipliin kalitesini olumsuz ynde etkilemektedir. Bu nedenle, retimin yapld salondaki klima artlarna dikkat edilmelidir. Modifiye edilmi ring iplik makinelerinde retilen masuralara sarl haldeki elastik core iplikler, klasik bobinleme makinelerinde bobin halinde sarlrlar. Ancak, bu ipliklerin sahip olduklar yksek elastikiyet zellii nedeniyle dk sarm gerginliinde almaya zen gsterilmelidir. retilen elastik core iplikler, normalden daha fazla bkme sahip olduklarndan, genellikle bkm almas ve karmay nlemek iin fiksaj ilemi uygulanr. Ancak fiksaj ilemi, yapdaki elastann fiziksel zelliklerini korumak amacyla dk scaklklarda yaplmaldr. retilen iplikte elastann ksalp, etrafndaki kesik elyafn niform olmayan hacimli boumlar oluturmasn nlemek amacyla, kullanlan retim sisteminde, ayn numarada normal bir ring iplii retiminde kullanlan kopalara nazaran daha ar kopalar kullanlmaldr. Kopalarn ar olmas, bilezikte elastik iplie, normalden daha fazla bir ekim uygulayacaktr. Kopalarn ok fazla ar olmas, elastan kopularna neden olacandan, elastik core iplii retici firmalarnn, deneme yolu ile ilem srasnda kullanacaklar en uygun kopa arln tespit etmeleri gerekmektedir.

30

2.2.3. Atkdan elastan ierikli kumalarn dokunmas Atkdan elastik dokuma kumalarda teorik olarak atk skl elastik olmayan kuma ile ayndr ancak zg sklnda deiimler olabilir. Teorik sklklar aadaki ekilde hesaplamak mmkn olmaktadr. Tarakta zg skl=(( mamul z.skl*(1-kuma ekmesi)*(1-kaplanm lif ekmesi)/ (1+mamul kuma elastikiyeti)) Tarak Eni = Mamul Eni * Mamul zg skl / Tarakta zg skl rnek: Mamul sklklar:28 zg/cm *15 atk/cm Mamul eni = 150 cm Dokuma ekmesi: %1 Kaplanm lif ekmesi: %5 Kuma Elastikiyeti: %25 Tarakta zg skl = 28*0.99*0.95/1.25 = 21 zg/cm Tarak eni = 150*28/21 = 220 cm Kuma elastikiyetinin lm iin belirlenen konstrksiyonda bir miktar kuma dokunmas ve ykama testi yaplmas n mamul konstrksiyonunu belirlemek iin faydal olacaktr. Elastikiyet istenenden yksek ise, daha sk bir tarak seilebilmektedir, istenenden dk ise daha ak taraklar kullanlabilmektedir.

ekil 2.21. Atk elastan ierikli dokuma kumalardaki teorik deiimler

31

ekil 2.21 de eitli ilemlerden sonra atk elastan ierikli dokuma kumalarda oluacak teorik deiiklikler gsterilmektedir. Tarak eninden dokunmu kuma enine deiim, dokuma kuma relaksasyonu (T) sonucunda olumaktadr. Mamul kuma eni, kaynatma testinden gemi (dokumadan sonra yaplmaktadr) kuma eninden daha yksektir, nk kuma boyama ve bitim ilemlerinde geri toplayabilme zelliinin bir ksmn (L) kaybetmitir. Eer gerekirse kuma eni ramz makinelerinde yaplabilecek bir sl ilem ile kuma gerilerek artrlabilmektedir. Ancak sl ilem gerekten gerekli olmadnda tercih edilmemektedir. Isl ilem kuman geri toplama zelliini (recovery) drmekte ve ykama sonras ekmelerde art olmaktadr. 2.2.4. Atkdan elastan ierikli denim kumalarn bitim ilemleri Elastik zellikli ham denim kumalarn scak ve slak ilemler ncesinde relaksasyonu yaplmaktadr. Relaksasyon ilemi genellikle scak ykama eklinde yaplmaktadr. Elastan ierikli denim kumalar yksek scaklk ve gerginlie ayn anda tabi tutulmamaldr, bu tarz ilemler lifin ve kuman geri toplama kabiliyetini azaltmaktadr. Ykama testi ile elastikiyet ve ekme zellikleri belirlenen denim kumalar fikse ilemine alnmaktadr. Elastikiyet seviyelerinin yksek olmas durumunda fikse sreleri artrlmaktadr. Elastikiyetlerinin dk olmas durumunda ise, bitim ilemleri ile mdahale edilememektedir. Bu durumda konstrksiyon deiiklii ile elastikiyetin artrlmas gerekmektedir. Elastan ierikli denim kumalarda ham elastikiyet genellikle fikse aamasnda drlerek, mamul elastikiyete ulalmaktadr. Elastan lifi scaklk ve gerginlikten etkilenmektedir. Bu nedenle sk aralklar ile ykama testlerinin yaplmas ve kontroll gidilmesi gerekmektedir. Scaklk ve gerginlik etkisi geri toplama zelliklerini olumsuz ynde etkilediinden istenen elastikiyet seviyelerine uygun konstrksiyonlar seilmelidir.

32

3. LTERATR ALIMALARI
Elastik dokuma kumalar hakkndaki almalar 1962 ylnda Lycra elastan lifinin ticari olarak piyasaya girmesiyle hz kazanmtr. Elastikiyet ve geri toplama yetenei olan lifler sayesinde kumalarda ve giysilerde konfor, hareket zgrl insanlarn beklentilerini karlayabilir seviyelere gelmitir. Bu konuda gnmze kadar birok denemeler, aratrma gelitirme almalar yaplmtr ve konu hakknda alnm birok patent de bulunmaktadr. Genel hatlar ile yaplm almalara bakacak olursak aadaki gibidir: Liao (2006a) Invista Technologies S.A.R.L. bnyesinde yapt almada kuma zelliklerinden elastikiyet, kalc uzama zelliklerini incelemilerdir. Elastikiyet zelliini; kumaa elastikiyet ynnde spesifik arlk (kuvvet) uygulanmas ve sonucundaki uzamann llmesi ile tespit etmilerdir. Kalc uzama zelliini ise elastikiyet lm sonucunda kuma relakse hale getirip, ilk uzunluu ile relakse olmus uzunluk arasndaki fark belirleyerek tespit etmilerdir. Yaplan almada farkl konstrksiyonlarda kumalar incelenmitir. Bezaya, Dimi 2/1, Dimi 3/1 konstrksiyonlarnda farkl sklklar ve hammaddeler kullanlmtr. 138 gr/m ile 395 gr/m arasnda kumalar retilmitir. Sonular incelendiinde elde edilen elastikiyet deerleri (atk ynnde) %15,6 ve %63,6 arasnda bulunmutur. %15'in zerindeki elastikiyet deerleri kullanm alanna gre kabul edilebilir olarak belirtilmitir. Atk ynnde kalc uzama deerleri ise %1,8 ile %4,2 arasnda tespit edilmitir ve kullanm alanlarna gre kabul edilebilir olarak deerlendirilmitir. Liao (2006b) Invista Technologies S.A.R.L. bnyesinde yapt almada zgde poliester bikomponent ierikli dokuma kumalarn elastikiyetlerini incelemitir. almada bezaya ve dimi konstrksiyonlar incelenmitir. Bezaya kumalarda zg bikomponent lif oranna gre zg ynnde %23-%36 arasnda elastikiyet deerleri elde edilmitir. Dimi kumalarda ise zg bikomponent lif oranna gre zg ynnde %23-%50 arasnda elastikiyet deerleri elde etmitir. Bu deerler kullanm alanlarna gre kabul edilebilir olarak belirtilmi ve bikomponent poliester lifleri kullanlarak bu tarz zgden elastik kumalarn retiminin mmkn oldugu belirtilmitir. Laycock, Graham H. (2003) Invista Technologies S.A.R.L. bnyesinde yapt almada plak elastomerik lifler kullanarak dimi dokularda zg ynnde elastik kuma retimini incelemitir. almasnda zg ynnde kuma elastikiyetinin %15-%50 arasnda bulunmasna deinmitir. %50'nin zerindeki elastikiyet deerlerinin, gerginlik altnda ve ykama sonrasnda istenmeyen miktarlarda kalc uzamalara neden olacan belirtmitir.

33

Covelli C. A. (2003) E.I. Du Pont De Nemours and Company bnyesinde yapt almada atk ynnde bikomponent lif kullanarak (kumata %5 - %25 orannda); kabul edilebilir elastikiyet deerleri (%15-%35 oranlar arasnda) ve gelimi kalc uzama deerleri elde etmeyi hedeflemitir. Daha nce yaplan aratrmalarda kullanlan bikomponent lif miktarnn fazla olmasna ve kumalarn kalc uzama deerlerinin gelimesine ramen halen daha iyi kalc uzama deerlerinin istendiini belirtmitir. Lycra Bulletin L-528, yaplan geni apl aratrmalar sonucunda, %20-35 elastikiyete sahip kumalarn normal vcut hareketlerinde yksek konfor salad tespit edilmitir. Yksek elastikiyet ve yksek geri toplama yetenei sayesinde, bu kumalardan yaplan konfeksiyon rnleri ayn performans ile uzun sre kullanlabilmektedir. Aktif spor rnlerinde ise vcut hareketlerine bal olarak daha yksek %35-50 elastikiyet gerektirmektedir. Elastikiyet gerektiren bu alanlar diz, dirsek, oturma blgesi ve omuz blgeleridir. Yukardaki almalardan da grld gibi elastik zellikli dokuma kumalar hakknda yaplan aratrmalarda ve alnan patentlerde en nemli performans parametreleri olarak elastikiyet ve kalc uzama deerleri incelenmitir. Elastikiyet; belirli bir yk-kuvvet altndaki kuman gsterdii kalc olmayan uzama eilimidir. Kalc uzama ise belirli yk-kuvvet altnda kalan kuman yapsnda oluan deformasyonlar sonucunda ilk haline dnememesidir. Son yllarda yeni bir proses olmas ve prosesindeki uzunluk nedeniyle birok denim kuma reticisi elastik zellikli denim retimi hakknda denemeler yapmaktadrlar. Hedeflenen rn zelliklerine ulamakta, elastik olmayan kumalara gre ok daha fazla aba sarfedilmekte, daha fazla denemeler yaplmaktadr. Pazar artlar ve moda ok hzl deimekte, buna bal olarak rnler ve rnlerden beklenen zellikler de deimektedir. Elastik zellikli denim kumalarda en nemli performans parametreleri olarak belirtilen elastikiyet ve kalc uzama deerlerinin her yeni rnde beklentileri salamas istenmektedir. Bu nedenle elastikiyet ve kalc uzama parametrelerine etki eden retim parametrelerinin belirlenmesi, ve etki dzeylerinin incelenmesi yeni rn gelitirme almalarna k tutacaktr. Parametreler aras ilikilerin incelenmesi sonucunda gereksiz denemelerin nne geilebilecek ve bu sayede deneme maliyetleri decektir. stenen seviyelerde performans parametrelerine daha ksa srelerde ulalabilecektir ve yeni rnlerin pazara sunum srelerinde iyilemeler salanacaktr.

34

4. MATERYAL VE YNTEM 4.1. Materyal

almada kullanlan iplikler Rieter ring iplik makinelerinde retilmitir. Atk ipliklerinin retiminde Pinter marka zl iplik retim aparatlar kullanlmtr. almada 78 dtex ve 135 dtex numaralarnda elastan lifi denim kuma retiminde kullanlan atk ipliklerinde z olarak kullanlmtr. Denim kumalar Sulzer P7150 ift en mekikikli dokuma makinelerinde dokunmutur. Kumalarn testleri ASTM 3107-80 yntemi ile tarafndan yaplmtr.

4.2. Yntem
Projede, piyasada yaygn olarak kullanlan denim kuma konstrksiyonlarndan hareket edilerek Ne 7, Ne 8, Ne 9, Ne 10, Ne 12 atk iplik numaralar kullanlmtr. Bu ipliklerde 78 dtex ve 135 dtex numaralarnda elastan lifi kullanlmtr. Ne 7, Ne 8, Ne 9, Ne 10 atk iplik numaralarnda iplik bkmnde = 4.2 kullanlmtr. Ne 12 atk iplik numarasnda ise iplikteki incelme nedeniyle = 4.5 deeri kullanlmtr. ncelikli olarak elastan n ekiminin kuma elastikiyet ve kalc uzama deerlerine etkisini incelemek amacyla n denemeler yaplmtr. Kullanlan elastan n ekim deerleri 3.8, 4.2, 4.6' dr. Bu parametreler ile yaplan n denemeler ve deerlendirmeler sonucunda elastan n ekim deerlerinin kuma elastikiyeti ve kalc uzama deerlerine etkisinin beklenenden dk seviyelerde olmas nedeniyle, kuma konstrksiyonu zerinde younlalmtr. Farkl denim konstrksiyonlarnda denemeler yaplmtr. Konstrksiyonlarda atk sklnn, tarak numarasnn, elastan numarasnn elastikiyet ve kalc uzama deerlerine etkisi incelenmitir. Kullanlan tarak numaralar 48/4, 52/4, 56/4, 59/4, 62/4' tr. Ne 17'den Ne 23'e iplik numaralar arasnda iplikler kullanlmtr. Konstrksiyon olarak piyasada yaygn olarak kullanlan Dimi 3/1 Z tercih edilmitir. izelge 4.1, 4.2, 4.3, 4.4, 4.5' de tarak numaralarna (zg skl) gre parametreler ve deerler grlmektedir.

35

izelge 4.1. 48 tarak numarasnda parametrelerin deiimi Tarak Numaras 48 48 48 48 Atk Skl 18 18 17 17 zg Ne 7,2 7,2 7,2 7,2 Atk Ne 7 7 7 7 Elastan dtex 78 135 78 135 Elastan n ekimi 3,8 3,8 3,8 3,8

izelge 4.2. 52 tarak numarasnda parametrelerin deiimi Tarak Numaras 52 52 52 52 52 52 52 52 Atk Skl 17,8 17,8 17,8 20 21 22 18 18 zg Ne 7,2 7,2 7,2 8,2 8,2 8,2 7,2 7,2 Atk Ne 8 8 8 12 12 12 7 7 Elastan dtex 78 78 78 135 135 135 78 135 Elastan n ekimi 3,8 4,2 4,6 3,8 3,8 3,8 3,8 3,8

izelge 4.3. 56 tarak numarasnda parametrelerin deiimi Tarak Numaras 56 56 56 56 56 56 56 56 56 56 56 56 Atk Skl 17,5 18,5 20,5 22,5 17,5 18,5 19,5 17,5 18,5 19,5 18,5 18 zg Ne 7,2 7,2 7,2 7,2 8,2 8,2 8,2 8,2 8,2 8,2 8 8,7 Atk Ne 9 9 9 9 12 12 12 12 12 12 9 8 Elastan dtex 78 78 78 78 78 78 78 135 135 135 78 78 Elastan n ekimi 4,2 4,2 4,2 4,2 3,8 3,8 3,8 3,8 3,8 3,8 3,8 3,8

izelge 4.4. 59 tarak numarasnda parametrelerin deiimi Tarak Numaras 59 59 59 59 59 Atk Skl 18,5 19,5 17,5 18,5 19,5 zg Ne 8,2 8,2 8,2 8,2 8,2 Atk Ne 12 12 12 12 12 Elastan dtex 78 78 135 135 135 Elastan n ekimi 3,8 3,8 3,8 3,8 3,8

36

izelge 4.5. 62 tarak numarasnda parametrelerin deiimi Tarak Numaras 62 62 62 62 62 62 Atk Skl 19,3 19,3 18,3 19,3 21,3 23,3 zg Ne 9 9 9 9 9 9 Atk Ne 10 10 10 10 10 10 Elastan dtex 78 78 78 78 78 78 Elastan n ekimi 3,8 4,6 4,2 4,2 4,2 4,2

Yaplan denemelerin elastikiyet ve kalc uzama deerleri ASTM D 3107-80 test yntemine gre yaplmtr. Test ykanm numunelere yaplmaktadr. Ykama, "3 ev ykamas" olarak yaplmaktadr. Ykama yaplan kumalardan, atk ynnde 45.5 cm, zg ynnde 6 cm boyutunda er adet numune hazrlanmaktadr. Numune boyutlar ekil 4.1. de grlmektedir.

ekil 4.1. Elastikiyet ve kalc uzama testleri iin hazrlanan numune boyutlar

37

Numuneler FG kenarndan kelepe ile aslmakta ve kelepe sktrlmaktadr. Numunelerin dikilen AH kenarna metal ubuk taklmaktadr. Metal ubuk zerine arlk (3*2.27 kg) taklmaktadr ve 3 kez 5er saniye ara ile kuma bu arla maruz braklmaktadr. Daha sonra arlk kuma zerinde 30 dakika bekletilmektedir. 30 dakika sonrasnda arlklar numune zerindeyken, iaretlenen mesafe (DE) llr. llen deer "Se" deeri olarak kaydedilmektedir. Bu lmden sonra numuneler panodan karlp dz bir alana serilir. Numuneler bu ekilde 2 saat bekletilir. 2 saat sonra DE mesafesi llr ve bulunan deer "Sg" deeri olarak kaydedilir. S = 25 cm (iaretlenen l) (Se S) / S * 100 = Elastikiyet (%) (Sg S) / S * 100 = Kalc uzama (%) Yaplan almalarda her denemeden adet elastikiyet ve kalc uzama testi yaplp bu test sonularnn ortalamalar alnmtr. statistiksel deerlendirmelerde her deneme iin hesaplanan ortalama elastikiyet ve kalc uzama deerleri kullanlmtr.

ekil 4.2. Elastikiyet ve kalc uzama test aletinin grnm

38

5. BULGULAR
izelge 5.1. almada incelenen parametreler ve bunlara bal olarak ortalama elastikiyet ve ortalama kalc uzama deerleri. Denemele r zg numaras (Ne) 7,2 7,2 7,2 9 9 9 9 9 9 7,2 7,2 7,2 7,2 8,2 8,2 8,2 8,2 8,2 8,2 8,2 8,2 8,2 8,2 8,2 8,2 8,2 8,2 8,2 7,2 7,2 7,2 7,2 7,2 7,2 8 Atk numaras (Ne) 8 8 8 10 10 10 10 10 10 9 9 9 9 12 12 12 12 12 12 12 12 12 12 12 12 12 12 12 7 7 7 7 7 7 9 Atk skl (adet/cm) 17,8 17,8 17,8 19,3 19,3 18,3 19,3 21,3 23,3 17,5 18,5 20,5 22,5 17,5 18,5 19,5 17,5 18,5 19,5 17,5 18,5 19,5 17,5 18,5 19,5 20 21 22 18 18 17 17 18 18 18,5 Elastan numaras (dtex) 78 78 78 78 78 78 78 78 78 78 78 78 78 78 78 78 78 78 78 135 135 135 135 135 135 135 135 135 78 135 78 135 78 135 78 Elastan n ekimi 3,8 4,2 4,6 3,8 4,6 4,2 4,2 4,2 4,2 4,2 4,2 4,2 4,2 3,8 3,8 3,8 3,8 3,8 3,8 3,8 3,8 3,8 3,8 3,8 3,8 3,8 3,8 3,8 3,8 3,8 3,8 3,8 3,8 3,8 3,8 Kalc Uzama (%) 6,8 6,8 6,8 7,6 7,5 9,6 9 8,2 6,6 4,4 4 2,4 2,4 12 8,4 8 9,2 7,4 7 8,6 6,4 5,6 8,2 7,8 5,8 6,2 6 5,6 6,4 6 9,6 6,8 6,2 5,6 8

A1 A2 A3 A4 A5 A6 A7 A8 A9 A10 A11 A12 A12 A14 A15 A16 A17 A18 A19 A20 A21 A22 A23 A24 A25 A26 A27 A28 A29 A30 A31 A32 A33 A34 A35

Tarak Numaras 52 52 52 62 62 62 62 62 62 56 56 56 56 56 56 56 59 59 59 59 59 59 56 56 56 52 52 52 48 48 48 48 52 52 56

Elastikiyet (%) 38,8 40,8 36 40 39 47,6 42 39,6 32 32,2 28 20 20,2 52,2 45,2 42,2 46,2 41 37,2 63,4 56,4 48 65 60 51,6 52,2 50 48,2 40,4 53,2 43,6 55,6 30 42 37,5

izelge 5.1' de yaplan denemelerde kullanlan btn parametreler ve deerler

39

ortalama elastikiyet ve ortalama kalc uzama deerleri ile birlikte grlebilmektedir. statistiksel deerlendirmelerde bu tablodaki deerler kullanlmtr. Bu bulgulardan hareketle elastan n ekimi, atk skl, tarak numaras, elastan numaras deerlerinin elastikiyet ve kalc uzama deerlerine etkisi incelenmitir. ncelemelerde elastikiyet ve kalc uzama deerleri arasnda da iliki grlm ve bu iliki istatistiksel olarak incelenmitir.

5.1. Elastan n ekimi Denemeleri Bulgular

izelge 5.2. almada incelenen parametrelerin elastan n ekim deerlerine gre deiimi zg Atk Kalc Elastan n numaras numaras Tarak Atk skl Elastikiyet Uzama (Ne) (Ne) (%) ekimi Numaras (adet/cm) (%) 3,8 7,2 8 52 17,8 38,8 6,8 4,2 7,2 8 52 17,8 40,8 6,8 4,6 7,2 8 52 17,8 36 6,8 3,8 9 10 62 19,3 40 7,6 4,2 9 10 62 19,3 42 9 4,6 9 10 62 19,3 39 7,5

zg numaras (Ne):7.2, Atk numaras (Ne):8, Tarak Numaras:52, Atk skl (adet/cm):17.8, Elastan numaras (dtex):78 50 40 30 20 10 0 3,8 4,2 Elastan n ekimi 4,6 6,8 6,8 6,8

Elastikiyet ve kalc uzama (%)

38,8

40,8

36 Elastikiyet Kalc Uzama

ekil 5.1. zg Ne:7.2, Atk Ne:8, Tarak numaras:52, Atk skl:17.8, Elastan numaras: 78 (dtex) olan denim kumata; elastan n ekiminin, elastikiyet ve kalc uzamaya etkileri

40

zg numaras (Ne):9, Atk numaras (Ne):10, Tarak numaras:62, Atk skl (adet/cm):19.3, Elastan numaras (dtex):78 Elastikiyet ve kalc uzama (%) 50 40 30 20 10 0 3,8 4,2 Elastan n ekimi 4,6 7,6 9 7,5 42

40

39 Elastikiyet(%) Kalc Uzama(%)

ekil 5.2. zg numaras (Ne):9, Atk numaras (Ne):10, Tarak numaras:62, Atk skl (adet/cm):19.3, Elastan numaras (dtex):78 olan denim kumata; elastan n ekiminin, elastikiyet ve kalc uzama deerlerine etkisi

5.2. Atk Skl Denemeleri Bulgular

zg numaras (Ne):7.2, Atk numaras (Ne):9, Tarak numaras:56, Elastan numaras (dtex):78, Elastan n ekimi:4,2 Elastikiyet ve kalc uzama (%) 35 30 25 20 15 10 5 0 32,2 28 20 20,2 Elastikiyet (%) Kalc uzama (%) 4,4 4 2,4 20,5 2,4 22,5

17,5

18,5

Atk skl (adet/cm)

ekil 5.3. zg numaras Ne:7.2, Atk numaras Ne:10, Tarak numaras:62, Atk skl adet/cm:19.3, Elastan numaras dtex:78, Elastan n ekimi:4.2 olan denim kumata; atk sklnn, elastikiyet ve kalc uzama deerlerine etkisi

41

zg numaras (Ne):9, Atk numaras (Ne):10, Tarak numaras:62, Elastan numaras (dtex):78, Elastan n ekimi: 4.2 Elastikiyet ve kalc uzama (%) 50 40 30 20 10 0 18,3 19,3 21,3 23,3 Atk skl (adet/cm) 9,6 9 8,2 6,6 47,6 42

39,6 32 Elastikiyet (%) Kalc uzama (%)

ekil 5.4. zg numaras Ne:9, Atk numaras Ne:10, Tarak numaras:62, Elastan numaras dtex:78, Elastan n ekimi:4.2 olan denim kumata; atk sklnn, elastikiyet ve kalc uzama deerlerine etkisi

zg numaras (Ne):8.2, Atk numaras (Ne):12, Tarak numaras:52, Elastan numaras (dtex):135, Elastan n ekimi:3.8 Elastikiyet ve kalz uzama (%) 60 50 40 30 20 10 0 20 21 Atk skl (adet/cm) 22 6,2 6 5,6 52,2 50

48,2 Elastikiyet (%) Kalc uzama (%)

ekil 5.5. zg numaras Ne:9, Atk numaras Ne:12, Tarak numaras:52, Elastan numaras dtex:135, Elastan n ekimi:3.8 olan denim kumata; atk sklnn, elastikiyet ve kalc uzama deerlerine etkisi

42

zg numaras (Ne):8.2, Atk numaras (Ne):12, Tarak numaras:56, Elastan numaras (dtex):78, Elastan n ekimi:3.8 Elastikiyet ve kalc uzama (%) 60 50 40 30 20 10 0 17,5 18,5 Atk skl (adet/cm) 19,5 12 52,2

45,2

42,2 Elastikiyet (%) Kalc Uzama (%) 8,4 8

ekil 5.6. zg numaras Ne:8.2, Atk numaras Ne:12, Tarak numaras:56, Elastan numaras dtex:78, Elastan n ekimi:3.8 olan denim kumata; atk sklnn, elastikiyet ve kalc uzama deerlerilerine etkisi

zg numaras (Ne):8.2, Atk numaras (Ne):12, Tarak numaras:56, Elastan numaras (dtex):135, Elastan n ekimi:3.8 Elastikiyet ve kalc uzama (%) 70 60 50 40 30 20 10 0 65 60

51,6 Elastikiyet (%) Kalc uama (%)

8,2

7,8

5,8 19,5

17,5

18,5 Atk skl (adet/cm)

ekil 5.7. zg numaras Ne:8.2, Atk numaras Ne:12, Tarak numaras:56, Elastan numaras (dtex):135, Elastan n ekimi:3.8 olan denim kumata; atk sklnn, elastikiyet ve kalc uzama deerlerine etkisi

43

zg numaras (Ne):8.2, Atk numaras (Ne):12, Tarak numaras:59, Elastan numaras (dtex):78, Elastan n ekimi:3.8 Elastikiyet ve kalc uzama (%) 50 40 30 20 10 0 17,5 18,5 Atk skl (adet/cm) 19,5 9,2 7,4 7 46,2

41

37,2 Elastikiyet (%) Kalc uzama (%)

ekil 5.8. zg numaras Ne:8.2, Atk numaras Ne:12, Tarak numaras:59, Elastan numaras dtex:78, Elastan n ekimi:3.8 olan denim kumata; atk sklnn, elastikiyet ve kalc uzama deerlerine etkisi

zg numaras (Ne):8.2, Atk numaras (Ne): 12, Tarak numaras:59, Elastan numaras (dtex):135, Elastan n ekimi:3.8 Elastikiyet ve kalc uzama (%) 70 60 50 40 30 20 10 0 63,4

56,4 48 Elastikiyet (%) Kalc uzama(%) 8,6 6,4 18,5 Atk skl (adet/cm) 5,6 19,5

17,5

ekil 5.9. zg numaras Ne:8.2, Atk numars Ne:12, Tarak numaras:59, Elastan numaras dtex:135, Elastan n ekimi:3.8 olan denim kumata; atk sklnn, elastikiyet ve kalc uzama deerlerine etkisi

44

zg numaras (Ne):7.2, Atk numaras (Ne):7, Tarak numaras:48, Elastan numaras (dtex):78, Elastan n ekimi:3.8 Elastikiyet ve kalc uzama (%) 50 40 30 20 10 0 17 Atk skl (adet/cm) 18 9,6 6,4 Elastikiyet (%) Kalc uzama (%) 43,6

40,4

ekil 5.10 zg numaras Ne:7.2, Atk numaras Ne:7, Tarak numaras:48, Elastan numaras dtex:78, Elastan n ekimi:3.8 olan denim kumata; atk sklnn, elastikiyet ve kalc uzama deerlerine etkisi

zg numaras (Ne):7.2, Atk numaras (Ne):7, Tarak numaras:48, Elastan numaras (dtex):135, Elastan n ekimi:3.8 Elastikiyet ve kalc uzama (%) 60 50 40 30 20 10 0 17 Atk skl (adet/cm) 18 6,8 6 Elastikiyet (%) Kalc uzama (%) 55,6 53,2

ekil 5.11 zg numaras Ne:7.2, Atk numaras Ne:7, Tarak numaras:48, Elastan numaras dtex:135, Elastan n ekimi:3.8 olan denim kumata; atk sklnn, elastikiyet ve kalc uzama deerlerine etkisi

45

5.3. Tarak Numaras Denemeleri Bulgular

zg numaras (Ne):7.2, Atk numaras (Ne):7, Atk skl (adet/cm):18, Elastan numaras (dtex):78, Elastan n ekimi:3.8 Elastikiyet ve kalc uzama (%) 50 40 30 20 10 0 48 Tarak numaras 52 6,4 6,2

40,4 30 Elastikiyet (%) Kalc uzama (%)

ekil 5.12 zg numaras Ne:7.2, Atk numaras Ne:7, Atk skl adet/cm:18, Elastan numaras dtex:78, Elastan n ekimi:3.8 olan denim kumata; tarak numarasnn, elastikiyet ve kalc uzama deerlerine etkisi

zg numaras (Ne):7.2, Atk numaras (Ne):7, Atk skl (adet/cm):18, Elastan numaras (dtex):135, Elastan n ekimi:3.8 Elastikiyet ve kalc uzama (%) 60 50 40 30 20 10 0 48 Tarak numaras 52 6 5,6 53,2 42 Elastikiyet (%) Kalc uzama (%)

ekil 5.13 zg numaras Ne:7.2, Atk numaras Ne:7, Atk skl adet/cm:18, Elastan numaras dtex:135, Elastan n ekimi:3.8 olan denim kumata; tarak numarasnn, elastikiyet ve kalc uzama deerlerine etkisi

46

zg numaras (Ne):8.2, Atk numaras (Ne):12, Atk skl (adet/cm):17.5, Elastan numaras (dtex):78, Elastan n ekimi:3.8 Elastikiyet ve kalc uzama (%) 60 50 40 30 20 10 0 56 Tarak numaras 59 12 9,2 52,2

46,2 Elastikiyet (%) Kalc uzama (%)

ekil 5.14 zg numaras Ne:8.2, Atk numaras Ne:12, Atk skl adet/cm:17.5, Elastan numaras dtex:78, Elastan n ekimi:3.8 olan denim kumata; tarak numarasnn, elastikiyet ve kalc uzama deerlerine etkisi

zg numaras (Ne):8.2, Atk numaras (Ne):12, Atk skl (adet/cm):17.5, Elastan numaras (dtex):135, Elastan n ekimi:3.8 Elastikiyet ve kalc uzama (%) 70 60 50 40 30 20 10 0 65 63,4

Elastikiyet (%) Kalc uzama (%) 8,2 8,6

56 Tarak numaras

59

ekil 5.15 zg numaras Ne:8.2, Atk numaras Ne:12, Atk skl adet/cm:17.5, Elastan numaras dtex:135, Elastan n ekimi:3.8 olan denim kumata; tarak numarasnn, elastikiyet ve kalc uzama deerlerine etkisi

47

zg numaras (Ne):8.2, Atk numaras (Ne):12, Atk skl (adet/cm):18.5, Elastan numaras (dtex):78, Elastan n ekimi:3.8 Elastikiyet ve kalc uzama (%) 50 40 30 20 10 0 56 Tarak numaras 59 8,4 7,4 Elastikiyet (%) Kalc uzama (%) 45,2

41

ekil 5.16 zg numaras Ne:8.2, Atk numaras Ne:12, Atk skl adet/cm:18.5, Elastan numaras dtex:78, Elastan n ekimi:3.8 olan denim kumata; tarak numarasnn, elastikiyet ve kalc uzama deerlerine etkisi

zg numaras (Ne):8.2, Atk numaras (Ne):12, Atk skl (adet/cm):18.5, Elastan numaras (dtex):135, Elastan n ekimi:3.8 Elastikiyet ve kalc uzama (%) 70 60 50 40 30 20 10 0 60

56,4 Elastikiyet (%) Kalc uzama (%) 7,8 6,4 59 Tarak numaras

56

ekil 5.17 zg numaras Ne:8.2, Atk numaras Ne:12, Atk skl adet/cm:18.5, Elastan numaras dtex:135, Elastan n ekimi:3.8 olan denim kumata; tarak numarasnn, elastikiyet ve kalc uzama deerlerine etkisi

48

zg numaras (Ne):8.2, Atk numaras (Ne):12, Atk skl (adet/cm):19.5, Elastan numaras (dtex):78, Elastan n ekimi:3.8 Elastikiyet ve kalc uzama (%) 50 40 30 20 10 0 56 Tarak numaras 59 8 7 42,2

37,2 Elastikiyet (%) Kalc Uzama (%)

ekil 5.18 zg numaras Ne:8.2, Atk numaras Ne:12, Atk skl adet/cm:19.5, Elastan numaras dtex:78, Elastan n ekimi:3.8 olan denim kumata; tarak numarasnn, elastikiyet ve kalc uzama deerlerine etkisi

zg numaras (Ne):8.2, Atk numaras (Ne):12, Atk skl (adet/cm):19.5, Elastan numaras (dtex):135, Elastan n ekimi:3.8 60 Elastikiyet ve kalc uzama(%) 50 40 30 20 10 0 56 Tarak numaras 59 5,8 5,6 51,6

48 Elastikiyet (%) Kalc uzama (%)

ekil 5.19 zg numaras Ne:8.2, Atk numaras Ne:12, Atk skl adet/cm:19.5, Elastan numaras dtex:135, Elastan n ekimi:3.8 olan denim kumata; tarak numarasnn, elastikiyet ve kalc uzama deerlerine etkisi

49

5.4. Elastan Numaras Denemeleri Bulgular

zg numaras (Ne):7.2, Atk numaras (Ne):7, Tarak numaras:48, Atk skl (adet/cm):17, Elastan n ekimi:3.8 Elastikiyet ve kalc uzama (%) 60 50 40 30 20 10 0 78 Elastan numaras (dtex) 135 43,6 Elastikiyet (%) Kalc uzama(%) 9,6 6,8 55,6

ekil 5.20 zg numaras Ne:7.2, Atk numaras Ne:7, Atk skl adet/cm:17, Tarak numaras:48, Elastan n ekimi:3.8 olan denim kumata; elastan numarasnn, elastikiyet ve kalc uzama deerlerine etkisi

zg numaras (Ne):7.2, Atk numaras (Ne):7, Tarak numaras:48, Atk skl (adet/cm):18, Elastan n ekimi:3.8 Elastikiyet ve kalc uzama (%) 60 50 40 30 20 10 0 78 Elastan numaras (dtex) 135 40,4 Elastikiyet (%) Kalc uzama (%) 6,4 6 53,2

ekil 5.21 zg numaras Ne:7.2, Atk numaras Ne:7, Atk skl adet/cm:18, Tarak numaras:48, Elastan n ekimi:3.8 olan denim kumata; elastan numarasnn, elastikiyet ve kalc uzama deerlerine etkisi

50

zg numaras (Ne):7.2, Atk numaras (Ne):7, Tarak numaras:52, Atk skl (adet/cm):18, Elastan n ekimi:3.8 Elastikiyet ve kalc uzama (%) 50 40 30 20 10 0 78 Elastan numaras (dtex) 135 6,2 5,6 30 Elastikiyet (%) Kalc uzama (%) 42

ekil 5.22 zg numaras Ne:7.2, Atk numaras Ne:7, Atk skl adet/cm:18, Tarak numaras:52, Elastan n ekimi:3.8 olan denim kumata; elastan numarasnn, elastikiyet ve kalc uzama deerlerine etkisi

zg numaras (Ne):8.2, Atk numaras (Ne):12, Tarak numaras:56, Atk skl (adet/cm):17.5, Elastan n ekimi:3.8 Elastikiyet ve kalc uzama (%) 70 60 50 40 30 20 10 0 65 52,2 Elastikiyet (%) 12 Kalc uzama (%) 8,2

78 Elastan numaras (dtex)

135

ekil 5.23 zg numaras Ne:8.2, Atk numaras Ne:12, Atk skl adet/cm:17.5, Tarak numaras:56, Elastan n ekimi:3.8 olan denim kumata; elastan numarasnn, elastikiyet ve kalc uzama deerlerine etkisi

51

zg numaras (Ne):8.2, Atk numaras (Ne):12, Tarak numaras:56, Atk skl (adet/cm):18.5, Elastan n ekimi:3.8 Elastikiyet ve kalc uzama (%) 70 60 50 40 30 20 10 0 60 45,2 Elastikiyet (%) Kalc uzama (%) 8,4 7,8

78 Elastan numaras (dtex)

135

ekil 5.24 zg numaras Ne:8.2, Atk numaras Ne:12, Atk skl adet/cm:18.5, Tarak numaras:56, Elastan n ekimi:3.8 olan denim kumata; elastan numarasnn, elastikiyet ve kalc uzama deerlerine etkisi

zg numaras (Ne):8.2, Atk numaras (Ne):12, Tarak numaras:56, Atk skl (adet/cm):19.5, Elastan n ekimi:3.8 Elastikiyet ve kalc uzama (%) 60 50 40 30 20 10 0 78 Elastan numaras (dtex) 135 8 5,8 42,2 Elastikiyet (%) Kalc uzama (%) 51,6

ekil 5.25 zg numaras Ne:8.2, Atk numaras Ne:12, Atk skl adet/cm:19.5, Tarak numaras:56, Elastan n ekimi:3.8 olan denim kumata; elastan numarasnn, elastikiyet ve kalc uzama deerlerine etkisi

52

zg numaras (Ne):8.2, Atk numaras (Ne):12, Tarak numaras:59, Atk skl (adet/cm):17.5, Elastan n ekimi:3.8 Elastikiyet ve kalc uzama (%) 70 60 50 40 30 20 10 0 63,4 46,2 Elastikiyet (%) Kalc uzama (%) 9,2 8,6

78 Elastan numaras (dtex)

135

ekil 5.26 zg numaras Ne:8.2, Atk numaras Ne:12, Atk skl adet/cm:17.5, Tarak numaras:59, Elastan n ekimi:3.8 olan denim kumata; elastan numarasnn, elastikiyet ve kalc uzama deerlerine etkisi

zg numaras (Ne):8.2, Atk numaras (Ne):12, Tarak numaras:59, Atk skl (adet/cm):18.5, Elastan n ekimi:3.8 Elastikiyet ve kalc uzama (%) 60 50 40 30 20 10 0 78 Elastan numaras (dtex) 135 7,4 6,4 41 Elastikiyet (%) Kalc uzama (%) 56,4

ekil 5.27 zg numaras Ne:8.2, Atk numaras Ne:12, Atk skl adet/cm:18.5, Tarak numaras:59, Elastan n ekimi:3.8 olan denim kumata; elastan numarasnn, elastikiyet ve kalc uzama deerlerine etkisi

53

zg numaras (Ne):8.2, Atk numaras (Ne):12, Tarak numaras:59, Atk skl (adet/cm):19.5, Elastan n ekimi:3.8 Elastikiyet ve kalc uzama (%) 60 50 40 30 20 10 0 78 Elastan numaras (dtex) 135 7 5,6 37,2 Elastikiyet (%) Kalc uzama (%)

48

ekil 5.28 zg numaras Ne:8.2, Atk numaras Ne:12, Atk skl adet/cm:19.5, Tarak numaras:59, Elastan n ekimi:3.8 olan denim kumata; elastan numarasnn, elastikiyet ve kalc uzama deerlerine etkisi

5.5. Elastikiyet ve Kalc Uzama Deerleri Arasndaki liki

Yaplan denemeler incelendiinde elastikiyet ve kalc uzama arasnda iliki tespit edilmitir. Bu iliki istatistiksel olarak da incelenmitir. Elastikiyetin artmas sonucunda kalc uzama da artma eilimi gstermektedir. Elastikiyet ve kalc uzama arama arasndaki iliki 78 dtex elastan kullanlan denemelerde kendi aralarnda ve 135 dtex elastan kullanlan denemelerde kendi aralarnda incelenmitir. ekil 5.29 ve 5.30'da grafikler ile elastikiyet ve kalc uzama arasndaki eilim gsterilmektedir. 78 dtex elastan kullanlan denemeler ile 135 dtex elastan kullanlan denemeler birlikte incelendiindeyse; 135 dtex elastan kullanlan denemelerin elastikiyet seviyesinin 78 dtex elastan kullanlan denemelere gre daha yksek olduu, kalc uzama deerinin ise dk olduu grlmtr. Bunun nedeninin 135 dtex elastann geri toplama potansiyelinin yksek olmas dnlmektedir.

54

ekil 5.29 78 dtex elastan kullanlan denemelerde, elastikiyet ve kalc uzama arasndaki ilikilendirme grafii

ekil 5.30 135 dtex elastan kullanlan denemelerde, elastikiyet ve kalc uzama arasndaki ilikilendirme grafii

55

6. SONULAR
Elde edilen bulgulara gre, iplik ve kuma teknik parametrelerinin elastikiyet ve kalc uzamaya etkisi istatistiksel olarak incelenmitir. statistiksel inceleme program SPSSte dorusal regresyon stepwise yntemine gre uygulanm ve parametrelerin oluturduu anlaml ilikinin grld modele dayanlarak denklemler elde edilmitir. Elastikiyet ve kalc uzamay etkileyen parametrelerin etkilerinin anlaml olup olmadn anlamak amacyla, istatistiksel analizler sonucunda elde edilen "p" deerinin 0,05ten kk olup olmadna baklmtr ( = 0,05). "p" deeri 0,05ten kk olduunda, anlaml bir iliki olduu anlalmtr.

6.1. ncelenen Parametrelerin Elastikiyete Etkisine Ait Sonular

Farkl seviyelere sahip parametrelerin, denklem ierisinde aldklar katsaylar ve "p" deerleri izelge 6.1 de grlmektedir.
izelge 6.1 ncelenen parametrelein denim kuma elastikiyeti zerine etkilerinin istatistiksel deerlendirme sonular

Parametreler Sabit zg numaras (Ne) Atk numaras (Ne) Tarak numaras Atk skl (adet/cm) Elastan numaras (N) (AN) (TN) (AS) (dtex)

Katsay 50,852 ,719 ,221 -,451 -,549 ,538

Standart hata 9,751 1,528 ,394 ,232 ,372 ,024

p deeri ,000 ,000 ,005 ,000 ,000 ,000

Bu sonulara gre; denim kuma elastikiyetini tahminleyen regresyon denklemi aadaki ekilde bulunmutur. (R2 = ,915) Elastikiyet = 50,852 + 719.10-3N + 221.10-3AN 451.10-3TN 549.10-3AS +538.10-3dtex izelge 6.1de grld gibi, denim kuma elastikiyetini etkileyen faktrler zg numaras, atk numaras, tarak numaras, atk skl ve elastan numarasdr. Elastan n ekiminin etkisi anlaml kmamtr.

56

Tarak numaras (zg skl) arttka elastikiyet dmektedir. Bunun nedeninin zg skl art sonucunda kumata oluan i gerginlikler ve bu gerginliklerin atk ipliini bloklamas olduu dnlmektedir. Atk skl arttka elastikiyet dmektedir. Atk sklnn art sonucunda birim alandaki elastan miktar artmasna ramen elastikiyet dmektedir. Bunun nedeninin oluan i gerginlikler sonucunda atk ipliinin bloklanmas olduu dnlmektedir. Yaplan denemelerde atk sklnda dokunabilirlik st snrlarna klmtr. Elde edilen sonular atk sklnn artnn elastikiyet deerini drdn gstermektedir. Kuman dier fiziksel zelliklerini olumsuz ynde etkileyeceinden denemelerde daha dk atk skl deerleri kullanlmamtr. Yaplan denemeler sonucunda elastan n ekiminin elastikiyet deerine anlaml bir etkisi grlememitir. Bu nedenle yeni rn gelitirme almalarnda bu parametreyi maliyeti de gz nne alarak sabit tutmak faydal olacaktr. zellikle iplikhanenin randman da dnldnde uygun grlen ve lif reticisi tarafndan da onaylanan snrlar iindeki n ekim deerleri uygulanabilecektir. Denemeler sonucunda elde edilen (fiili) elastikiyet deerleri ve regresyon denklemi ile bulunan sonular arasndaki ilikiye ait grafik ekil 6.1.de gsterilmitir.

ekil 6.1 Regresyon denklemi ile hesaplanan ve denemeler sonucunda bulunan (fiili) elastikiyet deerleri arasndaki iliki

57

6.2. ncelenen Parametrelerin Kalc Uzamaya Etkisine Ait Sonular

Farkl seviyelere sahip parametrelerin, denklem ierisinde aldklar katsaylar ve "p" deerleri izelge 6.2 de grlmektedir.
izelge 6.2 ncelenen parametrelein denim kuma kalc uzamas zerine etkilerinin istatistiksel deerlendirme sonular

Parametreler Sabit zg numaras (Ne) Tarak numaras Atk skl (adet/cm) Elastan numaras (N) (TN) (AS) (dtex)

Katsay 11,719 1,273 -,655 -,686 -,318

Standart hata 2,583 ,424 ,065 ,108 ,006

p deeri ,000 ,000 ,000 ,000 ,001

Bu sonulara gre; denim kuma kalc uzamasn tahminleyen regresyon denklemi aadaki ekilde bulunmutur (R2 =,782). Kalc Uzama = 11,719 + 1,273N 655.10-3TN 686.10-3AS 318.10-3dtex izelge 6.2 de grld gibi, denim kuma kalc uzamasn etkileyen faktrler zg numaras, tarak numaras, atk skl ve elastan numarasdr. Elastan n ekiminin ve atk numarasnn etkisi anlaml kmamtr. Btn kumalardan beklenti kalc uzama deerinin mmkn olduunca sfra yakn olmasdr. Kalc uzama deeri %7'nin zerine ktnda, kullanlan giysilerde kalc beden artna neden olmaktadr ve bu durum tketiciler tarafndan istenmeyen bir durumdur. Tarak numaras (zg skl) arttka kalc uzama dmektedir. Bunun nedeninin tarak numaras artnda elastikiyette grlen de paralel olarak kalc uzamann da dmesi olduu dnlmektedir. Atk skl arttka kalc uzama dmektedir. Atk sklnn art sonucunda birim alandaki elastan miktar artmasna ramen elastikiyet dmektedir. Bunun nedeninin oluan i gerginlikler sonucunda atk ipliinin bloklanmas olduu dnlmektedir. Yine buna paralel olarak elastikiyetin dmesi ile kalc uzama da d gstermektedir. Elastan numaras arttka kalc uzama dmektedir. Denemelerde iki farkl elastan numaras kullanlmtr. 78 dtexten 135 dtexe kldnda elastann geri toplama gc artmaktadr ve buna bal olarak kalc uzama deeri azalmaktadr.

58

Yaplan denemeler sonucunda elastan n ekiminin kalc uzama deerine de anlaml bir etkisi grlememitir. Bu nedenle yeni rn gelitirme almalarnda bu parametreyi sabit tutmak, elastikiyet zelliinde olduu gibi kalc uzama deerlerini elde ederken de uygun olacaktr. Denemeler sonucunda elde edilen (fiili) kalc uzama deerleri ile elde edilen regresyon denklemi ile bulunan sonular arasndaki ilikiye ait grafik ekil 6.2de gsterilmitir.

ekil 6.2 Regresyon denklemi ile hesaplanan ve denemeler sonucunda bulunan (fiili) kalc uzama deerleri arasndaki iliki

Elastikiyet ve kalc uzama deerlerine dokuma kuma konstrksiyonunun nemli etkisi grlmektedir. zellikle atk skl, tarak numaras ve buna bal olarak zg skl, elastikiyet ve kalc uzama deerlerine nemli derecede etki yapmaktadr. Bu nedenle yeni rn gelitirme almalarnda hedeflenen elastikiyet ve kalc uzama deerlerine ulamak iin konstrksiyondan hareket ederek sklk denemeleri yaplmas faydal olacaktr. Kalc uzama deerlerinde iyilemeler yapmak iin uygun konstrksiyonu belirlemek; ayn zamanda kuman bitim ilemlerinde de kolaylk salayacaktr. Her yeni rn iin farkl sklk denemeleri yaplmas sayesinde, ham kumalarn elastikiyet ve kalc uzama deerleri analiz edilip aralarndan uygun olan konstrksiyon rahatlkla belirlenebilecektir. almada, piyasada yaygn olarak kullanlan denim kuma konstrksiyonlar iin bu tip analizler yaplarak uygun konstrksiyonlar elde edilebilmitir.

59

Kumataki elastikiyet beklentisi son kullancnn rnden bekledii konfor zelliklerine ve rnn kullanm alanna gre deimektedir. Gnmzde vcudu saran rnlerin artmasna paralel olarak kumalardan beklenen elastikiyet seviyeleri de artarak %25 seviyelerine kmtr. Bu elastikiyet seviyelerine ham kumata yaklamak, bitim ilemlerinde kolaylk salayacaktr. Ham kuman elastikiyet seviyesini drmek amacyla bitim ilemlerinde fiksaj yaplmaktadr. Ham kuma elastikiyet deerinin yksek olduu durumlarda fiksaj aamas uzatlarak elastikiyet drlmektedir. Fiksaj aamasnn uzamas elastan lifini de olumsuz ynde etkilemektedir. Bu nedenle maml rnde beklenen elastikiyet seviyelerine kuma konstrksiyonunda yaplacak deiiklikler ile yaklamak rnn performansn ve maliyetini de drecektir. Kuma konstrksiyonunda atk skl deiimi dokuma makinesi zerinde kolaylkla yaplabilmektedir. Bu nedenle yeni rn gelitirme almalarnda farkl atk skl denemelerinin yaplmas uygun elastikiyet seviyelerine erimekte faydal olacaktr. Atk skl deiiminin yannda, tarak numaras (zg skl) deitirilerek yaplan denemeler de mamlde ulalacak elastikiyet ve kalc uzama deerleri hakknda fikir vermektedir. Yaplan denemelerde kullanlan konstrksiyonlar incelendiinde, en ok deneyin yapld zgs Ne 8.2 ve atks Ne 12 pamuk ipliklerinden dokunan kumalarda , farkl tarak numaras (56/4-59/4), atk skl (17.5-18.5-19.5 adet/cm), elastan numaras (78-135 dtex), elastan n ekimi 3.8 olarak denenmitir. Bu konstrksiyon iin, tarak numarasnn 59/4, atk sklnn 18.5, elastan numarasnn 78 dtex olduu deerlerin, elastikiyet ve kalc uzama zellikleri ynnden uygun olduu tespit edilebilmitir. Elastan numarasnn artmas daha olumlu sonular vermektedir ancak 135 dtex elastan kullanm maliyeti de artrmaktadr.

6.3. Kumalarn Elastikiyet Ve Kalc Uzama zellikleri Arasndaki liki

6.3.1. 78 dtex Elastan Numarasnda Kumalarn Elastikiyet Ve Kalc Uzama zellikleri Arasndaki liki 78 dtex elastan kullanlarak dokunmu kumalardaki elastikiyet ve kalc uzama sonular ile elde edilen dorusal regresyon analizi sonular izelge 6.3 de grlmektedir.

60

izelge 6.3. 78 dtex Elastan numarasnda elastikiyet ve kalc uzama arasndaki ilikinin istatistiksel deerlendirme sonular.

Parametreler Sabit Elastikiyet R2

Katsay -3,023 ,268

Standart hata ,803 ,021 0,883

p deeri ,001 ,000

Bu sonulara gre; elastikiyet ve kalc uzama arasndaki ilikiyi tahminleyen regresyon denklemi aadaki ekilde bulunmutur. Kalc uzama = - 3,023 + 268.10-3Elastikiyet 78 dtex elastan kullanlarak dokunmu kumalarn elastikiyet ve kalc uzama sonular istatistiksel olarak deerlendirildiinde, elastikiyet arttnda kalc uzamann da artt grlmektedir. Bunun nedeninin, daha yksek derecede esneyen elastann geri dn zelliini daha fazla kaybederek kalc uzamasnn artmas olduu dnlmektedir. 6.3.2. 135 dtex Elastan Numarasnda Kumalarn Elastikiyet Ve Kalc Uzama zellikleri Arasndaki liki 135 dtex elastan kullanlarak dokunmu kumalardaki elastikiyet ve kalc uzama sonular ile elde edilen dorusal regresyon analizi sonular izelge 6.4 de grlmektedir.
izelge 6.4 135 dtex Elastan numarasnda elastikiyet ve kalc uzama arasndaki ilikinin istatistiksel deerlendirme sonular

Parametreler Sabit Elastikiyet R2

Katsay -1,385 ,147

Standart hata 1,052 ,019 0,838

p deeri ,217 ,000

Bu sonulara gre; elastikiyet ve kalc uzama arasndaki ilikiyi tahminleyen regresyon denklemi aadaki ekilde bulunmutur. Kalc uzama = - 1,385 + 147.10-3Elastikiyet 135 dtex elastan kullanlarak dokunmu kumalarn elastikiyet ve kalc uzama sonular istatistiksel olarak deerlendirildiinde, elastikiyet arttnda kalc uzamann da artt grlmektedir. .Bunun nedeninin, 78 dtex denemelerinde olduu gibi daha yksek derecede esneyen elastann geri dn zelliini daha fazla kaybederek kalc uzamasnn artmas olduu dnlmektedir. 78 dtex elastan ve 135 dtex elastan denemeleri karlatrmal olarak incelendiinde, 135 dtex kullanlan denemelerde elastikiyet seviyesinin artt, kalc

61

uzama deerinin dt grlmtr. 135 dtex elastan lifinin esneme kabiliyetinin ve geri toplama kuvvetinin, 78 dtex elastana gre daha fazla olmasnn bu ekilde birsonuca neden olduu dnlmektedir. Yksek elastikiyetin ve dk kalc uzama deerlerinin beklendii durumlarda. Bu deerleri salamak iin elastan numaras deiikliine de gidilebilir. zellikle kuma arlnn da artmas sonucu geri toplama kuvvetinin de artmas amacyla daha kaln numaral elastan lifleri de kullanlabilmektedir.

62

KAYNAKLAR
Cotton Incorporated, 2004, Denim fabric manufacturing, s.22. Covelli C. A., 2003, Weft stretch woven fabric with high recovery WO 03/042438, World Intellectual Property Organization, s.18. Laycock, Graham H., Warp stretch woven fabric and method for making the same WO 2004/079066 A1, World Intellectual Property Organization, s.29. Liao T., 2006(a), Warp stretch woven fabrics comprising poliester bicomponent filaments WO 2006/062495 A1, World Intellectual Property Organization, s.17. Liao T., 2006(b), Stretch woven fabrics WO 2006/088482 A1, World Intellectual Poperty Organization, s.45. Hamilton K, J, 1996, Elastic woven fabric WO 96/15300, World Intellectual Property Organization, s.18. Lycra Bulletin L-528 rtlek H, Babaaslan O, 2006, Elastan ierikli kombine iplik retimi ve bu ipliklerin kullanmnda karlalan problemler, s.26. www.just-style.com

63

ZGEM
Alper ATALOLU aslen Kayserili olup 28.03.1981 doumludur. lk ve orta renimini Kayseride tamamladktan sonra 1999 ylnda Ege niversitesi Tekstil Mhendislii Blmnde renimine balam ve Tekstil Teknolojisi opsiyonunu 2003 senesinde baar ile bitirerek Tekstil Mhendisi nvann almaya hak kazanmtr. 2004 senesinde Ortaanadolu T.A.. bnyesinde rn Mhendisi olarak almaya balam ve grevine halen devam etmektedir.