GEMTEN GNMZE P O S TA

ptt genel mdrl Ankara 2007

YAYINLAYAN
PTT GENEL MDRL ehit Te men Kalmaz Cad. No: 2 06101 Ulus / ANKARA Telefon: +90 312 560 50 00 Belgegeer : +90 312 309 51 44 - 45 E-posta: info@ptt.gov.tr Web Adresi : www.ptt.gov.tr

ISBN
978-975-493-003-0

5.000 ADET BASILMI TIR

RENK AYRIMI
Filmsan Reprodksiyon Ltd. ti. ehit Adem Yavuz Sokak 7/7 Kzlay - Ankara (0 312) 425 17 27

BASIM YER
Cem Web Ofset Sanayi Alnteri Bulvar No: 29 Ostim - Ankara (0 312) 385 37 27

KOM SYON BA KANI

Ynetim Kurulu Ba kan Genel Mdr

Osman TURAL

KOM SYON KOORD NATR

Ynetim Kurulu yesi Genel Mdr Yardmcs

Yusuf TOPRAK

KOM SYON YELER

Ya ar TRED Yusuf KO Cem NAD RLER Osman evki ET N

SAYFA TASARIMI
Murat AYDINER

D ZG
Sibel BOSTANO LU

Gazi Mustafa Kemal ATATRK

Btn Telgraflarmzn, te ebbsleri ve milli mcadelemiz iin yaptklar fedakarca hizmetlerinin milli tarihimizde nemli bir yeri vardr. Kendilerine bugn aka te ekkr etmeyi bir bor sayarm.

ATATRK Mustafa Kemal, NUTUK, Yayna Haz: KORKMAZ Zeynep, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu , Atatrk Ara trma Merkezi, Yl:2006, s. 134

Abdullah GL Cumhurba kan

Trkiye Cumhuriyetinin kkl kurumlarndan PTT, her zaman haberle me alanndaki yeniliklerin uygulaycs olmu tur. phesiz bu ba arnn temelinde, halkmza lkenin her k esinde en kaliteli hizmeti sunma anlay ve 167 yllk tarihi gemi in verdi i gurur ve gven yatmaktadr. PTT Genel Mdrl , kurumsal tarihine sahip kmak amacyla gerekle tirdi i Gemi ten Gnmze Posta adl al mayla, ba arl ve sekin bir rnek olu turmaktadr. Unutulmamaldr ki tarih, milletler gibi kurumlar da ayakta tutan en nemli hayat kayna dr. PTTnin, posta te kilatnn tarihine oldu u kadar, haberle me tarihine de k tutan bu al mayla, kltr hayatmza de erli bir kaynak eser kazandrd na inanyor, Gemi ten Gnmze Posta adl kitabn hazrlanmasnda eme i geenleri tebrik ediyorum.

Abdullah GL Cumhurba kan

R.Tayyip ERDO AN Ba bakan

nsanlk tarihi kadar eski olan haberle me faaliyetleri, a lar boyunca de i ik a amalardan geerek ve srekli geli erek bugnk yapsna kavu mu tur. Posta insanl n gebe ya ay tan yerle ik topluma gemesinde oldu u kadar medeniyetlerin geli mesinde de nemli bir rol oynam tr. Ayn zamanda milletlerin var olmalarn, i ve d tehditlere kar savunma mekanizmalarn zamannda olu turmalarn sa layan en nemli hizmet alanlarndan biridir. Ancak, bugne kadar toplumlarn hayatnda nemli bir yeri olan postann tarihi incelenirken, posta te kilatlarnn geli me sreci tarihten bugne bir btn halinde ve ayrntl olarak ele alnmam tr. Baz yerli ve yabanc ara trmaclar konuyla ilgili al malar yapm larsa da bunlar snrl bir alanda kalm tr. Gazi Mustafa Kemal Atatrk, tarih yazmnn nemini ok veciz bir ekilde ortaya koymu tur: Tarih yazmak, tarih yapmak kadar mhimdir. Yazan, yapana sadk kalmazsa de i meyen hakikat, insanl a rtacak bir mahiyet alr Onun iin posta tarihiyle ilgili bu eserin hazrlanarak kltr ve tarih dnyasna kazandrlmasn son derece nemli buluyorum. Biz Hkmet olarak, btn alanlarda oldu u gibi posta hizmetlerinde de byk bir de i im gerekle tirdik. Posta te kilatmz hizmet biiminden kurum kimli ine kadar tamamen yeniledik ve ube saylarn artrdk. Her alanda vatanda larmzn hayatn kolayla trmak bizim grev ve sorumlulu umuzdur. te bu anlay la imdiye kadar oldu u gibi bundan sonra da posta alannda milletimize en iyi hizmeti sunmak iin al maya devam edece iz. Bu azim ve istekle, Trkiyenin gelece ini en sa lam temeller zerinde in a ediyor, her alandaki reformlarla Cumhuriyetimizin 100.ylna hazrlanyoruz. nanyorum ki, posta tarihiyle ilgili bilinmeyen ve gizli kalm birok hususu a a kartacak ve byk bir bo lu u dolduracak olan bu eser ara trmaclara da nemli bir kaynak olacaktr. Posta te kilatmzn son dnemdeki byk de i im yksnn de yer ald bu gzel eserin, bundan sonraki al malar iin yol gsterici olmasn diliyor, hazrlanmasnda katks bulunan herkesi kutluyorum.
R.Tayyip ERDO AN Ba bakan

Binali YILDIRIM Ula trma Bakan

21. Yzyln rekabeti ortamnn en belirgin zelli i arasnda verimli, kaliteli mal ve hizmet retimi yer almaktadr. Bu rekabeti ortam iinde ileti im hizmetini ba aryla srdrmek ve a mzn geli melerinden gn gnne yararlanarak bunlar hizmetlerine yanstmak amacyla PTTde 2003 ylndan itibaren belirgin ve etkin baz dzenlemelere gidilmi tir. 167 yllk kkl bir tarihi olan PTT Genel Mdrl , gemi tecrbelerini teknoloji ile birle tirerek byk bir geli im, de i im ve dn m hamlesi ba latm , Trk Milletinin gnlnde ayr bir yer kazanm tr. Kendi bnyesindeki telefon hizmetlerinin Telekom olarak ayrlmasyla g kaybeden ve zarar ederek devlete yk olmaya ba layan PTT, nsan ya at ki devlet ya asn. felsefesinden hareketle, ba ta ynetici ve al anlarnn byk fedakarlklar sayesinde aya a kalkarak ekonomimize g katar duruma gelmi bulunmaktadr. Trkiyemizin en uzak k elerinde faaliyet gsteren ve sizlere hizmet gtren PTTnin yenilenme, de i im, dn m hamleleri; her hizmet alannda oldu u gibi kltrel alanda da hzla devam etmektedir. Bugne kadar posta tarihini derinlemesine inceleyen bir ara trmann yaplmad n byk bir znt ile belirtmek istiyorum. PTT Genel Mdrl her konuda oldu u gibi bu konuda da ilk olan yapm , posta tarihi ile ilgili nemli bir eseri bizlere kazandrmay ba arm tr. Bu vesileyle, bylesine nemli bir konuda ayrntl ve titiz al malar ile byk bir bo lu u dolduraca na inand m bu eseri, Kurumumuza ve Trk Milletine kazandran PTT Genel Mdrl ne te ekkr ediyorum.
Binali YILDIRIM Ula trma Bakan

Osman TURAL Ynetim Kurulu Ba kan Genel Mdr

20. Yzyln sonlarna do ru esmeye ba layan geli im rzgr, ileti im ve bilgi teknolojilerindeki ilerlemelere ba l olarak tm dnyay etkilemi ; srekli yenile me, 21. Yzyln en nemli ba ar kriteri olmu tur. PTT Genel Mdrl olarak, dnyadaki bu de i im ve dn me mevcut de er ve kltrmzn temel prensiplerinden ayrlmadan, bilim ve teknolojiden yararlanmak suretiyle srekli geli me fikrini benimseyerek bizim de ayak uydurmamz kanlmaz olmu tur. 167 yllk kkl gemi iyle, stiklal Sava mzn kazanlmasnda nemli bir role sahip olan ve ba arlaryla kurumsal gvenilirli ini ispatlam , Posta ve Telgraf Te kilatmz halkmzn srekli ykselen beklentilerine cevap verebilmek amacyla, klasik posta hizmetlerinin yan sra 2004 ylndan itibaren bankaclk sektrnde de sz sahibi olmu , teknolojik geli melerin paralelinde a da PTT Merkezlerinin olu masn sa lam tr. PTT, bugne kadar hep ilkleri insanmzn hizmetine sunmu , onlara her trl kolayl sa lamay ama edinmi , a n getirdi i tm yenilik ve hizmetleri en hzl ve gvenilir ekilde vatanda larmzn aya na kadar gtrmeyi nemli bir grev saym tr. Postada oldu u kadar kltrel al malaryla da n planda olan Kurumumuz, bu eserle yeni bir hizmeti daha halkmza sunmaktadr. Kitap, Genel Mdrl mzde olu turulan komisyonun akademik verilere dayal ok titiz bir al masnn eseridir. Bu de erli kaynak, gemi ten gelece e kpr olaca d ncesiyle PTT Genel Mdrl yaynlar arasnda yerini alm tr. Posta tarihiyle ilgili derinlemesine bir ara trmay ieren Gemi ten Gnmze Posta eserini hazrlayan komisyon yelerimize te ekkr ediyorum.

Osman TURAL Ynetim Kurulu Ba kan Genel Mdr

GR
Posta ve haberle me tarihi, insano lunun da nk ya ay tan, yerle ik dzene geiinden, gnmze kadar uzanan olduka geni bir zaman diliminde kendini gstermi tir. yle ki, mesafe ve co rafik artlara ba l olarak, ate le, dumanla, aynay gne e tutup yanstarak, davul ve tamtam alarak, haberle meye al an insanlar, daha sonra gvercinle, yaya ve atl postaclarla haberle me yoluna gitmi , bunu izleyen zamanlarda da farkl posta ve haberle me yntemlerini ke federek ve bunlar geli tirme yoluna gitmi tir. Smerlerde kil zerine ivi ile yazlm tablet mektuplar ile ba layan posta ve haberle me sistemi, Babil mparatorlu u Dneminde Kral Hammurabinin yabanc devletlerin yneticilerine gnderdi i mektuplarla siyasi ve askeri anlamda byk bir de er kazanm tr. Sonraki yllarda, tarih sahnesine kan Asurlular zamannda da posta ve haberle me sisteminde ticari mektuplar ska kullanlm , eski Helen zamannda, sava zamanlarnda klelerin kafalarnn kaztlp zerine haber yazlarak ordu komutanlarna haberin gnderilmesi yoluna gidilmi tir. Gerek anlamda dzenli bir posta ve haberle me te kilatnn kurulu u ise randa kurulan Pers mparatorlu u zamannda olmu tur. Bu dnemde lke iinde pek ok yeni yollar yaplarak, geni bir yol sistemi kurulmu , bu yol sistemi zerinde belirli mesafe aralklarla aparhane ad verilen konaklama tesisleri imar edilerek, her bir konaklama tesisinden di erine haber ula trmak iin de atl ve yaya postaclardan faydalanlm tr. Bu dzenli haberle me ve posta te kilat Yunanllarca da benimsenerek, Byk skender ve Roma mparatorlu u Dnemine kadar devam etmi tir.

II

GEM TEN GNMZE POSTA

slam Tarihinde ise posta ve haberle me sistemi olarak kar mza Berid te kilat kmaktadr. Hz. Muhammed (s.a.v.) dneminde varoldu u bilinen Berid Te kilat resmi olarak ilk defa Halife Hz. mer zamannda kurulmu , Emeviler ve Abbasiler, dneminde bu te kilat glenmi ve bym tr. Hz Muhammed (s.a.v.)in yabanc devlet adamlarn slama davet ve tebli amacyla gndermi oldu u mektuplar da bu dnem ierisinde byk nem ta yan resmi yazl belgelerdir. Trk Tarihi incelendi inde posta ve haberle me alannda farkl eylerden yararlanld n grmekteyiz. Mesela, Byk Hun mparatorlu undan Osmanl mparatorlu una kadar btn Trk Devletlerinde gndzleri bayrakla, geceleri davullarla ve borularla askeri haberle me sa lanm , karguy ad verilen ate kuleleri kullanlm tr. Trk Ulaklar drtnala hzl giden atlaryla Ka anlarnn mektuplarn kom u devlet hkmdarlarna gtrrken kurultay davetlerinide Trk Beylerine iletmi lerdir. Memlk ve Eyyubiler zamannda askeri amalarn d nda ticari amala da gvercinle haberle meden faydalanlm , daha sonra kurulan Seluklularda ise gvercinlerin yan sra ulak, apar ve peyk ad verilen resmi posta grevlileri ile berid te kilat geli tirilmi tir. Osmanl mparatorlu u Dnemine geldi imizde geli mi bir posta ve haberle me rgt grlr. zellikle ulak ve menzilhane temeline dayanan bu hizmet, Tanzimat Dnemine kadar yalnzca devletin i lerinin yrtlmesinde kullanlm , halkn bu hizmetden hibir ekilde faydalanmasna izin verilmemi tir. Daha sonra 1840 ylnda padi ah Abdlmecid zamannda Posta Nezaretinin kurulmasyla beraber haberle me rgt sadece devlet ihtiyacn kar lar durumdayken, halkn da ihtiyalarna cevap verecek duruma gelmi tir. Posta Te kilatnn stiklal Sava nn kazanlmasnda byk hizmetleri olmu tur. zellikle Milli Mcadele Dneminden Cumhuriyete kadar olan dnemde ifreli telgraflarla sava larn seyri de i tirilmi , bu sayede Trk Ordusu imkansz ba ararak stiklal Harbini kazanm tr. Ayn ekilde Gazi Mustafa Kemal ifreli telgraflarla Lozan Bar Konferansn ynlendirerek Trkiye Cumhuriyetinin temellerini atm tr.

GEM TEN GNMZE POSTA

III

Cumhuriyetle birlikte PTT hizmetleri millile tirilerek, yabanc postaneler kapatlm , tm haberle me a devlet denetimine girmi , posta hizmetleri geli tirilmi , gerek yurtii gerekse yurtd nda mektup ta macl o ald ndan yatrmlar daha da artm tr. Bu dnemde uygulanan haberle me, postanelerde geli en hizmet ile birlikte, yaygn telefon a da gndeme gelmi tir. Bu amala hem posta ve hem de telefon hizmetlerinde belli standartlar belirleyen mevzuat olu turularak, haberle me uydular, otomasyon ve di er hizmetlerdeki geli im srekli devam etmi tir. Sonu olarak insano lunun bir sonraki adm dn dumann halkalaryla, bugn de en son teknoloji vastalaryla ula trd haberi, yarn hedefine nasl iletece i olacaktr. Her adm haberle me yelpazesine yeni bir kanat takarak ileti im dnyasn yeni boyutlara ta yacaktr. Haberle menin lkemizdeki en nemli aya olan PTT Genel Mdrl , en hzl ve kaliteli ileti imin ncl n yaparak, her yeni bilimsel ve teknolojik bulguyu hemen bnyesine katmaktadr. a mzn en byk gc olan bilgi ve bu bilgiye ula ma yollarn aramak Kurulu umuzun hassasiyetle zerinde durdu u temel amalarndandr. Bugn de i en teknolojiyle birlikte kendini gnden gne geli tiren PTT Genel Mdrl , sundu u hizmet kalitesine ve ileriyi gren geni vizyonuna bir yenilik daha ekleyerek gemi ten gnmze posta ve haberle menin tarihini ieren bu eseri hazrlatm tr. leri de yaplacak al malara kaynak te kil edecek bu eser, olduka ksa bir sre ierisinde ok sayda tarih kitaplarnn ve belgelerin incelenmesi, yorumlanmas ve derlenmesi sonucunda ortaya km , tarihi belgelerle destekli gncel bir al madr.

IV

GEM TEN GNMZE POSTA

 NDEK LER

GR NDEKLER

I V

BRNC BLM
LKADA POSTA VE HABERLEME

1.1. 1.2. 1.3. 1.4. 1.5. 1.6. 1.7. 1.8. 1.9. 1.10. 1.11. 1.12. 1.13. 1.14. 1.15. 1.16.

LKADA HABERLEME SMERLER BABL MPARATORLUU ASURLULAR KAN (KLTEPE) KRALLII KARKEM KRALLII MISIR MEDENYET PERS MPARATORLUU HTTLER YUNAN EHR DEVLETLER BYK SKENDER DEVLET N MPARATORLUU ROMA MPARATORLUU BZANS MPARATORLUU SASANLER NKA UYGARLII

5 6 8 9 13 14 15 17 19 21 24 25 28 31 32 33

GEM TEN GNMZE POSTA

KNC BLM
TRK TARHNDE POSTA VE HABERLEME

2.1. 2.2. 2.3. 2.4. 2.5. 2.6. 2.6.1. 2.6.2. 2.7. 2.8. 2.9. 2.10. 2.11. 2.12. 2.13.

BYK HUN MPARATORLUU GKTRKLER UYGURLAR XI. YZYILDA DVAN LGAT-T-TRKE GRE TRK DNYASINDA POSTA KARAHANLILAR GAZNELLER Divan- Risalet Divan- Berid CENGZ HAN MPARATORLUU LHANLILAR EYYUBLER MEMLK MPARATORLUU SELUKLU MPARATORLUU MUSUL ATABEYL AKKOYUNLULAR

39 40 41 42 43 44 44 44 45 47 48 49 50 53 54

NC BLM
SLAM TARH 3.1. 3.2. 3.3. 3.4. 3.5. 3.5.1. SLAM TARHNDE BERD KKEN VE MEKTUP HZ. MUHAMMED (S.A.V.) DNEM DRT HALFE DNEM EMEVLER ABBASLER Berid Yollar 59 62 64 66 68 70

VI

GEM TEN GNMZE POSTA

3.5.2. 3.5.3. 3.5.4. 3.5.5.

Balca Berid Yollar Berid Divannn Kuruluu ve Grevi Berid Divannn Grevlileri Berid Divannn Harcamalar

71 72 73 78

DRDNC BLM
AVRUPA VE AMERKA POSTA TARH 4.1. 4.2. 4.3. 4.4. 4.5. 4.6. 4.7. 4.8. BELKA POSTASI AVUSTURYA POSTASI DANMARKA POSTASI FRANSA POSTASI ALMANYA POSTASI NGLZ POSTASI AMERKAN POSTASI RUSYA POSTASI 83 85 88 91 93 93 96 97

BENC BLM
OSMANLI DEVLETNDE ULAIM VE HABERLEME 5.1. 5.2. 5.2.1. 5.2.2. 5.2.2.1. 5.2.2.2. 5.2.2.3 5.2.2.4. 5.2.3. OSMANLI DEVLETNDE YOL SSTEM DERBEND TEKLATI Derbendlerin Kuruluu Derbend ekilleri Derbend Mahiyetinde Kaleler Byk Vakf eklindeki Derbend Tesisleri Han ve Kervansaraylarn Derbend Olarak Kullanlmas Kpr Yerlerinde Bulunan Derbendler Derbendlerin Snrlar 105 106 110 111 112 113 113 113 113

GEM TEN GNMZE POSTA

VII

5.2.4. 5.2.4.1. 5.2.4.2. 5.2.4.3. 5.2.4.4. 5.3. 5.3.1. 5.3.2. 5.3.2.1. 5.3.2.2. 5.3.2.3. 5.3.2.4. 5.3.3. 5.3.4. 5.3.5. 5.4. 5.5.

Derbend Tekilatna Dahil Olan Snar Beldarlar Martoloslar Pandorlar Geit Bekileri MENZLHANELER Bir Yerin Menzil Olma artlar Menzillerin levleri Askeri Ama in Kullanlmas Ulam ve Menziller Haberlemede Menziller Elilerin ve Devlet leri Gelenlerinin Yerlerine Ulatrlmasnda Kullanlmas Menzilhanelerdeki Grevliler Menzilhanelerin Gelirleri Gemiten Gnmze Ulukla kz Mehmet Paa Menzilhanesi ULAKLAR PEYKLER

114 114 114 115 115 117 117 118 118 118 119 120 121 123 124 132 137

ALTINCI BLM
OSMANLI DEVLETNDE POSTA RGTNN KURULMASI

6.1. 6.2. 6.2.1. 6.2.2. 6.2.3. 6.2.4. 6.2.5.

MODERN POSTA RGTNN TEMELLERNN ATILMASI POSTA RGTNN KURULUU Kurulu almalar lk Postaneler Merkez rgt ve lk Posta Grevlileri Tara rgt Posta Tekeli

143 146 146 147 150 155 158 158

6.2.5.1. Posta Nezareti nin ltizama Verilmesi

VIII

GEM TEN GNMZE POSTA

6.2.5.2. Mektup Tamaclnn Yalnzca Posta daresine Verilmesi 6.3. 6.3.1. 6.3.2. 6.3.3. 6.3.3.1. 6.3.4. 6.3.5. 6.3.6. 6.4. 6.5. 6.5.1. 6.5.2. 6.5.3. POSTA HZMETLER Postanelerin Tadklar Maddeler Postanelerin alma Zamanlar Postalarn Hareket Gnleri ehir Postalar Postalarn Tanmas Problemi Postalarn cret Tarifeleri Postalarda Pul Kullanm TATARAN OCAI VE BU OCAIN POSTA NEZARETNE BALANMASI YABANCI POSTALAR lk Posta rgtleri Muhalif Yayn Engelleme Yabanc Postanelerin Kapatlmas

158 159 159 161 163 164 165 166 168 171 173 175 177 179

YEDNC BLM
OSMANLI DEVLETNDE TELGRAF RGT

7.1. 7.2. 7.2.1. 7.2.2. 7.2.3. 7.2.4. 7.2.5. 7.3.

CLAUDE CHAPPE VE HAVA (OPTK) TELGRAF TELGRAF VE TRKYEDE LK DENEMELER Osmanl Telgraflnn Balamas Osmanl Telgraf Hatlar Telgraf Malzemelerinin Yapm ve Telgraf Fabrikas Telgraf da cret Tarifeleri Osmanl Telgrafnda Dil OSMANLI DEVLETNDE POSTA VE TELGRAF MEKTEPLER POSTA VE TELGRAF DARELERNN BRLETRLMES

185 186 191 192 194 196 197 197 200

7.4.

GEM TEN GNMZE POSTA

IX

SEKZNC BLM
CUMHURYET DNEMNDE POSTA, TELGRAF VE TELEFONUN GELM

8.1. 8.1.1. 8.1.2. 8.1.3. 8.1.4. 8.1.5.

TTHAT VE TERAKK CEMYET VE POSTA TELGRAF TEKLATI Talat Paa Kara (Zl) Kemal Faik Kaltakkran Anadoluda ttihatlarn Posta ve Telgraf Tekilatnda rgtlenmeleri Makedonyada ttihat ve Terakki Cemiyeti yelerinin Sultan II. Abdlhamide Kar Mcadeleleri Srasnda Posta ve Telgraflar 211 212 214 210 205 206 209 210

8.1.6.

Arnavut emsi Paann ldrlmesi Srasnda Posta ve Telgraflarn Rol

8.2. 8.3.

MLL MCADELE DNEMNDE POSTA VE HABERLEME CUMHURYET DNEMNDE POSTA RGTNN GELM

222 226 227 229 234 239 246 246

8.3.1. 8.3.2. 8.3.3. 8.3.4. 8.3.5. 8.3.6. 8.4. 8.5.

Posta ve Telgraf Merkez ubeleri Personel Durumu Posta Hizmetleri Posta Tamacl Ky Postalar PTT Meslek Okulu CUMHURYET DNEM TELGRAF HZMETLER CUMHURYET DNEM VE NCES TELEFON HZMETLERNN GELM

250 257

8.6.

PTT YNETMNDE RADYO YAYINCILII

GEM TEN GNMZE POSTA

DOKUZUNCU BLM
GNMZ PTTS VE PTT YERLERNDE VERLEN HZMETLER

9.1. 9.2. 9.3. 9.4. 9.4.1.

HUKUK STAT AMA VE GREVLER KURULUUMUZUN ORGANZASYON EMASI PTT BANK VE VERLEN HZMETLER PTT Bank Tahsilat lemlerinden Elde Edilen Komisyon Gelirleri

265 265 267 270 270 271 273 274 277 278 279 280 281 282 283 284 284 285 287 288 288 288 290 290

9.4.1.1. Trk Telekom ve Gsm irketleri le Yaplan Tahsilat Anlamalar 9.4.1.2. Emekli Maa demeleri 9.4.1.3. Bankalarla birlii 9.4.1.4. Belediyelerle birlii 9.4.1.5. Telekom irketleriyle birlii 9.4.1.6. Sigorta irketleriyle birlii 9.4.1.7. Teda le birlii 9.4.1.8. Katma Deerli Servisler 9.5. 9.6. 9.7. 9.8. 9.9. 9.10. 9.11. 9.12. 9.13. 9.14. 9.15. GE OTOMASYON HZMET EFEKTF LEMLER KSEL PUL HZMET FLATEL HZMETLER POSTA EK LEMLERNN MODERNZASYONU MEKTUP POSTASI GNDERLER KAYITLI POSTA HZMETLERNN OTOMASYONU KAPIDAN KAPIYA TESLM HZMET E - TELGRAF HZMET KTPHANE HZMET IPS PROGRAMI (ULUSLARARASI POSTA SSTEMLER)

GEM TEN GNMZE POSTA

XI

9.16.

AVRUPA POSTA BANKALARI VE EK MERKEZLER BLGSAYAR EBEKES (EUROGIRO) 294 295 296 297 297 297 297 298 299 301 301 302 303 303 304 304 305 306 307 308

9.17. 9.18. 9.19. 9.20. 9.21.

WESTERN UNION KARGO BNALARI AKILLI KART ARI MERKEZ (CALL CENTER) YRTLEN PROJELER

9.21.1. Giematik 9.21.2. Kredi Kartlarnn Tanmas 9.21.3. Pazar Aratrmas ve Analizi Hizmet Alm 9.21.4. Hybrid Mail Projesi 9.21.5. Tele Money Order (TMO) Yar Acil Havale Projesi 9.22. 9.23. ETM FAALYETLER YENDEN YAPILANMA ALIMALARI

9.23.1. Muhasebe Finansman Ynetim Sistemi (MFYS) 9.23.2. Dokman Ynetim Sistemi (DYS); 9.23.3. Personel lemleri Ynetim Sistemi (PYS) 9.23.4. Posta Hatlar Optimizasyonu 9.23.5. Posta leme Merkezlerinin Modernizasyonu 9.23.6. PTT Merkezlerinin Modernizasyonu 9.23.7. TS EN IS0 9001:2000 Kalite Ynetim Sistemi Belgesi 9.24. PTT GENEL MDRLNN YES OLDUU ULUSLARARASI KURULULAR 9.24.1. Dnya Posta Birlii (UPU) 9.24.2. Posta ve Telekomnikasyon dareleri Avrupa Konferans (CEPT) 9.24.3. Avrupa Posta Mevzuat Komitesi (CERP) 9.24.4. Avrupa Kamu Posta letmecileri Birlii (POSTEUROP) 9.24.5. Yurtd Paral Posta Hizmetleri Komisyonu (ICPSFP) 9.24.6. Uluslararas Telekomnikasyon Birlii (ITU) 9.24.7. Avrasya Posta Birlii (EURASIA) 9.25. YATIRIM PROGRAMI VE MAL DURUM

309 309 314 316 318 320 322 325 327

XII

GEM TEN GNMZE POSTA

ONUNCU BLM
TARHTEN MEKTUPLAR 10.1 ASURCA MEKTUPLAR 10.1.1. Asurlu Tccar Uur-a-tarn Kardei Hunniaya Gnderdii Mektup 10.1.2. Asurlu Tccar Atatann, Aur- Massu-iye Gnderdii Mektup 10.2. HTT MEKTUPLARI 10.2.1. 19. Msr Firavunu II. Ramsesin, Hitit Kral III. Hattusiliye Gnderdii Uluslararas Msr-Hitit Antlamas le lgili Mektup 10.2.2. Msrn Anne Kraliesi Tuyann, Hattusiliye Mektubu: 10.3. HZ. MUHAMMED (S.A.V.)N SLAMA DAVET VE TEBL MEKTUPLARI 10.3.1. Hazret-i Muhammedin (s.a.v.) Dou Roma mparatoru Herakliyusa Gnderdii Mektup 10.3.2. Hazret-i Muhammedin (s.a.v.) ran Kisras Perviz bn-i Hrmze Gnderdii Mektup 10.3.3. Hazret-i Muhammedin (s.a.v.) Habe Meliki Necai Eshameye Gnderdii Mektup 10.3.4. Hazret-i Muhammedin (s.a.v.) Gassan Hkmdar Haris b.Ebi imri slama Davet Mektubu 10.3.5. Hazret-i Muhammedin (s.a.v.) Mseylimetl Kezzaba Gnderdii Mektup 10.3.6. Hazret-i Muhammedin (s.a.v.) Msr Hkmdar Mukavksa Gnderdii Mektup 10.3.7. Hazret-i Muhammedin (s.a.v.) El Ahsa Valisi El Mnzir b. Savaya Gnderdii Mektup 10.3.8. Hz. Muhammedin (s.a.v.) Ummanda ki Karde Hkmdara Gnderdii Mektuplar 10.3.9. Hz. Muhammedin (s.a.v.) Ezbezilere Gnderdii Mektup 10.3.10. Nil Nehrinin ni ve Ykselii le lgili slamiyetin lk Komutanlarndan Amr bnlasn Halife Hz. mere Yazd Mektup 10.4. OSMANLI MEKTUPLARI 10.4.1. ehzde Cemin Sultan II.Byezide Msrdan Gnderdii Mektup 331 331 331 332

332 334 335 335 336 337 338 339 340 341 341 342

343 344 344

GEM TEN GNMZE POSTA

XIII

10.4.2. Yavuz Sultan Selimin ah smaile Gnderdii Mektup 10.4.3. Kanuninin, Birikmi Borlarn demesi in Be (Avusturya) Kral Ferdinanda Gnderdii Mektup 10.4.4. Kanuni Sultan Sleymann Fransa Kral Franeskoya Gnderdii Mektup 10.5. ANAKKALE CEPHESNDEN MEKTUPLAR 10.5.1. anakkale ehidi stemen Zahitin, Ei Hanife Hanma Son Mektubu 10.5.2. anakkale Cephesi Komutanlarndan Selahattin Adil Paann Kars Siret Hanma yazd Mektup 10.5.3. ehid Kolaas (n Yzba) Mehmed Tevkin, anakkale Arburnundan Anne ve Babasna Yazd Son Mektubu 10.6. TTHAT VE TERAKK PARTSNN MEHUR PAALARINDAN CEMAL PAANIN MUSTAFA KEMAL PAAYA GNDERD MEKTUP SMET (NN) PAANIN STANBULDAN KAZIM KARABEKR PAAYA YAZDII MEKTUP ATATRKN MEKTUPLARI Ali Fuat (Cebesoy) Paaya Yazd Mektup (1918) Kurtdereliye Yazd Mektup Miralay Fahreddin (Altay) Beye Yazd Mektup Afet nana Yazd Mektup Sabiha Gkene Yazd Mektup

345 346 346 347 347 349 350

352 353 354 354 356 356 359 360 361 361 361 362 362

10.7. 10.8. 10.8.1. 10.8.2. 10.8.3. 10.8.4. 10.8.5.

10.9. ATATRKN TELGRAFLARI 10.9.1. Bat Cephesindeki Baarlar zerine Kumandanla Gnderilen Kutlama Telgraf 10.9.2. Dumlupnar Zaferi zerine ekilen Telgraf 10.9.3. T.B.M.Mnin Ald Gnn Milli Bayram Olarak Kabul Dolaysyla ekilen Telgraf 10.9.4. Montr Antlamas zerine ekilen Telgraf

ONBRNC BLM
ALBM DZN KAYNAKA 363 413 423

XIV

GEM TEN GNMZE POSTA

M.. 18. Yzyla Ait Asur Dnemi Ta Tablet Mektup

BRNC BLM

LKADA POSTA VE HABERLEME

WABARTUM (Ankara Anadolu Medeniyetleri Mzesi)

Dumanla Haberleme - Halil SAY (PTT Genel Mdrl stanbul Sirkeci Mzesi)

GEM TEN GNMZE POSTA

1.1. LKADA HABERLEME Konu arak duygu ve d ncelerini kar sndakine aktaran insano lu, tarih boyunca haberle me ihtiyacn gidermek iin e itli yollar aram tr. Grsel i aretlerden ate , duman, k, ayna, akustik i aretlerden; davul, boru ve slk alma buna rnek olarak gsterilebilir.1 Mesela, insanlarn kilometrelerce tesini grebildi i Kuzey Amerika bozkrlarnda Kzlderililer dumanla haberle mekteydi.2 areti veren kzlderili ate in zerinde bir rt sallayarak ykselen dumana e itli biimler verir ve uzakta i areti bekleyen gzc dumann ald biimlere gre haberi yorumlard.3 Di er taraftan Afrikal zenciler ise baz olaylar davul alarak haber verirlerdi. Her davul vuru unun ayr bir anlam vard. Haber birbirinden e itli uzaklklarda bulunan; davulcudan davulcuya iletilir, bylece ksa srede haber kilometrelerce teye ula rd. (sava tamtam gibi)4 Fakat btn bu haberle me yntemlerindeki ortak zellik uydu ki, haberci iin alan ve zaman snrlyd. Haber, i aret verildikten hemen sonra kayboluyor ve tekrar edilmedike haberin bir daha alnma imkan olmuyordu. Bu sebeple alanla ya da zamanla snrlanmam bir haberle me ihtiyac insanlar ba ka haberle me yntemlerine gtrd. Bu yntemlerden bazlar Nesne Yazs: e itli nesnelerin belirli bir sraya gre dizilmesinden olu an yaz e idi. Sayma ubuklar: Genellikle hayvanclkta kullanlan ve maln adedini belirtmeye yarayan ubuklar.
1 2 3 4 Uanku Tahsin Hasan, Arkeoloji, T.C. Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 2000, s.676 ztrk Emre, Kzlderili Tarihi, Nokta Kitap, stanbul, 2007, s.89 Bilgilik, Byk Genel Kltr Ansiklopedisi, Cilt:14, stanbul, 2000, s.65 Jeanneney Jean-Noel, Ba langcndan Gnmze Medya Tarihi, eviren: Esra Atuk, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2006, s.20

GEM TEN GNMZE POSTA

Quipi D m Yazs: Belirli aralklarla d mlenmi iplerden olu an ve her rengin farkl bir anlam ta d ip yazs.5

Piktrogram: Bir haber vermek zere kaya zerine yazlan veya izilen resimler.

Hesap Ta lar: Gnderilen mallar simgeleyen i aretlerin, killi topra a sarlarak, kilin zerine mallarn says kadar izgi izilmesiyle olu an hesap sistemi.6

Bunlarn sonucunda insano lu M.. 3200l yllarda yazy icad ederek, yazl haberle meye geti.7 Zamanla yeniden yaplacak arkeolojik kaz ve ara trmalar, insanlk tarihi kadar, posta ve haberle me tarihinin de aydnlanmasn sa layacaktr. 1.2. SMERLER Tarihte ilk defa meclislerin kurularak demokrasinin ya and Smer Devleti, bugn Irakta Frat ve Dicle rmaklarnn arasnda, Mezopotamya olarak adlandrlan topraklarda kurulmu tur. Yazy bulduktan sonra altm sekiz edebi trde, eser brakan Smerlerde8 haberle me ile ilgili ipular veren belgeler de mevcuttur. Bunlarn ba nda Enmerkar ve Aratta Beyi adl Smer Destan gelir.Yakla k 4000 yl nce ya am bir katip tarafndan kil tablet zerine ivi yazs ile Smerce yazlm olan destanda, yazl ndan yakla k 1000 yl nce ya anm politik bir olay hikaye edilmektedir. Eserde Uruk ehrinde hkm sren Enmerkar isimli Smer kahraman ile Aratta Beyi arasnda geen hkmranlk,
5 6 7 8 Uanku , Arkeoloji, a.g.e, s. 676 Georges Jean, Yaz nsanl n Belle i, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2006, ss.12-18 Memi Ekrem, Eskia da Mezopotamya, Ekin Kitabevi, Bursa, 2007, s.173 Memi , Eskia da, a.g.e, s.173

KLT MHR Laga, Smerce (III. Ur Dneminden) Pimi Toprak stanbul Arkeoloji Mzesi

GEM TEN GNMZE POSTA

vergi alma ve ba kaldrma gibi konular i lenirken, Aratta Beyi ile Enmerkar arasnda haber getirip gtren habercilerden de bahsedilmekte olup habercilerle ilgili u ifade dikkat ekmektedir: Enmerkarn habercisi sumud, krlarda av arayan Ejder gibi yolculu a atld.9 Sonu itibariyle bu eser bize yakla k 5000 yl nce Smer ehir krallar arasnda haberle menin her ehir kralnn kendi seti i habercilerle sa land n anlatmas bakmndan nem arz etmektedir. Bu haberle meler bazen habercinin szl mesaj ta masyla bazen klla sava mesaj verip sze gerek kalmadan nesneyle ileti im eklinde ve bazen de yazl tabletle olmu tur. Bu yazl tablet mektuptur. Mektup kelimesinden Smer yaztlarnda ska bahsedilmekte olup, hatta mizahi olarak Maymun Larissann annesine yazd mektup metni bile yaztlarda yer almaktadr.10 Bir ba ka eserde ise Smerli air, haberin hzl iletimine verilen nemi gsteren u dizeleri gnmze aktarmaktadr: Bir haberci, haberi yeti tirmek iin o la kovalayan kurt gibi acele ediyor. 11 Smerler ile ilgili olarak ele geen bu belgeler onlarn yazy bulmadan nce de haberle me i lemini gerekle tirdiklerini gstermektedir. Ancak bugne kadar yaplan kazlarda bulunan az sayda kil tablet mektuplar, Guti Krall nn Mezopotamyay istilas dneminden kalm tr. Bu mektuplardan birinde: Sen tarlan srmene bak, Gutiler gelip maln almaya kalkarlarsa, ben seni korurum denilmektedir. Bir ba ka mektupta ise: Onbin Guti adamnn Navaratim isimli bir kadnn komutasnda Larsa ehrinden kuzeye do ru ktklar bildirilmektedir. Yakla k M.. 2200l yllarda Gutilerin Mezopotamya istilas dneminden kalm olan bir Smerli aire ait iirde ise Guti stilas anlatlrken, Smerlerde postann gnlk hayatn bir paras oldu u da farknda olmadan gnmze u ekilde aktarlyordu: Gutiler btn memleketi ekirgeler gibi kaplam lard. Kimse onlara kar koyamyordu. Btn Smerde kara ve deniz nakliyat durmu tu. Postac yola kmyor, gemici yelkenini amyor, balk avlanamyordu, bir kuzu, yarm kile arpaya de i tiriliyordu. 12 Posta Te kilatnn varoldu unu bildi imiz Smerlerde, atl haberciler ehir Beyleri arasndaki haberle meyi sa lyorken, ehirii haberle meyide yaya haberciler sa lyordu.13
9 10 11 12 13 Kramer Samuel Noah, Tarih Smerde Ba lar, eviren: Muazzez lmiye , Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1998, ss. 14-24 Kramer, Tarih, a.g.e, s. 112 Kramer, Tarih, a.g.e, s. 233 Memi , Eskia da, a.g.e, s. 75 Christel Rster-Erich Neu, Hethitisches Zeichenlexkon, Otto Harras Soz Witz, Wiesbaden, 1989, ss.305-369

GEM TEN GNMZE POSTA

1.3. BABL MPARATORLUU M.. 1850lerde Mezopotamyada kurulmu olan Babil Devleti, 1550lerde Hititler tarafndan yklncaya kadar yakla k 300 yl tarih sahnesinde kalmay ba arm t. Babil Krall tarihiler tarafndan; Eski Babil, II. Babil, III. Babil (kaslar) ve Yeni Babil olmak zere drt ayr dnem olarak ele alnmaktadr. Ba langta etrafi gl devletlerle evrelenmi kk bir ehir krall olan Babil, 6. Kral Hammurabi (M..1728-1686) Dneminde tm Mezopotamyaya hakim bir idare merkezi haline gelmi ti. Hammurabi Smerin izlerini tamamen silip yerine mensubu oldu u Sami Amurrulu unu koyarak, devletine milli bir damga vurmu tur. Bu dnemde Babil adeta dnyann nabznn att ehir haline gelmi ve Babil Medeniyetinden sz edilmeye ba lanm tr. Hammurabinin valilerine gnderdi i mektuplar, Onun icraatlarn anlatmas ve dnemini aydnlatmas bakmndan son derece nemlidir. Bu mektuplarn bir ksmna Mari Ar ivinde (Bugnk Suriye snrlar ierisinde arkeolojik bir ehir) bir ksmna ise Telel- Amarna (Msr) ar ivlerinde rastlamak mmkndr. Dnemin nemli ticaret merkezi olup ynetimi Mari Kral Zimri-Limin elindeyken Hammurabi tarafndan fethedilen (M.. 1763) Mari ehrinde bulunan mektuplar, Hammurabinin Mari, Asur ve Larsa krallaryla kar lkl mektupla t n gstermektedir.14 Ayrca; Msr firavunlar ile Babil, Asur ve ufak Suriye beylikleri arasnda alp verilen ve Msr'da Tel-el-Amarna ar ivinde bulunduklar iin bugn Tel-el-Amarna mektuplar diye tannan Akkadca mektuplar, M..14. yzylda n Asyada uluslararas mektupla ma ve uluslararas dil kullanma anlay n da gnmze yanstmaktadr.15 Hammurabinin Tel-el-Amarnada bulunan mektuplar bugn ngilterede British Museumda sergilenmektedir.16 Babilde mektuplar genel olarak devlet mektuplar ve zel mektuplar olarak vasflandrabiliriz. Babil mektuplarnn ba lca vasf a zdan syleniyormu gibi olmalardr.
14 15 16 Memi , Eskia da..., a.g.e, ss. 117-119 nn Ansiklopedisi, Cilt: 4, Milli E itim Basmevi, Ankara, 1950, s.8 Gnaltay M. emsettin, Yakn ark, Elam ve Mezopotamya, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1937, ss.509-521

GEM TEN GNMZE POSTA

Sosyal seviyesi yksek olmayan halkn birbirlerine yolladklar mektuplar yalnz Eski Babil soyu zamannda grlr. Bu hal, bu devirde genel bir renim seviyesinin varln gstermektedir. Babil mparatorlu u Hammurabi Kanunlaryla da nldr. 112. maddede yle denilmektedir: E er bir adam, yolda (seyahatte) bulunuyorsa ve elindeki gm , altn, kymetli ta veya mal bir ba ka adama verip, bu (e yay) ba ka bir yere nakil iin yollarsa, o adam yollanacak ne varsa yollanan yere vermeyip (kendi zerine) alrsa, nakledilecek maln sahibi o adamn, vermedi i ve nakliyesini yapmad ne varsa ispat edecek, bu kimse kendisine verilenin be katn nakledilecek maln sahibine verecektir.
17

G-

nmzde kargo olarak snflandrd mz hizmetin hukuki dzenlemesini andran bu madde, Babilde posta i lerinin ne kadar ileri dzeyde oldu unu gstermektedir. Ancak sistemin i leyi ini ayrntl olarak anlatan bir belge henz bulunamam tr. Hammurabi Kanunlar halen Pariste Louvre Mzesinde sergilenmektedir.18 1.4. ASURLULAR M.. 2000 ile 612 yllar arasnda hkm sren Asurlularn Tarihi; Eski Asur, Orta Asur, Yeni Asur ve mparatorluk Dnemi olmak zere drt ana blmde incelenmektedir. M.. 2. binyl ba larnda Asurda Puzzur-A ur Dneminde Asur ile Anadolu arasnda canl bir ticaret sz konusudur. Yzlerce kilometre yolu kervanlarla geerek Anadoluya gelen Asurlular burada ticaret yapm lardr. Anadoluda gl krallklarn olmad bu dnemde kk ehir krallklar vardr. Asurlular i te bu ehir beylerinden izin alarak ehir yaknlarnda kurmu olduklar Karum ve Wabartum denilen konaklama yerlerinde kalr ve ilgili ehir devletine vergi derlerdi. Anadoludaki bu merkezlerin en by Kani ehriydi. Bugn Kayseri yaknlarnda

Kltepe adyla anlan yerde Trk Tarih Kurumunun yapm oldu u kazlarda 20.000 civarnda kil tablet (mektup) gn yzne kartlm tr.19
17 18 19 Tosun Mebrure - Kadriye Yalva, Smer, Babil Asur Kanunlar ve Ammi- aduqa Kanunlar, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1975, s.195 Memi , Eskia da, a.g.e, s.118 Memi , Eskia da, a.g.e, ss.179-181

GEM TEN GNMZE POSTA

Asurlular Dneminden Kalma Krk Zarf erisindeki Tablet Mektup (Ankara Anadolu Medeniyetleri Mzesi)

10

GEM TEN GNMZE POSTA

Asurlular Dneminden Kalma Silindir Mhr (Ankara Anadolu Medeniyetleri Mzesi)

Kayseri Kltepe kazlarnda Kltepe Tabletleri denilen vesikalar, o u 3-5 cm. eninde, 5-10 cm. boyunda kk, bazlar daha byk, kilden tabletlerdir. Kil ya iken zerleri madeni bir ula yazlyor, bazen de yine kilden zarflara konuluyor sonra zerlerine i sahiplerinin ve ahitlerin mhr baslyordu. Kltepe tabletleri Asurlu tccarlara ait vesikalar oldu undan eski asur lehesi ve ivi yazs ile yazlm tr. Bu vesikalar Asurlu tccarlarn, gerek ana ehir Asurdaki, gerekse Anadolunun di er ehirlerindeki Asurlu tccarlarla alp verdikleri i mektuplar ve bor senetleridir.20 Anadoluda ynetim bakmndan Ana ehir Asura ba l olan yirmi kadar Karum ve bir o kadar da Wabartum bulunmaktayd. Bunlar, Asuru temsil eden ve Anadoluda Ba Karum olan Kani te oturan bir vali tarafndan ynetilirdi.21 Anadolu ile Asur arasndaki ticari ula mda e ek ve katr kullanlyordu. ivi yazl mektuplarda bu e ek kervanlarndan oka sz edilmektedir. Bu dnemde mektuplar bu kervanlarla ta nm tr. Bu zamanda Kani ten Asura giden iki yol vardr. Kuzey ve Gney Yolu denilen bu iki kervanyolu da Frat zerinden dola yor, Darende, Grn
20 21 Knal Firuzan, Eski Anadolu Tarihi, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1962, ss. 60-61 Uanku , Arkeoloji, a.g.e, s. 342

GEM TEN GNMZE POSTA

11

yolu ile Kayseri (Kltepe)ye ula yordu. Gney yolu da Kayseri Develi zerinden Toroslar a yor, ukurovaya iniyordu.22 Mari Ar ivinde de Asur mektuplarna rastlanm olup; Asur Kral amsi-Adad, Mari ehir Krall n ele geirdikten sonra kk o lu Ya mah-Adad bu ehrin krall na getirmi ti. amsi-Adad kk o luna yazd mektuplarda askeri ve gnlk emirlerin yan sra Onu sk sk azarlamaktadr.Ya mah-Adad da babasna gnderdi i mektuplardan birinde Ona: Daha ne zamana kadar; sakaln yok, evini ve klelerini idare edemiyorsun, karde in saray idare ediyor laflarn duyaca m. imdi kleler beni babamn kalbinden kartmaya al yorlar diye dert yanmaktadr. amsi-Adadn lmnden sonra, byk o lu me-Dagan tahta km tr ve karde i

Ya mah-Adada yazd mektupta: Hibir eyden korkma tahtn senindir. Ben ama ve Adadn elinden tutuyorum. Elaml adamlarla E nunnal adam ise a lmda tutuyorum. Hi bir eyden korkma sen ve ben ya ad mz srece sen tahtnda oturacaksn. Sen ve ben bulu tu umuz zaman karde lik yemini yaparz; kendini ferah tut, yre in tasalanmasn demektedir.23 Gene ba ka bir vesikadan rendi imize gre de 3 erkek ve 3 kz karde ten te ekkl aile fertleri arasnda ok sk mektupla ma oldu u anla lmakta ve kz karde in erkek karde e yazd mektupta: Tanrnn hissesi olarak sizler karde lerimseniz, Tanrnn parasn toplaynz ve babamzn mallarn geli inizde Limuma deyelim demektedir, Ayn kz karde di er erkek karde ine de yle mektup yazm tr: Senin bana gnderdi in hububat yetersizdir. Mevcut olan hububat da iyi de ildir. Bira mayas iin gnderdi in arpa da iyi de ildir. Kullanmayaca m; senenin iyi olmasnda kullanaca m. sylemektedir. Ayn kz karde nc erkek karde inden ald mektupta ise: Niin bana ho olmayan mektuplar gnderiyorsun? demektedir. Bu kadar sk mektupla ma grlmesine ra men Asurlularda posta sistemi hakknda net bir bilgi yoktur, fakat bu mektuplarn ierikleri incelendi inde bu konuda da baz
22 23 Uanku , Arkeoloji..., a.g.e, s. 340 Memi , Eskia da...a.g.e, ss.183-185

12

GEM TEN GNMZE POSTA

ipular ele gemektedir. rne in bir mektupta: On gn iinde buraya dnecek ve altn satn alp sana postac ile gnderece im 24 denilmektedir. Ba ka bir Asur mektubunda da u ifadeler gemektedir: Karumun talimatna gre, Asur ehrinin mhryle ben etekleri mhrledim. Onlarn habercisi Hamadasuya teslim ettim. 25 denilmektedir. 1.5. KAN (KLTEPE) KRALLII Kani , M.. II. binyl Anadolu'sunda, Kayseri'nin kuzeydo usunda, bugnk Kltepe kynn yerinde, bir ehir devletinin ve i lek bir ticaret merkeziydi. Fakat Kani 'in ad daha Abd Krall ndan Naram-Sin (M.. 2180)e ait bir metinde gemektedir. Kani 'in Eski Babil (M.. 1850-1550) zamannda da nemini muhafaza etti i anla lm tr. Frat kervan yolu zerindeki transit merkezlerinden biri olan Mari Ar ivi belgelerinde de Kani 'ten bahsedilmektedir. Kani Krall nda da haberle me, tablet mektuplar ve eliler vastasyla olmu tur. Mezopotamya'daki III. Ur Slalesi zamannda (M.. 2060-1960), bu slalenin son kral bi-Sin'in mhr basl tabletler Kani Karumu kazlarnda bulunmu tur. Tablet mektuplar Asurlularda oldu u gibi ticaret kervanlaryla ta nm tr. Bu dneme ait ilgin bir mektup Mama Kral Anum Hirbi tarafndan Kani Kral War ama'ya gnderilmi tir. Mektupta: Senin klen (kpe in) Tai ama'l adam, teki krallara kar ba mszm gibi davranyor diyerek Tai ama beyini kralna ikayet etmektedir. Ba ka bir mektup ise Pu ukenu'ya gnderilendir. Bu mektupta, Asur Kral Sargon'un mhr basldr, mektubun iinde, Pu ukenu'nun, Sargon'un babas kunum ile yapt gr meden sz edilmektedir.26
24 25 een Salih, Ankara Mzesindeki Yeni Kltepe Metinlerinden Elde Edilen Orijinal Neticeler, Ankara niversitesi, S.B.E., Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara, 1990, ss.150-151 Karaduman Fatma Ay e, 1956da Bulunan e itli Kltepe Vesikalarndan Anadolunun Tarihi timai ve ktisadi Meseleleri Hakknda kan Neticeler, Ankara niversitesi, S.B.E., Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara, 1994, s.82 Trk Ansiklopedisi, Cilt: 21, Milli E itim Bakanl Yaynlar, stanbul, 1974, ss.206-207

26

GEM TEN GNMZE POSTA

13

1956 senesinde hyk zerinde yaplan kazlarda byk bir binann iinde bulunan iki tablet, Kani Krall hakknda ilgi ekici bilgiler vermi tir. Kemal Balkan tarafndan ne redilen bu tabletlerden biri, Mama ehri kral Anum-Hirbi tarafndan Kani kral War ama'ya gnderilmi bir mektuptur. Mektupta Kani kralnn babas nar ile olan dostluktan bahsedilmekte ve nar'n Har amna ehrini muhasara etti i dokuz yl esnasnda Mama Memleketinin Kani e hcum etmedi i hatrlatldktan sonra, Kani Kral War ama'nn Mama Kralna gnderdi i mektupta: Yolu benim iin niye serbest brakmyorsun, Yemin edelim demesine kar lk, Mama Kral da nceki yemin kafi de il mi? demektedir.27 1.6. KARKEM KRALLII Karkemi , Ba dad Demiryolunun Frat' kesti i yerde kurulmu eski bir ehir kralldr. Karkemi kazlar burada ilk yerle menin Yenita (Neolitik) devrinde oldu unu gstermi tir. Fakat Karkemi 'in tarihi ancak M.. 2. binylna kadar izlenebilmektedir. Mari ve Ugarit ehir ar ivlerinde Karkemi krallarnn mektuplar ele gemi tir. Tarihin tand ilk Karkemi kral Ablahanda'nn Mari krallarna gnderdi i mektuplarda saygl bir ifade kullanmas, bu devirde Karkemi 'in Mari'ye tabi oldu unu muhtemel klmaktadr; Ablahanda'nn mektuplar Mari'yi zapteden Asur kral I. am i-Adad'n o lu Ya mah- Adad'a da gnderilmi tir. Fakat bu ehrin eski Lim slalesinden Zimri - Lim, ehrine yeniden hakim olunca, Ablahand Onunla da mektupla m tr. Ayrca Talmi-Te ub'un Ugarit kralna gnderdi i iki de mektubu vardr. Bunlardan biri krk, di eri tamdr. Bu mektuplardan birinin konusu yledir; Majestelerinin kz Ehli - Nikkalu, Ugarit kralnn o lu Tanhuvata a ile evlenmi , fakat nedense Hitit prensesi baba evine geri gnderilmi tir. Krk olan di er mektupta ise, prensesin bit dunnat denilen k kn mlkiyetinin Ugarit Kral Ammurapi tarafndan satn alnd na dair Karkemi Kralnn emrini ihtiva etmektedir. 28
27 28 Balkan Kemal, Mama Kral Anum-Hirbinin Kani Kral War amaya Gnderdi i Mektup, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1957, ss.56- 64 Trk Ansiklopedisi, Cilt: 21, Milli E itim Bakanl Yaynlar, Ankara, 1974, ss.340-341

14

GEM TEN GNMZE POSTA

Asur ve Kani krallklarnda oldu u gibi Karkemi Krall nda da haberle me tablet mektuplar ve eliler vastasyla sa lanm , tablet mektuplar ticaret kervanlaryla ta nm tr. Kral mektuplar da zel haberciler veya elilerle gnderilmi tir. 1.7. MISIR MEDENYET Piramit ve Firavunlar ile nl Msr Uygarl nn ba langcn; tarihi Eduard Meyer, M.. 3200l yllara kadar kartmaktadr. Alman Scharff ve ngiliz Hall ile teki mimarlara gre de Msr tarihi M.. 3000 ylnda ba lar.29 Msrda firavun slaleleri ynetime gelmeden nceki tarihe Eski Msr Dnemi ad verilir. Eski Msrda kabile hayatnn devam etti i zamanlarda resim yapma eklindeki yaz, bir byk olay hatrlatmak veya e itli kabileler arasnda ara sra ba gsteren nemli olaylarda haberle me amacyla kullanlm tr. Bu sebeple, Msrda devlet te kilatnn olu masyla krallarn emir ve iradelerinin halk arasnda do ru anla lmas iin ileti im arac olan yazya ihtiya duyulmu ve hiyero lif yazs icad edilmi tir. Bu yazlarn esas eski resmetme usuldr. Bir fikir, bir maksat resmedilece i zaman o resimlere birer harf veya birer hece vazifesi verilmi tir; tam bir ekil resmedilecek yerde yava yava resmin teferruat ve ayrnts atlarak, ana izgiler braklm ve buna da zamanla biim verilerek hiyero liften hiyeratik ekle; ve resimden ivi yazsna geilmi tir. 30 Resim yazs, bilhassa resmi metinlerde byk binalarn ve heykellerin, direklerin sslenmesinde kullanlm tr. Yava yava i aretler ve resimler katiplerin kalemleri altnda ksaltlm , ayrntlar atlm , resimlerin yalnz erevesi kalm tr. Hiyero lifin bu ksaltlm ekli hiyeratik yazya dn m tr. Memfis mparatorlu unun ba langcndan beri Mektuplar, ta levhalar, deriler, tahtalar bilhassa siyah veya krmz mrekkeple ve bir kam kalemle papirs yapraklar zerine, bu yaz ile yazlm tr.
29 30 Lissner Ivar, Uygarlk Tarihi, eviren: Adli Moran, Nokta Kitap, stanbul, 2006, s.27 zer Yusuf Ziya, Msr Tarihi, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1939, ss.26-27

GEM TEN GNMZE POSTA

15

Tep mparatorlu unun sonlarna do ru yaznn kullanm gitgide yaylm ve geni lemi oldu undan; zel haberle meler, hiyeratik eklin daha da ksaltlm ba ka bir eklinde yazlmaya ba lam tr. Resim yazs ne Msrda, ne de Smerlerde icat edilmi ti. Bu insanlar, bu topraklara gelmeden nce, ortak hayat ya adklar Orta Asyann derinliklerinde, fikirlerini birbirlerine yaz ile anlatmak lzumunu hissedecek kadar medeniyet yolunda ilerlemi ve resim yazs ile haberle meye ba lam lard. Bunlar Msr ve Mezopotamyaya yerle tikten sonra da bu yazy kullanarak tarih sahnesine girmi lerdir.31 Yaznn yaygnla mas, ticaret ve ula mn geli mesiyle haberle me ve posta da geli mi tir. Msrn nl firavunlarndan III. Amenofis siyasi basiret ve ince diplomasi itibariyle asrn en yksek ahsiyetlerinden biridir. Bunun zamannda Msr saray diplomasinin merkezi olmu ve Tel-El-Amarnada firavunlarla e itli, Asya hkmdarlar arasndaki ili kilere dair ok kymetli bir mektup ar ivi olu mu tur. 1888 de tesadfi olarak ke fedilen bu mektup ar ivinde, 1200 kadar mevcut tu la levhalar vard. Bu tu la mektuplar ivi yazs ve Akad lisan ile yazlm tr. Firavun saraylarnda Asya lisanlarn bilen katipler, bu mektuplar Akad lisan ile yazm lar ve gelen mektuplarn evirilerini yapm lardr. Tu la levhalar III. Amenofis (1370-1405) Devrinde ve IV. Amenofisin ilk devre saltanatnda (1352-1370) Firavunlarla; Mitanni Krallar, Asur, Babil, Kbrs, Kilikya, Hitit Krallar arasnda ve di er taraftan Suriye Prensleri ile Kanani prensleri ve buralara idare iin Firavunlar tarafndan atanan valiler arasnda cereyan etmi olan mektuplardan ibarettir. Tel-El-Amarnadaki baz mektuplardan Msrllarn Babil Kral ile de ittifak etmi olduklar anla lmaktadr. Babil Kral Burnaburya tarafndan bir kervan tertip edilmi ve bununla Firavuna hediyeler gnderilmi tir. Kervan Akka civarnda e kya taarruzuna u rayarak ya ma edilmi ve adamlar katledilmi tir. Bundan ikayet eden Burnaburya Kanan senin memleketindir ve krallar senin adamlarndr. Mallar iade ettir ve adamlarm ldrenleri ldr. Kann intikamn al. E er ldrmezsen bundan sonra da
31 zer, Msr, a.g.e, ss.30-32

16

GEM TEN GNMZE POSTA

benim adamlarm ve senin devlet temsilcilerini ldrmeye ba layacaklar ve aramzda haberle me ve ula m kesilecektir. Hkmetti in yerler de itaatten kacaklardr diye yazm tr. Tel-El-Amarna Ar ivindeki mektuplardan o dnemin tarihi aydnlanmakta Ortado u ve Msrdaki eski uygarlklarda haberle me ve ula ma verilen nem ortaya kmaktadr. Msrda Firavunlar fethetti i lkelerde o yerin halkndan angariye adl vergi almaktadr. Bu vergiyle halk, Msrda dahil olmak zere fethedilen lkelerde askeri ve idari grevlilerin, yansra Firavunun postaclarnn da masraflarn kar lamaktadr.32 Buradan da Msrda gl bir posta te kilatnn varl ortaya kmaktadr.Fakat bu te kilatn al ma sistemi ve yaps hakkndaki bilgiler, yaplacak arkeolojik kazlarla aydnlanacaktr. Msra hayat veren Nil Nehrinin kabarmas ve ini i ise mnadiler ( rtkanlar) aracl yla hergn halka ilan edilirdi. Nil Nehrinin kabarma ve ini i ise Nil Nehrine ba l kuyular iine e itli ekillerde yaplm ve suyun yksekli ini len dereceli ubuklar ile tespit edilirdi. Bu ubuklara nilometre denmekteydi. Nil suyu bu en st izgiye eri irse, bereket senesi idi.33 Msrda Nil Nehri ve Svey Kanal zerinde ula m; sandallar, kayklar, yelkenliler ve byk gemilerle sa lanmakta olup, 34 Nil Nehri ve Svey Kanal ayn zamanda firavun postaclarnca da kullanlmaktayd .35 1.8. PERS MPARATORLUU Tarihte ilk posta te kilatnn Persler tarafndan kuruldu u bir ok ara trmac tarafndan ortaya konulmaktadr. Bilindi i gibi, Pers idari sistemi, bir tr eyalet sistemi olan satrahlklar (eyaletler) eklindeydi. Devlet yirmi satrahl a ayrlm t. Her eyaletin bandaki satrah o yrenin halkndan seilirdi. Satrahn icraatlarn merkezi hkmete haberdar etmek zere grevli ahslara da e m-i ah denilirdi.36
32 33 34 35 36 zer, Msr, a.g.e, ss. 203 210 zer, Msr, a.g.e, ss.11-12 Baines John-Malek Jaromir, Eski Msr, eviren: Zeynep Aruoba- Oru Aruoba, Atlasl Byk Uygarlklar Ansiklopedisi, Cilt: 2, leti im Yaynlar, stanbul, 1986, s.64 zer, Msr, a.g.e, ss.308-309 Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, Cilt:5, stanbul, 1992, ss.499-500

GEM TEN GNMZE POSTA

17

Pers imparatorlarndan II. Kuros, posta hizmetlerini ve hatlarn olu turmaya zel nem verdi. Kurdu u imparatorlu un geni lemesi sonucu, ko ucularn hz, abuk haber iletmeye yetmeyince, atl servisler dzenledi. Yunan tarihisi Ksenofon'un verdi i bilgiye gre Kuros, bir atn hi beslenmeden bir gn boyunca ne kadar yol alaca n hesaplatm ve bu mesafelere gre posta istasyonlar olu turarak, bu istasyonlarda dinlenmi at ve haberciler bulundurmu tu. Haberler istasyondan istasyona sratle ula rd. Pers posta hatt, Sus, Erbatan ve Babil'e haber iletmek zere e itli ynlere da lan bir biimde dzenlenmi ti.37 Persler, krall a tabi tm lkeleri ba tan ba a kat eden bir yol ebekesi ve bu yollar zerinde dzenli bir posta te kilat meydana getirmi lerdir. Bu yollar arasnda 111 posta istasyonunu kapsayan kral yolu byk nem ta r.38 Herodot'un kral yolu dedi i bu nemli yol Akdeniz kylarndan ran ilerine kadar giden byk anayoldu. Bu yol, Bat Anadolu'daki Efes'den ba layarak Sardes'e buradan da Frigya'ya uzanarak, Kzlrma getikten sonra da Kapadokya'ya varyordu. Yol Kapadokyadan gneye dnerek Klek Bo azndan Kilikyaya iniyordu. Kilikya kaplarnda bu yolun muhafazas iin iki kale yaplm t. Yol, Kilikyadan gnde Frat boylarna dayanyor, buradan da Sus'a ula yordu. Kervanlar bu uzun yolu 111 gnde, sratle giden aparlar (postaclar) ise 90 gnde alyorlard. Yollarda Herodotun Stathmos dedi i konak yerleri vard. Yolda yer yer kurulmu olan Aggaruilerde (aparhane) harekete hazr atlar ve aparlar bulunurdu. Bir nceki aparhaneden kalkan aparlar, gtrdkleri mektuplar ve emirleri ilk gelen aparhanede atlaryla harekete hazr di er aparlara veriyor, kendileri de hayvanlaryla orada kalarak dinlenerek, nbet bekliyorlard. Bu suretle gece gndz hareket edebilen aparlar, kral emirlerini sratle imparatorlu un drt bir yanna gtryorlard.39 kinci byk yol, mparatorluk merkezi olan Sustan Msra uzanan yoldu. Bu yol I. Dariusdan nce; Dicle ve Frat'tan geer sonra Suriye'ye inerek, burada biri denizden,
37 38 39 Madran Emre, Posta Hizmetlerinin Do u u, Yeni Koleksiyon Dergisi, Ankara, 1980, s.18 Mansel Arif Md, Ege ve Yunan Tarihi, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 2004, ss. 257- 262 Herodotos, Tarih, eviren: Mntekim kmen, Trkiye Bankas Yaynlar, stanbul, 2006, ss.405

18

GEM TEN GNMZE POSTA

di eri karadan olmak zere ikiye ayrlrd. Denizden giden yol Fenike'nin Tir veya Sidon limanlarnda sona ererdi. Bu limanlarda kervan ykleri, askerler ve yolcular, harekete hazr gemilere nakledilir, denizden Msr'a sevk olunurlard. Kara yolu ise Filistin'e iner, buradan l yoluyla Svey Kanalnda son bulurdu. Daha nceleri Suriye ve Filistin zerine ordu sevk eden Firavunlarn da yaptrd gibi, l yolunda, susuzlu u nlemek zere, belirli yerlerde su vahalar ve klavuzlar bulundurulurdu. I. Darius, Nil'in bir kolu ile Akdenizi Kzldenize ba ladktan sonra Sus-Msr yolu tamamyla, denize intikal etmi ti. Bu yol, Akdenizden Kzldenize iniyor, Bab-l Mendeb'ten sonra Umman Deniziyle Basra Krfezine gidiyor, imparatorluk payitaht Sus'ta son buluyordu. Bu suretle Pers mparatorlu u hanedan Ahamani lerin a rlk merkezi olan Huzistan ve Pers blgelerini Msr'a ve Akdenize ba lyordu. Bu byk yollardan ba ka imparatorlu un muhtelif blgelerini do rudan do ruya merkeze veya birbirlerine ba layan ikinci derecede yollar vard. Bunlar Sardes'den Karadeniz kenarndaki Sinop'a, Ninova'dan Sardes'e, Babil'den; Suriye'ye, Ninova'ya, Sus'a giden yollard. Ahamani ler bu yollar tamir ettirmi lerdi. yleki posta te kilat bu yollar kullanarak haber iletimini hzl sa lam tr. Herodot, devlet aparlarna aggarui adn vermektedir. Ksenofon (Xenophanes) aggaruilerin tesisini, Kura 'a dayandrarak bu kelimenin Mada'lardan geti i eklinde belirtmektedir.40 1.9. HTTLER Hitit Krallar mektuplarn zel habercilerle veya elilerle gnderirlerdi. Bunun yannda duyurulmas istenilen haberler rtkanlar vastasyla halka duyurulurdu. Devlet krallarndan Telipinunun byk saray memurlarndan bahsetmesi, bu devirlerde geni bir saray memurlar te kilatnn mevcudiyetini gsterir. Tamamen sarayn emrinde bulunan bu saray memurlar iinde katipler, eliler, mnadiler (herkes duysun diye bir eyi ba rarak syleyen kimse, rtkanlar) vard.
40 Gnaltay emsettin, ran Tarihi, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1948, ss.283-285

GEM TEN GNMZE POSTA

19

Bunlardan devletin en mhim mevkilerinden biri olan ba katip ile onun maiyetinde al an bir ok katip devletin btn resmi evrakn dzenleme ve takiple mkelleftiler. Hitit saraynda o devrin konu ulan muhtelif dillerine a ina katipler vard. Bu katipler kraln fermanlarn, mektuplarn, devlet antla malarn ve kanunlar kaleme alrlard. Devlet ar ivini bunlar tanzim eder, krlan veya bozulan tabletleri yeniden kopya ederlerdi. Katiplik ok defa babadan o ula intikal ediyordu . Eliler gittikleri memleketlerde daimi olarak oturmazlar, bilakis krala ait mesajlar, hediyeleri gtrp getirirlerdi.41 Hattu a ar ivinde bulunan vesikalarn ve mektuplarn byk bir ksmnn dili, bizim Hitite dedi imiz, fakat kendilerinin belki Ne a ehrine izafeten na ili dedikleri dilde yazlm tr. Fakat bu arada daha ba ka dillerde yazlm vesikalar da bulunmu tur. Bilhassa siyasi mektuplar devrin diplomasi lisan olan Akkada ile yazlm tr. 42 nl Hitit Kraliesi Puda-Hepa ise Hitit Tarihinin en mmtaz kadn ahsiyetiydi. Msr ile akdedilen antla mada, berat vesikalarnda, abideler ve mhrler zerinde Onun ismi daima kralla beraber yazlmakta idi. Hattu a Ar ivinde ona ait birok mektup ve vesika vardr. Kralie Puda - Hepann bu istisnai mevki, o dnemde babasnn me hur bir ba rahip olmasndan kaynaklanmaktadr. Bu sebeple bu nfuzunu Tavanana olarak, o lu zamannda da muhafaza edebilmi ti.43 Bu dnemde yazlan di er iki mektupta byk nem ta maktadr. Bunlardan Hitit Kral Arnuvandann, Ahhiyava kral Antarauva'ya gnderdi i mektupta Biraderim sz gemekte,44 bir di erinde de, (III. Hattusilis'in Kassit Kral Kada man Enlile gnderdi i bir mektupda da) Tccarlarm Amurro memleketinde ve Ugarit (Ras- amra) memleketinde ldrmek adet olmu tur denilmektedir.45
41 42 43 44 45 Knal, Eski Anadolu, a.g.e, ss.139-140 Knal, Eski Anadolu, a.g.e, s.173 Knal, Eski Anadolu, a.g.e, s.119 Knal, Eski Anadolu, a.g.e, s.125 Knal, Eski Anadolu, a.g.e, s.167

20

GEM TEN GNMZE POSTA

1.10. YUNAN EHR DEVLETLER Son zamanlarda yaplan arkeolojik ara trmalar Yunanistandaki yksek uygarl n Yunanllarla ba lamad , Yunan Uygarl nn Girite dayand n, Girit Uygarl nn ise Anadolu Uygarlklarna dayand n ortaya karm tr.46 M.. 2000li yllara do ru Yunanistanda Akalar zamannda Anadoludaki gibi ehir devletleri vard. Bu ehir devletlerinde Yunan krallar, kendi aralarndaki haberle meyi birbirlerine eliler yada heyetler gndererek sa lamakta, halk bilgilendirmek iinde rtkanlardan faydalanmaktayd.47 M.. 8. yzyldan ba layarak kara ve deniz ula mnn artmasyla Yunanllar, Ege kylarna, Kbrsa ve Do u Akdenize ula m lar, Fenikelilerden yazy renerek, mektupla haberle meye ba lam lardr.48 M.. 514 ylnda Hippiasn Perslerle mektupla mas ve bunlarn takdirini kazanmaya yeltenmesi Herodot tarihinde yazar.49 Eski Yunan'da en gl ve hzl gen ko ucular haberci olarak seilirdi. Bu ko ucular inanlmaz mesafeleri yine inanlmayacak kadar ksa zamanlarda ko arak haber iletirlerdi.50 M.. 490 ylnda en tannm habercilerden biri olan Marathon'lu Yunan haberci, Pheidippides51, Atina'ya kadar olan 42 kilometrelik52 yolu o kadar ksa zamanda ko mu tur ki, yorgunluktan lmeden nce, sadece Zafer bizim diyebilmi tir53 Bu ko ucular Eski Yunan'da Hemerodrome olarak isimlendirilmi ti. Kral Darius ynetimindeki Pers ordusu Yunanistan' i gal etti inde, Atinallar, Hemerodrome
46 47 48 49 50 51 52 53 Mansel, Ege, a.g.e, ss.7-19 Mansel, Ege, a.g.e, ss. 63-78 Mansel, Ege, a.g.e, ss.124-127 Mansel, Ege, a.g.e, s.199 Madran, Postaa.g.m, s.15 Eybo lu Selim, Haberle me, Optimizm ve Distopya, Dnden Yarna Haberle menin Serveni, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2006, s.9 Jeanneney, Ba langcndan, a.g.e, s. 21 Madran, Posta, a.g.m, s.15

GEM TEN GNMZE POSTA

21

Elden Ele Haberleme (Yaya Haberci) Halil SAY (PTT Genel Mdrl, stanbul Sirkeci Mzesi)

22

GEM TEN GNMZE POSTA

Phidippos'u yardm istemek zere Sparta'ya gndermi ler ve Phidippos, 1 gn, 1 gece sresinde 220 kilometre yol alm t.54 Daha sonra, haberin gizli tutulmas, d man eline gememesi, gese bile ieri inin anla lamayacak biimde hazrlanmas gibi sorunlar ortaya kt ndan Eski Yunan'da, haberci klelerin salar tra edilir ve kafa derileri zerine mesaj yazlrd. Klenin sa uzadka mesaj gzkmez olurdu. Mesajn okunmas iin habercinin gitti i yerde san tra edilmesi yeterliydi. Bu yntemin bir yarar da klenin kendi kafasnda yazan haberi okuyamamasyd .55 Sparta ve thaka gibi e itli Grek devletlerinde gizli haberle menin ba ka bir biimi skytale yi kullanlrd.Bu haberle me biimi M 7. yzylda Yunanistanda da yaygn kullanlmaktayd. Skytale iki adet tamamen e de er dairesel kesitli ubuktan olu ur; ubuklardan biri telgrafla acak memura verilir, di eri ise ar ivde muhafaza edilirdi. Telgraf kendisi sarmal eklinde ubu a sarl bir deri eridin zerine yazlrd. erit ald nda yntemi bilmeyen iin anlamsz bir yaz elde edilir. Uzaktaki memur ise deri eridi kendi skytalesine takd nda yaz tekrar okunabilir hale gelirdi. Burada sz konusu olan 17 cm apnda e de er iki adet dairesel kesitli ubuktur. 10 cm geni li indeki beyaz deri erit az yatrlarak erit kenarlar birbirlerine de ecek ekilde ubu un zerine sarlr, bu ekilde metin, sarl ubu un zerine mrekkeple, antik harfler kullanlarak, ubuk eksenine paralel bir ekilde yazlrd. Metnin okunakl olduuna karar verildikten sonra erit zlr, deri erit ikiz ubu a sarld nda sarmallar yan yana gelince anlam zgn ubukta oldu u gibi ak bir ekilde tekrar ortaya kard. Ancak eridin zerinde harflerden olu an metni en kabiliyetli filolog bile okuyamazd, te skytalein srr buydu.
54 55 Eybo lu, Haberle me, a.g.m, s.9 Herodotos, Tarih, a.g.e, ss.405-406

GEM TEN GNMZE POSTA

23

Telgraf metni (kelime aralklar ve noktalamasz 6 satr halinde) telgrafnkendisisarmal eklindeubu asarlabi rderi eridinzerineyaz lr eritald nday ntemibilmeyeniinanlam szbiryazeldeedilir deri erit zerindeki ifrelenmi metin ( erit burada 11 stun halinde verilmi tir) trnedtleelgr mriia bfeir lnimkdeeiyn nednizise irisinanaren mylaaalzm selkzlrbi i nerdryeiatz uabeul ld adesea dri n l l d i a r b y i 56 Di er taraftan Homerosta lyada adl eserinde Hermes ve risin tanrlarn habercisi oldu unu yazar.57 Yunan ehir Devletleri, Persleri yendikten sonra Perslerin posta sistemini benimseyerek dzenli posta ve haberle meye gemi lerdir. Yunanllarn Perslerden ald posta sistemi ileriki yllarda Byk skender Devleti ve Roma mparatorlu uncada benimsenmi tir. 1.11. BYK SKENDER DEVLET skender fethedece i lkeler hakknda nceden bilgi toplattrarak sefere karp, fethetti i lkelerde birtakm ehirler kurmak suretiyle ordular iin askeri sler (Aleksandreia) kurmu tu. Ayn zamanda geni lkesi iin ticaret ve ula ma nem vermi , Perslerden kalan yol ebekesini onararak geni letmi ti. Bunun yannda ordusunun geti i yollar mhendislere ltrmek ve konaklar tesbit ettirmek suretiyle de sonraki dnemde skenderiyeli bilgin Eratostenese co rafya ara trmalar iin bir zemin hazrlam tr.58
56 57 58 Bir Atilla, Mustafa Kaar, Antik Haberle me Dnden Yarna Haberle menin Serveni, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2006 ss, 20-21den aktarlm tr. Homeros, lyada, eviren: Fulya Koak, Arkada Yaynevi, Ankara, 2004, ss.536-537 Mansel, Ege, a.g.e, s.457

24

GEM TEN GNMZE POSTA

Btn bu al malarn sonucunda da dzenli bir posta te kilatn kurarak imparatorluun iinde olan her olaydan annda haberdar olma imkann sa lam tr. 59 Bu dnemde haberle mede hzl ko uculardan da yararlanlrd. Mesela, Byk skender'in hizmetinde olan Giritli, Philonides'in 480 stadia'y (68 kilometre) 9 saatte ko tu u sylenir. Tarihilere gre Byk skender'in hizmetinde olan Ladas isimli bir habercinin ko arken kumda brakt izleri glkle seilebilirdi.60 1.12. N MPARATORLUU Arkeolojik bulgulara gre, Dnyada organize bir ileti im sistemine sahip olan ilk lkelerden birisi olan inde haberle me arac olarak nceleri d m mektuplar kullanlm t. D m mektup, ikincil kuma eritlerin sarkt bir kuma eridinden ibaretti. Sarkan ikincil eritlerde, e itli boyut ve biimlerde d mler vard ve her ikincil, bir kodu temsil ederdi. Ayrntlar ise eridin rengi, sarm ve d mlerle anlatlrd. 61 Ate kuleleri de bir ba ka haberle me arac idi. Mo olistann iinde Yinshan Da nn ortalarnda ortaya kartlan Qing Hanedanl Dnemine ait 200 km uzunlu undaki byk duvar zerinde; 1 km aralklarla kk, 5 km. aralklarla da byk ate kuleleri ve istasyonlar in a edilmi oldu u grlm t. Bundan ba ka inde farkl haberle me ekillerinden de faydalanlm tr: davul ve fener ate iyle yaplan akustik-optik ileti im ile esas olarak ta mayla yaplan posta da tm gibi. Bildi imiz anlamda ilk in Postas, Yin-Shang Hanedanl Dneminde ba lam ve Zhou Hanedanl nda geli erek ileriki yllarn posta anlay na temel model olu turmu tu. Konfys, Zhou Hanedanl nda ileti im, sosyal ve ekonomik reformlarla ayn zamanda kendi niteliklerini olu turmak zere geli me kaydetmi tir. diyerek o dnemde posta hizmetlerinin ne kadar geli mi oldu unu aklam t. Han Hanedanl (M.. 206-M.S.220) Dneminde posta sistemi ba kent merkez olacak ekilde, di er illere de yaylm t. Tm blgeler, ana ileti im ve ta ma hatlar olan yollar ve da tm sistemleriyle birbirine ba lanyordu. pek Yolu nun almas, bat ve do u blgeleri arasndaki ekonomi ve kltr al veri ini oldu u kadar postay da ge59 60 61 Mansel, Ege, a.g.e, s.455. Madran, Posta, a.g.m, ss.15-16 Madran, Posta, a.g.m, ss.15-16

GEM TEN GNMZE POSTA

25

Trklerin ine Aknlarnda inlilerin Ate Kuleleriyle Haberlemesi li tirmi ti. Yol boyunca memur ve kuryelerin dinlenip ihtiyalarn grd ok sayda konaklama yerleri yaplm t. Da tlan postalarn nem derecesine gre, var yerine ula trlmasnn gvenli, programl ve hzl olmas nem arzediyordu. Yrme ve araba ile da tm iin gnlk olarak 100 km.lik hzl iletim ngrlrken, atl da tm iin bu snr 200 km idi. Han Hanedanl nda mhr ok nemliydi ve gndericinin kendisince yaplmas gerekmekteydi. Gnderi, nce iplerle ve alcnn adnn oldu u tahtadan bir ka tla ba lanyordu. Daha sonra almay engelleyecek ekilde mhrleniyordu. Gnderiler, ta ycnn teslim alma ve gnderme zamannn not edilece i ekilde ayarlanp, mhrleniyor ve tefti iin kaydediliyordu.

26

GEM TEN GNMZE POSTA

Eski inde, ka t icat edilmeden nce mektuplar bambu ve ah ap tahtalara yazlm tr. Yaplan kazlarda, bu tr yaz malzemeleri ile zerine yazlm mektuplar da bulunmu tur. Gahsu linde ortaya karlan bambu ka tlar buna gzel bir rnektir. Bunlarn arasnda, yryerek da tlan sradan mektuplar ile ekspres olarak i aretlenmi olan ve atl kuryelerce da tlmas gereken acil mektuplar bulunmaktayd. Do u Han Hanedanl nda dokmanlarn ve mektuplarn niteli i de i mi , bambu ve ah ap levhalardan ka da geilmi ti. Mektup terimi de bu dnemde kullanlmaya ba lanm t. Bu gibi de i iklikler ta ma asndan kolaylk sa lam , a rlk byk oranda azalarak ve da tm hzlanm t. Bu durum da tm iin yk arabas kullanmn da ortadan kaldrm , atl da tm benimsenmi ti. Daha sonralar, Wei Dneminde (M.S. 220-265) Fa Cao nvanl ve Ba bakana ba l al an posta yneticilerinin emri altnda organize olan posta sistemi ok ilerlemi ti. Dier iki krallk olan Shu ve Wuya kar savunma gereklilikleri sebebiyle, stratejik postalar olu turuldu. Byk bir ksm postayla da tlan ok fazla askeri dokman vard. Ta ma i leri; yaya, atl, iki tekerlekli arabalar ve gemilerle yaplmaktayd. in tarihinde posta kanunlar adyla ilk zel dzenleme ise Jin Dneminde yaplm t. Sui ve Tang dnemlerinde dzenlenmesi daha da geli ti. Tang Dneminde posta dzenlemeleri ayrntl olarak kaydedilmi ti. Dzenlemelerin ieri i esas olarak cezaya nasl karar verilece i hakkndayd. Kanun ceza kanunuydu. Tang yasalarnda posta hakknda 9 madde vard. Bunlar evrak teslimini hzlandrma, evrak birikmesini engelleme ve evrak gvenli ini sa lama ile ilgiliydi. Ayrca posta personeline baz ncelikler tannmaktayd. Tang Dneminde (581-618) deniz ve karayoluyla posta ileti imi olduka ilerlemi ti. Ba kentten di er blgelere 16 ana hat vard ve bu hatlar yollar boyunca tm lkeyi kapsamaktayd. Song Hanedanl Dneminde, asker postac denilen ki iler, sivillerin yerine getirildi. Artk posta, askerler tarafndan ynetiliyordu, kuryeler askerdi ve tm harcamalar askeri harcamayd. At tedari i etele tanzimi ve dokman da tmnn denetlenmesi askerler tarafndan yaplyordu.

GEM TEN GNMZE POSTA

27

Song Hanedanl ndan nce yalnzca resmi dokmanlar postayla da tlyordu. Hi bir zel mektup, kendilerinin bile olsa, postayla teslim edilmiyordu. Wei-Jin Dneminde, taziye ve tebrik mahiyetli zel mektuplarn teslim edilebilece i ekilde dzenleme yapld. M.S. 618 ylnda mparator Gaozu, resmi grevliler arasndaki zel mektup datmn yasaklayan talimatn kaldrlmas iin zel bir ferman yaynlad. Bylelikle memurlarn zel mektuplarnn da tm hakknda dzenlemeler yapld. zel mektuplar yalnzca yryerek da tlyordu, bu tr mektuplarn acil olarak da tlmalar yasakt. Tm bunlar memurlar iindi, siviller postay kullanamyordu.62 1.13. ROMA MPARATORLUU Romallar, ran (Pers) mparatorlu unun resmi posta te kilatn taklit ederek, ayn tarzda yeni bir posta te kilat kurmu lardr. Bu yeni devlet postas (Cursus Publucus), byk menzil te kilatna, posta hayvanlarna, yolcularn ihtiyacn temin edecek vastalara sahipti.63 lk zamanlarda cursus publucus sadece imparator tarafndan ya da diplomata denilen zel izinle ba ka ki iler tarafndan kullanlrd. Diplomata giderek birok ki iye verilir ve bu ki iler, bedava seyahat ile yetinmeyerek, istasyonlarda cretsiz yer, ier ve kalrlard. Roma ileri gelenlerinin zellikle ra bet ettikleri bu sistemin tm giderleri, istasyonlar evresinde ya ayan talihsiz halk tarafndan kar lanrd. Bu durumu gren baz mparatorlar, Cursus Publucus'un yozla mamas iin e itli nlemler almak istemi ler, ancak ba arl olamam lardr. Sonuta mparator Nevra, bu istasyon giderlerinin devlet tarafndan kar lanmasn sa lama yoluna gitmi tir.64 Roma mparatorlu unda btn kentler yollarla birbirine ba lanm t. Antoninus duvarndan Kudse kadar byk ula m zinciri drtyz seksen Roma mili uzunlu unda kuzey do udan, gney do uya uzanyordu. Btn yollar, askeri i aret ta laryla blmlere
62 63 64 China Post, A Brief History of China Post, 2006, ss.22-45 Barthold W. Kprl Fuad, slam Medeniyeti Tarihi, Aka Yaynlar, Ankara, 2004, ss.274-275 Madran, Posta, a.g.m, s.18

28

GEM TEN GNMZE POSTA

ayrlm t. Bunu yaparken mlkiyet haklar ve do al engeller d nlyordu. Da lar deliniyor, ustaca kurulan kemerli kprler en hzl akan, en geni rmaklarn azgnl na meydan okuyordu. Yollar yaplrken ncelikle kum, akl ve yontulmam kayalardan faydalanlyor, zerleri geni ta larla kaplanyordu. Bazen bunun yerine mermer de kullanlyordu. Bu sayede sa lam yollar in aa edilirken, en uzak eyaletlerdeki halk ve yneticilerle de haberle me sa lanyordu. Romada dzenli postalar, her eyalette kurulmu tu. Bunlar aracl yla geni lkelerinde ne olup bitti i konusunda ksa zamanda haber alnabiliyor imparator buyruklar her yana ok abuk ula trabiliyordu. Yalnzca iki er fersah (Bir fersah: adi yry le 1 saatte kat olunan mesafe olup, mil yahut 5685 metreye denktir.) ara ile menziller kurulmu tu. Btn yollarda, yakla k olarak gnde otuz fersah yaplabilirdi. Bu trl yolculuk yapabilmek iin imparatordan msaade almak gerekirdi. Her ne kadar postalar kamu hizmetlerinin grlmesi iin konulmu larsa da, kimi zaman vatanda larn da zel i leri iin ondan yararlanmalarna izin veriliyordu. Ula m deniz yoluyla serbest de ildi. Akdeniz, mparatorluk eyaletleriyle evriliydi. talya, bu byk gln ortasna do ru bir byk yarmada biiminde uzanyordu. Genellikle talya kylar gemiler iin gvenli barnma olana vermiyordu. Ama insan eli, do adaki bu kusuru gidererek mparator Clauduisun buyru uyla Tiberis Irma nn denize dkld yerde yapay bir liman meydana getirmi , bu da Romann en yararl yaptlarndan biri olmu tur. Bu limann ba kente uzakl be fersah kadard. Elveri li bir rzgarla yedi gnde herkl stunlarna varmak ve dokuz yada on gnde Msrdaki skenderiye kentine ula mak mmknd. Deniz ula mnn geli mesiyle posta ta macl bu yolla da yaplmaktayd.65 Askeri yollar zerindeki istasyonlar (positiones) gruba ayrlm t: Civitates, Mutationes ve Mansiones. Civitates, habercilerin kalabilecekleri, hayvanlarna yem verebilecekleri yerlerdi; buralarda haber iletimi iin 40 at bulunurdu. Mutationes de i im merkezleriydi. nemli haberle me yollar zerinde 20 atn bekletildi i ve byk olaslkla konaklama ola65 Gibbon Edward, Roma mparatorlu unun Gerileyi ve k Tarihi, eviren: Asm Baltacgil, Cilt:1 B/F/S Yaynlar, stanbul, 1988, ss.67-68

GEM TEN GNMZE POSTA

29

naklarndan yoksun merkezlerdi. Mansiones ise bir binalar btnyd, habercilere ve askerlere konaklama olana tanyordu. Buralarda araba tamircileri, demirciler gibi ulam iin gerekli yardmc hizmet grubunu bulmak mmknd. Roma, haberle me sistemini en iyi ekilde rgtlemi ti. yle ki, haberciler hem yollarn bakmyla, hem de yollarn i leyi iyle grevlendirilmi tir. Romada geli tirilen bu sistem, haberlerin yan sra, yneticileri, askerleri ve beraberlerindeki e yalar ta maya da yaryordu. Roma'nn siyasal eki meleri bu sistemin i lerli ini bir bakma canl tuttu. Galya seferine kan Sezar'n talya'da olan bitenleri izlemesine iyi i leyen bu sistem yardm etti. mparator Augustus'un giri ti i ve imparatorlu a 200 yla yakn bir dnem iin ekil veren dzenlemeler dneminde, Cursus Publucus yeni bir dzene kavu turuldu. Sistem iki farkl ksmdan olu tu: Angarice ve Parangarice. Birincisi imparatorluk haberlerinin ve postadan yararlanma izni alan ki ilerin ta nmasyd. Parangarice ise, sistem iin gerekli araba, at, yiyecek, yem ve malzemenin sa lanmasnn yan sra, yol kenarnda oturan herkese yol iin gerekli al malarn yapmna katlm gerektiriyordu. Bu dzenlemenin iki yarar oldu. Birincisi, devlet kontrolnn artmasn sa lad, ikincisi de zorunlu katlma sayesinde yol yapm ve bakm sa land. Augustus'un giri ti i yeni dzenlemeler erevesinde haberle me sisteminin rgtlenmesi en kk ayrntya kadar hesapland. Sorumlular iin genellikle skntlar getiren bu yntem, Septumus Severus dneminde (193-211) kaldrld. Bu kararda devlet haberle me sisteminin izinsiz olarak ba ka ki ilerce kullanlmasn nleme kaygs da vard. Septumus Severus bu konuda kesin yasaklar koyarken, tm giderleri de hazineye ykledi.66 Roma mparatorlu unda haber iletiminin yan sra pasif dnebilecek, duyuru biiminde ba ka bir haber verme ynteminden de sz etmek mmkndr. Bu yntem bugnk gazetelere benzetilebilecek grnmdedir. Eski Yunan ve Romada gnn haberleri agorada, pazar yerinde rtkanlarca ilan edilirdi. rne in, Acta publica, acta diurna ad verilen bugnk resmi gazete niteli indeki haber materyalleri, duvarlara aslarak,
66 Alemdar Korkmaz, Trkiyede a da Haberle menin Tarihsel Kkenleri, A. .T. .A. Gazetecilik ve Halkla li kiler Yksekokulu, Ankara, 1981, ss. 23-26den aktarlm tr.

30

GEM TEN GNMZE POSTA

Romal vatanda lara okunmak zere sunulurdu. 67 Roma mparatorlu u, a nn en ileri haberle me sistemlerinden birini kurup geli tirmi tir. Bunun yannda ate kuleleri de haberle mede kullanlm tr. 1.14. BZANS MPARATORLUU Bizans mparatorlu unun haberle me sistemi Roma Cursus Publucus'unun devamdr. mparator emirleri, nemli haberler, kamu yneticileri, memurlar, yerli ve yabanc diplomatlar ile piskoposlara ait resmi yazlar ve vergi evraklar bu sistemle ta nrd. Esas olarak posta devlet tekelindeydi. zel ki ilerin yararlanabilmesi ancak imparatorun yada temsilcilerinin iznine (Evectio) ba lyd. Sistemin do uda ve batda en iyi i ledi i dnem 4. yzyldr. Yollar, konaklama yerleri, hayvanlar ve arabalar bu dnemde bakmlyd. Piskoposlar, memurlar yolculuklarnda bu rgtlenmeden yararlanrlard. Ayrca askeri ihtiyalarn kar lanabilmesi iin gerekli para ve malzeme de bu rgtlenme sayesinde ta nrd.Yollar boyunca Roma sistemine benzer Mansionesler ve Mutationesler yaplm t. Birinciler konaklama olanaklarna sahip kervansaraylard. Genellikle bir gnlk aralklarda yaplm lard. Mutationes, iki mansiones arasna yaplm durak yerleriydi. Bu yollar zerinde araba ve atlar gidip gelirdi. Atlar zellikle habercilere ayrlm t. Bizans haberle me sisteminin giderleri, bakm yollarn geti i yre halknca kar lanrd. Bu altnc yzylda Justinien Dneminde de byle devam etti. Ancak kaynaklar bu sistemin onun zamanndan ba layarak nemini yitirdi ini gstermektedir. Curcus Publucus altnc yzyldan itibaren Anadolu'da sadece ran snrna ula an yol zerinde korundu. Anadolu ve Suriye yollarnda atlarn yerine e ekler kullanld. Bunlarn hz azaltmas bakmndan posta sisteminin etkinli ini azaltt d nlebilir. Nitekim varl daha uzun sre devam etmesine kar n Bizans postas altnc yzyl ba ndaki iyi durumunu bir daha bulamad. Bizans son dnemlerinde haber iletimi artk sadece zel ulak sistemiyle yrtlebilir oldu. 1424 ylnda Macaristan'da bulunan VIII. Jean'n babas II. Manuel'e gnderdi i ve stanbul'a dn haberini bildiren mektubu getiren haberci sadece bir yabanc dil bildi inden Bizans ba kentinde kime ne getirdi ini glkle anlatabilmi ti.
67 Jeanneney, Ba langcndan, a.g.e, ss.20-23

GEM TEN GNMZE POSTA

31

Bizans devlet haberle me sisteminin bozulmas zel postalarn geli mesine yol at. Byk toprak sahipleri haberlerini kendi zel habercileriyle iletmeye ba ladlar. Bizans, gney do u snrlarn srekli tehdit altnda tutan Araplarn aknlarna kar ate kulelerini kulland. Bu sistem, Tarsus'tan ba layarak stanbul'a kadar birbirini gren yksek tepe ya da kuleler zerinde i aret iletimi esasna dayanyordu. Bu grsel telgraf sayesinde gney snrna yaplan bir saldr bir saat iinde stanbul'a iletilebiliyordu. Bu sistem dokuzuncu yzylda, III. Michel (842 - 867) zamannda bilinmeyen nedenlerle kullanlmaz oldu.68 1.15. SASANLER ran'da Sasanilerin kurdu u devletin M.S. (237 - 627) haberle me sistemi, Pers sistemiyle hemen hemen ayndr. Devlet haberle mesi merkezi ynetimin eyaletlerle olan ba lantsn sa lamak iin kurulmu tur. zel ki ilerin sistemin olanaklarndan yararlanmas sz konusu de ildir. Sasani haberle me sistemi; bakml, nemine gre hayvan ve personele sahip istasyonlarn bulundu u yollarda haberleri ve yneticileri ta makla grevliydi. Haber iletimiyle grevli personel, atl ya da yaya habercilerden olu uyordu. Bu yaya haberciler istasyonlarn Suriye'dekilere oranla birbirine daha yakn oldu u ran'da kullanlyordu. Atllar iletilecek haberin nemine gre beraberlerinde bir, iki ya da at gtrrler, durmakszn yol alrlard. Do al ko ullarn farkl oldu u Suriye'de at yerine posta develeri kullanlyordu. Do udaki haberle menin kesintisiz srmesi rastlantlar sonucu de ildir. Do uda merkezi devlet gelene i aralksz srm tr. in ve Hindistan'la ticaretin yapld geleneksel pek Yolunu kontrol altnda tutan Sasani Devleti, haberle me olanaklarn devlet ynetimi iin arttrrken, geli en yol ve artan gvenlikten fayda sa lam tr. Bu dnemde tccarlarn devlet haberle mesinin olanaklarndan yararlanmas hl sz konusu de ildir, ama gerekle tirilen iyile tirmelerden yararlandklar da aktr. Sasaniler nemli lde gelir sa ladklar transit ticaretini e itli yollarla ele geirmek isteyen Bizans mparatorlu u ve Gktrklerle srekli eki me halindeydiler. Bu, onlarn bir bakma iyi haber kaynaklarna ne kadar gereksinim duyduklarn da aklamaktadr.69
68 69 Alemdar, Trkiyede, a.g.e, ss.27-28den aktarlm tr. Alemdar, Trkiyede, a.g.e, ss. 37-39

32

GEM TEN GNMZE POSTA

Sasaniler Dneminde posta te kilatna dzenli gelir sa lanm t. Bu sebeple mparatorluk merkezi Ctesiphon'un (Medain) da bulundu u Mezopotamya'da, bu te kilatn giderlerini kar lamak amacyla, geni araziler kamula trlm t.70 Sasaniler de posta te kilatna berid te kilat denilmekteydi.71 1.16. NKA UYGARLII nka Uygarl Gney Amerikann 5760 metre yksekli indeki yksek And yaylalarnda geli mi ti. nkalar Gney Amerika Kzlderili Uygarl nn son dnem temsilcileriydi. nkalarn Amauta adn ta yan, tarihi yeti tiren okullar da vard. Amautalar kral slalesinin tarihini ve lm krallarn ba ardklar i leri ezberlemi lerdi. nkalarla ilgili tek tarihsel kaynak XVI. yzylda zamannn olaylarn yazmakla grevli spanyol tarihilerinin, nka bilgilerinin geleneklerine dayanarak yazdklar tarihlerdir. spanyollar, nkalarn boyal tarihlerini ve istatistik ar ivlerini de rendiler. Bunlar Quipi diye adlandrlan, e itli renklerde boyanm d ml iplerdi. Ya ayan ansiklopediler olan amautalarn varl , insanl n yaratl yla ba lar ve Francisco Pizarronun tutsa Atahualpa ile sona erer. 1200 ylndan sonra Kuzko tahtndan on kral birbirini izlemi tir. 1200 yl, nka egemenli inin ba langc saylr. Aslnda bu krallar az ok efsanelerle ilgili ki ilerdir. Gerek nka tarihi Yamki Paakutekin tahta kt tarih olan 1438de ba lar. nka slalesinin tarihi birbirini izleyen uzun bir sava ve fetih srecidir. Krallar yerlileri kle durumuna sokarlar, kendilerine boyun e en topluluklar haraca ba larlar, ba kaldrmalar ezerler. nkalar ayn zamanda son derece etkili bir ynetime dayanan parlak emperyalisttirler. nkalar sanat alanndan ok rgtlenme alannda geli mi tir. Sa lam bir biimde yaplan ve bakm da ok iyi sa lanan karayollar ebekesi, kentleri birbirine ba lyordu. nka yollar, Kuzkodan imparatorlu un her noktasna buyruklarn ve haberlerin ula trlmasn sa lyordu.
70 71 Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, Beridler, Cilt: 5, stanbul, 1992, ss. 499-500 Sylemez M.Mahfuz, Berid Te kilatnn Men eine Dair Baz Yeni Bulgular, slamiyat, Cilt: 4, Say: 2, Ankara, 2001, s.142

GEM TEN GNMZE POSTA

33

mparatorlu un tmnde ko ucu konaklar vard. Haberleri konaktan kona a ileten bu ko ucular sekiz gn iinde bir mektubu, Kuzkonun iki bin kilometre tesine kadar ula trrd. Kaldrm ta l geni yollar vard. Lama kervanlaryla ordular, resmi kuryeler ve kraln buyru u altndakiler bu yollar kullanrlard.72 Byk Okyanus kylarnca uzanan bin iki yz kilometre uzunlu unda ve sekiz metre geni li inde olan nka yolu, hemen hemen hi ya mur yz grmeyen llerden geerdi. Yol kenarlarnda, bir metre yksekli inde in Seddinin gsteri siz haline benzeyen ta duvarlar vard. nkalar yollarna kan bataklklar zerine setler yapm lar, glleri a mak iinde teknelerden kpr kurmu lardr. Da lar a mak iin uurumlarn kylarn sarma klarla birbirine ba layarak kprler in aa etmi ler, tnel am lar ve kayalklara geni merdivenler yaparak ula mlarn sa lam lardr. Alt ya da on sekiz kilometrede bir, ula m yollarnda konaklar vard. zel olarak bu i iin yeti tirilen nka ko ucular buyruklar ve haberleri bir yerden ba ka bir yere ula trrken bu konaklarda kalrlar ve ihtiyalarn giderirlerdi. Bir gn boyunca haberciler iki yz kilometrelik yol katederlerdi. nka mparatorlu unun bykl n sa layan yollar ayn zamanda spanyollarn a r arabalarnn ve atlarnn nallar altnda yok olup gitti.

72

Lissner, Uygarlk, a.g.e, ss.243-245

34

GEM TEN GNMZE POSTA

Atl Trk Ula

KNC BLM

TRK TARHNDE POSTA VE HABERLEME

Gktrklerde Sab (Haberci) ve Karguylardan (Ate Kuleleri) Bahseden Orhun Abidelerinden Tonyukuk Yazt

36

GEM TEN GNMZE POSTA

Gktrk Alfabesiyle Yazlm Tonyukuk Yaztndan Blmler

GEM TEN GNMZE POSTA

37

Bilindi i gibi tarih, belgeler esas alnarak yazlmaktadr. lka tarihi ile ilgili en nemli belgeler ise arkeolojik kaz ve ara trmalar neticesinde elde edilen bulgularla, o dnemden kalan devlet ar ivleridir. Orta Asya Trk Tarihiyle ilgili arkeolojik kaz ve ara trmalar e itli nedenlerle bugne kadar yeterince yaplamam tr. Her eyden nce eski Sovyetler Birli i ve inin snrlar ierisinde kalan bu blgelerde yakn zamana kadar ara trma yaplmasna izin vermemeleri sebebiyle, Orta Asya Trk Tarihi maalesef o u in ar ivlerindeki belgelere gre yazlm kitaplardan hazrlanm tr. Ayrca Trk Tarihinin, tarihi gerekler ve belgelere gre yeniden yazlabilmesi iin de bu blgede ara trma yaplmas Trk Tarih Kurumu, Trk Tarihileri ve Trk Arkeologlarnn zerine d en bir grevdir. niversitelerimizde kurulacak Trk Arkeolojisi Anabilim Dal ise Byk Trk Medeniyetinin ortaya kmasnda byk hizmetler verecektir.

38

GEM TEN GNMZE POSTA

2.1. BYK HUN MPARATORLUU Hun mparatorlu unda haberle me grevini yrten atl ulak ve eliler, Ka ana ait gvenilirlik ni anesi ta rlard. Bu ni aneleri gstererek yollarnn zerindeki btn kabilelerden cretsiz koruma ve yiyecek temin ederlerdi, bylece mektuplarn ve haberlerin hzla yerine ula mas sa lanrd. Gidecekleri mesafenin uzakl ile orantl olarak alnan yardmlar, creti denmek artyla in elilerine de sa lanrd.73 lke snrlar ierisinde atl ulaklar, mparatorun mektuplarn alcsna en ksa zamanda ula trrlarken, lke snrlar d nda kom u imparatorlara yazlan mektuplar da eliler vastasyla gnderilirdi. Byk Hun mparatoru Mete (O uz Ka an) nin in mparatoriesi Luya gnderdi i mektuplar ba ta olmak zere, di er Hun mparatorlarnn in mparatorlarna yazm olduklar birok mektuplar bugn hala in ar ivlerinde bulunmaktadr. zellikle in elileri mektup ta mann yan sra casusluk da yaparlard. Bundan dolay in elileri srekli gzetim altnda tutulurlard.74 Hun yasalarna gre hibir in elisi itimat belgesiyle in mparatoruna ait mektuplar ota n d ndaki grevlilere teslim etmeden huzura kabul edilmezlerdi.75 Hun mparatorlu unda haberle me arac olarak eli ve ulaklarn d nda askeri haberle mede sembol ve i aretler de kullanlm t. Bunlar; bayrak, davul, boru, ve oktur. zellikle orduda, gece davul ve boru, gndz bayraklar kullanlm t.Gndzleri Sava karargahndan kalkan bayra a gre o bayra a sahip birlik saldrya gemekteydi.76 Bayra n sallan yn birli in hareket ynn,77 bayra n rengi ise o bayra a sahip birli in hareket edece ini gstermekteydi. Ayn zamanda her yn kutsal bir rengin sembolik anlamn ta maktayd. Birliklere ise bulunduklar konuma uygun bayrak verilmekteydi. Kuzeydeki birliklere kara, gneydekilere kzl, do udakilere mavi ve batdaki birliklere beyaz bayrak verilmekteydi. Ayn ekilde birliklerin atlar da bayraklarda oldu u
73 74 75 76 77 Koca Salim, Byk Hun Devleti Trkler Ansiklopedisi, Cilt: 1, Semih Ofset, Ankara, 2002, ss.716-717. Koca, Byk, a.g.e, ss. 697-701 gel Bahaeddin, Trk Kltr Tarihine Giri , Cilt:7, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 2000, s.10 gel Bahaeddin, Trk Kltr Tarihine Giri , Cilt:6, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 2000, s.83 Gabain Annemare Von. Acta Orientalia Hung, ev. Tezcan Semih, Renklerin Sembolik Anlamlar Cilt: 3 , Say:1, Trkoloji Dergisi, Ankara niversitesi, Dil Tarih ve Co rafya Fakltesi, Trk Dili ve Edebiyat Ara trma Enstits Yaynlar, Ankara, 1968, ss. 108-113

GEM TEN GNMZE POSTA

39

gibi renklerine gre drt blme ayrlm t. Sava larda ordu, d man drt taraftan ku atarak kare iine almakta karenin her bir ynnde ayn renkte atlar bulunmaktayd. Bu ku atmada kuzeydeki birli in atlar kara (ya z) do udaki birli in atlar demir kr (g ms) gneydeki birli in atlar al (doru) ve batdaki birli in atlar da ak (beyaz) d.78 Karargah bayrak ve atlarn rengine gre sava n gidi at hakknda fikir vermekte ve duruma gre bayraklarla emir verilmekteydi. Geceleri ise davullarn defa almasyla ordu harekete geiyor ve borularn almasyla ordu duruyordu.79 Sava larda davul, bayrak ve borularla haberle me sistemi tarih boyunca Hunlardan Gktrklere onlardan Osmanl mparatorlu una kadar tm Trk devletlerinde grlm tr.80 Okla toylara a rma gelene i eski Trk Tarihinde yaplacak lenlere davet etme ve arma gelene idir. Hunlarda da grlen bu Okuyucu yani davet iin giden hizmetli, Trklerde hem d nlerde hem de devlet kurultaylar ile toylarda grlr. Okuma nTrk tarihinde oldu u gibi Hunlarda ve di er Trk Devletlerinde de grlen yaygn bir habercilik sistemidir.81 2.2. GKTRKLER Gktrklerde de Hunlarda oldu u gibi i ve d haberle meyi sa layan iki ayr sistem kurulmu tu. lke snrlar iinde haberle me sab 82 ad verilen haberciler tarafndan sa lanrken, d haberle me grevi eliler tarafndan yerine getirilmekteydi. Gktrk Hakanlarnn in mparatorlarna gnderdi i mektuplarn tamam bugn in ar ivlerinde bulunmaktadr. Ayrca, Akhunlarn ortadan kalkmasyla Gktrk Devleti, siyasi olarak a nn byk devletlerinden olan Sasanilerle kom u olmu ve I. Sasani Hkmdar Anu irvann, Maverannehir ticaret yolunu tamamen eline geirmek istemesi zerine, Gktrk Hakan Bizans mparatoruna ittifak iin bir elilik heyeti gndermi ti. stemi Ka an'n gnderdi i bu mektup Trke ( skite) yazlm olup, stanbulda Bizans mparatoru II. Justinos'a okunmu tu.83
78 79 80 81 82 83 Koca Byk, a.g.e, ss. 698-700 gel Trk, a.g.e. ss. 79-83 gel Bahaeddin, Trk Kltr Tarihine Giri , Cilt:6, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 2000, s.83 el Bahaeddin, Trk Kltr Tarihine Giri , Cilt :7, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 2000, s.231 Pehlivanl Hamit Eski Trkler ve Seluklularda stihbaratlar, Cilt:5, Trkler, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2002, s.280 Ta a l Ahmet, Gktrkler, Cilt: 1, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1999, ss.32-33

40

GEM TEN GNMZE POSTA

Gktrklerde haberle me ile ilgili bilgilere Orhun Yaztlarnda da rastlanlmaktadr. Tonyukuk yaztnn gney tarafnn 9. satrnda Dokuz O uzlarn Gktrklere gnderdi i habercilerden (sablar) bahsedilirken, kuzey tarafnn 53. satrnda ise Tonyukuk karguylar (ate kuleleri) o altt ndan bahsetmektedir.84 Gktrkler sab ve eliler d nda askeri amal haberle me iin Karguy deyimi ile ifade edilen ate kuleleri de kullanm lardr. Ka garl Mahmudun byk eseri Divan Lugat- t-Trkde, Karguy deyimi, da tepelerine minare biiminde yaplan yap olup, d man geldi i zaman herkesin hazr bulunmas iin zerinde ate yaklr diye tanmlanmaktadr.85 Bu yksek kalelerden yaklan i aret ate lerini gren kaleler ard arda bu me alelerini yakarak yksek bir hzla imparatorluk merkezine d man hakknda bilgi vermekteydi.86 D man uzaktan geliyorsa iki i aret ate i, saylar oksa i aret ate i, e er byk bir ku atma varsa drt i aret ate i yaklrd. Tm bunlarn d nda, Hunlar bahsinde ayrntlaryla anlatlm olan davul, boru, bayrak gibi i aret ve semboller de askeri haberle mede kullanlm t. 2.3. UYGURLAR Matbaa, kitap basm, tercme eserler, moda, ka tlk, minyatr sanat, diplomatlk, idarecilik, tp, musiki gibi, konularda bir hayli ilerlemi ve evresine rnek olmu Uygur mparatorlu u, yksek binalar minareler, baheler, glgeli istirahat yerleri ile ssledi i ehirlerinde, fakir ve gen lmlerin olmad ; ya llarna devletin bakt gayet geli mi bir sosyal yap da kurmu tu. Bylesine geli mi bir medeniyetin mparatorluk te kilatna da bakld nda bir posta sisteminden yoksun oldu u d nlemez. Kprlnn de vurgulad gibi;87 Ula ad verilen devlet postasna sahip Karahanllar, Uygurlarn birok idare geleneklerini devam ettirmi tir. Muhtemeldir ki posta hizmetleri ayn ekilde Uygurlarda da mevcut idi ve oradan alnm t. Zaten in elilerinin ifadeleri de bu yndeydi. Bunlardan biri olan Vanyadinin88 bildirdi ine gre, Uygurlar zarf yaparlard. Bir ba ka in eli84 85 86 87 88 Orkun Namk Hseyin, Eski Trk Yaztlar, Devlet Basmevi, stanbul, 1936, ss.103-124 Ka garl Mahmud, Divan Lugat- t-Trk, eviren: Besim Atalay, Cilt:1, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara, 2006, s.426 Ta a l, Gktrkler, a.g.e, ss.54-161 Barthold, slam, a.g.e, s. 284 Su Kamil, Uygurlar ve Uygur Medeniyeti, Balkesir Halkevleri Yaynlar, Balkesir, 1938, ss.36-39

GEM TEN GNMZE POSTA

41

si Wang Yen-te ise, Uygur mparatorlu unda mektuplarn sakland bir kule var demektedir.89 Uygur alfabesiyle yazlm olan eserlerde de yukarda belirtilen husustan bahsedilmektedir. Burada haberci manasnda ark szne ska rastlanmaktadr. Yine bunlardan rendi imiz bir haberci yemini vardr ki Uygurlar buna sav tutuzmas demekteydiler.90 Uygur mparatorlu unun posta sistemine sahip oldu u kesin olmakla beraber, di er Trk Devletlerinde oldu u gibi Uygur posta sistemi ile ilgili bilgiler iin de hala geni arkeolojik ara trmalara ihtiya duyulmaktadr. 2.4. XI. YZYILDA DVAN LGAT-T-TRKE GRE TRK DNYASINDA POSTA Trkler XI. yzylda posta ve ula m i lerine olduka nem vermi lerdir. Ula m temin eden en nemli vasta phesiz yol idi. Trkler ok kullanlan i lek yola ertik diyorlard. Bu yollar zerine gidi istikametini gstermek iin ula denilen i aret ta lar dikiyor, icap eden yerlere kprler yapyorlard. T denilen genellikle i lek yollar zerinde yolcularn ve kervanlarn konup dinlenecekleri yerler de yaplmaktayd. Bu dinlenme yerlerinden ba ka, yine yollar zerinde ve belli mesafelerde, sratle giden postaclarn at de i tirebilece i zel yerlerin de bulundu una dair Divan'da baz i aretler mevcuttur. Ka garl ula kelimesini beyin emri ile ko a ko a giden postacnn, ba ka bir at buluncaya kadar bindi i at eklinde izah etti i gibi, ufga kelimesini de buna yakn bir ekilde ve abuk gitmek isteyen bir postacnn, ba kasn buluncaya kadar binip gitti i at olarak izah etmektedir. Sratle gelen bir postacnn, geli i gzel yerlerde at bulaca ve yorulan at ile de i tirebilece i d nlemeyece ine gre, yle anla lyor ki postaclar belli menzillere eri tiklerinde, orada atlarn de i tirme imknna sahip bulunuyorlard. Postacnn yoldan alp binerek gitti i at ifadesi de bu kanaatimizi do rular mahiyettedir. Trkler uzak yolculu a e kin dedikleri gibi, ok seri bir ekilde giden atl postaclara da e kinci, mektuba da bitik diyorlard. Bu bitik kelimesinden tretilerek, birinin
89 90 zgi zkan, Kutluk Bilge Klti in Ka an ve Uygurlar, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1986, s.70 gel Bahaeddin, Trk Kltr Tarihine Giri , Cilt:4, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 2000, ss. 341-343

42

GEM TEN GNMZE POSTA

evine veya bir ba kasna mektup gnderme e bitik tgrmek ; kar lkl olarak iki ki inin mektupla mas i ine ise bitik tr mek tabirini kullanyorlard. Haberle mede, kervanlar ile zel olarak gnderilen habercileri de grmekteyiz. Trkler bunlara ark diyorlard. Ka garl'nn kaydetti i yrak yer savin ark keldrr, yani uzak yerin szn kervan getirir cmlesi, kervann haber getirme vazifesini de grd n aka gstermektedir. Hatta bu usl o kadar yaygn olmaldr ki, bu cmle Ka garl'nn ya ad dnemde artk bir atasz halinde sylenmektedir. Yine ark sznden tretilerek, yurdundan uzak kalm olan birisine gnderilen haberciye de ark denildi ine ve yine ayn kelimenin mektup kar l olarak bile kullanld na baklrsa, kervann haberle mede yaygn bir vasta oldu u hakkndaki tahminimiz kuvvet kazanm olur. yle ki birisi iin ann ark keldi demek, onun habercisi geldi demek oluyordu. Posta ve haberle me konusunda, kervan ile ilgili olarak ele alnmas gereken bir dier husus da udur. Genellikle in'den kp gelmek zere olan ticaret kervanlarndan nce, kervann haberini ve mektuplarn getirmek iin bir postac gnderiliyordu. Bu postaclar e kin ve ark tan daha ba ka olup bunlara ygrgen deniliyordu.91 2.5. KARAHANLILAR Yksek bir medeniyet seviyesini yakalam olan Uygurlarn bir ok idare geleneklerini srdren Karahanllar, posta ve haberle me i lerine de gayet nem vermi ilk Mslman Trk Devletidir.92 Gerekten, bu devletin, Maverannehir istilasndan nce bile ula diye isimlendirilen eski Trk Devlet Postas te kilatna sahip oldu u bilinmektedir.93 Ayn zamanda Karahanllar, ani d man basknlarndan abucak haberdar olup, kar tedbir alabilmelerini sa lamak amacyla da larn doruklarna kargu adl ate kulelerini de in a etmi lerdir.94 Ka garl Mahmudun Divan Lgat-it-Trk adl eserinde bahsetti i posta ile ilgili bilgiler Karahanllar dnemini de iine almaktadr.
91 92 93 94 Gen Re at, Ka garl Mahmuda gre XI.Yzylda Trk Dnyas, Trk Kltrn Ara trma Enstits Yaynlar, Ankara, 1997, ss. 277-281 Kayao lu smet, slam Kurumlar Tarihi, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar, Ankara, 1985, ss.71-72 Barthold, slam, a.g.e, ss.283-284 Gen Re at, Karahanl Devlet Te kilat, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 2002, s.216

GEM TEN GNMZE POSTA

43

2.6. GAZNELLER Gaznelilerde haberle me ve posta i lerini yrten Divan- Berid, Divan- Risalete ba l olarak grev yapmaktayd. 2.6.1. Divan- Risalet Gazneli devrinin byk ve mstakil divanlar arasnda ad geen ve mahzen-i esrar olarak da nitelenen divan- risalet, devletin harici ve dahili btn yazl haberle mesinin idaresi ve vesikalarn hazrlanmasyla grevli olup, divann amiri de sahib-i divan- risalet olarak adlandrlrd. Sahib-i divan- risalet, ad geen divandan yeti mi ran asll kalem ehli arasndan bizzat sultan tarafndan atanrd. Tayinde en nemli unsur adayn tecrbesi ve belli bir ya seviyesine ula masyd. Sahib-i divan- risalet dergaha gelen elilerle yaplan mzakerelere vezirle i tirak eder ve gr melerin neticelenmesinde nemli rol oynard.95 2.6.2. Divan- Berid Berid te kilatnn grevi, devlete ait haberleri aleni veya gizli bir ekilde Divan- Risalete ula trmak ve bylece sultan devletle ilgili i lerden haberdar etmekti. Gazne Sahib-i Beridi, sultann ehre dn nde belli bir menzilde sultan kar lamak grevini de stlenmi ti. stisnai bir durum olmakla beraber sahib-i beridler grev yaptklar blgenin mdafaas gibi askeri grevler de yapm lardr. Sahib-i beridler sefere kan ordunun beridli ine (sahib-i beridi-yi le ker)de atanabilirlerdi. Sahib-i Divan- Risaletin maiyetindeki en nemli grevliler says olduka fazla olan debir lerdi. Debirlerin bir ksm yaz malarla grevli iken bir ksm da casusluk ve
95 Nuho lu Gller, Gazneli Devlet Te kilat, Trkler Ansiklopedisi, Cilt:4, Ankara, 2002, s. 295

44

GEM TEN GNMZE POSTA

beridlik i lerini stlenmi lerdi. Merkez te kilatnn yannda Ta ra te kilatnda Divan- Berid kurumu haberle me hizmetleri vermekteydi.96 Ayrca, her valinin yanna tayin edilen ve vali yardmcs yerindeki kethdadan ba ka sahib-i berid ve naibi berid diye isimlendirilen bir memur bulunurdu ki, merkezin en gvendi i ki iler arasndan seilen bu memurun grevi, lke iinde olup biten her eyi hkmdara bildirmekten ibaretti. Hatta bu istihbarat konusu o kadar nemliydi ki Mesudun saraynda babas Sultan Mahmudun, Mahmudun saraynda da o lu Mesudun casuslar bulunmaktayd. Resmi postayla gelen mektup ve raporlar bazen valilerin tehdidi altnda yazlm olabilir d ncesiyle, sahib-i berid gerek durumu, dervi veya satc kl ndaki bir sai ile merkeze bildirirdi. Bu ekilde gnderilen mektuplarn ele gememesi iin mum ierisine gizlendi ini veya ortas bo altlm bir asa ierisine sakland n Beyhaki eserinde kaydetmektedir.97 Resmi posta ise deriden yaplm , zel torbalar iine konarak sahib-i beridin mhr ile mhrlenir ve zerine nereden geldi ini anlatmak iin bir i aret konurdu.98 2.7. CENGZ HAN MPARATORLUU Cengiz Han zamannda Devlet i lerini yrtmek ve ayn zamanda ehir ve vilayetin durumunu anlamak iin memleket dahilinde eli ismi verilen haberciler grevlendirilmi ti. Zaten Cengiz Han kendisinden sonra hkmdar olacaklarn posta i lerini devam ettirmelerini ve memleketin her tarafndan sratle haber almalarn temin iin yasaya bir madde koymu ve bununla haleflerini bu i e zen gstermeye mecbur etmi ti.99
96 97 98 99 Nuho lu, Gazneli, a.g.e, ss. 296-298 Yazc Nesimi, Trk Posta Tarihinden, Dnden Yarna Haberle menin Serveni, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2006, ss.44-45 Kazc Ziya, slam Medeniyeti ve Messeseleri Tarihi, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar, stanbul, 2000, ss. 409-410 Uzunar l smail Hakk, Osmanl Devleti Te kilatna Medhal, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1988, s.264

GEM TEN GNMZE POSTA

45

Marco Polo 1275'de Cengiz Hann sarayna vard nda ynetimde Kubilay Han bulunuyordu. Venedikli tccar o dnemin haberle me sistemi hakknda bilgi verir. Yamhane sistemi Cengiz Han dneminden beri geli en bir haberle me rgtdr. Cengiz Han nemli ula m yollar zerine birer gnlk aralkl posta istasyonlar kurdurttu. Bu posta istasyonlarna yam (ya da yamhane) ad verildi. Posta rgt devlet haberle mesini yrtmek zere kullanld. Marco Polo Cengiz Han mparatorlu u sistemi konusunda daha ayrntl bilgi verir. Buna gre, yamlar yollar zerinde her 25 yada 30 milde bir kurulmu tur. htiyaca gre, 400 ata kadar hayvan bulundurulurdu. Bu atlarn iki yz adedi ay boyunca otlaktayken di er iki yz grevde tutulur ve ayba nda de i tirilirlerdi. Marka Polo tm yam saysn onbin, yamlarda bulunan at saysn da 300 bin olarak bildirmekte olup, atl habercilerin yan sra yaya habercilerin varl ndan da szetmektedir. Bunlar arasnda her milde kurulan 40 kadar evin bulunabilece i kk yerle me yerlerinde otururlar, haberleri bu uzaklklar arasnda elden ele geirerek hzla iletirlerdi. Marco Polo, bu sayede 12 gnde ula trlabilecek haberlerin iki gn ve iki gecede iletilebildi ini aktarmaktadr. Ulaklar vergi vermez ve byk ka andan maa alrlard. Ayrca duraklar ayda bir denetleyen denetiler de grev yapmaktayd.100 Bu haber iletim sistemi, hkmdarn e yalarn ya da onun iin uzak lkelerden getirilen yiyecekleri ta makla da grevliydi. Mo ollarn geli tirdi i sistem hz bakmndan o dneme kadar bilinenlerin en ba arlsdr. Haber 24 saatte 375 kilometrelik yol alabiliyordu. Haberciler drtnala gitmekte, her yamda at ve haberci de i mekteydi. Bu kadar iyi i leyebilen sistemin tm giderleri imparatora ait de ildi. Ana yollar zerindeki yamlarn atlar evre halk tarafndan sa lanr, bu yollar d ndaki yamlar iin gereken atlarda hkmdarlar tarafndan temin edilirdi.101
100 Polo Marco, Marco Polonun Geziler Kitab, eviren: mer Gngren, Yol Yaynlar, stanbul, 1985, ss.105-107 101 Alemdar, Trkiyede, a.g.e, ss.42-43

46

GEM TEN GNMZE POSTA

2.8. LHANLILAR Bartholdun102 da bahsetti i gibi, Cengiz Han mparatorlu unun etkisinde kalan lhanllarda yam ve ulak ad altnda, gl bir devlet postas kurmu tu. Her yamhanede habercilerin yorgun atlarn de i tirmeleri amacyla pek ok posta at bulundurulmaktayd. Hlag Han zamannda, yamhanelerin bulundu u yerlerdeki halk, oradan gelip geen devlet memurlarn ve habercilerini (ulak) a rlamalar artyla vergilerden muaf tutulmu tu. Bylece lhanllarda postann i lemesi devlete bir yk getirmi oluyordu.103 Ancak, pek ok suistimal ve ikayetlere yol aan bu uygulama o dereceye varm t ki baz e kiyalar haberci kyafetinde yolcularn hayvanlarn alp gider olmu lard.104 te kilat kuran Gazan Han zamanna kadar devam etti.105 Gazan Han, Byk Divan habercileri iin byk cadde ve yollarda her fersahta106 bir yamhane in a ettirip her yamhanede on be besili at hazr bulundurulmasn kanun yapt. Buna gre sapa yerlerde bulunup ihtiyac daha az olan menzillerde daha az at bulunduracakt. Elinde altn damga ile damgalanm ni an olan her haberciye bu yamhaneden says drd gemeyecek kadar at verilecekti. Yamhane i lerine nezaret etmek zere her yamhaneyi byk emirlerden birisinin emrine verdi. Ayrca bu menzillerin idareleri iin de muayyen yerlerden tahsisat ayrd ve lzumu halinde bunu arttrd. Bunun d nda snr blgelerinden ve di er mhim yerlerden devlet merkezine gelecek haberciler iin serhat emirlerine bol miktarda altn damgal beyaz ka t verdi; bunlar ihtiya duyduklarnda gnderecekleri habercilere ulak ni an olarak bunu yazp verecekler ve onlar da menzillerde bu damgay gsterip at alabileceklerdi.
102 103 104 105 106 Barthold, slam, a.g.e, s.287 Kayao lu smet, slam, a.g.e, ss.74-75 Uzunar l, Osmanl, a.g.e, ss.264-268 Barthold, slam, a.g.e, s.289 Bir fersah: Adi yry le 1 saatte kat olunan mesafe olup, mil yahut 5685 metreye denktir. Bkz. Uzunar l, Osmanl, a.g.e, s.265

te

bu durum, baz terbirler alnmasna ra men, sistemi yeniden dzenleyerek geni bir

GEM TEN GNMZE POSTA

47

Her yamhanede yamdan ba ka iki de peyk denilen yaya postac vard. Peykin ta d damgal mektubunun stne filan mevzide falana gidecektir diye yazlyd. Peykler gece ve gndz otuz fersah ko arlar ve bu suretle her yamhaneden, ba ka bir peyk kmak suretiyle, her ne haber olursa olsun az zamanda onu yerine yeti tirirlerdi. Peyklerin vazifeleri iki yamhane arasnda gidip gelmekti. te Gazan Han'n bu yeni te kilatyla posta i leri yoluna girdi; ilgililerden ba kasnn haberci karmalar yasakland. Devlet merkezinden kan habercilerin gidip gelme masraflar iin hazineden maa tayin olundu; bu suretle onlar yollarda kimseyi rencide etmeyeceklerdi. Habercilerin gittikleri yerlerde unun bunun evlerine inmemeleri iin de her ehirde bir konaklama yeri hazrland.107 2.9. EYYUBLER Selahaddin Eyyubi, posta ve istihbarat te kilatna byk nem vermi , bu te kilat dahili i lerde kulland gibi hallara kar da kullanm tr. Selahaddin, ye eni Ferruh ah' hallarn zerine yollad nda hallara yakla t zaman kendisini posta gvercini ile haberdar etmesini istemi tir. Eyyubiler zamannda haberle mede uzun mesafelere ko abilecek atlar, l develeri ve gvercinler kullanlm t. Selahaddin Eyyubi, Kus ve Ayzab hududuna kadar gvercinler iin burlar yaptrtm t. Develeri kullanan ulaklar iin de neccabn tabiri gemekteydi. Selahaddin zamannda hallar ile ilgili bir istihbarat haberi de Akka'dan gelmi tir. III. Hal seferi srasnda Akka savunulurken, posta gvercini ile Selahaddin'den yardm istenmi tir.108 Gerekten de hallar ile devaml mcadelelerde bulunan Eyybiler posta, haberle me ve istihbarat i lerinde byk gayretler gstererek bu te kilat mmkn oldu u kadar geli tirdiler. Ancak Seluklularda oldu u gibi Eyyubilerde de merkezi idaredeki divanlar arasnda divan- beridin mevcut olmad n ve bu te kilatn ba ka divanlara ba l bulundu unu grmekteyiz .109
107 Uzunar l, Osmanl, a.g.e, ss.264-265 108 Alptekin Co kun, XI-XII. Yzyllarda Seluklular ile Atabeyliklerde Posta ve stihbarat, Uluslararas Hal Seferleri Sempozyumu, Ankara, 1999, ss.187-194 109 Barthold, slam, a.g.e, ss.283-284

48

GEM TEN GNMZE POSTA

2.10. MEMLK MPARATORLUU Resmi posta te kilat Msr-Suriye Memlk mparatorlu u'nda da byk bir geli me gstermi ti. hallar ile yaplan sava lar esnasnda, bilhassa Suriye'de, hemen hemen tmyle bozulmu olan berid te kilat, Sultan Baybars tarafndan mkemmel bir ekilde yeniden organize edilmi ti. Bylece hem merkezi idarenin hakimiyetini her tarafta yaym hem de d ardan gelecek tehlikeleri ba aryla nlemi ti. Devlet hazinesi iin a r bir yk olmakla beraber, Baybars'n askeri ve siyasi ba arlarnda bu te kilatn byk bir yardm olmu tur. lgili memurlar tarafndan verilen raporlar, haftann belli iki gnnde Kahire'ye geliyor ve bu sayede i ve d tehlikelere kar gn gnne tedbir almak mmkn oluyordu. Yollarda her trl emniyet tertipleri alnm , muntazam menziller kurulmu , lazm gelen binalar yaplm , su ve yiyecek meseleleri dzene sokulmu tu. Her menzilde sratli hayvanlar, hizmetiler, srcler ve ko ucular vard. Kahire'den am'a, ortalama drt gnde ve Haleb'e de be gnde posta ula yordu. Sk k durumlarda, am'a gnde varld da oluyordu. Tayin edildikleri yerlere bu te kilat vastasyla giden memurlarn gnderilmesi hizmetinde bulunmak zere, savvakin ad verilen bir snf mstahdemler de mevcuttu. Yalnz ordularn sevkinde de il, ticari mbadeleler hususunda da bu emniyetli ve muntazam yollarn byk hizmeti oluyordu; lakin berid te kilat, daha evvelki devirlerde de oldu u gibi, yalnz devlete ait i lerde kullanlmakta idi.110 Bu sebeple posta yoluna Sultann yolu, gnderilere de yce ki inin nemli i i anlamna gelen El mhmmat-s erife denirdi.111 Posta ve haberle me i lerine byk bir nem verdi i anla lan Sultan Baybars bu sistem iin de merkez olarak Kalatul cebel i semi ti. Buradan biri Kos, biri Kzldeniz kenarnda nemli bir liman olan Ayzab, biri skenderiye, di eri de Dimyata oradan da Gazze, Suriye ve Gney Anadoluya gitmek zere drt posta yolu vard. Bu yollardan ayrlan tali derecede yollar da mevcuttu.112 Ancak Memlklerin merkez te kilatnda da bir berid divan yoktu ve Berid i leri Divan- n aya ba l olarak yrtlmekteydi.113 Bu grevi katib-i sr, devadar ve emir candar birlikte yrtmekteydi. Katib-i sr Divan- n ann reisli ini de yapard. Bu sebepten kendisine emirl-berid ad da verilirdi.114
110 Barthold, slama.g.e, ss.285-286 111 Dirim zgen, Memlk mparatorlu unda Posta Hizmetleri, Yeni Koleksiyon Dergisi, Say:34, stanbul, 1985, ss.5-7 112 Kazc, slam, a.g.e, ss. 414-415 113 Barthold, slam, a.g.e, ss.285-286 114 Kayao lu, slam, .a.g.e, ss.73-74

GEM TEN GNMZE POSTA

49

Yola kan postaclarn boynuna, sar ipekten bir kordela ile, bu vazife ile ykl olduklarn bildiren st yazl bakr veya gm bir levha taklrd. Postac, vazifesini bitirince, bu levhay alm oldu u yerin divanna verir ve bunlar, memur edilen postaclara verilmek zere, katib-i sr'n nezareti altnda saklanrd. Bu levhalarn stnde sultann ismi ve lakaplar ile, ait oldu u naibliklerin ismi yazl bulunurdu.115 Postaclar carab denilen deriden bir anta ta rlard.116 Ayrca Memlkllerde gvercin postacl da ok geli mi ti ve belli gzergahlar zerinde dzenli gvercin haberle mesi yaplmaktayd.117 2.11. SELUKLU MPARATORLUU Eski dnemlerde, habercilik ve istihbarat faaliyetleri beraber yrtlm , hizmetler ayn kurumlar bnyesinde grevini srdrm lerdir. O tarihlerdeki tm byk devletlerde oldu u gibi, Seluklu mparatorlu unda da, te kilatlanma ve i leyi bakmndan baz farkllklar gstermekle birlikte, posta ve istihbarat i leri beraber d nlm ve ayn kurum ats altnda hizmete sunulmu tur. Ancak, Byk Seluklu Sultan Alp Arslan Dneminde, kendisinin istihbarat i ine olumsuz bakmas sebebiyle, divan- berid kurulamam tr. Nitekim nl Ba vezir Nizam'l-Mlkn Siyaset-Name adl eserinde bahsetti ine gre; Ebul-Fazl Sigizi, Sultan Alp Arslana Niin sahib-i haberlerin yoktur diye sordu unda Alparslan, bir sahib-i haberi nasl greyim? Beni seven, dostlu una itimadm tam olan (kimse), sahib-i habere nem vermez ve ona r vet vermez; Muhalif ve d man olan ise, onunla dostluk kurar ve ona para bah eder. Byle olunca, sahib-i haber, mecburen bizim dostlarmz hakknda kula mza daima kt szler; d manlar hakknda da iyi szler ula trr. yi ve kt sz ok gibidir. Biri hedefini bulur. Bu sebepten, her gn gnlmz dostlara (kar ) daha fazla krlr, onlar (kendimizden) daha fazla uzakla trrz. D manlar ise kendimize daha yaknla trrz. Bakt n zaman ksa zamanda btn dostlar d man olurlar. D manlar ise onlarn yerini alr. O zaman padi ahlkta telafi edilemeyecek bozukluklar do ar demi ti.118 Nizaml-Mlk Siyasetnamede de posta ve haberle meyle ilgili kendi fikirlerini de yle aklamaktadr:
115 116 117 118 Barthold, slam, a.g.e, ss.285-286 Dirim, Memlk, a.g.m, ss.5-7 Kayao lu, slam, a.g.e, ss.73-74 Kymen Mehmet Altay, Nizam-l Mlk Siyaset Name, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1999, s.51

50

GEM TEN GNMZE POSTA

 stihbarat Sahiplerine, Gizli Habercilere, Berdlere ve Memleket

leri in

Alnacak Tedbirlere Dair: Uzak yakn ordu ve raiyyet ahvalini arayp sormak, az ve ok olup biteni bilmek pdi hlarn vazifesidir. Zira, (O) byle yapmazsa, ayp olur, gaflet, tembellik ve zulme hamlederler ve memlekette olup biten fesad ve zulm (ya) biliyor veya bilmiyor. E er biliyor da meselenin aresine bakmyorsa, tpk onlar gibi zalimdir ve zulme rza gstermi tir ve e er bilmiyorsa, gaflete d rlm tr; tembel ve cahildir. Bu her iki husus da iyi de ildir. Mutlaka haberci (sahib-i haber) ye ihtiya vardr. slamiyet ncesi ve sonrasnda padi ahlarn byk ehirlerde iyi veya kt olup-bitenden haberdar olan (Sahib-i Berid)i olmu tur. yle ki, e er bir kimse, haksz yere bir tavuu veya bir torba saman alm sa, 500 fersahlk mesafedeki padi ahn bundan haberi olmu ve bu kimseyi cezalandrm tr; Her yere haberciler (Kr-ghn) brakm lar, bylece (onlar) zalimlerin faaliyetini kontrol altna alm lardr. (Devlet te kilatndaki) adamlar raiyyeti namuslu eylemi ler, cihann imar ile me gul olmu lardr. Bu i , ok nazik ve ok stn bir i tir. Bu i , haklarnda (kt) phe bulunmayan ve gayesi ile me gul olmayan kimselerin eline, diline ve kalemine braklmaldr. Zira, memleketin salaha kavu mas ve fesad (u ra mas) onlara ba ldr. Onlar ba ka bir kimse tarafndan de il, (do rudan do ruya) padi ah tarafndan tayin edilmelidir. Gnl rahatl ile hadiseleri bildirmeleri iin cret (mzd) ve aylk (m ahere)lar hazineden emre amade klnmaldr. Onlarn ne bildirdiklerini padi ahdan ba ka bir kimse bilmemelidir. yle ki, vuku bulan her hadiseyi (sadece) padi ah bilsin ve ne icab ediyorsa onu emretsin. Sonra byle olunca da, (devlet te kilatndaki) adamlar (merduman) daima itaat zere (bulunmakta) hevesli olurlar. Padi ahn te'dibinden korkarlar. Padi aha kar isyan etmeye hi kimse cret edemez. Zira, sahib-i haber ve mnh tayin etmek, (padi ahn) adalet, uyanklk ve basiretindendir. Padi ahn (bu) tedbiri ile vilayet mamur olur.119 lerin Yoluna Girmesi in Ulaklar (Peykn) Ve Postaclar (Perendegn) Gnderilmesine Dair : Belli ba l birka yola ulaklar (peykn) koymalar, aylk (m ahere) lar ve tahsisat (mersm)larn tayin etmeleri lazmdr. nk, byle olunca, 50 fersahlk yerden olan her haber gece gndz yeti ir.
119 Kymen, Nizam-l Mlk, a.g.e, ss.45-46

GEM TEN GNMZE POSTA

51

Ulaklarn, i lerinden kalmamalar iin gemi teki det gere ince onlara yardm (timr) eden nableri vardr. Padi ahlar bu cihetten endi e etmezler; btn mrleri (boyunca) padi ahlk i (ler)i dzgn olur.120 Nizaml-Mlkn Siyasetnamede vermi oldu u bu notlar, dneme ait en do ru bilgiler olarak kabul ederek bunlarn altnda konuyu de erlendirdi imizde grlen odur ki: Seluklular sadece Alp Arslann zamannda ve sadece istihbarat i lerine nem vermemi lerdir. Yoksa bylesine byk ve organize kurumlar olan bir devletin posta ve haberle me te kilatndan yoksun oldu unu sylemek do ru olmaz. Nitekim Uzunar l121 Tu ra ve n a divann anlatrken Sultann devletler ve eyaletlerle olan haberle melerini yapar demektedir. Tm bu bilgilerden kan sonu: Seluklularda merkezde mstakil bir berid divannn bulunmad ve Alparslan tarafndan kapatlm oldu udur.122 Ancak posta ve haberle me i leri divan- in aya ba l olarak al yordu. Bu grev sahib-i haber denilen ve gvenilir ki iler arasndan seilerek bizzat sultan tarafndan atanan ki iler tarafndan yrtlyordu.123 Konuyla ilgili olarak, Merilde Kirman Seluklular adl eserinde, byk divana ba l olmayan divan- beridin sahib-i berid olarak adlandrlan reisleri ve onlara ba l olarak vilayetlerde grev yapan sahib-i haber denilen memurlar bulundu unu ve grevlerinin merkezle vilayetler aras haberle meyi sa lamak oldu unu bildirmektedir.124 zellikle Melik ah dneminde mparatorluk snrlar iindeki tm yollarn ve ribadlarn ayrntlar ile tespit edilerek disiplin ve emniyetinin sa lanmas ve yeni yollar, kprler, ribadlar yaplmas125 berid i ine verilen nemin de gstergesidir. Ayrca Melik ahn ve Nizam-l Mlkn posta ve istihbarat i lerinden ok iyi faydalandklar bilinmektedir. Ayrca Byk Seluklu Devletinden itibaren berid in Trke kar l olan ulak veya ula n kullanlmaya ba land n gryoruz.126
120 121 122 123 124 125 126 Kymen, Nizam-l Mlk, a.g.e, s.63 Uzunar l, Osmanl, a.g.e, s.43 Barthold, slam, a.g.e, ss.280-282 Alptekin Co kun, XI-XII. Yzyllarda, a.g.e, s.189 Meril Erdo an, Kirman Seluklular, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1989, s.172 Barthold slam, a.g.e, s.283 Kayao lu, slam, a.g.e, s.72

52

GEM TEN GNMZE POSTA

Divan- in aya ba l olarak grev yapan berid te kilat, asli olarak haberle me ve istihbarat grevini yapmann yannda devlete ve hkmdara ait e yann bir yerden bir yere nakli ve tayin edilmi devlet grevlilerine refakat etmek gibi vazifelerini de stlenirdi.127 Seluklular haberle mede gvercinlerden de faydalanm lardr. Devletin demirba larna kaytl gvercinler, yine devlette maa l al an ve berrac olarak adlandrlan ki ilerce yeti tirilirdi, 5gr (1, 5 dirhem) a rl ndaki ksa mesajlar gvercinlerle gnderilirdi. Byk kalelerde, uzun mesafelerde ku larn dinlenmesi iin yaplm burc ad verilen gvercinlikler yaplm t.128 2.12. MUSUL ATABEYL Musul Atabeyli indeki Berid sistemi de yap olarak Byk Seluklulara benzemekteydi. Onlarda da mstakil bir Berid Divan yoktu. madettin Zengi Dneminde Divan- Resaile ba l olarak grev yapan iyi bir berid sisteminin varl n biliyoruz: Alptekinin129 anonim bir Sryani kayna na dayanarak verdi i bilgiye gre; Ferruh ah Musulda isyan kard nda gece karanlk olmasna ra men deve zerinde hzla yol alan haberci, Naib akrn ldrlerek isyan ba latld haberini bildirmi ti. Berid te kilatnn ba lant noktalarn ribadlar olu tururdu. Buralarda kuyru u kesik, boynunda anlar bulunan posta atlar ile l develeri ve posta gvercinleri ile ulaklarn dinlenebilece i yerler bulunurdu. madettin Zengiden sonra Halepe hakim olan o lu Nureddin Mahmut berid sistemine ok nem vermi ve gvercin postasyla da bizzat ilgilenmi tir. Gvercinlerin getirtilmesini, e ittirilmesi ve te kilata dahil edilmesini yakndan takip eden Nureddin Mahmud, zellikle hal saldrlarnn yo un oldu u dnemlerde en u blgelere kadar burlar ve gvercinlikler yaptrtmakla kalmam , bu sistemi tm lkede yaygnla trmak iin idarecilere emirler vermi ti. Bu ekilde hallarn hareketlerini yakndan izleyebilen Nureddin Mahmud Dneminde Divan- n a kurulmu ve Divan- Resaile ba l olarak al an berid sistemi de bu divana ba lanm tr.130
127 Korkmaz, Trkiyede, a.g.e, s.39 128 Alptekin Co kun, Musul Atabeyli i Zamannda Posta Te kilat, Trklk Ara trmalar Dergisi, Say:2, stanbul, 1986, s.17 129 Alptekin, Musul, a.g.m, s.16 130 Alptekin, XI-XII. Yzyllarda, a.g.m, s.192

GEM TEN GNMZE POSTA

53

Musul Atabeyi madettin Zengi Nusaybini ku att nda Artuklular posta gvercini ile yardm istemi ve gelen cevapta be gn dayanmalar istenmi ti. Ancak gvercin avlanm ve be gn yerine yirmi gn yazlarak tekrar gnderilmi ti. Mesaj alan Nusaybin Komutan bu kadar dayanamayaca n bildi i iin anla arak ehri Zengiye teslim etmi ti.131 2.13. AKKOYUNLULAR slam devletlerinde berid olarak adlandrlan bu kurumun grevi, resmi haberle meyi temin etmek, memurlarn lke iinde seyahatlerini sa lamak ve postaclkla ilgili di er grevleri yerine getirmekti. Bartholdun132 tespitine gre; Cengiz mparatorluklarnn hakimiyet sahalarnda sonradan kurulan Trk Devletlerinde oldu u gibi Akkoyunlularda da Yam ve ulak ad altnda resmi devlet postas bulunmaktayd. Ayrca sai ve peyk gibi ko ucu haberciler de mevcuttu. Baz dnemlerde ok iyi organize olan posta sistemi, zaman zaman yol stndeki halkn yardmlaryla yrtlm t. Ancak bu durumlarda suistimallerden kaynaklanan ikayetler de olmu tu. lhanllar'da Hlag Han zamannda, posta (Yam) menzillerinin bulundu u yerlerdeki halk vergilerden muaf tutulmu , bunun kar l nda da oradan gelip geen devlet memurlarn ve habercilerini a rlamalar art konulmu tu. Akkoyunlular'da da benzer ekilde uygulamalar grlmektedir. Yakub Bey Dneminde Kabe'ye mahmil133 gndermeye karar verildi i zaman, Yakup Bey eyaletlere ferman gndererek, yamlarn, hacca gideceklerin hayvanlarn ulaklkta kullanmamalarn emretmi ti.134 Yamlar, askerlerin geecekleri yollar gstererek askeri alanda nemli bir grevi de yerine getirmekteydiler. Celali Devvani Arznamesinde eyhzade Halilin mahiyetinde 38 yam, 28 peyk bulundu unu bildirmektedir.135
131 Alptekin, Musul, a.g.m, s.16 132 Barthold, slam, a.g.e, ss.287-288 133 Mahmil: Her yl Haremeyne hac kalesiyle gnderilen hediyeler, Bkz. Develio lu Ferid, OsmanlcaTrke Ansiklopedik Szlk, Aydn Kitapevi, Ankara, 1985, s.678 134 Payda Kazm, Akkoyunlu Devlet Te kilat, A.. S.B.E., Yaymlanmam Doktora Tezi, Ankara, 2003, s.315 135 Uzunar l, Osmanl, a.g.e, s.275

54

GEM TEN GNMZE POSTA

H.z. Muhammedin (s.a.v.) el Ahsa Valisi El Mnzir b. Savaya Gnderdi i Mektup

NC BLM

SLAM TARH

Gvercinle Haberle me (Halil SAY-Sirkeci PTT Mzesi)

Allahn Resul- Muhammed

H.Z. Muhammedin (s.a.v.) Mhr

5 58

GEM TEN G NMZE POSTA M TE GNMZE PO G MZ POSTA MZ

3.1. SLAM TAR H NDE BER D KKEN VE MEKTUP slam Devletlerinde posta ve haberle me i lerini yrtmek amacyla kurulan berid te kilatnn; berid kelimesi Fuad Kprl tarafndan posta te kilat, haberle me

te kilat, posta hayvan, devlet postas, posta menzili ve iki posta menzili arasnda mesafe olarak tanmlanr.136 Bu te kilat, gnmzdeki posta ve haberle me idarelerinden daha farkl grevlere sahiptir. stihbarat i leri de bu te kilatn stlendi i grevler arasndayd. Bu te kilatn ba nda bulunan berid reisi, posta ve haberle menin yan sra istihbarat i lerinden de sorumluydu. Bu sebeple, halife veya hkmdar tarafndan berid reisi seilirken onlarn akll, otoriter ve gvenilir ki ilerden olmasna byk dikkat edilirdi.137 Berid kelimesinin kkeni hakknda da esas olarak iki farkl gr mevcuttur. Birok yazar ve ara trmac berid kelimesini etimolojik adan Pehleviceye dayandrmakta ve Sasaniler zamannda posta hayvanlarn di er hayvanlardan ayrabilmek iin, kuyruklar kesilen posta hayvanlar anlamna gelen buride-dum kelimesinden tredi ini ifade etmektedir. Di er bir grup ara trmac ise beridi, Bizansn Emevi mparatorlu u zerindeki etkisi nedeni ile posta hayvan anlamna gelen Latince veredus kelimesinden tredi ini ifade etmektedir. Son zamanlarda yaplan ara trmalar ise posta hayvanna Akkada buridu veya puridu, Babilcede ise buridu dendi ini ortaya koymu tur.138
136 Kprl M.Fuad, Berid Maddesi, slam Ansiklopedisi,Cilt:2, Milli E itim Bakanl Yaynlar, stanbul, 1944 , s.541 137 Zeydan Corci, slam Uygarlklar Tarihi, eviren: Nejdet Gk, Cilt:1, leti im Yaynlar, stanbul, 2004, s.299 138 Sylemez, M.Mahfuz Berid Te kilatnn Men eine Dair Baz Yeni Bulgular, slamiyat Dergisi,

Cilt:4, Say:2, Ankara, 2001, ss.141-142

GEM TEN GNMZE POSTA

59

te yandan Mahfuz Sylemezin Berid Te kilatnn Men eine Dair Baz Yeni Bulgular makalesinde, berid kelimesinin buride, dum kelimesinden tremeyip Pehlevice ba ka bir kelime olan ve getiren, gtren, kaldran, ta yan anlamlarna gelen ve mastar burtan olan burd kelimesinden tremi oldu u ifade edilmi tir. Bunun yannda berid te kilatnda kullanlan ezkudar (gelen mesaj ve mektuplarn kaytlarnn tutuldu u defter), furvaneki (mesaj ta yc), peyk (postac) gibi terimlerin de Pehlevice olmas berid kelimesinin kayna nn Sasaniler oldu unu glendirmektedir.139 Grld zere, berid te kilat ile ilgili tm terimlerin Farsadan gelmi olmas bu kurumun kkeninin Sasanilere dayand iddiasn glendirmektedir. Di er taraftan, kurumla ilgili kavramlarn kkeninin Farsa, berid adnn Latince kkenli olmas iddias mantkl grlmemektedir. te yandan son dnemde yaplan arkeolojik al malar, Bizans ve Roma kltrlerinin ana kayna olan Yunan kltrnn de; Mezopotamya uygarlklarna dayand n ortaya karm olmas ve dnyada ilk dzenli posta te kilatnn Perslerce randa kurulmu olmas berid kelimesinin kkeninin Sasanilere dayand iddiasn glendirmektedir. Berid te kilat Sasanilere ba l Araplar tarafndan kurulmu Hire Devleti aracl yla Arap Yarmadasna gemi olup bununla beraber, mektup kelimesi de ayn ekilde Hire Devleti vastasyla Arabistan Yarmadasnda kullanlmaya ba lanm tr. Mektup kelimesi szlkte yazmak anlamndaki ketb kknden tretilmi olup yazlan ey demektir. Ancak Araplar bunun yerine daha ok kitb, risle, ahd, vasyye ve sahfe kelimelerini kullanm lar ve Farsadan geen nme kelimesini de ekleyerek ihbarname temliknme, vasiyetnme gibi yazl evraklar olu turmu lardr.
139 Sylemez, Berid...,a.g.m., s.142

60

GEM TEN GNMZE POSTA

Kuran- Kerimde de mektup bahsi Hz.Sleymann Belksa yazd mektup (kitb) olaynda gemektedir. Hz. Sleymann Sebe Melikesi Belks ve onun kavmini, tek olan Allaha iman etmeye a rd mektup besmele ile ba lamaktadr. Araplarda, mektuba besmele ile ba lama gelene ini ilk ba latann Hz. Peygamberin a da Hanflerden meyye b. Ebs-Salt oldu u rivayet edilir. meyye mektubuna bismikellhmme ifadesiyle ba lard. Resl-i Ekrem de ilk dnemlerde mektuplarnn ba na tevhid akidesine uygun d en bu ibareyi koydurmu tur. Daha sonra srasyla Allahn son kitab olan Kuran- Kerimin Hud suresinin 41. ayetinden ilhamla bismillah, sr suresinin 110. ayetinden ilhamla bismillhirrahmn ve Neml suresinin 30. ayetinden ilhamla bismillhirrahmnirrahim ifadelerini kullanm tr. Neml suresinin 30. ayetinde Belksa yazlan mektubun vasfn belirleyen kerim sfatn gzel, de erli, nemli gibi zahiri manasyla anlayanlar bulundu u gibi mektubun mhrl oldu u eklinde yorumlayanlar da vardr. Mektubun mhrlenmesi i i mektubun ilk ortaya kt gnden beri devam eden bir gelenekti. Par mene yazlan mektuplarn alt mhrlenir ve rulo haline getirilerek mahfazalarn iine konur, bu mahfazalarn a zlar da mhrlenirdi. Hz. Sleyman ve Belks kssasnda dikkat eken di er bir nemli husus da sz konusu mektubun bir ku tarafndan gtrlm olmasdr. Bu da o dnemde gvercinlerden faydalanarak mektubun ula trld n bize gstermektedir. yle ki, mektuplar gvercine a rlk verip onu yormasn diye kk boyutlu ince par men zerine gubari hatla iki suret halinde yazlm ve bunlar iki saat arayla gnderilmi tir.140
140 Bozkurt Nebi, Mektup, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, Cilt:29, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara, 2004, s.13

GEM TEN GNMZE POSTA

61

3.2. HZ. MUHAMMED (S.A.V.) DNEM slam Dnyasnda, mektup gnderme Hz. Muhammedin dneminde ba lam tr. Onun, slama davet ve tebli iin kom u hkmdarlara gnderdi i mektuplardan bir ksmnn orjinal metinleri gnmze kadar ula m olup bu mektuplarn bir ksm Topkap Saray Mukaddes Emanetler blmnde sergilenmektedir. Ayrca Hz. Muhammedden sonra gelen halifelerin yazm oldu u di er mektup metinleri de Msrda 1985 ylnda Cabir Kumayha tarafndan Edebl-Hlefar-Ra idin adl eserde bir araya getirilerek ne redilmi tir.141 Mslman gelene inde ki iye yazlm zel mektuplarn mahremiyeti vardr. Hz. Muhammed, sahibinin izni olmadan bir kimsenin mmin karde inin mektubuna bakmasnn gnah oldu una i aret eder. Ancak askeri srlarn haber verilme ihtimali ile casusluk faaliyeti gibi durumlarda bu mahremiyet kalkard. Hz. Muhammed arkada larna, ordu kumandanlarna ve yabanc devlet adamlarna birok mektup gndermi tir. Onun vahiy katiplerinin yannda resmi yaz malarn kaleme alan katipleri ve mtercimleri vard. Gnderilen mektuplarn byk bir blm slama davet amacyla yazlm tr. rne in Resul- Ekrem mektubuna besmele ile ba lam , adn akladktan ve Allahn kulu ve elisi olma vasfn belirttikten sonra mektubu gnderdi i ki inin adn zikretmi tir. Ardndan selam fasl gelmi , ancak muhatab mslman olmad iin dua anlam ta yan selam hidayete erenlere eklinde genel bir ifade olarak kullanm tr. Mektubun sonunda, mektubun yazlmasndaki asl amac te kil eden slama davet gelir. Buraya muhatabn hristiyan olu u sebebiyle mslmanlarla ortak bir sze yani Allahn Birli ine davet eden De ki: Ey kitap ehli! Bizimle sizin aranzda ortak bir sze gelin. Yalnz Allaha ibadet edelim. Ona hibir eyi ortak
141 Kazc Ziya, slam Medeniyeti ve Messeseleri Tarihi, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar, stanbul, 2003, s. 400

62

GEM TEN GNMZE POSTA

ko mayalm. Allah brakp da kimimiz kimimizi ilah edinmesin. E er onlar yine yz evirirlerse, deyin ki: ahit olun, biz mslmnlarz mealindeki Al-i mran suresinin 64. ayeti yer alm tr. Hz. Peygamberin mektubu, gereksiz ifadelere yer verilmedi inden dolay ksa ve zdr. Hz. Muhammed, ran Kisrasna mektup gndermek istedi inde kendisine Acemlerin mhrsz mektuplar okumadklar hatrlatlm , O da zerinde Muhammed Resulullah yazan akik bir mhr yaptrm tr. Abdullah b. Abbas mhrsz mektubu i areti olmayan, yani i e yaramayan fal-kumar okuna benzetir. Daha sonra ki ilerin birbirine yazdklar mektuplara imza atmalar adet olmu tur. Resmi mektuplarn ise yetkili ki i tarafndan imzalanm olsa dahi mhrlenmesi veya zel bir alametle i aretlenmesi i i devam etmi tir. Hz. Muhammed mektup yazan ki inin kendi adyla ba lamasn ve yazd mektubu topraklamasn istemi , bunun i i daha kolay klaca n belirtmi tir. Topraklama yazdaki fazla mrekkebin topra a emdirilerek da lmasnn nlenmesi amacyla yaplan bir i lemdir. Nitekim kurutma ka dnn kullanlmasna kadar yaz zerine tebe ir tozu serpildi i bilinmektedir.142 Ayrca, bazs tart mal dahi olsa, berid te kilatnn Hz. Muhammed dneminde bilindi ini gsteren rivayetler de mevcuttur. Ebu Bekr Muhammed b. Ebi eybenin nakletti i bir rivayete gre; Hz. Muhammed, valilerine gnderdi i mektuplarda Bana berid (postac, eli) gnderdi iniz zaman, gzel yzl ve gzel isimli olann seiniz buyurmu tur. bn Manzur, Hz. Muhammedin Drt beridden daha ksa mesafede namaz ksaltlmaz. dedi ini belirtmi tir. Ebu Davudun rivayetlerinde de, Hz. Muhammed Antla may bozmam ve beridi hapsetmem ve Allaha ve ahiret gnne
142 Bozkurt, Mektupa.g.e, ss.13-14

GEM TEN GNMZE POSTA

63

iman eden bir kadnn, bir beridlik mesafeyi yalnz ba na almas helal de ildir. dedii belirtilmektedir. Ksacas Hz. Muhammedin kullanlm tr.143 3.3. DRT HALFE DNEM slam Tarihinin temel kaynaklarndan biri konumunda olan Ensabul-e raf n yazar Belazuri, Hz. mer dneminde berid te kilatnn ve berid grevlisinin bulundu unu kaydetmektedir. Onun bize verdi i bilgilere gre Hz. mer bu grevliyi gidece i yere gndermeden nce bir mnadi aracl yla halk durumdan haberdar eder ve ihtiyac bulunanlarn bu grevli aracl yla ihtiyalarn giderebileceklerini ilan ederdi. Bu rivayet, bize, Onun dneminde bulunan berid te kilatnn salt askeri haberler getirip gtrmekle grevli olmadklarn; ayn zamanda, sivil vatanda larn da ihtiyalarn tedarik etmeye al tklarn gstermesi asndan byk bir neme sahiptir. Mecdelavi ise, Onun dneminde berid el-amm denilen ve slam sava lar ile ilgili haberleri e lerine ula tran veya e leri ile ilgili bilgileri sava lara ula tran bir ba ka grevlinin daha bulundu unu kaydetmektedir. Onun yapt ara trmaya gre, Hz. mer, zaman zaman bizzat kendisi okuma yazma bilmeyenlerin katipli ini yapmak suretiyle, onlarn cephede bulunan yaknlarna mektuplar yazard. Sava alanlarndan berid grevlilerince getirilen mektuplar da bizzat kendisi Medinede sahiplerine da tr, okuma yazma bilmeyenlerin mektuplarn da yine bizzat kendilerine okurdu. Ba ka rivayet ise, bn Sad tarafndan aktarlmaktadr. bn Sad, Onun tarafndan Medine ile Mekke arasnda konaklarn kuruldu unu ve bu konaklarda yolcularn ihtiya duyduklar ba ta su olmak zere kimi maddelerin bulunduruldu unu sylemektedir. Bu rivayet, Hz. mer dneminde menzilhanelerin kurulmu oldu unu gstermesi asndan byk bir neme sahiptir. Hz. mer tarafndan kurulan bu menzilhanelerin bir
143 Sylemez, Berid.,a.g.m, s.143

baz hadislerinde de berid kavram

64

GEM TEN GNMZE POSTA

yetkili olmadan i letilemeyece i gere ini gz nne ald mzda, Onun dneminde, bu menzilhanelerde grev yapanlardan olu an bir te kilatn da varl ortaya kmaktadr. Yine, ba ta Mezopotamya olmak zere, Hz. mer dneminde fethedilen yerler ile Medine arasnda habercilerin srekli gidi geli leri, Medine ile sonradan fethedilen bu blgeler arasnda da menzilhanelerin kurulmu olabilece i ihtimalini kuvvetli hale getirmektedir. Zaten Hz. mer dneminde fethedilen blgeler ile Medine arasndaki haber ak nn dzenlili i ve srati gz nne alnd nda, byle bir kurumun mevcudiyeti kanlmaz gibi grnmektedir. Taberinin verdi i bilgilerden anlad mz kadaryla, ba ta Kadisiye ve Nihavend sava lar olmak zere, birok sava bizzat Hz. merin kendisi Medineden idare etmekteydi. E er sratli bir te kilat mevcut de ilse, bu sava larn Medineden nasl idare edildi i izah edilemez. Dolaysyla, bu bilgiler de sratli bir berid te kilatnn mevcudiyetini gstermesi asndan nem arzetmektedir. Hz. mer dneminde berid te kilatnn var oldu unu gsteren bir ba ka veri ise, ate kuleleridir. Nitekim, Halife Hz. mer, Bizansn Suriyeye saldrabilece inden korktu u iin, Suriye Valisi Muaviye b. Ebu Sufyana yazd bir mektupta, bu ate kulelerinde, kuleyi kontrol edecek ve gerekti inde ate yakacak grevlinin bulundurulmasn emretmi tir. Bu emir de byle bir te kilatn Onun dneminde var oldu unu gstermektedir. Ancak, Hz. Osman ve Hz. Ali dnemlerinde devletin kar kar ya kald i eki meler, kurumun geli mesini engellemi tir. Hz. Alinin ehit edilip yerine Muaviyenin halife olmasndan sonra, devletin i bar sa lanm tr. Daha sonra da berid te kilat gzden geirilerek yeniden yaplandrlm tr.144 Elimizdeki bilgiler, Irakn Mslmanlar tarafndan fethi esnasnda Mezopotamyada darul-beridlerin bulundu unu gstermektedir. rne in bni Ebi eybe, Hz. mer dneminde Aynut-Temrde bir darul-berid oldu unu bildirirken, Buhari de ayn dnemde Kfede byle bir kurumun bulundu unu sylemektedir. Yine Hz. merin
144 Sylemez, Berid, a.g.m. ss.145-147 den aktarlm tr.

GEM TEN GNMZE POSTA

65

emriyle kurulan Kfe ehrinin en byk caddesi, Berid adn ta maktayd. Ebu Davud, Hz. merin berid grevlisinin bulundu unu ve bu grevlinin Hz. mer ile Bizans mparatoru arasnda haberle meyi sa lad n aktarmaktadr. bni Ebi eybe ise, Yemenlilerin, mer b. el-Hattaba berid gnderdiklerini kaydetmektedir. Tm bu rivayetler de, Onun dneminde byle bir kurumun bulundu unu gstermektedir. Drt halife dneminde ordu ile haberle mek iin baz ki iler grevlendirilmi ve bunlara Beytl-maldan develer tahsis edilmi tir. Ayrca geecekleri yoldaki valilerle, komutanlara hitaben yazlan emirlerde dnecekse kendisine yeni binekler verilmesini, kalacaksa bindi i devenin alnmasn emreden mektuplar gnderilmi tir.145 Mslmanlar Yermkte sava rken Hz. Ebu Bekirin ld n ve Hz. merin halife oldu unu, Halid b. Velidin azledilerek yerine Ebu Ubeyde b. Cerrahn tayin edildi ini berid vastasyla renmi lerdi. Ayrca Hz. mer devrinde berid grevlilerinin konaklamalar iin Kfe dolaylarnda posta evleri in a edilmi tir.146 3.4. EMEVLER Emeviler, Bizans mparatorlu undan Suriyeyi aldklarnda i lerli ini yitirmemi bir haberle me sistemi buldular. Bunu kendi ihtiyalar do rultusunda kullandlar. Berid rgtnn sorumlusu, mektuplarn gidi geli ini dzenlemek zorunda oldu u gibi, her trl bilgiyi toplamak, derlemek; tam ya da zet olarak halifeye sunmakla ykmlyd. Yollar boyunca dzenli konaklama yerleri yaplm t. randa her on kilometrede, Suriye ve Msrda her yirmi kilometrede bulunan bu yerlere ribad, sikkeh ya da merkez el-berid deniyordu. Habercilerin ve atlarn ihtiyalarn kar layacak biimde rgtlenmi lerdi. Haberciler buralarda her an hazr bulunur, gelen haberi ya da paray
145 Kayao lu smet, slam Kurumlar Tarihi, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar, Ankara, 1984, s.64 146 Harekat brahim, Berid maddesi, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, Cilt:5, stanbul, 1992, s.499

66

GEM TEN GNMZE POSTA

sonraki istasyona iletirlerdi. Sistem habercilerden ve mfetti lerden vezire kadar giden brokratik bir yapya sahipti.147 Emevi Devletinin ilk halifesi olan ve amda oturan Muaviye; Msr, Irak ve randa

bulunan valileri ile sratli haberle meyi sa lamak iin berid te kilatn geni letmi ve berid te kilatna vali ve di er devlet erkan arasnda istihbarat toplama grevini vermi ti. Emevilerde haberle me i i divanl-hatem tarafndan yrtlmekteydi. Muaviye berid te kilat iin e itli uzaklklarda menziller yaptrarak bu menzillerde hazr atlar bulundurmu tu. Menzilden menzile at de i tirerek hzla giden haberci at de i tirme imkan olmayan yerlerde at alma hakkna sahipti. Daha sonra halife olan Abdlmelik b. Mervan bu uygulamay de i tirerek berid sistemini sa lam temellere oturttu. Yollara hem gidilecek yn hem de kalan uzakl gsteren mesafe ta lar diktirtti. Bylece haberciler hem ynlerini belirliyor hem de kalan mesafeyi renmi oluyorlard. Abdlmelik b.Mervan, kendi haciblerinden (kapc, protokolcu) birine Allahn ibadetine a ran mezzin, gece anszn gelen kimse, postac ve hazr oldu u zaman kapma getirilen yemek hari hi kimseyi soru turmadan ieri brakmayacaksn. Bu drt snf insandan ba kas iin burada vazife gryorsun demi ti. Postaclar hakknda gr ve d ncesini de yle aklar Gece ve gndz ne zaman gelirlerse gelsinler, hemen ieri aln. nk onun bir saat ge gelmesi, vilayetin bir senelik i lerinin bozulmasna sebep olabilir.148 Abdlmelik b.Mervandan sonra gelen halifeler de berid te kilatnn geli mesi iin byk aba sarfettiler. Emevi halifelerinden I.Velid, yaptrd binalar sslemek iin, mozaikleri, Bizanstan berid te kilat vastasyla getirtiyordu. II.mer, Emevi Devletine daima zorluklar karan Arap kabilelerinin ya ad Horasanda merkezi idarenin otoritesini sa lamak iin berid te kilatn kuvvetlendirmi , ana yollar zerinde menzil binalar yaptrm t. Emevi hazinesi bu te kilat iin, senede 4 milyon dirhem gibi,
147 Alemdar , Trkiyede.,a.g.e, s.38 148 Kazc, slam,a.g.e, s.401

GEM TEN GNMZE POSTA

67

byk bir para sarfediyordu.149 1933te Semerkand civarnda Mu -Kale harabesinde yaplan ara trmada meydana kan ve hicri 99-100 yllar arasnda yazlm resmi bir vesika, berid te kilatnn yalnz Horasanda de il, Maverannehirde Sogd havalisinde, yani Semerkand civarlarnda da mevcut oldu unu ortaya karm ve II.merin bu i e memur olarak atad Sleyman b.Abu al-Sarinin adna bu vesikada da rastlanlm tr. Berid te kilatna ait bulunan en eski paleo rafik vesika, imdilik budur ve Taberinin ifadesini tamamyla teyit etmektedir.150 3.5. ABBASLER Abbasilerde posta ve haberle me te kilat olarak kar mza berid te kilat kmaktadr. Bu te kilat Abbasilerde olduka byk nem ta maktayd. Nitekim berid divan Ba datta byk divanlar arasnda bulunmaktayd.151 Berid te kilat padi ahlar ve valilerin mektuplarn en ksa ve en abuk ekilde yerine ula trr, berid reisleri vastasyla da yollar yol kesicilerden, hrszlardan ve d man saldrlarndan korunurdu.152 Berid nemli grd her konuyu halifeye bildirmek zorundayd. rne in; Horasanda Tahiro ullar Devletinin kurucusu Tahir b. Hseyin, Horasan valisiyken ehirde Abbasi halifesi Memunun adna hutbe okutmay kesince kendisini sorguya eken berid memuruna bir unutkanlk oldu unu ileri srd. Ancak defalarca tekrarlanan bu durum berid memurunun olay halifeye bildirmesiyle sonuland. Bir vali ba mszlk ilan etmek istedi inde halife ile haberle meye son verirdi. Abbasilerde berid idaresine ve memurlarna gven duymann nemini halife Mansur yle vurgulam tr:
149 150 151 152 Barthold, slam,a.g.e, ss.275-276 Kprl, Berida.g.e., s.542 Barthold, slam,a.g.e, s.276 Zeydan, slama.g.e, s.302

68

GEM TEN GNMZE POSTA

Devletin erkan olmak zere drt namuslu adama ihtiyacm var. Devlet i leri ancak bunlarla gzel idare olunur. Biri, do ruluktan ayrlmayan kad, di eri zayfn hakkn kuvvetliden almaya gc yeten otoriter zabta grevlisi, ncs halka zulm yapmadan devlet mallarn en gzel ekilde toplayan hara reisi... Mansur bu son sze gelince ahadet parma n kez di leri arasna alarak her seferinde Aaah ... aaah diye sylenmi . Ey mminlerin halifesi drdncs kim? diye sorulunca Mansur Bu memurun durumunu do ru olarak haber veren bir istihbarat efi demi ti.153 Berid efleri veya reisleri bir nevi istihbarat eleman konumundaydlar. Berid reisleri, halife ve valilerle do rudan aracsz gr mekte olup, konu ulanlar da sr olarak saklanmaktayd. Berid reislerinin valiler, sultanlar ve halifelerle aralarnda bir tr parola mevcuttu. Halife veya vali berid reisinden aldklar mektuplara bakar, mektuplar onlarn el yazs ile yazlm , mhrlenmi olsa da o zel parolay grmeden bilginin gvenilirli i konusunda ikna olmazd. Parolas olmayan mektuplara gvenmezler onlarn bask altnda yazld ihtimalini dahi d nrlerdi. Bunun iyi bir rne i Ebu Mslim Horasaninin Halife Mansur tarafndan, Ba data a rlmasnda grlr. Ebu Mslim, Mansurun daveti zerine Horasandan ayrlnca emrindeki askerin komutanl n vekaletle Ebu Nasr Malik b. Heyseme teslim ederek sana mektubum gelinceye kadar burada bekle, e er mektubum sana yarm mhrle gelirse o mektubu benim mhrledi imi anlarsn, Btn mhrle ula rsa o durumda ben mhrlemi olmam tavsiyesinde bulundu. Ebu Mslim Medaine varp da ldrlnce Mansur, Ebu Mslimin dilinden Ebu Nasra yannda brakt mal ve serveti alp beraber gelmesi emrini ieren bir mektup yazarak, Ebu Mslimin mhryle mhrledi. Ebu Nasr mhr tamam grnce Ebu Mslimin o mektubu yazmam oldu unu hemen anlad.154
153 Kazc, slam .,a.g.e, ss.403-404 154 Kazc, slam .,a.g.e, s.405

GEM TEN GNMZE POSTA

69

Berid reisinin birok grevliye ihtiyac vard. Grevlilerin ok nemli olmas dolaysyla berid memurlarnn gvenilir olmas gerekirdi. Bunu sa lamak zere de maddi ynden sknt ekmemeleri iin byk harcamalar yapar onlara yksek maa verirdi. Bu sayede onlarn idareye ba llklarn sa lam olurdu. Kumandanlarn, valilerin, halifelerin mektuplarn ta yan memurlarn bir di er sknts yol kesiciler ve hrszlard. Berid reisinin grevleri arasnda olan yol gvenli i mektuplarn hzl, tam ve do ru olarak ula masnda belirleyici bir etkendi. 3.5.1. Berid Yollar Halifenin bulundu u Ba dattan lkenin di er noktalarna, hatta yabanc lkelere biti ik yollara birok yerde berid yolu ve bu yol zerinde says 930a ula an posta istasyonlar vard. Bu istasyonlarda berid memurlarnn ihtiyalar giderilir, memurlar grevlilerce denetlenir ve hayvanlar de i tirilirdi. Abbasiler dneminde berid te kilatnn masraf yllk 159.100 dinara ula m t. Postalarn en hzl bir ekilde hedefine iletilmesi ok mhimdi. Bu sebeple posta atlar ve l develeri daima greve hazr halde tutulurdu. Postann hz, bine in ve yolun zelli ine gre de i ebilirdi. Hayvanlarn boyunlarna taklan anlar veya kk anl boyunluklar hayvann hareketine ba l olarak ses karrlard. Posta patrts denen an sesleri, civardaki insanlarn postann geldi ini anlamalarn sa lard. Deniz yolu vastasyla da posta gnderilebilirdi.155 Hayvanlarla karadan yol almann ve deniz vastasyla ta mann yan sra hzl yryen insanlarla da posta iletilirdi. Bu ki iler ok hzl yryebilen, dayankl, de i en mevsim artlarna abuk uyum sa layan ve bunun iin e itilmi insanlard. Abbasiler devrinde bu tr grevlendirmeyi ilk olarak Irak Valisi Muizid Devle yapm tr. O devrin en me hur hzl yryen postaclar Fazl ve Meru idi. Posta iletme, Abbasilerde son derece nem verilen, titizlikle yerine getirilen ve genellikle devlet iin yaplan bir i ti. cret kar l halk da bu hizmetten faydalanabilmekteydi.156
155 Zeydan, slama.g.e.,ss.302-303 156 Kazc, slama.g.e., s.409

70

GEM TEN GNMZE POSTA

Valilerce haberleri zamannda renme ve haberi ara trma grevinde olan ve khban denen grevlendirilmi zel ki iler de vard. Ayrca tm bunlar d nda uuzi denen zel memurlar da bulunurdu. Deriden yaplan posta torbalar gndericinin mhryle ba lanrd. Alc ya kendisi ya da zel memurlara bu torbalar atrrd.157 Mslmanlar, eski usul olan gvercinle haberle me yntemini geli tirerek kullanm lardr. Uzun uzadya yazlan yazlar yerine ksaca istenilen ey ve tarih yazlarak gvercin yollarlard. Gvenlik iin ayn metin 2 saat arayla ba ka bir gvercinle tekrar gnderilirdi. Gvercinler, tam yemlenmeden ve ya murlu havalarda gnderilmezdi.158

3.5.2. Balca Berid Yollar - Ba dat-Kayrevan: Musul, Sincar ve Dicle Nehrine paralel uzanan beldelerden Cizreye, Cizrenin iinden Nusaybin, Rakka, Menbic, Halep, Hama, Hms, Balebek, Dma k, Taberiyye, Remle, Kahire, skenderiye ve Kayrevan. -Ba dat- am: Frat Nehrinin bat sahili boyunca uzanan yolda; Hit, Enbar ve Dma k. - Ba dat-Ma rk: Hulvan, Hemedan, Rey, Ni abur, Merv, Buhara, Semerkanttan ine, Mervden ikinci bir yol; Horasann iinden geerek Mervrruz ve Talikana oradan da Ceyhun Nehrini geerek Ferganaya ula maktadr.159
157 Zeydan, slama.g.e., s.304 158 Kazc, slama.g.e., s.405 159 Ayka Mehmet, Abbasi Devletinin lk Dnemi dari Te kilatnda Divanlar, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1997, s. 60

GEM TEN GNMZE POSTA

71

3.5.3. Berid Divannn Kuruluu ve Grevi Berid te kilat Abbasiler iin son derece nemli bir istihbarat arac idi. Tm ta ra vilayetlerinde al an berid memurlar Halife Mansura sabah ve ak am olmak zere 2 defa rapor iletirdi. Bu raporlarda rn sat fiyatlar, kadlarn davalar, valilerin faaliyetleri ve beytl mala giren kan mallar gibi birok ey bulunurdu. Halife bu raporlar derhal inceler ve gerekti inde aksaklklar, fiyat art larn, yanl kararlar dzeltmek iin emir gnderirdi. Halife Mehdi de babas Mansurun d zerine posta te kilatna gerekli nemi vermi ve emirlerini valilere ula tracak dzenlemeleri yapm tr. Gvendi i ki ileri vilayetlere gndererek orada haberle me a nn kurulmasn sa lam tr. Mekke-Medine-Yemen arasnda kurdurmu oldu u istasyonlarn says 1000e yakndr. Ba dat ile Bizans liman ehirleri arasndaki ba lanty tekrar ekillendirip glendirerek posta te kilatnn geli imine yardmc olmu tur. Bizans ile yaplan sava larda Ba dat ve ordu arasna da posta menzilleri kurdurarak cephe ile merkez aras ileti ime olanak sa lam tr. Halife Hadi, Babas Mehdi gibi posta te kilatna nem vermemi tir. Ksa sre sonra ba a geen karde i Harun Re id ise te kilatn i lerli ini yeniden sa layarak istasyonlarn saysn arttrm tr. Bu istasyonlar kurma grevini alan Yahya Bin Halid El Bermeki buralarda greve hazr at, deve ve di er posta hayvanlar bulundurmu tur. Berid te kilat sayesinde lkenin her tarafna ula mak Halife Memun zamannda en st seviyelere km tr. Abbasilerin ilk dneminde berid divannn iki nemli grevi vard; 1Posta memurlarnn i leri gere i seyahatlerini sa lamak ve di er postaclk hizmetlerini ifa etmek.

72

GEM TEN GNMZE POSTA

2-

Gizli haberleri ta ma ve istihbarat grevi.

Ayrca berid te kilat, grevi gere i ehir d na kacak memurlarn seyahatlerinde ordunun sevkinde, halifenin e yalarnn ula trlmasnda yararlanlan bir messese olmu tur.160

3.5.4. Berid Divannn Grevlileri 1. Berid Reisi (Sahibl-Berid-Mtevellid-Divan): Berid Divannn en st kademesidir. Halife ve vezirlerle valiler aras haberle meyi sa lar. Halife tarafndan gvenilir, idare yetene i olan, bilgili, becerikli ve dindar kiiler arasndan seilerek tayin edilirler. stihbaratla ilgili oldu u iin Sahibl-Berid de denir. Berid reisi, halife ile do rudan gr ebilmekte, merkezdeki berid memurlarn ynetmekte, lkenin berid faaliyetlerinin dzenli i leyi i iin organizasyonlar yapmakta, i leyi i koordine etmekte, halifenin yaz masn sa lamakta, ald bilgileri rapor edip halifeye sunmakta ve her konuyla ilgili dosyalar olu turmaktadr. Ba dattaki posta merkezinde tm lkenin yol haritas, berid istasyonlar ve menzilleri ile ilgili evraklar bulunur, bu sayede yolcu, tccar, seyyah ve haclara yol bulma hususunda yardm edilirdi. Co rafya ara trmacs Arap bilim adamlarnn eserlerinde de beridle ilgili bilgiler de yer alm tr. stasyonlar aras mesafeyi ayarlamak, iklim ve geli meleri takip edip dzenlemek de Berid reisinin grevidir.
160 Ayka, Abbasi .,a.g.e, ss.53-54

GEM TEN GNMZE POSTA

73

II.Berid Amili (Amill-Berid): Divann vilayetlerdeki en st yetkilisidir. Halife tarafndan atanr.161 Berid grevinin verilmesi: Emirl Mmininin falan o lu falan berid i i ile grevlendirdi inde Emirl Mminin yle buyurur: O, Allaha kar takvadan ayrlmasn. Ona itaat etsin. Ondan korksun, gizli ve ak her i inde Allah unutmasn. Emirl-mminin kendi adna ondan tam olarak yapmasn istedi i i i, elinden geldi i kadar ve btn imkanlarn kullanarak yerine getirsin. Yapt eylerde sadakat ve hakk tercih etsin. Grevinde yardm isteyece i kimseleri sesin. Onlar, i inde; sanatnda, temizli ine ve helal rzk yedi ine gvendi i kimselere ortak etsin. Elinden ve dilinden sadr olacak eylerde do rulu u ara trsn. Beraber al t kimseler yardma muhta ve nefsine d kn kimseler olmayp; grevlerinde yeterli ve gz tok kimseler olsunlar. Hara ve arazi i lerine bakan memurlarn i durumlarn tanmaya al sn. Bu hususu ok iyi ara trsn ve derinlemesine incelesin. Onlarn do ru ve hakkyla i yapp yapmadklarn tesbit etsin. Onlar hakknda verdi i raporlar ak yazsn. Memleketin imar durumunu tesbit etsin. Halkn, i lerinde; adalet, zulm ve zorluk gibi eylerle kar la p kar la madklarn ara trp, bu hususu aka ve ayrntlaryla yazsn. Hakimlerin hkmlerinde, tutum ve davran larnda ne durumda olduklarn rensin. Bu konuda ancak do ru ve kesin olarak tesbit etti i eyleri yazsn.
161 Ayka, Abbasia.g.e., s.55

74

GEM TEN GNMZE POSTA

Darphanenin durumunu ara trsn. Burada baslan altn ve gm paralarn ne ekilde olduklarn, darphane grevlilerinin skntlarn ve me akkatlerini bilsin. Bunlar do ru olarak yazsn.

Valilerin arz meclisleriyle ve onlarn himaye ettikleri kimselere vermi olduklar ihsanlarla ilgilensin. Bu konularda nelerin cereyan etti ine muttali olsun. Vakf oldu u durumu yazsn.

Raporlarnda do ru bildi i eyleri yazsn, bunlara pheli eyleri kar trmasn. Arkada larna ve yardmclarna, kendisine, ancak tesbit ettikleri ve do rulu unu kesin bildikleri eyleri bildirmelerini sylesin. Yazl belgeler almak mmknse, belge ve deliller ibraz etsinler. Bildikleri eyleri ondan gizlemesinler. Bir ksm haberleri gizleseler bile, herhangi bir kimseyi kayrarak korumasnlar. Bu haberleri d arya yaymasnlar. Onlarn aklanmasna ve if asna ynelmesinler. E er byle yaplrsa hile pe inde olanlara bir kap alm olur.

Kendileri ve yardmclar hibir zaman, herhangi bir kimseyi, acyarak korumasnlar sahiplerine lzumsuz yere arac olmasnlar.

Grevi srasnda mrettiplere berid antalarnn ta nmasn sylesin. Mrettiplerin aletlerini, isimlerini, erzak bedellerini ve miktarn yazsn. Menzilhanelerin yerlerini ve mesafelerinin ka mil oldu unu tesbit etsin. Bu mrettiplere, kendilerine teslim edilen ve muvakkilerde bulunan antalarn, vakitlerinde yerlerine ula trlmas ve korunmas iin acele etmelerini sylesin. Bylece bunlardan hibiri gecikmesin, zamannda menzile ula sn.

Haberleri e itlerine gre ayr ayr yazsn. Mesela; kadlara ait haberleri, maden grevlilerinin durumlarn, yeni olaylara ait haberleri ve benzerlerini; harac ve arazi i lerini; ileri gelen memurlarn maa lar; darphaneleri, atlardaki ini ve k lar, al veri le ilgili haberleri ayr ayr yazsn.

GEM TEN GNMZE POSTA

75

Her mektup kendi yerine konulsun ve i ler nizaml bir ekilde yaplsn. te bu Emirl-mminin sana vermi oldu u grevlerin belgesidir. Buna sk skya

sarl, sana verilen bu i leri hatrndan karma, onu tamamyla yerine getir. Allah seni Emirl-mminin ho lanaca i lerde muvaffak klar ve O, senin i inden ho nut olur. Seni semekle isabetli bir i yapt n bilir.162 III.Mrettipler: Menzilhane grevlisi olan mrettip bir istasyondan di erine yaya veya binitli olarak posta ta yan memurlardr. IV. Muvakkler: Mrettiplerin varmalar gereken yere saatinde varp varmadklarn kontrol ederek sonular dosyalarna kaydeden memurlardr. Olu abilecek gecikme sebeplerini ortadan kaldrmaya al rlar. V. Fervanikiler: Genel hizmet ve te kilatn i leyi inin yan sra mrettiplerin hizmetlerini de denetleyen memurlardr. Muvakklar notlarn fervanikilere, onlar da divan merkezine gnderir. Bir hiyerar i sz konusudur. VI. Vekiller ve Muhbirler: Berid amillerine yardm iin grevlendirilen, haber ve bilgi toplama merkezlerinde al an memurlardr. Haberle mede esas olan hzl ve gvenilir ileti imdir. Abbasiler de at, katr, deve, hzl
162 Ayka, Abbasi .,a.g.e, ss.56-57

76

GEM TEN GNMZE POSTA

yryen ki iler, deniz yolu, gvercin gibi vasta ve imkanlarla haberin yerine zamannda ula masn sa lamaya al m lardr.163 Halifenin atad Sahibl Berid ve Amill Berid, vezir de i se bile de i meyebilirdi. Bu grevlerde gven bilgi, beceri ve idarecilik yetene i artt. Halife gven duydu u srece bu ki iler grevlerini srdrebilirler hatta halife ld nde yerine geen ki i zamannda da grevlerine devam edebilirlerdi. Berid grevini iyi yrtmesiyle tannan Abdlmelik ez-Zeyyat bu duruma rnektir. Gvenlik iin de birok tedbir alm lardr. Beridlerin tayinindeki standartlar onlara bol maa verilmesi, beridlerin denetlenmesi yollarna ba vuruldu u gibi yan sra zel sembol, amblem, parola kullanmay da ihmal etmemi lerdir. Bu i aretlerden en nemlisi el ayas bykl ndeki gm paradr. Bu gm parann bir tarafnda besmele di er tarafnda da El-Feth suresinin 8. ayeti yazldr: Ey Muhammed! Do rusu seni ahid, mjdeci ve uyarc olarak gnderdik. Beridin boynuna takp elbisesinin altnda bulundurdu u bu levha ve ipek ip onun istasyonlardaki hizmetlerden yararlanmasna imkan verdi i gibi tannmasn ve taklit edilmemesini de sa lam tr. Abbasiler bulunduklar co rafyann gerektirdi i binek hayvanlarn ve ta tlar kullanlrlard. rne in; Beridler da lk, ta lk yerlerde katr, dzlk yerlerde at, llerde develeri kullanarak yol alrlard. Mrettip istasyonlarda yorulan atn de i tirir, dn te tekrar eski atn alrd. stasyonlarda greve hazr, kuyru u ksaltlm ok sayda at bulundurulurdu.

163 Ayka, Abbasi,a.g.e., ss.57-58

GEM TEN GNMZE POSTA

77

Ta nan haberin ok gizli oldu u ve beridin tannmamas gereken durumlarda suat denen hzl yayalar kullanlrd. Bunun bir di er sebebi ise baz yer ve geitlerin hayvanlarn yrmesine imkan vermemesidir. Ba dattan lkenin di er tarafna uzanan ana yol hatt vard. Bu hatlarda kurulan menzilhanelerin (istasyon, sikke) says 930a yakndr.164 3.5.5. Berid Divannn Harcamalar Ara trmalara baklrsa Abbasiler berid te kilatna para harcamak konusunda eli ak davranm lardr. Bu te kilatn personel says ve personelin maddi ynden ho nut edilmek istenmesi i i iin istasyonlar kurulmasnn gereklili i, beridlerin yol masraflar, binek hayvanlarnn tedarik maliyeti gibi sebepler ok harcama yaplmasn gerektirmi tir. Halife Mutezid Billah zamannda (H.279-289-M-892-902) Sabinin hazrlad gnlk gider tablosuna gre beridlerin ve atlarnn bakclarnn gnlk cretleri 5 dinardr.165 Berid te kilatnn yllk masraf 159.100 dinara ula m tr.166 Abbasiler dneminde posta te kilatna harcanan para 8 milyon dirhemi bulmu tur.167

164 165 166 167

Harekat, Berida.g.e., s.500 Ayka, Abbasia.g.e., s.61 Kazc, slama.g.e., s.407 Harekat,Berida.g.e., s.500

78

GEM TEN GNMZE POSTA

1932 ngiltere Motorsikletli Posta Datcs

DRDNC BLM

AVRUPA VE AMERKA POSTA TARH

17. Yzyl Avusturya Posta Arabalar

1934 ngiltere Bisikletli Posta Datclar

82

GEM TEN GNMZE POSTA

4.1. BELKA POSTASI Belikada dzenli posta hizmetinin ba langc M.S. 1501 ylna rastlamaktadr. Bu tarihte Philip the Good, Franois de Tassisi PTT bakan olarak atayarak Brkseldeki posta hizmetlerini dzenlemi ve bununla ilgili temel kurallar koymu tur.168 5 Nisan 1653te J.B. Van Avyn Brkseldeki haber hizmetlerini bir merkezde toplam , karde i Antwerpin de ayn ekilde devam etmi tir. Bundan yakla k 28 yl sonra Gent ve Brugge arasnda nehir esasl haber hizmeti verilmeye ba lanarak hizmete 210 yl devam edilmi tir.169 Fakat ulusal anlamda Belikada posta hizmetleri Fransz posta sisteminin babas olarak kabul edilen XI. Lui zamannda verilmeye ba lanm tr. Bu dnemde Porstmouth ve Barbados arasnda ilk deniz a r posta hatt dzenlenerek Brkseldeki posta da tmlar 8 posta da tcs tarafndan da tlmaya ba lanm tr.170
1903 Belika Posta Datcs

1833 ylnda Belika posta hizmetleri kamula trlm , demiryollar kullanmnn yaygnla mas nedeniyle posta arabalarnn kullanm dnemi kapanm tr. Krsal blgelerde gnlk olarak da tm yaplmaya ba lanm tr. 1844 ba larnda Brkselde 14 posta kutusu kullanlmaya ba lanm bunu izleyen tarihlerde Belika da ilk posta pulu I.Leopoldun resmi Epaulette baslm tr.171
168 Renoy Georges., Historie de la Poste, Racine Editions, Brksel, 1999, s.42 169 Renoy, Historie, a.g.e, s.53 170 Renoy, Historie, a.g.e, s.60 171 Renoy, Historie, a.g.e, s.87

GEM TEN GNMZE POSTA

83

1900-1966 Tarihleri Arasnda Kullanlan Belika Brksel Byk Posta Binas

1870 ylnda Fransz hkmeti Parise ilk posta gvercinini uurmu , ayn yln Eyll aynda Fransadan balon havalandrlarak, ilk uak postasnn do u u sa lanm tr.. 1945-1975 tarihleri arasnda her evin kendi mektup kutusuna sahip olma mecburiyeti getirilmi , ilk optik posta ayrm hizmeti verilerek posta kodu uygulamasna ba lanm tr. 1975 yl ba larnda Belika posta hizmetinin ad IAdministration de la posta, Regie des poste olarak de i mi tir.

Bu tarihten 9 yl sonra yani 1 Nisan 1984te Taxipost hizmeti ba lam tr ancak bu hizmetin resmi anlamda kullanm ancak 1 Nisan 1985te olmu tur.

1997 ylnda Belika da tekel olan De Post-La Poste, yurtii var l postalar 350 gramdan daha az olan gnderilerle snrlandrm tr. Ocak 2003ten itibaren de yurtii var l postalarn a rl nn 100 gramdan daha az olmas ve yurtd ndan gelen postalarn a rl nn da 100 gramdan daha az olmas hususunda yeni snrlandrma getirilmi tir.

84

GEM TEN GNMZE POSTA

4.2. AVUSTURYA POSTASI Avusturya posta hizmetlerinin gemi i gnmzden 2000 yl nceye kadar dayanmaktadr. yleki o dnemlerde, Romal cursus publucus mesajlarn dzenli olarak Romadaki genel merkezden, Noricum eyaletindeki ordu ve ynetime ula trlmasn sa lard. Ama yine de Ortaa da dzenli ve sa lam bir posta hizmetinden tam olarak sz etmek mmkn de ildi. Bu durum 15. yzyln sonlarna kadar srd. 15. yzyl sonlarnda, mparator I. Maximilian ilk atl posta hizmetini ba latm tr. 1624de Paar hanedan pek ok Avusturya smrgesi iinde posta da tm konusunda birtakm imtiyazlar kabul etmi , 1722de mparator VI. Charles postay bir devlet tekeli olarak ilan etmi tir. Ayn dnemde Maria Theresia ve II. Joseph tarafndan geli tirilen posta hizmetleri konusunda, e itli lkelere seyahatler dzenlenerek postann tantm yaplm tr. 18. yzyl, posta da tmnda pek ok nemli yenili in yapld ve bunda Avusturyann nemli rol oynad bir dnem olmu tur. Mesela, postane mdr Johann Georg Khumer, 1787de ilk modern posta damgasn ortaya karan ki i olmu tur. 1800den sonra pek ok yeni hizmeti ortaya km tr posta kutular, para havalesi, deme artl postalar ve pullar buna rnek saylabilir. Ayrca pullarn tantlmas fikri de, 1836da ilk olarak Avusturyal Laurenz Koschier tarafndan bu zamanda ortaya atlm tr. 1850 ylnda ilk Avusturya pullar tedavle km , 1867 ylnda da zerinde tarih ve yerin bulundu u ilk posta dam1912 Avusturya Posta Datcs

GEM TEN GNMZE POSTA

85

gas kullanlmaya ba lanm tr. Arkas yap kanl mektup pullarda bu dnemdeki di er bir yeniliktir. 1869da Klagenfurtdan ekonomi profesr Dr. Emanuel Herrmann nemli bir gr te bulunmu tur. Mesajlarn iletimiyle ilgili tamamen yeni bir yntem nermi tir, mektup zarf kadar geni olmayan, posta yoluyla ak olarak gnderilebilen basit posta kartlardr ki, bu fikir ok be enilmi ve ayn yl postane tarafndan basit posta kartlar karlm tr. Bu kartlar yaygn olarak kullanlmaya ba lanm ve ilk ay 1.4 milyon adet sat yaplm tr. 1885de bu kartlardan baslmas iin zel irketlere izin verilmi ve bylece bu kartlarn dnyaya yaylmas sa lanm tr. 19. yzyln ikinci yarsnda posta kartlarnn zerinde liderlerin foto raflar yer alm , daha sonralar resimli kartlar karlm tr. 19. yzyl ortasna kadar posta hizmetleriyle ilgili olarak snr tesi i birli i fikri byk bir o unluk tarafndan kabul grmemi tir. ABD Posta Genel Mdrnn de te vikiyle, 11 Mays-8 Haziran 1863 tarihleri arasnda, iinde Avusturyann da yer ald 15 lkenin katlmyla gerekle en uluslararas posta konferans Pariste toplanm tr.
1913 Avusturya Posta Merkezi

1874de Dnya Posta Birli i, tm yeleri iin tek bir posta sahas olu turma amacyla kurulmu tur. 1883de Posta Tasarruf Bankas kurulmu tur ki bu bugn iin ok nemli bir geli medir. Posta da tm i i, 19. yzylda ok byk bir geli me kaydetmi tir. Aslnda demiryolu a nn kurulmasyla birlikte da tmda byk lde artan geli meler posta da tmn da etkilemi tir. Fakat demiryolu kullanlarak posta da tmnn yaplmas hususunda birtakm zorluklarla kar la lm

86

GEM TEN GNMZE POSTA

ve bu zorluklarn giderilmesi pek ok mzakereyi gerektirmi tir. Viyanadan Oderberge giden yolda gezici postanenin ilk yolculu u 1 A ustos 1850de ba lam tr. 1914lere gelindi inde demiryolu hattnda 700 posta vagonu hizmete sunulmu tur. Posta ykl vagon hizmetiyle ilgili geli meler 1907de ba lam tr. lk uak posta hizmeti, ncelikle hzl bir ileti im a n gerektirdi i iin askeri alanda kullanlm tr. Bu hizmetten 1915de Avusturyada devam eden sava boyunca haberle mede yararlanlm tr. Avusturyada ilk sivil posta hizmetine 1918 ylnda ba lam bunu 1928 ylndaki yurtd posta hizmeti izlemi tir. Posta da tm, mevcut ula m aralarnn sklkla kullanlmasna neden oldu undan daha sonraki yllarda pnmatik posta sistemi fikri ortaya atlm tr. Bu fikir zerine, 1875de Viyanada, mesajlarn iletilmesi ve daha sonraki dnemlerde de postaneler aras telgraf kullanm ile ilgili al malar ba latlm tr. Aralarnda 1-3 km.lik mesafe olan postaneler aras ba lanty sa layan, boru hatlarndan olu an sistem Viyanann her yerine d enmi tir. Kutularn iine konulan mesajlar, pnmatik a yoluyla geleneksel posta da tm ynteminden ok daha hzl gnderilmekteydi. Ba langta sadece 10 postane arasnda bu a kurulmu ; fakat 1913lerde 825 kilometrelik mesafede yer alan 53 postanede daha uygulanmak zere bu sistem yaygnla trlm tr. Bu posta boru hatt sistemi, I. Dnya Sava boyunca bir yara almadan i lemi ; fakat II. Dnya Sava srasnda ciddi hasar grm tr. Bu geli melerden sonra posta boru hatt sistemi daha uzun sre devam edememi ve 1956da bu sistemin sona erdirilmesi karar km tr.
1906 Avusturya Postas

GEM TEN GNMZE POSTA

87

4.3. DANMARKA POSTASI Kral II. Christian dneminde, 1522den itibaren uygulamaya konulan geici kanunda, Danimarkada bir posta hizmeti ba latlmas iin giri imde bulunulmu ; fakat proje hayata geirilememi tir. Kral IV. Christian, 24 Aralk 1624de Danimarka postasnn do um belgesi anlamna gelen Postann Altn Kurallar n yaynlam ve bu dnemde 9 posta da tm hatt kurulmu tur.172 Bu hatlarn en nemlisi; mektup, koli ve paketlerin aralar kullanlarak ta nd Kopenhag-Hamburg arasndaki hattr. Di er hatlarda ise mektuplar, postac tarafndan yaya olarak datlmaktadr. Hamburga giden esas hat zerinde 1640da postac kavram tanmlanm tr; bunun yan sra, o yllarda Danimarka posta hizmetinde Hamburglu bir tccar olan Paul Klinbergin giri imleriyle bir takm geli meler kaydedilerek, 1653 ylnda posta a n geni letmi ,173 postane saysn 22ye karm tr. Asl postane i leriyle paralel olmak zere, Klinberg, koli ve paket ta macl nda da gezici posta hizmetini ba latm tr. 1685e gelindi inde, posta merkezlerinde bir takm geli meler kaydedildi i iin, Kral V. Christian posta merkezlerini
1922-1944 Danimarka Posta Santral

krall a ba lamak istemi ve bu grevi 1685de 11 ya ndaki byk o lu Christian Gyldenlovea vermi tir. Christian Gyldenloven 1703de lm zerine, posta merkezleri miraslarna devredilmi tir. Fakat miraslar henz
172 Nielsen Morell, The Danish Post and Telegraph Museum, Kopenhag, 1987, s.5 173 Nielsen, The Danish, a.g.e, s.5

88

GEM TEN GNMZE POSTA

re it olmad iin posta merkezleri 8 yl boyunca anneleri Dorothea Krag tarafndan idare edilmi tir. 23 Eyll 1711de Dorothea Kragn 8 yllk ynetim sresi dolunca, posta merkezleri devlete devredilmi tir.174 Dorothea Krag bylece yrrlkteki tm anla malar devretmi ve tm bunlardan sonra 1704den itibaren Oldenburgun renkleri olan sar ve krmz posta merkezleri renkleri olarak belirlenmi tir. 1847de Danimarkada ilk demiryolu hatt Kopenhag ve Roskilde arasnda alm tr. Postaneye ise, mektup ve gazete da tmnn demiryolu hattnn kullanlarak yaplmas halinde cret alnmamas eklinde bir ayrcalk tannm tr.175 1851 tarihinde ilk Danimarka pulu tedavle girmi ,176 bundan 5 yl sonra 1856da gezici postane hizmetine ba lanm tr. O dnemde postalar gndz hizmet veren yolcu trenlerinde ta nmaktayd, bu da lke iinde postada gecikmelere neden oluyordu. 26 Ekim 1859da Kopenhagdaki konutlara numara verilmesi uygulamasna ba lanm tr. Kongens Nytorv meydannn sa nda kalan cadde zerindeki evler ift haneli, sol tarafndaki cadde zerindeki evler ise tek haneli olmak zere numaralandrlm tr. 1861de yakla k olarak 6000den fazla nfusu olan 17 Danimarka ehrinde posta da tm mevcut olmakla birlikte 1865den itibaren bu hizmet tm ehirlere yaylm tr. Krsal blgelerde ise 1860larda bu hizmet ba lam tr.
174 Nielsen, The Danish, a.g.e, s.6 175 Nielsen, The Danish, a.g.e, s.14 176 Nielsen, The Danish, a.g.e, s.20

1921 Danimarka Telefon Santral

GEM TEN GNMZE POSTA

89

1800lerde ilk posta arabas Kopenhag- Elsinore arasnda kullanlmak zere Amerikadan alnm tr. 1912ye kadar kullanlan arabalar daha sonra hizmetten kaldrlm tr. lk resmi uak postas hizmeti 1919da Kopenhag ve Stege arasnda ve ayrca ilk gece uak posta hizmeti de 1930larda ba latlm tr. lk dzenli ulusal uu lar 1936da ba latlm ve ancak II.Dnya Sava na kadar geli me gsterebilmi tir.177 1927de gece postas hizmeti Kopenhag-Jutland hatt arasnda faaliyetine ba lam ve 1935de Little Belt, 1937de de Storestroms Bridgein almasyla, demiryolu hizmetleri daha da artm tr. Posta ta macl nn demiryolundan karayoluna gemesi, gezici postane saysnn 1970lerde 132 iken, 1975de 71e d mesine neden olmu tur. 1927de ayr birer kurulu olan Posta ve Telgraf letmeleri birle tirilmi ve Posta ve Telgraf letmesi (P&T) olarak ad de i tirilmi tir. 1927-1980 arasnda, P&T herhangi byk bir kurumsal de i ime u ramam tr. Posta kodu, 1967de postalarn ayrmn kolayla trmak iin bir yntem olarak kullanlmaya ba lanm tr. Gezici postane, posta merkezlerine uzman da tc kadrosunun verilmesi ve OCR ( lk ayrm makines) makinelerinin kurulmaya ba lamasyla 2 Haziran 1997de ortadan kalkm tr. Gezici postane son yolculu unu Fredericiaya yapm tr.
177 Nielsen, The Danish, a.g.e, s.13

1624-1848 Danimarka Kral Postas

90

GEM TEN GNMZE POSTA

1862 Fransa Posta Vagonu

4.4. FRANSA POSTASI Fransada resmi posta servisi Paris niversitesi tarafndan kuruldu. XIII. yzyln sonunda bu kuruma ba l kuryeler belli dnemlerde yola karlar ve Pariste toplu bulunan renciler iin Avrupann e itli blgelerinden para ve mektup toplarlard. XI. Louis, kendisi iin atl haberciler kulland gibi, 19 Haziran 1464178 ylndaki fermanyla Fransann belliba l yollarnda posta istasyonlar kurdu. Bu sistem daha sonra krallar zamannda da devam etti. Sonunda zel ki iler de kendi mektuplar iin krall a ba l kuryeleri kullanma a ba ladlar. XIII. Louis zamannda genel bir posta denetimi merkezinin kurulmasyla Fransz postas daha dzenli bir hal ald. 1775 ylnda Fransz Bakan Turgot (1727-1781) genel reformlar erevesinde kraliyet ulakl organizasyonunu kurmak ve bu organizasyona yolcu ta ma tekelini de sunmak suretiyle Fransz postasnn i leyi ini kayda de er bir ekilde iyile tirdi. 6 veya 8 ki ilik tek tip arabalarn retimini sa lad, bu arabalar halk arasnda Turgot arabalar olarak adlandrld.
178 Jeanneney, Ba langcndan, a.g.e, s.22

GEM TEN GNMZE POSTA

91

XIX yzyln ba nda tm lkelere yeni yollarn yaplmasna hz verildi; bu yollar zerindeki arabalarn says giderek artyor ve bunlar yolcu ve ticaret mallar ta yorlard. Posta idarelerinin kalbinde artk hzl ve sistemli bir ekilde atl postay kurumsalla trmak vard. Bu atl arabalarn altn yzyl oldu. Bu hzl arabalarla uzun sreli seyahatler yapmak mmknd. Ana yollar ulusal snrlarn tesine gidiyordu. Tm yollar boyunca mola yerlerinde yiyecek, iecek, yatacak yer ve atlar sa lanyordu. Arabalarda grevli vard posta yetkilisi, posta srcs ve atlarla ilgilenen ki i, bu seyahatin iyi gemesinden sorumluydu. Mola yerleri, sklkla hanlar uzaktan gelenlerin birbirlerini tandklar yerlerdi. Burada kar lkl olarak haberler iletiyorlar ve birbirlerinden al veri yapyorlard. Ancak bu posta arabalar bir ileti im arac olarak zirvedeyken yerini yava yava demir yoluna brakmaya ba lad. Demir yollarndaki ilerlemelere ra men atl arabalarla ta ma XIX yzyln sonuna kadar srd. Postalarn yolda i lenmesine olanak sa layan posta vagonlarnn kullanlmas iin uzun sre tereddt ya and. Gnderilerin i lendi i ilk posta vagonu 1838 ylnda Londra ve Birmingham arasnda hizmete konuldu. Sonra 1848de Fransa, 1849da Rusya ve 1857 ylnda svirede hizmete verildi. 1870 ylnda, Paris halk, Sen Nehri aknts boyunca d man hatlarnn zerinden balonlar, gvercinler ve metalik krelerle d aryla ileti im kuruyordu. Gvercinlere ylesine bir gven vard ki tek bir posta ierisinde gruplandrlm mesajlarn foto raflar ekiliyor ve foto raf dergah sitilinde 3x5 cm ebatlarndaki filme baslyordu. Bir klfn iine yerle tiriyorlar ipek veya tyden bir iplikle gvercinin boynuna veya aya na ba lyorlard. Var yerinde postalar ekrana yanstlyor, okunuyor ve kopya ediliyordu. Pariste zel posta mesajlar gruplandrlyordu. Her szck frank cinsinden cretlendiriliyordu. Dolaysyla gezgin gvercin postas lkst.179
179 Ridge A. H, La Poste, Lausanne, 1974, ss.47-54

92

GEM TEN GNMZE POSTA

4.5. ALMANYA POSTASI Almanyada ilk posta Tirolde XV. yzyln ikinci yarsnda Thurn, Taxis ve Valsassina kontu I.Roger tarafndan kuruldu. I. Rogerin o lu mparator I. Maximilianin iste i zerine 1516da Viyanadan Brksele uzanan bir posta servisi sa lad. 1522de Viyana ile Nrnberg arasnda bir posta servisi ald. ok geni topraklara sahip olan V. Karl, lkenin her k esinde abuk haber istedi i iin Taxis ve Thurn prensi Leonharda Hollandadan talyaya bir posta servisi kurdurdu. Bu servis Liege, Trier, Speyer, Rheinhausen, Wrttemberg, Augsburg ve Tirolden geiyordu. talyada ilk posta bylece Piemontede ba lad. 1561e kadar mektuplarn ula m irketlerin ve zel ki ilerin elindeydi. Devlet bunlara hizmetleri kar l nda de i ik artlara uygun olarak belli bir miktarda para almak hakkn tanm t. 1561de Savoia dk Emanuele Philiberto btn postalar bir posta genel mdrne ba lad. Bu durum 1697ye kadar srd. 1697de dk Vittorio II Amadeo postann gelirlerini devlet gelirleri arasna katt ve posta genel mdrne aylk ba lad. 1710dan sonra posta do rudan do ruya devlet tarafndan ynetilme e ba land.180

4.6. NGLZ POSTASI ngilterede III. Edward zamannda zel postalar kurulmu tu. 1635te Londra ile Edinburgh arasnda resmi bir posta servisi kuruldu. 1644te o srada Avam Kamaras yesi olan Edmund Prideaux Posta Genel Mdrl ne tayin edildi. Prideaux ilk olarak haftada bir lkenin her tarafna posta kuryeleri yollama a ba lad. 1683te ba kentte bir peny postas kuruldu. III. William zamannda parlementodan skoyadaki posta sistemini dzelemek zere birok kanun kt. Kralie Annein kard dokuzuncu fermanla ngilteredeki posta sistemi o zaman iin modern bir ekilde te kilatlandrld. Londrada Britanya lkeleri iin genel bir posta merkezi ald.
180 Posta, Meydan Larousse, Cilt:10, Meydan Yaynevi, stanbul, 1972, s.291

GEM TEN GNMZE POSTA

93

1900 ngiltere Koli Datm Araac

1930 ngiltere Uak Postas

94

GEM TEN GNMZE POSTA

1884 ngiltere Posta Datcs

Bu merkezin Edinburgh, Dublin ve di er baz ehirlerde ubeleri vard. Btn sistemin ba nda bir genel mdr bulunuyordu. Bu genel mdrn ba lca ubelerin mdrlerini tayin etmek yetkisi vard. Bu srada 15 millik bir yere gidecek bir mektubun creti 8 sentti, 30 mil iinse 25 sent deniyordu. 1837de Sir Rowland Hill Posta servisinde reform yaplmas iin harekete geti. 1839da penny usul kabul edildi. 6 Mays 1840da W.Mulready tarafndan izilen ilk posta pulu kullanld. Ayn yl kayt ve posta ile para yollama usulleri kabul edildi. 1855te posta kutular ortaya kt. Londra, ehir ii mektup da tmnda kolaylk sa lanmas iin 10 blgeye ayrld. ngiltere postane sistemi hzla geli ti, paket postas, para de i tirme ve telgraflk yerle ti. ngiliz posta servisinin ba nda posta genel mdr bulunur. Yardmcs Londra postanesinin genel sekreteridir. Byk ehirlerde de genel mdrler vardr. Posta genel mdr Dan tay yeleri arasndan seilirken, ayrca kabine yesi de olabilirler.

GEM TEN GNMZE POSTA

95

4.7. AMERKAN POSTASI Amerikada posta 17 ubat 1691de posta patentinin Thomas Nealee verilmesiyle ba lar. 4 Nisanda Neale ve krallk posta genel mdr Andrew Hamiltonu Amerikan posta genel mdrl ne getirdi. Hamilton koloniler arasnda bir posta servisi kurmak gibi zor bir i e giri ti. Btn kolonileri dola t ve herkesi bu i in ba arlaca na inandrd. Virginia d nda btn koloniler i birli i yapmay kabul etti. 1 Mays 1693te servisler ba lad. Posta, Portmouth-New Haven, Boston, Saybrook, Newyork, Philaadelphia ve Maryland ile Virginiadaki baz noktalar arasnda i liyordu. Haftada bir posta vard, be atl bu istasyonlardan haftada iki kere gemi oluyordu. K n servis 15 gnde bir yaplyordu.
1956 Amerika Posta leme Merkezi

ABD postas, 26 Temmuz 1775te Philadelphiada toplanan kongre ile bir postane sistemi kurdu ve ba na ylda 1.000 dolar cretle Benjamin Franklini getirdi.181 Bunu izleyen zamanlarda New Hempshile ve Georgia arasndaki blgelerde bulunan postalara ynelik olarak posta kanunlar yeniden dzenlendi. Bu dzenlemeyle posta soyguncularna lm cezas getirildi. Fakat bu uygulama daha sonra kaldrld. 1813te posta ilk defa buharl gemiyle bir ehirden bir ehire gtrld. 1845te 30 milden uza a gitmeyecek bir sayfalk mektuptan 6 sent, 80 mile kadar 10 sent, 150 mile kadar 12, 5 sent, 400 mile kadar 18, 75 sent, daha uzak mesafeler iin 25 sent alnyordu. ngilterede pul sisteminin ba arya ula masndan sonra, 1842de pul ABDde de kullanlmaya ba land. 1847de 5
181 USA Post, The United States Postal Service (An American History 1775-2002), USA, 2003, s.5

96

GEM TEN GNMZE POSTA

ve 10 sentlik 1851de 1 ve 3 sentlik pullar kt. lk damgal zarflar ve 1853te kullanld.182 Ba kan Lincoln zamannda mektuplar bedava teslim edilmeye ba land. Daha sonra mektubu alandan 2 sent alnd. 1863te bu 2 sentten yeniden vazgeildi. lk posta kart da 1873te ortaya kt. 4.8. RUSYA POSTASI Rusyada haberle menin tarihesi eski a lara kadar dayanr. Nitekim zellikle Scythian, Sahrmath, Saxon ve Massaget gibi topluluklar zamannda dahi posta al veri i grlmekteydi. IX. yzyln son eyre i Avrupann en eski kurulu una tank olmu tur. Rus postas o dnemlerde kendi geli imini srdrmeye al rken, ayn dnemde ngiliz ve spanyol posta hizmetleri de olu maya ba lam tr. 1266da Ruslar haberciler (postaclar) iin uyulmas gereken ilk kurallar yaynlam tr. Bu kurallar, o dnemlerde posta alannda en geli mi lke olarak kabul edilen Almanya ile kyaslanacak olursa yakla k olarak 100 yl nce ortaya km tr. Posta, devlet ynetiminin ayrlmaz bir paras haline gelmeye ve tabii ki e itimli insanlar arasnda da vazgeilmez bir ileti im arac olmaya ba lam tr.
1920 Rusya Posta Servisi

XI-XV. yzyllar arasnda, posta tarihinde Byk Novgorod ad verilen blge, posta asndan nemli bir yere sahiptir. Arkeologlar tarafndan ke fedilen onlarca kalnt, Novgoroddaki halkn olduka kltrl oldu unu gsteriyordu. Ayrca bu durum, soylu Rus toprak sahiplerinin hkm srd dnemlerde geli mi bir posta sevkiyat sisteminin oldu unun da i aretiydi.
182 USA Post, The United, a.g.e, s.32

GEM TEN GNMZE POSTA

97

XV. yzyl sonlarndan itibaren ilk posta i letmeleri do mu ve paras nceden denmi gnderiler olarak bilinen yeni tip posta hizmetleri ortaya kmaya ba lam tr. 1714n ba larnda daha ok Senato ve seilmi blge ba kanlar aras haberle meyi sa lamak iin al lm tr.183 Ksa zaman sonra ba kan postalar da tm iin Yamskaya postas ile i birli ine girmi ve bu i birli i ile birlikte Yamskaya postasnn nemi daha da artm tr. Moskovada ki Yamskoy postanesi Rusya snrlar ierisinde Minskten Yakutska kadar olan blgede kamu ve zel haberle me Y alannda ba lant noktas olmu tur. Fruit postas denen a haberle me tr ise sadece mektup postasnn da tmnda h de d il, Astrakhandan St. Petersburga kadar olan blgede arn mutfa iin ihtiya olan kavun, karpuz, zm gibi meyvelerin ta nmasnda da kullanlm tr. Bu meyve ve m sebzeler ayn zamanda Yamskoy postanesine de sevk edis lirdi. XVIII. yzyln 2. yarsndan itibaren postann snrlali
1950 Rusya Bisikletli Posta Datcs

r endstriyel blgelere, sofra tuzu gibi nemli minerallerin ve v demir madeninin retildi i evre ilelere kadar yaylm tr. Postaclar da tm tercihen yaya olarak yaparlard. Rusyada Askeri Postann Kurulu u XVII. yzyln sonlarna denk gelmektedir. Bu kurulu ta al an insanlar ise ordunun alay personelinden olu maktadr. XVII. yzyla kadar Rusyada posta paketlerine yap trmak iin ok e itli pullar kullanlrd. Bunlar arasnda gmrk ve postane mdrlerine ait zel pullar ayrcalkl olanlard. XVII-XVIII. yzyllar aras gei dneminde, German ve Yamskaya postalar iin ilk kez zel posta pullar ka183 Russian Post, The History of the Russian Postal System, Saint Petersburg, 2002, s.73

98

GEM TEN GNMZE POSTA

rlm tr. Ayn zamanda o dnemde posta gnderilerinin belli bir standarda sokulmas ile ilgili genel prensiplerin hazrlanmas al malar da srdrlm tr. XVIII. yzyl sonlarna do ru zel baskl renkli posta damgalar ortaya karlmaya ba lanm tr. 1782 yl, haberle mede kullanlan aralarn geli imi asndan bir dnm noktasyd. German ve Yamskaya postalar bu yl faaliyetlerini tamamlam tr. Posta da tmnda kullanlan tm aralar devlete ba l olarak al an Posta leri Komitesi tarafndan yrtlmek zere bir araya toplatlm tr. Bu ekilde bir karar alnmasnn nedeni ise, postadaki geli ime engel olaca d nlen eski posta sisteminin varl na artk son verme iste idir. Rusyada ilk posta da tmnn yapld yldan itibaren yakla k olarak 900 yl sonra bu de i im sz konusu olabilmi tir. 1802de Rus mparatorlu u Posta Komitesi bakanlklarnn al ile i leri Bakanl da posta sistemiyle ilgili al malara katlmda bulunmu tur. 1830daki posta reformu sonrasnda, 184 kyden ehirlere posta gnderileri da tmnn yaplmas, yolcu bagajlarnn transferi, yeni grnml posta istasyonlar, toplu posta i lemleri gibi nemli de i iklikler grlm tr. 1861de kylerle ilgili uygulanan reformlar ve zerk idari ynetim biiminin kurulmas ile postann tm krsal nfusa uygulanacak ekilde hizmet a n geni letmesine izin verilmi tir. 1865 yl ile birlikte, il konseyleri kendi postalarn olu turmak iin al malara ba lam ; fakat e itli yasaklara ve lkedeki mali kstlamalara ra men postada geni apl
184 Russian Post, The History, a.g.e, ss.90-91
1960 Rusya Posta Datcs

GEM TEN GNMZE POSTA

99

bir byme gzlenmi tir.185 XIX. yzyl sonu ile birlikte postane says 190a km tr. Ayrca en geli mi postaneler Vologda, Kazan, Novgorod, Perm ve Samara illerinde mevcuttur. 1874 ile birlikte, Rusya Evrensel Posta Birli inin de iinde yer ald 22 devlet arasnda posta ile ilgili olarak imzalanan anla ma ile mutabakata varlm tr. 1884te posta ve telgrafa yaplan harcamalar azaltmak zere i leri Bakanl na ba l bir birim olan Posta ve Telgraf Komitesi ierisinde Posta ve Telgraf Dairesi kurulmu tur. 1918-1922 yllar arasnsnda devam eden i sava sonrasnda Rusyada ki posta endstrisinde k ya anm tr.186 Tren yollar byk zararlar grm at ktl sebebiyle posta ta macl nda byk sorunlar meydana gelmi tir. sava larn sona ermesiyle birlikte posta gzergahlar yeniden yaplandrlm , evre ilelerde gezici posta aralar kullanlamaya ba lanarak, 1927 yl ile birlikte posta gnderileri says sava ncesi deerine ula m tr.187 Haziran 1941de sava n ba lamasyla birlikte posta hizmetleri alannda yeni grevler verilmeye ba lanm tr. lk olarak askeri birliklere postann sorumlulu u verilmi ve bu sayede 70 milyon mektup ve 30 milyondan fazla gazetenin da tm yaplm tr188 Posta hizmetlerinin ko ullar yeni gzargahlarn belirlenmesi ve lkenin do usuna do ru pek ok endstriyel i letmenin feshedilmesi eklinde yeniden dzenlenmi tir. Sava , posta te kilatna cidden byk bir darbe vurmu tur. Leningrad, Odessa, Smolensk ve Belorussiadaki postaneler ksmen ya da tamamen yok olmu tur. Naziler 36000 civarnda postanenin tamamn harabetmi tir.189 1950 ile birlikte sava n darbe vurdu u posta te kilatnda yeniden yaplanmaya ba land. Ve sava ncesi aktif haline getirildi. letme saysnda byk art oldu. Postane a nda hzl bir geli me grld. Birok i letmeyle posta, telefon ve telgraf birle tirildi.

185 186 187 188 189

Russian Post, The History, a.g.e, s.93 Russian Post, The History, a.g.e, s.117 Russian Post, The History, a.g.e, s.126 Russian Post, The History, a.g.e, s.130 Russian Post, The History, a.g.e, s.131

100

GEM TEN GNMZE POSTA

Osmanl Yaya Postacs Peyk (Soldan nc) Jan Birindizi - Topkap Saray

BENC BLM

OSMANLI DEVLETNDE ULAIM VE HABERLEME

Osmanl Dnemi Posta Tatarlar (Soldan nc Tatara as) ve Posta Tatarlar

Osmanl Posta Tatarlar

104

GEM TEN GNMZE POSTA

5.1. OSMANLI DEVLETNDE YOL SSTEM nsanl n tarih sahnesine k ndan beri yollar ekonomik, sosyal ve askeri adan her zaman byk bir neme sahip olmu tur. Her trl ticari metann bir yerden ba ka bir yere nakli, sava srasnda ordularn a rlklarnn ta nmas, haberle me ve toplumlar aras ileti im hep yollar aracl yla gerekle tirilmi tir. Bu nedenle btn siyasi yaplar yollarn olu turulmas ve ak kalmas iin byk abalar harcam tr. Anadolu; Asya ile Avrupa ve Karadeniz'in kuzeyindeki lkeler ile gneydeki Arap memleketleri arasnda yaplan ticarette, nemli bir kav ak noktasdr. Trklerin hakimiyetinden sonra, Kk Asya'y bir utan bir uca kat ederek stanbul'da son bulan yollar grupta de erlendirmek mmkndr: Kervan yollar, askeri yollar, posta yollar.190 Osmanl egemenli indeki askeri ve posta yollar, stanbul merkez olmak zere Anadolu ve Rumeli'de sa , orta ve sol kol eklinde ana kol halinde uzanm tr; bunlar da birbirlerine tali yollarla ba lanm tr.191 Anadolu'da Sa Kol: skdar-Gebze-Eski ehir-Ak ehir-Konya-Adana-Antakya yolu ile Halep ve am'a daha sonrada Hicaza yani Hacca ula yordu. Orta Kol: skdarGebze- znik-Bolu-Tosya-Merzifon-Tokat-Sivas-Hasan elebi-Malatya-Harput-Diyarbakr-Nusaybin-Kerkk gzergahn takip ederek Ba dat ve Basra Krfezine ula rd. Sol Kol: Orta kolla (skdar-Gebze- znik-Bolu) Merzifon'a kadar ayn yolu izleyerek Ladik-Niksar- ebinkarahisar, Kelkit, A kale ve Erzurum zerinden bir kol ile Kars'a, bir kol ile de Tebriz'e kadar giderdi. Rumeli'de Sa Kol: stanbul Vize-Krklareli-Prevadi-Karasu-Babada - sak-Akkirman yolu ile zu ve Krm'a; Orta Kol, stanbul-Silivri-Edirne-Filibe-Sofya-Ni -Yagodina zerinden Belgrad'a; Sol Kol ise, stanbul-Tekirda -Malkara-Gmlcine KavalaSelanik Larissa zerinden Tebaiye ve Draa ula maktayd.192
190 Ekin mit, XVII-XVIII. Yzyllarda Osmanl mparatorlu unda Ula m ve leti im rgtlenmesi zerine Bir Ara trma, Ankara niversitesi S.B.E., Tarih Anabilim Dal, Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara, 2002, s.19 191 Tu lac Pars, Osmanl mparatorlu unda Kollar Ulak ve a e Menzilleri, Genelkurmay Basmevi, Ankara, 1966, ss.1-39 192 Atilla A.Nedim, zmir Posta Tarihi (1841-2001), zmir Byk ehir Belediyesi Kltr Yayn, zmir, 2001, s.17

GEM TEN GNMZE POSTA

105

 ana yol d nda Bat Anadolu'dan Hendek-Gemlik-Mudanya-Ulubat-SusurlukAyazment-Bergama-Manisa-Urla ve e me'den geerek zmir'de son bulan bir yol daha bulunmaktayd. Bu yollar zerinde habercilerin bineklerini de i tirmek, yemek ve dinlenme ihtiyalarn kar lamak, asayi ve gvenli i sa lamak iin konaklama yerleri yaplm t. Bunlara nceleri derbend denilmi daha sonra bunlarn yerine menziller kullanlm tr. 5.2. DERBEND TEKLATI Osmanl Devletinde ana yollar zerinde menzillerin yan sra derbend ad verilen gvenlik noktalar olu turulmu tur. Bu noktalar sayesinde ticaret ve geit yollarnda asayi ve gvenlik sa lanm , kurulduklar blgelerde yollarn koruma ve imar i leri yaplarak, geli memi yada halk tarafndan terkedilmi olan blgelerin iktisadi ve ticari anlamda kalknmalarna imkan verilmi tir.193 Farsa bir tamlama olan derbend kelimesi, Osmanl Devleti'nde kelime anlamna uygun bir messesenin do masna sebep olmu tur. Derbend kelimesi engel, geit, bo az, set, snr blgeleri, da lar arasnda glkle geilen yerlerdeki yerle im mevkileri anlamlarna gelmektedir.194Gerekte derbend, bugnk gibi polis ve jandarma kuvvetlerinin bulunmad Osmanl Dneminde ula m ve emniyeti sa lamak amacyla, genellikle iskan noktalarnn az oldu u nemli geit ve bo azlarda kurulmu gvenlik birimlerini ifade etmektedir.195 Kelimenin Trke kar l kullanm ekli Belen dir. Derbend manasna ayrca Osmanlcada Dideban kelimesi de gemektedir.196Yine Filistin ve Suriye taraflarnda Derek ve Madik de ayn anlamda kullanlm tr.197 Osmanl Devlet Te kilat iinde ortaya k Sultan II. Murad Dnemine kadar gitmekte olan derbend messeseleri, drt taraf duvarla evrili kk bir kale grnmnde olup yannda han, cami, mektep ile dkknlar bulunurdu. Bu suretle derbend civarnda bir ky veya kk bir kasabada kurulurdu. Yol ve ticaret gvenli i ve ileti im iin
193 Orhonlu Cengiz, Osmanl mparatorlu unda Derbend Te kilat, Eren Yaynclk, stanbul, 1990, s.65 194 Ktko lu Mbahat, Osmanl Dnemi, Trk Dnyas Kltr Atlas, Cilt:4, Trk Kltrne Hizmet Vakf Yaynlar, stanbul, 2002, s.43 195 Ekin mit, Osmanl Dnemi Ula m Teknolojisi ve rgtlenmesi zerine Bir Ara trma: Mekkari Esnafnn Tarihi, Ankara niversitesi S.B.E. Ana Bilim Dal, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara, 1996, s.21 196 Kocada Bekir, leti im Sosyolojisi Asndan Osmanl Dnemi Ula trma Haberle me Kurumlarnn Fonksiyonlar ve nemi, Say:152, Trk Dnyas Ara trmalar Vakf Yaynlar, stanbul, 2004, s.78 197 Halao lu Yusuf, XIV-XVII. Yzyllarda Osmanllarda Devlet Te kilat ve Sosyal Yap, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 2003, s.173

106

GEM TEN GNMZE POSTA

Hac Kafilesinin Mekkeye Ulat Haberini Getiren Mjdeci Ba (Soldan lk Bata Oturan Kii) Jan Birindizi-Topkap Saray

GEM TEN GNMZE POSTA

107

yaplan bu tesisler, genellikle kav ak noktalarnda ve merkezi zelli e sahip yerlerde kurulurlard. Bu zelli inden dolay derbendi olarak kaydedilen ky ahalisi, derbendin nem ve zelli ine gre baz vergilerden veya tamamndan muaf tutulmu tur. Derbendi olarak grevlendirilen kyller ise yolun, kendi kylerine yakn olan belli bir kesiminden sorumlu tutulmu lardr. Derbendler, blge ile yol emniyetinin sa lanmas bakmndan nemli birer tesis olduklar gibi ssz yerlerin enlendirilmesi iin de birer iskan arac olarak kullanlm lardr. Bu amala kullanlan derbendleri hukuki anlamda iki ksma ayrmak gerekir. Bunlardan ilki Yurdluk ve Ocaklk eklinde tmar yolu ile tasarruf olunan derbendler (derbendi tmarlar); ikincisi de muafiyet usl ile grevlendirilmi , tehlikeli yerlere yerle tirilmi veya memur edilmi olan halkn gvenli i ile grevli olduklar derbendlerdir ki bunlar, genellikle vakf ve has topraklar zerinde veya kimsenin tasarrufunda olmayan yerlerde bulunmu lardr.198 Osmanl Devleti, ula m ve ticaret bakmndan nemli olan yollarn kav ak noktalar ile da larn geit verdi i yerlerin gvenli ini derbendiler vastasyla sa lam tr.199 Osmanl ar iv belgelerinden anla laca zere tccar ve di er yolcular iin tehlike arz eden bir yerin derbend olabilmesi iin korkulu, tehlikeli ve sk sk e kya basknlarna u rayan bir blge olmas gerekmektedir. nceleme ve ara trmadan sonra derbend olmasna karar verilen yerlere, yakn ky ve kasaba halk veya oraya yerle tirilenler geitlerdeki yol gvenli ini sa lam lardr. Derbendin korunabilmesi iin evre ky ve kasaba halknn bir ksm veya tamam, derbendin nemine gre derbendi olarak grevlendirilmi tir.200 Bu greve kar lk derbendiler ise arazi vergi tahsisi ve di er ykmllklerden muaf tutulmu lardr.201 Derbendiler, bulunduklar yerin gvenli ini sa lamakla birlikte ihtiya halinde rehber olarak da yolculara hizmet etmi lerdir. Ayrca blgelerindeki yolcu veya kervanlardan birinin mal kayboldu u veya e kya basknna u rad zaman bu mal kendileri demek durumunda kalm lardr. Bu durum ise, devlet tarafndan kendilerine verilen derbendilik bertnda art olarak yer alm tr. Askeri nitelikli derbendlerde ba bu , sol kol a as, blkba , sa kol a as, zabitan ve neferlerden olu an bir hizmetliler grubu bulunmu askeri kuvvetlerin bulunmad derbendlerde ise han a as, veya derbend a as, derbendi ba , derbendi blk ba s
198 Kazc Ziya, Osmanlda Toplum Yaps, Bilge Yaynlar, stanbul, 2003, s.117 199 Kocada , leti im, a.g.m, s.78 200 Faroqhi Suraiya, Osmanlda Kentler ve Kentliler, eviren:Neyyir Kalayco lu, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 2004, ss.73-76 201 Arslan Hseyin, XVI. Yzylda Osmanl Toplumunda Ynetim, Nfus, skan, G ve Srgn, Kakns Yaynlar, stanbul, 2001, ss.291-292

108

GEM TEN GNMZE POSTA

nvanlarn ta yan kimseler grev yapm tr. XVIII. ve XIX. yzyllarda ise derbendlerin sevk ve idaresi derbendat nazr veya derbendat ba bu u adn ta yan kimselerin yetkisine braklm t. Derbendiba ise, derbendin sevk ve idaresinden do rudan do ruya sorumlu olup, bu makama derbenddeki derbendiler arasndan sz geen, gvenilir biri tayin edilmi tir. Derbendiba ayrca, derbend hizmetinin aksamamasn temin etmek, bir derbendden ba ka bir yere giden derbendileri tekrar yerine getirmek, nbetlerine gelmeyenleri tesbit edip nbetlerine gelmelerini sa lamak gibi vazifeleri de yerine getirmi tir. Bu hususlarda ihmalleri grlenler azledilirlerdi. Derbendiba lar bazen Serdar olarak da isimlendirilmi lerdir.202 Derbendiler, derbendlerde nbetle e al m lardr. zellikle gvenli olmayan yerlerde srekli nbetiler bulundurulmu , bu nedenle nbetiler iin kulbeler in a edilmi tir. Ayrca bir tehlikeyi bir derbendten di erine haber vermek iin Derbend Davulu ad verilen bir davul kullanlm tr.203 Derbendler, yukarda belirtilen nemli hizmet ve hviyetlerine ra men XVII. yzyldan itibaren bozulmaya ba lam tr. Bu durum, genel olarak u sebebe ba lanabilir: . . . Muafiyet usulne aykr olarak derbend bekleyen halktan fazla vergi talep edilmesi, Derbend yneticilerinin yetersiz ve sorumsuz olmalar, Kalabalk e kya gruplarna kar etkisiz kalmalar yada onlarla i birli i yapmalar.204

te bu sebeplerden dolay, askeri mahiyette olanlar hari olmak zere derbendler, ba l bulundu u ky halk ile birlikte yer yer da lm veya grevlerini yerine getiremeyecek kadar zayflam lard. Bunun iin XVII. yzyln sonlar ile XVIII. yzyln ba larndan itibaren yeni tedbirler d nlm ve derbend halk eski yerlerine yerle tirilerek yeni halk sevk etmeleri sa lanm tr. Buradan anla laca zere, Anadoluda yollar zerinde bulunan harap ve bo hanlar tamir edilerek enlendirilmeye ve gvenli bir hale getirilerek te kiltlandrlmaya giriilmi tir. Tamir srasnda ierisinde oturacaklarn btn ihtiyacn kar layacak derecede imar faaliyetlerine de nem verilerek deta bir kasaba eklinde yeniden tanzim edilmi lerdi.205
202 Ktko lu, Osmanl, a.g.e, ss.49-50 203 Halao lu, XIV-XVII. Yzyllarda, a.g.e, s.176 204 Faroqhi Suraiya, Osmanl Kltr ve Gndelik Ya am, eviren:Elif Kl, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 2005, s.51 205 Kazc, Osmanlda Toplum, a.g.e, ss.118-119

GEM TEN GNMZE POSTA

109

5.2.1. Derbendlerin Kuruluu XIV-XV. yzyllarda lhanl Devleti, Anadolu'daki beyler iin bir hukuk ve idare rnei te kil etmi ti. Hkmdarn kendi arzusu ile koydu u kanunlar, lhanllardan sonra Osmanllarda ve Do u Anadolu ile ran'da kurulmu Trk devletlerinde yasaknme ve yasa ismi altnda toplanacakt.206 lhanl Devletinde eklini bulmu olan idare ve maliye messeseleri, Osmanl Beyli inin te ekkl esnasnda bir rnek te kil etmi tir. Orhan Bey (1324-1362) zamannda tesis edilmekte olan Osmanl Te kilatnda, bir iki ufak ayrnt hari Bizanstan bir ey alnmam , bir Bizans etkisi sz konusu olmam tr.207 Yukarda da ifade edildi i gibi yakn do udaki devletlerde askeri te kilat ile mali sistem lhanl Devleti tesiri altnda geli mi tir. Osmanllara geen lhanl Devletinin devletilik geleneklerinin ba nda eriat ile paralel giden yasa-kanun beraberli i vard. Damga gibi vergilerle bu tesirin vergi sistemiyle ilgili olan ksm Osmanllarda, koyun resmi olarak ifade edilen kopur ile damga gibi, vergilerde bu tesirin vergi sistemiyle ilgili olan ksmlarndandr. Osmanl hukuk ve vergi sisteminde grlen muafiyetin kayna da ayn ekilde lhanl sistemine ba lamak icap eder. Osmanl vesikalarnda acemi avarz- divaniyeden, teklif-i rfiyeden, ulakdan, sekbandan, cerehordan, nibden ve salgundan muaf ve msellem208 eklinde ifade edilen muafiyetin, kayna nn OrtaAsya'da ki Trk Hukuku gelene ine ba l oldu u phesiz olan lhanllardaki tarhanlk messesesi ile ilgisi oldu u grlmektedir. Esasen Osmanllarn ilk devirlerinde tarhanlk kullanlm ve zamanla muafiyet kelimesi bir terim olarak onun yerini alm tr.209 Keza Osmanllardaki iktalarn ve iftilerin defterdarlk vastas ile idaresinin di er bir ekli, aralarnda bir ba kuramamakla beraber lhanllarda grlmektedir. Yol ve geit gvenli i ile ilgili bir te kilat olan Tutkavulluk messesesi de eklini lhanllar da bulmu tur. Bu te kilat, rahdarlar (yol muhafzlar) ile tutkavullardan olu turulmu tur. Bunlar tccar ve hac kafilelerini e kya saldrlarndan korumu lardr. Buna kar lk geen yolcu ile tccarn sahip oldu u hayvan srsnden hayvan ba na bir vergi alma hakk, divan tarafndan kendilerine tannm tr. Bunlardan ba ka, tccar ve kervanlarn gvenli ine e lik eden kervanlarn
nalck Halil, Osmanl Hukukuna Giri - r Sultani Hukuk ve Fatihin Kanunlar, A..S.B.F. Dergisi, Cilt:13, Ankara, 1958, ss.102-126 207 Orhonlu, Osmanl, a.g.e, s.14 208 Faroqhi, Osmanlda Kentler, a.g.e, s.73 209 Erzi Adnan Sadk, Trkiye Ktphanelerinden Notlar ve Vesikalar I, Osmanllarda Tarhanlk, Belleten, Cilt:14, Ankara, 1950, ss. 92-94 206

110

GEM TEN GNMZE POSTA

yannda gitti i tahmin edilebilen, Kervansaraylarda grevlendirilen kimseler de bulunuyordu ve bunlara denen muayyen maa , divan tarafndan veriliyordu. Tutkavullara, Emir-i tutkavul nezaret ediyordu. Trk Devletlerinin hemen hemen hepsinde bulunan bu e it jandarma kurulu u d nda, Osmanllardaki geri hizmet kurulu lar diyebilece imiz ekilleri de bulunuyordu. Elimizde bulunan XV. yzyl ortalarnda ve onu takip eden yllarda yazlm olan yarlklarda izlerini buldu umuz bu hizmet erbab Ku u, pars, gemici, kprc, gec, yamc, susuncu gibi te ekkller olup, Altnordu ve Krm sahasndaki Trk devletlerinde bu gibi hizmetlerin yer ald n bize gstermektedir. Bu te ekkllerin Osmanl Devletinde ayn isimli kar lklarn grmek de mmkndr.210 Osmanl Te kilt iinde derbendleri, te kiltl bir messese olarak II. Murad ve II. Mehmed devirlerinden itibaren takip edebilmektedir.211 Ancak bu konuda esas kayna mz Osmanl te kilt ve messeseleri iin en birinci kaynak olan tahrir defterleri dir. Bu defterler imdiki anlamda vergi sicil defterlerine kar lk gelmektedir.212 Tahrir defterleri dnemin te kilt ve messeseleri iin, II. Mehmed devrindeki durumlar, bu devirde yaplm de i iklikleri gstermeleri bakmndan XV. yzyl Osmanl mparatorlu unun en kymetli kaynaklarndandr. 5.2.2. Derbend ekilleri Derbend grevine tayin edilmi bulunan baz kylerin durumunda de i iklikler yaplyordu. Bu de i iklikler, kar k ve emin olmayan yerlerdeki derbend kylerinin e kya basks yznden grevlerini yapamaz duruma d melerinden dolay meydana geliyordu. XVI. yzyl sonlarndan itibaren ba layan ve devamllk gsteren bu hareketler, gvenlik ve asayi ile grevli te kiltlara da etki ediyordu. Zayf bir ekonomik yapya sahip iftiler, imparatorluk iindeki mal skntdan son derece de olumsuz etkilenmi lerdir. Bu gibi olaylarn sonucu olarak ya anan skntlar bir ksm halkn topraklarn terk ederek ba ka yerlere gitmelerine sebep olmu kriz dnemlerindeki halk hareketleri genellikle celali saruca-sekban olarak isimlendirilmi tir.213 Bu gruplar topraklarn ve kylerini terk etmi kimselerin meydana getirdikleri topluluklard ve ky cemiyetini tehdit eden tehlike haline gelmi lerdi. Bu konu ile ilgili olarak o yllarda geni lde faaliyette
210 Orhonlu, Osmanl, a.g.e, s.16 211 Kocada , leti im, a.g.m, s.78 212 Faroqh Suraiya, Osmanl ehirleri ve Krsal Hayat, eviren:Emine Sonnur zcan, Do u Bat Yaynlar, Ankara, 2006, s.62 213 Orhonlu Cengiz, Osmanl mparatorlu unda A iretleri skan Te ebbs (1691-1696), .. Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul, 1963, ss.7-10

GEM TEN GNMZE POSTA

111

bulunan bu topluluklara kar kullanlan il-erleri gibi mahalli te kiltlardan ba ka, derbend te kilt da yardmc olmu tur. Askeri nemi olan yerlerde bulunan derbendlerdeki askerler hari, derbendde genellikle izne ba l olmak artyla hafif silhlar kullanmaya yetkili idiler. Fakat byle bir durumda di er cins silahlar kullanmalarna izin verildi i gibi baz derbend kylerinin etraf gvenlik amacyla bir sur ile evrilmi ti.214 Ailelerini ve mallarn ehir ve kasabalara gndererek, bulunduklar yerin etrafn duvarla evirip, hendek kazp, duvara mazgallar ilve ettikten sonra, uygun yerlerine parmak kaplar yaparak karakol in a etmi lerdir. Buna rnek olarak derbendi kylerden, Konya'nn Lrende kazasna tbi olan Klbasan ky etrafna, ky halknn kendi paralaryla bu ekilde duvar in a etmek istemelerini gsterebiliriz. Derbendiler koruma ve gvenli i sa lamakla muhafaza ve emniyetini korumakla grevli olduklar yerlerde in a ettikleri kule veya kulbede grevlerini yerine getiriyorlard. Derbendi bir kyden nbetle e veya drt ki i, veya derbendin durumuna gre daha fazla sayda derbendi karlarak, orann tabii durumuna gre ya bir geit ba nda ya da etrafa hkim bir tepe zerinde in a edilmi kulelerde etraf gzetliyorlard. Bir ehir veya kasaba halk gvenlikleri iin gerekli yerlerde paralarn kendileri vermek artyla in ettirdikleri kulelere nbetiler tayin etmi lerdir.215 Snra yakn yerlerde bu koruma i i daha ok asker mahiyetteki kuleler aracl ile ynetiliyordu. Yukardaki rnekler ile genel karakterleri ortaya konulmaya al lan derbendleri kurulu ekillerine gre drt ksmda incelemek mmkndr: . . . v. Derbend mahiyetinde kaleler Byk vakf eklindeki derbend tesisleri Han ve kervansaraylarn derbend olarak kullanlmas Kpr yerlerinde bulunan derbendler

5.2.2.1. Derbend Mahiyetinde Kaleler nemli geit ve kav aklarda ve tehlikeli yerlerde kurulan kaleler derbend niteli indeydi. Hac yolu boyunca bu tip kaleler dizisi grlmektedir. Hac kervanlarnn korunmas iin yol zerinde bulunan kylerden gerekli grlenlerin halk, ilgili ki ilerin ve stanbulun karar ile derbendi tayin ediliyordu. Baz derbend yerleri nemlerinden dolay ekonomik ve siyasi gc olanlar tarafndan imar ediliyordu. Gneyde hac yolu zerinde yer
214 Orhonlu, Osmanl mparatorlu unda Derbend, a.g.e, s.23 215 Boskovi Rucer Yosip, 1762 Tarihli stanbul-Lehistan Seyahatine Ait Hatra Defteri, eviren: smail Eren, Tarih Dergisi, Say:17, stanbul, 1963, ss. 195-197

112

GEM TEN GNMZE POSTA

alan Payas, Mehmet Pa a tarafndan kendi imkanlar ile kk bir ehir halinde kurulmu tu. Ayrca Frat Nehri dirse indeki Caber Kalesi de bir nehrin kenarnda kurulan derbend yerine rnek olu turuyordu.216 5.2.2.2. Byk Vakf eklindeki Derbend Tesisleri Ana yollar zerindeki ssz yerleri enlendirmek amacyla kurulan byk vakf tesisleridir. XVI. yzylda Sultaniye adyla kurulan Konya-Karapnar, XVII. yzylda Misis, Kurtkula ve XVII. yzylda in a edilen ncesu Kara Mustafa Pa a Klliyeleri bu grupta idi. 5.2.2.3. Han ve Kervansaraylarn Derbend Olarak Kullanlmas Anadolu Seluklu kervansaraylar ile tek ba na ba msz olarak kurulan Osmanl hanlarnn bu ama do rultusunda kullanld bilinmektedir. 5.2.2.4. Kpr Yerlerinde Bulunan Derbendler Kprler, birok yerde yollar kontrol edebilecek ekilde bulunduklarndan derbend durumunda idiler. Kprc adyla tannan bu kesim, ayn zamanda derbendi sfatnda ta yarak hem onarm, hem de korumaclk i iyle me gul oluyordu. 5.2.3. Derbendlerin Snrlar Derbendiler belirli snrlar iindeki araziyi gzetleyerek beklerken di er derbendin snrna mdahale edemezlerdi. Kylere verilen derbend grevinde ise derbendi olan kimselere kyleri yaknndaki kervan geidi ile di er bir mahalden geen tccar ve yolcular korumak eklinde grevlendirme vard. Bir kyn snr belirli oldu una gre onlara, nceden bu snr iinde belirlenmi 3-4 yeri bekleme grevi verilmi ti. Derbendi kyler, ky snr iindeki yerler ile beraber civardaki nemli geit ve yollara da nezaret ediyorlard. Yani, bunlar iin yeniden snr tespit etmek diye bir sorun yoktu. Fakat, ssz yerlerde kurulmu olan han ve derbendlerde bunu ayrntsyla birlikte belirlemek gerekiyordu. Snr ihtilaflarnn do urdu u toprak anla mazlklar hkmeti me gul etmekte iken bu gibi vesilelerle yeni anla mazlklara yer verilmesi istenmemi tir.
216 Orhonlu, Osmanl mparatorlu unda Derbend, a.g.e, s.24

GEM TEN GNMZE POSTA

113

5.2.4. Derbend Tekilatna Dahil Olan Snflar Osmanl te kilat ve messeselerinin tarihi incelendi inde, o dnem ierisindeki tahrir defterlerinin kaynaklarnda derbend te kilatna ait olan alt snflardan ska sz edildi i grlmektedir. Buna gre derbend te kilatna dahil olan snflar u ekilde sralamak mmkndr: 5.2.4.1 Beldarlar Bel kelimesinin yksek iki da n iki zirvesi arasndaki ksm veya alak geit ve bo az anlamlarna geldi i bilinmektedir.217 Buna gre beldar, bir da n geit ve bo azn tutan, muhafaza eden kimse demektir. Beldarlarn derbendilerden farklar, bir maa ve cret kar l al malardr.218 Bunlara denen maa lar halktan alnm tr.219 Beldarlar, muharebe zamanlarnda top ekmek, gereken yerleri kazmak ve geri gvenli i sa lamak gibi ordunun geri hizmetlerinde kullanlm lardr. Hepsinin ba nada vilayetten bir mba ir tayin edilmi tir. 5.2.4.2 Martoloslar Martolos Rumca Martoloz (silahl adam, korucu, kr serdar, muhafz) sznden gelme bir kelimedir.220 Martoloslar bir iddiaya gre Osman Gazi ile Orhan Bey zamanlarnda di er bir iddiaya gre ise 1421 de kurulmu olan derbend snfdr. Kanuni Sultan Sleyman dneminde ise martoloslar yalnz snr boylarnda de il snrlarn gerisinde de muhafz ve derbendi olarak bulunmu lardr.221 Martoloslarn bir ksm derbendi gibi al malarnn yan sra maden i lerinde kullanlm lardr. Bu, fiilen maden retiminde al mak eklinde olmamakla birlikte madenleri her trl tehlikeden koruma hizmeti eklinde olmu tur. Martoloslarn maa lar bulunduklar blgenin vergisinden denmi ancak demenin normal gelirle olmad zamanlarda halktan para toplanarak kar lanm tr.
217 Sayn Abdurrahman Vek, Tekalif Kavaidi (Osmanl Vergi Sistemi), T.C Maliye Bakanl Ara trma, Planlama ve Koordinasyon Kurulu Ba kanl Yaynlar, Ankara, 1999, s.110 218 Halao lu, XIV-XVII. Yzyllarda, a.g.e, s.176 219 Kazc Ziya, Osmanlda Vergi Sistemi, Bilge Yaynclk, stanbul, 2005, s.209 220 Tongur Hikmet, Trkiye'de Genel Kolluk Te kil ve Grevlerinin Geli imi, T.C. i leri Bakanl Emniyet Genel Mdrl Yaynlar, Ankara, 1946, s.105 221 Orhonlu, Osmanl mparatorlu unda Derbend, a.g.e, ss.83-85

114

GEM TEN GNMZE POSTA

Bu snfn zabitleri ve zellikle ba kumandan saylan a alar Mslman ahali iinde belirlenen ki ilerden grevlendirilmi tir. Martolosluk ba langta yalnz Rumlara mahsus iken sonralar di er hristiyan tebayada bu hak tannm tr. Hatta Bosna hudut kalelerinde grevli martoloslar daha sonra tamamen Mslman olduklar halde Martulosan olarak anlm lardr.222 5.2.4.3 Pandorlar XVII. yzyldan itibaren rastlad mz pandorlar cretli derbendi olarak yerli halk arasndan seilen ve jandarma grevlisi (zaptiye neferi) kimli ine sahip olan snflardr.223 Pandorlar grevlendirildikleri blgeler itibariyle Martoloslardan ayrlrlar. Martoloslar daha ok Tuna Nehri evresi ile Trakya, Makedonya, Teselya blgesinde bulunurlard. Pandorlar ise Srplarn yerle tikleri blgelerin zabta grevlisi konumundaydlar.224 Her pandorlukta, mahallinden seilmi ve vilayete onaylanm bir pandorba bulunmu tur. Pandorlar hristiyan olmakla beraber, ba larna tayin edilmi olan kimse mslman idi. Pandorlar yalnz derbend ve karakollarda de il palangalarda da kullanlm ve masraflar bulunduklar blge halkndan alnm tr. 5.2.4.4 Geit Bekileri Yazl belgelerde ilk defa olarak 7 Ekim 1567 de gemekte olan Derbend bekileri de cretli hizmet erbabndand. Martolos ve pandorlara ait ksmlarda kaydedildi i gibi ismi geen te ekkller 1722 de kaldrlarak yerine beki ve muhafazac isimleri ile anlan bahis konusu olan te kilat kurulmu tu. Bu te kilta ra men pandor ve martoloslar varlklarn korumu lar, geit bekileri de ayn ekilde yaygn olmamakla beraber bunlarn yan sra bulunmu lard.
222 zbilgen Erol, Btn Ynleriyle Osmanl (Adab- Osmaniye), z Yaynclk, stanbul, 2004, ss.278-279 223 Halao lu, XIV-XVII. Yzyllarda, a.g.e, s.176 224 Tongur, Trkiye'de, a.g.e, s.109

GEM TEN GNMZE POSTA

115

Gzelcedere Menzili (orum)

116

GEM TEN GNMZE POSTA

5.3. MENZLHANELER Menzil kelimesi Arapa kkenli olup, bu kelimeden de treyen ok sayda kelime sz konusudur. Genel anlamda menzil kelimesi konak, 225 konak yeri, bir gnlk yol, dinlenmek amacyla durulan yer, konak, iki konak arasndaki uzaklk, kervanlarn ve posta tatarlarnn indikleri yahut at de i tirdikleri yahut geceyi geirmek zere konakladklar bina ve han, yolculuk srasnda geceleyin kalnan yer, konak, iki konak aras, bir konaklk yol, mesafe, ev, barnak anlamna gelmektedir.226 Ba ka bir deyi le ordunun sefer amacyla konaklad yer, haclarn seyahat amacyla yola kanlarnn geceyi geirdikleri yer, ticari amala yaplan kervan ticareti srasnda mola verilen mevkii ile ulak adyla anlan posta tatarlarnn at de i tirdikleri yada zorunlu hallerde kaldklar noktalar da ayn anlam ifade etmektedir. 227 Bu bakmdan menziller vergilerin vaktinde toplanmas, asker sevki ve benzeri konularda merkezden gnderilen emirlerin istenilen yere zamannda ula trlmas, hazinenin yani vergilerin nakledilmesi, memurlara ihtiyalar olan beygirlerin temini iin, ana yollar zerindeki ehir ve kasabalardaki uygun yerlere kurulmu lardr.228 5.3.1. Bir Yerin Menzil Olma artlar Genel olarak devlete bir yerin menzil tayin edilebilmesinde, normal zamanlarda ya ulaklarn zahmet ve sknt ekmemesi ve seri haberle meyi nleyecek derecede iki menzil arasnn birbirine ok uzak mesafede bulunmas, ya da ordunun sefer esnasnda dinlenmesi ve ia esinin temini hususlar rol oynamaktayd. Bunun d nda blgenin co rafi durumu da byk nem ta maktayd.229 Mesela 17211722'de, Vidin kalesinin yeniden in as srasnda, Vidin-Ni bolu muhafz Vezir Hasan Pa a ve kaza naibinin, iki kale arasnda uygun bir mevkide menzil kurulmas istekleri, bu iki kale arasnn da lk oldu u ve bu sebeple de menzil beygirlerinin telefatna yol at gz nne alnarak, iki kale arasnda yer alan Hotali'in 4 beygir tahsisiyle menzil haline getirilmesi uygun grlm tr.
225 zbilgen, Btn, a.g.e, s.329 226 Mderriso lu Fatih, Menzil Kavram ve Osmanl Devletinde Menzil Yerle imleri, Trkler Ansiklopedisi, Cilt:10, Yeni Trkiye Yaynlar, stanbul, 1980, s.920 227 Sak zzet, etin Cemal XVII. ve XVIII. Yzyllarda Osmanl Devletinde Menziller ve Fonksiyonlar: Ak ehir Menzilleri rne i, Trkiyat Ara trmalar Dergisi, Say: 16, Konya, 2004, s. 180 228 nar Hseyin, Osmanl Ulak Menzilhane Sistemi ve XVIII. Yzyln lk Yarsnda Antep Menzilleri, Osmanl Ansiklopedisi, Cilt:3, stanbul, 1980 s.627 229 Halao lu Yusuf, Osmanllarda Ula m ve Haberle me, PTT Genel Mdrl Yaynlar, Ankara 2002, ss.14-16

GEM TEN GNMZE POSTA

117

5.3.2. Menzillerin levleri Osmanllarda sivil haberle me, genel olarak kervanlar aracl yla yerine getirilmekteydi. Ticaret iin gidip gelenler vastasyla yrtlen sivil haberle menin pek yaygn olmad sanlmaktadr. Buna kar lk, resm bir sfatla kurulmu olan menziller, kurulu gayesine paralel olarak nemli bir fonksiyonu yerine getirmekteydiler. Menzilin bu fonksiyonlar arasnda hi phesiz en nemlisi askeri gaye iin kullanlm olmasdr.230 5.3.2.1. Askeri Ama in Kullanlmas Geni topraklara sahip olan Osmanl Devletinde, ordunun sevki ve ia esinin temini gibi konularda menziller nemli rol oynam tr. yleki, Osmanl Devletinin zellikle batda ve hemen ardndan do uda giri ti i seferlerde sa lad ba ars bu menzillerin iyi i lemesiyle do ru orantl olmu tur. Gerekten de, mevcudu yz elli- iki yz bine ula an Osmanl ordularnn byk zaferler kazanmasnn ana nedenlerini, iyi e itilmi askerlere sahip olmasnn yan sra, tehizat mkemmel ve lojistik deste in gl olmasnda da aramak gerekir. Bu adan bakt mzda, menzillerin, srekli sava halinde bulunan Osmanl Devletinin ordularn yiyece inin temini hususunda ana unsur oldu u ve merkezle olan haberle mesinde de nemli yere sahip oldu u grlr.231 5.3.2.2. Ulam ve Menziller Osmanl Devletinde ula m genel olarak, yayl ka n vs. muhtelif araba e itleri ile at, deve, katr, ve merkep gibi hayvanlar vastasyla sa lanm olup menzillerde de ayn yollar kullanlm tr. Genellikle nemli ticaret yollar zerinde kurulan han ve kervansaraylar beraberinde cami, e me, imaret, dar ifa, medrese gibi yaplarn yer ald bir klliye eklinde in a edilmi tir. Tamamen ticaret emniyetinin sa lanmasna ve ticarete te vike ynelik bu klliyelerin d nda menziller bazen bunlarn yannda ve iinde, ama o u zamanda ayr yerlerde kurulmu lardr. Nitekim haberle me gayesiyle kurulan ve menzil olarak adlandrlan merkezlerle, han ve kervansaray ayn yollar zerinde olmalarna ra men farkl noktalarda yer alm , dolaysyla farkl isimler altnda kaydedilmi tir. Ancak haberle me gayesiyle yaplan konak yerleriyle, ticaret kervanlarnn konaklar ayr bir te kilata sahipti. Ula m konaklar genellikle kervansaray ve hanlar olup, bunlarn emniyetinin sa lanmas iin nemli geit yerlerinde derbendler kurulmu tu; haberle me iin ise, yine yollar zerinde menzilhaneler tesis edilmi tir.
230 Halao lu, Osmanllarda Ula m, a.g.e, s.17 231 Ktko lu Bekir, Osmanl ran Mnasebetleri, stanbul, 1962, s.34

118

GEM TEN GNMZE POSTA

Ancak, Seluklularn da ticaret emniyetinin sa lanmasnda kulland kervansaraylar, Osmanl Devletince de ayn amala kullanlm , Osmanllar bu tr tesisleri daha ok han eklinde isimlendirmi lerdir.232 5.3.2.3. Haberlemede Menziller Osmanl menzilleri ordunun yiyecek ve iece inin temininde, zel haberle melerde ve nihayet ksmen de olsa ticari mal naklinde de kullanlm tr. Osmanl Devletinin kurulu undan Ltf Pa ann sadaretine (1539-1541) kadar Ulak hkm233 ile srdrlen haberle mede, ulaklar istedikleri hayvanlar cretsiz almak, geti i yerlerde yiyecekiece i temin olunmak gibi haklara sahiptiler. Ancak fakir halka byk zararlar dokundu u iin, Sadrazam Ltf Pa a tarafndan bu usul kaldrlarak ulak sisteminde yeni bir dzenlemeye gidilmi tir. Yeni dzenlemeye gre, ulaklara in'm hkm adyla verilen beratta belirtilenden ok beygir alamayacaklar gibi, Anadolu ve Rumeli yollar zerinde menzilhaneler kurularak, ulaklarn buradan beygir almalar ve dinlenmeleri usul getirilmi tir.234 Bununla birlikte kadlklara gnderilen hkmlerden anla ld na gre, zaman zaman aksamalarn meydana geldi i grlyor. Nitekim daha menzil te kilatnn henz kurulmasna ra men, e itli suistimallerin ortaya kmas zerine, menzil beygiri olan yerlerin kadlarna gnderilen emirle, menzil konak yerlerinin yol kenarlarna ta nmas, gerekirse mahkemelerin menzil de olabilecek yerlerde ve yol yaknlarnda yaplmas istenmi tir. 16 ubat 1580 tarihini ta yan hkmde oldu u gibi devlet, daima menzil te kiltnn asl gayesini muhafaza ederek, ulaklarn seri hareket etmeleri iin her trl tedbiri alm tr. Mesel menzil i lerinin iyi yrmesi ve ulaklara sknt ektirilmemesi iin, baz vergilerden muaf tutulmak suretiyle menzil evresindeki ky ve kasaba ahlisi menzil hizmetiyle vazifelendirilmi lerdi. Bununla beraber uygulamada baz aksaklklarn kmas zerine 27 Nisan 1697 tarihinde menzillerde yeni bir te kiltlanmaya gidilerek, ulaklarn aldklar beygir iin saat ba na cret demesi, nemli i lerde kullanlan ulaklarn ise bundan muaf tutulmasna karar verilmi tir. Menzillerin daha nce de belirtti imiz gibi, sivil haberle melerde, yani devlet i iyle alkas olmayan zel kimselerin haberle melerinde kullanlmalar yasaklanm t. Ancak bunun zaman zaman ihlal edildi i ve zel kimselerin i leri iin de menzil beygiri kullanld ve bu sebeple de ulaklarn menzillerde bekletildi i grlm tr. Bundan dolay ulaklarn bekletilmemesi ve seri bir surette hareketlerinin sa lanmas, kendi i leri iin
232 Halao lu, Osmanllarda Ula m, a.g.e, s.42 233 etin Cemal, levleri ve zellikleri Bakmndan Konya Menzilleri (XVII - XVIII Yzyllar), Trkiyat Ara trmalar Dergisi, Say: 21, Konya 2007, s. 301 234 Ekin, Osmanl, a.g.e, s.20

GEM TEN GNMZE POSTA

119

menzil beygiri isteyenlere menzil beygiri verilmemesi hususunda e itli zamanlarda ferman karlarak, menzillerin ba l bulundu u kadlklar uyarlm tr. Sava durumunda menzillerdeki beygir saylar arttrlmak suretiyle, ulaklarn sknt ekmeden abuk ve emin bir ekilde yerlerine varmalar sa lanm tr. Ayrca aralarnda fazla mesafe bulunan ve bundan dolay haberle menin sa lkl olarak yaplamad menziller arasna geici menziller tesis edilirken, yeni ele geirilen topraklarda da ihtiya duyulan yerlere derhal yeni menziller kurulmu tur. Sava harici zamanlarda, haberle mede genel olarak menzilden menzile ulaklar tarafndan ula trlan haberler, nemine gre de i ik usullerde yrtlm tr. Mesela ok nemli haberlerde, k tan var a kadar tek ulak kullanlmakta olup, buna hususi emirle giden ulak ad verilmi tir. Bu ekilde d mann durumunu renmek iin ele geirilen ve dil tabir edilen esirlerin verdikleri bilgileri getiren ulaklara her zaman iin cretsiz beygir verilmekteydi. Mesela, l698'de Belgrad'dan Edirne'ye gelecek olan ulaklara cretsiz beygir verilmesi emrolunmu tu.235 5.3.2.4. Elilerin ve Devlet leri Gelenlerinin Yerlerine Ulatrlmasnda Kullanlmas Osmanl Devleti, bir yere tyin etti i ki inin gidece i yere bir an nce gvenle varmas, elilerin korunmas ve a rlanmasnda menzillerden faydalanm tr. Bu gibi durumlarda eli ve devlet adamlarnn her konakladklar menzil noktalarnda yaptklar masraflar kaza halk tarafndan kar lanm tr. Ayrca her menzilde ne tr yiyecek verildi i veya verilmesi gerekti i hususunda zahire defterleri tutulmu tur. Nitekim II. Selim'in ehzadeli i srasnda stanbul'a gelen ran elilik heyetinin Erzurum'dan Geyve'ye kadar olan konaklar ve zahre defterleri buna bir rnek olarak gsterebiliriz. Devlet tarafndan bir yere tayin edilenler de yine grev yerlerine gidinceye kadar, cretsiz olmak zere menzil beygirlerinden faydalanmaktaydlar. Ayrca yaplan masrafn ahlinin vergilerinden d lmesi ve ne miktar beygir verildi inin bildirilmesi de istenmekteydi. Sefer srasnda grevlendirilen devlet adamlarna da menzillerde beygir verilmi tir.Ayrca ki ilere ne kadar beygir verilece i menzil nizamnamelerinde belirtilmi ti.
235 Halao lu, Osmanllarda, a.g.e, ss.43-45

120

GEM TEN GNMZE POSTA

Devletin bir yere tayin etti i memurlardan ba ka, bir i iin grevlendirdikleri kimseler de menzillerden faydalanm lardr. Mesela 1723-1724'da Van glnde yaplacak gemiler iin vazifelendirilen marangoz ve kalafatlara menzillerde en dayankl ve hzl beygirlerin tahsis edilmesi hususunda skdar-Van arasndaki kadlklara emir gnderilmi ti. Bu ekilde, bir i iin grevlendirilenlere veya bir memuriyete tayin edilenlere, ayrca sefaretle gidip-gelenlere menzillerde cretsiz beygir verildi i gibi, yiyecek-iecekleri de, vergilerinden d lmek zere menzilin bulundu u kaza ahalisince kar lanm tr. Elilerin ve hazine nakledenlerin yanna ise koruyucu olarak tam silhl bahadr yi itlerin verildi i de kaydedilmelidir.236 5.3.3. Menzilhanelerdeki Grevliler Menzilhanelerin i leyi inden sorumlu olan menzilcilerin tayini konusunda sancak idarecileri ve ileri gelenlerin rol bykt. Mtesellim, kad, mft, ayan ve e raftan kimselerin uygun grdkleri varlkl biri bir yll na pe in cretle menzilci olarak tayin ediliyordu.237 Ancak bir yl sonunda da genellikle yine ayn ki i menzilci tayin edilirdi. Bylece bazen uzun yllar, menzilcili in ayn ailenin elinde kald olmu tu. Bazen de iki ki i ayn menzilhaneye ortakla a menzilci olarak tayin edilmi lerdi. Menzilci seiminde halkn gr de alnr ve menzilci tayin edilen ki inin ismi ve tayini ba kente bildirilirdi. Menzilci, menzilhanenin dzenli olarak hizmet vermesini sa lamak durumunda oldu undan menzilci tayin edilecek ki ide i bilirlik ve beceriklilik zellikleri aranrd. Menzilcilerin grevleri arasnda menzil hkm ile seyahat eden ulaklara menzil beygiri sa lamak, menzil masraflarn kar lamak, menzilhanelerin i dzenini sa lamak ve menzilhaneyi ynetmek yer alyordu. Menzilciler yaptklar bu hizmetler kar l nda avarz- divaniye ve tekalif-i rfiyeden muaf tutulmu lardr. Gayrimslimler de menzilcilik grevine tayin edilebiliyorlard ve hizmetleri kar l nda yenieri o lan vermekten muaf tutuluyorlard. Menzilhanelerin bir yl iinde yapaca masraf nceden hesaplanarak menzilci tayin edilen ki iye sancak halk tarafndan taksitle vergi olarak verilirdi. Bunun iin menzil236 Halao lu, Osmanllarda, a.g.e, ss.45-48 237 adrc Musa, Posta Te kilat Kurulmadan nce Osmanl mparatorlu unda Menzilhane ve Kiracba lk, VIII. Trk Tarih Kongresi (11-15 Ekim 1976), Cilt: II, Ankara 1981, s.1360

GEM TEN GNMZE POSTA

121

ci ile halk temsilcileri arasnda mahkeme huzurunda bir anla ma yaplarak bir yllk sre iinde menzilcilerin, menzilhanenin i leyi iyle ilgili olarak yapt masraflara kar lk kendisine denecek tutarn ka taksitte verilece i senede ba lanrd. Bundan sonra menzilci halktan ba ka bir ey istemeyece ini ve ald grevi tam olarak yerine getirece ini taahht eder ve bir kefil gsterirdi. Alnan bu tedbirlerle menzilcilerin grevlerini ve bulunduklar konumlar ktye kullanmalarna engel olunmaya al lm t.238 Ancak bu nlemlere ra men yine de menzilcilerin grevlerini ktye kullandklar ve kendi karlar iin halktan fazla cret talep ettikleri olmu tu. Menzilcilerin, kaza ileri gelenleriyle anla arak halktan aldklar menzil cretlerinde suistimale gitmeleri, ulaklara glk karmalar ve menzilke lerin yerlerini terk etmelerine neden olmalar zerine grevlerini ktye kullanan menzilcilerin grevlerinden alnarak cezalandrlmalar iin stanbul'a bildirilmeleri istenerek merkez tarafndan baz nlemler alnm t.239 Bu gibi menzilciler menzil hkmlerine uymadklar gibi haber ula trmakla grevli ulaklara menzil beygiri vermeyip 3-5 gn menzilhanede bekleterek beygir cretini de keyfi olarak alm lard. Mltezim ve tccarlarn i leri iin menzil beygirlerini tahsis etmeleri menzilhanelerin dzeninin bozulmasna devletin resmi haberle me hizmetinin aksamasna yol am lard. Bunun zerine menzilhanelerde yeni dzenlemelere gidilmi ti. Menzilcilerin, menzil cretlerinde suistimallere gitmeleri, menzilin asl ykn eken ve o menzilin civarnda ikamet eden ky ve kasaba halkn zor durumda brakan menzilke tayin edilen her hane varl na gre para veya para kar l mal vermekle ykmlyd. Ayrca belirli sayda er kararak menzil i lerini yaparlard. Buna kar lk e itli rfi vergilerden ve avarzdan muaf tutulurlard. Menzilke ler menzilhanenin harab olmamasn ve her zaman hizmet vermesini sa lamak, e kyaya kar korumak ve menzilhanenin ihtiyac olan arpa, saman, ot, odun, ya , un gibi temel ihtiya maddelerini kar lamak ve bunlar belirli bir cret kar l nda satmakla grevliydiler.240 Menzilhanelerde menzilin i leyi inden sorumlu menzilciden ba ka, menzil kethdas, ahur kethdas, seyis, odac, src, a gibi hizmetlilerle menzilin ykn eken menzil evresindeki ky ve kasaba halkndan menzilke tayin edilen grup bulunuyordu.241
238 adrc, Posta, a.g.m, s.1361 239 zkaya Ycel, XVIII. Yzylda Menzilhane Sorunu, A.. DTCF Dergisi, Cilt:28, Say:2, Ankara, 1970, s. 348 240 Halao lu Yusuf, Klasik Dnemde Osmanllarda Haberle me ve Yol Sistemi, a n Yakalayan Osmanl, IRCICA, stanbul, 1995, s.18 241 zkaya XVIII. Yzylda, a.g.m, s. 350

122

GEM TEN GNMZE POSTA

Menzilhanelerde hizmet veren srcler, ulaklarla birlikte giderek hem ulaklara rehberlik yaparlar hem de ba ka menzile ula an ulaklarn kulland kendi menziline ait beygirleri geri getirirlerdi. Ayrca srclere yol gsteren ve koruyuculuk grevini stlenen kulakszlar denilen bir grup daha hizmet vermi tir.242 Menzilhanelerin i hizmetlerinden olan hademeler hayvanlarn bakm ile u ra rken, ahur kethdas, seyis, odac ve a lar, grdkleri hizmetlerine kar lk cret alrlard. 5.3.4. Menzilhanelerin Gelirleri Menzilhanelerin i levlerini srdrebilmeleri iin masraflarn kar lamak zere ihtiya duyulan para menzilke lerin avarz ve nzul bedelleri kar l nda grdkleri hizmetle kar lanrd.243 Ayrca 1697 ylndan itibaren yaplan dzenlemeyle menzil beygirleri yol/ saat creti ile kiralanmaya ba lanm t. Bylece ulaklar, menzilhaneden aldklar her menzil beygiri iin kendilerine daha nce devlet tarafndan tahsis edilen beygir cretini menzilciye demeye ba lam lard. Menzilhane masraflarnn bir blm de bu yolla kar lanm tr.244 Ayrca menzilhanelerin bulundu u yerdeki kaza ve kylere ait avarz ve nzul vergilerinin veya bir yerin mukataa mallarnn ocakl a ba lanmas yoluyla ya da gmrk malndan menzilhanelere gelir sa lanm tr. Ayrca nzul, srsat ve i tira da yine sefer srasnda askerin yiyecek ve iecek ihtiyacn kar lamak iin zahire olarak alnan vergilerdir. Nzul ordunun ihtiyac olan arpa ve unun sa lanmasna ynelik bir e it vergidir. Bu zahireler devlet tarafndan halktan bedeli kar l nda satn alnrd. Srsat ise ordunun di er ihtiyalarnn (un, arpa, ekmek, koyun, ya , bal, ot, saman, odun vb.) kar lanmas iin alnan bir vergiydi.245 Daha ordu sefere kmadan nce askerin ia esi iin her kazann gndermesi gereken srsat e idi belirlenir ve toplanrd. Kendilerinden srsat olarak istenen zahireyi o blgede oturan halk vermekle ykmlyd. Nzul ve srsatn yeterli olmad durumlarda i tira alnrd. tira, devlet aracl yla paras hazineden ya da ta ra hazinelerinden denmek
242 243 244 245 adrc, Posta, a.g.e, s.1363 Halao lu, Klasik Dnemde, a.g.m, ss. 15-18 zkaya, XVIII. Yzylda, a.g.m, s. 345 Antonov Aleksandr, Bulgar Topraklarnda Kurulan Menzil Sisteminin Organizasyonu (XVI-XVIII. Yzyllar), eviren:Zeynep Zafer, Trkler Ansiklopedisi, Cilt:10, Yeni Trkiye Yaynlar, stanbul, 1980, s.927

GEM TEN GNMZE POSTA

123

artyla alnan erzaklardr. Devlet, rnn bedelini ya piyasa artlarna uyarak her blgeden ayr fiyatlarla satn alr ya da fiyat bizzat kendisi belirleyerek her yerden ayn fiyata satn alrd. Menzilhanelerdeki masraflarn nemli bir blm menzil beygirlerinin bakm ve beslenmeleri iin yaplyordu. Menzilhanelerde beslenen menzil beygirlerinin says da menzilhanelerin, ulak trafi i yo un olan bir yol zerinde bulunup bulunmamasna gre de i iyordu. Ayrca sava srasnda menzil beygirlerinin says bazen bir kat bazen de yar yarya art gsteriyordu. te yandan gerek duyulan hallerde bir menzilden di erine menzil beygiri btn masraflar kar lanarak veriliyordu. Menzilhanelerde hizmet veren menzil beygirlerinin says menzilhaneden menzilhaneye de i iyordu. Bunda menzilhanenin nemi, stratejik konumu, ulak trafi inin yo un olup olmamas gz nnde bulunduruluyordu. 5.3.5. Gemiten Gnmze Ulukla kz Mehmet Paa Menzilhanesi Ankara-Adana karayolu zerinde yer alan Uluk la, Ni denin irin bir ilesidir. Menzilhane bu irin ilenin merkezinde olup yap yre halk arasnda, Pa a Han, K la, Uluk la Kervansaray gibi isimlerle de anlmaktadr. lenin nvesi, bu menzilhanenin in asndan sonra klliye evresinde olu mu tur. le, Uluk la ismini menzilhaneden dolay alm tr. Evliya elebi de yreden Uluk lak adyla sz etmektedir.246 Menzilhane in a edildi i dnemde, biri Konya-Karapnar-Ere li, Ankara-Aksaray ve bir di eri de Kayseri-Ni de zerinden geerek Toroslar a an nemli kervan yollarnn, Toroslardan nceki menziliydi. Menzilhanenin yapm nedeni ile ilgili olarak Cengiz Orhonlu u bilgileri aktarmaktadr: Uluk la-Ere li arasnda bulunan avu lar (avu lu) Ky, tehlikeli ve nemli geit noktasnda oldu u iin burada bir han, cami in a edildi i gibi, ayn zamanda, konar geer zmre olan lEminli oyma na mensup Trkmenler yerle tirildi. Bu gibi byk mamur tesislerin in asnda bo bir araziyi enlendirmek oldu u kadar, topraksz ve evsiz insanlara, ekecek toprak ve yurt sahibi yapmak, d ncesi de rol oynuyordu
246 Gltekin Eser, Uluk la ve kz Mehmet Pa a Menzil Klliyesi, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 2001, s. 37

124

GEM TEN GNMZE POSTA

Menzilhane erisinden Grnt

Menzilhanenin niin yaptrlm oldu unu M.Z. Oral, Kurucusu Zilhicce 1028/KasmAralk 1619 tarihli vakfiyesine dayanarak yle aklamaktadr: Uluk la Mevkii uzun ve geni bir krdadr. Tecimenler ve di er yolcular, oraya geldikleri vakit her zaman yiyecek ve iecek bulamyorlar. Bu durum onlara trl sknt ve zorluk veriyor, onun iin burada, gvenli i sa layacak ve dinlenilecek bir durak yeri yaplmas gereklidir. bilir vezir olan Mehmet Pa a, bundan dolay han yaptrm tr Sadrazam kz Mehmet Pa ann burada grkemli bir menzil klliyesi in a ettirmesinin nedenleri arasnda u olaya da i aret edilmektedir:247 kz Mehmet Pa a, 1615 ylnda kt ran Seferi srasnda, bu yrede konaklayacak byk bir k lak olmad n grm ve askerlerini Erzurumdaki k laklara da tm t. Kendisi de baharn gelmesini beklemek amacyla Halepe gitmi ti. Dolaysyla kz Mehmet Pa a bu klliyeyi, Do uya yaplacak seferlerde ordunun barnmasn ve dinlenmesini sa lamak; ihtiyala247 Gltekin, Uluk la, a.g.e, s.38

te i

GEM TEN GNMZE POSTA

125

126

GEM TEN GNMZE POSTA

ULUKILA KZ MEHMET PAA MENZLHANES

GEM TEN GNMZE POSTA

127

Menzilhane i

rn kar lamak amacyla in a ettirmi olmaldr. Yer seiminde Uluk lann nemli bir menzil noktas olmasnn da rl vardr. Rivayete gre Mehmet Pa a, aslen Uluk laldr. Dolaysyla do du u yerde, kendi adn ta yacak bir eser brakmak arzusu da menzilhanenin burada in a edilmesinin nemli nedenlerindendir. XVII. yzyln ba larnda, nemli bir asayi sorunu olan Celli syanlar hal bastrlamam , halkn gvenli inin yan sra, hac ve kervan yollarnn gvenli i de sa lanamadndan ula m duraklam t. Yeni in a edilen ve gler nedeniyle terk edilen menzillerin canlandrlmas d ncesi, bir devlet politikas olmu tu. Menzilhanenin Uluk lada in a edilmesinin nedenlerinden biri de bu olmaldr. Evliya elebi, klliye ile ilgili olduka ayrntl bilgiler vermektedir248 Karaman Ere lisinden yine kble tarafna giderek, 9 saatte (Uluk lak) kasabasna menzil aldk. Bu kasaba, Karaman eyaletinin Ni de Sanca nda Koca-Mehmed Pa a vakfdr. Mte248 Gltekin, Uluk la, a.g.e, s. 40

128

GEM TEN GNMZE POSTA

Menzilhane inden Grnt

vellisi hakimdir. 150 akalk erif kazadr. Kadsna senede 5 kese hasl olur. Kethdayeri, serdar vardr. Evleri ba ve baheli olup toprakla rtldr. En me hur camii, Koca Mehmet Pa a Camiidir. Kubbeli ve minareli, avlusu mermer d eli irin bir camiidir. Yannda bir zaviyesi, latif bir hamam, bycek bir han vardr. Ba ka harem odal , develi i, 300 tavla at alr ahr, avlusu ortasnda byk bir havuz, bir kileri ve bir yemek yedirilen imareti var. Her ak am ocak ba na birer bakr sini ile 5er tas bu day orbas, 5er ekmek, birer ya kandili ve her at ba na birer torba yem verilir. Nimeti bol, vakf sa lam bir hayrattr. 300 kadar dkkanlar vardr. Bu binalarn hepsi kargir ve ba tanbaa hepsi kur unla rtl olup, Mehmet Pa a vakfdr. Hayrat sahibi kz Mehmet Pa a namyla me hur olup, Halepde bekriler yannda cihan seyreden bir yerde gmldr. Allah rahmet eyleye. Her yerde hayrat vardr. Ama bu Uluk lak hayratnn benzeri amn bat ve gneyindeki hanlar mstesna oldu u halde hemen yoktur Evliya elebi klliyeyi olu turan birimler iinde bir de zaviyeden sz etmekteyse de, bu yap gnmze ula amam tr.

GEM TEN GNMZE POSTA

129

Menzilhane ats

Menzilhane kuzeyden gneye e imli bir arazi zerinde yer almaktadr. Menzilhanenin odak yaps; do u-bat ynnde uzanan, yakla k dikdrtgen ekilli bir plana sahip arastadr.249 Arasta, dola m sa layan st rtl bir sokaktr. Arastann kuzey cephesi, hann avlusuna biti iktir. Avlunun do u ve bat revaklar, arastann bu cephesine dik konumdadr. Arastann avluyla ba lants, kuzey cephesinin ortasndaki kap ile sa lanmaktadr. Kareye yakn dikdrtgen ekilli avlunun gney kenarnda arasta; do u ve batsnda revaklar; kuzeyinde ise hcre ve eyvanlardan olu an zel geceleme mekanlar (tabhane) vardr. Bu mekanlar avluya gre yatay konumdaki Kuzey Ahrna biti iktir. Kuzey Ahr ise, avlunun kuzey kenarn boydan boya kaplayan enine dikdrtgen planl bir mekandr. Gney Ahr ise, dar kenar ile arastann gney cephesine biti iktir. Ahr kitlesi, bu cepheyi yakla k olarak iki e it paraya blmektedir. Kuzey kenar ile arastaya biti ik olan hamam da, arastann gney cephesinin bat yarsn ortalamaktadr. Caminin avlusuyla,
249 Gltekin, Uluk la, a.g.e, s.43

130

GEM TEN GNMZE POSTA

Menzilhane i

arastann ba lantsn sa layan giri , d a alan sivri kemerli bir eyvan eklinde dzenlenmi tir. Ancak eyvan sonradan bir duvarla kapatlarak, giri iptal edilmi tir. Bugn bu mekan, caminin deposu olarak kullanlmaktadr.250 Menzilhanenin gneydo u ucunda yer alan camii, bugnk konumuyla, klliyeden tecrit edilmi , ayr bir yap gibi durmaktadr. Muhtemelen ilk in a edildi i dnemde camii avlusunu snrlayan ve arasta ile ba lantsn peki tiren bir evre duvar olmalyd. Cengiz Orhonlu, 23 Mart 1753 tarihinde alnan bir kararla, hann onarld ndan ve han evresinin iskan edilerek enlendirildi inden sz etmektedir. Yapnn geirdi i son onarm 1970li yllarn ba ndan ba layarak 1977 ylna dek srm tr. Klliye iindeki camii, Vakflar Genel Mdrl tarafndan bu onarm srasnda, adeta yeniden in a edilircesine onarlm tr. Gnmzde menzilhane yeniden restore edilmi olup yap yre halknn szl ifadesine gre i levini, I. Dnya Sava yllarnda da srdrm tr.251
250 Gltekin, Uluk la , a.g.e, s.44 251 Gltekin, Uluk la , a.g.e, ss.37-45

GEM TEN GNMZE POSTA

131

5.4. ULAKLAR Osmanl Devleti'nde resmi haberle me devletin ilk kuruldu u dnemden itibaren ulaklar aracl yla sa lanm tr.252 Ulaklar nceleri Krm tatarlar arasndan seilir ve atl olarak hizmet verirlerdi. Kendilerine mahsus elbise ve kalpaklar olur, bunlar ba kalar tarafndan kesinlikle kullanlmazd.253 Devletin nemli ve acele i lerle ilgili haberlerini merkez ile eyaletler arasnda gtrp getiren ulaklarn gvenilir, drst ve yol artlarna dayankl olmalarna zen gsterildi.254 Devletin snrlarnn geni lemesiyle birlikte merkez ve eyaletler arasnda dzenli bir haberle me a kurma ihtiyac ortaya km ve XVI. yzyl sonlarna do ru menzilhaneler geli meye ba lam tr. Posta istasyonlar olarak grev yapan menzilhaneler haberle me hizmetini ulaklar aracl yla yerine getirmi lerdir. Menzilhanelerde yeteri kadar menzil beygiri beslenerek ulaklarn hizmetine sunulmu tur. Ulaklar getikleri yollar zerinde bulunan menzilhanelerde konaklayarak dinlenirler ve beygirlerini yenileriyle de i tirerek yollarna devam ederler ve bylece haberle meyi sa larlard.255 Anlam olarak s', tatar, berd posta kar l kullanlan ulak kelimesi, 256 Uygur szl nde, ula
257

eklinde kaydedilmi olup sra, irtibat, ulak, yk hayvan olarak

gemektedir. Ulak te kiltnn kurulu tarihi bilinmemekle beraber, Orta Asya Trk Devletlerinde ulaklar vardr. Nitekim Uygurlarda oldu u gibi, 258 Ka garl Mahmud'un Divn Lgat-it-Trk'-nde ula Beyin emriyle ko a ko a giden postacnn, ba ka bir at buluncaya kadar bindi i at eklinde tarif edilmi tir.259 Ayrca Ka garl Mahmud, yollar zerinde gidi istikametini gstermek iin ula denilen i aret ta lar dikildi ini
252 Ulak sistemiyle ilgili Bkz. HEYWOOD Colin J., The Ottoman Menzilhane and Ulak System in Rumeli in the Eighteen Century, I. Uluslararas Trkiyenin Sosyal ve Ekonomik Tarihi Kongresi Tebli leri, Yayna Hazrlayan: Okyar Osman- nalck Halil, Ankara, 1980, ss.179-186 253 zbilgen, Btn, a.g.e, s.334 254 Halao lu Klasik Dnemde, a.g.m, s.19 255 Altunan Sema, Osmanl Devletinde Haberle me A : Menzilhaneler, Trkler Ansiklopedisi, Cilt:10, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2002, ss.913-920 256 Sami emseddin, Kams- Trk, a r Yaynlar, stanbul, 2006, s.219 257 Cafero lu Ahmet, Uygur Szl , stanbul, 1934, s.205 258 gel, Trk Kltr, a.g.e, ss.357-365 259 Gen, Ka garl, a.g.e, ss.277-280

132

GEM TEN GNMZE POSTA

de belirtmektedir ki, byk ihtimalle bu kelimenin ula kelimesiyle yakn bir irtibat olsa gerektir.260 Trklerin haberle mede uyguladklar ihtiya halinde ata el koyma usul, Mo ollarn Anadoluyu istilsndan sonra, Osmanllara da aynen gemi tir. Nitekim Ltf Pa a : ... Cengizyn zuhur edicek il ve gn atlarna darben ve kah-ren binp adm ulak komu lard ve Osmanl ulak zulmnden Cengizlere taklid gibi itmi lerdi... 261 eklinde kaydederek, daha Osmanllarn ilk zamanlarnda ulak sistemini aldklar grlmektedir. Bu ekilde Osmanllara geen ulak sisteminde, nceleri padi ahn ve onlara mensup ki ilerin ihtiyalar kar lanrken, 262 bu arada elinde ulak hkm bulunanlar halktan istedikleri beygiri almak ve her trl ihtiyalar giderilmek gibi bir ayrcal a sahip olmu lard. Daha sonra ise vezirler, defterdarlar, a alar tarafndan da ulak hkm verilmeye ba lanm , ardndan ta rada da beylerbeyleri, sancakbeyleri, kadlar ve subalar da ulak hkm verilmi tir. Ulak hkm alan kimse bir beygir; kendisi, drt-be tane hizmetkrlar, bir tane de klavuzlar iin alm lardr; htt giyeceklerini ta mak iin bile beygir temin etmi lerdir.263 Bu durum halkn haksz yere ma dur olmasna ve byk skntlara d mesine neden olmu tur. Yani, devlet haberle me i ini yerine getirirken halk da skntya sokmu tur. Nitekim ulaklar aldklar hayvanlar gittikleri yerde brakmakta, dn te daha din ve dayankl beygirlere el koymaktaydlar. Keza yolda hayvanlarnn zayf d mesi zerine, rastladklar bir kimsenin beygirine de el koyabilirlerdi. Ulaklara bu derece geni yetkiler verilmesi, o u zaman keyfi hareketlere ve dolaysyla suistimallere yol am , ma dur olan halka son derece bkknlk vermi ve ulaklarn bu hareketi belgelere Ulak zulm 264 eklinde yansm tr. Bu ekilde sre gelen ulak zulm265 o kadar artm t ki, Kanuni Devrinde en son mertebesine ula m tr. Bunun zerine 1530 ylnda Ulak hususu iin bir ni an- hmayun
260 Gen, Ka garl, a.g.e, s.277 261 Ltf Pa a, Tevrih-i l-i Osman, stanbul, 1341, s. 373 262 Ltf Pa a bu hususta: Padi ahn her ne i i olsa her biri iin bir ulak hkm verirlerdi demektedir. (Bkz. Tevarih-i, a.g.e, s.374) 263 Ltf Pa a, Tevarih-i, a.g.e, ss.378-379 264 Atik Kayhan, Ltf Pa a ve Tevarih-i Al-i Osman, T.C Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 2001, ss.83-85 265 Baykent Tu rul, Osmanllarda Haberle meyi Yrten Tataran Oca , Askeri Tarih Blteni, Say: 44, Genel Kurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett Ba kanl Yaynlar, Ankara, 1998, s.4

GEM TEN GNMZE POSTA

133

yaynlanm tr.266 Bu ni an- hmayunda halkn ulak fazlal ndan skntda olduklar bu sebepten bu kanunnamenin yazld ve bundan byle umur- saltanattan mhim bir durum oldu u takdirde ve gnderilen avu un kendi atyla gidece i yere gitmesinin mmkn olmamas halinde ulak gnderilmesi hkm getirilmi tir. Ayrca bu hkmde ikiden fazla ulak gnderilmemesi, ula n bindi i atn vard yerdeki kadya teslimi gibi hususlar da yer alm tr. Bunun zerine Ltf Pa a ulak hkm sistemini kaldrarak menzil te kilatn kurmu , ulak hkm yerine ise inam hkm adyla bir berat verilmesi usuln getirmi tir. Bununla birlikte ulaklara verilen inam hkmnde a a daki hususlara da yer verilmi tir267: . . . v. v. v. Ula n ismi veya ba l bulundu u daire, Ne sebeple seyahat etti i, Kimin emriyle seyahat etti i, Gidi -dn olup olmad , lk hareket etti i menzil ile varaca menzilin ad, Srclerin adlar kaydedilmi tir.

Ellerinde bu hkm bulunan ulaklara menzillerde gerekli beygir sa lanrd; ellerinde beratlar olmayanlara ise beygir verilmemesi iin sk sk emirler gnderildi i grlm tr. Nitekim kimlere ne kadar beygir verilece i fermanlarla Anadolu ve Rumeli menzillerine bildirilmi tir.Ancak buna ra men baz yol suzluklarn olmas, l697'de menzillerin yeni bir dzenlemeye tabi tutulmasna ve ulaklarn aldklar beygirlerin cretlerini demeleri eklinde yeni bir dzenleme getirilmesine yol am tr. Buna gre devlet tarafndan vazifelendirilenlere beygirlerin saat
266 Halao lu, Osmanllarda Ula m, a.g.e, s.184 267 Halao lu, Osmanllarda Ula m, a.g.e, s.185

134

GEM TEN GNMZE POSTA

hesab na gre cretleri hesaplanarak nakden verilecek ve menzilde al dklar beygirin cretini deyeceklerdi. Genel olarak saat ba na alnan bu cret 10 aka olup,
268

alnan akaya Timin ad verilmekteydi. Bu suretle menzil masraflar-

nn nemli bir bl m ulak creti ad altnda devlet tarafndan kar lanm tr. Ulaklarn genel olarak vastalar beygir olmakla birlikte, elle rinde tu ral emir olanlara araba da verilmi tir. Nitekim 25 Ekim 1711 tarihli bir hkmde ellerinde tu ral emir olmayanlara araba verilmemesi bildirilmi tir. 269 Menzil olmayan yerlerde ise elinde cret-i in'am menzil ferman bulunanlara yine saati 10 aka dan olmak zere menzil beygiri temin edilmi tir. Zira menzil hkmlerinde : Devletin resmi haberle me i lerinde kulland ulaklarn iffet sahibi, namuslu, hayvana binmeye ve yol skntlarna kar dayankl olmasnn yan sra, uzun mddet sadrazam veya di er vekil ve vezirlerin dairelerinde bulunmu ve tecrbe edilmi , terbiye grm kimseler olmasna dikkat edilmi tir. Bu yzden ulaklarn hal ve hareketlerinin devaml kontrol altnda bulundurulmas lzumu ve herkesin ulakl a uygun grlmemesi, bunlarn muntazam bir idareye ba lanmalar ihtiyacn do urmu , nitekim I. Abdlhamid zamannda bir Tataran Oca te kil edilerek, oca n idare tarz hususunda bir de ferman yaynlanm tr.270 Oca a mensup ulaklarn, ocak mensubu olmayan ulaklardan ayrt edilmesi iin ise ayr bir kalpak ve elbise tahsis olunmu tur. Ancak bir sre sonra, oca a ait kalpak ve elbisenin, tatarlkla ilgisi bulunmayanlar tarafndan da giyilmesi zerine, bu gibilerin cezalandrlmas yoluna gidilmi ve ocak mensubu tatarlara bir tedbir olarak Tatar A as tarafndan yetki verilmi tir.271
268 269 270 271 Heywood, The Otoman, a.g. m, ss.182-183 zkaya, XVIII. Yzylda, a.g.m, ss.342-343 Eskin ekip, Trk Posta Tarihi, Ulusal Matbaa, Ankara, 1942. s.16 zkaya, XVII. Yzylda , a.g.m, ss. 340-341

GEM TEN GNMZE POSTA

135

Peyklerden Halil bin veys Aann Levni Tarafndan Yaplm Minyatr (Topkap Saray)

136

GEM TEN GNMZE POSTA

5.5. PEYKLER Osmanl saray te kilatnda, sultanlarn maiyetinde bulunan, mesajlar uzak mesafelere ko arak iletmekle grevli srma i lemeli elbiseli, mcevherli gm ku ak ve altn haner ku anm , ellerinde teber ve ba larnda sorgu272 olan peyk ler bulunmaktayd. Bu grevlilerin mensup olduklar kurulu a Peykhane-i Hassa Oca denilmekte ve Peykhane
273

olarak adlandrlan k lalar, Sultanahmet Camii civarndaki mevkide

bulunmaktayd. Peyk Te kilatnn ne zaman kuruldu u kesin olarak bilinmemekle beraber, Fatihin Kanunnamesinde Peykba dan bahsedildi inden XV. Yzyl ortalarnda mevcut oldu u sanlmaktadr. Ko ma yeteneklerinden dolay ilk zamanlar padi ahlarn buyruklarn tebli iin istihdam edilen peykler, bir tr acele posta hizmeti grm lerdi. Atl gezintilerinde padi aha atnn nnde ko arak refakat etmek, hac kafilesinin dn n padi aha mjdelemek de peyklerin grevleri arasndayd.274 Peykler grn itibariyle zayf olsalar da genellikle atletik yapda ki ilerden seilirlerdi. Bunun iin daha kklkten ba layan ko u e itiminden geer ve daha sonra snava tabi tutulurlard. Bu snavda ba arl olanlar yksek cretle peyk grevine atanrd. Peykler, haber iletimi grevleri srasnda, ellerinde ii badem ve akide ekerleriyle dolu bir mendil ta r, g kazanmak ve baygnlklarn nlemek iin ko u esnasnda bunlar yerlerdi. Bunun d nda ko u esnasnda mekanik yardm niteli inde ii bo ve zerinde pek ok delik bulunan bir kreyi a zlarnda ta r bu delikler sayesinde daha rahat nefes alr ve tkrk salglarnn da devamll n sa larlard. Ko u esnasnda herhangi bir dalak i me problemi olmamas iin dzgn aralkl burun solumasn reniyor, karn evresini ku akla skca saryorlard. Peykler ko u esnasnda performanslarn koruyucu baz donanmlara da sahiptiler. Bunlardan biri kemerlerine ve daha ok dizlerine ba ladklar ngraklard. Daha sonraki
272 ztuna Ylmaz, Byk Osmanl Tarihi, Cilt:9, tken Ne riyat, stanbul, 1994, s.295 273 Uzunar l smail Hakk, Osmanl Devletinin Saray Te kilat, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1945, s.443 274 Yldran brahim, Osmanl Saray Te kilatnda Haberci Uzun Mesafe Ko ucular:Peykler, Cilt: 5, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 1999, ss.658-659

GEM TEN GNMZE POSTA

137

habercilerde bu ngraklarn krba ularnda bulundu u bilinmektedir. Bu ngrak sesleriyle bir sonraki ko u noktasnda bekleyen ko ucularn hazrl iin uyar veriliyordu. Peyklerin uzun mesafelerde atl habercilere tercih edilmeleri de nedensiz de ildir. Uzun sreli dayankllk sz konusu oldu unda, ko ucularn atlara kar stnl kaynaklarda ska gemektedir. Peyklerin gecegndz dinlenmeden giderek 24 saatte katedebildikleri stanbul-Edirne arasn, atl posta tatarlar ancak iki gnde alabiliyorlard. Atl haberciler yorulan atlarn da de i tirerek mesafeleri hzla katedebiliyorlar, fakat sadece gndz gidebildiklerinden, toplam olarak daha uzun bir sreye ihtiya duyuyorlard. Tam gnlk performanslar 25-30 fersah olarak bildirilen peykler, stanbul-Edirne arasndaki mesafe iin bir gn bir geceye ihtiya duyuyorlar ve bylece saatte ortalama 6, 5 km ko mu oluyordu. Kanuni dnemine ait bir seyahatname, Sinan Pa ann peykinin 156 kmlik mesafeyi bir gnde alp, ertesi gn dnd n vurgulamaktadr.275 Sonu olarak, mesafelerin gerek tek etapta gerekse istasyonlara blnmesi suretiyle haberin iletilmesini sa layan peyk sistemi Osmanl tarihinde ilgin ve nemli bir yer tutmaktadr. Bu sistem 16 Haziran 1828 ylnda kaldrlm tr.276 Kaldrlan bu sistemin yerine daha sonra yetenekli peyklerden olu an Hadema-i Rikkab-i Humayun-u Hassa adl yeni bir haberle me sistemi kurulmu tur.277 Gnmzde de gemi teki peyk sistemini stanbullulara hatrlatmak amacyla Uluslararas Sa lk Beden E itimi ve Rekreasyon, Spor ve Dans Konseyince peyk ko ular dzenlenmektedir. Bu peyk ko ular Eminn Belediyesi-Peykhane Sokak-SultanahmetYerebatan Caddesi-Alayky Caddesi-Ebussuud Caddesi-Ankara Caddesi- stanbul Valili i gzergahnda yaplmaktadr

275 Yldran, Osmanl, a.g.m, s.660 276 Yldran, Osmanl, a.g.m, s.661 277 Yurdabak Turgut, Osmanl Devrinde Haberle me (Posta) Hizmetleri, Askeri Tarih Blteni, Say:22, Genelkurmay Askeri Tarih ve Strateji Ett Ba kanl Yaynlar, Ankara, 1987, s.43

138

GEM TEN GNMZE POSTA

Osmanl Posta Nezareti Arabas (PTT Genel Mdrl Sirkeci Mzesi)

ALTINCI BLM

OSMANLI DEVLETNDE POSTA RGTNN KURULMASI

Osmanl mparatorlu u Dneminde stanbul Bo aznda Kayklarla Posta Ta nmas (Abdullah Freres - Posta Albm PTT Genel Mdrl Sirkeci Mzesi)

PTTde alan Kadn Memurlardan Bir Grup (Ortada Oturan Havale Kalem Mmeyyizi Kani Bey)

PTT Nezaretinin Hizmete Ald Kadn Memurlar

142

GEM TEN GNMZE POSTA

6.1. MODERN POSTA RGTNN TEMELLERNN ATILMASI II.Mahmud dnemine gelinceye kadar Osmanl Devletinde dzenli bir posta sistemi olu mam t.278 Menzilhanelerde kira sistemine geilmesine ra men, bundan da olumlu sonu alnamam t. Halbuki Bat lkelerinde yllardan beri dzenli bir dzenli bir posta sistemi kullanlyordu.279 Kira sisteminin ba arl olmamas zerine II. Mahmud ba ka devletlerde oldu u gibi Osmanl Devletinde de Posta Te kilatnn olu turulmasn d nm 1832 tarihli bir Hatt- Hmayununda bu konudaki gr ve isteklerini Sadrazam Re id Mehmet Pa aya bildirmi ti.280 Bu Hatt- Hmayuna gre kurulmas d nlen posta rgtnden ileriye ynelik olarak unlar beklenmektedir: . . Haberle me i lerinin geli mesiyle lke dzeninin korunmas sa lanacakt. Haberle me kurumundan halkn faydalandrlmasyla hazineye gelir sa lanacakt. . Kurumun u esas zerine kurulmas gerekir: nce di er devletlerde oldu u gibi konunun uzman bir ki i merkezde bu i le grevlendirilecek ve al malarn yapabilmesi iin uygun bir ortam sa lanacakt. Daha sonra Anadolu ve Rumelinin belli ba l merkezlerine bu ki i tarafndan grevliler atanacakt. v. Her isteyen kendisi iin tatar karmayacakt. Mslman olan olmayan halk ve lkedeki yabanclar mektuplarn, emanetlerini merkezdeki grevliye getireceklerdi. Merkezlerde gnderilerin kaytlar yapldktan sonra bu maddeler tatarlar vastasyla istenilen blgeye gnderilecekti. Bunlar ta rada, te kilatn grevlileri tarafndan sahiplerine ula trlacakt. Ayn i lemler ta radan stanbula gnderilecek gnderiler iin de geerli olacakt.
278 Buz Ayhan, Osman Gaziden Vahdettine Osmanl Kronolojik Tarihi, Neden Kitap Yaynclk, stanbul 2006, s.201 279 Karal Enver Ziya, Osmanl Tarihi, Cilt:5, Ankara, 1983, s.156 280 Dani mend .Hami, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, Cilt:5, stanbul, 1971, s.74

GEM TEN GNMZE POSTA

143

II. Mahmudun Hatt- Hmayununda ak olarak kurulacak te kilattan posta olarak bahsedilmemi olsa da, tamam incelendi inde bu rgtn modern anlamda posta te kilatna kar geldi i grlmektedir. Yollarn gidi geli iin uygun olmamas ve yollarda, gvenli in ortadan kalkm olmas nedeniyle bu Hatt- Hmayundan ksa sre iinde tam anlamyla faydalanlamad n ortaya karmaktayd.281 II. Mahmudun haberle me alannda dzenli bir rgtn kurulmasna ynelik yapt al malar mteakip, yine ayn dnemde Ahmet Fevzi Pa a skdar- zmit arasnda posta ta macl hizmetinin verilmesi iin yeni bir giri imde bulunmu tu. Bunun iin Ahmet Fevzi Pa a padi aha bir rapor sunmu tu; bu raporda: . Geit yollar dzenli olursa grevli memurlarn ve tatarlarn hz artacak, i leri kolayla acakt. Bu d ncenin uygulama alanna konulabilmesi iin bilgi sahibi ki ilerle gr lerek nce bir rnek gsterilmesi sa lanlacakt. skdardan zmite kadar 18 saat olarak kabul edilen uzakl n dzenlenmesi ve menzil ynteminin postaya dn trlmesi iin a a daki ekilde giri imlerde bulunulacakt: skdar menzilhanesinde toplanan menzil kiralar giderlere kar lk olarak hkmete alnp toplanacakt. Yollarn kimseye yk olmadan dzeltilmesi iin, al anlara 40 para gndelik, ekmek ve so an verilecekti. Hayvanlarn yolun uzunlu u yznden yorulmasn nlemek iin skdar, Kartal, Gebze, Dilba ve zmitte olmak zere be menzil olu turulacakt. Her menzilde otuz hayvan bulundurulacak ve yollar yapldktan sonra btn menzillere on posta arabas konulacakt. Bu yoldan gidip gelecek memurlar, hademe ve tatarlardan nceden oldu u gibi krkar para, tccar ve halktan iki kuru cret alnacakt.

v. v. v.

v.

v. skdar- zmit arasnda yaplacak bu denemeden iyi sonu alnrsa lkenin her tarafnda yaygn hale getirilecekti. Verilen rapor sonrasnda padi ah tarafndan Ahmet Fevzi Pa aya izin verildi. Bu arada
281 Eskin, Trk Posta, a.g.e, s.14

144

GEM TEN GNMZE POSTA

skdar- zmit arasnda yollar dzenlendi. Yolun al nda padi ah II. Mahmud bizzat hazr bulundu. Bylece ilk kez bir padi ah al trenine katlm oluyordu.282 Be posta istasyonu arasnda atl arabalarla Ekim 1834te ba lanan ta macl a, Nisan 1840da yolun araba i lemeyecek kadar bozulmas zerine son verilmi ti. Ahmed Fevzi Pa ann gerekle tirdi i skdar- zmit arasndaki posta ta macl ok verimli olmu tu. Bunun zerine hemen bir benzerinin stanbul-Edirne arasnda yaplmasna karar verilmi ti. Fakat skdar- zmit arasndaki uygulamada halkn mektupla mas sz konusu olmam t. Bununla birlikte ta maclktan cretini veren herkes yararlanabilmi ti. Posta rgtnn kurulmas iin ikinci giri im Seraskar Hsrev Mehmet Pa a tarafndan yaplm , bunun iin sadrazaml a tezkere sunulmu tu. Sunulan tezkereye gre padi ah de erlendirmesini yapm ve posta rgtnn kurulmas teklifini kabul etmi ti. Bu tezkere de; menzil ynetiminin postaya evrilmesi nerilmi ti. Bylelikle haberle me hz ve dzen kazanacakt. Menzilhanelere evre kazalarn yaptklar katk 300-400 keseden283 50-100 keseye inecekti. Hsrev Mehmed Pa a, nerdi i uygulamann ilk defa stanbul-Edirne arasnda uygulanmasn istemi ti. Ba ar elde edilirse btn lkeyi kaplayacak ekilde geni letilecekti. nce stanbul-Edirne arasnda 4-5 saatlik uzaklklara posta usulne uygun olarak beygir ve srcler yerle tirilecek, posta ta macl bunlar aracl yla gerekle tirilecekti. Sadrazamlk, Serasker Pa ann tekliflerini uygun bulmu ve konu ile ilgili toplantlar yaplm t. Hadi Efendinin posta mdr olmas kararla trlm t. Kurulacak posta rgt iin, rnek olarak faydalanlmak zere elilikler aracl yla Avrupada uygulanan posta kanunlarnn getirilmesi kararla trlm t. Paris Elisi Mustafa Re it Pa a, Fransz Posta Kanununu ayn sene stanbula gndermi ti. Daha sonra e itli giri imlerde bulunularak posta rgtnn kurulu al malarna devam edilmi ancak yeni posta te kilatnn kurulmas, II.Mahmudun lp yerine o lu Abdlmecidin gemesinden sonra Tanzimat Dneminde gerekle mi tir.
282 Lewis Bernard, Modern Trkiye'nin Do u u, eviren: Metin Kratl, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1993, s. 96 283 Kese: 500 kuru yerine kullanlan bir terimdir. Bkz. Pakaln Zeki, Osmanl Tarih Deyimleri Szl , Cilt:III, Ankara, 1993, s.639

GEM TEN GNMZE POSTA

145

6.2. POSTA RGTNN KURULUU 6.2.1. Kurulu almalar 3 Kasm 1839da Glhanede okunan Hatt- Hmayunla birlikte, XVIII. yzyl ba larndan itibaren Osmanl mparatorlu u iinde grlen yenile me ve devlet rgtn dzenleme al malar yeni bir dneme girmi ti. III. Selim ve II. Mahmud dnemlerinde yaplan al malar ise Tanzimat Devrinde daha sistemli olarak ele alnm t. nk Tanzimat hareketi bir reformlar serisiydi.284 Bu dnem iinde II. Mahmudun al malaryla belirli bir dzeye gelen al malar daha da artm , haberle me rg1840-1842 Yllar Arasnda lk Posta Nazrln yrten(Ahmet kr Bey)

tnde kkten de i ikliklere gidilmi ti. Bundaki temel ama, hizmeti daha da geli tirerek halkn hizmetlerden fazlasyla yararlanmasn sa lamakt. Bu sebeple postann kurulmas al malarn yrtmek iin zel bir komisyon kurulmu tu. Daha sonra postaclk konusunda Avrupada uygulanan yntemleri bilen Mustafa Sami Efendi posta mdr olarak atanm t (4 Temmuz 1840). Mustafa Sami Efendi, Eyll 1840a kadar idari ynden Ticaret Bakanl na ba l olarak postann kurulu al malarn yrtm t. Kendisinden sonra kurulu al malar devam eden rgtn ba na Ahmed kr Bey getirilmi ti. lerlemi olan al malar Ahmed kr Bey tarafndan tamamlanm 23 Ekim 1840da Posta Nezareti resmen kurulmu tur.285 Kurulan bu yeni te kilat, daha nceki dnemde haberle me rgtnn (Ulak-Menzilhane sistemi) sa lad devlet haberle mesini gerekle tirme g284 Gkbilgin M.Tayyib, Tanzimat Hareketinin Osmanl Messeselerine ve Te kilatna Etkileri, Belleten, Cilt:31, Say:121-124, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1967, s. 93 285 Yazc Nesimi, Trk Posta Tarihinden, Dnden Yarna Haberle menin Serveni, Yap Kredi Yaynlar, Ankara, 2006, s.61

146

GEM TEN GNMZE POSTA

revi ile birlikte halkn da haberle mesini sa lamakla grevlendirilmi ti. Bylece Osmanl Devleti Postacl nda yeni bir dnem ba lam t. Posta Nezareti ksa zaman sonra kendisinden beklenen grevi yerine getirmeye ba lam t. Devlete ait haberle me evrak ile halkn mektup ve di er baz posta maddelerini ta yan ilk postalar stanbuldan Edirneye 28 Ekim 1840 ar amba; Anadolu taraflarna ise 2 Kasm 1840 Pazartesi gnleri karlm lard.286 Bylece Osmanlda haberle me denilince akla ilk gelen Ulak-menzilhane sistemleri Posta Nezareti adyla yeniden dzenlenerek, halka hizmet sunan yeni bir kurulu konumuna gelmi tir. 6.2.2. lk Postaneler Posta Nezareti kurulduktan sonra merkezlerde ve ta rada postaneler alm tr. Genel postalarn kurulmas ile posta ta macl yine tatarlar aracl yla yaplm t. Ancak o tarihte bulunan tatarlar arasndan 100 tatar seilmi ve bunlardan birisi seferlerin tanzimi iin Tatar A al na 287 atanm , Postane-i Amire ad altnda kurulan Posta idaresine ba lanm t.288 Posta hizmetlerinin verilebilmesi iin personel ile birlikte postanelere de ihtiya vard. Ancak nemle bahsedilmesi gereken postaneler, Posta Nezaretinin merkezden mdr grevlendirdi i muntazam postanelerdi. Postann kurulu al malarn yrtmek zere kurulan posta komisyonunun grevlerinden biri de, ba kentte postane ve idare merkezi olarak geni e bir yer temin etmek, ayrca vilayetlerde postaneler amakt. Bu komisyonun al malar sonucunda stanbulda Postane-i Amire ald. Posta Nezareti ve stanbul Postanesini iinde bulunduran Postane-i Amire binas, Eminnnde Yenicami avlusunda bulunmakta idi.289 Vakfa ait olan bu bina daha nce Cizyehane olarak kullanlm t. Burasnn postane olarak seilmesinin sebebi, ehrin ortasnda bulunmas, ticaret merkezlerine ve sahile yakn olmasyd. nk postann ticaretle yakn ilgisi vard. Deniz postacl iin sahile
286 287 288 289 Akoba M. Mnfahham, Trkiyede Pul ve Pulculuk, stanbul, 1963, s. 22 Slade Adolfus, Osmanl Posta Tatarlar, Pos-tel, Say:10, stanbul,1969, s.23 Demirel Hakk, Posta'nn nemi ve Ana Kurallar, Ankara, 1971, s.29 Eskin, Trk Posta, a.g.e, s.16

GEM TEN GNMZE POSTA

147

Telgrafhane- Amire Binasnn Kap Levhas

yakn bir yer seilmesi gerekiyordu. Ayrca da btn stanbulda bir merkezin alacak olmas dolays ile en i lek yerde olmas arzu edilmi ti. Postane-i Amire adyla alan bu binann kapsnn zerine Padi ah Abdlmecidin tu ras konulmu , hat yazsyla Postane-i Amire yazlm t. Yabanclarn anlamas iin ayrca Franszca olarak poste kelimesi yazlm t. Bu bina, iki katl ah ap bir yapyd. st kat Posta Nezareti dairelerine ayrlm , alt kat ise stanbul Postanesi olarak dzenlenmi ti. lk dnemde stanbulun d nda ta rada alacak postaneler iin belirli standartlar belirlenmi ti. Bu standartlar I. Posta Kanununda da ayrntsyla yer alm t. Buna gre ncelikle postanenin giri kapsnn zerine postane yazlacakt. Postane ehir merkezinde olacak, iinde dolap ve raf tehizat bulunacakt. al ma saatleri ve cret tarifelerini gsteren listeler giri kap zerine aslacakt. Posta grevlisinin al aca blm ile postaneye mektup veya ba ka bir posta maddesini gndermek ya da almak iin gelenlerin arasnda bir kap veya pencere bulunacakt. D ksmda bulunan gnderici veya alclarla mdr bu kap vastas ile temas kuracakt. Bunun d nda her postane de gelen mektup ve di er posta maddelerini tartacak bir terazi, haslatn konulaca , defterlerin iinde saklanaca sa lam bir sandk bulunacakt. Tarife defterleri; biri adi mektuplarda

148

GEM TEN GNMZE POSTA

Posta Datclar 1871

kullanlmak zere sade posta, biri taahhtl mektuplarda kullanlmak zere taahht olunmu tur, biri de resmi mektuplarda kullanlmak iin tahrirat- mhime ibarelerini ta yan e it mhr; postanenin hesaplarnn i lendi i defter; tatarlarn heybelerine konulacak mektuplarn her postane de ayr ayr sarlmas iin mu ambalar ve di er baz krtasiye malzemesi de postane de bulunacak e yalar arasnda yer almakta idi. lk dnem postaneleri hizmetin yaplabilece i basit yaplard. Bu zelliklere sahip bir oda varsa hemen postane yaplr, yoksa kiralanrd.290 Kiralanacak postanenin, sahip olmas gereken zelliklerin yannda aylk kirasnn 50, en fazla 75 kuru olmas gerekiyordu. 1849da Bosna, skp, kodra, Kavala, Rusuk, Amasya ve Ni dede postaneler ald nda kiralanacak binalar iin, belirtilen miktarlarda kiralarn denebilece i bildirilmi ti. Bir yerde postane alaca nda orann idarecisine nceden durum bildirilir ve belirli zelli e sahip bina bulunmas istenirdi.291
290 zdemir Onur, Trkiyede Modern Posta Te kilatnn Kurulu u ve Geli imi, Anadolu niversitesi SBE, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Eski ehir,1998, s.33 291 Yazc Nesimi, Tanzimat Dneminde Osmanl Haberle me Kurumu, 150. Ylnda Tanzimat, Yayna Hazrlayan: Hakk Dursun Yldz, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1992, s.163

GEM TEN GNMZE POSTA

149

6.2.3. Merkez rgt ve lk Posta Grevlileri Tanzimatn ilanndan sonra halkn da hizmetlerinden faydalanaca bir posta te kilat kurma al malarn yapmak zere ncelikle bir komisyon kurulmu tu.292 4 Temmuz 1840da posta mdr olarak tayin edilen Mustafa Sami Bey kurulu al malar devam eden Posta Nezaretinin ilk idarecisidir. Fakat bu srada nezaret kurulmad iin kendisi posta mdr olarak grevde bulunmu tu. Sami Beyin Posta Nezaretinin kurulu al malarn yrttkten sonra Takvim-i Vekayi Nazrl grevi ile Posta daresinden ayrlmasndan sonra yerine 9 Eyll 1840da Ahmed kr Bey tayin edilmi ti. Ahmed kr Bey zamannda Posta Nezaretinin kurulu u da tamamlanm tr. Bylece kendisi hem te kilatn ikinci idarecisi, hem de ilk Posta Nazr olmu tu, ilk dnemdeki idareciler arasnda te kilatn nc idarecisi ve ikinci posta nazr Hseyin Hasip Beyi de saymak gerekir (l l Nisan 1842-25 Mart 1852). Bu idarecilerin haricinde Posta Nezaretinin ilk merkez grevlileri olarak Hafz ve Re id efendilerle, gayr- mslim Balyeloginin adlarn verebiliriz. Bu grevli 9 Eyll 1840 tarihli bir emirle yaz hizmetine tayin edilmi lerdi. Daha sonra 12 Aralk 1840da posta gelirlerini saklamak zere 1000 kuru maa la Sleyman A a, Trke haricinde bir dille yazlm olan mektup adreslerini Trkeye evirmek zere 600 kuru maa la Sofyal A yazar Posta Nezaretinde grevlendirilmi lerdi. Posta Nezaretinin ilk tam kadro grevli listesi 15 Aralk 1841-14 Ocak 1842 ayna ait maa defterinde bulunmaktadr. Buna gre stanbulda Nazr dahil 9 grevli ve 15 posta tatar olmak zere toplam 24 memur bulunmaktayd. Bunlara denen toplam maa ise 17.975 kuru tu. Bu yln sonunda 13 Ekim-12 Kasm 1842 ay iin denen maa lar gsteren defterde ise, nazr Hseyin Bey hari toplam 26.575 kuru dendi i belirtilmi ti. Buna gre bu grevliler ve maa lar u ekilde gsterilebilir.293
292 Eskin, Trk Posta, a.g.e, s.16 293 Yazc, Tanzimat,a.g.e, s.148

150

GEM TEN GNMZE POSTA

Gelir Katibi, Mehmet ek Efendi Katip Muavini, Kadir Efendi Resmi Mektup Katibi, Galip Efendi Katip Muavini, Ra it Efendi Hafz Halil Efendi Katip Said Efendi Ragp Efendi Ali Efendi Emin Efendi Ahmed Efendi Hac Halim Efendi Tatar (30 tane) Odac Kapc Zotraki Direktar Tezkere Katibi Hakk Efendi

2000 Kuru 500 Kuru 2000 Kuru 1000 Kuru 1000 Kuru 250 Kuru 250 Kuru 250 Kuru 500 Kuru 200 Kuru 1000 Kuru 15000 Kuru 200 Kuru 175 Kuru 400 Kuru 1250 Kuru 600 Kuru

Tablo 6.1: Posta Nezareti Grevlileri ve Maa lar

Grld gibi bir Nazr, 16 memur ve 30 posta tatar olmak zere toplam 47 grevli vard. Posta Nezaretinin merkez te kilat zamanla geli mi ve 71 ki ilik bir kadroya sahip olmu tu. Bu kadroya o ay iinde Posta nazrnn maa hari olmak zere 39.365 kuru maa denmi ti.294
294 Yazc, Tanzimat,a.g.e, s.149

GEM TEN GNMZE POSTA

151

Osmanl Dneminde Atlarla Posta Tamacl

Ahmed kr Beyin grevden ayrlp Hseyin Hasip Beyin Posta Nazr olarak tayini srasnda dzenlenen devir-teslim defterinde o srada Postane-i Amirenin sahip oldu u demirba e yalarda gsterilmi ti. Bu srada merkez te kilatnda Nezaret-i Umumiye ile Ba ktip, Varidat, r alt ve tatarlarla ilgili birimler bulunmaktayd. Posta Nezaretinin merkezdeki te kilatn tam olarak gsteren son belge Haziran 1845deki maa defteridir. Burada Nazr, 17 asil memur, 71 tatar ve 3 maa l gnll yani toplam 92 ki i kaydedilmi ti. Nazr hari 45.945 kuru maa almaktaydlar.295 Bu srada Anadoluda 21, Rumelide 13 olmak zere 34 posta mdr bulunmakta, bylece posta nezaretinde maa alan merkez ve ta ra grevlilerinin says 126 y bulmaktayd. Zaman iinde kadrolar geni lemi ti. Maa l grevlilerin yannda maa sz al an grevliler de bu kadroya eklendi. Maa sz al an bu grevliler daha sonra merkez ve ta radaki postanelerde grevlendirildi.
295 Yazc Nesimi, Tanzimat Dnemi Osmanl Haberle me Kurumu, Osmanl Ansiklopedisi, Cilt :3, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 1999, s. 621

152

GEM TEN GNMZE POSTA

stanbul Yeni Camii Postanesi Nakliyat Mdr Rza Bey ve Ekibi

Mart 1857den itibaren Nazif Beyin Posta Nazr olmasyla beraber Nezaret ve Postanenin merkez kadrosunda 100n zerinde memura grev verilmi ti. Bunlara denen toplam maa ise 75.450 kuru tur. A ustos 1861de Agh Beyin Posta Nazr olmasyla merkez kadrosu yeniden dzenlenmi tir. 13 Ocak 1863den itibaren, posta pullarnn lkede kullanlmaya ba lanmasyla, stanbulda bir ok yere posta kutular konulmu , 10 tane de posta mevkii belirlenmi ve buralara memurlar grevlendirilmi ti. Bu mevkiler; Postane-i Amire, Galata Postanesi, Be ikta , skdar, Kadky, Sultanahmed, ehzadeba , Sultanmehmed, Eyb ve Kasmpa a idi.296 stanbulda ehir iindeki mektupla ma ihtiyacn gidermek iin 9 A ustos 1865 tarihli bir emir ile Birinci ehir Postas kurulmasna karar verilmi ve bunun iin Lianos Efendi grevlendirilmi ti. Bu postann daha sonra kapanmasndan sonra, halkn her zaman Postane-i Amireye gitmenin gl ve posta i lemi yapan yerlerin azl dikkat ekti. Bunun zerine Eyll 1869da Bykdere, Tarabya, Yeniky, skdar, Kadky, Heybeli
296 Yazc,Tanzimat,a.g.e, s.150

GEM TEN GNMZE POSTA

153

Pirin Levha, Post Restant ile ilgili (PTT Genel Mdrl, Sirkeci PTT Mzesi)

ve Bykadalarda birer postane ubesi almas kararla trld.297 Buralar iin yeni memurlara ihtiya duyulmu tu. Ancak bu uygulamann yeterli grlmemesi zerine 13 Aralk 1869dan itibaren, bu defa do rudan Postane-i Amirenin ynetiminde kinci ehir Postas faaliyete geirilmi ti. Bu postann kanunla belirlenen 14 ubesi; Bykdere, Tarabya, Yeniky, Arnavutky, Ortaky, skdar, Kadky, Bykada, Beyo lu, Galata, Sultanahmed, Sultanbeyazd ve Aksarayda idi. Bu 14 merkezde grev yapacak memurlara 23.450 kuru aylk verilmesi ngrlm t. Bu postann ube says daha sonra 16ya karlm t. Merkez te kilatnda Posta Nezaretinin Telgraf Mdrl ile birle mesinden nce yaplan son byk slahat al mas Posta Nazr Yaver Bey (17 A ustos 1868 -21 Eyll 1871) nazrl dneminde gerekle ir. Yaver Bey, Postane-i Amirede grevli bulunan memurlarn ileri gelenlerinden olu acak bir Posta meclisi kuruyordu. Bu meclis Posta idaresini ilgilendiren konularda kararlar alacakt. Meclis u yelerden olu maktayd: Reis, Aza Tahrirat Ba katibi, Sertatarn, Ruznameci, Mekatib-i Mersle Ba mvezzi, Dersaadet ve Galata Yn Posta Mfetti i, Evrak- Sahiha ve Pul Muhafz, Katip. Yaver Bey, merkez memurlar kadrosunu takviye etmek, grevde bulunanlarn suistimallerini nlemek, verimli al malarn sa lamak iin 5500 kuru denek istemekteydi. Ayrca Tatar a as ve grevde bulunan 88 tatarn maa larnda da toplam 9050 kuru zam yaplacakt. 1870 ylnda Posta Nezaretinin ikisi; ehir postas mfetti i ve asl evrak mfetti i olmak zere merkezde, alts da ta rada tefti lerde bulunan 8 mfetti i vard. Yaver Beyin abalar sonucu Posta Nezareti byk bir geli 297 zdemir, Trkiyede, a.g.e, s.36

Deri heybe, at zerine yerletirilen posta antas, PTT Genel Mdrl, Sirkeci PTT Mzesi)

Deri Posta antas (PTT Genel Mdrl, Sirkeci PTT Mzesi)

154

GEM TEN GNMZE POSTA

me gstermi tir. Bir nazr muavinine ihtiya duyulmas zerine 22 Nisan 1870de zmir Merkez Muhasebecisi Asm Bey 3500 kuru aylkla Nazr muavini tayin edilmi ti.298 Posta Nezaretinin merkez te kilat, Nezaret ile Telgraf Mdrl nn birle ti i 21 Eyll 1871 ylna kadar bu ekilde bir geli me gstermi ti. 6.2.4. Tara rgt 1840 ylnda Posta Nezaretinin kurulu uyla birlikte ta ra rgt gnden gne geli meye ba lad. Bu dnemde stanbul d ndaki te kilat ve yapt postaclk Muntazam ve Gayr- Muntazam olmak zere ikiye ayrlm t.299 lk ba larda kendisine mdr tayin edilen merkez ve bu merkezler aras yaplan postaclk ekline Muntazam deniliyor, posta maddelerinin cretleri alnyor ve postalar tatarlar vastasyla ta nyordu. Gayr- muntazam ise, kendisine Posta Nezareti tarafndan mdr tayin edilmeyen merkeze ve bu merkezler arasnda yaplan postacl a deniliyordu. Gayr- muntazam merkezlerde posta ile ilgili i leri o yerin en rtbeli memuru, meclisi menzilciler veya katipler yaparlard. Bu merkezlerde yalnz adi mektup kabul edilir, gnderilen mektuplarn cretleri alnamaz ve postay srcler ta rd. Fakat sonralar Muntazam kelimesine daha geni bir anlam verilerek posta mdr bulunan iki merkez arasndaki btn yerlere Muntazam ismi verilmi ti. Yaplan postaclk ekli ise de i memi ti. Posta Nezaretinin ta ra te kilat ierisinde gayr- muntazam posta blgelerindeki grevliler de vard. Bunlarn Posta Nezaretinin esas kadrosunun birka kat oldu unu da belirtmek gerekir. rne in 1874de Posta Nezaretinin ta raya merkezden gnderdi i posta mdr says 37 idi. Ayn tarihte muntazam olarak 2082 saatlik bir yolda tatarlarla ve en az bu kadar bir mesafe iinde de srcler vastasyla hizmet gren postay ta rada 37 mdrn idare etmesi mmkn de ildi. Posta Nezaretinin kurulu undan sonra ta rada at ilk merkez Edirnede idi. zellikle ticaretin geli ti i merkezlere ncelikle mdrler tayin edilmi ti. Daha sonra nem srasna gre Gayr- muntazam postaclk yaplan di er merkezlere mdrler tayin edilerek buralar Muntazam posta merkezleri haline getirilmi ti. Haziran 1841de, posta usuln Postane-i Amirede renen yedi grevli Rumelide Yeni ehir, Selanik, Serez,
298 Yazc,Tanzimat,a.g.e, s.152 299 zdemir, Trkiyede, a.g.e, s.37

GEM TEN GNMZE POSTA

155

Ni ve Yanya; Anadoluda Ankara ve Kayseriye posta mdr olarak tayin edilmi ti. Bunlardan sonra A ustos 1841de Anadoluda Konya, Adana, Halep, am ve Akkaya birer posta mdr tayin edilmi ti. A ustos 1842de zmir ve evresine muntazam posta i letilmesine karar verilmi ve grevliler tayin edilmi ti. Erzurum ve Trabzona Ekim 1842de mdrler grevlendirilmi ve Trabzona kadar denizden posta i letilmesine 11 Kasm 1842de ba lanm t. Haziran 1845de stanbul hari btn lkede 34 posta mdr grevlendirilmi ti. Bunlardan 21i Anadolu, 13 Rumeli blgesinde bulunuyordu. 1847 ylna gelindi i zaman ise ta ra posta mdrlerinin, yani muntazam postaneye kavu an merkezlerin says tane artarak 37ye km t. Bu 37 merkez arasnda postann tatarlarla ta nd onbe byk yol alm t. Bylelikle 2082 saatlik bir mesafeye muntazam posta ta nm t. Bu yollar unlard.300 Rumelide stanbuldan Edirne Yolu Edirneden Kalas Yolu Edirneden Vidin Yolu Edirneden Manastr Yolu stanbuldan Selanik ve Yanya Yolu Filibeden Belgrad Yolu Kumanovadan Bosna Yolu Manastrdan kodra Yolu Anadoluda stanbuldan zmir Yolu stanbuldan Alanya Yolu stanbuldan am Yolu stanbuldan Kayseri Yolu stanbuldan Diyarbakr Yolu Diyarbakrdan Ba dat Yolu Trabzondan Erzurum Yolu TOPLAM: 2082 saat
Tablo 6.2: Ta ra rgtnde Yollar ve Ula m Saatleri

44 saat 130 saat 99 saat 123 saat 186 saat 102 saat 101 saat 54 saat 87 saat 158 saat 319 saat 186 saat 270 saat 169 saat 54 saat

2082 saatlik bir mesafeye 37 posta mdr ile hizmet gtrlm t.301
300 zdemir, Trkiyede Modern, a.g.e, ss.37-38 301 Yazc Nesimi, Tanzimat Dneminde Osmanl Posta rgt, Tanzimattan Cumhuriyet'e Trkiye Ansiklopedisi, Cilt:6, stanbul, 1985, s.1639

156

GEM TEN GNMZE POSTA

Ta radaki Muntazam postanelerin says Mays 1849da 19u Rumeli ve 25i Anadoluda olmak zere 44e km t. Eyll 1868de Posta Nezareti yeni bir al ma dzeni ba latm t, ayrca bu konu ile ilgili bir de rehber kartm t. Buna gre Rumelide tatar caddesi zerinde 116 merkez bulunmaktayd. Muntazam postaclk yapan bu merkezlerin 36snda postane mdr vard. Anadolu blgesinde ise Tatar caddesi zerinde 142 merkez bulunmakta, bunlarn 30unda posta mdrleri grev yapmaktayd. Bunlarn haricindeki merkezler gayr- muntazam durumdayd. Yani postay srcler ta makta ve ancak adi mektup ve baz evrak postacl yaplabilmekteydi. Eyll 1868de ba layan yeni al ma dzeni Posta Nazrnn abalar sonucunda gerekle tirilmi ti. Yine onun tarafndan menzilhaneler, tatarlarn al malar ve posta te kilat ile ilgili nemli al malar yaplm ve reform niteli inde kararlar alnm t. Haziran 1868de kesinle en ve bir yaz ile uygulanmas sadrazamlktan Nafia Nezareti Bayndrlk Bakanl na bildirilen bu yeni dzenlemede Posta Nezaretinin merkez ve ta ra te kilat u ekilde belirlenmi ti: Nezaretin ta radaki te kilat on bir daireye ayrlyordu. Her daireye bir merkez mdr, yanna bir katip ve bir memur tayin edilmi ti, bu dairelere ba l postanelerin mdrleri yerel meclisler tarafndan seilecek, kefalete ba lanan bu mdrler Posta Nezaretinin onayyla tayin olunacaklard. Bu 11 daire u ekildeydi: Edirne, Varna, Saraybosna, Selanik, Golos, Galata, zmir, Halep, Diyarbakr, Trabzon, Samsun. Yeni dzenlemede, daireler dahilindeki postane mdrleri, posta memuru sfatyla bulunacak ondalk, zarf ve pul satclarn kontrol ve tefti ; merkez mdrleri ve menzilhanelerin al malarna nezaret etmek zere Rumelide iki, Anadoluda iki ve stanbul ile Arabistanda birer olmak zere alt Posta Mfetti i tayin edilmi ti. Yaver Bey tarafndan esaslar hazrlanan ve uygulanmas kabul edilen bu kadro baz kk de i ikliklerle Posta Nezaretinin Telgraf Mdrl ile birle ti i 1871 tarihine kadar devam etmi tir.302 Sonu olarak, 2 ubat 1870 tarihine kadar Posta Nezaretinin merkez ve ta ra te kilat ile birlikte idari ynden Ticaret Bakanl na, mali ynden Maliye Bakanl na olan ba mll devam etmi ti. Bu tarihte te kilat Bayndrlk Bakanl na (Nafia Nezareti)
302 zdemir, Trkiyede, a.g.e, s.40

GEM TEN GNMZE POSTA

157

ba lanm t. Daha sonra ise 21 Eyll 1871de iki ayr organizasyon olarak dzenlenmi bulunan Posta Nezareti ve Telgraf Mdrl , Posta ve Telgraf Nezareti ad altnda birle mi lerdi. 6.2.5. Posta Tekeli 6.2.5.1. Posta Nezareti nin ltizama Verilmesi Dnya zerinde mevcut olan lkelerin posta tariheleri incelendi inde, posta faaliyetlerinin halkn sunulan hizmetlerden daha fazla yararlanmaya ba lamasyla beraber artt , bu sebeple de pek ok devletin kendi posta idarelerini belli bir bedelle zel ki i, i letme veya kurulu lara devretti ini grmekteyiz. Osmanl Devletinde de bu uygulama yaygn bir ekildeydi. Nitekim, e er bir ki i bir i iin talipse, o i in cretini pe in veya taksitle dyor ve i letme hakkn elde ediyordu. Posta Nezaretinin iltizama verilmesi ilk defa Birinci Posta Nazr Ahmed kr Bey (nezareti Eyll 1840-Nisan 1842) dneminde303 sz konusu olmu tur. Bu dnemde kr Bey, postann 3 seneli ine belli bir bedel kar l nda kendisine verilmesini istemi , ama grevden ayrld ndan bu gerekle memi tir. Daha sonra bu i iin smail Pa a talip olmu tur. Bunun iin senelik gelirinin 1.000 kese fazlasn verece ini taahht etmi ve 1852-1857 tarihleri arasnda postalar iltizamla smail Pa a tarafndan idare edilmi tir. Bu sre iinde suistimal ve grevi ktye kullanma durumlar vukuu buldu undan smail Pa a Boluya srlm tr. Osmanl Postasnda iltizamla idareye be yla yakla an bir uygulamadan sonra son verilmi , devletin ykl na kadar da bir daha iltizam idaresine dnlmemi tir. 6.2.5.2. Mektup Tamaclnn Yalnzca Posta daresine Verilmesi Bilindi i zere Osmanl mparatorlu u snrlar iinde ya ayan halk, Posta Nezaretinin kurulu undan nce devlet haberle me te kilat demek olan ulak-menzilhane ikilisinin al malarndan faydalanamamaktayd. Bununla birlikte, haberle menin bir ihtiya oldu u gz nnde bulunduruldu unda, bunun de i ik yollardan giderilmi olaca n d nmek do aldr.
303 Yazc, Tanzimat, a.g.m, s.1642

158

GEM TEN GNMZE POSTA

Nitekim burada kar mza tccarn ve halkn haberle mesini dzensiz bir ekilde de olsa temin etmeye al m olan sai, kirac, katrc ve emaneti gibi unsurlar kar. Bunlara bir de daha nce tatarlk grevi yapan, fakat Posta Nezaretinin kurulu undan sonra posta tatar olamayanlarn bir ksmn ilave etmek gerekir. nk bunlar da eski al kanl n bir devam olarak posta maddelerini kendi hesaplarna ta maya devam etmi lerdir.304 Osmanl Devletinde postalar iki amala kurulmu tu. Bundan ilki gelir temini, ikincisi haberle me maddelerine fesadn kar masn nlemekti. Bu durum devletin postaclk faaliyetlerini tekel altnda yrtmesini zorunlu klyordu, fakat bu hususta 1. Posta Kanununda bir hkm yoktu. Yasadaki bu aklk ksa zamanda idarenin de dikkatini ekti ve 1841de al malar ba latld. Uzun sre devam edecek olan bu mcadelenin esas; postay ta ma hakknn Posta Nezaretine ait oldu u, ba kalarnn bu greve talip olmalaryla hem gelir kaybnn, hem de haberle me hizmetlerinde yolsuzluklarn olabilece iydi. Posta Nezaretinin bu unsurlarla ve ayrca da yine creti kar l posta maddeleri ta maya yeltenen baz araba irketleriyle yapt mcadelenin olduka uzun srm oldu unu Osmanl belgelerinden renmekteyiz. 6.3. POSTA HZMETLER 6.3.1. Postanelerin Tadklar Maddeler Postanelerin al malar ilk defa 16 Kasm 1840 tarihinde yaplan I. Posta Kanunuyla dzenlenmi ti. Bu kanun Fransz Posta Kanunundan yararlanlarak hazrlanm t. Bu kanunla sadece asl ka t olan posta maddelerinin gnderilmesi sa lanabilecekti. Posta Nezareti adi, taahhtl ve devlete ait resmi mektup tahrirat- mhimme olmak zere e it mektubu kabul ederek asl ka t olan takvim, gazete ve benzerlerini ta makla yetinmi ti. rne in; stanbul-Edirne arasnda ilk postann hareket edece i hakkndaki ilanda: i bu postann vaz yalnz mektup nakl ve zamdan ibaret olup denilmi ti. Fakat geici oldu u belirtilen bu durum ok ksa srm t. Posta idaresinin kurulu amalarndan biri lke ticaretinin geli mesine katkyd. Bu ise posta ile emanet diye isimlendirilen para ve e yalarn da ta nmas ile mmknd. Tccarlarn bu yoldaki istekleri ve ilk uygulamalarn sonular dikkate alnarak Posta Nazr Ahmed kr Bey tarafndan bu konuda bir layiha hazrlanm t. On iki maddeden olu an bu layiha esasla304 Yazc, Tanzimat...., a.g.m, s.1643

GEM TEN GNMZE POSTA

159

rna gre, yalnzca muntazam posta blgelerinde 24 Ocak 1841de postalarla emanet aka, akas305 ve numunelik e yalarn ta nmasna ba lanacakt. Bu tasar hkmlerinin uygulanabilmesi iin gereken yerlere zamannda duyurular yaplm , kurulu un nc ay bitti inde Posta Nezareti muntazam blgelerde hem evrak hem de yk postacl olmak zere iki e it postaclk yapmaya ba lam t. Nitekim Posta Nezaretinin 24 Ocak 1841 tarihli kararndan sonra muntazam postaclk yapt ve yeni ba lad merkezler dolaysyla verdi i ilanlarda buralara mektup ve di er evrak yannda emanet ve hafif numunelik e ya ta macl nn da yaplaca zellikle belirtilmi ti. gayr- muntazam blgelerde ise yalnzca evrak postacl yaplmakla yetinilmi ti. Posta Nezareti, muntazam blgelerde evrak postacl ile birlikte, emanet ve numunelik e ya; gayr- muntazam blgelerde yalnzca mektup ve asl ka t olan, yani evrak postacl uygulamasna onyedi sene devam etmi ti. Bu sre iinde postalarla emanet ve numunelik e ya ta nmasna tccarn ve halkn byk ilgi gsterdi i grlmektedir. Fakat, o unlukla menzilhaneler arasnda beygir srtnda yaplan posta ta macl ile bu isteklere cevap verilemez olmu tu. Ta macl n ok masrafl olmas, bir taraftan Posta Nezaretinin bu uygulamadan devaml zarar etmesine neden olurken, te taraftan yk ta macl postalarn daima gecikmesine de sebep olmakta idi. te bu iki nemli sebep nedeniyle postalarla yk ve emanet ta nmasnn kaldrlmas veya idarenin zarar etmeyece i bir ekle evrilmesi d nlmeye ba lanm t. Bu konudaki al malar 23 A ustos 1857de ba lam t. Yaplan inceleme ve ara trmalara gre; postalarn gecikmelerine ve idarenin zararna sebep olan byk e ya ve ok miktarda ake ta nmasndan vazgeildi i takdirde posta gelirlerinde senede 1000 keselik (1 kese: 500 kuru ) bir d n olmas muhtemeldi. Bununla birlikte menzilhanelerde beslenen beygirler azalaca ndan, 2000 keselik bir tasarruf sa lanm olacakt. Ayrca yalnzca evrak ta yan postalar sratli gideceklerinden gecikmeler de nlenmi olacakt. Sonuta; postalarla aka ta nmasndan tamamen vazgeilmesinin tccarn aleyhine olaca ve lke ticaretinin bundan olumsuz ynde etkilenece i kanaatine varlm t. Posta idaresi de bundan zarar grebilecekti. Btn bu nedenlerden dolay postalarla e ya ta macl nn imdilik tamamen kaldrlmas uygun bulunmakla birlikte, beyaz
305 Posta ile ta nan akaya emanet aka veya yalnzca emanet denilmekteydi. Srre akas (altn) ise II. Mahmud un 1822-1823 senelerinde bastrd altn paralara halkn verdi i isimdir. Numunelik e ya ise, haf e ya anlamndadr. Bkz. Pakaln, Osmanl Tarih, a.g.e, s. 283

160

GEM TEN GNMZE POSTA

aka ta macl na devam edilmesi gerekti ine karar verilmi ti. Bu karardan sonra Posta Nezaretinin para ta macl ndan zarar etmemesi d nlm t. Tccarlar Posta Nezaretine a rlm ve yollarn tanzim ve dzenlemesine ve muntazam yk postalarnn tertip ve te kiline kadar postalara verilecek her e it beyaz aka iin her mucibi tarife alnmakta olan posta cretine bir mislinin daha zamm olunmas, gnderilecek akann mevsim ve mevkiine gre postalarn gecikmesine sebep olmayacak ve hurc s acak kadar olmas art ile ta nmasna karar verilmi ti. Bundan sonra Temmuz 1871de karlan ikinci Posta Nizamnamesinde de ayn uygulamann devam ettirilmesi ynnde hkmler yer alm t. Buna gre Nezaret, bazlar tekel altnda ve bazlar tekel altnda olmakszn posta maddeleri ta yacaktr. Bunlar e ittir: mektup, hurc s acak, postalarla gidebilecek byklk ve miktarlarda olmak artyla altn ve gm para, hafif mcevherler, ticaret e yalar numuneleri ve iki kyyeyi (2600 gr.) gemeyen kitap ve benzeridir. Temmuz 1871deki bu uygulama Tanzimat Dneminin sonuna kadar (1876) varl n srdrd gibi, ondan sonra da uzun sre postalarla bu ekilde postaclk yaplm t.306 Posta Nezaretinin o dnemde snrl bir biimde gerekle tirmeye al t bir di er hizmette gnmz posta havalesi hizmetine benziyordu. Bilindi i gibi ake ta nmasndan havale i leminin aksine bizzat postaneye teslim edilen paralar alcya ula trlmakta idi. Ancak telgrafhanesi olan baz merkezler iin 7 ekim 1862den itibaren her ay iin, stanbuldan ta raya ake gndermek isteyenlere, ta ra posta-hanesinin haslat kadar ake havalesi izni verilmi ti. Her Rum ayn 15ine kadar isteyen Postane-i Amireye mracaat ederek, gnderece i paray ve cretini yatrmak suretiyle bu hizmetten faydalanabilecekti. Bu i lemin yaplaca merkezler; Rumelide, Edirne, Filibe, Sofya, Ni , Trnova, Vidin, umnu, Rusuk, Selanik, Serez, Saraybosna, Mostar, Anadoluda ise; zmir, Ankara, Diyarbakrd. Bu ekilde para gnder mek isteyenler ake i lemindeki tarifeye tabi idiler. Bu uygulama ile soygun ihtimali ve haslatn stanbula getirilmesi gl ortadan kalkt iin Posta Nezaretine byk bir lde fayda sa lam t.307 6.3.2. Postanelerin alma Zamanlar Postanelerin hizmetlerini tam olarak yerine getirilebilmesi iin gerek merkez ( stanbuldaki Postane-i Amirenin) ve gerekse ta radaki di er postanelerin belirli bir
306 zdemir, Trkiyede Modern, a.g.e, s.43 307 Yazc, Tanzimat,a.g.e, s.166

GEM TEN GNMZE POSTA

161

mesaiye tabi olmalar gerekiyordu. Bu durum Birinci Posta Kanununda mdrlerin klli yevm mektup alp vermek iin iki saat leden mukaddem ve saat leden sonra ki ceman be saat odalarnda olmak lazm gelece i eklinde yer alm t. Bundan sonra karlm olan kanun, ynetmelik ve Posta Nezaretinin ilanlarndan posta grevlilerinin mesaisinin sresini ve postanelerin al ma saatlerini tespit etmek mmkn olamamaktadr. Fakat gnde be saatlik mesai daha sonra arttrlm t. e itli zamanlarda gazetelere verilen ilanlarda gnlk al ma cetvelinden ok mektup ve di er posta maddelerinin postaya son verili saatleri yani postanelerin ak olduklar son saat nemle belirtilmi ti. 29 Kasm 1847 tarihli bir fermanla Postane-i Amireye getirilecek olan mektup ve emanetlerin Anadolu postasnn ar amba, Rumeli postasnn da Pazartesi gnleri karlaca gz nne alnarak, o haftaki posta ile gnderilecek olan mektup ve emanetler o gn sabah saat 1.30-2den ba lamak zere 10-10.30a kadar308 postaneye verilmesi gerekti i belirtilmi ti. Bu vakitten sonra gelenler kabul edilmeyecek, istenirse creti verilerek tatar kartlabilecek veya gelecek haftaki posta ile gnderilebilecekti. Buradan anla ld na gre stanbul Postanesi bu tarihte mektup ve emanetleri yalnzca postann hareket gnlerinde kabul etmekte idi. Daha sonra yine bu konu ile ilgili karlan ilanlarda posta maddelerinin postann k gnnde; emanet ve numunelerin saat 3ten 9a, mektup, gazete ve di er benzerlerinin 3den 10.30a kadar postaneye getirilmesi gerekti i belirtilmi ti. Bundan sonra da Posta Nezaretinin gazete ilanlarnda mektup ve emanetlerin buna yakn saatlerde ve yalnz posta gnlerinde en ge postaneye getirili saatleri duyurulmu tu, stanbul Postanesinde emanet ve mektuplar en ge saat 10da kabul edilecek, ta ra postanelerine de vaktinde getirilmesi gerekecektir. Mektup ve emanetlerin en ge saat 9.30a kadar getirilmesi gerekir. Mhimmeler iinse nceden haber verilmek art ile 10.30a kadar beklenilecekti. Mektup ve emanetlerin postann hareket gnlerinde kabul usul ve bu konudaki mecburiyet, 1863 ylnda postalarda pul kullanlmaya ba lanmasndan sonra posta kutular sayesinde ortadan kalkm t.
308 Burada sz konusu edilen saat gne in bat n esas alan ve her ak am 12 kabul eden saattir. Buna ezan saat denildi i gibi, alaturka saat'de denir. Bkz. Pakaln, Osmanl Tarih, a.g.e, s.580

162

GEM TEN GNMZE POSTA

Postanelerin gndericilerden Cuma gn hari her gn emanet ve numune kabul etmeye ba lamas ise ubat 1871den itibarendir. Bu tarihten sonra haftann alt gn saat 4-9 arasnda tccar ve halkn her trl posta maddesi stanbul Postanesince kabul edilmeye ba lanlm t. stanbuldaki Postane-i Amirenin al ma zamanlar 1873de yeniden dzenlenmi ti. Bu sralarda Posta ve Telgraf idarelerinin birle tirilmesi, stanbuldan her gn posta karlmas, dolaysyla gelen postann o gn ierisinde i lemlerinin tamamlanmas zorunlulu uyla al ma saatleri ve halka ak olma zamanlar yeniden dzenlenmi ti.Bu arada deniz postalarnn ok erken gelmesi ve baz postalarnda stanbula ge ula mas sebebiyle postanenin hergn gne do u undan gece e kadar ak tutulmas uygulamas 13 Nisan 1873te stanbul Postanesinde ba latlm t. Bu yo un mesai uygulamas sadece stanbul Postanesinde devam ederek di er merkezlerde i yo unlu unun azl sebebiyle daha az mesai saati uygulamas yoluna gidilmi ti. 6.3.3. Postalarn Hareket Gnleri Osmanl postalarnn kurulu srasnda postalar her gn de il, o unlukla ancak, haftada bir defa karlabilmi ti. 1847de stanbul merkez olmak zere karlan postalar rnek olarak alnrsa, stanbuldan Rumeliye, her Pazartesi ak am iki tatar karlrd. Bunlardan biri sa koldan Edirneye, di eri de sol koldan Selanik ve Yanyaya giderdi. Her iki posta Pazar gn dnerlerdi. Edirneden, her ar amba gn sa koldan Kalasa, orta koldan Vidine, sol koldan da Filibe, Kumanova ve Manastra Tatar karlrd. Bu postalar Per embe gn Edirneye dnerlerdi.309 Rumeli blgesinde yukarda belirtilen merkezlerden ileri ayrca tatarlarla e ya ve mektup gnderilmekteydi. Bunlar Filibeden Belgrada, Mumanovadan Bosnaya ve Manastrdan kodraya belirli gnlerde karlan postalard.310 stanbuldan Anadoluya ise her ar amba ak am be tatar karlrd. Biri sa koldan zmire, biri yine sa koldan Alanya, biri orta koldan ama, biri orta koldan Kayseriye ve di eri de sol koldan Diyarbakra giderdi. Buralardan posta Pazar gn stanbula dnerdi.311
309 zdemir, Trkiyede Modern, a.g.e, s.45 310 Yazc, Tanzimat, a.g.m, s.1645 311 zdemir, Trkiyede Modern, a.g.e, s.46

GEM TEN GNMZE POSTA

163

Rumeli ksmnda oldu u gibi, mparatorlu un Anadolu ksmnda da bu mevkilerden ileri ayrca tatar postalar karlrd. Diyarbakrdan Musula ve Ba data ve Trabzondan Erzuruma belirli gnlerde postalar gnderilir ve geri dnerlerdi. Musul dan Ba data olan posta iki haftada bir defa karlrd. Daha sonra grlen ihtiya zerine posta hareket gnleri arttrlm , zellikle deniz postalar, yabanc postalarla rekabet amacyla byk saylara ula m t. 6.3.3.1. ehir Postalar Buraya kadar grld gibi Posta Nezareti geni lkedeki e itli merkezler arasnda postaclk yapmaya al maktadr. Gelen mektuplarn adreslerine mvezziler tarafndan ula trlmas bile uzun sre d nlememi tir. Halbuki bazen ayn ehirdeki ki ilerin de birbirine mektup gndermesi gerekebilir. Burada kar mza ehir Postas kar. Buna gre; . Birinci ehir Postas: lkemizde ehir postas kurulmas d ncesi ilk defa Posta Nezaretinin tesisinden 24-25 sene sonrasna rastlar. Yaplan ara trmalar neticesinde, byle bir organizasyonun kurulu u ve memurlarnn bir senelik maa larnn 350.000 kuru u bulaca hesaplanr. Bunun zerine ehir Postasnn mteahhit tarafndan al trlmasna karar verilir. Samanco lu Ohannes, Aznavuro lu Osep ve Yanyal Lianos efendilerden ncsnn teklifi uygun bulunur. Bylece 9 A ustos 1865 tarihli padi ah onayyla Birinci ehir Postas Yanyal Lianos Efendiye verilir. Lianos Efendi bu sre iinde Postane-i mireye 365.000 kuru deyecektir. Bu postann al malarn dzenleyen 38 maddelik nizmnmesi karlr ve 13 Aralk 1865 ar amba gn al malarna ba lar. Dnemin gazetelerinden tespit edildi ine gre Birinci ehir Postas, stanbul ve evresinde ksa zamanda te kilatn geli tirmi , ahaliden byk ra bet grm tr. Fakat kesin olarak tespit edemedi imiz sebeplerle bu posta, daha deneme sresinin biti ine 4, 5 sene varken Mart 1867de al malarna son vermi tir.312 Di er ehir Postalar: 13 Aralk 1869da kinci ehir Postasnn al maya ba lad grlr. Bu te kilt kendisi iin karlan 22 maddelik bir kanunla, do rudan Posta Nezareti tarafndan idare edilmi tir. Bunu mteakip 13 Eyll 1875de nc ehir Postasnn kuruldu unu gryoruz.

312 Yazc, Tanzimat, a.g.m, s.1645

164

GEM TEN GNMZE POSTA

Trk Postasnn amdan Badata sevki 1894

Tanzimat dneminde stanbul haricindeki Osmanl ehirlerinde ba ka bir ehir postas uygulamas grmyoruz. Bunun iki istisnas 1866-67de Kstence ve irnovada birer zel idare eklinde te kiltlanm olan ehir ii posta i letmeleridir. 6.3.4. Postalarn Tanmas Problemi Posta Nezareti lke iinde postalarn ta nmasnda daha nceki vastalardan faydalanm tr: ncelikle menziller arasnda beygirlerden, ok az da olsa deniz ta macln kullanm tr. Ama genel olarak postalarn ta nmasnda kara ta macl na byk yer verilmi ti, bu nezaretin kurulu uyla birlikte ilk 20-25 sene sresince srm tr. zellikle kara ta macl nnn kullanlmasnn nemli nedenleri vardr. En nemli neden; devletin elinde o srada yeteri kadar yk ve yolcu ta yacak vapurlarn bulunmamasdr. nk posta ta macl , ancak limanlar arasnda dzenli bir ekilde yk ve yolcu ta yan vapurlarla gerekle tirildi inden iktisadi olabilirdi. Os-

GEM TEN GNMZE POSTA

165

manl Devletini kara postacl na iten di er bir nemli neden ise, phesiz sahillerde yabanc postalarn gl rekabetidir.313 Karadan posta ta macl nn pekok zorluklar vard. Mesela, yollar boyunca yer alan menzilhaneler arasnda beygirler srtnda nakliyat ok gt. Ta nan yk az oluyordu. Alnan btn nlemlere ra men, soyulma tehlikesi vard. Ayrca maliyet a r ykselmekteydi. Posta Nezaretinin btn imknszlklara ra men denizyollarndan istifadeye al t n vurgulamak gerekir. Nitekim Trabzon ve Erzuruma postalar ba tan itibaren denizden gnderilmi tir. 1859da postaclk gayesiyle iki vapur satn alnd n grmekteyiz. Temmuz 1863te ise Sahil Postalar kurulmu tur. lke iinde demiryollar kurulmaya ba lad nda, postalar bu yoldan da faydalanm lardr. 6.3.5. Postalarn cret Tarifeleri Posta Nezareti, sunmu oldu u hizmetler iin farkl cret tarifeleri uygulam , bunda mesafe ve a rl baz alm t. rne in; stanbuldan Ankaraya gnderilen bir mektupla, Kayseri, Ba dat, Cidde veya Ni e giden mektuplarn posta cretleri de i ik olmu tu. Ayn ekilde mektuplarn a rl da fiyatlara yansm t. O dnemde mektubun a rl , dirhem ile llrd. nk a rlk ls birimi okka idi.314 lk tarifelerde 3 dirhem315 a rl ndaki bir adi mektubun, bir saatlik mesafeye bir paraya, 4 dirhemli in ayn mesafeye 1, 5; 5 dirhemli in 2 paraya gidece i belirtilmi ti. Posta Nezaretinin fiyat tespitinde etkili olan bu iki konunun d nda di er bir etken ise, posta ta macl nn karadan veya denizden gerekle tirilmi olmasyd. Denizyoluyla ta maclk ucuza mal oldu undan, fiyatlar bu alanda d k tutulmu tu. Bununla lke iinde, zellikle sahillerde te kilatlanm olan yabanc postalarla rekabet
313 Yazc, Tanzimat, a.g.m, s.1643 314 Bir okka 1, 283 gram, Bkz. A akay Mehmet Ali, Trke Szlk, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara 1959, s.591 315 Bir dirhem 3, 20 gramdr, Bkz. A akay, Trke, a.g.e, s.218

166

GEM TEN GNMZE POSTA

etme imkan sa lanyordu. Fakat buna bir bakma zt d en bir uygulama da, fiyatlar yksek tutarak Hazineye gelir temin edilmesi gayretleriydi. Fiyat tespitinde zaman zaman bu d ncenin etkili oldu u grlr. Nitekim Posta Nazr Agh Bey tarifelerle ilgili geni bir rapor hazrlam t. Agh Bey, mektup cretlerinin d rlmesini, mesafeye gre cret almndan vazgeilmesini ve posta pulunun kullanlmasn teklif etmi ti. Bylece uzun vadede halkn daha ok mektupla aca n d nyordu. Ancak bu tekliflerden ilk ikisi gelir kaybna sebep olur d ncesiyle uygulamaya de er bulunmam , ncs suistimalleri nleyece i, bylece posta gelirlerinin artaca d nlerek kabul edilmi ti. Birinci Posta Kanununa gre muntazam bir blgede mektup gndermek isteyen ki i, postaneye gider ve mektubu memura teslim ederdi. Memur mektubun gidece i mesafeye gre cret alr, bunu krmz mrekkeple mektubun zerine yazard. Daha sonrada mektubun cinsine gre zarfn kenarna siyah mhr basar ve dolaba kaldrrd. Kullanlan zarflar bugnk gibi de ildi. Ba dad ad verilen ince ka tlar, mektup yazldktan sonra, yazs i tarafa gelmek zere, zarfa benzer ekilde gen olarak kapatlr ve zerine adres yazlrd. Postalarn karlaca gn mektuplar ve di er posta maddeleri iki saat evvel gidecekleri yerlere gre ayrlr, her birine bir numara verilirdi. Bu numaralara gre cetvellere, srayla her birinin ismi, a rl , alnan creti kaydedilirdi. Mektuplar daha ncede belirtildi i gibi adi, taahhtl ve mhimme olurdu. Bu nedenle gerek bunlar ve gerekse, di er posta maddelerinin postaya verilmesi, cretlerinin ayr ayr hesaplanarak alnmas, sraya konulmas posta memurlar iin zor olur, yanl lklar meydana gelirdi. Ayrca bu sistemde alnan cretin mektuba eksik yazlmas da mmknd. Mektuplar pe in crete tabi olup, taahhtl mektuplar iin iki misli cret alnrd. Kaybolan taahhtl mektup iin mektup sahibine, Posta idaresi tarafndan 100 kuru tazminat denirdi.316 Bu yaplan i lemler muntazam postanelerde gerekle irdi. nk mektup cretleri ancak muntazam postanelerde pe in alnyordu. gayr- muntazam postanelerden gnderilen mektuplarn cretleri ise, mektup alcsndan istenirdi.
316 zdemir, Trkiyede Modern, a.g.e, ss.47-48

GEM TEN GNMZE POSTA

167

1861de karlan bir ynetmelikle sahibinin postaneden almad mektuplar, mektupular (mvezziler) tarafndan adresine gtrlecekti. Bu sebeple mektuplar gtrme i leri yani mektupuba lk, arttrmayla bir ki iye verilirdi. Bu ki i olu turdu u ekip ile mektuplar da tr, buna kar lk cret-i kademiye adyla bir bedeli mektup sahibinden alrd. 1864de bu bedel mektup ba na 20 parayd. Bununla birlikte ta rada bu hizmetin kar l olarak ne kadar cret alnd tam bilinememektedir. Bu uygulama 1882ye
1865 1. Tip Ay Yldzl Pullar

kadar devam etmi ti. Ayn tarihte kan nc Posta Nizamnamesiyle mektup da tma hizmetinin cretsiz yaplmas kabul edilmi ti. Bu yalnzca mektuplar ve baz evrak iin geerliydi. Di er posta maddeleri ise alcsna postanede teslim edilirdi. 6.3.6. Postalarda Pul Kullanm Bugnk anlamda, zarfa yap trlabilen ilk pul, ngiliz Posta daresinin Posta Bakan Rowland Hill zamannda317 6 Mays 1840 ylnda kartt , zerinde Hollandal ressam William Mulradi tarafndan yaplan Kralie Victoriann portresi bulunan l penny de erindeki Penny Black olarak anlan nl siyah puldu.318 Baslan pul incelendi inde tek renk olarak basld arkasnda zamk olmad ve tabakalarn makasla birbirinden ayrld grlmekteydi. Bu sebepledir ki, bunu izleyen zamanda iki renkten fazla renk

1840 Tarihinde Dnyada lk Baslan 1 Penny Deerindeki Pul (Penny Black)

317 Dzenli kran, leti im Arac Olarak Pulun nemi, Cumhuriyet Dnemi, Cumhuriyet Konulu Posta Pullarnn ncelenmesi ve Cumhuriyetin 75. Yldnm Anma Serisi Pul Tasarm nerileri, nn niversitesi SBE, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Malatya, 1998, s.9 318 Tuna Turgay, Dnyann lk Posta Pulu, Hayat Tarih Mecmuas, Say:3, stanbul, 1977, ss.94-95

168

GEM TEN GNMZE POSTA

kullanlarak baslan ilk pul svirede basld. Daha sonra bunu kabartma ve uak pulunun talya, helikopter pulunun spanya, metal pulun Macaristan, resmi pulun ise Merica adasnda basm izledi.319 Osmanl mparatorlu unda ilk posta pulu ise, Posta Nezaretinin kurulu undan 23 yl sonra Abdlaziz Dneminde (1861-1876), Be inci Posta Nazr Agh Beyin (24 A ustos 1861-21 Mart 1865) giri imiyle gerekle mi ti. Agh Beyin hkmete sundu u teklifin kabul edilmesiyle 15 Mart 1862 tarihli bir fermanla, posta pullarnn 13 Ocak 1863 tarihinde kullanlmas emredilmi ti.320 Bu tarihe kadar mektuplar her postanenin kendine ait mhr ile damgalanrd. Bu yzden 1840 ylndan 13 Ocak 1863 tarihine kadar olan dneme Prefiltelik (Mhr devri) denilmektedir.321 Her postanenin kendi ismini ta yan bir mhr vard. Bu mhrler genellikle siyah ve mavi renkte baslm lard. Mhrler zerinde genellikle; An Canibi Postai, An Canibi Postanei veya Postai Hkmeti yazs ile altnda ehir ismi ve sene olarak tarih yazlyd. Do al olarak posta pulunun kullanlmasyla bu mhrlerin kullanlmasna da gerek kalmam t. 13 Ocak 1863de kullanlmaya ba lanlan ilk Osmanl pulu322 zerinde Darphane-i Amire ba mhrcs Abdlfettah Efendi ile Eksercio lu Agah Efendinin byk eme i vard. Tu ra ve desenler onlar tarafndan yaplm t, ilk pul beyaz ka t stne siyah ta basksyla hazrlanm , stlerine sngerle boya ekilmi , teker teker anilin boyayla renklen319 Dzenli, leti im, a.g.e, s.10 320 Bayndr Mustafa Hilmi, Osmanl-Trk Posta Mhr ve Damgalar 1840-1929, n Kitap, nal Ofset, stanbul, 1992, s. 55 321 Akoba, Trkiyede, a.g.e, s.19 322 Yazc, Dnden Yarna, a.g.e, s.72
1861-1865 Yllar Arasnda Posta Nazrln yrten Aah Bey

GEM TEN GNMZE POSTA

169

dirilmi ti. Resim kullanlmad ndan Sultan Abdlazizin imzasn temsil eden tu ras ile ince motifler vard. Bu nedenle bu pullara Tu ral Pul ad verilir. Tu rann altnda bir hilal iinde Devlet-i Aliyeyi Osmaniye yazs bulunmaktayd. 323 1865-1867, 1871-1876 yllarnda ise zerinde ayyldz motifi olan pullar bastrlm t. Bylece Trk bayran ve Trk devletini temsil eden ay yldz, ilk defa pul zerinde yer alyordu. Birinci emisyon Tu ral Pul ince ka t zerine baslm olup 2 ve 5 kuru luk olmak zere iki puldu. 2 kuru luk; koyu mavi zemin zerine siyah, 5 kuru luk; pembe zemin zerine siyah ta basksyd.324
1856 Ylnda Osmanl Posta Tatar, (PTT Genel Mdrl, Sirkeci PTT Mzesi)

kinci emisyon Tu ral Pulda ince ka t zerine baslm olup 20 para, l, 2 ve 5 kuru luk olmak zere drt puldu. Bunlarn hepsi kahverengi zemin zerine siyah ta basksyd. nc emisyon Tu ral Pul ise kaln ka t zerine 20 para ve l kuru olmak zere iki puldu. 20 paralk sar zemin zerine, l kuru luk ise leylaki zemin zerine ta basksyd.325 Posta Nazr Agh Efendinin posta pulunun kullanmnn yan sra gerekle tirdi i bir di er yenilik ise Posta kutulardr. Agh Efendi, pullu mektup zarflarnn posta kutularna konulabilece ini ilan ederek, halkn postaneye kadar
1892 Ylnda Osmanl Posta Tatar, (PTT Genel Mdrl, Sirkeci PTT Mzesi)

gelmesine gerek olmad n belirtmi tir.

323 Osmanl mparatorlu unda lk Pul, Geli im Hachette, Cilt:9, stanbul, 1983, s. 3366 324 Akoba, Trkiyede, a.g.e, s.33 325 zdemir, Trkiyede Modern, a.g.e, s.50

170

GEM TEN GNMZE POSTA

Osmanl mparatorluunda Posta Tatar Haritas

6.4. TATARAN OCAI VE BU OCAIN POSTA NEZARETNE BALANMASI Posta Nezareti ile gelen en nemli yenilik, halkn postann hizmetlerinden yararlanabilmesiydi. Do al olarak zaman ierisinde yeni te kilat geli mi ve geni lemi ti. Bununla birlikte Posta Nezareti, nceki dnemin mirasndan geni lde yararland Postalarn yine Tatarlar tarafndan menzilhanelerden yararlanlarak, genellikle karadan beygirler srtnda ta nmasna devam edildi.326 Osmanl Devleti haberle me hizmetinde ba tan itibaren ulaklk grevi yapan tatarlar I. Abdlhamid Dneminde (1774-1789), onun tarafndan bir ocak halinde te kilatlandrlm lar ve bu oca a Tataran Oca ad verilmi ti. Sadrazaml a ba l tatarlar iin yaplm olan bu yeni dzenlemeye gre stanbul ve ta rada grevli tatarlarn says 1785
326 Eskin, Trk Posta, a.g.e, s.27

GEM TEN GNMZE POSTA

171

ylnda 228 di. Tatarlar Posta Nezaretine ba lanncaya kadar bir ocak halinde, kendi subaylarnn ynetiminde ve byk bir disiplin iinde grev yapm lard. Posta Nezareti kurulduktan sonra ise tatarlarn bir ksm Postane-i Amirenin memurlar olarak grevlendirildiler. Di er tatarlar, bundan sonra posta tatar ismini alm lard. Bunlarn says artan muntazam merkez says ile orantl olarak artm t. Tatarlarn bu dnemde aldklar maa 500-600 kuru arasnda de i mi ti. Posta Tatarlar daha nceki dnemde oldu u gibi bu srada da ilerinden birinin ynetiminde idiler. Bu ynetici sertataran veya tataran mdr ismini alm , tatarlarn bazen iki misli, bazen de daha fazla aylk alm t, ilk sertataran Hseyin A a idi. Daha sonra Abdurrahman A a ve Ferhat A a bu greve getirilmi lerdi. Posta Nezareti kurulduktan sonra devlet, tatarlarn grevlerini bir dzen iinde yapmalar konusunda titizlikle durmu tu. Tatarlardan gerekten g ko ullar altnda hizmet beklerken, onlarn, geim sknts ekmemelerini sa lamaya al m t. Grevdeki tatarlara yeterli cret verildi, ihtiyarlk veya sakatlk gibi nedenlerle grevlerine devam edemeyenlere ise geimlerini sa layabilmeleri iin, az da olsa, bir miktar maa ba land. Osmanl Postasnda ta maclk deniz yolundan ok kara yolundan yapld ndan ve burada da posta konvoyunun idarecisi tatarlar oldu undan tatarlarn al malar ile ilgili birok esaslar belirlenmi ti. Nisan 1871 de Posta tatarlarnn Te kil-i Heyet-i Cedideleri ve Vezaifine Dair Talimat ba lkl 11 maddelik bir ynetmelik de karlm d. Bununla birlikte nceki dnemlerdeki aksaklklar bu srada da vard. Bunlar; tatarlarla menzilcilerin geinememeleri, tatarlarn kendilerine verilen hayvanlarn zaman zaman lmlerine sebep olmalar, al malar srasnda gecikmeler gibi mazeretlerdi. Do al olarak bu gibi durumlarda gerekli uyarlan yaplm , sulular cezalarn grm lerdi.

172

GEM TEN GNMZE POSTA

6.5. YABANCI POSTALAR Osmanl mparatorlu unun postaclk alannda di er devletlerle olan en nemli ili kisi, XVI. yzyln sonlarndan ba layp, XX. yzyln ilk yarsna kadar devam etmi olan yabanc postalar ve postaneler nedeniyle olmu tu. Osmanl mparatorlu unda 300 seneyi a an bir sre, lke ii ve d arsyla haberle mede yabanc postalar etkin bir rol oynam tr.327 lkenin kendi ticaret ve sanayisinin geli mesini nleyen, bu ekilde devleti ekonomik ba mll a srkleyen kapitlasyonlarn en nemli tamamlayclar yabanc postalard.328 Yabanc postalarn her kaldrlma abasnda kapitlasyonlarn sahibi devletler karlarna aykr oldu u iin buna engel olmu , e itli nedenler ne srm lerdir. Osmanl Devleti snrlar iinde yabanclarn i lettikleri ilk posta Venedikliler tarafndan kurulmu tu.329 Venedikliler 1580den nce skenderiye, Halep, zmir, stanbul arasnda posta kuryeleri al trmaktaydlar. nceleri gizli gizli al an Venedik Postas, daha sonra grev alann geni letmi ve ak olarak al m t. Osmanl mparatorlu u snrlan iinde en geni yabanc posta te kilatna ilk Avusturya sahip olmu tu. Avusturya Postalar 1746 tarihinde kurulmu , ilk zamanlar gizli olarak yrtlen bu hizmet, 1795 Zi tovi Muahedesinde yer alan Avusturya kuryelerinin Osmanl topraklarnda serbeste gidip gelebilecekleri maddesinden sonra aleni hale gelmi ; 1821den itibaren ise muntazam posta servisine dn m t. Daha XVIII. yzyl ortalarndan itibaren stanbul, zmir, Selanik gibi ba lca merkezlerde 78 postane aan Avusturyallar, posta ta macl n Lloyd ve Tuna Buharl Gemi Kumpanyalar vastasyla yrtm t.330 zledikleri fiyat politikas, yaygn a ve hzyla zel bir konuma sahiptiler. Bu postalar, hem hareket saatinden onbe dakika ncesine kadar mektup kabul ediyorlar, hem de cretleri di er postalara nazaran d k tutuyorlard.331
327 Yazc, Tanzimat, a.g.m, s.1646 328 Yazc Nesimi, Osmanl mparatorlu unda Yabanc Postalar ve Atatrk Trkiye'sinde Postaclk, Say:3, leti im, Ankara, 1981, s.138 329 Aykara Gleser, lkemizde Yabanc Devlet Postalar ve Posta Uzmanlar, PTT Dergisi, Say:2, Ankara, 1985, s.21 330 hsano lu Ekmeleddin, Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, Cilt:1, IRCICA, stanbul, 1994, s. 603 331 hsano lu, Osmanl, a.g.e, s. 604

GEM TEN GNMZE POSTA

173

Osmanl Devleti, Posta Nezaretini kurmakla ncelikle lke snrlar iinde postalarn tekel altnda al trmay d nm t. Bununla birlikte Posta Nezaretinin tekel altnda postaclk yapmas tam olarak gerekle tirilememi tir. Bu srada tekeli engelleyen durumla kar la lm t. Birinci engel, postalarn iltizama yani zel bir i letmeye verilmesidir. Posta kurumunun do rudan devlet sorumlulu unda al mamas, gelirde arta neden olmad gibi nemli baz sakncalar da yaratm t. Bu nedenle uygulama uzun sre yrrlkte kalmam t. Posta tekelini kurmada Osmanl Devletinin kar la t ikinci engel ise, eski tatar, sai, kirac, katrc ve emanetilerle baz araba irketlerinin posta ta macl yapmalaryd. Bunlarn al malarnn nlenmesi iin e itli nlemler alnm ve bunda ba arl olunmu tu. Yabanc postalarn varl ise Osmanl Postasnn tekel altnda al masn zorla tran en nemli engel olmu tu. Bunlarla yaplan mcadelede ba ar ok ge ve glkle elde edilebilmi ti. 332 Egemen bir devletin snrlar iinde kurulmu olan bu kurumlarn birok zararlar olmu tu. Ksaca bunlar: yabanc lke ekonomisine verdikleri zararlar, lke gvenli ini ve ynetimi olumsuz ynde etkilemeleri ve halka yeterli, dzenli postaclk hizmetleri verilmesini nlemeleridir. Yabanc posta brolarnda, ait olduklar lkelere gre kendi paralar zerinden zel bir tarife uygulanm ve kendi pullarn kullanm lard.333 Yabanc postalarn lke ynetiminde yarattklar olumsuz etkilere di er bir rnek de, 1867-1868 yllarnda Yunan gazetelerinin Osmanl Devleti aleyhine yaynlar yapmalardr. Devlet bu gazetelerin lkeye giri ine engel olmak istemi , bu d nce do rultusunda Ocak 1868de stanbuldaki Yunan Postanesi kapatlm t. Fakat Yunan Posta daresi, Fransz ve Avusturya Vapur irketleri ile Yunan postasnn yapaca i lemlerin onlar tarafndan yaplmas konusunda anla m t. Alnan btn nlemlere ra men, Rumca Yunan gazetelerinin lkeye giri ine engel olunamam tr.334 Di er bir rnek Romanyada kurulmu olan bir komite tarafndan, Osmanl lkesindeki ulak ve Arnavutlar isyana te vik eden bir gazetenin karlmas olmu tur. Bu srada
332 Yazc, Osmanl, a.g.m, s.143 333 Tan Turgut, Osmanl mparatorlu unda Yabanclara Verilmi Kamu Hizmeti mtiyazlar, S.B.F Dergisi, Say:22, Ankara, 1967, s. 298 334 Yazc, Osmanl, a.g.m, s.145

174

GEM TEN GNMZE POSTA

blgede Avusturya postas rgtlenmi ti ve bu sebeple yaynn lkeye giri i engellenemiyordu. Byle bir durumda isyan kabilirdi. te bu d nceyle Saray Ba katibinden Bab- aliye gnderilen bir yazyla postann Osmanl memurlar tarafndan kontrolnn sa lanmas istenmi tir. Grld gibi yabanc postalar lkeye devlet ve hkmet aleyhindeki her trl yaynn birinci giri yolu olmu tu. Bu nedenle, ba msz bir devletin bunlara izin vermesi kendisinin varl na ters d en bir durumdu. Yabanc postalarn varl Osmanl Devletinin lke iinde uyumlu bir postaclk yapmasn nlyordu. Devlet, bunlarla mcadele edebilmek iin sahillere ve postalarn yo un bulundu u di er merkezlere daha ok nem vermek zorunda kalm t. Yabanc postalarla mcadele iin baz blgelere daha ucuz ta maclk yaplm t. Yabanc postalara kar yaplan giri imlerde Osmanl Devletinin esas ald fikirler unlard: Her lkede postay i letme ve halka bu yolla hizmet verme devletin hakkdr. Yabanc postalar lkeye evrak- muzrra yani zararl yaynlarn giri ini sa layarak, lke ynetimini gle tirmektedirler. Ayrmc hareketleri desteklemi lerdir, Postada gelir kaybna neden olmaktadrlar. Bu postalarn al malarna geici olarak izin verilmi tir. Kurulu lar hibir antla maya dayanmamaktadr.335 Osmanl Devletinin yabanc postalarla mcadelesi 1856da ba lam t.336 Krm sava srasnda Rus Postasnn al malar durdurulmu tu. Sava sonunda tekrar al ma izni verildi inde, ancak lkenin d ar ile olan postacl n yapabilece i eklinde bir kstlama konuldu (9 Ekim 1856). Bu tarihten sonra bu mcadele uzun sre devam etmi tir. 6.5.1. lk Posta rgtleri Osmanl Devletindeki yabanc posta rgtlerinin yakla k 250 yllk bir gemi i bulunmaktadr. Osmanl Devleti ile Avusturya arasnda 1718de imzalanan Pasarofa Antla masnn 18. maddesi, stanbul ve Viyana arasnda kar lkl olarak gidip gelecek diplomatik kuryelerin can gvenliklerinin sa lanmasn, gereksinimlerinin kar lanma335 zdemir, Trkiyede Modern, a.g.e, s.54 336 Rizi Evdin, Levant Postalar ve Trkiyenin Bunlara Kar Sava , Yeni Koleksiyon Filateli-Nmismatik Dergisi, Say:7, stanbul, 1979, s.10

GEM TEN GNMZE POSTA

175

sn ve bu gidi -geli lerin bir dzen dahilinde gerekle tirilmesini ngrmektedir. Antla mann bu maddesi 1721 de uygulamaya konmu ; stanbul ve Viyana arasnda, ba langta dzenli olmayan diplomatik posta seferleri ba lam tr.337 Bu seferler 1748de kar lkl olarak ayda bir kez olmak zere dzene girmi tir. Avusturya ile 1791 de imzalanan Zi tovi Antla masnn338 13. maddesi, yine ayn konu zerinde durmakta ve sz konusu olan posta servisinde grev alan diplomatik kuryelerin korunmasn, herhangi bir ekilde u rayacaklar zararn tazmin edilmesini hkme ba lamaktadr. Grld gibi, Avusturya ile Osmanl Devleti arasnda yaplan her iki antla mada da posta seferlerinin diplomatik nitelikli olarak yaplaca belirtilmi tir. 18. yzyln sonlarna do ru, 1783 tarihinde Rusya ile stanbulda imzalanan antla mann ieri i ise daha de i iktir. Bu antla mann 78. maddesine gre, taraflar, kendi uyruklarnda bulunan ki ilerin ticari i lerini kolayla trmak iin kendi snrlar iinde kalan blgelerde posta hizmetlerini dzenlemekle ykmldrler. Anla laca gibi, her iki devletle de yaplan antla malarda, yabanclarn Osmanl Devletinde posta ubeleri aabilece ini gsterir hkmler yer almamaktadr. Ancak, uygulama bu ekilde olmam ; Osmanl posta rgtnn uluslararas gereksinimleri kar layacak dzeyde bulunmamas nedeniyle nceleri, stanbulda bulunan elilikler kendi vatanda larnn mektuplarn da ta maya ba lam , daha sonralar bu i lem vapur kumpanyalaryla devam etmi tir. zellikle, Avusturya Lloyd Kumpanyas, Osmanl sahilleri ile Avrupa arasnda yapt mal ta macl nn yan sra posta ta macl n da stlenmi tir. Bunun ardndan Rus ve Yunan vapur irketleri de posta i lerine girmi lerdir. Ba langta Avusturya ve Rusyann fiilen uygulamaya koydu u posta i leri ksa zamanda di er Avrupa lkelerine de bir ayrcalk, bir hak olarak tannm tr. Fransa, 1740ta imzalanan ve Fransaya di er lkelere tannan ayrcalklarn aynen tannaca n karara ba layan antla madan yararlanarak 1812de posta i lerine ba lam tr. Daha sonra, 1832de ngiltereye ve 1834te Yunanistana Osmanl Devleti snrlar iinde posta hizmetleri grme hakk tannm tr. 1840ta Osmanl posta rgtnn kurulmasndan sonra, yabanc posta rgtlerinin kaldrlmas yolunda baz giri imler olmu tur. Ancak, Osmanl postalarnn etkin bir e337 Kuya M. Salih, Posta Tarihi ve Kapitlasyon Postaneleri, Tarih ve Toplum Dergisi, Say:1, stanbul, 1984, s.510 338 Turan Namk Sinan, Osmanl Diplomasisinde Bat mgesinin De i imi ve Elilerin Etkisi (18. ve 19. yzyllar), Trakya niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 5 Say: 2, Edirne, 2004, s. 73

176

GEM TEN GNMZE POSTA

kilde faaliyet gsterememesi, ilk giri imleri sonusuz brakm tr. Osmanl posta rgtnn kurulmasndan 24 yl sonra, 1864te Ali Pa a zamannda, yabanc posta rgtlerinin kapatlmas iin yeni giri imlerde bulunuldu339; eliliklere, Osmanl posta rgtnn yeniden dzenlendi i bildirildi ve kendi postanelerini kapatmalar istendi. Bu talebe, sadece Rusya ksmen uydu, elilik kanalyla yaplan posta hizmetlerine son verdi, ancak, bir vapur irketi yk ta macl nn yan sra posta i lerini de yrtmekle grevli klnd. Avusturya ve Fransa ise bu talebe kesin bir ekilde kar karak uygulamalarn devam ettirdi. Bu durum kar snda Rusya da eski uygulamasna dnd. 1869da talyann Trablusgarpta fiili bir durum yaratarak posta rgtn kurmasndan sonra, Osmanl Devleti, yabanc postanelerin kapatlmas iin yeniden giri imlerde bulunduysa da bunlardan da bir sonu alnamam tr. Hatta 1870 te Almanya ve 1873te Msr Hidivli i Osmanl snrlar iinde posta ta maya ba lad. 1874te Bernde yaplan toplant sonucu Uluslararas Posta Birli i kuruldu.340 Bu toplantda bulunan Osmanl delegeleri, lke ierisindeki yabanc posta rgtlerinin kapatlmas iin aba harcadlar; konuyu derinlemesine akladlar. Ancak, buradan da kesin ve kalc bir sonu elde edilememi tir. Bu ba arszlklardan sonra, Osmanl hkmeti, ngiltereden bir posta uzman getirterek, 1880de uluslararas dzeyde i grecek bir Osmanl posta rgt kurdu. Ancak, stanbulda alan drt postane sadece birka irketin posta i lerini stlenebildi, bu arada, Avrupayla ba lanty sa lamak amacyla Varnaya dzenlenen vapur seferleri gereken dzenlili i gsteremeyince uygulanmaya al lan model sonusuz kald. Daha sonraki yllarda, uluslararas al malara a rlk verilmi ve bunun bir sonucu olarak 1881de Msr ve Yunanistan postaneleri faaliyetlerini durdurmu lardr. 1883te de talyan postanesi kapanm tr. 1896da stanbulda faaliyete geen Romanya postanesi de ksa bir sre sonra kapanmak zorunda kalm tr. 6.5.2. Muhalif Yayn Engelleme 1900l yllarda ngiltere ve Fransa , Osmanl Devletinde dzenli posta rgtne sahiptiler. Bununla birlikte kendi yabanc yaynlarn da gn gnne stanbula ula trma imkanna sahiptiler. Bu durumdan rahatsz olan II. Abdlhamid, kapatamad bu posta rgtlerine kar sk denetim uygulamaya ba lad. Postanelerin evresine nbetiler ve hafiyeler koydurdu. Bu posta rgtlerinde al an baz Osmanl uyruklular tutuklatt;
339 Buyan Sakin, Posta Tarihi ve Postalarmz, T.C. Mnakalat Vekaleti PTT Dergisi, Say: 14, Ankara, 1939, s.27 340 ro lu hsan Kvan, Almanyada Geleneksel leti im Sektrnn Teknolojik Geli me Kar sndaki Rekabet Gc, Marmara niversitesi S.B.E, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul, 2003, s.67

GEM TEN GNMZE POSTA

177

hatta bazlarnda srgne gnderdi. Ama buna ra men yine de yabanc yaynlar yabanc uyruklularca lkeye girmeye devam etti. Bir Jn Trk olan Ahmed Bedevi Kuran, anlarnda Avrupayla ili kilerin Galatadaki Fransz postanesi aracl yla ve Harbiyede retim yesi olan Fransz uyruklu Toustin Pa ann yardmyla yapld n belirtmektedir. Kurann anlattklarna gre, Toustin Pa a kendi adna gelen Jn Trk yaynlarn postaneden almakta, daha sonra rksulu Ahmed Pa aya vermektedir. Durumun bu ynde geli mesi zerine II. Abdlhamid ynetimi sk ynetime ba lad. 5 Mays 1901de Avrupadan trenle Sirkeci stasyonuna gelen yabanc posta rgtlerine ait antalara el kondu ve bunlar Yenicamideki merkez postanesine gtrld. Merkezde yaplan incelemelerde, antalarn iinde mektuplarn yan sra, silah ve benzeri gibi Osmanl Devletine girmesi yasak olan maddelerin de bulundu u saptand. Ancak, eliliklerin bu eyleme kar ok sert bir tavr almas zerine, Babali bir daha yabanc posta rgtlerinin i lerine kar mayaca na sz vermek durumunda kalm tr.341 Yabanc postanelerle ba edemeyen Osmanl hkmeti 1901 de yurtd na gnderilecek mecmua (mevkute) indirimli fiyat uygulamaya ba lam ve bu uygulama 1914e kadar devam etmi tir. Osmanl ynetimi her ne kadar baz lkelere posta i lerinde ayrcalklar sa lasa da, her zaman iin yabanc posta rgtlerini kapatmay kendine temel politika olarak benimsemi tir. Bundaki amac, posta i lerinde ba msz olmay sa lamak olmu tur. Mesela, Alman sermayesine 1903 ylnda imzalanan Ba dat Demiryolu Anla masyla byk imkanlar sa lanm , Fakat Osmanl hkmeti kendisinden izin alnmadan posta rgtlerinin malzemelerinin hibir ekilde ta nmamas konusunda kesin tavrn koymu tur. 1908 hareketinden sonra Avusturyaya kar yrtlen boykot hareketi sresince, bu lkenin postanelerine kar saldrlarda bulunuldu; Avusturya postanesinin stanbulun nemli merkezlerine yerle tirdi i posta kutular tahrip edildi. Ayn gnlerde, Mizanc Murad da ecnebi postalar da hukuk-u haysiyet-i hkmeti mubi tecavzat-i hariciyyeden dir demekte ve bu rgtlerin, sa lkl bir Osmanl posta rgt kurulduktan sonra tasfiye edilmesini istemekteydi. Boykot dneminden sonra Avusturya ile im341 Varlk Blent M., Bir Yar Smrge Olma Simgesi:Yabanc Posta rgtleri, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, , Cilt:6, leti im Yaynlar, stanbul, 1985, ss.1653-1656

178

GEM TEN GNMZE POSTA

zalanan anla mada, bu lkenin posta rgt zerinde de duruldu ve baz postanelerin kapatlmas kabul edilmi tir. 1 Ekim 1914te karlan mtiyazat- Ecnebiyyenin La v kanunuyla, Osmanl Devleti bnyesindeki yabanc posta rgtleri kesin olarak kapatlm tr. Ancak, 1. Dnya Sava ndan yenilgiyle klmas zerine, yabanc postaneler yeniden faaliyete ba lad; Polonya stanbulda bir postane at. Hem sivil hem de askeri nitelikte olan bu postaneler eskiden oldu u gibi i lerini yrtmeye devam ettiler. Bunu Yunanistann i gal etti i yerlerde am oldu u posta merkezleri izledi. Sava tan sonra stanbul Hkmetiyle tilf Devletleri arasnda imzalanan, ancak Ankara Hkmetinin hibir zaman tanmad Sevr Antla masnn 262. maddesi yabanc posta rgtleriyle ilgilidir. Maddeye gre 1 A ustos 1914 tarihinden evvel Osmanl Devletinin eski memleketlerinde posta idareleri bulunan itilf devletleri posta idarelerini yeniden amak hakkna sahip olacaklardr. 342 Ulusal ba mszl a glge d ren yabanc postaneler meselesi, ancak Lozan Antla masyla kesin bir zme ula m tr. Antla mann 113. maddesiyle Taraflar, her biri kendisiyle ilgili olmas bakmndan Trkiyede yabanc postanelerin kaldrlmasn kabul ettiklerini bildirirler 343 hkm kabul edilmi ve bylece Osmanl Devletindeki yabanc postaneler sorunu tarihe kar m tr. 6.5.3. Yabanc Postanelerin Kapatlmas Kapitlasyonlarn kaldrlmas kararnn elilere bildirilmesiyle yabanc postalarn da 1 Ekim 1914 tarihinden itibaren kaldrlaca ortaya km t. Eliler bu konuda Cavit Bey ile ilk gr melerinde postalar konusunda biraz daha lmlydlar. Bu konuda en fazla itiraz Fransa Elisi Bomparddan gelmekteydi. Cavit Bey ile mnaka aya varan gr melerinde o da ngilizler gibi postalarn kapitlasyonlarla ilgisi olmad n savunmaktayd.344 Ancak hkmet kararlyd. Hatta ngiliz elisi Malletin 1 Ekim tarihinde bizzat giderek ngiliz postanesini kendisinin aaca sylentilerine kar lk, Dahiliye Nazr Talat Bey, 22 Eyllde Fransz Elisine, postalarn o gn kesinlikle kapatlarak almayaca n ve e er ngiliz Elisi gelecek olursa nazik bir ekilde bir arabaya bindirilip elili ine geri
342 Erim Nihat, Devletleraras Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri, Cilt:1, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar, Ankara, 1953, s. 619 343 Dstur, Ba vekalet Mdevvenat Mdriyeti, II. Tertip, Cilt:5, stanbul, 1931, s.110 344 Toprak Zafer, Milli ktisat Milli Burjuvazi, Tarih Vakf, Yurt Yaynlar, stanbul, 1995, s.38

GEM TEN GNMZE POSTA

179

gnderilece ini belirtmi ti.345 Posta Nezareti, 19 Eyll 19l4te Trkiye ile ili kisi olan yabanc devletler Posta Telefon ve Telgraf Nazrlarna ve Osmanldaki yabanc posta mdrlerine kapitlasyonlar kaldrld iin yabanc postalarn da kaldrlmas gerekti i ynnde bir yaz gndermi ve buna yant vermelerini istemi ti. Posta Nazrlar olaya olumlu bakm , ancak posta mdrleri hkmetlerinin taleplerini bekleyeceklerini sylemi lerdi.346 1 Ekim 19l4ten nce Almanya, Avusturya ve talya postalarnn kaldrlmasn kabul etmi ti. tilaf devletlerinden ngiltere ve Rusya da postanelerini amayacaklarn belirtmi ti. Fransa ise ancak biraz direndikten sonra bu karara uymu tu. Hkmet kararnda kesindi. 1 Ekimde sabahleyin yabanc postalarn her birinin nne bir polis ile posta ve telgraf idarelerinden birer memurun atanaca n ve bu ki ilerin, be gn zarfnda ahalinin i lem yapmasna ve bekileri d nda vesikas olmayan kimselerin postaneye girmesine engel olaca n belirtilmi ti. Ayrca bu postanelerin mdr ve memurlarna birer tezkere yazlarak, postaneleri kapatlaca iin btn evrakn, yerlerine geri gnderilmek zere Osmanl postalarna teslimi istenmi ti. 1 Ekim gnnde artk stanbulda btn yabanc postaneler kapanm , ehirdeki posta kutular da kaldrlm t. Btn postalarn Osmanl posta idaresine verilmesi Osmanl postalarnn i lem ykn birden iki katna karm t. Bu amala 1 Ekimde Osmanl Posta daresi Galatada kapatlan Fransz Postanesi yannda (Union Han yannda) yeni bir ube am t. Yeni alan ubenin gi eleri ve di er malzemeleri mkemmel tarzda yerli yerine yerle tirilmi ti. Ayn zamanda Galatadaki merkez postanesi ile Mahmudpa a Postanesi de geni letilmi ti. Nezaret, kapitlasyonlarn kaldrlmas ile i lerin artaca nn da farkndayd. Bu amala ube says artrld. Pangalt, Be ikta , Mahmudpa a, Kumkap, Aksaray postaneleri yeniden dzenlendi, eksiklikleri tamamlanarak gieleri yeniden yapld. Posta Nezareti ayrca, i lemleri hzlandrmak iin de yeni sistem getirmi ti. Buna gre postanelerde grevlendirilecek gmrk memurlaryla posta alm ncesi zaman alan gmrk i lemleri ortadan kalkarak, daha da ileri gidilerek postann otomobillerle gidece i yere gtrlmesi sa lanacakt. 347

345 Elmac Mehmet Emin, I.Dnya Sava ve Kapitlasyonlarn Kaldrlmasnn Sonular, Trkler Ansiklopedisi, Cilt:14, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2002, ss.387-388 346 Elmac, I.Dnya Sava , a.g.m, s.387 347 Elmac, I.Dnya Sava , a.g.m, s.388

180

GEM TEN GNMZE POSTA

Siemens marka, 110 woltta alan, 232 seri nolu, 1912 yapm elektromekanik hzl telgraf vericisi (PTT Mzesi)

YEDNC BLM

OSMANLI DEVLETNDE TELGRAF RGT

182

GEM TEN GNMZE POSTA

1860 ylnda yaplm Komple Telgraf Cihaz (PTT Genel Mdrl, Sirkeci PTT Mzesi)

GEM TEN GNMZE POSTA

183

Optik (Havai) Telgraf Paris-Fransa

184

GEM TEN GNMZE POSTA

7.1. CLAUDE CHAPPE VE HAVA (OPTK) TELGRAF Uzaktan hzl haberle me sistemlerinde en nemli yenilik, Fransz rahip ve bilim adam Claude Chappe (1763-1805)348 tarafndan gerekle tirilmi tir. letileri uzak mesafelere ksa zaman ierisinde ula trlan bu sisteme, tarihte ilk olarak Chappe tarafndan, Greke, nce tacbygraphe (abuk yazan) daha sonra 1789da uzak yazan anlamna gelen telegraphe kelimesi kullanlm tr. Bu sistem tm dnya dillerinde telgraf olarak kabul grm , kreselle menin de ilk kvlcmn olu turmu tur. Claude Chappe ilk optik telgraf 22 Mart 1792de tamamlanm , 1793 ylnda ise Fransada 85 kmlik bir hat kurarak gerekle tirmi tir. Bu denemeler sonunda sistemin iyi al t grlm tr. Optik telgraf makinesi, 4-5 metre uzunlu undaki tahtadan yaplm dikey bir stun ile bu stuna ba l dikdrtgen eklinde bir reglatr ve bu reglatrlerin iki ucuna ba l, yine dikdrtgen eklinde ve her biri iki er metre uzunlu unda iki endikatrlerden oluur. Regulatr, bakrdan yaplm olup ubuklarla donatlm 4 metre uzunlu unda bir ereveden ibarettir.349 Mesaj, kulede bulunan gzlemcinin sesli ikazna gre alt kattaki memur tarafndan ipler vastasyla, reglatr ve endikatrlere belirli durumlar verilerek iletilir. Kendi merkezi ierisinde ve dikey sath erevesinde gezici bulunan reglatrle iki endikatrlere muhtelif duru lar verdirebilmek zere, kulenin iindeki makara tertibat ile d ndaki ksmn ayn olan reglatrlerden biri yatay, biri dikey ve di er ikisi 45 sa a ve sola meyili olmak zere, drt durum alrlar. Hareketleri birbirinden ayrmak iin reglatrlerin, e ri vaziyetteki (45 derece) durumlar dikkate alnmayp sadece yatay ve dikey durumlardaki i aretlerin kullanlmas kararla trlm tr. Buna da i aret temini denmi tir. Reglatrlerde 2, endikatrlerde yedi er durum kullanlm tr. Reglatr ve endikatrlerle toplam (2x7x7=98) i aret durumu olu turulur. Bunlarn 6 tanesi servis iin kullanlr. Kalan 92 i aret haberle me iindir. 1793de bir yandan lkedeki i kar klklar, di er yandan d sava lar sebebiyle Fransa, Cumhuriyet askerlerine uzaktan emirler verilmesini mmkn klan bu makineye
348 Kaar Mustafa, Telgrafn Do u u ve Haberle mede Devrim, Dnden Yarna Haberle menin Serveni, Haberle me, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2006, s.88 349 Kaar, Telgrafn, a.g.m, s.89

GEM TEN GNMZE POSTA

185

drt elle sarlarak hemen her blgede tatbike koymu tur. 4 A ustos 1793te Paris-Lille ile Paris-Landu arasnda iki nemli optik telgraf ebekesi kurulmas planlanr. 225 kmlik Paris-Lille hattnda ilk telgraf 19 Temmuz 1794te ekilir. Bu telgrafn ilk kullanld tarihtir.350 Claude Chappen optik telgraf birbirinden 9-12 km. uzaklkta bulunan istasyonlar arasnda iki haberle me memuru tarafndan gerekle tirilir. Haberle me iin her istasyonun di er istasyonlar tarafndan ekilen i areti do ru almas lazmdr. Bu istasyonlarda ellerinde drbnle bekleyen memurlar, bu i areti alp bir ndekine verdikten sonra ikinci i areti alacaklar ve srdreceklerdir. ki istasyon arasndaki bu i lem sadece 15 saniyelik zaman almaktadr. aretlerin bilinmesi iin de i aret katalogu gerekmektedir. Bunun iin Claude Chappe, 1 ila 92 aras saylar gsteren ve her sayfasnda 92 kelime bulunan 92 sayfalk bir defter ve 8464 kelimelik bir katalog hazrlar. Optik telgrafn ta nabilir ve kolayca kurulabilir daha basit bir versiyonu, Napolyonun Rusya seferi srasnda kullanlClaude Chappe ve Telgraf Sisteminin Ant (Paris)

m tr. Benzer bir uygulamay 1950lerede Fransz-Cezayir sava nda telgraf tellerinin sk sk kesilmesi zerine kullanlm oldu unu grmekteyiz.351 7.2. TELGRAF VE TRKYEDE LK DENEMELER Medeniyetlerin do u u ve geli mesinde haberle menin ok nemli oldu u bir gerektir. Daha ilk a larda insanlar haberleri uzak yerlere daha abuk ula trmak iin birok yollar aram lardr. Ancak bunlar gze ve kula a hitab eden, mesela davul alma, ate veya dumanla i aretle me gibi
350 Kaar, Telgrafn, a.g.m, s.90 351 Kaar, Telgrafn, a.g.m, s.91

186

GEM TEN GNMZE POSTA

sistemlerdi.352 Ancak bu yollarla gnderilen bir mesajn, asl gnderilmek istenen ki i ya da ki ilerden ba ka kimselerce de alnmakta olmas, insanlar daha ba ka yollar aramaya yneltmi tir. Elektrik akmnn kullanlmaya ba lanmas ise insanlarda haberle me alannda bu enerjiden de yararlanma fikrini uyandrarak haberin ksa zamanda ok uzaklara iletilmesi sa lanm t. Bunu sa layan ara ise telgraf olmu tur. 1837 ylnda telgraf makinesini bularak, ileti im alannda byk bir r aan Amerikal Samuel F.B. Mors, bugn Mors Alfabesi diye anlan bir alfabeyi de geli tirmi tir. Bu al malar bittikten sonra, 1843de Washington-Baltimore arasndaki353 ilk hattn kurulmasyla birlikte telgraf dnemin en hzl haberle me vastas olarak kullanlmaya ba lanm tr. Bunu gerek Amerika ve gerekse Avrupa'da telgrafl n hzla yaylmas izlemi tir. Osmanl lkesinde, ilk Mors sistemi telgraf denemesi, 1839 ylnda stanbul'a gelen, Morsun i orta Chamberlain tarafndan yaplm tr. 1839da stanbul'a gelen Chamberlain'in amac, o sralarda hala Dnya'nn en byk devletlerinden biri olan Osmanl Devleti'nden icadn kabul iin bir belge almak ve mmkn olursa telgraf haberle me hizmetine sokmakt.354 Bu sebeple Chamberlain ve arkada lar, dnemin Robert Koleji Mdr Cyrus Hamlin'in evinde bir ka ki i nnde ilk denemeyi yapm lard. Baz aksaklklar olmasna kar n, bu ilk deneme yine de byk ilgi toplad. Bunun zerine Chamberlain, Viyana'ya giderek orada iyi bir telgraf takm yaptrmay ve bu aletlerle tekrar dnp,
352 Kaar Mustafa, Osmanl Telgraf letmesi, a n Yakalayan Osmanl, IRCICA, stanbul, 1995, s. 45 353 lda Nuri, Telgraf ve Mors, Ark Dergisi, Say:1, Ankara, 1957, s.11 354 Trkiyede lk Telgraf Abdlmecid ekti, Yllar Boyu Tarih, Say:7, stanbul, 1981, s.24

Samuel Morse

GEM TEN GNMZE POSTA

187

Osmanl Hkmeti'nden icadn kabul iin belge almay d nd. Fakat Viyana'ya gitmek isteyen Chamberlain'in bindi i gemi batm , kendisi ve be arkada lrken, lkemize telgrafn sokulmas konusundaki ilk aba sonusuz kalm t.355 Osmanl lkesinde telgrafla ilgili, ikinci giri im 1847 ylnda bir maden okulu kurmak zere stanbula gelmi olan jeolog J.Lawrence Smith tarafndan yapld. Smith, stanbul ile yakn ehirlerden biri arasnda bir telgraf hatt kurmak midiyle Amerika'dan bir telgraf takm getirtmi ti. C. Hamlin ile birlikte yeni aletler zerinde al m lar ve yaplan mracaatlar kabul edilince, 9 A ustos 1847de Abdlmecid'in huzurunda ilk resmi tecrbeyi yapm lard. Abdlmecid, telgraf takmyla yakndan ilgilenmi ve ilk mesaj da kendisi ekmi ti. Padi ahn ekilmesini istedi i mesaj, Fransz gemisi geldi mi? Avrupa'dan ne haber? 356 eklindeydi ve o zamanki ah ap sarayn st katndaki taht odasndan, alt kattaki bir odaya ekiliyordu. Aletin ba nda da bizzat padi ah vard. Abdlmecid, mesajn do ru olarak iletildi ini grnce bu denemenin bir de devlet ileri gelenlerinin huzurunda tekrarlanmasn istemi ti. 10 A ustos 1847'de Sadrazam, eyhlislam, Anadolu ve Rumeli Kazaskerleri, Hariciye, Bahriye, Harbiye nazrlar ve di er devlet ileri gelenlerine ayn deneme tekrar edilmi ti. Bunun zerine ncelikle stanbulEdirne arasnda bir telgraf hatt kurulmasn emretmi tir. Bu arada Smithe Padi ah'n takdir ve te ekkrleri iletilmi , ayrca kendisine bir madalya verilmi ti. Morsa da 22 Ocak 1848de Avrupa'nn ilk telgraf berat357 ve de erli ta lar355 Ata Bahri, The Transfer of Telegraph Technology to The Otoman Empire in the XIXth Century, Bo azii niversitesi S.B.E, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul, 1997, s.19 356 Ata, The Transfer of, a.g.e, s.21 357 Bekta Yakup, Morseun En anl Ni an: Ni an- ftihar, Dnden Yarna Haberle menin Serveni, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2006, ss.100-101

Morsun lk Telgraf (1837)

188

GEM TEN GNMZE POSTA

22 Ocak 1848de Osmanl Padiah Sultan Abdlmecit Tarafndan Morsa Verilen Berat

GEM TEN GNMZE POSTA

189

la ssl bir madalya gnderilmi ti. Morsa verilen beratn transkripsiyonu yledir; Ni n- erf-i l n- smi-mekn- Tu r-y grry kitisitn-hakan oldur ki: bu rf i-i tevki-i Ref - n- hakan kdvetil-ayanil milletil-Mesihye Amerikal Msy Morse zidet rtbet erbb- hner ve maarifinden olarak sr- dni ve malmtndan olmak zere sernm-y sh-y icd olmu olan telgraf- elektrik aletinin bir ktas me hd- hmayunum olmu ve malmt- ve revbt- beni ademi te vik ve tevsiine medr olacak byle bir eyin takdiriyle muhteriin taltifi mttemim-i zimet-i kadr-i zati ve maarif-perver oldu undan kendisine canb-i senniyl-cevanib-i mlk piran bir kt-a murassa ni an- zi an inayet ve ihsan olunmu olmakla i bu bert mekrm- semedan- ehr-i danem dahi tasdir ve ita klnd tahriren f evst- ehr- ehriyrnem dahi tasdr ve ita klnd tahriren f evst- ehr-i Sererllhayr sene erbave sittin ve mieteyn ve elf. Be makam- Mahrse-i Konstantiniyye Daha sonra 6 Ocak 1849da Morse tarafndan sultana teekkr mahiyetinde u mektup kaleme alnm tr:
1847 Ylnda Sultan Abdlmecid Tarafndan Morsa Verilen lk Nian (Nian-I ftihar)

Siz hazretlerinin elektromanyetik telgrafn ka ifine hsnnn bir gstergesi ve hazretlerinin bu gerekten ok vc ve en erefli takdirlerinin i areti olan bu muhte em ni an ve berat aldm. Siz hazretlerinin bu kadar de erli ve e siz vgsne minnettarl m ve te ekkrlerimi yara r ekilde nasl ifade edece imi bilemiyorum.Ancak bu satrlarn yazar gnl dilini tek (niversal) oldu una inanyor ve byle sade sylemesi onun gerek duygularnn bir i aretidir, sarayn o ince ve evkli diline aktarld zamanki gibi.

190

GEM TEN GNMZE POSTA

7.2.1. Osmanl Telgraflnn Balamas Osmanl lkesi ierisinde ekilmesine ba lanan ilk hat, Krm Harbi srasnda, Ruslara kar Osmanl Devleti'nin mttefiki olan ngilizlerin askeri amala Balaklavadan Varna'ya, oradan da stanbula uzattklar deniz hattdr. ngiliz hatlarnn devam olan hatlarn ekilmesini de Franszlar stlenmi lerdi. Bu hat Varna- umnu-Rusuk-Bkre arasndayd358. Franszlar tarafndan karadan ekilen bu hatlarn yapm, Mustafa ve Voli Efendiler gibi baz Osmanl vatanda larnn da telgrafl renmeleri iin iyi bir frsat olmu tu. Mustafa ve Voli Efendiler, bu hattn yapmyla grevli Fransz Telgraf Ba mdr Le Compte Anglese hem tercmanlk yapmak, hem de telgrafl renmeleri iin grevlendirilmi lerdi.359 ngiliz ve Franszlarn kurduklar askeri amal bu ilk telgraf tesisleri yannda, ayn dnemde Osmanl Devleti de kendi ihtiyalarn gz nnde bulundurarak telgraf hatlar ekmeye ba lam t. Aslnda Osmanl Devleti iin telgrafn gereklili ine Padi ah Abdlmecid 1847 ylnda kanaat getirmi ti. Ancak o srada her nedense bu istek gerekle tirilememi ti. 1854 ylndaki Krm Sava ise, telgraf kurma d ncesinin uygulamaya konulmasn abukla trm ve ilk hatlarn ynlerinin tespitinde belirleyici rol oynam t. Devletin genel telgraflk siyasetinde askeri haberle me kadar nemli di er baz konular da vard. Buna gre telgraf tesisleri, lke ii ve Avrupa'yla haberle me amacyla kurulacakt. Halkn ve zellikle de tccarn haberle mesine olanak verilecek, merkezi ynetim g kazanacak, gelir sa lanacakt. Bu d nceler do rultusunda Kbrsl Mehmet Emin Pa a'nn Sadrazaml srasnda (29 Mays 1854-23 Ekim 1854) lkede telgraf tesislerinin kurulmas ve hatlar ekilmesi konusunda n al malar yapmak zere bir telgraf komisyonu kurulmu tu. Bu Birinci Telgraf Komisyonu gerekli planlar yapm ve kendisine 5 Temmuz 1854 tarihli ngiliz Cookun ve Fransz De La Ruenun Osmanl tebaasndan Blacque ile birlikte verdikleri tekliflerini de erlendirmi ti. Bu iki teklif arasnda fazla bir fark bulunmuyordu. Ancak Cook bu srada Londra'da bulunuyordu ve dnmesi vakit alacakt. Bu yzden daha abuk yaplaca na inanld ndan De La Rue ve Blacquen teklifleri kabul edildi.
358 adrc Musa, Tanzimat Dnemi'nde Anadolu Kentleri'nin Sosyal ve Ekonomik Yaplar, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1991, s.297 359 Kaar, Osmanl Telgraf, a.g.m, s. 48

GEM TEN GNMZE POSTA

191

stanbulda Yaptrlan lk Telgraf Merkezi

7.2.2. Osmanl Telgraf Hatlar lk Osmanl telgraf tesislerinin yapmna 14 Ocak 1855'de ba land . ncelikle Bb- Ali yaknnda, bugnk Glhane Park giri inin sol tarafnda kale burcuna biti ik stanbul Telgraf Merkezi'nin yapmna giri ildi. Buradan ba layan telgraf hatt Yedikule'ye kadar sur zerinden gidiyordu. Edirne'ye kadar direkler daha nceden hazrlanm oldu undan baharla birlikte al malar ba lam ve Mart 1855 sonlarnda Yedikule'den ekmece'ye do ru uzanm t. Kkekmeceden itibaren do ru bir istikamet takip etmeyen hatlar Bykekmece, Kumburgaz, Ere li, orlu, Bykkar tran, Lleburgaz ve Havza zerinden Edirne'ye ula maktayd. Bu hatlarn stanbuldan uzunlu u 270 km. yi bulmaktayd. Edirne hatt Temmuz sonlarnda tamamlanm , 19 A ustos 1855'de telgraf alp verebilecek hale gelmi ti. 6 Eyllde de umnu-Edirne- stanbul arasnda deneme amacyla telgraflar gnderilip alnabiliyordu.360
360 Kaar, Osmanl Telgraf, a.g.e, s.106

192

GEM TEN GNMZE POSTA

 merkezin birbirine ba lanmasndan sonra Osmanl Telgrafhanesinin resmi al 15 Eyll 1855'te yaplm tr. Fakat bundan sonra be gn ncesinin tarihini ta yan bir telgraf vardr ki, bu Osmanl telgrafl nn ba langc olarak kabul edilebilir. 10 Eyll 1855'te361 stanbul-Edirne- umnu arasndaki ksm bizzat Osmanl hatlar vastasyla, di er ksmlar ngiliz ve Fransz hatlarndan faydalanlarak Avrupa'ya iletilmi olan bu telgraf; Mttefik askerler Sivastopola girmi tir cmlesinden362 ibaretti. Bu mesaj, Osmanl Telgraf daresinin resmen al maya ba lamam oldu u srada stanbul- umnu arasn kendi hatlarndan geirerek Avrupa'ya ula trd ilk telgraft.363 Bundan sonra 15 Eyll'de Edirne ve stanbulda yaplan trenlerle Telgraf daresi resmen al maya ba lam t. Bu srada telgraf dili Franszcadr. lke ii haberle me herkes iin serbest, yurt d ise gerekli antla malar yaplncaya kadar yalnzca devlet iin mmknd. Osmanl lkesinde telgrafn, posta gibi bir gemi i bulunmad ndan tamamen yeni bir te kilat kurmak gerekmi ti. 21 Eyll 1871de Posta Nezaretiyle birle inceye kadar Telgraf daresi, mdrlk olarak kalm t, ilk telgraf mdr de 5000 kuru maa la 29 Mart 1855'te tayin edilen ve dolaysyla ileride Telgraf daresinin kurucusu sfatna sahip olacak olan Billurizde Mehmed Bey'di.364 nceleri Sadaret'e ba l olan Mdrlk Posta Nezaretiyle birle meden sonra Posta ve Telgraf Nezareti ad altnda Dahiliye Nezaretine ba lanm t. Ba langta Fransa'dan getirilen memurlarla Franszca olarak yaplan telgraf haberle mesi, ilk kez 3 Mays 1856da Trke olarak yapld. Mustafa Efendi lkemizde Trke telgraf haberle mesinin ncl n yapt. Mustafa Efendi, uluslararas Morse alfabesini baz de i ikliklerle Trkeye uygulad365. Telgraf Mdrl nn zaman iinde geli en merkez ve ta ra rgt vard. Ocak 1861'de stanbul Telgrafhanesiyle Beyo lu ve skdar merkezlerindeki e itli servislerde 82 grevli bulunmaktayd. Ta rada ise, merkezlerin bykl ne gre; mdr, Trke ve Franszca haberle me elemanlar, mvezzi, makineci, avu , stajyer grevli361 nder Niyazi, Trkiyede lk Telgraf Tecrbesi, Pos-tel, Cilt:5, Say:7, stanbul, 1963, s.11 362 Cevdet Ahmet, Tezakir, Yayna Hazrlayan:Cavid Baysun, Ankara, 1953, s.57 363 Kutay Cemal, 113 Yl nce, lk Telgraf Kablosunun letti i lk Zafer Haberi:Sivastopol Ruslardan Alnd, Gvercin Dergisi, Cilt:3, Say:27, stanbul, 1968, s.24 364 Durukal Hsn Sadk, lk Trk Telgrafs Billurizade Mehmet Efendiye Ait ki Mhim Vesika, Gvercin, Say: 5, stanbul, 1956, s.2 365 Durukal Hsn Sadk, lk Trke Telgraf Yazan Mustafa Efendiye Ait Tarihi Bir Vesika, Ark PTT Teknik ve Aktalite Dergisi, Say:5, stanbul, 1958, ss.10-12

GEM TEN GNMZE POSTA

193

Sivastopol Zaferinin Telgraa Osmanl mparatorluuna Bildirilmesi Telgraa

ler ve gerekti inde odac, kapc gibi grevliler bulunurdu. Telgraf merkezlerinin says ise zamanla artm t. Aralk 1860'da 44, 1862'de 49, 1863'de 63, 1864'de 77, 1865'de 51'i Rumeli, 42'si Anadolu'da olmak zere 93 telgraf merkezi vard. Aradan geen zamanla birlikte bu say artmaya devam etti. 1870'de 143' Rumeli blgesinde olmak zere 301 telgrafhane bulunmaktayd. 7.2.3. Telgraf Malzemelerinin Yapm ve Telgraf Fabrikas Telgraf tesislerinin kurulmaya ba lamasyla bu alanda yeti mi insan gcne olan ihtiya aynen ve hatta daha da fazlasyla telgraf malzemeleri iin de hissedilmi ti, ilk zamanlar lke iinde telgraf tesislerine yaplan katk, ya uygun bir yeri telgrafhane yapmak veya msait bir bina in a etmekle, hatlarn ekilece i gzergah boyunca telgraf direklerinin sa lanmasndan ibaretti. Alc-verici cihazlar, tel, fincan gibi malzeme tamamen yurt d ndan, Fransa ve ngiltereden getirtilmi ti. Yerli telgraf yeti tirilmesinde ksa dnemde ba arl olunduysa da, malzemenin yurt iinde retiminde ayn titizlik gsterilememi ti. lkemizde telgraf malzemelerinin retimi a amasyla ula lan yolun ba nda, makinelerin iyi kullanlmas, bakm ve onarmlarnn dzenli bir biimde yaplmas, hatlarn korunmas al malar gelir. Bu konu gerekli kadrolarn olu turulmas, kanuni dzenlemelerin yaplmasyla sa lanm t. Do al olarak bu arada bir ksm paralarn yaplmas gerekle tirilmi ti.

194

GEM TEN GNMZE POSTA

lkemizde telgraf makineleri ve telgraflarla ilgili bir ksm makinenin retimini hedefleyen ve nce basit de olsa, yurt ihtiyacn kar lamaya al an Telgraf Fabrikasnn kurulmas, Telgraf Mdr Fevzi Bey'in gayretleriyle Mays 1869'da imdiki Adli Tp binasnn yerinde bulunan ve terzihane ad verilen ah ap binada mmkn olmu tu.366 Bu srada lke d ndan getirilmekte olan bir telgraf makinesi, baz yardmc paralar ile birlikte 400 franka mal edilmekte idi.367 Bu makineler abuk bozuluyor ve tamirleri de g oluyordu. Bu masrafn ve Avrupaya olan ba mll n azaltlmas amacyla 1869-70 senesi btesine konan 200 makinelik denekle, kk bir fabrika kurularak bu makinelerden 100 tanesi stanbul'da yaplm t. Telgraf Mdrl nn yapt incelemede bu makinelerin Avrupa'dan getirilenlerden hem daha kullan l, hem de daha sa lam olduklar anla lm t. Bir makine 250 franka mal edildi inden, makine ba na 150 frank kr edilmi ti. Bu ba ar dolaysyla Ba makinist Sleyman Efendi ile di er makinistler Cemal ve Besim Beylere, ayrca Telgraf Mdr Fevzi Beye madalyalar verildi, iki aylk bir sre iinde 100 telgraf makinesinin yaplm olmas, yllk 600 makine ile basit de olsa ba arl bir retimin gstergesiydi.368 Telgraf Fabrikasnn kurulu yllarndaki i i says olduka basit bir atlyeninki ile kyaslanabilir. Nitekim 1871'de Posta ve Telgraf dareleri birle tirildi inde fabrikada Ba memur Besim Efendi ile birlikte memur bulunmakta idi. Bu grevli ayda 2350 kuru maa almaktaydlar. 1873 ylnda ise fabrikada 11 i i al maktayd. Bunlar; Veysi Kalfa, Nurullah Usta, Nuri Efendi, Mustafa Usta, Mehmed A a, Alekson, Tiran, Maksut, Osman ve Ha im Kalfalarla smail A a idi. Gndelikleri sekiz ile on sekiz kuru arasnda de i mekteydi. Haziran 1876'da dzenlenmi olan kadroda, fabrikada ba makinist Besim, makinist Asaf, Emin ve Etefan Efendilerin isimleri geer. i says ise gsterilmemi tir. Bununla birlikte bu saynn 15-20 civarnda olmas gerekir. Daha sonra ise telgraf fabrikas retime devam etmi , zellikle Glhane'de Telgraf Merkezi'nin yan tarafndan surlarn i ksmna naklinden sonra verimli bir dneme girerek, lkenin ihtiyalarnn nemli bir ksmna cevap vermi ti.
366 Yazaro lu Yksel - Grgl erif, PTT Fabrikas, Pos-tel, Cilt:7, Say:9, stanbul, 1965, s.12 367 Ata, The Transfer of, a.g.e, s.253 368 Yazc Nesimi, Osmanl Telgraf Fabrikas, Trk Dnyas Ara trmalar, Say.22, stanbul, 1983, s.75

GEM TEN GNMZE POSTA

195

7.2.4. Telgraf da cret Tarifeleri Telgraf daresi, yapm oldu u hizmetlerin kar l olarak zaman iinde de i en tarifeler uygulam t. Bu tarifeleri genel olarak i ve d olmak zere ayr ayr ele almak gerekir. Osmanl merkezlerinden di er lkelere, d merkezlerden Osmanl telgrafhanelerine gelen veya Osmanl hatlarn transit olarak kullanan telgraflarn cretleri, nceleri devletler aras ikili antla malara gre belirlenmi ti. Daha sonra Milletleraras Telgraf Birli i kurulmu ve ba tan itibaren birli in yeleri ierisinde yer alan Osmanl Devleti, bu konuda di er ye lkelerle ortak hareket etmi ti. Bu tarifeler lke halkn ve lkedeki yabanclar ilgilendirdi i iin zaman zaman gazetelerle ilan edilmi ti. 15 Eyll 1855 ten 1876 ya kadarki dnemde lke ii telgraf tarifelerinde ise cretlerin olduka yksek oldu u grlr. Mesafeye gre alnan telgraf cretleri zamanla genel olarak d rlm , bu arada lkenin Rumeli ve Anadolu blgeleri arasnda 13 Mart 1864ten itibaren Rumeli'nin lehine olarak cretler % 30-40 orannda indirilmi ti. Bu srada stanbul'dan Basra'ya 20 kelimelik telgraf 277 kuru a giderken, Rumeli blgesinde ayn uzakl a 110 kuru a gitmekte idi. Aradan seneye yakn bir sre geti inde A aton Efendi'nin giri imiyle bu farkllk dzeltilmi , Anadolu telgraf tarifesi de Rumeli'nin dzeyine indirilmi ti. Nihayet 13 Mays 1869dan itibaren mesafeye gre cret belirleme esasndan vazgeilerek, gnderici ile alc merkezlerin ayn vilayette bulunmalar veya kom u olmalar veyahut da aralarnda ka vilayetin bulundu u gz nne alnarak yeni bir tarife yaplm ve 1876ya kadar bu yrrlkte kalm t. Bu tarifeyle de cretler vilayetler uzakla tka artmak zere %10-30 arasnda d rlm t. Devlete ait telgraflar ise, gerekli kaytlar yaplarak cretsiz nakledilmi ti. Telgraf cretlerine rnek olarak: stanbul-Edirne aras; ilk tarifede 25 kelimelik bir telgraf 33 kuru , stanbul- umnu aras 52 kuru , Edirne- umnu aras 29 kuru crete tabi idi369. 1859'da 20 kelimelik telgraf 23 kuru , Mart 1864'ten itibaren 15 kuru olmu ve daha sonra da ayn cret alnm t.370
369 T.C. Mnakalat Vekaleti, Posta, Telgraf ve Telefon Umumi daresinin Islahna Dair Layiha, Garoyan Matbaas, Ankara, 1930, s.19 370 Kaar, Osmanl Telgraf, a.g.e, s.117

196

GEM TEN GNMZE POSTA

7.2.5. Osmanl Telgrafnda Dil lk telgraf hatlarmzn bir Franszn mteahhitli iyle kurulmas, tesisleri al trmak zere de yine bunun tarafndan 16 Franszn getirtilmesi, telgraf dilimizin Franszca olmas, grevlilerde de d a ba mll mza sebep olmaktayd. lke iinden yeti en telgraflar ya Rum, Ermeni gibi unsurlar, ya da dil bilen Tercme Odas grevlileriydi. Halkn telgraftan yeterince istifadesi mmkn de ildi. Osmanl idarecilerinin telgraf dilinin Franszca olmasn geici bir uygulama olarak d ndklerini 6 Aralk 1885'te Ceride-i Havadis'te yaynlanan lkemizin ilk Telgraf tarifesinde, daha telgraflarda Trke kullanlmazken, Trke kelimelerin saylmas esaslarnn gsterilmi olmasndan anlyoruz. Bu sahadaki ilk al malar Mustafa Efendi ve Voli Efendi yalnz yrtm tr. Onun srarl al malar sonucunda, kendisi tarafndan yaplan Trke telgraf alfabesiyle (Mustafa Alfabesi)371 lkemizdeki ilk Trke telgraf Edirne Merkezi'nden stanbul'a ekilmi tir.372 Bu telgraf 128 kelimeliktir ve 3 Mays 1856 Cumartesi tarihini ta r (saat 3.30).373 Grld gibi Franszca ba layan telgraf haberle meleri aradan yedi ay gemeden Trkeye evrilmi tir. Ancak bu tarihten sonra da isteyen telgrafn Franszca olarak ekebilmi tir. 7.3. OSMANLI DEVLETNDE POSTA VE TELGRAF MEKTEPLER nsanlarn da nk ya ay tan toplu ya ay a getikleri devrelere kadar uzanan posta tarihi, insanlk tarihi ile sk bir ekilde birbirine ba ldr. Postann tarihi, insanlarn d ndklerini birbirine yaymak ihtiyac duyduklar zamana kadar uzanr. Telgraf, Osmanl Devleti snrlar d nda icat edilmi tir. ncelikle Avrupa ve Amerikada kullanlm ve daha sonra yaygn olarak tm dnyada kullanlmaya ba lanm tr.
371 Baha, A., Telgraflkta Ana Dilimiz ve Mustafa Efendi, Beyazt Gne Matbaas, stanbul, 1933, ss.10-13 372 Ersavc Aydn - Nazlmo lu Mustafa, Trkeyi Telgrafa lk Defa Uygulayan nc Mustafa Efendi, Gvercin, Cilt: 11, Say:117, stanbul, 1976, ss.15-17 373 Yazc Nesimi, Osmanl Telgrafnda Dil Konusu, lahiyat Fakltesi Dergisi, Cilt:26, Ankara niversitesi Basmevi, Ankara, 1983, s.56

GEM TEN GNMZE POSTA

197

Osmanl Devletinde ilk olarak telgraf kullanlmaya ba land nda kullanlan dilin Franszca olmas nedeniyle yurtd ndan zellikle Fransadan teknik destek alnma yoluna gidilmi tir. Bu sebeple aznlk gruplarndan Rumlar, Ermeniler, Museviler ve Levantenlerden e itimli olan ki iler telgraf memuru olarak grevlendirilmi lerdir. Bu amala 15 Ocak 1857 tarihinde telgrafhanelerde yeti tirilmek zere alnacak rencilerin ne surette alnacaklarna dair bir nizamname tertip edilmi tir.374 Bu nizamname Trke ve Franszca muhabere yapacak renciler iin ayr dzenlenmi tir. On iki madde halinde tanzim olunmu bu nizamnameye gre, telgrafhanelerde yeti tirilmek zere alnacak en ok on iki rencinin ya lar 18-35 aras olacak, okumay gerekti inde bir eyler kaleme almay bilecek, ayn zamanda yeterli lde hesap bilgisine sahip olacaktr. Her renci drst ve namuslu oldu una dair geerli bir referanstan Meclis'in de kabul edece i bir onay getireceklerdir. Telgraf Meclisi nnde haberle menin srlarn saklayacaklarna, telgraf nizam ve kanunlarna uyacaklarna dair yemin edeceklerdir. Btn talebeler, telgrafhane mdr huzurunda, hocalar hazr bulunduklar halde imtihanla muhabere memuru tayin olabilecekler ve maa lar tahsis edilecektir. mtihanda ba arl olamayanlar mezun edilmeyeceklerdir. Ders esnasnda oldu u kadar dersten sonra da kt davran larda bulunmayacaklardr. Her gn sabah saat 11'den leden yarm saat sonraya kadar ders ve ett yapacaklardr. Pratik olarak e itilen bu muhabere memurlar, ileride devletin bu ok nem verdi i mevkilerde bulunacaklarndan ncelikle dzgn ahlakl vatansever kimselerden seilmesine zen gsterilmi tir. Ders gren renciler e itimlerini tamamladklarnda snavla memur olarak atanm lardr.375 Bu retim eklinden verim alnmakla beraber sistemli okullara ihtiya duyulmu ve ok gemeden sistemli e itim ve retim veren okullar alm tr. Telgraf memuru yeti tirmek amacyla lkemizde ilk alan okul 2 Ocak 1861 tarihli376 kanunla stanbul'da So uke mede Glhane Park kar snda, Adli Tp olarak kullanlan ah ap binada Fnn- Telgrafiye Mektebi ad altnda alm tr. Cuma ve pazar gnleri hari haftada be gn, sabahlar bir buuk saat, leden sonrada iki saat olmak zere teorik ve pratik e itim veren bir okuldu. Telgraf tarihi, pillerin yapl ve kul374 Topta Sey, ttihat ve Terakki Cemiyeti ve Osmanl Posta ve Telgraf Te kilat, Gazi niversitesi S.B.E, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara, 2004, s.14 375 Topta , ttihat, a.g.e, s.16 376 Ata, The Transfer of, a.g.e, s.102

198

GEM TEN GNMZE POSTA

lan lar, telgraf aletleri ve kullanl ayda 250 er kuru aylk verilirdi.

ekilleri gibi dersler sabahlar; muhasebe, telgraf

haberle mesi, telgraf i letmesi ve kurallar gibi dersler de leden sonra idi. rencilere

Daha sonra Mekteb-i Fnn- Makineciyan adyla yeni bir okul alm tr. Bu okulun al ile ilgili kesin bir tarih olmamakla beraber 1863 -1868 tarihleri arasndaki kadro cetvelleri incelendi inde byle bir okulun ald konusu kesinlik kazanmaktadr. 1 Eyll 1868 ylnda devletin nemli kademelerine eleman yeti tirmek amacyla Sultan Abdlaziz tarafndan Mekteb-i Sultani (Galatasaray Lisesi) alm 1872 ylnda da mfredata telgraf tekni ine dair dersler eklenerek uzman telgraf memurlarn stanbulda yeti tirilmesi d nlm tr. Fakat beklenen ilgi sa lanamam tr. 1872 tarihinde ise Posta ve Telgraf Mektebi adl di er bir okul alm tr. Fakat bu okul da gerekli fayday sa layamad ve idaresinde dzensizlikler grld iin 1880de kapatlm tr377. lkemizde telgraflk e itiminde 30 Mart 1863'de alan Dar afaka Lisesinin nemli bir yeri bulunmaktadr. lk al ta yetim ve ekonomik durumu yetersiz rencilere kar lksz e itim sa lamak amacyla kurulan bu okul, 1880 ylnda lisenin son snfna elektrik ve telgraf dersleri konularak e itimine devam etmi tir. Buradan mezun olanlarn bir ksm e itim amacyla Fransaya giderken bir ksm da okullarna kar vefa rne i gstererek okullarnda retmen olarak ders vermi lerdir.378 Uzman telgraf konusunda ba layan skntlar dolaysyla 1909 ylnda Telgraf Mekteb-i Alisi adyla telgraf binas iine yeni bir mektep almas gere i duyulmu tur. Burada yeti en telgraflardan I. Dnya Sava srasnda byk faydalar sa lanm tr. I. Dnya Sava ndan sonra da e itimi srdren bu mektep 1923te bir ara kapatlm , ancak 1924te yeniden e itime ba lam , 1931 buhrannda tasarruf amacyla yeniden kapatlarak 1933te tekrar alm hatta bu arada Ankaraya ta nm tr. Daha sonralar tekrar stanbula getirilerek Mhendis Mektebi iinde bir blm olarak e itime devam etmi tir.379
377 Topta , ttihat, a.g.e, s.21 378 Dar afaka Dergisi, Ferit Beyin Nutku, eviren: Muhammed Ali Altekin, Say:1, stanbul, 13251326, ss.11-12 379 Topta , ttihat, a.g.e, s.31

GEM TEN GNMZE POSTA

199

7.4. POSTA VE TELGRAF DARELERNN BRLETRLMES Osmanl Devleti 1840'da kurulanPosta Nezareti ile 1855'te kurulan Telgraf Mdrl grevleri itibaryla birbirine ok yaknd. Dolaysyla hizmetlerin daha iyi yrtlebilmesi iin, her iki idarenin ortak bir te kilat iinde bulunmalar gerekliydi. Bu sayede halka kolaylk sa lanacak, daha verimli hizmet verilebilecekti. Posta Nezareti ile Telgraf Mdrl 21 Eyll 1871'de Posta ve Telgraf Nezareti ad altnda Ahmed kr Bey'in nezaretinde birle tirildi. Osmanl Devletinde bu iki haberle me kurulu unun birle tirilmesinin en byk amac bina ve personelden sa lanacak tasarruftu. yleki, yeni dzenlemeyle personel cretlerinden yllk 2.418.420 kuru luk bir tasarruf sa lanyordu. Buna krtasiye masraflarndaki azalma ve kaldrlan di er baz giderler eklenirse toplam tasarruf 2.890.742 kuru 30 para olmaktayd. Posta ve Telgraf Nezareti 5 Kasm 1876'da karlan Posta ve Telgraf dare-i Umumiyesinin Te kilat- Cedidesine Dair Nizamname ile yeniden rgtlenmi ti.380 Bu nizamnamenin amac 1871'deki dzenlemeler dolaysyla ortaya kan aksaklklar dzeltmekti. Nizamname ile her memurun grev, yetki ve sorumluluklar daha iyi belirtilmeye al lm t. Buna gre, idarenin ba nda Nazr, onun altnda iki Genel mdr bulunmaktayd. Merkezde, Nezaretin en yksek karar organ Posta ve Telgraf Meclisi idi ve st kademe grevlilerden olu maktayd. Nizamname ile belirlenen ta ra rgtnde ise; her vilayet merkezinde bir ba mdr, sancaklarda mdr, kazalarda ba memur, gereken nahiyelerde birer memur bulunacakt. Posta ve Telgraf al malarn denetlemek, hatalar kontrol etmek iin gezici mfetti ler grevlendirilecekti. Telgraf hatlarnn korunmas iin da lk blgelerde 3, ova olan yerlerde 5, demiryolu gzergahnda 8 saatte bir hat avu u grev yapacakt.

380 zdemir, Trkiyede Modern, a.g.e, s.64

200

GEM TEN GNMZE POSTA

1930 PTT Genel Mdrl-Ulus-Ankara

SEKZNC BLM

CUMHURYET DNEMNDE POSTA, TELGRAF VE TELEFONUN GELM

Bilinmeyen numaralar tablosu, metal. (PTT Genel Mdrl, Sirkeci PTT Mzesi)

202

GEM TEN GNMZE POSTA

1927 yllarnda kullanlmaya balanan Ericson marka, manyetolu, beyaz bakalit, atal tip, numaral, zili darda masa telefonu, (PTT Genel Mdrl, Sirkeci PTT Mzesi)

GEM TEN GNMZE POSTA

203

PTT Fabrikas tarafndan yaplm Mektup ve Gazete Atma Kutusu Metal 1936 (PTT Genel Mdrl, Sirkeci PTT Mzesi)

PTT Fabrikas tarafndan yaplm, Mektup ve Gazete Atma Kutusu Metal 1935 (PTT Genel Mdrl, Sirkeci PTT Mzesi)

204

GEM TEN GNMZE POSTA

8.1. TTHAT VE TERAKK CEMYET VE POSTA TELGRAF TEKLATI Dnden bugne haberle meyi etkin olarak kullanan kurumlarn, kurulu larn uzun vadede ba arl oldu unu grmekteyiz. ttihat ve Terakki Cemiyetinin Rumeli ve sonra da Osmanl topraklarnda rgtlenebilmesinin altnda yatan gerek; Talat Pa ann Hemen hemen btn telgraf istasyonlar denetimimiz altndayd.381 eklindeki aklamasndan anla ld zere posta ve telgraf te kilatndan sonuna kadar hakim olmalarnda gizlidir. Avrupaya ve Msra srlen muhalif ki iler aralarnda ynetim kar t olma amacyla gazeteler karm lardr. Baz tbbiyeliler Avrupaya karlan birtakm ki ileri arac yapp Ahmet Rza Beyi cemiyetlerinin yurtd nda temsil edilmesi iin mracat etmi ler ve olumlu cevap alm lardr. Bu toplantlarda ad konulan cemiyetin yeleri ile Avrupa ileti imi Galatadaki Fransz Postanesi ve Toustin Pa ann yardmyla yaplyordu. Toustin Pa a, mektup ve gazeteleri Ahmet Beye teslim ederdi. Okuldayken Rauf Ahmet, Arif ve Nuri Beylerin yapt bu i i yabanc oldu u iin Toustin Pa a dikkat ekmeden ve hafiyelerce aranmadan yapard. Ahmet Rza Beyin nderli indeki Paris ttihat ve Terakki Cemiyeti nin Osmanl Devletinde en ok nem verdi i propaganda blgesi Makedonya sahasdr. Siyasi neminden dolay Harbiyeden kan gen zabitlerin hep Rumeliye gnderilmesi Selanik, Manastr ve Kosova vilayetlerinden olu an Makedonyay alayl ve eski fikirli zabitlerin en az bulundu u saha haline getirmi tir. bu ekli aldktan sonra btn faaliyet ahaliden evvel ordu zabitleriyle hkmet memurlarna kaym tr. Mfetti -i Umumi Hseyin Hilmi Pa ann Mabeyne ekti i telgrafta Burada benden ba ka herkes Cemiyete ye olmu demektedir. Selanik adeta ttihat yuvas olmu tur.
381 Kutay Cemal, Bir Devir Aydnlanyor: ehit Sadrazam Talat Pa ann Gurbet Hatralar, Kltr Matbaas, stanbul, 1983, s.204

GEM TEN GNMZE POSTA

205

Selanikteki te ekkln Posta ve Telgraf ba katibi Talat, Askeri R diye Mdr Tahir, Franszca Muallimi Naki, Mlazm mer Naci Efendiler, propaganda ile faaliyete ba ladktan sonra 1906 yaznda Osmanl Hrriyet Cemiyeti ni kurmu lardr. Daha sonra Paris Grubu ile gr lerek birle me karar alnm ttihat ve Terakki Cemiyeti ad altnda birle ilmi tir.382 ncelikle nc Ordunun merkezi olmas sebebiyle Selanikte rgtlenmeye ba lam olan ttihat ve Terakki Cemiyeti, evre kentler ve kylerle olan ileti imlerini sa layabilmek amacyla, dnemin en etkili haberle me arac olan posta ve telgraf rgtnden yararlanm lardr. Rumeli iinde yaylm olan ttihat ve Terakkiye ba l aydnlar kent, ky rgtlerini tamamlayp haberle me a n tamamlam lardr. Bir vcudun organlar gibi kenetlenme meydana getirmi lerdir.383 Kimsenin nerede oldu unu bilmedi i esrarl ttihat ve Terakki Merkez Komitesinin ba ndakiler, telgraf rgt sayesinde nemli bir kitleye ula ma imkann elde etmi lerdir.384 Ba ta askeri posta ve telgraf te kilatlar olmak zere birok yerdeki muhalif ki iler stanbul d na srlm tr. Posta ve Telgraf Te kilatnda II. Abdlhamide kar pek ok muhalif vardr. Sultan II. Abdlhamid 1901 ylnda bir posta ve telgraf mdrn zora sokmu tur. Bu ki inin sorgulanmasnda: Vah Sultan Abdlhamid vah milletin ba na.Kanuni Esasi nerede kald, bir takm utum u gazile ilavesinden ba ka neizbillah Cenab- Hakkn elinden bir ey gelmiyor eklinde ifade vermi bu ifade; kendisinin ttihat oldu unu bize gstermektedir. 8.1.1. Talat Paa Bir ba ka ittihat posta ve telgraf memuru Edirne Telgraf Ba mdriyeti kalemine Ba mdr merhum Yusuf Bey tarafndan alnm olan; Talat Pa a idi. Talat Pa a Edirne Telgraf brosuna stajyer memur olarak girdi, bir yl sonra 24.07.1891de yz kuru maa la Edirne vilayeti telgraf deposu ba mdrlk kayt memurlu una atand385. Talat Pa a Edirnede Posta ve Telgraf Mdrl nde memur iken Edirneli Mlazm
382 Tunaya Tark Zafer, Trkiyede Siyasal Partiler : kinci Me rutiyet Dnemi (1908-1918), Cilt: 1, Hrriyet Vakf Yaynlar, stanbul, 1984, s.103 383 Resneli Niyazi, Balkanlarda Bir Gerillac, Hrriyet Kahraman Resneli Niyazi Beyin Anlar, eviren: hsan Ilgar, a da Yaynlar, stanbul, 1975, s.63 384 Berke Niyazi, Trkiyede a da la ma, Do u Bat Yaynlar, stanbul, 1973, s.355 385 Babacan Hasan, Mehmet Talat Pa a (1874-1921), Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 2005, s.38

206

GEM TEN GNMZE POSTA

Sami Efendi, Paristen gelen gazeteleri, o tarihte Edirne Postanesinde gen bir memur olan Krcaalide do mu Talat Efendiye, gizlice gnderiyordu. O da muhite bunlar yayyordu.386 Edirnede gezici posta memurlu unu srdren Talat Pa a zerinde ttihat ve Terakki Cemiyetinin ifreli yazlar ve subaylar tarafndan yazlm sakncal yazlar bulundu undan yakalanarak tutuklanr.387 Yusuf Bey Talat Pa ay evlad gibi yeti tirirken Talat Pa ann, tahliyesinden sonra Edirneden srlrken Selanike gitmesine yardmc olmu tur. Selanike giden Talat Pa a burada bulunan yurtsever ki ilerle birlikte Osmanl Hrriyet Cemiyetini kurar. Cemiyet kendisine merkez olarak Selaniki seer. Makedonya blgesi Cemiyetin faaliyet alandr. Cemiyetin kurulu u ile birlikte zellikle gen subaylar arasnda hzla yaylr. leride Osmanl Devletini ynetecek ki ilerin karaca bu kadroda u isimlere rastlanr: Tahir Beyin ba kanl nda Naki, Talat, Rahmi, Mithat kr, Kazm Nami, Hakk Baha Pars, mer Naci, smail Canbolat, Edip Servet, hsan Namk, Hoca smail Mahir ve Mustafa Necip Beyler. Talat Pa a, Selanike geldikten sonra bir sre i siz gezer, Selanik Valisine kendisine bir i verilmesi iin ba vuruda bulunmu tur. Bunun zerine kendisine Manastr Selanik aras posta seyyar memurlu u grevi verilir.388 Sonradan nemine varaca seyyar posta memurlu unu ttihat ve Te386 Ertrk Hsamettin, ki Devrin Perde Arkas, Pnar Yaynevi, stanbul, 1964, s.16 387 Hanio lu Mehmet kr, Bir Siyasal rgt Olarak Osmanl ttihad ve Terakki Cemiyeti ve Jn Trklk (1889-1902), Cilt:1, leti im Yaynlar, stanbul, 1985, s.197 388 Babacan, Mehmet, a.g.e, s.45
Talat Paa

GEM TEN GNMZE POSTA

207

rakki Cemiyetinin faaliyetleri asndan nemli oldu u iin kabul eder. nemli bilgileri ula trmaya ve gazeteleri gizlice da tmaya ba layan Talat Pa a bir beyanatnda Bu basit ve ok kk memuriyetin temin etti i saha emniyeti, i in iinde olan bizler iin karlmayacak bir frsatt, postaya tahsis edilmi vagon her istasyona geldi inde askersivil bir ittihat tarafndan kar lanyor ve bu hal asla dikkat ekmiyordu demi tir.389 1905lerde Srp, Bulgar, Yunan Milletleri ayaklanma kard iin Makedonya ate ve kan iinde kaynyordu. Hkmetin kim olursa olsun bir yerden bir yere gei iin mhr (gei tezkeresi) alma mecburiyeti koymasna kar n Talat Pa a bu basit gibi grnen grevine rahat dola ma frsatndan dolay devam etmektedir. Aksi halde, sicilindeki ttihat ve Terakkicilik damgas onun hareket ve faaliyet alann ksacaktr.390 Talat Pa ann Selanikteki nemli bir grevi de Evrak- Muzralar ya da nemli bir belge geldi i zaman bu belgeleri ve stanbuldan gelen telgraflar ttihat ve Terakki Cemiyeti Merkezi Umumisinden Kazm Nami Duruya ula trmaktadr. ttihat ve Terakki Cemiyeti Avrupa ile olan ba lantsn yabanc postahaneler ile sa lamaktadr. Kapitlasyonlardan faydalandklar iin denetlenmeyen Dartaki Avusturya Postanesi gizli faaliyetlerinin yrtlmesine rahatlk sunmu tur. Kazm Nami Durunun bahsetti i gibi Evrak- muzralar bu postahaneler aracl yla da tlabilmi tir. Selanikte 1906 ylnda resmen kurulan ttihat ve Terakki Cemiyetine posta ve telgraf te kilatndan birok ki inin ye oldu unu Talat Pa ann anlarndan anlyoruz. Posta ve Telgraf Nezaretinde al an Sakall E ref Beyin de ayn yl cemiyete ye olduunu grmekteyiz. Sakall E refin, Yalovadan Ke ana jurnalle srlmesi, orada telgraf rgtnn deste iyle eskisinden daha yksek yerlere gelmesi dikkat ekicidir391. Rumeli de durum o hale gelmi ti ki ttihat ve Terakki Cemiyeti d nda olanlar snrl idi.
389 Kutay, Bir Devir, a.g.e, s.165 390 Kutay, Bir Devir, a.g.e, s.66 391 Kolo lu Orhan, Tarih ve Toplum, Say: 115, leti im Yaynlar, stanbul, 1993, s.11

208

GEM TEN GNMZE POSTA

Sultan II. Abdlhamidi destekleyen posta ve telgraf memurlar da bulunmaktadr. Resneli Niyazi da a kt zaman Preste Telgrafs evkinin ttihat ve Terakki Cemiyeti aleyhine al t n duymu , onu lmle tehdit etmi ; bunun zerine Preste Telgrafs evki, ttihat ve Terakki Cemiyetine kar btn bask yntemlerini faaliyete sokmaya al m tr.392 Talat Pa a ve arkada lar II. Abdlhamid Hann istibdat politikasna kar n ara verdii al malarna yine devam etmi lerdir. Bu dnemde bile cemiyetin yeleri arasnda ileti im kurulmasna nem vermi ler ve bu amala mektupu Hsn Beyin evinde bulu mu lardr. Mektupu Hsn Bey ttihat ve Terakki Cemiyetinin Selanikte yeleri arasnda ileti im kurulmasnda nemli rol oynam tr. ttihatl ndan phelenilenlerin ileti iminde Hsn Beyin vazifesi dikkate de erdir.393 Cemiyeti yurt apnda bir rgt haline getirmek isteyen ve klk de i tirerek stanbula giden Talat Pa aya yardm eden yine posta te kilatndan Kara, di er bir ismiyle Zlfl Kemal olmu tur. 8.1.2. Kara (Zlfl) Kemal Yldz Saray posta ve telgrafhanesinde mstahdem olarak al an Kara di er bir adyla Zlfl Kemal Bey, bo zamanlarnda ehzade ba na gider, me hur ayc hancnn kahvesinde bir sandalyeye yerle ir, sk sk yapt gibi bir taraftan nargilesini hprdetir, di er taraftan ele geen bu gazete ve mecmualar, gvendi i kimselere verirdi. Di er kahvehanelerden, Kara Kemali ziyarete gelen birok kimse, Avrupadan yurda sokulan bir ksm Trke, bir ksm Franszca baslm dergi ve mecmualar bu sayede okur, birok ey anlard.394 Zlfl Kemal ba kentte her trl evre ile ba lants olan bir kimse idi. I. Dnya Sava gnlerinde ia e nazrl yapm tr. stanbulda Osmanl Hrriyet Cemiyeti rgtn kurmu . Jn Trk ynetiminin sonuna kadar, hatta I. Dnya Sava ndan sonra mtareke gnlerinde de Cumhuriyetin en nemli parti adam olarak kalm tr.
392 Niyazi, Balkanlarda, a.g.e, s.99 393 Kutay, Bir Devir, a.g.e, s. 62 394 Ertrk, ki, a.g.e, ss.14-15

GEM TEN GNMZE POSTA

209

8.1.3. Faik Kaltakkran ttihat ve Terakki Cemiyetinin Posta ve Telgraf te kilatna yerle tirdi i di er nemli isimlerden bir tanesi de Faik Kaltakkrandr. Edirne Vilayeti Umur-u Ecnebi katibi iken memleketi Edirnede cemiyetin ilk sekiz yesinden biri olan Faik Kaltakkran daha sonra Edirne Mebusu olmu tur. Edirne Valili i ecnebi muhaberat Franszca mtercimli i de yapan Faik Kaltakkran tutuklanmasnn ardndan, affedilerek sadrazam Avlonyal Ferit Pa ann sr katipli ine getirilmi tir. Milli Mcadele srasnda Edirne Mebusu Ahmet eref Aykutla Trakya Pa aeli Cemiyetini kurmu tur. Hayatnn sonuna kadar Edirne mebuslu u yapm , daha sonra Maltaya srlm tr.395 8.1.4. Anadoluda ttihatlarn Posta ve Telgraf Tekilatnda rgtlenmeleri Bu te kilatlanma srasnda phesiz yalnz Balkanlardaki posta ve telgraflar grev yapmam , onlarla beraber Anadolunun birok yerinde grev yapan posta ve telgraflar ttihat ve Terakki Cemiyetine destek olmu lardr. Erzurum Postane Mdr olan Ermeni arpan bunlar arasndadr. Grevi kendi blgelerine Kafkasyadan gizlice gelen evraklar da tmaktr. Hsamettin Ertrk, Posta ve Telgraf Te kilatndaki rgtlenme sayesinde Paristen gelen Me veret Gazetesini Van, Bitlis, Diyarbakr, Mu ve Erzincana rahatlkla gnderebilmektedir.396 Nizamiye Tabur kumandan Binba Saffet Bey de te kilattand. Onun msamahas sayesinde hrriyetperverlerden, zabtan ve vaizlerden mrekkep bir kalabalk, postaneyi i gal etmi tir. Buradan Yldz Saraynn telgrafhanesi bulunmu makine ba na gelen Arap zzet Pa adan, Erzurumlularn me rutiyetin ilan hususunda duyduklar kuvvetli istek ve heyecann Padi aha arzn istemi tir. Sultan II. Abdlhamidin sadk bendesi Arap zzet Pa a, telgrafla halkn bu iste inin zat ahaneye arz edilece ini ve temennilerin yerine getirilece ini vaat etmi tir. Fakat ok az sonra Erzurum Valisi Hazm Pa a azledilmi , yerine Arnavut Abdlvahap Pa a tayin edilmi , o da Yldzdan ald emirleri yerine getirmeye ba lam tr. Padi ah telgraf ba na a ranlarn hepsi tutuk395 Kutay, Bir Devir, a.g.e, s.138 396 Ertrk, ki, a.g.e, s.16

210

GEM TEN GNMZE POSTA

lanm , tazyik edilerek sylettirilmi lerdi. Birok vatanperver bu yzden Sinop kalesine yollanm tr.397 Posta ve Telgraf te kilat ierisine ttihat ve Terakki Cemiyetine ye olmayan hi kimse kabul edilmemi tir. Mesela, Hasan Ali Efendi bu yzden i siz kalm , grevinden ayrlmak zorunda braklm tr. Me rutiyetin ilanndan sonra hep Rumelide kalm olan Sakall E ref, ttihatlarn gvenilir kimseleri arasnda gsterdi i ki ilerdendi. Sakall E ref hem ttihat hem telgraf ketum davran lar sebebiyle bu yllarda grevinde srekli ykselmi tir. Kendisi bu dnemdeki faaliyeti hakknda hibir bilgi vermemekte sadece bir yerde yle yazmaktadr: Bir zaman Anadoluya gidin, dediler; gittik. Turana gidelim diyenlere neresi diye soruyorduk.. 398 Aka Gndzde ttihat ve Terakki Cemiyetinin nemli isimlerinden birinin zmit Posta ve Telgraf Mdryd. Grld gibi ttihat ve Terakki Partisi Posta ve Telgraf Te kilat sayesinde glyd.399 8.1.5. Makedonyada ttihat ve Terakki Cemiyeti yelerinin Sultan II. Abdlhamide Kar Mcadeleleri Srasnda Posta ve Telgraflar Sultan II. Abdlhamid ttihatlara kar hafiye te kilatndan gvendi i adamlar Balkanlardaki rgtlenmelerle ilgili bilgi almak iin Makedonya blgesine gndermi tir. Bu ki iler her ne kadar ttihatlar ihbar etseler de ba arl olamam lar, bu arada bazlarda ldrlm tr. nemli isimlerden biri olan Selanik Merkez kumandan Nazm Bey cemiyetin faaliyetlerine kar iddetli tedbirler alm Erkan- Harp Binba s Enver Bey tarafndan yaralanm tr. Hafiyelerden Sami Bey ve Mustafa Efendi de Selanikte ttihatlarca ldrlm tr. Nazm Beyin yaralanp stanbula dnmesinden sonra Sultan II. Abdlhamid byk bir tela la Selanik ve nc orduyla ilgilenmeye ba lad. Selanike tefti heyetleri gnderiliyor, nc Ordu Komutan Vekili ve Kurmay ba kan merkeze alnyor, yerine Sarayn daha fazla gvendi i ki iler atanyordu. Fakat bu nlemler fazla bir sonu
397 Ertrk, ki, a.g.e, s.20 398 Kolo lu, Tarih, a.g.e, ss.11-12 399 Kutay, Bir Devir, a.g.e, s. 63

GEM TEN GNMZE POSTA

211

do urmayacakt. 3 Temmuz 1908 gn ihtilali fiilen ba latan bir olay oldu. Resnede kola as olan rgt yesi Resneli Niyazi 200 ki i ile beraber da a km tr.400 28 Haziranda yaplan gizli bir toplantda planlanarak karara ba lanan Resneli Niyazinin eylemine Resne Belediye Ba kan Hoca Cemal, Maliye Mfetti i Tahsin Efendi, Polis Memuru Tahir Bey de katlm tr. Telgraf sistemindeki ttihat rgtlenme sayesinde 3 Temmuz tarihinde Resneli Niyazinin yetkili makam ve halka ynelik gnderdi i bilgilerde eylemin amacnn lke iindeki hakszlk ve e itsizlik oldu u vurgulanyordu. Ohri Redif Taburu Komutan Eyp Sabri ve Erkan- Harp Binba s Enver Beyler da a karak ete hareketine destek vermi lerdir. Resneli Niyazi da a ktktan sonra Bu hareketlerden padi ahn haberdar olmas iin elimizden geleni yapyorduk401 diye ifade etmektedir. Resneli Niyazinin da a kmasn btn telgraf istasyonlar vatana ve dnyaya duyurmu tur. Bu durum padi ah ferman ile yaplmam posta ve telgraf te kilatnda yer alan ttihat ve Terakki Cemiyeti yeleri tarafndan bizzat yaplm tr. 8.1.6. Arnavut emsi Paann ldrlmesi Srasnda Posta ve Telgraflarn Rol Sultan II. Abdlhamit kendisine kar yrtlen ete hareketlerine kar en gvendi i adamlarndan Arnavut emsi Pa ay Manastra gndermi tir. Ayn dnemde Resneli Niyazi Yldzdan emsi Pa aya gnderilen btn telgraflar ele geirmi att btn admlardan haberdar olmu tur.402 Ayrca Manastrdan Yldza ekilen telgraflarda Niyazi Beyin eline annda gemektedir. Bu durum daha nce ifade etti imiz gibi Manastrdaki ttihat posta ve telgraf memurlarnn yardmlar sayesinde olmaktadr.
400 Niyazi, Balkanlarda, a.g.e, s.73 401 Kutay, Bir Devir, a.g.e, s.201 402 Niyazi, Balkanlarda, a.g.e, s.137

212

GEM TEN GNMZE POSTA

emsi Pa ann blgeye hareket etmesi zerine, Miralay Sadk Bey ba kanl nda toplanan ttihat ve Terakki Merkez-i Umumisi emsi Pa ann Manastra gelmesi ile birok ki inin bu durumdan zarar grece i d ncesi ile ldrlmesine karar verilmi , yaplan gr meler sonucunda Mlazm Atf (Kansu), emsi Pa ay vurma grevini stlenmi tir. emsi Pa a Rumelideki durumu Sultan II. Abdlhamide haber vermek iin Manastr Postanesine gitmi telgraf ektikten sonra, postaneden karken Mlazm Atf Bey tarafndan vurulmu tur. emsi Pa ann vurulmas hadisesi ttihat ve Terakki Cemiyetinin posta ve telgraf rgtndeki al malarnn ba ars olarak kar mza km tr. emsi Pa ann hareket etti i, ne zaman Manastra gelece i, stanbulla hangi konularda yaz t gibi bilgiler telgraf a sayesinde ele geirilmi tir. emsi Pa ann hareketini Edirne mahreli bir telgraftan renen ttihatlar Manastr Postanesinde padi aha telgraf ektikten sonra emsi Pa ay ldrrler.403 Sultan II.Abdlhamid em i Pa ann yerine Tefti -i Askeri Komisyon- Alisi yelerinden Osman Fevzi Pa ay bu greve getirmi tir. Fakat i i ten oktan gemi ti. ttihatlar ise temmuz ortalarna gelindi inde, kitleler arasnda byk bir taraftar kazanm , srtn byk bir halk y nna dayam t. Bundan sonraki birka gn ierisinde iddet eylemleri alabildi ine artt. Saraya ba l yksek rtbeli subaylar ard arda vuruldu.404 Tatar Osman Pa a, kona n da iken, 22-23 Temmuz gecesi kona n telgraf teli ittihatlar tarafndan kesilerek ku atlm , Tatar Osman Pa a, Resneli Niyazi ve Eyp Sabri Bey eteleri tarafndan esir alnm tr.405 Manastr Valisi Hfz Pa ann kona da ku atma altna alnm tr. Bylece Sultan II.Abdlhamidin ald btn nlemler ittihat posta ve telgraf rgtnn al mas ile etkisiz hale getirilmi tir.
403 Bayur Yusuf Hikmet, Trk Inklab Tarihi, Cilt:1, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1983. s.455 404 Niyazi, Balkanlarda, a.g.e, s.228 405 Niyazi, Balkanlarda, a.g.e, s.229

GEM TEN GNMZE POSTA

213

8.2. MLL MCADELE DNEMNDE POSTA VE HABERLEME Daha nce de bahsetti imiz gibi, Osmanl Dnemi telefon ve posta te kilat, yabanclara verilen ayrcalklarla siyasal ve ekonomik ynden ba mszl tehlikeye sokan bir nitelik ta makta idi. Cumhuriyetin ilanyla ncelikle haberle me alannda ulusal bir politika uygulanmaya ba land. Bu amala srdrlen ilk hareketi Lozan Bar Antla masnda grmekteyiz. Bu anla mada bu konuyla ilgili olarak Tarafeyn-i Aliyeyn-i Akdeyn, her biri kendisine taalluku cihetinden Trkiyede ecnebi postahanelerin lgasn kabul ederler ibaresiyle nemli admlar atlm tr. Bunun d nda telgraf al malarna hz verilerek telgraf hatlarnn dzenlenmesi al malarna ba lanm tr. Ancak al malara hz verilen bu dnemde pek ok zorluklarla kar la lm tr. Bunlardan en nemlisi al ma ko ullardr. al anlarn tm hep beraber ayn yerde bulunmak zorunda kalm lardr. Oturulacak yerden, krtasiManastrl Hamdi Bey

ye malzemesine kadar pek ok konuda sknt ya anm tr. o u zaman al anlar ayn hokkay kullanarak dizlerinin zerinde yazlarn yazmak suretiyle grevlerini yerine getirmi lerdir.406 Bunun d nda telgrafhanelerde makine ve pil donanm eksikli i ya anm tr. Bu sebeple bozuk olan Dubleks ve Mars makinalar onarlarak i ler hale getirilmi tir. Di er taraftan resmi olarak kullanlacak pul ihtiyacn kar lamak iin de resmi kurulu lardan pullar toplanm , daha sonrada Ankarann en iyi matbaas olan Yeni Gn
406 Tanrkut Asaf, Trkiye PTT Tarihi Te kilat ve Mevzuat, Cilt:2, Ankara, 1968, ss.672-673

214

GEM TEN GNMZE POSTA

ile anla p 72 e it srsajl pul elde edilmi maya al lm tr.

407

sonradan buna

talyada bastrlan pullar da eklenerek bu eksiklik kapatl-

Telgraf hatlarnn ekilmesi hususunda g ko ullarla karla lm , btn bu ko ullara ra men Konyadan Aksaraya 160 kmlik, Kr ehirden Kohisara kadar da 60 kmlik hat olu turulmu ve zellik Sakarya Sava nda bu hatlardan yararlanlm tr.408 Posta Te kilat sayesinde stiklal Sava yllarnda d mann btn admlar izlenmi ve istihbarat raporlar; ifreli telgraf ve zel kuryelerle gnderilerek Ankara Hkmeti her olup bitenden haberdar edilmi ti. Mondros Mtarekesinden sonra ba ta stanbul olmak zere stratejik neme sahip btn posta ve telgraf merkezleri tilaf Devletlerinin kontrol altna girmi , Anadoluda te kilatlanan Kuva-i Milliyeyle ve da tlmayan Trk Birliklerinin haberle mesi engellenmeye al lm t. tilaf devletlerinin bu hareketlerine kar n, stanbulda skdar, Beylerbeyi, Beykoz, Kavaklar ve Bo aziinde baz vatanseverler nderli inde yerel rgtler kur ularak, Kara Vasf, Galatal evket ve Kara Kemal Beyler tarafndan 1918 sonlarnda Karakol Cemiyeti kurulmu tur. Ynetim kadrosunu eski Te kilat- Mahsusa elemanlarnn olu turdu u Karakolcular stanbulda ki haberalma faaliyetlerini de stlenerek, Karakol Cemiyetinin Anadolu ile haberle mesi Kay l Telgrafhanesi memuru Bahaddin Bey kanalyla yrtlm tr. Karakolun stanbuldaki Trk gvenlik
407 Tanrkut, Trkiye, a.g.e, s.676 408 Diker Handan, Cumhuriyetin lk Dneminde Haberle menin Geliimi: PTT rne i, Yldz Teknik niversitesi, SBE, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul, 1995, s.50
Sirkeci PTT Mzesinde dzenlenerek oluturulmu Manastrl Hamdinin Odas

GEM TEN GNMZE POSTA

215

glerinin byk bir blmn denetiminde tutmas birok yararlar sa lam , Anadolu iin faydal olacak subay ve sivillerin stanbuldan gvenle kmas sa lanm tr. Cemiyetin al malar ok ynl olmu , stanbul Anadolu arasnda ili kiyi sa lamak iin bir menzil hatt kurularak, hat kumandanl na Yenibaheli kr Bey getirilmi tir. stanbuldan Anadoluya geenlerin ellerine de gvenilir olduklarn gstermek amacyla cemiyetin tavassut vesikalar (araclk belgesi) verilmi tir. Cemiyet, menzil hatt ve denizyolu aracl yla faaliyet gsterdi i dnem iinde nemli sayda subay, sivil, uzman, silah, cephane ve askeri malzemeyi Anadoluya geirmi tir.409 Mart 1920den sonra karakolun etkisi kaybolmu stanbuldaki Mdafa-i Hukuk u-

beleri Anadolunun istedi i faaliyetleri gerekle tiremedi inden karakolun grevlerini Mdafaa-i Milliye ve Felah ile di er kk gruplar stlenmi tir. Mdafa-i Milliye ilk toplantsnda grev blm yaparak, rgtlenme, askeri harekat, haber alma, gnderim, propaganda ve yayn komisyonlarn kurmu tur. gal stanbulunda telgraf haberle mesi sk denetim altna alnm tr. Byk postaneye konan bir i gal mfrezesi e itli bahanelerle btn telgraflar gzden geirmi tir. Grup elemanlarnca bu postane iinde bir odaya konan telsiz makinesi aracl yla yalnzca ok ivedi durumlarda ve ifreli olarak Ankaraya haber gnderilebilmi tir. ngiliz haberalmas tarafndan haber alnan fakat yeri bulunamayan bu telsizle ve ba ka yollarla Ankaraya gnderilen haberler ve zellikle askeri haberalma Ankarann ok i ine yaram tr. Mtareke yllarnda, stanbul Telgrafhanesi Mdr Arap hsan, Hac Mmtaz ve Cevat Beyler stanbuldan Milliyetilerin Ankara ile haberle mesini sa lam lardr. Mdafa-i Milliye ve bu haberle me grubu arasndaki haberle me de Topkal Cemal Bey aracl yla olmu tur.410 23 Mart 1920de d man yararna propaganda yapanlarla d manla haberle enlerin tutuklanaca aklanm tr. T.B.M.M.nin almasndan hemen sonra Erkan- Harbiyede bir haber alma ubesi kurulmu tur. Bu ubenin ilk ba kan Yzba skender Beyden sonra, ube Ba kanl
409 ukurova Blent, Kurtulu Sava nda Haberalma ve Yeralt al malar, Ard Yaynlar, Ankara, 1994, s.29-30 410 ukurova, Kurtulu , a.g.e, ss.59-60

216

GEM TEN GNMZE POSTA

Yzba Recep (Peker) Beye ve Onun da Meclis Genel Katibi olmasyla Binba kr Ali Beye verilmi tir. Hsamettin Bey ise, Fevzi Pa ann ahsna ba l olarak, Mdafa-i Milliye (M.M.) Grubunu ba msz olarak ynetmekle grevlendirilmi tir. lk olarak, Mdafa-i Milliyeye (M.M.) ynetici atanmas ve yaplmas gereken i lere ili kin emirler stanbula Hsamettin Bey kanalyla gnderilmi tir.411 28 Ekim 1920de i galcilerin Anadolu iinden haber almasn olabildi ince engellemek ve bunu kullanarak Anadoluda yapabilecekleri propagandalar nlemek iin sansr ynetmeli i karlm tr. Bu ynetmelikte, Anadolu iinden sahile gidecek ve sahillerden Anadoluya gelecek mektuplar ile i haberle me ile ilgili tm mektup ve telgraflarn byk merkezlerde sansr edilece i belirtilmi tir. Meclisteki muhaliflerin ve karamsarlarn Trk ordusunun kt durumda oldu unu gr melerde sk sk vurgulamalar, ngiliz ve Yunan tarafnn yanl ynlendirilmesi ve Trk tarafnn gcnn gizlenmesi asndan nem ta m tr.412 Mdafa-i Milliye (M.M.) Grubunun merkez kurulunun kalabalkl na kar n, haberalma, propaganda ve grubun sorumluluk isteyen hemen btn i leri grubun Nazm- Umuru olan Topkapl Mehmet Beye yklenmi tir.413 Felah Grubu; Ankara ile haberle melerinde Serkomiser (Ba komiser) Salih ve Saffet Beyleri kurye olarak grevlendirmi , stanbul Posta ve Telgraf Mdrl nde grevli Hat Ba avu u Hac Mmtaz, Kurtulu Sava yllarnda gizli hattan Grubun Ankara ile haberle mesini sa lam tr. Grup, Anadoluhisarnda bir de Telsiz Dinleme Merkezi kurmu tur.414 Mdafa-i Milliye ve Felah Gruplar zellikle al malar asndan farkllklar gstermekte olup Anadoluya silah, cephane, malzeme karma, subaylar seerek gnderme, haberalma, propaganda grevlerini iki Grup da yerine getirmi olmasna kar n, Felahn al malar, subay seimi, gnderilmesi ve malzeme iletilmesidir. Mdafa-i Milliyenin
411 412 413 414 ukurova, Kurtulu ukurova, Kurtulu ukurova, Kurtulu ukurova, Kurtulu , a.g.e, , a.g.e, , a.g.e, , a.g.e, s.35 ss.76-77 s.36 s. 44

GEM TEN GNMZE POSTA

217

al malar ise, haberalma zerinde yo unla m tr. Gruplarn hangi alanlarda, nasl al t ve grevliler zerinde ne derecede etkin olduklar Ankara tarafndan bilindi inden, e itli nemli grevlerin organizasyonu ve hangi grevin hangi grup tarafndan yaplaca Gruplara bildirilmi tir.415 1920 ortalarndan ba layarak telgraf haberle mesinde ivedi gereksinimler n plana alnm tr. 1920 Hazirannda haberle menin nemli konulara ayrlmas hakknda bir kararname karlm . ayn ay iinde telgraf haberle mesinde lakaplarn olabildi ince ksaltlmas konusunda bir kararname yaynlanm tr. 22 Eyll 1920 kararnamesinde blgenin en byk askeri veya mlki amiri d nda hi kimsenin telgraf veya telefon hattn kullanamayaca , 12/13 Kasm 1920de ise yetkililerden ba ka kimde ifre yakalanrsa, casuslukla sulanarak stiklal Mahkemesine sevkedilece ine ili kin btn mlki ve askeri idarelere bilgi verilmi tir. Mart 1921de ifre haberle mesinin ilk planda i emniyet ve d ili kilere ili kin konulara ayrlmasna dair kararname karlm tr.416 Askeri Polis (A.P.) te kilatlarnn kurulu u ncesi, da nk kaynaklardan alnan haberlerin toplanmas ile haberalma memurluklar grevlendirilmi bunlara, do rudan Genelkurmay Ba kanl ile haberle me yetkisi verilmi tir.417 Kurtulu Sava srasnda, mlki blnme asndan stanbul-Trabzon arasnda kalan tm makamlar, Milli Hkmetin denetiminde bulunmu , haberle me, Kuzey Anadolunun merkezi durumunda olan Kastamonu kanalyla yaplm tr. 1920 ortalarnda nemli telgraf merkezlerinin o unun i gal altnda kalmas, Erzurum, Sivas, Trabzon, Samsun, orum, Kastamonu, Zonguldak, Bolu arasndaki haberle menin tmyle Kastamonu telgrafhanelerine yklenmesi ve bunlarn merkez haline gelmesi sonucunu do urmu , Ekim 1920de Sinopta bulunan telsiz-telgraf cihaz Kastamonuya getirilerek kurulmu tur. Haberle mede nemli merkezlerden biri de Afyonkarahisar istasyonu olmu tur. Ankara, Eski ehir, Afyon, Konya arasndaki blgede liva (il) ve kazalardaki (ile) normal
415 ukurova, Kurtulu , a.g.e, s.45 416 ukurova, Kurtulu , a.g.e, ss.55-56 417 ukurova, Kurtulu , a.g.e, ss.50-51

218

GEM TEN GNMZE POSTA

haberle menin bu yolda al an ekspres ile gnderilecek postayla yaplmas, telgraf hatlarnn yalnz nemli haberle meye ayrlmas konusunda bir kararname yaynlanmas, Afyonkarahisar istasyonunun nemini aka gstermektedir.418 Ankarann Avrupa ve Asya ile haberle mesi ise yolla yaplm tr: Bu yollardan birisi ngiliz denetiminde gerekle tirilmi , di erleri, Rodos- ira- talya, Rusya ile haberle meyi sa layan Batum-Moskova hatlaryla olmu tur. Ankarann haberle meye verdi i nem erevesinde 1921 ubatnda Posta-Telgraf Umum Mdrl btesinin arttrlmasna ili kin yasa karlm ayn yln sonlarnda, Anadoluda byk ve yerle ik bir telsiz-telgraf istasyonu kurulmas iin Mdriyete 120.000 lira ayrlmas kararla trlm tr. Yine ubat 1921de 24. Frka tarafndan yaynlanan bir beyannamede, d mann herhangi bir yeri i gale kalk mas halinde grevli Trk memurlarn, i gal kuvvetlerinin her hareketini Ankaraya telgraf kanalyla gndermesi istenmi , byle bir durumda ihbar, ifre ve gizli evrakla, telgraf gerelerinin d mana teslim edilmeyerek, karlabilecek olann karlmas, karlamayacak olann yok edilmesi duyurulmu tur. 1921 yl ierisinde 9 yerle ik ve gezer telsiz-telgraf kurulmu , Adanada Franszlardan 5 telsiz istasyonu alnmas kararla trlm tr. Birliklere verilen haberle me donanmlar d nda, muhabereci yeti tirmek zere okul konumunda bir telgraf depo taburu kurulmu tur. Telgraf makinesi yannda Milli Glerin uzman personel sknts da oldu undan ayn yl iinde Ankaraya stanbuldan 23 ki ilik bir telgraf ekibi geirilmi tir. Byk Taarruz srasnda da, Trk tarafnn izledi i yollardan biri Yunan hatlar gerisindeki haberle meyi engellemeye al mak olmu tur.419 4 Mays 1921de Mdafa-i Milliye raporlarnn Ankaraya Merkez Kumandanl kanalyla gnderilmesi, telgraf ile haber verme olana bulunamazsa, yazl olarak raporun nebolu rtibat Zabitli ine gnderilmesi istenmi tir. Raporlar neboluya ve Genelkur418 ukurova, Kurtulu , a.g.e, s.54 419 ukurova, Kurtulu , a.g.e, ss.55-56

GEM TEN GNMZE POSTA

219

may Ba kanl na ifreli verilmi asllar do rudan Fevzi Pa aya gnderilmi tir. 1922 ba larndan itibaren ikinci yolun yani zmit yolunun kullanlmaya ba land grlmektedir. zmitte bu amala Mdafa-i Milliyenin bir kuryesi de bulundurulmu tur. Gnderilen rapor ve yazlar arasnda Anadoluya szmas olas kt niyetli ki ilerin gelebilecekleri yollar ve e kalleri, askeri haberalma raporlar, grup elemanlarnn al malarna ili kin belgeler de bulunabildi inden kurye ile haberle me gvenilir bir yol olarak grnm tr. Vapurlarla stanbuldan Anadoluya gnderilen ki ilerin de zaman zaman ellerine belge verilerek bunlarn Ankaraya iletilmesi sa lanm tr.420 Mdafa-i Milliye, kamuoyu yaratmaya de il, genellikle d mana a rtc bilgi vermeye ynelik propaganda yapm tr. Kamuoyu yaratmaya ynelik al malar, zellikle Matbuat ve Haberalma Umum Mdrl nn (Basn ve Haberalma Genel Mdrl ) ynlendirdi i Milliyeti basnn yardmyla olmu tur. Mdafa-i Milliye alnacak nlemler hakknda bilgi iin stanbulda e itli etnik gruplarn al malarn Ankaraya haber vermi tir. rne in, Fener Patrikhanesi ile Rum kiliselerinde yaplan toplantlar ve ayinlerden, bunlara katlanlardan, toplantlardaki konu malardan Ankara devaml haberdar edilmi tir. Anadoluda giri ilebilecek ngiliz propaganda al malarnn kaynaklar da stanbulda grup tarafndan ara trlm tr. Mdafa-i Milliye, 25 ubat 1922de, tilaf Devletleri ve saray propagandistleri, e itli i lerle ve casuslukla grevlendirilen ngiliz subaylarnn isimlerini, e kalleriyle birlikte Ankaraya bildirmi tir. Ayrca Anadoluya gnderilecek Ermeni suikastlar, stanbulda hkmet ileri gelenlerine suikastlar dzenlenebilece i ve Milli Harekete zararl derneklerin al malar rapor edilen bilgiler arasndadr. 421 Daha nce de inilen hususlarn d nda tabi ki posta te kilatnn belki de en nemli rne ini 16 Mart 1920 tarihinde stanbulun i gali yllarnda grmekteyiz. Bu dnemde
420 ukurova, Kurtulu , a.g.e, s.61 421 ukurova, Kurtulu , a.g.e, s.79

220

GEM TEN GNMZE POSTA

M. Kemal tarafndan Heyet-i Temsiliye adna pek ok yere ifreli telgraflar ekilmi tir. ekilen bu telgraflarla stanbul ile haberle menin kesilmesi istenerek, Ankarada haberle me ile ilgili yeni bir merkez te kilatnn kurulu u al malarna hz verilmi tir. Bu amala Ankara Hukuk Mektebinde Posta Telgraf Brosu ad altnda bir idare merkezi kurulmu tur. Bu merkez daha sonra Byk Millet Meclisinin al yla Dahiliye Vekaletine ba lanm tr. Yukarda bahsedilen bu dnem ierisinde Kurtulu Sava na katklarndan dolay byk vgye mazhar olmu pek ok haberle me al anndan sz etmek mmkndr. Bunlardan belki de en nemli olan Manastrl Hamdi Beydir. 1891 ylnda Makedonyann Manastr kentinde do an422 Manastrl Hamdi Bey 16 Mart 1920 sabahnda ngilizler tarafndan stanbulun i galini ilk kez Ankaraya telgrafla bildiren ki idir.Telgrafn metni aynen yledir.423: Deraliye 16.03.1920 Mustafa Kemal Pa a Hazretlerine, Bu sabah, ehzadeba ndaki muzka karakolunu, ngilizler basp oradaki askerlerle ngilizler msademe ederek neticede imdi stanbulu i gal altna alyorlar. Bilgi iin sunulur. Manastrl Hamdi Bu davran yla Manastrl Hamdi, M. Kemalin byk vgsn kazanm tr. Gazi M. Kemal Nutukta Manastrl Hamdiden yle bahsetmektedir: Bu yurtsever ve yi it Manastrl Hamdi Efendi olmasayd, stanbulda geen bu ac olaylar renmek iin kim bilir ne zamana dek bekleyip duracaktk. stanbulda bulunan nazr, milletvekili komutan ve rgtmz adamlar iinden bir ki i kp da zamannda bize haber vermeyi d nememi oldu u anla lyor. Demek, hepsini heyecan ve arpnt kaplam t. Bir ucu Ankarada bulunan telin stanbulda bulunan ucuna yana amayacak denli a kn bir duruma gelmi olduklar yargsna
422 ardak Muttalip, Telgraf Manastrl Hamdi Bey, zyrek Basmevi, stanbul, 1984, s.3 423 Atatrk Mustafa Kemal, 16 Mart 1920: gal ve Sonras, Trk Tarih Dergisi, Say:8, stanbul, 1985, s.7

GEM TEN GNMZE POSTA

221

varmak, bilmem ki do ru olur mu? Telgraf memuru Hamdi Efendi sonradan Ankaraya gelerek karargahmz telgraf memurlu u yapm tr. Kendisine borlu oldu um te ekkr burada aka sylemeyi milli ve vatani grevlerimden sayarm. 424 Soyad Kanunu ile birlikte Mustafa Kemal tarafndan Hamdi Beye Martonalt soyad verilmi ,425 24 Kasm 1928 tarihinde de stiklal Madalyasyla dllendirilmi tir. Manastrl Hamdi Beyin d nda yararllk gstermi ba ka postaclar da saymak mmkndr; Balkan Sava srasnda Krklareli muhabere memuru olan Mazlum Efendi, Birinci Dnya Sava nda Mehmet Bey, Trabzon memuru lyas Efendi, eyh Sait syannda Maruf, Konya memurlarndan Hseyin ve Kasm Efendiler bunlardan sadece birkadr. 8.3. CUMHURYET DNEMNDE POSTA RGTNN GELM Cumhuriyetin ilk dnemi ula m ve haberle me alannda nemli geli melere sahne olmu , posta, telgraf ve telefon her geen gn nemsenerek, bu alanda kkl atlmlara gidilmi tir. Posta Telgraf ve Telefon letmesi, Osmanl Devleti zamannda bazen bakanlk, ba-

zen de Genel Mdrlk eklinde yrtlm tr.426 Cumhuriyetin ilk yllarnda Milli Hkmetin kurulmas ile Dahiliye Vekaletine ( i leri Bakanl ) ba l Umum Mdrlk olarak al m tr. Daha sonra, 23.05.1933 tarih ve 2208 sayl Te kilat Kanunu427 gere ince de Nafia Vekaletine (Bayndrlk Bakanl ) ba lanm tr. 31.05.1939 tarih, 3613428 sayl yasa ile de Mnakalat Vekaletine (Ula trma Bakanl ) girmi tir.
424 Atatrk Mustafa Kemal, Nutuk (1919-1927), Atatrk Kltr Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Ankara, 2006, s.282 425 ardak,Telgraf, a.g.e,s.41 426 Al an Re at, Cumhuriyetimizin Kurulu u ve lk Onbe Ylnda PTT letmesi, PTT Dergisi, Say:95, PTT letmesi Genel Mdrl Yayn, Ankara, 1990, s.20 427 T.B.M.M. Kavanin Mecmuas, Cilt:12, T.B.M.M., Ankara, 1934, ss.365-371 428 T.B.M.M. Kavanin Mecmuas, Cilt: 20, T.B.M.M., Ankara, 1939, s. 23

222

GEM TEN GNMZE POSTA

PTT Genel Mdrl Merkez Te kilatnn yaplanmas yledir: dare-i Merkeziye ubesi: Telgraf Umuru (Fen letme u-

beleri ile Fen Mfetti lerini kapsar) Posta Umuru, Memurin ve Sicil, Tetkikat ve Muhasebat Ecnebiye, Mebani ve Levazm (Fabrika Mdriyeti ile Mze memurlu u da dahildir) Mdriyetleri ile Hukuk M avirli i ve Heyet-i Tefti iye Riyaseti ve Posta Telgraf Mektebi Alisinden olu ur. dare amac ile, Trkiye Cumhuriyeti on blgeye ayrlm tr. Bu blgeler do rudan do ruya Mdriyet-i Umumiyeye ba lanm tr. Birer Ba mdriyet tarafndan ynetilirler. Edirne, Erzurum, zmir, stanbul, Ankara, Adana, Bursa, Diyarbakr, Sivas, Trabzon, Kastamonu, Konya ve Van Ba mdrlkleridir. 1931de Edirne Blge Ba mdrl kaldrlarak, Ba mdrlk says 12ye d m tr ve bu blge te kilat stanbula ba lanm tr. Posta ve Telgraf Umum Mdrlerine gelince, alnan bir karar gere i seilecek olan ki ilerin T.B.M.M. yeleri arasndan olmas istenmi tir. Bu nedenle, zmit milletvekili Srr Bey 20 Mays 1920'de onbin kuru maa la greve atanm tr. 12 Eyll 1920'de Dahiliye Vekili olan Refet Bey grevi devralm tr. 23 Aralk 1920 tarihinde ise stanbul eski milletvekili Sabri Bey (Toprak) Umum Mdr olmu sa da, 11 A ustos 1923te Saruhan Milletvekili olunca grevden ayrlm tr. 1933'l yllarda Genel Mdrlk Nafia Vekaleti'ne ba lanm tr. Bu kurulu aslnda Osmanl mparatorlu u zamaPtt Umum Mdr Srr Bey 20 Mays-12 Eyll 1920

GEM TEN GNMZE POSTA

223

nnda kurulan Nafia Nezareti'nin bir devamdr. Nezaret, Eyll 1848'de kurulmu tur.429 Grevi, stanbul ve civarnn yollarnn, ubelerinin onarm ve korunmasndan ibaretti. Ziraat, orman ve bina i lerinin yapm da Nezarete yerine getirilmi tir. Bir dnem, Ticaret Nezareti ile birle tirilmi tir. 1870 ylnda da Maden ve Posta Telgraf leri, Nafia Nezareti'ne braklm tr. 1909'da Me rutiyet'le birlikte Ticaret ve Ziraat, Posta Telgraf ve Telefon Nezaretleri ayrlm tr. Nafia Nezareti sadece demiryolu ve liman yapm i leri ile u ra maya ba lam tr. Bu te kilt, T.B.M.M.'nin kurulmas ile 2 Mays 1920 tarih ve 3 numaral yasa ile Nafia Vekaleti'ne dn m tr. Nafia Vekaleti'ne ba l olan kurulu lar grupta toplanr: Devlet Demiryollar ve Limanlar letme Umum Mdrl , Yksek Mhendis Mektebi, Posta Telgraf ve Telefon Umum Mdrl . nceleri Posta Telgraf ve Telefon i leri Dahiliye Vekaletli ine ba l bir Umum Mdrlk iken, 23.5.1933 tarih ve 2208 sayl yasa ile Nafia Vekaletine (Bayndrlk Bakanl na) ba lanm tr. Umum Mdrlk; Posta, Telgraf, Muamelat, Binalar ve Levazm Mdrlkleri Fen M avere, Tefti Heyetleri, Hukuk M avirli i, Evrak ve statistik Mdrl ile Ankara Telefon Mdrl ve Vilyetler Te kilt'ndan olu mu tur. Genel Mdrl e ba l bir Genel Mdr Yardmcs vardr. Bu ki i ayn zamanda Tefti Heyeti Ba kanl grevini de yrtr. 1931'de Ankara Otomatik Telefon Mdrl kurularak Genel Mdrlk Merkez Te kilt iine sokulmu tur. 1934 ylnda Tefti Heyeti, Reislik olmu Ba mdrlk says 13e ula m tr. 1937 ylnda, PTT Te kilt'nda Mdrlk olan baz birimlere Reislik getirilmi tir. Bunlar, htisas ubeleri, Telefon Reisli i ile Umum Mdrlk Kalemi Mdrl dr. Daha sonra Ankara Otomatik Telefon Mdrl Merkez Te kilatndan ayrlm tr. stanbul Telefon Mdrl ile birlikte Genel Mdrl e ba l birer ba msz birim haline dn trlm lerdir.
429 Akyldz Ali, Tanzimat Dnemi Osmanl Merkez Te kilatnda Reform (1836-1856), Eren Yaynclk, stanbul, 1993, s.141

224

GEM TEN GNMZE POSTA

Yeni yaplanmada Merkez Te kilat u birimlerden olu uyordu:430 .) .) .) v.) v.) v.) v.) v.) x.) x.) x.) x.) htisas ubeleri Reisli i, Yksek Fen Heyeti Reisli i, Tefti Heyeti Reisli i, Umum Mdrlk Kalemi Mdrl , Posta leri Reisli i, Telefon leri Reisli i, Telgraf leri Reisli i, Muamelat Mdrl (Mektup Mdrl de bu ubelere ba ldr.) Levazm Mdrl , Hesap leri Mdrl , Evrak ve statistik Mdrl , Hukuk M avirli i.

1937 ylnda Ta ra Te kilt'nda nemli bir organizasyon de i ikli i yaplm tr. Ba mdrlkler kaldrlarak yerine do rudan Genel Mdrl e ba l vilayet mdrlkleri kurulmu tur. Bunlar alfabetik sraya gre : Afyon, A r, Amasya, Ankara, Antalya, Aydn, Bilecik, Bingl, Bitlis, Bolu, Burdur, Bursa, anakkale, ankr, oruh, orum, Denizli, Diyarbakr, Edirne, Elaz , Erzincan, Erzurum, Eski ehir, Gaziantep, Giresun, Gm hane, Hakkari, el, Isparta, stanbul, zmir, Kars, Kastamonu, Kayseri, Krklareli, Kr ehir, Kocaeli, Konya, Ktahya, Malatya, Manisa, Mara , Mardin, Mu la, Mu , Ni de Ordu, Rize, Samsun, Seyhan, Siirt, Sinop, Sivas, Tekirda , Tokat, Trabzon, Tunceli, Urfa, Van, Yozgat ve Zonguldaktr. 1938'de de zmir Telefon Ba mdrl kurulmu tur431. P.T.T. Kurumu, 31.05.1939 tarih ve 3613432 sayl yasa ile de Mnakalt Vekaleti'ne (Ula trma Bakanl na) ba lanm tr.
430 Diker, Cumhuriyetin, a.g.e, ss. 59-61 431 Al an, Cumhuriyetimizin, a.g.m, s.21 432 T.B.M.M. Kavanin Mecmuas, Cilt:20, T.B.M.M., Ankara, 1939, ss. 122-131

GEM TEN GNMZE POSTA

225

Vekletin ba lca al ma konular: Posta nakliyat, telli telsiz muhabere ve radyo i leri, deniz, kara ve hava ta macl , su mahsulleri ve avcl i leri liman hizmetleridir. Veklet zellikle posta telgraf ve demiryolu grevleri nedeni ile da nk bir ekilde al maktadr. zellikle de grev yeri, lkenin sosyal kurulu larndan uzak kalm blgeleridir. Bu nedenle yasal haklarn iyi dzenlemekle beraber, aileleri ile birlikte sa lk i lerini, ocuklar okutma nlemlerini de geni ekilde ele almay amalar. Tm bunlar kesinlikle bir idealden ibaret olarak grlmemelidir. Tm zorluklara ve yoksunluklara kar n programa alnarak, uygulama alanna sokulmu tur.433 8.3.1. Posta ve Telgraf Merkez ubeleri Cumhuriyet Dnemi merkez ve ube saylarna bakt mzda a a da tabloda belirtilen geli meleri grmekteyiz: Yl 1923 1924 1925 Merkez Says 601 603 636 ube Says 87 104 179 Toplam 688 707 815

Tablo 8.1: 1923-1925 tarihleri rasndaki toplam i yerleri says

1926'da toplam i yeri says azalarak 788'e d m tr. 1927'de toplam merkez ve ube adedi 802 bulunmaktadr; bu miktarn 609 adedi merkez olup merkezlerin 466 adedi yalnz Trke, 143 adedi ise hem Trke hem de Franzszca muhabere yapma imkanna sahiptir. 1927 senesinde mevcut 609 merkezin 204 adedi 24 saat i letmeye aktr. 1928'de merkez ve ube adedi toplam 818 adettir. 1929'da yine bir azalma grlm tr. Toplam 810 adet merkez ve ube says saptanm tr. 1930'da 806, 1931'de ise 804'e d m tr. 1932 ylnda nfusumuz 15.404.824'tr. P.T.T. i yeri says 845'e ula r. Bunun 621'i merkezdir. Merkezlerden 356 adedi milletleraras telgraf gr mesine aktr. 1933 ylnda beyiye ile al p ta taahhtl mektup
433 Diker, Cumhuriyetin, a.g.e, s.62

226

GEM TEN GNMZE POSTA

alan ubenin bulunmay dikkat ekicidir. 1934 ylnda i yeri says 852'dir. Ayn yl Alaehir, Aydn, orum, Grele, Keiborlu, Krka a, Tirebolu ve Uluborlu merkezleri milletleraras telgraf haberle mesine alr. 1935 ylnda i yeri says 888 adettir. Bunun 642'si merkez, 246 adedi ise ubedir. Bu yl iinde Kozak, U ak eker fabrikas, Boyalk merkezleri kapatlm tr. Buna kar n Kirazl, at, Filyos, Slo lu, Karahall merkezleri de i letmeye alm tr. Milletleraras gr melere alan merkezler ise; Aksaray (Konya), Akseki, Bey ehir, Bor, Dinar, Elmal, Ermenek, Finike, Korkuteli, Manavgat, Nevehir, Pazar, Sandkl, Zeytinda dr. 1936'da 897 i yeri vardr. 1937'de 959, 1938'de ise 1031'e ula m tr.434 8.3.2. Personel Durumu 1923 ylnda P.T.T'de toplam 5.760 personel vardr. Bu say, 1924 ylnda 5.884, 1925'de 6.051, 1926'da 6.252'ye ula m tr. O yllarda kadrolarn doluluk derecesi % 95'tir. 1926 ylnda, Genel Mdrlk Merkez Te kilt'nda postada 65, telgrafta 115, telefonda 11, hat memurlu unda 22, da tmda 38 memur olmak zere 251 ki i al maktayd. Ayrca Ankara i letme hizmetlerinde toplam 509 memur grev yapmaktayd. 1926 ylnda 6.252 kadronun 5.990 adedi fiili al an kadrodur. al an personelin toplam 759 adedi Merkez Te kilatnda iken 5.31 adedi de ta rada grevlidir. 1927 ylnda yaplan yenilik, maa l memurun yannda ilk kez cretli memur ve mstahdemin al trlmasdr. Ayn yl kadro adedi 6.377 iken, 1928'de 6.302, 1929'da 6.647, 1930'da 6.128, 1931 ylnda da 5980'e ula m tr. Grlyor ki, P.T.T.'nin 1923 ylnda 5.760 olan kadrosu 15. yl ierisinde % 22 artarak 1938 ylnda 7.054 olmu tur. Maa l memur kadro nvanlar ise merkez ve ta ra te kilat olarak yledir: Merkez Te kilat; Umum Mdr, Umum Mdr Muavini, Mdrler, Mdr Muavini, Mmeyyiz, Tetkik Memuru, Katip, Hukuk M avirli i, Avukat, Muamelat Mfetti leri, Fen Mfetti leri, Kablo Fen Memuru, Ayniyat Muhasibi, Mze ve dare Memuru, Ambar Memuru, Mebani ve Sevk Memuru, Fabrika Mdr, Fabrika Mhendisi, Hesap Memuru, Sevk Memuru.
434 Al an, Cumhuriyetimizin, a.g.m, s.22

GEM TEN GNMZE POSTA

227

Ta ra Te kilat; Ba mdr, Ba mdr Muavini, Mesul Muhasip, Ba katip, Veznedar, Ayniyat Muhasibi, Muhasip, Katip, Mdr, Murakp ve Muhakkik, Serseyyar, Ba memur, Telefon Makinisti, Telefon Tahsil Memuru, Telefon Veznedar, Memur, Hat Ba memuru, Tevzi Ba memuru, Hat Memuru, Tevzi Memuru, Mhendis Muavini, Ambar Memuru, Fen Memuru, Muhabere Memuru, Nbeti efi, Ser Makinist. lgi eken bir konu da 1914 ylndan ba layarak P.T.T. bnyesinde kadn memurlarn da al trlmasdr. lk kez Nazr Oskan Efendi zamannda 26/6/1914 tarihinde, posta gi elerinde pul satmak amac ile iki mslman kadn memur i e alnm tr. Bu ki iler stanbul Postanesi gi esinde al trlm lardr. Yine ayn zamanda bir de musevi kadn memur Beyo lu Postanesi gi esine verilmi tir.435 Maarif ve P.T.T. Nazr olan Ahmed kr Bey'in (1914-1917) zamannda bayan memur al trmak amac ile bir snav alm tr. Snav sonucu 30 bayan greve alnm tr. Bu ki iler stanbul, Galata ve Beyo lu gi elerinde al m lardr. Bayan memurlarn i yerlerinde giyecekleri giysiler Nezarete saptanm tr. Lacivert renkte bir yeldirme (araf yerine ba rtsnn zerine giyilerek kullanlan stlk) ve ba rts uygun grlm tr. D arda giymek iinse siyah eteklik, zerine uzun pelerin verilmi , g slerine de mor renkte kuma tan birer g slk ilve edilmi tir. 1927 ylnda ilk kez bir kadn P.T.T. Mdr olmu tur. Ad Server Karagzdr.436 Server Karagz, Bezm-i Alem Sultanisinin be inci snfndan sonra okulu brakm tr. nceleri 1600 kuru maa la stanbul Posta memuru iken, 20.09.1930 tarihinde amlca PTT Merkez Mdr olmu tur. 28.10.1932de Cebeci Merkez Mdrl ne tayin edilmi tir. 18.04.1933 ylnda Ankara Telgraf Merkezi memurlu una gemi tir. Daha sonra posta i leri mdrl ikinci kalemi nc snf memur grevi yaparak 15.08.1938 tarihinde idareden ayrlm tr.437
435 Tanrkut Asaf, Trkiye PTT Tarihi Te kilat ve Mevzuat, Cilt 1, Efem Matbaaclk, Ankara, 1984, s.301 436 Tanrkut, Trkiye, a.g.e, s.303 437 Diker, Cumhuriyetin, a.g.e, s.65

228

GEM TEN GNMZE POSTA

1946 Devlet Yll na bakt mzda personel durumu ile ilgili baz bilgilere rastlyoruz. darede toplam 15.098 memur ve mstahdem vardr. Kadro; teknisyenler, eski posta ve telgraf yksekokulu mezunlar, Avrupa'da yeti mi mhendisler ya da mhendis mekteplerinden kan elemanlardan olu ur. letme personeli de yar ma ile idareye alnm ortaokul ve lise mezunlar ile di er dairelerden naklen gelen ki ilerden olu ur. Makinistler ise genellikle sanat okullar mezunudurlar. Bunlarn d nda ortaokul ya da lise mezunu olup, i letme servislerinde al m memurlardan her sene 50 ki i seilerek Ankara meslek kursunda yeti tirilmi tir. Daha sonra bu ki ilerin merkez efi olmalar amalanm tr. Ayrca lise dzeyinde parasz yatl bir posta ve telgraf mektebi alarak memur yeti tirilmesine al lm tr. 8.3.3. Posta Hizmetleri Cumhuriyet dnemi Trk postacl nn dirilebilmesi iin lkenin o dnemde iinde bulundu u ko ullarn ok iyi bilinmesi gerekir. Sava yllarnda yasal olarak ba ka bir yere harcanmas mmkn olmayan havale paralarnn e itli zorunlu ihtiyalara harcanmas, posta mteahhitlerinin aylklarnn denmemesi gibi sebeplerden dolay posta ta macl dzenini yitirmi , istekler ve ikayetlere are bulunamam , posta ta ma ihalelerine de katlm olmam tr. PTTnin gelirleri o kadar azalm tr ki, memur maa larn bile kar layamaz hale gelmi tir. Bu nedenle PTTnin durumunu dzeltmek zorunlu hale gelmi tir.438
438 Diker, Cumhuriyetin, a.g.e, s.67
Trkiyede 1930da stanbul amlca PTT Mdrlne Tayin Olan lk Kadn PTT Mdr Server Karagz

GEM TEN GNMZE POSTA

229

Nesimi Yazc posta alannda yaplan al malar saysal olarak yle de erlendirmektedir: 1924 ylnda postaya 4.780.208 lira ayrlm tr. 1941 ylnda bu miktar 14.941.924 lira olmu tur. 1923'de P.T.T.'de al an personel says 5.760'tir. Merkez says 601, ube ise 87'dir. 2500 kilometrelik bir karayolunda 33 oto srcs, 151 araba ve 534 di er ara kullanlarak posta ta nm tr. Ayn yl tm servislerdeki motorlu ara says 4'tr. Motosiklet ve bisiklet de 4'er tanedir. 1923 ylnda yurt iinde 35.740.000 mektup ta nm tr. Koli says 269.000, telgraf havalesi de 216.000 idi. Yurt d na yaplan postaclk ise ok d kt. 1940 ylnda ayn ilanlara bakt mzda 17 yl sonra bazen bir, bazen iki misline varan art larla kar la yoruz. Gerekten de 1940 personel says 10559a, merkez says 621e ube says 224e ula m tr. 21262 kilometrelik karayolunda 300 oto srcs, 224 araba ve 990 di er arala posta hizmetleri srdrlm tr. Motorlu ara says 42, motosiklet 3, bisiklet ise 317'ye ula m tr. Yurtii mektup trafi i 101.476.000'dir. Koli says 775.000, telgraf havalesi de 2.928.000'dir. Yurt d postaclk da artm tr. Genel olarak bakt mz zaman yol uzunlu u 4 kat artm tr. Mektup ve koli says 3, telgraf havalesi de 15 misli bir art kaydetmi tir. Bu saylar bize zaman iinde postada yaplan geli meleri vermesi asndan nemlidir.439 PTT daresi baz dnemlerde hesapsz posta cretlendirmelerinden dolay olduka zor durumda kalm tr. Bu durum Cevad Besen yle aklar: Oysa, cretin saptanmas, sarf edilecek emek ve yaplacak masraf kar l na gredir. Ancak cret, hibir zaman yaplmas olas masraf miktarna tamamen uygun olmam tr. Bunu saptamann da zaten imkn yoktur. Di er yandan cretin, olas masraflardan uygun bir oran dahilinde stn tutulmas da gerekir. rne in, bir ula trma i inde ta ma masraflarndan bir ksm ta nan yk miktar ile uygun olabilirse de, ta naca zannedilen e yadan % 20 orannda bir eksilme oldu unda bina, antrepo, personel ve demirba masraflarnda bir fark grlmez. Bu nedenle i letmenin ak vermemesini d nme zorunlulu u vardr. Ayn zamanda binalarla demirba e yann tamir ve yenilenme masraflarn da hesaba katmak gerekir. E ya cinsi ayrlmadan yaplan sradan ta ma i lerinde cretler e yann
439 Yazc Nesimi, Osmanl mparatorlu unda Yabanc Postalar ve Atatrk Trkiyesinde Postaclk, leti im Yaynlar, Ankara, 1981, ss. 159-160.

230

GEM TEN GNMZE POSTA

a rl yla gidece i mesafelere gre saptanabilir. Ba langta postada ta nan mektuplardan da bu ana kurala uyularak, a rlklarna ve gidecekleri uzaklklara gre cret alnmas kararla trlm t.440 Resmi dairelerin posta ve telgraf cretlerinin tahsil edildi i zamanlardaki istatistiklerden anla ld na gre bir hayli ok olan resmi telgraf says cretler pe in alnmaya ba ladktan sonra azalm tr. Bunun nedeni, paray pe in vermeyen gndericiler iin posta ile telgraf cretleri arasndaki farkn ok nemli olmamasndandr. Fakat kendilerine verilen denek snrn a mamak zorunlulu u kar snda kaldklar zaman posta ile telgraf arasndaki belirgin masraf fark bu daireleri tedbirli hareket etmeye zorlam tr. Bu nedenle telgrafla yaplmasnda kesin zorunluluk bulunmayan haberle melerde posta kullanlr olmu tur. Buradan anla lmas gereken udur ki; cret tarifeleri hazrlanrken, sradan ta ma kurulu larnda oldu u gibi, mektuplarn yalnz kabul, ayrm, ta ma ve da tma gibi masraflarn yannda i letme masraflarn da d nmek zorunludur. Di er taraftan, posta tekeli altna alnmam olan e yann Devlet Demiryollar, Havayollar ve zel ta ma kurumlar gibi rakip saylabilecek kurulu lar tarafndan ta nmasnda uygulanan tarifeleri de dikkate almak gerekir. Bylece hem bunlarla uyumlu, hem de idarenin i lerini aksatmadan gelir sa layabilecek miktarlar saptayp, tarifelerin ona gre hazrlanmas gerekir. Son yllardaki cret de i ikliklerinin nedeni 1946da parann de erinde d me, sava dolaysyla i letme ve ta ma masraflarnn ve maa ile cretlerin ykselmesidir. Posta gelirlerinin yakla k % 40' mektuplardan elde edilir. Daha sonra ise srasyla, % 23' kolilerden, 15'i havalelerden, geri kalan % 22 de matbaa, gazete, i ka d, kk paket, de erli mektup ve kutu, deme artl vb. kar l olarak alnan cretlerden gelmektedir. 1939 ylnda postadan elde edilen gelir 2.913.172.19'dur. Genel gelir ise, 13.058.452.57 Lira'y bulmaktadr. Buna kar n posta ta ma masraflar 288.585.02, maa ve cretler toplam 5.187.902.57, bteden yaplan masraf toplam da 10.292.656 lira olarak grlmektedir. 1940 ve 1941 yllarnda posta ta ma masraflar artmaya ba lar. 1942 ylnda 857.162 liray, maa ve cretler toplam 9.882.870, genel masraf da 19.714.244,14
440 Diker, Cumhuriyetin, a.g.e, s.69

GEM TEN GNMZE POSTA

231

liray bulur. Yani masraf yzde yze yakn bir derecede artm tr. Bunu kar lamak iin 1944'de cretlere birer miktar zam yaplm tr. Mektup ve kartlara yaplan zam oran % 50'yi gememi tir. Matbaa ve gazete cretlerinde ise bir de i iklik olmam tr. Sadece kolilere yaplan zam yzde ikiyz olmu tur. Yukarda da de inildigi gibi durumun byle olmasnda sava yllar iinde koli nakli srasnda ekilen zorluklarn etkisi vardr. 441 P.T.T. Genel Mdr Sabri Bey 1920li yllarda ekilen skntlar 1920 Aralk aynda T.B.M.M.'de aklam tr. Sabri Bey zetle yle bir aklamalarda bulunmu tur: nklp'tan beri yaplan incelemeler sonucunda posta konusunda yaplan giderler gelirimizden ok fazladr. Ancak, posta ve telgraf bir gelir kayna olmad ndan btenin a n kapayacak gelir olarak d nlemez. Bu konu, di er posta idarelerinde de grlm tr. Onlarda hemen cretin arttrlmasn istemi lerdir. Bizim yasa maddesi ile nerdi imiz artrmlar, hibir zaman di er posta idarelerinin yapm olduklar artrm kadar de ildir. rne in, bugn devletleraras postalarda bir mektubun creti 12, 5 kuru a ula m tr. Buna kar lk biz 5 kuru neriyoruz. kincisi bugn parann de er fark da vardr. Bir kuru un hibir kymeti yoktur. O nedenle 5 kuru hemen hemen her bir kuru a kar lk oluyor diye savunmada bulunmu tur.442 Baz milletvekilleri Van ve Bitlisten mektup alamadklarn nk, o blgede paralarn denmedi ini dile getirmi lerdir. Sabri Bey bu szlere kar lk yle bir aklamada bulunur: Van'la Diyarbakr arasnda ayda bugn 600 kuru a varan posta cretine kar lk 400 ksur liraya srclk istenmektedir. Sorunun ana kayna ise i te buradadr. Bu nedenle onbe gn sonra i in ihalesi yaplacaktr. ddia edilen verilemeyen para ise 1918 ylna aittir. Srclerin bugn paralarnn kalmamasnn nedeni Posta ve Telgraf Mdrl 'nn sorunu de ildir. Geri kalanlar Maliye Vekleti stne alm tr. Ger441 Besen Cevad, Posta cretlerindeki De i ikliklerle Sebepleri, T.C. PTT Dergisi, Cilt: 6, Say: 68, Ankara, 1938, ss. 13-16. 442 Diker, Cumhuriyetin, a.g.e, s.71

232

GEM TEN GNMZE POSTA

ekten de bu mali bunalm kar snda Maliye Vekaleti vgye de er bir al ma eseri gstermi tir. Di er devirlerden kalan borlar tamamen sonulandrm tr.Sadece biriki ki inin be -alt bin liras kalm tr. Ona da engel olan ey mali yntemdir. Bu nedenle Posta Telgraf daresini knamak yerinde olmaz nk konu Maliyeye aittir. Postalara gelince, dzensizlik diye bir ey sz konusu de ildir. Sadece Bitlis ile Diyarbakr arasnda postalar i lememektedir. Geri kalan yerlerde posta dzenli i lemektedir. Eski ehirden mektup gelmedi inden yaknlmaktadr. Orasnn postas imendifer sorunu ile zlecektir. Ne zaman imendifer gitmi se o zaman posta da gitmi tir. stelik, Eski ehir'de posta dzenlidir. Sabri Bey konu masnn sonunda zetle tm dileklerini yerine getirir: zellikle Japonya ve Londra'daki telgraf sistemlerinden rnekler vererek, bizdeki eksikliklere de inir. Avrupa'ya her trl alet sipari edilmesine kar n henz lkeye gelmemi olmasndan, hem de elinde onu i letecek kuvvet olmamasndan yaknr. Postalarn gecikmesi ile ilgili bir rnek verir. stanbul gazetelerinin 6-7 gnde alnp okundu unu syler. Bir ba ka sorun da gelir artrmnn neden olmad ile ilgilidir. Devlet idaresinde bir i lem yaplrken posta ve telgraf gibi ksmen idari ve ticari olan bir idarede posta ve telgraf parasz m hizmet etmelidir? Yoksa cretli mi olmaldr? diye sorar. te tm problem buradadr. Parasz bir hizmet mmkn de ildir. nk dnyada hibir lkede parasz posta hizmeti yoktur. Bu sadece bir istekten ibarettir, uygulanamam tr der.443 Memur maa lar ile ilgili olarak da, zellikle sava srasnda her ey inklba maruz kalm tr. Her eyin fiyat artm tr. Memur maa larn arttrmamzn nedeni nceki aldklar maa la geinememeleridir demi tir. Sonuta, Posta ve Telgraf memurlarnn maa na zam yaplmasna dair mazbata ve Posta ve Telgraf Mdrl 'nn btesi, Sabri Beyin nerileri dikkate alnarak kabul edilmi tir.444
443 Diker, Cumhuriyetin, a.g.e, s.73 444 T.B.M.M. Zabit Ceridesi, Cilt: 10, T.B.M.M., Ankara, 1958, ss. 349-351

GEM TEN GNMZE POSTA

233

8.3.4. Posta Tamacl Posta ta macl ehir ii ve ehirleraras olmak zere ikiye ayrlr. ehir ii posta ta nmas, bir ehir iinde bulunan merkez ve ube postalarnn P.T.T. kurumuna ait aralarla ta nmas i idir. ehirleraras posta ta macl ise zel ve tzel ki ilere ait aralarla postann ta nmasdr. Demiryollar, denizyollar, havayollar ve karayollar kullanlr. Trk postalar, Cumhuriyet dneminde belirgin bir ekilde ilerleme kaydetmi tir. Bu dnemde yurdumuz otomobil ve uak gibi genel ta ma aralarndan fazlasyla yararlanm , demiryollar da ayn dnemde in a edilmi tir. 1929 ylnda 2766 km devlet yolu bulunurken, yabanc irket yollar 2378 km idi. 1948 ylnda ise buralar tamamen satn alnd. Haydarpa a-Ankara demiryolu hatt Kayseri, Sivas, Erzincan zerinden 1951 ylnda Horasan'a ula t. Sivas Malatya yolu da Diyarbakr zerinden 1944 ylnda Kurtalan'a ba land. kinci dnya sava na kadar olan dnemde demiryolu uzunlu u iki katna karld. Cumhuriyet dneminde yaplan i lerin en belirgini lkeyi demiryollarna kavu turmakt. nk, demiryolu demek gidilemeyen yerlere gitmek, ondan yararlanmak, ayrca asker ve gere sevkiyat demekti. Demiryolu politikas ya da o dnemdeki adyla imendifer politikas yeni devletin en temel i lerinden birisi olarak kar mza km tr. 1934 ylnda, bu kez Elaz 'a ula an demiryolunun nnde, Nafia Vekili olan Ali Bey (etinkaya) Trkiye'de demiryolu al malarnn ba langcn zetler; Trkiye'de ilk demiryolu 1854'de Krm Sava nn ba langcnda grlmeye ba lanm tr. Aydn demiryolunun kurulu u da bu tarihe gider. Sonra, zmir kasaba hatlar, Bursa-Mudanya, stanbul- zmit demiryolu in as denemeleri ve sonuta da Anadolu ebekesi lkeye gelir. Ayrca, lkede yabanc sermaye etkisi olarak kendini gsterir. lke kaynaklar ve nfusu bu u urda smrlm tr. Bu dnemler baz a amalardan geerek olmu tur.

234

GEM TEN GNMZE POSTA

A amalar ise yledir: . . . Yabanc sermayeyle demiryolu yapmak ve i letmek. Bu sermaye ile yaplan i lere kar mak. Yaplan bu i lere Trklerin de katlmn sa layarak demiryolu yapmak ve i letmek (Bu dnem daha ok stikll Sava ve daha sonraki yllara zgdr.) v. Trk paras, Trk dinami i, Trk eme i ile hem yapmak hem de i letmek (Cumhuriyet dnemini kapsar.) Cumhuriyetle birlikte u anla lm tr: Demiryolunu millile tirmek gerekir. Cumhurba kan Gazi Mustafa Kemal Atatrk 1 Kasm 1937de T.B.M.M. al konu masnda: Demiryollar bir lkeyi uygarlk ve refah klaryla aydnlatan kutsal bir me aledir. Cumhuriyetin ilk yllarndan ba layarak nemle ve srarla zerinde durdu umuz demiryollar in aat siyasetimiz, amalarna ula mak iin durmadan ba aryla uygulanmaktadr.445 Gerekten de Demiryolu politikas, en nemli ekonomik giri im olmu tur. 1924'de ba layan bu politika 1930 ylnda demiryolunun Ankara'dan Sivas'a ula mas ile geli me gstermi tir.446 Demiryollar a , posta ta macl asndan ok nemli bir yere sahiptir. Trenlerle ta nan postalarla ilgili, 5584 Sayl Posta Kanununun 12. maddesine gre, T.C.D.D. i letmesi Genel Mdrl ile P.T.T. kurumu arasnda bir antla ma yaplm tr. Trenlerle posta ta nmas da bu antla madaki esaslar erevesinde olmu tur.447
445 Atatrk Gazi Mustafa Kemal, Atatrkn Sylev ve Demeleri, Atatrk Ara trma Merkezi, Yaynlar, Ankara, 2006, s. 853 446 Yldrm smail, Cumhuriyet Dneminde Demiryollar, Atatrk Ara trma Merkezi Yaynlar, Ankara, 2001, ss.75-77 447 Hususi Kanunlar, Cilt: 3, Ankara, 1956. s. 555-576

GEM TEN GNMZE POSTA

235

Trk inklab ile ba layan lkeyi kalkndrma sresi iinde P.T.T. kurumu da kendi payna d eni yapmaktadr. Eskiden, stanbuldan zmit yolu ile Ba dat'a karlan tatar postalar hayvan srtnda k gnnden itibaren 21. gn Ba dat'a ula rd.448 am ile Ba dat arasnda da on be gnde bir hecin postalar i lerdi. Oysa gnmzde P.T.T. kurumu a n en ileri aralarndan (otomobil, tren, vapur, uak) bol bol yararlanmaktadr. Bu nedenle grevini de sratle yerine getirmektedir. Karayollar ile ilgili duruma bakt mzda ise, bu alanda bir rgtn ancak 1950'li yllarda kuruldu unu gryoruz. Cumhuriyetle birlikte yollarn dzenlenme al malar da ba lam tr. Ama yaplan sadece Osmanl Dnemindeki izlerin onarm eklinde kalm tr. Trkiye'de yol yapmnn geli mesi 1947 ylndan sonra olmu tur. Bu konuda Amerikan yardm alnm tr. 1950 ylndan sonra da Motorlu ta t says artm tr. Ayn yl karayollar rgt de kurulmu tur. Denizyolunun kullanm ise Trkiye'de srekli bir gerilik gstermi tir. Cumhuriyet Dneminde de bu alanda fazla bir ilerleme kaydedilememi tir. 19. yzyln ilk yarsnda buharl gemilerin kullanm yaygnla maya ba lam tr. Ayn yllar ise Osmanl mparatorlu unun tersanelerinde gemi gvdelerinin yapld yllardr. Bu gemilerin makine donanmlar ngiltere'den sa lanyordu. Gemilerle posta ta nmas baz kurallara ba lyd. Yurt ii postalar Denizcilik Bankas Anonim Ortakl na ait gemilerle ta nmaktayd. Bu bankann Karadeniz hattnda sefer yapan gemilerinde ak muamele sistemi uygulanrd. Marmara Denizinde i leyen gemilerde ise kapal i lem uygulanm tr.449 Gemilerde posta ta mak amac ile bir kamara ayrlm tr. Koliler iinse bir ambar bulundurulmu tur. Havayollarnn ula mda kullanm Trkiyede yenidir. 1956 ylnda ba layan uygulama, 1960dan sonra yaygnla trlm tr. Cumhuriyete kadar elimizde bir tek yolcu
448 Tanrkut, Trkiye, a.g.e, s.68 449 Diker, Cumhuriyetin, a.g.e, s.77

236

GEM TEN GNMZE POSTA

ua yoktur. lk kez 1933te Milli Savunma Bakanl na ba l olarak 2186 sayl kanunla Hava Yollar Devlet letmesi daresi kurulmu tur.450 Ayn yl Ankara-Eski ehirstanbul, 1934 ylnda da Ankara-Kayseri-Diyarbakr hava hatlar i letmeye alm tr. O zamanlar idarenin elinde eski tip yolcu ua vard. Bu yzden 1935 ylna kadar daha ok bir deneyim dnemi ya anm tr. 1 Haziran 1935 tarihinde Cumhuriyet hkmeti, Hava Yollar daresini Nafia Bakanl 'na ba lam tr. Bundan sonra idarenin ismi Hava Yollar Devlet letme daresi olmu tur. darenin tm hizmetleri uluslararas havaclk kurallarna uygun olarak dzenlenmi tir. lk i olarak da ulusal snrlarmz dahilinde ve byk kentlerimiz arasndaki hava ula mnn bir dzen dahilinde ve gvence ierisinde yaplmas iin ngiltere'den byk ve hzl son sistem yolcu uaklar satn alnm tr. Bunun yansra Ankara, stanbul, Adana ve zmir'de byk meydanlar sa lanm tr veya var olanlar yenilenmi tir. Ayrca; beton hangarlar, istasyon binalar, kuvvetli telsiz istasyonlar da kurulmu tur. 25 Mays 1936 tarihinde izilen programn ba langc olmak zere Ankara- stanbul arasnda ilk dzenli hava seferleri ba lam tr. Halkmzn havacl a kar ilgi ve sevgisini uyandrmak amac ile de ehir zerinde gezinti uu lar dzenlenmi tir. 1926 ylnda ilk kez, lkemizle yabanc lkeler arasnda i lemek amac ile hava postalar hizmetine ba lanm tr. Ayn yl Air France ve Aero Espresso Italiana ile, 1930 ylnda da Lufthansa irketleri ile antla malar yaplm tr. Bunun sonucunda, stanbul-Paris, stanbul-Roma ve stanbul-Berlin arasnda kar lkl seferlere ba lanm tr. 1933 ylnda Lufthansa, 1935'de Air France, 1936'da da Aero Espresso Italiana etkinliklerine ara vermi lerdir. Daha sonralar Lufthansa ile 1.6.1939'da ve L.A.R.E.S Romen irketleriyle de 17.7.1939'da genel szle meler yaplm tr. Bu szle melere dayanarak stanbul-Belgrad-Budape te, Viyana-Berlin ve stanbul-Bkre arasnda uak seferleri ba lam tr. Bu seferler 1939 ylnda kinci Dnya Sava kncaya kadar srm tr.
450 T.C Ula trma Bakanl , T.C Ula trma Bakanl 1923-1973, Ba bakanlk Yaynlar, Ankara, 1973, s.203

GEM TEN GNMZE POSTA

237

lke ii hava hatlar, 1934 ylnda nce stanbul Eski ehir-Ankara arasnda ba lam tr. Bir sre sonra Kayseri ve Diyarbakr'a kadar uzatlm tr. 1940 ylnda da Ankarastanbul, Ankara- zmir, Ankara-Adana ve stanbul- zmir hatlarna dn m tr.451 29.10.1939 tarih ve 376452 sayl Posta Kanununa baz maddeler eklenerek Hava Postacl ile ilgili 11.6.1933 tarih ve 2298 sayl yasa453 karlm tr. Bu yasa uyarnca, lkede uaklarla ta nacak postalarla ilgili bir tarife hazrlanm tr. Vekaletinin Lufthansa ve L.A.R.E.S irketleri ile de yapt anla malarda posta ile ilgili maddeler vardr. Bir lkede uygarlk lt olarak postay alanlar bu gr lerinde yanlmazlar. nk, postann geli imi bir lkenin genel ula m aralarnn geli mesi orannda artar. Bylece posta da, a da aralar kullanarak kendi payna d en hizmetleri yapar. Postann geli imine yardmc olan etkenlerden birisi de Uluslararas Posta Birli i dir. nk bu birlik tarifeleri, yntemleri, sistemleri tekdze bir ekle sokmaktadr. Her be ylda bir toplanan birlik kongreleri, sosyal dzeyin ykselmesi ile uyumlu olarak genel szle meyi dzenler. Bylece birli e katlan lkeleri de tek bir posta lkesi olarak kabul eder. Bu nedenledir ki postalar, bnyelerini a n bulu laryla besleyerek hz almakta devam ederler. Sonuta da yeni mevzuatla ve ileri teknikle i lerini yrtrler. Posta ta macl nn genel de erlendirilmesini erafettin Shmen yle de erlendirir: 1926 ylnda Yunanistan, talya, Bulgaristan, Avusturya, ekoslovakya, Almanya, Fransa, Lehistan (Polonya) ile aramzda uak postalar ba lam tr. 1931'de Rusya da dahil olmak zere be Avrupa lkesi ile yaplm tr. 1932 ylnda da 24'ten fazla Asya, Afrika ve Amerikada yaylm tr. Bu lkelere Siyam, Msr, Gney Afrika ve Peru da dahildir. hatlarda ise uakla posta da tm ilk kez 1934 ylnda yaplmaya ba lanm tr. Bu arada ula m alannda byk yararllklar grlen bir ki iyi anmalyz. Bu da Nuri Demira 'dr. Sivas-Erzurum ve Irmak-Filyos arasnda 1012 km'lik demiryolunu d e451 Eskin, Trk Posta, a.g.e, ss.40-41 452 T.B.M.M. Kavanin Mecmuas, Cilt: 2, T.B.M.M., Ankara, 1942, ss. 145-153 453 T.B.M.M. Kavanin Mecmuas, Cilt:12, T.B.M.M., Ankara, 1934, s.975

238

GEM TEN GNMZE POSTA

di i iin, soyadn da bu al malarndan alm tr. Nuri Demira ilk kez bir uak yaptrm tr. Diyebiliriz ki, bu ki i gerek demiryolu gerekse havayolu alanndaki ula m abalaryla postacl n hz kazanmasna neden olmu tur. Avrupa ile demiryollarmzn birle ti i tarihe kadar, Avrupa postalarmz stanbul'dan Varna'ya, Avusturya vapurlar ile ta nm tr. Buradan da Bulgar demiryollarna nakledilerek gnderilmi tir. Rumeli demiryollarnn imtiyaz 1869 ylnda 85 yl sre ile Avusturyal Musevi Baron Hirsch'e verilmi tir. Bu i lem, Osmanl Devletine 790 milyon Frank'a mal olmu tur. 8.3.5. Ky Postalar Me rutiyet Dneminde pahal oldu u gerekesiyle ertelenen ve gerekle mesi Cumhuriyet Dnemine rastlayan ky postalar Bulgaristan rnek alnarak te kilatlandrlm tr. lk kez Oskan Efendinin nazrl esnasnda olu turulan ve 1. Dnya Sava srasnda dzenli al an gezici nakliye memurluklarnn ardndan her kyde posta kutusu bulundurma yoluna gidilmi tir. lkemizde ky postalarnn kurulu u ve atl posta gezici da tcl nn meydana getirilerek adli evrakn PTT aracl yla tebli edilmesi sonucunda 16.01.1939 tarih ve 3560454 sayl yasa hazrlanm tr.455 Bu yasa 01.01.1940 tarihinden geerli olmu tur. Bylece kyllere ait adi mektuplarn atl da tclar aracl ile 05.02.1941 tarihinden sonra kylere da tm ba lam tr.Ayn zamanda kyller tarafndan da tclara verilecek mektuplarn pullanarak alnp, merkeze getirilmesi de sa lanm tr. 10.04.1941 tarihinde ise kyllere ait tahhtl mektuplarn nakil ve da tm yaplm tr. 26.06.1941den sonra da, deney niteli inde havale ve koli kabulne ba lanm tr. 01.09.1941 tarihinden ba lamak zere stanbul, zmir ve Ankarada 8, 03.07.1942 tarihinden itibaren de 25 liraya
454 T.B.M.M. Kavanin Mecmuas, Cilt: 19, T.B.M.M., Ankara, 1939, ss. 100-101 455 Diker, Cumhuriyetin, a.g.e, s.81

GEM TEN GNMZE POSTA

239

kadar olan havaleler evlerde denmek zere 14.08.1941 tarihinden itibaren, 8 liraya kadar kymetli mektup ve kolilerin evlere da tmna tm merkezlerde ba lanm tr. nceleri sadece adi evrak gtrebilen atl da tclar sonradan adi mektuplar ve gazeteler ile 10 liralk pul ve kartpostallar da satmak amacyla ta m lardr. Bu konuda Umum Mdrlk 14.07.1948 tarih ve 611/6903 sayl emir ile izin vermi tir.456 Cumhuriyetle birlikte P.T.T. i letmesi byk geli meler kaydetmi tir. Geli imin elde edilmesindeki en byk etken nakil vastalarndan yararlanlmaya ba lanmasdr. Cumhuriyetten nce haftada ancak birka sefer posta alabilen ve bunlardan yirmisi vilayet merkezi olan 56 merkez her gn posta alabilmektedir. Demiryolu hatlar zerindeki merkez says da 1409'a ula m tr. Gzerghta olmadklar halde postalarn trenlerdeki gezici memurlar aracl ile alp veren yada istasyonda bulunan merkezler kanalyla postalarn ileten merkezlerin says da 137 olmu tur. Karadeniz, Akdeniz ve Marmara kylarndaki merkezlerden 83' vapurlardan yararlanmaktadr. Cumhuriyetin 10. yl ile 15. ylndaki posta alanndaki yaplanlara saysal olarak baktmzda kaydedilen geli me aka ortaya kmaktadr.457 Kabul eden istasyon Adet 0 315 Yekn 842 1345

Yl

Merkez Adet

ubesi Adet 196 347

1933 1938 Hazirannda

646 683

Tablo 8.2: 1933-1938 yllar arasndaki geli meler

1924 ylnda 4.780.208 liralk bte, 1941 ylnda 14.941.924 liraya ula m tr. 1941 yl dnya ekonomisini alt st eden sava yllardr. Buna kar n 17 yl ierisinde btede be456 Tanrkut, Trkiye, a.g.e, s.486 457 Diker, Cumhuriyetin, a.g.e, s.83

240

GEM TEN GNMZE POSTA

lirgin bir art gzlemlenmektedir. Art n birok nedenleri vardr. rne in; 10.6.1936 tarihinde bir ngiliz irketinden stanbul telefonlarnn, 25.04.1938 tarihinde de belediyeden zmir telefonlarnn satn alnmas ilk nedendir. Di erleri ise; muafiyetlerin kaldrlmas, adli tebligatn P.T.T'ye verilmesi, havale ve paket cretlerindeki tenzilat dolays ile bu i lemlerin birden bire ok artmas, harf inklab sonucu okur yazar saysndaki art n haberle me trafi ini de hzlandrmas, ehirleraras telefonlarn gnden gne gerek ihtiyaca cevap verecek bir dzeye ykselmesi ve telsiz, telgraf ve radyo istasyonlarnn meydana getirdi i aklk olarak saylabilir. Gerekten de P.T.T.'nin geli mesinin, gelirlerinin artmasnn en nemli nedenleri Atatrk nklaplarnda aranmaldr. Atatrk'n ileti ime verdi i nemin bir sonucu olarak grebilece imiz harf inklab ile lkede okuryazar oran artm ve dolaysyla bu durum haberle meyi etkilemi tir. nsanlarn d ncelerini geli tirmek, olgunla trmak sosyal ve ekonomik kalknmay sa layabilmek iin tm lkelerde ileti imi yaygnla trmak ve kitleye indirmek gerekir. Atatrk de bu gr ten yola karak, ileri toplumlarda kitlelerin yenili e ve kalknmaya ynelmesinin ancak kitle ileti imi ile sa land n d nm tr. Bu anlay iinde Atatrkn ileti im ynteminin en nemli admlarndan biri Arap harflerinin kaldrlarak Latin harflerinin kullanlmasdr. Latin harflerinin kabul, a da uygarlk dzeyinin tm ilkelerini salt batda grmek ve do uyu tmden reddetmek anlamn ta maz. te Cumhuriyet Dneminin ileti im alanndaki ilk adm budur. Bu atlm yine Atatrk'n abalaryla iki adm daha izlemi tir. Birincisi okuma ve yazmann yaygnla trlmasdr. Di eri ise Trke'nin sadele tirilmesidir. Bunlar, Latin harflerinin kabul ile ba layan srecin tamamlaycs olmu tur. nk okuma yazma e er ksa srede yaygnla trlmazsa bu admn bir i e yaramas mmkn olamaz. Atatrk 1928 ylnda Glhane Parknda yapt konu masnda Yeni Trk harflerinin abuk renilmesi gerekti ini vurgulam tr. Halkevleri de Atatrk'n izledi i bu ileti im politikas iinde adeta yardmclk grevini yklenmi tir. Harf inklab sonucunda her trl haberle me i lemleri artm tr. e-

GEM TEN GNMZE POSTA

241

kip Eskin bu sonucun belirgin bir ekilde grlebilmesi iin 1925 ve 1940 yllarn kar la trm tr.458 Tr Adi mektup Adi mektup tenzilat crete tabi Adi kartpostal Adi i ka tlar Adi baslm ka tlar Gazete Ticaret e yas rnekleri Taahhtller Taahhtller, tenzilatl crete tabi deme artl taahhtl Uak gnderisi De er konmu mektup Koli deme artl koli Posta havalesi Telgraf havalesi Adli tebligat, pullu Adli tebligat, pulsuz 1925 yl 20.846.082 .. 859.166 160.495 337.514 4.163.671 180.603 5.218.603 . . . 59.292 675.845 . 541.246 24.605 . . 1940 yl 51.746.236 18192075 1.201.639 425.513 4.281.268 20.696.542 378.423 3.053.889 4.873.600 13.434 3.946 32.512 676.786 22.033 2.806.864 310.868 1.068.431 1.733.641

Tablo 8.3: 1925-1940 tarihleri rasndaki gnderi adetleri

458 Eskin, Trk Posta, a.g.e, s.47

242

GEM TEN GNMZE POSTA

Atatrk dneminde postalarn daha verimli al malarnn sa lanmas iin yasal dzenlemeler yaplm tr. Zaman zaman da yabanc uzmanlar getirtilmi , onlarn gr leri alnm tr. rne in, 1924 ylnda Laipzig Posta Mdr olan Krauzer Trkiye'ye gelmi tir. Bundan sonra da posta alannda baz dzenlemelere gidilmi tir.459 Msy Krauzer; resmi ve gayri resmi taahhtl mektuplarla, bunlarn iade il muhaberelerinin, havalelerinin, lokal merkezler arasndaki ihbarnamelerin taahht listesine kayt edilerek sevk edilmeleri eklinin gecikmelere neden oldu unu grm tr. Ayrca bu yntem fazla memur istihdam etti i iin idarenin mali olarak zarar grece ini aklam tr. Merkezler arasndaki mektuplarn ihbariyelerle topyekn adeden kayt ve sevk edilmesini istemi tir. Bunun sonucunda 20 Mays 1925 tarih ve 170/232 sayl genelge ile de topyekn kayt ve sevk i lemlerine ba lanm , 23.10.1927 tarihine kadar devam etmi tir. Zararn o almas ve sorumlularn bulunamamas nedeni ile yeniden kaytl sevk yntemine dnlm tr. Yaplan bir ba ka yenilik de 1934 ylnda olmu tur. Bu yenilik, pheli ve kirli mektuplarn stanbula gelirken koruma altna alnabilmeleri amac ile emniyet zarflarnn kullanlmasdr. Bunun yan sra tm taahhtl mektup zarflarnn kapaklarnn yap ma noktalarna keskin krmz boya ile damgalanmak zere kontrol damgalar yaptrlm tr. 1939 ylndan itibaren kullanlmak amac ile, gvenceyi sa layamad anla lan yuvarlak taneli, trl boyuttaki mengeneler kaldrlarak, yerine drt k e ba msz kur un skan mengeneler kullanlm tr.460 Posta mdr Krauzer'in Trkiye'deki incelemelerinden sonra 1929 ylnda; Karl Orth, Boldow ve Mayer adlarnda Alman postada yenilik yapmak amac ile Trkiye'ye gelmi lerdir. Karl Orth, Alman Posta Ba mdr Reisidir. Msy Boldow ise yine ayn dairenin posta mfetti idir. Telgraf ksm amiri de Msy Moyer'dir. Bu ki iler; merkezde, Konya, Pozant, Adana, Tarsus, Mersin, Antalya, zmir, Afyon, Ktahya,
459 Diker, Cumhuriyetin, a.g.e, s.88 460 Diker, Cumhuriyetin a.g.e, s.89

GEM TEN GNMZE POSTA

243

Eski ehir, Kayseri, Sivas, Tokat, Amasya, Samsun ve stanbul gibi il ve ilelerde ay sre ile incelemeler yapm lardr. Almanyaya dndkten sonrada bir rapor dzenlemi lerdir. 1930 ylnda Dahiliye Vekili kr Kaya'nn ba kanl nda, eski postaclardan Samsun milletvekili Ali Rana Tarhan, Telgraf Umumu Eski Mdr Kars Milletvekili Baha Tali ngren, Posta ve Telgraf ve Telefon Umum Mdr Fahri andur, Posta leri Mdr Yusuf Arif, Telgraf letme Mdr hsan Kemal Karaprek ve Telgraf Fen Mdr Muavini Nihat peko lu'nun ye olduklar bir komisyon kurulmu tur. al malar sonunda 23.05.1933 tarih 2208 ve 2213461 sayl yasalar karlm tr. Ancak, ngrlen dzenlemelerin tamam mali skntlar nedeni ile yaplamam tr. Kurulan bu komisyon, uzman raporunun incelenmesi sonucunda; dare Te kiltnn esaslarn saptamak, yasalar hazrlamak ve 1930 btesini hazrlamak i lerini yapm tr. Komisyon tutanaklarnda te kilatn yaplanmasnn nedenleri sralanmaktadr. Buna gre : Fen M avere (dan ma) Heyet-i ihdas esasen Fransz Posta ve Telgraf ve Telefon Te kilt'ndan kopya edilerek 1910 ylnda kabul edilerek uygulanm ve sonradan baz zorlamalar ile esas yine korundu u halde bir iki kere dzeltme ve ele tiriye u rayarak bugnk vaziyete gelmi bulunan Posta ve Telgraf Te kiltmz, bu i letme idaresinin sadece bir devlet messesesi tarznda ynetilmesi kuramyla daha uzun zaman iin baarl olabilirdi. Ancak, d nlmesi gereken udur ki, fennin ve i letmenin her gnk byk geli meleri erevesinde ve Memleketimizde de bir zaman evvel tatbikatn grmek phesiz kuvvetle ayan' arzu olan bu terakki eserlerini yakndan takip edebilecek mevkide kuvvetli bir te kiltn imdiden dikkate alnmas amacyla bir taraftan rapordaki teklif nedeniyle dare-i Merkeziyye'de Tetkik ve Hesap ismindeki Mdriyet
461 T.B.M.M. Kavanin Mecmuas, Cilt 12, T.B.M.M., Ankara, 1934, ss. 365-367

244

GEM TEN GNMZE POSTA

kaldrma ve i leri ksmen Ba mdriyetlere devir ve bl trme olunurken, di er taraftan bir Fen M avere Heyet hdas uygun bulundu. Bu heyet vazife ve yetkisine sahip olmakszn telgraf, telefon, kablo, telsizler gibi en nemli Fen ubeleri iin memleketin en yksek bilgili unsurlarndan uygun olanlar ierecek ve ubelerdeki uzayan terakkileri gz nnde bulundurarak incelenmesinde memleketi u ra amac olacaktr.462 denilmektedir. Daha sonralar, Amerikal Posta uzman olan Mr. Ellis, 1949 ve 1954 yllarnda iki kez lkemize gelerek postalarn slah amac ile bir rapor hazrlam tr. Mr. Ellis, ilk geliinde 197 sayfalk bir muhtra, ikinci geli inde de 256 sayfalk 56 rapor hazrlam tr. Mr. Ellis, bugn posta gnderilerinin ayrm, sevk ve da tm konusunda uygulad mz yntem ve ak uygulamann lkemizde yerle mesini sa layan ki idir. Ayrca, postaclkta kullanlan tefrik kasalar, posta ama masalar, telli tefrik gzleri, liyas baklar da onun rnekleri olarak kullanlmaktadr. Mr. Ellisin vermi oldu u raporlardan baz paragraflar a a dadr:463: P.T.T.'nin vazifesi halka posta telgraf ve telefon hizmetlerini sa lamaktr. Yaplan hizmet kar l halk tarafndan dendi ine gre eldeki var olan olanaklar orannda mmkn olan en iyi hizmeti beklemek hakkna sahiptir. Bu hizmetleri en yksek bir randmanla yerine getirmedeki ba arszlkla her PTT mensubunun pay olmal ve Umum Mdrl n pay ise birinci derece olmaldr. P.T.T. camiasnda di er genel bir gr posta servisinin teknik bir servis olmad ve herhangi bir kimsenin bu servis hakknda renilmesi gereken konular birka ay iinde renebilece idir. Bu ekildeki bir ama sebebi ile posta hizmeti iin gerekli personel zel ekilde seilmemekte ve posta servisi ile ilgili e itim bir hi kabul edilmektedir. Posta servisinin teknik hususlar herhangi bir mektepte retilmez ve gerekli teknik kitaplar d arda herhangi bir kaynaktan sa lanamaz.
462 Tanrkut, Trkiye, a.g.e, ss.299-300 463 Diker, Cumhuriyetin, a.g.e, s.91

GEM TEN GNMZE POSTA

245

Bir personel programnn uygulanmasna ba lanmasnn memurlar yararna oldu u bazen d nlebilir. Bu d nce tamamyla yanl tr. Sa lam bir personel program sa lam bir i idarecili inin temelidir. Bu raporun zeti udur ki, e er PTTnin posta servisi i leyecekse btn memurlarn genel bir e itime tabi tutulmas gereklidir. Posta servisi iin i ba nda e itimden ba ka yeterli bir e itim yntemi henz bulunamam tr.464 Posta Genel Mdrnn posta mevzuatn yakinen bilmesi tercih edilmekle beraber bu mevkiinin Mnakalat Vekilince seilecek muktedir bir i adam tarafndan doldurulmas iin de hibir neden yoktur. Posta Umum Mdr Muavini yerinin ise Posta Te kilt'n ok iyi bilen Mnakalt Vekili, ve Posta Umumi Mdr tarafndan da ayan kabul bulunacak olan biri tarafndan doldurulmas hemen hemen bir emri zaruridir.465 8.3.6. PTT Meslek Okulu Trk Posta Tarihinde 1944 ylnda kurulan PTT Meslek Okulu da byk nem ta r. Bu okul lise derecesinde e itim veren snfl ve yatl bir okuldur. Okulun ilk Mdr zmit ortaokul mdrl nden naklen 6000 kuru maa la gelen, Dar afaka ve Telgraf Mekteb-i Alisinin idare ksmndan mezun Mehmet Halid Groldur. Byk umutlarla kurulmu olan, bu okulun e itim sreci uzun soluklu olmam , 1953 ylnda tasarruf sebebiyle kapatlm tr.466 8.4. CUMHURYET DNEM TELGRAF HZMETLER stiklal Sava kazanlp, Cumhuriyet kurulduktan sonra hzl bir al ma ve kalknma hamlesine giri ilmi tir.
464 Diker, Cumhuriyetin, a.g.e, s.92 465 Shmen erafettin, Postacl n ve Trk PTTsinin Tarihesi, Postel, Say: 3, stanbul, 1972, s.3 466 Durukal Hsn Sadk, Posta Meslek Okulu, Postel, Say:1, stanbul, 1960, s.2

246

GEM TEN GNMZE POSTA

Cumhuriyet idaresinin en belli ba l etkinli i halk i lerinin en do ru ve en kolay ekilde grlmesini sa lamaktr. Posta, Telgraf ve Telefon i leri de halkn en ok ili kisinin oldu u alanlardan birisidir. Bu nedenle, Cumhuriyet idaresinin sistemi de bu alandaki i lerin uygar lkelerdeki dzen ve abuklukla grlmesini sa lamakt. Yabanc uzmanlara dan lmas da bu nedenledir. Sonuta, Almanya'dan Posta ve Telgraf reisi Msy Karl Orth ve beraberinde ayn dairenin posta mfetti i Msy Boldow ve Telgraf amiri Msy Mayer a rlm tr. Cumhuriyetimizin kuruldu u 1923 y1ndan itibaren ilk onbe yl iinde telgraf alanndaki geli meleri Re at Al an yle aklyor:467 1923 ylnda havai hatlar genel yolu 13.158 km, tek devir telgraf teli ise 27.030 km'dir. 1925 ylnda havai hat genel yolu 29.846 km, tek devir telgraf teli ise 58.233 km'ye karlarak yzde yz bir art sa lanm tr. Bu geli meler hzla devam ederek yurdun her yeri telgraf hatlar ile rlm tr. Ayrca, sadece telgraf hatlarndaki geli menin d nda telgraf cihazlarnda da gnn en son teknolojisini ieren cihazlar sa lanarak telgraf i letmesine verilmi tir. Telgraf trafi i konusunda da rakamsal bilgi vermek gerekirse 1923 ylnda kabul edilen yurtii telgraf adedi 4.471.000'dir. 1928 ylnda 9.376.000, 1932'de 5.561.000, 1935'de 5.688.000, 1938'de 5.992.000 olmu tur.468 Cumhuriyetin ilk on yl iinde birok merkezlerde yaz tab eden, fennin en son geli imine uygun Huk, Siemens ve Teleempimr telgraf makineleri kullanlm tr. Oysa Osmanl Devleti zamannda Mors makinesi kullanlmakta idi.

Cumhuriyetle birlikte 6651 km tel uzatlm tr. Bundan ba ka 2339 km uzunlu unda yeni telgraf hatlar yaplm tr. Di er taraftan di er telgraf servislerinde bir takm yn467 Diker, Cumhuriyetin, a.g.e, s.151 468 Al an, Cumhuriyetimizin..., a.g.m, s.26

GEM TEN GNMZE POSTA

247

temler uygulanarak halkn bu servisten yararlanmas sa lanm tr. Alnan bu nlemlerin sonucunda da telgraf haberle mesinde eskiye oranla nemli bir art kaydedilmi tir.

Trkiye ile Avrupa arasnda verilen telgraf says da 1932'de 385.000'e, 1933'de 972.000'e km tr. Cumhuriyet ncesi milletleraras telgraf haberle mesinde sadece 90 merkez ak iken Cumhuriyetin onuncu ylnn sonunda bu miktar 296y bulmu tur.

Telgraf daresi'nin Cumhuriyet dneminde ba nda bulunan ki ilerin isimleri yledir: Srr Bey- zmit Milletvekili (1920), Refet Bey Refet Pa a vekil olarak (1920), Mehmet Sabri Toprak Bey-Ziraat Vekil olan ki i; vekil olarak (1920), Mehmet Sabri Toprak (1920-1923), Fahri andur (Umum Mdr Vekili) (1923), Fahri andur (Umum Mdr) (1923-1934), Hseyin Suphi Bey (Vekil olarak) (1934), Mehmet Edip (1934), Kadri Musluo lu (vekil olarak) (1934), Nazif Ergin (1934-1938), Bekir Vefa eyrekba (vekil olarak) (1938), erafettin Karacan (1938-1939), Nazm Turun (1939), Kadri Musluo lu (1939-1942), Naki Kstem (1942-1948), Haldun Sahran (1948-1949), Haldun Sahran (vekil olarak) (1949), Mehmet Emin (vekil olarak) (1950), Orhan Kubat (1950-1953), Talat Tolunay (vekil olarak) (1953), Arif Demirer (1954) .469

Telgraf gnlk ya amda insanmz iin nemli bir haberle me biimi olmu tur. Atatrk'n stiklal Sava sonrasnda yabanc gazetecilerin sava nasl kazandnz? sorusuna: Telgraf telleriyle cevabn vererek telgraf ve telgraflarn misyonunu bir kez daha ortaya koydu unu gryoruz.

Cumhuriyetin ilk yllarnda telgraf havai hatlar genel yolu 13.000 kmye ula rken, tek devir telgraf telleri 27.000 kmyi gemi tir. Daha sonraki yllarda bu rakamlar ikiye, e katlanarak tm yurtta byyerek yaylm tr. Ayrca telgraf hatlar ile birlikte telgraf
469 Diker, Cumhuriyetin, a.g.e, s.153

248

GEM TEN GNMZE POSTA

cihazlarnn da geli ti ini gryoruz. Bylece haberle me hizmetleri a da bir ekilde yerine getirilmeye ba lanm tr.

Telgraf, Cumhuriyetin ilk yllarndan ba layarak 1940'l yllara kadar nemini korumu tur. Fakat bu dnemde telefonun yava yava gnlk ya ama girmesi ile telgraf oranlarnda gzle grlr bir d meydana gelmi tir. Duruma saysal olarak bakt mzda; 1940 ylnda 1000 ki iye 468.2 yurtii telgraf d erken, 1950'de 343.4, 1960'ta 372.3, 1970'de ise 168 telgraf d m tr. 1989 y1 sonunda 1000 ki iye 114 telgraf d mektedir. Bunun nedeni de telgraf yerine telefon, teleks ve teleteks gibi aralarn kullanmdr.

lkemizde teleks de ilk kez 1938 ylnda haberle me arac olarak Anadolu Ajans tarafndan kullanlm tr. 1950 yl ba larnda ise teleks PTTde manuel olarak kullanlmaya ba lanm tr.470 zel ve resmi kurulu larda 1951den itibaren bu sistemden yararlanlm tr. lk aboneler, haber ajanslar ile gazeteler olmu lardr. 1960 sonrasnda hemen hemen tm yayn organlar i ve d haberle menin tamamn bu yoldan sa lam lardr.

Gnmzde teleks santralleri, telgraf kanallar ve teleks cihazlar yardm ile yurtii ve yurtd yazl olarak abonelerin haberle mesini sa lamaktadr. Teleks sanayinin, ekonominin ve ticaretin ileti im arac durumundadr. Ayrca teleks sratli, gvenli ve ucuz haberle meyi sa layan zelliklere sahiptir. adamlar tarafndan ok kullanlmaktadr.

Ayn anda kar lkl gr me olana sa lamas onu vazgeilmez klmaktadr.

Bugn dnyada tm lkeler teleks ebekesi ile donatlm durumdadr. 1.650.000 civarnda abonesi vardr. Bu saynn yars A.B.Dde, geri kalannn o u da Avrupadadr. Avrupada ilk sray 160.000e yakn abonesi ile Almanya almaktadr.
470 Diker, Cumhuriyetin, a.g.e, s.155

GEM TEN GNMZE POSTA

249

8.5. CUMHURYET DNEM VE NCES TELEFON HZMETLERNN GELM lkemizde ilk telefon hatt 1881 ylnda Posta Nazr odas ile Fabrika mdrl arasnda ekilmi tir. Yine ayn yl Galata ile Eminn merkezleri arasnda telefon hatt kurulmu tur.471 1892 ylndan itibaren ba layan koyu istibdat dnemi sonucunda hafiye ve jurnalciler okullara kadar girmi lerdir. Bu nedenle ev telefonlar bile yasaklanm tr. Bu yasak o kadar iddetlidir ki Me rutiyetin ilanna kadar telefondan bahseden kitap okumaktan bile ekinilir olunmu tur. 1908 ylnda Me rutiyetle bu bask kalknca herkes telefon kullanmak ve telefon yaptrmak hevesine d m tr. Bunlarn arasnda hkmet dairelerinin hepsi vilayetlerde valiler, kaymakamlar, nahiye mdrleri, jandarmalar, polisler ve her rtbeden mlki ve askeri albaylar ve hkmet memurlar da vard. Ancak Posta ve Telgraf Nezareti sadece devlet hizmetleri iin telefon kullanlmasna izin vermi , halktan hibir kimseye ruhsat vermemi tir. Bu durum
Telefon alanlar

Me rutiyetin ilanyla Fransadan ithal edilen 50lik telefon santralinin 1909 ylnda kurulmasyla son bulmu tur. Telefon santralinin kurulup faaliyete gemesine paralel olarak idari yapda da de i me ba lam tr. Nitekim 1891 ylndan beri Posta ve Telgraf Nezareti ad altnda yrtlen
471 Shaw, Stanford J - Shaw, Ezel Kural, Osmanl mparatorlu u ve Modern Trkiye, Cilt:2, e Yaynlar, stanbul, 2006, s.282

250

GEM TEN GNMZE POSTA

Santral alanlar

haberle me hizmetleri, 1909 ylnda Posta ve Telgraf ve Telefon Nezareti ad verilerek idare edilmeye ba lanm tr. Bylece bugnde ba harflarini ksaltarak kulland mz PTT rumuzu Osmanl idaresinde ilk defa bir nezarete ad olmu tur.472 Telefonun yararl bir alet oldu unun anla lmas zerine kurulan ilk 50lik santral ksa srede yetersiz kalm tr. Bunun zerine Fransaya bir yzlk, iki adet yirmibe lik bir adet onbe lik ve bir adette onluk olmak zere be adet santral daha sipari verilmi tir. Bylece Beyo lu, Pangalt, Maliye ve Mebusan telgrafhanelerine birer telefon santral merkezi tesis edilmi tir.
472 nay, Aliye. Trkiyede Telefon Te kilatnn Kurulu u, a Yakalayan Osmanl, IRCICA, stanbul, 1995, s.125

GEM TEN GNMZE POSTA

251

Santral Memureleri

Posta ve Telgraf Nezareti telefon i lerinin hkmet tarafndan yrtlmesini uygun grm tr. Yerli ya da yabanc zel irketlere verilmemesinde srar etmi tir. Buna karn, ngiliz, Amerikan ve Fransz sermayedarlardan olu an bir grup adna Harbert Lows Webbe stanbul ve civarnda telefon i letme imtiyazn nermi tir. Sonra da bir Fransz tm lkenin telefon imtiyazn nermi tir. Haziran 1909a kadar bu talepler red cevab ile kar lanm tr. Ancak bu tarihte Posta Telgraf Nazereti Umum Mdrlk olarak Maliye Nezaretine ba lanm tr. Harbert Lows Webbe, yaplan bu de i iklikten sonra nerisini Maliye Nezaretine sunmu tur. 6 Nisan 1911 tarihinde de 30 yl sre ile telefon i letme imtiyazn elde etmi tir. Bu antla ma ile hkmete ait telefon ebekeleri imtiyaz d braklm tr. Bylece hkmete ait ebekeler istenildi i kadar da tlabilecektir.

252

GEM TEN GNMZE POSTA

1912 ylnda yaynlanan geici bir yasa muhabir geirilmesine zg zel elektrik hatlar ba l n ta yordu. Bu yasa ile yaplan ve yaplacak olan zel telefonlarn kurulu lar Telgraf daresinin kontrol altna girmi tir. Sonuta, 28 ubat 1913te stanbul, Beyo lu, Kadky santrallar i letmeye alm tr. Harbert Lows Webbe Dersaadet Telefon Anonim irketi ad ile bir irket kurmu tur. Osmanl mparatorlu u dahilinde ilk kez Mekke ile Cidde arasnda ehirleraras telefon konu malar yaplm tr. Bu iki kent arasnda bulunan iki telgraf telinden birisi telefon konu malarna ayrlm tr. Birinci Dnya Sava ndan nce ilk telefon ebekesini stanbul-Sofya arasndaki telefon hatt olu turmaktadr.473 3 dakikalk bir konu ma creti 3 Frank olarak saptanm tr. Sava srasnda Almanlar resmi konu ma amac ile stanbul ve Sofya arasna bir telefon devresi uzatm lardr. Sava tan sonra da bu devrenin Trk topraklarnda kalan ksm Trk Telgraf daresine braklm tr. Birinci Dnya Sava srasnda hkmet stanbul telefon irketi tesislerine ve i letmesine el koymu tur. Bu srada yabanc irket grevlilerinden pek o u stanbulu terketmi ok az Trk al an kalm tr. 1919 ylnn nisan ayna kadar bu al anlar ve onlarn yeti tirdi i 15-20 ki i ile i letme byk zorluklarla durumu idare etmi tir. Mondros Mtarekesinden sonra 1 Nisan 1919dan itibaren ngiliz irketi telefon i letmesini yeniden eline alm , Damat Ferit Pa a Hkmeti ile yapt 20 Mart 1919 ve 18 Aralk 1921 tarihli iki szle me ile de ilk imtiyaz szle mesindeki hkmlerden bazlarn kendi yararna de i tirmeyi ba arm tr.
473 Diker, Cumhuriyetin, a.g.e, ss.172-175

GEM TEN GNMZE POSTA

253

Telefon Anonim irketi 01.04.1919 tarihinde telefon i letmesini hkmetten devraldktan sonra buna ba l il santral i letmeye am tr. Bunlar; Bebek, Bakrky, Yeilky, Kandilli, Erenky, Bykada, Bykdere, Tarabya, Pa abahe, Kartal ve Heybeliadadr. Hkmetin zorlamas ile irket 1931 ve 1932 yllarnda stanbul, Beyo lu ve Kadky merkezlerinin donanmn standart elektrik (Western Electric)in Dner Daire Sistemi denilen otomati ine ba latm tr. Aletler de Standart Elektri in Paris civarndaki fabrikasndan gelmi tir. Bylece 10 tali santral yar otomatik hale getirilmi tir. Trkiyede telefon ebekesinin belli bir sisteme oturtulmas 4 ubat 1924 tarihinde Byk Millet Meclisince kabul edilen Telgraf Telefon Kanunu ile mmkn olabilmi tir. 1926 ylna kadar stanbuldan ba ka bir yerde dzenli bir telefon tesisat yoktu. Birinci Dnya Sava srasnda Ruslar Trabzonu i gal ettikleri zaman orada 100 telefonu idare edecek bir tesisat yapm lard. Bu sonradan Trabzon Belediyesince i letilmi ise de bakmszlktan harap olmu tu. Cumhuriyet daresi ile birlikte telefonculu a byk nem verilmi tir.10.06.1936 tarihinde stanbul telefonu, 25.01.1938 tarihinde de zmir telefonu idare tarafndan satn alnm tr. lkemizde ikinci dzenli ehirii telefon ebekesi zmirde kurulmu tur. Hkmetle zmir Belediyesi arasnda 1923 ylnda yaplan anla ma uyarnca zmir ehri ile Kar yaka, Bornova, Buca ve Balova blgelerinde 300lk birer otomatik sistem santral tesisleri yaplmas kararla trlm t. 1927 ylnda hkmetin izni ile yaplan bir szle me ile Ericson sve irketine devrolunmu tur. Bu irkete belediye de hissedard. 2400den fazla abonesi bulunmaktayd. 1938 ylnda hkmet tarafndan satn alnm tr.

254

GEM TEN GNMZE POSTA

4 ubat 1924 tarihli Telgraf Telefon Kanunu yurdun her tarafnda telefon tesisi ve i letme yetkisini Posta Telgraf ve Umum Mdrl ne vermi tir. Bu yetkiyle Umum Mdrl nce hkmet merkezi olan Ankarann telefonlarnn sa lanmas amac ile stanbuldaki resmi ebekesinin bir ksmn Ankaraya nakletmi tir. Ancak Atatrkn direktifi ile o dnemde geli mi Avrupa lkelerinde kullanlan otomatik telefon santrali tesisine karar, bu amala alan ihaleyi Ericson firmas kazanm tr. Bylece, Ankarada 1926 ylnda Balkanlarn ve Trkiyenin ilk otomatik telefon santrali i letmeye alm tr. 1926 ylnda kurulan Ankara otomatik santrali 4 rakam zerine kurulmu tu.1948 ylnda da 5 rakama karlm tr. lk kuruldu u yl 651 abonesi varken say 1927de 876, 1930da 1635, 1932de 1833, 1934de 2022, 1936da 2734e ula m tr. 1949 ylnda 9547 aboneye kar lk, 1952de 15700e ykselerek 25 misli artm tr. stanbul ve civarndaki telefon tesisleri ve i letmesi 9 Nisan 1936 tarihli bir antla ma gere ince hkmet tarafndan ngiliz telefon irketinden satn alnm tr. Zamanla santral tesis taleplerini yaptrmaya yeterli olamad iin i lide 6000e kadar da lml, 2000 abonelik bir santral yaptrlm tr. Ayn dnemde Kadky santrali abonelik says da 1200e karlm tr. zmir telefon tesisat Ericson irketinden satn alnm tr. Bu tesisat zmir ve Kar yakada otomatik ve Bornova ile Bucada manuel olaral 3000 abonelik bir santral ve ebekeden olu maktayd. Adanada 1000, Bursada 1500 abonelik otomatik santral hizmete alm tr. 1958 ylnda Ankara stanbul- zmir arasnda 2 adet 120 kanal ieren link sistemi i letmeye alm tr. 10 Temmuz 1967 ylnda Pazartesi gn saat 10.30da Northern Electric Company ile ortakla a olarak otomatik telefon santrali ve telefon makinesi imal edilecek olan fabrikann temeli atlm tr.474
474 Otomatik Telefon Santralleri ve Telefon Makinas mal Edecek Fabrikann Temeli Atld, PTT Blteni, Say:24, Ankara, 1967, s.3

GEM TEN GNMZE POSTA

255

1976da ehirleraras konu malarn, 1979da milletleraras konu malarn otomati e dn trlmesine ba lanm tr. 1977te Antalya ile talya arasnda denizalt kablosu d enmi tir. Uydular aracl yla haberle me olana nda yararlanmak iin 1979da Ankara Uydu Haberle me Sistemi kurularak i letmeye sokulmu tur. Bu istasyon Trkiyeyi 206 telefon 8 telgraf kanalyla d lkelere ba lam tr.Bu arada abone hesaplarnn bilgisayarlarca yaplmasna geilmi tir. 1982de stanbul bilinmeyen numaralar servisi kurularak hizmette hz ve kalite artrlmas yoluna gidilmi tir.475 1983 ylnda Yenifoa, Kemalpa a, Pasinler ve Bodrumda Trk Telefon Endstrisinin retti i ilk telefon otomatik santrali i letmeye alm tr. Kylerin ehirleraras otomatik ebekeye ba lanmasna ba lanm , ilk uygulamas 1984te krsal radyo-telefon sistemi yardmyla Trabzonun Karlk kynde gerekle tirilmi tir. 1985 ylnda ilk digital transmisyon sistemleri i letmeye verilmi tir. 1986 ylnda Ara Telefonu ve a r sistemi i letmeye verilerek ayn yl uydu yer istasyonu, mobil uydu ile telefon ba lants sa lanr hale gelmi tir. 1987 ylnda BAYKOK (Bat Anadolu Yer alt Koaksiyal Kablo) sistemi servise verilmi tir, Avrupa uydu sistemi zerinden video konferans yayn gerekle tirilmi tir. 1988 ylnda Kablo TV ve Tele Bilgi hizmetleri ba latlm tr. 12 Ocak 1989da 3517 sayl yasa ile radyo ve televizyon vericileriyle ilgili tm ta nr, ta nmaz her ey PTT Genel Mdrl ne devredilmi tir.476
475 Gmrk Yakup, Trkiyede PTT Hizmetleri, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, Cilt:10, leti im Yaynlar, stanbul, 2002, s.2775 476 ankaya zden, Bir Kitle leti im Kurumunun Tarihi, TRT 1927-2000, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2003, s.220

256

GEM TEN GNMZE POSTA

1991 ylnda EMOS talya Denizalt fiber kablo ba lants hizmete verilmi tir.477 1992 ylnda otomatik santral kapasitesi 10396601 hatta ula m olup, bu kapasitenin %56.25i digitaldir; toplam 4144 otomatik telefon santrali tesis edilmi tir. Toplam 47818 ankesrl telefon makines halkn hizmetine tahsis edilmi tir. 1994 ylnda GSM (Cep Telefonu) hizmete verilmi tir. Ayn tarihte TRKSAT-1B uydusu uzaya gnderilmi tir. 1996 ylnda TKSAT-1C uzaya gnderilmi tir.478 8.6. PTT YNETMNDE RADYO YAYINCILII 18 A ustos 1936da karlan Hkmet Kararnamesi ile radyolarn ynetimi Nafia Vekaletine ba l PTT Umum Mdrl ne braklm olup, Hkmetde ilk i olarak 1937-1938 yllar arasnda, Ankarada 120 kw gcnde yeni bir verici istasyonu yaptrm tr. Dokuz yl iinde alt kez yer de i tiren Ankara Radyosu, sonuta bu gn yaynlarn srdrd yeni binasna kavu ur. Bu yeni postann (Trkiye Milli Radyosu) 31 Kasm 1938 tarihinde hizmete girmesiyle Ankara ve stanbul Radyolar al malarn durdurur. PTT radyo yayncl nda, vericiler ve yayn stdyolarnn ynetiminden sorumlu olup, programlarn dzenlenmesi sorumlulu u ise, Milli E itim ve i leri Bakanlklarna aitti. 1939 ylnda radyolarda programlar olu turmak zere Ba bakanl a ba l drt komisyon olu turulmu ; bunlar sz, saz, temsil ve teknik komisyonlaryd. Bu dnemde de teknik anlamda vericiler ve stdyolarda ok nemli geli meler olmam tr. Yeni radyonun hizmete girmesinden sonra da yurdun birok yerinde teknik yetersizlikler nedeniyle radyo yaynlarna ula lamamaktadr. Do u ve Gneydo u
477 T.C Ula trma Bakanl , Cumhuriyetin 70. Ylnda Ula trma ve Haberle me, Ba bakanlk Yaynlar, Ankara, 1993. s.166 478 T.C Ula trma Bakanl , Cumhuriyetin 75. Ylnda Ula trma ve Haberle me, Ba bakanlk Yaynlar, Ankara, 1998, ss.137-138

GEM TEN GNMZE POSTA

257

Anadolunun byk bir kesimiyle, Bat Anadolunun bir blm ve Trakya Blgesi radyo yaynlarn nitelikli bir biimde dinleyememekteydi. Buna kar n kom ular arasnda Trkiyenin durumu hi de kmsenecek gibi de ildi. 1938 ylnda Avrupada 100 kw stnde 36 verici vard. 120 kwlk Ankara vericisi bu nedenle sralamada iyi bir yerde bulunuyordu. Vericilerin bu durumuna kar n alc saysnda nemli art lar grlm tr. 1936 ylnda tm lkedeki alc says 10.640 iken, 1939da 56.076ya ykseldi i grlmektedir. Bu yllarda alc saylarnda grlen art n nedeni kinci Dnya Sava na giden dnyada radyonun gittike artan nemi ve yeni Ankara vericisinin devreye girmesiyle ba layan dinleyici saysndaki art a ba lanmaktadr. PTT dneminde radyo yaynlarnn sreleri artm , yaynlarn gnlk ba lang ve biti sreleri bir dzene girmi tir. Ankara Radyosunun hizmete giri i radyo yayncl asndan gerekten nem ta yan bir olaydr. Ankara Radyosunun hizmete giri inin bir gn sonrasnn Cumhuriyetin 15.Ylna rastlamas nedeniyle gazeteler aylar ncesinden al n bu nemli gne yeti tirilece ini duyurmu lard. Verilen haberlere gre gn boyunca kesintisiz yayn yaplacakt. Gerekten de, 120 kw vericiden yaplan yaynlar milyonlarca dinleyiciden ba aryla ula m t ama Atatrk rahatszl nedeniyle byle bir trene katlamam t ve bu trenden 13 gn sonra, Ankara Radyosu Atatrkn lmn u cmlelerle duyurmu tu: Reisicumhur Atatrkn umumi hallerinde vehamet, dn gece saat 24.00te ne redilen tebli den sonra her an artarak bugn 12.Te rin 1938 Per embe gn saat 9u be gee Byk efimiz derin koma iinde terk-i hayat etmi lerdir PTT ynetimindeki bu dnemde, gemi yllara gre, sz yaynlarnn toplam yayn iindeki sreleri artt grlmektedir. Her iki radyoda da yakla k yzde 30 orannda sz program yaynlanmaktayd. Bu dnemde radyolarda henz reklam yaynlar yoktu.

258

GEM TEN GNMZE POSTA

Sz programlarnn iinde e itici yn a r basan ancak, bugnk anlamda rgn e itim program olarak nitelendiremeyece imiz programlar vard. Yabanc dil retilmesine nem verilmesi, o dnemin Bat kltrne ynelik politikasnn bir gstergesi olarak yorumlanabilir. Ancak yabanc dil e itimi ile ilgili programlar dzensizlik gsteriyordu. nkilap Dersleri adl bir program nemli yer tutmaktayd. Ayrca, o yllarda dinleyici yurtta lk bilgisi veren programlara ska rastlanmaktayd. Gen cumhuriyetin de erlerini benimsetmek asndan bu tr programlar i levsel zellik ta yorlard. Bu programlar Hukuk Bilgileri, Hukuk lmini Yayma adna Konu malar, Ceza Kanununda Yazl Olmayan Sular adlarn ta yordu ve adlarndan da anla laca gibi var olan hukuk ve toplum dzeninin peki tirmeye, bu konuda bilgiler vermeye ynelik bir ieri e sahiplerdi. 1940 ylnda radyolarda ilk kez Manevi Yaynlar kapsam iinde yer alabilecek programlar yaynlanmaya ba land grlmektedir. Dinsel ierik ta mayan Milli Kahramanlk Menkbeleri ve Yurtta lk Bilgisi ve Sevgisi adl bu programlarn yaynlanmas, zellikle kinci Dnya Sava nn yakla t gnlerde toplumun morali asndan nem ta d biiminde yorumlanabilir. Kltr ve sanat programlar iinde Radyo Tiyatrosu nemli bir yer tutuyordu. Ankara Radyosuda Temsil Kolu efli i olu turulmu tu ve bu al malarn sorumlulu u Ekrem Re it Beye verilmi ti. Ankarada 1940l yllarda ilk radyo tiyatrosunun kadrosu 20 ki i kadard. Kadroda brahim Delideniz, Drnev Trkan (Tunaseli), Kadriye Tuna, Avni Dilligil, Ne et Berkler, Nezahat Tanyeri, Saime ve Muhip Arcman yer alyordu. Cemal Re it Bey mzikle ilgileniyordu. Radyo Tiyatrosu canl olarak yaynlanyor, bazen bir oyun iki kez tekrarlanyordu. Dinleyicilerden byk ilgi gren Radyo Temsil Kolu zaman zaman turneye de kyordu. 1936 ylndan ba layarak Ankara ve stanbul Radyolarnda ocuk yaynlarnn varl grlmektedir. Toplam yayn srelerinin yeterli oldu u sylenmese de, Trkiye Radyolarnda nemli bir yeri olan ocuk programlarnn temelleri bu yllarda atlm tr. Sz programlarn olu turan bir radyocu kadrosu olu turulmad grlmektedir. Sz

GEM TEN GNMZE POSTA

259

programlar, radyo d ndan tannm , hkmete yakn ki i ve kurumlara smarlama yoluyla yaplm tr. Bylece programlar, do al olarak daha yapm evresinde denetlenmi olmaktadr. nk, program yapmas iin seilen ki iler, zaten zamann hkmetinin onaylad yani siyasal gcn d nce ve gr lerini payla an ve programlarnda bu gr lerin d na kmayan ki ilerden olu maktadr. Haber bltenleri bugnk anlamyla olmas gereken nitelikleri ta myordu. Haber bltenlerinin ba lca kayna Anadolu Ajansyd. Anadolu Ajansndan gelen haberler nem srasna gre spikerler tarafndan okunuyordu. Birinci Trk Ne riyat Kongresi nde haber bltenlerinin haber dili ve anlatmnn ele tirildi i grlmektedir. Bu dnemde, ok dzenli olmayan bir ekilde, Gazete zetleri, Gnn Meseleleri, Politika Hadiseleri gibi haber programlar yaynlanyordu. Haber bltenleri nceleri 10-15 dakikalk iki blten halinde yaynlanrken, daha sonralar blten halinde dzenlenmi tir. Haber bltenlerinden ilki len yayn ku a iinde 12.00-13.00 arasnda, ikincisi de ak am saat 20.00-21.00 arasnda yaynlanm tr. 31 Mays 1940da yrrl e giren 3837 sayl kanunla radyo Matbuat Umum Mdrl ne ba lanm tr.479

479 ankaya, Bir, a,g,e, ss. 27-33

260

GEM TEN GNMZE POSTA

2007 PTT Genel Mdrl

DOKUZUNCU BLM

GNMZ PTTS VE PTT YERLERNDE VERLEN HZMETLER

262

GEM TEN GNMZE POSTA

GEM TEN GNMZE POSTA

263

http://www.ptt.gov.tr

264

GEM TEN GNMZE POSTA

9.1. HUKUK STAT T.B.M.M.de kabul edilen 13.07.1953 tarih ve 6145 sayl kanunla Kamu ktisadi Teebbs (K T) olan PTT Genel Mdrl 480, 08.06.1984 tarih ve 233 sayl Kanun Hkmnde Kararname ile Kamu ktisadi Kurulu u (K K) Statsne gemi tir.481 18.06.1994 tarih ve 4000 sayl kanun ile PTT letmesi Genel Mdrl nn, T.C. Posta letmesi Genel Mdrl ve Trk Telekomnikasyon A. .482 eklinde yeniden yaplandrlmas ngrlm olup, 24.04.1995 tarihinden itibaren Genel Mdrl mz T.C. Posta letmesi Genel Mdrl ad altnda al maya ba lam tr. 27.01.2000 tarihinde T.B.M.M.de kabul edilen 4502 sayl kanunun 24. maddesiyle de T.C. Posta letmesi Genel Mdrl (P. .) olan Kurulu umuzun ad T.C. Posta ve Telgraf Te kilat Genel Mdrl (PTT) olarak de i tirilmi tir.483 Kurulu umuzun ama ve faaliyet konular 22.02.2000 tarih ve 23972 sayl Resmi Gazetede yaynlanarak yrrl e giren ana statnn 4. maddesinde yle aklanm tr: 9.2. AMA VE GREVLER 1- 5584 sayl Posta Kanunu ve 406 sayl Telgraf ve Telefon Kanunu ile di er kanunlarda; A- Tekel olarak verilen: Yurdun her tarafnda ak ve kapal mektuplar ve posta kartlarn kabul etmek, ta mak ve da tmak, 2813 sayl Telsiz Kanunu hkmleri sakl kalmak kaydyla, halka hizmet veren gi elerdeki telgraf, teleks, tele-post gibi u tesisleri ile telgraf muhabere cihazlarn kurmak ve i letmek. B- Tekel d olarak verilen: Gazete, dergi ve kitaplar ile her trl baslm ka tlar, tebli ka tlar, kk paketler, de er konulmu ve konulmam posta kolilerinin kabul, ta nmas ve da tlmas, posta bonolar ile posta ve telgraf havale i lemleri, yolcu ve bagaj ta macl , posta ekleri ve seyahat eki i lemleri gibi hizmetleri dzenlemek ve yrtmek.
480 481 482 483 T.B.M.M. Kanunlar Dergisi, Cilt:35, T.B.M.M., Ankara, 1953, ss. 900-905 Resmi Gazete, Say: 18435, Ba bakanlk, Ankara, 1984, ss. 20-25 T.B.M.M. Kanunlar Dergisi, Cilt:77, T.B.M.M., Ankara, 1994, ss.479-480 T.B.M.M. Kanunlar Dergisi, Cilt:84-1, T.B.M.M., Ankara, 2000, s.609

GEM TEN GNMZE POSTA

265

Bankalar Kanunu hkmleri erevesinde her trl i lemleri yapmak zere Posta Biriktirme Sand kurmak. 2- Posta ve telgraf hizmetlerini modern bir dzeye ula trmak iin tedbirler almak ve uygulamak. 3- Kurulu un faaliyet konular ile ilgili olmak ve her trl posta ve telgraf malzeme ve tehizatn yapmak ve retmek zere: A- Tesisler kurmak ve i letmek. B- Messese, ba l ortaklk kurmak, i tiraklerde ve gerekli olan di er faaliyetlerde bulunmak. 4- Kurulup olu turulabilecek messeselerini, ba l ortaklklarn ve i tiraklerini, kanun, tzk ve ynetmelikler, kalknma plan ve yllk programlar erevesinde ynlendirmek ve i birli ini sa lamak. 5- Kanun, tzk ve bunlarn uygulanmasna ili kin ynetmeliklerle kendisine verilen di er grevleri yerine getirmek. 6- IBRS (Uluslararas Ticari Cevap Servisi) ADRESBANK (Adres Bankas) gibi hizmetlerin kurulup i letilmesi; EUROGIRO (Avrupa Posta Bankalar ek Merkezleri Bilgisayar ebekesi), EDI (Posta Gnderileri Hakkndaki Verilerin Elektronik Olarak Alnp Verilmesi) gibi Uluslar aras hizmet veren sistemlere katlmak; POSTSHOP (faaliyet alan ile ilgili rn ve malzemelerin tantm, pazarlanmas, yrelerin zelli ine uygun e yalarn satm) 7258 sayl Futbol Msabakalarnda M terek Bahisler Tertibi Hakknda Kanun ile 320 sayl Milli Piyango daresi Genel Mdrl Kurulu ve Grevleri Hakknda Kanun hkmnde Kararnamede dzenlenen faaliyetlerle ilgili bayilik, ta t pulu satlmas, telefon, elektrik, su do algaz, havagaz gibi faturalarn tahsili gibi hizmetleri yapmak. 7- Sigorta Acenteli i yapmak. 8- Hazine bonosu, hisse senedi, tahvil v.b. menkul kymetlerin sat na araclk etmek. 9- stihdam geli tirme al malar kapsamnda dzenlenen beceri kazandrma programlarnn uygulamasn sa lamak. 10- Dviz alm ve satm yapmak. 11- Faaliyet konular ile ilgili olarak Bakanlar Kurulu tarafndan verilen grevleri yapmak.

266

GEM TEN GNMZE POSTA

9.3. KURULUUMUZUN ORGANZASYON EMASI

YNETM KURULU

GEM TEN GNMZE POSTA

267

268

GEM TEN GNMZE POSTA

Personel Durumu (*)

30.152 27.800

1.227

1.096 13 16

3.775

yeri Says

2.057

968 732

18 Merkez ube Acenta PM Toplam

(*) Kitapta kullanlan grafikler 31.12.2006 tarihi itibariyle ilgili dairelerinden teyid edilerek alnan veriler do rultusunda hazrlanm tr.

GEM TEN GNMZE POSTA

269

9.4. PTT BANK VE VERLEN HZMETLER PTT Genel Mdrl halkn srekli ykselen beklentilerine cevap verebilmek ve m terilerine a da hizmet sunmak amacyla mevcut hizmetlerine yenilerini eklemeye devam etmektedir. Bu kapsamda; m teri profilinin de de i ti i gnmzde e itli kurum ve kurulu larla gr meler srdrlmekte olup, muhtelif kurumlarla da anla malar yaplmaktadr. lkemizdeki ekonomik geli melere paralel olarak tek bir tahsilat merkezi olmak ve klerek bymek isteyen zel bankalarn gvenilir u noktalarn olu turmak amacyla, 3 Mart 2004 tarihinde PTT Bank hayata geirilmi bulunmaktadr. Bu kapsamda bir ok banka, kamu ve zel kurulu larla i birli i yaplm olup, daha da geli tirilmeye al lmaktadr. 2007 ylnn sonuna kadar 518 i yerimizin (290 adet merkez, 228 adet ube) PTT Bank olarak dzenlenmesi iin inaat, ihale ve projelendirme al malar devam etmektedir. 9.4.1. PTT Bank Tahsilat lemlerinden Elde Edilen Komisyon Gelirleri Bankalar, Finans Kurumlar, Trk Telekom ve GSM irketleri ile di er kamu ve zel kurumlardan elde edilen tahsilat geliri 2003 ylnda 133.815.391,99 Bin YTL, 2004 ylnda 150.026.022,72 Bin YTL, 2005 ylnda 185.545.515,06 Bin YTLye ykselmi ve 2004 ylna gre %23, 6 orannda art sa lanm tr. 2006 yl sonu itibariyle ise 212.233.947,28 YTL gelir elde edilmi tir.

270

GEM TEN GNMZE POSTA

9.4.1.1. Trk Telekom ve Gsm irketleri le Yaplan Tahsilat Anlamalar

PTT Genel Mdrl nce; Trk Telekom, Vodafone (Telsim), Avea ve Turkcellle tahsilat konusunda anla ma yaplm tr. Yaplan anla malar sonucunda ad geen irketlerden elde edilen gelirler kayda de er bir oranda artrlm olup, Hazineye katma de er sa lanmas amalanm tr. Kurulu umuzca Trk Telekom A. ve GSM irketlerinden; 2003 Yl sonu itibariyle 73.367.048 adet i lem kar l nda 76.777.897, 91 YTL. komisyon geliri elde edilmi iken, 2004 Yl sonu itibariyle 76.523.580 adet i lem kar l nda 77.853.833, 77 YTL. komisyon geliri elde edilmi olup, 2005 Yl sonu itibariyle 72.536.641 adet i lem kar l nda 78.158.276, 57 YTL. komisyon geliri elde edilmi tir. 2006 Aralk ay sonu itibariyle 71.653.508 adet i lem kar l nda 57.241.242, 12 YTL. komisyon geliri elde edilmi tir.

GEM TEN GNMZE POSTA

271

Trk Telekom Faturas Toplam Tahsilat Adedi

101.766.675 96.107.472

72.058.355

69.597.574

65.920.595 59.377.342 57.124.971

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

GSM irketleri Faturalar Toplam Tahsilat Adedi

14.528.537 13.159.299

10.602.985

3.769.474

989.104

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

272

GEM TEN GNMZE POSTA

9.4.1.2. Emekli Maa demeleri Emekli Sand Genel Mdrl ile yaplan protokol uyarnca 60 ya zeri emeklilerimizden isteyenlerinin tm Trkiyede maa lar PTTce konutta teslim olarak denmektedir. SSK ve Emekli Sand ile yaplan protokoller uyarnca emekli demeleri PTT i yerlerimizden de yaplmaktadr. Kurulu umuz ile Ba -Kur Genel Mdrl arasnda 22.02.2006 tarihinde imzalanan protokol uyarnca otomasyona ak i yerlerimizden ad geen kurum emeklilerinin maa demeleri ile prim tahsilatna ba lanm tr.Ayrca 65 ya ve zeri emeklilerimizden isteyenlerin maa lar konutlarnda teslim edilmektedir. Ayrca -Kur ile yaplan szle me gere ince i sizlik sigorta primi, i kayb tazminat, cret garanti fonu demesi ve ksa al ma creti demesi i lemlerine ba lanm tr.

8.451.337

6.125.444

Sosyal Gvenlik Kurulu lar Adna Yaplan deme Adeti (Emekli Sand + Ba -Kur+Ba bakanlk Bursu)

2.702.861

393.635 42.095 2000 2001 2002

591.641

2003

2004

2005

2006

GEM TEN GNMZE POSTA

273

Kurulu umuzca Sosyal Gvenlik Kurulu lar ile i birli i kapsamnda; 2003 Yl sonu itibariyle 591.641 adet i lem kar l nda 2.458.783, 69 YTL. komisyon geliri elde edilmi iken, 2004 Yl sonu itibariyle 2.702.861 adet i lem kar l nda 7.197.091, 58 YTL. komisyon geliri elde edilmi olup, 2005 Yl sonu itibariyle 6.125.444 adet i lem kar l nda 13.202.391, 82 YTL. komisyon geliri elde edilmi tir. 2006 Aralk ay sonu itibariyle 8.451.337 adet i lem kar l nda 18.386.779, 07 YTL. (Kesin olamayan) komisyon geliri elde edilmi tir. 9.4.1.3. Bankalarla birlii Genel Mdrlk olarak hizmet trlerinin artrlmas, m terilere a da hizmet sunulmas amacyla ba latlan al malar devam etmektedir. M teri profilinin de de i ti i gnmzde e itli kurum ve kurulu larla gr meler srdrlmekte olup muhtelif kurumlarla da anla malar yaplmaktadr. Kurulu umuz; Garanti Bankas A. ve Anadolu Finans A. ile tahsilat, nakit yatrma ve deme konularnda anla ma sa layarak al maktayd. Bu kapsamda daha nce al t mz kurumlara ilave olarak; 2003 Ylnda; Citibank, Asya Finans (21.03.2006 tarihinden itibaren ad Asya Katlm Bankas A. Bank Asya olarak de i mi tir.) Finansbank, Kuveyt Trk Bank 2004 Ylnda; Denizbank Fortisbank Kobank (Yap Kredi ile birle ti) Yap Kredi Bankas

274

GEM TEN GNMZE POSTA

Trk Ekonomi Bankas (TEB) Vakfbank 2005 Ylnda; Akbank ekerbank bankas HSBC Bank Pozitif Kredi ve Kalknma Bankas Tekstilbank Trkiye Finans Katlm Bankas (30/12/2005 tarihinde Family Finans ile Anadolu Finans birle erek bu isim altnda faaliyetine devam etmektedir.) 2006 Ylnda; Anadolubank A . (14.03.2006 szle me imzalanm tr.) Denizbank 2007 Ylnda: Halkbank gibi baz bankalar ile de anla ma yaparak hizmetlerin geni kitlelere yaylmas ve bankaclk-nakit i lemlerinde pazar paynn arttrlmas sa lanm tr. M terilere verilecek sa lkl ve sratli hizmetin geni kitleler zerinde meydana getirece i olumlu etki ve

GEM TEN GNMZE POSTA

275

Posta ek hizmetinin d k bedel ile verilmesi yaygn te kilat a nn Bankaclk sistemine kar sa lad avantajla lke genelindeki nakit hareketlerinde pazar pay itibariyle belirleyici bir konuma gelinmi tir. 2006 Aralk ay sonu itibariyle, Denizbank dahil toplam 19 Banka ve Finans Kurulu u ile protokol imzalanm tr. Kurulu umuzca bankalarn nakit yatrma ve kredi kart tahsilatlarndan; 2003 Yl sonu itibariyle 161.676 adet i lem kar l nda; 196.601, 81 YTL. komisyon geliri elde edilmi iken, 2004 Yl sonu itibariyle 2.665.707 adet i lem kar l nda; 3.025.841, 80 YTL. komisyon geliri elde edilmi olup, 2005 Yl sonu itibariyle 12.048.152 adet i lem kar l nda; 11.037.703, 14 YTL. komisyon geliri elde edilmi tir. 2006 Aralk ay sonu itibariyle 23.853.421 adet i lem kar l nda 19.901.891, 06 YTL. komisyon geliri elde edilmi tir.

23.853.421

Banka ve Finans Kurumlar Toplam Tahsilat Adedi

12.048.152

2.665.707 240.700 2001 255.982 2002 161.676 2003 2004 2005 2006

12.622 2000

276

GEM TEN GNMZE POSTA

9.4.1.4. Belediyelerle birlii 2003 ylndan itibaren daha nceden hi yaplmam olan su tahsilat i lemlerine de ba lanlm olup; Bugn itibariyle, toplam 15 Belediyenin (Adana Su, Antalya Su (ASAT), Bayburt Su, Bilecik Su, Burdur Su, Bursa Su (BUSK ), Gaziantep Su, zmir Su ( ZSU), Karabk Su, Konya Su (KOSK ), Kocaeli Su, Sivas Su (S BESK ), Samsun Su (SASK ), Zonguldak Su tahsilat i lemleri yaplmaktadr. (Isparta Belediyesiyle yaplan protokol 22.06.2006 tarihinde fesh edilmi tir.) Malatya, Aksaray, emi gezek, Mersin, Diyarbakr Su Tahsilat, zmir Gaz Da tm A. . ile 26.04.2007 tarihinde imzalanan protokol uyarnca 10.05.2007 tarihinden itibaren zmit do algaz faturas tahsilatna ba lanm tr. Yllar itibariyle Belediyeler adna yaplan su faturas tahsilatndan ; 2003 ylnda 126 Bin 222 adet i lem kar l nda 46 Bin YTL, 2004 ylnda 706 Bin 011 adet i lem kar l nda 296 Bin YTL, 2005 ylnda 2 Milyon 662 Bin adet i lem kar l nda 935 Bin YTL gelir elde edilmi tir. 2006 yl Aralk sonu itibariyle 4.649.453 adet i lem kar l nda 1.829.409, 58 gelir elde edilmi tir.
4.649.453

Su Faturas Tahsilat Adetleri

2.662.820

706.011

126.222

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

GEM TEN GNMZE POSTA

277

9.4.1.5. Telekom irketleriyle birlii Avea (*) Atlas Online Akses Telekom Do an Telekom Gisad Telekom ke Telekom kon Telekom Mega Telekom Millenicom Telekom Superonline Telekom Sabanc Telekom (*) Star Telekom Tellcom Telekom Vodafone (Telsim) Telosat Telekom Turkcell Trk Telekom Trksat Trendikom Telekom Vianet Telekom World Telekom TTNet A. . (ADSL Aboneli i)

(*) Henz i leme ba lanmam olup, en ksa zamanda ba lanacaktr.)

278

GEM TEN GNMZE POSTA

9.4.1.6. Sigorta irketleriyle birlii Sigorta irketleriyle yaplan i birli i kapsamnda, Global Hayat ile Sa lk ve Hayat Sigortas, I k Sigorta - svire Sigortayla Trafik ve DASK sigortalar, Anadolu Hayat Emeklilik ile Prim Tahsilat konularnda protokol imzalanm tr. Global Hayat ile; 16.08.2004 tarihinde protokol imzalanm , 05.01.2005 tarihinden itibaren otomasyona ak tm PTT merkezlerinden i lemler yaplmaya ba lanm tr. svire Sigorta ile; 15.06.2004 tarihinde protokol imzalanm , 20.04.2005 tarihinden itibaren 191 PTT merkezinden i lemler ba latlm tr. Anadolu Hayat Sigorta ile; 03.11.2004 tarihinde protokol imzalanm , 03.05.2005 tarihinden itibaren otomasyona ak tm i yerlerinden i lemleri yaplmaya ba lanm tr. I k Sigorta ile 13.05.2004 tarihinde protokol imzalanm tr. Anadolu Sigorta ile 20.12.2006 tarihinde protokol imzalanm olup, alt yap al malar halen devam etmektedir. HDI sigorta ile 14.02.2007 tarihinde Zorunlu Trafik Sigortas, DASK, Lokman Hekim Acil Sa lk Sigortas, Yurtii-Yurtd Seyahat, Ferdi Kaza Sigortas, Polie sat konularnda protokol imzalanm olup, 02.07.2007 tarihinden itibaren otomasyona ak tm i yerlerinden i lemler yaplmaya ba lanm tr.

S GORTA

GEM TEN GNMZE POSTA

279

9.4.1.7. Teda le birlii 20.11.2003 Tarihinde TEDA ile anla ma yaplm olup; Yllar itibariyle TEDA adna; 2003 ylnda 33.717 i lem kar l nda 11.889,63 YTL 2004 ylnda toplam 11.700.013 adet i lem kar l nda 5.011.221,20 YTL 2005 yl sonu itibariyle TEDA adna yaplan tahsilatlardan 21.895.173 adet i lem karl nda 11.304.601,50 YTL gelir elde edilmi tir. 2006 yl sonu itibariyle 28.455.371 adet tahsilat kar l nda 16.369.737,20 YTL gelir elde edilmi tir.

28.455.371

TEDA

lem Adeti Grafi i (Bin Adet)

21.895.173

11.700.013

33.717 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

280

GEM TEN GNMZE POSTA

9.4.1.8 Katma Deerli Servisler Kurulu umuz ile T.C Devlet Demiryollar Genel Mdrl arasnda 12.08.2004 tarihinde bir protokol imzalanm tr. Kurulu umuzla TCDD Genel Mdrl arasnda imzalanan protokol uyarnca pilot olarak Ankara PTT Ba mdrl ve stanbul Anadolu Yakas PTT Yakas PTT Ba mdrlklerinde toplam 6 PTT Merkezinde TCDD yurtii tren bileti sat yaplmakta olup, daha sonra bu say 74 PTT Merkezine ula m ve u an iinde 17 lde otomasyona ak 284 adet PTT yerinde anahat yolcu bilet sat yaplmaktadr.

GEM TEN GNMZE POSTA

281

9.5.GE OTOMASYON HZMET PTT Genel Mdrl nce halkmza hzl, gvenli ve kaliteli hizmet sunmak amacyla 1995 ylnda 27 i yerinde ba latlan Gi e Otomasyonu hizmeti 2003 yl sonunda 882, 2004 yl sonunda 1511, 2005 yl sonu itibariyle 2.634, 2006 yl sonunda 2.973 i yerine ula m tr. Otomasyon sistemi sayesinde posta eki hesaplarna para yatrma veya hesaptan para ekme i lemleri otomasyona ak herhangi bir PTT merkezinden annda on-line olarak gerekle tirebilmektedir. 2005 Yl Yatrm Program kapsamnda donanm almlar tamamlanm olup, Telekom alt yapsnn uygun oldu u yerlerde peyderpey al lar devam etmektedir. Her geen gn says artan ve 31.07.2007 tarihi itibariyle 3118e ula an otomasyona ak i yeri ile halkmza daha a da ve kaliteli hizmet sunulmaktadr.

2.973

Otomasyona Ak Merkez Says

2.634

1.511

882 706 406 707

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

282

GEM TEN GNMZE POSTA

9.6. EFEKTF LEMLER 2002 Ylnda 113.500.000 YTL i lem tutar kar l nda 1.093.000 YTL, 2003 Ylnda 105.500.000 YTL i lem tutar kar l nda 527.310 YTL, 2004 Ylnda 108.930.527 YTL i lem tutar kar l nda 2.068.292 YTL, 2005 Ylnda 141.857.501 YTL i lem tutar kar l nda 3.404.580 YTL komisyon geliri elde edilmi olup; 2006 Yl sonu itibariyle 135.499.755 YTL i lem tutar kar l nda 3.249.834 YTL komisyon gelir elde edilmi tir. 2002 ile 2003 yllar arasndaki i lem tutarlar kar l alnan komisyonlardaki farkllklarn nedeni; 01.01.2003-06.07.2003 tarihleri arasnda %0 komisyon kar l nda i lem yaplmasdr. Bu tarihten sonra, i lemler kar l nda, ba langta %1 ve daha sonra %2 komisyon alnm tr.

171.000

141.857 135.409

113.500 105.500 97.000

108.930

1.800

1.500

1.093

527

2.068

3.404

3.249

2000

2001

2002

2003 Komisyon

2004

2005

2006

lem Tutar (Bin YTL)

GEM TEN GNMZE POSTA

283

9.7. KSEL PUL HZMET Trk Pulculu unda ve filateli hizmetlerinde bir yenilik yaratmak, PTTye gelir sa lamak amacyla ilk kez 25/10/2005 tarihinde Ki isel Pul basmna ba lanm tr. Bu proje ile tzel ki ilerin; kurulu yl dnmn kutlamak, belli bir olay anmak, ticari bir rnn tantmn yapmak vb. etkinlikler iin veya 18 ya n doldurmu gerek ki ilerin, do um gn, evlilik yl dnm, anneler gn, babalar gn, mezuniyet treni, hatra vb. amalarla arzu ettikleri foto raf, grafik, tasarm gibi objeler kurulu umuzca pul olarak baslmaktadr. Ki isel Pul Projesi kapsamnda kurulu umuzca ba langcndan 31.12.2006 tarihine kadar 649 gerek ve tzel ki iye 624 bin 550 adet ki isel pul baslm ve toplam 720 bin 662 YTLlik gelir elde edilmi tir. 9.8. FLATEL HZMETLER Posta pullar ve bununla ilgili zarf, kart, damga ve benzeri maddeleri biriktirmeye uluslararas deyimle Filateli, bu i i yapan ki iye de Filatelist denir. Posta Pullar, ilk planda posta cretlerinin denmesi iin bastrlm tr. Dnyada ilk defa 1840 ylnda ngiltere de kullanlan pul, lkemizde 1863 ylnda, Posta Nazr Agh Efendi zamannda kullanlmaya ba lanm tr. Ancak, pulun bugnk durumu incelenecek olursa; pullarn yalnz posta cretlerinin denmesi iin de il, ayn zamanda biriktirmek suretiyle de erlendirilmek zere, yani koleksiyonculuk amacyla da baslmakta oldu u grlr. Posta pullarnn, bir lkenin kltr ve politik propagandasnda olumlu bir yer i gal etti i, ayrca turistik ynden tantlmasna da yardmc oldu u bir gerektir. Kurumumuzca filateli alanda yaplan faaliyetler iinde; Yurtii Abone Says : 5116, Yurtd Abone Says : 858 Yurtd Pul Sat Acente Says : 8 bulunmaktadr.

284

GEM TEN GNMZE POSTA

9.9. POSTA EK LEMLERNN MODERNZASYONU Bu proje ile Kurulu umuzun parasal posta hizmetlerinden birisini olu turan posta eki hizmetinin gnmz artlarna uygun, asgari gvenlik ortamnda, m teri odakl, vatanda larn beklentilerine cevap verebilecek dzeye getirilmesi hedeflenmi tir. Proje kapsamnda; A- nteraktif Posta eki Projesi B- Dviz Pozisyonlu Posta eki al lmaktadr. A-nteraktif Posta eki nteraktif Posta eki Projesi ile bugne kadar yalnzca PTT i yerlerinden verilmekte olan posta eki hizmeti, 1 Haziran 2006 tarihinde tm Trkiyede devreye alnmasn mteakip hesap sahiplerine PTT i yerlerine gitmeden ofis veya ev ortamnda internet ortamnda gerekle tirme imkan verilmi tir. B-Dviz Pozisyonlu Posta eki lemleri Dviz Pozisyonlu Posta eki lemleri Projesi Posta eki hesap sahiplerinin yalnzca Trk Liras cinsinden yapabildikleri posta eki i lemlerinin, di er para birimleriyle de yaplabilmesidir. Bu proje ile posta eki hizmetine yeni alm kazandrlarak, daha geni kitleler tarafndan ra bet grmesi sa lanacak, ayrca vatanda lardan da gelen talepler kar lanm olacaktr. Dviz pozisyonlu posta eki al malar 18.09.2006 tarihinden itibaren lke geneline yaygnla trlm tr.
5.074.738

lemleri Projesi olmak zere iki ayr proje zerinde

Yurtii Posta eki (deme

lemleri) (Adet)

3.494.167

1.981.752 1.546.651 1.632.610 1.152.503 626.037

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

GEM TEN GNMZE POSTA

285

Yurtii Posta eki (Kabul

lemleri) (Adet)

10.223.358

8.754.624

8.582.161

7.521.196 6.854.557 6.252.779 6.062.476

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

Yurtii Posta eki (Hesaptan Hesaba Aktarma) (Adet)

519.060

419.754

237.668 206.461 212.456 198.369

139.922

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

286

GEM TEN GNMZE POSTA

9.10. MEKTUP POSTASI GNDERLER 2002 yl sonunda 941 Milyon 771 Bin adet yurtii mektup postas trafi i kar l nda 350 Milyon 29 Bin YTL, 2003 yl sonunda 913 Milyon 465 Bin adet yurtii mektup postas trafi i kar l nda 483 Milyon 407 Bin YTL, 2004 yl sonunda 941 Milyon 539 Bin adet yurtii mektup postas trafi i kar l nda 596 Milyon 525 Bin YTL, 2005 yl sonunda ise yurtii ve yurtd mektup postas trafi i 1997 ylndan sonra ilk defa 1 Milyar snrn geerek 1 Milyar 52 Bin adet olarak gerekle mi , 609 Milyon 692 Bin YTL de gelir elde edilmi tir. 2006 Yl Sonu itibariyle 1 Milyar 70 Milyon 189 bin adet Posta Trafi i kar l 669 Milyon 453 bin YTL. gelir elde edilmi , 2007 Yl Haziran ay sonu itibariyle ise 167 Bin 708 adet i lem trafi i kar l nda 107 Milyon 482 Bin YTL. gelir elde edilmi tir.

1.070.189 1.052.776 941.771 913.465 941.539 669.453 2006

2002

350.029

2003

483.407

2004 Adet (Bin) Gelir (Bin YTL.)

596.525

2005

609.692

GEM TEN GNMZE POSTA

287

9.11. KAYITLI POSTA HZMETLERNN OTOMASYONU APG, koli, tebligat ve taahhtl gnderilerin kabul, sevk ve teslim a amalarnn otomasyon sistemi zerinden kayt ve takibinin yaplmasna ynelik olarak 185 i yerinde uygulanmakta olan Kaytl Posta Maddeleri Otomasyonu Projesi 2005 yl Yatrm Program kapsamnda gerekli donanmlar alnp planlanan merkezlerimize tahsisler yaplm olup, peyderpey al lar devam etmektedir. 26.07.2007 tarihi itibariyle 3114 i yerimiz hizmete alm durumdadr. Sz konusu hizmetin, 2007 Ylnda tm i yerlerimizde verilmesi i lemi tamamlanacaktr. 9.12. KAPIDAN KAPIYA TESLM HZMET Kapdan Kapya Teslim Hizmeti (Alo-Post) kapsamnda, 3 byk ilde hizmet verilirken 08.11.2004 tarihinde 3 (Kocaeli, Konya ve Bursa), 26.04.2006 tarihinde de 20 il daha ilave edilerek toplam 26 ilde kapdan kapya teslim hizmeti yaygnla trlm tr. (Ankara, stanbul, zmir, Konya, Kocaeli, Bursa, Adana, Eski ehir, Antalya, Balkesir, Aydn, Denizli, Manisa, Mersin, K.Mara , Mu la, Tekirda , Erzurum, Trabzon, Zonguldak, Hatay, Samsun, Gaziantep, Isparta, Malatya Diyarbakr) Haftann her gn 07:00/23:00 saatleri arasnda 169 nolu telefon aranmak suretiyle veya PTT web sayfas zerinden sipari verilebilmekte, her trl gnderi adresten teslim alnp ayn il ierisinde alcsna 4 saatte teslim edilmektedir. Bu kapsamda 2004 ylnda 11.177 adet gnderi kabul edilmi iken, 2005 ylnda 39.945 adet gnderi kabul edilerek % 264 orannda art sa lanm tr. 2006 yl sonu itibariyle 154 Bin adet gnderi kabul i lemi yaplm olup, bir nceki yla gre art oran %285, 5tir. 9.13. E - TELGRAF HZMET Telefon vastas ile verilen kaytlarn internet zerinden alnabilmesini sa lamak ve kurum iindeki telgraf haberle mesini de internet zerine ta yarak telgraf birimindeki yo unlu un giderilmesi hedeflenmektedir.

288

GEM TEN GNMZE POSTA

Kabul Edilen Yurtii Kapdan Kapya Teslim Gnderileri (Bin Adet)

154.000

39.945

10.000

7.000

7.000

9.000

11.177

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

05/06/2006 tarihinden itibaren ilk etapta Ankara ve zmir Telgraf Mdrlkleri ile Bursada pilot olarak uygulamaya konulmu tur. 26.03.2007 tarihi itibariyle 81 ilde uygulamaya konulan e-telgraf hizmetinin tm ilelerde de yaygnla trlmas al malarna devam edilmektedir.

GEM TEN GNMZE POSTA

289

9.14. KTPHANE HZMET Kltr ve Turizm Bakanl ile Bakanl mz arasnda yaplan protokolle, eve ba ml hasta, ya l veya engelli vatanda larmzn evlerinde, ktphane hizmetlerinden yararlanmas amacyla Aksaray, Amasya, Balkesir, Bartn, Batman, Burdur, anakkale, ankr, Elaz , Erzincan, Gaziantep, Isparta, Krkkale, Kr ehir, Mu la, Nev ehir, Osmaniye, Sakarya, Samsun ve U ak illeri olmak zere 20 ilde ktphane hizmeti ba l altnda ba latlan projenin hayata geirilmesi iin kapsamnda kitap bulunan gnderilerin kabul, teslim ve iade i lemlerinin PTT tarafndan yaplmas uygun grlerek posta ve telgraf cret tarifesini cretlendirmek suretiyle yeni bir pozisyon olu turularak uygulamaya ba lanm tr. 9.15. IPS PROGRAMI (ULUSLARARASI POSTA SSTEMLER) Dnya Posta Birli i Posta Teknoloji Merkezince geli tirilen Uluslararas Posta Sistemi (IPS) ile tm kaytl gnderilerin kabulnden alclarna teslimine kadar her a amasnn bilgisayar marifetiyle izlenmesi ayrca Posta darelerinin de yine bilgisayar ebekesiyle birbirine ba lanmas sonucu i lemlerin daha hzl, do ru ve gvenli bir ekilde yaplmas, personelden tasarruf edilip geli en teknoloji paralelinde m teri ihtiyalarna cevap verilebilmesi hedeflenmi tir. Bu sistem ile postalarn olu turulmasnda kullanlan tm dokmanlarn otomatik olarak bilgisayardan alnmas (alnd, bildirme, yol ka d, posta teslim bordrosu, torba etiketi, manifesto vs.) byk kolaylklar sa lad gibi zaman, emek ve maliyetten de tasarruf getirmektedir. Bu sistem sayesinde uluslararas posta hesapla malarnda ok byk kolaylk sa lanmakta, istenilen bilgi ve dokmanlar do ru ve sratli bir ekilde alnabilmekte, alacaklarn tahsili de ok hzl ve herhangi bir kar kl a veya mkerrer demelere meydan vermeden gerekle ebilmektedir. Kaytl gnderilerin sevkinin hangi a amada oldu u ve kaybolan gnderilerin mahalli ve msebbibi derhal tespit edilebilmektedir. Ayrca posta idareleri;

290

GEM TEN GNMZE POSTA

- Gnderi k lkesini ne zaman terk etti, - Var posta idaresi postay ne zaman veya ne durumda ald, - Gnderi gmr e ne zaman verildi ve gmrkten ne zaman kt, - Gnderiler alclarna teslim edildi mi, gibi sorulara derhal yant alabilmektedir. daremizin de di er posta idarelerinden geri kalmamas, kamuoyunda hzl, gvenli ve a da bir posta imajn yaratacak ve zellikle zel ta ma kurulu laryla rekabeti sa layacak szkonusu otomasyon sistemi kullanlmaktadr. Yaplan n incelemeler sonucu daremizce de kullanlmasna karar verilen bu sistem iin gerekli e itim ve alt yap hazrlklarnn tamamlanmasyla ilk a amada Acele Posta Gnderileri (APG) nin sistem marifetiyle dzenlenmesine 1999 ylnda ba lanlm tr. Daha sonra, bu sistemin mektup postas gnderileriyle posta kolilerinde de kullanlmasna ynelik IPS yaygnla trma projesi hazrlanarak Dnya Posta Birli ine sunulmu ve bu projemiz kabul grm tr. Bu proje kapsamnda sz konusu hizmete ynelik yeni versiyonun yklenmesi ve mektup ile koli postalarnda kullanlmasna ynelik e itim verilmesi amacyla Dnya Posta Birli i Posta Teknoloji Merkezinden bir uzman davet edilmi ve bu sre tamamlanm tr. Alp verme merkezlerimizce yurt d ndan alnan APG postalarnn yannda koli ve mektup postas gnderilerinin de geli kayt i lemlerinin Uluslararas Posta Sistemleri (IPS) marifetiyle yaplmas, ayrca yurt d na sevk edilecek APG, koli ve mektup postasnn yine ayn sistem zerinden dzenlenmesi sa lanm tr. Yurt d var l kaytl tm gnderilerin kabul bilgileri Kaytl Posta Otomasyonuna girilmesiyle IPSe aktarlmakta ayrca, yurtd ndan gelen tm kaytl posta gnderilerinin de teslim/teslim edilememe ve gmrk i lemlerine ait bilgilerin de yine ayn menden sisteme aktarlmas hususunda tm Ba mdrlklerimize gerekli talimat verilmi tir. u an, idaremizde kurulu bulunan IPS vastasyla 69 posta idaresi ile APG postas, 46 posta idaresi ile koli 3 posta idaresi ile taahhtl mektup postas gnderileri iin bilgi transferi yaplmaktadr. Konu ile ilgili olarak liste ili ikte sunulmu tur. Mektup postas gnderileri iin de bilgi transferi yaplmasn teminen Dnya Posta Birli inin ilgili birimi nezdinde giri imde bulunulmu tur.

GEM TEN GNMZE POSTA

291

IPS ARACILI IYLA B LG TRANSFER YAPILAN LKELER

APG 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. Almanya ABD Arjantin Arnavutluk Avusturya Avustralya Azerbaycan Birle ik Arap Emirlikleri Belika Beyaz Rusya Brezilya Bosna Hersek Bulgaristan Cezayir ek Cumhuriyeti in Halk Cumhuriyeti Danimarka Endonezya Eritre Estonya Etiyopya Fas Fransa Finlandiya Gana Hrvatistan Hindistan Hollanda Hong Kong ngiltere ran spanya srail sve svire 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. talya zlanda Japonya Kanada Kazakistan Kenya Kore Latvia Lksemburg Macaristan Makedonya Maldiv Malezya Msr Moldova Nepal Norve Pakistan Polonya Rusya Senegal Singapur Slovakya Suriye Suudi Arabistan ili Tayland Tayvan Tunus rdn Venezuella Yemen Yeni Zelenda Yunanistan

292

GEM TEN GNMZE POSTA

KOL 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. Almanya Azerbaycan ABD Avusturya Avustralya Belika Beyaz Rusya Brezilya Cezayir ek Cumhuriyeti in Halk Cumhuriyeti Danimarka Estonya Fas Finlandiya Fransa Hrvatistan Hindistan Hollanda Hong Kong ngiltere sve svire spanya 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. srail Kanada Kolombiya Kore Macaristan Makedonya Malezya Malta Msr Norve Pakistan Polonya Rusya Senegal Singapur Slovakya Slovenya Suriye Tunus rdn Yemen Yunanistan

MEKTUP 1. Arnavutluk 2. Finlandiya 3. Suriye

GEM TEN GNMZE POSTA

293

9.16. AVRUPA POSTA BANKALARI VE EK MERKEZLER BLGSAYAR EBEKES (EUROGIRO) Geli en teknolojiye paralel olarak bankalarla rekabet edebilmek ve pazar payn kaptrmamak iin Avrupadaki ba lca posta idareleri ile posta bankalar 1990 ylnda EUROGIROyu (Avrupa Posta Bankalar ve ek Merkezleri Bilgisayar ebekesi) kurarak bilgisayar ortamnda para transferini ba latm lardr. Yurtd havale hizmetinde srat ve kaliteyi artrmak amacyla Kurulu umuz da 1997 ylnda bu sisteme ye olmu tur. Sistem snrlarn Avrupa d na da ta m olup u an iin Japonya, in, Amerika dahil 50 yesi bulunmaktadr. PTT Bank lem Mdrl nde kurulu bulunan sistem zerinden halen Almanya, Avusturya, Belika, svire, Japonya, Romanya, talya, Slovakya, Srbistan, Portekiz, Letonya, Hrvatistan, Fransa, Yunanistan, Macaristan, Brezilya, spanya, ek Cumhuriyeti ile kar lkl olarak elektronik havale hizmeti srdrlmektedir. Kurulu umuz Eurogironun her yl yaplan Teknik ve dari Kullanclar Grubu Toplantlarnda aktif olarak temsil edilmektedir. Yurtd havale hizmetinin Eurogiro sistemi aracl yla alnp verilmesi sonucunda gerek yurtd ndan lkemize, gerekse lkemizden yurtd na daha nce posta yoluyla gnderilen ve 15-20 gnlk sre ierisinde alclarna denebilen havale bedellerinin 1-3 gn gibi ksa sre ierisinde denmesi sa lanmaktadr. Bu sistemin devreye girmesi ile zellikle yurtd ndaki vatanda larmz ucuz ve kaliteli bir hizmetten yararlanmakta olup, bu alanda bankalarla rekabet edilerek hizmetin zaman ierisinde gerekli reklam ve tantm yaplmak suretiyle yurtd havale says ve tutarnda daha da art sa lanmas beklenmektedir. Ayrca sz konusu sistem sayesinde hesapla ma i lemlerinin gnlk olarak yaplmasna ba lanarak Kurulu umuz alaca nn tahsiline hz kazandrlm tr.

294

GEM TEN GNMZE POSTA

9.17. WESTERN UNION Western Union (Bat Birli i) 1851 ylnda Amerikada kurulmu ve ilk para transferine 1871 ylnda ba lam tr.1980lerin sonunda Amerika d nda e itli lkelere modern para transferi hizmetini ba latm ve u an iin 200den fazla lkede tm dnya genelinde hzl para transferi hizmetini srdrmektedir. Western Unionun sundu u para transferi hizmeti dnyada herkesin kullanm iin uygun olup, hizmetten yararlanabilmek iin herhangi bir Western Union acentasna ba vurarak basit bir formu doldurmak yeterli olmaktadr. Parann alcs herhangi bir Western Union acentasna u rayarak gerekli bilgileri vermekte ve transfer edilen miktar kendi para biriminden veya baz lkelerde Amerikan Dolar (USD) ve EURO olarak alabilmektedir. PTT Genel Mdrl ve Western Union irketinin i birli i sayesinde Trkiyeden Yurtd na, yurtd ndan Trkiyeye havale hizmeti sunulabilmekte ve havale yollan ndan 30 dakika sonra alcsna denebilmektir. Kurulu umuz yurtd havale hizmeti konusunda dnya genelinde hizmet kalitesini artrmak amacyla hzl para transferi alannda hizmet veren Western Union ile 29 Mart 2004 tarihinde anla ma imzalam tr. Hzl para transferi hizmetine 22/06/2004 tarihinde pilot uygulama olarak 25 merkezde ba lanm olup, 2007 Temmuz ay itibariyle otomasyona ak 1.564 i yerinde srdrlmektedir. PTT i yerlerinde Western Union kabul ve deme i lemleri EURO, USD veya m terilerin istemesi halinde YTL olarak yaplmaktadr. PTT mektup, koli, posta eki, posta havalesi, tahsilat i lemleri vb. hizmetleri yannda Western Union hzl para transferi hizmetini de m teri memnuniyetini en st dzeyde sa layarak ba aryla srdrmektedir.

GEM TEN GNMZE POSTA

295

9.18. KARGO BNALARI Bu binalar yurt iindeki kargolarn kabul ve sevk i lemlerinin yapld yerler olarak dnlmemelidir. Bu yerlerin kurulu undaki esas ama gnderilerin gvenli bir ekilde uaklara verilmesinde ya da alnmasnda gei hizmeti sa lamaktadr.

Sra No

Proje Ad

Ba lang Tarihi

Biti Tarihi

Tahmini Maliyeti (YTL)

Aklama

Samsun- ar amba Havaliman Kargo Binas

2006

2007

248.000

31.05.2007 tarihinde geici kabul yapld

zmir- Adnan Menderes Havaliman Kargo Binas

2006

2007

269.500

n aat devam ediyor, 2007 ylnda bitirilmesi planlanmaktadr.

Antalya Havaliman Kargo Binas

2006

2007

519.000

19.07.2007 tarihinde geici kabul yapld

Trabzon Havaliman Kargo Binas

2006

2007

Proje al mas yaplmakta, 2007 ylnda bitirilmesi planlanmaktadr.

Gaziantep Havaliman Kargo Binas

2006

2007

295.000

n aat devam ediyor, 2007 ylnda bitirilmesi planlanmaktadr.

Ankara- Esenbo a Havaliman Kargo Binas

2006

2007

Proje al mas yaplmakta, 2007 ylnda bitirilmesi planlanmaktadr.

stanbul Atatrk Havaliman Kargo Binas

2006

2007

Proje al mas yaplmakta, 2007 ylnda bitirilmesi planlanmaktadr.

Adana Havaliman Kargo Binas

2006

2007

309.000

n aat devam ediyor, 2007 ylnda bitirilmesi planlanmaktadr.

296

GEM TEN GNMZE POSTA

9.19. AKILLI KART Bu proje ile bugne kadar PTT i yerlerinden posta eki hesap sahiplerine yaplan posta eki demelerinde, kullanlmakta olan Garanti Kart uygulamas yerine lkemiz finans sektrndeki rneklerine ve di er geli mi dnya lkelerindeki posta idarelerinde uygulanmakta olan chipli kart uygulamas 01.06.2007 tarihi itibariyle uygulamaya konulmu tur. Projenin 17.10.2006 tarihinde ihalesi yaplm 05.12.2006 tarihinde szle mesi imzalanm tr. 9.20. ARI MERKEZ (CALL CENTER) PTT hizmetlerinin tantmnn sa lanmas, vatanda ile birebir ileti imin daha etkin bir ekilde sa lanmas, ikayet, neri, temenni gibi etkenlerin vatanda tan alnarak i ve i lemlere yanstlabilmesi, ayrca interaktif posta eki ( P), kaytl posta, hizmet e itlerine ve tarife bilgilerine vatanda larmzn telefon yoluyla da ula abilmesi amacyla Arama Merkezi (Call Center) Projesi iin al malar ba latlm tr. Bu al ma kapsamnda 444 1 788 PTT a r Merkezi 10.07.2007 tarihinde devreye girmi tir. 9.21. YRTLEN PROJELER 9.21.1. Giematik PTT Bank kapsamnda finans ve hizmet sektrnde faaliyet gstermekte olan kurumlar ile i birli i kapsamnda yaygnla trlan kredi kart ve fatura tahsilat i lemlerinin her geen gn artmas, buna kar lk mevcut personelin belirtilen hizmetler iin ihtiyalar kar layamamas sonucu benzerlerine geli mi lkelerde rastlanan gi ematiklerin personel olmakszn i lem yapmak zere PTT i yerlerinde de devreye alnmas hedeflenmi tir. olup,

GEM TEN GNMZE POSTA

297

Bu do rultuda, lkemizde de enflasyonun d mesi, ekonomik dengelerin olu masna paralel olarak yerli firmalar tarafndan geli tirilmeye ve dematik veya ba ka isimlerle piyasaya srlmeye al lan matiklerin, Kurumumuza uygunlu u ve i levselli i ynnde e itli firmalarla gr me, inceleme ve ara trma al malarna ba lanlm tr. Proje kar lanabilir maliyetlerle, d nlen dzeyde PTT i yerlerindeki ncelikle kredi kart ve fatura tahsilatna ili kin gi e uygulamalarnn insansz olarak gerekle tirilmesine olanak sa lamas halinde 2007 yl ba nda ihalesine klmas planlanmaktadr. Fizibilite al malar ile konu hakknda fikir sahibi olabilmek iin bu alanda sektrde hizmet ve destek veren firmalarla gr meler tamamlanarak fizibilite etd hazrlanm , teknik artname hazrlanarak ihale sreci ba latlm tr. 9.21.2. Kredi Kartlarnn Tanmas Vatanda larmzn kullanmnda olan ve kullanm sresi bitmi kredi kartlar bankalar tarafndan yenileri ile de i tirilmektedir ayrca, mevcut manyetik okuma zellikli kredi kartlarnn 2006 ylnn sonuna kadar ipli kartlar ile de i tirilmesi gndemdedir. Bu kapsamda lke genelinde yakla k 27 milyon kredi kart mevcut olup bu da potansiyel olarak ta nacak kart miktarn gstermektedir. Bunun yannda, yeni kart sahibi m terilerine de gnderilecek olan kart miktarlar da bu rakama art de er olarak yansyacaktr. Kredi kart sahipleri asndan nemli yer tutan Garanti Bankas ve Bankas ile de konuya ili kin gr meler srdrlmektedir. Kaytl Posta Maddeleri Otomasyonu Projesi ile bankalarn gnderilerin kabul, da tm, teslim ve raporlama ile ilgili talepleri do rultusunda projeye yn verilmekte olup, gerekli teknik yazlm ilaveleriyle i letme ynnden alnmas gereken tedbirler tespit edilmi tir.

298

GEM TEN GNMZE POSTA

Vakfbank, PTS (Paket Ta maclk Servisi) ve Trk Trust firmalaryla szle me imzalanm olup yazlm program gncellenip Vakfbank ve PTS gnderilerinin kabul ba lam tr. 9.21.3. Pazar Aratrmas ve Analizi Hizmet Alm Posta hizmetlerinde 1890l yllardan itibaren byk de i iklikler ya anmaya ba lanm tr. Haberle me, ula trma, finansal hizmetler ve di er hizmetlerdeki de i imler, temel olarak m teri beklentilerindeki de i im posta talebinde de i imleri beraberinde getirmi tir. Pazarlardaki reform ve serbestle me ve rn/servislerin ticaretindeki kreselle me, artan rekabet ve zel sektrn o gne kadar kamu sektrnn tekelinde olan alanlara girmesini beraberinde getirmi ve pazarn yapsnda kkl de i ikliklere yol am tr. Teknolojideki de i imler, faks, e-posta gibi alternatif haberle me kanallar ve ayn zamanda nternetle gelen e-ticaret ve e-devlet uygulamalar, posta idarelerini de de i ime ayak uydurmak zorunda brakm tr. Posta idareleri, hem frsatlardan istifade etmek, hem de olas riskleri ortadan kaldrmak amacyla, geleneksel politikalarnda ve i leyi lerinde de i ikliklere ihtiya duymaktadr. Bu ihtiyacn kar lanmas amacyla e itli lkelerde, farkl isimler altnda olsa da, i modelleri gzden geirilmi ve yeni stratejilerin ortaya konuldu u dn m projeleri hayata geirilmi tir.

GEM TEN GNMZE POSTA

299

Bu erevede; - Kar la trma imkan verecek dnya rneklerini incelemek, - Dnya rnekleri ve mevcut durum tespitleri nda, PTTnin kaynak ve imkanlarn en st dzeyde de erlendirerek, daha etkin ve gelece e dnk bir kuruma dn mn sa lamak zere; uygulanabilir, birbiri ile tutarl stratejik ama ve hedefleri belirlemek, - Sz konusu stratejik ama ve hedeflere ula mak iin uygulanmas gereken eylem ve projeleri tanmlamak ve nceliklendirmek, nerilen eylem ve projelere ili kin bir yol haritas karmak, - Bu strateji ve projelerin PTTye sa layaca stratejik ve ekonomik faydalar ile olas riskleri tespit etmek, etkin uygulama iin ihtiya duyulan finansal model ve kaynaklar, dzenleyici ve hukuki ereve, kurumsal yaplanma ve insan kayna n belirlemek, - Uygulamann izlenmesi, llmesi, de erlendirilmesi ve gerekti inde nlem alnmasn sa layacak lme kriterlerini belirlemek hedeflenmi tir. Pazar Ara trmas ve Analizine ait Dan manlk Hizmet Almna ili kin ihaleye 4734 sayl Kamu hale Kanununa gre; 20.09.2006, 29.11.2006 ve 22.03.2007 tarihlerinde olmak zere defa ihale yaplm olmasna ra men, ilgili mevzuat hkmlerine uygun teklif verilmedi i iin ihale gerekle tirilememi tir. Mevcut artname zerinde de i iklikler yaplm olup, yeniden ihaleye klmas hususunda al malar devam etmektedir. PTTnin rekabete alarak liberalle ecek bir pazarda daha verimli ve etkin bir konuma getirilmesi iin mevcut durumunu, tespit ederek, gelece ine yn vermesi hedeflenmi tir. Bu proje iin 1.400 bin YTL denek ngrlm tr.

300

GEM TEN GNMZE POSTA

9.21.4. Hybrid Mail Projesi Kurulu umuzca telefon faturalar, banka ekstreleri gibi ok saydaki her trl gnderinin elektronik ortamda m teriden alnp, zel bir yazlm program ile adreslere en yakn noktalara kurulacak olan merkezlerde katlama, zarflama ve da tm yaplmasn ieren hybrid mail projesinin hayata geirilmesini teminen gerekli fizibilite al malar tamamlanm tr. Proje ile ilgili firmalarn gr leri alnmak suretiyle, projeye son ekil verilerek yeniden ihale yoluna gidilecektir.

9.21.5. Tele Money Order (TMO) Yar Acil Havale Projesi Tele Havale (TMO) Yar Acil Havale Hizmeti, Dnya Posta Birli i (UPU) ve Avrupa Posta Bankalar ve ek Merkezleri Bilgisayar ebekesi (EUROGIRO) tarafndan geli tirilen ve gnderilen parann en ge 2 gn ierisinde alcsna denmesini ngren bir hizmettir. Hizmete UPU ve EUROGIRO sistemlerinin entegrasyonu ve i letme ko ullarnda gerekli anla maya varmalarndan sonra ba lanacaktr. Kurulu umuz bu hizmeti, EUROGIRO sistemi aracl yla ve gerek UPU gerekse EUROGIRO yesi gnll lkelerle anla ma yapmak suretiyle sunacaktr. EUROG RO ELS Sisteminin yeni versiyonunun uygulamaya konulmas hazrlklarna ba lanm olup, al malar devam etmektedir.

GEM TEN GNMZE POSTA

301

9.22. ETM FAALYETLER Ana faaliyetlerimiz ve yeni i alanlarmzla ilgili olarak ncelikle e itmenlerimiz e itilmi sonra da kendi e itmenlerimiz vastasyla e itim birimlerimizde e itimler yaplm tr. Bu kapsamda; 2002 ylnda 1.938 personel e itilmi iken, 2003 ylnda 2.379, 2004 ylnda ise 5.726, 2005 ylnda 5.849, 2006 Yl sonu itibariyle itibariyle 7.218 personelimiz E itim Merkezlerimizde e itim grm tr. Di er taraftan i ba e itim uygulamalar da Ba mdrlklerce srdrlmektedir.Bylece personelin daha verimli al mas sa lanarak atl i gc ekonomiye kazandrlacaktr.

Hizmetii E itim Verilen Personel Says

9.800

7.762

8.238

3.718

3.726

3.923

3.933

5.726

3.613

5.849

2.379

2.509

1.938

1.942

2.036

2000

2001

2002 ba E itimleri

2003 Kurum D E itimleri

130

10

2004 E itim Merkezlerindeki E itim

271

2005 Toplam

338

2006

302

GEM TEN GNMZE POSTA

3.002

7.218

18.458

9.23. YENDEN YAPILANMA ALIMALARI 9.23.1. Muhasebe Finansman Ynetim Sistemi (MFYS) Muhasebe Finansman Ynetim Sistemi Projesi ile Genel Mdrlk, Ba mdrlk, Mstakil niteler ve Merkez Mdrlkleri ile ubelerdeki muhasebe i lemlerinin online ortamda yaplmas sa lanarak kontrol ve denetim mekanizmasnn gerekle tirilmesi amalanm tr. Bu proje ile PTTnin mali tablosunun net bir ekilde ortaya konulmasna ynelik ynetici istatistikleri ve raporlarnn alnmas sa lanm tr. Bu sayede ileriye dnk hedeflerin belirlenmesi ve hizmet ak nn sa lanmas kolayla trlm olacaktr.

GEM TEN GNMZE POSTA

303

9.23.2. Dokman Ynetim Sistemi (DYS); 2006 ylnda projelendirilen ve hzl bir ekilde hizmete alnan, Dokman Ynetim Sistemi ile Genel Mdrl mze intikal eden evraklar bilgisayar ortamna ta nm tr. Bu al ma ile herhangi bir evraka yaplan i ve i lemin ne oldu u konusunda annda bilgi alnabilme imkan sa lanm tr. Genel Mdrl mze intikal eden her evra a bir barkod numaras verilip, tarayclardan geirilmek suretiyle bilgisayar ortamna aktarlmas sa lanm , taramas yaplan evrak annda ilgili birime bilgisayar ortamnda ula trld ndan fiziki evrak ilgili birime sevk edilmeden bilgisayar zerinden i lem yaplmakta olup, daha nce hazrlanan standart dosya planna uygun hale getirilmek suretiyle etkin bir sistem olu turulmu tur.

9.23.3. Personel lemleri Ynetim Sistemi (PYS) Personel lemleri Ynetim Sistemi Projesi ile PTT Genel Mdrl merkez ve ta ra te kilatlarnda hizmet veren tm personellerin daha etkin, yararl ve aktif al masnn sa lanmas amalanm tr. Projenin yazlm 2004 yl sonunda Kurulu umuz tarafndan ba latlm ve 2006 Mart ay itibariyle tamamlanm ve personel bilgilerine ait veri giri i yaplmaya ba lanm tr. Genel Mdrlk personelinin zlk bilgilerinin veri giri i lemleri tamamlanm olup, gncellemeler devam etmektedir. Ta ra te kilatnda tm veri giri i lemlerinin eksiksiz ve do ru girilebilmesi amacyla, Ankara E itim Merkezinde veri giri i yapacak personele drt grup halinde Kasm ve Aralk 2006 dneminde e itim verilmi tir.

304

GEM TEN GNMZE POSTA

Bu proje ile PTT personellerine ait tm detay bilgileri, tm da lmlar net bir ekilde ortaya konulmakta olup, etkin personel ynetimine ili kin istatistikleri ve raporlarnn alnmas hedeflenmektedir. Sz konusu proje, Kurulu umuz personellerince hazrlanm olup, PTTnin gelirler toplamnn byk bir blmnn personel gideri oldu u d nld nde, etkin personel ynetimine destek verecek olan bu al mann hizmet ve gelir geli imi asndan Kurulu umuz iin nemi daha iyi ortaya kmaktadr. 9.23.4. Posta Hatlar Optimizasyonu Mevcut posta ula m ebekesine ait bilgilerin (kara ula m ve THY uaklar) bilgisayar ortamna aktarlarak, ncelikle PTT i yerlerinden kabul edilen gnderilerin var yerine en ksa ve hzl yoldan ula masn sa layacak alternatif sevk yollarnn tespit edilmesi, hatal ve gecikmeli posta sevklerinin nlenmesi ve postalarn ula m sresini hzlandrmak amacyla Posta Hatlar Optimizasyon Projesi olu turulmu tur. Projeye, 09.05.2006 tarihinden itibaren Genel Mdrlk bnyesindeki, 15.09.2006 tarihinden itibaren de PTTnin intranet a na ba l (PTT Merkezleri ve P Mler dahil) bilgisayarlardan http://pttposta.ptt.gov.tr/Optimizasyon/ web adresi zerinden ula labilmekte olup, Te kilatmzn kullanmna alm tr. Mevcut posta hatlarnn gzergahnda yaplan de i iklikler, yeni kurulan posta hatlar ve sefer tarifelerinin de i tirilmesi gibi durumlarda proje zerindeki bilgiler (ve zmler) gncellenmektedir. Projeden, posta gnderilerinin en ksa srede hangi yoldan sevk edilmesi gerekti i, hangi tarihte alcsna teslim edilebilece i ve merkezler itibariyle posta sevk yollarnn tespiti hakknda baz bilgi ve dokmanlar sanal olarak intranet a na ba l bilgisayarlardan alnabilmektedir.

GEM TEN GNMZE POSTA

305

9.23.5. Posta leme Merkezlerinin Modernizasyonu Posta leme Merkezlerimizin modernizasyonunun sa lanmas ile lojistik alanndaki hizmetlerimizin kalite, yo unluk ve etkinli inin arttrlmas amalanmaktadr. Bu kapsamda, Atatrk Havalimannda elveri siz artlarda sadece mbadele hizmetlerinin yrtld merkezin modern bir yurtd posta alp verme ve i leme merkezine dn trlmesi amacyla 2005 Eyll aynda ihalesi yaplarak in aatna ba lanm olup, in aatn bitimini mteakip 03.04.2006 tarihinde ta nma i lemleri tamamlanm tr. Ayn tarih itibariyle posta alp verme i lemlerine ksmen ba lanm tr. Eksik kalan baz donanmlarn montaj sonrasnda resmi al gerekle tirilebilecektir. Posta i leme merkezlerinin daha modern hale getirilmesi, ayrm, sevk ve da tm hizmetlerinin daha sa lkl ve sratli bir ekilde yrtlmesini teminen 2004 yl iinde ba latlan Posta leme Merkezlerinin Modernizasyonu projesi kapsamnda; -Po etleme Makinas -Akl ekici Araba -X-Ray Cihaz - Tartl Konveyr alm gerekle tirilmi tir. Ayrca, stanbul Avrupa Yakas Posta leme merkezine

saatte 100.000 adet gnderiyi da tc baznda cihet ayrm yapacak zellikle Otomatik Ayrm Sistemi almnn 28.06.2007 tarihinde ihalesi yaplm olup, de erlendirme a amasndadr.

306

GEM TEN GNMZE POSTA

Di er taraftan, Ankara, stanbul ve zmirde mevcut Otomatik Ayrm Sistemlerinin iyile tirilmesini teminen firma ile szle me imzalanm olup, al malar srdrlmektedir. 9.23.6. PTT Merkezlerinin Modernizasyonu PTTnin yeni ve geli en yzn gstermek, hizmet anlay n vatanda a yanstmak, daha uygun bir al ma ortam hazrlayarak personel motivasyonunu sa lamak amalaryla; PTT merkezlerinin PTT Bank Konsept dn mleri hzla gerekle tirilmektedir. Bu kapsamda; 2004 ylnda 8, 2005 ylnda 13, 2006 ylnda 200, adet olmak zere toplam 221 adet i yerimizin yenilenmesi tamamlanm olup, 2007 ylnda 172 i yerimiz daha bu hizmete geerek toplam 393 adet PTT Bank konsepti otomasyona alm tr. Halen 518 adet merkezin in aat ihale projeleri al malar devam etmekte olup, 2007 yl sonu itibariyle 911 adet merkezin otomasyona almas hedeflenmektedir.

GEM TEN GNMZE POSTA

307

9.23.7. TS EN IS0 9001:2000 Kalite Ynetim Sistemi Belgesi Posta Sektrnde nc olabilmek ve halkmza a da bir posta hizmeti sunabilmek iin, Genel Mdrl mzde ba latlan Kalite Ynetim Sistemi kurulmas al malar sonuca ula m olup Kurulu umuz, TS EN ISO 9001:2000 Kalite Ynetim Sistemi Belgesini almaya hak kazanm tr. 15.11.2005 tarihinde dzenlenen trenle Kuruluumuz Kalite Ynetim Sistemi Belgesini alm tr.

308

GEM TEN GNMZE POSTA

9.24. PTT GENEL MDRLNN YES OLDUU ULUSLARARASI KURULULAR 9.24.1. Dnya Posta Birlii (UPU) Ksa ad UPU (Union Postale Universelle) olan Dnya Posta Birli i, lkeler arasnda haberle meyi geli tirmek, kltrel, sosyal ve ekonomik alanlardaki i birli inin en yksek seviyeye ula masn sa lamak amacyla kurulmu uluslararas bir birlik olup 01.07.1948 tarihinden itibaren Birle mi Milletler Te kilatnn bir ihtisas organ olarak al maktadr. Ortaa da haberle me ancak hkmdarlarn zel ulaklar ve manastrlarn habercileri vastasyla yaplrken zamanla Avrupa lkeleri bnyesinde zel ki iler tarafndan baz yerel kurulu lar olu turulmu tur. 16. yzylda ise bu kurulu larn faaliyetleri lkelerin snrlarn a m tr. Uygarlkla birlikte geli en ihtiyalar ve snrlardan ta an ekonomik, sosyal ve kltrel ili kiler, devletleri uluslararas haberle meyi basitle tirme olanaklarn ara trmaya sevk etmi tir. Bu nedenle, postann tarihi, uygarlk tarihine sk skya ba ldr. Postann henz devlet tarafndan yrtlen bir halk hizmeti olmad a larda devletler, bu hizmeti grenlere baz imtiyaz ve kolaylklar sa lamak suretiyle himayelerine almak gere ini duymu lardr. Ancak gerek matbaann icad ile okuma yazmann sratle yaylmas gerek yeni lkelerin ke fi bu nlemlerin yetersizli ini ve posta hizmetlerinin devlet tarafndan yrtlmesi gerekti i fikrini ortaya karm tr. ABD bu fikirden yola karak 1856 ylnda soruna uluslararas zm bulmak amacyla bir konferans yaplmasn nermi tir. Bunun sonucu olarak 15 lkenin katlmyla 11 Mays 1863 tarihinde Pariste bir Posta Konferans dzenlenmi tir. Bu Konferans daha sonra Dnya Posta Birli i fikrini do urmu tur. Aralarnda Trkiyenin de bulundu u 22 devletin tam yetkili temsilcileri svirenin Bern kentinde toplanarak Dnya Posta Birli i nin esaslarn tespit etmi ve bunlar 9 Ekim 1874 tarihinde ilk Genel Kurul Kararlar olarak imzalanm tr. Bu kararlarn imza tarihi olan 9 Ekim gn ise tm dnya lkelerinde Dnya Posta Gn olarak kutlanmaktadr.

GEM TEN GNMZE POSTA

309

Dnya Posta Birli ini temsilen bronz bir heykel yaplm ve 1909 ylnda grcye km tr. Bu heykel ayrca birli in logosu olarak 1951 ylnda ilk kez UPU dergisinde kullanlm ve 1967 ylnda da birli in resmi amblemi olarak benimsenmesi kararla trlm tr. Dnya Posta Birli inin genel prensipleri; ye lkeler topraklarnn posta alnp verilmesi bakmndan tek lke saylmas, Birlik yesi lke topraklar zerinden transit serbestli inin garanti edilmesi, posta cretlerinin yeknesak olmas, posta servislerinin kurulmas ve geli tirilmesi konusunda uluslararas i birli inin sa lanmasdr. Dnya Posta Birli inin Kongrelerinde nceki kongrelerde alnan kararlar, uluslararas posta ili kilerini dzenleyen senetlerde yaplmas teklif edilen de i iklikler incelenerek karara ba lanmakta, bu kararlar, btn ye lkelerce 4 (2004 Bkre Kongresine kadar Kongreler 5 ylda bir topland) yl boyunca uygulanacak olan Uluslararas Posta Mevzuatn olu turmaktadr. Birliin Organizasyonu Birli in ana anla mas Kurulu Yasasdr. Bu yasann her ye lkenin yetkililerince onaylanmas gerekir. Birli in Kurulu Yasasnda yaplacak de i iklikler sadece UPU Kongresi tarafndan kararla trlr ve onaylanr. Kurulu Yasasnn uygulanmasna ve Birli in i leyi ine ili kin hkmler, Genel Tzkte yer alr. Kurulu Yasas ve Genel Tzk btn ye lkeleri ba layc nitelik ta r. Uluslararas posta servislerinde uygulanacak ve mektup postas hizmetlerini ynlendirecek ortak hkmler UPU Szle mesinde, posta kolilerine ili kin hkmler Posta Kolileri Anla masnda, paral postaya (ek, havale, deme artl gnderi) ili kin hkmler de Paral Posta Anla masnda yer almaktadr. Birliin yeleri Birle mi Milletler Te kilatnn tm yeleri UPUya ye olabilece i gibi Birle mi Milletler Te kilatna ye olmayan egemen lkeler de Dnya Posta Birli i yesi lkelerin en az te ikisinin onay olmas ko uluyla UPU yesi olabilirler. UPUnun halen 191 yesi bulunmaktadr.

310

GEM TEN GNMZE POSTA

Birliin Organlar a) Kongre Kongre, ye lkelerin tam yetkili temsilcilerinin topland Birli in en st organdr ve her 4 ylda bir (2004 Bkre Kongresi ncesine kadar 5 ylda bir) toplanr. Kongrede Genel Mdr, Genel Mdr Yardmcs ile dari Konsey ve Posta letme Konseyinin yeleri seilir ve gelecek 5 yln btesi belirlenir. Te kilatmz her kongrede temsil edilmektedir. Dnya Posta Birli inin son kongresi 2004 ylnda Bkre de yaplm tr. b) dari Konsey (CA) Bir ba kan ve seilen 40 ye lkeden olu an Konsey, her yl UPUnun merkezi olan Bernde toplanr. Kongreler arasnda Birli in al malarnn devamn sa lar, mevzuat, tz , idar ve hukuk sorunlar inceler. Birli in yllk btesini onaylar, ye lkeler arasnda teknik yardm koordinasyonunu sa lar. c) Posta letme Konseyi (CEP) Seilen 40 yeden olu an CEP, teknik ve i letmeye ynelik sorunlarla uluslararas posta hizmetlerinin ticari ve ekonomik durumlarn ele alr. CEP, her Kongreden sonraki ilk toplantsnda cra Tzklerini gzden geirir, uluslararas teknoloji ve i letmeye ynelik normlar hakknda tavsiyeleri hazrlar ve ye lkelere bildirir. CEP, Posta darelerinin uluslararas mektup postas hizmetlerinin yan sra uluslararas APS, koli postas ve paral posta hizmetlerinin de modernizasyonu konusunda i birli i ve yardmla may koordine eder. d) Uluslararas Bro (BI) 1874 ylnda Bernde kurulmu tur. Sekreterya hizmetleri ve UPU organlarn destekleme hizmetleri ile ye lkeler arasnda irtibat, bilgi aktarm, dan manlk ve teknik i birli i grevlerini srdrr. Ayrca idareler arasnda alnp verilen postalarn ve uluslar aras cevap kuponlarnn mbadelesine ili kin hesaplarn tasfiyesini sa lar.

GEM TEN GNMZE POSTA

311

Birliin Dili Birli in anadili Franszca olarak kabul edilmekle birlikte, Seul Kongresinde Uluslararas Bronun al ma dili olarak ngilizce de 2. bir dil olarak kabul edilmi tir. Uluslararas Bro tarafndan dzenlenen kongre ve toplantlarda Franszca, ngilizce, Almanca, Arapa, ince, Portekizce, spanyolca ve Rusa dillerinde eviri yaplmaktadr. Kk Birlikler UPU yesi lkeler, posta idareleri arasnda i birli ini glendirmek ve posta hizmetlerini iyile tirmek iin Kk Birlik olu turabilir ve bu amala aralarnda zel anla ma imzalayabilirler. Halen mevcut 17 kk birlik bulunmaktadr. UPU KONGRELERNN TARH VE YERLER
1874 1878 1885 1891 1897 1906 1920 1924 1929 1934 1939 1947 1952 1957 1964 1969 1974 1979 1984 1989 1994 1999 2004 Bern- svire Paris-Fransa Lizbon-Portekiz Viyana-Avusturya Washington-Amerika Birle ik Devletleri Roma- talya Madrid- spanya Stokholm- sve Londra- ngiltere Kahire-Msr Buenos Aires-Arjantin Paris-Fransa Brksel-Belika Ottova-Kanada Viyana-Avusturya Tokyo-Japonya Lozan- svire Rio de Janeiro-Brezilya Hamburg-Federal Almanya Washington-Amerika Birle ik Devletleri Suel-Gney Kore Pekin-in Halk Cumhuriyeti Bkre -Romanya

312

GEM TEN GNMZE POSTA

DNYA POSTA B RL

(UPU) YES LKELER

Afganistan Almanya ABD Angola Antiga ve Barbuda Arjantin Arnavutluk Avusturalya Avusturya Azerbaycan Bahama Bahreyn Banglade Barbados Belarus Belika Belize Benin Birle ik Arap Emirlikleri Bolivya Bosna-Hersek Botan Bostvana Brezilya Brunei Darussalam Bulgaristan Burkina Faso Burundi Cezayir Cibuti ad ek Cumhuriyeti in Danimarka Dominik Dominiken Ekvator El Salvador

Endonezya Eritre Ermenistan Estonya Etiyopya Fas Fiji Fildi i Sahilleri Filipinler Finlandiya Fransa Gabon Gambiya Gana Gine Gine Bisso Gine Ekvator Grenada Guatemala Guyana Gney Afrika Grcistan Haiti Hrvatistan Hindistan Hollanda Hollanda Antilleri ve Aruba Honduras Irak ngiltere ran rlanda spanya srail sve svire talya zlanda

Jamaika Japonya Kamboya Kamerun Kanada Karada Katar Kazakistan Kenya Kbrs Krgzistan Kiribati Kolombiya Komorlar Kongo Kongo Dem.Cum. Kore Cum. Kore Dem.Halk.Cum. Kostarika Kuveyt Kba Lao Lesoto Letonya Liberya Libya Lihten tayn Litvanya Lbnan Lksemburg Macaristan Madagaskar Makedonya Malavi Maldivlar Malezya Mali Malta

Mar al Adalar Meksika Msr Myanmar Mo olistan Moldova Monako Moris Moritanya Mozambik Namibya Nauru Nepal Nijer Nijerya Nikaragua Norve Orta Afrika zbekistan Pakistan Palaos Papua Yeni Gine Paraguay Peru Polonya Portekiz Romanya Ruanda Rusya Salomon Samua Sao Tome Ve Prensip Sen Vensen Ve GrenaDim Senegal Sen-Kristof Sen-Lusi Sen-Marin Sey eller

Srbistan Siera Lione Singapur Slovakya Slovenya Somali Sri Lenka Sudan Surinam Suriye Suudi Arabistan Svaziland ili Tacikistan Tanzanya Tayland Timor-Leste Togo Tonga Trinite Ve Tobago Tunus Tuvalu Trkiye Trkmenistan Uganda Ukrayna Uruguay rdn Vanuatu Vatikan Venezuella Vietnam Yemen Ye il Burun Yunanistan Zambiya Zimbabve

GEM TEN GNMZE POSTA

313

9.24.2. Posta ve Telekomnikasyon dareleri Avrupa Konferans (CEPT) Te ekklmzn de kurucu ve daimi yesi oldu u Posta ve Telekomnikasyon dareleri Avrupa Konferans (CEPT), Avrupa bnyesinde Posta ve Telekomnikasyon hizmetlerine ili kin kamu politikas ile mevzuat konularn incelemek ve bu mevzuatlarn dzenli ve gncel hale getirilmesini te vik etmek iin 26 Haziran 1959 tarihinde svirenin Montreux kentinde kurulmu tur. Avrupa bnyesinde, posta ve telekomnikasyon hizmetlerine ili kin kamu politikas ile mevzuat konularn incelemeyi ve mevzuatlarn ahenkli hale getirilmesini te vik etmeyi amalayan Posta ve Telekomnikasyon dareleri Avrupa Konferans (CEPT), mevzuatn nemli bir rol oynamaya ba lamasyla ayrca PTT darelerinin Posta ve Telekomnikasyon olarak ikiye ayrlmas nedeniyle 1992 ylndan itibaren letmeci ve Mevzuat dzenleyici lerden olu an bir te kilatlanma yoluna gitmek zorunda kalm tr. Bunun sonucu olarak da, Avrupa Kamu Posta letmecileri Birli i (POSTEUROP) ile Avrupa Posta Mevzuat Komitesi (CERP) adlar altnda iki yeni birlik ortaya km ve posta ve telekomnikasyonun sorunlarn ayr ayr incelemeye ba lam tr. Birli e ye lkeler listesi a a daki listede verilmi tir. Te ekklmzn kurucusu ve daimi yesi oldu u ad geen Birli e katlmas Bakanlar Kurulunun 19.04.1960 gn ve 4/12940 sayl karar ile onaylanm tr. Birli in bte ile ilgili tm harcamalar bir katlma pay sistemine gre belirlenmi tir. Katlma pay 1den 25e kadar olan 6 snflk (1, 2, 5, 10, 15, 25) birime blnm olup, her ye devlet, Birlik yeli ine ilk giri i srasnda deme snfn kendisi belirlemektedir. Te ekklmz ise Birlik harcamalarna 10 birimlik katlma pay ile katkda bulunmaktadr. 1 ubat 2001 tarihinde Te ekklmz, Telekomnikasyon Kurumu ve TRT Genel Mdrl arasnda yaplan protokol uyarnca, ad geen Birli e ili kin 10 birimlik katlma paynn; %70inin Telekomnikasyon Kurumu, % 20sinin daremiz ve % 10unun TRT Kurumu tarafndan denmesi kararla trlm tr. Te ekklmz CEPT faaliyetleri ve konusu itibariyle Kurulu umuzu ilgilendiren Avrupa Posta Mevzuat Komitesi (CERP) faaliyetleri kapsamnda katlma pay demektedir.

314

GEM TEN GNMZE POSTA

POSTA VE TELEKOMNKASYON DARELER AVRUPA KONFERASANSI

(CEPT) YES LKELER

Almanya Andorra Arnavutluk Avusturya Azerbaycan Belarus Belika Bosna-Hersek Bulgaristan ek Cumhuriyeti Danimarka Estonya Finlandiya Fransa Grcistan Hrvatistan Hollanda ngiltere rlanda spanya sve svire talya zlanda

Kbrs Letonya Lihten tayn Litvanya Lksemburg Macaristan Makedonya Malta Moldova Monaco Montenegro Norve Polonya Portekiz Romanya Rusya Federasyonu San Marino Srbistan Slovakya Slovenya Trkiye Ukrayna Vatikan Yunanistan

GEM TEN GNMZE POSTA

315

9.24.3. Avrupa Posta Mevzuat Komitesi (CERP) Avrupa Posta Mevzuat Komitesi (CERP) sadece posta mevzuat dzenlemelerini yapan CEPTin bir organdr.

CERPin grevleri arasnda: Avrupa bnyesinde, posta konusunda mevzuat sorunlarn incelemek, CERP yesi lkelerde uluslararas mevzuat politikalarnn etkisini de erlendirmek ve posta mevzuat konularnda ortak bir yakla m geli tirmek amacyla bu konularla ilgili olarak Avrupa Komisyonu ile gerekli ileti imi sa lamak, Komisyonun faaliyetlerinden elde edilen sonulara uygun teklif ve neriler geli tirmek, lk etapta posta mevzuatna ili kin konularn tmne ait Avrupa Mevzuat Dzenleyicilerinin gr lerinin geli mesini kolayla trmak, posta mevzuat sorunlaryla ilgili Kurum ve Kurulu temsilcileriyle temas kurmak, CEPT lkeleri nezdinde posta mevzuat ve posta piyasasnn yapsna ili kin eldeki bilgileri kullanmak, temel verileri olu turmak ve al ma metodu hazrlamak, nc lkelerin posta mevzuatn ve politikalarn izlemek, bu politikalara ili kin ortak gr geli tirmek, Kamu posta politikasnn geli mesine ili kin Avrupa Komisyonunca sunulan mevzuat tekliflerini incelemek gibi konular bulunmaktadr.

ye lkeler Posta dareleri Avrupa Birli i Tz ne veya ulusal mevzuatlarna ters d en kararlar uygulamama hakkna sahiptirler. Te ekklmz Avrupa Posta Mevzuat Komitesi (CERP) nin ylda 2 kez yaplan Olaan Genel Kurul Toplantsnda temsil edilmektedir. Birlik yesi lkeler listesi a a da sunulmu tur.

316

GEM TEN GNMZE POSTA

AVRUPA POSTA MEVZUATI KOMTES (CERP) YES LKELER

Almanya Andorra Arnavutluk Avusturya Azerbaycan Belika Beyaz Rusya Bosna-Hersek Bulgaristan ek Cumhuriyeti Danimarka Estonya Finlandiya Fransa Hrvatistan Hollanda ngiltere rlanda spanya sve svire talya zlanda

Kbrs Letonya Lihten tayn Litvanya Lksemburg Macaristan Makedonya Malta Moldova Monaco Norve Polonya Portekiz Romanya Rusya Federasyonu San Marino Slovakya Slovenya Trkiye Ukrayna Vatikan Yunanistan

GEM TEN GNMZE POSTA

317

9.24.4. Avrupa Kamu Posta letmecileri Birlii (POSTEUROP) Posta ve Telekomnikasyon dareleri Avrupa Konferans (CEPT) nn 1992 ylndan itibaren yeniden te kilatlanmas sonucu Avrupa Kamu Posta letmecileri Birli i (POSTEUROP) ad altnda yeni bir Posta letmesi Birli i kurulmu tur. Sadece CEPT yesi lkelerin Kamu Posta letmecilerinin katlabildi i bu birli e Te ekklmz de ye bulunmaktadr. Birlik yesi lkeler listesi a a da verilmi tir. Kendisine zg bir stat ve i tzk ile ynetilen PostEuropun ba lca amac; posta i lemlerini iyile tirmek ve kolayla trmak, posta hizmetlerini modernize etmek, Avrupa Posta dareleri arasnda i lemsel i birli ini glendirmek, gnderici ihtiyalarna daha abuk cevap verebilmek amacyla piyasa geli imini izlemek, hizmet kalitesi normlarn sa lamak ve uygulanmasn kontrol etmek, kk birlik sfatyla Dnya Posta Birli i al malarna katlmak ve dnya apnda daha etkili bir posta prosedr olu turmak, birlik d ndaki kurulu larla temas kurmak, ye lkelerle bilgi al veri inde bulunmak, etkilili i, verimlili i ve kalite/cret ili kisini iyile tirmek iin alnan nlemleri desteklemektir. Ayrca, Te ekklmz 2 er yll na 4 kez PostEurop Ynetim Kurulu yeli ine seilmi olup bir dnem Birlik bnyesinde yer alan Proje Gruplarndan Gmrk Projesinin de Ba kanl n yrtm tr. Birli in gerek alt grup gerekse proje dzeyinde yrtlen al ma gruplarna Te ekklmz aktif olarak katlmaktadr.

318

GEM TEN GNMZE POSTA

AVRUPA KAMU POSTA LETMECLER BRL

(POSTEUROP) YES LKELER

Almanya Arnavutluk Azerbaycan Avusturya Belika Bosna-Hersek Bulgaristan ek Cumhuriyeti Danimarka Estonya Finlandiya Fransa Hrvatistan Hollanda Jersey ngiltere rlanda spanya sve svire talya zlanda

Kbrs Letonya Lihten tayn Litvanya Lksemburg Macaristan Makedonya Malta Moldova Monaco Norve Polonya Portekiz Romanya Rusya Federasyonu San Marino Srbistan Slovakya Slovenya Trkiye Ukrayna Yunanistan

GEM TEN GNMZE POSTA

319

9.24.5. Yurtd Paral Posta Hizmetleri Komisyonu (ICPSFP) Posta ve Telekomnikasyon dareleri Avrupa Konferans (CEPT) yesi Kurulu lar paral posta servislerini glendirmeyi ve geli tirmeyi sa layacak geni bir i birli i kurmann uygun olaca na inanarak 1992 ylnda Yurtd Paral Posta Hizmetleri Komisyonu (ICPSFP) nu kurmay kararla trm lardr. Komisyonun amalar arasnda: Avrupa Devletleri Paral Posta Hizmetlerinden sorumlu te kilatlar arasnda ili kilerin geli tirilmesi, Makul ekonomik verimlilik vermek, artlar ierisinde m teri ihtiyalarna cevap

dari ve teknik servislerin fiili olarak iyile tirilmesi, UPU Anla malar erevesinde paral posta servisleri ve rnlerinin ara trlmas, yenile tirilmesi ve iyile tirilmesi, Bilgi al veri i, Kendi faaliyet alanlarnda di er uluslararas ortak kurulu lar nezdinde yelerin temsil edilmesi bulunmaktadr.

Te ekklmz, Yurtd Paral Posta Hizmetleri Komisyonu (ICPSFP) nun ylda bir kez yaplan Genel Kurul Toplantsnda temsil edilmekte olup, ayrca alt al ma grubu olan Strateji Grubu Toplantlarna da aktif olarak katlmaktadr. Birlik yesi lkeler srasyla:

320

GEM TEN GNMZE POSTA

AVRUPA PARALI POSTA HZMETLER KOMSYONU (ICPSFP) YES LKELER

Arnavutluk Belika Bulgaristan ek Cumhuriyeti Fransa Hrvatistan Hollanda ngiltere rlanda spanya sve talya

Kbrs Letonya Lksemburg Macaristan Polonya Portekiz Romanya Slovakya Slovenya Trkiye Srbistan Yunanistan

GEM TEN GNMZE POSTA

321

9.24.6. Uluslararas Telekomnikasyon Birlii (ITU)

Uluslararas Telekomnikasyon Birli i, Birle mi Milletler Te kilat'nn telekomnikasyon alannda faaliyet gsteren ihtisas kurulu u olup, 17 Mays 1865 tarihinde Trkiyenin de aralarnda bulundu u 20 lke tarafndan kurulmu tur. Gnmzdeki ye says 189dur. ITU hkmetler aras ve yegane global telekomnikasyon kurulu udur. Birliin amac: Telekomnikasyon alannda kalknmakta olan lkelere teknik yardmda bulunmak, her trl telekomnikasyon hizmetlerinin iyile tirilmesi ve ebekelerinin geli tirilmesi, yaygnla trlmas ve rasyonel biimde kullanlmas, telekomnikasyonun standartla trlarak (tarife, i letme, teknik) tm insanl n hizmetine sunulmas iin, ye lkeler arasnda i birli i sa lamaktr.

Birliin Yaps : Tam Yetkili Konferans: Btn yelerin katlm ile drt ylda bir toplanr. Temel Belge de i iklikleri, ITU strateji ve politikalarnn belirlenmesi, sonu kararlarnn alnmas gibi nemli konularda kararlar alr. Kurulu Yasas, Szle me, Tzk eklindeki Temel Dokmanlar Tam Yetkili Temsilciler tarafndan imzalanr, ulusal prosedrlere gre kanunla trlr ve hkmleri yeleri ba laycdr.

322

GEM TEN GNMZE POSTA

Konsey Konseyin ye says Tam Yetkili Konferans tarafndan, ITUnun belirledi i yedi blge (Bat Avrupa, Amerika, Afrika, Do u Avrupa ve Kuzey Asya, Asya ve Avustralya) arasnda co rafi temsil dengesi sa lanacak ekilde, ye lkelerin adaylar arasndan seilmekte ve u anda 46 yesi bulunmaktadr. lkemiz Bat Avrupa Blgesinde bulunmaktadr. Trkiye Konseye 1994 ylndaki Tam Yetkili Konferans srasnda aday olmu ancak Almanya, Fransa, ngiltere, Danimarka gibi, ITUda geni lde faaliyetlere katlabilen telekomnikasyon ynnden gl lkeler arasnda yeterli oy alamam tr. Trkiye, 2002 ylnda dzenlenecek olan tam yetkili konferansta yaplacak seimlerde gndeme alnmak zere Konseye aday oldu unu bildirmi tir. Konsey ylda bir kez toplanr, Konsey yesi lkeler bu toplantya katlr, ye olmayan lkeler ise gzlemci statsnde bir temsilci gnderebilir. Bu temsilcilerin sz ve oy kullanma hakk yoktur.

Genel Sekreterlik Genel Sekreter, tam yetkili konferansta, drt ylda bir ye devletlerin adaylar arasndan seilmektedir. Adaylar, bir ka lisana vakf, uzun yllar telekomnikasyonun st makamlarnda grev yapm , uluslararas kurulu larda tecrbesi olan ve zellikle diplomatik tecrbesi olan adaylar arasndan seilmektedir Radyokomnikasyon Sektr: (ITU-R) Frekans ynetimi, uydu konularnda faaliyet gstermektedir. Telekomnikasyon Standardizasyon Sektr: (ITU-T) Tarife, i letme, teknik ve telekomnikasyonun standartla trlmas konusunda al maktadr.

GEM TEN GNMZE POSTA

323

Telekomnikasyon Gelitirme Sektr: (ITU-D) Geli mekte olan lkelere uzman ve teknik yardm gnderilmesi, telekomnikasyon politikas belirlenmesi konularnda al maktadr. alma Gruplar: (Study Groups-SG) ITUnun u anda, sektrndeki ana etd gruplar toplam 24dr. Bu gruplara ba l alt al ma gruplar da mevcuttur. al ma gruplar konularna gre, Koordinatr daire ve di er ilgili birimler belirlenmi olup Etd Gruplar faaliyetleri yakndan takip edilmektedir. Birliin Temel Belgeleri : - Kurulu Yasas ve Szle me - dari Tzkler (Telekomnikasyon Tz , Radyokomnikasyon Tz , Personel Tz , Mali Tzk) ITUnun bu temel belgeleri en son 1992 ylnda reform niteli inde de i ikli e u ram olup halen bu belge, 1994, 1998 yllarndaki de i ikliklerle birlikte geerlidir. ITU Kurulu Yasas, Szle me ve dari Tzklerden olu an belgelerin, yrrl e giri tarihini takip eden iki yl iinde, bu belgeye imza koymu lkeler tarafndan yasalla trlmas gerekmektedir. Aksi halde bu yeler ITU faaliyetlerine katlmakta, dokman, gr bildirme gibi olanaklardan yararlanmakta, dokman almakta, gr bildirmekte ve di er olanaklardan yararlanmakta, ancak ITU Konferans, Asamble ve toplantlarnda oy kullanma hakkn kaybetmektedirler. yelik : ye Devlet (Member States) Sektr yesi (Sector Member) Snrl ye (Associate Member) Gzlemci (Observer)

324

GEM TEN GNMZE POSTA

Bu gruplar iinde sadece ye darenin oy kullanma hakk bulunmaktadr. Her ye Devletin bir oy hakk vardr. lkemizdeki idare Telekomnikasyon Kurumudur. yelik aidat: yeler, ITU olanak ve hizmetlerinden yararlanmann kar l olarak Birli e yllk katlm pay demektedirler. ye devletlerin, katlm pay listesinden setikleri toplam birim saysnn, ITUnun yllk bte miktarna blnmesi ile katlm pay birim tutar tesbit edilmektedir. Trkiye tarafndan 1 birimlik katk pay snf seilmi olup Trkiye, ylda yakla k 120.000 USD katlm pay ve ortalama 15.000 USD dokman bedeli olarak demektedir.

Telekomnikasyon Kurumunun dare grevini slenmesi sebebiyle katlm pay kurum tarafndan denmektedir.

9.24.7. Avrasya Posta Birlii (EURASIA) Sovyetler Birli i ile Do u Blokunun da lmas sonucu ba mszlklarn kazanan Orta Asya Trk Cumhuriyetleri ile Balkanlardaki Trkiye yanls lkeler arasnda kkleri tarihin derinliklerine dayal ili kilerimizin son yllarda posta hizmetleri alannda da byk yo unluk arz etmesi, kar lkl ili kilerin artmas ve dnyada meydana gelen hzl teknolojik geli me sonucu ortaya kan globalle me nedeniyle uluslararas alandaki ortak karlarmzn daha st dzeye karlmas ve ortak hareket edilmesi amacyla Blge lkeleriyle Posta Birli i kurulmas zaruretini ortaya karm tr. Bu kapsamda 22-24 Haziran 2000 tarihinde Arnavutluk, Azerbaycan, Bosna-Hersek, Bulgaristan, Grcistan, Kazakistan, K.K.T.C., Makedonya ve Trkiye Posta darelerinin katlmyla Antalyada bir seminer gerekle tirilmi ve seminer sonunda prensip olarak bir Posta Birli inin kurulmas kabul edilmi tir.

GEM TEN GNMZE POSTA

325

Te ekklmz ncl nde 5-7 Haziran 2001 tarihinde stanbulda Arnavutluk, Azerbaycan, Grcistan, K.K.T.C., Kazakistan, Makedonya ve Pakistan Posta darelerinden delegelerin katlmyla yaplan AVRASYA POSTA B RL darelerinin tam yetkili temsilcileri tarafndan imzalanm tr. Sz edilen Birli in kurulu amalar: ye lkeler arasnda postalarn daha dzenli ve hzl bir ekilde alnp verilmesinin sa lanmas ve hizmet kalitesinin artrlmas, ye lkeler arasnda verilmeyen posta ve paral posta hizmetlerinin kar lkl olarak ba latlmas, Uluslararas posta ta macl nda ulusal havayollarnn kullanlmas konusunda i birli i yaplmas, ye lkeler arasnda ortak konulu posta pulu karlmas ve pul sergileri dzenlenmesi, ye lkeler Posta dareleri personelinin kar lkl ziyaretleri ve bilgi al veri inde bulunulmas ve bu ba lamda staj, toplant ve seminerler dzenlenerek e itim al malarnn yrtlmesi, Uluslararas kongre ve toplantlarda tek vcut olarak hareket edilmek suretiyle uluslararas alanda sz sahibi olunmasdr. nin ilk Kongresinde Birlik Kurulu Yasas ve Genel Tz Azerbaycan, K.K.T.C., Pakistan ve Trkiye Posta

Birli in Merkezi Brosu Ankarada olup ikinci Kongreye kadar Trk Posta daresinden bir yetkili Birli in Genel Sekreteri olarak grev yapmaktadr. Birli in 1. cra Konseyi Toplants 9-11 Mart 2002 tarihlerinde slamabadda, 2. cra Konseyi Toplants 16-18 Temmuz 2003 tarihlerinde stanbulda, 3. cra Konseyi Toplants ise 7-9 A ustos 2004 tarihlerinde slamabadda yaplm tr. Birlik, Dnya Posta Birli i (UPU) nin 3 Ocak 2005 tarihli sirkler mektubu ile UPUnun Kk Birli i olarak ilan edilmi ve www.puea.org.tr ad ile bir web sitesi olu turulmu tur.

326

GEM TEN GNMZE POSTA

9.25. YATIRIM PROGRAMI VE MAL DURUM 2006 YILI YATIRIM PROGRAMI

2006 YILI DENE (YTL) PROJE NO PROJE ADI PROGRAM DENE REV ZE DENE

2006 YIL SONU T BAR YLE HARCAMA (YTL)

1996 E 11 0120

PTT H ZMET B NALARI

4.345.000

4.225.000

3.030.939

2006 E 11 0010

POSTA H ZMETLER N N MEKAN ZASYONU

926.000

1.000

2006 E 11 0020

DAME, YEN LEME

9.482.000

9.926.000

7.391.048

2006 E 11 0030 B LG

LEM S STEMLER

3.277.000

3.277.000

3.231.308

2006 E 11 0040

TA IT ALIMI

1.470.000

1.146.000

872.770

2006 E 11 0050

PTT YERLER OTOMASYONU (e-DTR)

1.500.000

2.425.000

2.258.114

TOPLAM

21.000.000

21.000.000

16.784.179

GEM TEN GNMZE POSTA

327

Yllar tibariyle Yatrm Program Gerekle tirme Durumu (B N YTL)

31.100

31.900

26.290

26.714

20.750 17.933

21.000 16.784 15.065 13.185

7.348 4.680

7.645

6.813

2000

2001

2002 Harcanan denek

2003

2004 Verilen denek

2005

2006

2006 Ylndaki Mali Performans (YTL)

1.108.085.176 905.014.213

203.070.963

Gelir

Gider

Net Kr

328

GEM TEN GNMZE POSTA

ONUNCU BLM

TARHTEN MEKTUPLAR

Asur Ta Tablet Mektuplar

330

GEM TEN GNMZE POSTA

10.1 ASURCA MEKTUPLAR 10.1.1. Asurlu Tccar Uur-a-tarn Kardei Hunniaya Gnderdii Mektup U ur-a tarn karde i Hunniaya , onun vekilinin Asurda Aur-lamassiye, onun Qatar da Sakliaya Sakliann ise kendine teslim etti i kalay, kuma ve di er eylerle ilgili olarak yazd mektubudur. fdenin devmnda Hunniann 30 kuma ndan 1 1/ 2 sinin nish tum, 3nn ise ir tum vergisi olarak dendi i, kalan 27 1/2 kuma la ilgili olarak Saklia ile hesapla ld belirtilmekte; di er masraar da saylarak, Hunniann kalaynn bakyesi 3 1 /2 mina 3 eqelin kendine verildi i ifde edilmektedir. 1-2 U ur-a tar, Hunniaya yle sylyor: Senin vekilinin ehirde (Asurda) Aurlamasiye teslim etti i ve onun da Qatar da Sakliaya emanet etti i, senin vekilin (tarafndan) mhrlenmi olan 1 talent 10 mina kalaya it 1 uqlumluk ticar mal ve 32 kut num kuma n, 1 siyah e e i ve ykn, 8 2/3 mina kalay (dan ibaret) 2 riksumu 10 minalk serbest kalay, btn bunlar Saklia bana teslim etti. Senin kuma larnn iinden 1 1/2 kuma nish tum (vergisi) 3 kuma ir tum (vergisidir). Kuma larnn bakyesi olan 27 1/2 kuma iin Saklia ile hesapla tm ve 2 1/2 talent 6 2/3 mina senin hazr ticar malndr, 4 2/3 mina zerinden 12 mina 11 eqel kalay tut<tu>. 17 eqel kalay nakil masraf (dr). 2 mina 15 eqel (ise) yiyecek masraf (dr).1/3 mina 7 1/2 eqel serbest kalay a (dr). 1/3 mi <na> 2 1/2 eqel kalay Zalpadan Kanie kadar yaplan nakil masraf (dr). Senin kalaynn bakyesi olarak 3 1/2 mina 3 eqeli bana verdi. 484 10.1.2. Asurlu Tccar Atatann, Aur- Massu-iye Gnderdii Mektup Atatann Aur-massuiye; n nn Aur-massuiden alacakl oldu unu kaydeden vesikay elinde bulundurdu una dir yazd mektubudur. Atata, kendilerinin demesi iin bir vesika ortaya kondu unda, onun sahte olaca n Kanie gitti inde bu senedi alaca n, ad geen ki inin muhtabn mesul tutmamalarn, bir ey sorduklarnda ise daha mhletin oldu unun sylenmesini belirtmekte ve elinde kendi senedini tutan adama yazaca n, geldi inde de konuyu hatrlataca n ifde etmektedir. Atata, Aur-massui ye yle sylyor: Amur-nn o lu nann 8 mina gm ile ilgili, senin mhrn (ta yan) tableti elimde tutuyorum; bize (bu) parann dendi i hususunda ortaya karlacak tablet sahtedir. Kanie geldi imde mhrm (ta yan) tableti bana veriniz ve ben tutaym. Orada bbika, Amur-nn o lu na ve El -(i) linin o lu n seni (mesul) tutmasnlar. Senin zerindeki para ba lanmasn. E er senden bir ey sorarlarsa yle syle: Gnler oktur (daha ok vakit var). Adam benim ok senedimi elinde tutuyor. Ben yazaym, gelsin ve hatrlataym.485
484 Bilgi,Emin-Bayram,Sebahattin.Kltepe Tabletleri II.TTK,Ankara,1995,ss.77-79. 485 Bilgi,a.g.e, ss.98-99

GEM TEN GNMZE POSTA

331

10.2. HTT MEKTUPLARI

10.2.1. 19. Msr Firavunu II. Ramsesin, Hitit Kral III. Hattusiliye Gnderdii Uluslararas Msr-Hitit Antlamas le lgili Mektup Antla ma metni taraflar arasnda teati edilen birer gm tablet zerine yazld iin mektupta antla madan Gm Tablet diye sz edilmektedir. ( ve karde inin bana a a daki gibi yazd konuya gelince:) (Karde im iin gm tableti hazrlattm) ve ona gnderdim (sen) de (gm tableti hazrlat) ve bana gnder, onlar Hatti lkesinin tanrlar ile Msr lkesinin (Tanrlarnn nne koyalm - karde im bana byle yaz) d. te karde imin (benim iin hazrlatt ) gm (tableti habercilerin) elilerin (getirince ok sevindim.) ( te imdi onun zerindeki btn s)zleri (i ittim ve) (gm tableti asi) 1 ki iler ile fa (kir) ki iler nnde (tanrlarn nne) koydum ve (Msr lkesinin insanlarna onun zerindeki) btn antla malar (din) lettim, (ve) karde imin benim iin hazrlatt ( gm) (tableti Heliopolis kentinin Gne Tanrsnn nne koydum.) (Ve ben gm tableti M)sr (lkesinin) b (yk) tanrlar nne (koydum). A(rtk) (karde imin bana ett)i i (btn teklifleri uyguladm); ben de gm bir tablet hazrlataca m (v)e gm tableti kar(de ime) gnderece im (ve kardeim) onun zerindeki btn szleri Hatti lkesinin (insanlarna dinlet) sin, sen de onu Hatti lkesinin tanrlarnn nne koy!

332

GEM TEN GNMZE POSTA

(Gne Tanrs ile Frtna Tanrs, benim tanrlarm ve) kard (e imin tanrlar bizim) gzel (bar mz) gm (tablet zerinde sulh temini iin yaratt mz gzel ili kiye uygun olarak) bizim gzel (karde li imizi) aramzda sonsuza dek ge (li tirsinler!) karde ime ( yle syle): Karde imin bana a a daki gibi yazd konuya gelince: Karde im ikimizi ilgilendiren konuyu i itsin; Karde im bana bulu aca mz yer hakknda btn tekliflerini yapsn. Karde im bana byle yazd. ( te karde imin bana syledi i bu teklif ok, ok iy)idir. Gne Tanrs ile Frtna Tanrs (ve benim tanrlarm ile karde imin tanrlar karde imin) karde ine (grmesini sa lasnlar, karde im) bana gelsin ve beni ziyaret iin yaplan g(zel) (teklifi uygulasn!) Biri di (eri) ne (gelsin ve biri di erinin) yzne (baksn kraln) taht(n) da bulundu u yerde. Ben Msrn kral byk Kral, Hatti lkesinin kral, karde im Byk Kral grmek, onun yzne bakmak ve onu lkemde kar lamak iin Kina (hhi lkesine) gidece im. Karde ime yle (syle): Karde imin (ba) na a a daki gibi (yazd ) konuya gelince (: ) Karde in kral (sa)na gelmek istiyor. Karde in kral seni ziyaret etmek konusundaki gzel teklifi uygulamak istiyor Karde in (lken) de (karde inin yzne bakmak iin yanna) gelmek istiyor.)

Bu tabletin devam krktr. Di er bir krk tablette de Hattusilinin Msr ziyaretinden ve gm tabletten sz ediliyor.

GEM TEN GNMZE POSTA

333

10.2.2. Msrn Anne Kraliesi Tuyann, Hattusiliye Mektubu: Msr lkesinin kral (Byk Kraln annesi) Tu(ya) yle (der): (Hatti) lkesinin kral (karde im) Byk Kral (Hattusiliye syle): Be (n kz karde in iyiyim ve) sa lk durumum o(k, ok) iyidir; O lum Msr lkesinin kral, karde in Byk Kral da ok iyidir, o ullar ve lkeleri (de) o(k, ok) iyidir. Sen karde im (de) (ok, ok) iyi olasn. Evlerin (de) (iyi olsunlar,) o ullarn (da) iyi olsunlar, (lken) de (ok, ok iyi olsun)! te (Hatti lkesinin kral, karde im,) Byk Kral (sa l m sormak iin) bana yazd. Gne Tanrs ile (Frtna Tanrs) ve Msr lkesinin (tanrlar ile Hatti lkesinin tanrlar) karde imin sa l (ile ilgilensinler); Msr lkesinin kral, Byk Kral ile karde i Hatti lkesinin kral, Byk Kral (arasndaki bar ve karde li i sonsuza dek geli ) tirsinler! (Onlar) (Msr lkesinin kral, byk kral ile karde i) (Hatti lkesinin kral, Byk kral,) (Hattusilinin yllarn uzatsnlar). (Onlar) iki kral (gzel bar ) (ve gzel karde lik iinde sonsuza dek kalsnlar!) ( te, karde ime) bir selamlama hediyesi olarak (karde im iin Msr lkesinin kral karde inin Byk kraln habercisi Parihnawann eliyle bir hediye gnderdim.) (A rl . ekel olan iyi kaliteli) altndan 1 kadeh, 1 koton giysi, kral kalitesi, (ok renkli), 1 koton Tunika, (kral kalitesi, ok renkli).486

486 Alp Sedat, Hitit a nda Anadolu, Tbitak Yaynlar, Ankara, 2001, ss.108 110

334

GEM TEN GNMZE POSTA

10.3.

HZ. MUHAMMED (S.A.V.)N SLAMA DAVET VE TEBL MEKTUPLARI

Hz. Muhammed (s.a.v.)in e itli lkelerin krallarna ve baz eyaletlerin valilerine yazd tebli mektuplarndan bir ksmnn orijinalleri gnmze kadar muhafaza edilmi tir. Hkmdarlarn ve halklarnn en gzel ve en hikmetli ekilde hak dini ya amaya davet edildi i bu mektuplar, Hz. Muhammed (s.a.v.)in stn ahlknn, ba laycl nn, ho grsnn ve tebli gcnn tarihi rneklerindendir. Yce Allahn Kuran- Kerimde Alemlere Rahmet oldu unu bildirdi i Hz. Muhammed (s.a.v.), kendisine bu erefli grev vahyedildi i ilk andan ya amn yitirdi i ana kadar dinini tebli etmi tir. Hz. Muhammed (s.a.v.)in bu tebli leri srasnda izledi i yntemlerden en etkili olanlarndan biri ise hi phesiz lkelerin hkmdarlarna yollad mektuplar olmu tur. Bu mektuplardaki hikmetli, etkileyici ve lml slup, pek ok ki inin hak din slam tanyp kabul etmelerine vesile olmu tur. Ku kusuz Hz. Muhammed (s.a.v.)in tebli indeki bu hikmetli uslup tm Mslmanlar iin bir rnektir. 10.3.1. Hazret-i Muhammedin (s.a.v.) Dou Roma mparatoru Herakliyusa Gnderdii Mektup Esirgeyen, ba layan Allahn adyla! Allah'n Elisi Muhammed'den Rum by Herakliyus'a... Do ru yola hidayet olana selam olsun. Seni slam'a davet ediyorum. Mslman ol, selameti bulursun. Sana Cenab- Hak iki kere sevap verir. Kabul etmedi in takdirde senin ve sana tabi olanlarn gnah senin stnedir. Ey ehli kitap, gelin fikir birli i edelim ve Allah'tan gayrisine tapmayalm. Kabul etti iniz takdirde Mslman oldu unuzu bildiriniz.487

487 Yurdatap Selami Mnir, Hz. Muhammedin Mektuplar, Elips Yaynclk, Ankara, 2006, s.19

GEM TEN GNMZE POSTA

335

10.3.2. Hazret-i Muhammedin (s.a.v.) ran Kisras Perviz bn-i Hrmze Gnderdii Mektup (Hicretin 7.senesi Muharrem ay /Miladi 628) Hkmdarlar slama davet karar alan Resul-i Kibriya Efendimiz, ashabtan Abdullah b. Huzafeyi ran Kisras Perviz bn-i Hrmze eli olarak gnderdi. rana varp, saraya kabul edilen Hz. Abdullah b. Huzafe, Peygamberimizin slama davet mektubunu bizzat Kisra Pervizin eline teslim etti. Kisra, mektubu katibine okuttu; mektubun metni aynen yleydi:
H.Z. Muhammedin (s.a.v.)in Mhr- erif-i

Rahman ve Rahim olan Allahn adyla! Allahn Resl Muhammedden Farslarn By Kisrya! Do ru yola gidenlere, Allaha ve Peygamberine iman edenlere, bir Allahtan ba ka ilh olmad na, Onun hibir orta da bulunmad na ve Muhammedin Onun kulu ve Resul oldu una ehadet edenlere selm olsun! Ben, seni Allahn dinine ( slma) davet ediyorum; nk ben, btn insanlara, hayat olan ki ilere (gelecek tehlikeleri) haber vermek ve kafirlere o sz hak olmak iin (azab sz gerekle mesi iin) (Yasin, 70) peygamber olarak gnderildim. Mslman ol ki, selamete eresin! E er davetimden yz evirirsen, Mecusi kavminin gnah senin boynuna olsun!488
488 Suru Salih, Kainatn Efendisi Peygamberimizin Hayat, Cilt:2, Nesil Yaynlar, stanbul, 2007, ss.369-371

336

GEM TEN GNMZE POSTA

10.3.3. Hazret-i Muhammedin (s.a.v.) Habe Meliki Necai Eshameye Gnderdii Mektup Rahman ve Rahim olan Allahn adyla, Allah tealann Resul Muhammed (s.a.v.) den Habe Eshameye!... Hidayete tabi olana selam olsun!.. Ey Hkmdar! Selamette olman diler, sana olan nimetlerinden dolay, Allah tealaya hamd ederim. Ondan ba ka ilah yoktur. O Meliktir; btn kainatta tasarruf sahibi yalnz Odur. Kuddustr; her trl ayp ve kusurlarda beridir Selamdr; kullarn btn tehlikelerden selamette bulundurucudur. Mmindir; emniyet verendir. Mheymindir; her eyi gzetip koruyandr. Ben ehadet ederim ki, sa (aleyhisselam), Allah tealann, ok temiz, iffet sahibi, her trl dnya hayatndan tamamyle ekilmi bulunan Meryeme ilka etti i, ruhu ve kelimesidir. Allah teala, Ademi, kudreti ile nasl yaratt ise, say da yle yaratm tr. Ey Hkmdar! Ben, seni, e i orta olmayan Allah tealaya imana, Ona ibadet etmeye ve bana tabi olmaya, Allah tealann bana gnderdiklerine inanmaya davet ediyorum. nk, ben, Allah tealann bunlar tebli resulym. imdi ben, sana lazm olan tebligat yapm , dnya ve ahiret saadetini sa layacak nasihat vermi bulunuyorum. Nasihatm kabul ediniz! Hidayete eren, do ru yola kavu anlara selam olsun.489
489 Oru Mehmet, Kainatn Efendisi, Ar Sanat Yaynevi, stanbul, 2000, s.329

Meliki Neca i

etmeye memur

GEM TEN GNMZE POSTA

337

H.z. Muhammedin (s.a.v.)in Gassan Hkmdar Haris b.Ebi imri slama Gnderdii Davet Mektubu

10.3.4. Hazret-i Muhammedin (s.a.v.) Gassan Hkmdar Haris b.Ebi imri slama Davet Mektubu Gassaniler, Suriyede oturan en gl kabilelerden biri idi. Hicretin 7.senesi Muharrem aynda, Peygamber Efendimiz, bu kabilenin hkmdar Haris b.Ebi imri de slma davet etmek zere ashabtan uca b.Vehbi bir mektupla gnderdi. Rahman ve Rahim olan Allahn adyla Allahn Resul Muhammed (s.a.v.)den, Ebu emmer o lu Harise, Selam hidayete uyan, bana iman edip nbvvetimi tasdik edenler zerine olsun. Seni, e i ve benzeri olmayan tek bir Allaha iman etmeye davet ediyorum. Kabul etti in takdirde, yerinde hkmdar olarak kalacaksn.490
490 Ya mur Sinan, Bar Peygamberi Hz. Muhammed (S.A.V), Esra Yaynlar, Konya, 2007, s.154

338

GEM TEN GNMZE POSTA

H.z. Muhammedin (s.a.v.) Mseylimetl-Kezzaba Gnderdii Mektup

10.3.5. Hazret-i Muhammedin (s.a.v.) Mseylimetl Kezzaba Gnderdii Mektup Rahman ve Rahim olan Allahn adyla. Allahn Resl Muhammedden yalanc Mseylimeye Selm. Hidayete tbi olanlarn zerine olsun. Bundan sonra bilesin ki yeryz Allahndr. Onu kullarndan diledi ine ihsan eder. Hsn-i akibet ise mttaklerindir. Sen ve beraberindekiler e er tvbe ederseniz Allahda seni ve seninle beraber tevbe edenleri affeder. Hazret-i Muhammedin (s.a.v.) Mseylimetl-Kezzabn mektubuna cevap olarak gnderdi i mektup 22x15 cm. ebadnda olup, deri zerine yazlm tr.491
491 Aydn Hilmi, Hrka-i Saadet Dairesi ve Mukaddes Emanetler, Kaynak Kitapl , stanbul, 2004, s. 99

GEM TEN GNMZE POSTA

339

H.z. Muhammedin (s.a.v.) Msr Hkmdar Mukavksa Gnderdii Mektup

10.3.6. Hazret-i Muhammedin (s.a.v.) Msr Hkmdar Mukavksa Gnderdii Mektup Msr hkmdar Makokas Hristiyand. Msrn Kbt kavmine mensuptu. Onun asl ismi Ceriyh ibn-i Mina idi. Zat- Risaletpenhleri, kendisine bir mektup yazarak, Hazret-i Hatb ibn-i Beltea vastasyla gnderdiler. Mektupta yle deniyordu; Rahman ve Rahim olan Allahn adyla, Allahn kulu ve Resl Muhammed (s.a.v.)den Kbtn by Makokasa yazlm tr. Do ru yol tutmu olanlara selm ola. Ve sonra Ben, seni slm yoluna dvet ederim. slma girip, selmeti bulasn. Allh Tel, senin ecrini iki kat versin. Dnersen, o zaman, Kbtlerin gnh senin boynuna. Ey Ehl-i Kitb geliniz, bizim de sizin de aramzda bir olan bir hususta birle elim. Allahdan ba ka birine ibadet etmeyelim. Her hangi bir eyle de Ona ortak ko mayalm, bir birimize kendimizi rabb edinmeyelim.492
492 Mevlana ah Muhammed smail Pani Pati, slam Tarihi, Toker Yaynlar, stanbul, 1971, s.291

340

GEM TEN GNMZE POSTA

10.3.7. Hazret-i Muhammedin (s.a.v.) El Ahsa Valisi El Mnzir b. Savaya Gnderdii Mektup Rahman ve Rahim olan Allahn adyla! Allahn Resl Muhammedden Mnzir b. Savaya. Senin iin e i, orta olmayan Allaha hamdederim. ehadet ederim ki Allahtan ba ka ilah yoktur. Muhammed Onun kulu ve Resldr. Sana kudret ve cell sahibi Allah hatrlatrm. Muhakkak ki nasihat eden onunla kendisi de nasihatlenmi olur. Elilerime itaat eden ve emirlerimi yerine getiren bana itaat etmi tir. Onlar tlerini dinleyen benim tlerimi dinlemi tir. Eliler seni vdler. Ben de sen ve senin kavmin iin aracl kabul ettim. Mminleri iman ettikleri hal zerine brak. Kabul etmeyenleri ba ladm. Bu yzden onlarn zrlerini kabul et. Do ru oldu un mddete seni grevinden uzakla tracak de iliz. Yahudi ve Mecusi olarak kalanlarn da cizye demeleri gereklidir.493 10.3.8. Hz. Muhammedin (s.a.v.) Ummanda ki Karde Hkmdara Gnderdii Mektuplar Birinci mektup: Rahman ve Rahim olan Allahn adyla, Allahn kulu ve Resul Muhammedden Clendao ullar Ceyfer ile Abdaya; Hidayete ittiba edenlere (do ru yola girenlere) selam. Sizleri Mslmanl a davet ediyorum; Mslman olunuz, selamet bulursunuz. Ben btn insanlara gnderilmi bir peygamberim. Kalbi diri olana Allah azabn bildiririm. Kafirlere Allahn azab yerini bulacaktr. E er sizler Mslmanl kabul ederseniz, sizi ora halknn valili inde brakrm, e er slam kabulden ekinirseniz, ikinizin de hkmdarl elinizden gider, askerlerim lkenize girer ve peygamberli im memleketinizde hakim olur.
493 Aydn Hilmi, Hrka-i ..., a.g.e., s. 98

GEM TEN GNMZE POSTA

341

kinci mektup: Rahman ve Rahim olan Allahn adyla, Allahn Resul Muhammed (s.a.v.)den Minzir ibn-i Saviye sizlere selam. Kendisinden ba ka taplacak olmayan Allaha hamd ve sena, Allahtan ba ka ilah olmad na ve Muhammedin Allah Resul oldu una ehadet ederim. Sonra size, aziz ve mteal (yce) olan Allah hatrlatrm. t veren kimse, kendine t vermi olur. Benim elilerime itaat ve onlarn emrine ittiba edenler (uyanlar) bana itaat etmi olur. Bunlardan size nasihat edenler, benim iin nasihat etmi lerdir. Elilerim sizi hayr ile sena etmi lerdir. Ben de size ve kavminize efaat ediyorum. Mslmanlar, yola geldikleri din usullerine gre, halleri zere braklacaklardr. Mslman olmayanlarn gnahlarn ve hayatlarn ba lyorum, onlara arkan evirme, sen orada salah dairesinde hareket ettike, valilikten seni ayrmayz. Yahudilikte ve Mecusilikte kalanlardan cizye alnacaktr.494 10.3.9. Hz. Muhammedin (s.a.v.) Ezbezilere Gnderdii Mektup Rahman ve Rahim olan Allahn adyla, Muhammed Rasulullahtan Ezbezi kullara. Siz esenlik iindesiniz. Bahreyn temsilciler kuruluyla birlikte elileriniz bana geldi. Hediyenizi kabul ettim. Sizden kim Allahtan ba ka tanr olmad na, Muhammedin onun kulu ve elisi oldu una tanklk eder, kblemize ynelir ve kestiklerimizden yerse, bizimle ayn hak ve ykmllklere sahip olur. Kim kabul etmezse, cizye deyecektir: Can gvenli i asndan cizye, erkek ve kadna bir dinardr. Kim kanrsa, Allah ve peygamberine sava am demektir.
494 Yrkhan Yusuf Ziya, Hazret-i Muhammedin Do umundan lmne Kadar slam Dini Tarihi, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 2001, ss.316-320

342

GEM TEN GNMZE POSTA

(ocuklarnz) Mecusi yapmayacaksnz. Ate gede (mal), Allaha ve peygamberine aittir. Topraklarnzdan da bize Allahn verdi i gerekir. Ya mur veya kaynak sularyla sulanan topraklardan be te bir, kova veya aletlerle sulanan topraklardan onda bir denecektir. Mallarnzda da ykmllk vardr: Yirmi dirhemde bir dirhem, on dinarda bir dinar denecektir. Hayvanlarnzda, Mslmanlarn dedi inin iki kat vardr. De irmenlerinizde valilerimize ait hububat teceksiniz. Do ruya uyanlara esenlik dilerim.495 10.3.10. Nil Nehrinin ni ve Ykselii le lgili slamiyetin lk Komutanlarndan Amr bnlasn Halife Hz. mere Yazd Mektup Ya Emir-l mminin! Ksr bir l ve iki da arasnda muhte em bir vadi tahayyl et ki bu da larn biri kum tepeleri eklinde ve di eri zayf bir at karn veya deve hrkc biiminde olsun, iste Msr byledir. Btn verimi ve btn zenginli i bunlarn arasndan ha metle akan bir rmaktan geliyor. Sularnn o almas, azalmas gne le ayn yrmesi kadar muntazamdr. Muayyen bir zaman vardr ki o zaman gelince dnyann btn bulaklar, aylar kudretin kendine ba land bu rmaklar ahna vergilerini getirip verirler. O vakit sular o alr, yata ndan frlar ve bereketli amurlarn brakmak iin Msrn sathn sular. O vakit bir kyden di er kye hurma yapraklar kadar saylmaz hafif kayklardan ba ka gidip gelme vastas yoktur. Ondan sonra itaatli rmak arzn sinesinde saklad hazineleri toplatmak iin kudretin kendine izdi i hudut iine girer. Ya Emirl-mmin! te bylece Msr nbetle ksr ve kumlu bir lden sulak ve parlak bir ova; siyah ve kaln bir amurla rtl bataklktan ye il ve dalgal bir ayrlk, trl trl renkte ieklerle donanm bir yayg ve sararmakta bulunan bir ekin tarlas manzarasn gsterir.496
495 Hamidullah Muhammed, El-Vesaiks-Siyasiyye (Hz. Peygamber Dneminin Siyasi- dari Belgeleri), eviren :Vecdi Akyz, Kitabevi Yaynclk, stanbul, 1998, s.171 496 zer Yusuf Ziya, Msr Tarihi, Trk Tarih Kurumu, Ankara, 1939, s.12

GEM TEN GNMZE POSTA

343

10.4. OSMANLI MEKTUPLARI 10.4.1. ehzde Cemin Sultan II.Byezide Msrdan Gnderdii Mektup Sultan Cem Msrda grd btn iyi kabul ve ikramlara ra men skntdayd; durumunu a abeyine bir mektupla bildirdi. Sultan Cemin Sultan II.Bayezide Msrdan gnderdi i mektubun bugnk Trke ile aklamas a a daki gibidir; Merhum Sultan Bayezid-i Velye karde i Sultan Cem gndermi tir. Byk a abeyim ve babam yerine gnl tahtnda parlak gne im, cihan padiahm, ba bu um Bayezid Hn Hazretlerine, erefli ulu Padi ahmza takdim olunur ki: Eskilerden beri Bizans mparatorlarnn ba ehri olan stanbul civar ile Rumeli topraklarnn sizde kalmas ve Osmano ullar-Melik ve Mennan olan Allah varl n daim etsin. nceleri s nak ve konak olan Ba kenti Bursa ile Anadolu arasnda olan beldeler ve ehirlerin ise, zavall duc kk karde iniz Cem kulunuza verilmesi hususunda, devletli ve sacdetli babam yerine karde imin ve mrvvetli, insaniyetli padi ahmn iyilik ve ba ta bulunmalar dilenir ki, bu toprak mertebeli bu de ersiz kuluna verilmesi, bendelerinin iyi bir ekilde hayatm srdrmesini sa layp, sizin sayenizde oluk ocu umla nizm ve intizam iinde oturmamza mertebe ve saltanatnzn eksilmeden sregitmesi dualarn dile getirmemizi ve ardndan ya ad nz srece mr ve mutlulu unuzun giderek artmas dilekleriyle iyi szler sylememizi sa lasn; yumu ak yzl olmamza sebep olsun. Artk karar ve buyruk sizin ok de erli gr ve d ncenize ba ldr. Sultan Cem, bu mektubunda zetle: a abeyisinden Bursa civarndaki baz yerlerin ve Anadolunun kendisine ihsan olarak verilmesini rica ediyor. Mektupta grld gibi karde ine mrvvetli padi ahm diye hitap etmekle kulland sfatlardan karde inin padi ahl n kabul etmi oldu u anla lyor. Mrvvetli padi ahndan Anadoluyu kendisine ihsan olarak ba lanmasn ve lutfetmesini bir ikram olarak ba lamasn rica etmektedir.497
497 Meri Okur Mnevver, Sultan Cem, PYS Vakf Sistem Mdrl Yaynlar, Ankara, 2006, ss.84-86

344

GEM TEN GNMZE POSTA

10.4.2. Yavuz Sultan Selimin ah smaile Gnderdii Mektup 1514 tarihinde Yavuz Sultan Selim zmitte iken, daha nce ah smailin adam oldu u iin yakalanm olan Kl adnda birini bir mektupla ah smaile gnderdi. Mektubun ieri i a rlkl olarak nasihat ve tehdit slubunda yazlm t. Mektubun metni bugnk Trke ile yle idi; Bilesin ve a ah olasn ki ilahi hkmlerden yz evirenlerin, dini ve eriat ykmaya al anlarn bu hareketlerine, btn Mslmanlarn ve bu arada adaletsever hkmdarlarn, kudretleri nisbetinde, mani olmalar farzdr. Bunu sylemekten maksadmz udur: Tekke k esinden hakimiyete ykselen sen, bu yolda yrdn, Mslmanlarn memleketlerine saldrdn, efkat ve utanma bir tarafa atarak zulm kaplarn atn, gnahsz Mslmanlar incittin, fitne ve fesd kendin iin esas kabul ettin ve umr- Padi ahi ve ahkam- ehin ahiyi mukteza-yi heva-yi nefs ve ra bet-i tabiiyyeye, uydurup kuyd- eriat hakk ettin bahe-i muharreme ve irakat-i dima-i mkerreme ve mescitleri ykma, trbeleri, mezarlar yakma, ulema ile peygamber neslinden gelmi olan seyyidlere ihanet ve ilka-i mesahif-i kerime der kazurat ve sebb-i eyhayn-i kerimeyn gibi i ler senin kt hallerinden bir kadr. Dillerde dola makta olan bunlar ve bunlara benzer hareketlerinden dolay din adamlar kesin delillere dayanarak senin kfr ve irtidadna, senin ve sana tabi olanlarn ldrlmelerinin vacip oldu una; mallarnzn, rzklarnzn ya ma, kadn ve ocuklarnzn esir edilmesinin mbah oldu una ittifakla karar vermi lerdir. Bu durum kar snda ben, Allahn emirlerini yerine getirmek, zulm grenlere yardm etmek ve merasim-i namus-i Padi ahi iin ipekli elbiselerimi kardm, zrh giydim, kl ku andm, ataa bindim ve safer aynn ba nda Anadolu yakasna getim. Maksadm, Allahn inayetiyle senin padi ahl n yok etmek ve bu suretle de acizler zerinden zulmn ve fesadn kaldrmaktr. Ancak, kltan nce sana snnet-i seniyye icab islamiyeti teklif ederim. E er yaptklarna pi man olup can ve gnlden isti fr eder ve ald n kaleleri geri verirsen, tarafmzdan dostluktan ba ka bir ey grmezsin. Fakat kt hallerine devam etti in takdirde zulmet-i zulmden simsiyah yapt n yerleri nura kavu turmak ve senin elinden almak zere in aAllah yaknda gelece im. Takdir ne ise yle olacaktr.498
498 Tansel Selahattin, Yavuz Sultan Selim, Milli E itim Bakanl Yaynlar, Ankara, 1969, ss.40-41

GEM TEN GNMZE POSTA

345

10.4.3. Kanuninin, Birikmi Borlarn demesi in Be (Avusturya) Kral Ferdinanda Gnderdii Mektup Rahman ve Rahim Olan Allahn adyla, Ben ki padi ahlar padi ah, Ma rk u Ma rbn ehin ah, sahibs-satveti ve ekme Yunan ve ran ve Arabistana hkim, Emrl-mmin ver-rey, Sahibk-ran zaman, fatih-i cihan- b-pyn, Bahr-i Siyah ve Bahr-i Sefd ile Mekke-i Mkerreme ve Medine-i Mnevvere ve Kuds-i erife malik ve zr i cenab-i saltanatmda bulunan nice nice lkeler misill malik-i Macaristan, es-Sultan Sleyman Han bns-Sultan Selim Han, halledallah makarreh Fil-Cenne, min-kbelir-Rahman, sevk tem iyet-i umur- akvam, mvekkel ve bilumum kl ki verin feth k ad ile mbeccel, ol Hakan- muazzam nesl-i necibiyim. Ben ki, dest-i meti peyvest-i mlknemde mukadderat- kinata mutasarrf olup skender-i Kebr lkelerin kend memalik-i mahruse-i ahanem ire bir cz-i sa ir-i mevrus addeylerim. Sen ki lem-i nesarann tacdar- ziktidar ve din-i Mesihin havzatl-enhar olan Kral Ferdinandsn. Sana ferman- asuman iktiran- hmayunum oldur ki: Hazine-i hasse-i hmayunuma 30 bin Macar duka altun saliyane cizye irsalin taahht eyleyesz ve daha iki yldan ber gze te olan saliyaneler ayrca uhdende kemakem baki bilesz, 499 10.4.4. Kanuni Sultan Sleymann Fransa Kral Franeskoya Gnderdii Mektup Ben ki Sultan-i saltin-i zaman burhn-i havakn-i avn tc-bahs-i husrevn-i cihan zillulhil-melikil-mennn Akdenizin ve Karadenizin ve Rumelinin ve Anadolunun ve am ve Halep ve Karaman ve Rmun ve vilyeti-i Dulkadriyenin ve Diyrbekrin ve Azerbaycan ve Vann ve Budun ve Tamisvar vilyetlerinin ve Msrn ve Mekkenin ve Medinenin ve Kudsn ve Halilr Rahmnin kulliyen diyr-i Arabn ve Yemenin ve Ba dad ve Basra ve Cezayir vilyetlerinin ve dahi nice memleketlerin ki b-i kiram ve ecdd-i izamim enrallh berhinehmkuvvet-i kahire ile fetheyledikleri ve cenab-i celalet-mebim dahi tig-i tes-br
499 Bahadro lu Yavuz, Kanuni Sultan Sleyman, Nesil Yaynclk, stanbul, 2006, ss.185-186

346

GEM TEN GNMZE POSTA

simsr-i zafernigrm ile fetheyledi im nice diyarn sultan ve pdi ah hazret-i Sultan Byezid o lu Sultan Selim Hn o lu Sultan Sleyman ah Hnm! Sen ki Frane Vilayetinin Kral Franeskosun. Derg-h seltin penahma yarar adamn Frankpan ile mektup gnderip ve baz a z haberleri dahi smarlayp memleketinize d man mstevli olup elan hapiste id nz iln idup halsnz hususunda bu cnibden inayet ve meded istida eylemi siz; her ne iki demi iseniz benm paye-i serir lem-i masiri arzolunup al sebilittafsil ilmi erifim muhit olup tamamen malm oldu. mdi, Padi ahlar snmak ve hapsolunmak aceb de ildir. Gnlnz ho tutup zerde hatr olmyasnz. yle olsayd bizim bayi kiram ve ecdad uzmamz, Nevellah Merakadhm, daima defi d man ve fethi memalik iin seferden hli olmayp biz dahil anlarn tarikna silik olup her zamanda memleketler ve sab ve hasin kaleler fetheyleyp gece gndz atmz e erlenmi ve klcmz ku anlm tr. Hak Sbbane ve teal hayrlar myesser eyleyp me iyet ve iradat neye mteallik olmu ise vcude gele. Baki ahval ve ahbar ne ise mezkr adamnzdan istintak olunup malmunuz ola. yle bilesiniz. Tahriren fi Bemakam Darssaltanatl Aliyyetl Kostantaniyetl Mahmiyetl Mahrusa.500 10.5. ANAKKALE CEPHESNDEN MEKTUPLAR

10.5.1. anakkale ehidi stemen Zahitin, Ei Hanife Hanma Son Mektubu

ste men Zahit, anakkale Sava nn son ehitlerindendir. Cenazesini gmmeden nce ceplerinde yaplan aramada karsna yazlm , fakat gnderilme olana bulunamam bir vasiyetname kt. ste men Zahitin bugn elimizde ne bir foto raf, ne de mezar vardr. anakkale Sava nda can veren binlerce yi it Trk evladyla beraber gnllerimizde ya amaktadr. Aziz hatrasna hrmet olmak zere de, hem erisi Kara Hseyin tarafndan evrilen vasiyetnamesi a a da alnm tr:
500 Lamb Harold, Muhte em Sleyman Kanuni, eviren: A. Gke Bozkurt, lgi Yaynlar, stanbul, 2006, ss.144-145

GEM TEN GNMZE POSTA

347

Aziziye (Pnarba ) lesinin Kl Mehmet Bey Kynden Ahmet Efendi kz e im Hanife Hanma, 1) te bugn seferberlik ilan edildi. Ben hem kendim, hem mesle im itibariyle tam bir asker, hem de erefli bir askerim. 2) Asker olmam nedeniyle, sevgili vatanm savunmaya gidiyorum. Gidip gelmemek, gelip braktklarn bulmamak da olabilir. Bu gibi durumlarn insanlk aleminde meydana gelece i inkar olunamaz. 3) Byle olmakla beraber u vasiyetnameyi yazmak, hemen lmek demek de ildir. 4) Ulu Allah ve ilahi mukadderat ben seni, sen beni tanmad mz ve bilmedi imiz halde, uzak bir memleketten bizi birbirimize nasip etti. Allahn emrine ve Peygamberin kavline uygun olarak nikahmz kyld. Ya ad mz srece geimimizi sa lamaya al tm. Fakat bizi toparlayp bir araya getiren devletimiz harp ilan eder ve ben de vatanm u runa ehit olursam, Ulu Allah elbet ruhlarmz birbirine kavu turur. Vatan u runa ehit olursam bana ne mutlu. Byle bir hal oldu unda mevcut olan e yam ve ta nabilir mallarmdan mihri meccelinizi (paynza d en tazminat) almanz iin sizi vekil olarak grevlendiriyorum. E er bunlar yetmesse hakknz helal edece inizi ve beni borlu yatrmayaca nza eminim. 5) Birbirimize verdi imiz szlerden dnmemenizi ister ve umarm. Ruhuma bir mevlit okutmak vicdannza kalm tr. Kendim iin ba ka bir ey istemiyorum. ehitlik bana yeter. 6) Alt maddeden ibaret bu vasiyetnamemi ald nz zaman yksek sesle a lamanza raz de ilim. Mektubun iinde krmz kurdeleye ba l bir de altn gibi sapsar bir demet sa bulunmu tu. Bu salar, aziz ehidin biricik yavrusu Nadideye aitti.501
501 Mtercimler Erol, Korkak Abdulden Coni Trke Gelibolu, 2.Bask, Alfa Yaynlar, stanbul, 2005, ss.659-660

348

GEM TEN GNMZE POSTA

10.5.2. anakkale Cephesi Komutanlarndan Selahattin Adil Paann Kars Siret Hanma yazd Mektup

Sevgili Sr; te sana bugn uzunca mektup yazabiliyorum. Grup Erkan- Harbiye Riyaseti (Seddlbahir Grup Komutanl Kurmay Ba kanl ) vazifesini muvakkaten (geici olarak) ifa ettikten (yerine getirdikten) sonra tekrar Frkama (Tmenime) iltihak ediyorum (katlyorum). ok kr vcuta afiyetteyim. Arkada lardan birinin habersizce ald bir foto raf da lef ediyorum (ekliyorum). Kereviz Deresi, Frkamn bulundu u hattn birka yz metre gerisindeki her gn pek ok, bazen yzlerce heda ve mecrhine (yaralya) penah (s nak) olan kanl bir mahaldir. Cenab- Hakkn hfz ve inayetiyle muharebeye devam ediyoruz. Bu gece bir aydr ileride bulunan frkam, istirahat iin biraz geriye geldi. A abeyimle tekrar bulu amadm. Galiba yine stanbula dndler. Naslsnz? Erenkyden sen ve ocuklar istifade edebildiniz mi? Vcuta biraz toplayabildin mi? Haftada birka defa muntazaman kartn alarak ok seviniyorum. Gzm arkada brakma. Kartpostallarn muntazaman beklerim. Bugn Azize Ablaya da bir kart yazdm. Gzlerinden ve yavrumun yanaklarndan perim. Pederin ellerinden perim. Hadiyeye, Azize Hanma, cmleye selam. Cmlenizi Cenab- Hakka emanet ederim. Sevgili Srim.502 Selahaddin Adil

Not: Selahaddin Adil Pa a o tarihte Seddlbahir Grubunda 12.Tmenin komutanyd. Selahattin Adil Pa a mektuplarnda, ad Sret olan e ine ksaca Sr diye hitap ediyordu.
502 Selahaddin Adil Pa a, anakkale Cephesinden Mektuplar-Hatralar, Yeditepe Yaynevi, stanbul, 2007, s.159

GEM TEN GNMZE POSTA

349

10.5.3. ehid Kolaas (n Yzba) Mehmed Tevfikin, anakkale Arburnundan Anne ve Babasna Yazd Son Mektubu Sebeb-i haytm, feyz-i velinimetim. Sevgili peder vlideme Babac m, vlideci im. Arburnunda ilk geirdi im mthi muharebede sa yanmdan ve pantolo-

numdan kur un geti. Hamdolsun kurtuldum. Fakat bundan sonra girece im muharebelerden kurtulaca ma midim olmad ndan bir htra olmak zere, u yazlarm yazyorum. Hamd senlar olsun, Cenb- Hakka ki beni bu rtbeye kadar isl etti. Yine mukaddert- lhiye olarak beni asker yapt. Siz de ebeveynim olmak dolaysyla beni vatan ve millete hizmet etmek iin ne sretle yeti tirmek mmkn ise ylece yeti tirdiniz. Sebeb-i feyz-i rfatm oldunuz. Cenb- Hakka sizlere ok te ekkrler ederim. imdiye kadar milletin bana verdi i paray bugn hak etmek zmandr. Vazfe-i Mukaddese-i Vataniyeyi fya cehd ediyorum. Rtbe-i ahdete sud edersem Cenb- Hakkn en sevimli kulu oldu uma kanaat edece im. Asker oldu um iin, bu her zaman bedenim iin pek yakndr. Sevgili peder ve vlideci im, gzbebe im olan zevcem Mnevver ve o lum Nezihci imi evvel Cenb- Hakkn, sniyen sizin himyenize tevd ediyorum. Onlar hakknda ne mmkn ise ltfen yapnz. O lumun talim ve terbiyesine siz de refkamla birlikte ltfen say ediniz. Servetimizin olmad malmdur. Mmkn olandan ba ka bir ey isteyemem, istesem de pek beyhdedir. Refkama hitben yazd m melff mektubu ltfen kendi eline veriniz. Fakat ok mteessir olacaktr, o teessr izle edecek vechile veriniz. A layacak zlecek tabii; teselli ediniz. Mukaddert- lahiye byle imi . Matlubt ve dyntm hakknda refkamn mektubuna leff etti im deftere ehemmiyet veriniz. Mnevverin

350

GEM TEN GNMZE POSTA

hfzasnda ve yhud kendi defterinde mukayyed dynu arasnda do rudur. Mnevvere yazd m mektubum daha kendisinden sorunuz. Sevgili Baba ve vlidece im, belki bilmeyerek size kar birok kusurda bulunmu umdur. Beni affediniz hell ediniz. Rhumu d ediniz. lerimizin tesviyesinde refkama muvenet ediniz ve mun olunuz. Sevgili hem rem Ltfyeci im bilirsiniz ki sizi ok severdim. Sizin iin ve sayimin yetti i nispetle ne yapmak lzmsa yapmak isterdim. Belki size kar da kusur etmi imdir, beni affet. Mukaddert- lhiye byle imi . Hakkn hell et. Rhumu d et. Yengeniz Mnevver Hanmla o lum Nezihe sen de yardm et, size de Cenb- Hakkn ltuf ve himyesine tevd ediyorum. Ey akraba ve ehibb ve evd; cmlenize elved. Cmleniz hakknz hell ediniz. Benim tarafmdan cmlenize hakkm hell olsun elved. Elved cmlenizi Cenb- Hakka tevd ve emnet ediyorum. Ebediyyen Allaha smarladm, sevgili Peder ve Vlidece im503.

18 Mays 331 (1915) Pazartesi Ovack Kurbimdeki Kararghtan O lunuz Mehmed Tevfik Kola as

503 akr mer, Trk Edebiyatnda Mektup, Gazi niversitesi S.B.E., Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara, 2005, ss.548-549

GEM TEN GNMZE POSTA

351

10.6.

TTHAT VE TERAKK PARTSNN MEHUR PAALARINDAN CEMAL PAANIN MUSTAFA KEMAL PAAYA GNDERD MEKTUP

Ankarada Mustafa Kemal Pa a Hazretlerine 1- Sreyya ile gnderdi iniz mektubu aldm. Btn icraat ve te ebbsatmda efkar ve mtalatnza tamamiyle i tirak ederim. Enverin son zamanlarndaki efali onunla aramzdaki mnasebat bilklliye katetmi tir. Sreyya ile gnderdiim mufassal mektuplarla Feyzi Beyin getirdi i mektubumdaki mtalaatmda tamamiyle sbitkademim. Btn hariteki te ebbsatmda Ankaradan mlhem olma ve her te kilatm Ankaraya ba lama teden beri esas meslek ittihaz etti im gibi tiyen de ruhan ve cismen Ankaraya merbut olarak al aca m beyan ederim. 2- svirenin en sahibi nfuz askerlerinden Miralay Fonjala e er sizin taraflardan bir daveti resmiye alrsa Ankaraya gelip Trk ordusunun harektn takip ve svire efkr- umumyesine bildirece ini vaadetti. Bu zatn svirede bhusus genlik aleminde pek byk nfuzu vardr. Yunanllarn elindeki Miralay Faylere kar kullanabilece iniz pek mhim bir vasta olur. Yusuf Kemal Beyefendiye bu hususu arzettim. Mnasip telkki buyurursanz kendisinin Ankara hkmeti namna resmen davet edilmesi hususunun m arnileyhe ibl n rica ederim. svirede efkr- umumyeyi lehimize tahvil iin bundan byk bir frsat elimize geemez. Yunanllar Faylere yz bin svire frang harcrah verdiler. Fonjalann harcrahn siz de ona gre takdir edersiniz. Herhalde elli bin svire frangndan a a olamaz. 3- Parise seyahatimin ne suretle husule geldi ini bir ay sonra nezdinize hareket edecek olan smet Beyle gnderece im mufassal mektupta arzederim504. Ahmet Cemal
504 Yaln Hseyin Cahit, ttihat Liderlerin Gizli Mektuplar, Temel Yaynlar, stanbul, 2002, s.377

352

GEM TEN GNMZE POSTA

10.7.

SMET (NN) PAANIN STANBULDAN KAZIM KARABEKR PAAYA YAZDII MEKTUP

Karde im Kzmc m, Bundan evvel bir mektup yazm tm. Onu daha almam snzdr. Bununla vaziyet hakknda malumat vermek istiyorum: imdi stanbulda belli ba l iki cereyan vardr. Amerika, ngiliz taraftarl . ngiliz tarafnda hrriyet ve itilaf ve Trke stanbul gazetesi, Adil Bey, vs. Mtebakisi Tevfik Pa a dahil oldu u halde Amerikan muaveneti taraflardrlar. Evvelce Amerikallarn kabul etmesi pek pheli oldu u iin ngilizler sakin idiler. Halbuki tahmin hilafna olarak, Amerika da gelmek iin temayl artm . stanbulda propagandaya ba ladlar. Taraftarlarn hkmet ile beraber krklyorlar. stanbulun baz mahallerine beyannameler bile da tm lar. ngilizleri isteriz diye, ngilizlerin emeli bu esnada memlekette, Amerikan heyetinin tahkikatn ve temaylatn iptal edebilecek cereyan ihzar ve ilan ettirmek, bu suretle bir defa Amerika i ini suya d rdkten sonra yine bildiklerini yapmaktr, diye tahmin olunuyor. Korkulur ki btn Asyay eline geirmi olan ngilizler, yegane kabiliyet-i harbiyye ve ihtilaliyesi olan Trkiyeyi elinde bulundurarak tamamen rtp mahvetmek isteyeceklerdir. E er Amerikann gelmesi suya d erse, ngilizler iin bugnk taksim vaziyetini tevsik etmekten ba ka yaplacak bir ey yok gibidir ki, ngilizlere di erleri bu hususta muavenet edecekler, muhalefet etmeyeceklerdir. E er Anadoluda halkn Amerikallar herkesi tercih ettikleri zemininde, Amerika milletine mracaat edilse pek ziyade faydas olacaktr, deniyor ki ben de tamamyla bu kanaatteyim Btn memleketi paralamadan Amerikann mrakabesine tevdi etmek ya ayabilmek iin yegane ehven are gibidir. Fakat bugn bu kanaatin kymeti onun ihzarndadr. Avrupann, Amerikann pazarlk ettikleri bir zamanda Amerika aleyhine bir koz gstermemektedir. Sen Erzuruma giderken korkuyorum ki seni bir eye kar tracaklar demi tin. Evimden d ar kmadm ve hibir eye kar madm. Fakat muhitim kar t. Ben kar madm da ne oldu, hi! uray- Askeri te kil ettiklerini ve beni oraya tayin ettiklerini bildirdiler. Bir hafta sonra affettiklerini sylediler. Kim istemi ti? Sonra ne sebeple af ettiler. Bilen ve syleyen yoktur. Anadoluya silah ve cephane giderse ben gnderirmi im, hep ben idare edermi im, Adil Beyin kanaati, Merhumun her bildi i byle ise vay milletin ba na, ( smet nn ben gndermiyorum ki demek istiyor) Dahili nifak, h-

GEM TEN GNMZE POSTA

353

kmetle millet arasndaki iftirak en soysuz en alak ksmn idare ba nda bulunmas gibi ahvalin memleketi daha nice felaketlere srece ine phe yoktur. Anadoluda anar i gnden gne artyor. Hkmetsizlik her gn daha ziyade tebarz ediyor.Bu hal yalnz ba na bir felakettir. En muktedir, en temiz insanlar bu anar iyi senelerce tedavi ve mahvolan nfus-u hkmeti de iadeye te ebbs etseler muvaffakiyetleri phelidir. Bilakis tutulan sakin yolun inat ve srarla takibinden mtevellit netayi bakalm ne olacaktr. te biz evimizde hibir kimse ve hibir eyle alakadar olmakszn hkmetin kanaatine ra men ahvali byle teessrle gryoruz. Dilhun oluyoruz. Duadan ba ka elimizden bir ey gelmez. Malatyadan bana Malatya mebuslu unu teklif ediyorlar. Sen ne dersin? Gzlerinden perim. Seni ba rma basarm sevgili karde im Kazmc m.505 smet ( nn) 10.8. ATATRKN MEKTUPLARI 10.8.1. Ali Fuat (Cebesoy) Paaya Yazd Mektup (1918) General Ali Fuat Cebesoya gnderilen bu mektup, Mustafa Kemal Pa a tarafndan Suriyeden stanbula dndkten sonra 23.01.1334 (1918) tarihinde yazlm tr. Cebesoyun Milli Mcadele Hatralarnn 9.sayfasnda yer alan bu mektupta Falkenhayn at masnn nedenlerine de temas edilmektedir. Sayn General, Kuds 2. Ordu Kumandan sfatyla mdafaasndan bahsettikten sonra mektup hakknda unlar yazmaktadr: Bu kanl ve anudane mdafaa mnasebetiyle Suriye ve Garbi Arabistan Umum Kumandan Bahriye Nazr Cemal, Yldrm Ordular Grubu Kumandan M ir Von Falkenhayn pa alardan ald m tebrik telgraflarnn burada tekrarn do ru bulmuyorum. Fakat beni ok sevindiren bir mektuptan bahsetmeliyim. O sralarda stanbulda bulunan Karargah- Umumiye memur Ordu Kumandan Mustafa Kemal Pa adan hem mirlival a terfiimi ve hem de Filistin Cephesi hakknda esasl fikirleri ta yan u mektubu alm tm:506 Mektubun Metni:
505 Atay Falih Rfk, ankaya, Pozitif Yaynlar, stanbul, 2004, ss.193-194 506 Borak Sadi, Atatrkn zel Mektuplar, Varlk Yaynevi, stanbul, 1961, s.59

354

GEM TEN GNMZE POSTA

23.1.1918 Karde im Sina Cephesinde ba layan Filistin askeri harekatnn kan ve heyecanla dolu safhalarnda kader icab defedilemeyen felaketli gnlerin tevalisinde ibraz buyurdu unuz cesaret ve askeri kudrete, resmi ve muhtelif membalarn raporlarna dayanarak harekt takibim srasnda vakf olmu tum. Sonradan gelen zabitlerden dahi ifahen malumat alm tm. En nihayet yksek hizmetlerinizin mirlival a terfiinizle resmen teyit ve ilan edildi ini i itmekle mbahi oldum. Suret-i mahsusa da tebrik ve bu rtbede dahi vatanmz kurtarmak u runda parlak muvaffakiyetlere mazhariyetinizi temenni ederim. Falkenhayn Pa a ile Sina harekatna dair ilk karar ve tedbirlerde ve sevk-u idare noktasnda bugn vaki, o gn iin bir tasavvurdan ibaret olan feci hakikatleri devlet ricalimize de kabul ettirmek ve ona gre sevk- tedbire muvaffak olmak mmkn olamamas yznden Yedinci Orduyu ve ondan sonra verilen kinci Orduyu kabul etmeyip stanbula gelmi oldu umu duymu sunuzdur. Burada pek aksi olarak rahatszlktan ba alamyorum. Veliaht Hazretleriyle Almanya seyahatine yataktan kalkp gittim. Yirmi gn seyahat esnasnda bir ey yok, tam avdette trende yeniden hastalandm. Bir aydr yine yataktaym. Birinci ve Be inci ordulardan Liman Pa ann idaresinde bir grup te kili tekarrur etti. Bana Be inci veya Esat Pa a ile becayi suretiyle Birinci Ordu kumandanlklarndan birini teklif ettiler. Ben Be inci Orduyu tercih ve kabul ettim. Fakat icraat gecikti. Bu mektubu eski arkada m ordunuz Shhye Reisi Hseyin beyin hareketinden istifade ederek yazabiliyorum. Gzlerinizden per ve in allah bundan sonrada ngilizlerin geri ekili iyle neticelenen muvaffakiyetlerinizi i itmekle mesut olurum Karde im507 M. Kemal

507 Borak, Atatrkn, a.g.e, s.60

GEM TEN GNMZE POSTA

355

10.8.2. Kurtdereliye Yazd Mektup Atatrk hem gre etmesini hem de gre seyretmesini ok severdi. 12 Kasm 1931 tarihinde Ankara sahasnda ya l gre yaplaca n haber alan Gazi hemen oraya gidiyor. Alanda yaplan gre lere hakemlik eden ya l bir zat Atatrke gstererek u izahat veriyorlar: Bu ihtiyar, uzun seneler ba pehlivanl muhafaza etmi me hur Kurtdereli Mehmet Pehlivandr. Yabanclarla yapt gre ler hakknda bir zamanlar u sz sarfetmi tir: Ben her gre te arkamda Trk Milletinin bulundu unu ve millet erefini d nrm. Kurtderelinin sylemi oldu u bu szler Atatrk o derece mtehassis ediyor ki gzlerinden damlayan ya lara engel olamyor. Trklk ve Trkl n erefi, Atatrkn zerine titredi i en mukaddes varlktr. O gn ankayaya dner dnmez eski ba pehlivana bir hediye ile birlikte a a daki u mektubu gnderiyor: Kurtdereli Mehmet pehlivan, 12 Kasm 1931 Sal Seni cihanda byk n alm bir Trk pehlivan tandm. Parlak muvaffakiyetlerinin srrn u szlerle izah etti ini de rendim: Ben her gre te arkamda Trk Milletinin bulundu unu ve millet erefini dnrm. Bu dedi ini en az yaptklarn kadar be endim. Onun iin senin bu de erli szn, Trk sporcularna bir meslek dsturu olarak kaydediyorum. Bununla, senden ve szlerinden ne kadar ok memnun oldu umu anlarsn.508 Gazi M.Kemal 10.8.3. Miralay Fahreddin (Altay) Beye Yazd Mektup Mustafa Kemal Pa a tarafndan o tarihte Konyada bulunan Fahreddin Altaya gnderilen bu mektup birok noktalardan dikkate ayandr. Mektup 1919 yl artlarn belirtmesi bakmndan oldu u kadar bir anla mazl a nihayet vermesi ynnden de tarihi bir de er ta maktadr. Mektubun daha iyi anla labilmesi iin bu anla mazl a da mektubun metnini verdikten sonra temas edece iz. Bu mektup ilk defa Yeni Tarih Dnyas Dergisi nin zel saylar serisinin birincisinde 15.lm yldnmnde yaymlanm tr. Eserin ba nda da belirtti imiz gibi mektup metnini sadele tirerek veriyoruz:509
508 Borak, Atatrkn, a.g.e, s.82 509 Borak, Atatrkn, a.g.e, s. 61

356

GEM TEN GNMZE POSTA

Muhterem karde im, 8 Aralk 1919 emseddin Beyden sonra Hseyin Beyin de Sivasa gnderilmesi suretiyle karde lik ba larn kuvvetlendirmek hususunda izhar buyurulan samimiyete teekkrlerimi arzeylerim. emseddin Bey son gnlerin gerektirdi i mzakere ve kararlar hakknda siz biraderlerine malumat arzeylemi tir. Hseyin Bey de Suriye ve Ermenistan Fevkalade Komiseri iken stanbul yolu ile Paris sulh konferansna giden Franois George Piqueaunun Heyet-i Temsiliyeye katlmak zere Sivasa gelmesindeki sebebi izah edecektir. Bu bulu maya ait bir hulasa ifre ile takdim edildi i gibi bir sureti de Hseyin Beyle takdim edilmi tir. talyann stanbul Fevkalade Komiseri Msy Malis evvelce baz mtalaalarn mektupla bildirdi i gibi bu defa da Sivasa hususi bir memur gndererek iki taraf iin bir anla ma zemini ara trmaya ba lam tr. ngilizlerin Erzurum ve Kars havalisindeyken tan t mz ve sonradan Harbiye Nazrlarnn daveti zerine Londraya giden Kaymakam Rovlson bu defa stanbula dnm ve gr mek zere Sivasa gelmek istedi ini Trabzondaki mmessilleri vastasyla bildirmi tir. Rovlson Londraya hareket edece i srada Erzurumda veda etmek zere gr m ve avdetimde daha msait artlar dahilinde gr ebilece imizi mit ederim demi ti. stanbulda umumiyetle arkta ngiliz siyasi memurlarnn Trkleri tanmakta ve Trakya hakknda takibettikleri siyasette yanl yola gittiklerini ve bunda stanbul muhiti ile Osmanl Hkmet merkezinin zararl amil olduklarn ilave etmi ti. Amerika Tahkikat Heyeti Reisi General Harbord ile Sivasta uzun uzadya vuku bulmu olan gr memizde m arnileyhin ve arkta bulunan btn Amerikallarn lehimizde oldu u anla lm ve sonradan alnan mevsuk malumattan Harbord raporunun lehimizde yazld anla lm tr. Yalnz Amerika ahalisi senelerden beri aleyhimizde i ittikleri propagandann tesirinden kolaylkla kurtulamayacaklar itiraf olunmu tur. Avrupallarn Trkiye hakkndaki niyetleri, memleketimiz zerinde azami derecede daimi ve emin bir surette menfaatlerinin temini merkezindedir. Menfaatlerine uygun zemini hazrlamak ve temin etmek iin dayanmak istedikleri sebep ve bahaneler: Osmanl Hkmetinin aczi ve aznlklarn korunmas iin teminat.

GEM TEN GNMZE POSTA

357

Toplanacak olan Meclisi Mebusan, millete dayanr, vakur ve azimli bir vaziyet alrsa, millet de vekillerine cidden mesnet olabilecek tam birlik gsterirse, mahvolmaktan kurtulabilece imize emniyetim vardr. Milletimizi mevcut ters ve zararl cereyanlar arasnda kuvvetli bir btn halinde tutabilmek her eyden evvel zat- biraderleri gibi kymetli, hamiyetli kumandan arkada larmzn himmet ve fedakarlklarna ba ldr.510 Mlkiye memurlarnn ba nda bulunanlarnn ekseriya mtelevvin olduklarn tecrbe gstermi tir. lerinde en hamiyetli olanlar bile daima askeri kumandalara uymaktan ba ka bir ey yapmam lardr. Te ekkre ve hamde ayandr ki bugn istisnasz tekmil kolordu kumandalar arkada larmz byk bir iyi niyetle vatann kurtulu u noktasnda fikirlerini birle tirmi ve milleti m ekkel bir hale getirmek iin licenabane ve azimkarane bir surette al maktadrlar. Benim ve elyevm beraber bulunan Rauf Bey, Bekir Sami Bey gibi arkada larmzn pek dikkatli olarak al t mz esasl nokta, btn mesaimizin, arkada larmzn d ncelerine mutabk ve milli umumi efkarn muhassalasna uygun olmasdr. Buna ra men, Hseyin Beyin, yolda baz kimselerden, bizim hibir vakit hatr ve hayalimizden gememi ve gemeyecek olan zararl fikirler propaganda edildiini sylemesi cidden teessrmz mucip oldu. Mesela, diktatrlk gibi. Bu fikrin ne kadar manasz oldu u izan erbabnca kolaylkla takdir olunur. Bir de bu hususta zerre kadar phe ve tereddde den namus ve hamiyet erbab iin Heyet-i Temsiliyeye fiilen dahil olarak i birli i etmek ve davran lar kontrol etmek daima mmkndr. stanbulda bulunan yksek zevatn serbest olanlar, Ahmet zzet Pa a vesaireyi davet ettim. Fakat bu gibiler hayatn tehlikeye koymak istemez, huzur ve rahatn feda edemezse ne yaplr? Memleket ve milletin iinde bulundu u elim artlar, sonumuz hakkndaki ka510 Borak, Atatrkn, a.g.e, s.62

358

GEM TEN GNMZE POSTA

ranlk ihtimaller bir an vicdan huzuriyle d nlecek olursa milli vahdeti, al mamzdaki ahengi bozacak ve kl- kale sebebiyet verenler hakknda ne hkm verilmek lazm gelece i kendi kendine anla lr.511 Heyeti Temsiliye yaknda Kayseri, Kr ehir zerinden Ankaraya ve oradan da Eski ehir yaknnda Seydigaziye gidecektir. Bu intikali henz mahrem tutmaktayz. Maksat, Eski ehirden temin olunacak mebuslarn toplanmasna temas edebilmektir. Oraya intikal edecek Heyeti Temsiliye, yeniden her liva mebuslarndan Heyeti Temsiliye azas olarak davet olunacak birer mmessil ile takviye olunacaktr. Muvakkat bir toplant ve ksa bir fikir dan masndan sonra Heyeti Temsiliye bir ksm azasiyle orada kalacak, geri kalanlar stanbula gidecektir. Oralara geldi imizde yaknl hasebiyle zat- ali-i biraderleriyle de m erref olmay temenni ederim. Refet kendili inden stanbula gidivermi . Cephenin bir an evvel deruhtesi hakkndaki bildirileri zerine kendisine yazdm, hatta habersiz stanbula gidi ini biraz da tenkid ettim. Hseyin Bey burada grdklerini, i ittiklerini, btn hislerinizi zatalinize arz ve kafi tafsilat ita edecektir. Hrmetle gzlerinden per ve di er arkada larn selam ve muhabbetlerini takdim ederim karde im 512 M. Kemal

10.8.4. Afet nana Yazd Mektup Savarona yat, 14.6.1938 Afet, H.R Soyak ile, benden mektup bekledi ini bildirmi tin. Arzun her gn hatrmdadr. ifahen Celale (Ba yaver merhum Celal ner) telefonla bildirmek zere sylemekteyim. Ancak henz kendim bir ey tesbit edemedim.
511 Borak, Atatrkn, a.g.e, s..63 512 Borak, Atatrkn, a.g.e, s.64

GEM TEN GNMZE POSTA

359

Vaziyetim udur: Bence doktorlarn yanl gr ve hkmleri sebebiyle hastalk durmam , ilerlemi tir. Vakitsiz aya a kalkmak, yrmek, hususiyle burunda yaplan atu man zerine gelen kusma neticesi, yaplan istirahatleri hie indirmi tir. stanbula gelince, hkmet reyimi almaya lzum grmeksizin Fissengeryi getirtti. Yeniden tetkik, muayene yapldk. Karaci eri eski halinden farksz ve karn birka kiloluk birikmi su ve gaz dolaysyla i kin ve defigre bir halde buldular. imdilik Temmuz on be e kadar yeni tiretman ve yeni rejim altnda repo apsoly (kesin istirahati) zaruri buldular. Bunun esas da yatak ve ezlong istirahatidir. Bu mddet sonunda Fissenger tekrar gelecektir. Umumi ahvalim iyidir. Tamamen iadei afiyet mit ve vadi kuvvetlidir. Senin iin asla merak ve endi eyi mcip olmamaldr. Serinkanllkla imtihanlarn vererek muvaffakyetle dnmeni bekler ve muhabbetle gzlerinden perim. kamet iin Savaronay tercih ettiler. Yat imdilik saray kar snda demirlidir. Malumun olan devlet i leri iin Ba bakan ve di er Bakanlar sk sk gelip yatta misafir olmaktadrlar. Nutkunu kr Kaya Trkeye evirmektedir. Matbuata verilecektir. K.Atatrk Not: Bu mektup sayn Afet nana niversite tahsilini yapmak zereyken Cenevreye gnderilmi tir.513

10.8.5. Sabiha Gkene Yazd Mektup Kzm uman Gkene, Muvaffakyetle Ankaradan Eski ehire geldi ini memnuniyetle rendim. Eski ehirdeki uu vazifelerini yaptktan sonra stanbula muvaffakyetli bir uu la gelmene intizar ederek gzlerinden perim. K.Atatrk Not: Bu mektupta tarih yoktur, fakat 1937 senesinde yazld tahmin edilmektedir514.
513 Borak, Atatrkn, a.g.e, ss.78-79 514 Borak, Atatrkn, a.g.e, s.80

360

GEM TEN GNMZE POSTA

10.9. ATATRKN TELGRAFLARI 10.9.1. Bat Cephesindeki Baarlar zerine Kumandanla Gnderilen Kutlama Telgraf 26.10.1920 Bat Cephesi Kumandanl na 26 Ekimde drt maddeli raporunuz alnd. Bat ordusunun kahramanca ba arlar byk sevinle anla ld. Mjdelemeleriniz yarnki birle imde Byk Millet Meclisine aklanarak arz olunacaktr. imdiden kutlamalarm, takdirlerimi, gven ve saygm iletmekten onur duyarm.515 Byk Millet Meclisi Ba kan Mustafa Kemal

10.9.2. Dumlupnar Zaferi zerine ekilen Telgraf (12/13.IV.1921) Gney Ordusu Kumandan Refet Pa a Hazretlerine nn Meydan Sava nda silahlarmzn kazand parlak zaferi, Dumlupnar Meydan Sava nda irade stnl ve idaremizin sa lad ikinci parlak zafer tamamland. Canilik ve hainli in ilk cezalarn ekmeye ba layan Yunanistana kar Anadolunun eski sava ufuklar stnde zaferimizin kartallar ate ten iki kanat at. Ata topraklarnda iki uzun seneden beri bozguncu ve yalanc bir ate kes ile silahlarndan soyutlanm ve lme mahkum edilmi milletimize kar aralksz bir yangn ve yok etme politikas takip eden, en bayndr memleketimizi harabeye eviren d mann ba bo braklm haydut srleri yzlerini dndrdler. Ordumuz gk grltlerini andran grntyle ve heybetle tarih sahnesine yeniden kt. Ba kalarnn zaferinden do mu ve ba kalarnn zaferleriyle bym asalak d man, ana topraklarmzdan bsbtn kovacak zafer kazanc yollara gzlerim dikilmi , size ve ustaca idareniz altnda ata ruhlarn ycelten bir kahramanlkla arp an btn kumandan ve silah arkada larnza, mutlu ve vc tebriklerimizi gnderiyorum.516 Trkiye Byk Millet Meclisi Ba kan Mustafa, Kemal

515 Sevim Ali ztoprak zzet Tural Mehmet Akif, Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, Atatrk Ara trma Merkezi, Ankara, 2006, s.378 516 Sevim, Atatrkn Tamim , a.g.e, s.402.

GEM TEN GNMZE POSTA

361

10.9.3. T.B.M.Mnin Ald Gnn Milli Bayram Olarak Kabul Dolaysyla ekilen Telgraf 23.04.1921 Kastamonu, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Merkez Heyetine; Kurtulu davas ve ba mszlk ile ayaklanan btn Anadolunun bu kutsal davay temsil ve mdafaa iin meydana getirdi i Trkiye Byk Millet Meclisi 920 yl Nisannn yirminc gn alm tr. Yeni ve yce bir tarihe ba lang olan bu ulu gn, milletin hatrasnda sonsuza kadar ya atmak zere Meclisimiz bugn yirmi Nisan tarihinin Milli Bayram saylmasn bir zel kanun ile kabul etmi tir. Bu kutsal tarihi meydana getiren milli mcadelenin en canl ve fedakar etkeni bulunan Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk kurullarn btn itenlik ve scaklkla tebrik eder ve bu tebriklerin btn ile, bucaklar ve yrelerin ynetim kurullarna da bildirilmesini rica ederim efendim.517 Trkiye Byk Millet Meclisi Ba kan Mustafa, Kemal

10.9.4. Montr Antlamas zerine ekilen Telgraf (25.VII. 1936) Al Hazret-i Hmayun Rza ah Pehlevi Tahran Montr gr melerinin ula t ba arl sonu zerine, yksek ahsiyetlerinin bana gndermek inceli inde bulunduklar zarif telgraf sevinle aldm. Bu vesile ile gsterilen sevinten ve gerek ahsma, gerek Trkiyeye kar gsterilen iten duygulardan dolay te ekkrlerimi sunar ve soylu dost rann refah konusundaki iten dileklerimi zellikle bildiririm.518 K.Atatrk
517 Sevim, Atatrkn Tamim , a.g.e, s.403. 518 Sevim, Atatrkn Tamim, a.g.e, s.662

362

GEM TEN GNMZE POSTA

ONBRNC BLM

ALBM

rem ekk Hrrem Sultann Kanuni Sultan Sleymana yazd muhabbet, zlem, gnderilen paraya te ekkr, ocuklar ve ehzade Cihangir hakknda bilgi ieren mektup (Topkap Saray- stanbul)

364

GEM TEN GNMZE POSTA

OSMANLI PAD AH MHRLER NDEN RNEKLER

Sultan IV. Muradn Hatt- Hmayun-u

Sultan IV. Muradn Mhr

GEM TEN GNMZE POSTA

365

OSMANLI PAD AH MHRLER NDEN RNEKLER

Sultan Abdlmecidin Hatt- Hmayun-u

Sultan Abdlmecidin Mhr

366

GEM TEN GNMZE POSTA

II Mahmutun Haberle me le lgili Hatt- Hmayun-u Osmanl Ar ivleri No: 23995

GEM TEN GNMZE POSTA

367

LK OSMANLI POSTA NAZIRLARI

1855-1860 Billuri Mehmet Efendi

1860-1861 Davud Efendi

1861-Yusuf Efendi

1861-Franko Efendi

368

GEM TEN GNMZE POSTA

LK OSMANLI POSTA NAZIRLARI

1862-Kamil Bey

1861-1865 Agah Efendi

1865-1866 Kadri Pa a

1868-1871 Abdullah Feyzi Bey

GEM TEN GNMZE POSTA

369

LK PTT GENEL MDRLER

1920 Srr Bellio lu

1920-Refet Bele

1920-1923 Sabri Toprak

1923-1934 Fahri Sandor

370

GEM TEN GNMZE POSTA

LK PTT GENEL MDRLER

1934 Edip Cemal Oyhon

1934 Hseyin Suphi Kyat

1934-1937 Nazif Ergin

1939-1942 Kadri Musluo lu

GEM TEN GNMZE POSTA

371

OSMANLI POSTA DAMGALARINDAN RNEKLER

(1256-1840) An-canib-i posta-i zmir

(1258-1842) An-canib-i posta-i Deraliye

(1258-1842) An-canib-i posta-i Siroz

(1257-1841) An-canib-i posta-i, Deraliye

(1258-1842) An-canib-i posta-i Erzurum

(1258-1842) An-canib-i posta-i Trabzon

(1257-1841) An-canib-i posta-i, Haleb

(1258-1842) An-canib-i posta-i, Deraliye

(1259-1843) An-canib-i posta-i Vidin

372

GEM TEN GNMZE POSTA

OSMANLI POSTA DAMGALARINDAN RNEKLER

(1260-1844) An-canib-i posta-i, Deraliye

(1268-1852) An-canib-i posta-i Deraliye

(1275-1859) An-canib-i posta-i zmir

(1263-1874) An-canib-i posta-i Tokat

(1268-1852) An-canib-i posta-i, Deraliye

(1278-1862) An-canib-i posta-i zmir

(1268-1852) An-canib-i posta-i Deraliye

(1272-1862) An-canib-i posta-i zagra-i Atik

(1278-1862) An-canib-i posta-i, Haleb

GEM TEN GNMZE POSTA

373

OSMANLI POSTA DAMGALARINDAN RNEKLER

(1278-1862) Posta hane-i Siroz

(1278-1862) Postane-i Vidin

(1864) Siroz

(1278-1862) Posta hane-i Trabzon

(1278-1862) Postane-i zagra-i Atik

An-canib-i posta-i Deraliye

(1278-1862) Postane-i Erzurum

(1279-1863) Posta-i hane-i Tokat

374

GEM TEN GNMZE POSTA

OSMANLI PUL ESK ZLER NDEN RNEKLER

Pul Eskizi, Cami Manzaral izim 1919-1921 (PTT Genel Mdrl , Sirkeci PTT Mzesi)

Pul Eskizi, Cemal Bey (Yenign Ressam) Fatih Sultan Mehmed izim 1919-1921 (PTT Genel Mdrl , Sirkeci PTT Mzesi)

Pul Eskizi, Mahmut Bey, A a Cami-i eri, 1919-1921. (PTT Genel Mdrl , Sirkeci PTT Mzesi)

Pul Eskizi, Mehmet Ali Bey. e me Manzaral izim 1919-1921. (PTT Genel Mdrl , Sirkeci PTT Mzesi)

GEM TEN GNMZE POSTA

375

OSMANLI PUL ESK ZLER NDEN RNEKLER

Pul Eskizi, Mehmet Ali Bey. Rumeli Hisar izim 1919-1921. (PTT Genel Mdrl , Sirkeci PTT Mzesi)

Pul Eskizi, Mustafa Efendi, Kz Ta , izim (PTT Genel Mdrl , Sirkeci PTT Mzesi)

Pul Eskizi, Mustafa Efendi. Cami Manzaral izim 1919-1921 (PTT Genel Mdrl , Sirkeci PTT Mzesi)

Pul Eskizi, Nuri Hasan Bey Tu ra izim 1919-1921. (PTT Genel Mdrl , Sirkeci PTT Mzesi)

376

GEM TEN GNMZE POSTA

OSMANLI PUL ESK ZLER NDEN RNEKLER

Pul Eskizi, Osmanl Armas izim 1919-1921 (PTT Genel Mdrl , Sirkeci PTT Mzesi)

Pul Eskizi, Ressam Halit. Trk Bayra izim 1919-1921 (PTT Genel Mdrl , Sirkeci PTT Mzesi)

Pul Eskizi Yldz Saray ve Galata Kulesi izim Eskizi, (PTT Genel Mdrl , Sirkeci PTT Mzesi)

Pul Eskizi, Eminn Byk Postane izim 1919 1921 1919-1921 Eskizi (PTT Genel Mdrl , Sirkeci PTT Mzesi)

GEM TEN GNMZE POSTA

377

OSMANLI PULLARINDAN RNEKLER

1863

1863

1863

1863

1863

1865

378

GEM TEN GNMZE POSTA

OSMANLI PULLARINDAN RNEKLER

1871

1876

1881

1884

1888

1897

GEM TEN GNMZE POSTA

379

OSMANLI PULLARINDAN RNEKLER

1867

1898

1898

1898

1908

1908

1908

380

GEM TEN GNMZE POSTA

OSMANLI PULLARINDAN RNEKLER

1914

1914

1914

1914

1914

1918

GEM TEN GNMZE POSTA

381

OSMANLI POSTA KARTLARINDAN RNEKLER

PTT Genel Mdrl, Sirkeci PTT Mzesi

382

GEM TEN GNMZE POSTA

OSMANLI POSTA KARTLARINDAN RNEKLER

PTT Genel Mdrl, Sirkeci PTT Mzesi

GEM TEN GNMZE POSTA

383

OSMANLI POSTA KARTLARINDAN RNEKLER

PTT Genel Mdrl, Sirkeci PTT Mzesi

384

GEM TEN GNMZE POSTA

OSMANLI POSTA KARTLARINDAN RNEKLER

PTT Genel Mdrl, Sirkeci PTT Mzesi

GEM TEN GNMZE POSTA

385

Arabistan Yarmadasna kurulmas planlanan Osmanl Telgraf ebekesi Krokisi (1872 ) Meclis-i Mahsus Envanter No: 1813/7

386

GEM TEN GNMZE POSTA

Msy de la Rue tarafndan Osmanl Hariciye Nazrna gnderilen telgraf 19 Austos 1855 (Osmanl Devlet Arivi) Envanter No: Dahiliye 21244

GEM TEN GNMZE POSTA

387

Vidin ahalisinin kendi vilayetlerine telgraf hatt ekilmesi hususunda saraya gnderdikleri mazhar (1857) (Osmanl Devlet Arivi) Envanter No: Hariciye 8092

388

GEM TEN GNMZE POSTA

OSMANLI POSTA ANTALARINDAN RNEKLER

Deri Posta antas (PTT Genel Mdrl , Sirkeci PTT Mzesi)

Krmz Deri Mektup antas, (Vehbi Ko Vakf, Sadberk Hanm Mzesi)

GEM TEN GNMZE POSTA

389

OSMANLI S RKEC PTT MERKEZ

390

GEM TEN GNMZE POSTA

OSMANLI S RKEC PTT MERKEZ

GEM TEN GNMZE POSTA

391

OSMANLI S RKEC PTT MERKEZ

392

GEM TEN GNMZE POSTA

OSMANLI S RKEC PTT MERKEZ

GEM TEN GNMZE POSTA

393

OSMANLI S RKEC PTT MERKEZ

394

GEM TEN GNMZE POSTA

OSMANLI S RKEC PTT MERKEZ

GEM TEN GNMZE POSTA

395

396
Osmanl Posta Telgraf Nazrl Binas

GEM TEN GNMZE POSTA

Tarihi Sirkeci PTT Binas, stanbul

GEM TEN GNMZE POSTA

397

Sirkeci PTT Mzesi - STANBUL, 2007

398

GEM TEN GNMZE POSTA

stanbulun gali Srasnda Trk Haberle mesini kesmek isteyen ngilizlerin Postane basknn gsteren tablo (PTT Genel Mdrl Sirkeci PTT Mzesi)

1920 stikll Sava nda Ankara Telgrafhane Merkezi (Soldaki 2 katl bina)

GEM TEN GNMZE POSTA

399

CUMHUR YET PTT PULLARINDAN RNEKLER

1923

1924

1926

1927

1928

1930

1931

1934

1935

400

GEM TEN GNMZE POSTA

CUMHUR YET PTT PULLARINDAN RNEKLER

1936

1937

1938

1939

1940

1943

1946

1947

1949
GEM TEN GNMZE POSTA

401

CUMHUR YET PTT PULLARINDAN RNEKLER

1950

1952

1953

1955

1956

1957

1959

1960

1962

402

GEM TEN GNMZE POSTA

CUMHUR YET PTT PULLARINDAN RNEKLER

1966

1967

1973

1975

1976

1981

1982

1983

1988
GEM TEN GNMZE POSTA

403

CUMHUR YET PTT PULLARINDAN RNEKLER

1989

1991

1992

1993

1996

1997

2003

2004

2005

404

GEM TEN GNMZE POSTA

CUMHUR YET PTT PULLARINDAN RNEKLER

1922

1924

1929

1933

1948

1951

1954

1958

1961

1963

1965

1968
GEM TEN GNMZE POSTA

405

CUMHUR YET PTT PULLARINDAN RNEKLER

1969

1970

1971

1972

1977

1978

1980

1984

1985

1986

1987

1988

406

GEM TEN GNMZE POSTA

CUMHUR YET PTT PULLARINDAN RNEKLER

1990

1994

1995

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2006

GEM TEN GNMZE POSTA

407

Ericson marka, atal tip, tm aksam d arda 1882 model masa telefonu (PTT Genel Mdrl , Sirkeci PTT Mzesi)

Manyetolu ift zilli, zerinde ahizesi olan ah ap duvar telefonu (PTT Genel Mdrl , Sirkeci PTT Mzesi)

Masa Telefonu, Wingers Elektrik Verksted Kristiana marka, bakalit, atal tip, zili ve mikrofonu ayr (1890) (PTT Genel Mdrl , Sirkeci PTT Mzesi)

Vingers Elec. Wasted Kristiaina marka atal manyetolu A-15 kanall masa telefonu (PTT Genel Mdrl , Sirkeci PTT Mzesi)

408

GEM TEN GNMZE POSTA

Ericson marka, manyetolu, numaral, beyaz metal, masa telefonu (PTT Genel Mdrl , Sirkeci PTT Mzesi)

1892 model, Ericson marka, tm aksam d arda manyetolu masa telefonu (PTT Genel Mdrl , Sirkeci PTT Mzesi)

Portatif numaratrl kaporta kapa a monte edilmi metal sahra telefonu (PTT Genel Mdrl , Sirkeci PTT Mzesi) Ericson marka masa telefonu, bakalit (PTT Genel Mdrl , Sirkeci PTT Mzesi)

GEM TEN GNMZE POSTA

409

(PTT Genel Mdrl , Sirkeci PTT Mzesi)

Otomatik Mors Cihaz 1960

410

GEM TEN GNMZE POSTA

1952 ylnda hizmete konulmu olup, halen kullanlan elektrikli metal cret alma makinas (PTT Genel Mdrl , Sirkeci PTT Mzesi)

Metalden yaplm kan krmzs renkli posta kutusunun zerine siyah zemin zerine sar renkle PTT yazl Metal Posta Kutusu (PTT Genel Mdrl , Sirkeci PTT Mzesi)

sve (Sterners Marka) 29.03.1967 tarihinde hizmete giren Sar Boyal, Metal Pul Verme Makinas (PTT Genel Mdrl , Sirkeci PTT Mzesi)

Ah ap kaide zerine monte edilmi metal, otomatik damga makinas 1974 ylnda ithal edilmi tir. (PTT Genel Mdrl , Sirkeci PTT Mzesi)

GEM TEN GNMZE POSTA

411

TAR H KLTREL M RASA SAH P IKAN PTT GENEL MDRL NE A T AMASYA EVLER TARZINDA YAPILMI PTT MERKEZ (AMASYA)

412

GEM TEN GNMZE POSTA

DZN

GEM TEN GNMZE POSTA

413

A
Abbasiler 70, 72, 77, 78 Abd Krall 13 Abdlmecid 145, 148, 187, 188, 190, 191, 366 Abdlmelik b. Mervan 67 Ablahanda 14 Acemler 63 Ahamani ler 19 Ahhiyava 20 Ahmed Fevzi Pa a 145 Ahmed kr Bey 146, 150, 152, 158, 159, 200, 228 Akka 16, 156 Altnordu 111 Amautalar 33 Amenofis 16 Ammurapi 14 Angarice 30 Antarauva 20 Antoninus 28 Anum Hirbi 13 APG postas 291 Aratta 6 Arnuvanda 20 Askeri yollar 29 Astrakhan 98 Asur 1, 330, 331 Atahualpa 33 Ate kuleleri 25 Atina 21 Augustus 30 Avusturya Postalar 173

B
Bab-l Mendeb 19 Balyelogi 150 Ba kan Lincoln 97 Basra 19, 61, 196, 346

414

GEM TEN GNMZE POSTA

Bel 114 Belazuri 64 Belen 106 Belks 61 Benjamin Franklin 96 Berid 33, 44, 45, 49, 51, 53, 59, 60, 64, 65, 66, 68, 69, 70, 71, 72, 73, 74, 76, 77, 78 Bern 177, 309, 311, 312 Blacque 191 Buhari 65 Burnaburya 16

C
Caber Kalesi 113 Cavit Bey 179 Celali 54 Cemal Bey 216, 375 Chamberlain 187 C. Hamlin 187, 188 Christian Gyldenlove 88 Ctesiphon 33

D
Danimarka pulu 89 Darius 18 Derek 106 Dersaadet 154, 253 Devlet-i Aliyeyi Osmaniye 170 Dideban 106 Dorothea Krag 89 Dr. Emanuel Herrmann 86 Dnya Posta Birli i 290, 291, 301, 309, 310, 311, 318, 326

GEM TEN GNMZE POSTA

415

E
Ebu Mslim 69 Ebu Nasr Malik b. Heysem 69 Edmund Prideaux 93 Efes 18 Elaml 12 Enmerkar 6 Epaulette 83 Eratostenes 24 E nunnal 12 Evrak- Sahiha 154

F
Fazl 50, 70 Fenike 19 Fevzi Bey 195 Francisco Pizarro 33 Fransz De La Rue 191 Fransz Posta Kanunu 145 Frigya 18

G
Gayr- Muntazam 155 Gezici postane 90 Gutiler 7

H
Hadi Efendi 145 Halid b. Velid 66 Halife Hadi 72 Halife Mutezid Billah 78 Har amna 14 Hatt- Hmayun 143, 144, 146, 365, 366, 367 Hattusilis 20 Hemerodrome 21

416

GEM TEN GNMZE POSTA

Hermes 24 Hippias 21 Hititler 8 Horasan 67, 68, 69, 71, 234 Hotali 117 Hseyin Hasip Bey 150, 152 Huzistan 19 Hz. Ali 65 Hz. Ebu Bekir 66 Hz. Muhammed 62, 63, 64, 335, 338, 341, 342 Hz. mer 64, 65, 66, 343 Hz. Osman 65 Hz. Sleyman 61

I
II. Abdlhamit 212 III. Michel 32 III. Selim 146 II. Joseph 85 II. Manuel 31 II. Mehmed 111 II. Murad 106, 110

kunum 13 lhanl Devleti 110 mtiyazat- Ecnebiyyenin La v 179 nar 14 ngiliz Posta daresi 168 spanya 169, 292, 293, 294, 312, 313, 315, 317, 319, 321 tira 123 sumud 7 talya 29, 215, 219, 238, 256, 257, 292, 294, 312, 313, 315, 317, 319, 321, 357

GEM TEN GNMZE POSTA

417

J
Justinien 31

K
Kada man Enlil 20 Kanani 16 Kani 9, 11, 13, 14, 15 Kapadokya 18 Karum 9, 11, 13 Kassit 20 Kayseri 9, 11, 12, 13, 124, 156, 163, 166, 225, 234, 237, 238, 244, 359 Kervan yollar 105 K K 265 Kilikya 16, 18 K T 265 Kbrs 313, 315, 317, 319, 321 Krm 105, 113, 11 Krm tatarlar 132 Kprc 113, 33 Kralie Anne 93 Kral II. Christian 88 Kral IV. Christian 88 Kfe 65 Kltepe 9, 11, 12, 13 Kura 19 Kuros 18 Kurtkula 113 Ku u 111 Kuzko 33

L
Ladas 25 Larsa 7, 8 Laurenz Koschier 85 Le Compte Angles 191

418

GEM TEN GNMZE POSTA

Lianos Efendi 153 Limum 12 Louvre Mzesi 9

M
Macaristan 31, 169, 292, 293, 294, 313, 315, 317, 319, 321, 346 Madik 106 Mallet 179 Mansiones 29 Mari 8 Maria Theresia 85 Martulosan 115 Maymun Larissa 7 Mecdelavi 64 Medain 33 Medine 64, 346 Mehdi 72 Menzilhaneler 132 Misis 113 Msr 177, 205, 238, 292, 293, 312, 313, 332, 333, 334, 340, 343, 344, 346 Mors 187, 188, 190 Muntazam 155 Mrettip 77 Mustafa Efendi 193, 197, 211, 376 Mustafa Re it Pa a 145 Mustafa Sami Bey 150 Mutationes 29

N
Nafia Nezareti 157, 224 Napolyon 186 Ne a 20 Nzul 123

GEM TEN GNMZE POSTA

419

O
Ocaklk 108 Odac 151

P
Pandorlar 115 Parangarice 30 Paris 9, 84, 86, 91, 92, 145, 184, 186, 205, 206, 207, 210, 237, 254, 309, 312, 352, 357 Paul Klinberg 88 Penny Black 168 Peykba 137 Peykhane-i Hassa Oca 137 Peykler 48 Pheidippides 21 Philip the Good 83 Philonides 25 Posta Mfetti i 154, 157 Posta Nezareti 139, 147, 148, 150, 151, 152, 154, 155, 157, 158, 159, 160, 161, 162, 164, 165, 166, 169, 171, 172, 174, 180, 200 Postann Altn Kurallar 88 Posta Tekeli 158 Posta ve Telgraf Mektebi 199 Posta ve Telgraf Nezareti 158, 193, 200, 250, 252 Pul Muhafz 154

R
Rowland Hill 95, 168 Ruznameci 154

S
Sadrazam Ltf Pa a 119 Sargon 13 Sasaniler 32 ehir Postas 153, 154, 164 Semerkand 68

420

GEM TEN GNMZE POSTA

Septumus Severus 30 Serdar 109 Sezar 30 Sidon 19 Skytale 23 Smith 188 Sofyal A yazar 150 Sparta 23 Stathmos 18 Sleyman A a 150 Sultan Abdlaziz 170, 199 Sultaniye 113 Smerler 7 Suriye 292, 293, 313, 338, 354, 357 Srsat 123

T
Tahir b. Hseyin 68 Tahiro ullar 68 Takvim-i Vekayi 150 Talat Bey 179 Tanhuvata a 14 Tarhanlk 110 Tataran Oca 133, 172 Tavanana 20 T.C. Posta letmesi Genel Mdrl 265 Telgraf 246, 265, 289, 361, 362, 386, 396 Telgraf Mekteb-i Alisi 199, 192 Telgraf Merkezi 192 Tep mparatorlu u 16 Thomas Neale 96 Timin 135 Tir 19 Topraklama 63 Tu la levhalar 16 Tutkavulluk 110

GEM TEN GNMZE POSTA

421

U
Ugarit 14, 20 Ulak 105, 117, 119, 132, 133, 146, 147 Ulak hkm 119, 133 Ulak zulm 133 Umman Denizi 19 UPU 301, 309, 310, 311, 312, 313, 320, 326 Ur Slalesi 13 Uruk 6

V
Varidat 152 Venedik Postas 173 Vezir Hasan Pa a 117 VI. Charles 85 Voli Efendi 197

W
Wabartum 9, 11 War ama 13, 14 William Mulradi 168

Y
Yabanc Postalar 173 Yam 54 Yamki Paakutek 33 Yaver Bey 154, 157 Yenita 14 Yermk 66 Yurdluk 108

Zaviye 129 zaptiye Neferi 115 Zhou Hanedanl 25 Zimri-Lim 8, 13, 14

422

GEM TEN GNMZE POSTA

KAYNAKA

GEM TEN GNMZE POSTA

423

A AKAY MEHMET AL , TRKE SZLK, TRK D L KURUMU YAYINLARI, ANKARA, 1959 AKOBA M. MNFAHHAM, TRK YEDE PUL VE PULCULUK, STANBUL, 1963 AKYILDIZ AL , TANZ MAT DNEM OSMANLI MERKEZ TE K LATINDA REFORM (18361856), EREN YAYINCILIK, STANBUL, 1993 ALEMDAR KORKMAZ, TRK YEDE A DA HABERLE MEN N TAR HSEL KKENLER , A. .T. .A., GAZETEC L K VE HALKLA L K LER YKSEKOKULU, ANKARA, 1981 ALP SEDAT, H T T A INDA ANADOLU, TB TAK YAYINLARI, ANKARA, 2001 ALPTEK N CO KUN, MUSUL ATABEYL ZAMANINDA POSTA TE K LATI, TRKLK

ARA TIRMALARI DERG S , SAYI:2, STANBUL, 1986 ALPTEK N CO KUN, XI-XII. YZYILLARDA SELUKLULAR LE ATABEYL KLERDE POSTA VE ST HBARAT, ULUSLARARASI HALI SEFERLER SEMPOZYUMU, ANKARA, 1999 AL AN RE AT, CUMHUR YET M Z N KURULU U VE LK ONBE YILINDA PTT MES , PTT DERG S , SAYI:95, PTT 1990 ALTUNAN SEMA, OSMANLI DEVLET NDE HABERLE ME A I: MENZ LHANELER, TRKLER ANS KLOPED S , C LT:10, YEN TRK YE YAYINLARI, ANKARA, 2002 ANTONOV ALEKSANDIR, BULGAR TOPRAKLARINDA KURULAN MENZ L S STEM N N ORGAN ZASYONU (XVI-XVIII. YZYILLAR), EV REN:ZEYNEP ZAFER, TRKLER ANS KLOPED S , C LT:10, YEN TRK YE YAYINLARI, STANBUL, 1980 ARSLAN HSEY N, XVI. YZYILDA OSMANLI TOPLUMUNDA YNET M, NFUS, SKAN, G VE SRGN, KAKNS YAYINLARI, STANBUL, 2001 ATA BAHR , THE TRANSFER OF TELEGRAPH TECHNOLOGY TO THE OTOMAN EMP RE N THE XIXTH CENTURY, BO AZ N VERS TES S.B.E, YAYINLANMAMI YKSEK L SANS TEZ , STANBUL, 1997 ATATRK GAZ MUSTAFA KEMAL, ATATRKN SYLEV VE DEMELER , ATATRK ARA TIRMA MERKEZ , ANKARA, 2006 ATATRK MUSTAFA KEMAL, 16 MART 1920: S , SAYI:8, STANBUL, 1985 ATATRK MUSTAFA KEMAL, NUTUK, YAYINA HAZ: ZEYNEP KORKMAZ, ATATRK KLTR, D L VE TAR H YKSEK KURUMU , ATATRK ARA TIRMA MERKEZ , ANKARA, 2006 GAL VE SONRASI, TRK TAR H DERG LET-

LETMES GENEL MDRL YAYINI, ANKARA,

424

GEM TEN GNMZE POSTA

ATAY FAL H RIFKI, ANKAYA, POZ T F YAYINLARI, STANBUL, 2004 AT K KAYHAN, LTF PA A VE TEVAR H- AL- OSMAN, T.C KLTR BAKANLI I YAYINLARI, ANKARA, 2001 AT LLA A.NED M, ZM R POSTA TAR H (1841-2001), ZM R BYK EH R BELED YES KLTR YAYINI, ZM R, 2001 AYDIN H LM , HIRKA- SAADET DA RES VE MUKADDES EMANETLER, KAYNAK K TAPLI I, STANBUL, 2004 AYKA MEHMET, ABBAS DEVLET N N LK DNEM LAR, TRK TAR H KURUMU YAYINLARI, ANKARA, 1997 AYKARA GLESER., LKEM ZDE YABANCI DEVLET POSTALARI VE POSTA UZMANLARI, PTT DERG S , SAYI:2, ANKARA, 1985 BABACAN HASAN, MEHMET TALAT PA A (1874-1921), TRK TAR H KURUMU YAYINLARI, ANKARA, 2005 BAHA, A., TELGRAFILIKTA ANA D L M Z VE MUSTAFA EFEND , BEYAZIT GNE MATBAASI, STANBUL, 1933 BAHADIRO LU YAVUZ, KANUN SULTAN SLEYMAN, NES L YAYINCILIK, STANBUL, 2006 BAINES JOHN-MALEK JAROMIR, ESK MISIR, EV REN: ZEYNEP ARUOBA- ORU ARUOBA, ATLASLI BYK UYGARLIKLAR ANS KLOPED S , C LT: 2, LET STANBUL, 1986 BALKAN KEMAL, MAMA KRALI ANUM-H RB N N KAN DERD KRALI WAR AMAYA GNM YAYINLARI, DAR TE K LATINDA D VAN-

MEKTUP, TRK TAR H KURUMU YAYINLARI, ANKARA, 1957 YAYINLA-

BARTHOLD W. KPRL FUAD, SLAM MEDEN YET TAR H , AKA RI, ANKARA, 2004

BAYINDIR MUSTAFA H LM , OSMANLI-TRK POSTA MHR VE DAMGALARI 1840-1929, N K TAP, NAL OFSET, STANBUL, 1992 BAYKENT TU RUL, OSMANLILARDA HABERLE MEY YRTEN TATARAN OCA I, ASKER TAR H BLTEN , SAYI: 44, GENEL KURMAY ASKER TAR H VE STRATEJ K ETT BA KANLI I YAYINLARI, ANKARA, 1998 BAYUR YUSUF H KMET, TRK INKILABI TAR H , C LT:1, TRK TAR H KURUMU YAYINLARI, ANKARA, 1983

GEM TEN GNMZE POSTA

425

BEKTA YAKUP, MORSEUN EN ANLI N ANI: N AN-I FT HAR, DNDEN YARINA HABERLE MEN N SERVEN , YAPI KRED YAYINLARI, STANBUL, 2006 BERKE N YAZ , TRK YEDE A DA LA MA, DO U BATI YAYINLARI, STANBUL, 1973 BESEN CEVAD, POSTA CRETLER NDEK DE DERG S , C LT: 6, SAYI: 68; ANKARA, 1938 B LG EM N-BAYRAM SEBAHATT N, KLTEPE TABLETLER II, TRK TAR H KURUMU YAYINLARI, ANKARA, 1995 B LG L K,BYK GENEL KLTR ANS KLOPED S ,C LT:14, STANBUL,2000 B R AT LLA , KAAR MUSTAFA, ANT K HABERLE ME DNDEN YARINA HABERLE MEN N SERVEN , YAPI KRED YAYINLARI, STANBUL, 2006 BORAK SAD , ATATRKN ZEL MEKTUPLARI, VARLIK YAYINEV , STANBUL, 1961 BOSKOV RUCER YOS P, 1762 TAR HL STANBUL-LEH STAN SEYAHAT NE A T HATIRA DEFTER , EV REN: SMA L EREN, TAR H DERG S , SAYI:17, STANBUL, 1963 BOZKURT NEB , MEKTUP, TRK YE D YANET VAKFI SLAM ANS KLOPED S , C LT:29, ANKARA, 2004 BUYAN SAK N, POSTA TAR H VE POSTALARIMIZ, T.C. MNAKALAT VEKALET PTT DERG S , SAYI: 14, ANKARA, 1939 BUZ AYHAN, OSMAN GAZ DEN VAHDETT NE OSMANLI KRONOLOJ K TAR H , NEDEN K TAP YAYINCILIK, STANBUL 2006 CAFERO LU AHMET, UYGUR SZL , STANBUL, 1934 CEVDET AHMET, TEZAK R, YAYINA HAZIRLAYAN:CAV D BAYSUN, ANKARA, 1953 CHINA POST, A BRIEF HISTORY OF CHINA POST, CHINA, 2006 CHR STEL RSTER-ER CH NEU, HETHITISCHES ZEICHENLEXIKON, OTTO HARRAS SOZ W TZ, WIESBADEN, 1989 ADIRCI MUSA TANZ MAT DNEM NDE ANADOLU KENTLER N N SOSYAL VE EKONOM K YAPILARI,TRK TAR H KURUMU YAYINLARI, ANKARA, 1991 ADIRCI MUSA, POSTA TE K LATI KURULMADAN NCE OSMANLI MPARATORLU UNDA MENZ LHANE VE K RACIBA ILIK, VIII. TRK TAR H KONGRES (11-15 EK M 1976), C LT: II, ANKARA, 1981 KL KLERLE SEBEPLER ; T.C. PTT

426

GEM TEN GNMZE POSTA

AKIR MER, TRK EDEB YATINDA MEKTUP, GAZ N VERS TES S.B.E., YAYINLANMAMI DOKTORA TEZ , ANKARA, 2005 ANKAYA ZDEN, B R K TLE LET KRED YAYINLARI, STANBUL, 2003 ARDAK MUTTAL P, TELGRAFI MANASTIRLI HAMD BEY, ZYREK BASIMEV , STANBUL, 1984 EEN SAL H, ANKARA MZES NDEK YEN KLTEPE MET NLER NDEN ELDE ED LEN OR J NAL NET CELER, ANKARA N VERS TES , S.B.E., YAYINLANMAMI DOKTORA TEZ , ANKARA, 1990 ET N CEMAL, LEVLER VE ZELL KLER BAKIMINDAN KONYA MENZ LLER (XVII - XVIII YZYILLAR), TRK YAT ARA TIRMALARI DERG S , SAYI: 21, KONYA, 2007 I LIDA NUR , TELGRAF VE MORS, ARK DERG S , SAYI:1, ANKARA, 1957 M KURUMUNUN TAR H , TRT 1927-2000, YAPI

INAR HSEY N, OSMANLI ULAK MENZ LHANE S STEM VE XVIII. YZYILIN LK YARISINDA ANTEP MENZ LLER , OSMANLI ANS KLOPED S , C LT:3, STANBUL, 1980 UKUROVA BLENT, KURTULU SAVA INDA HABERALMA VE YERALTI ALI MALARI, ARDI YAYINLARI, ANKARA, 1994 DAN MEND .HAM , ZAHLI OSMANLI TAR H KRONOLOJ S , C LT:5, STANBUL, 1971 DAR AFAKA DERG S , FER T BEY N NUTKU, SAYI:1, STANBUL, 1325-1326 DEM REL . HAKKI, POSTANIN NEM VE ANA KURALLARI, ANKARA, 1971 DEVEL O LU FER D, OSMANLICA-TRKE ANS KLOPED K SZLK, AYDIN K TAPEV , ANKARA, 1985 D KER HANDAN, CUMHUR YET N LK DNEM NDE HABERLE MEN N GEL PTT RNE TEZ , STANBUL, 1995 D R M ZGEN. MEMLK MPARATORLU UNDA POSTA H ZMETLER , YEN KOLEKS YON DERG S , SAYI:34, STANBUL, 1985 DURUKAL HSN SADIK, LK TRK TELGRAFISI B LLUR ZADE MEHMET EFEND YE A T K MH M VES KA, GVERC N, SAYI:5, STANBUL, 1956 DURUKAL HSN SADIK, LK TRKE TELGRAFI YAZAN MUSTAFA EFEND YE A T TAR H B R VES KA, ARK PTT TEKN K VE AKTAL TE DERG S , SAYI:5, STANBUL, 1958 M:

, YILDIZ TEKN K N VERS TES .SBE, YAYINLANMAMI YKSEK L SANS

GEM TEN GNMZE POSTA

427

DURUKAL HSN SADIK, POSTA MESLEK OKULU, POSTEL, SAYI:1, STANBUL, 1960 DSTUR, BA VEKALET MDEVVENAT MDR YET , II. TERT P, C LT:5, STANBUL, 1931 DZENL KRAN, LET M ARACI OLARAK PULUN NEM , CUMHUR YET DNEM ,

CUMHUR YET KONULU POSTA PULLARININ NCELENMES VE CUMHUR YET N 75. YILDNM ANMA SER S PUL TASARIMI NER LER , NN N VERS TES SBE, YAYINLANMAMI YKSEK L SANS TEZ , MALATYA, 1998 EK N M T, OSMANLI DNEM ULA IM TEKNOLOJ S VE RGTLENMES ZER NE B R ARA TIRMA: MEKKAR ESNAFININ TAR H , ANKARA N VERS TES S.B.E. ANA B L M DALI, YAYINLANMAMI YKSEK L SANS TEZ , ANKARA, 1996 EK N M T, XVII-XVIII. YZYILLARDA OSMANLI MPARATORLU UNDA ULA IM VE LET M RGTLENMES ZER NE B R ARA TIRMA, ANKARA N VERS TES S.B.E., TAR H ANAB L M DALI, YAYINLANMAMI DOKTORA TEZ , ANKARA, 2002 ELMACI MEHMET EM N, I.DNYA SAVA I VE KAP TLASYONLARIN KALDIRILMASININ SONULARI, TRKLER ANS KLOPED S , C LT:14, YEN TRK YE YAYINLARI, ANKARA, 2002 ER M N HAT, DEVLETLERARASI HUKUKU VE S YAS TAR H MET NLER , C LT:1, ANKARA N VERS TES HUKUK FAKLTES YAYINLARI, ANKARA, 1953 ERSAVCI AYDIN - NAZLIMO LU MUSTAFA, TRKEY TELGRAFA LK DEFA UYGULAYAN NC MUSTAFA EFEND , GVERC N, C LT: 11, SAYI:117, STANBUL, 1976 ERTRK HSAMETT N, K DEVR N PERDE ARKASI, PINAR YAYINEV , STANBUL, 1964 ERZ ADNAN SADIK, TRK YE KTPHANELER NDEN NOTLAR VE VES KALAR I, OSMANLILARDA TARHANLIK, BELLETEN, C LT:14, ANKARA, 1950 ESK N EK P, TRK POSTA TAR H , ULUSAL MATBAA, ANKARA, 1942 EYBO LU SEL M, HABERLE ME, OPT M ZM VE D STOPYA, DNDEN YARINA HABERLE MEN N SERVEN , YAPI KRED YAYINLARI, STANBUL, 2006 FAROQHI SURA YA, OSMANLI EH RLER VE KIRSAL HAYATI, EV REN:EM NE SONNUR ZCAN, DO U BATI YAYINLARI, ANKARA, 2006 FAROQH SURA YA, OSMANLI KLTR VE GNDEL K YA AM, EV REN:EL F KILI, TAR H VAKFI YURT YAYINLARI, STANBUL, 2005 FAROQH SURA YA, OSMANLIDA KENTLER VE KENTL LER, EV REN:NEYY R KALAYCIO LU, TAR H VAKFI YURT YAYINLARI, STANBUL, 2004

428

GEM TEN GNMZE POSTA

GABA N ANNEMARIE VON. ACTA OR ENTAL A HUNG, EV. TEZCAN SEM H, RENKLER N SEMBOL K ANLAMLARI, TRKOLOJ DERG S , ANKARA N VERS TES , D L TAR H VE CO RAFYA FAKLTES , C LT: 3, SAYI : 1, TRK D L VE EDEB YATI ARA TIRMA ENST TS YAYINLARI, ANKARA, 1968 GEN RE AT, KARAHANLI DEVLET TE K LATI, TRK TAR H KURUMU YAYINLARI, ANKARA, 2002 GEN RE AT, KA GARLI MAHMUDA GRE XI. YZYILDA TRK DNYASI, TRK KLTRN ARA TIRMA ENST TS YAYINLARI, ANKARA, 1997 GEORGES JEAN, YAZI NSANLI IN BELLE , YAPI KRED YAYINLARI, STANBUL, 2006 VE K TAR H , EV -

GIBBON EDWARD, ROMA MPARATORLU UNUN GER LEY

REN: BALTACIG L ASIM, C LT:1 B/F/S YAYINLARI, STANBUL, 1988 GKB LG N M.TAYY B, TANZ MAT HAREKET N N OSMANLI MESSESELER NE VE TE K LATINA ETK LER , BELLETEN, C LT:31, SAYI:121-124, TRK TAR H KURUMU YAYINLARI, ANKARA, 1967 GLTEK N ESER, ULUKI LA VE KZ MEHMET PA A MENZ L KLL YES , KLTR BAKANLI I YAYINLARI, ANKARA, 2001 GMRK YAKUP, TRK YEDE PTT H ZMETLER , CUMHUR YET DNEM TRK YE ANS KLOPED S , C LT:10, LET M YAYINLARI, STANBUL, 2002

GNALTAY M. EMSETT N, YAKIN ARK, ELAM VE MEZOPOTAMYA, TRK TAR H KURUMU YAYINLARI , ANKARA, 1937 GNALTAY EMSETT N, RAN TAR H , TRK TAR H KURUMU YAYINLARI, ANKARA, 1948 HALAO LU YUSUF, KLAS K DNEMDE OSMANLILARDA HABERLE ME VE YOL S STEM , A INI YAKALAYAN OSMANLI, IRCICA, STANBUL, 1995 HALAO LU YUSUF, OSMANLILARDA ULA IM VE HABERLE ME, PTT GENEL MDRL YAYINLARI, ANKARA, 2002 HALAO LU YUSUF, XIV-XVII. YZYILLARDA OSMANLILARDA DEVLET TE K LATI VE SOSYAL YAPI, TRK TAR H KURUMU YAYINLARI, ANKARA, 2003 HAM DULLAH MUHAMMED, EL-VESA KS-S YAS YYE (HZ. PEYGAMBER DNEM N N S YAS - DAR BELGELER ), EV REN :VECD AKYZ, K TABEV YAYINCILIK, STANBUL, 1998 HAN O LU MEHMET KR, B R S YASAL RGT OLARAK OSMANLI TT HAD VE TERAKK CEM YET VE JN TRKLK (1889-1902), C LT:1, LET BUL, 1985 M YAYINLARI, STAN-

GEM TEN GNMZE POSTA

429

HAREKAT BRAH M, BER D MADDES , TRK YE D YANET VAKFI SLAM ANS KLOPE D S ,C LT:5, STANBUL,1992 HERODOTOS, TAR H, EV REN: MNTEK M KMEN, TRK YE RI, STANBUL, 2006 HEYWOOD COL N J., THE OTTOMAN MENZ LHANE AND ULAK SYSTEM N RUMEL N THE E GHTEEN CENTURY, I. ULUSLARARASI TRK YEN N SOSYAL VE EKONOM K TAR H KONGRES TEBL HAL L, ANKARA, 1980 HOMEROS, LYADA, EV REN: FULYA KOAK, ARKADA YAYINEV , ANKARA, 2004 HUSUS KANUNLAR, C LT: 3,T.B.M.M, ANKARA, 1956 HSANO LU EKMELEDD N, OSMANLI DEVLET VE MEDEN YET TAR H , C LT:1, IRCICA, STANBUL, 1994 NALCIK HAL L, OSMANLI HUKUKUNA G R - RF SULTAN HUKUK VE FAT H N KANUNLARI, A..S.B.F. DERG S , C LT:13, ANKARA, 1958 NN ANS KLOPED S , C LT: 4, M LL E ZG ZKAN, KUTLUK B LGE KLT YAYINLARI, ANKARA, 1986 JEANNENEY JEAN-NOEL, BA LANGICINDAN GNMZE MEDYA TAR H , EV REN: ESRA ATUK, YAPI KRED YAYINLARI, STANBUL, 2006 KAAR MUSTAFA, OSMANLI TELGRAF IRCICA, STANBUL, 1995 KAAR MUSTAFA, TELGRAFIN DO U U VE HABERLE MEDE DEVR M, DNDEN YARINA HABERLE MEN N SERVEN , HABERLE ME, YAPI KRED YAYINLARI, STANBUL, 2006 KARADUMAN FATMA AY E, 1956DA BULUNAN E TL KLTEPE VES KALARINDAN ANADOLUNUN TAR H 1994 KARAL ENVER Z YA, OSMANLI TAR H , C LT:5, ANKARA, 1983 KA GARLI MAHMUD, D VAN LUGAT- T-TRK, EV REN: BES M ATALAY, C LT:1, TRK D L KURUMU YAYINLARI, ANKARA, 2006 T MA VE KT SAD MESELELER HAKKINDA IKAN NET CELER, ANKARA N VERS TES , S.B.E., YAYINLANMAMI DOKTORA TEZ , ANKARA, LETMES , A INI YAKALAYAN OSMANLI, T M BASIMEV , ANKARA, 1950 LER , YAYINA HAZIRLAYAN: OKYAR OSMAN- NALCIK BANKASI YAYINLA-

N KA AN VE UYGURLAR, KLTR BAKANLI I

430

GEM TEN GNMZE POSTA

KAYAO LU SMET, SLAM KURUMLARI TAR H , ANKARA N VERS TES LAH YAT FAKLTES YAYINLARI, ANKARA, 1985 KAZICI Z YA, SLAM MEDEN YET VE MESSESELER TAR H , MARMARA N VERS TES LAH YAT FAKLTES VAKFI YAYINLARI, STANBUL, 2000 KAZICI Z YA, SLAM MEDEN YET VE MESSESELER TAR H , MARMARA N VERS TES LAH YAT FAKLTES VAKFI YAYINLARI, STANBUL, 2003 KAZICI Z YA, OSMANLIDA TOPLUM YAPISI, B LGE YAYINLARI, STANBUL, 2003 KAZICI Z YA, OSMANLIDA VERG S STEM , B LGE YAYINCILIK, STANBUL, 2005 KINAL F RUZAN, ESK ANADOLU TAR H , TRK TAR H KURUMU YAYINLARI , ANKARA, 1962

KOCA SAL M, BYK HUN DEVLET TRKLER ANS KLOPED S , C LT:1, SEM H OFSET, ANKARA, 2002
KOCADA BEK R, LET M SOSYOLOJ S AISINDAN OSMANLI DNEM ULA TIRMA

HABERLE ME KURUMLARININ FONKS YONLARI VE NEM , SAYI:152, TRK DNYASI ARA TIRMALARI VAKFI YAYINLARI, STANBUL, 2004 KOLO LU ORHAN, TAR H VE TOPLUM, SAYI: 115, 1993 KPRL M. FUAD, BER D, SLAM ANS KLOPED S , C LT:2, M LL E YAYINLARI, STANBUL,1944 KYMEN MEHMET ALTAY, N ZAM-L MLK S YASET NAME, TRK TAR H KURUMU YAYINLARI, ANKARA, 1999 KRAMER SAMUEL NOAH, TAR H SMERDE BA LAR, EV REN: MUAZZEZ LM YE I , TRK TAR H KURUMU YAYINLARI, ANKARA, 1998 KUTAY CEMAL, 113 YIL NCE, LK TELGRAF KABLOSUNUN LETT TANBUL, 1968 KUTAY CEMAL, B R DEV R AYDINLANIYOR: EH T SADRAZAM TALAT PA ANIN GURBET HATIRALARI, KLTR MATBAASI, STANBUL, 1983 KUYA M. SAL H, POSTA TAR H VE KAP TLASYON POSTANELER , TAR H VE TOPLUM DERG S , SAYI:1, STANBUL, 1984 KTKO LU BEK R, OSMANLI RAN MNASEBETLER , STANBUL, 1962 LK ZAFER T M BAKANLI I LET M YAYINLARI, STANBUL,

HABER :S VASTOPOL RUSLARDAN ALINDI, GVERC N DERG S , C LT:3, SAYI:27, S-

GEM TEN GNMZE POSTA

431

KTKO LU MBAHAT, OSMANLI DNEM , TRK DNYASI KLTR ATLASI, C LT:4, TRK KLTRNE H ZMET VAKFI YAYINLARI, STANBUL, 2002 LAMB HAROLD, MUHTE EM SLEYMAN KANUN ,EV REN: A. GKE BOZKURT, , LG YAYINLARI, STANBUL, 2006 LEW S BERNARD, MODERN TRK YEN N DO U U, EV REN: MET N KIRATLI, TRK TAR H KURUMU YAYINLARI, ANKARA, 1993 LISSNER IVAR, UYGARLIK TAR H , EV REN: ADL MORAN, NOKTA K TAP, STANBUL, 2006 LTF PA A, TEVR H- L- OSMAN, STANBUL, 1341 MADRAN EMRE, POSTA H ZMETLER N N DO U U, YEN KOLEKS YON DERG S , ANKARA, 1980 MANSEL AR F MF D, EGE VE YUNAN TAR H , TRK TAR H KURUMU YAYINLARI, ANKARA, 2004 MEM EKREM, ESK A DA MEZOPOTAMYA, EK N K TABEV , BURSA, 2007

MER L ERDO AN, K RMAN SELUKLULARI, TRK TAR H KURUMU YAYINLARI, ANKARA, 1989 MER OKUR MNEVVER, SULTAN CEM, PYS VAKIF S STEM MDRL YAYINLARI, ANKARA, 2006 MEVLANA AH MUHAMMED SMA L PAN PAT , SLAM TAR H , TOKER YAYINLARI, STANBUL, 1971 MDERR SO LU FAT H, MENZ L KAVRAMI VE OSMANLI DEVLET NDE MENZ L YERLE MLER , TRKLER ANS KLOPED S , C LT:10, YEN TRK YE YAYINLARI, STANBUL, 1980 MTERC MLER EROL, KORKAK ABDULDEN CON TRKE GEL BOLU, 2. BASKI, ALFA YAYINLARI, STANBUL, 2005 NIELSEN MORELL, THE DAN SH POST AND TELEGRAPH MUSEUM, KOPENHAG, 1987 NUHO LU GLLER, GAZNEL DEVLET TE K LATI, TRKLER ANS KLOPED S , C LT:4, ANKARA, 2002 ORHONLU CENG Z , OSMANLI MPARATORLU UNDA A RETLER SKAN TE EBBS (1691-1696), .. EDEB YAT FAKLTES YAYINLARI, STANBUL, 1963

432

GEM TEN GNMZE POSTA

ORHONLU CENG Z, OSMANLI MPARATORLU UNDA DERBEND TE K LATI, EREN YAYINCILIK, STANBUL, 1990 ORKUN NAMIK HSEY N, ESK TRK YAZITLARI, DEVLET BASIMEV , STANBUL, 1936 ORU MEHMET, KA NATIN EFEND S , ARI SANAT YAYINEV , STANBUL, 2000 OSMANLI MPARATORLU UNDA LK PUL, GEL 1983 OTOMAT K TELEFON SANTRALLER VE TELEFON MAK NASI MAL EDECEK FABR KANIN TEMEL ATILDI, PTT BLTEN , SAYI:24, ANKARA, 1967 GEL BAHAEDD N, TRK KLTR TAR H NE G R , C LT:4, KLTR BAKANLI I YAYINLARI, ANKARA, 2000 M HACHETTE, C LT:9, STANBUL,

GEL BAHAEDD N, TRK KLTR TAR H NE G R , C LT:6, KLTR BAKANLI I YAYINLARI, ANKARA 2000 GEL, BAHAEDD N, TRK KLTR TAR H NE G R , C LT:7, KLTR BAKANLI I YAYINLARI, ANKARA, 2000
NAY, AL YE. TRK YEDE TELEFON TE K LATININ KURULU U, A I YAKALAYAN OSMANLI, IRCICA, STANBUL, 1995 NDER N YAZ , TRK YEDE LK TELGRAF TECRBES , POS-TEL, C LT:5, SAYI:7, STANBUL, 1963 RO LU HSAN KIVAN, ALMANYADA GELENEKSEL LET YAYINLANMAMI YKSEK L SANS TEZ , STANBUL, 2003 ZB LGEN EROL, BTN YNLER YLE OSMANLI (ADAB-I OSMAN YE), Z YAYINCILIK, STANBUL, 2004 ZDEM R ONUR, TRK YEDE MODERN POSTA TE K LATININ KURULU U VE GEL M , ANADOLU N VERS TES SBE, YAYINLANMAMI YKSEK L SANS TEZ , ESK EH R,1998 ZER YUSUF Z YA, MISIR TAR H , TRK TAR H KURUMU YAYINLARI, ANKARA, 1939 ZKAYA YCEL, XVIII. YZYILDA MENZ LHANE SORUNU, A.. DTCF DERG S , C LT:28, SAYI:2, ANKARA, 1970 ZTUNA YILMAZ, BYK OSMANLI TAR H , C LT:9, TKEN NE R YAT, STANBUL, 1994 M SEKTRNN TEK-

NOLOJ K GEL ME KAR ISINDAK REKABET GC, MARMARA N VERS TES S.B.E,

GEM TEN GNMZE POSTA

433

ZTRK EMRE, KIZILDER L TAR H , NOKTA K TAP, STANBUL, 2007 PAKALIN ZEK , OSMANLI TAR H DEY MLER SZL , C LT:III, ANKARA, 1993 PAYDA KAZIM, AKKOYUNLU DEVLET TE K LATI, A.. S.B.E., YAYIMLANMAMI DOKTORA TEZ , ANKARA, 2003

PEHL VANLI HAM T ESK TRKLER VE SELUKLULARDA ST HBARATILAR, TRKLER, C LT:5 YEN TRK YE YAYINLARI, C LT:5, ANKARA, 2002
POLO MARCO, MARCO POLONUN GEZ LER K TABI, EV REN:MER GNGREN, YOL YAYINLARI, STANBUL, 1985 POSTA, MEYDAN LAROUSSE, C LT:10, MEYDAN YAYINEV , STANBUL, 1972 RENOY GEORGES., HISTORIE DE LA POSTE, RACINE EDITIONS, BRKSEL, 1999 RESM GAZETE, SAYI: 18435, BA BAKANLIK, ANKARA,1984 RESNEL N YAZ , BALKANLARDA B R GER LLACI, HRR YET KAHRAMANI RESNEL N YAZ BEY N ANILARI, EV REN: HSAN ILGAR, A DA YAYINLARI, STANBUL, 1975 R DGE A. H, LA POSTE, LAUSANNE, 1974 R Z EVD N, LEVANT POSTALARI VE TRK YEN N BUNLARA KAR I SAVA I, YEN KOLEKS YON F LATEL -NM SMAT K DERG S , SAYI:7, STANBUL, 1979 RUSSIAN POST, THE HISTORY OF THE RUSSIAN POSTAL SYSTEM, SAINT PETERSBURG, 2002 SAK ZZET, ET N CEMAL XVII. VE XVIII. YZYILLARDA OSMANLI DEVLET NDE MENZ LLER VE FONKS YONLARI: AK EH R MENZ LLER RNE TIRMALARI DERG S ,SAYI: 16, KONYA, 2004 SAM EMSEDD N, KAMS-I TRK, A RI YAYINLARI, STANBUL, 2006 , TRK YAT ARA -

SAYIN ABDURRAHMAN VEF K, TEKAL F KAVA D (OSMANLI VERG S STEM ), T.C MAL YE BAKANLI I ARA TIRMA, PLANLAMA VE KOORD NASYON KURULU BA KANLI I YAYINLARI, ANKARA, 1999 SELAHADD N AD L PA A, ANAKKALE CEPHES NDEN MEKTUPLAR-HATIRALAR, YED TEPE YAYINEV , STANBUL, 2007 SEV M AL ZTOPRAK ZZET TURAL MEHMET AK F, ATATRKN TAM M, TELGRAF VE BEYANNAMELER , ATATRK ARA TIRMA MERKEZ , ANKARA, 2006

434

GEM TEN GNMZE POSTA

SHAW, STANFORD J - SHAW, EZEL KURAL, OSMANLI MPARATORLU U VE MODERN TRK YE, C LT:2, E YAYINLARI, STANBUL, 2006 SLADE ADOLFUS, OSMANLI POSTA TATARLARI, POS-TEL, SAYI:10, STANBUL,1969 SHMEN ERAFETT N, POSTACILI IN VE TRK PTTS N N TAR HES , POSTEL,

ASAYI:3, S TANBUL,1972 SYLEMEZ M.MAHFUZ, BER D TE K LATININ MEN E NE DA R BAZI YEN BULGULAR, SLAM YAT, C LT: 4, SAYI: 2, ANKARA, 2001 SU KAM L, UYGURLAR VE UYGUR MEDEN YET , BALIKES R HALKEVLER YAYINLARI, BALIKES R, 1938 SURU SAL H, KA NATIN EFEND S PEYGAMBER M Z N HAYATI, C LT:2, NES L YAYINLARI, STANBUL, 2007 TAN TURGUT, OSMANLI MPARATORLU UNDA YABANCILARA VER LM MET MT YAZLARI, S.B.F DERG S , SAYI:22, ANKARA, 1967 TANRIKUT ASAF, TRK YE PTT TAR H TE K LAT VE MEVZUATI, C LT:2, ANKARA, 1968 TANRIKUT ASAF, TRK YE PTT TAR H TE K LAT VE MEVZUATI, C LT 1, EFEM MATBAACILIK, ANKARA, 1984 TANSEL SELAHATT N, YAVUZ SULTAN SEL M, M LL E ANKARA, 1969 TA A IL AHMET, GK-TRKLER, C LT:1, TRK TAR H KURUMU YAYINLARI, ANKARA, 1999 TBMM KAVAN N MECMUASI, C LT:12, T.B.M.M., ANKARA, 1934 TBMM KAVAN N MECMUASI, C LT: 20, T.B.M.M., ANKARA, 1939 T.B.M.M. KAVAN N MECMUASI, C LT: 19, T.B.M.M. ANKARA,1939 T.B.M.M. KAVAN N MECMUASI, C LT:2 , T.B.M.M., ANKARA,1942 TBMM KANUNLAR DERG S , C LT:35, T.B.M.M., ANKARA,1953 TBMM ZAB T CER DES , C LT: 10, T.B.M.M., ANKARA, 1958 TBMM KANUNLAR DERG S , C LT:77, T.B.M.M., ANKARA, 1994 TBMM KANUNLAR DERG S , C LT:84, T.B.M.M., ANKARA, 2000 T M BAKANLI I YAYINLARI, KAMU H Z-

GEM TEN GNMZE POSTA

435

T.C ULA TIRMA BAKANLI I, CUMHUR YET N 70. YILINDA ULA TIRMA VE HABERLE ME, BA BAKANLIK YAYINLARI, ANKARA, 1993 T.C ULA TIRMA BAKANLI I, CUMHUR YET N 75. YILINDA ULA TIRMA VE HABERLE ME, BA BAKANLIK YAYINLARI, ANKARA, 1998 T.C ULA TIRMA BAKANLI I, T.C ULA TIRMA BAKANLI I 1923-1973, BA BAKANLIK YAYINLARI, ANKARA, 1973 T.C. MNAKALAT VEKALET , POSTA, TELGRAF VE TELEFON UMUM LAHINA DA R LAY HA, GAROYAN MATBAASI, ANKARA, 1930 TONGUR H KMET, TRK YEDE GENEL KOLLUK TE K L VE GREVLER N N GEL M , T.C. LER BAKANLI I EMN YET GENEL MDRL YAYINLARI, ANKARA, 1946 TOPRAK ZAFER, M LL KT SAT M LL BURJUVAZ , TAR H VAKFI, YURT YAYINLARI, STANBUL, 1995 TOPTA SEYF , TT HAT VE TERAKK CEM YET VE OSMANLI POSTA VE TELGRAF TE K LATI, GAZ N VERS TES S.B.E, YAYINLANMAMI YKSEK L SANS TEZ , ANKARA, 2004 TOSUN MEBRURE - KADR YE YALVA, SMER, BAB L ASUR KANUNLARI VE AMM ADUQA KANUNLARI, TRK TAR H KURUMU YAYINLARI , ANKARA, 1975 TU LACI PARS, OSMANLI MPARATORLU UNDA KOLLAR ULAK VE A E MENZ LLER , GENELKURMAY BASIMEV , ANKARA, 1966 TUNA TURGAY, DNYANIN LK POSTA PULU, HAYAT TAR H MECMUASI, SAYI:3, STANBUL, 1977 TUNAYA TARIK ZAFER, TRK YEDE S YASAL PART LER : K NC ME RUT YET DNEM (1908-1918), C LT:1, HRR YET VAKFI YAYINLARI, STANBUL, 1984 TURAN NAMIK S NAN, SMANLI D PLOMAS S NDE BATI MGES N N DE DERG S , C LT:5 SAYI: 2 ED RNE, 2004, S. 73 TRK ANS KLOPED S , C LT: 21, M LL E T M BAKANLI I YAYINLARI, ANKARA, 1974 M VE DARES N N IS-

EL LER N ETKES (18. VE 19. YZYILLAR, TRAKYA, N VERS TES SOSYAL B L MLER

TRK YEDE LK TELGRAFI ABDLMEC D EKT , YILLAR BOYU TAR H, SAYI:7, STANBUL, 1981 UANKU TAHS N HASAN, ARKEOLOJ , T.C. KLTR BAKANLI I YAYINLARI, ANKARA, 2000

436

GEM TEN GNMZE POSTA

USA POST, THE UNITED STATES POSTAL SERVICE (AN AMERICAN HISTORY 1775-2002), USA, 2003 UZUNAR ILI SMA L HAKKI, OSMANLI DEVLET TE K LATINA MEDHAL, TRK TAR H KURUMU YAYINLARI, ANKARA, 1988 UZUNAR ILI SMA L HAKKI, OSMANLI DEVLET N N SARAY TE K LATI, TRK TAR H KURUMU YAYINLARI, ANKARA, 1945 VARLIK BLENT M., B R YARI SMRGE OLMA S MGES :YABANCI POSTA RGTLER , TANZ MATTAN CUMHUR YETE TRK YE ANS KLOPED S , , C LT:6, LET YINLARI, STANBUL, 1985 YA MUR S NAN, BARI PEYGAMBER HZ. MUHAMMED (S.A.V), ESRA YAYINLARI, KONYA, 2007 YALIN HSEY N CAH T, TT HATI L DERLER N G ZL MEKTUPLARI, TEMEL YAYINLARI, STANBUL, 2002 YAZARO LU YKSEL - GRGL ER F, PTT FABR KASI, POS-TEL, C LT:7, SAYI:9, STANBUL, 1965 YAZICI NES M , OSMANLI MPARATORLU UNDA YABANCI POSTALAR VE ATATRK TRK YES NDE POSTACILIK, SAYI:3, LET M, ANKARA, 1981 M YA-

YAZICI NES M , OSMANLI TELGRAF FABR KASI, TRK DNYASI ARA TIRMALARI, SAYI.22, STANBUL, 1983 YAZICI NES M , TANZ MAT DNEM OSMANLI HABERLE ME KURUMU, OSMANLI ANS KLOPED S , C LT :3, YEN TRK YE YAYINLARI, ANKARA, 1999 YAZICI NES M , TANZ MAT DNEM NDE OSMANLI POSTA RGT, TANZ MATTAN CUMHUR YETE TRK YE ANS KLOPED S , C LT:6, STANBUL, 1985 YAZICI NES M , TRK POSTA TAR H NDEN, DNDEN YARINA HABERLE MEN N SERVEN , YAPI KRED YAYINLARI, STANBUL, 2006 YAZICI NES M , TANZ MAT DNEM NDE OSMANLI HABERLE ME KURUMU, 150. YILINDA TANZ MAT, YAYINA HAZIRLAYAN: HAKKI DURSUN YILDIZ, TRK TAR H KURUMU YAYINLARI, ANKARA, 1992 YAZICI, NES M , OSMANLI TELGRAFINDA D L KONUSU, LAH YAT FAKLTES DERG S , C LT:26, ANKARA N VERS TES BASIMEV , ANKARA, 1983 YILDIRAN BRAH M, OSMANLI SARAY TE K LATINDA HABERC UZUN MESAFE KO UCULARI:PEYKLER, C LT:5, YEN TRK YE YAYINLARI, ANKARA, 1999

GEM TEN GNMZE POSTA

437

YILDIRIM SMA L, CUMHUR YET DNEM NDE DEM RYOLLARI, ATATRK ARA TIRMA MERKEZ YAYINLARI, ANKARA, 2001 YRKHAN YUSUF Z YA, HAZRET- MUHAMMED N DO UMUNDAN LMNE KADAR SLAM D N TAR H , KLTR BAKANLI I YAYINLARI, ANKARA, 2001 YURDABAK TURGUT, OSMANLI DEVR NDE HABERLE ME (POSTA) H ZMETLER , ASKER TAR H BLTEN , SAYI:22, GENELKURMAY ASKER TAR H VE STRATEJ ETT BA KANLI I YAYINLARI, ANKARA, 1987 YURDATAP SELAM MN R, HZ. MUHAMMED N MEKTUPLARI, EL PS YAYINCILIK, ANKARA, 2006 ZEYDAN CORC , SLAM UYGARLI I TAR H I, EV REN: NEJDET GK, LET YINLARI, STANBUL, 2004 M YA-

438

GEM TEN GNMZE POSTA