BYOLOJK TEMEL LEMLER DERS NOTLARI

Yrd. Do. Dr. Eyp DEBK Ar. Gr. Neslihan MANAV Ar. Gr. Tamer COKUN

STANBUL, 2008

BYOLOJK TEMEL LEMLER DERS DERS NOTLARI

Yrd. Do. Dr. Eyp DEBK Ar. Gr. Neslihan MANAV Ar. Gr. Tamer COKUN

Bu ders notlar, arlkl olarak Metcalf ve Eddy (2003) ve Crites ve Tchobanoglous (1998) kitaplar baz alnarak hazrlanmtr. i

NDEKLER LSTES NDEKLER LSTES ........................................................................................................... ii EKL LSTES ........................................................................................................................ vi TABLO LSTES ....................................................................................................................... x 1 2 2.1 2.2 2.2.1 2.2.2 2.3 2.4 2.5 2.5.1 2.5.2 2.6 2.7 3 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 3.6 4 4.1 4.1.1 4.1.2 4.2 4.2.1 4.2.2 4.2.3 4.2.4 4.2.5 4.2.6 GR ..................................................................................................................... 1 MKROBYAL METABOLZMA VE BYME ............................................... 2 Bakteri Metabolizmas ........................................................................................... 2 Enzimlerin Rol ..................................................................................................... 3 Enzim Aktivitesine Scaklk Etkisi ........................................................................ 5 Enzim Aktivitesine pH Etkisi................................................................................. 5 Enerji ve Karbon Kaynaklar.................................................................................. 6 Ntrient htiyac ..................................................................................................... 7 Bakteriyel Byme................................................................................................. 7 Bakteri Says Bakmndan Byme ...................................................................... 8 Bakteri Ktlesi Bakmndan Byme .................................................................... 9 Biyoktle retimi ve Bakteriyel Bymenin lm......................................... 10 Biyolojik Enerji Mekanizmalar........................................................................... 11 BYOLOJK ARITMA KNETKLER .............................................................. 22 Hcre Bymesi ................................................................................................... 22 Substrat Snrl Byme ....................................................................................... 22 Hcre Bymesi ve Substrat Kullanm............................................................... 24 sel Solunum Etkisi............................................................................................. 25 Toplam Uucu Askda Kat (VSS) ve Aktif Biyoktle........................................ 26 Scakln Etkisi ................................................................................................... 27 BYOLOJK ARITMA KNETKLERNN MODELLENMES ...................... 28 Geri Dnmsz ve Tam Karml Askda Byyen Prosesler ........................ 28 Mikroorganizma iin Ktle Dengesi .................................................................... 28 Substrat in Ktle Dengesi.................................................................................. 29 Geri Devirli ve Tam Karml Askda Byyen Prosesler.................................. 30 Biyoktle in Ktle Dengesi............................................................................... 30 Substrat in Ktle Dengesi.................................................................................. 31 MLSS, MLVSS ve Biyoktle............................................................................... 32 MLVSS Konsantrasyonu ve amur retimi ....................................................... 32 Gerek Dnm Oran (Yobs) ............................................................................. 36 Oksijen Gereksinimi............................................................................................. 36 ii

4.2.7 4.2.8 4.2.9 4.2.10 4.2.11 4.3 4.4 4.5 5 5.1 5.1.1 5.1.2 5.1.3 5.2 5.3 6 6.1 6.2 6.3 6.3.1 6.3.2 6.3.2.1 6.3.2.2 6.3.3 6.3.4 6.3.5 6.3.6 6.3.6.1 6.3.6.2 6.3.6.3 6.3.7 6.3.8 6.4 6.4.1 6.4.1.1

F/M (Food/Microorganism) Oran ....................................................................... 40 Spesifik Substrat Kullanm Oran (U).................................................................. 40 Hacimsel Organik Yk (Lorg) ............................................................................... 41 Proses Performans ............................................................................................... 41 Piston Akm Modeli ............................................................................................. 42 Geri Dnmsz Bal Byyen Artma Prosesleri iin Ktle Dengesi............ 43 Kinetik Katsaylarn Tayini.................................................................................. 45 Aktif amur Modelleri (ASM) ............................................................................ 49 BYOLOJK NTRENT GDERM................................................................. 50 Biyolojik Yolla Azot Giderimi............................................................................. 50 Biyolojik Nitrifikasyon ........................................................................................ 51 Biyolojik Denitrifikasyon..................................................................................... 58 Birleik Karbon OksidasyonNitrifikasyonDenitrifikasyon Prosesi ................. 60 Biyolojik Yolla Fosfor Giderimi .......................................................................... 61 Birleik Azot ve Fosfor Giderimi......................................................................... 64 AEROBK ASKIDA BYYEN PROSESLER ................................................ 66 Proses Tanm ....................................................................................................... 66 Aktif amur Proseslerinin Snflandrlmas........................................................ 66 Pratik Proses Tasarm Kriterleri........................................................................... 72 Proses Yk Kriterleri............................................................................................ 72 Besin/mikroorganizma Oran (F/M)..................................................................... 72 Ortalama amur Bekletme Sresi (SRT)............................................................. 73 Hacimsel Organik Yk......................................................................................... 73 Reaktr Boyutlandrmas ve Konfigrasyonu...................................................... 74 amur Geri Devri................................................................................................. 74 amur retimi...................................................................................................... 75 Oksijen htiyac ve Salanmas ............................................................................ 75 Mekanik Havalandrma ........................................................................................ 77 Difzrl Havalandrma....................................................................................... 79 Saf Oksijen ........................................................................................................... 80 Kartrma in Enerji htiyac.............................................................................. 80 Son ktrme....................................................................................................... 80 letme Problemleri .............................................................................................. 83 amur Kabarmas................................................................................................. 83 Atksu Karakteristikleri ........................................................................................ 87 iii

6.4.1.2 6.4.1.3 6.4.1.4 6.4.1.5 6.4.2 6.4.3 6.4.4 6.5 6.5.1 6.5.2 6.5.3 6.5.4 6.5.5 6.5.6 7 7.1 7.2 7.3 7.3.1 7.3.2 7.3.3 7.4 7.4.1 7.4.2 7.4.3 7.4.4 7.4.5 7.4.6 7.5 7.5.1 7.5.2 8 8.1 8.2 8.3

znm Oksijen Konsantrasyonu .................................................................... 87 Proses Yk / Reaktr Konfigrasyonu............................................................... 87 ktrme Tank letmesi .................................................................................... 88 Geici Kontrol Yntemleri................................................................................... 88 amur Yzmesi.................................................................................................... 88 Nocardia Kp................................................................................................. 88 Selektr Aktif amur Prosesleri .......................................................................... 89 Dk Hzl Aktif amur Proseslerinin Tasarm ................................................ 91 Temel Bilgi........................................................................................................... 91 Oksidasyon Havuzlar .......................................................................................... 92 Ters Akl Havalandrma Sistemi ....................................................................... 93 Biolac Proses ........................................................................................................ 94 Kesikli Boaltma Yaplan Uzun Havalandrma ................................................... 95 Ardk Kesikli Reaktr........................................................................................ 96 AEROBK BYOFLM PROSESLER ............................................................. 104 Proses Snflandrlmas ve Karakteristikleri...................................................... 104 Proses letilmesi ve Mikrobiyoloji.................................................................... 105 Batmam Biyofilm Prosesleri ........................................................................... 106 Klasik ve Derin Damlatmal Filtreler................................................................. 106 Kaba Filtreler...................................................................................................... 116 Damlatmal Filtrelerin letme Problemleri ....................................................... 116 Biyofilm ve Askda Byyen Hibrid Prosesler.................................................. 117 RBC (Dner Biyodiskler)................................................................................... 117 Aktif Biyofiltre................................................................................................... 118 Damlatmal Filtre/Kat Temas Tank Prosesi (DF/SC) ...................................... 118 Kaba Filtre/Aktif amur Prosesi (KF/A) ........................................................ 118 Biyofiltre/Aktif amur Prosesi .......................................................................... 118 Sral Damlatmal Filtre/Aktif amur Prosesi.................................................... 119 Batk Biyofilm Prosesleri ................................................................................... 120 Yukar Akl Biyofilm Prosesleri...................................................................... 120 Akkan yatakl biyofilm prosesleri ................................................................... 120 ANAEROBK ARITMA.................................................................................... 121 Anaerobik Artma ile Aerobik Artmann Mukayesesi ...................................... 121 Anaerobik Artmann Aerobik Artmaya Gre Avantajlar ............................... 121 Anaerobik Artmann Dezavantajlar ................................................................. 122 iv

8.4 8.4.1 8.4.2 8.4.3 8.5 8.5.1 8.5.2 8.5.3 8.5.4 8.5.5 8.5.6 8.5.7 8.6 8.7 8.8 8.8.1 8.8.2 8.8.2.1 8.8.2.2 8.8.2.3 8.8.2.4 8.8.2.5 8.8.3 8.9 8.10 8.11 9 9.1 9.2 9.3

Anaerobik Artmann Genel Proses Aklamas ................................................ 123 Hidroliz Safhas.................................................................................................. 123 Asit retim Safhas ............................................................................................ 124 Metan retim Safhas......................................................................................... 124 Anaerobik Artmada Etkili Olan Faktrler......................................................... 125 pH ve Alkalinite ................................................................................................. 125 Scaklk............................................................................................................... 126 Uucu Asitler...................................................................................................... 126 Amonyak ............................................................................................................ 127 Slfr retimi .................................................................................................... 128 Ntrientler .......................................................................................................... 129 Gaz retimi ve Metan Muhtevas ...................................................................... 129 Asit retimi ve Metan retiminin Ayr Reaktrlerde Tatbiki........................... 130 Proses Snflandrlmas ve Karakteristikleri...................................................... 131 Anaerobik Reaktr Tipleri ................................................................................. 132 Anaerobik rtcler....................................................................................... 132 Atksu Artmnda Kullanlan Anaerobik Reaktr Tipleri ................................. 133 Yukar Akl Anaerobik amur Yatakl Reaktr.............................................. 134 Ardk Kesikli Anaerobik Reaktr.................................................................... 138 Anaerobik Filtre ................................................................................................. 139 Anaerobik Membran Biyoreaktr ...................................................................... 141 Akkan Yatakl Anaerobik Reaktr .................................................................. 141 Anaerobik Lagn................................................................................................ 144 Mikrobiyoloji ..................................................................................................... 145 Anaerobik Fermantasyon ile Metan Oluum Reaksiyonlar .............................. 145 Proses Dizayn Kriterleri ..................................................................................... 147 PAKET ATIKSU ARITMA TESSLER .......................................................... 150 Paket tesis tipleri ................................................................................................ 150 Paket tesislerin dizayn ve iletme problemleri ................................................... 150 Paket tesislerin performans geliimi .................................................................. 151

RNEK SORULAR .............................................................................................................. 154 REFERANSLAR ................................................................................................................... 163

EKL LSTES

ekil 1 Bakteriyel metabolizmann ematik gsterimi............................................................... 2 ekil 2 Enzimatik tepkimelerin aktivasyon enerjisi zerine etkisi ............................................ 3 ekil 3 Enzimatik katalizleme iin anahtar kilit modeli ............................................................ 4 ekil 4 Enzimatik tepkimelerde S, P ve ES in zamanla deiimi ............................................. 4 ekil 5 Enzim aktivitesi zerine scakln etkisi....................................................................... 5 ekil 6 Enzim aktivitesinin pH ile deiimi............................................................................... 6 ekil 7 Karbon ve enerji ak .................................................................................................... 7 ekil 8 Mikroorganizma says bakmndan bakteriyel byme ................................................ 9 ekil 9 Mikroorganizma ktlesi bakmndan bakteriyel byme ............................................ 10 ekil 10 Spesifik byme hznn konsantrasyonla deiimi (Ks=10 mg/L) ........................... 23 ekil 11 Spesifik byme hznn konsantrasyonla deiimi (Ks=0,2 mg/L) .......................... 24 ekil 12 Aktif amur prosesinin ematik gsterimi ................................................................. 30 ekil 13 Aktif amur sisteminde bsCOD, MLVSS ve biyoktlenin amur yayla deiimi.. 35 ekil 14 amur ya ve akm rejiminin verime etkisi .............................................................. 41 ekil 15 Akm rejimlerine gre reaktr tiplerinin ematik gsterimi ve reaktr resimleri ...... 42 ekil 16 Bal byyen proseslerin kaba gsterimi ................................................................. 44 ekil 17 Biyolojik artmada azotun dnmleri..................................................................... 50 ekil 18 Nitrifikasyonda kullanlan proses tipleri.................................................................... 54 ekil 19 Birleik nitrifikasyon-denitrifikasyon sistemleri ....................................................... 61 ekil 20 Biyolojik ntrient giderimi prosesinde znr BO ve ortofosforun deiimi ........ 62 ekil 21 Biyolojik fosfor giderim sistemleri ............................................................................ 63 vi

ekil 22 Fosfor gideriminde uucu ya asitleri ihtiyacn salamak iin harici fermenter kullanm................................................................................................................................... 63 ekil 23 Birleik azot-fosfor giderim prosesleri ...................................................................... 64 ekil 24Klasik aktif amur prosesinin ematik gsterimi ........................................................ 67 ekil 25 Aktif amur proseslerinin snflandrlmas ............................................................... 68 ekil 26 Piston akml kademeli beslemeli prosesin ematik grnm ................................. 70 ekil 27 Azalan havalandrma sistemi ..................................................................................... 71 ekil 28 Kraus prosesin ematik grnm ............................................................................. 71 ekil 29 Kontak stabilizasyon prosesinin ematik grnm.................................................. 71 ekil 30 Tipik mekanik havalandrma aletleri ......................................................................... 78 ekil 31 Tipik difzr havalandrc eitleri........................................................................... 79 ekil 32 kelme hzn belirlemede kullanlan tipik ktrme kolonu................................. 82 ekil 33 Tuzla Biyolojik Atksu Artma Tesisi son ktrme havuzu ve Paaky leri Biyolojik Atksu Artma Tesisi son ktrme havuzu ............................................................. 82 ekil 34 Deiik F/M oran ve SRTde baskn mikroorganizmalar......................................... 84 ekil 35 yi ve kt kelme zellii gsteren amur partikl rnekleri .............................. 85 ekil 36 amur kabarmas ve kpk oluumu......................................................................... 86 ekil 37 Nocardia kp........................................................................................................ 89 ekil 38 Substrat konsantrasyonunun bir fonksiyonu olarak filamentli ve filamentli olmayan organizmalarn byme erileri ............................................................................................... 90 ekil 39 Tipik selektr konfigrasyonlar................................................................................ 90 ekil 40 Oksidasyon havuzu ematik gsterimi....................................................................... 92 ekil 41 Ters akl havalandrma sisteminin kesiti ile plan ................................................... 93 ekil 42 Biolac aktif amur prosesi grnleri ...................................................................... 94 vii

ekil 43 Kesikli boaltma yaplan uzun havalandrma ve ardk kesikli reaktr prosesleri iin iletme dngleri. ..................................................................................................................... 96 ekil 44 Biyofilm proseslerinin genel snflandrlmas......................................................... 104 ekil 45 Klasik Damlatmal Filtre ematik grnm........................................................... 106 ekil 46 Klasik damlatmal filtre st grn (Ataky Biyolojik Atksu Artma Tesisi).... 107 ekil 47 Deiik geri devir akm kullanlan standart ve yksek hzl damlatmal filtrelerin diyagramlar ........................................................................................................................... 109 ekil 48 Plastik dolgulu damlatmal filtre st grn ........................................................ 111 ekil 49 Dner biyodisk......................................................................................................... 117 ekil 50 Biyodisk grn ................................................................................................... 118 ekil 51 Tipik biyofilm ve askda byyen hibrid aerobik artm sistemlerinin ak diyagramlar ........................................................................................................................... 119 ekil 52 Batk biyofilm prosesleri.......................................................................................... 120 ekil 53 Anaerobik artmann genel ileyi mekanizmas ..................................................... 123 ekil 54 Metanojenlerin aktivitelerinin pH'a bal deiimi.................................................. 125 ekil 55 Biyogaz retiminde scakln etkisi........................................................................ 126 ekil 56 pH deiimine bal olarak amonyak ve amonyumun dnm ........................... 127 ekil 57 H2S ve HS-'in pH'a gre deiimi ............................................................................ 128 ekil 58 Anaerobik artma proseslerinin snflandrlmas..................................................... 131 ekil 59 Tipik rtc tipleri ............................................................................................... 133 ekil 60 UASB reaktrnn ematik grn ..................................................................... 134 ekil 61 ASBR sisteminin genel proses emas ..................................................................... 138 ekil 62 Anaerobik filtrelerin ematik grnm.................................................................. 139 ekil 63 Anaerobik membran biyoreaktrlerin ematik grn......................................... 141 viii

ekil 64 AFBR' nin ematik grn ................................................................................... 142 ekil 65 Anaerobik lagnn ematik gsterimi ..................................................................... 145 ekil 66 Kk blgeler iin paket tesisin ematik grn................................................ 151

ix

TABLO LSTES Tablo 1 Biyolojik artmada kullanlan baz terimler .................................................................. 1 Tablo 2 Evsel atksulardaki karakteristik deerler ..................................................................... 8 Tablo 3 Reaksiyonlarndaki bileiklere gre mikroorganizmalarn snflandrlmas.............. 12 Tablo 4 Biyolojik sistemler iin yar reaksiyonlar ................................................................... 13 Tablo 5 Giriteki partikler maddeler ihmal edildiinde, evsel atksular iin aktif amur prosesindeki tipik kinetik katsay deerleri.............................................................................. 46 Tablo 6 eitli artlarn nitrifikasyon hzna etkisi .................................................................. 52 Tablo 7 Askda byyen nitrifikasyon prosesleri iin kinetik katsaylar................................. 53 Tablo 8 Denitrifikasyon prosesine etki eden faktrler ............................................................. 59 Tablo 9 Aktif amur proseslerinin ve proses modifikasyonlarnn tanm............................... 68 Tablo 10 Aerobik askda byyen artma proseslerinin kyaslanmas..................................... 72 Tablo 11 Seilen aktif amur prosesinde dizayn parametreleri iin tipik deerler .................. 73 Tablo 12 Aktif amur proseslerinde amur retimi deerleri .................................................. 75 Tablo 13 Aktif amur proseslerinde kat bekletme sresi ve oksijen ihtiyac deerleri .......... 76 Tablo 14 Mekanik havalandrclarn deiik tipleri iin tipik oksijen transfer hzlar ve deerleri.................................................................................................................................... 78 Tablo 15 Deiik aktif amur proseslerinde kullanlan eitli difzrl havalandrma sistemleri iin tipik oksijen transfer oranlar ve deerleri........................................................................ 79 Tablo 16 Biyolojik artmn deiik tiplerini takip eden son ktrme iin tipik dizayn deerleri.................................................................................................................................... 83 Tablo 17 Aktif amurda bulunan filamentli mikroorganizmalarn tercih ettii iletme koullar .................................................................................................................................................. 85 Tablo 18 amur kabarmasn etkileyen faktrler..................................................................... 86 Tablo 19 Damlatmal filtrelerin deiik tipleri iin tipik dizayn bilgileri.............................. 107 x

Tablo 20 Klasik damlatmal filtreler iin proses dizayn ve iletme parametreleri................ 108 Tablo 21 Klasik ta ve plastik filtrelerin performansn hesaplamada kullanlan formller..... 109 Tablo 22 Birleik aerobik artma prosesleri iin proses parametreleri................................... 116 Tablo 23 Aerobik ve anaerobik artmada enerji mukayesesi ................................................. 122 Tablo 24 Metan bakterilerinin kullandklar besi maddeleri .................................................. 124 Tablo 25 Anaerobik artmada baz iz elementlerin istenen konsantrasyonlar ...................... 129 Tablo 26 Tek kademeli ve iki kademeli sistemlerin mukayesesi........................................... 130 Tablo 27 Anaerobik askda byyen, bal byyen ve hibrit sistemlerin karlatrlmas . 132 Tablo 28 UASB de yukar ak hz ve reaktr ykseklii ................................................... 136 Tablo 29 % 85-95 KO giderimi salamas iin UASB reaktrlerde nerilen hacimsel organik ykler...................................................................................................................................... 136 Tablo 30 Avrupa'da Kurulu Baz Anaerobik Filtreler............................................................ 140 Tablo 31 AFBR de KO giderme verimleri .......................................................................... 142 Tablo 32 Kurulu baz AFBR sistemlerinde iletme verileri................................................... 144 Tablo 33 Evsel atksu amurlarnn anaerobik rtlmesinde kinetik katsaylarn tipik deerleri.................................................................................................................................. 147 Tablo 34 Tam karml anaerobik rtcler iin minimum ve nerilen amur ya deerleri ................................................................................................................................................ 147 Tablo 35 Anaerobik proseslerin tipik performans deerleri .................................................. 148

xi

1 GR Biyolojik artmann temel amac, atksudaki ve septik klardaki organik maddeleri stabilize etmek, kemeyen kolloidal kat maddeleri yumaklatrmak ve keltmektir. Bunun yan sra azot ve fosfor gibi ntrientlerin giderimi de biyolojik artmann amalar arasndadr. Bu dersin temel konular; (1) bakteri metabolizmas ve byme, (2) biyolojik artma kinetikleri, (3) ntrient giderimi, (4) askda byyen prosesler (suspended growth), (5) bal byyen prosesler (attached growth), (6) anaerobik prosesler ve (7) paket artma sistemleri olarak sralanabilir. Bahsi geen konulara geilmeden nce ska kullanlan baz temel terimler ve tanmlar Tablo 1de verilmitir. Tablodaki ilk be terim metabolik srelere bal olarak yaplan bir snflandrmadr. Tablo 1 Biyolojik artmada kullanlan baz terimler (Crites ve Tchobanoglous, 1998) Terim Aerobik proses Anaerobik proses Anoksik proses Fakltatif proses Hibrit proses Bal byyen prosesler Askda byyen prosesler Biyolojik ntrient giderimi Nitrifikasyon Denitrifikasyon Substrat Hibrit proses Stabilizasyon Tanm Oksijenin varlnda gerekleen biyolojik proses Oksijenin yokluunda gerekleen biyolojik proses Nitrat azotunun (Denitrifikasyon) oksijen yokluunda azot gazna evrildii proses

Organizmalarn oksijenin varlnda ya da yokluunda alabildikleri biyolojik proses Aerobik, anoksik ve anaerobik proseslerin beraberce uyguland proses tipleri Atksudaki organik maddelerin gazlara ve yeni hcrelere dnmesinde, ta, seramik, plastik vb. gibi maddelere bal olarak bulunan mikroorganizmalarn grev ald biyolojik artma sistemleri Atksudaki organik maddelerin gazlara ve yeni hcrelere dnmesinde, atksu ierisinde askda halde bulunan mikroorganizmalarn sorumlu olduu biyolojik artma sistemleri Biyolojik artma proseslerinde azot ve fosfor giderimi Amonyan nce nitrite ardndan nitrata dnt iki adml biyolojik proses Nitratn azot ve dier baz nihai gaz rnlerine evrildii biyolojik proses Biyolojik artmada mikroorganizmalar tarafndan kullanlan ve artmayla son rnlere dntrlen organik madde ve ntrientler Askda byyen ya da bal byyen proseslerin beraberce kullanld proses n ktrme ve biyolojik artmada retilen amurdaki organik maddelerin stabil hale getirildii biyolojik proseslerdir. Aerobik ve anaerobik olarak iki eittir.

2 MKROBYAL METABOLZMA VE BYME Biyolojik artma direk olarak mikroorganizmalarn gerekletirdii bir proses olduundan, biyolojik artmann tam olarak anlalabilmesi iin ncelikle mikroorganizmalarn metabolizmalar, bakteri bymesi gibi temel konularn bilinmesi gerekmektedir. 2.1 Bakteri Metabolizmas

ekil 1 Bakteriyel metabolizmann ematik gsterimi (Crites ve Tchobanoglous, 1998) Mikroorganizma bymesi, elde edilen enerji gibi prosesler olduka karmak proseslerdir. Bakteri metabolizmas basit bir ekilde ekil 1de gsterilmitir. ekilden de grlecei gibi 2

hcre ierisinde katabolik ve anabolik reaksiyonlar meydana gelmektedir. Katabolik reaksiyonlarla byk hcreli molekller kk molekllere dntrlrken enerji aa kmaktadr. Anabolik reaksiyonlarla yeni hcreler meydana getirilmekte ve bu sre iin enerji gerekmektedir. 2.2 Enzimlerin Rol

Enzimler protein yapda, yksek katalitik gce sahip, kolloidal, kompleks, geni kullanm alanl ve kimyasal katalistlere kyasla ok daha hzl tepkime veren biyokatalizrlerdir. Enzimler basit olarak yumaklanm proteinler olabildii gibi birden fazla alt-nite ieren kompleks protein yapya da sahip olabilirler (Karg, 1998). Her biyolojik dnm bir enzim tarafndan katalizlenir. ki binden fazla eidi bilinen enzimler, etki ettikleri maddenin isminin sonuna -az eki getirilerek adlandrlr (Maltaz, laktaz, amilaz v.b. gibi). Hcreye bal olmadan etki gsterebilirler. Baz enzimler kofaktr olarak adlandrlan Mg, Zn, Fe, Mn, NAD, FAD, CoA gibi protein olmayan gruplar ierirler. Enzimler ounlukla; yksek molekl arlnda protein yapsnda olan tayc grevini yapan apoenzim, dieri dk molekl arlnda ve basit organik yapdaki koenzim veya prostetik grup tan oluur. Apoenzim ve koenzim birlikte aktif holoenzim i oluturur. Deiik molekler formda olmakla beraber ayn tepkimeyi katalizleyen enzimlere Isozim ad verilir. Baz koenzimlerin bir ksmn bir vitamin oluturur. B vitaminlerinin ou koenzimlerin asl maddesini oluturur. Enzimin etki ettii maddeye substrat denir. Baz enzimler birden fazla substrat balayabilirler (dzenleyicialosterik enzimler). Substratn balanmas enzimin boyutlu yapsn deitirebilir. Enzime baka molekllerin balanmas aktif ksm zelliklerini deitirip enzimatik tepkime hzn drebilir ya da durdurabilir (Karg, 1998). Biyolojik artmada organik bileikler organizmalarn salglad enzimler tarafndan paralanrlar. Biyolojik artma kinetii enzim kinetiine benzemektedir (Karg, 1998).

ekil 2 Enzimatik tepkimelerin aktivasyon enerjisi zerine etkisi (Karg, 1998) Enzimler, tepkimenin serbest enerji deiimini ya da denge sabitini etkilememelerine karn; substrata (reaktant) balanarak katalizledikleri tepkimenin aktivasyon enerjisini drr ve hzn artrrlar. Enzimatik tepkimelerde aktivasyon enerjisinin drlmesi grafii ekil 2de gsterilmitir (Karg, 1998). Substratn, enzimin Aktif Ksm denilen zgl bir ksmna balanarak oluturduu ES kompleksindeki balar zayf Vander Waals ya da hidrojen balar 3

olup, ES kompleksi kararl deildir. Bu etkileim ekil 3de gsterilen anahtar-kilit (substratenzim) modeli ile aklanabilir.

ekil 3 Enzimatik katalizleme iin anahtar kilit modeli (Karg, 1998) Enzimatik tepkimelerin kinetii, Doygunluk Kinetii ya da Michael-Menten adyla bilinmektedir. Substrat, enzim moleklne balanarak oluturduu kararsz enzim-substrat (ES) kompleksi, bozunarak rn verir. Bu ilem neticesinde enzim deimeden aa kar.

E + S ES E + P
k2

k1

k3

(2.1)

Burada;

E S ES P

= = = = =

Enzim Substrat Enzim-substrat kompleksi rn (Product) Reaksiyon sabitleri

k1, k2, k3

Enzim zerinde belli sayda substrat balanma (aktif) ksm vardr. Dk substrat konsantrasyonlarnda enzimin aktif ksmlarnn bir ksm bo olup tepkime hz substrat konsantrasyonu ile artar. Yksek substrat konsantrasyonlarnda, enzimin aktif ksmlar tamamen dolu olup reaksiyon hz sabittir (Doygunluk durumu). ES in rne dnmesi tepkimesi, tek ynl kabul edilmitir ve bu kabul ancak rn konsantrasyonunun dk olduu, balang hzlar iin geerlidir (ekil 4)(Karg, 1998).

ekil 4 Enzimatik tepkimelerde S, P ve ES in zamanla deiimi (Karg, 1998) 4

Enzimatik tepkimelerde rn oluum hz aadaki ifade ile verilir.

V=

dP dS = = k 3 (ES) dt dt

(2.2)

burada; V = rn oluum ya da substrat giderme hzdr (mol/l.s)

ES kompleksinin deiim hz aadaki ekilde ifade edilir.

d(S) = k 1 (E)(S) k 2 (ES) k 3 (ES) dt Enzimin korunumu u ekildedir:

(2.3)

( E ) = ( E ) + ( ES )
2.2.1 Enzim Aktivitesine Scaklk Etkisi

(2.4)

Enzimatik tepkimelerin hzlar belli bir noktaya kadar scaklk artyla artmasna karn (aktivasyon), bu noktadan sonra hz scaklk artyla der (enzim denaturasyonuinaktivasyon). Bu nedenle, optimum bir scaklk aralnda hz maksimum olur (ekil 5). Enzim inaktivasyonu, aktivasyonundan daha hzl olur. Scaklk 30C den 40C ye arttnda enzim aktivitesi 1,8 defa artar. Ancak, inaktivasyon 41 defa artar (Karg, 1998). Enzimler 50C nin stnde inaktive olmalarna karn, -18C de bile inaktive olmazlar (zelik, 1996).

ekil 5 Enzim aktivitesi zerine scakln etkisi (Karg, 1998) 2.2.2 Enzim Aktivitesine pH Etkisi

Baz enzimler, aktif ksmlarnda iyonik gruplar ierirler. Ortamn pH na bal olarak bu iyonik gruplar asidik ya da bazik olabilirler. Enzimin aktivite gsterebilmesi iin asidik ya da
5

bazik aktif ksm zelliklerine sahip olmas gerektiinden, enzim aktivitesi pH a bal olarak deiir. ou enzim iin optimum etki pH aral 5,0-8,0 aralndadr. Optimum pH deneysel olarak saptanr. ekil 6, enzim aktivitesinin pH ile deiimini gstermektedir (Karg, 1998).

ekil 6 Enzim aktivitesinin pH ile deiimi (A: Tripsin, B: Kolinesteraz)(Karg, 1998) 2.3 Enerji ve Karbon Kaynaklar

Hcre sentezi iin gerekli karbonun kaynana gre mikroorganizmalar hetetrofik ve ototrofik olarak iki gruba ayrlrlar. Eer gerekli karbon iin CO2 veya karbonat kullanlyorsa bu tr organizmalara ototrofik organizma, organik karbon kullanlyorsa hetetrofik organizma ad verilir. Hetetrofik organizmalar enerji kayna olarak organik maddeleri kullanrlarken, ototrofik organizmalar ise ya da inorganik oksidasyon-redksiyon denklemlerini kullanrlar. Eer bir ototrofik organizma gerekli enerjiyi ktan salyorsa fotosentetik organizma, inorganik oksidasyon-redksiyon denklemlerinden salyorsa kemosentetik organizma ad verilir. Aa karlan bu enerji hcrede bir takm organik bileikler tarafndan tutulur. Bu maddelerin en sk rastlanlan Adenozin Tri Fosfat (ATP) dr. Bu enerjinin hcre sentezi vb. faaliyetlerde kullanlmasndan sonra ATP molekl Adenozin Di Fosfat (ADP) e dnr ve tekrar enerji depolamaya hazr hale gelir. Canl organizmalarn hcre sentezi yaparak oalmalar olayna asimilasyon, asimilasyon ve hareket gibi iler iin gerekli enerjiyi retmeleri ve depo etmeleri ilemine de disimilasyon ad verilir. Hetetrofik organizmalar yeni hcre sentezi iin gerekli olandan daha fazla organik maddeyi paralarlar. Bu fazlalk ksm enerji amacyla kullanlan ksmdr. Atksudaki organik madde snrl olduunda organik madde yerine hcre materyali kullanlr ve hcre yapsnda bir azalma olur. Hcre yapsndaki bu azalmaya isel solunum denir. Aerobik, anaerobik, kemolitrofik ve fototrofik solunumda hcre sentezi iin kullanlan karbon ve enerji ak ekil 7de gsterilmitir.

ekil 7 Karbon ve enerji ak; (a) aerobik solunum, (b) anaerobik solunum, (c) kemolitotrofik metabolizma, (d)fototrofik metabolizma (Crites ve Tchobanoglous, 1998) 2.4 Ntrient htiyac

Azot ve fosfor gibi ntrientler bakterilerin hcre sentezi yapabilmesi ve bymesi iin gerekli maddelerdir. Ancak her atksuda ntrientler yeterli lde bulunmayabilir. Bu gibi durumlarda atksuya dardan ntrent ilavesi gereklidir. Genel olarak evsel atksular biyolojik byme iin yeterli miktarda ntrient ihtiva etmektedir. Evsel atksularn karakteristii ile ilgili deerler Tablo 2de grlebilir.
2.5 Bakteriyel Byme

oalma bakterilerin hayatlarn devam ettirebilmeleri iin temel faaliyetlerinden biridir. Bakterilerde oalma blnme, iftleme ve tomurcuklanma ekillerinden biriyle olur. Ancak genel olarak grlen oalma tr blnmedir. Blnme yoluyla iki adet ayn zelliklerde bakteri hcresi retilmi olur. ki blnme arasnda geen sre dakikalar mertebesinden gnler mertebesine kadar eitli aralklarda olabilir. Ortam artlar uygun olduunda bakteri hcresi blnerek sonsuz ounlua ulaabilir. Ancak pratikte evre artlar, ortam bykl, ntrient miktar gibi parametreler oalmann snrlarn belirler. oalma hz grafii mikroorganizmann trne gre deiir. Bakteriyel byme iki ekilde ifade edilebilir. Bunlardan ilki bakteri says bakmndan byme, ikincisi ise bakteri ktlesi olarak bymedir. 7

Tablo 2 Evsel atksulardaki karakteristik deerler

Kirlilik Toplam Katlar Toplam znm Katlar Sabit Uucu Toplam Askda Kat Sabit Uucu kebilir katlar BO5 (20C) Toplam Organik Karbon KO Azot Organik Amonyak Nitrit Nitrat Fosfor Organik norganik Klorr Slfat Ya ve Gres Uucu Organikler Toplam Koliform Fekal Koliform Kriptosproridyum Oocysts Giardia Lamblia Cysts

Birimi mg/L mg/L mg/L mg/L mg/L mg/L mg/L mg/L mg/L mg/L mg/L mg/L mg/L mg/L mg/L mg/L mg/L mg/L mg/L mg/L mg/L mg/L mg/L adet / 100 mL adet / 100 mL adet / 100 mL adet / 100 mL

Atksu Karakteri Zayf Orta Kuvvetli 390 720 1230 270 500 860 160 300 520 110 200 340 120 210 400 25 50 85 95 160 315 5 10 20 110 190 350 80 140 260 250 430 800 20 40 70 8 15 25 12 25 45 0 0 0 0 0 0 4 7 12 1 2 4 3 5 8 30 50 90 20 30 50 50 90 100 <100 100-400 >400 6 8 7 9 10 -10 10 -10 107-1010 103-105 104-106 105-108 10-1-100 10-1-101 10-1-102 10-1-101 10-1-102 10-1-103

Zayf karakter 750 L/kii-gn hesabna gredir. Orta karakter 460 L/kii-gn hesabna gredir. Kuvvetli karakterl 240 L/kii-gn hesabna gredir.

2.5.1

Bakteri Says Bakmndan Byme

Kapal bir ortamda zamana bal olarak bakteri saysndaki deiimin grafii ekil 8de grlebilir. Bakteri says olarak bymenin zamana bal deiimini incelemek zere bir kaba bakteri alamas yaplr. Ardndan bakteri saysnda zamana bal deiimler izlenir. Temel olarak 4 faz elde edilir.

ekil 8 Mikroorganizma says bakmndan bakteriyel byme (Crites ve Tchobanoglous, 1998)

1. Lag Faz: Bu faz bakterilerin yeni evre artlarna uyum salamas ve blnmeye balamas iin gereken sreyi kapsar. 2. Logaritmik Byme Faz: Bu fazda bakteriler henz evre artlar kstlayc bir duruma gelmediinden blnme srelerine karlk gelecek hzda byrler. 3. Durgunluk Faz: Bu fazda substrat ve ntrientlerin azalmas nedeniyle yeni hcrelerin bymesi ile eski hcrelerin lmesi dengelendiinden bakteri says sabit kalr. 4. Logaritmik Azalma Faz: Bu fazda len bakteri says yeni retilen hcre saysn aar ve bakteri says hzla azalmaya balar. 2.5.2 Bakteri Ktlesi Bakmndan Byme

Mikroorganizmalarn ktlesi bakmndan bymesinin zamana bal olarak fonksiyonu ekil 9da gsterilmitir. Burada da temel olarak 4 faz saylabilir.

ekil 9 Mikroorganizma ktlesi bakmndan bakteriyel byme (Crites ve Tchobanoglous, 1998) 1. Lag Faz: Bu faz bakteri saysna bal deiimden farkldr. Bunun nedeni blnme balamadan bakteri ktlesinde bir artma olmasdr. 2. Logaritmik Byme Faz: Bu fazda bakterilerin kullanm iin bol miktarda substrat mevcuttur. Byme hz mikroorganizmalarn substrat kullanabilme yeteneine baldr. 3. Azalan Hzla Art Faz: Bu fazda besi maddesi azaldndan bakteri ktlesindeki art hz azalr. 4. sel Tkenme Faz: Bu fazda artk besi maddesi minimum bir seviyede olduundan mikroorganizmalar yenileme olmakszn kendi protoplazmalarn tketmeye balarlar ve bylece bakteri ktlesinde hzl bir azalma grlr. 2.6 Biyoktle retimi ve Bakteriyel Bymenin lm

Biyolojik proseslerde hcre bymesi kullanlan organik ya da inorganik substratla dorudan balantldr. retilen biyoktlenin kullanlan substrata oran biyoktle retimi olarak tariflenir ve Y ile gsterilir. Aerobik hetetrofik reaksiyonlarda elektron kayna organik substrat olduundan biyoktle retimi, g biyoktle retimi / g kullanlan organik substrat; nitrifikasyon iin biyoktle retimi, g biyoktle retimi / g okside edilen NH4-N; anaerobik reaksiyonlarda metan uucu ya asitlerinden paralanmas sonucu olutuu iin biyoktle retimi, g biyoktle retimi / gtketilen uucu ya asitleridir. Evsel ve endstriyel atksularn aerobik ve anaerobik 10

artlmalar esnasnda ok eitli organik maddeler kullanlacandan biyoktle retimi, organik maddelerin lm iin gelitirilen parametreler olan KO ve BO ile tariflenir. Dolaysyla genellikle biyoktle retimi, g biyoktle retimi / g KO giderimi ya da g biyoktle retimi / g BO giderimi olarak belirtilir. Bakteriyel byme neticesinde oluan yeni hcrelerin miktarnn tespiti ya da bir dier deyile bakteriyel bymenin lm eitli parametrelerle yaplabilir. Bunlardan en ok kullanlanlar uucu askda kat madde (volatile suspended solids, VSS), partikler KO, DNA ve ATPdir. Ancak bunlardan en ok kulanlan lmnn kolayl sebebiyle biyoktle retiminin uucu askda kat madde ile tanmlanmasdr. Bakteri hcresi yaklak olarak %85 orannda organik yani uucu maddeden, yaklak % 15i inorganik maddeden ibarettir. Dolaysyla g VSS olarak gsterilen bakteri ktlesi esasnda bakterinin toplam arln deil ancak nemli bir ksmn belirtmektedir. Bakteriyel byme, reaksiyon neticesinde toplam askda kat madde (TSS) miktarndaki art ile de gsterilmekle birlikte daha uygun olan reaksiyon neticesinde VSS miktarndaki art ile gsterilmesidir.
2.7 Biyolojik Enerji Mekanizmalar

Biyolojik artmadaki enerji mekanizmalarn anlamak baz temel termodinamik kurallarn anlamakla zlebilir. Kimyasal reaksiyonlar enerji deiimleri ile gerekleir. Her element ya da bileiin bir serbest enerji deeri mevcuttur. Reaksiyon esnasnda kazanlan ya da kaybedilen enerji miktar toplam enerji miktarna baldr. Termodinamikte Gibbs Serbest Enerji deeri olarak bilinen G i yapabilmek iin mevcut olan enerji deeridir. Reaksiyondaki enerji deiimi ise G, ile ifade edilir ve rnlerin enerji deerleri toplamnn girenlerin enerji deerleri toplamndan farkdr. Eer bir reaksiyon iin G negatif ise, girenlerin enerji deeri rnlerin enerji deerinden yksektir ve bu reaksiyon bir ayrma reaksiyonudur. Bu tip reaksiyonlar kendiliinden gerekleir. Reaksiyon iin G pozitif ise rnlerin enerji deeri girenlerin enerji deerinden yksektir ve bu reaksiyon bir sentez reaksiyonudur. Bu tip reaksiyonlar ise kendiliinden gerekleemez, ancak reaksiyonun tersi gerekleebilir. G deeri pozitif olan reaksiyonlarn yazld ynde gerekleebilmesi iin dardan enerji vererek girenlerin ve dardan verilen enerji deeri toplamnn rnlerin enerji deerinden yksek hale getirilmesi gerekir. G deeri negatif olan reaksiyonlara ekzergonik, pozitif olan reaksiyonlara ise endergonik ad verilir. Canl organizmalarda enerji, bir bileik ya da elementin elektron kaybettii (elektron kayna) dierinin ise kazand (elektron alcs) oksidasyon-redksiyon reaksiyonlar ile elde edilir. rnein elektron kayna olarak hidrojen gaz kullanldnda; H2 2H+ + 2e(2.5)

denklemi yazlabilir. (2.5) denlemi bir yar reaksiyondur. Oksidasyon-redksiyon reaksiyonunu tamamlamak iin ikinci bir reaksiyon yazmak gerekir. Elektron alcs olarak oksijen kullanlrsa denklem u ekilde yazlabilir: 0,5O 2 + 2e O 2 (2.6)

(2.5) ve (2.6) reaksiyonlar birletirilirse komple oksidasyon-redksiyon reaksiyonu yazlm olunur. 11

H 2 2H + + 2e
0 ,5 O
2

+ 2e

H 2 + 0,5O 2 H 2 O

(2.7)

Karbonhidrat iin oksidasyon-redksiyon reaksiyonu yazlacak olursa; 0,25CH 2 O + 0,25H 2 O 0,25CO 2 + H + + e G = 41,84 0,25O 2 + H + + e 0,5H 2 O G = -78,14 (2.8)

0,25CH 2 O + 0,25O 2 0,25CO 2 + 0,25H 2 O G = -36,30

Yukarda yazl reaksiyonun serbest enerji deeri negatif (G = -36,30) olduundan reaksiyon yazld ynde kendiliinden gerekleir. Karbon kayna, elektron alcs, elektron kayna ve nihai rnle mikroorganizmalarn snflandrlmas Tablo 3 de verilmitir.
Tablo 3 Reaksiyonlarndaki bileiklere gre mikroorganizmalarn snflandrlmas (Metcalf ve Eddy, 2003)
Bakteri Tipi Aerobik hetetrofik Ortak Reaksiyon Ad Aerobik oksidasyon Nitrifikasyon Aerobik ototrofik Demir oksidasyonu Slfr oksidasyonu Fakltatif hetetrofik Denitrifikasyon Asit fermantasyonu Anaerobik hetetrofik Demir giderimi Slfat giderimi Metanogenesis Karbon Kayna Organik bileikler CO2 CO2 CO2 Organik bileikler Organik bileikler Organik bileikler Organik bileikler Organik bileikler Elektron Kayna Organik bileikler NH3-, NO2 Demir(II) H2S, S, S2O3-2 Organik bileikler Organik bileikler Organik bileikler Organik bileikler Uucu ya asitleri Elektron Alcs O2 O2 O2 O2 NO3-, NO2Organik bileikler Demir(III) SO4 CO2 rnler CO2, H2O NO3-, NO2Demir iyonu (III) SO4-2 N2, CO2, H2O Uucu ya asitleri Demir(II), CO2, H2O H2S, CO2, H2O Metan

12

Tablo 4 Biyolojik sistemler iin yar reaksiyonlar(Metcalf ve Eddy, 2003)

Yar Reaksiyon Hcre sentezi reaksiyonu (Rs) Azot kayna amonyak: 1.
1 1 1 + NH 4 + H + + e HCO 3 + CO 2 + 20 20 5 1 5 29 + NO3 + CO 2 + H + e 28 28 28

9 1 H 2O C5H 7 O 2 N + 20 20 1 11 C5 H 7 O 2 N + H 2O 28 28

Azot kayna nitrat: 2. =

Elektron alcs iin reaksiyon (Ra) Nitrit:

4 3. 1 NO- + H+ + e 3 2 3

1 6

N2 +

3 2

H 2O

-93,23

Oksijen: 4.
1 O2 + H + + e 4 1 6 NO3 + H + + e 5 5 5 1 SO 3 2 + H + + e 4 6 1 9 2 SO 4 + H + + e 8 16 1 CO 2 + H + + e 8

1 H 2O 2 1 3 N 2 + H 2O 10 5 1 1 1 HS + H 2 O H 2S + 2 12 12 1 1 1 H 2S + HS + H 2O 16 16 2 1 1 CH 4 + H 2O 8 4

-78,14

Nitrat: 5. = -71,67

Slfit: 6. = 13,60

Slfat: 7. = 21,27

Karbon dioksit (metan fermantasyonu): 8. = 24,11

Elektron kayna iin reaksiyon (Rd) Organik kaynaklar (hetetrofik reaksiyonlar) Evsel atksular: 9.
9 1 1 + CO 2 + NH 4 + HCO3 + H + + e 50 50 50
8 33 CO 2 + 2 33 NH 4
+

1 9 C10 H19O3 N + H 2O 50 25
1 27 C16 H 24O5 N 4 + H 2O 66 66 1 1 HCOO + H 2 O 2 2 1 1 C 6 H12 O 6 + H 2 O 24 4 1 1 CH 2 O + H 2 O 4 4 1 1 CH 3OH + H 2O 6 6 1 2 CH 3 COCOO + H 2 O 10 5

31,80

Protein (aminoasit, protein, azotlu organikler): 10.

+ 31 33 H+ + e

32,22

Format: 11.
1 HCO 3 + H + + e 2 1 CO 2 + H + + e 4 1 CO 2 + H + + e 4 1 CO 2 + H + + e 6 1 1 CO 2 + HCO 3 + H + + e 5 10

48,07

Glikoz: 12. = 41,96

Karbon hidrat (selloz, niasta, ekerler): 13. = 41,84

Metanol: 14. = 37,51

Piruvat: 15. = 35,78

Etanol: 1 16. CO 2 + H + + e 6

1 1 CH 3 CH 2 OH + H 2 O 12 4

31,79

13

Propiyonat: 17.
1 1 CO 2 + HCO 3 + H + + e 7 14 1 1 CO 2 + HCO 3 + H + + e 8 8 4 CO 2 + H + + e 23

1 5 CH 3 CH 2 COO + H 2O 14 14 1 3 CH 3 COO + H 2 O 8 8 1 15 C8H16O + H 2O 46 46

27,91

Asetat: 18. = 27,68

Ya ve gres: 19. = 27,61 -74,70 -40,15 -34,50 -32,62 19,48 21,28 21,30 27,47 40,46 44,33

norganik kaynaklar (ototrofik reaksiyonlar) 20. Fe +3 + e 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27.
1 NO3 + H + + e 2 1 5 NO3 + H + + e 8 4 1 4 NO 2 + H + + e 6 3 1 4 2 SO 4 + H + + e 6 3 1 19 + 2 SO 4 + H + e 8 16 1 5 2 SO 4 + H + + e 4 4 1 4 + N 2 + H + e 6 3

= Fe +2 = = = = = = = =
1 1 NO 2 + H 2O 2 2 1 3 + NH 4 + H 2O 8 8 1 1 + NH 4 + H 2O 6 3 1 2 S + H 2O 6 3 1 1 1 H 2S + HS + H 2O 16 16 2 1 5 2 S2O3 + H 2O 8 8 1 NH 4 + 3 1 H2 2

28. H + + e 29.
1 2 SO 4 + H + + e 2

= SO32 + H 2O

Reaksiyonlarda elektron ve enerji kayna olarak kimyasallar kullanan organizmalara kemotrof organizmalar denir. Elektron ve enerji kayna olarak organik maddeleri kullanan kemotrof organizmalara kemoorganotrof, amonyak, hidrojen gaz ve hidrojen slfr gibi inorganik maddeleri kullanan kemotrof organizmalara kemolitotrof denir. Enerji kayna olarak kullanan organizmalara ise fototrof organizmalar denir. Elektron alcs, elektron kayna ve hcre sentezi iin yar reaksiyonlar ve bu reaksiyonlarn serbest enerji deerleriyle ilgili olarak (Metcalf ve Eddy, 2003) de verilenler Tablo 4de grlebilir. Bakteriler tarafndan organik maddenin kullanlarak yeni hcrelerin retimi reaksiyonu, her biri enerji mekanizmalarna bal olan bir takm olgularla balantldr. Bunlar kullanlacak olan organik maddenin serbest enerji deeri, substratn yeni hcreye dnebilmesi iin gerekli enerji deeri, substratn oksidasyonu neticesinde aa kan enerji deeri, bakterilerin aa kan enerjinin ne kadarn kullanabildii, yeni hcrede kullanlacak olan azot iin gerekli azot kaynann tipi olarak saylabilir. Tm bunlarn nda aada verilen (2.9), (2.10) ve (2.11) eitlikleri karlmtr.
G s = G p Km + G c + G N K

(2.9)

14

Gs = 1 elektron edeeri (eq) karbon kaynann hcre materyaline evrilmesi iin gerekli toplam enerji Gp = 1 elektron edeeri (eq) karbon kaynann privata dnmesi iin gerekli enerji

K m

= bakterinin kullanabildii enerjinin toplam retilen enerjiye oran = Gp pozitif ise +1, negatif ise -1

Gc = 1 eq elektron privatn hcre materyaline evrilmesi iin gerekli enerji deeri GN = 1 eq elektron hcre iin azot trnn amonyaa evrilmesi iin gerekli enerji deeri
f KG R e = G s f s
fe + fs = 1

(2.10) (2.11)

GR = oksidasyon redksiyon reaksiyonu neticesinde aa kan enerji

fe fs

= okside edilen substratn kullanlan toplam substrata oran = hcre sentezi iin kullanlan substratn kullanlan toplam substrata oran

Oksidasyon redksiyon reaksiyonlar neticesinde elde edilen enerjinin bir ksm bakteriler tarafndan kullanlabilirken geri kalan ksm s vs. gibi sebeplerle kayba urar. Sentez reaksiyonlarnda kullanlabilecek enerji retilen toplam enerjiye deil bakterilerin kullanabildii bu net enerji deerine eittir. te (2.9 ve (2.10) denklemlerinde K olarak gsterilen deer bu verimli enerji orandr. McCarty (1971) tarafndan tespit edilen deere gre bakteriler yaklak olarak retilen enerjinin % 60n kullanabilmektedir (Metcalf ve Eddy, 2003). Hetetrofik bakteriler iin pek ok karbon kayna mevcuttur. McCarty (1971)e gre hcre materyali iin karbon kayna olarak kullanlmak zere organik bileik olarak privat kullanlmaktadr. Dolaysyla privat bir ara rndr. Karbon kayna olarak hangi organik madde mevcut olursa olsun bu organik maddenin nce privata evrildii daha sonra privatn hcre materyaline evrildii kabul edilebilir (Metcalf ve Eddy, 2003). (2.9) denklemindeki Gp deeri organik maddenin privata evrildii reaksiyonun serbest enerji deeridir. Eer organik maddenin serbest enerji deeri privata gre daha yksekse yani privata gre daha kompleks bir maddeyse bu evrim reaksiyonu iin dardan enerji vermek gerekmeyecek aksine enerji elde edilecektir. Bu reaksiyonun serbest enerji deeri negatif yani enerji retiliyor ise (2.9) denkleminden de grlecei zere eitliin sa tarafndaki ilk ifade negatif olacak ve eitliin sol taraf daha dk bir deer alacaktr. Dolaysyla organik maddenin hcre materyaline dnmesi iin gerekli toplam enerji deeri decektir. Eer organik maddenin serbest enerji deeri privata gre daha dkse yani privata gre daha dk yapl bir maddeyse bu evrim reaksiyonu iin dardan enerji vermek gerekecektir. Bu reaksiyonun serbest enerji deeri pozitif yani enerji retiliyor ise (2.9) denkleminden de grlecei zere eitliin sa tarafndaki ilk ifade pozitif olacak ve eitliin sol taraf daha yksek bir deer alacaktr. Dolaysyla organik maddenin hcre materyaline 15

dnmesi iin gerekli toplam enerji deeri artacaktr. Hem privatn hem de bakteri hcresinin C5H7NO2 formlne gre serbest enerji deerleri bilindiinden Gc deeri sabittir ve + 31,41 kJ/eq elektron hcredir(Metcalf ve Eddy, 2003).
Gp deeri pozitif ise dardan enerji vermek gerekecek, verilen bu enerjinin ise K kadar yani yaklak %60 kullanlabileceinden bir o kadar fazlasnn verilmesi gerekecektir.. Dolaysyla bu durumda (2.9) denklemindeki m deeri +1 olacaktr. Tam tersine Gp deeri negatif ise bir miktar enerji retilmi olacak, retilen bu enerjinin ise K kadar yani yaklak %60 kullanlabilecektir. Dolaysyla bu durumda (2.9) denklemindeki m deeri -1 olacaktr.

Yeni hcre materyalinde kullanlabilmesi iin azotun amonyak formunda olmas gereklidir. Eer azot bu formda deilse nce amonyaa evrilir ardndan hcre sentezinde kullanlr. Dolaysyla bu evrim ilemi iin de enerji gereklidir. GN deeri azot formunun amonyaa evrimi iin gerekli enerji deeridir. Bu ilem iin retilecek enerjide kayp olacandan bu kayp da gz nne alnarak daha fazla enerji retmek gereklidir. Dolaysyla gereken enerji deeri K ifadesine blnr. Srasyla NO3-, NO2-, N2 ve NH4+ iin GN deerleri +17,46; +13,61; +15,85 ve 0,00 kJ/eq elektron hcredir. Yani amonyaa evirmek iin gerekli en yksek enerji NO3- iin gerekirken, azot tr eer amonyak ise GN sfr olacak yani enerji gerekmeyecektir(Metcalf ve Eddy, 2003). Hetetrof organizmalar iin temel iki reaksiyon vardr. lki mikroorganizmalarn organik maddeleri kullanarak yeni hcre retmeleri yani sentez reaksiyonu, ikincisi ise sentez reaksiyonu iin gerekli enerjiyi retmek amacyla organik maddeleri paralamalar yani solunum reaksiyonudur. Dolaysyla hetetrof organizmalarn reaksiyonlarnda organik madde ya hcre sentezinde ya da enerji eldesinde kullanlr. Hcre sentezinde kullanlan ksmn toplam kullanlan substrata oran fs, solunum reaksiyonunda kullanlan substratn toplam kullanlan substrata oran ise fedir.
rnek 1: (Metcal ve Eddy, 2003)

Elektron alcs olarak oksijeni ve karbon dioksiti kullanan hetetrofik bakteriler tarafndan karbon kayna olarak asetatn kullanld durumda biyoktle retimi deerini (Y) g hcre KOsi / g kullanlan KO ve g VSS / g kullanlan KO olarak ayr ayr bulunuz. Azot kayna her iki durumda da amonyaktr. Enerjiyi kullanabilme verimi %60dr.
zm:

Elektron alcs olarak oksijeni kullanan bakteriler aerobik hetetrofik bakteriler, karbondioksiti kullanan bakteriler anaerobik hetetrofik bakterilerdir. ncelikle aerobik hetetrofik bakteriler iin ilem yaplacaktr. g hcre KOsi / g kullanlan KO olarak bulunacak olan deer fs deeridir. Yani organik maddenin ne kadarnn yeni hcre retiminde kullanlacann bulunmas gerekir. Bunun iin ncelikle asetatn paralanmas neticesinde ne kadar enerji aa kt bulunmaldr. Bunun iin elektron kayna asetat, elektron alcs oksijen olan yar reaksiyonlarn birletirilmesi gereklidir. Bu yar reaksiyonlar Tablo 4den 4 ve 18 nolu reaksiyonlar olarak bulunur.

16

No 18 No 4

1 3 1 1 CH 3COO + H 2O CO 2 + HCO3 + H + + e 8 8 8 8 1 1 O 2 + H + + e H 2O 4 2 1 1 1 1 1 CH 3COO + O 2 CO 2 + HCO3 + H 2O 4 8 8 8 8

kJ/mol e-27,68 -78,14

GR=-105,82

1eq e- bana retilen enerji deeri -105,82 kJdur. Bakteriler tarafndan kullanlabilen enerji deeri ise; K(GR)=0,6 * (-105,82) = -63,42 kJ/mol e- olarak bulunur. kinci olarak hcre bymesi iin beher mol elektron bana ne kadar enerji gerektiidir. Yani gereken Gs deeridir. Bu deerde (2.9) denklemiyle bulunabilir. Bu denklemin sa tarafnda toplam halinde ifade vardr. kinci ifade olan privatn hcre materyaline evrilmesi iin gerekli enerji deeri (Gc) 31,41 kJ/mol e-, son ifade olan GN deeri ise azot kayna amonyak olduundan sfrdr. O halde ilk ifade olan asetattan privata evrim iin gereken enerji bulunulmaldr. Privat asetattan daha kompleks yapl olduundan bu evrim iin dardan enerji vermek gereklidir. Bu miktar bulabilmek maksadyla elektron kayna iin asetat ve privatn reaksiyonlarbirbirinin tersi olarak yazlmaldr. Tablo 4 yardmyla gerekli reaksiyonlar 15. ve 18. reaksiyonlar olarak bulunur. kJ/mol e-27,68 +35,78
GP=+8,12

No 18 No 5

1 3 1 1 CH 3COO + H 2O CO 2 + HCO3 + H + + e 8 8 8 8 1 1 1 2 CO 2 + HCO3 + H + + e CH 3COCOO + H 2O 5 10 10 5 1 3 1 1 1 CH 3COO + CO 2 CH 3COCOO + HCO3 + H 2O 8 40 10 40 40

GP deeri +8,12 yani pozitif olduundan dardan enerji vermek gereklidir ve m deeri +1dir. O halde Gs deeri;
8,12 G s = + 31,41 + 0 = 44,94kJ / mol e +1 (0,6)

nc aamada (2.11) denklemi yardmyla fs deeri bulunur.

fe G s 44,94kJ / mole = = = 0,707 f s K (G R ) 63,42kJ / mole

17

fe + fs = 1 olduundan; fe = 0,41 fs = 0,59 hcre KOsi / g kullanlan KO olarak bulunur. Biyoktle retim deerini g VSS / g kullanlan KO cinsinden bulabilmek iin yeni retilen hcrelerin KO cinsinden deerini yeni hcre VSSi cinsine evirmek gerekir. Bunun iin bakteri hcresinin KO edeeri bulunmaldr. Bakteri hcresi de arlkl olarak bir organik maddedir ve bir organik maddenin KOsi oksijenle reaksiyonu neticesinde kullanlan oksijen miktardr. C5H7NO2 + 5O2 5CO2 + 2H2O + NH3 + enerji
(bakteri hcresi) 113 160 1 1,42

(2.12)

(2.12) denkleminden de anlalaca zere 1 g bakteri hcresinin KOsi 1,42 gdr. Dolaysyla;
Y= (0,59gKO / gKO) = 0,42gVSS / gKO dir. (1,42gKO / gVSS)

kinci durumda, elektron alcs CO2 olursa asetatn privata dnm yine ayn ekilde olacandan Gp deeri ilk durumdaki ile ayn olacaktr. Gc ve GN deerleri de ayn olduuna gre Gs deeri bu durumda da 44,94 kJ/mol e- olur. Farkl olan asetatn CO2 elektron alcs iken paralandnda aa kacak enerjidir. Bunu bulmak iin gerekli reaksiyonlardr 8 ve 18 nolu yar reaksiyonlardr. kJ/mol e-27,68 +24,11
GR=-3,57

No 18 No 8

1 3 1 1 CH 3COO + H 2O CO 2 + HCO3 + H + + e 8 8 8 8 1 1 1 CO 2 + H + + e CH 4 + HCO3 8 8 8 1 3 1 1 CH 3COO + CO 2 CH 4 + HCO3 8 8 8 4

1eq e- bana retilen enerji deeri -3,57 kJdur. Bakteriler tarafndan kullanlabilen enerji deeri ise; K(GR)=0,6 * (-3,57) = -2,14 kJ/mol e- olarak bulunur.
fe G s 44,94kJ / mole = = = 21,00 f s K (G R ) 2,14kJ / mole

18

fe + fs = 1 olduundan; fe = 0,954 fs = 0,046 hcre KOsi / g kullanlan KO olarak bulunur. Bu deer 1 g hcrenin KO edeeri olan 1,42 ga blnrse;
Y= (0,046gKO / gKO) = 0,032gVSS / gKO dir. (1,42gKO / gVSS)

Sonular gstermektedir ki organik maddelerin oksijenle yani aerobik olarak paralanmas esnasnda retilen yeni hcre miktar karbon dioksitle yani anaerobik olarak paraland zaman retilen yeni hcre miktarnn yaklak olarak (0,42/0,032) 13 katdr. Bunun sebebi organik maddelerin oksijenle reaksiyonu neticesinde CO2 gibi nihai rnlere kadar paralanabilmeleridir. Bu sebeple yeni hcre retebilmek iin gereken enerjinin salanmas solunum reaksiyonunda elde edilen yksek miktarda enerji salanmaktadr. Dolaysyla aerobik bakteriler organik maddelerin byk miktarn yeni hcre yapmnda kullanabilirken bunun iin gerekli enerjiyi dk miktardaki organik maddeyi paralayabilerek dahi salayabilmektedir. Anaerobik bakteriler ise organik maddeyi CH4 gibi yksek serbest enerji deerine sahip bir organik maddeye kadar paralamaktadr. Dolaysyla organik maddenin paralanmas tam olarak gereklemediinden solunum reaksiyonuyla dk miktarda enerji aa kmaktadr. Yani anaerobik bakteriler, organik maddenin az bir miktarn yeni hcre yapmnda kullanrken bu reaksiyonlar iin gerekli enerjiyi ancak yksek miktarda organik maddeyi solunum reaksiyonunda paralayarak retebilmektedir. Bu durum daha sonra anaerobik artma blmnde maddeler halinde belirtilecek olan aerobik artma ile anaerobik artma arasndaki farklardan ikisinin temel sebebidir. Aerobik artmada anaerobik artmaya gre olduka fazla miktarda yeni hcre yani amur retilirken, anaerobik artmada byk miktarda, enerji deeri olan metan gaz (CH4) retilir. Yukardaki blmde ayrntl olarak verilen biyolojik enerji mekanizmas reaksiyonlar McCarty (1971, 1975) tarafndan aadaki denklem ile tanmlanm ve yar reaksiyonlardan yola klarak tam reaksiyonlar bulunmutur (Metcalf ve Eddy, 2003). R = fsRs + feRa - Rd Burada; R Rs Ra = genel denge reaksiyonu = hcre sentezi iin yar reaksiyon = elektron alcs iin yar reaksiyon (2.13)

19

Rd fs fe

= elektron kayna iin yar reaksiyon = hcre sentezinde kullanlan elektron kaynann oran = enerji retimi iin kullanlan elektron kaynann oran

fs+fe = 1dir. (2.13) denklemi yardmyla yar reaksiyonlar bilinen bir oksidasyon-redksiyon denkleminin tamam yazlabilir.
rnek 1: (Crites ve Tchobanoglous, 1998)

Hcre sentezinde azot kayna olarak amonyak kullanlan niastann (karbonhidrat) oksidasyonu iin denge reaksiyonunu yaznz. Elektron alc oksijendir ve reaksiyon iin fs deeri 0,7 dir. evrilen niastann beher gram bana ne kadar hcre retilir? Y deeri gVSS/gKO olarak nedir?
zm :

(2.13) eitliine gre reaksiyonu yazmak iin ncelikle hangi yar reaksiyonlarn kullanlaca ve katsaylarn ne olduu belirlenmelidir. fs deeri 0,7 olduuna gre fs+fe=1 eitliinden fe deerinin 0,3 olduu bulunur. Azot kayna amonyak olarak verildiine gre Rs reaksiyonu Tablo 4 deki 1. reaksiyondur. Elektron alc olarak oksijen verildiine gre Ra reaksiyonu ayn tablodaki 4. reaksiyondur. Niastann oksidasyonu istendiine gre Rd reaksiyonu ayn tablodaki 13. reaksiyondur. Dolaysyla denge reaksiyonu; R = 0,7 (1. reaksiyon) + 0,3 (3. reaksiyon) 9. reaksiyon eklinde olur. Yar reaksiyonlar ak bir ekilde yazlacak olursa; (0,7) (0,3) 1 1 1 CO 2 + HCO3 + NH 4 + + H + + e 5 20 20 1 O2 + H + + e 4 1 CO 2 + H + + e 4

1 9 C5H 7O 2 N + H 2O 20 20 1 H 2O 2 1 1 CH 2 O + H 2 O 4 4

Reaksiyonlar katsaylar ile arplrsa aadaki gibi deiir:

20

0,14CO 2 + 0,035HCO 3 + 0,035NH 4 + + 0,7H + + 0,7e 0,035C 5 H 7 O 2 N + 0,315H 2 O

0,075O 2 + 0,3H + + 0,3e
1 1 CH 2 O + H 2 O 4 4

0,15H 2 O
1 CO 2 + H + + e 4

R=

0,25CH 2O + 0,035HCO3 + 0,035 NH 4 + 0,075O 2 0,11CO 2 + 0,035C5H 7 O 2 N + 0,215H 2

0,25(30)=7,5

0,035(113)=3,96

Denge denklemi incelenecek olursa (0,25x30=7,5)g niasta bana (0,035x113=3,96) g hcre retilecei grlr. Dolaysyla 1 g niasta bana 3,96 / 7,5 = 0,53 g hcre retilir. Niastann KOsi aadaki gibi hesaplanr. CH2O + O2 CO2 + H2O
30g 1g 32g 1,07g

1 g niastann KO edeeri 1,07gdr. Dolaysyla Y deeri;

Y= 0,53gVSS / gni. = 0,497gVSS / gKO olarak bulunur. 1,07gKO / gni.

21

3 BYOLOJK ARITMA KNETKLER 3.1 Hcre Bymesi

Bir reaktrdeki bakteriler iin byme hz, reaktrdeki mikroorganizma konsantrasyonuna bal olarak deiir. Byme hz aadaki eitlikle yazlabilir. rg' = X burada; rg' = bakteriyel byme hz, ktle/hacim-zaman (isel solunumun dikkate alnmam hali) = spesifik byme hz, zaman-1 X = mikroorganizma konsantrasyonu (VSS olarak), ktle/birim hacimdir. Bu noktada bir hususun aklanmas gerekmektedir. Daha nce de belirtildii zere bakteri hcresi arlkl olarak organik maddeden oluup kk bir miktar inorganik maddelerdir. Yukarda X olarak verilen mikroorganizma konsantrasyonu, bakterinin toplam ktlesini deil sadece organik yani uucu askda kat (VSS) olarak ifade edilen ksm kapsamaktadr. Gerek mikroorganizma konsantrasyonu belirlenen VSS konsantrasyonuna inorganik ksmn da ilave edilmesiyle bulunabilir. Kesikli reaktrlerde aadaki eitlik yazlabilir.
' rg =

(3.1)

dX = X dt

(3.2)

3.2

Substrat Snrl Byme

Srekli tip reaktrlerde snrl substrat ve ntrient durumlar iin Monod tarafndan gelitirilen eitlik aadadr.
= m S Ks + S (3.3)

burada; m = maksimum spesifik byme hz, zaman1 S = zeltide bymeyi snrlandran substrat konsantrasyonu, ktle/birim hacim Ks = maksimum byme hznn yarsndaki substrat konsantrasyonu, ktle/birim hacimdir. (3.1) ve (3.3) denklemleri birletirilecek olursa;
' rg =

m XS Ks + S

(3.4)

22

elde edilir. (3.3) denkleminde S yerine Ks konulursa = m/2, S= iin ise = m elde edilir. (3.2) denklemi ; = 1 dx X dt (3.5)

eklinde yazlacak olursa, buradan ifadesinin birim mikroorganizma konsantrasyonu bana den byme hz olduu grlr. rnein evsel atksular iin Ks deeri 45 mg/L alnrsa, S=10 mg/L iin zgl byme hz;
= m S 10 = m = 0,18 m Ks + S 45 + 10

(3.6)

ekil 10 Spesifik byme hznn konsantrasyonla deiimi (Ks=10 mg/L) (Muslu, 2000)

Ks = 45 mg/L deeri iin spesifik byme hz nn S konsantrasyonu ile deiimi ekil 10da grlmektedir. S= 10 mg/L gibi dk bir besi maddesi konsantrasyonunun eriyi lineer bir doru eklinde olduu balang ksmnda kestii grlr. Bu tip lineer reaksiyonlara birinci mertebeden reaksiyonlar denir. Eer glikoz iin Ks=0,2 mg/L ve S=10 mg/L alnrsa;

23

 = m

S 10 = m = 0,98 m Ks + S 0,2 + 10

(3.7)

olduu grlr(ekil 11). Bu tip reaksiyonlara sfrnc mertebeden reaksiyonlar ad verilir.

ekil 11 Spesifik byme hznn konsantrasyonla deiimi (Ks=0,2 mg/L) (Muslu, 2000) 3.3 Hcre Bymesi ve Substrat Kullanm

Hem kesikli hem de srekli reaktrlerde substratn bir ksm yeni hcreye evrilirken bir ksm da organik ve inorganik nihai rnlere dnr. Bakteriyel byme hz ile substratn kullanm hz arasndaki eitlik aada verilmitir. rg' = -Y rsu burada; rg' = bakteriyel byme hz, ktle/birim hacim-zaman (isel solunum dikkate alnmam hali) Y = maksimum rn katsays, ktle/ktle (retilen mikroorganizmann kullanlan substrata oran) rsu = substrat kullanm hz, ktle/birim hacim-zamandr.
' eer (3.4) ve (3.8) denklemleri birletirilecek olursa rg = m

(3.8)

X.S yerine konularak Ks + S

aadaki denklem elde edilir.

24

rsu =

m XS Y(K s + S)

(3.9)

(3.9) eitliindeki m/Y deeri sklkla k katsays ile ifade edilir. Dolaysyla k katsays mikroorganizma ktlesi bana maksimum substrat kullanm hzn ifade eder. O halde m/Y yerine k yazlrsa yeni denklem u ekilde olur. rsu =
3.4 sel Solunum Etkisi

kXS Ks + S

(3.10)

Bir sistem ierisinde mikroorganizmalarn kullanmas iin yeteri kadar substrat kalmadnda kendi protoplazmalarn tketirler. Buna isel solunum denir. sel solunumu temsil eden denklem aadadr. C5H7NO2 + 5O2 5CO2 + 2H2O + NH3 + enerji
(bakteri hcresi) 113 160 1 1,42

(3.11)

Gerek bu faaliyeti, gerekse mikroorganizmalarn lmesi, ya da deiik trlerin birbirini yok etmesi gibi olaylar da hcre bymesinde dikkate almak gerekir. Tm bu olaylar temsil edecek ekilde endojen ayrma ad verilen bir parametre tanmlanmtr. sel ayrma (endogenous decay) hz mikroorganizma konsantrasyonuyla orantldr. Dolaysyla isel ayrmann denklemi u ekilde olur: rd = -kdX burada; rd = isel ayrma hz, ktle/hacim-zaman kd = isel ayrma katsays, zaman-1dir. O halde isel solunumda dikkate alndnda rg u ekilde ifade edilir. rg = r'g + rd (3.4) denklemi ve (3.13) denklemi birletirilecek olursa ortaya u denklem kar: rg =
m XS kdX Ks + S

(3.12)

(3.13)

(3.14) (3.15)

= -Yrsu - kdX (3.15) denkleminde (3.10) denklemi yerine konulursa ; rg = Y 25 kXS kdX Ks + S

(3.16)

eitlii elde edilir.

3.5 Toplam Uucu Askda Kat (VSS) ve Aktif Biyoktle

Mikroorganizma konsantrasyonu olan X ifadesinin sadece bakterinin organik ksmn temsil ettii daha nce belirtilmiti. Bir reaktrde uucu askda kat madde (VSS) tayini yapldnda bulunan deer X deerinden fazla olacaktr. Gerek durumda reaktrde aktif biyoktle olarak tanmlanmayacak maddelerde mevcuttur. Bu maddeler hcre lm ile meydana gelen VSS konsantrasyonuna ve giri atksuyundaki biyolojik olarak paralanamayan askda kat madde (non-biodegradable volatile suspended solids, nbVSS) miktarna baldr. Dolaysyla reaktr ierisindeki toplam uucu askda kat madde mikroorganizma konsantrasyonunun (X), hcre yn ierisindeki uucu askda kat maddelerin ve giriten gelen uucu askda kat maddelerin toplamndan oluur. Hcre azalmas esnasnda hcresel yaplar bozunurlar ve dalrlar. Baz hcreler ise dalmazlar ve sistemde biyolojik olarak paralanmayan partikler madde olarak kalrlar. Kalan bu partikler maddeler, toplam hcre miktarnn %10-15i kadardr ve hcre yn olarak ifade edilir. Hcre yn VSS olarak llr ve mikroorganizma konsantrasyonuna baldr. Hcre yn retim hz, direkt olarak isel solunum hz ile balantldr. rXd = fd(kd)X burada; rXd fd = hcre yn retim hz, g VSS/m3-gn = hcre yn olarak kalan biyoktle oran, 0,10-0,15 g VSS/g VSS (3.17)

Genellikle evsel ve baz endstriyel atksular iin hcre ynndan kaynaklanan nbVSS konsantrasyonu dktr. Arlkl olarak nbVSS konsantrasyonu giri atksuyundaki nbVSS konsantrasyonundan kaynaklanr. Evsel atksulardaki nbVSS konsantrasyonu 60-100 mg/L mertebesinde iken, bu deer n ktrme sonrasnda 10-40 mg/L mertebelerine der. O halde toplam VSS retim hz, (3.14) denklemi, (3.17) denklemi ve giriteki nbVSS konsantrasyonunun toplam olarak ifade edilir.
rXT ,VSS = m XS k d X + f d (k d )X + QX 0,i / V Ks + S

(3.18)

burada; rXT, VSS = toplam VSS retim hz, g/m3-gn Q X0,i V = giri atksu debisi, m3/gn = giri nbVSS konsantrasyonu, g/m3 = reaktr hacmi, m3 dr.

toplam uucu askda kat maddeler ierisindeki aktif biyoktlenin toplam uucu askda kat madde retimine oran aadaki denklemle hesaplanabilir: FX,akt = (-Yrsu kdX) / rXT,VSS 26 (3.19)

burada; FX,akt = toplam uucu askda kat maddeler ierisindeki aktif biyoktle oran, g/gdr.
3.6 Scakln Etkisi

Bilindii zere scaklk tm biyokimyasal reaksiyonlara etki eden bir parametredir. Scaklk metabolik aktivitelere etki etmesinin yan sra atksuya gaz transferinde ve biyolojik katlarn kelme karakteristiklerinde de rol oynar. Scakln biyolojik aktiviteye etkisi aadaki denklemle ifade edilebilir. rT = r20(T-20) burada; rT = T Cdeki reaksiyon hz, r20 = 20 Cdeki reaksiyon hz,
= scaklk aktivite katsays,

(3.20)

T = scaklk, Cdr Eitlikteki deeri, 1,02 ile 1,09 arasnda deimekle birlikte tipik olarak 1,04 deerini alr.

27

4 BYOLOJK ARITMA KNETKLERNN MODELLENMES 4.1 Geri Dnmsz ve Tam Karml Askda Byyen Prosesler

Bu tr prosesler havalandrmal lagn ya da doldur boalt reaktr olarak da bilinir. Bu sistemler iin gerekli denklemleri bulabilmek iin hem mikroorganizma hem de substrat iin ktle dengesi yapmak gerekir.
4.1.1 Mikroorganizma iin Ktle Dengesi

Geri devirsiz ve tam karml askda byyen bir proseste mikroorganizma iin ktle dengesi u ekilde yaplr: Net Birikim = Giri m.o. konsantrasyonu - k m.o. konsantrasyonu + Net byme Ktle dengesi ak bir ekilde yazlrsa eitlik u ekilde olur: dX V = QX 0 QX + rg V dt (4.1)

burada; dX/dt = biyoktle konsantrasyonunun deiim hz, g uucu askda kat (VSS)/m3gn V Q X0 rg = reaktr hacmi (havalandrma havuzu), m3 = giri atksu debisi, m3/gn = giri biyoktle konsantrasyonu, g VSS/m3 = bakteriyel byme hz, g VSS/m3-gn

(4.1) denkleminde mikrobiyal ktlenin aktif ksmn ifade eden toplam askda kat maddenin uucu askda kat ksm kullanlr. (4.1) denkleminde rg ifadesi yerine (3.14) denklemindeki karl yazlacak olursa denklem u ekli alr:
XS dX V = QX 0 QX + V m K + S kdX dt s

(4.2)

Kararl durumda dX/dt = 0 alnabilir. Bunun yan sra giri mikroorganizma konsantrasyonu ok dk olduundan ihmal edilebilir. Bu durumlar gz nne alnr ve eitliin her iki taraf X e blnrse denklem aadaki gibi gerekleir: S Q = m kd V Ks + S Q/V ifadesi yerine hidrolik bekletme sresi yazlabilir. 28 (4.3)

 S 1 = m kd Ks + S

(4.4)

(4.4) ifadesinde S/Ks+S ifadesi ekilir ve m ifadesi yerine Yk yazlrsa u denklem elde edilir:

1 1 S = + k d Yk Ks + S

(4.5)

(4.5) ifadesinde eer S ifadesi ekilecek olursa k substrat konsantrasyonu S u denklemle bulunur:
S= K s (1 + k d c ) c (Yk k d ) 1

(4.6)

Geri devirsiz reaktrlerde kat bekletme sresi yani amur ya (c) , hidrolik bekletme sresine () eittir. Dolaysyla amur ya u denklemle hesaplanabilir. c =
4.1.2 Substrat in Ktle Dengesi

VX V = QX Q

(4.7)

Biyoktleye benzer ekilde substrat iin de ktle dengesi yazlacak olursa; Birikim = Giren kan + retilen dS V = QS0 QS + Vrsu dt ifadesi kar. Burada; S0 = girite znr substrat konsantrasyonu, S = kta znr substrat konsantrasyonudur. Bu eitlikte kararl durumda dS/dt = 0 olduu kabul edilir, rsu ifadesi yerine (3.10) eitliindeki deeri yazlr ve eitliin her iki taraf Q ifadesine blnrse eitlik;
V kXS (S 0 S) = Q K + S s

(4.8)

(4.9)

eklini alr. (4.5) eitliindeki S/Ks+S ifadesi (4.9) denkleminde yerine konulur ve V/Q yerine yazlr ve X yalnz braklrsa k mikroorganizma konsantrasyonu u denklemle bulunur.

29

 Y(S0 S) X= 1 + k d
4.2 Geri Devirli ve Tam Karml Askda Byyen Prosesler

(4.10)

Tm biyolojik reaktr dizaynlar substrat ve ntrientlere gre ktle dengesi ifadeleri yazlarak yaplr. Bu yzden ncelikle ktle dengelerinin aklanmas gerekmektedir.
4.2.1 Biyoktle in Ktle Dengesi

Tam karml bir reaktr iin ktle dengesinin ematik gsterimi ekil 12de grlebilir.

ekil 12 Aktif amur prosesinin ematik gsterimi: (a) geri devir hattndan amur atlmas hali, (b) havalandrma tankndan amur atlmas hali (Metcalf ve Eddy, 2003)

Burada ktle dengesi metin olarak ifade edilirse; Net Birikim = Giri m.o. konsantrasyonu - k m.o. konsantrasyonu + Net byme eklinde yazlabilir. Ktle dengesi ak bir ekilde yazlrsa eitlik u ekilde olur: dX V = QX 0 [(Q Q w )X e + Q w X r ] + rg V dt (4.11)

burada; dX/dt = biyoktle konsantrasyonunun deiim hz, g uucu askda kat (VSS)/m3gn V Q X0 Qw = reaktr hacmi (havalandrma havuzu), m3 = giri atksu debisi, m3/gn = giri biyoktle konsantrasyonu, g VSS/m3 = atk amur debisi, m3/gn

30

Xe Xr rg

= k biyoktle konsantrasyonu, g VSS/m3 = geri devir hattndaki biyoktle konsantrasyonu, g VSS/m3 = bakteriyel byme hz, g VSS/m3-gn

(4.11) eitliinde giri biyoktle konsantrasyonu (X0), ok kk olduundan ihmal edilir ve kararl halde dX/dt = 0 olaca kabul edilirse eitlik u ekle dnr: (Q-Qw)Xe + QwXr = rgV (4.12)

(4.12) eitlii (3.15) eitlii ile birletirilir ve eitliin her iki taraf VX ifadesine blnecek olursa eitlik;
(Q Q w ) X e + Q w X r r = Y su k d VX X

(4.13)

eklinde gerekleir. Eitliin sol taraf ters evrildiinde oluacak ifade kat bekletme sresi (amur ya) olarak ifade edilmektedir. VX = c (Q Q w ) X e + Q w X r (4.14)

burada; c = kat bekletme sresi, gn dr. Dolaysyla (4.13) ifadesindeki amur ya 1/c eklinde yerine konularak;
r 1 = Y su k d c X

(4.15)

ifadesi elde edilir. (3.10) denklemindeki rsu deeri eitlie yazlacak olursa; YkS 1 = kd c K s + S olur. (4.16) denklemi S yalnz kalacak ekilde dzenlenecek olursa, eitlik;
S= K s (1 + k d c ) c (Yk k d ) 1

(4.16)

(4.17)

olur. (4.17) eitliinden k substrat konsantrasyonunun sadece cnin ve kinetik katsaylarn bir fonksiyonu olduu grlr. Bu eitlikte giri substrat konsantrasyonunun k substrat konsantrasyonunu etkilemedii grlr, ama daha sonra ki denklemlerden grlecektir ki biyoktle konsantrasyonu giri substrat konsantrasyonuna baldr.
4.2.2 Substrat in Ktle Dengesi

Biyoktleye benzer ekilde substrat iin de ktle dengesi yazlacak olursa; 31

Birikim = Giren kan + retilen dS V = QS0 QS + rsu V dt ifadesi kar. Burada; S0 = girite znr substrat konsantrasyonu, S = kta znr substrat konsantrasyonudur. Bu eitlikte kararl durumda dS/dt = 0 olduu kabul edilir ve rsu yerine (3.10) denklemindeki karl yazlacak olursa eitlik;
V kXS (S0 S) = Q K + S s

(4.18)

(4.19)

eklini alr. (4.16) eitlii dzenlenip S/(Ks+S) deeri ekilirse ;

1 1 S = + k d Yk Ks + S c

(4.20)

eitlii elde edilir. Bu deer (4.19) denkleminde yerine konulur (V/Q) ifadesi yerine hidrolik bekletme sresi olan yazlr ve X yalnz braklarak denklem dzenlenirse;
X= c Y(S 0 S) 1 + k d c

(4.21)

eklinde yazlabilir. Eitlikten de grlecei zere biyoktle konsantrasyonu, amur yann hidrolik bekletme sresinin, giderilen substrat konsantrasyonunun ve kinetik katsaylarn fonksiyonudur. Eer amur geri devri yaplmazsa amur ya c, hidrolik bekletme sresi ya eit olacakt. Kat bekletme sresi, gerek havalandrma havuzu biyoktle konsantrasyonu zerinde gerekse k znr substrat konsantrasyonu zerinde etkilidir. Seilen bir c amur yan o deerde tutmak iin atk amur debisi Qw ile oynanr.
4.2.3 MLSS, MLVSS ve Biyoktle

Bu noktada MLSS, MLVSS terimlerinin aklanmasnda fayda vardr. ekil 12 incelendiinde atksuyun yan sra sistemde retilen amurun da reaktre girdii grlmektedir. Giri atksu akm, son ktrme tanknda ken ve geri devir hattndan ekilen amur ile kararak reaktre verilmektedir. te atksu ile amur akmnn karmndan oluan reaktr muhtevasna ngilizcede Mixed Liquor (ML) denilmektedir. Atksu akm ve geri devir amurundaki askda kat madde konsantrasyonu sonucu oluan karma Mixed Liquor Suspended Solids (MLSS), uucu askda kat madde konsantrasyonu sonucu oluan karma ise Mixed Liquor Volatile Suspended Solids (MLVSS) denilmektedir. ML ifadesi atksu ve 32

geri devir amurunun kart noktadan sonra reaktr ve ktrme havuzuna kadar olan ksm kapsamaktadr. Biyoktle yani mikroorganizma konsantrasyonunun bakterilerin sadece organik ksmn ifade ettii daha nce de belirtilmiti. Bu deer X ifadesi ile gsterilir. Dolaysyla biyoktle konsantrasyonuna, hcre ynndaki uucu askda kat maddelerin ve giri atksuyundan gelen ve biyoktle karakterli olmayan uucu askda kat maddelerin (nbVSS) eklenmesi ile atksu ve geri devir amuru karmndaki toplam uucu askda kat madde konsantrasyonu bulunur. Bu konsantrasyon, XT ya da bazen XT,VSS olarak ifade edilen MLVSSdir. MLVSS konsantrasyonuna hcre yn ve biyoktle ierisindeki inorganik ksmlarn ve giriten gelen inorganik maddelerin eklenmesi ile atksu ve geri devir amuru karm ierisindeki toplam askda kat madde konsantrasyonu bulunur. Bu deer XTSS olarak ifade edilen MLSSdir. Ancak, pratik tasarm hesaplar yaplrken tesis biyoktle konsantrasyonu yerine daha basit bir ekilde MLSS konsantrasyonu kullanlr. Bu yzden ilerleyen blmlerde gelecek olan pratik proses hesaplarnda X ifadesi biyoktle konsantrasyonunu deil MLSS konsantrasyonunu ifade edecektir. Temel ilemler ile pratik tasarm hesaplarndaki bu farkllk gzden karlmamaldr. Geri devir konsantrasyonlar yukarda izah edilen deerlerden farkldr. Sadece amur akmn ifade ettiinden kat madde konsantrasyon deerleri daha yksektir. Geri devir amuru Xr ya da XR eklinde ifade edilir. Geri devir hattndaki uucu askda kat madde ve toplam askda kat madde deerleri iin literatrde herhangi bir ksaltma ifadesi belirtilmemitir. MLSS ifadesinin geri devir hattndaki askda kat madde konsantrasyonunu, MLVSS ifadesinin de geri devir hattndaki uucu askda kat madde konsantrasyonunu gstermedii bilinmelidir. Fazla amurun geri devir hattndan ekildii durumlarda geri devir hattndaki ve atlan amurdaki biyoktle, uucu askda kat madde ve toplam askda kat madde konsantrasyonlar birbirlerine eittir.
4.2.4 MLVSS Konsantrasyonu ve amur retimi

Biyolojik reaktrlerde sistemin devamll iin retilen kat maddeden (amur) bir miktarnn dzenli olarak atlmas gereklidir. TSS, VSS ve biyoktle oluan amur miktarn belirlemede kullanlan terimlerdir. Gnlk olarak sistemden atlacak amur, retilen amur miktar ile amur yana bal olarak deiir. Dolaysyla gnlk atlan amur miktar u ekilde ifade edilebilir.
PX T ,VSS = XTV c

(4.22)

burada; PXT = atlan gnlk amur, g VSS/gn XT V = MLVSS konsantrasyonu, gVSS/m3 = havalandrma havuzu hacmi, m3

33

XT*V ifadesi ktle olarak(g, kg, vs.) sistemdeki toplam uucu askda kat madde miktarn vermektedir. Bu eitlikle bulunan bir gnde sistemden atlan toplam amur miktardr. Eer sistemden bir gnde atlan biyoktle miktar belirlenmek istenirse (4.22) ifadesinde XT ifadesi yerine X biyoktle konsantrasyonu ifadesi konur. Bu halde (4.22) eitlii;
Px = XV c

(4.23)

olur. Havalandrma havuzundaki toplam MLVSS konsantrasyonu (XT), biyoktle konsantrasyonu (X) ile biyolojik olarak paralanamayan uucu askda kat madde anlamna gelen nbVSS (Xi) konsantrasyonlarnn toplamna eittir. XT = X + Xi (4.24)

Sistemde biyoktle VSS konsantrasyonu yannda nbVSS konsantrasyonu iinde bir ktle dengesi yazmak gerekir. nbVSS konsantrasyonu, giriteki nbVSS konsantrasyonuna, ktaki nbVSS konsantrasyonuna ve hcre lm neticesinde oluan hcre yn miktarna baldr. Net Birikim = giri k + retim (dXi/dt)V = QX0,i XV/c + rx,iV burada; X0,i = giriteki nbVSS konsantrasyonu, g/m3 X rx,i = k nbVSS konsantrasyonu, g/m3 = hcre lmyle retilen nbVSS hz, g/m3-gn dr. (4.25)

Kararl durumda dXi/dt = 0 kabul edildiinde ve rx,i ifadesi yerine (3.17) ifadesindeki karl yazldnda yeni denklem u ekilde olur: 0 = QX0,i XV/c + (fd)(kd)XV Xi = X0,i (c)/ + (fd)(kd)X c (4.21), (4.24) ve (4.27) denklemleri birletirilirse, ve XT ifadesi u ekilde gerekleir:
XT = c ( X 0 ,i ) c Y(S 0 S) + (f d )(k d )X c + 1 + (k d ) c
hcre yn (B) giri nbVSS (C)

(4.26) (4.27)

(4.28)

heterotrofik biyoktle (A)

Gnlk atlan amur miktar (4.22) denkleminde XT yerine (4.28) denklemindeki karl yazlarak ve yerine V/Q yazlarak elde edilir.
PX ,VSS = QY(S 0 S) + f d (k d )XV + QX 0,i 1 + k d c

(4.29)

34

(4.21) ifadesindeki X deeri (4.29) denkleminde yerine konulursa VSS olarak gnlk atlan amur miktar;

PX ,VSS =

QY(S 0 S) (f d )(k d )YQ(S 0 S) c + + QX 0,i 1 + k d c 1 + k d c (A) (B) (C)

Hcre yn giriteki nbVSS miktar

(4.30)

Hetetrofik biyoktle

ekil 13 Aktif amur sisteminde bsCOD, MLVSS ve biyoktlenin amur yayla deiimi, (Metcalf ve Eddy, 2003)

znr substrat giderimine amur yann etkisi ekil 13de grlebilir. ekil 13de znr substrat konsantrasyonuna ilaveten nbVSS de dahil olduu toplam MLVSS konsantrasyonu gsterilmitir. c arttka daha fazla biyoktlenin solunumla tketildii ve hcre yn oluumunun artt ekilden grlmektedir. Dolaysyla MLVSS ile biyoktle arasndaki farkllk c arttka fazlalar. Gnlk olarak atlacak amur miktar TSS konsantrasyonuna baldr. TSS, biyoktle yan sra inorganik partiklleri de ierir. Giri atksuyunda genel olarak inorganik katlarn yzdesi toplam kuru arlk ierisinde yaklak %10-15 civarnda olup, biyoktlede de kuru arlk olarak benzer orandadr. Eer VSS / TSS oran %85 olarak kabul edilirse gnlk atlan amur miktar u ekilde hesaplanabilir. PX ,TSS = Burada; PX,TSS A B + + C + Q(TSS 0 VSS 0 ) 0,85 0,85 (4.31)

= TSS olarak gnlk olarak atlan net amur miktar, kg/gn 35

TSS0 VSS0

= giri TSS konsantrasyonu g/m3 = giri VSS konsantrasyonu g/m3

4.2.5

Gerek Dnm Oran (Yobs)

Gerek Dnm Oran (Yobs), giderilen substrat miktarna bal retilen kat madde miktar olarak tariflenir ve g TSS / g BO olarak, ya da g VSS / g BO olarak gsterilir. llen kat madde retimi sistemden atlan amur (4-22, 4-29 ve 4-30 denklemlerinde Px olarak gsterilen) ile sistemin k suyunda yer alan kat madde miktarnn toplamna eittir. Yobs,(430) denklemi substrat giderim hz Q(S0-S) ifadesine blnerek elde edilebilir.
Yobs = X 0,i (f )(k )(Y) c Y + d d + 1 + (k d ) c 1 + (k d ) c S0 S
hetetrofik biyoktle hcre yn giriteki nbVSS

(4.32)

burada; Yobs = g VSS / g giderilen substratdr. Eer atksular iin girite nbVSS nin olmad dnlrse forml, aadaki ekilde ifade edilir. Yobs =
4.2.6 Oksijen Gereksinimi

(f )(k )(Y) c Y + d d 1 + (k d ) c 1 + (k d ) c

(4.33)

Aerobik artmada oksijenin organik maddelerin oksidasyonunda kullanld daha nce belirtilmiti. Eer atksudaki biyolojik olarak paralanabilir maddelerin KOsi (bCOD) miktar tamamen okside olmu olsayd kullanlan oksijen miktar bCOD miktarna eit olurdu. Ancak bakteriler bCOD nin bir ksmn okside ederken bir ksmn da yeni hcre sentezi iin kullanrlar. Dolaysyla kullanlan oksijen miktar giderilen bCOD miktarnn atk amurun KO sinden fark olarak karmza kar. Oksijen kullanm iin ktle korunum denklemi yazlrsa; Oksijen kullanm = bCOD giderilen atk amur bCOD konsantrasyonu R0 = Q(S0-S) 1,42 Px,bio Burada; R0 = gerekli oksijen miktar, kg/gn, (4.34)

Px,bio = her gn atlan VSS olarak biyoktle, kg/gn dr.

36

rnek 2: (Metcalf ve Eddy, 2003)

Geri devirli bir aktif amur tesisinde n ktrme havuzundan gelen evsel atksular artlmaktadr. n ktrme havuzundan kan atksuyun karakteristikleri unlardr: 1. Atksu debisi : 1000 m3/gn 2. Biyolojik olarak paralanabilir ve znr maddelerin KO konsantrasyonu (bsCOD) : 192 mg/L 3. Biyolojik olarak paralanamayan uucu askda kat madde kons. (nbVSS) : 30 mg/L 4. nert inorganikler : 10 mg/L 5. Havalandrma tank MLVSS konsantrasyonu : 2500 mg/L 6. Biyoktle VSS/TSS : 0,85 Bu verileri ve verilen kinetik katsaylar kullanarak amur ya c = 6 gn iin aadaki istenenleri hesaplaynz. 1. k bsCOD konsantrasyonu nedir? 2. MLVSS konsantrasyonunun 2500 mg/L olmas iin hidrolik bekletme sresi ne olmaldr? 3. MLVSS de biyoktlenin oran nedir? 4. Gnlk retilen amur miktar VSS ve TSS olarak nedir? 5. g VSS/g bsCOD ve g TSS/g bsCOD olarak gerek dnm oran (Yobs) nedir? 6. Oksijen ihtiyac kg/gn olarak nedir? Kinetik katsaylar: k Y kd = 12,5 g KO/g VSS-gn = 0,40 g VSS/g KOkullanlan = 0,10 g VSS/g VSS-gn Ks = 10 g KO/m3 fd = 0,15 g VSS/g VSS

zm:

1)

lk admda (4.17) denklemi yardmyla k bsCOD konsantrasyonu bulunur.

S= K s (1 + k d c ) c (Yk k d ) 1

(10g bsCOD / m 3 )[1 + (0,10g VSS / g VSS gn )(6gn )] = (6gn )[(0,40g VSS / g KO)(12,5g KO / g VSS gn ) (0,10g VSS / g VSS gn )] 1 = 0,56 g bsCOD/m3 2) MLVSS = 2500 mg/L iin hidrolik bekletme sresinin bulunmas;

ncelikle (4.28) denkleminde bilinen deerler yazlr. Bu denklemde X ve olmak zere iki bilinmeyen vardr. Dolaysyla denklem X ve ya bal bir denklem haline evrilir. 37

( X 0 ,i ) c Y(S 0 S) X T = c + (f d )(k d )X c + 1 + (k d ) c

(30) 6 6 0,4 (192 0,56) 2500 = + (0,15)(0,10) X 6 + 1 + (0,10) 6 2500 = 287,2/ + 0,09(X) + 180/ ifadesi bulunur. ki bilinmeyenli bir denklemi zebilmek iin en az iki denklem gereklidir. Bu yzden (4.21) denklemi kullanlarak X ve ya bal bir denklem daha elde edilir.
X= c Y(S 0 S) 1 + k d c

6 0,4 (192 0,56) X = 1 + 0,10 6 X = 287,2/ denklemi elde edilir. Bu iki denklem yardmyla hem X hem de deerleri bulunabilir. 2500 = 287,2/ + 0,09(287,2/) + 180/ = 0,197 gn Hidrolik bekletme sresi bulunduuna gre reaktr hacmi de bulunabilir. V = Q = 1000 m3/gn0,197 gn V = 197 m3 3) MLVSS ierisindeki biyoktle orannn bulunmas; XT deeri bilindiine gre bu oran belirlemek iin Xi bulmak yeterlidir. X = 287,2/ = 287,2/0,197 X = 1458 g VSS/m3 Hem X hem de XT deerleri bilindiine gre MLVSS ierisindeki biyoktle oran; Biyoktle oran = X/XT = 1458/2500 Biyoktle oran = 0,58 olarak bulunur. 4) kg VSS/gn olarak gnlk retilen amur miktar hem (4.23) hem de (4.29) ifadesinden bulunabilir. (4.23) ifadesi daha basit olduundan o kullanlabilir.

38

PXT ,VSS =

X T V

PXT ,VSS =

2500 197 6

PXT,VSS = 82,1 kg VSS/gn kg TSS/gn olarak gnlk retilen amur miktar (4.31) denklemi ile bulunabilir. PX,TSS = QY(S0 S) 1 (f d )(k d )YQ(S0 S) c 1 + + QX 0,i + Q(TSS0 VSS0 ) 1 + k d c 0,85 1 + k d c 0,85

PX,TSS +

1000m 3 /gn 0,4gVSS/gCOD(192g/m 3 - 0,56g/m 3 ) 1 = 1 + 0,10gVSS/gVSS - gn 6gn 0,85

(0,15)(0,10)0,4 1000m 3 /gn(192g/m 3 0,56g/m 3 ) 6gn 1 1 + 0,10 6gn 0,85

+ (1000m 3 /gn) 30g/m 3 + (1000m 3 /gn) (10g/m 3 )

PX,TSS = 101,4 kg/gn 5) Gerek dnm oran (Yobs) gnlk atlan amurun, gnlk giderilen bsCOD miktarna orandr. gnlk atlan amur miktarlar VSS/gn ve TSS/gn cinsinden belli olduuna gre gnlk giderilen bsCOD miktar belirlenmelidir. Giderilen bsCOD/gn = Q(S0-S) = 1000 m3/gn(192g/m3-0,56g/m3) Giderilen bsCOD/gn = 191.440 g/gn = 191,44 kg/gn Gnlk atlan amur VSS olarak 82,2 kg olduuna gre; VSS olarak Yobs = 82,2/191,44 VSS olarak Yobs = 0,43 g VSS/g bsCOD Gnlk atlan amur TSS olarak 101,4 kg olduuna gre; TSS olarak Yobs = 101,4/191,44 TSS olarak Yobs = 0,53 g TSS/g bsCOD 6) Gerekli oksijen miktar (4.34) denklemi yardmyla bulunur. Ancak ncelikle bu denklemdeki PX, bio ifadesi bulunmaldr. PX, bio = PXT, VSS PnbVSS PX, bio = 82,2 kg/gn (1000 m3/gn)(30 g/m3)(1 kg/1000 g) PX, bio = 52,2 kg/gn 39

R0 = Q(S0-S) 1,42 Px,bio R0 = (1000 m3/gn)(192 g/m3 - 0,56 g/m3) (1 kg/1000 g) 1,4252,2 kg/gn R0 = 117,7 kg O2/gn
4.2.7 F/M (Food/Microorganism) Oran

F/M oran toplam mikroorganizma miktar bana den KO veya BO miktar olarak tarif edilir. O halde bu oran, u denklemle ifade edilebilir:
F/M = QS 0 VX

(4.35)

(4.35) denkleminde Q/V ifadesi yerine 1/ ifadesi yazlacak olursa;

F/M = S0 X

(4.36)

olur. Burada; F/M = substratn biyoktleye oran, g BO/g VSS-gn, X

4.2.8

= havalandrma havuzundaki biyoktle konsantrasyonu, g/m3 dr.

Spesifik Substrat Kullanm Oran (U)

Spesifik substrat kullanm oran U, F/M oran ve sistem verimine bal olarak aadaki gibi yazlabilir. U= Burada, U = spesifik substrat kullanm oran, E = sistem verimidir ((S0-S)/S0 x 100) (4.37) denkleminde (4.36) denklemindeki F/M ifadesi ve E nin alm yazlrsa;
U= S0 S X

(F / M )E 100

(4.37)

(4.38)

Spesifik substrat kullanm oran U ile substrat kullanm hz rsu arasnda u ekilde bir iliki vardr:
U= rsu X

(4.39)

(3.7) denklemi ve (4.39) denklemi birletirilecek olursa; U= 40 kS Ks + S (4.40)

(4.15) denkleminde -rsu/X ifadesi yerine U ifadesi yazlrsa; 1 = YU k d c ifadesi elde edilir.
4.2.9 Hacimsel Organik Yk (Lorg)

(4.41)

Hacimsel organik yk havalandrma havuzu hacmine 1 gnde uygulanan BO veya KO miktar olarak ifade edilebilir. O halde;
L org = QS 0 V(10 3 g / kg )

(4.42)

Burada; Lorg = hacimsel organik yk, kg BO/m3-gn dr.

4.2.10 Proses Performans

(4.17) denklemi incelendiinde k substrat konsantrasyonunun (S), kinetik katsaylara ve kat bekletme sresine (c) bal olduu grlr. Ks, kd, Y ve k gibi kinetik katsaylarn deeri atn tipine, mikroorganizma cinsine ve evresel artlarna bal olarak sabittir. O halde c deeri k substrat konsantrasyonunu belirlemesi asndan nemlidir. ekil 14den de grlecei zere k substrat konsantrasyonu ve verim, c ve reaktr hidroliine (yani, tam karml ya da piston akml) bal olarak deiir.

ekil 14 amur ya ve akm rejiminin verime etkisi (Metcalf ve Eddy, 2003)

ekil 14de istenen k konsantrasyonunu salamayan c deerlerinin de olduu grlebilir. O halde c deerinin belirlenen minimum bir deerin altna inmemesi gerekir. Bu deer cm olarak gsterilirse; cm, mikroorganizmalarn retiminden daha hzl bir ekilde sistemden 41

kt ya da kat kann olduu bekleme zamandr. cm deeri (4.6) eitlii yardmyla bulunur. Kat ka olduunda S deeri S0 deerine eit olur. Dolaysyla denklem; YkS0 1 = kd m K s + S0 c (4.43)

eklinde yazlabilir. Birok durumda S0 deeri Ks deerinden olduka byktr. Dolaysyla paydadaki Ks deeri ihmal edilirse denklem,
1 Yk k d m c

(4.44)

haline dner. (4.44) eitlii ile cm, deeri bulunabilir, ancak bu deer direk olarak tesise uygulanmamaldr. Umumiyetle artma tesislerinde c, deeri olarak, cm, deerinin 2 ile 20 kat arasnda bir deer seilir. Dizayn iin seilen c deeri (cd) ile cm deeri arasnda gvenlik faktr (SF: safety factor) denilen bir oran mevcuttur (Metcalf ve Eddy, 2003).
SF = d c
m c

(4.45)

4.2.11 Piston Akm Modeli

Geri dnml piston akm modeli ve tam karml sisteme ait ematik gsterimler ekil 15de gsterilmitir.

ekil 15 Akm rejimlerine gre reaktr tiplerinin ematik gsterimi ve rnek reaktr resimleri, (a) Piston akml, (b) tam karml (Metcalf ve Eddy, 2003)

42

Piston akm modeline gre geri dnmle reaktre giren tm partikller reaktrde ayn sre kalrlar. Piston akm iin matematiksel bir kinetik model kurmak olduka g olmakla beraber Lawrence and McCarty (1970) tarafndan gelitirilen ve Metcalf ve Eddy (2003) de yer alan iki varsaym, modeli oluturmaya yardmc olmaktadr. 1. Reaktre giren mikroorganizma konsantrasyonu ile kan mikroorganizma konsantrasyonu yaklak olarak birbirine eittir. Bu varsaym sadece c/ > 5 ise geerlidir. Reaktrdeki ortalama mikroorganizma konsantrasyonu X sembol ile gsterilir. 2. Reaktr iinden geen atkta substrat kullanm hz u eitlikle gsterilir.

kS X rsu = Ks + S

(4.46)

Bu denklemin integrali alnarak (4.21) denklemi ile birletirilirse aadaki denklem elde edilir.
Yk (S 0 S) 1 = kd c (S 0 S) + (1 + )K s ln(Si / S)

(4.47)

Burada; S0 = giri substrat konsantrasyonu, S = k substrat konsantrasyonu Si = geri devir akmyla kartktan sonraki giri konsantrasyonu, =
S 0 + S 1+

= geri devir orandr. (4.47) eitlii hem geri devirli hem de geri devirsiz durumda (4.17) eitliine benzerdir. ki eitlik arasndaki tek fark (4.47) eitliinde c nin S konsantrasyonunun yan sra S0 konsantrasyonun da bir fonksiyonu olmasdr.
4.3 Geri Dnmsz Bal Byyen Artma Prosesleri iin Ktle Dengesi

Bal byyen biyolojik artma sistemlerinde ta, plastik ve dier materyallerden oluan bir yatak malzemesi meydana getirilerek, bu yatak zerinde bir biyofilm tabakas oluturulmaya allr. Byme artlar ve sistem hidrodinamiine gre biyofilm kalnl 100 mden 10 mm e kadar eitli kalnlklarda olabilir. Bal byyen proseslerin performansn belirlemek iin organik, hidrolik yk ve artma derecesi gibi baz temel parametrelerin bilinmesi gereklidir. Bu ksmda bir model gelitirebilmek iin Atkinson (1974) ve Atkinson vd. (1974) tarafndan gelitirilen ve Crites ve Tchobanaglous (1998) de yer alan yaklam kullanlacaktr (ekil 16).
43

ekil 16 Bal byyen proseslerin kaba gsterimi (Crites ve Tchobanaglous, 1998)

Bu yaklama gre model, biyoktle kolonu ierisindeki organik madde aksnn hzna gre tariflenir. Biyoktle kolonu ierisindeki organik madde aksnn oran u formlle hesaplanr.
rs = Ehk 0 S Km + S

(4.48)

burada; rs E h k0
S

= biyoktle ierisindeki organik madde aksnn hz, m/dk, = etkinlik faktr, (0 E 1) = biyoktle kalnl, m, = maksimum reaksiyon hz, gn-1 = sv bloundaki ortalama substrat konsantrasyonu, mg/L, = yar hz sabiti, mg/L dir.

Km

E etkinlik faktr yaklak olarak sv bloundaki BO konsantrasyonuyla orantldr. Bu yzden (4.48) eitlii yeniden dzenlenir. fhk 0 S rs = Km + S 44
2

(4.49)

burada; f = orant faktrdr. Bir model retebilmek iin sv blounda organik muhteva iin ktle dengesi yazlabilir. Bu denge u ekilde ifade edilebilir: Birikim = giri - k + retim
fhk S2 S S 0 dV = QS Q S + dD + dDw Km + S t D

(4.50)

burada; Q w D

= debi, m3/gn, = tahmin edilen sv blou genilii, m, = damlatmal filtre derinlii, m dir.

Kararl durumda S/t = 0 olacandan (4.50) ifadesi u ekli alr: dS S Q = fk 0 h w dD Km + S

2

(4.51)

Km yar hz sabiti ifadesinin BO deerine gre ok dk olduu varsaym yaplrsa S deeri yannda Km ifadesi ihmal edilebilir.
dS fk 0 h w S = dD Q

(4.52)

(4.52) ifadesinde Se ve Si ifadeleri aralnda integrali alnrsa u ifade elde edilir: Se wD = exp (fk 0 h ) Si Q burada; Se = k substrat konsantrasyonu, mg/L, Si = geri devir akmyla kartktan sonraki giri substrat konsantrasyonu, mg/L dir. (4.53) denklemi incelenirse, bu denklem kullanmyla k substrat konsantrasyonu tayininin, f, k0 ve h gibi kinetik katsaylara bal olduu grlr. Filtre performansna scakln etkisi (3.20) denklemi yardmyla bulunur. Genel olarak bu denklemdeki ifadesi 1,035 olarak alnr.
4.4 Kinetik Katsaylarn Tayini

(4.53)

Kinetik katsaylar atksu numuneleri ierisindeki belli parametreler sabit tutulup baz parametreler deitirilerek tayin edilebilir. Kinetik katsaylar atksu tipine bal olarak deiir. Tablo 5 evsel atksular iin baz kinetik katsaylarn tipik deerlerini vermektedir.

45

Tablo 5 Giriteki partikler maddeler ihmal edildiinde, evsel atksular iin aktif amur prosesindeki tipik kinetik katsay deerleri (Crites ve Tchobanoglous, 1998)

Katsay k Ks Y

Birimi gn-1 mg KO/L mg BO5/L mg VSS/ mg KO mg VSS/ mg BO5

-1

Deerler* Aralk Tipik 2-10 4 15-70 25-100 0,3-0,6 0,4-0,8 0,02-0,10 40 60 0,4 0,6 0,055

kd gn * Deerler 20 C de elde edilmitir.

Tablo 5den de grlebilecei gibi Ks ve Y katsaylar hem BO hem de KO iin verilmektedir. Kinetik katsaylar genel olarak BO ye bal olarak verilir. Ancak son yllarda yaplan almalarla KO ye bal olarak kinetik katsaylarn tayini de yaplmaya balanmtr. Bu ekilde KO ile BO arasnda her zaman ayn ekilde kmayan korelsyondan doan hatalarn da nne geilmi olunmaktadr. Ancak yine de KO yi ortaya karan unsurlarn tamam biyolojik olarak ayrmadndan BO daha tatmin edici neticeler verir. Aadaki rnek kinetik katsaylarn deneysel verilerle nasl bulunabileceini gstermektedir.
rnek 3: (Crites ve Tchobanoglous, 1998)

Aada neticeleri verilmi olan laboratuar lekli, geri devirsiz, srekli akml ve tam karml bir aktif amur almas iin k, Ks, Y ve kd kinetik katsaylarnn deerlerini bulunuz. nite No 1 2 3 4 5
zm :

S0 mg/L KO 400 400 400 400 400

S mg/L KO 13 24 33 47 66

= c gn 3,2 2,0 1,6 1,3 1,1

X mg VSS/L 123 127 127 124 119

1) Ks ve k katsaylarnn tayini; a) ncelikle bilinmeyen olarak sadece Ks ve k deerlerinin olduu bir denklem retilmeye allr. Bu sebeple (3.10) denklemi kullanlabilir. Ancak bu denklemde rsu ifadesi yerinebilinen ifadeler yazlmaldr. rsu ifadesi substratn kullanm hzn verdiine gre; 46

rsu =

Q(S0 S) (S S) = 0 V

(4.54)

ifadesi yazlabilir. Bu durumda (3.10) ve (4.54) denklemi birlikte yazlacak olunursa; K 1 1 X = s + S0 S k S k ifadesi elde edilir. imdi bu denklem y = ax + b eklindeki bir doru denklemi olarak dnlp bu katsaylara gre bir doru izilebilir. Bunun iin X/(S0-S) ve 1/S deerlerinin belirlenmesi gerekir. nite No 1 2 3 4 5 S0 - S mg/L 387 376 367 353 334 X mg VSS/L-gn 393,6 254,0 203,2 161,2 130,9 X/(S0 S) gn 1,017 0,676 0,554 0,457 0,392 1/S 1/(mg /L) 0,077 0,042 0,030 0,021 0,015

b) Bu tablodaki 1/S deerleri apsis, X/(S0-S) deerleri ordinat olmak zere bir doru izildiinde; dorunun Y eksenini kestii nokta 1/k deerini, eimi ise Ks/k deerini verir.
1,1 1 0,9 0,8 0,7 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 0 0 0,01 0,02 0,03 0,04 1/S

XQ/(S0-S)

y = 10,044x + 0,2476

0,05

0,06 0,07

0,08

Uygulamada doru y eksenini 0,25 noktasnda kesmektedir. Bu deer 1/k deerine eittir. O halde; 1 = 0,25 k = 4gn 1 k olarak bulunur. Doru eimi yaklak olarak 10 dur. Bu deer de Ks/k deerine eittir. 47

Ks = 10 K s = 10 x 4 K s = 40mg / L dir. k

2) Y ve kd katsaylarnn tayini; a) Ks ve k tayinine benzer ekilde ncelikle bilinmeyen olarak sadece Y ve kd nin olduu bir denklem elde edilir. Bunun iin (4.15) ve (4.54) denklemleri birletirilebilir. Yeni denklem; S S 1 =Y 0 kd X c eklinde gerekleir. Grld gibi bu denklemde y = ax + b doru denklemi eklinde yazlabilir. Doruyu izebilmek iin ncelikle (S0-S)/X ve 1/c deerlerinin hesaplanmas gereklidir. Bu deerler hesaplanarak aadaki tabloda verilmitir. nite No 1 2 3 4 5 1/c gn
-1

(S0 S)/X gn-1 0,983 1,480 1,806 2,190 2,552

0,313 0,500 0,625 0,769 0,909

b) Yukardaki deerler yardmyla grafik izilir. Grafikte; apsis (S0-S)/X deerleri, ordinat ise 1/c deerleridir. Grafiin eimi Y deerini, y eksenini kestii nokta ise kd deerini verir.
1

0,8

0,6 y = 0,3796x - 0,0609

1/c

0,4

0,2

-0,2 0 0,5 1 1,5 2 2,5 3

(S0-S)/X

Yukardaki dorunun eimi yaklak olarak 0,38dir. Dolaysyla; 48

Y = 0,38 dir. Dorunun y eksenini kestii nokta ise -0,06 deeridir. O halde;
k d = 0,06 k d = 0,06 dr.

Bu rnekte kullanlan reaktr geri devirsizdir. Benzer veriler geri devirli reaktrler iin de retilebilir. Geri devirli reaktrlerin laboratuar artlarndaki avantaj, amur ya ve hidrolik bekletme sresinin farkl seviyelerde kullanlabilir olmasdr. Dezavantaj ise kk lekli almalarda amur geri devrinin ve kontrolnn zor olmasdr.
4.5 Aktif amur Modelleri (ASM)

Orjinal ad Activated Sludge Model (ASM) olan aktif amur modelleri ilk olarak, o zamanki ad Uluslararas Su Kirlilii Aratrma ve Kontrol Birlii olan kurum adna eitli lkelerden aratrmaclarn biyolojik atksu artm dizaynnn matematiksel olarak modellenmesi amacyla yaptklar alma sonucunda ortaya kmtr. Modeller subsrat kullanmna kar bymeye baldr. Ototrofik ve hetetrofik bakterilerin bymesi ile substrat, oksijen ve ntrient kullanmn tariflemek iin modellerde Monod spesifik byme hzlar kullanlmaktadr. Modellerin nemli zelliinden biri organik maddeleri tariflemek iin BO yerine KO kullanlmasdr. Bununla birlikte modellerde KO; znm, partikler, inert, biyolojik olarak zor ayran, biyolojik olarak kolay ayran gibi eitli alt blmlerde incelenir. Aktif amur sistemleri; organik substratlar, inorganik substratlar, znm oksijen, ototrofik ve hetetrofik bakteriler gibi olduka fazla parametrenin etkili olduu karmak eitlikler ierir. Bu karmakl gidermek iin eitliklerin zmnde matris modeller kullanlr. Gnmzde sk kullanlan iki aktif amur modeli, ASM1 ve ASM2 modelleridir. Henze vd., (1987) tarafndan gelitirilen ASM1 modeli, aerobik ve anoksik artlarda karbonlu organikleri kullanan hetetrofik bakterilerin ve amonya nitrata oksitleyen ototrofik nitrifikasyon bakterilerinin reaksiyonlaryla tariflenir (Metcalf ve Eddy, 2003). Henze vd. (1995), tarafndan yaplan almann Barker ve Dold (1997) tarafndan yaplan almayla birletirilmesi ile elde edilen ASM2 modeli ise anaerobik, anoksik ve aerobik artlar altnda fosforu gideren bakterileri de ieren daha gelimi bir modeldir (Metcalf ve Eddy, 2003). Modellerin temel amalar; (1) sisteme etki eden parametrelerin tesir derecelerini belirlemek, (2) artma tesisini dizayn etmek ve (3) bilinen bir durum iin artma derecesini hesaplamaktr. 2. ve 3. ama iin atksu karakterizasyonu nemlidir ve zamanla, konsantrasyonda ve debideki deiimlerin etkilerini belirlemek iin dinamik simlasyonlar kullanlr.

49

5 BYOLOJK NTRENT GDERM

Gerek azot gerekse fosfor, su kalitesine nemli etkileri olduundan srekli olarak kontrol edilmesi gerekli parametrelerdir. Azot atksularda eitli ekillerde bulunabilir (organik, amonyak, nitrit ve nitrat). Ancak genel olarak evsel atksularda azot, organik veya amonyak eklinde bulunur. Evsel atksularda azot konsantrasyonu 25-35 mg/L aralnda deiir. Atksu artma tesislerinin n keltme havuzlarnda toplam azot konsantrasyonunun %20 si kelerek giderilir. Biyolojik artmada organik azotun nemli bir ksm amonyaa evrilir. Amonyan da %20lik bir ksm yeni hcre oluumunda kullanlr. Geriye kalan %60lk azot miktar alc ortama dearj edilir. Fosfor atksularda, inorganik, ortofosfat veya kompleks fosfatlar olarak organik formda bulunur. Kompleks fosfatlar sentetik deterjanlardan kaynaklanr ve atksudaki fosfatn yaklak yarsn oluturur. Kompleks fosfatlar biyolojik artmada ortofosfata hidrolize olurlar. Evsel atksularda ortalama fosfor konsantrasyonu 5-9 mg/L arasnda deiir. n ktrme esnasnda fosforun %10 u kelir, biyolojik artma esnasnda ise %10-20 si yeni hcrelere dnr. Kalan yaklak %70 lik ksm ise alc ortama dearj edilir.
5.1 Biyolojik Yolla Azot Giderimi

ekil 17den de grlecei gibi, asimilasyon ve nitrifikasyon-denitrifikasyon olmak zere iki temel azot giderim mekanizmas vardr.

ekil 17 Biyolojik artmada azotun dnmleri (Crites ve Tchobanoglous, 1998)

50

Azot bir ntrient olduundan mikroorganizmalar amonyak azotunu asimile ederler ve ardndan yeni hcre yapmnda kullanrlar. Hcrelerin atksudan uzaklatrlmas ile hcre bnyesindeki azot da giderilmi olur. Ancak ounlukla atksularda, mikroorganizmalarn asimilasyon yolu ile giderebilecei miktarn ok daha zerinde bir azot konsantrasyonu vardr. Nitrifikasyon-denitrifikasyon ileminde azot giderimi iki admda gerekleir. Nitrifikasyon admnda amonyak nitrata okside olurken, denitrifikasyon admnda oluan bu nitrat azot gazna dnerek atksudan uzaklar. Biyolojik azot giderimi 3 ekilde uygulanr. 1) Ayr blmede karbon oksidasyonu, dier blmede nitrifikasyon ve denitrifikasyon 2) Birleik olarak karbon oksidasyonu ve nitrifikasyon ve ayr blmede denitrifikasyon 3) Birleik olarak karbon oksidasyonu, nitrifikasyon ve denitrifikasyon
5.1.1 Biyolojik Nitrifikasyon

Biyolojik nitrifikasyonda amonyak iki admda nitrata okside olur. lk admda amonyak nitrite dnrken, ikinci admda nitrit, nitrata dnr. Bu dnm reaksiyonlar ve reaksiyonlarda rol alan bakteriler yazlacak olursa; Nitrosomonas tarafndan amonyan nitrite dnm; NH4+ + 1,5O2 NO2- + 2H+ + H2O Nitrobakter tarafndan nitritin nitrata dnm; NO2- + 0,5O2 NO3(5.2) (5.1)

eklinde gerekleir. ki adm birletirilirse amonyan nitrata dnm u ekilde ifade edilebilir: NH4+ + 2O2 NO3- + 2H+ + H2O (5.3)

Bu arada amonyum iyonunun bir ksm yeni hcrelere asimile olur. Biyoktle sentez reaksiyonu aadaki ekilde gerekleir. 4CO2 + HCO3 + NH4+ +H2O C5H7O2N + 5O2 (5.4)

Tablo 4de gsterilen yar reaksiyonlar yardmyla tmyle nitrifikasyon reaksiyonu yazlabilir. rnek 1 de olduu gibi, hcre sentezi, amonyan nitrata oksidasyonu ve oksijen kullanm iin yar reaksiyonlar yazlrsa (fs = 0,10) tm denklem u ekilde yazlabilir. NH4++1,731O2+1,962HCO3 0,038C5H7O2N+0,962NO3-+1,077H2O+1,769H2CO3 (5.5)

51

Yukardaki denklemden her mg amonyak azotunun dnm iin 3,96 mg O2 tketildii, 0,31 mg yeni hcre retildii, 7,01 mg alkalinite gerektii ve 0,16 mg inorganik karbon kullanld hesaplanabilir. Grlecei zere 1 mg amonyak azotunun oksidasyonu iin harcanan 3,96 mg O2 deeri, (5.3) denkleminde elde edilen 4,57 mglk teorik deerin altndadr. Bunun nedeni amonyan yeni hcre retiminde de kullanlmasdr. Nitrifikasyon bakterileri olduka hassas olup evre artlarndan nemli lde etkilenirler. Nitrifikasyon prosesine etki eden faktrler u ekilde sralanabilir: (1) amonyak ve nitrit konsantrasyonu, (2) BO5 / TKN oran, (3) znm oksijen konsantrasyonu, (4) scaklk ve (5) pH dr. Nitrifikasyon iin znm oksijen konsantrasyonu 1 mg/L nin zerinde olmaldr. Scaklk ve pHn etkisi de olduka nemlidir. stenen optimum pH aral 7,5-8,6 arasndadr, ancak eer sistem daha dk pH a altrlmsa nitrifikasyon yine de baarl olabilir. Bu etkiler Tablo 6da zetlenmitir.
Tablo 6 eitli artlarn nitrifikasyon hzna etkisi (Crites ve Tchobanoglous, 1998)
Faktr Etkinin Tanm

Amonyak, nitrit konsantrasyonu

Amonyak ve nitrit konsantrasyonlar nitrosomonas ve nitrobakterin maksimum byme hzna etki eder. Genel olarak nitrobakterin byme hznn nitrosomonasa gre daha byk olmas nedeniyle nitrifikasyon hz, amonyan nitrite evrilmesi ile modellenir.

N = N max

N KN + N

(5.6)

15 C de Nmax = 0,45 gn-1 kullanlr. BO5 / TKN Tek admda gerekletirilen karbon oksidasyonu-nitrifikasyon prosesinde aktif amuru ierisindeki nitrifikasyon bakterilerinin oran BO5 / TKN oranna baldr. Dolaysyla nitrifikasyon bakterilerinin tm bakterilere oran u ekilde hesaplanr:

fN =

0,16(giderilenNH 3 ) 0,60(giderilenBO 5 ) + 0,16(giderilenNH 3 )

(5.7)

O konsantrasyonu

O seviyesi Nmax etkilediinden u eitlik yazlabilir.

O N = N max K O + O 2
KO2nin tipik deeri 1,3 mg/L alnabilir.

(5.8)

52

Scaklk

Nitrifikasyon prosesinin hz scakln azalmasyla azalr. Dolaysyla u ekilde iki bant yazlabilir. N = Nmaxe0,098(T-15) KN = 100,051T 1,158 (5.9) (5.10)

pH

Maksimum nitrifikasyon hz pH n 7,2 ile 9 arasnda olduu aralkta gerekleir. Birleik karbon oksidasyon-nitrifikasyon ilemi iin pH n etkisi u ekildedir.

N = N max [1 0,833(7,2 pH)]

(5.11)

Tablo 6 dikkate alnrsa spesifik byme hz N iin aada gsterildii zere genel bir denklem yazlabilir.
0, 098( T 15) N O [1 0,833(7,2 pH)] N = N max K + N K + O e O 2 N

(5.12)

burada; N

= nitrifikasyon bakterileri iin spesifik byme hz, g yeni hcre/g hcre-gn

Nmax = nitrifikasyon bakterileri iin maksimum spesifik byme hz, g yeni hcre/g hcre-gn N KN = azot konsantrasyonu, g/m3 = yar hz sabiti (Nmaxin yarsndaki azot konsantrasyonu), g/m3

O = znm oksijen konsantrasyonu, g/m3 KO2 = znm oksijen iin yar doygunluk katsays, g/m3 T = scaklk, C dir.

Nitrifikasyon prosesi iin kullanlan katsaylarn tipik deerleri Tablo 7de verilmitir.
Tablo 7 Askda byyen nitrifikasyon prosesleri iin kinetik katsaylar

Katsaylar Nmax KN YN kdN

Birim gn-1 mg/L NH4+-N mg VSS / mg NH4+-N gn-1

Deerler Aralk Tipik* 0,40 - 2,00 0,90 0,20 - 2,30 0,50 0,10 0,30 0,16 0,03 0,06 0,04

* Bu deerler 20 C iindir.

53

ekil 18 Nitrifikasyonda kullanlan proses tipleri, (a) ayr blmede nitrifikasyonlu askda byyen proses, (b) ayn blmede nitrifikasyonlu askda byyen proses, (c) dk hzl bal byyen proses, (d) aktif amuru takip eden bal byyen reaktr

54

Nitrifikasyon ilemi iin uygulanan eitli proses tipleri mevcuttur. Bu proses tiplerinin bazlar ekil 18den grlebilir. Karbon oksidasyonu ve nitrifikasyon ilemleri ayn reaktr ierisinde gerekletirilebilecei gibi ayr reaktrlerde de gerekletirilebilir. Kk yerleimlerde genellikle her iki ilemin ayn reaktrde gerekletirildii prosesler tercih edilmelidir. Nitrifikasyon ileminde karbon oksidasyonuna benzer baz formller kullanlmaktadr. Bunlar aada verilmitir:
k= N YN

(5.13)

UN =

kNN KN + N N0 N UNX

(5.14)

N =

(5.15)

Burada; N = nitrifikasyon iin hidrolik bekletme sresi, gn dr.

1 YN (k N ) k dN m c

(5.16)

1 = YN U N k dN c
rnek 4: (Crites ve Tchobanoglous, 1998)

(5.17)

Birleik karbon oksidasyonu-nitrifikasyon ilemi uygulanarak n ktrmeden kan evsel atksular artan bir reaktrn kndaki amonyak konsantrasyonunu ve gerekli hidrolik bekletme sresini bulunuz. Reaktrle ilgili bilgiler aada verilmitir. 1. Giri atksu debisi : 380 m3/gn 2. n ktrme sonras BO5 : 150 mg/L 3. n ktrme sonras TKN : 30 mg/L 4. Minimum scaklk : 12 C 5. Reaktr O konsantrasyonu : 2 mg/L 6. Reaktrn pH tamponlama kapasitesi yeterlidir. 7. Kinetik katsaylar iin Tablo 7 verileri kullanlacaktr. 8. Gvenlik faktr SF : 2 9. stenen k BO5 konsantrasyonu : 15 mg/L 10. Havalandrma havuzunda MLVSS konsantrasyonu : 2000 mg/L
zm :

Soruda gerekli hidrolik bekletme sresi sorulmaktadr. Biri karbon oksidasyonu, dieri nitrifikasyon iin olmak zere iki adet hidrolik bekletme sresinin hesaplanmas 55

gerekmektedir. Bu iki deerden ise emniyet iin byk olan deer seilir. Bu yzden nce nitrifikasyon ardndan ise karbon oksidasyonu iin gerekli hidrolik bekletme sresi bulunur. Nitrifikasyon iin gerekli hidrolik bekletme sresini bulurken (5.15) denklemi kullanlr. Bu denklemde N i bulmak iin N k amonyak konsantrasyonunun, X nitrifikasyon bakterisi konsantrasyonunun ve UN nitrifikasyon iin spesifik substrat kullanm hznn bulunmas gerekir. lk adm olarak (5.12) denklemi yardmyla N bulunur. Denklemde; T N KN = 12 C = 30 mg/L = 100,051(T) 1,158 = 100,051(12) 1,158 = 0,28

Nmax = 0,45 gn-1 (15 C de), (Tablo 6dan)

O = 2 mg/L KO2 = 1,3 mg/L pH = 7,2 olarak yerlerine konacaktr. O halde; 30 2 0,098(1215) N = 0,45 )[1 0,833(7,2 7,2)] ( e 0,28 + 30 1,3 + 2 N = 0,20 gn-1 olur.

Bundan sonraki aamada c nin bulunmas gerekir. Ancak daha nce kN katsays bulunmaldr. Bunun iin (5.13) denklemi kullanlr. Bu denklemde; N YN = 0,20 gn-1 = 0,16 mg VSS / mg NH4+-N (Tablo 7 den) dir. kN = 0,20 0,16

kN = 1,25 gn-1 bulunur. c bulunmadan nce cm bulunur ve gvenlik katsays ile arplr. Bunun iin (5.16) denklemi kullanlr. Bu denklemde; YN kN kdN = 0,16 mg VSS / mg NH4+-N (Tablo 7den) dir. = 1,25 gn-1 = 0,04 (Tablo 7den) dir.
1 0,16(1,25) 0,04 m c

cm = 6,25 gn c = SF x cm olduuna gre; 56

c = 2 x 6,25 c = 12,5 gn olup (5.17) denklemi yardmyla UN ifadesi bulunabilir. 1 = 0,16( U N ) 0,04 12,5 UN = 0,75 gn-1 olur. U ifadesi kullanlarak (5.14) denklemi yardmyla N k amonyak konsantrasyonu, 0,75 = 1,25( N) 0,28 + N

N = 0,42 mg/L olarak bulunur. Son olarak XN konsantrasyonunun bulunmas gerekir. Bunun iin ncelikle nitrifikasyon bakterilerinin tm MLVSS iindeki yzdesi (fN) bulunur. fN = 0,16(30 0,42) = 0,055 0,6(150 15) + 0,16(30 0,42)

XN = XfN = 2000 x 0,055 = 110 mg/L Nitrifikasyon iin gerekli olan N sresi (5.15) denkleminden bulunabilir.
N =

N0 N 30 0,42 = = 0,36gn = 8,6saat UX 0,75 (110)

imdi karbon oksidasyonu iin y bulmak gerekmektedir. (4.23) denklemi ile hesaplanacandan gerekli doneler bellidir. (4.23) denklemi iin bilinmeyen tek ifade U ifadesidir. Bu ifade (4.26) denkleminden bulunabilir. Bu ifade de; Y = 0,6 gr VSS / gr BO5 (Tablo 5den) kd = 0,055 gn-1 (Tablo 5den) c = 12,5 gn dr. (4.26) denkleminde U ekilir ve verilenler yerine konulursa,
1 1 1 1 U = + kd = + 0,055 Y 12,5 0,6 c

U = 0,23 gr BO5 giderilen / gr MLVSS-gn olarak bulunur. (4.23) denkleminde ifadesi ekilir ve bilinenler yerine yazlrsa;

57

S0 S 150 15 = UX 0,23 2000

= 0,29 gn = 7 saat bulunur Bulunan iki hidrolik bekletme sresinden byk olan yani 8,6 saat kullanlr. Yalnz hidrolik bekletme sresinin yannda alkalinite de kontrol edilmelidir. Eer alkalinite yeterli deilse bir pH kontrol sisteminin kurulmas gereklidir.
5.1.2 Biyolojik Denitrifikasyon

Gemite nitratn azot gazna evrimi denildiinde akla hemen anaerobik denitrifikasyon terimi gelirdi. Ancak gnmzde anaerobik yerine anoksik terimi kullanlr. Denitrifikasyon bakterileri nitrat azot gazna evirerek bymeleri iin gerekli enerjiyi elde ederler. Ancak hcre sentezi iin bir karbon kayna gerekir. Nitrifikasyona uram sularda genelde karbon dk miktarlardadr. Bu yzden dardan karbon ilave etmek gerekebilir. Karbon kayna olarak genellikle metanol ve dier baz organik bileikler kullanlr. Karbon kayna olarak metanoln kullanld ayr blmede gerekletirilen denitrifikasyon prosesinin stokyometrisi aada izah edilmektedir. Sistemde kullanlacak metanol miktar, nitritin, nitratn ve oksijenin kullanm reaksiyonlar yazlarak bulunabilir. Aadaki denklemler Tablo 4de verilen yar reaksiyonlara gre yazlmtr. Alnan fs deerleri, (5.18), (5.19) ve (5.20) denklemleri iin srasyla 0,1 0,3 ve 0,3 tr. Nitrat giderimi iin; NO3- + 1,183CH3OH + 0,273H2CO3 0,091C5H7O2N + 0,454N2 + 1,820H2O + HCO3- (5.18) Nitrit giderimi iin; NO2- + 0,681CH3OH + 0,555H2CO3 0,047C5H7O2N + 0,476N2 + 1,251H2O + HCO3- (5.19) Oksijen giderimi iin; O2-+0,952CH3OH+0,061NO3-0,061C5H7O2N+1,075H2O+0,585H2CO3-+0,061HCO3- (5.20) (5.20) denklemi incelendiinde, azot gazna evrilen beher mg nitrat azotu bana, 2,70 mg metanol (CH3OH) kullanld, 0,74 mg yeni hcre ve 3,57 mg alkalinite (CaCO3 olarak) retildii grlebilir. Yukardaki denklemler birlikte dnlrse denitrifikasyon iin gerekli metanol miktar u ekilde hesaplanabilir: CH3OHgereken = 2,70(NO3-N) + 1,56(NO2-N) + 0,95 O (5.21)

Metanoln KO edeeri yaklak olarak 1,5 mg KO / mg CH3OH dr. O halde (5.21) denklemi KO iin u ekilde yazlabilir: KOgereken = 4,05(NO3-N) + 2,34(NO2-N) + 1,43 O (5.22)

58

Elektron alcs olarak O2 kullanldnda beher gr nitrat azotunun azot gazna evriminde O2 edeeri, 2,86 dr. Bylece 1 mg/L nitrat azotunun evrimi iin O2 konsantrasyonunun 2,86 mg/L deerinin altnda olmas gerekir. Pratikte nitrifikasyon iin kullanlan O2 nin yaklak % 50 si denitrifikasyon admndan karlanabilir. (5.18), (5.19) ve (5.20) denklemlerinden, denitrifikasyon ileminin anoksik olduu grlr. Denitrifikasyon ilemine etki eden faktrler u ekilde saylabilir: (1) nitrat konsantrasyonu, (2) karbon konsantrasyonu, (3) znm oksijen konsantrasyonu, (4) scaklk ve (5) pH. Denitrifikasyon iin model oluturabilmek amacyla yaplan yaklamlar Tablo 8de gsterilmitir.
Tablo 8 Denitrifikasyon prosesine etki eden faktrler (Crites ve Tchobanoglous)
Faktr Etkinin Tanm

Nitrat konsantrasyonu

Nitrat konsantrasyonunun denitrifikasyon bakterilerinin byme hzna etki edecei dnlr. Buna gre aadaki denklem verilebilir.

DN = DN max

NO 3 K NO3 + NO 3

(5.23)

Karbon konsantrasyonu

Karbon konsantrasyonunun etkisi de aynen nitrat konsantrasyonunun etkisi gibi hesaplanr.

DN = DN max

C KC + C

(5.24)

Burada C : metanol konsantrasyonu mg/L ve Kc : metanol iin yar doygunluk konsantrasyonudur mg/L. Scaklk Scakln etkisi u denklemle ifade edilir. p = 0,25 T2 Burada; p : 20 C deki denitrifikasyon byme hz yzdesi, T : scaklk, C Spesifik denitrifikasyon hz RDN = RDN20C x 1,09(T-20)(1 O) Burada; RDN : denitrifikasyon hz, RDN20C : spesifik denitrifikasyon hz, gr NO3-N / gr MLVSS-gn 0,10 gr NO3-N / gr MLVSS-gn (5.25)

(5.26)

59

rnek 3:

Aada zellikleri verilen ayr blmede gerekletirilen denitrifikasyon prosesi iin gerekli bekleme zamann hesaplaynz. 1. 2. 3. 4. 5. 6. Havuza giri nitrat konsantrasyonu : 29,58 mg/L (rnek 2 deki reaktr k, 30-0,42) Havuzdan kan nitrat konsantrasyonu : 2 mg/L MLVSS : 2000 mg/L Scaklk : 12 C znm oksijen : 0,15 mg/L RDN 20C : 0,10 gn-1 (Tablo 8den)

zm :

ncelikle (5.26) eitlii yardmyla denitrifikasyon hz bulunur.

RDN = RDN20C x 1,09(T-20)(1 O) = 0,1 x 1,09(12-20)(1-0,15) = 0,043 gn-1

hidrolik bekletme sresi, U ifadesi yerine RDN deeri konularak (5.15) denklemiyle bulunur.
N = N0 N UNX

29,58 2 0,043 2000

= 0,32 gn = 7,7 saat

5.1.3 Birleik Karbon OksidasyonNitrifikasyonDenitrifikasyon Prosesi

Denitrifikasyon ieminde kullanlan karbon kaynann yksek maliyetleri nedeniyle; karbon oksidasyonu-nitrifikasyon-denitrifikasyon ilemlerinin ayn reaktrde beraberce yaplmas iin teknikler gelitirilmitir. Bu tekniklerin balca avantajlar u ekilde sralanabilir: (1) BO giderimi ve nitrifikasyon iin gerekli hava miktarnda azalma, (2) denitrifikasyon iin gerekli harici karbon kaynana (metanol vb.) olan ihtiyacn giderilmesi, (3) nitrifikasyon ve denitrifikasyon ilemleri arasndaki ktrme ileminin kaldrlmas, (4) kelme veriminin artmas ve (5) proses stabilitesinin artmas. Birleik karbon oksidayonu-nitrifikasyon-denitrifikasyon prosesinde hem atksudaki karbon hem de mikroorganizmalarn isel solunumu denitrifikasyon iin kullanlabilir. Bu ileminde ayn havuzda gerekleebilmesi iin bir dizi aerobik ve anoksik blgenin olmas gerekir. Bunun iin atksu devir ettirilebilir. Bu tarz atksuyun devir ettirildii proseslerin 60

bazlar, (1) oksidasyon havuzu, (2) Schreiber prosesi, (3) Biolac prosesi ve (4) ardk kesikli reaktrdr. Baz birleik karbon oksidayonu-nitrifikasyon-denitrifikasyon proseslerinin ematik gsterimi ekil 19da grlmektedir.

ekil 19 Birleik nitrifikasyon-denitrifikasyon sistemleri, (a) oksidasyon havuzu, (b) drt adml piston akml Bardenpho prosesi, (Crites ve Tchobanoglous, 1998) 5.2 Biyolojik Yolla Fosfor Giderimi

Mikroorganizmalar hcre sentezi ve enerji transferi iin fosforu kullanrlar. Bu ekilde giri fosforunun % 10-30 u biyolojik artmayla giderilir. Baz iletme artlarnda mikroorganizmalar ihtiyalarndan fazla fosforu bnyelerinde tutabilirler. Bu ekilde fazla fosforu bnyelerine alan mikroorganizmalarn sudan alnmasyla fosfor da giderilmi olur. Biyolojik yolla fosfor giderimi birtakm ardk proseslerin uygulanmasyla mmkn olur. Bu prosesler u ekilde sralanabilir. 1. Bir grup bakteri fazla miktar fosfat polifosfat olarak bnyelerinde tutma kabiliyetine sahiptir 61

2. Uucu ya asitleri gibi anaerobik artlarda retilen fermantasyon rnlerinin ortamda bulunmas halinde, bu bakteriler fermantasyon rnlerini asimile ederek hcrelerinde depolarken fosforu aa karrlar. 3. Takip eden aerobik/anoksik artlar altnda depolanan fermantasyon rnleri okside edilerek enerji retilirken, hcredeki polifosfatn depolanmas artar. Bu nedenle fosfor giderimi iin anaerobik bir fazdan sonra aerobik bir faz gereklidir. Anaerobik bir fazdan sonra aerobik fazn kullanlmas, mikroorganizmalarn fosfor almn daha da artrmaktadr. Bu iki fazda fosfor konsantrasyonu ve znr BOdeki deiim ekil 20de grlebilir.

ekil 20 Biyolojik ntrient giderimi prosesinde znr BO ve ortofosforun deiimi, (Crites ve Tchobanoglous, 1998)

Fazla fosforu ieren amur sistemden atld gibi geri de devir ettirilebilir. Baz alternatif fosfor giderim mekanizmalar ekil 21de grlebilir.

62

ekil 21 Biyolojik fosfor giderim sistemleri, (a) A/O prosesi, (b) PhoStrip prosesi, (Crites ve Tchobanoglous, 1998)

ekil 22 Fosfor gideriminde uucu ya asitleri ihtiyacn salamak iin harici fermenter kullanm, (a) ayr fermenterle, (b) derin n ktrme havuzu ile, (Crites ve Tchobanoglous, 1998)

63

Anaerobik ve aerobik fazlar birlikte tek bir havuzda kullanlabilecei gibi, ayr ayr havuzlarda tatbik edilebilir. Fosfor gideriminin zel olarak ayrlm bir havuzda yaplmad durumlarda uucu ya asitlerinin retimi iin akm dardaki bir fermentre verilebilir. Bununla ilgili prosesler ekil 22de grlebilir.
5.3 Birleik Azot ve Fosfor Giderimi

Birleik olarak azot ve fosfor gideriminin yapld rnek drt adet proses tipi ekil 23de grlebilir.

ekil 23 Birleik azot-fosfor giderim prosesleri, (a) A2/O prosesi, (b) be adml Bardenpho prosesi, (c) UCT prosesi, (d) VIP prosesi, (Crites ve Tchobanoglous, 1998)

64

A/O prosesinin modifikasyonu olan A2/O prosesi denitrifikasyon iin anoksik bir blge salar. Nitrifikasyona uram MLSS anoksik blgenin bana devir ettirilir. Bardenpho prosesinde, hem azot hem de fosfor giderimi yapabilmek iin anaerobik, anoksik ve aerobik admlar uygulanr. Azot nitrifikasyon-denitrifikasyonla, fosfor ise atlan amurla birlikte sistemden uzaklatrlr. UCT prosesinde (University of Cape Town) geri devir amuru, A2/O prosesindeki gibi anaerobik blgeye deil anoksik blgeye devir ettirilir. VIP (Virginia Initiative Plant) prosesi de, A2/O ve UCT proseslerine benzer ekilde geri akmlar kullanlr, ancak akmlarn uygulan yerleri farkldr. Bu proseslerden farkl yntemlerinde birleik azot-fosfor giderimi iin kullanm mmkndr.

65

6 AEROBK ASKIDA BYYEN PROSESLER 6.1 Proses Tanm

Aktif amur prosesi, askda byyen sistem olarak atk suyun biyolojik artmnda en sk kullanlan prosestir. 1914 ylnda Ardern ve Lockett (1914) tarafndan ngiltere de gelitirilen proses, bir atn aerobik olarak stabilizasyonunu gerekletirebilen aktif ktle retiminin meydana gelmesi sebebiyle aktif amur olarak adlandrlmtr. Orijinal prosesin temel olarak benzer olan birok versiyonu kullanlmaktadr. En ok piston akml ve tam karml prosesler kullanlmaktadr. ekil 24ada aktif amur sistemi ematik olarak gsterilirken ekil 24b ve cde ise piston akml ve tam karml sistemlerin ematik grnleri mevcuttur. Aktif amur proseslerinde zgaradan geirilmi veya ktrlm atksu son ktrmeden gelen konsantre amurun deiik miktarlaryla (%20-100) kartrlr. Bu karm bir havalandrma tankna verilerek burada organizmalar ve atksu havalandrlr (ekil 24a). Bu ilem ile mikroorganizmalarn oksijen ihtiyac giderilirken muhteva iyi bir ekilde kartrlm olur. Bu artlar altnda organizmalar organik maddenin bir ksmn enerji elde etmek amacyla karbondioksit ve suya dntrr, kalan ksmn ise oksidasyonda elde edilen enerjiyi kullanarak yeni hcreler retmek iin kullanrlar. Bu kartrmadan sonra bir keltme tankna verilir ve burada flok halinde olan mikroorganizmalar ktrlerek k suyundan giderilir. ktrlen mikroorganizmalar veya aktif amur daha sonra havalandrma tanknn sonunda prosesin bana geri devir yaplarak tekrar atk suyla kartrlr. Bu proseste srekli olarak yeni aktif amur retilir ve her bir gnde retilen fazla amur (atk aktif amur), n ktrmedeki amurla birlikte uzaklatrlr. Doru ekilde dizayn edilen ve iletilen aktif amur tesislerinden kan su yksek kalitelidir. k suyunda, BO5 ve toplam askda kat (TSS) konsantrasyonlar genellikle 10 mg/L ye eit veya daha kktr.
6.2 Aktif amur Proseslerinin Snflandrlmas

Aktif amur proseslerinin deiik tipleri mevcuttur. Balca aktif amur prosesleri ekil 25de grld gibi snflandrlabilir. eitli proseslerin tanmlar Tablo 9da, temel aktif amur kategorisinin kyaslanmas ise Tablo 10da verilmitir. Kk yerleimler (38 ile 20000 m3/gn) iin kullanlan aktif amur prosesleri, uzun havalandrma proseslerinin deiik tiplerini iermektedir. Uzun havalandrma snfndaki birok proseste biyolojik ntrient giderimi iin deiik dngler kullanlmaktadr. Uzun havalandrma proseslerinden birka bu blmde deerlendirilmitir.

66

(a)

(b)

(c) ekil 24(a) Klasik aktif amur prosesinin ematik gsterimi, (b) piston akml hal, (c) tam karml hal

67

ekil 25 Aktif amur proseslerinin snflandrlmas Tablo 9 Aktif amur proseslerinin ve proses modifikasyonlarnn tanm Proses Tanm

Byk yerleimler iin aktif amur prosesleri Klasik Piston Akm ktrlm atksu ile geri devir amuru (aktif amur) havalandrma tanknn balangcndan girer ve difzr veya mekanik havalandrclarla havalandrlr. Havalandrma ile iyi bir karm da salanr. Uygulanan hava genellikle tank uzunluu boyunca niformdur. Havalandrma srasnda, organik maddenin adsorpsiyonu, floklasyonu ve oksidasyonu gerekleir. Aktif amur floklar son ktrme tanknda ayrlr (ekil 24b). Piston Akml Piston akml kademeli beslemeli proses, ktrlm atksuyun Kademeli havalandrma tanknn birka noktasndan enjeksiyonunu ieren klasik Beslemeli piston akml prosesin bir modifikasyonudur. Bu ilem, F/M orannn dengelenmesini ve bu ekilde pik oksijen ihtiyacnn azaltlmasn salar. Genellikle veya daha ok paralel kanal kullanlr. Bu prosesin nemli zelliklerinden biri iletme esnekliidir (ekil 26). Azalan Azalan havalandrma da klasik piston akml prosesin bir havalandrma modifikasyonudur. Oksijen ihtiyacna bal olarak tank uzunluunca deiken havalandrma oranlar uygulanr. Havalandrma tanknn banda yksek miktarda oksijen verilirken bu miktar tankn kna doru azaltlr. Azalan havalandrma genellikle tank uzunluu boyunca hava difzrlerinin farkl aralklarla kullanlmasyla salanr (ekil 27)

68

Modifiye havalandrma

Kraus proses

Tam karml

Yksek-hzl havalandrma

Saf oksijen

Modifiye havalandrma daha ksa havalandrma srelerinin ve daha yksek F/M orannn kullanld klasik piston akm prosesin benzeridir. BO giderim verimi dier aktif amur proseslerinden dktr. Kraus prosesi dk azot dzeyli atksu artmnda kullanlan kademeli havalandrma prosesinin bir varyasyonudur. rtc st suyu, nitrifikasyon iin tasarlanm ayr bir havalandrma tanknda geri devir amurunun bir ksmna besin olarak eklenir. Oluan aktif mikroorganizma daha sonra esas piston akml havalandrma sistemine eklenir (ekil 28). Proses tam karml bir reaktrn ak rejiminin uygulandr. ktrlm atksu ve geri devir aktif amur tipik olarak birka noktadan havalandrma tank iine verilmektedir. Havalandrma tankndaki organik yk ve oksijen ihtiyac tank uzunluu boyunca niformdur. Yksek hzl havalandrma, yksek hacimsel organik yklerle yksek MLSS konsantrasyonlarnn kullanld bir modifikasyondur. Bu kombinasyon ksa hidrolik bekletme srelerinde uzun amur bekletme sreleri (amur ya) ve yksek F/M oranlarnn kullanmna imkan salar. Aktif amur proseslerinde havann yerine saf oksijen kullanlr. Oksijen kapal havalandrma tank iine difze edilir ve geri dndrlr.
Biyolojik ntrient giderimi iin aktif amur prosesleri

Tek kademeli nitrifikasyon Ayr kademede nitrifikasyon

Tek kademeli nitrifikasyonda, hem BO hem de amonyak giderimi tek kademeli biyolojik evrede meydana gelir. Reaktr konfigrasyonu tam karml veya piston akml reaktrlerden biri olabilir. Ayr kademede nitrifikasyonda, biyolojik bir artma nitesinden geen atklar ayr kademede nitrifikasyon ilemine tabi tutulur. Bu sistemin avantaj, prosesin nitrifikasyon iin en uygun ekilde iletilebilmesidir. Genelde dardan bir karbon kayna gerekmektedir. Reaktr konfigrasyonlar tam karml veya piston akml reaktr serilerinden biri olabilir. Fosfor giderimi, mikroorganizmalarn fazladan fosfor almnn salanabilecei artlar oluturmak suretiyle nitrifikasyon ve denitrifikasyon prosesleriyle birlikte gerekletirilebilir.
Kk yerleimler iin aktif amur prosesleri

Tek kademeli nitrifikasyon/ denitrifikasyon Azot ve fosfor giderimi

Kontak (temas) stabilizasyon

Kontak stabilizasyonda atksuyun artm ve aktif amurun stabilizasyonu iin iki ayr tank veya kompartman kullanlr. Stabilize edilmi aktif amur bir temas tankna giri atksuyuyla (ham veya ktrlm) kartrlr. Son ktrme tanknda ktrlen ve geri devir ettirilecek aktif biyoktle, organik madde stabilizasyonu iin temas reaktrne verilmeden nce baka bir havalandrma tanknda havalandrlr. Bylece havalandrma hacmi ihtiyac klasik piston 69

akmdan tipik olarak %50 daha dk gereklemektedir (ekil 29). Uzun havalandrma Uzun havalandrma prosesi klasik piston akml prosese benzer. Tek fark bakterilerin lm faznda almasdr ki bu da dk organik yk ve uzun havalandrma sresi gerektirir. Proses kk yerleimlerde prefabrik paket tesisler iin yaygn bir ekilde kullanlmaktadr. Oksidasyon havuzu Oksidasyon havuzu daire veya oval biimli kanaldan olumaktadr ve mekanik havalandrma cihazlaryla donatlr. Izgaradan geirilmi atksu havuza girer, havalandrlr ve 0,25 - 0,35 m/s civarndaki hzla dolar. Oksidasyon havuzlar uzun bekletme ve amur bekletme sreleriyle tipik uzun havalandrma modunda iletilir. Son ktrme tanklar uygulamalarn ounda kullanlr (ekil 40). Kesikli boaltmal Aktif amur prosesinin tamam tek bir reaktrden meydana gelir. uzun havalandrma Ardk kesikli reaktrle kyaslandnda reaktr iine akm girii srekli olmasna ramen reaktrden k kesiklidir. Aktif biyoktle artma admlarnn hepsinde (besleme, havalandrma, ktrme) reaktrde kaldndan, ayrca son ktrme ihtiyac gstermez. Atk amur dngnn bir blmndeki havalandrma srasnda sistemden dar atlr (ekil 43a). Ardk kesikli Ardk kesikli reaktr aktif amur prosesinin btn admlarnn reaktr meydana geldii, bir veya iki tam karml reaktr ieren doldur-boalt tip reaktrdr (ekil 43b). Artma admlarnn hepsinde aktif biyoktle rektrde kaldndan, ayrca son ktrme gerekmemektedir. Sreklilii salamak iin genellikle iki reaktr kullanlr.

ekil 26 Piston akml kademeli beslemeli prosesin ematik grnm

70

ekil 27 Azalan havalandrma sistemi

ekil 28 Kraus prosesin ematik grnm

ekil 29 Kontak stabilizasyon prosesinin ematik grnm

71

Tablo 10 Aerobik askda byyen artma proseslerinin kyaslanmas (Crites ve Tchobanoglous, 1998) Yksek hzl nitrifikasyon yok Klasik nitrifikasyon yok Dk hzl nitrifikasyon

Faktr

Ulalabilir biyoktle konsantrasyonu Genel amur ya aral (SRT) Filamentli mikroorganizmalarn geliimi Giderim verimi ok organik yklere diren

Dk 0,75-2 gn Problemli Orta-iyi Orta

Orta 3-8 gn Anoksik ve anaerobik seicilerle kontrol edilebilir yi-mkemmel yi

Yksek Yksek (>15-20 gn) Genel olarak problemsiz Mkemmel Mkemmel

6.3

Pratik Proses Tasarm Kriterleri

Daha nce, giri suyunun hi askda kat madde iermedii varsaymna dayanarak aktif amur prosesinin kinetii tartlmt. Ancak evsel atksu askda kat madde ierdiinden, daha nce karlan kinetik denklemler gerek sistemleri yeteri kadar temsil etmemektedir. Bu blmde sunulan bilgiler aktif amur prosesinin tasarmna pratik yaklamlar getirmektedir. Bundan nceki blmlerde, baz denklemlerde grlen X ifadesi mikroorganizma konsantrasyonunu ifade etmekteyken, pratik hesaplar ve projelendirmede bu ifade MLSS konsantrasyonu olarak kabul edilmektedir. nemli tasarm kriterleri unlardr: (1) proses ykleme kriterleri, (2) amur retimi, (3) oksijen ihtiyac ve salanmas, (4) reaktr boyutu ve konfigrasyonu, (5) kartrma iin enerji ihtiyalar ve (6) son ktrme. Bu kriterlerin proses tasarmna ynelik uygulamas bu blmn sonundaki rnekte gsterilecektir.
6.3.1 Proses Yk Kriterleri

Aktif amur prosesinin boyutlandrlmasnda ska kullanlan proses yk kriterleri: F/M (besin/mikroorganizma ) oran, ortalama amur bekletme sresi (SRT) ve hacimsel yktr. Bu parametrelerin her biri aada anlatlmaktadr. Aktif amur prosesleri iin proses ykleme kriterlerinin tipik deerleri Tablo 11de verilmitir.
6.3.2 Besin/mikroorganizma Oran (F/M)

Bir gnde kilogram MLSS bana den kilogram KO ya da BO olarak ifade edilen F/M oran havalandrma tankna her gn beslenen substrat miktarna kar havalandrma tankndaki askda kat madde miktarn temsil eder.

72

6.3.2.1 Ortalama amur Bekletme Sresi (SRT)

Gn cinsinden ifade edilen ortalama amur bekletme sresi biyolojik amurun havalandrma tanknda kald ortalama zaman dilimini ifade eder. Havalandrma tanknda bulundurulan biyolojik amurun toplam konsantrasyonu 800 ile 6000 mg/L arasnda deiir. Tipik olarak toplam askda kat maddenin %40 ile %85 inin uucu olduu kabul edilmektedir.
Tablo 11 Seilen aktif amur prosesinde dizayn parametreleri iin tipik deerlera
Proses modifikasyonu Klasik piston akml Tam karml Kademeli besleme Tek kademeli nitrifikasyon Ayr-kademede nitrifikasyon Kontak (temas) stabilizasyon Uzun havalandrma Oksidasyon havuzu Kesikli boaltmal uzun havalandrma Ardk kesikli reaktr Ters akl havalandrma sistemi Yksek hzl havalandrma Saf oksijen
c,gn F/M kgBO5/ kgMLVSS.gn Hacimsel yk kgBO/m3.gn MLSS, mg/L V/Q, saat Qr %

3-15 3-15 3-15 8-20 15-100 5-10

0,2-0,4 0,2-0,6 0,2-0,4 0,10-0,20 (0,02-0,15)c 0,05-0,20 (0,04-0,15)c 0,2-0,6

0,3-0,7 0,3-1,6 0,7-1,0 0,1-0,4 0,06-0,18 1,0-1,3

1000-3000 1500-4000 1500-4000 1500-3500 1500-3500 1000-3000b 6000-10000c 2000-5000 3000-5000 2000-8000 2000-5000f 2000-4000 1,2-2,4 2000-5000

4-8 3,5 3-5 6-15 3-6 (0,5-1,0)d (2-4)e 20-30 15-30 20-40 15-40 15-40 1,5-3 1-3

25-75b 25-100b 25-75 50-150 50-200 50-150

20-40 15-30 12-25 10-30 10-30 0,5-2 1-4

0,04-0,10 0,04-0,10 0,04-0,08 0,04-0,10 0,04-0,10 1,5-2,0 0,5-1,0

0,1-0,3 0,1-0,3 0,1-0,3 0,1-0,3 0,1-0,3 1,2-2,4 1,3-3,2

50-150 75-150 NA NA 25-75b 100-150 25-50

a Crites ve Tchobanoglous (1998) ve Metcalf ve Eddy (2003)ten alnmtr. b Nitrifikasyon iin, bu oranlar %25ten %50ye artabilir. c TKN/MLVSS. d Kontak havuzunda MLSS ve bekletme sresi. e Stabilizasyon havuzunda MLSS ve bekletme sresi. f Ayrca orta amur yanda kullanlr. NA Uygulanmaz.

6.3.2.2 Hacimsel Organik Yk

Bir gnde birim m3 reaktr hacmine den kilogram KO ya da BO olarak ifade edilen hacimsel yk deerleri (kgKO veya BO/m3.gn), evsel atksu artmnda kullanlan aktif amur prosesi ile ilgili deneyimlere dayandrlmtr. Tipik hacimsel organik ykler Tablo 11de verilmitir. 73

6.3.3

Reaktr Boyutlandrmas ve Konfigrasyonu

Reaktrn konfigrasyonu seilen aktif amur prosesine baldr. Daha nce de belirtildii gibi, piston akml ve tam karml reaktrler en sk kullanlan iki tiptir. Biyolojik ntrient giderimini amalayan ou aktif amur tesisinde piston akml reaktr tercih edilmitir. Reaktrn boyutu, daha nce bahsedilen ykleme parametresinden herhangi biri kullanlarak yaplabilir:
a. F/M oranna dayal hacim :

V =

(Q )(S 0 ) X (F / M )

(6.1)

b. Ortalama amur bekletme sresine dayal hacim:

V=

( C )(Q )(S0 )(Y )

X

(6.2)

c. Hacimsel yke dayal hacim:

V =

(Q )(S 0 )

(L )
org

(6.3)

Burada; V

= reaktr hacmi, m3 = atksu debisi, m3/gn = giri suyu substrat konsantrasyonu, mg/L = ortalama amur bekletme sresi, gn = Ortalama MLSS konsantrasyonu, mg/L

Q S0 c X

F/M = Besin/mikroorganizma oran Lorg = Hacimsel organik yk, kgKO veya kgBO5/m3.gn
6.3.4 amur Geri Devri

MLSS miktarn sabit tutmak iin geri dndrlmesi gereken amur miktar bir ktle bilanosu yaplmak suretiyle aadaki gibi belirlenebilir:

Q(X0) + Qr(Xr) = (Q+Qr)(X)

burada; Q = giri suyu debisi, m3/gn

(6.4)

Qr = geri devir debisi, m3/gn X0 = giri suyu toplam MLSS konsantrasyonu, mg/L Xr = geri devirdeki toplam MLSS konsantrasyonu, mg/L X = reaktrdeki MLSS konsantrasyonu, mg/L
74

Giri suyundaki AKM konsantrasyonunun dier AKM konsantrasyonlarna nazaran ok kk olduu varsaylrsa:

Qr ( X , mg / L ) Q ( X r , mg / L X , mg / L )

(6.5)

Burada geri devir orandr. Son ktrme tankndaki AKM yknn belirlenmesi iin geri devir orannn bulunmas gerekmektedir.
6.3.5 amur retimi

Gnlk olarak sistemden alnmas gereken amur miktar; atksu karakteristii, amur bekletme sresi (c) ve bakterilerin lm orannn bir fonksiyonudur. Gerek tesislerin artmnda elde edilen bilgiler dorultusunda, evsel atksu artan aktif amur tesislerindeki amur retiminin tahmini iin u deerler kullanlabilir.
Tablo 12 Aktif amur proseslerinde amur retimi deerleri (Crites ve Tchobanoglous, 1998) Aktif amur prosesi Yksek hzl (nitrifikasyon yok) Klasik (nitrifikasyon yok) Dk hzl (nitrifikasyon) 6.3.6 SRT, gn 0,75-2 retim, kghcre/kg KO giren n ktrmeli n ktrmesiz 0,5-0,8 0,6-0,9

3-8 >15

0,4-0,6 0,3-0,5

0,5-0,8 0,5-0,7

Oksijen htiyac ve Salanmas

Karbon giderimi, nitrifikasyon ve denitrifikasyon da hesaba katlarak, teorik oksijen ihtiyac u bant kullanlarak tahmin edilebilir: kg O2 (S0-S) Px(1,42) + 4,6(NO3)f 2,86(NO3)u (6.6)

burada; S0

= giri suyu substrat konsantrasyonu, mgKO/L = k suyu substrat konsantrasyonu, mgKO/L = Fazla MLSS miktar, mg/L = 1 g mikroorganizma hcresinin KOsi

S Px
1,42

(NO3)f = nitrat formunun miktar, mg/L 2,86 = nitratn oksijen edeeri iin dnm faktr 75

(NO3)u = kullanlan nitrat miktar, mg/L Pratik bilgi olarak, atksudaki biyolojik olarak ayrtrlabilir partikler bileenler de hesaba katlarak, aktif amur prosesi iin kullanlabilecek tipik oksijen ihtiyalar yledir (Crites ve Tchobanoglous, 1998):
Tablo 13 Aktif amur proseslerinde kat bekletme sresi ve oksijen ihtiyac deerleri(Crites ve Tchobanoglous, 1998) Aktif amur prosesi SRT, gn Oksijen ihtiyac Yksek hzl (nitrifikasyon yok) 0,75-2 0,6-0,8 kgO2/kgKO (uygulanan)

Klasik (nitrifikasyon yok) Dk hzl (nitrifikasyon)

3-8 >15

0,7-0,9 kgO2/kgKO (uygulanan) 0,8-1,1 kgO2/kgKO (uygulanan) ve 4,6-4,7 kgO2/kgNO3-N (retilen)

Gerek oksijen ihtiyac, hesaplanan deerin tuzluluk-yzey gerilimi etkisi (beta faktr), scaklk, rakm, difzr derinlii, younluk, difzrn yerleimi, hava debisi, havuzda istenilen oksijen seviyesi, kartrma iddeti ve tank geometrisini de iine alan standart oksijen ihtiyacna dntrlmesiyle elde edilebilir. Bu faktrler arasndaki bant aadaki genel denklemle ifade edilebilir.
C s ,T , H C L AOTR = SOTR C s 20 1,024 T 20 ( )(F )

(6.7)

Burada; AOTR = letme artlarndaki gerek oksijen transfer hz, kgO2/saat SOTR = 20C ve sfr znm oksijende su yzeyindeki standart oksijen transfer hz, kgO2/saat

= tuzluluk-yzey gerilim dzeltme faktr, tipik olarak 0,95-0,98

=
C S (atksu ) C S (temizsu )

C s ,T , H

= T scaklk ve H rakmnda oksijenin suda ortalama znrl, mg/L

O 1 P = (C s ,T , H ) d + t (Not: Yzey havalandrclar iin, C s ,T , H = C s ,T , H 2 Patm , H 21 Patm , H + Pw,orta = (C s ,T , H ) Patm , H
derinlik

C s ,T , H Pd

= T scaklk ve H yksekliinde oksijenin suda znrl, mg/L = hava verme derinliindeki basn, kPA 76

Patm,H Patm,H Ot CL Cs,20 T

= H yksekliinin atmosferik basnc, kPA = havann salnd noktann zerinde, orta derinlikteki su kolonundan kaynaklanan basn, = tank terk eden oksijen konsantrasyonu yzdesi, genellikle 18-20 = iletme oksijen konsantrasyonu, mg/L = 20C ve 1 atmosfer basnta temiz sudaki znm oksijen doygunluk konsantrasyonu, mg/L = iletme scakl, C = atk iin oksijen transferi dzeltme faktr
=

K L a(atksu ) K L a(temizsu )

= ince ve ok ince difzrler iin kirlenme faktr, tipik olarak 0,65-0,9

Yukarda verilen AOTR ve SOTR deerlerinin transfer verimleri olarak kullanlabilecei unutulmamaldr. Kirlenme faktr F, hem dahili hem de harici kirlenmeyi hesaba katmak iin kullanlr. Dahili kirlenme sktrlan havadaki safszlklardan, harici kirlenme ise biyolojik kabuk oluumu ve inorganik keleklerin oluumundan kaynaklanr. Biyolojik proses iin gerekli olan oksijen, saf oksijenle ya da hava ile karlanr. Havalandrma tanknn bileenlerine oksijen salamak iin en sk kullanlan metot unlardr: (1) mekanik havalandrma, (2) difzrle hava enjeksiyonu ve (3) saf oksijen enjeksiyonu.
6.3.6.1 Mekanik Havalandrma

Mekanik havalandrmada havalandrma tanknn ieriini kartrmak ve kk su damlacklarnn hava dispersiyonunu salayarak ierii havalandrmak iin dnen cihazlar kullanlr (bkz. ekil 30). Mekanik havalandrma iin tipik oksijen transfer oranlar ve deerleri Tablo 14de verilmitir. Mekanik havalandrmada Denklem (6-7) kullanldnda, kirlenme faktr deeri ve tanktaki ortalama znm oksijen iin dzeltme yaplmasna gerek yoktur.

77

(a)

(b) ekil 30 Tipik mekanik havalandrma aletleri: (a) yksek hzl yzeysel havalandrc, (b) sabit bir platform zerindeki dk hzl trbin havalandrc Tablo 14 Mekanik havalandrclarn deiik tipleri iin tipik oksijen transfer hzlar ve deerleri (Crites ve Tchobanoglous, 1998) Transfer Hz, kgO2/kW.h Havalandrc tipi Standart Saha Yksek hzl yzey havalandrc 1,1-1,4 0,7-1,2 Dk hzl yzey havalandrc 1,5-2,1 0,7-1,5 Dner fra yzey havalandrc 1,2-2,2 1,5-1,3 Batk trbin havalandrc 1,1-2,1 Sparger li batk trbin havalandrc 1,2-2,0 0,7-1,0 Statik tp havalandrc 1,2-1,8 0,7-1,1
Standart artlar: T=20C, Patm= 1 atm ve ilk znm oksijen= 0 mg/L olan temiz su Saha artlar: T= 25C, Patm= 1 atm, = 0,95, iletme znm oksijen= 2 mg/L, = 0,85 ve F=1 olan atksu.

78

6.3.6.2 Difzrl Havalandrma

Bu sistemde hava basnl olarak tankn tabanndan difzrlerle ya da uygun dier aralarla tanka verilir (bkz. ekil 31). Tanka verilen hava reaktrdeki bileenlerin iyi karmasn salar. Difzrl hava sisteminde arazi artlarndaki gerek oksijen transferi Denklem (6.7) kullanlarak belirlenir. Gerekli kompresr (blower) kapasitesi aadaki denklemle belirlenebilir:

Qhava =
Burada; Qhava

( AOTE )(O2 )( hava )(1440dakika / gn)

Woksijen

(6.8)

= gereken hava debisi, m3/dakika

Woksijen = oksijen ihtiyac, kg/gn

AOTE = gerek oksijen transfer verimi yzdesi O2 = oksijenin havadaki arlka yzdesi (0,2315) = havann spesifik arl (1 atmosfer ve 20C de: 1,2 kg/m3)

hava

ekil 31 Tipik difzr havalandrc eitleri

Difzrl havalandrclarn tipik oksijen transfer verimleri ve deerleri Tablo 15de gsterilmitir. nce gzenekli difzrler iin ekstra detaylar eitli kaynaklarda bulunabilir.
Tablo 15 Deiik aktif amur proseslerinde kullanlan eitli difzrl havalandrma sistemleri iin tipik oksijen transfer oranlar ve deerleri (Crites ve Tchobanoglous, 1998)
Aktif amur prosesleri Yksek hzl (nitrifikasyon yok) Klasik (nitrifikasyon yok) SRT, gn 0,75-2 0,75-2 3-8 3-8 3-8 Difzr tipi Kaba ince Kaba nce ok ince Standart, % 5-15 20-30 5-15 20-30 25-35 5-15 20-30 25-35 Saha, % 4-6 8-12 4-6 8-12 10-14 0,4-0,8 0,3-0,6 0,4-0,8 0,3-0,6 0,3-0,6

Dk hzl (nitrifikasyon)

>15 >15 >15

Kaba nce ok ince

4-8 8-14 10-16

0,4-0,8 0,3-0,6 0,3-0,6

Standart artlar: 20C, 1 atm ve balang znm oksijen= 0 mg/L olan temiz su. 4,57 m batk difzr derinlii iin raporlanan deerler. Saha artlar: Atksu scakl T=25C, Patm= 1 atm, batk difzr derinlii= 4,57m, = 0.95, Ot= %19, = 0.5, ve F= 0,85. Kk ve ok kk difzrlerin kullanld dk hzl nitrifikasyon prosesleri iin fazla biyoktlenin etkisini de hesaba katmak zere %15 orannda artrlm saha deerleri.

79

Blower n g ihtiyac Denklem (6.9) ile hesaplanabilir. Denklemde P2; havann havuza kndaki yk kaybn, havalandrma aralarndaki yk kaybn, havalandrma sistemindeki dier ilavelerdeki yk kaybn ve iletme basncn temsil etmektedir.
wRT1 P2 PW = 550ne P1
0 , 283

(6.9)

Burada; PW

= her bir blower n g ihtiyac, kW

whava = havann ktlesel debisi, kg/saniye R T1 P1 P2 n k

= havann gaz ierii, 16,31 m.kg/(kg hava).R(U. S. birimi)

= giri mutlak scakl, K = giri mutlak basnc, atm = k mutlak basnc, atm = (k-1)/k = 0,283 hava iin = hava iin 1,395

550 = 29,7 (SI birimleri) e = verim (kompresrler iin genellikle 0,70-0,90)

6.3.6.3 Saf Oksijen

Kapal havalandrma tanklarnn kullanlmas durumunda saf oksijen kullanlmas gerekmektedir. Sahada retilen saf oksijen havalandrma tank iine enjekte edilir. Son yllarda saf oksijenin kullanm azalmtr. Saf oksijen kk tesisler iin hemen hemen hi kullanlmamaktadr.
6.3.7 Kartrma in Enerji htiyac

Tam karml akm rejimini korumak amacyla gerekli olan tipik g, prosesin tasarm ve tank geometrisine (kare veya dikdrtgen gibi) bal olarak 19 ile 39 kW/103.m3 arasnda deiir. Difzrl havalandrma sistemlerinde iyi karm salamak amacyla gerekli hava miktar spiral rulo havalandrma modelinde 20-30 m3/103m3.dakika arasnda deimektedir. Difzrlerin niform olarak tank taban boyunca dizildii grid tipi havalandrma sistemlerinde 10-15 m3/103m3.dakika arasnda kartrma oranlar tavsiye edilmektedir (Tchobanoglous ve Burton, 1991).
6.3.8 Son ktrme

Bu blmn giriinde anlatld gibi, atksu artm srasnda retilen hcre dokusu ktrme ile giderilemediyse, atksudaki hcre dokular hala BO kullanacak ve artm tamamlanmam 80

olacaktr. Bu nedenle son ktrme niteleri, aktif amur proseslerinin nemli bir admdr. Ayrca, eer oluan biyoktle ktrlerek geri devir yaplmazsa, proses verimli bir ekilde fonksiyon gsteremeyecektir. letme ynnden son ktrme iki fonksiyonu yerine getirmelidir: (1) ktrme ve (2) younlatrma. Son ktrmenin dizayn bu fonksiyonlarn ikisini de kapsamaldr. kelme iin gereken alan, yzey ykne baldr. Younlatrma iin gerekli alan aktif amurun hangi hzda ktrme tanknn tabanna doru gideceine ve younlama hzna bal olacaktr. Mevcut keltme ilemlerinin performans, son ktrmeden alnan seri numunelerle tayin edilebilir (IAWQ, 1997). Aktif amurun kelme karakteristiklerinin belirlenmesi iin birka lm yntemi gelitirilmitir. amur hacim indeksi (SVI) ve kelme kolonu (Standart metotlar, 1995) yaygn olarak kullanlan iki lm metodudur. SVI, 30 dakikada ken hacmi ve askda kat konsantrasyonunun (AKM) llmesiyle belirlenir. Nmerik deer aadaki bantyla hesaplanr:

SVI =

ken amur hacmi(mL / L )x1000 AKM (mg / L )

(6.10)

Ancak bu test, teorik temele sahip deildir ve nemli hatalara sebep olabilir. rnein, 10000 mg/L kat madde konsantrasyonuna sahip bir amurun 30 dakika sonra iyi bir kelme olmamasna ramen, SVI deeri 100 olacaktr ve bu amur iyi kelen amur (SVI deerleri 100 n altnda) olarak deerlendirilecektir. SVI deerleri tipik olarak filamentlilerin geliimiyle ilgilidir ve 150 nin zerindedir. kelme kolonu testi, blgesel kelmenin meydana geldii yksekliin ve hzn belirlenmesinde kullanlr. Blgesel kelme hz dahili kartrma mekanizmasna sahip, 0,10,2 m apl kolonlar kullanlarak bulunur. Sahada ktrme tanknda meydana gelebilecek ideal olmayan koullarn da etkisini hesaba katmak iin bir emniyet faktr kullanmak suretiyle, deneyle elde edilen deer tasarmda kullanlabilir (ekil 32).
ORdizayn =

(Vi )(24saat / gn )
SF

(6.11)

Burada; OR

= yzey yk, m3/m2.gn = blgesel kelme hz, m/saat = emniyet faktr, tipik olarak 1,75-2,5

Vi SF

Blgesel kelme hz bilinmiyorsa veya yeni bir tesis dizayn ediliyorsa, bu hz aadaki denklemle belirlenebilir (Wilson ve Lee, 1982; Wilson, 1996):

Vi = Vmax exp( Kx10 6 X ) Burada; Vi = blgesel kelme hz, m/saat

(6.12)

Vmax = maksimum blgesel kelme hz, tipik olarak 7,0 m/h K = sabit, 150 SVI deerindeki aktif amur svs iin tipik olarak 600 L/mg
81

= aktif amurdaki ortalama toplam askda kat, mg/L

ekil 32 kelme hzn belirlemede kullanlan tipik ktrme kolonu

Son ktrme nitelerinin tasarmnda en sk kullanlan yaklam, yzey yk ve kat madde ykne dayanmaktr. Bu parametreler iin tipik deerler Tablo 16da verilmitir. Bu boyutlandrma parametrelerinin kullanmnda iki yntem hakimdir. Bir ksm aratrmac keltme havuzundaki katlar iyi bir ekilde ynetildiinde, yzey yknn k suyu kalitesi zerinde az veya hibir etkisi olmadn vurgularken (Parker ve dierleri, 1996b), tasarmclarn ou esas nemli etkenin yzey yk olduunu dnmektedir.

a)

(b)

ekil 33 (a) Tuzla Biyolojik Atksu Artma Tesisi Son ktrme Havuzu, (b) Paaky leri Biyolojik Atksu Artma Tesisi Son ktrme Havuzu

82

Tablo 16 Biyolojik artmn deiik tiplerini takip eden son ktrme iin tipik dizayn deerleri (Tchobanoglous ve Burton,1991) Ak hz, m3/m2.gn Artm tipi Ortalama Pik Yk, kg/m2.saat Ortalama Pik Derinlik m

Aerobik-aktif amur (uzun havalandrma hari) Uzun havalandrma Selectors, biyolojik ntrient giderimi Oksijen-aktif amur Fosfor giderimi iin ktrme; k suyu konsantrasyonu, mg/L Toplam P=2 Toplam P=1 Toplam P=0,2-0,5 Nitrifikasyon k suyu
6.4 letme Problemleri

16-28 8-16 16-28 16-28

40-64 24-32 40-64 40-64

4-6 1,0-5 5-8 5-7

8 7 9 9

3,5-6 3,5-6 3,5-6 3,5-6 3,5-6

24-32 16-24 12-20 16-24

32-40

3-5

3,5-5

Aktif amur tesislerinde en yaygn karlalan problemler: amur kabarmas, amur yzmesi ve Nocardiadan dolay kpk oluumudur. Bu problemlerin tesislerde ortaya kma ihtimalinden dolay bunlarn sebep ve kontrol yntemlerinin bilinmesi gereklidir. SRT ve F/M oranlarna bal olarak biyolojik sistemlerdeki baskn biyolojik trler ekil 34de verilmitir.
6.4.1 amur Kabarmas

amur kabarmas; ou zaman dk kelme zelliine sahip MLSSin ktrme nitesinde iyi kelememesi ve k suyunda askda kat konsantrasyonunun yksek kmas olarak tanmlanr. amur kabarmas meydana geldiinde MLSS floklar skmaz veya iyi kelmez. Bu sebeple ktrlm k suyu ile amur partiklleride dearj edilir. Sistemde iyi ken amur meydana geldiinde, ktrcnn dibinde amur seviyesi 10-30 cm kadar olabilir. Ekstrem amur kabarmas hallerinde ise MLSSin byk bir miktar sistem k suyuna karr ve bu da eer kullanlyorsa yetersiz dezenfeksiyona ve k suyu filtrelerinin bozulmasna neden olur. amur kabarmas balca iki tiptir. Bunlarn biri, filamentli organizmalarn sistemde meydana gelen olumsuz koullar sebebiyle baskn tr olarak gelimesidir ve filamentli kabarma olarak isimlendirilir. Kabarmann dier tipi ise, viskoz kabarmadr ve hcred biyopolimerlerin ayr 83

miktarda oalmasyla jel kvamnda amur meydana gelir. Biopolimerler hidrofilik olduundan aktif amur daha fazla su tutar ve bu artlarda da sulu kabarma meydana gelir. Sonuta amur, dk ktrme hzlar ve dk skma zelliine sahiptir. Viskoz kabarma genellikle, snrl ntrient durumlarnda veya kolay ayrabilen KOnin yksek miktarna sahip atksularn ok yksek ykle sisteme verilmesi hallerinde meydana gelmektedir.

ekil 34 Deiik F/M oran ve SRTde baskn mikroorganizmalar

Filamentli bakterilerin geliimi sebebiyle amur kabarmas problemleri daha yaygndr. Filament geliimiyle, tek hcreli organizmalarn filamentleri amur flounun dna taar. Bu yap, iyi kelme zellii olan floun yetersiz kelmeyle sonulanan, yzey alan-ktle orannn artmasna sebep olur. ekil 35de iyi ve kt kelme zelliine sahip flok partiklleri gsterilmitir. Aktif amur sistemlerinde yaygn olarak bulunan filamentli bakterilerin tanmlanmas ve snflandrlmas iin birka tip yntem gelitirildi (Eikelboom, 2000). Snflandrma yntemi morfolojiye (hcre boyut ve ekli, filament uzunluu ve ekli), boyamaya kar tepkiye ve genetik yapya dayanmaktadr. Tablo 17de en ok karlalan filamentli mikroorganizmalarn tercih ettii iletme koullar verilmitir. amur kabarmasna atksu karakteristikleri, dizayn limitleri ve iletme artlarndaki herhangi bir deiiklik neden olabilir. Bu kategorilerin her biri Tablo 18de gsterilmitir. Aktif amur sistemlerindeki iletme artlar (dk znm oksijen, dk F/M ve tam karml iletme) filamentli organizmalarn geliiminde nemli bir etkiye sahiptir. Bu artlarla ilgili olarak filamentli organizmalarn nemli kinetik zelliklerinden biri dk substrat konsantrasyonlarnda floklu mikroorganizmalara gre ok daha iyi almalardr. Bu performans organik substratlarn veya .Oin veya ntrientlerden birinin yokluunda daha etkilidir. Bu nedenle, dk ykl tam karml aktif amur sistemleri veya dk znm 84

oksijenli (<0,5 mg/L) iletme artlar filamentli bakterilerin geliimi iin flok formlu bakterilere gre daha uygun bir ortam salar.

(a)

(b)

(c)

(d)

(e)

(f)

ekil 35 yi ve kt kelme zellii gsteren amur partikl rnekleri: (a) filamentli olmayan iyi ken flok, (b) filamentli mikroorganizmalarla kpr oluturmu flok partiklleri, (c,d) kt kelmeye neden olan filamentli mikroorganizmalarn mikroskopik grnleri, (e) slfr granll Thiothrix filamentleri ve (f) dk znm oksijen konsantrasyonlarnda gzlenen 1701 tipi filamentli mikroorganizmaSphaerotilus (Metcalf ve Eddy, 2003) Tablo 17 Aktif amurda bulunan filamentli mikroorganizmalarn tercih ettii iletme koullar (Metcalf ve Eddy, 2003) Filament tipi Sphaerotilus natans, Halsicomenobacter hydrossis, Microthrix parvicella, 1701 tipi M. parvicella, 0041, 0092, 0675, 1851 tipleri H. hydrossis, Nocardia spp., Nostocoida limicola, S. natans, Thiotrix spp., 021 N, 0914 tipleri Beggiatoa, Thiotrix spp., 021N, 0914 tipleri S. natans, Thiothrix spp., 021N tipi, possible H. Hyrossis, 0041, 0675 tipleri Mantar Filament sebebi Dk znm oksijen konsantrasyonu Dk F/M Tam karml reaktr artlar

Septik atksu Ntrient eksiklii Dk pH, ntrient eksiklii

85

ekil 36 amur kabarmas ve kpk oluumu Tablo 18 amur kabarmasn etkileyen faktrler (Metcalf ve Eddy, 2003)

Faktr

Tanm Debi deiimi Kompozisyon deiimi pH Scaklk Atksu karakteristikleri Septiklik derecesi Ntrient ierii Atk bileenlerinin doas Yetersiz hava salanmas Yetersiz kartrma Ksa devre (havalandrma tanklar ve ktrcler) ktrc dizayn (amur toplama ve geri devri) Geri devir amur pompalama kapasitesinin yetersizlii Dk znm oksijen konsantrasyonu Ntrientlerin yetersizlii Dk F/M oran Yetersiz znm BO

Dizayn hatalar

letme koullar

Beggiatoa ve Thiothrix gibi filamentli bakteriler srasyla hidrojen slfr etkisi ve dk substrat konsantrasyonu sebebiyle daha iyi geliirler. Bu bileenler daha ok septik atksularda bulunur. Giri atksuyu fermantasyon rnleri ve dk slfr bileenleri ierirse 86

Thiothrix oluumu artabilir. Atksuyun n klorlamas bu problemin nne geebilir. Bu bakteriler aktif amur sistemlerinin yannda damlatmal filtre ve dner disklerde de benzer problemlere sebep olabilir. amur kabarmasnda etkili olan birok parametrenin problemin kontrol asndan incelenmesi gereklidir. amur kabarmas ile ilgili nemli unsurlar unlardr: (1) atksu karakteristikleri, (2) znm oksijen konsantrasyonu, (3) proses yk, (4) geri devir ve atk amur dearj oranlar, (5) tesis ierisinde oluan spernetant ile sznt sularnn sisteme getirdii yk ve (6) ktrme iletimi. amur zelliklerinde bir deime olduunda, ilk olarak MLSS mikroskop ile incelenerek mikroorganizmann tipindeki deiiklikler belirlenmelidir. Bunun iin 1000 kez bytme zelliine sahip faz-kontrast tipi bir mikroskop yeterlidir.
6.4.1.1 Atksu Karakteristikleri

Atksuda bulunan bileenlerin doas veya iz elementler gibi baz bileenlerin yokluu amur kabarmasnda nemlidir (Wood and Tchobanoglous, 1975). Karbonlu BO yi yksek dzeyde ieren endstriyel atksularn artmnda ntrient yetersizlii klasik bir problemdir. Bu sebeple, kesikli veya srekli olarak artma tesisine endstriyel dearjlarn olup olmad belirlenmeli ve gerekli nlemler alnmaldr. Bir de pHdaki geni dalgalanmalar klasik dizaynl tesislerde zararldr. Kesikli tip iletmeler sebebiyle organik atk ykndeki deiimler de kabarmaya neden olduundan dizayn ve iletme srecinde dikkate alnmas gerekmektedir.
6.4.1.2 znm Oksijen Konsantrasyonu

Eer problem kstl oksijenden kaynaklanyorsa, genellikle sistemin amur ya (SRT) drlerek veya havalandrma ekipmanlar tam kapasitede altrlarak oksijen ihtiyac giderilir. Normal yk artlarnda havalandrma tanknda znm oksijenin en az 2 mg/L olarak salanmas gerekmektedir. Eer 2 mg/L oksijen salanamyorsa, var olan havalandrma sistemi ekipmanlarnn gelitirilmesi gerekebilir.
6.4.1.3 Proses Yk / Reaktr Konfigrasyonu

Havalandrmadaki SRT kontrol edilmeli ve seilen sisteme bal olarak genelde kullanlan deerler arasnda kaldndan emin olunmaldr. Uzun SRT li ve dk F/M oranl tam karml sistemler filamentlilerin bymesini destekler. Byle sistemlerde filamentli organizmalar substrat iin daha fazla rekabet eder. Laboratuar aratrmalar ve tam lekli incelemelerle flok oluturan bakteri trlerinin filamentli bakterilere gre baskn olmas iin gereken aktif amur dizayn konfigrasyonlar belirlenmitir. evresel artlarn, aerobik, anoksik ve anaerobik olduu seri bal reaktrler tam karml reaktrler yerine kullanlabilir. Bu seri bal konfigrasyonlar, baskn populasyon olarak filamentli organizmalarn yerine flok oluturan bakterilerin olumasna sebep olduklarndan selektr prosesler olarak isimlendirilir. Tesiste oluan spernetant ile sznt sular sisteme ar yk getireceinden tesis ierisindeki bu tip dngler pik debi ve pik organik yk ile aktrlmamaldr. amur susuzlatrma nitelerinden gelen filtrat amur younlatrma veya rtc spernetant bu dnglere rnek olarak verilebilir. 87

6.4.1.4 ktrme Tank letmesi

ktrclerin iletilme zellikleri amur kelme karakteristiklerini etkileyebilir. ken amurun, MLSSin verildii noktann altnda, tankn tabanndan topland ortadan beslemeli dairesel ktrme tanklarnda dk verimli keltme ska rastalanan bir problemdir. Baz durumlarda amurun tankta uzun sre kalmas yerel septik artlarn gelimesine yol aar. Bu durumda, yaplan tasarm yanltr ve su besleme haznesi ile amur dearj nitesinde deiiklik yaplmaldr.
6.4.1.5 Geici Kontrol Yntemleri

Acil durum eylem plan olarak ya da anlatlan faktrler incelenirken geici olarak klor ve hidrojen peroksit kullanm uygun olmaktadr. Geri devir amurunun klorlanmas, kabarma kontrolnde ska kullanlmaktadr. Ksa hidrolik bekletme sreleri iin (5-10 saat) tipik olarak 0,002 0,008 kg Cl/kg MLSS.gn dozajnda klorlama yeterlidir. Klorlama, filamentli kabarma durumunda etkili olsa da, bal su ieren hafif floklardan kaynaklanan kabarma kontrolnde ok fazla etkili olmamaktadr. Klorlama sonucu, nitrifikasyon bakterilerinin lm sebebiyle k suyunda genellikle bulanklk artar. Buna ilaveten klorlama sonucu trihalometan oluumu ile salk ve evre asndan olumsuz etkileri olan bileikler artmaktadr. Hidrojen peroksit ayn zamanda filamentli kabarma kontrolnde kullanlabilmektedir. Hidrojen peroksit dozaj ise filament miktarna bal olarak deiir.
6.4.2 amur Yzmesi

Bazen, iyi kme zelliklerine sahip amur nispeten ksa kelme srelerinde yzme zellii gsterebilir. Bunun balca nedeni, atksudaki nitrit ve nitratlarn azot gazna dntrld denitrifikasyon prosesidir. Oluan azot gaz, ktrme tanknda yukarya karken beraberinde amur floklarn da tank yzeyine tar. ou zaman azot gaz, floklar arasnda skarak, floklarn younluunu azaltmaktadr. Yzen amurla kabaran amur arasndaki fark yzen amurda, floklarn zerine tutunmu gaz kabarcklarnn olmasdr. amur yzmesi dk SRTli sistemlerde daha ok grlmektedir. amur yzmesini nlemenin yollar u ekildedir: (1) geri devir amuru ekme hzn artrarak, amurun ktrme tankndaki bekleme sresini azaltmak, (2) ilk yntemin ie yaramad durumlarda, havalandrmadan gelen atksuyun hzn azaltmak, (3) mmkn olduu durumlarda amur toplama mekanizmalarnn hzn artrmak, (4) SRT deerini nitrifikasyonun gerekleemeyecei deerlere kadar drmek.
6.4.3 Nocardia Kp

2 bakteri cinsi, Nocardia ve Microthrix parvicella, aktif amur proseslerinde kprmeye sebep olur. Bu organizmalar hidrofobik hcre yzeyine sahiptir ve hava kabarcklarna tutunarak kpe neden olurlar. Organizmalar kpk ierisinde MLSSdekinden daha yksek konsantrasyonlarda bulunabilirler. Her iki bakteri eidi de mikroskobik almalarla belirlenebilir. Nocardia filamentli bir yapya sahiptir. Filamentleri ok ksa ve flok partikllerinin iinde bulunur. Microthrix parvicella flok partikllerinden uzanan ince filamentlere sahiptir. Aktif amur havuzundaki kpe sebep olan Nocardiann mikroskobik grn ekil 37de verilmitir. Kpk kaln (0,5~1 m) ve kahverengi bir zellikte olur. 88

(a)

(b)

ekil 37 Nocardia kp: (a) havalandrma tank zerindeki kpk rnei ve (b Nocardia filamentlerinin mikroskpik grn (Metcalf ve Eddy, 2003)

Kpk oluumu hem difzrl hem de mekanik havalandrmada meydana gelebilir fakat yksek debili difzrl havalandrmada daha fazla meydana gelmektedir. Aktif amurda rastlanan Nocardia kp problemleri anaerobik ve aerobik amur rtclerde de grlmektedir. Nocardia geliimi havalandrma tank veya son ktrmedeki yzey kpnde yaygndr. Nocardia kontrol iin u metotlar kullanlr: (1) kpn son ktrmede tutulmasn engellemek, (2) syrlan maddelerin geri devrinden kanmak ve (3) Nocardia kp zerine klor sprayi uygulamak. Selektr nitelerinin kullanm Nocardia kpn bertaraf edebilir. Kk miktarlarda katyonik polimer kullanm da bir dier zm olarak dnlebilir. Atksu kanallarna lokantalardan, et ileme tesisleri gibi endstrilerden ya ve gresin giriinin nlenmesi de Nocardia probleminin zmne yardmc olur.
6.4.4 Selektr Aktif amur Prosesleri

1970lerden nce filamentli kabarma aktif amur proseslerinin baa klmaz problemlerinden olarak bilinirdi. Ancak, Chudoba ve arkadalarnn 1973 ylnda filamentli kabarmay kontrol eden ve amurun kelme zelliklerini gelitiren selektrleri dizayn etmesi bu problemin zmnde nemli bir gelime salad. Selektr yaklam, sistemde filamentli bakterilerin yerine flok oluturan ve daha iyi kelme zelliine sahip bakteriler iin uygun ortamn saland biyoreaktr kullanm olarak zetlenebilir. Yksek substrat konsantrasyonu filamentli olmayan organizmalarn bymesini salar (ekil 38).

89

ekil 38 Substrat konsantrasyonunun bir fonksiyonu olarak filamentli ve filamentli olmayan organizmalarn byme erileri (Metcalf ve Eddy, 2003)

ekil 39 Tipik selektr konfigrasyonlar: (a) anaerobik/aerobik, (b) yksek F/M ve (c) anoksik selektr (Metcalf ve Eddy, 2003)

90

Selektrler 20 ile 60 dakika temas sresi olan tek veya birka seri tank ieren ve aerobik, anoksik ve anaerobik artlar altnda geri devir amuru ile giri atksuyunun bulutuu kk reaktrlerdir. Deiik tip selektrler ekil 39da verilmitir. Selektr aktif amur havalandrma havuzunun nnde olur ve ayr bir tam karml veya piston akml reaktr olarak dizayn edilir. Selektrlerin amac kolayca ayrabilen KOnin flok oluturan mikroorganizmalar tarafndan tketilmesidir. Partikl eklindeki ayrbilen KO ise havalandrma tanknda yava bir ekilde bakteriler tarafndan kullanlacaktr.
6.5 Dk Hzl Aktif amur Proseslerinin Tasarm

Uzun zamandr birok aktif amur prosesinin modifikasyonuyla elde edilen tecrbeler ve kapsaml aratrma sonularna dayanarak kk yerleimler iin aktif amur sistemlerinin tasarmnda dk ykl proseslerin kullanm yaygnlk kazanmtr. Bu proseslerin seilmesindeki balca sebepler: (1) yksek kaliteli k suyunun elde edilmesi, (2) sistemlerin kararll ve iletme kolaylnn olmas, (3) dk enerji ihtiyac ve (4) sistemlerin biyolojik ntrient giderimi iin kullanlabilmesidir. Ntrient giderimini salamak amacyla btn dk hzl aktif amur prosesleri reaktr iinde aerobik, anoksik ve anaerobik koullarn olumasn salamak suretiyle ardk modda altrlabilirler. Aada ksa ve genel bir bilgiden sonra, kk yerleimler iin ska kullanlan proseslerden 5 tanesi tantlmtr.
6.5.1 Temel Bilgi

Biyolojik reaktrlerin tasarmnda 0,10dan kk F/M oranlarnn kullanmyla ifade edilen dk ykl sistem yaklam, biyolojik ntrient giderimi iin ska kullanlan yntemdir. Bu sistemlerde 200 mg/L giri BO5ine sahip bir evsel atksu iin havalandrma reaktrndeki hidrolik bekletme sresi, seilen gerek F/M oranna bal olarak 20 saat veya daha byk olmaktadr. Karbon giderimi ve nitrifikasyon iin tipik F/M oranlar 0,05-0,1 deerleri arasndadr. Karbon oksidasyonu, nitrifikasyon ve denitrifikasyon iin benzer deerler 0,030,06 aralndadr. Dk ykl sistemler iin SRT 20-40 gn veya daha byk olmakta ve bu da ok kararl atk aktif amur oluumunu salamaktadr. Ortalama amur bekletme sresi 60 gne kadar olan tesisler bugn olduka yaygndr. Genellikle, son ktrmede AKM gideriminin iyi bir ekilde gerekletii 80den kk SVI deerleri elde edilmektedir. Reaktrde hacimsel BO ykleri tipik olarak 192-240 kg/103.m3 den kktr. Genelde n ktrme, proses ak diyagramlarnda bulunmaz. Bunun temel nedeni primer amurun sekonder amur ile birlikte bertaraf edilmek istenmesidir. n ktrmeyle uzaklatrlan katlar, aerobik ve anaerobik rtme ile nemli lde azaltlabilir. Tipik atk retim oranlar daha nce verilmitir. 7500 m3/gn den kk artma tesisleri iin, n ktrme ve anaerobik rtme ounlukla ihmal edilir. Dk BOye sahip giri sularnda n ktrme tanklarnn kullanm biyolojik ntrient giderimi iin gerekli karbon miktarnn da n ktrmede atksudan ayrlmas ihtimalini beraberinde getirir. Aerobik fazdaki BO dnmne ek olarak, anoksik ve anaerobik fazlarda da karbonlu organik maddeler bir ihtiyatr. Biyolojik ntrient giderimini salamak amacyla btn dk hzl prosesler iki ya da faz da ierecek ekilde iletilebilir. Son ktrme hidrolik yke gre boyutlandrlr. Tipik ktrme tank tasarmlarnda yzey yk 8 ile 28 m3/m2.gn arasnda, pik debi de 24 ile 64 m3/m2.gn arasnda tutulur. Uzun 91

bekletme sreleri (6 saat ve tasarm debisinde daha uzun sreler) sebebiyle, ken katlarn ktrme tankndan alnmas iin kullanlan metot, aktif amuru hzl bir ekilde biyolojik reaktre iletecek ekilde seilmelidir. Helisel syrclar gibi amur toplama mekanizmalar ile ken katlar yksek konsantrasyonla ve hzl bir ekilde biyolojik reaktre transfer edilebilmektedir. Tipik aktif amur geri devir oran giri debisinin %50 ile %150 si arasndadr. SVI deeri dk ve ktrme tanknn yzey alan bykse 0,15 ile 0,20 m arasnda dk bir amur tabakasnn salanmas mmkndr. Tesisin amac biyolojik ntrient giderimi ise k suyunda AKM deerinin kk olmas iin ktrme tank yeteri kadar derin olmaldr. Tipik derinlikler 3,5-6 m dir.
6.5.2 Oksidasyon Havuzlar

Oksidasyon havuzu (bkz. ekil 40a-b) srekli kanal tipinde tam karml uzun havalandrmal aktif amur proseslerinin bir modifikasyonudur. Havalandrma kanalnn derinlii <4,3 m deerindedir. Baka konfigrasyonlar gelitirilmi olsa da kanaln ekli oval bir yar pistini andrr. Gerekli oksijeni salamak, reaktrn ieriini kartrmak ve hareketlilii salamak iin kanal boyunca yerletirilen bir ya da birka rotor havalandrc yeterli olmaktadr. Oksidasyon havuzu, Hollanda da Dr. Pasveer liderliinde Halk Sal Mhendislii Aratrma Enstits nde gelitirildi. lk oksidasyon havuzu 1954te Hollanda da denenirken, Amerikada ise Beaverton/Oregon da 1963te denendi.

(a)

(b) ekil 40(a) Oksidasyon havuzu ematik gsterimi, (b) Oksidasyon havuzu aktif amur prosesinin grn (Crites ve Tchobanoglous, 1998) 1963 ylndan bu yana, oksidasyon havuzu son derece verimli bir proses olduunu kantlam olup bugn ska kullanlmaktadr. Oksidasyon havuzunun tasarm genel olarak hacimsel

92

organik yke dayandrlr ki bu da 0,1 ile 0,3 kgBO/m3.gn arasndadr. Tipik amur ya (SRT) 20-30 gn veya daha byk, MLSS ise 2000-8000 mg/L arasndadr. Uzun bekletme sresi, yksek MLSS ve verimli havalandrma sayesinde birok blgede k aylarnda bile tam nitrifikasyon gerekletirilebilmektedir. O konsantrasyonunun kontrol ve havuzun uzunluunun artrlmas yoluyla karbon oksidasyonu, nitrifikasyon ve denitrifikasyon mmkn olmaktadr. Oksidasyon havuzu iinde MLSS srekli hareket halinde olduundan kk bir miktar ham atksu da havuz boyunca beslenmektedir. laveten, sistemdeki organizma ktlesinin byk olmas sayesinde oksidasyon havuzlar organik ok yklerin artmnda olduka etkilidir.
6.5.3 Ters Akl Havalandrma Sistemi

Uzun havalandrmal aktif amur prosesinin bir modifikasyonu olarak Schreiber tarafndan gelitirilen ters akl havalandrma sistemi biyolojik ntrient giderimi iin gerekli olan fazn da [aerobik (oksik), anoksik ve anaerobik] tek bir havalandrma tanknda oluturulmasn salayabilmektedir (bkz. ekil 41). Havalandrma sistemi dairesel bir tankn zerinde dnebilen bir destek kprsnden ibarettir.

ekil 41 Ters akl havalandrma sisteminin (a) kesiti ile (b) plan, (Crites ve Tchobanoglous, 1998)

93

Kpry bir motor hareket ettirir ve kpr, d ular zerinde tankn duvar boyunca dner. Kk kabarckl membran difzrler kprye asl olarak tankn tabanndan 0,23 m yukar konulurlar. Difzrler ve difzr destekleri kpr ile beraber hareket ettiklerinden tankn kartrlmasna da faydal olurlar. Kprnn dairesel hz 3 devir/dk ya da daha azdr. Bu hz da tank ieriinin tam karml tutulmas iin gerekli enerjiyi suya aktarmaya yeterlidir. Prosesin avantaj havalandrma iin gerekli enerji ihtiyacnn karm iin gerekli enerji ihtiyacndan ayrlmasdr. Kpr dnerken havalandrma ak olduunda aerobik faz gerekleir ve hava reaktr bileenleri arasnda dispersiyonla dalr. Sudaki O konsantrasyonunun gzlemlenmesi ile hava debisi kontrol edilebilir. Suda gzlemlenen 0,7 ile 1,0 mg/L arasnda O konsantrasyonunun BO giderimi ve nitrifikasyon iin yeterli olduu grlmtr. Sistem dk yke gre tasarlandndan nitrifikasyon iin yeterli zaman kalmaktadr. Kpr tam karm salamak iin dnmeye devam ettirilirken havalandrma durdurulabilir. Tanktaki O tketilecek ve bu durumda tank anoksik olacaktr. Denitrifikasyon ilemi tamamlandnda ise tankta hi oksijen kayna kalmayacak ve anaerobik ortam oluacaktr. Bu ise fosfor giderimini glendiren bir durumdur.
6.5.4 Biolac Proses

Biolac prosesi, toprak hendeklerde uzun amur ya ile batm havalandrmay birletiren tescilli bir prosestir. Yzen havalandrma gruplarna bal ince kabarckl membran difzrler hendek boyunca yerletirilmitir (bkz. ekil 42). Difzrler hendein tabanndan yaklak olarak 0,3 m yukarda tutulur ve atksuyun oksijen ihtiyacna gre hassas ayar yapabilmek iin ayr ayr kontrol edilebilirler. Havalandrma hendekleri tipik olarak 2,4 ile 4,6 m derinliktedir. Proses nitrifikasyon iin de tasarlanabilir nk amur ya 40 ile 70 gn arasndadr. F/M oran 0,04 ile 0,1 arasnda olup MLSS 1500 le 5000 mg/L arasnda deiir. Dalgal oksidasyon modifikasyonu olarak bilinen standart prosesin bir varyasyonu her bir havalandrma grubunda zaman ayarlayc kullanlmak suretiyle hava debisini belirli bir seviyede tutarak e zamanl nitrifikasyon-denitrifikasyon olana salar. 16 m3/m2.gn lk bir yzey yk ile sisteme birleik bir ktrme tank kullanlabilecei gibi sistemden sonra klasik ktrme tankda kullanlabilir. Havalandrma gruplar tipik olarak 3,6-6,0 m aralklarla yerletirilebilir.

ekil 42 Biolac aktif amur prosesi grnleri

94

6.5.5

Kesikli Boaltma Yaplan Uzun Havalandrma (Intermittent Decanted Extended Aeration, IDEA)

30 yl nce Avustralya da gelitirilen kesikli boaltma yaplan uzun havalandrma (IDEA) prosesi ekil 43ada ematik olarak gsterilmitir (Boncardo, 1997, ve Chong, 1997). Fiziksel olarak tek bir havuz ieren proses, atksuyun srekli giriine imkan salarken, prosesten artlm suyun k kesiklidir. IDEA prosesi ve dier klasik aktif amur prosesleri arasndaki fark, klasik aktif amur proseslerinde biyolojik artma kademeleri farkl tanklarda yaplrken IDEA da btn kademelerin ayn tankta srayla yaplmasdr. Havalandrma ve ktrme ilemleri ayn tankta yapldndan ktrme tankndan havalandrma tankna amur geri devrinin yaplmasna gerek yoktur. Normal iletmede 4 saatlik bir dng kullanlr. Her bir dng (1) havalandrma, (2) ktrme ve (3) boaltma olmak zere, srasyla 2 saat, 1 saat ve 1 saat civarnda olan faza blnr. Nitrifikasyon ve BO dnm havalandrma faz srasnda meydana gelir. Denitrifikasyon ktrme faznda meydana gelmektedir. Ekstra denitrifikasyon ve ktrlm duru fazn sistemden dearj boaltma faznda meydana gelmektedir. Fazla amurun atlmas tank ierisinin tam karml olduu durumda yani havalandrma faznda gerekletirilir. amurun havalandrma tankndan atlmas her gn atlan amur miktarnn hesaplanmasnda kolaylk salar. Kk yerleimler iin kullanlan sistemlerde (2000 veya daha az nfus), amur, younlatrma ve uzun sreli depolama amacyla bir depoya alnr ve oluan spernatant tesis giriine geri dndrlr. Lagnlerin amur depolama maksadyla kullanlmas halinde kat maddeler periyodik olarak kurumaya braklr ve arazide ya da bir p depolama alannda bertaraf edilir. Daha byk tesislerde amur ounlukla bir younlatrcya verilir. Younlatrlm katlar bir fitre presle susuzlatrlr. Younlatrcda ve filtre preste oluan sv faz tesis giriine geri dndrlr. Susuzlatrlan katlar toprak artlandrcs olarak kullanmak iin genellikle kompostlatrlr. Boncardo, 1997 ve Chong, 1997 tarafndan yaplan ve Crites ve Tchobanoglous, 1998 de yer alan proses iin tipik dizayn parametreleri aadaki gibidir : Besin/mikroorganizma oran (F/M) amur bekletme sresi 0,04 0,08 12 25 gn

Hidrolik bekletme sresi (Average Dry Weather Flow, ADWF) 20 40 saat Savak yk (maksimum) Havalandrma kapasitesi En yksek havalandrma snr Havalandrma sresi Havalandrc tipi Gnde gerekleebilecek dng says 1,24 1,74 x 103 m3/gn.m 2,4 kgO2/kgBO 3 4 x ADWF 12 saat/gn Yzeysel ya da difzrl havalandrma 6

95

Dngler genellikle k artlarna gre modifiye edilir. IDEA prosesi havalandrma ileminden hemen nce bir anaerobik adm koymak suretiyle fosfor giderimi iin modifiye edilmitir. Modifikasyonda havalandrmadan nce bir anoksik ve bir de anaerobik evre uygulanmtr (Boncardo, 1997). IDEA prosesinin aada anlatlan ardk kesikli reaktre nazaran avantaj iki tank gereksiniminin olmamas ve gerekli kontrollerin basitletirilmesidir.

(a)

(b)

ekil 43 (a) Kesikli boaltma yaplan uzun havalandrma (IDEA) ve (b) ardk kesikli reaktr (AKR) prosesleri iin iletme dngleri. (Crites ve Tchobanoglous, 1998). 6.5.6 Ardk Kesikli Reaktr

Doldur boalt tipi aktif amur prosesi olan ardk kesikli reaktr (SBR) yukarda anlatlan IDEA prosesinin deiik versiyonudur. Daha nce de belirtildii gibi SBR sistemlerinde 5 genel aamaya yer verilir: (1) doldurma, (2) reaksiyon (havalandrma), (3) ktrme, (4) boaltma, (5) bekleme. Bu aamalarn her biri ekil 43bde gsterilmitir. Artma hedeflerine bal olarak doldurma operasyonu sadece doldurma, (doldurma ve kartrma) ya da (doldurma, kartrma ve havalandrma) eklinde uygulanabilir. Spesifik artma hedeflerini salamak amacyla her aamann gerekletii periyotlarda farkl modifikasyonlar uygulanabilir. Ardk kesikli reaktr iletiminde performans byk oranda etkileyen dier nemli bir adm da atk amurdur. Bu 5 aamann hi birine amur atlmas dahil edilmemitir 96

nk amur dearj iin ayrlm bir zaman dilimi yoktur. amur atlmasnn skl ve miktar beklenen performans gereksinimine gre ayarlanr. Ardk kesikli bir reaktrde, atk amur genellikle ktrme veya bekleme fazlarnda sistemden atlr.
rnek 4: Uzun Havalandrmal Aktif amur Proseslerinin Dizayn (Crites ve Tchobanoglous, 1998)

Aada karakteristii verilen atksuyu artmak iin difzrl havalanlandrc ile havalandrlan aktif amur posesini dizay ediniz. Dizayn F/M oran 0,04 gn-1, k suyunda nitrat konsantrasyonu 2,0 mg/L ye eit veya daha kk, amonyak konsantrasyonu ise 1,0 mg/L den kktr. Farzedilen tesis, c= 20 gn olacak ekilde iletilecektir. Kabul edilen MLSS= 4000 mg/L dir ve bunun 0,65 i uucu zelliktedir. 1. n ktrmeden sonraki BO5 : 160 mg/L 2. n ktrmeden sonraki KO : 250 mg/L 3. n ktrmeden sonraki organik azot : 18 mg/L 4. n ktrmeden sonraki amonyak azotu : 22 mg/L 5. n ktrmeden sonraki fosfor : 5 mg/L 6. n ktrmeden sonraki AKM : 100 mg/L 7. Alkalinite : 350 mgCaCO3/L 8. Souk aylarda atksu scakl : 20C 9. Ortalama debi : 2840 m3/gn 10. Maksimum gnlk pik faktr : 2,5

zm

1. Beklenen k suyu kalitesinin belirlenmesi. Gemi deneyimlere gre uzun havalandrma prosesinin aadaki k kalitesini salamas beklenmektedir.

BO5 = 10,0 mg/L AKM = 10,0 mg/L NH3-N = < 1,0 mg/L NO3-N = 2,0 mg/L P = 1,0 mg/L 2. Dizayn yklerinin belirlenmesi.

BO5 KO

= (160 gr/m3)(2840 m3/gn)(10-3 kg/gr) = 454,4 kg/gn = (250 gr/m3)(2840x 10-3) = 710 kg/gn

Org. N = (18 gr/m3)(2840x10-3) = 51,12 kg/gn NH3-N = (22gr/m3)(2840x10-3) = 62,48 kg/gn AKM = (100gr/m3)(2840x10-3) = 284 kg/gn 97

= (5 g/m3)(2840x10-3) = 14,2 kg/gn

3. Reaktr boyutunun belirlenmesi: Bekletme sresinin ve organik ykn tespiti.

a. Denklem (6.1) kullanlarak reaktr hacminin belirlenmesi: V =

(Q )(S 0 ) (2840m 3 / gn)(160mg / L ) = = 2840 X (F / M ) (4000mg / L )(0,04 gn 1 )

m3

b. Bekletme sresi kontrol:

V 2840m 3 = = 1 gn = 24 saat Q 2840m 3 / gn

c. Hacimsel organik ykn tespiti: Lorg =

(Q )(S 0 )
V

(2840m

/ gn )(160 gr / m 3 ) 3 kg / gr 10 = 0,16 kg / m 3 .gn 3 2840m

4. Oksijen ihtiyacnn belirlenmesi. a. Toplam oksijen ihtiyacnn, btn azotun nitrata dntrld ve denitrifikasyon ileminden oksijen kazanm olmad kabul ile belirlenmesi O2 (kg/gn) = (1 kgO2/kgKO)(KO yk/gn) + 4,6 (kgNO3 retilen/gn) = (1,0)(710) + 4,6(51,12+62,48) = 1232 kg/gn = 51,3 kgO2/saat b. Denklem (6.7) kullanlarak, kullanlacak olan difzr iin standart oksijen transfer hznn belirlenmesi:
C s TH C L AOTR = SOTR C s 20 1,024 T 20 ( )(F )

Burada;

AOTR = Toplam O2 transfer hz = 51,3 kgO2/saat T Pd Ot = 0,95 = 20C = 146 kPa (4,57 m difzr derinlii iin) = %19

98

CsTH Patm,H

= 9,08 = 101,3 kPa

C s TH = C sTH

O 1 Pd + t 2 Patm , H 21

1 146 19 = (9,08) + = 10,65 mg / L 2 101,3 21 CL F = 2,0 mg/L (verilen) = 0,6 (verilen) = 0,9 (kabul)
C s 20 SOTR = AOTR C C s TH L 1 1,024 T 20 1 1 F

9,08 1 = 51,3 1,024 20 20 (0,95)(10,65) 2 = 106 kgO2/saat

1 1 0,6 0,9

5. Son ktrme havuzunun boyutlandrlmas ve kat madde yknn tespiti.

a. Denklem (6.12) kullanlarak kelme hznn tahmini:

Vi = Vmax exp Kx10 6 X Vmax = 7 m/saat (verilen) K X = 600 L/mg (verilen) = 4000 mg/L Vi = 7 exp 600 x10 6 x 4000 = 0,635 m / saat b. Denklem (6.11) kullanlarak yzeysel ykn hesaplanmas (emniyet faktr (SF)=2,0):

ORdizayn =

(Vi )(24saat / gn ) (0,635m / h )(24saat / gn ) = = 7,62

SF
2

m 3 / m 2 gn 8 m 3 / m 2 gn

99

c. Denklem (6.5) kullanlarak geri devir oran tespiti (geri devir konsantrasyonu Xr = 10000 mg/L kabul ediniz):

( X , mg / L )
X r , mg / L X , mg / L

(10000mg / L 4000mg / L )

(4000mg / L )

= 0,67

d. Son ktrmedeki kat madde yk:

SLR =

(1 + )(Q )( X )
A

Q 2840m 3 / gn A= = = 355 m 2 8m / gn ORdizayn

Bu sonucu SLR denkleminde yerine koyarsak:

SLR =

(1 + 0,67 )(2840m 3 / gn )(4000 gr / m 3 )(10 3 kg / gr ) = 53,44

355m 2

kg / gn = 2,22 kg / saat

6. Atk amur hesabnn 0,4 kghcre/kgKOgn kabul ile hesab Atk amur = (0,4 kghcre/kgKOgn)(710 kg/gn) = 284 kg/gn

7. letme artlarnda nitrifikasyon organizmalarnn maksimum byme hznn hesab a. Denklem (5.12) kullanlarak byme hznn belirlenmesi:

N = N max

0,098(T 15 ) N O e [1 0,833(7,2 pH )] K N + N K O 2 + O

b. N in belirlenebilmesi iin bilinmesi gereken deerler:

T N

= 20C = Organik azot + amonyak azotu = 18+22 = 40 mg/L 100

Nmax = 0,45 gn-1 (15C de)

KN

= 100,051T-1,158 = 100,051(20)-1,158 = 0,73

O = 2,0 mg/L
KO2 = 1,3

pH

= 7,2 (kabul) 40 2 0, 098(2015 ) )[1 0,8333(7,2 7,2)] = 0,44 gn 1 (e 0,73 + 40 1,3 + 2

N = 0,45

8. Maksimum substrat kullanm hznn (k) belirlenmesi:

k=

N
YN

N Y

= 0,44 gn-1 (adm 7) = 0,16

(Tablo 7)
k=

0,44 gn 1 = 2,75 gn 1 0,16

9. Dizayn substrat kullanm faktrnn (U) belirlenmesi: 1 = YU k d

k d = 0,04 gn 1
1 1 U = + kd Y C

(Tablo7)

1 1 = + 0,04 = 0,56 gn 1 20 0,16 10. k suyunda amonyak (NH3) konsantrasyonunun belirlenmesi:

U= k = 2.75 gn 1 K N = 0,73

kN = 0,56 gn 1 KN + N
(adm 8)

(Tablo 7)

101

0,56 =

2,75 N = 0,187 mg / L (0,187<1 mg/L; UYGUN) 0,73 + N

11. Denklem (5.15) kullanlarak nitrifikasyon iin gerekli hidrolik bekletme sresinin ( N ) belirlenmesi:

N =
N0 = 40 mg/L N = 0,187 mg/L
U = 0,56 gn-1
fN =

N0 N UX

(soruda veriliyor) (adm 10)

0,16( NH 3 giderimi ) 0,6(BO 5 giderimi ) + 0,16( NH 3 giderimi )

(bkz. Tablo 6 da denklem (5.7))

fN =

0,16(40 0,187 ) = 0,066 0,6(160 10) + 0,16(40 0,187 )

X = (4000mg / L) (0,65)(0,066) = 171,6 mg / L

(40mg / L 0,187mg / L ) = 0,41 0,56 gn 1 (171,6mg / L )

gn = 9,9 saat

12. 20C iin denitrifikasyon hznn hesab: ( RDN20= 0,1 gn-1 ve DO= 0,15 mg/L olarak kabul edilecek):

RDNT = RDN20 x 1,09(T-20)(1-O)

= 0,1 x 1,09(20-20)(1-0,15) = 0,085 gn -1 13. Denklem (5.15) kullanlarak denitrifikasyon iin gereken bekletme sresinin belirlenmesi, RDN20 deeri U deerinin yerine konduunda:
U= N0 N X

N0 N 40 2 = UX 0,085 x 4000 x0,65

= 0,17 gn = 4,1 saat

102

14. Nitrifikasyon ve denitrifikasyon iin gerekli olan toplam bekletme sresi:

DTN+DN = 9,9 saat + 4,1 saat = 14,0 saat (14,0 saat < 24,0 saat; UYGUN)
Aklama. 3. aamada nitrat kullanm iin, verilen oksijende hibir kstlama yaplmaz. Eer nitrat kullanm dnlyorsa ncelikle amonyan nitrifiye edilmesi iin oksijen gereksiniminde %50 kadar bir indirime gidilir.

103

7 AEROBK BYOFLM PROSESLER

Aerobik biyofilm proseslerde artmadan sorumlu mikroorganizmalar, nceki blmlerde deerlendirilen askda-byyen proseslerin aksine, sabit bir yatak zerinde geliirler. Bal biyofilm sistemlerinin ilk kullanm 1900l yllarn balarna dayanmaktadr (Dunbar, 1908). Uzun yllar biyofilm prosesleri, evsel atksularn artm iin kullanlan en yaygn biyolojik sistemdir. Daha sk artma gereksinimleri ortaya ktka tipik olarak damlatmal filtreler eklinde kullanlan klasik biyofilm sistemlerin kullanm azald. Bununla birlikte yeni hibrid proseslerin hayli verimli olduu grlmtr. Bu blmde damlatmal filtreler detayl olarak incelenirken, dier biyofilm sistemleri hakknda da ksaca bilgi verilmitir.
7.1 Proses Snflandrlmas ve Karakteristikleri

Aerobik biyofilm prosesleri ekil 44de gsterildii gibi snflandrlabilir: (1) batmam biyofilm prosesler, (2) hibrid (biyofilm ve askda byyen) prosesler, ve (3) batm biyofilm prosesler. Batmam biyofilm prosesler; znebilir atklar ve dier seyreltik organik atklarn artm iin daha uygundur. Hibrid prosesler hem partikler hem de znebilir atklarn artmnda kullanlabilir. Batm biyofilm prosesler, karbonlu maddelerin oksidasyonu, nitrifikasyon ve denitrifikasyonu da ieren, evsel atksularn artm iin kullanlr.

ekil 44 Biyofilm proseslerinin genel snflandrlmas, (Crites ve Tchobanoglous, 1998)

104

7.2

Proses letilmesi ve Mikrobiyoloji

Hibrid proseslerin mikrobiyolojisi benzer olsa da, ilerleyen paragraflarda verilen biyofilm proseslerinin mikrobiyolojisi ile ilgili aklamalar daha ok batmam biyofilm sistemlerinden damlatmal filtreler iindir. Nispeten yeni prosesler olan batm biyofilm sistemlerinin mikrobiyolojisi hakknda almalar devam ettiinden bu sistemlerin mikrobiyolojisi henz tam olarak tanmlanmamtr. Atksuyun artmnda damlatmal filtrenin verimli bir ekilde kullanlmas iin mikroorganizmalarn roln iyi anlamak gereklidir. Damlatmal filtrelerde iletme esnasnda atksu, filtrenin yzeyine bir ya da daha fazla dnen distribtr vastasyla uygulanr, yatak boyunca aaya doru szar ve aada toplanarak bir k kanalna aktarlr. Bylece filtre yata zerinde jelatinimsi biyolojik film tabakas meydana gelir ve kk askda katlar, kolloidler ve znm organik katlar bu film tabakas tarafndan absorbe edilerek organik maddelerin aerobik oksidasyonu gerekletririlir. Sonunda film tabakas hcre formunda olan organik maddelerin birikimiyle kalnlar ve zaman zaman syrlarak kopar ve k suyu ile birlikte dearj edilir. Bu nedenle, damlatmal filtrelerden kan sular filtreden geen katlarn giderilmesi amacyla ktrmeye ihtiya duyar. Biyoktlenin sistemden atlmas uygulanan hidrolik yklerin doru kontrolyle elde edilebilir (Albertson, 1989). Damlatmal filtrelerin nemli bir zellii, son ktrmeden kan suyun veya damlatmal filtre k suyunun geri devir yaplmasdr. Atksu debisi deitiinde genellikle geri devir oranlar da filtreden geen debinin sabit kalmas iin ayarlanr. Bir damlatmal filtrede organik maddenin biyolojik dnm aerobik, anaerobik ve fakltatif bakteri, mantar, alg ve protozoalar ieren mikroorganizma topluluklaryla gerekletirilir. Solucan, bcek larvalar ve salyangozlar gibi daha yksek hayvanlar mevcuttur. Biyolojik topluluktaki bu eitlilik; organik yk, hidrolik yk, giri atksu kompozisyonu, pH, scaklk, hava varl ve dier evresel faktrlerdeki deiikliklere bal olarak meydana gelmektedir. Batmam damlatmal filtrelerde baskn mikroorganizmalar fakltatif bakterilerdir. Fakltatif bakterilerin rol aerobik ve anaerobik bakterilerle birlikte atksudaki organik materyali ayrtrmaktr. Bymeye uygun olmayan koullarda amur tabakas iinde filamentli formlar bulunacaktr. Filtrenin alt ksmlarnda nitrifikasyon bakterileri mevcut olmaktadr. Mantarlar da atn stabilizasyonuna katkda bulunur ancak katklar sadece dk pH deerlerinde ve belirli endstriyel atklarda nemli seviyeye ular. Bazen, bymeleri ok hzl olur ve filtre tkanarak havalandrma snrlanr. Filtrenin sadece gne alabilen daha st blgelerinde alg bymesi ile karlalabilir. Genel olarak algler atklarn paralanmasnda dorudan rol almayp gndz sresince atksuya oksijen kazandrrlar. letme asndan bakldnda filtre yzeyinin tkanmasna ve bu sebeple kokuya neden olduklarndan alglerin sorun kard sylenebilir. Filtrelerde baskn olan bir dier grup ise protozoadr. Aktif amur prosesinde olduu gibi, ilevleri at stabilize etmek deil bakteriyel populasyonu kontrol etmektir. Salyangoz, kurt ve bcekler gibi daha byk canllar biyolojik filmlerle beslenirler. Bunun sonucunda bakteriyel populasyonun logaritmik fazda almasna yani hzl besin tketimine yardmc olurlar. Daha yksek trofik kademedeki hayvan formlar ykseklii byk olan damlatmal filtrelerde yaygn deildir. Salyangozlar zellikle nitrifikasyonun gerekletii filtrelerde sorun karrlar. nk, bu canllarn nitrifikasyon bakterilerinin ounu tkettikleri bilinmektedir.

105

7.3

Batmam Biyofilm Prosesleri

Biyolojik filtreler olarak da isimlendirilen damlatmal filtreler, evsel ve dier atksularn artlmas maksadyla gnmze kadar olduka gelitirildi. Bakteriyel byme ile filtreler hzla tkadndan 5 ile 10 cm ye kadar byk ta boyutlar kullanlarak tkanma en aza indirildi (Dunbar, 1908). Daha yksek porozite salanmas amacyla yeni plastik ortamlar gelitirilmitir. Yksek porozite ve daha dk arla sahip yatak malzemelerinin kullanm derin tip filtrelerin yaygn olarak kullanlmasn salamtr.
7.3.1 Klasik ve Derin Damlatmal Filtreler

Klasik bir damlatmal filtre (ekil 45) yata 50-100 mm boyutlarndaki kaya, cruf veya akl malzemeleri iermektedir. Bazen s yataklar kullanlmasna ramen, yaygn olarak yatak derinlii 2-3 m arasndadr. Klasik filtreler; hidrolik ve organik yk ile geri devir oranna bal olarak dk hzl, standart hzl ve yksek hzl olarak snflandrlrlar (Tablo 19). Dk hzl damlatmal filtrelerde geri devir olmadndan nadiren kullanlsa da hala uygulamalar bulunmaktadr. yi iletilen standart hzl damlatmal filtrelerde k suyu BO5 ve AKM konsantrasyonlar tipik olarak 20 mg/L civarndadr. Dk yklerde klasik damlatmal filtreler nitrifikasyon iin verimli bir ekilde kullanlmaktadr.

ekil 45 Klasik Damlatmal Filtre ematik grnm

106

Tablo 19 Damlatmal filtrelerin deiik tipleri iin tipik dizayn bilgileri (Metcalf ve Eddy, 2003)
Filtre ortam Hidrolik yk, m3/m2.gn Organik yk, kgBO5/m3.gn Geri devir oran Haereler Syrlma Derinlik, m BO5 giderim verimi,% k suyu kalitesi
Dk hz Ta 1-4 Orta hz Ta 4-10 Yksek hz Ta 10-40 Yksek hz Plastik 10-75 Kaba Ta/Plastik 40-200

0,07-0,22 0 Birok Kesikli 1,8-2,4 80-90 iyi nitrifikasyon

0,24-0,48 0-1 Deiik Kesikli 1,8-2,4 50-80 biraz nitrifikasyon

0,4-2,4 1-2 ok az Srekli 1,8-2,4 50-90

0,6-3,2 1-2 ok az Srekli 3,0-12,2 60-90

>1,5 0-2 ok az Srekli 0,9-6 40-70

nitrifikasyon nitrifikasyon nitrifikasyon yok yok yok

Derin damlatmal filtre; sabit ortam olarak zel olarak dizayn edilmi yksek poroziteli plastik modllerin kullanld, klasik damlatmal filtrelerin bir modifikasyonudur. Kullanlan plastik ortamn spesifik yzey alan 80-200 m2/m3 deerleri arasnda iken kaya iin bu deer 40-100 m2/m3 aralndadr. Byle filtreler 4,5-12 m yksekliinde ina edilebilmektedir. Klasik aktif amur tesisleriyle birlikte gda sanayinden gelen yksek mevsimsel yklerin veya benzer aktivitelerin etkilerini azaltmak iin ska kullanlrlar. yi iletilen yksek hzl damlatmal filtrelerin k suyu BO5 ve AKM konsantrasyonu tipik olarak 30 mg/L veya daha yksektir. Ek olarak dk yklerde derin damlatmal filtrelerin nitrifikasyon iin verimli olduu kantlanmtr.

ekil 46 Klasik damlatmal filtre st grn (Ataky Biyolojik Atksu Artma Tesisi)

Klasik damlatmal filtreler iin proses dizayn ve iletme parametreleri Tablo 20de zetlenmitir. II. Dnya Sava nda askeri slerde kullanlan damlatmal filtrelere dair iletme verilerine dayanarak yaplan kapsaml alma sonucunda Ulusal Aratrma Komitesi (NRC, National Research Council) tarafndan damlatmal filtrelerin performansn tahmin etmek amacyla gelitirilen empirik denklemler Crites ve Tchobanoglous, 1998de yer 107

almaktadr. Deien geri devir oranlaryla, tek kademeli ve ok kademeli ta sistemlerde bavurulan denklemler Tablo 21de verilmitir. Plastik ortaml damlatmal filtrelerin performansn modellemek amacyla birok birinci derece denklem gelitirilmitir. Tablo 21de yaygn olarak kullanlan ve plastik paket damlatmal filtrelerin performansn belirlemede kullanlan denklemler verilmitir. Tablo 21de verilen denklemlerin hibiri nitrifikasyonu kapsamamaktadr.
Tablo 20 Klasik damlatmal filtreler iin proses dizayn ve iletme parametreleri
zellik Hidrolik yk Tanm Hidrolik yk empirik olarak retilmi, besleme, yzey gerilimi ve hidrolik bekletme sresini ilikilendiren bir tasarm ve iletme parametresidir. Hidrolik yk genellikle geri deviri de ieren gnlk atksu debisinin filtrenin yzey alanna oran olarak verilir. Birok ta ortaml filtrenin derinlii 1 ya da 2 m olduundan baz lkelerde kullanlan hacimsel yk basite birim zamanda birim alana den debi cinsinden ifade edilir. Organik Damlatmal filtrelerde organik yk, m3 bana gnlk kilogram BO5 (kgBO5/m3.gn) olarak ifade edilir. Kat madde yk iin herhangi bir parametre olmayp damlatmal yk filtrelerdeki kat madde giderimi herhangi bir modelle aklanamamaktadr. Oksijen Damlatmal filtrelerde hava ihtiyac genellikle doal yolla karlanr. Bu ekildeki hava transferi ortam scakl ve filtre iindeki scaklk fark ile meydana gelir. Derin plastik transferi ortamlar havalandrma iin genellikle bir kompresr kullanmn gerektirir. Doal havalandrmal damlatmal filtrelerde en yksek oksijen transfer hz 0,11 m3/m2.gn olup bu deer uygulanan 400 mg/L lik nihai BO konsantrasyonlar iin gerekli oksijen miktarna karlk gelir. Geri Plastik filtre ortamn da ieren yksek hzl sistemlerde k suyu geri devir akm ktrme tankndan nce veya sonra alnabilir. ktrmeden nce geri devir, meydana devir gelen biyoktlenin ham atksuyla karmasn salamak suretiyle reaksiyon hzn artrsa da nitenin tkanmas olasln da artrr. Son ktrmeden sonra yaplan geri devir ise hidrolik yk artrrken atksuyun seyrelmesinide salar ve ktrmeden nceki geri devir akm gibi herhangi bir tkanma problemine yol amaz. ki konfigrasyon da debi dengelemesi iini grr. Scaklk Atksu scakl hava scaklndan daha nemlidir. Filtrelerin performansna scakln etkisi, Denklem (3.20) de yerine 1,035 konularak giderim katsaysnn dzeltilmesiyle hesaplanr. letme letme problemleri ar alg geliimini, oksijen transferi azl sebebiyle koku oluumunu, haerelerin remesini ve salyangoz ile kanatl bceklerin istilasn problemleri kapsamaktadr. Son Damlatmal filtre ktrme tanklarndan gelen amurun hepsi amur ileme tesislerine gnderilir. Damlatmal filtreyi takip eden ktrme tanklar iin nerilen debi ve kat ktrme madde ykleri srasyla 1624 m3/m2.gn ve 24 kg/m2.saat tir. tanklar

108

ekil 47 Deiik geri devir akm kullanlan standart ve yksek hzl damlatmal filtrelerin diyagramlar: (a) tek-kademeli filtreler ve (b) iki-kedemeli filtreler, (Crites ve Tchobanoglous, 1998)

Tablo 21 Klasik ta ve plastik filtrelerin performansn hesaplamada kullanlan formller, (Crites ve Tchobanoglous, 1998)
Denklem Terimlerin tanm NRC formller E1 = geri devir ve ktrme ieren proses iin 20C de

Tek kademeli veya iki kademeli

109

ta filtrenin ilk kademesi:

BO giderim verimi, % (7.1)

W1 = filtredeki BO yk, kg/gn V F R

E1 =

100 1 + 0,4432 W1 VF

= filtre ortamnn hacmi, m3 = geri devir faktr = geri devir oran Qr/Q

Geri devir faktr:

1+ R F= (1 + R / 10)2
kinci kademe:

(7.2)

Qr = geri devir debisi Q = atksu debisi E2 = geri devir ve kelme ieren iki kademeli filtre iin 20C de BO giderim verimi, % E1f = tek kademeli filtrede giderilen BO fraksiyonu W2 = iki kademeli filtreye uygulanan BO yk Birinci dereceden formlasyon Se = Filtrede ken k suyunun toplam BO si, mg/L Si = Filtreye uygulanan atksuyun toplam BO si, mg/L k20 = 20C ve D filtre derinliinde artlabilirlik sabiti D = Filtre derinlii, m Qv = Filtrenin birim yzey alan bana uygulanan hacimsel debi, m3/ m2.dk = Q/A Q

E2 =

100 0,4432 W2 1+ 1 E1 f VF

(7.3)

Plastik ortam derin filtreler iin:

Se n = exp k 20 D(Qv ) S0

(7.4)

= Filtreye uygulanan geri devirsiz debi, m3/dk. = Filtrenin kesit alan, m2 = Deneysel sabit, genellikle 0,5

D k 2 = k1 1 D 2

(7.5)

A n

k2 = D2 derinliindeki bir filtre iin artlabilirlik sabiti k1

= D1 derinliindeki bir filtre iin artlabilirlik sabiti

D1 = Birinci filtre derinlii, m D2 = kinci filtrenin derinlii, m x = Dikey ak iin 0,5 apraz ak iin 0,3

110

ekil 48 Plastik dolgulu damlatmal filtre st grn rnek 5: Damlatmal Filtre Dizayn (Crites ve Tchobanoglous, 1998)

n ktrmeden sonra BO5 konsantrasyonu 150 mg/L olan evsel atksuyun artmnda iki kademeli damlatmal filtre kullanlmtr. stenen k suyu BO5 konsantrasyonu 20 mg/L dir. ki filtrenin de derinlii 1,83 m ve geri devir oranlar 2/1 ise, gerekli filtre aplarn bulunuz. Q = 7570 m3/gn, atksu scakl = 20C ve E1 = E2 kabul ediniz. Ayn atksu iin 9 m derinliinde ikinci bir derin damlatmal filtre dizayn ediniz.
Not: 20C de artlabilirlik sabiti (6 m derinliinde test filtresi kullanlarak 0,210 olarak belirlenmitir). zm Blm 1: ki aamal klasik damlatmal filtre prosesi

1. E1 ve E2 nin hesaplanmas: Ara BO5 konsantrasyonu (ilk filtrenin k suyu) C olarak isimlendirilirse, iki filtre iin daha sonraki verimler aadaki denklemlerle belirlenebilir:
E1 = E1 = E2 olduundan,
C = 3000 = 54,77 mgBO 5 / L

150 C 150

ve

E2 =

C 20 C

111

Bylece,
E1 =

150 54,8 = 0,635 = %63,5 150 ve

E2 =

54,8 20 = 0,635 = %63,5 54,77

E1 + E2 (1 - E1) = tm verim denklemi kullanlarak ayr verimler belirlenebilir. 2. Denklem (7.2) (Tablo 21) kullanlarak geri devir faktrnn hesaplanmas:
F=

(1 + R / 10)2

1+ R

burada;

F = Geri devir faktr R = Geri devir oran

F=

1+ 2 = 2,08 (1 + 2 / 10)2

3. Denklem (7.1) (Tablo 21) kullanlarak birinci filtrenin hacminin hesaplanmas:

E1 =
100 1 + 0,4432

W1 VF

burada;

E1 W1 V F

= Birinci filtrenin BO5 giderme verimi (%) = BO5 yk (kg/gn) = Filtre hacmi (m3) = Geri devir faktr

Denklem (7.1) den V ekilirse:

V = W1 (0,4432 )
2 2

F (100 / E1 1)

a. lk filtre iin BO5 yk hesab: 112

W1 = (150 mg/L)(7570 m3/gn)(10-3 kg/gr) = 1136 kg/gn

b. lk filtrenin hacim hesab:

V =

1136(0,4432)

2 2

100 1 2,08 63,5

= 325 m 3

4. lk filtrenin ap hesab:
A= V 325m 3 = = 178 m 2 H 1,83m

A=

d 2
4

d1= 15,1 m 15 m 5. Denklem (7.3) (Tablo 20) kullanlarak ikinci filtrenin hacminin hesaplanmas:
E2 =

100 1+ 0,4432 W2 1 E1 f VF
W2 (0,4432)
2 2

V =

F 1 E1 f

) (100 / E

1)

a. kinci filtre iin BO5 yk hesab:

W2 = (54,77 mg/L)(7570 m3/gn)(10-3 kg/gn) = 415 kg/gn

b. kinci filtrenin hacim hesab:

V =

415(0,4432)

2 2

2 100 1 2,08(1 0,635) 63,5

= 890 m 3

6. kinci filtrenin ap hesab:

A= V 890m 3 = = 486 m 2 H 1,83m

A=

d 2
4

d2 = 25 m

113

7. Her bir filtre iin hacimsel organik ykn (Lorg) hesaplanmas: a. lk filtre iin;
Lorg =

1136kg / gn = 3,5 kgBO 5 / m 3 gn (Kaba filtre olarak almaktadr.) 3 325m

b. kinci filtre iin;

Lorg =

415kg / gn = 0,47 kgBO 5 / m 3 gn (Orta hzl olarak almaktadr.) 890m 3

8. Her bir filtre iin atksu hidrolik organik ykn (LW) hesaplanmas: a. lk filtre iin;
LW = Q = A

7570m 3 / gn = 0,03 m 3 / m 2 .dakika (Kaba filtre) (178m 2 )1440 dakika gn

b. kinci filtre iin;

LW = Q = A

7570m 3 / gn = 0,011 m 3 / m 2 .dakika (Yksek hzl) (486m 2 )1440 dakika gn

Aklama Blm 1. naat maliyetlerini drmek iin sk sk ayn boyutta iki damlatmal filtre yaplr. ki filtrenin aplar eit fakat verimleri eit deildir. Birok durumda hidrolik ykleme hz yerel ve ulusal standartlar tarafndan snrlanr. zm Blm 2: Derin damlatmal filtre prosesi

1. Denklem (7.4) kullanlarak 9 m derinlik iin gereken yzey alan hesab:

Se n = exp k 20 D(Qv ) S0

a. Denklem (7.5) kullanlarak 9 m iin artlabilirlik sabitinin (k20) belirlenmesi: D k 2 = k1 1 D 2

x

114

k 20 (9 m )

D = k 20 ( 6 m ) 6 D 9

0,5

6 = 0,210 9

0,5

= 0,171

burada;

k20(9m) = 9 m iin artlabilirlik sabiti

D1 D2 x

= ilk filtrenin derinlii (m) = ikinci filtrenin derinlii (m) = dikey ak iin 0,5 apraz ak iin 0,3

b. Denklem (7.4) te Qv yerine Q/A yazlp yeniden dzenlenirse: ln S e / S i A = Q k D 20

1/ n

c. Alan (A) zm iin bilinmesi gereken deerler:

Se = filtre k suyu BO5 konsantrasyonu (mg/L) Si = atksu BO5 konsantrasyonu (mg/L) n = deneysel sabit, genellikle 0,5 k6 = 0,210 D = 9m Q = (7570 m3/gn)(1000/86400) = 87,6 L/sn.

ln 20 / 150 A = 87,6 L / sn 0,171(9) 2. Filtre iin hacimsel organik yk (L org) hesab:

Lorg =

1 / 0,5

= 150 m 2

1136kg / gn = 0,84 kg / m 3 gn (Yksek hzl olarak almakta) 2 150m x9m

3. Atksu hidrolik yk (LW) hesab:

LW =

7570m 3 / gn = 0,035 m 3 / m 2 dakika (Yksek hzl) 2 150m (1440dk / gn )

115

7.3.2

Kaba Filtreler

Kaba filtreler yksek geri devir oranlarnn kullanld ve yksek hidrolik yklerde iletilen zel olarak dizayn edilmi damlatmal filtrelerdir. Yksek hidrolik ykler amur tabakasnn hemen hemen srekli olarak syrlp ayrlmasna neden olur. Eer geri devir damlatmal filtreden sonra yaplrsa akmdaki biyoktle askda byyen proseslerde olduu gibi filtre iinde organik madde giderimine katkda bulunur. Bu mekanizmalarn nemli bir etkiye sahip olduu durumlarda proses verimi, biyofilm modeli ile tahmin edilenden daha iyi olabilir. Kaba filtreler genellikle atksuda organik yk azaltmak ve mevsimsel nitrifikasyon uygulamalarnda mansabtaki prosesler iin daha dk yk elde etmek iin kullanlrlar. Kaba filtrelerin boyutlandrlmasnda derin damlatmal filtreler iin mevcut formller kullanlabilmesine ramen, normalde pilot tesis almalaryla gelitirilen yk faktrleri ve tam lekli tesislerden elde edilen datalarn kullanm daha uygundur (Tchobanoglous ve Burton, 1991).
7.3.3 Damlatmal Filtrelerin letme Problemleri

Biyofilm sistemlerinde karlalan iletme problemleri; koku, uan haereler, salyangozlar ve biyofilm ile beslenen askda byyen canllardr. Koku genellikle filtrelerde dk yk ve dizaynda uygun hava debisinin salanmasyla minimize edilebilir. Salyangozlar sknt vermelerinin yan sra, performans verimini etkileyen bir iletme problemidir. Salyangozlarn kontrol birok tesiste grlen filament ve Nocardia probleminden farkl olup zm tesise gre deiebilmektedir. Salyangozlarn bymesi, a)suyun pH deerini 9a ya da biraz daha yukar ekerek, b)filtre yatan suya batm hale getirerek, c)periyodik ykama ileminden sonra filtreyi kurutarak ve d)seici biyolojik ilalar kullanlarak durdurulabilir.
Tablo 22 Birleik aerobik artma prosesleri iin proses parametreleri (Metcalf ve Eddy, 2003)

Proses kombinasyonu

Damlatmal filtre yk, kgBO5/m3-gn 0,36-1,2 0,3a-1,2 1,2-4,8 1,2-4,8

c, gn

HRT, saat

Aktif amur MLSS, mg/L

Aktif biyofiltre Damlatmal filtre/ kat temas tank Kaba filtre/aktif amur Biyofiltre/aktif amur

0,52,0 0,32,0 2,07,0 2,07,0

0,11,0 0,11,0 2-4

1500-4000 1000-3000 2500-4000 1500-4000

Son ktrme tank pik ak hz, m/saat 1,8-3,0 1,8-3,0 2,0-3,5 2,0-3,5

a Birleik oksidasyon-nitrifikasyon iin daha dk deer.

116

7.4

Biyofilm ve Askda Byyen Hibrid Prosesler

Son yllarda biyofilm ve askda byyen hibrid aerobik sistemlerin geliimi ve kullanm artmtr. En yaygn kullanlan hibrid birleik sistemler unlardr: (1) RBC, (2) aktif biyofiltre, (3) damlatmal filtre ve kat temas tank, (4) bir aktif amur prosesiyle takip edilen kaba filtre, (5) bir aktif amur prosesiyle takip edilen biyofiltre ve (6) bir aktif amur prosesiyle takip edilen damlatmal filtre. Farkl hibrid proseslerde gerekleen reaksiyonlarn karmakl nedeniyle bu tip proseslerin tasarm iin kgBO5 ya da KO/103m3 cinsinden organik ykler kullanlmaktadr. Bu proseslerde kullanlan havalandrma tanklar iin tipik dizayn kriterleri Tablo 22de verilmitir.
7.4.1 RBC (Dner Biyodiskler)

Dner biyodisk proseslerde, ok sayda dairesel plastik disk, merkezi bir aft zerine baldr (ekil 50). Diskler suya batktr (%40-80 orannda) ve tank iinde dnerek atksuyun artlmasn salarlar. Disklere bal olan mikroorganizmalar artmdan sorumludurlar. Svdan disk zerine alnan organik maddenin dnm iin gereken oksijen, diskin atksu dnda dnen ksm vastasyla atmosferden adsorbe edilerek salanr. Baz dizaynlarda disklerin dndrlmesi ve oksijen salanmas iin, diskler hava tutucu hcreler ile tehiz edilir. Baz durumlarda hava, tankn tabanndan da verilir. Gr ve iletme ekli bakmndan, biyodisk prosesleri yksek geri devir oranlaryla damlatmal filtreye benzerdir. En yaygn kullanlan ekil 49bde gsterildii gibi tabandan havalandrmal batm tiptir. Ayrca RBC ler kokunun biyolojik olarak artmnda da etkilidir.

(a)

(b)

ekil 49 Dner biyodisk: (a) mekanik dndrcl ve istee bal hava girii salayan klasik tip, (b) dndrme iin hava hcreleri bulunan ve ilave havalandrmaya sahip batm tip, (Crites ve Tchobanoglous, 1998)

117

ekil 50 Biyodisk grn 7.4.2 Aktif Biyofiltre

Aktif biyofiltre prosesi (ABF), ktrlen amurun damlatmal filtreye geri devri hari, yksek hzl damlatmal filtreye benzer ekilde alr (ekil 51a). Genellikle ayr bir askda byyen proses kullanlmakla beraber bazen son ktrmeden sonra ksa sreli havalandrma ile birletirilir. Geri devir amuru, filtre ierisinde askda byyen biyoktle konsantrasyonu belli bir seviyede tutmay salar. Bu ekilde dizayn edilen biyofiltreler de yatak malzemesi olarak kzlaa (redwood) kullanlr. Bu prosesin avantajlar: (1) biyofilm ve askda byyen bir kombinasyonun retilmesiyle zellikle daha yksek seviyede BO giderimi baarlabilir ve (2) BO ykleri klasik filtrelerdekinin 4-5 kat daha fazladr.
7.4.3 Damlatmal Filtre/Kat Temas Tank Prosesi (DF/SC)

Bu proses bir damlatmal filtre, bir aerobik temas tank ve bir son ktrme iermektedir (ekil 51b). Bu sistem ayrca havalandrma tankna bir geri devir de ierir. Damlatmal filtre BO nin byk ksmn (tipik olarak %60-85) gidermek zere dizayn edilir. Damlatmal filtre zerinde oluan biyolojik katlar, temas tankna verilerek burada geri devirinde etkisiyle daha da younlar. Temas tanknda askda bymenin desteklenmesi ve floklasyonun salanmas ile znebilir BO nin giderimi gerekleir. Bunun iin temas tanknda 1 saatten daha az bir havalandrma sresi kullanlr. Daha ksa sreler kullanldnda genellikle amuru tekrar havalandrmak iin tank gerekmektedir. Temas tank k suyundaki yksek seviyedeki katlarn gideriminde floklasyon mekanizmasnn etkili olduu yaplan almalarda ortaya konmutur.
7.4.4 Kaba Filtre/Aktif amur Prosesi (KF/A)

Kaba filtre/aktif amur (KF/A) proses konfigrasyonu damlatmal filtre/kat temas tank prosesine (DF/SC) benzerdir (ekil 51b). KF/A sistemi daha yksek organik yklerde iletilir. zellikle ok yklerde BO nin bir ksmn damlatmal filtre giderir ve proses stabilizasyonu salanr. Damlatmal filtreyle giderilemeyen organik ykn artlmas iin havalandrma havuzlar gerekmektedir.
7.4.5 Biyofiltre/Aktif amur Prosesi

Bu proses (BF/A)de de damlatmal filtreyi takiben bir havalandrma tank bulunmaktadr (ekil 51c). Havalandrma tankndan sonraki ktrme havuzundan yaplan geri devir aktif 118

amuru damlatmal filtre zerine verilir. Ortalama organik yk ve havalandrma tank hidrolik bekletme sreleri tipik olarak KF/A sistemlerine benzerdir. Havalandrma sisteminin F/M deerleri tipik olarak, normal karbonlu BO giderimi iin 1.0-1.5 arasndadr. Bu deerler biyofiltrenin n artmada kullanlmad klasik bir aktif amur havalandrma tankndaki deerlerden 3-4 kat daha yksektir.
7.4.6 Sral Damlatmal Filtre/Aktif amur Prosesi

ekil 51 Tipik biyofilm ve askda byyen hibrid aerobik artm sistemlerinin ak diyagramlar: (a) aktif biyofiltre, (b) damlatmal filtre/kat temas tank ve kaba filtre/aktif amur, (c) biyofiltre/aktif amur ve (d) sral damlatmal filtre/aktif amur, (Crites ve Tchobanoglous, 1998)

Aktif amur prosesinin takip ettii damlatmal filtre prosesi (ekil 51d), mevcut aktif amur sistemlerini modifiye etmek iin sk sk kullanlr. Bir dier alternatif ise var olan damlatmal 119

filtreden sonra aktif amur prosesinin eklenmesidir. Bu sistem ayrca, endstriyel ve evsel atksularn ykn azaltarak daha sonraki aktif amur prosesinde nitrifikasyon ileminin gerekletirilmesi iin kullanlr.
7.5 Batk Biyofilm Prosesleri

Batk biyofilm reaktrler; karbonlu maddelerin oksidasyonu ve nitrifikasyon iin ve oksidasyon- nitrifikasyon- denitrifikasyon iin gelitirilmitir. Bu proseslerde yatak sv ierisinde batm ekilde bulunmaktadr.
7.5.1 Yukar Akl Biyofilm Prosesleri

Bu reaktrler (ekil 52) zellikle; (1) karbonlu maddelerin oksidasyonu ve nitrifikasyon (ekil 52a) ve (2) karbonlu maddelerin oksidasyonu, nitrifikasyon ve denitrifikasyon (ekil 52b)u baarmak iin gelitirilmitir. Yukar akl biyofilm proseslerinin ikinci tipinde, reaktrn bir ksm nitrifiye olan k suyunun denitrifikasyonunu kolaylatrmak iin anoksiktir (ekil 52b). Yukar akl reaktrlerin bir avantaj yksek organik yklerin verimli bir ekilde kullanlabilmesidir.

ekil 52 Batk biyofilm prosesleri: (a) karbon oksidasyonu ve nitrifikasyon iin, (b) karbon oksidasyonu, nitrifikasyon ve denitrifikasyon iin, (Crites ve Tchobanoglous, 1998) 7.5.2 Akkan yatakl biyofilm prosesleri

Akkan yatakl bal byyen reaktrlerde, bakteriyel biyoktle sabit bir ortam zerinde byr (kum, yataklar gibi). Artlacak sv, aerobik dnm iin gereken oksijenle birlikte, reaktrn tabanndaki bir boluktan reaktrn iine verilmektedir. Atksu debisi yata akkan hale getirmek iin yeterli olmaldr. Akkan debisi ayn zamanda yatak zerinde byyen biyofilmin sistemden atlmasn da salar. Akkanlamann derecesine bal olarak, akkan yatakl biyofilm prosesler bazen genilemi yataklar da kapsar. Genilemi yatak reaktrler, yatak genilemesinin derecesi hari aslnda akkan yataklarla ayndr. 120

8 ANAEROBK ARITMA

Anaerobik artma, ksaca, organik ve inorganik maddelerin, oksijenin yokluunda mikroorganizmalarn yardmyla paralanarak CO2, CH4, H2S ve NH3 gibi nihai rnlere dnmesi olarak aklanabilir. Anaerobik artma ilk olarak sadece amurlarn rtlmesi amacyla kullanlmaya balanm, ancak atksularda aerobik artmaya kyasla avantajlarnn kefedilmesinden sonra bu alanda da yaygn bir ekilde kullanlmaya balanmtr. zellikle enerji maliyetlerinin nemli bir problem olduu gnmzde, aerobik artmaya nazaran daha az enerji gerektirmesi ve hatta proses sonucu ortaya kan metann enerjiye dntrlebilmesi anaerobik artmann daha da yaygn bir ekilde kullanlmasna neden olmutur.
8.1 Anaerobik Artma ile Aerobik Artmann Mukayesesi

Anaerobik artmann aerobik artmaya gre belli baz avantaj ve dezavantajlar mevcuttur. Atksuyun tipine veya artlm suda istenen k parametrelerine ve maliyetlere gre iki artma tipi arasnda seim yaplabilir.
8.2 Anaerobik Artmann Aerobik Artmaya Gre Avantajlar

Anaerobik artmann aerobik sistemlere gre belli bal avantajlar vardr. Bunlar maddeler halinde sralanacak olursa; Daha dk enerji ihtiyac, Anaerobik proses sonucu ortaya kan metann enerji olarak kullanlabilmesi imkan, Daha az amur oluumu, Daha dk miktarda ntrient ihtiyac, Daha kk reaktr hacmi gereksinimi, Kresel snmann balca sebebi olan CO2nin anaerobik reaktrlerde daha az retilmesi, Daha yksek organik yklere cevap verebilmesidir.

Anaerobik artmann aerobik artmaya nazaran daha az enerji ihtiyac olmasnn yan sra retilen metannda enerji olarak bir deeri vardr. ki prosesin bu adan yaplan bir incelemesinde 20C de ve 10.000 mg/L KO konsantrasyonundaki, 100 m3/gn debiye sahip bir atksuyun artm esnasndaki net enerji miktarlar hesaplanmtr (Metcalf ve Eddy, 2003). alma sonucunda hesaplanan deerler Tablo 23de gsterilmitir. Artma tesislerinde oluan amurlarn bertaraf ve uzaklatrlmas artma tesisleri iin nemli bir problemdir. Ayrca, iletme maliyetinin nemli bir ksmn tekil eder. Anaerobik artmada organik maddelerin byk ounluu metan formunda atksudan uzaklat iin aerobik artmaya gre ok dk miktarlarda amur retimi olur.

121

Tablo 23 Aerobik ve anaerobik artmada enerji mukayesesi (Metcalf ve Eddy, 2003)

Enerji Havalandrmaa,b Metan retimic,d Su scakln 30Ce karmak Net Enerji, Kj/gn
a b

Enerji Deerleri, kj/gn Anaerobik Aerobik -1,9 x 106 12,5 x 106 -2,1 x 106 10,4 x 106 -1,9 x 106

Oksijen ihtiyac = 0,8 kg/kg KO giderilen Metan retimi = 1,52 kg O2/kWh ve 3600 kJ = 1 kWh c Metan retimi = 0,35 m3/kg KO giderilen d Metann enerji muhtevas = 35,846 Kj/m3 (0C ve 1 atm)

8.3 Anaerobik Artmann Dezavantajlar

Anaerobik artmann birok avantajnn yannda bir takm dezavantajlar da vardr. Bunlar maddeler halinde sralanacak olursa; Reaktrn normal iletme artlarna gemesi iin daha uzun ilk alma periyodu, k suyunda istenen dk dearj kriterlerinin yakalanamamas yznden ikinci bir artma sisteminin ilave edilme gereksinimi, Azot ve fosfor gideriminin yerine ilave azot ve fosfor miktar yznden k suyunda azot ve fosfor problemi, Baz sularda ilave alkalinite gereklilii, Dk KO konsantrasyonuna sahip atksularda dk verim ve metan retim miktar, Muhtemel koku problemi, Toksik etkilere kar daha hassas olmasdr.

Anaerobik artma sistemlerinde iletmeye alma periyodu aerobik sistemlerle kyaslanmayacak kadar uzundur. yle ki; aerobik artma sistemleri gnler mertebesinde iletmeye alnabilirken, anaerobik artma sistemlerinde bu sre haftalar ve hatta aylar mertebesindedir. zellikle yksek KO konsantrasyonlarna sahip atksularn artmnda konvansiyonel anaerobik artma sistemleri ok yksek KO giderme verimlerine ularlar, ancak KO deerini belli bir deerin altna indiremezler. Bunun yannda azot ve fosfor giderimi yapmazlar. Bu iki sebeple konvansiyonel anaerobik artma sistemleri kta istenen standartlar salayamazlar. Bu sebeple anaerobik artma sistemlerinin ardndan ikinci bir artma sistemi yerletirilmesi gerekir. Bu da ilave bir yatrma sebep olur. Ancak yaplan almalar istenen standartlar salamak iin tek bana aerobik bir sistem yerine anaerobik ve aerobik sistemlerinin ardarda kullanlmasnn daha verimli ve ekonomik olduunu ortaya koymutur.

122

8.4 Anaerobik Artmann Genel Proses Aklamas

Anaerobik artma, farkl mikroorganizma trleri tarafndan gerekletirilen ve tam olarak izah mmkn olmayan karmak bir prosestir. Bunun yannda prosesin genel olarak ileyii izah edilebilir. Anaerobik artmann genel ileyi emas ekil 53de verilmitir (Speece, 1995).

ekil 53 Anaerobik artmann genel ileyi mekanizmas (Speece, 1996)

Temel olarak anaerobik artma safhada gerekleir. 1) Yksek younluklu organik maddelerin hidroliz olarak kk younlua sahip organik maddelere dnm, 2) Dk younluklu organik maddelerin asit bakterilerince asetata dntrlmesi, 3) Asetat, CO2 ve H2 den metan bakterileri tarafndan metan retimi. Bu safhalar aada ksaca aklanmtr.
8.4.1 Hidroliz Safhas

Hidroliz safhas kimi zaman asitojen safhasyla tek bir safha olarak dnlp hidroliz ve asitojen safhas ad altnda toplanr. Bu safha asl olarak hcrelerin d enzimleri tarafndan gerekletirilir. Hcre d enzimler byk molekll organik maddelerin daha kk molekll organik maddelere dnmn salarlar. Hidroliz safhas hcre d enzimlerin gerekletirdii bir proses olduundan enzimlerin alma artlarn etkileyen faktrler bu 123

safhann hzn da etkiler. Hidroliz safhasnn hzn etkileyen faktrler ortam pH, scakl ve en nemlisi hidrolik bekletme sresidir. Hidrolik bekletme sresi yeterli olmadnda organik maddeler tam olarak hidroliz olamaz. Dolaysyla bir sonraki safhada asit bakterilerinin uucu asitlere dntrmek zere ihtiya duyduu basit yapl organik maddelerin miktar yetersiz olmu olur. Bu da zincirleme olarak daha az organik madde giderimine ve daha az metan retimine sebebiyet verir. Genel olarak hidroliz safhas anaerobik artma iin snrlayc faktr deildir, ancak ok yava hidroliz olan organik maddelerin artld anaerobik artma proseslerinde snrlayc safha olabilir. Yalar yava hidrolize olan organik maddelere rnek olarak gsterilebilir.
8.4.2 Asit retim Safhas

Asit retim safhas, organik asit retim safhas ve asetik asit retim safhas olarak iki gruba ayrlabilir. Bu safhada, hidroliz safhasnda daha basit yapl hale gelen organik maddeler, iletme artlar kararl ise bir grup bakteri tarafndan asetik asit gibi zayf asitlere, dier bir grup bakteri tarafndan ise H2 e dntrlrler. Eer metan bakterilerinin asetik asiti paralamalar problemli ise organik maddeler propiyanat, btirat gibi ara rnlere dnrler. Bu ara rnlerin asetik asit, CO2 ve metana dnebilmesi iin pH deerinin 4n altna inmemesi gerekir. Asit bakterilerinin oalma srelerinin ok ksa olmas ve ortam artlarna ok abuk adapte olmalar nedeniyle asit retim safhas, anaerobik artma iin hz snrlayc bir safha deildir.
8.4.3 Metan retim Safhas

Genel olarak metan retim safhas anaerobik artma iin hz snrlayc safhadr. Bunun sebebi metan bakterilerinin asit retim bakterilerine gre daha uzun oalma sresine sahip olmas ve metan bakterilerinin ortam artlardaki deiikliklere kar daha hassas olmasdr. Bu yzden bu safhann tam olarak kontrol sistem verimi asndan olduka nemlidir. Genel anlamda metan bakterilerinin metan retiminde kulland iki tr besi maddesi vardr. Birincisi CO2 ve H2den oluurken, dieri asetik asittir. Bu temel maddelerin yannda metan bakterilerinin kulland eitli besi maddeleri vardr. Bu besi maddeleri Tablo 24de verilmitir(ztrk, 1999).
Tablo 24 Metan bakterilerinin kullandklar besi maddeleri (ztrk, 1999)

Besi Maddeleri CO2 + 4 H2 Asetik Asit Metanol Metilamin + 0,5 H2O Dimetilamin + H2O

Son rnler CH4 + 2 H2O 0,25 CH4 + 0,75 CO2 + 0,5 H2O 0,75 CH4 + 0,25 CO2 + 0,5 H2O 0,75 CH4 + 0,25 CO2 + NH3 1,5 CH4 + 0,5 CO2 + NH3

Trimetilamin + 1,5 H2O 2,25 CH4 + 0,75 CO2 + NH3

124

Genel olarak anaerobik artmada oluan metann %28i CO2 ve H2 den, %72si ise asetik asitten retilir (Speece, 1995).
8.5 Anaerobik Artmada Etkili Olan Faktrler

Anaerobik artma prosesi olduka karmak bir prosestir. Birok unsur anaerobik artma mekanizmasna etki eder. Bunlarn belli balcalar; pH, alkalinite, scaklk, amonyak inhibisyonu, slfr, toksik maddeler, ntrientler, uucu asitler, gaz retimi, metan muhtevas vb. olarak saylabilir.
8.5.1 pH ve Alkalinite

Anaerobik artma sistemlerinde pHn deiimi birok faktrn toksik etkilerini arttrp azaltmasndan tr nemlidir. zellikle serbest amonyan toksik etkisi yksek pHlarda daha tehlikeli olmaktadr. Bunun yannda slfatl atksularn artm sonras ortaya kan slfrn byk ounluu dk pHlarda H2S eklinde olmaktadr. Anaerobik artmada pH deiimlerine en hassas grup metan bakterileridir. Metan bakterileri iin optimum pH aral 6,5 8,5dur. Genellikle sistem performans pH dtnde der ve daha sonra durur. Eer pH 8in zerine ktnda aktivitede bir yavalama oluyorsa bunun nedeni serbest NH3 konsantrasyonudur. Anaerobik artmada metan bakterilerinin aktivitelerinin pH a bal olarak deiimi ekil 54de verilmitir.

ekil 54 Metanojenlerin aktivitelerinin pH'a bal deiimi (Speece, 1996)

Anaerobik artma sonunda retilen biyogazdaki CO2 muhtevas fazla olduunda pH ntr seviyesinde tutmak iin gereken alkalinite miktar 2.000 4.000 mg/L civarndadr. Atksularda nadiren yeterli miktarda alkalinite olur. Bu yzden atksuya ilave alkalinite vermek gerekir ki bu da ilave bir masraftr.

125

8.5.2

Scaklk

Havasz artma scaklk deerine gre iki kademe olarak ayrlabilir. lki mezofilik kademedir ve 25-40 C aralndadr. kincisi ise termofilik kademedir ve 50-60 C aralndadr. Metan retimi scaklk arttka artarken scaklk 35 Ce geldiinde pik bir deer alr. Ardndan scaklk arttrldnda metan retimi tekrar artar ve 55 Ce geldiinde ikinci bir pik deere ular. Bu yzden mezofilik reaktrler 35 Cde, termofilik reaktrler ise 55 Cde altrlr (ztrk, 1999). Yava olan scaklk deiimlerine mikroorganizmalar adapte olurlar, ancak ani scaklk deiimleri mikroorganizmalar zerinde inhibisyon etkisi yapar. Bu yzden anaerobik proseslerin 2 C aralnda altrlmas gerekir. Anaerobik artmada metan retiminin scaklkla deiimi ekil 55de verilmitir.

ekil 55 Biyogaz retiminde scakln etkisi (ztrk, 1999) 8.5.3 Uucu Asitler

Anaerobik artma sistemlerinde uucu asit konsantrasyonunun artmas nemli bir problemdir. Uucu asit konsantrasyonlarnn artmasnn birka nedeni olabilir. Bunlar; z element, N ve P yetersizlii, Organik yklemenin metan bakterileri tarafndan karlanamamas, Giri suyu pH ve alkalinitesinin dkldr.

Daha nce de ifade edildii gibi anaeobik artmada ilk safha, organik maddelerin basit organik madde ve asitlere dnmesidir. Ardndan bu organik madde ve asitlerde asetik asit, CO2 ve H2e dnr. Akabinde asetik asitin paralanmas sonucu CH4 ve CO2, CO2 ve H2nin sentezi sonucunda CH4 retilmi olur. Sistem dengede iken basit organik maddelerin byk ounluu direkt olarak asetik asit, CO2 ve H2 e dnr. Ancak zellikle metan bakterilerinin almasnda bir aksama olduunda basit organik maddeler asetik asit yerine propiyanat ve btirat gibi daha kompleks uucu asitlere dnr. Oluan propiyanat ve 126

btiratn metan bakterileri tarafndan metana dnm oran dktr. Bu yzden artma knda suda metana dnemeyen asitler bulunur. Ayrca, organik ykleme fazla olduunda bakteriler asetik asiti de yeteri kadar paralayamazlar. Dolaysyla k suyunda uucu ya asiti miktar artar. Uucu ya asiti konsantrasyonunun artmas pHn azalmasna sebep olur. Bu da metan bakterilerinin almasn olumsuz ynde etkiler. Hatta pH d devam ederse metanojenik faaliyet tamamen durur. Bu yzden anaerobik artma sistemlerinde uucu ya asiti konsantrasyonu, srekli izlenmesi gereken ok nemli bir parametredir. Uucu ya asiti konsantrasyonu arttnda pHn dn tamponlamak iin alkalinitenin arttrlmas ve ya asiti konsantrasyonundaki bu artn nedenlerinin aratrlmas gereklidir. Bu da kafi gelmediinde organik yk azaltlr hatta gerektiinde durdurulur. Yaplan aratrmalar uucu ya asidi konsantasyonlarnn 1000 - 1500 mg/Li atnda nemli problemlerin baladn gstermektedir (ztrk, 1999). Uucu ya asidi konsantrasyonlar genelde dk alkalinite deerlerinde daha tehlikelidir. Bu yzden uucu ya asidi konsantrasyonlar incelenirken, alkalinite deerleri de dikkate alnr ve uucu ya asidi/alkalinite oranna gre de yorum yaplr. Uucu ya asidi/alkalinite orannn anaerobik artmada 0,1 in altnda olmas istenirken 0,3 e kadar sistem verimli alabilmektedir. Bu oran 0,3den daha yksek olursa sebeplerinin aratrlmas ve problemin zlmesi gereklidir.
8.5.4 Amonyak

Amonyak, anaerobik artmada zellikle metan bakterileri zerinde toksik etki yapar. Amonyak zayf bir asittir ve sularda genelde amonyum iyonu (NH4+) eklinde bulunur. Serbest amonyak (NH3-N) ile amonyum azotu arasndaki oran pHa bal olarak deiir. pH arttka serbest amonyan (NH3-N) oran artar. Metan bakterileri iin asl toksik etkiyi serbest amonyak (NH3-N) gerekletirir. Bu yzden amonyan inhibisyonu zellikle yksek pHlarda daha tehlikelidir. Yaklak olarak 100 mg/L konsantrasyondaki serbest amonyak (NH3-N) konsantrasyonu toksik etki gstermekle birlikte, eer bu deere sistem altrlarak ulalrsa toksik etki grlmeyebilir. Sularda amonyak ve amonyumun pHa gre deiimi ekil 56da gsterilmitir.

ekil 56 pH deiimine bal olarak amonyak ve amonyumun dnm

127

8.5.5

Slfr retimi

Slfat ve slfit gibi oksitleyiciler sanayi atksularnda bol miktarda bulunurken, daha az lde evsel atksularda da bulunurlar. Slfat, slfit ve tiyoslfatn atksudaki varl anaerobik artma iin olduka nemlidir. Slfat ieren bir atksu anaerobik olarak artlrken slfat gideren bakteriler besi maddesi olarak asetik asit ve H2i kullanarak metan bakterileri ile rekabet ederler. Slfr retimi metan retimine gre nispeten daha kolay olduundan slfr reten bakteriler metan reten bakterilere gre daha hzl alr ve reaktrde metan retimi der. Ayrca, retilen H2S metan bakterileri iin toksik bir maddedir. H2S konsantrasyonunun 200 mg/Li at durumlarda metan retiminin tamamen durduu bilinmektedir. Ayrca oluan H2S gaz formunda iken olduka korozif bir maddedir ve reaktr ile borularda korozyona sebep olur. Bunlara ilaveten slfat ieren atksularn artm sonras ortaya kan H2S atmosferi kirleten gazlardan biridir. Sularda H2S ve HS-in deiimi pHa baldr ve bu deiim ekil 57de gsterilmitir. Slfat bakterileri iki grup olarak incelenebilir. lk grup elektron kayna olarak organik maddeleri kullanp onlar asetata evirirken, slfat slfre evirirler. Bu grubun anaerobik artmada en sk rastlanlan Desulfovibrio bakterisidir. kinci grup slfat azaltc bakteriler ya asitlerini (zellikle asetat) okside ederken, slfat slfre evirirler. Bu grubun en sk rastlanlan yesi Desulfobacter dir.

ekil 57 H2S ve HS-'in pH'a gre deiimi

128

8.5.6

Ntrientler

Anaerobik artmada amur retimi daha az olduundan ntrient ihtiyac da daha az olacaktr. Buna karn anaerobik artma iin gerekli ntrientlerin atksuda yeteri kadar olmad durumlarla ska karlalr. Bu gibi durumlarda atksuya N, P gibi ntrientlerin takviyesi gerekir. Anaerobik artma iin en ideal KO/N/P oran, iletmeye alma dneminde 300/5/1500/5/1 aralnda, sistem kararl hale geldikten sonra ise 700/5/1 e kadar ykseltilebilmektedir. Eer bu deerler atksuda mevcut deilse re, H3PO4 veya amonyum dibazik fosfat ilavesiyle salanabilir (ztrk, 1999). Anaerobik artmada iz elementlerin belli bir miktarda varl metan bakterilerinin almas asndan faydaldr. Ancak, bu miktarlar yksek olduunda bakteriler iin inhibe edici olabilirler. Baz iz elementlerin anaerobik artmada istenen konsantrasyonlar Tablo 25de verilmitir.
Tablo 25 Anaerobik artmada baz iz elementlerin istenen konsantrasyonlar, (ztrk, 1999)

z elementler Reaktrdeki Konsantrasyonlar (mg/L) S Ca Mg Fe Ni K Zn 4 3 3 0,5 <0,01 555 0,05

8.5.7

Gaz retimi ve Metan Muhtevas

Anaerobik artmada reaktr verimini kontrol etmenin en kolay yntemlerinden biri oluan biyogaz miktar ve bu biyogaz ierisindeki metan muhtevasn takip etmektir. Bilindii zere anaerobik artmann aerobik artmaya olan temel stnlklerinden biri proses sonucu ortaya kan metandr. Prosesin almas ne kadar iyi olursa o oranda biyogaz retilmi olur. retilen biyogazn miktar sistemde giderilen organik ykle paraleldir. Sonu olarak biyogaz miktarnn dmesi sistemin organik kirlilikleri giderme veriminin dtnn gsterir. Bunun temel sebeplerinden biri ar organik yklemedir. Bunun dndaki sebepler metan bakterilerinin almasn olumsuz ynde etkileyen ve nceki blmlerde anlatlan unsurlardr. Anaerobik artmada biyogazn yksek miktarlarda olmas istendii gibi, biyogaz ierisindeki metan muhtevasnn da fazla olmas istenir. Eer biyogaz ierisindeki metan yzdesi derse bunun temel sebeplerinden biri metan bakterilerinin almasna etki eden bir unsurdur. 129

Biyogaz ierisindeki metan muhtevas genelde %70in zerindedir. Bu deerin altna inildiinde bunun sebebinin aratrlmas gerekir. Normal artlarda (0 C ve 1 atm), glikoz (C6H12O6) iin giderilen beher gr KO bana retilmesi gereken metan miktar 0,35 Ldir (Metcalf ve Eddy, 2003).
8.6 Asit retimi ve Metan retiminin Ayr Reaktrlerde Tatbiki

Klasik anaerobik artma sistemlerinde genel olarak asit retim ve metan retim safhalar ayn reaktrde gerekleir. Fakat bu iki safhann ayr ayr gerekletirildii prosesler de mevcuttur. zellikle birbirinden farkl hzlarda alan asit ve metan retim bakterilerinin birbirleriyle daha iyi bir uyum ierisinde almalarna imkn veren bu sistemin kullanm son yllarda hzl bir ekilde artmtr. Asit bakterilerinin alma hz ile metan bakterilerinin alma hzlar birbirinden olduka farkldr. Metan bakterilerinin asit bakterilerine gre olduka yava almas sebebiyle genel olarak metan retim safhas anaerobik artmada hz kstlayc safhadr. Sistem yk metan bakterilerinin alma hzna gre dizayn edildiinden, aslnda daha hzl alabilecek asit bakterilerinin alma performanslarndan tam olarak faydalanlamamaktadr. Asit retim ve metan retim safhalarnn ayr reaktrlerde tatbik edildii reaktrlerde ise ayn reaktr hacminde alma zorunluluu yoktur. Asit retim safhasna gre daha byk hacimli metan retim reaktr kullanlarak hem asit hem de metan bakterilerinden azami lde faydalanlabilir. Asit retim ve metan retim safhalarnn bir arada bulunduu sistemlerle ayr olarak dizayn edilen sistemlerin birbirlerine gre avantaj ve dezavantajlar Tablo 26da verilmitir (ztrk, 1999).
Tablo 26 Tek kademeli ve iki kademeli sistemlerin mukayesesi (ztrk, 1999)

Tek Kademeli stn Ynleri - Daha az yatrm maliyeti - letme ve kontrol kolayl

ki Kademeli - Daha hzl iletmeye alma - Prosesin daha kararl olmas - Artma veriminin daha yksek oluu - Kat organik maddelerin daha iyi paralanmas

Mahzurlar

- Daha uzun srede iletmeye alma - Daha yksek yatrm maliyeti - Daha kararsz proses - Organik yk deiimlerine kar daha hassas oluu 130 - Kontroln daha zor oluu - Dikkatli pH kontrol gereklilii

Tablodan grld gibi asit retim ve metan retim safhalarnn ayr yapld reaktrlerin en nemli avantaj, daha hzl iletmeye alma sresidir. Bu tip sistemlerde devreye alma sresi iki safhann ayn reaktrde yapld sistemlere gre daha ksadr. Ayrca bu tip sistemlerin verimi birleik sistemlere gre daha iyidir. Bunlara ilave olarak kat organik maddeler ayrk sistemlerde daha iyi bir ekilde paralanrlar. Ayrk sistemlerin tm bu avantajlar yannda bir takm dezavantajlar da vardr. Bunlarn en nemlisi iki ayr reaktr kurulmas yznden ilk yatrm maliyetinin yksek oluudur. Artma sistemlerinde maliyet mutlaka gz nnde bulundurulmas gereken ok nemli bir faktrdr. ki safhann bir arada yapld sistemlerde asit ve metan bakterileri ortak alarak sistemin kontrolnn daha kolay olmasn salayabilmektedir. Sistemdeki bir takm kararszlklar asit ve metan bakterilerinin ortak olarak hareket etmesiyle tamponlanabilir. ki safhann ayrld sitemler ise zellikle pHn kontrol konusunda daha skntldrlar. Hem asit bakterileri iin hem de metan bakterileri iin optimum pH seviyesini ayarlamak gerekir. Bunu salamak ise dier duruma gre daha zor olabilmektedir.
8.7 Proses Snflandrlmas ve Karakteristikleri

Aerobik artma prosesleri ekil 58de grld gibi snflandrlabilir. Bu proseslerin temel karakteristikleri ise Tablo 27de kyaslanmtr. Askda byyen prosesler, genellikle n ve son ktrme amurlar gibi partikler maddeler ieren atklarn artmnda kullanlr. Bal byyen prosesler en ok gda atklar gibi znr organik atklarn artm iin uygundur. Hibrit sistemler ise znr atklarda en iyi sonucu vermekle birlikte hem znr hem de partikler maddelerin artmnda kullanlabilir.

ekil 58 Anaerobik artma proseslerinin snflandrlmas

131

Tablo 27 Anaerobik askda byyen, bal byyen ve hibrit sistemlerin karlatrlmas (Crites ve Tchobanoglous, 1998) Faktr Askda Byyen Hibrit Sistemler Bal Byyen

Ulalabilir biyoktle konsantrasyonu Ulalabilir amur ya Partikll atksulara uygunluu ok konsantre atksulara uygunluu Seyreltik atksulara uygunluu Giderme verimi

Dk Dk Uygun

Yksek Yksek Ksmi giderim

Yksek Yksek Dk giderim

Uygun

Uygun deil

Uygun deil

Uygun deil Snrl

Uygun Yksek Uzun amur ya nedeniyle yksek diren kta geri devir varsa daha yksek

Uygun Yksek Uzun amur ya nedeniyle yksek diren Yatak malzemesi akkansa yksek olabilir

Deien debilere ve toksik Dk amur ya etkilere dayankll nedeniyle snrl

G gereksinimi

Genellikle ok dk

8.8 Anaerobik Reaktr Tipleri 8.8.1 Anaerobik rtcler

Anaerobik rtcler, n ve son ktrme amurlarndaki organik materyalleri metan (CH4) ve karbondioksit (CO2) gibi nihai rnlere dntrmek maksadyla kurulurlar. rtcye kesikli ya da srekli olarak giren amur deiik zaman periyotlarnda rtcde kalr. Organik muhtevas azaltlm ve patojenleri nemli lde giderilmi olan stabilize amur reaktrden kesikli ya da srekli olarak ekilebilir.

132

ekil 59 Tipik rtc tipleri a) standart hzl rtc, b) yksek hzl rtc ve c) iki kademeli rtc (Crites ve Tchobanoglous, 1998)

Sklkla kullanlan standart hzl ve yksek hzl olmak zere iki tip rtc vardr. ekil 59ada grlen standart hzl rtclerde genellikle stma ve kartrma kullanlmaz. amurlarn bekletme sresi 30 ile 60 gn arasndadr. ekil 59-bde grlen yksek hzl rtclerde ise muhteva stlr ve kartrma uygulanr. amurlarn bekletme sresi tipik olarak 20 gn veya daha azdr. ekil 59-cde grlen ve iki adml rtc prosesi olarak bilinen proses ise standart hzl ve yksek hzl rtclerin birlemesinden oluur. kinci rtcnn temel fonksiyonu rm amuru rtc st suyundan (spernatant) ayrmak ise de ilave bir rtme ve gaz retimi de gerekleir. Tam karml rtclerde amur ya rtcdeki sularn hidrolik bekletme sresine eittir. Reaktr scaklnn arttrlmasyla minimum amur ya drlr. Bu ayn zamanda ayn artma verimini elde etmek iin gerekli olan hidrolik bekletme sresi ve rtc hacminin de azalmasna sebep olur (Crites ve Tchobanoglous, 1998).
8.8.2 Atksu Artmnda Kullanlan Anaerobik Reaktr Tipleri

Gnmzde zellikle endstriyel atksularn artmnda kullanlmak zere gelitirilen pek ok anaerobik artma tipi vardr. Anaerobik artma alan aerobik artmaya gre daha yeni bir alan olduundan ve daha nce sralanan, aerobik artmaya gre stn ynlerinin gnmzde daha fazla nem kazanmasndan dolay srekli gelimektedir. Anaerobik artma gerekletirmesi amacyla modellenmi birok reaktr saylabilir. Bu reaktrlerin en sk kullanlanlar unlardr; 133

Yukar Akl Anaerobik amur Yatakl Reaktr (Upflow Anaerobic Sludge Blanket Reactor, UASB) Ardk Kesikli Anaerobik Reaktr (Anaerobic Sequencing Batch Reactor, ASBR) Anaerobik Filtre (Anaerobic Filter, AF) Anaerobik Membran Biyoreaktr (Anaerobic Membrane Bioreactor, AMBR) Akkan Yatakl Anaerobik Reaktr (Anaerobic Fluidized Bed Reactor, AFBR)

Yukarda saylan reaktrlerin dnda kullanlan birok reaktr tipi vardr. Bunlar arasnda anaerobik rtc, anaerobik temas reaktr, hibrit filtre vb. saylabilir. Anaerobik artma aerobik artmaya nazaran daha yeni bir teknoloji olduundan yeni sistemler gelitirmek iin almalar yaplmakta ve neticesinde yeni anaerobik sistem nerileri retilmektedir. Ancak bu blmde bu anaerobik artma tiplerinden en ok karlalan 5 reaktr tipi incelenecektir.
8.8.2.1 Yukar Akl Anaerobik amur Yatakl Reaktr

Yukar akl anaerobik amur yatakl reaktrler (UASB) anaerobik artma tipleri iinde en sk kullanm alan olan sistemlerden biridir. 1970li yllarn sonunda Hollandada Lettinga ve yardmclar tarafndan gelitirilmitir ( Lettinga ve Vinken, 1980; Lettinga vd., 1980). UASB nin ematik grn ekil 60da gsterilmitir. UASB reaktrlerde atksu girii reaktrn alt ksmndandr ve atksu akm yukar dorudur. st ksmda k suyuyla birlikte katlarn kmasn nlemek iin perdeler kullanlr. UASB reaktrlerde bazen k suyu bir keltme havuzuna alnr ve ken amur reaktre geri devretttirilir. Ayrca, bazen reaktrn st ksmna filtre malzemesi konularak hibrit sistem olarak kullanlmaktadr. Bu iki modifikasyonun da amac sistemden katlarn kan nlemektir (Metcalf ve Eddy, 2003).

ekil 60 UASB reaktrnn ematik grn

UASB reaktrlerin en nemli zellii dier anaerobik artma proseslerine kyasla ok yksek hacimsel organik yke cevap verebilmesidir. Bunun temel nedeni UASB reaktrlerin dip ksmndaki granler amurun 50-100 g/L, st ksmdaki fazn ise 5-40 g/L olan kat madde 134

konsantrasyonudur. Granler amur partikllerin aplar 1 ile 3 mm arasnda deimektedir (Metcalf ve Eddy, 2003). Granller, sistemin balangtaki altrma periyodunda gelitirilir veya benzer bir tesisten iletmeye alma dneminde temin edilir. UASB reaktrlerde granl gelitirilmesinde pek ok faktr rol oynamaktadr. rnein evsel atksular iin uygulanan bir UASB reaktrde granl gelitirilmesi iin dikkat edilecek temel hususlar u ekilde sralanabilir (ztrk, 1999); A amuru konsantasyonu iin UKM cinsinden 10-15 kg/m3 aralnda bir deer seilmelidir, Balangta uygulanan organik yk, 0,05-0,10 kg KO/kg UKM-gn aralnda bir deer olmaldr, KO giderme verimi %80i amadka organik yk arttrlmamaldr. Mikroorganizmalarn organik yke adapte olduklarn gsterecek ekilde KO giderme verimi % 80 seviyesini atnda organik yk kademeli olarak arttrlmaldr, kelme zellii dk amurlar ykanmaldr, Eer geri devir yaplrsa sistemden kam olan hafif amurlarn sisteme geri dnne izin verilmemelidir, amurun ar ksmnn sistemde kalmas salanmaldr, A amurunun UKM konsantrasyonunun ok dk olmas halinde, granllemeyi tevik etmek iin reaktre inorganik ekirdek malzemesi ilave edilmelidir.

Dier askda kat maddelerin varl granllerin olumasnda inhibe edici olabilir (Lettinga ve Hulshoff Pol, 1991). Granllerin oluturulmas ile ilgili bir dier neri Palns vd.,( 1987,1990)nin almalarndan faydalanlarak Speece, (1995) tarafndan yaplmtr. Buna gre ar granl yaplarnn olumas iin; pH ntr seviyede olmaldr, Ksmi hidrojen basncnn yksek olduu bir blge bulunmaldr. Dier bir deyile pH deeri dk olmaldr, Sistemin NH4-N ihtiyac yeterli bir ekilde karlanmaldr, Aminoasit miktar snrl olmaldr.

UASB reaktrler iin Lettinga ve Hulshoff, (1991) tarafndan tanmlanm belli bal dizayn kriterleri mevcuttur. Bunlar maddeler halinde sralanacak olursa; Kat madde muhtevas ve bileimi Atksu karakteristikleri, Hacimsel organik yk, Yukar ak hz, Reaktr hacmi, Fiziksel yaplar ve Gaz toplama sistemidir.

Atksudaki kat madde miktar, KO konsantrasyonu vb. gibi bileenler UASB reaktrlerin hem devreye alnmasnda, hem de sonraki aamalarnda ok nemli parametrelerdir. rnein; 135

protein ve ya ierii fazla olan atksular, granllemeye engel olduu gibi, kpklenme problemine de neden olabilmektedir (Metcalf ve Eddy, 2003). Yukar ak hz UASB reaktrlerin dizaynnda nemli parametrelerden biridir. Bu konuda Lettinga ve Hulshoff Pol, (1991)in almasndan faydalanarak (Metcalf ve Eddy, 2003)de yer alan akm hzlar iin tavsiyeler Tablo 28de verilmitir.
Tablo 28 UASB de yukar ak hz ve reaktr ykseklii (Metcalf ve Eddy, 2003)

Yukar ak hz, m/saat Atksu Tipi % 100 znr KO Ksmen znr KO Evsel atksu Aralk 1,0-3,0 1,0-1,25 0,8-1,0 Ortalama 1,5 1,0 0,7

Reaktr ykseklii, m Aralk 6-10 3-7 3-5 Ortalama 8 6 5

Dier anaerobik artma sistemlerinde olduu gibi hacimsel organik yk UASB reaktrlerde de ok nemlidir. Ayrca dier reaktrlere nazaran UASB reaktrlerdeki hacimsel organik yk deerleri ok daha fazladr. UASB reaktrlerde deiik giri KO konsantrasyonlar iin farkl granl tiplerinde uygulanabilecek hacimsel organik ykleme deerleri Tablo 29da verilmitir (Metcalf Eddy, 2003).
Tablo 29 % 85-95 KO giderimi salamas iin UASB reaktrlerde nerilen hacimsel organik ykler, (Metcalf ve Eddy, 2003)

Giri KO BO / KO Oran Flokler Yksek KO Giderimli Dk KO Giderimli Deeri mg/L amur Granler amur Granler amur 1000-2000 0,10-0,30 0,30-0,60 0,60-1,00 2000-6000 0,10-0,30 0,30-0,60 0,60-1,00 6000-9000 0,10-0,30 0,30-0,60 0,60-1,00 9000-18000 0,10-0,30 0,30-0,60 0,60-1,00 2-4 2-4 3-5 4-8 4-8 4-6 5-7 6-8 5-8 2-4 2-4 3-5 2-6 2-6 4-6 3-7 3-8 4-6 3-7 3-7 8-12 8-14 12-18 12-24 15-20 15-24 15-24 -

Hacimsel Organik Yk, kg KO/m3-gn

136

UASB reaktrlerde reaktr hacminin ve apnn hesabnda organik ykleme oran, yukar ak hz ve etkili artma hacmi deerlerine baklarak dizayn yaplr. Ayrca gerektiinde kat sv ayrm iin gerekli blge ve gaz toplama ksmnn hacmi de hesaba katlr. UASB reaktrler iin etkili artma blgesi hacmi Denklem (8.1) vastasyla bulunur.
Vn = Q.S0 Lorg

(8.1)

Burada; Vn = etkili artma blgesi hacmi, m3 Q = atksu debisi, m3/sa S0 = giri KO konsantrasyonu, kg/m3 Lorg = organik yk oran, kg/m3-gndr. Reaktrn sv blgesi hacmi ise Denklem (8.2) vastasyla bulunur.
VL = Vn E

(8.2)

Burada; VL = toplam sv blgesi hacmi, m3 E = etkinlik katsaysdr. UASB reaktr iin yzey alan seilen yukar ak hz ve giri atksu debisine gre Denklem (8.3) e gre bulunur.
A= Q v

(8.3)

Burada; v = yukar ak hz, m/sa deeridir. Reaktrdeki sv blgesinin ykseklii ise toplam sv blgesi hacmi ve Denklem(8.3)de bulunan yzey alanna gre Denklem (8.4) deki gibi hesaplanr.
HL = VL A

(8.4)

137

Burada; HL = sv blgesinin ykseklii, (m) dir. UASB reaktrler ina edilirken gaz toplama blgesi de hesaba katlr. Gaz toplama blgesi reaktre 2,5-3 m ilave bir ykseklik getirir (Metcalf ve Eddy, 2003). Gaz toplama blgesinin ykseklii de dikkate alnrsa reaktrn toplam ykseklii Denklem (8.5) deki gibi hesaplanr.
HT = H L + H G

(8.5)

Burada; HG = gaz toplama blgesi ykseklii, (m) HT = toplam reaktr ykseklii, (m) dir. UASB reaktrlerin fiziksel tasarm niteleri, giri yaps, k yaps ve gaz toplama blgesidir. Giri yaps atksuyun reaktre niform bir ekilde dalmn salamal, kanallanmaya izin vermemelidir. k yaps ayn zamanda k atksuyu ile amurdaki kat maddelerin ayrlmas ilevini yrtr. k yaps reaktrden atksuyla birlikte askda kat maddelerin kana izin vermeyecek ekilde olmaldr.
8.8.2.2 Ardk Kesikli Anaerobik Reaktr

Ardk kesikli anaerobik reaktrler (ASBR), isminden de anlalaca zere kesikli olarak altrlan ve birbiri ardna gelen admlardan oluan bir anaerobik prosestir. ASBR da 4 temel ilem adm vardr. Bunlar srasyla ifade edilecek olunursa; 1) Besleme, 2) Reaksiyon, 3) ktrme ve 4) Sistemin boaltlmasdr. ASBR sisteminin genel proses emas ekil 61dedir.

ekil 61 ASBR sisteminin genel proses emas

138

Besleme esnasnda substratn mikroorganizmalarla tam olarak temas iin sistem sktrlr. Besleme hacmi; hidrolik bekleme sresi ve organik yklemeye bal olarak hesaplanr. Reaksiyon admnda substrat metana dntrlr. Burada bekleme sresi; atksuyun scaklna, biyoktle konsantrasyonuna ve istenen k suyu kalitesine bal olarak belirlenir. Bu admda sistem mekanik kartrclar vastasyla kartrlr. ktrme admnda kartrma ilemine son verilir. Burada geen sre biyoktlenin kebilirliine bal olarak deiir. Bu deer genel olarak 10-30 dakika arasndadr (Speece, 1995). MLSS konsantrasyonu ve F/M deeri kelme hzlarna etki eden iki nemli parametredir. Son aama olan sistemi boaltma aamasnda, reaktrn st fazndan artlm su alnr. ekilecek suyun miktar sisteme alnan atksu miktarna eittir. ASBR tipi sistemlerin dier anaerobik artma sistemlerine nazaran baz avantaj ve dezavantajlar vardr. Sistemin avantajlar; Pahal giri ve k yaplarna gerek yoktur. amur geri devrine gerek yoktur.

Dezavantajlar ise; Reaksiyonu kontrol etmek iin bir kontrol sistemi gereklilii, Sistemden biyoktle kaybnn yaanmas olarak saylabilir.

8.8.2.3 Anaerobik Filtre

Anaerobik filtreler (AF), substrat ile onu paralayan bakteriler arasnda daha fazla temas yzeyi elde edilmesi amacyla tasarlanmtr. Reaktr ierisinde kullanlan dolgu malzemesi yzey alann yani substratla bakterilerin temas alann olduka arttrr. ekil 62de anaerobik filtrelerin ematik bir grnm verilmitir.

ekil 62 Anaerobik filtrelerin ematik grnm

139

Anaerobik filtrelerde dolgu malzemesi olarak pek ok madde kullanlr. Bu malzemelerin balcalar, ta, plastik halkalar ve PVC halkalardr. Dolgu malzemesinin asli grevi temas yzeyini arttrmak olduundan temas yzeyini en etkin biimde arttran dolgu malzemeleri en kullanl dolgu malzemeleri olarak tanmlanr. Avrupada kurulmu ve iletmede olan baz anaerobik filtrelerin zellikleri Tablo 30da grlmektedir (ztrk, 1999). Anaerobik filtrelerin KO giderme verimini etkileyen en nemli parametre hidrolik bekletme sresidir. Dolgu malzemesinin yzey alannn verime etkisi ise olduka dktr. Tablo 30dan da grlecei zere anaerobik filtrelerin artma verimi % 55-93 arasnda deimektedir. Anaerobik filtrelerin balca dezavantajlar sralanacak olursa, bunlar; zellikle yksek miktarda askda kat madde ihtiva eden atksularn artmnda karlalan tkanma problemi, Biyofilm teekklnn uzun sreler almas, Kanallanma ve ksa devre ihtimalidir.
Tablo 30 Avrupa'da Kurulu Baz Anaerobik Filtreler (ztrk, 1999)

Atk Tipi eker Endstrisi Domuz iftlii Damtk Atklar Patates leme eker Endstrisi ilempe la Endstrisi ilempe Konserve Slfit retimi Kimyevi Mad. rt. Niasta retimi Maya retimi Domuz iftlii

Hacim m3 3000 90 8600 1750 10250 650 1840 220 300 2900 1200 1800 1280 100

Dolgu Malzemesi Ta Flocor R Plastik Halka Flocor R PVC Halka Plastik Halka Plastik Halka Plastik Halka ok Halkal Flocor R

Scaklk C 35-37 35 35 25-35 -

Org. Ykleme kg/m3.gn 20 15 8 6-8 7,1 8-16 6,5 8 -

Bekletme Sresi saat 12-36 48 72 24 20 72-96 65-74 24 48-72 12-14

Verim % 55 60 90 93 70 73 -

140

8.8.2.4 Anaerobik Membran Biyoreaktr

Anaerobik membran biyoreaktrler (AMBR), esas olarak tam karml reaktrlerden sadece k yaplar dolaysyla farkldrlar. Anaerobik membran biyoreaktrlerde atksu sisteme st ksmdan bazen de alt ksmdan verilir. Reaktr, karm salanmas iin bir kartrc ile tehiz edilir. Artma sonras amur ve atksu karm k yapsndaki membranla birbirinden ayrlr. Membran geen artlm su, sistemden ayrlrken membran geemeyen amurlar sisteme geri dner. Bu sayede bir geri devir salanm olur. Dolaysyla geri devirli anaerobik artma sistemlerinin aksine anaerobik membran biyoreaktr artma sistemlerinde amuru ktrp sisteme geri devir ettirmek iin ilave bir yapya gerek yoktur. Bu geri devir sayesinde sistemde ok yksek oranlarda kat madde muhtevas deerlerine ulalabilir. Anaerobik membran biyoreaktrlerin ematik grn ekil 63de gsterilmitir.

ekil 63 Anaerobik membran biyoreaktrlerin ematik grn

Membran sistemleri pahal yaplardr. Bu yzden maliyet, anaerobik membran biyoreaktrler iin kstlayc bir faktrdr. Bu sebeple genellikle anaerobik membran biyoreaktrler KO konsantrasyonu ok yksek fakat debisi dk atksularda uygulanrlar. Bu tip bir anaerobik artma tipini semeden nce detayl bir fizibilite yapp maliyetler ortaya konarak seim yaplmaldr.
8.8.2.5 Akkan Yatakl Anaerobik Reaktr

Akkan yatakl anaerobik reaktr sistemleri (AFBR), reaktr ierisinde eitli yatak malzemesi kullanarak ve bu yatak malzemesinin askda durmasn salayarak, biyoktlenin akkan yatak malzemesi zerinde oluabilmesini salayan sistemlerdir. Akkan yatakl anaerobik reaktrlerde yatak malzemesi olarak kum, kmr, anyon/katyon deitirici malzemeler, diatomit yzeyler ve aktif karbon kullanlabilmektedir. Bu malzemeler ierisinde 141

en ok kullanlanlar kum ve aktif karbondur. AFBR tipi sistemlerin ematik grn ekil 64de gsterilmitir. Akkan yatakl anaerobik reaktrlerde ak hz 20 m/sa lik hzlara kadar ulaabilir. Bunu salayabilmek iin yksek geri devir oranlar kullanlr. Reaktr ykseklii ise 4-6 m civarndadr (Metcalf ve Eddy, 2003). Akkan yatakl anaerobik reaktrlerdeki eitli hacimsel organik yklemelere gre elde edilebilen KO giderimleri Tablo 31de verilmitir.

ekil 64 AFBR' nin ematik grn Tablo 31 AFBR de KO giderme verimleri (Metcalf ve Eddy, 2003)

Scaklk Organik yk Atksu Sitrik asit Niasta St eker Pekmezi Glikoz Slfit
0

Bekletme

KO

kg/m3-gn 42 8,2 3-5 12-30 10 3-18

sresi, saat Giderimi, % 24 105 12-18 3-8 12 3-62 70 99 71-85 50-95 95 60-80

35 35 37 36 35 35

142

Akkan yatakl anaerobik reaktrlerde iletmeye alma olduka nemli ve zor bir konudur. Yatak malzemesi ile btnlemi bir biyofilm tabakas oluturmak iin temel olarak u faktrler nemlidir (ztrk, 1999). Malzemenin seimi ve artlandrlmas Alama Hacimsel organik yk art

Akkan yatakl anaerobik reaktrlerde yatak malzemesi zerinde biyofilm oluumu sistem verimi asndan olduka nemlidir. Bu yzden yatak malzemesinin tutunmay artrc zelliinin olmas gerekir. Bunun yannda seilen malzeme zerinde tutulmay artrc baz uygulamalar yaplabilir. zellikle Ca+2 muhtevas yksek atksularda yzeyde tutulma kabiliyetinin artt eklinde grler vardr. Yatak malzemesi olarak kum kullanldnda kum ap biyoktle birikiminde nemli bir rol oynar. Daha ince kum apna sahip reaktrlerde alma periyodu daha ksa srmektedir. Bunun nedeni ince taneciklerin akkanlatrlabilmesi iin gereken ak hznn daha dk olmas, bylece biyofilm tabakas zerinde etkili olan kayma gerilmesinin daha dk olmasdr. Akkan yatakl anaerobik reaktrlerde kesikli veya srekli olmak zere iki ekilde alama yaplabilir. Kesikli sistemde sistemin belli bir yksekliine kadar a, kalan yksekliine ise seyreltik atksu uygulanr. Bu ekilde a atksuya altrlr. Srekli alamada ise atksu ve a srekli olarak beraberce reaktre verilir (ztrk, 1999). letmeye alma dneminde iki farkl organik ykleme yntemi uygulanr. Bunlardan ilki sistemin dk organik yk ve yksek bekletme srelerinde iletmeye alnmas olup, KO giderim verimi istenen seviyelere ulatka organik ykn arttrlmas eklindedir. Dier alternatif ise sisteme srekli olarak yksek organik yklemeler yaplarak uucu asit miktar artp KO giderim verimi dse de bu yklemeye devam edilir. Fakat bu alternatifte atksuya ilave alkalinite vermek gerekebilir. Yaplan aratrmalarda ikinci alternatifin uygulamasnda daha ksa sreli adaptasyon srelerinin gerektii gsterilmitir. Akkan yatakl anaerobik reaktrlerde bekletme sreleri uzun seildiinde biyoktlenin byk ksm asl halde, kalan ksm ise biyofilm eklinde olur. Asl biyoktle arlkl olarak asit bakterileri, biyofilm tabakas ise metan bakterilerinden oluur. Daha dk bekletme srelerinde ise biyoktlenin tamamna yakn biyofilm tabakas eklinde olur. Bu yzden biyoktlenin tamamnn biyofilm tabakas olmas istendiinde dk hidrolik bekletme sreleri uygulanmaldr. Akkan yatakl anaerobik reaktrlerde biyofilm kalnl eitli etkenlere bal olarak deiir. Yksek hacimsel organik yklerde daha kaln biyofilm tabakas oluur. Dolgu malzemesi olarak 0,3-0,6 mm apl kum kullanlan reaktrlerde 40 kg/m3-gn organik ykleme ile oluan biyofilm tabakasnn 60-200 m aralnda deitii gzlenmitir. Biyofilm tabakalarnn sklmesinde temel iki neden, oluan biyogazn meydana getirdii trblans ve ok yksek yukar ak hzdr (ztrk, 1999). Akkan yatakl anaerobik reaktrlerde ortalama biyoktle konsantrasyonu 40 kg/m3 gibi deerlere ulaabilir. Bu da akkan yatakl anaerobik reaktrlerin ok yksek hacimsel organik yklere cevap verebileceini gsterir. Bunun yan sra bu reaktrler ok yklemelere 143

dier tm sistem tiplerine nazaran daha dayankldrlar. Akkan yatakl anaerobik reaktrler scaklk ve pH salnmlarna, debi ve KO konsantrasyonunun ar artmasna kk bir tepki verirler ve sistem artlarnn tekrar normale dnmesiyle eski verimlerine dnerler. Literatrde mevcut akkan yatakl anaerobik reaktrlerde elde edilen deerlere gre; bu sistemlerin rahatlkla % 70 lik verimlere ulat sylenebilir. Hali hazrda kurulu bulunan 4 adet akkan yatakl anaerobik reaktrn eitli verileri Tablo 32de grlebilir (ztrk, 1999).
Tablo 32 Kurulu baz AFBR sistemlerinde iletme verileri (ztrk, 1999)

Yapmc firma Tesis Yeri Atksu tipi Dolgu malzemesi Malzeme ap, (mm) KO, (g/L) T, (0C) pH Bekletme sresi, (saat) KO gid. verimi, (%) Debi, (m3/saat) Org. Yk., (kg/m -gn) Biyoktle kons., (g/L) k uucu asit kons. (mg HAC/L) Reaktr ykseklii, (m) Reaktr ap, (m)
8.8.3 Anaerobik Lagn
3

Dorr Oliver Iowa, ABD Soya ileme kum 0,5 12 35 6,7-7,1 19 75 32 11 12

Gist - Brocades

Degremont

Delft, Hollanda Prouxy, Fransa Sarthe, Fransa Maya kum 0,1-0,3 3,2 37 6,8 2,4 70 180 22 20 Maya kum 0,1-0,3 3,6 37 7,4 3,6 75 50 20 20 Atk kattan mukavva rt. kum 3 35 2,6-6 3 75-80 63 18-20 -

600 12,5 6,1

<100 21 4,7

100 17 3

15,5 4,2

Bu proseste bir ukur kazlr ve st ksm gaz geri evirmek ilevini grmesi amacyla bir geomembranla kapatlr. Geri evrilen gaz enerji retimi iin kullanlr. Bir domuz iftlii atklarn artmak amacyla kurulmu olan anaerobik lagn ekil 65de grlebilir. Toplanan gaz elektrik retimi amacyla kullanlr. rtc gaznn metan yzdesi genellikle %65, sl deeri ise yaklak 22.400 kJ/m3dr (Crites ve Tchobanglous, 1998). 144

ekil 65 Anaerobik lagnn ematik gsterimi (Crites ve Tchobanoglous, 1998) 8.9 Mikrobiyoloji

Metanojenik mikroorganizmalarn ou kresel yaplarndan (Methannococcus, Methanotrix ve Methanosarcina), ya da ubuksu yaplarndan (Methanobacterium, Methanobacillus) ayrt edilebilirler. Methanosarcina ve Methanotrix (dier adyla Methanosaeta) metan ve karbondioksit retmek iin asetat paralayabilen organizmalardr. Dier organizmalar metan retmek iin elektron alcs olarak hidrojen ve karbondioksiti okside ederler. Asetat kullanan bakterilere termofilik reaktrlerde de rastlanr. Methanosarcina bakterisinin baz trleri 65C de inhibe olurken Methanotrix bu scaklkta inhibe olmaz. Hidrojeni kullanan metanojenler ise 60C nin zerindeki scaklklarda da bolca bulunur. Metanojenler ve asitojenler arasnda karlkl fayda esasna gre bir iliki vardr. Bu iliki yoluyla organik maddeler, asetat, karbondioksit, hidrojen, metan gibi nihai rnlere dntrlrler. Asitojenler ve dier anaerob bakteriler tarafndan retilen hidrojenin metanojenler tarafndan kullanlmasna trler arasnda hidrojen transferi ad verilir. Eer proseste problem olur da metanojenler retilen hidrojeni yeteri kadar hzl bir ekilde tketemezse, reaktrde uucu asit birikimi ve pH dmesi nedeniyle asetat ve btirat fermantasyonu yavalar.
8.10 Anaerobik Fermantasyon ile Metan Oluum Reaksiyonlar

Aada srasyla hidrojen, formik asit, karbonmonoksit, metanol, metilamin ve asetatn metana dnm denklemleri gsterilmitir. 4H2 + CO2 CH4 + 2H2O 4HCOO- + 4H+ CH4 + 3CO2 + 2H2O 4CO + 2H2O CH4 + 3CO2 145

4CH3COH 3CH4 + CO2 + 2H2O 4(CH3)3N + H2O 9CH4 + 3CO2 + 6H2O + 4NH3 CH3COOH CH4 + CO2 Fermantasyon esnasnda KO deki deiime gre KO dengesi yazlabilir. KO deki deiim metan retimiyle hesaplanr. Metann KO edeeri stokiyometrik olarak metann karbondioksit ve suya okside edildii denklemden elde edilebilir. CH4 + 2O2 CO2 + 2H2O Denklemden grlecei zere beher mol metan bana KO deeri 2x32 = 64 g dr. Standart artlar altnda (0C ve 1 atm) bir mol metann hacmi 22,414 L dir(P.V=n.R.T eitliinden bulundu). Dolaysyla anaerobik artlarda evrilen 1 g KO bana 0,35 L(22,414/64) metan retilir.
rnek: (Metcalf ve Eddy 2003)

35 C de iletilen bir anaerobik reaktrde bsCOD konsantrasyonu 5.000 mg/L olan 3.000 m3/gn debide atksu artlmaktadr. Artma neticesinde bsCOD giderimi % 95 ve net biyoktle retimi 0,04 g VSS/ g KO dir. Buna gre reaktrde retilecek metan miktar ile biyogazn metan ieriini % 65 kabul ederek biyogaz miktarn m3/gn cinsinden hesaplaynz. Sisteme giren ve sistemde giderilen KO ykleri hesaplanr. Sisteme giren KO 5.000 g/m3 x 3.000 m3/gn 15.000.000 g/gn x 0,95 = 15.000.000 g KO/gn = 14.250.000 g KO/gn

Sistemde giderilen KO

Giderilen KO nin bir ksm yeni hcre yapmnda kullanlmtr. Buna gre; Oluan yeni hcre miktar = (0,04 gVSS/gKO) x (14.250.000 g KO/gn) = 570.000 g VSS/gndr. Oluan yeni hcrenin KO edeeri = (1,42 gKO/gVSS) x (570.000 g VSS/gn) = 809.400 g KO/ gn Metana dnen KO miktar = 14.250.000 809.400 = 13.440.600 g KO/ gn

35 Cde metann KO edeerini bulmak iin 1 mol gazn 35 Cde kaplad hacim bulunur. V= n R T 1 0,082 (273 + 35) = = 25,26L P 1

35 Cde 1 mol metan 25,26 L olduuna ve 1 mol metan 64 ga eit olduuna gre 1 g KO giderildiinde 25,26/64= 0,395L metan retilir. 146

Oluan metan miktar = (13.440.600 gKO/gn) x (0,395L metan/gKOgiderilen) x (10-3 m3/L) = 5309 m3/gn metan retilir. Eer metan toplam biyogazn %65i ise oluan biyogaz miktar; Oluan biyogaz miktar = (5309 m3/gn) / 0,65 = 8168 m3/gndr.

8.11 Proses Dizayn Kriterleri

Anaerobik artma tesisi dizayn ncelikle proses tipine baldr (bal byyen, tam karml vb.). Klasik tam karml proseslerin dizayn geri devirsiz aktif amur proseslerinde anlatld gibidir. Evsel atksu amurlarnn anaerobik rtlmesi iin tipik kinetik katsaylar Tablo 33de, tam karml anaerobik rtcler iin nerilen amur ya deerleri ise Tablo 34de gsterilmitir.
Tablo 33 Evsel atksu amurlarnn anaerobik rtlmesinde kinetik katsaylarn tipik deerleri (Crites ve Tchobanoglous, 1998)

Deerler* Katsay k Ks Y kd
*

Birim gn-1 mg KO/L

Aralk 0,52

Tipik 1,0

5002500 1500 0,1 0,03

mg VSS/mg KO 0,050,15 gn-1 0,020,05

Deerler 20C iindir.

Tablo 34 Tam karml anaerobik rtcler iin minimum ve nerilen amur ya deerleri (Crites ve Tchobanoglous, 1998)

letme scakl, C CM, gn Cdizayn, gn 18 24 30 35 40 11 8 6 4 4 28 20 14 10 10

147

Alternatif olarak anaerobik artma prosesleri, hacimsel organik yk (L0) veya uucu kat ykleme oran (LVSS) ile de boyutlandrlabilir. V= burada; V C Q L0 = reaktr hacmi, m3, = atksudaki organik veya uucu kat madde, kg KO/m3 veya kg VSS/m3, = atksu debisi, m3/gn, = hacimsel organik yk, kg KO/m3-gn CQ L 0 veya L VSS

LVSS = hacimsel uucu askda kat madde yk, kg VSS/m3-gn Denklemden de anlalaca zere reaktr hacmini belirlemek iin hacimsel organik yk (L0) veya uucu kat ykleme oran (LVSS) deerlerinden birinin seilmesi gerekir. Bu parametrelerin tipik deerleri Tablo 35de verilmitir.
Tablo 35 Anaerobik proseslerin tipik performans deerleri (Crites ve Tchobanoglous, 1998)

Proses

Giri KO, mg/L 1.5005.000 1.5005.000 5.00015.000 10.00020.000 5.00010.000

Hidrolik bekletme sresi, saat 360480 210 1830 1830 816

Organik ykleme oran, kg KO/m3gn 0,10,3 0,11,0 0,051,0 0,11,25 0,31,8

Uucu kat ykleme oran, kg VSS/m3gn 0,060,2

KO Giderimi, % 4565 7590 6585 7590 8095

Anaerobik rtc Anaerobik temas reaktr UASB Yukar akl filtre AFBR

rnek: (Crites ve Tchobanoglous, 1998)

3.800 m3/gn debiye sahip bir evsel atksuyun artm iin dizayn edilen birincil artmadan kan amuru stabilize etmek maksadyla kurulacak anaerobik reaktrn boyutlarn hesaplaynz. Organik yk orann kontrol ediniz. retilen metan ve toplam biyogaz miktarn hesaplaynz. Atksu ve oluan amurla ilgili bilgiler aadadr. Atksuyun gnlk debisindeki organik materyal = 545 kg KO Atksuyun gnlk debisindeki askda kat madde = 545 kg 148

 Kat maddelerin % 70 i uucudur. amurun su muhtevas = % 96 amurun younluu = 1025 kg/m3 Emniyet faktr = 2 amur biyolojik byme iin gerekli azot ve fosfora sahiptir. Anaerobik rtc iin kinetik katsaylar: k = 1,4 gn-1,
ZM:

Ks = 2000 mgKO/L,

Y = 0,1 mgVSS/mg KO

kd = 0,03 gn-1

Toplam amur hacmi =

545kg / gn 1025kg / m 0,04

3

= 13,3m 3 / gn

Kuru kat madde konsantrasyonu =

545kg / gn 13,3m / gn
3

= 41kg / m 3

amur yann hesabnda ncelikle minimum amur ya cm bulunur. Tasarmda kullanlacak olan amur ya bu deerin emniyet faktr ile arplmasyla elde edilir.
1
m c

= Y k k d = (0,10) (1,4) 0,03 = 0,11

m c =

1 = 9,1gn 0,11

amur ya : Reaktr hacmi : Toplam organik yk:

m d = 2 c = 2 9,1 = 18,2gn c

V = c Q = 18,2gn 13,3m 3 / gn = 242m 3 545kg / gn 242m

3

= 2,25kg / m 3 gn

1,60 < 2,25 < 4,80 (bu reaktrdeki organik yk uygundur) k KO konsantrasyonu : S =
K s (1 + k d c ) c (Y k k d ) 1

2000(1 + 18,2 0,03) 18,2(0,1 1,4 0,03) 1

= 3.086 mg/L 149

9 PAKET ATIKSU ARITMA TESSLER

Paket tesisler olarak bilinen prefabrik artma tesisleri bireysel uygulamalar ve kk topluluklar iin atksu artmnda sk sk kullanlr. Paket tesisler 3800 m3/gn kapasiteye ulaabilmesine ramen, 3,8-760 m3/gn aralndaki atksu debisi iin yaygn olarak kullanlr. Bireysel olarak evlerde kullanlmas iin kk paket tesisler gelitirilmitir. Uygun ekilde dizayn edilen ve iletilen bu tr tesisler kk atksu debileri iin genellikle tatmin edici artm salarlar. Biyolojik artmda paket tesisler ilk kullanlmaya balandnda, oksidasyonun tamamen baarlmasyla, fazla biyolojik amur atlmayaca dnlrd. Ancak sistemde amur birikimi olmakta ve bu amurun periyodik olarak sistemden dearj edilmesi gerekmektedir. Aada paket tesislerde karlalan iletme problemleri, en ok kullanlan paket tipleri ve paket tesisler iin nerilen dizayn yntemleri izah edilmitir.
9.1 Paket tesis tipleri

3,8-760 m3/gn aralndaki debiler iin biyolojik artma yapan paket tesislerin en yaygn kullanlan uzun havalandrmal aktif amur prosesidir. Bunlara ilave olarak, hem aerobik hem de anaerobik prosesleri ieren hibrid sistemler de gelitirilmitir.
9.2 Paket tesislerin dizayn ve iletme problemleri

Biyolojik artmda (genellikle aktif amur prosesinin baz tipleri) kullanlan paket tesislerin performansn etkileyen ve dizayn ile iletme srecinde dikkat edilmesi gereken unsurlar (U.S. EPA, 1977): 1. Hidrolik ok ykler; kk topluluklardan kaynaklanan debide byk deiimler 2. Hem debi hem de BO yknde ok byk dzensiz deiimler. 3. Uzun havalandrma sistemleri iin 3:1lik amur geri devir orannn btn normal artlar salamas gerekmektedir. 4. Kpk ve gresin son ktrmeden giderilebilmesi iin uygun koullar. 5. amur tanm sonucunda son ktrmede denitrifikasyon. 6. Atk amurun kontrol altnda tutulmas ve atlmas iin doru yaklam. 7. Havalandrma tankndaki MLSS uygunluunun kontrol 8. Uygun kpk giderme tedbirleri. 9. Byk ve hzl scaklk deiimi. 10. Hava salama orannn kontrol. 11. Yetersiz artma performansna ve koku problemine sebep olabilen organik ve kat yklere uygun dizayn.

150

9.3

Paket tesislerin performans geliimi

Paket tesislerde yksek performans; artma birimlerinin iyi bir ekilde boyutlandrlmasyla (zellikle son ktrmenin) ve pompalar iin akm deerlerinin kesin olarak belirlenmesiyle salanabilir. Arazide iletmelerinin belirsizlii sebebiyle, saatlik pik debideki hidrolik yk 2433 m3/m2gn olarak snrlandrlmtr. Geri devir atk amurun havalandrma nitesine girii salanmaldr. Son ktrme tank ayrca, amur toplama ekipmanlar ve biriken kpn giderimi iin etkili bir sistemle tehiz edilmelidir. Aada prefabrik paket tesis iin nemli kriterlerin belirlenmesi bir rnekle gsterilmitir.

ekil 66 Kk blgeler iin paket tesisin ematik grn rnek 6:

650 ailenin ikamet ettii kk bir blgeden kaynaklanan atksular prefabrik paket artma tesisi ile yaplacaktr. Bir evde ortalama olarak 3,1 kiinin oturduu tahmin edilmektedir. Atksu debisi 0,227 m3/kii.gndr ve debi, BO, AKM iin pik faktr 2,5tir. Paket tesis tipini seiniz ve tesisin balca elemanlarn boyutlandrnz. 1. Mutfak kaynakl atklarn kii bana BO miktar : 99 g/kii.gn 2. Mutfak kaynakl atklarn kii bana toplam askda kat madde miktar : 110 g/kii.gn 3. Mutfak kaynakl atklarn kii bana TKN-N miktar : 15 g/kii.gn 4. Atksu debisi : 0,227 m3/kii.gn 5. Gnlk pik debi oran : 2,5 6. Saatlik pik debi oran : 4,0-1,0 7. N iin gnlk pik oran : 1,5 8. F/M oran : 0,05 9. MLSS iletme seviyesi : 3000-6000 mg/L 10. BO5 : 0,65 KO 11. Amonyak nitrifikasyonu iin 4,6 mgO2/L gerekmektedir. 151

zm

1. Atksuyun ortalama ve pik debi tahminleri. a. Toplam kii says 650 x 3,1 kii/hane = 2015 kii b. 0,227 m3/kii.gn e gre otalama debi: 2015 kii x 0,227 m3/kii.gn = 457 m3/gn c. 2,5 faktrne gre gnlk pik debi: 457 m3/gn x 2,5 = 1143 m3/gn 2. Artlacak gnlk ortalama ve pik BO, AKM ve N ktle yklerinin belirlenmesi. a. 0,099 kg/kii.gn deeri iin ortalama BO yk: BO, kg/gn = 2015 x 0,099 kg/kii.gn = 199,5 kg/gn 2,5 pik faktr iin, pik BO yk: 199,5 kg/gn x 2,5 = 499 kg/gn Ortalama 457 m3/gn debi iin BO konsantrasyonu BO, mg/L = (199,5 kg/gn)/(457 m3/gn) = 437 mg/L b. 0,11 kg/kii.gn deerine gre, gnlk ortalama AKM yk: AKM, kg/gn = 2015 x 0,11 kg/kii.gn = 222 kg/gn 2,5 pik faktr iin, pik AKM yk: 222 kg/gn x 2,5 = 555 kg/gn Ortalama 457 m3/gn debi iin AKM konsantrasyonu BO, mg/L = (222 kg/gn)/(457 m3/gn) = 485,8 mg/L c. 0,015 kg/kii.gn deerine gre, gnlk ortalama N yk: N, kg/gn = 2015 x 0,015 kg/kii.gn = 30,2 kg/gn 1,5 pik faktr iin, pik N yk: 30,23 kg/gn x 1,5 = 45,3 kg/gn 152

Ortalama 457 m3/gn debi iin N konsantrasyonu BO, mg/L = (30,2 kg/gn)/(457 m3/gn) = 69,1 mg/L 3. Artma proses tipinin seimi. a. Uzun havalandrmal aktif amur prosesi paket tesisi nerildi. Bu proses tipinin seilmesinin balca nedenleri: (1) ok iyi k suyu kalitesi, (2) azot ve fosfor giderilebilmesi, (3) daha dk amur retimi, (4) daha basit olmas ve (5) iletme kolayldr. b. Kaba katlarn giderimi iin delikli elek kullanlacaktr ve n ktrme tesisi kullanlmayacaktr. 4. Artma prosesinin elemanlarnn boyutlar a. 1 gn olarak belirlenen sre kullanlarak, ortalama debi iin gereken havalandrma tank hacminin belirlenmesi: Hacim = (457 m3/gn) x (1,0 gn) = 457 m3 b. Havalandrma sistemi gereken pik ihtiyac srekli salamaldr. Bylece, oksijen transfer verimi %6 kabul edilerek ve pik organik yke dayanarak, gereken havalandrma sistemi kapasitesi belirlenir. Salanan oksijen, amonyan nitrite dnm ve karbonlu organik maddelerin oksidasyonu iin yeterli olmaldr. Denitrifikasyon sebebiyle oksijen ihtiyacndaki azalma ihmal edilirse;
O2 ihtiyac =

499 kg / gn + (45,3)(4,6) = 976 kg / gn 0,65

Standart scaklkta ve basnta havann spesifik arl 1,2 kg/m3 kabul edilir ve bunun arlka %23,2si oksijendir.
Hava ihtiyac =

(1,2

kg / m

(976 kg / gn ) )(0,232)(0,06)(1440

dakika / gn )

= 40,6 m 3 / dakika

c. 4 saatlik pik faktr ve 33 m3/m2.gn debi iin, son ktrme havuzu iin gereken yzey alan:
Yzey

(457 alan =

m 3 / gn 4 = 55,4 m 2 55 m 2 3 2 33 m / m .gn

153

RNEK SORULAR SORU 1: Hcre sentezinde azot kayna olarak amonyan kullanld evsel atksularn oksidasyonu iin denge denklemini yaznz. (fs = 0,4 alnacaktr.) SORU 2: Aerobik hetetrofik ve anaerobik hetetrofik reaksiyonlar iin karbon kayna, elektron kayna ve elektron alclarn ayr ayr yaznz. SORU 3: Havalandrma havuzu hacmi 300 m3, atksu debisi 1.500 m3/gn olan geri devirli bir aktif amur tesisinde n ktrme havuzundan gelen atksular artlmaktadr. n ktrme havuzundan kan atksuyun karakteristikleri unlardr:

- Biyolojik olarak paralanabilir znr KO konsantrasyonu: 200 mg/L - Biyolojik olarak paralanamayan uucu askda kat madde kons.: 20 mg/L - amur ya : 5 gn - Oluan amurda VSS/TSS oran: 0,85 k Y = 10 g KO/g VSS-gn = 0,50 g VSS/g KOkullanlan Ks = 15 g KO/m3 fd = 0,10 g VSS/g VSS kd = 0,10 g VSS/g VSS-gn

Bu aktif amur sisteminde havuzdaki ve oluan amurdaki nbVSS konsantrasyonu ile l hcre ynnn tm etkilerini ihmal ederek aada istenen parametreleri hesaplaynz. 4. 5. 6. 7. kta biyolojik olarak paralanamayan KO konsantrasyonunu bulunuz. Havalandrma havuzundaki biyoktle konsantrasyonunu bulunuz. Gnlk atlan amur miktarn kgVSS/gn, kgTSS/gn olarak bulunuz. Gnlk atlan biyoktle miktarn kg/gn olarak bulunuz.

SORU 4: Bir aktif amur tesisinde kinetik katsaylar belirlemek zere yaplan deneysel almada tabloda verilen deerler elde edilmitir. Bu deerlere gre Y, kd, Ks ve k kinetik katsaylarnn deerlerini bulunuz.

Deney No 1 2 3 4 5

S0 mg/L 275 275 275 275 275

S mg/L 10 12 15 25 40

X mg/L 125 123 122 118 130

gn 2,0 1,8 1,6 1,1 0,8

c gn 4,0 3,5 2,9 2,0 1,6

SORU 5: Evsel atksular artmak zere kurulacak bir tesiste kinetik katsaylar belirlemek zere laboratuvar lekli 5 adet alma yaplm ve tablodaki deerler elde edilmitir. Bu tabloya gre Y ve kd kinetik katsaylarn belirleyiniz.

154

Deney No c, gn E (Substrat GidermeVerimi),% F/M, g KO/g VSS 1 10,0 90 0.3 2 6,0 89 0.5 3 4,0 85 0.7 4 3.5 80 0.9 5 3,0 75 1,0 Bu tesis kurulduktan sonra, X = 2500 mg VSS/lt, ve hidrolik bekletme sresi 1,5 saat olarak ayarlandnda S0 = 400 mg/L lik giri substrat konsantrasyonu kta ne olur? SORU 6: 25.920 m3/gn debiye sahip atksular oksidasyon havuzu tarz bir aktif amur prosesinde artlacaktr. Atksularn biyolojik olarak ayramayan uucu askda kat madde konsantrasyonu 30 mg/L, BO5 konsantrasyonu 200 mg/L, TKN konsantrasyonu ise 30 mg/L dir. Biyolojik nite knda atksuyun BO5 konsantrasyonunun 20 mg/L, TKN konsantrasyonunun 1 mg/L ve NO3 konsantrasyonun ise 0,5 mg/L deerinin altna inmesi istenmektedir. Kurulacak tesisi aada istenen parametrelere gre boyutlandrnz.

Reaktr hacmi ne olmaldr? Hidrolik bekletme sresi ne olmaldr? Oksijen ihtiyac nedir? Blower debisi m3/dk olarak ne olmaldr? Hacimsel organik F/M yk, kg BO5 / kg kg BO5 / MLSS MLVSS-gn m3-gn mg/L 0,1 0,3 Hidrolik bekletme Geri sresi, Devir saat Oran 75 150

Proses Tipi Oksidasyon havuzu 15 30 0,04 0,10

amur ya, gn

3000 5000 836

amur ya 20 gn ve MLSS konsantrasyonu 4.000 mg/L olarak seilmi olup, askda kat maddedeki uucu ksmn oran %75 dir. Atksu scakl = 20 C, pH = 7,2

Nitrifikasyon bakterilerinin tm bakteriler ierisindeki oran = % 5 RDNT = 0,1 gn-1, Tesisin bulunduu ykseklikte atmosfer basnc = 9,72 m Havalandrma havuzu derinlii = 6,0 m Difzrlerin tabandan ykseklii = 0,50 m Havalandrma havuzundaki znm oksijen konsantrasyonu = 2,0 mg/L 155

Difzrlerden suya oksijen transfer verimi = %35 20 C scaklk ve tesisin bulunduu ykseklikte temiz suda znm oksijen doygunluk konsantrasyonu: 10,12 mg/L = 0,50, = 0,95, F = 0,90

k = 4 gn-1,

Ks = 60 mg BO5/L,

Y = 0,5 mg VSS/ mg BO5

kd = 0,05 gn-1

kdN = 0,01 gn-1

YN = 0,12 mg VSS / mg NH4+-N

KN = 0,5 mg/L NH4+-N

Boyutlandrmada, hidrolik bekletme sresi u artlarn tmn salamaldr:

1. KO, amonyak ve nitrat iin istenen k standartlarn salamaldr. 2. Hacimsel organik yk ve F/M oranlar istenen aralklarda olmaldr. 3. Tesis yukardaki artlar salamak kaydyla mmkn olan en az yatrm maliyetine sahip olmaldr.

SORU 7: Srasyla anaerobik, aerobik ve anoksik fazlarn uyguland bir ardk kesikli reaktrde KO, PO4-P, TKN, toplam azot, amonyak azotu ve nitrat azotu parametrelerinin suda(biyoktle hesaba katlmadan) nasl deitiini ve bu deiimin sebeplerini her faz iin ksaca izah ediniz. SORU 8: Bir aktif amur tesisi difzrlerle havalandrlacaktr. Tesisin debisi 124.400 m3/gn dr. Giri BO konsantrasyonu 270 mg/L, k BO konsantrasyonu 20 mg/L ve gnlk olarak atlan biyoktle miktar 5.000 kg/gn dr. Gerekli olan hava miktarn basacak olan blower iin minimum katalog hava basma debisi m3/dk olarak ne seilmelidir?

Tesisin bulunduu ykseklikte atmosfer basnc = 9,72 m Havalandrma havuzu derinlii = 5,0 m Difzrlerin tabandan ykseklii = 0,50 m Havalandrma havuzundaki znm oksijen konsantrasyonu = 2,0 mg/L Difzrlerden suya oksijen transfer verimi = %35 Su scakl = 12 C 12 C scaklk ve tesisin bulunduu ykseklikte temiz suda znm oksijen doygunluk konsantrasyonu: 10,12 mg/L 156

 = 0,50 = 0,95 F = 0,90

SORU 9: 86.400 m3/gn debiye sahip atksular oksidasyon havuzu tarz bir aktif amur prosesinde artlacaktr. Atksularn BO5 konsantrasyonu 250 mg/L, TKN konsantrasyonu ise 25 mg/L dir. Biyolojik nite knda atksuyun BO5 konsantrasyonunun 25 mg/L, TKN konsantrasyonunun 0,5 mg/L ve NO3 konsantrasyonun ise 1 mg/L deerinin altna inmesi istenmektedir. Kurulacak tesisi aada istenen parametrelere gre boyutlandrnz. (Baz parametreler ilgili tablolardan, baz parametreler aadaki tasarm kriterlerinden seilecek, ve kontrol parametrelerinin doruluu aratrlacaktr.)

Reaktr hacmi ne olmaldr? Hidrolik bekletme sresi ne olmaldr? amur ya ne seilmelidir? MLVSS konsantrasyonu ne olarak ayarlanmaldr? MLSS konsantrasyonu ne olarak ayarlanmaldr? Yaplan seimlere gre hacimsel organik yk ne olarak gerekleir? Oksijen ihtiyac nedir? Blower debisi m3/dk olarak ne olmaldr? Son ktrme havuzundaki yzey yk ne olur? Son ktrme havuzundaki kat madde yk ne olur? Hacimsel Organik F/M Yk, kg BO5 / kg kg BO5 / MLSS MLVSS-gn m3-gn mg/L 3000 0,04 0,10 0,1 0,3 5000 Hidrolik Bekletme Sresi saat 15 30

Proses Tipi Oksidasyon havuzu

amur Ya gn 15 30

Geri Devir Oran 75 150

Atksu scakl = 20 C pH = 7,2 Nitrifikasyon bakterilerinin tm bakteriler ierisindeki oran = % 5 RDN20 = 0,1 gn-1 KO2 = 1,3 Tesisin bulunduu ykseklikte atmosfer basnc = 9,72 m

157

Havalandrma havuzu derinlii = 4,0 m Difzrlerin tabandan ykseklii = 0,50 m Havalandrma havuzundaki znm oksijen konsantrasyonu = 2,0 mg/L Difzrlerden suya oksijen transfer verimi = %30 20 C scaklk ve tesisin bulunduu ykseklikte temiz suda znm oksijen doygunluk konsantrasyonu: 10,12 mg/L = 0,50, = 0,95, F = 0,90 Kinetik katsaylar: k = 4 gn-1, Ks = 60 mg BO5/L, Y = 0,6 mg VSS/ mg BO5 kd = 0,055 gn-1

kdN = 0,04 gn-1 N = 0,44 gn-1 YN = 0,16 mg VSS / mg NH4+-N KN = 0,5 mg/L NH4+-N
SORU 10: Aada karakteristii verilen evsel atksu aadaki sistemle artlacaktr. Damlatmal filtrede BO gideriminin %60, toplam tesis veriminin ise %95 olmas istenmektedir. Damlatmal filtre giriinde atksu zellikleri aadaki gibi verilmektedir.

n ktrme k

Damlatmal Filtre

Aktif amur

Son ktrme

Oksidasyon Geri devir

Verilenler: n k BO5 Debi ktrme Giri deeri 300 mg/L 4000m3/gn Damlatmal filtre Filtre ykseklii Geri devir oran Deer Aktif amur 2m F/M 1:1 X Deer

0,5 3000 mg/L 0,5 gr biyoktle/gr substrat

158

Buna gre; a) Damlatmal filtreyi boyutlandrnz (V, A, d), yzeysel hidrolik ykn ve hacimsel organik ykn hesaplaynz. b) Aktif amur sisteminin hacmini, hidrolik bekletme sresini, hacimsel organik yk, k BO konsantrasyonunu hesaplaynz.

SORU 11: Geri devirli bir aktif amur tesisinin biyolojik ksmna giren atksuda inert inorganik konsantrasyonu = 10 mg/L, nbVSS konsantrasyonu = 20 mg/L ve atksu debisi = 10.000 m3/gn dr. Geri devir hattndaki uucu askda kat madde konsantrasyonu = 6.000 mg/L, atk amur debisi 175 m3/gn, havalandrma havuzu hacmi 1.625 m3 ve amur ya 5 gn ise havalandrma havuzundaki MLSS konsantrasyonu nedir? (NOT: Atlan biyoktlenin %85 i uucudur.) SORU 12: Geri devirli bir aktif amur sisteminde ktle dengesi yaplrken ham atksudaki (n ktrme sonras) ve son ktrme tank kndaki mikroorganizma konsantrasyonu sfr kabul edilirse kararl durumda havalandrma havuzundaki biyoktle konsantrasyonunu bulunuz. Havalandrma havuzunun hacmi = 2.000 m3, geri devir hattndaki mikroorganizma konsantrasyonu = 3.000 mg/L ve atk amur debisi 200 m3/gndr.

Y = 0,50 kgVSS / kgBO

kd = 0,10 1/gn

rsu =-1 kg/m3-gn

SORU 13: 25 C de iletilen bir anaerobik reaktrde KO konsantrasyonu 8.000 mg/L olan 2.000 m3/gn debide atksu artlmaktadr. Artma neticesinde KO giderimi % 95 ve net biyoktle retimi 0,04 g VSS/ g KO dir. Buna gre reaktrde retilecek metan miktar ile biyogazn metan ieriini % 70 kabul ederek biyogaz miktarn m3/gn cinsinden hesaplaynz. SORU 14: Bakteri hcresinin KO edeerini gKO/gVSS olarak gerekli denklemi yazarak bulunuz. SORU 15: n ktrmeden sonra BO5 konsantrasyonu 250 mg/L olan evsel atksuyun artmnda damlatmal filtre kullanlmtr. stenen k suyu BO5 konsantrasyonu 25 mg/L dir. Filtrenin derinlii 1,9 m ve geri devir oran 2:1 ise, gerekli filtre apn bulunuz. Q = 2840 m3/gn, atksu scakl = 20C kabul ediniz. Ayn atksu iin 8,5 m derinliinde ikinci bir derin damlatmal filtre dizayn ediniz. Not: 20C de artlabilirlik sabiti (6 m derinliinde test filtresi kullanlarak 0,210 olarak belirlenmitir). n = Deneysel sabit, genellikle 0.5, x =0.5 SORU 16: Aada akm emas grlen tesiste;

a) lk konulan anoksik tankn sebebi nedir? b) Atksu akmyla geri devir aktif amurunun ayr tanklara verilmesinin (atksu akm anaerobik tanka, geri devir amuru ilk anoksik tanka) sebebi nedir? 159

c) 1 nolu geri devir hattnn konulmasnn sebebi nedir?

Atksu girii

1 Anoksik Aerobik Son k.

Anoksik

Anaerobik

Aktif amur geri devri

SORU 17: 20 C de iletilen bir anaerobik reaktrde KO konsantrasyonu 7.000 mg/L olan 1.500 m3/gn debide atksu artlmaktadr. Artma neticesinde KO giderimi % 98 ve net biyoktle retimi 0,05 g VSS/ g KO dir. Buna gre reaktrde retilecek metan miktar ile biyogazn metan ieriini % 70 kabul ederek biyogaz miktarn m3/gn cinsinden hesaplaynz. (20C ve 1 atm iin 1 L metann KO edeeri 0,375 g KO dir.) SORU 18: Aada ematik gsterimi olan tesiste dz izgi ile gsterilen ksmlar u anda iletme aamasnda altrlmaktadr. Yaplmas planlanan modifikasyon erevesinde tesise kesikli izgi ile gsterilen hat eklenecek ve u an anaerobik tankn bana yaplan amur geri devri anoksik tanka yaplacaktr Buna gre:

a) 1 ile gsterilen hattn yaplmasnn gerekesi nedir? b) Yaplacak modifikasyonun tesis performans zerine ne gibi etkiler yapacan dnrsnz? 2 1

Anaerobik

Anoksik

Aerobik

Son ktrme havuzu

amur geri devri

SORU 19: Geri devirli bir aktif amur tesisinin biyolojik ksmna giren atksuda inert inorganik konsantrasyonu = 10 mg/L, nbVSS konsantrasyonu = 30 mg/L ve atksu debisi = 5.000 m3/gn dr. Geri devir hattndaki askda kat madde konsantrasyonu = 10.000 mg/L,

160

atk amur debisi 50 m3/gn, havalandrma havuzu hacmi 1.000 m3 ve amur ya 5 gn ise havalandrma havuzundaki MLVSS konsantrasyonu nedir?
SORU 20: Bir aktif amur tesisinin ve tesise ulaan atksuyun zellikleri aada verildii ekildedir:

Atksu debisi : 14.400 m3/gn n ktrmeden sonra BO5 miktar : 180 mg/L n ktrmeden sonra amonyak konsantrasyonu : 25 mg/L kta istenen BO konsantrasyonu< 15 mg/L kta istenen amonyak konsantrasyonu < 0,5 mg/L Havalandrma havuzlarnn her birinin boyutu Uzunluk: 40 m; Genilik: 6 m; Derinlik; 5 m

Havalandrma havuzundaki biyoktle konsantrasyonu: 2800 mg/L; amur Ya: 10 gn ; Y: 0,6; kd: 0,05 gn-1 ; N: 0,224 gn-1 ; YN: 0,20 ; kdN: 0,04 gn-1 ; KN: 0,30 mg/L ; Nitrifikasyon bakterilerinin toplam bakterilerin iindeki yzdesi: %5 Yukardaki verilere gre; BO5 ve amonyak miktarnn kta istenen deerlerin altna inmesi iin verilen llerde ka adet havuz yapmak gerekir?
SORU 21: Geri devirli bir aktif amur tesisinin biyolojik ksmna giren atksuda, nbVSS konsantrasyonu = 10 mg/L, havalandrma havuzundaki MLVSS konsantrasyonu = 3.000 mg/L, atksu debisi = 5.000 m3/gn, geri devir hattndaki uucu askda kat madde konsantrasyonu = 7.500 mg/L, atk amur debisi 40 m3/gn, havalandrma havuzu hacmi 1.000 m3 ve giri KO konsantrasyonu 400 mg/L dir. Verilenlere gre;

a) amur ya nedir? b) k KO konsantrasyonu 5 mg/L ise oksijen ihtiyac nedir?

SORU 22: Atksu debisi = 6000 m3/gn ve biyolojik olarak ayrabilir KO konsantrasyonu 300 mg/L olan geri devirli bir aktif amur sistemi iin aadaki deerler verilmitir.

Y = 0,40 kgVSS / kgKO kd = 0,10 1/gn fd = 0,10 g VSS/ g VSS m = 5,0 g VSS/ g VSS-gn Ks = 20 mg KO/L Eer sistemin oksijen transfer kapasitesi 52 kg O2/saat ise bu deerin oksijen ihtiyac ile ayn olmas iin maksimum amur ya ne olmaldr? pucu: Bu sorunun zmnde MS Excel hesap programnn kullanlmas zm kolaylatrr. (Cevap: amur ya yaklak olarak 10,3 gn olmaldr.)
SORU 23: Aada ekli grlen biyolojik artma nitesinde daha verimli bir azot gideriminin gereklemesi iin ne gibi bir modifikasyon nerirsiniz? Sebeplerini izah ediniz.

161

Anoksik

Aerobik

ktrme

Geri devir amuru

162

REFERANSLAR

Cokun, T., (2006), Tavuk Kesimhanesi Atksularnn Yeni Gelitirilen Bir Anaerobik Reaktrle Artm, Yksek Lisans Tezi, YT Fen Bilimleri Enstits. Crites ve Tchobanoglous, (1998), Small and Decentralized Wastewater Management Systems, McGraw-Hill, USA. Karg, F., (1998), evre Mhendisliinde Biyoprosesler, Dokuz Eyll niversitesi Mhendislik Fakltesi Basm nitesi, 3. bask, zmir. Lettinga, G., Van Helsen, A.F.M., Hobma, S.W., Zeeuw, W.J. ve Klapwjik, A. (1980) Use of the Upflow Sludge Blanket (USB) Reactor Concept for Biological Wastewater Treatment, Biotechnology and Bioengineering, 22:699-734. Lettinga G., ve Vinken, J.N. (1980) Feasibility of the Upflow Anaerobic-Sludge Blanket (UASB) Process for the Treatment of Low-Strenght Wastes, Proceedings of the 35th Industrial Waste Conference, Purdue University, 1980. Lettinga, G., Hulshoff Pol, W., (1991), UASB-Process Deigns for Various Types of Wastewaters, Water Science and Technology, 24(8):87-107. Metcalf ve Eddy, (2003), Wastewaetr Engineering Treatment and Reuse, Tata McGraw-Hill, New Delhi. Muslu, Y., (2000), zml Problemlerle Temel Prosesler, Aktif Yaynevi, stanbul. zelik, S., (1996), evre Mikrobiyolojisi, Sleyman Demirel niversitesi Ziraat Fakltesi, Isparta. ztrk, ., (1999), Anaerobik Biyoteknoloji ve Atk Artmndaki Uygulamalar, Su Vakf, stanbul. Speece, R.E., (1995), Anaerobik Biotechnology for Industrial Wastewater, Vanderbilt University, Tennessee.

163