Fransa Ve Türkiye Arasında Sivil Toplum Diyaloğu

FRANSA VE TRKYE ARASINDA SVL TOPLUM DYALOU nyarglar Amak
Derleyenler
Senem Aydn Dzgit Ayhan Kaya
Derleyenler Senem Aydn Dzgit Ayhan Kaya FRANSA VE TRKYE ARASINDA SVL TOPLUM DYALOU nyarglar Amak stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar 281 Avrupa almalar 4 ISBN 978-605-399-129-8 1. Bask stanbul, Aralk 2009 Bilgi letiim Grubu Yaynclk Mzik Yapm ve Haber Ajans Ltd. ti. Yazma Adresi: nn Caddesi, No: 28 Kutepe ili 34387 stanbul Telefon: 0212 311 60 00 - 217 28 62 / Faks: 0212 347 10 11 www.bilgiyay.com E-posta yayin@bilgiyay.com Datm dagitim@bilgiyay.com Yayna Hazrlayan Belgin nar Tasarm Mehmet Ulusel Dizgi ve Uygulama Maraton Dizgievi Dzelti Remzi Abbas Bask ve Cilt Sena Ofset Ambalaj ve Matbaaclk San. Tic. Ltd. ti. Litros Yolu 2. Matbaaclar Sitesi B Blok Kat 6 No: 4 NB 7-9-11 Topkap stanbul Telefon: 0212 613 03 21 - 613 38 46 / Fax: 0212 613 38 46
stanbul Bilgi University Library Cataloging-in-Publication Data stanbul Bilgi niversitesi Ktphanesi Kataloglama Blm tarafndan kataloglanmtr.
Fransa ve Trkiye Arasnda Sivil Toplum Diyalou nyarglar Amak / haz. Senem Aydn Dzgit, Ayhan Kaya. p. cm. Includes bibliographical references and index. ISBN 978-605-399-129-8 (pbk.) 1. Civil Society Turkey. 3. Civil Society France. I. Dzgit, Senem Aydn, II. Kaya, Ayhan. JC337 .T87 2009
Derleyenler
Senem Aydn Dzgit Ayhan Kaya FRANSA VE TRKYE ARASINDA SVL TOPLUM DYALOU nyarglar Amak
iindekiler iindekiler
indekiler
ix
Yazarlar 1 GR - INTERACT: Trkiye ve Fransa Arasnda Sivil Toplum Diyalounu Glendirme

Senem Aydn Dzgit - Ayhan Kaya Riva Kastoryano - Jean Marcou
4 Kitabn Sunumu 6 Teekkrler
1 Toplum Diyalounun Harekete Geii:

Laden Yurttagler
Sivil Toplum Atlyesi Dizilerine Ynelik Bir nceleme

9 Giri 10 Bir Strateji Olarak A Kurma 11 Kapasite Yaratan Bir Faaliyet Olarak Haritalama 12 Trkiye ve Fransa Arasndaki STK Diyalou: Sivil Toplum Diyalou Atlye Serisi
13 15 Sivil Toplum Diyalou Atlye Serisi I: Avrupa Vatandal in likilerin Stratejik Haritalamas Sivil Toplum Diyalou Atlye Serisi II: Strateji Oluturmak in Stratejik Haritalama
17
2 Dersimizi Aldk m? AB Koulluluu ve

Deniz Bingl McDonald
Orta ve Dou Avrupa ile Trkiyede Kullanm

17 Giri 18 AB Genilemesinin Dnya Saati 19 Kullanm ve Kkeni 22 Kusursuz Bir Sicil mi? 24 CEE ile BBnin Karlatrlmasna Ynelik Parametreler
24 25 26 27 Reform Geiren lkeler Arasnda Salkl Rekabet Katlm lkeleri Arasnda Blgesel birlii Mevcut Katlm lkeleri Gemiin ve Bugnn Baarlarnn Salad rneklerden Ders Alabilir Katlm lkelerinde Reform Konulu Fikir Birlii
29 Ne Gibi Dersler Alnabilir? 30 Trkiye Tek Bana Bir Grup mu? 31 Genileme Politikasnn Gelecei 33 nmzdeki Yirmi Yl inde AB Genilemesi ve AB
vi iindekiler
35
3 Trkiye ve Avrupa Birliinde Ulusal Kimlik ve

Maya Arakon
Aznlk Sorunlar: Bat Avrupa Deneyimi ile Trkiyedeki Krt Sorununun Karlatrmal Analizi
35 Giri 36 Milliyetilik Nedir? 38 ok Irkl Devletlerde Yaayan Etnik Aznlklar Neden Devlet Kurma Talebinde Bulunan Etnik Milliyetler Haline Gelir? 42 Ayrlk ddialara Dnen Ulusal Kimlik: Kuzey rlanda, Bask lkesi ve Krt Sorunu
42 Kuzey rlanda Sorunu 46 Bask lkesindeki Ayrlk Niyetler 49 Krt Sorunu
53 Sonu
57
4 Dayanma, Rekabet ve birlii:

Cem Deniz Kut
Nabucco Projesi ve Geni Avrasya Blgesinde Doal Gaz Enerji Gvenlii Politikalar
57 Giri 59 Enerji Gvenlii ve Doal Gaz 61 Doal Gaz Enerji Politikalar: Rusya ve Avrasyadaki Balca Kaynak Oyuncular 62 Rusya 63 Hazar, Orta Asya ve Trkiye 67 Blgedeki Jeopolitika ve Gvenlie likin Sorunlar: hracat ve Rusyann Orta Asya Devletleriyle likileri 68 Avrupa Birlii 71 Trkiye ve Doal Gaz Enerji Gvenlii 74 Nabucco ve Gney Akm Projeleri 75 Sonu
79
5 Rusya ve Avrupa Birlii Arasndaki Trkiye:

Yeni Bir Blgesel Gcn Karsndaki D Politika Sorunlar
Laurent Vinatier
79 Giri 82 Rusyann Enerji Blf: Gney Akmna Odaklanma

83 Fazlasyla Kusursuz Bir Tablo
iindekiler vii
85 86 87 88 89 92 94 95
Gazpromun alma Prensibi Trkmenistandan Gvenilir Kaynak Salanamaz Gney Akmnn Zayf Tevikleri Arka Plandaki Rus Gerekleri: Gazpromu Normal Bir Avrupa Ekonomik Oyuncusu Yapmak Trkiyenin Enerji Kart: Bir Merkeze Dnmek Ermenistan Alm ve Douda Genileyen Mzakere Alanlar NATO-Rusya-Grcistan Uzlamas: Trkiye zerine Bir Bahis Gl Fakat Blgesel Olmayan Bir Oyuncu Olarak ran
89 Trkiyenin Blgesel Liderlie Giden Yolu

97 Sonular
99
6 Trkiyenin Avrupa Birliine Tam yelik Sreci

erevesinde Trk Elitlerinin ve Kamuoyunun Avrupa Birliine Ynelik Tavr
Nicolas Monceau
99 Giri 100 Trk Elitini Aratrmak

102 Trkiyede Modernleen Elite likin Bir Vaka almas Olarak Sivil Toplum Eliti 104 Trkiyede Sivil Toplum Elitinin Profili
104 104 105 106 Ya ve Cinsiyet Eitim Dzeyleri, Eitim ve Okul Tipleri, Yabanc Dil Bilgisi Mesleki Altyaplar Siyasi Altyaplar: 1960lardan tibaren Sol Kanat Kurulularndaki Siyasi Aktivizm
107 Trk Eliti ve AB

107 110 112 114 Avrupa Entegrasyonuna Gl Destek Trk Eliti ve Halknn Avrupa Algs: Demokrasi mi, Ekonomik Refah m? Avrupa Entegrasyonunun Kltrel Boyutu: Milliyetilik mi, Avrupallk m? Avrupa Entegrasyonu ve Demokrasiye Ynelik Tavrlar
115 Sonu 116 Ek
Yazarlar
MAYA ARAKON Uluslararas likiler Blm, Yardmc Doent, Yeditepe niversitesi SENEM AYDIN DZGT Uluslararas likiler Blm, Yardmc Doent, stanbul Bilgi niversitesi RIVA KASTORYANO Centre dEtudes et de Recherche Internationale (CERI-Paris) Aratrma Mdr AYHAN KAYA Siyaset Bilimi Profesr, stanbul Bilgi niversitesi, Uluslararas likiler Blm CEM DENZ KUT Boazii niversitesi Siyaset Bilimi ve Uluslararas likiler Blm Doktora Aday JEAN MARCOU Institut Franais dEtudes Anatoliennes (IFEA) Siyaset Bilimi Profesr DENZ BNGL MCDONALD CENS ve Orta Avrupa niversitesi Uluslararas likiler ve Avrupa almalar Blm Aratrma Grevlisi NICOLAS MONCEAU Grenoble niversitesi Aratrma Grevlisi - Siyasi almalar ve PACTE Aratrma Merkezi (CNRS) LAURENT VINATIER Paris Siyasi almalar Enstits Aratrma Grevlisi LADEN YURTTAGLER STK Eitim ve Aratrma Merkezi Program Grevlisi, stanbul Bilgi niversitesi
Giri
INTERACT: Trkiye ve Fransa Arasnda Sivil Toplum Diyalounu Glendirme

Senem Aydn Dzgit Ayhan Kaya Rva Kastoryano Jean Marcou
rkiyenin AB yrngesi, uzun sredir Avrupa akademik evreleri iinde ve dnda ulusal ve uluslararas sorunlarn tam kalbinde konumlanmtr. Bu durum, Avrupa Birlii genilemesine ilikin atmalara ve Avrupa ile Avrupa Birliinin znn tanm hakknda tartmalara yol amaktadr. Avrupadaki brokratik evrelerde, birok rapor kaleme alnmakta ve yaynlanmaktadr. Benzer ekilde, birok Avrupa dernei, Trk devleti ve toplumuna ilikin bilgiler vermek iin, uzmanlarn, gazetecilerin ve akademisyenlerin katld konferanslar ve kamu tartmalar dzenlemitir. Btn bunlara ramen, sadece birka analiz Trkiye gereinden, yani sivil toplumun karakterinden; i ve d dinamiklerden; lkenin ekonomik ve kltrel geliiminden, blgedeki neminden ve Avrupa Birlii ve ye devletlerle olan ilikilerinden sz etmektedir. Trkiyenin ABye katlm, zellikle ulusal egemenliin ve toprak btnlnn zedelenmesi bakmndan Trkiyede eitli korkular uyandrmaktadr. Ayn ekilde, Avrupaya alma konulu tartmalar, genellikle kimliin kaybedilmesi ve globalleme korkusu gibi duygularla yorulmaktadr. Bu durum, Fransada Trkiyenin katlm hakkndaki son tartmalardan da anlalaca zere, Fransa gibi nemli bir lkede de yaanmaktadr. Buradaki argman, byme beklentilerinin uyandrd korkular nemsiz olarak grmezden gelmek yerine, bu korkular sorunlarn poplizmden uzak, bilimsel olarak temellendirilmi bir perspektiften sunulduu, bilgilendirici bir ereveye oturtma ihtiyacnn altn izmektir. Bu bakmdan karlaan en byk kstlayc
2 fransa ve trkiye arasnda sivil toplum diyalou: nyarglar amak
faktrlerden biri, yetersiz toplumsal ve akademik katlmdr. Trkiyenin iletiim kurduu bir lke olan Fransa asndan bakldnda, bu durum byk lde Trkiyedeki Franszca eitim veren niversitelerle Fransada seilen niversiteler arasnda kurulan ibirliiyle snrldr. Bu kstlayc faktr, kendini hem toplum iin diyaloa ynelik talebin dk oluuyla hem de buna bal olarak bu diyalou tevik etme olanaklarnn yokluuyla gsterir. Bu kstlayc faktr ve sebep olduu sonular, ancak iki taraf arasndaki etkileimin kalitesini ve miktarn arttrmaya ynelik hareketlerle alabilir. INTERACT: Trkiye ve Fransa Arasndaki Sivil Toplum Diyalounu Glendirmek adl geni lekli projenin ardnda yatan balca motivasyon da budur; proje Avrupa Komisyonu Sivil Toplum Diyalou Programndan fon destei almakta ve stanbul Bilgi niversitesi, Sciences Po-Paris ve Institut Franais dEtudes Anatoliennes (IFEA) tarafndan yrtlmektedir. Projenin amac, ibirlii faaliyetlerini hem Trkiye hem de AB iin kilit bir lke olan Fransay kapsayacak ekilde genileterek, Trkiye ve AB arasnda karlkl diyalog ve ibirliinin oluturulmas iin atlan admlar ilerletmeyi kolaylatrmaktr. Fransa, Trkiyenin modernleme/Batllama yrngesini devlet-toplum ilikileri, kamusal alanda dinin rol ve brokratik yap gibi eitli alanlarda ekillendirme konusunda nemli rol oynam bir lkedir. Yakn zamanda, Fransa Trkiyenin Avrupa Birliine katlm konusunda da etkili bir rol oynamaya balad. Bu sadece Fransann Trk i ve d politikas zerinde kurduu tek ynl bir nfuzdan ibaret deildir. Fransada Avrupann gelecei ve Fransann bu gelecekteki rol konusunda sren tartmalar, ayn zamanda Trkiyenin AB katlmna ve bu gelimenin kimlik ve uluslararas ilerin yan sra, AB ye devletlerinin i ilerinde yer alma hakknda uyanan sorulara odaklanm durumdadr. ki lkenin de kendi i tartmalarnn ve d politikalarnn oluumundaki etkileri gayet akken, iki lkedeki sivil toplum iindeki nyarg ve yanl bilgilenme halinin lkeler arasndaki ilikileri youn bir ekilde bulutlandrmay srdrd de herkese bilinen bir gerektir. Projenin genel amac, bu bakmdan iki katl bir sorunu stlenmeye ynelik bir ekilde yaplanmt. Birincisi, sz konusu iki lke arasndaki toplumsal nyarglarn ortadan kaldrlmasna ve Trkiye ve Fransa sivil toplumlar arasndaki iletiimi ve karlkl bilgi ve deneyim alveriini kuvvetlendirmek suretiyle, her iki tarafta da daha rasyonel tartmalara bir zemin hazrlamaya katkda bulunmakt. Akademisyenler ve niversiteler, modern toplumda rasyonel tartmalarn yaplanmasnda ve yaylmasnda nemli bir
giri: interact: trkiye ile fransa arasnda sivil toplum diyalounu glendirme
arac rol oynayan temel elitleri temsil ettii iin, genel amacn kar karya olduu ikinci sorun, bir Trk niversitesiyle (stanbul Bilgi niversitesi) ve arlk sahibi bir AB ye devleti niversitesi (Sciences Po-Paris) arasnda kurulacak uzun vadeli srdrlebilir bir ibirlii ve ortaklk araclyla ve IFEAnn ciddi katklaryla, AB iinde Trkiyeye, Trkiye iindeyse ABye ilikin daha iyi bir bilgi ve anlayn yaylmasna katkda bulunma konusuna dayanmaktayd. Bu ibirlii, sadece Trk politikas, tarihi ve kltr ve AB politikalar, kurumlar ve deerleri hakknda bilgi alverii salamak iin deil, ayn zamanda iki kurum arasnda analitik becerileri ve akademik bilgileri arttrmaya yardmc olmak iin ngrlmt. Sciences Ponun rencilerinin yaklak te birinin yabanc olduu olduka uluslararas bir kurum oluu, niversiteyi karlkl diyalou ve tartmay Fransann dna tayarak ABnin dier blmlerine de ulatrma konusunda ok nemli bir uluslararas ortak haline getirdi. Bu perspektifte, hem Sciences Po-Paris hem de IFEA projede stanbul Bilgi niversitesiyle tam bir ibirlii iinde alt. Proje, iki kurumun akademisyenleri ve rencileri iin, iki toplum hakkndaki bilgi ve anlay ile bu toplumlarn Avrupa Birliine ynelik algs ve temsili konusundaki boluu doldurmak bakmndan nemli bir rol oynad. Btn bunlar, projenin elverdii eitli faaliyetler sayesinde gerekletirildi. Bu faaliyetler, stanbul Bilgi niversitesi ve Sciences Po arasnda bilimsel bir profesr deiim programn; doktora/post-doktora rencilerinden oluan uzman bir grev gcnn kurulmasn; Fransa ve Trkiyeden doktora/post-doktora aratrma rencilerine ynelik bilimsel bir deiim programn ve AB katlm kapsamnda Fransa, Trkiye ve Polonyada seilen az gelimi blgelerin blgesel ynetimlerini konu alan ortak bir ok disiplinli aratrma projesini (Kaya ve Bafoil, 2009); stanbul Bilgi niversitesinde Fransa ve AB: Politika, Toplum ve Kltr konulu srekli bir dersin konmasn; Fransa ve Trkiyeden seilen sivil toplum temsilcileri iin iki hafta sonu okulunu; uluslararas lisans rencileri iin bir yaz okulunu, tematik/bilin arttrma konferansn ve son bir deerlendirme konferansn iermekteydi. Bu kitap, bu proje faaliyetlerinin seilen akademik/politik rnlerinin bir derlemesidir. Gen akademisyenler arasnda bilimsel etkileimi tevik etmek amacyla, srasyla Sciences Po ve stanbul Bilgi niversitesinde alt aylk post-doktora programlar alan iki post-doktora rencisinin (bir Trkiyeden bir Fransadan) kaleme ald iki makaleyi iermektedir. Kitapta bunun yan sra stanbul ve Pariste Trk ve Fransz niversitelerinden ara-
trma grevlilerinin (uzman grev gc olarak da adlandrlmaktadr) katlmyla, proje kapsamndaki temalar (AB ve sivil toplum, AB-Trkiye ilikileri, ABdeki Fransa ve ok kltrllk) aratran gen akademisyenler arasnda ba kurmak ve akademik etkileim iin ortak bir alan yaratarak sosyallemeyi ve akademik bilgiyi tevik etmek amacyla dzenlenen doktora/postdoktora atlyelerinin katlmclar tarafndan kaleme alnan iki makale bulunmaktadr. Kitapta ayrca proje kapsamnda yrtlen, hem akademik hem sivil toplum balantlarn arttrmay amalayarak, sosyallemeyi tevik eden, bunun yannda AB desteinin ve sivil toplum diyalounun AB ve Trkiyede daha geni topluluklarn katlmn hedefleyen etkinlikler araclyla grnr klnmasn salayan a kurma almalaryla ilikili makaleler yer almaktadr. Bu yndeki faaliyetlerden biri, Trkiye ve Fransadan sivil toplum temsilcilerinin iki taraf arasndaki iletiimi arttrmak, ok kltrllk, eitlilik, devlet-toplum ilikileri Trkiyenin AB katlmnn sonular hakknda bilgilerin Trkiye ve AB apnda ziraat ve evre gibi byk lde acquise bal seilmi AB politikalar kapsamnda yaylmas ve benzeri konulardaki tartmalar erevesinde, Avrupadaki sivil toplumun gelecei hakkndaki tartmalara katkda bulunmak amacyla, iki hafta sonu okulunun (biri Pariste, dieri stanbulda olmak zere) kurulmasn iermektedir. Kitapta bulunan dier bir makaleyle ilikili olan bir baka faaliyet de, AB Snrlar ve Genileme adl bir aylk yaz okuludur; bu yaz okulunda, AB ve aday lkelerden katlan yirmi adet nc ve drdnc snf lisans rencisi, BLG, Sciences Po ve seilen dier AB niversitelerinde grev yapan on akademisyenden dersler almlardr. KTABIN SUNUMU Bu kitap, proje faaliyetleri hakknda bir rapor nitelii tamamaktadr. Bunun yerine, faaliyetler kapsamnda yer alan akademik/politik katklar araclyla, faaliyetlerin bir tablosunu karmaktadr. Ancak bu kitap, projenin faaliyetleri hakkndaki makalelerin plansz bir derlemesinden de ibaret deildir. Kitaba yaplan btn katklar, projenin ve dolaysyla yukarda sz edilen faaliyetlerin en nemli amac olan Trkiyenin ABye katlm konusunda daha rasyonel bir tartma yaratmaya ynelik genel bir ereveye dayanmaktadr. Ayrca, bu rnlerin Fransa ve Trkiyeden gelen bilim adamlar tarafndan ibirlii erevesinde verilmi olmas, bal bana bir sivil toplum diyalou srecini tekil etmektedir. Dolaysyla, bu rnlerin retildii balamn da bu
kitabn kavramsal erevesinin bir parasn oluturduu ayrca gz nnde bulundurulmaldr. Laden Yurttaglerin katks olan ilk makale, projenin politik nemiyle dorudan ilikilidir. Bu alma, Avrupa Birliinde sivil toplum diyalounun tarihi erevesini izerek, ardndan proje kapsamnda dzenlenen hafta sonu okullarn konu edinmektedir. Makale, sivil toplum kurulularnn kapasite yaratma zelliini, etkili bir etkileim araclyla arttrmann amaland hafta sonu okullarnda yer alan stratejik haritalama uygulamasna odaklanmaktadr. Deniz Bingl McDonald ve Maya Arakon tarafndan kaleme alnan sonraki iki makale, ayn zamanda AB ve Trkiye arasndaki yanl anlamalarn ve nyarglarn olgunlat bir alan olan olduka popler iki konuya, yani demokrasi ve insan haklarna odaklanmaktadr. Deniz Bingl McDonald, AB koulluluu kavramn, Orta ve Dou Avrupa (CEEC) lkelerinin ve Bat Balkanlarn durumlarnn ele alnd karlatrmal bir odakla incelemektedir. McDonald, ABnin nceki CEEC almndan baz dersler alm gibi grnd halde, halen Bat Balkanlarla olan ilikilerinde bir ballk eksiklii yaadn ortaya koyar. Ardndan odan Trkiyeye, Bat Balkanlarla birlikte her iki durumda da koulluluun inandrcln zedeleyen youn bir belirsizlik ve daha yksek engeller ile karlatn ne srd bir lkeye evirir. Maya Arakon, Trkiyedeki fiili demokratik uygulamalara, zellikle de Krt sorununa odaklanarak, madalyonun dier yzn ele almaktadr. Arakon, Trkiyenin Bask lkesi ve Kuzey rlandadaki durumla arasndaki farklar ve benzerlikleri vurgulayarak, baz admlar atld halde, Trkiyede uzun yllardr sren atmaya bar yanls bir zm getirmek iin uzlama ve yetki dalm beklentilerinin gz nnde bulundurulmas gerektii sonucuna varr. Cem Deniz Kut ve Laurent Vinatier tarafndan kaleme alnan sonraki iki makale, AB-Trkiye ilikilerinin hayati, fakat neredeyse hi aratrlmayan bir boyutuna, enerji sorununa odaklanmaktadr. Cem Deniz Kut, Rusya, AB ve Trkiyenin enerji ibirlii konusunda karlatklar sorunlar, AB ve Trkiye arasnda Nabucco Projesi araclyla kurulacak doal gaz konulu olas bir aktif ibirliinin snrlarn ve olanaklarn zellikle vurgulayarak ele alr. Laurent Vinatierse, Nabuccoya rakip olarak Gney Akm Projesine odaklanp, bir adm teye geerek Gney Kafkaslardaki enerji ibirliinin ve ilgili gelimelerin, Trkiyenin Karadenizdeki varln Hazar blgesine kadar nemli lde arttrmasn salayacak nemli takas aralar yaratmasn analiz eder. Nicolas Monceau imzal son makale, tpk ABdeki gibi, Trk kamuoyunun Avrupa entegrasyonuna ilikin grlerinin
de elitlerle kitleler arasnda, Avrupa entegrasyonuna ilikin ok eitli konularda ikiye ayrldn ortaya koyar. Ekonomik avantajlara, demokrasiye, insan haklarna ve kimlie dayanan hususlara ilikin benzer blnmeleri vurgulayan Monceau, Trkiyenin Avrupaya gre nevi ahsna mnhasr bir vaka olduu tezinin her adan dikkatle ele alnmas gerektiinin altn izer. TEEKKRLER Bu kitap, Avrupa Komisyonunun Trkiye in Katlm ncesi Destek Program Avrupa Birlii ve Trkiye Arasndaki Sivil Toplum Diyalounun Tevik Edilmesi (CSD - I) projesinin bir paras olarak hazrlanmtr. Yazarlar ve proje ekibi, Proje boyunca saladklar desteklerden tr Avrupa Komisyonuna, AB Genel Sekreterliine, Merkezi Finans ve Szlemeler Birimine, Avrupa Komisyonu Trkiye AB Delegasyonuna ve Sivil Toplum Diyalou Teknik Destek Birimine teekkrlerini sunarlar. Kitabn editrleri, INTERACT Projesine en banda beri yrekten katkda bulunan meslektalarna teekkr ederler. Bu projenin tamamn mmkn klan Glperi Vural ve Kerem iftioluna teekkrlerimizi sunarz. Vural ve iftiolu, zamanlarn, yaklamlarn ve en nemlisi tutkularn tm cmertlikleriyle bu projeye adadlar. Onlarn almalar olmakszn bu proje uygulanamazd. Eski BLG Rektr Aydn Uur, desteini hibir zaman esirgemedi. Ayrca BLGnin yeni Rektr Halil Gvene, cmert destekleri iin teekkr etmek istiyoruz. Kendisinin desteini takdir ediyoruz. Sciences Podan Francis Verillaud ve Catherine Farhi, IFEAdan Nora eni, projenin uygulanmasna ciddi katklarda bulundular. Onlara minnettarz. BLG Rektrl, Genel Sekreterlii, Muhasebe Ofisi ve Tantm ekipleri de bize ok yardmc oldular. Hepinize teekkr ederiz. zge Onursal, Proje nerisinin yazlmasndan itibaren hep yanmzda oldu; projenin btn boyunca sergiledii alma ak ve ngrl mdahaleleri iin kendisine ok teekkr ederiz. Suna Gke, Refika Saldere, Yaprak Grsoy, Bur Begl ve Aye Tecmen, yardmlarna ihtiya duyduumuz her an yanmzdaydlar. Her birine ayr ayr teekkr ederiz. Proje ekibi, tm desteklerini projeye aktarmak konusunda olduka cmert davranan bir bilim adamlar grubuyla alt iin ok anslyd. lter Turan, ule Kut, Soli zel, Nihal nciolu ve Volkan Vurala srekli destekleri iin teekkr bir bor biliyoruz. Ayrca Projenin dier blmlerinde yer alan dier meslektalarmza da teekkrlerimizi sunuyoruz: Serhat Gven, Umut zkrml, Yeim Atamer, Bertrand Badie, Anne-Marie Le Gloannec, Franois Bafoil, Michel Ma-
rian, Frederic Charillon, Emre Gnen, Alan Duben, Gencer zcan, Maya Arakon, Laurent Vinatier, Odile Bour, Catherine Palpant, Nicolas Monceau, Lisa Montmayeur, Loubna Lamrhari, Benoit Montabone, Simone Weske, Ali hsan Aydn, Nur Yasemin Ural, Deniz Kut, Erhan Akdemir, zge Gen, Hamdi Gargin, Pelin Bingl, Franois Bafoil, Frederic Durand, Aysu Acar, Laden Yurttagler, Avi Haligua, Burak Arkan, Burak Tama, Joost Lagendijk, Alain Servantie, Samim Akgnl, Asl Tun, Deniz Bingl McDonald, Alan Duby, Joerg Baudner ve Deren Doan Yavuz. Son olarak, srekli destei ve almalarmza duyduu inan iin Bilgi niversitesi Yaynlarna da teekkrlerimizi sunuyoruz.
stanbul - Paris, Ekim 2009
Kaynaka Kaya, Ayhan ve Bafoil, Franois (2009). Regional Development and the European Union: A Comparative Analysis of Karabk, Valenciennes and Katowice. stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar.
1
Toplum Diyalounun Harekete Geii: Sivil Toplum Atlyesi Dizilerine Ynelik Bir nceleme
Laden Yurttagler
GR vrupa Birliinin 1 Mays 2004te on yeni ye devletin katlmn kabul edecek ekilde genilemesi, genileme srecine ve etkilerine ilikin baz derslerin alnmasna yol at. Genileme politikasndan alnabilecek derslerden biri, eski AB Aday ve/veya AB ye devletlerinin vatandalarnn, yeterli bilgiye ve hazrla sahip olmaddr. AB ile aday lkeler arasndaki sivil toplum diyalou konusunda 2005 ylnda yrtlen iletiim almalar, ABnin gelecekteki genileme giriimlerinin, aday lkelerin vatandalaryla AB ye devletlerinin vatandalar arasnda kurulacak derin ve srekli bir diyalogla desteklenmesi gerektiini ortaya koydu (Avrupa Komisyonu, 2005). On aday devletle yaanan deneyimlere gre, Avrupa Komisyonunun adaylarla zellikle de Trkiyeyle yapt katlm mzakerelerine ynelik stratejisi temele dayanr. lk temel, aday lkelerdeki reform srecini desteklemek zere tasarlanmtr. kinci temel, katlm mzakerelerine ynelik ereveyi ortaya koymaktadr. nc temelse, aday lkelerle AB arasndaki siyasi ve kltrel diyaloun glendirilmesini ierir. Siyasi ve kltrel diyalog, farkl kltrler hakkndaki bilgi boluu iin bir kprnn kurulmasn salayabilir. Ayrca, farkl lkelerin vatandalar arasnda karlkl bir bilgi birikimi yaratarak, katlm srecinin gelecekte salayaca frsatlar ve glkler hakknda bir bilin oluturabilir (Avrupa Komisyonu, 2005). Bu temelde, sivil toplum vatandalar katlm srecine dahil etme, karar alma mekanizma-
lar ve AB ve aday lkelerin farkl kltrleri ve/veya siyasi kurumlar iinde bilin arttrma sreleri zerinde nemli bir rol oynar. AB iletiim belgesinde, sivil toplumun tanm Avrupa Ekonomik ve Sosyal Komitesinden dn alnarak, yelerinin genel menfaate ynelik hedeflere ve sorumluluklara sahip olduu, ayrca kamu yetkilileriyle vatandalar arasnda bir arac grevi grdkleri tm kurumsal yaplar olarak tanmlanr. Ksacas, sivil toplum igc pazar oyuncular, sivil toplum kurulular, toplum kkenli kurulular ve medya gibi kurumlar ierir. Sivil toplum diyalounun hedefleri, ye devletlerde ve aday lkelerde sivil toplumun tm sektrleri arasndaki balantlar ve karlkl deneyim alveriini glendirmek; Avrupa Birlii iinde, tarihleri ve kltrleri dahil olmak zere, aday lkelere ilikin daha iyi bir bilgi birikimi ve anlay salayarak gelecekteki genilemenin frsatlar ve glkleriyle ilgili daha iyi bir bilin yaratmak ve aday lkelerde, kurulu deerleri, fonksiyonlar ve politikalar dahil olmak zere, Avrupa Birliine ilikin daha iyi bir bilgi birikimi ve anlay oluturmaktr (Avrupa Komisyonu, 2005). Trkiyeye baktmzda, Sivil Toplum Diyalou ilk ylnda (20042005) nceki faaliyetler zerine kuruluydu. Szgelimi, 2004-2005 arasnda Yunan-Trk sivil diyalou bal altnda, eitli Trk-Yunan ibirlii projeleri desteklenmekteydi. 2006da, drt adet sivil toplum diyalou ba program (Kk Projeler Program: Sivil Toplum Diyalounu Glendirmek, Sivil Toplum Diyalou: Europa-Bilgi Kprleri, Sivil Toplum Diyalounu Glendirmek: ABde STK etkinliklerine katlm, Sivil Toplum Diyalou: Kltr Harekete Geiyor) uyguland ve yetmi diyalog ve ibirlii projesine 4.33 milyon Euro deerinde AB mali destei saland. 2007-2008 yllarnda, Sivil Toplum Diyalou iin salanan mali destek, uygulanan be program erevesinde (Diyaloa Ynelik Genlik Giriimleri, ehirler ve Belediyeler Ba Program, Profesyonel Kurulular Ba Program, niversiteler Ba Program, Kltrel Kprler Program) 21.5 milyon Euroydu. BR STRATEJ OLARAK A KURMA AB ye devletleriyle aday lkeler arasndaki sivil toplum diyalounu arttrmak iin, STKlar siyasi ve kltrel konularda bilinci arttrmay ve AB ye devletleriyle aday lkeler arasnda kpr kurmay amalayan farkl yntemler kullanarak, eitli projeler yrttler. Baz projelerin kapsamnda, STKlarn edindikleri deneyimleri paylamalarn salayan toplantlar dzen-
1. toplum diyalounun harekete geii: sivil toplum atlyesi dizilerine ynelik bir inceleme
11
lendi. Baz projelerse, STKlarn birbirlerini yerel ortamlarnda gzlemlemelerini mmkn klan alma ziyaretleri projeleri gelitirdi. Dier bir mekanizmaysa STKlara ierie dayal konulardan kurumsal meselelere kadar uzanan eitli konulardaki kapasitelerini gelitirmeleri iin eitim salamakt. Btn bu faaliyetler iinde, a kurma (a yaps oluturma) sivil toplum diyalounun kuvvetlendirilmesi iin balca ara olma sfatn korudu. A (ve a kurma) birok alanda teknik ve yaygn olarak kullanlan bir terimdir. Bir sivil toplumda ve STKlara ilikin bir balamda, birbiriyle ortak bir kar ve ilikisi olan gruplar ve bireyleri veya kurulular ifade etmek iin kullanlr (Bender-deMoll, 2008: 1). A kurma, STKlarn yerel/ulusal seviyeden edindikleri deneyimleri paylamalar ve bu deneyimi ulusal/uluslararas seviyeye tamalar, bilgi birikimini ayn karlar paylaan dier STKlar arasnda yaymalarn ve STKlarn gcn arttrmak iin nemli bir ara olarak vurgulanmaktadr (Holmn, 2002: 3). A kurma, g veren bir metodoloji olarak, farkl altyaplardan gruplar bir araya getirmeyi amalar ve bunlarn heterojenliini hiyerarik olmayan bir ekilde yanstr.1 KAPASTE YARATAN BR FAALYET OLARAK HARTALAMA A kurma faaliyetleri iinde, toplantlar, katlan STKlarn kapasitesini arttrmak amacyla iletiimden avukatla birok farkl konuya odaklanabilir. A yaps oluturma toplantlarnda, zerinde allacak bir konu seerek, katlmclarn STKnn alma alanna ilikin deneyimlerine gre konuya katkda bulunmalarn salamak mmkndr. eitli yntemler ve konularn yan sra, haritalama (a haritalama) tablolarla gsterildiinde fazla karmak olan iliki bilgilerini grsel olarak temsil eden ara olarak kullanlan bir yntemdir (Bender-deMoll, 2008: 7). erie dayal haritalama, strateji oluturmak ve avukatlkla ilgili projeler/programlar iin kullanlabilir. Haritalamann amac, eitli kiiler (insanlar veya kurumlar gibi) arasndaki ilikileri hem grnr hem de bilgilendirici klan bir harita oluturmaktr (Bender-deMoll, 2008: 8). Harita oluturmak iin olas bilgisayarl yntemler vardr; ancak haritalar ayn zamanda grafiklerle (bir dizi nokta ve izgiyle) de izilebilir. Haritalamada, en kritik ve nemli kararlardan bir tanesi, oluturulacak harita iin kullanlacak bilgiyle ilikilidir. Bir (a) haritalamayla ak tablosu arasndaki fark, unsurlarn konumlandrlmasna dayanr. Haritalama ynteminde, unsurlar iliki yaplarna gre konumlandrlrken, ak tablosunda
1 A kurma ve iletiim hakknda ayrntl bilgi iin, STKlar iin letiim ve A Kurma balna u adresten ulaabilirsiniz: http://www.unitedagainstracism.org/pages/info10.htm#4.
unsurlar tasarmcnn seimi dorultusunda serbeste yerletirilebilir (BenderdeMoll, 2008: 8). Haritalama ilikilerin yan sra, alardaki zayf ve gl noktalar grsel olarak ortaya koyan bir a kurma, strateji yaratma ve savunma oluturma yntemi olarak kullanlabilir. TRKYE VE FRANSA ARASINDAK STK DYALOU: SVL TOPLUM DYALOU ATLYE SERS Interact - AB, Fransa, Trkiye niversite Diyalou projesinin faaliyetlerinden biri olan Fransa ve Trkiye Arasndaki STK Diyalou: Sivil Toplum Diyalou Atlye Serisi, insan haklar, sosyal haklar, barnma haklar ve kadn haklar gibi haklara dayanan konularda alan STKlar bir araya getirerek, sivil toplum zerine tartmalar yapmalarn (Fransadan ve Trkiyeden), alma konularna ilikin deneyimlerini paylamalarn (ierik ve kurumsal bakmdan), birbirleriyle alma kapasitelerini arttrmay, a yaplar kurmalarn ve/veya mevcut ilikilerini glendirmelerini salamay amalar. Seri, birbiri arasnda e-talimatlar ile dzenlenen interaktif bir srete desteklenen iki toplant (birbiriyle ilikili konuya dayal toplantlar) iki toplant halinde tasarlanmtr. Seri drt aamadan oluur. lk aama, hazrlk sreci, ikinci aama ilk toplant, nc aama ara e-iletiim sreci ve drdnc aama, ikinci toplantdr. Stratejik haritalama bir ortak alma yntemi iin, programn merkezi unsuru olarak seilmitir. Stratejik haritalama, gerek hayatn sosyal kiileri arasndaki ilikileri ve etkileimleri (mevcut ve potansiyel) belirlemek, analiz etmek ve bunlar zerinde almak iin kullanlan yeni bir metodolojidir. Program balamnda, stratejik haritalama, katlmc kurulularn alma alanlarnn kapsamna giren ilikileri tanmlamak iin kullanlmaktadr. Byle bir metodolojinin kullanlmas, STKlarn yeni ilikiler kurarak, eski ve mevcut ilikilerini grnr klabilecei, bylelikle deerlendirmede yardmc olabilecek bir a toplants iin faydal bulunmutur. Metodoloji, ilikilerin genel ann bir tablosunun karlmasn ve corafi ve tematik bakmdan farkl STKlar arasnda problematik ve potansiyel etkileim ve ibirlii alanlarnn belirlenmesini salar. Metodoloji, atlye serisi boyunca bir alma konusu olarak ele alnrken, toplantlar ayrca hem resmi hem gayr resmi ortamlarda, teorik tartmalar ve deneyim paylam salayan faaliyetlerle desteklenmektedir.
13
Sivil Toplum Diyalou Atlye Serisi I: Avrupa Vatandal in likilerin Stratejik Haritalamas Atlye serisi, atlyelere ynelik hazrlk sreciyle balad. Hazrlk srecinde, programn yaplandrlmasna ve katlmclarn bavuru srecine ilikin almalar yapld. Hazrlk sreci boyunca, atlye ekibi oluturulacak atlyelerin konularn kararlatrd. Programn ierii ve bavuru ars da bu aamada hazrland. Bavurulara ynelik ar, Nisan aynn banda yapld. Atlye serisi bavurularna ynelik ar, Trkiye ve Fransada e-gruplar, projenin internet sitesinden STKlara gnderilen postalar gibi eitli kanallar araclyla gerekletirildi. Mays aynn banda, atlye katlmclar atlye hazrlk ekibi tarafndan duyuruldu. Ama, Trkiyeden 17, Fransadan 13 olmak zere, toplam 30 katlmc semekti. Trkiyeden alnan 55 bavurudan, bavuru formunda belirtilen alma alanlarna ve beklentilerine gre 17 katlmc seildi. Fransz tarafndaysa, katlmclar zerinde altklar konulara dayanarak seildi. Atlye serisinin ilk toplants, stanbulda 30 STK temsilcisinin katlmyla gerekleti.2 Atlye iki gn srd ve stanbul Bilgi niversitesi Dolapdere Kampusunda dzenlendi. Atlye ngilizce olarak gerekletirildi. Atlye program, STK temsilcilerinin farkl altyaplar ve deneyimleri paylamalarn, Trkiye ve Fransada sivil toplum kavramn ve algsn tartmalarn ve STK temsilcilerinin stratejik haritalama metodolojisini tanmalarn hedefliyordu. Bu sebeple, atlyenin al oturumu, grup oluturma ve beklenti yaratan faaliyetlere odakland. kinci ve nc oturumlar, Fransa ve Trkiyedeki sivil toplum kavramna ilikin tartmalar ortaya koymay amalyordu. Bu oturumlarn hedefi, sivil toplum kavram ve bunun vatandalk kavramyla ilikisi zerine teorik grleri paylamak, iki lkede haklara ilikin sorunlar ele alan oyuncular gstermek ve iki lkede STKlarn zerinde alt haklara ilikin konular belirlemekti. Sivil toplum kavram tartldktan sonra, stratejik haritalama yntemi ele alnd ve bunu yntemin temel zellikleri hakkndaki aklamalar takip etti. Atlyenin ikinci gn, STKlarn kurulularyla ilgili ksa birer sunum yapmalaryla balad. kinci oturum, stratejik haritalama ynteminin uygulanmasyla devam etti. STKlar ilk nce rastgele bir ekilde gruplara ayrld ve her birine genlik almalar, evre politikalar, kentsel dnm ve sivil toplum kurulular iin kapasite oluturma gibi farkl konular verildi. Gruplardan konunun ge2 Atlyelere katlan STKlar, makalenin sonunda listelenmitir.
nel bir haritasn hazrlamalar bekleniyordu. kinci uygulamada, katlmclar belirli alma alanlarna gre gruplanarak, kendilerinden kurulularnn farkl oyuncu ve kurumlarla olan ilikilerini gsterecek bir harita karmalar istendi. Gnn ikinci blmnde, STKlar stratejik haritalamalarn dier kurulularla paylatlar.3 Atlyenin sonunda, gelecekteki sreci aklayarak yaplandran gelecekte bizi ne bekliyor adl bir oturum dzenlendi. STKlardan, ikinci atlye iin kendi STKlar hakknda gerek ve gncel bilgiler toplamalar istendi. Ayrca ileride iletiim kurmak amacyla bir e-grup planland. Ardndan, kurulular tarafndan ilk atlye srasnda hazrlanan stratejik haritalamalar ve STKlarn kendi kurulularna ilikin sunumlarn yaynlamak iin http://civilsocietydialogue.blogspot.com/ adresli bir blog-internet sitesi ald.
ki toplant arasnda, e-iletiim ve STKlarn atlye hazrlk ekibinin geribildirimleri ve desteiyle stratejik haritalama almalarn gelitirmelerine ynelik e-talimatlar iin kurulan e-grup kullanld. kinci toplantda, STKlardan yerel, ulusal ve uluslararas seviyedeki dier oyuncu ve/veya kurulularla kurduklar ilikileri lmeye ve deerlendirmeye ynelik bir ara olarak, stratejik haritalama yntemini denemeleri istendi.
Kurulular hakknda ayrntl bilgi iin, bkz. http://civilsocietydialogue.blogspot.com/
15
Sivil Toplum Diyalou Atlye Serisi II: Strateji Oluturmak in Stratejik Haritalama Atlye serisinin ikinci toplants, Pariste gerekletirildi. Atlye bir buuk gn srd ve katlmc STKlarn merkezlerinde yrtld. Atlye ngilizce olarak gerekletirildi. kinci atlye, Trkiye ve Fransadan gelen STKlar arasndaki mevcut ilikileri glendirmeyi amalyordu. Bunun yan sra, katlmc STKlarn stratejik haritalama konusundaki becerilerini, birikimlerini ve bilgilerini gelitirmeyi hedeflemekteydi. kinci toplantda da, stratejik haritalamann yerel, ulusal ve uluslararas seviyede alar oluturmak ve/veya savunma almalar iin bir ara olarak kullanlabilecei olas ve potansiyel alanlar tartld. Toplantnn ilk blmnde, STKlar haritalama srecini ve hazrlanan haritalar tarttlar. Katlmclar haritalarn hazrlanma srecine dair deneyimlerini paylatlar. Toplantnn ikinci aamasnda, katlmclardan stratejik haritalamay farkl seviyede kullanmann olas yollarn ve stratejik haritalama kullanmnn olumlu ve olumsuz boyutlarn tartmalar istendi. Bu aama sresince, alma yntemi olarak kk gruplar halinde alma kullanld. Birinci gn, STK binasnda yaplan bir tur ve katlmclarn birbirlerinin kendi kurulular hakkndaki bilgilerini tazelemelerini ve deneyimlerini paylamalarn salayan bir ak alan oturumuyla noktaland. Toplantnn ikinci gn dzenlenen nc aamasnda, Bernard Dreano uzman kimliiyle atlyemize katlarak, katlmclarn uluslararas sivil toplum dayanmasnn eitli alanlar hakkndaki bak alarn geniletti. Stratejik haritalamann bir ara olarak deerlendirilmesi, iki balk altnda zetlendi: balklardan biri, aracn salad olanaklar vurguluyor, dieriyse arala balantl tehditlerin altn iziyordu. Aracn getirdii frsatlar, grnrlkle birlikte salad gle ilikiliydi. Stratejik haritalama, alandaki nemli oyuncular, kurumlar ve ilikileri gstererek, kurulularn zayf ve gl noktalarn tanmay kolaylatrmaya yarayan bir politika arac olarak deerlendiriliyordu. Ayrca fon arttrmak iin kuvvetli bir ara olarak grlmekteydi. Ancak katlmclar bu aracn ayn zamanda haklarla ilikili alan STKlarn ilikilerini ortaya koyduu iin bir tehdit olarak, bir izleme mekanizmas eklinde de kullanlabileceini belirttiler. Btn bunlarn yannda, stratejik haritalamann hazrlamak iin youn bir gayret gerektirdiinin de alt izildi. Atlye serisi, genel olarak Trkiye ve Fransadan katlan STKlar arasndaki diyaloun artmasna yardmc oldu. Haklarla ilgili konularda alan STKlar arasnda yeni alar kuruldu veya mevcut alar glendirilmeye
balad. Atlye ayrca Trkiye ve Fransann sivil toplumlarnn kavramlar ve gerek durumlar hakkndaki bilincin artmasna da yardmc oldu.
Kurulularn Listesi Fransadan katlan kurulular 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. AITEC Echanges et Partenariats MIGREUROP NO VOX GISTI AMORCES ACORT AEC FRANCE CMIL Forum Social des Quartiers Populaires LGBT Commission of Greens ACT UP FRANCE RACORT Trkiyeden katlan kurulular 1. Helsinki Vatandalar Meclisi / Mlteci Destek Program 2. Toplum Gnllleri Vakf (TOG) 3. nsan Haklar Ortak Platformu 4. Genlik almalar Birimi / stanbul Bilgi niversitesi 5. stanbul Mahalle Dernekleri Platformu 6. Uan Sprge 7. Kresel Eylem Grubu 8. Sosyal Haklar Dernei 9. Adana Kalknma nisiyatifi 10. Uluslararas Af rgt 11. evre Hukuku Dernei 12. Hac Bekta Veli 13. Anadolu Kltr Vakf 14. Geliim Merkezi Dernei 15. nsan Yerleimleri Dernei 16. STGM 17. YAKA-KOOP
Kaynaka Makaleler, Raporlar ve Belgeler European Commission, Communication from the commission to the council, the European parliament, the European economic and social committee and the committee of the regions, COM (2005) 290 final, 29 Haziran 2005, Brksel. Bender-deMoll, Skye (2008). Potential Human Rights Uses of Network Analysis and Mapping, Report to the Science and Human Rights Program of the American Association for the Advancement of Science, 28 Nisan. Holmn, Hans (2002). NGOs, Networking, and Problems of Representation, Linkpings University and ICER Working Paper, accessible at http://www.icer.it/docs/ wp2002/holmen33-02.pdf Elektronik Kaynaklar http://www.unitedagainstracism.org/pages/info10.htm#4
2
Dersimizi Aldk m? AB Koulluluu ve Orta ve Dou Avrupa ile Trkiyede Kullanm
Deniz Bingl McDonald
GR
Srekli bir mcadele iindesin. Yani ortada bir ey var, sen bunu kendi tarafna ektike, dier taraftan da ekiliyor. Bir trl ortada buluamyorsunuz. Ve bu mcadele bir sre daha devam edecek.
ukardaki diyalog, Zeynep Grselin Avrupa Birlii (AB) ile Trkiye arasnda imzalanan ilk anlamann 50. yldnm sebebiyle 30 Temmuzda (2009) stanbulda yaynlanan Neyse Halim ksn Falim adl filmine ait. Bu film, Trkiyede ok popler bir vakit geirme gelenei olan kahve falna bakp, beklenti iindeki lkeyle topluluk arasndaki ilikilere deinerek, Trkiyenin AB yksn deerlendirir. ABnin Trkiye ve Bat Balkanlara genilemesi, Topluluun gndeminde bulunsa da, Birliin son Fransz bakanl ve ek bakanl, Trkiyenin adn katlmla birlikte anmamay ve getiimiz yla kadar genileme konusunda belirleyici bir hamle yapmamay baard. Global ekonomik kriz ve enerji krizi gibi bask yaratan sorunlar, ek gndemini gasp ederken, bir Trk analistine gre, Nicolas Sarkozynin hayaleti Trkiye hakkndaki katlm konumalarnn zerinde halen varln hissettiriyor. Bu makale, ncelikle bu durum deerlendirmesi egzersizinin gerek dnya olaylarnn sahnesinde zamanl ve nemli bir ekilde yer aldn vurgulayarak, AB genilemesini dnya saati erevesinde deerlendirecektir. Ardndan, alma, karlatrmal genileme almalar alanndaki aratr-
malara ve tartmalara olan katksn ksaca tartacaktr. Bu ok baarl demokratikletirme aracnn kkenlerini ve kullanmlarn inceledikten sonra, makale AB koulluluunun dier d bask mekanizmalar arasnda benzersiz bir kimlik edinip edinmedii sorusunun yantn arayacaktr. Bu makalenin ikinci blm, gelecee odaklanmaktadr. Makale, ABnin her adayn ekonomik, siyasi, sosyal ve kltrel kurumlaryla, sahip olduklar miraslarn eitliliini idare ederken karlat glkleri yanstmaya alacaktr. Farkllk n+ birliini glendiriyor mu, yoksa zayflatyor mu? Bu blm, koulluluun gemiteki, imdiki ve gelecekteki kullanmlarn bir perspektife oturtacaktr. Bu srada, daha nceki bir almada kullanlan belirli parametrelerin yardmyla, Orta Avrupadaki durumlar Bat Balkanlarn durumuyla karlatracaktr (McDonald, 2008). Makalenin son blmnde, aadaki soru ele alnacaktr: koulluluun gelecekteki performansn arttrmak iin ne gibi dersler alnmaldr? AB GENLEMESNN DNYA SAAT Bu makale kaleme alnd srada, Berlin Duvarnn yklmasndan itibaren yirmi yl gemiti. Getiimiz yirmi yl iinde, Orta ve Dou Avrupada (CEE) geni lekli ekonomik ve siyasi dnmler gerekleti. Blgenin her yerinde bu nemli yldnm sebebiyle yaplan kutlamalar, sekiz CEE lkesine, ardndan 2007de eklenen dier iki CEE lkesine ynelik Birinci Dalga AB Genilemesinin beinci yldnmyle birleti. Bu yln ilk yars, ayn zamanda apkay altndan kalklacak bir yeniliin getirdii glklerle birlikte devralan ek Cumhuriyetinin ilk CEE Bakanlna sahne oldu. Yeni bakan dou genilemesine odaklanan gndemin tamamn bir kenara brakmak zorunda kaldysa da, gndemin ilk alt aylk kayd AB entegrasyonu rencileri tarafndan artc ekilde baarl olarak deerlendirildi. Bu yldan 2011e kadar daha baka CEE bakanlar grev yapacak. Peki, yakn gelecekte genileme gndeminin dnya saati neler gsteriyor? 8 Temmuz 2009da, sve AB bakanln stlenerek, kendi payna den zorluklar da zerine ald. Avrupa blgesinde devam eden durgunluktan kaynaklanan glklerin yan sra, Trkiye hakknda verilecek karara ilikin hazrlklarn da 2009 sonuna kadar yaplmas gerekiyordu. Bugne kadarki gelimelerse cesaret verici nitelikteydi. Trkiye katlmnn tutarl ancak dikkatli bir destekisi olan sve, Kbrsn yeniden birletirilmesinin yapt hayati etkinin Trkiyenin katlm mzakerelerine hakim olduunu fark ederek, hi vakit kaybetmeden Stockholmde bir Kbrs alma Grubu
2. dersimizi aldk m? ab koulluluu ve orta ve dou avrupa ile trkiyede kullanm
19
oluturdu. Ayn ekilde, Ankarada, kurucu yeler ngiltere, talya, spanya ve svein yan sra Belika, Estonya, Finlandiya, Litvanya, Macaristan ve Polonyann katlmc lkeler olarak yer ald, Trkiyenin AB yelii konusunda ayn fikirde olan lkeler adl gayr resmi bir grup oluturuldu. ABnin gelecekteki genilemesi konusunda bizi neler bekliyor? Yant, ksmen Budapetedeki AB Genileme almalar Merkezinin (CENS) faaliyetlerinde yatmaktadr. CENS, Orta Avrupa niversitesinde, niversitenin AB entegrasyon almalar ve genileme politikas konusundaki aratrma portfyn geniletmek amacyla kurulmutur. Dou ve Orta Avrupa d politika enstitlerinden ve uygulayclardan oluan bir a iinde yer almakta ve uzmanln Ukrayna, Moldova, Grcistan ve Rusya gibi AB komularndaki yerel ynetimleri ve politika oluturucular kapsayacak ekilde geniletmektedir. CENS, getiimiz be yl iinde, AB entegrasyonu ve genilemesi konulu aratrmalar iin ulusal, blgesel ve Avrupa tesi erevelerde finansman salamay baard. Merkez, aralarnda AB ve ye devletlerinin siyasi gndeminin ekillendirilmesinde Visegrdn roln arttrma ve srdrme amacyla alan Uluslararas Visegrd Fonuyla ibirlii almalarnn ve Bilgi niversitesi Avrupa Enstits ve Sabanc niversitesi Uluslararas Politika Merkezi gibi dnce gruplar ve aratrma enstitleriyle kurulan ibirliinin de bulunduu eitli projelerin aktif bir orta olmay srdrmektedir. CENSteki nemli aratrma konularndan biri de, aada da ele alacamz zere, bir d bask mekanizmas biimi olarak AB koulluluunun etki ve kullanmlarna ilikin almalar iermektedir. KULLANIMI VE KKEN ABnin koulluluu kullanmas, getiimiz on yl iinde piyasa ekonominin kurulmas ve demokratik reformlar tetiklemesi asndan bir baar olarak grlmektedir. Ancak koulluluun sarsntl literatr tartldka, lkeler arasndaki uygulamasnn sorunsuz olmad ortaya kmtr (Kelley, 2004; Schimmelfennig, 2007; Epstein, 2005; Hughes ve ark., 2004; Jacoby, 2004; Vachudova, 2005; Grabbe, 2006; Schimmelfennig ve Sedelmeier, 2004). Hatta koulluluun verimliliinin ABnin kendi i siyasi mcadeleleriyle zayflatld ne srlmtr. AB koulluluu, ABnin Kopenhag Zirvesinde (1993) dodu; zirveye gre, aday lkeler ...yeliin ykmllklerini stlenmek; hukukun, insan haklarnn ve aznlklara saygnn hakim olduunu garanti eden istikrarl kurumlara sahip olmak; ileyen bir pazar ekonomisine sahip olmak; siyasi, eko-
nomik ve parasal birliin amalarn desteklemek ve Birlikle ilikili rekabet basksyla ve pazar gleriyle baa kabilmek... zorundayd. AB bylelikle bu zel on ikiler kulbnn bir paras olabilmek iin gereken koullar ilk kez belirtmiti. Gelecek on yl iinde bu zellikleri ABnin yakn komusu olan lkelerden yalnzca birka karlayabilecei iin, bu koullar olduka tekelci grnmekteydi. Buna ramen AB bu koullar karlamak iin alma umudunda olan hibir Avrupa lkesine kapy tamamen kapatmad. AB, aday lkelerin ilerleyiini nasl balatyor ve izliyor? ABnin koulluluk ilkesi, dlden (katlm vaadi ve katlm destei) ve cezadan (tam yelie giden admlarn indirilmesi, vaat ve destekten vazgeilmesi) oluur. lkelerin katlm koullarn karlama konusundaki ilerlemelerini izleme almas, gerek anlamda AB iin katlm ncesi destee ynelik mali ereveyi ve mekanizmalar belirleyen bir eylem program olan Gndem 2000 (1999) ile balad. AB Komisyonu tarafndan yllk gr ve ilerleme raporlarnn yaynlanmas 1990larn sonu ve 2000lerin banda tanklk edilen dier izleme mekanizmalaryd. Atlmlar ve bildiriler gibi dier aralarsa, CEE ile katlm srecinin balamasndan beri, son on be yl iinde daha az kullanlyordu. AB koulluluu lkelere destek salayan veya yelik seeneklerini genileten uluslararas kurulularca kullanlan dier d tevik mekanizmalar arasnda benzersiz bir ara mdr? Bu aracn, ABnin zgrlk, demokrasi, insan haklarna ve temel zgrlklere sayg ve hukuki normlarn stnl gibi temel siyasi esaslara uyan tm Avrupa devletlerine genel bir yelik perspektifi sunmak zorunda olmas bakmndan benzersiz olduu ileri srlebilir [Avrupa Birlii Antlamas (TEU) Madde 6 ve Madde 49]. ABnin dlceza yaklam zgn m? Bu sorunun en ksa yant hayr olacaktr. AB koulluluu baz farkl zellikler barndrd halde, uluslararas mali kurulularn kredi koulluluu ilkesinden pek farkl deildir. D bask mekanizmalarnn rencileri, lkelerin koullar nasl ve neden karladklarn incelemek iin, tercih edilen sona, yani ye devlet olmaya giden yolda, dl-ceza yntemi araclyla rasyonalist (takas) modeli1 kullanrlar. AB genilemesinin rencileri, ayn zamanda tamamen tevike dayal, sonusal bir yaklamn ya1 Rasyonel (pazarlk) koulluluk modeli, Schimmelfennig ve Sedelmeier (2005), Hix ve Goetz (2000) ve Heritier (2001) tarafndan tartld gibi, harici tevik modelinde vurgulanan modeldir. Pazarlk srecinde, oyuncular bilgilerini ve tercihlerine ynelik tehditleri ve vaatleri paylarlar. Pazarlk srecinin sonucu, oyuncularn pazarlk gcne baldr; bu da, belirli bir anlamada bilgi ve faydalarn, alternatif sonulara gre asimetrik dalmnn bir sonucudur. Bu durumda, AB kurallarnn benimsenmesini, adaylarn ABden dl almak iin yerine getirmesi gereken bir koul olarak sunmaktadr.
21
n sra, katlmn talep ve arz yn bakmndan da normlarn roln tarttlar. AB, nceki 50 yl iinde zayf ve eski Dousuna kar tad ahlki ykmllklerden tr, bavuran tm CEE lkelerini byk olaslkla almak istiyordu. Bunun karlnda, lkeler de Birliin beklentileri sebebiyle bir Avrupallk rolne, kimliine veya ethosuna brnen ykmllkleri yerine getirmeye alyorlard. Ayrca AB, Trkiye dahil olmak zere AB dndaki dou komularyla yksek bir ticaret fazlasna sahip olmay srdrmekteydi. Son olarak, ABnin son on yl iindeki d ve gvenlik politikasn yeniden yaplandrma arzusu da etki alann daha da douya genileterek, 2004-2007de bir byk patlama genilemesi salamay gerektirmi olabilirdi. Bu ok etkili demokratikletirme aracnn eksiklikleri saymakla bitmez ve burada ayrabildiimiz yer konuyu btn boyutlaryla ele almamza elvermemektedir. En gze arpan konulardan biri, adaylarn hareketli bir hedefi, yani Kopenhag kriterlerine ek bir kriterin gerektirdii koullar arasnda, srekli byme ve deiimi kovalama hususunda ektikleri glklerdir. Ekonomik ve siyasi koulluluk, bir nc kriterle, yani acquis communaitairein benimsenmesiyle ikiye katlanmtr. Bu nc kritere uymak, adaylarn 80.000 sayfay aan bir mevzuat ieren ve srekli byyen bir belgeyi benimsemek iin sonu gelmez bir yara girmelerini gerektirmektedir. Bu kaytsz artsz benimseme telann, AB iindeki demokratik eksiklii buna raz gelen lkelere aktard da ileri srlebilir. Szgelimi, Haziran 1999da Macaristanda yaplan bir parlamento oturumunda, 180 kanunun 152si acquisin bir paras olmalar sebebiyle, hibir tartmaya tabi olmakszn kabul edilmitir. Tevike dayal dl-ceza hesaplamalarna hi de uygun olmayan ikinci bir eksiklikse, daha yakn bir zamanda mevcut ABnin birleme kapasitesi kavramnn benimsenmesiydi. Daha sonra ad entegrasyon kapasitesi olarak deitirilen birleme kapasitesi, aslnda Topluluun Avrupa entegrasyonu devinimini korurken, yeni yelerle birleebilmesi gerektiini belirten ek bir kriter olarak 1993 Kopenhag Zirvesinden beri kt zerinde mevcut bulunmaktayd. Ancak, bu kriterin kasten belirsiz brakld kolaylkla ileri srlebilir. Birleme kapasitesi kavramnn belirsiz braklmas, ABnin gelecek vaatlerine ynelik amalarna ve koullarna uymas bakmndan kastl bir tavrd. Topluluk tarafndan birbiri ardna karlan strateji belgeleriyle gerekleen byk patlama genilemesinin ardndan, bu belirsizliin giderilmesine ynelik gayretler sarf edildi. 2006 genileme stratejisi belgesine gre, AB, yeni ta-
ahhtlerde bulunurken dikkatli davranacan aklad.2 AB, Bat Balkanlardaki yeni yeleri entegre etme kapasitesiyle ilgili kstlamalar bir kez daha ifade etmiti (potansiyel adaylar asndan: BM Gvenlik Konseyi 1244 sayl Karar uyarnca Arnavutluk, Bosna Hersek, Karada, Srbistan ve Kosova). Genilemenin entegrasyon devinimini tehlikeye atmayacana ynelik taahhdn vurgularken, dier yandan da AB iinde genilemeye ilikin yenilenmi bir fikir birlii vaat ediyordu. Genilemenin sonlu bir sre olmasna dayanarak, komuluk politikasyla genileme politikas arasnda kesin bir snr iziyordu. KUSURSUZ BR SCL M? Koulluluun son on be yl iindeki sicili nasl deerlendirilebilir? Bu noktada, bavuran lkeler zerinde dl (vaat edilen veya balanan) ve ceza (ak veya gizli) ynteminin kullanlmasna odaklanabiliriz. ABnin giri tarihi belirlendikten ve sz konusu lke kapdan admn attktan sonra, katlm aamasndaki lkelerden halen bir eyler talep etmesinin sebebini daha nce birok deerlendirme sormutur (Sedelmeier ve Epstein, 2008). Cezalar katlmn tesine mi gemektedir? 2007ye kalan iki CEE lkesinde genileme srecinde koulluluun sicili olduka kart. Komisyon, tm protestolarna ramen, Romanya ve Bulgaristandaki reformlarn, zellikle de bu iki yeni lkede 2007 dnemi sonrasndaki yarg ve yolsuzlukla mcadele reformunun gevediini hi de holanmayarak gzlemledi. Peki ABnin elinde katlm srecindeki lkelerin Birlie kabul edildikten sonra vaat ettiklerini yerine getirmeye zorlayacak baka bir ara var myd? Bu sorunun yant, ABye tam ye olmann getirdiklerinde, yani Avrupa blgesine ve vizesiz blgeye entegre olmak gibi unsurlarda yatmaktadr. Koulluluun kimi rencilerine gre (Johnson, 2008), bunlar da yeni yeleri katlm yarnda nde gidenler ve geride kalanlar olarak bir kez daha ikiye ayrarak yetersiz kalmaktadr. Dier bir soruysa, ABnin katlm sonras iin vaat ettii dllerin etkinliidir; dier bir deyile, dller katlmn tesine mi gemektedir? 2007de katlanlar da dahil, 10 CEE lkesinin hepsinin katlm, bata AB 8 iin 2011de, tm AB 27ler iinse 2014te son bulacak olan igc hareketlilii dnemi olmak zere, uzun gei dnemleriyle rlyd. Dzenleme alanlarndaki gei dnemleriyse, gelecekte iki veya ok katmanl bir ABnin ortaya karak, lkelerin kendi tempolarna gre entegre olmalarn veya ay2 Bkz. http://ec.europa.eu/enlargement/pdf/key_documents/2006/Nov/com_649_strategy_paper_ en.pdf)
23
r yollara gitmelerini salayacana dair geerli bir endieye sebep olmutu. Baz analistlere gre, Lizbon Antlamas dahilindeki AB 27deki anlamazlklar zmenin ve daha derin bir entegrasyonla devam etmenin tek yolu, AB ye devletlerinin hepsinin katlm olmakszn kurularak, hzl bir entegrasyon sreci izleyecek bir i grubun oluturulmasnda yatmaktadr. Katmanlamann ve/veya yeni yelerin daha da marjinallemesi olasl dnda, Polonya ve Romanyayla Genel Zirai Politika ve Yapsal Fonlar konusunda bte iin yeniden mzakere edilmesi durumunda grdmz gibi, lkelerin katlmnn ardndan dahil olma koullarnda (kimileri tarafndan) ngrlemeyen deiiklikler yaplmtr. Bu gelimeler, AB 27 iindeki datma ilikin endieleri vurgulayarak, mevcut adaylarla gelecekteki yelerin geliim seviyeleri arasndaki farkll ynetmek konusundaki glkleri bir kez daha gz nne sermektedir. Sonraki blmde, AB koulluluu kapsamnda CEEde son zamanlarda yaanan deneyimler, Bat Balkanlarda (BB) yaanan daha gncel durumla karlatrlarak, belirli bir perspektif iinde ele alnacaktr. Mstakbel adaylar, daha nce katlan lkeler grubundan daha m farkldrlar ve koulluluk aralar ve mekanizmalar, blge iinde ve adaylar arasnda bu farkllklarla baa kmaya ne kadar hazrlkldr? Hrvatistan ve Trkiyeyle yaplan katlm mzakereleri, Ekim 2005te balad. Komisyon, Bat Balkanlar iin kullanlan mevcut tm destek aralarnn yerini alacak bir izleme arac (temel ltler) ve bir mali ara (n Katlm Arac) olmak zere, iki yeni ara benimsedi. Komisyonun bu yeni aralar benimserken, yakn gemiteki deneyimlerinden ders almaya alt, bunun yan sra blgede koulluluk prensibini uygularken yapt hatalarn bazlarn dzeltmeye gayret ettii gzlemlenebilir. AB, Avusturya bakanlnda Bat Balkanlara ynelik taahhdn (Avusturya Hrvatistann yelik perspektifinin Trkiyeden daha nce gerekletirilmesinde srar ediyordu) yineledikten sonra, blgesel ibirliini (r. Hrvatistan, EYC, Makedonya ve Arnavutluk arasnda) tevik edecek ek aralar gelitirmeyi ve blgedeki lkeler arasndaki yatrm ve ticaret trafiini arttrmay umuyordu. CEE, zellikle de Macaristan, Polonya, ek Cumhuriyeti ve Slovakyadan oluan Visegrd 4 grubu, daha nceden mevcut bulunan ve daha da nemlisi halen ilemekte olan blgesel ilikiler konusunda glerini ortaya koydu. Blgesel deiken, bir sonraki blmde ele alacamz CEE ve BBde AB koulluluu prensibinin kullanmnn baars ve baarszln karlatrrken, parametrelerimizin (bkz. Tablo 1) merkezinde yer almaktadr.
CEE LE BBNN KARILATIRILMASINA YNELK PARAMETRELER Reform Geiren lkeler Arasnda Salkl Rekabet Komisyon, 1990larn bandan beri CEE iin yelie ynelik ekonomik ve siyasi koullarn CEEdeki reform geiren 8 CEE lkesi arasnda oluacak salkl bir rekabetle kolaylaabileceini veya kolaylatrlabileceini ummaktayd. Lech Wasa tarafndan toplanan 1991 zirvesinden beri, AB bir yandan blge iinde daha yakn kltrel, ticari ve siyasi balar kurarken, bir yandan da CEEnin Avrupa yolunu koordine eden bir ara haline geldi. Slovakya 1990larn ilk yarsnda, Polonyaysa 2000 ylnda katlm konumalarnda arka sralara gerilerken, Macaristan ve ek Cumhuriyeti AB yelii srecinde gecikmelere tahammlleri olmadn syleyerek bir nevi tehditte bulundu. Biroklar, zellikle Slovakya iin, dier lkenin gerisinde kalm olmann AB yanls koalisyonunun elini glendirerek, 1997 Lksemburg Zirvesinin ardndan Meiar yeil k lkeleri grubundan ihra edip, 1998de de Meiar rejimini ykmalarna sebep olduunu ileri srmektedir. Daha dar bir kapsamda olmakla beraber, Visegrd grubuna yakn bir ekilde, blgesel rekabet Baltk 3 iinde de nemli bir rol oynad. Estonya, Lksemburg zirvesinde, lke arasnda nde giden lke olarak gsterilmi, bylelikle dier iki Baltk lkesinin demokratik koulluluk prensibine uymak konusunda Estonyaya yetimek iin daha sk almalar gerektii vurgulanmt. Letonyann Aralk 1997de birinci dalga katlm lkeleri arasndan karlmas, dlanma duygusunu krkledi ve lkenin yakn komulara yetimek iin bask uygulamasyla, Slovak etkisinin tekrarlanmasna yol at. Estonyaya yetimek iin girilen rekabet, temel uyum ltlerinin karlanamamas Komisyon tarafndan eletirilse de, 1998-2005 yllar arasnda Letonya ve Litvanyadaki aznlk haklarnda ve dier siyasi ve idari reformlarda ciddi bir rol oynad. Bat Balkanlardaki katlmc ve aday lkeler arasnda da benzer bir salkl ve verimli rekabet grlebilir mi? Neredeyse tm Balkan lkelerinde, devletler, mcadelelerden, genellikle de lkelerin birbirleriyle girdii silahl mcadelelerden sonra kurulmutur. Aznlk atmalar ve zlmeyen nfus iskn halen devam etmektedir. Bu durumda salkl bir rekabet yerine, lkelerin Komisyonla olan ilikilerini iki tarafl bir ekilde yrttkleri ne srlebilir. ki tarafl yaklam veya her lkenin kendi bana hareket etmesi, 2006 genileme stratejisinde aadaki beyanla hogrlmtr:
25
...her lke, kendi deerine gre yarglanr: Mzakereler, lkelere gerekli reformlar yerine getirmek ve tm yelik koullarn karlamak konusundaki kabiliyetlerini gsterme frsat sunmaktadr...
Dolaysyla, Komisyon bu lkeler arasnda bir rekabet duygusunu beslemiyor gibi grnmektedir. Bir siyasi birliin eski paralar arasndaki rekabet kanlmaz olduu halde, bu mcadelenin/rekabetin ne kadar salkl olduu sylenebilir? Katlm lkeleri Arasnda Blgesel birlii zellikle Visegrd 4 (V-4) blgesindeki blgesel ibirlii, AB koulluluunu daha erken bir tarihe tamaktadr, ancak bu ibirliinin her lkenin siyasi, ekonomik ve acquis ile ilgili reformlarn benimsenmesi kouluna uymann getirdii siyasi, ekonomik ve idari glklerle baa kmasna yardmc olduu da ileri srlmektedir. V-4 iindeki ibirlii, ticaret anlamalarnn ok tesine geerek, zellikle Slovakya ile ek Cumhuriyeti arasnda olmak zere, ulam alarnn inas, snrar ibirlii, Brkselde birlikte yaplan lobi almalar, acquisin aktarmn kolaylatrmak ve tercmelere yardmc olmas iin birbirinin uzmanlarndan faydalanma gibi alanlar kapsayacak ekilde geniledi. Bat Balkanlarda, blgesel ibirlii, stabilizasyon ve birleim anlamalarnda zel bir koul olarak yer almaya balad. BBde blgesel ibirliinin bir gereklilik oluu, Komisyon tarafndan istikrarn vazgeilmez bir paras, uzlama, iyi komuluk ve iyi siyasi ilikiler iin bir katalizr ve milliyetilii ve hogrszl aarak, blgede karlkl bir anlay ve siyasi diyalou tevik etmenin bir yolu olarak aklanmaktayd.3 Ekonomik refah ve siyasi istikrar seviyeleri blgede byk farkllklar gsterdii iin, AB, blgesel ibirliini proaktif bir ekilde tevik etmeye ve son zamanlarda artarak, AB yeleriyle aday lkeler arasndaki (r., Slovenya ile Hrvatistan, Yunanistan ile EYC Makedonya) snr atmalarnda olduka belirgin bir hal alan blgesel anlamazlklar batan aa ortadan kaldrmaya alyordu. 2006 ylnda CEFTAnn yeni ve modernletirilmi versiyonuyla birlikte, blgede bir serbest ticaret blgesi kuruldu. Ayn ekilde, Haziran 2006da, elektrik piyasas ve doal gaz alar entegrasyonuna ynelik hukuki bir ereve oluturan bir antlama yrrle girdi. ubat 2008de, blgesel balar kurumsallatr3 Komisyonun strateji kitabna u adresten ulalabilir: http://ec.europa.eu/enlargement/pdf/ nf5703249enc_web_en.pdf
ma umuduyla, RCC (Blgesel birlii Konseyi) kuruldu. Bunlara ramen, sorulmas gereken asl soru, blgesel ibirliinin bu gayretlerin hedefledii ekilde blge iinde baar kazanp kazanmaddr. Blgesel ibirlii, Komisyonun deerlendirmelerine gre, ticaret, enerji ve ulam alannda grlmektedir.4 Daha doru bir deerlendirmeyle, blgesel ibirliinin genellikle blgenin nde gidenleri, yani aday lkeler arasnda olutuu sylenebilir. Hrvatistan ve Makedonya AB-27 ile daha geni ticaret ve yatrm balar kurarken, Arnavutluk ve Karada Komisyonla daha ok ibirlii yapmakta, ama ayn ibirliini birbirleriyle kurmamaktadrlar. Blgesel ibirliinin verimliliini deerlendiren raporlar, blgenin yelik yolunda olan lkelerle, geride kalarak yelik sreci geciken lkeler arasnda ikiye blnd grne hkmetmektedir. Bu lkeler, iki temel gvenlik sorunu, yani Bosna-Hersek (Srbistan ve Hrvatistan iin) ve Kosova (Srbistan, Arnavutluk ve Makedonya iin) sorunlar asndan da ikiye ayrlm durumdadr. Yarn nde gidenleri, Hrvatistan bakannn lkelerin ilerleyiinin nde gidenlerin arkada kalanlar beklemesini ifade eden bir karavan prensibine deil, yelkenli prensibine (her lkenin hazr olduu zaman katlmasna izin vermeye) tabi olmalar gerektiini syleyen beyanndan da anlalaca gibi, blgesel balar yznden cezalandrlmak istememektedirler. Ancak nde giden lkeler bile, geride kalan komularyla daha yapc ilikiler kurma gerekliliinin farkndadr. O halde, geride kalanlar nde giden komularnn ilerleyiine ierliyorlar m, yoksa nde gidenlere verilen dllerden cesaret mi alyorlar? CEE iinde ibirlii pek az tevik edilse de, Bat Balkanlarda ibirlii zorunlu klnmtr. Daha nce ibirliinin bulunmad bir alanda, blgesel ibirlii kurmaya ynelik yukardan aaya yaklam pahalya mal olsa da, lkelerin entegrasyonun farkl aamalarnda olmasna baklmakszn, doru ynde atlan bir adm olabilir. Mevcut Katlm lkeleri Gemiin ve Bugnn Baarlarnn Salad rneklerden Ders Alabilir yelie talip olan lkeler arasnda ders alma ve yknmenin etkileri (Jacoby, 2004; Schimmelfennig ve Sedelmeier, 2005) AB koulluluk prensibine ilikin literatrde kapsaml bir ekilde tartlmaktadr. Deneyim alveriinde bulunmak, insan ve para kaynaklarna ilikin ar taahhtler olmakszn, karlkl fayda salayan bir unsur olarak grlmektedir. Slovakya ile Macaristan ve Slovakya ile ek Cumhuriyeti arasnda, rneklerden ders alma ve ykn4 Bkz. http://trade.ec.europa.eu/doclib/docs/2008/november/tradoc_141300.pdf
27
meye dair emsal durumlar yaanmtr. Bu lkeler Brkselde birbirlerinin deneyimlerden faydalanrken, bir yandan da AB mevzuatn uyarlamann en karmak olduu durumlarda bile kendilerine ait dahili uygulama yntemlerini de paylamlard. AB, Bat Balkanlardaki lkelerin sanayilerini, ulusal ve blgesel idarelerini ve silahl kuvvetleriyle polis glerini yeniden yaplandrma srecinde karlalan ekonomik ve sosyal bedellerle baa kma konusunda benzer koullar ve zorluklar yaadn, baz lkelerdeyse ICTY ile tamamen ibirlii kurma koullarnn karlanamadn fark etti. Komisyon bu sebeple, lkeleri proje gelitirme ve uygulama alannda uluslararas uzmanlk ve destee daha fazla ulama, ayrca devlet ve zel kaynaklardan uluslararas finansman salamann daha ileri yollarn arama yolunda aldklar dersleri ve edindikleri uzmanl paylamaya tevik etti. AB acquisinin uyarlanmas alannda olduu gibi, ciddi maddi kaynaklarn aktarlmas gereken bir durumda, renmek ve paylamak nemli bir rol oynamaktadr. Hrvatistan, kendi mali kaynaklarn kullanarak acquisi blgedeki dier tm lkelerden daha iyi bir ekilde entegre etti; bugnse, talep zerine mevzuatn belirli paralarn paylamaktadr. Bir baka lkenin deneyimlerinden faydalanarak kurulan ibirlii, son iki yl iinde Makedonya ve Hrvatistan durumlarnda belgelendi. ki lke de, snr atmalar sebebiyle katlm srelerinde ciddi ekilde tkezlemelerine yol aan engellerle karlatlar ve bu engeller iki lkenin de Babakanlarnn birbiri ardna istifa etmelerine zemin hazrlad. Hrvatistan, Skopjenin Avrupa-Atlantik ibirlii konusunda Makedonyaya destek verirken, Makedonya da baz AB uluslarnn Hrvatistana dayatt kmazn negatif etkileri konusunda sesini ykseltti. Hrvatistan-Makedonya ticareti ve snrar-yabanc dorudan yatrm 2008 ve 2009 yllarnda bymeye devam etti. Katlm lkelerinde Reform Konulu Fikir Birlii Reform konulu fikir birliinin varl veya yokluu konulu fikir birlii, literatrde CEE ve Bat Balkanlarda geirilecek ve uygulanacak maliyetli reformlar olarak geni bir yer bulmutur (Knill ve Lehmkuhl, 2002; Grzymala-Busse ve Innes, 2003). Reform konusundaki fikir birlii, eitli veto oyuncular arasnda kurulan koalisyonlarn Avrupaya dn amac altnda birletii bir durumda, CEEdeki ekonomik ve siyasi reformlarn ilk aamalarnda daha glyd. CEE geilerini inceleyen analistler, veto oyuncularn Avrupa bayra altnda birletiren reform konulu fikir birliinin, giri tarihi belirlen-
dikten ve katlm gerekletikten sonra zayfladn ortaya koymulardr. Avrupa blgesine girmek gibi dier yelik koullarn karlama aamalarndaysa, fikir birlii tamamen zedelendi veya yok oldu. Maastricht koulluluunun Kopenhag koulluluk prensibinden daha gsz olduu ortaya kt. Hatta AB oyuncular, geride kalan lkelerin Avrupa blgesini bir i politikaya dntrmek konusundaki cesaretini krd. 1994-95 ylnda CEE lkeleriyle imzalanan stikrar Pakt (P), bu lkelerdeki siyasi elite daha gl bir hedef ile yelie ynelik koullarn karlanmas iin daha tutarl talimatlar vermek amacyla, 2003 Selanik Zirvesinde Bat Balkan lkeleriyle (Hrvatistan, Srbistan, Makedonya, Kosova ve Bosna-Hersek) tekrarland. P siyasi bir deniz feneri ve bir ek olarak formle edildii iin, koulluluun temel unsuru, seilen bir dizi lkeyle yaplacak yelik mzakereleri iin gereken ereveyi salayacak olan stikrar ve Ortaklk Sreciydi (OS). Bat Balkanlara bakldnda, lkeler arasnda adaylk veya yelik stats kazanmak iin reform konusunda daha da salam bir fikir birlii saland sylenebilir. Ayrca blgesel yaklamn ve aralarnn ilk aamalarda reformlara ynelik inandrc teviklerden yoksun olduuna da dikkat edilmelidir. En nemli tevik, yani yelik perspektifi, verimli bir ekilde ilemiyordu. Ancak daha sonraki aamalarda, OS ve grnr ve gerekli bir yelik umudu, koulluluun daha verimli bir ekilde ilemesini salayarak, farkl siyasi ve ekonomik veto oyuncular arasndaki bu fikir birliini beslemeyi baard. AB koulluluk prensibi, Makedonya ve Hrvatistanda reformlarn yaplmasn salayarak, Srbistan ve Arnavutluktaysa ayn koulun daha kk bir lekte ve daha az tutarl bir ekilde yerine getirilmesini mmkn klarak, ulusal otoritelere ynelik teviki balamay baard. imdiye kadar ele aldmz Hrvatistan deneyiminde, mzakerelerin zorlu ltler ve dorulama srecindeki gecikmelerden tr ar bir tempoyla yrmesi, koulluluun snrlarna iaret etmektedir. Genileme Komisyonu yesi Rehn, bu dneme kadar reform konusundaki fikir birliiyle ulam olduunu aka ifade ederken, Hrvat reformcular ABnin katlm kmaznn nndeki engellerin tamamen almas iin kendi payna deni yapmas gerektii grndedirler. Makedonyaya bakldnda, Komisyon, lkenin yarg reformlarnda ve OA (stikrar ve Ortaklk Anlamalar) ykmllklerinin uygulanmas konusunda iyi bir ilerleme kaydettiine karar verdi. Komisyon, Makedonyann 2001 tarihli Ohrid Anlamasn uygulayarak, ok rkl demokrasiyi glendirmeyi srdrdn belirtirken, lkedeki olduka AB yanls koalisyona yolsuzluk-
29
la mcadele, kamu hizmeti reformu, ticaret ortamn gelitirme ve istihdam canlandrma konularnda ilerleme kaydetmesi iin kredi verildi. Buna ramen, Komisyon Makedonya hkmetine serbest ve adil seimlerin yaplmasn salamas ve byk siyasi partilerle oyuncular arasndaki diyalou iyiletirmesi gerektii tavsiyesinde bulundu. Bu sebeple, Komisyonun Makedonyann yan sra, Srbistan ve Karadada da destein zayflayacana ynelik endielerini ifade ettii bir balamda, daha fazla gayret sarf etmek gerekli bir hamle olarak grlyordu. Bu yln Temmuz aynda, bu lke arasnda, Makedonya hkmeti tarafndan dev bir adm olarak karlanan, Srp Babakannnsa ahsi saygnln yeniden kazanlmas olarak yorumlad vize kolayl anlamalar imzaland. AB, mzakerelerin yolunu tkayan devasa engeller gz nnde bulundurulduunda, bu kadar kk ve sembolik imtiyazlarla reform konulu fikir birliinin ne kadarnn korunmasna yardmc olabilir?
TABLO 2.1 Koulluluk Performans: CEE ile BBnin Karlatrmas Sonular Salkl rekabet CEE Evet: SK, LIT. ve LAT. Lksemburg sonrasnda genel tempoya yetiti. Evet: V-4 grubu AB ile mzakere halindedir. Evet: SK-ekoslovakya rnei Evet, (katlmdan sonra daha az) BB Hayr: Her lke, AB ile ift tarafl ilikilerine odaklanm durumdadr. Hayr: Blgesel dmanlklar. Belki?: MAK-HIR r. Hayr: Bosna, Srbistan.
Blgesel ibirlii rneklerden ders alma Reform konulu fikir birlii
NE GB DERSLER ALINABLR? Daha nceki blmlerde ele aldmz zere, Bat Balkanlardaki koulluluk prensibi, farkl nem seviyelerinden, yani OS koullar ve OA anlamalar ile dl olarak Katlm veya Avrupa Ortaklklarndan oluuyordu. Bunlarn uygulanmasna ilikin genel bir deerlendirme, bir para ilerleme kaydedilmesine ramen, AB koulluluunun arz ve talep ynleri zerinde bir taahht eksikliinin bulunduunu ortaya koymaktadr. ncelikle, aday lkelerin byk ounluunda, sre, arz ynnden yelik perspektifinin eksiklii, dier bir deyile finalit yokluu gibi birtakm yetersizlikler yaamaktadr. Talep ynnden yaanan bir o kadar nemli sorunsa, ABnin 2005-2009 yllar arasnda AB tarafndan Bat Balkanlara geniletilen destek fonlarnn gittike
azalmasdr. Birok analist, cmert fonlardaki bu azalmay Romanya ve Bulgaristan iin yaplan beinci genilemenin olumsuz deneyimlerine balamaktadr. Bulgaristanda AB fonlarna ilikin sahtekrlklarn ve ktye kullanmlarn ortaya kmasyla birlikte, AB fon almaya uygun olmak iin daha kat koullar getirmi (r., Komisyon uygulama boluklarn daha fazla vurgulamaya balam), takip koullarn katlatrm ve mevcut adaylara ynelik vaatleri daha az kesin bir ekilde ifade etmeye balamtr. Dolaysyla, koulluluun Bat Balkanlarda yaratt balca tuzaklardan biri, dllerin ilerlemeyle olan balants ortadan kalkarken, koullarn sertliini korumasna dayanr. Kimileri, aka belirtilmedii halde, Komisyonun blgenin nde giden lkelerinin arzu ettii gibi bir tek n ya da yelkenli yaklam benimsemektense, adaylarn yaklak ayn zamanlarda ye olmalarn tercih ederek, Bat Balkanlar iin daha uzun bir ufuktan yana olduundan kukulanmaktadrlar. Ak ltlerin yoksunluu (r. CARDS5 program bakmndan) baz analistler tarafndan eletirilirken, temel eletiri hatt, dln geliigzel kullanlmasna odaklanmtr. Dier bir deyile, AB siyasi dlleri alarm durumlarnda veya acil durumlarda datmakla sulanmaktadr. lkeler ve politika analistleri, ikyetlerini Komisyona bildirerek, daha da nemlisi i ve d tutarllk talebinde bulundular (ESI raporu 2004, 2006). Bu ikyetler, Bat Balkanlara gelecekte yaplacak tm desteklerin, Avrupa Birlii yapsal fonlarnn altnda yatan kalknma prensipleri, yani yerel ortak finansman; Komisyonla ulusal ve alt ulusal yetkililer arasnda kurumsallatrlm ortaklk ve kalknma gayretlerinin etkin bir ekilde ok yllk olarak planlanmas dorultusunda verilmesi gerektiini vurguluyordu: Bu prensipler blge apnda eit ekilde uygulanmalyd. TRKYE TEK BAINA BR GRUP MU? Kasm 2008de, Komisyon, 2009 ylnn Bat Balkanlar ve Trkiyenin yl olacan aklad.6 Trkiye, srekli tekrar edilen nevi ahsna mnhasr zellikleri sebebiyle, benzersiz bir gl temsil etmektedir. Ne blgesel ibirlii plannn bir paras ne de blgesel destek fonunun bir katlmcs olarak grlmektedir. Bunun yan sra, Bat Balkanlar birletiren engeller, Trkiye iin geerli olmadndan, ABnin ortak bir yaklam uygulamasn nlemektedir.
5 Yeniden Yaplanma, Kalknma ve Stabilizasyon in Topluluk Destei (CARDS) program, Avrupa Komisyonu tarafndan Bat Balkan lkelerinin ekonomik geliimini desteklemek zere oluturuldu. Program katlmclar, Arnavutluk, Bosna Hersek, Hrvatistan, Srbistan, Karada ve Eski Makedonya Yugoslav Cumhuriyetidir. Bkz. http://europa.eu/rapid/pressReleasesAction.do?reference=IP/08/1638&format=HTML&age
31
Nfusu ve ekonomisi bakmndan, nceki ve mevcut adaylar arasnda en byk adaydr. Ayrca arlkl olarak Mslman bir lke oluu, Hristiyan bir kltrel mirasn yesi olmaya uygunluu konusunda tartmalara yol amaktadr. Trkiye, ayn zamanda kii bana den GSMH bakmndan da bavuran tm lkeler arasnda en yoksul lkedir. Yine de burada sorulan soru, Trkiyenin adaylnn ne lde n=1, yani AB Komisyonu ve Trkiyedeki reformcular iin benzersiz bir vaka olarak grlmesi gerektiidir. Komisyon, katlm mzakereleri almadan nce, Trkiyenin Mzakere erevesindeki k seeneklerini aklamtr. Bu seenekler, reformlarn ilerleyiinde srekli bir boluk yaanmas ya da Kbrs gibi siyasi bir amaz bulunmas halinde, iki tarafn da yeliin askya alnmasn isteyebilmesini garanti etmektedir. Ayrca, 2005 ylnda Trkiyeyle katlm mzakerelerinin balatlmasna karar verildiinde grev yapan Avusturya bakanl dneminde, Fransz siyasi elitinin bir blm de gelecekteki genilemelerin tmnn referanduma sunulmasn talep eden Avusturyallara katlmt. Fransada, Fransz Anayasas bu karar yanstacak ekilde deitirilmiti; Avusturyaya sorulursa, Trkiyenin yelii ulusal referanduma sunulmalyd. Trkiyeye uygulanan siyasi koullulua baktmzda, gzlemciler uyumun etkili bir ekilde izlenmesi iin net ltlerin yoksunluundan ikyet etmekte ve ltlerin netletirilmesini talep etmekteydiler (BB durumunda tartld gibi). Daha da nemlisi, kimileri siyasi koulluluun teknik ve objektif bir bakmdan koluk destei almasnn, siyasi bakmdan hassas reformlarn hassaslnn giderilmesini salayacan ileri sryordu. Peki bu nlemler ve AB tarafndan arttrlan dller, Trk devletinin toprak btnlne ve blnmez kimliine ilikin demokratik koulluluun ar siyasi bedellerini amaya yetecek miydi? GENLEME POLTKASININ GELECE ABnin genileme stratejisinde Bat Balkanlardaki durumun eitliliini idare etmek iin baz nemli deiiklikler yaplmtr. Bat Balkanlarn Strateji tarafndan belirlenen ortak sorunlar, yksek isizlik oran, zayf ekonomiler ve toplumsal uyumun yetersizliiydi. Bu ortak noktalara karn, her lkenin kendine zg dinamikleri vard. Bu yzden, Bat Balkanlar stratejisi mottosu, 2006 Katlm Stratejisinde belirtildii gibi, koulluluun her lkenin ihtiyalarna gre zelletirilmesi halini almt. Bu stratejinin temel noktas, blgesel ibirliinin daha fazla vurgulanmas, koulluluun kat bir ekilde izlenmesi ve zelletirilmi lke stratejileri olarak saylabilir. Bu strateji, denenen
dl-ceza yaklamnn gncellenmi bir versiyonuna iaret etmektedir. Her eye ramen, stratejinin CEEye genileme konusundaki gemi deneyimlerden alnan dersleri iine aldn ve bir lde uluslararas mali kurulularn koulluluk hakknda, zellikle de her lkeye tek modelin uymayacana ilikin ald dersleri yanstmakta olduunu eklemeliyiz. CEEnin aksine, BBdeki genileme koulluluun birok gl, snrar boyutlar arz etmektedir. Yukarda da tarttmz gibi, Komisyon Blgesel birlii Konseyini kurarak, mevcut CEFTA anlamasn blgedeki daha fazla lkeyi kapsayacak ekilde geniletmitir. 2000lerin bandan beri kullanlan CARDS program, 2007 ylnda IPAya (Katlm ncesi Destek Arac) dntrlmtr. Karde lke uygulamas da, zellikle Hrvat grevlilerin AB izleme sreci iin 3.000 sorunun yantlanmasna yardm ettii Makedonya durumunda epey yardmc olmutur. Daha da nemlisi, AB yeni bir arac, yani ltleri devreye sokmutur. Bu ltler, ilerlemenin llmesini kolaylatrmaktadr ve acquisin temel unsurlaryla balantldr. Al ltleri gelecekteki uyum iin hazrlk admlarn ve acquise bal koullar yanstan szleme ykmllklerinin yerine getirilmesini ierirken, kapan ltleri de hukuki nlemleri, idare ve yarg organlarn ve acquisin uygulanmasna ilikin izleme kaydn iermektedir. Komisyon, lkenin al ltlerini karlamadn gzlemlerse, bu blmdeki mzakereleri derhal askya alabilmektedir. Ayn ekilde, bir lke artl olarak kapatlan bir blmdeki kapan ltlerini karlayamamas halinde, Komisyon, ye Devletlere bu blm hakkndaki katlm mzakerelerinin yeniden almasn nerebilmektedir. Bu durum, Komisyonu nceki genilemelere oranla, src koltuuna daha kesin bir ekilde oturtmaktadr. Bulgaristan ve Romanyann katlmlarndan alnan derslere bakldnda, BB stratejisi katlm sonras ilerleme izleme srecinin dayatlmasn yanstarak, katlm srecinin aday lkelerin standartlar karlamay srdrmesini salayamadn kabul etmi olmaktadr. nceki genilemeden alnan bir baka dersse, yolsuzluk ve organize sularla mcadele ile yarg reformunun, dier reformlarn planlanan zaman erevelerine uygun ekilde yaplmas iin, ok daha erken aamalarda ele alnmas gerektiidir. Gelgelelim, burada yeterince tartlmayan bir konu vardr: Balkanlar baarllar ve baarszlar olarak ikiye blme tehlikesi. Bu blnmeler, blgesel ibirlii unsurunun AB koulluluundan nceki bir tarihe dayanmad ve blgesel anlamazlklar, snrar etnik atmalar ve nfus yerleimleri gibi yeni dmanlklarn veya ak yaralarn, bunlardan daha dnyevi sorunlar olan kurumsal
33
veri oranlarnn dzenlenmesi ve ticaret tarifelerinin drlmesi gibi piyasaya ilikin kurumsal reformlarla bir arada mevcut bulunduu BBde olumsuz bir etki yaratabilir. Aday lkeler, kendilerinden deil de, ABnin kurumsal sorunlarndan doacak bu sorunlar ele almak iin ne yapabilirler? lkeler, reformlarn sreklilii konusunda ABye olan taahhtlerini belirtmek iin kendi son tarihlerini kendi ilerinde dayatmak zorunda kalabilirler. Blgesel sorunlara ynelik nceki zmler, u anda zlmemi olan sorunlar iin bir ncl tekil edebilir mi ve ABnin ok ynl kurumlar, ye devletlerle adaylar arasnda u anda ift tarafl olarak devam eden atmalar ele alacak ekilde nasl yeniden donatlabilir? NMZDEK YRM YIL NDE AB GENLEMES VE AB Genilemenin bir sonraki aamas, inkr edilemez belirsizliklerle rldr. Bunlar drt ana noktada zetleyebiliriz. Bu noktalardan biri, aznlk haklar ve savan paralad alanlardaki nfuslarn yerletirilmesi gibi baz hassas alanlarda gerek bir AB politikasnn/talimatlarnn bulunmaydr. kincisi, 2006daki genileme stratejisinin, katlm birleimle ve ABnin entegrasyon kapasitesiyle daha ilgili klacak ekilde deimesidir. Dolaysyla, daha fazla genileme, ABdeki kurumsal reformlar ile artk daha yakndan balantldr. 2008 ve 2009 yllarnda, ABnin entegrasyon kapasitesi daha srarl bir ekilde vurgulanm, ancak yine de belirsiz braklmtr. nc nokta, beinci genileme dalgasndan beri baz AB yelerinin belirli adaylar hakknda zel taleplerde (r., referandumlar veya blgesel revizyon talepleri) bulunmasna ve krmz bayraklar ekmesine ahit olmamzdr. Son olarak, mevcut tm katlm mzakerelerini kmaza sokan ift tarafl anlamazlklarn, aday lkeler iinde katlm mzakerelerinin birliini tehlikeye atmakszn zlmesi gerekliliidir. Genel olarak, kapsaml bir deerlendirme oluturmaktan ok uzak olan bu analiz ile, yeni adaylarn nceki bavuru sahibi lkelere oranla daha fazla belirsizlikle ve daha yksek engellerle karlaaca sonucuna varabiliriz. AB, iki temel ikilemi nmzdeki yirmi yla tamaktadr. Bunlarn ilki, birleme kapasitesi kavramnn belirsizliini, ikincisiyse Lizbon Antlamasnn belirsiz geleceini ifade eder. ABnin kendi normatif amalarn ve siyasi koullarn yorumlay, yelerin deien amalar ve karlarna byk lde esir olurken, blgenin srekli deien jeopolitik ve ekonomik gelimeleri de devinimli deikenler olarak kalmaktadr.
Kaynaka Epstein, Rachel (2005), Diverging Effects of Social Learning and External Incentives in Polish Central Banking and Agriculture, F. Schimmelfennig ve U. Sedelmeier (der.), The Europeanization of Central and Eastern Europe iinde, Ithaca: Cornell University Press: 178-198. EU Commission (2006), Accession Strategy Paper accessible at http://ec.europa.eu/enlargement/pdf/nf5703249enc_web_en.pdf EU Commission, (2008), Western Balkans: Enhancing the European Perspective accessible at http://trade.ec.europa.eu/doclib/docs/2008/november/tradoc_141300.pdf EU Commission (2005), Regional Cooperation in the Western Balkans: A Policy Priority for the European Union accessible at http://ec.europa.eu/enlargement/pdf/ nf5703249enc_web_en.pdf) EU Commission, Press Release, IP/08/1638, accessible at http://europa.eu/rapid/pressReleasesAction.do?reference=IP/08/1638&format=HTML&age. Grabbe, Heather (2006), The EUs Transformative Power: Europeanization through Conditionality in Central and Eastern Europe, Londra: Palgrave Macmillan. Grzymala-Busse, Anna ve Abby Innes (2003), Great Expectations: The EU and the Domestic Political Competition in East Central Europe, East European Politics and Societies, C. 17, No. 1: 64-73. Hughes, James; Gwendolyn Sasse ve Claire Gordon (2004), Conditionality and Compliance in the EUs Eastward enlargement: Regional Policy and the Reform of Sub-national Government, Journal of Common Market Studies, C. 42, No. 3: 523-51. Jacoby, Wade (2004), The Enlargement of the European Union and NATO: Ordering from the Menu in Central Europe, Cambridge, UK and New York: Cambridge University Press. Johnson, Juliet (2008), The Remains of Conditionality: The Faltering Enlargement of the Euro Zone, Journal of European Public Policy, C. 15, No. 6: 826-42. Kelley, Judith (2004), International Actors on the Domestic Scene: Membership Conditionality and Socialization by International Institutions, International Organizations, C. 58, No. 3: 425-57. Knill, Christoph ve Dirk Lehmkuhl (2002), The National Impact of European Union Regulatory Policy: Three Europeanization Mechanisms, European Journal of Political Research, C. 41, No. 2: 255-80. Schimmelfennig, Frank ve Ulrich Sedelmeier (2004), Governance by Conditionality: the EU Rule Transfer to the Candidate Countries of Central and Eastern Europe, Journal of European Public Policy, C. 11, No. 4: 661-79. Schimmelfennig, Frank ve Ulrich Sedelmeier (der.) (2005), The Europeanization of Central and Eastern Europe. Ithaca ve Londra: Cornell University Press. Schimmelfennig, Frank (2007), European Regional Organizations, Political Conditionality, and Democratic Transformation in Eastern Europe, East European Politics and Societies, 21:1, 126-141 Sedelmeier, Ulrich ve Rachel Epstein (2008), Beyond Conditionality: International Institutions in Post-communist Europe after Enlargement, Journal of European Public Policy, C. 15, No. 6: 826-42. Vachudova, Milada Anna (2005), Europe Undivided: Democracy, Leverage and Integration after Communism, Oxford: Oxford University Press.
3
Trkiye ve Avrupa Birliinde Ulusal Kimlik ve Aznlk Sorunlar: Bat Avrupa Deneyimi ile Trkiyedeki Krt Sorununun Karlatrmal Analizi
Maya Arakon
GR yrlk hareketler ve ulusal kimlik talepleri, Trkiyeye zg bir sorun deildir. Trkiyedeki Krt anlamazl, ilk olarak 1974te bir snr hareketi olarak balad; fakat 1980den sonra bir etnik kimlik ve tannma talebi eklini alarak, karakter deitirdi. Ancak zaman iinde, Trk ordusuyla PKK adl ayrlk silahl rgt arasnda silahl bir atma haline dnt. Burada birok problematik nokta bulunmaktadr: anlamazla ynelik bar yanls bir zm nleyen engeller nelerdir? Trk devletiyle Krt liderler, neredeyse krk yldr sren kanl mcadeleyi durdurmak iin ne yapmaldrlar? ngiltere, spanya ve Fransa gibi benzer etnik ve ayrlk tehditlerle (srasyla rlanda Cumhuriyet Ordusu - IRA, Euskadi Ta Askatasuna - ETA ve Front de Libration Nationale de la Corse - FLNC) kar karya kalan Avrupa Birlii lkeleri, bar yanls bir zm bulma sorununun altndan nasl kalkyor? Aznlk taleplerine yant verirken ne gibi politikalar uyguladlar? Bu almann amac, Trk devletinin Krt aznla ynelik politikalarn, Bat Avrupa deneyimleri, zellikle de Kuzey rlanda ve Bask lkesi rnekleri nda analiz etmektir. alma, benzerlikleri ve farkllklar karlatrmal bir perspektifle gstererek, bu deneyimlerin Trkiyeye uygulanp uygulanmayacan anlamay hedefler. Souk Savan son bulmasndan sonra, milliyetilik ift kutuplu sistem altnda uzun sredir sahip olduu bastrlm statden syrlarak bir uyan yaad. Avrupa apnda milliyeti duygularn uyan, AB kurulularnn gitgide artan gcyle paralel bir ekilde ilerle-
di. Daha nce devlet tarafndan salanan fonksiyonlarn yerine getirilmesi iin ulus st organlarn grev ald yeni bir sistem dodu. Avrupadaki aznlklarn kimliklerini daha zgr bir ekilde ifade etmelerini salayan bu yeni sistemde, Katalanlar, Basklar, Korsikallar, rlandallar ve skoyallar gibi baz gruplar, devlet topraklar iinde daha fazla zerklik istemeye baladlar (Kuphcan, 1995). Peki, aznlklarn Souk Savan son bulmasnn ardndan zerklik veya bamszlk taleplerinde bulunmaya balamasnn sebebi neydi? Avrupada milliyetiliin uyannn arkasndaki itici g veya tetikleyici faktr neydi? Bu sorular yantlamak iin, ncelikle milliyetiliin ne olduunu daha geni bir ekilde kavramalyz. MLLYETLK NEDR? Milliyetilik, biri tamamen idari (devlet), dieriyse tamamen duygusal (ulus) olmak zere, iki farkl kimlii birletiren bir ideolojidir. Devlet, vatandalarna mal ve hizmetin yan sra, ekonomik refah salarken (Snyder, 1993: 79101), ulus da yelerine bir aidiyet ve topluluk hissi vererek (Kupchan, 1995: 2) ve belirli bir nfus iinde ortak bir siyasi kimlik yaratr. Bu ortak kimlik, ortak ve paylalan bir etnik kken, soy, dil, kltr, din ve/veya vatandalk temeline oturur. Milliyetilik, ortak tarihi deneyimler ve mitler yaratarak, halkn sadakatine komuta eder ve ulus-devleti ncelikli bir konuma ykseltir. Apayr ve siyasi adan zayf etkin ve kltrel gruplamalarn modern devletlere dnmesi iin hayati bir unsurdur (Kupchan, 1995) ve idari devleti duygusal ulusa dntrr. Ulus, duygusal ekicilii sebebiyle, yelerinin balln kazanmay baaran siyasi bir topluluk olarak tanmlanabilir. Dolaysyla, milliyetiliin kimlikle ilikili olduunu ve ulus-devletin siyasi kimliin tanmlayc unsuru grevi grdn ileri srmek yanl olmayacaktr. Son yllarda, bilim adamlar milliyetilii birka farkl ekilde tanmlamlardr. Benedict Anderson Imagined Communities (Hayali Topluluklar) adl etkili almasnda (1983), milliyetiliin, zaman ve mekn algsndaki radikal deiimin insanlarn dnyay kavramsallatrma biimini dntrmesinden sonra, laik bir sreklilik salamay ve yaama anlam katmay neren uluslar veya siyasi topluluklar hayal etme sreci olduunu ne srer. Anthony D. Smith (1993), milliyetilii tarihi etnik gruplarn anlamn ve kapsamn, yeleri atalarndan kalan mitleri, tarihleri, kltrleri ve bir egemenlik duygusunu paylaan topluluklar eklinde genileten ve glendiren ideolojik bir hareket olarak tanmlar. Son olarak, Ernest Gellner (1983) milliyetilii
3. trkiye ve avrupa birliinde ulusal kimlik ve aznlk sorunlar
37
etnik kken ve devlet snrlarnn rtmesine dayal bir siyasi meruluk teorisi olarak tanmlar.1 Milliyetilii analiz ederken, iki varsaymdan faydalanlr. Birincisi, milliyetilik ve milliyetilik kavramnn toplumsal ve politik olarak yapland ve byle olmay srdrecei ve ulus-devletin yelerine halen gvenlik, ekonomik refah ve aidiyet duygusu salad iin arlkl olduudur. Dolaysyla milliyetilik, zc bir deer olarak grlmemelidir; milliyetilik ekillendirilebilir bir deerdir ve yrngesi politika aralaryla salanan etkilere kar hassastr. Bu kavramn altnda yatan toplumsal ve ekonomik koullar, milliyetiliin akn belirli bir politika iinde etkiler (Kupchan, 1995: 3). kinci varsaymsa, milliyetiliin uluslararas sistem zerinde istikrar salayabilen ve bu istikrar bozabilen etkileri olduudur. Milliyetilik, hem i hem de uluslararas dzenin temel unsurudur ve bu konumunu srdrmektedir. Tm milliyetilik formlar, zgn ve farkl bir ulusal gruplamay tanmlayan simgeleri iinde bulundurur. Bu simgeler, karakterleri itibariyle etnik veya sivil olabilir. Etnik milliyetilik ulusluk kavramn fiziksel zellikler, kltr, din, dil ve ortak bir kken gibi baz zellikleri paylamak olarak tanmlar. Bu sebeple, farkl etnik kkenlerden gelen vatandalar, ortak bir blge ve devletin topraklarnda ortak bir ekilde yaasalar bile, ulusal gruplamann bir paras olamazlar. Ve aksine, etnik gruplama ulus haline gelmek iin devletlere ihtiya duymaz.2 Sivil milliyetilik ulusluk kavramn etnik kkenden ok, vatandalk ve siyasi deerler bakmndan tanmlar. Bu sebeple etnik milliyetilikten daha kapsamldr. Vatanda, etnik kkene veya soy ortaklna baklmakszn, ulusun tm yelerine verilen addr (Kupchan, 1995). Sivil milliyetiliin zaman zaman etnik ve rka dayal ayrc izgileri ortadan kaldrabilmesinin sebebi budur. Etnik milliyetilik, bir bakma salam ulus-devletin temelini olutururken, sivil milliyetilik daha ok etnik olarak homojen bir nfusun etrafnda oluur. Gelgelelim gnmzn uluslararas sisteminde, etnik milliyetilik iddetli bir hal almtr ve eski Yugoslavya rneinde grdmz gibi, mev1 Charles Kupchan gibi baz bilim adamlar, sivil ve etnik milliyetiliin farknn net bir ekilde belirtilmesi gerektii iin, bu tanmn yetersiz olduunu ileri srmektedir. Kupchan, milliyetin ortak etnik kken veya kltrle deil de, vatandalk temelinde tanmland durumlarda, birbirlerinden farkl etnik gruplarn ortak bir milliyet kavram etrafnda birleebildiini, hatta birletiini ne srmektedir. Ulus-devlet, ulusal duygularn ve kimlikler aynsn yapamad srece, etnik ve kltrel snrlar rahatlkla ortadan kaldrabilir. Milliyeti etnik kken veya kltr yerine, kimlik temelinde tanmlamak, bu sorunu zer (Kupchan, 1995: 194). rnein, bugn Filistinliler bir devletleri olmamasna ramen, ulusal bir gruplama olarak kabul edilmektedir (Kupchan, 1995: 4).
cut ok rkl devletlerin ayrlmasna yol amakta ya da spanya, Trkiye ve Fransadaki gibi ayrlk hareketler talep etmektedir. ok rkl bir devletin iindeki bir etnik grup seferber olurken, temel ulusal kimlik belirleme aamasndan geer. Bu aamalarn ilki, etnik grubun grup farkll iddiasnda bulunarak, kendisini genel siyasi ve kltrel yapdan ayr tutmasdr. Bu aamada, etnik kimlik ulusluun sivil kavramlaryla birlikte mevcut olabilir; fakat etnik balant Fransadaki Bretonlar rneinde olduu gibi, siyasi balantnn nemli bir belirleyici unsuru haline gelir. kinci aamada, etnik gruplama grup zerklii talebinde bulunur ve kendini merkezi siyasi kurululardan ayrarak, kendi siyasi otonomisini kurmaya alr. Bu durum, ulus-devletle uzak bir balants olmas anlamna gelir. spanyadaki Katalan ve Bask rneinde yaanan budur. nc aama, grubun ayrlmas aamasdr. Etnik topluluk, kendi ulus-devletini kurma talebinde bulunur ve etnik kken siyasi kimlie hakim olan bir faktr halini alr (Kupchan, 1995: 6). Trkiyedeki Krtler, Fransadaki Korsikallar ve spanyadaki Basklar, bu bakmdan birer rnek olutururlar. Bu aamada, etnik gruplarn yeleri, ulus-devlete kar derin bir sadakat duyar ve gerekirse kendini bu yolda feda eder. Hatta silahl rgtler kurarak, kendi devletlerini kurma sreci iin sava verirler. spanyadaki Euskadi Ta Askatasuna (ETA), Fransadaki Front de Libration National Corse (FLNC) ve Trkiyedeki Partiya Karkaren Kurdistan (PKK) bu duruma rnek oluturmaktadr. OK IRKLI DEVLETLERDE YAAYAN ETNK AZINLIKLAR NEDEN DEVLET KURMA TALEBNDE BULUNAN ETNK MLLYETLER HALNE GELR? Bireyler, aileleriyle, kasabalaryla, ehirleriyle, blgeleriyle, ya ve cinsiyet gruplaryla, snflarla, dini, etnik ve ulusal topluluklarla zdeleirler ve bunlar genellikle farkl amalar iin, farkl durumlarda uyanan balantlardr. Bu balantlar nadiren birbiriyle atr (Smith, 1993: 27-41). Zaman iinde, belirli bir etnik kimlik glenebilir ve gemite kendisine ait bir ulus-devlete dair en ufak bir talepte bulunmam bir etnik grup, yllardr iinde yaad ok rkl devletten ayrlma talep etmeye balayabilir. Kendilerini etnik bir grup olarak bile tanmlamayan topluluklar, neden zaman iinde etnik kkene dayal ulus-devletler kurma arzusuna kaplrlar? Bir etnik grubun ulus-devletten ayrlmay talep etmesine sebep olan baz nedenleri sralayacaz:
39
a) Devlet kapasitesinin kayb: Devlet, yeleri iin temel siyasi, ekonomik ve toplumsal hak ve fonksiyonlar yerine getiren siyasi oyuncudur. Devlet bu fonksiyonlar salayamadnda, etnik grup devletin sorumluluklarn yerine getiren organ konumunu alabilir ve bu durum bunu takiben bir siyasi topluluun olumasna meru bir zemin hazrlayabilir. Dolaysyla, etnik gruplar, iinde yaadklar devlet bocalamas halinde devlet kurma iddiasnda bulunan etnik milliyetler halini alrlar. Dier bir deyile, etnik grup, toplu nlemler alma ve kamu mallarn salama konusunda devletin yerini alr (Snyder, 1993: 85-86). Bat Avrupada, Avrupa Birliinin daha nce ye devletleri tarafndan yerine getirilen sorumluluklar stlenmeye balamasndan beri, etnik gruplar kamu mallarna ynelik geleneksel devlet yapsna daha az bal bir hale geldiler. Avrupa Birliinin blgesel politikas sayesinde, Avrupann az gelimi blgeleri, bugn Birliin geri kalan blmleriyle ayn ekonomik ve toplumsal seviyede bulunmaktadr. Birliin devletin sorumluluklarn ksmen yetki dalm esas uyarnca yerine getirmesiyle birlikte,3 blgeler refaha kavutu ve blgelerde yaayan etnik gruplar daha fazla zerklik, hatta Bask lkesi ve Korsikada olduu gibi bamszlk talebinde bulunmaya baladlar. b) Aznlklara ynelik muamele: Dier bir faktr de, aznlklarn ulusdevlet iindeki arlkl ounluk tarafndan grd muameleyle ilikilidir. Olduka yaygn bir yaklam, zulm gren veya sistematik olarak kt muameleye maruz braklan etnik gruplarn kendi devletlerini kurmaya altklarnn altn izmektedir (Newland, 1993: 81-101). Buna ramen, etnik grubun kendi bamsz devletini kurmaya kalkmasna sebep olan iki olaslk daha vardr. Birincisi, arlkl ounluun etnik grubu hakim olan kltre gre asimile etmek veya etnik kimlikleri sivil kimliklerle deitirmek istemesidir. Byle bir senaryoda, etnik grup kendini ulus-devletten uzaklatrmak isteyebilir. Quebecin Kanada devletinden giderek uzaklamas, bu duruma bir rnek oluturur. Quebec rneinde, devletin etnik grubu hakim olan siyasi eilime katlmaya armas, kucaklayc bir hamle olarak deil, grubun farkllna ynelik bir tehdit olarak yorumlanmtr (Meadwell, 1993).
3 Yetki dalm esas, Avrupa Topluluunu kuran Antlamann 5. maddesinde tanmlanmaktadr. Bu esasn amac, kararlarn mmkn olduunca vatandaa yakn bir ekilde alnmasn ve Topluluk seviyesindeki hareketlerin ulusal, blgesel veya yerel seviyede mevcut bulunan olanaklar nda meru olup olmadna dair srekli kontrollerin yaplmasn salamaktr. Birliin tm hareketlerinin Antlamann hedefleri dorultusunda ulalmas gerekenin tesine gememesini gerektiren oransallk ve gereklilik esaslaryla yakn bir ba vardr.. Bkz. http://europa.eu/scadplus/glossary/ subsidiarity_en.htm
Dier olaslksa, daha fazla zerklie ynelik arlarn, etnik seferberlii ve ayrlk gleri tetiklemesi halinde doar. Ulus-devlet etnik grubu siyasi toplulua entegre etmeyip, grubun sivil haklarn grmezden geldiinde, merkezcil kuvvetler ve bunlara elik eden etnik kimlik, devlet kurma iddiasndaki etnik milliyetlerin sefer olmasn tetikleyebilir. Baz durumlarda, etnik aznlklar kendilerini iinde bulduklar yeni devlet tarafndan zulme uratlm gibi hissederler (Brown, 1993: 8). Osmanl mparatorluunun knden sonra, Trkiyedeki Krtlerin durumu buna rnektir. Trk devletinin Krtlere ynelik olarak uzun sredir srdrd dilsel ve kltrel haklarn reddedilmesi ve militan PKKy bastrma gayretleri gibi ayrmc politikalar, Krtlerde bir dlanma duygusunun olumasn tetikledi. Bundan da nemlisi, Krtleri Trk laik ve sivil sistemine uyacak ekilde asimile etme abalar, Krt ayrlkln alevlendirdi (Kupchan, 1995: 9). c) Tarihi ekimeler: Etnik grubun kendine ait bir devlet kurma iddias, bir ara kalmalarn salayan kuvvetlerin yok olmasyla birlikte su yzne kan tarihi etnik kimliklerin veya ekimelerin bir rn olabilir. Eski Yugoslavyada yaananlar bu durumun bir rneidir. Bu durumda, ayrla sebep olan faktr sadece tarihi nefretler deildi; etnik milliyetlerin artk kendi bamsz devletlerini kurma frsatn bulduu Yugoslav devletinin dalmasn hazrlayan d koullar da sz konusuydu. d) Etkilenme ve yknme: Etnik duygularn seferberlii, etkilenmenin bir sonucu da olabilir. Dier bir deyile, bir etnik grubun kendi ulus-devletini kurma abas, dier etnik gruplar da aynsn yapmaya tevik edebilir (Anderson, 1983). e) Toplumsal deiim ve kimlik oluumu: Seferber olan bir etnik kken, dier kimlik formlarnn zerinde arln hissettirebilir. Geleneksel kimlik formlarnn k, ok eitli gelimelerle tetiklenebilir. Krtlerin feodal sistemin halen ciddi bir iktidara sahip olduu gneydou blgesinde yaamas sebebiyle, Trkiyedeki Krt sorununda olduu gibi, siyasi merkezileme, otoritenin yerel modellerini zayflatabilir. Bu geleneksel sistemdeki deiim ve merkezi ynetim otoritesinin glenmesi, geleneksel feodal sistemin zayflamasna yol aarak, Krtlerin kendi bamsz devletlerine ynelik taleplerini tetikledi. Pazarlarn ortaya k ve kentleme de igc seferberliini tevik ederek, geleneksel aile balarn tehdit edebilir. Laikleme de deiimin dier bir faktrdr ve kimliin balca unsurlarndan biri olan dini ballklara ynelik bir tehdit oluturabilir. Dolaysyla sanayileme ve modernleme, ge-
41
leneksel kimliklerin kne zemin hazrlayarak, milliyetilii besler (Gellner, 1983). Btn bu durumlarda, etnik kken, dier kimlik simgelerinin mevcut bulunmad bir deiim srecinde bir aidiyet hissi ve kendini tanmlama gvencesi salar. Bu noktadaki tehlike, bir grup iinde etnik milliyetiliin douunun ve ykseliinin dierlerini tehdit etme olarak alglanarak, gruplar arasndaki farklar daha da belirgin klmas ve etnik aznlklarn kendilerine ait bir devlet talebinde bulunmalarn daha olas klmasdr (Brown, 1993: 9). Ancak etnik atmalarn douu, belirli faktrlerin varlna baldr. ncelikle, spanya veya Trkiyede olduu gibi, birbirine yakn dolaylarda iki veya daha ok etnik grubun yayor olmas gerekmektedir. kinci faktr, blgesel, ulusal veya uluslararas otoritelerin gruplar savamaktan uzak tutamayacak ve gvenlii salayamayacak kadar zayf olmasdr. Bu iki koul, etnik bir atmann olumas iin yeterli olmamakla birlikte, byle bir durumu olas klan temel faktrlerdir. Etnik arzular, her durumda atmaya dnmez; zira ekoslovakyann ayr bamsz devletlere ayrlmas gibi, tarihte birka dostane ayrlk rneine rastlanmaktadr. Gelgelelim, mor ayrlklar paralanmay kendi kimliklerine, blgesel nfuzlarna ve dnya ilerindeki konumlarna ynelik bir tehdit olarak grme eiliminde olan birok grup iinde olduka nadir grlen durumlardr. Birok durumda, etnik atmalar iddetli bir hal alarak, Bask lkesinde olduu gibi aznlk grubunun ayrlmakta ve kendi devletini kurmakta srar etmesi halinde etnik savalara dnr. Etnik grup, Trkiye Krtlerinde grld gibi, ulus-devlet iinde daha fazla siyasi, ekonomik, kltrel veya idari otonomi isteyebilir veya demokratik reformlardan, etnik g paylamndan ya da en basitinden daha eit bir temsilden tatmin olabilir (Brown, 1993: 13-15). Ulus-devlet etnik grubun varln inkr eden veya bastran bir tavr benimserse, bu durum da bir etnik atmaya yol aabilir. Devlet, kltrel tanma, siyasi zerklik ve federallik araclyla, farkl derecelerdeki i farklarn varln tanr. Devletin bir etnik grubu inkr etmesiyse, topraklarnda yaayan her trl kltrel, tarihi veya siyasi aznln varln kabul etmeyi reddetmesi anlamna gelir. eitlilik grmezden gelindike, asimilasyon aktif bir ekilde tevik edilir. Trkiyedeki Krt sorunu bu duruma bir rnek oluturur. Osmanl mparatorluunun yklmasndan ve 1923te Trkiye Cumhuriyetinin kurulmasndan sonra, Trk topraklarndaki Krtlerin varl inkr edildi halbuki, 1920-1925 yllar arasnda Krt kimlikleriyle cumhuriyet projesinin bir parasn oluturmaktaydlar ve sonraki hkmetler
de Krt varln grmezden gelmeyi srdrd. Cumhuriyetin kuruluuna zemin hazrlayan Trk Kurtulu Savann en balarnda, Krtlere otonomi vaadinde bulunulmu ve Krt halk, Kurtulu Savana dahil edilmiti. Ancak Cumhuriyetin kurulmasndan sonra, hkmetler aadaki blmlerde ele alacamz eitli yntemlerle, Krtleri asimile etmeye alt. Devlet, etnik grubun varln inkr etmesi halinde, zgn bir dil, kltr ve zgn kurumlarn yan sra, dier tm kltrel ve dilsel farkllklarn blgesel karakteristikler olarak grlmesini dayatr. nkr, ulusal aznln kendi kimliini ortaya koymaya balamasyla birlikte, bask halini alr. Szgelimi Katalonya ve Bask lkesi, 1939-1975 yllar arasnda Franco rejiminin dayatt sert ve baskc nlemlere katlanmak zorunda kalmtr (Guibernau, 2005: 59-60). AYRILIKI DDALARA DNEN ULUSAL KMLK: KUZEY RLANDA, BASK LKES VE KRT SORUNU Avrupann 20. yzyl tarihi, kendi bamsz devletlerini kurma talebinde bulunan nemli ulusal ayrlk harekete sahne oldu: Kuzey rlandadaki IRA, Bask lkesindeki ETA ve Trkiyenin gneydousundaki PKK. Bu hareketlerin evrimini anlayabilmek iin, hareketlerin yakn gemiine dnerek, bulunduklar ayrlk talebinin arkasndaki faktrleri analiz etmemiz gerekir. Kuzey rlanda Sorunu Kuzey rlandadaki atmann uzun bir gemii vardr. 1167da Britonlarn rlanday istila etmesinden sonra, Britonlarn isyanc rlandal ailelerin arazilerine el koymas ve/veya aday daha ngiliz bir hale getirmek iin yerli rlandal aileleri ihra etmesi gibi ayrlk politikalara bal olarak, farkl rlanda isyanlar ba gsterdi. Bu srada, rlandallar isyanlarnda bamszla ynelik eitli giriimlerde bulunsalar da, baar kazanamadlar. zellikle 19. yzylda, rlandallarn zerk ynetim talepleri daha da artt. 1870te daha sonradan Anavatan Ynetim Ligi olacak olan birliin kuruluu, rlandallarn zerk ynetim iin parlamentoda bir lobi grubu oluturmasn beraberinde getirdi. Birliin lideri Charles Stewart Parnell, Anavatan Ynetimini parlamento gndemine salam bir ekilde yerletirdiyse de, sonunda amacna ulamakta baarsz oldu. 20. yzyln balangc, rlandada Gal kltrnde yaanan erozyonun geri dndrlmesine ynelik gayretlerin sarf edildii kltrel bir Rnesansa sahne oldu. Gal Atletik Birlii ve Gal Birlii gibi kurulular, yerel rlanda dilini ve geleneklerini koruma amacn gdyorlard. Ayn zamanda, Cumhuriyetilik de 1905te Sinn Feinn (sadece kendimiz) kuru-
43
luuyla yeniden dirilmi ve rlanda Cumhuriyet Kardeliinin canlanmasna tanklk etmiti. 1912de Babakan HH Asquithin Liberal ynetimi tarafndan, bir nc Anavatan Ynetimi Kanun Tasla sunuldu, ancak Birlikiler Anavatan Ynetimine kar deimez itirazlarn korudular. Bunun yannda Protestanlarca kurulan Ulster Gnll Gc ve milliyetilerin ordusu rlanda Gnllleri gibi zel ordular oluturuldu. ki orduda da 100.000i aan ye vard ve ordular Almanyadan gizlice getirilen silahlarla donanmlard. Artk Anavatan Ynetimine daha fazla kar koyamayacaklarn anlayan birlikiler, Ulstern dokuz blgesinden altsnn dzenlemelerden karlmas iin lobi almalar yapmaya baladlar. savan hayaleti, rlandann zerine kmt. 1916 Paskalyasnda, bir rlanda isyan kt ve ok sert bir ekilde bastrld. Paskalya syannn hayatta kalan liderlerinden biri olan Eamon de Valera, Ekim 1917de Sinn Fein bakan seildi ve bamsz rlanda iin alan btn gruplar tek bir liderlik altnda toplad. 1916 Paskalya syan, ayn zamanda rlanda Cumhuriyet Ordusunun (IRA) domasna zemin hazrlayan olayd. IRA, rlanda Bamszlk Savann ilk kurunlarn att. ngiliz hkmeti, bu duruma sokaa kma yasa koyarak ve Black and Tans (rlanda Yedek Kuvvetleri) ile Yedekler adl iki yeni kuvvet oluturarak karlk verdi. atma gitgide iddetli ve blc bir hal aldka, iki tarafta da zulm antlar iildi. zm, rlandann ikiye blnmesini ngrerek Mays 1921de yasallatrlan rlanda Hkmeti Yasasyla saland. Ulstern arlkl olarak Protestan olan alt blgesi, kuzey, arlkl olarak Katolik olan dier yirmi alt blgeyse gney olarak adlandrld. Bylece Kuzey rlanda oluturulmu oldu. Sonraki aylarda, rlanda milliyeti liderleriyle ngiliz hkmeti arasnda mzakereler yapld. Bu mzakereler, Britanya Uluslar Topluluu iinde egemenlik statsne sahip olduu halde, bamszlk elde edemeyen zgr rlanda Devletini oluturan antlamayla sonuland. Bu antlama, rlandal milliyetilerin iinde de ayrlk yaratt. IRA iinde antlama yanllar ve antlama kartlar eklinde iki grup oluturan bu ayrlk, nce silahl atmalara, ardndan tam bir i savaa yol at. Kuzey rlandada IRA blnmenin gerekletii 1921 ylnn ncesinde bile bir iddet kampanyas balatmt. Buna karlk, Ulster Gnll Kuvvetlerinin yeniden canlanmasyla, yeni ulus daha ilk gnlerinden itibaren tutucu bir katliama maruz kald4 ve bu durum
4 Ayrntl bilgi iin bkz. http://www.bbc.co.uk/history/recent/troubles/overview_ni_article_05. shtml
Babakan Tony Blairin btn bunlara bir son vermeye karar vermesine kadar srd. Aslnda, 1969dan beri ngiliz hkmeti Kuzey rlandadaki atmay genel af, uzlama ve yeniden btnleme yoluyla zmeye almt. Buradaki genel af szc, silah aff veya Kuzey rlandada ifade edildii ekilde silahszlanma, yani benzer bar srelerinin vazgeilmez bir blm olarak kullanlmaktadr.5 Siyasi sre, 8 Mays 2007de Kuzey rlanda Meclisinin yeniden toplanmasyla ve Temmuz 2007de ngiliz askeri kuvvetlerinin gvenlik operasyonlarnn otuz sekiz yl sonra son bulmasyla tamamland. Yukarda da vurguladmz gibi, Kuzey rlandadaki atma hem siyasi hem de ekonomikti (Bloomfield, 1997: 22). Korku, gzda ve iddet dolu bir atmosferle bir zme ulamak hi de kolay olmamt. atmann zm, korkuyu douran iddet ve gzdayla baa kacak bir gvenlik unsuru gerektiriyordu. Sonuta doan korku, siyasi ve ekonomik ilerlemeyi sekteye uratmaktayd. ngiliz hkmeti, gvenlik operasyonlaryla ilerleyen bir siyasi diyalog arasnda gerek bir denge kurana kadar, Kuzey rlandada tam bir ilerleme kaydedememiti. Kuzey rlanda atmas, bylelikle milis hareketlerinin uygulad iddet, 3.600den fazla insann lm, bundan ok daha fazlasnnsa yaralanmasyla, 25 yldan uzun bir dnem boyunca srd (Clark, 2008). atmaya getirilen zmn siyasi boyutu, ncelikle 1983te Anglorlanda Konseyinin kurulmas ve bu sayede ngiliz hkmetinin siyasi bir anlamaya varmaya doru ilerlemesiyle balad. 1985 tarihli Anglo-rlanda Anlamas, Kuzey rlandada ortak kar arz eden ilerin grlmesi iin hkmetler aras bir konferans oluturdu. Aralk 1993te, ortak bir deklarasyonla bar srecinin temeli atld; bu srece Anlama in Yeni ereve ad verildi ve ubat 1995te uygulamaya kondu. Bu sre, siyasi diyalog iin zemin hazrlayarak, 10 Nisan 1998de imzalanan Hayrl Cuma Anlamas (Good Friday Agreement) (Belfast Anlamas olarak da bilinir) ile sonuland. Siyasi sre, Mays 2007de Kuzey rlanda Meclisinin yeniden kurulmasyla son buldu (Clark, 2008). Mzakere srecinde yaanan balca engellerden biri, siyasi partilerle milis rgtleri, yani milliyeti tarafta Sinn Fein ve IRA ile birliki tarafta lerici Birlik Partisi (PUP), Ulster Gnll Kuvvetleri (UVF), Ulster Demokrat Partisi (UDP) ve Ulster zgrlk Savalar (UFF) arasndaki yakn ilikiler5 Silahszlanma, Trk hkmetinin bir bar mzakere sreci balatmak iin Trk isyanclarndan talep ettii nkoullardan biridir.
45
di. ngiltere, terr ve su rgtleriyle yakn balar olan siyasi partilerle grmeyi reddediyordu. Ancak 1998de, Babakan Tony Blair silahszlanmay diyalog kurmann n koulu olarak getirmeye karar verdi ve Sinn Fein lideri Gerry Adams Babakanlk Konutunda kendisiyle grmeye davet etti. Bu deneme en sonunda taraflar amazdan kard. Bu giriim, Sinn Fein ve IRAnn o dnemde halen yakn bir iliki ierisinde olduu gz nnde bulundurulduunda, olduka cesur bir hamleydi.6 Amerika Birleik Devletleri ve ABnin de d araclar olarak konuya dahil olmasyla birlikte, atma yeni ve uluslararas bir boyut kazand. rlanda Cumhuriyeti, milliyetiler adna ngiltereyle anlamaya varabilecek bir konum kazand. AB, bar srecini ekonomik ve siyasi olarak destekliyordu. Siyasi ilerlemeyi ekonomik teviklere balamt ve bu durum siyasi partileri sreci ilerletmeyi srdrmeye tevik ediyordu. Kart taraflar, yeminli dmanlaryla siyasi bir etkileim iine girdiklerinde, en sonunda sfra-sfr biten bir oyunun tesini grerek, sorunu iddete bavurarak zmeye almaktan baka bir alternatif bulmulard. Siyasi sreteki ilerleme, ekonomik kalknmayla paralel ilerliyordu. Ekonomik iyileme, zellikle de isizlik orannn azalmas, milis rgtlerinin su faaliyetlerini cazip klan toplumsal nefretin en nemli sebeplerinden birini ortadan kaldrmt. sahibi olanlar, toplumda da hak sahibi olmulard ve alarak refaha kavuacaklar bar dolu bir ortam arayndaydlar. Milis rgtlerinin genel bir zellii olarak, terrist gruplar, bnyelerine kattklar militanlara mali tevikler ve ek aile destei salyorlard (Cragin ve Chalk, 2003: x). Bylelikle, ekonomik ve siyasi kalknma, gen insanlarn bir zamanlar milis rgtleri tarafndan sunulan mali teviklerle kandrlmasn nleyerek, bir gvenlik boyutuna da hizmet etmekteydi. 1998 Hayrl Cuma Anlamasnda (GFA), ngiltere ve rlanda Ynetimi, kendilerini mahkmlarn serbest braklmas iin hzlandrlm bir program salama mekanizmalar oluturmaya adadlar.7 Dolaysyla, iki nesil boyunca rlanday birletirerek ngilizleri dar atmak iin savaanlar topluma dahil etme sorumluluu en azndan ksmen tannm oluyordu. Bylece, ngiliz Hkmeti GFA erevesinde hzl bir genel aff kabul etti. Genel affn getirilmesi, ngiliz devletinin gerek bir zme ulama iradesini gstermesi
6 Bu hamle, Blairin 1997 genel seimlerinde byk bir zafer kazanmasyla mmkn olmutur. Ancak eski ABD Bakan Clintonn, Gerry Adams 1994te Beyaz Saraya davet ederek merulatrma giriimi de gz nnde bulundurulmaldr. Anlama, 30, http://www.nio.gov.uk/agreement.pdf/ adresinden evrimii olarak grntlenebilir.
sayesinde, milliyeti partilerin devlete olan gveninin artmasn salad. Bu durum, siyasi sre zerinde iki farkl etki yapt. Birincisi, eski militanlarn istenen sona ulamak iin yasal siyasi partiler araclyla faaliyet gstermeye balamalar oldu. kinci etkiyse, milis rgtlerinin birounun bar srecini daha da ilerletme konusunda dorudan rol oynamasyd (Mitchell, 1999: 131). Bu duruma en iyi rnek, eskiden inanl bir st dzey IRA terristi olup, sonradan GFAda mzakere eden ba Sinn Fein temsilcilerinden biri haline gelen Michael Mc Guinessti. Mc Guiness, bugn Kuzey rlanda birinci bakan yardmcs olarak grev yapmaktadr (Fitzduff, 2002: 102). Uzlamaya gelince, bu konu kart siyasi gndemlerin ilerlemeye ynelik bir diyaloun mmkn olduu bir noktada birletirilmesi anlamna gelir. Toplumsal uzlama, zellikle de Trkiyedeki Krt sorununda da olduu gibi, farkl kimliklerin gelitii toplumlarda ulalmas zor bir hedeftir. Kuzey rlandada, iki topluluk arasnda uzlamann salanmas zor olmu, halen de tam anlamyla salanamamtr. Birbirinin nihai niyeti konusunda korkular olan topluluklar arasnda, halen baz fiziksel ve zihinsel ayrlklar bulunmakta, bu ayrlklar da ortaklaa alnan siyasi zm kararlarnn srdrlmesini daha da zorlatrmaktadr (Fitzduff, 2002: 32-33). Bask lkesindeki Ayrlk Niyetler Bask lkesindeki milliyetilii daha iyi kavrayabilmek iin, spanya tarihine dnp bakmalyz. spanya krall, iki monarkn, Aragonlu Ferdinand ile Castileli Isabellein evlenmesiyle kurulan birleik bir monariydi. Zaman iinde, merkezilemi bir idare, Castile tac etrafndaki devlet birliini glendirdi. spanya devletinin kuruluu, birleik bir ulusa spontane bir gei yapmaktan ziyade, kral figr etrafnda adm adm gerekletirildi (Izquierdo, 2000: 76-78). spanya topraklar blgelere ayrlm olduu halde, 19. yzyln banda kan Bamszlk Savayla birlikte, milliyeti duygular uyand. 1812de, liberal modele bal bu milliyeti ideal, Cadix Anayasasyla ilk kez kanunlatrld. Bu ideal, Castile etrafnda merkezileen birleik bir devlet kurmaya doru ilerliyordu. 1837de, liberal spanya devleti merkezi idareyi glendirmek iin, blgesel imtiyazlar kaldrd. 19. yzylda, merkezi ynetim tarafndan kontrol edilen baka kurulular kuruldu ve merkezi idare tm lke genelindeki otoritesini ve hakimiyetini garantiye ald (Izquierdo, 2000: 76-78). Ardndan merkezi idareyle blgesel burjuvazi arasnda bir ayrlk olutu. Bu blnme, spanyann ulusal olarak birleik bir devlet olmasn engelledi. Bundan da nemlisi, baz mali sorunlar devletin ilevlerini yerine ge-
47
tirememesine yol at. 1836 ve 1855 kanunlaryla birlikte, oligari, kamu eksikliklerini finanse etmek iin Kilisenin mallarna el koydu; bu giriim, toplumsal blnme ve nefreti beraberinde getirerek, zellikle de toplumsal ykseli asndan pek az imkna sahip yap itibariyle gsz bir devlet iinde byk sorunlarn olumasna yol at. Bu durum, toplumsal farklar younlatrarak, ulusal yaamdan sosyal olarak dlanm nfus iinde bir fke duygusunu tetikledi ve blgesel vatanseverliin dirilmesine sebep oldu. Siyasi tartmalardan dlanan Krsal spanya, Castile merkezine ve onun temsil ettii liberal deerlere gvenmiyordu (Recalde, 1984: 78). 19. ve 20. yzylda Avrupada grlen dier ulusal oluum hareketlerinde olduu gibi, blgecilik spanyada da bir etnik kimlik duygusuyla rlyd. Avrupada ulus-devlet oluumu iki model gstermitir: Balkan devletlerinde olduu gibi, ulusal oluum devletin kuruluuna nclk etmitir veya devletin fonksiyonlarndan birinin ulusu homojenletirmek olduu Fransada grld gibi, devlet oluumu, ulusal oluuma nclk etmitir. Ancak spanyada, 19. yzyln sonuna gelindiinde, ne ulusal oluum ne de merkezi devlet mekanizmasnn kurulumu tamamlanmt. Her ikisi de henz olduka zayft. Dier bir deyile, spanyol ulusu fikri, spanyol halkndan karlk grememiti (Letamendia, 1977: 84).8 Ekonomik durgunluk, zaman iinde blgesel farklar daha da tetikledi. Katalonya ve Bask lkesi gibi baz blgeler, Sanayi Devriminden nasiplenerek, hzl bir ekonomik ilerleme kaydetti ve az gelimi blgelerle olan balarn kesti. Bask lkesi 1880lerde spanyann dier blgelerinden gelen isizleri eken bir merkez halini ald. Zaman iinde spanyann dier blgelerinden gelenler, blgeyi Baskl olmaktan kararak Bask lkesinin ruhunu zedeleyen yabanclar olarak grlmeye baladlar. Bunun yannda, nfuz sahibi olan Kilise karsnda, liberal krallk nfus iindeki farkllklar azaltma konusunda baarl olamyordu. Bylelikle, spanyol toplumu hiyerarik bir yapya sahip organizasyonunu koruyordu. Bu koullarda, ekonomik adan gelien blgeler kendilerine ait bir burjuvazinin yan sra, merkezi Castile ynetimine kar derin bir nefret beslemeye baladlar. Bask milliyetilii, Franco diktatrl dneminde (1939-1975) dorua kt. Franco rejimi, ayr bir Bask kimlii fikrine kar ak bir dmanlk sergiliyordu. General Franco, 1939 spanya Savanda kazand zaferin ardndan, sert bir kltrel bask uygulad ve Bask kimliinin tm elerini, yerel kltrel gstergeleri ve
8 Alman modelinin aksine, spanyann milliyeti diskuru, devlet oluumundan sonra gereklemi, bu nedenle birletirici ve harmanlayc bir etkisi olmamtr (Letamendia, 1977: 84).
Bask dili Euskerann kullanlmasn kesinlikle yasaklad. Rejim kartlar idam edildi, hapse atld veya srgne gnderildi. ETA (Euskadi Ta Askatasuna - Bask Anavatan ve zgrlk) ite byle bir balamda kuruldu. Franco, rejiminin izole edilmesine bir son vermek iin, Vatikan ve Amerika Birleik Devletleriyle (1953) antlamalar imzalad. PNV (Partido Nationalista Vasco- Bask Milliyeti Partisi) liderleri srgne gnderilmiti ve Franco rejimine kar mcadele etmeye ynelik kararl bir stratejiden yoksundular. Gen Bask milliyetileri PNVnin ataletinden ve pasifliinden tr fkelenmeye balamlard. Bylelikle ETA, 1952de Bilbaoda Bask kimliini ve kltrn yok olmaktan korumay amalayan bir renci grubundan hayat buldu (Rooney, 2007). Grup, ncelikle Euskera dilinde harekete gemek anlamna gelen Ekin adn tayordu. Grubun yeleri, ok gemeden PNV ile olan balarn kopararak, 31 Temmuz 1959da militan ETA rgtn kurdular. rgt, geleneksel ve kltrel biimleri savunan bir grup olmaktan kp, Bask lkesinin bamszl iin savaan bir milis grubu haline geldi. ETA iddet eylemlerine 1968de balad ve bugne dek 800den fazla insann lmne sebep oldu. 9 Ancak 1978 Anayasas, Francodan miras alnan demokratik olmayan merkeziyeti sosyopolitik rejimi radikal bir ekilde deitirerek, yetki dalmna dayal zerk Topluluklar Sistemini getirdi; bu sistem, blgelere yetki salyordu (Guibernau, 2006). Ancak Katalonya ve Bask lkesinin milliyeti taleplerine dorudan bir yant vermektense, spanyol topraklarn on yedi zerk blgeye ayryordu (Guibernau, 2004: 70-84). Katalanlar ve Baskllar, spanya iindeki uluslar olarak tannmak istedikleri iin, bu yetki dalmndan pek tatmin olmamlard. Katalonyann spanya iinde bir ulus olarak tannmas, 2006 ylnda onayland;10 ancak ayns Bask lkesi iin geerli deildi. Baskllar daha fazla otonomi istiyorlard. Bask Ynetimi tarafndan balatlan ve Bask lkesinin spanyaya bal zgr bir devlet olmasn neren Plan Ibarretxe, spanya Parlamentosu tarafndan reddedildi (Guibernau, 2004: 73).11 Bask milliyetileri, niter devlet modeline kesinlikle karydlar. Yetki dalm ayrlkl tevik etmemekle birlikte, Bask lkesinde daha fazla otonomiye ynelik bir arzu dourmutu. Aznar hkmetinin (2000-2004) neomerkeziyeti politikalar, blgesel milliyetiliin daha da radikallemesine
9 10 11 Bkz. http://www.smithsonianmag.com/people-places/basque.html. http://qanda.encyclopedia.com/question/catalonia-recognized-nation-within-spain-117537.html Bu Proje, 27 Eyll 2002de, Bask zerk Hkmeti Bakan veya lehendakarisi Jos Maria Ibarretxe tarafndan balatlm ve Bask Parlamentosunun desteini kazanmtr.
49
katkda bulundu ve spanyadaki ayrlkl daha fazla tetikledi (Resina, 2002).12 Aznar hkmetinin tavr ve politikalar, spanyadaki milliyeti duygular kztrmakta ciddi bir rol oynad. Baskllar, kendilerini spanyoldan nce Baskl olarak tanmlamaktadrlar. Kendilerini sadece zerk topluluklaryla zdeletiren vatandalar, Bask lkesi nfusunun % 25ini temsil ederken, spanyol kimliindense zerk kimliklerine ncelik tanyanlarda Bask lkesi (% 19) ve Katalonyada (% 24) en yksek orana ulamaktadr. Bask lkesi, en zayf spanyol kimliine sahip olan zerk topluluktur. Gelgelelim, bir tr ikili kimlik beyan edenlerin ayn anda hem spanyol hem de Baskl olduunu syleyenlerin toplam oran % 56dr. Bu sebeple, spanyada yetki dalmnn spanyol kimliinin zayflamasyla sonulanmad sylenebilir. te yandan, Franco dneminde yabanc bir devletin basks altnda olduunu dnenler, spanya devletinin demokrasiye getikten sonra demokratik, Avrupa yanls, laik ve modern bir devlet haline gelmesiyle birlikte, kendilerini spanya devletiyle zdeletirmeye baladlar (Guibernau, 2004: 66). Bu nedenle, yetki dalmnn spanyada olduu gibi ciddi bir transfer veya iktidarla, blgesel kurumlarn kurulmasyla ve nemli kaynaklara erimeye balanmasyla birleerek, ulusal kimlii zayflatmakszn blgesel kimliin douunu tevik ettiini ne srmek de mmkndr. Bu sistem, ulus-devletin snr btnln tehdit etmemektedir. Karlkl gvene, tannmaya ve salam bir mali dzenlemeye dayal olduu iin, liberal demokrasiler iinde ulusal aznlklarn barnmas konusunda baarl bir stratejidir. Ancak bu, ulalmas kolay bir strateji saylmaz. Devletin toprak btnln koruma konusundaki kararll ve vatandalar arasnda tek bir ulusal kimlii glendirme arzusu, ulusal aznln kendi siyasi kaderine karar verme ve farkl kimliini tevik etme yetkisine sahip ayr bir kimlik olarak tanma arzusuyla atr (Guibernau, 2004: 73). spanyada, ETA ve spanyol devleti arasndaki diyalog, 2006 ylnda spanya Babakan Jose Luis Rodriguez Zapatero tarafndan balatld, fakat ETAnn 2007de Madrid havaalanna yapt saldryla atekesi bozma karar sebebiyle bozuldu ve bu olayn ardndan hkmet diyaloun son bulduunu aklad. Krt Sorunu Krt sorunu, 20. yzyl boyunca Trkiyenin en byk siyasi sorunlarndan biri oldu. Bu sorun aslnda 1840ta Osmanl mparatorluunun lkenin g12 Ibarretxe Plan, Aznar hkmeti tarafndan reddedilmitir.
neydousundaki Krt emirliklerini merkeziletirme giriiminde bulunmasyla, 1848 ylnda merkezi ynetimle Krt emirlikleri arasnda bir anlamazln domas sebebiyle ortaya ksa da, 13 sorun 1923 ylnda Trkiye Cumhuriyetinin kuruluuyla yeni boyutlar kazand. Osmanl sistemi, dini ve etnik-dini gruplar ifade eden millet kavramna dayanyordu. Mustafa Kemal liderliindeki modern Trkiyenin kurucu elitleri, Osmanl mirasyla olan balarn kopararak, yeni ve modern bir ulus kurmak iin, nfus deiimi yoluyla dini farklar ortadan kaldrarak veya etnik-dilsel farklar grmezden gelerek, nfusu homojenize etmeye altlar. Yeni devlet, ayn dil, ayn kltr, ayn toplumsal hafza ve ayn din etrafnda birleen tek bir ulustan olumalyd. Trk devletinin iki hedefi vard: sosyal, etnik ve dini farklar olmadan bir toplum yaratmak ve etnik-dini topluluklarn birlemesine deil, bireysel ve yargya bal ilikilere dayal bir ulus oluturmak (Akgnl, 2008: 70). Krtler, Osmanl mparatorluunun k srasnda, drt farkl lkenin topraklarna dalmlard: Trkiye, Suriye, Irak ve ran. Zaman iinde Krt sorunu bu lkeler arasnda hem devlet ii hem de devletler aras bir boyut kazand (ahin, 2005: 123). Kurtulu Sava srasnda Krtleri savaa ve Cumhuriyet projesine dahil etmeye ynelik bir yaklam mevcut bulunduu halde, 1920lerin ortalarndan itibaren bu yaklamn yerini tm etnik ve kltrel farklar grmezden gelen dlayc bir yaklam ald (Yldz, 2001; Bozarslan, 2005).14 Kurucu elitler, homojen kimlikler ve ilikiler kurmak iin, Trk ulusunu homojenletirmek istiyorlard (Anderson, 1983). 1923 tarihli Lozan Antlamas, gayrimslimler hari hibir grubu aznlk olarak tanmamt (Akgnl, 2008). Bylelikle, yeni Cumhuriyet Krtlerin varln tamamen reddetti. Ayrca Gneydou Trkiyenin krsal alanlarnda yaan Krtlerin toplumsal yaps, kkleri Osmanl mparatorluuna kadar uzanan feodal bir sisteme dayand iin, modern Trkiye amacna uymamaktayd. Krt toplumsal yaps, o dnemde eskilere dayanan ve muhafazakr bir yap olduu iin, modern Trk devleti yeni cumhuriyetin mantna aykr bu modas gemi sistemle olan balarn kesmek zorunda kald (ahin, 2005: 125). 1930lara gelindiinde, Avrupada faizmin ykselmesiyle birlikte,
13 14 Paris Krt Enstits Direktr Kendal Nezan ile rportaj, Paris, 3 Austos 2009. Trk Kurtulu Savann birletirici faktr slmd. Modern Trkiyenin kurucusu Mustafa Kemal, bu unsuru insanlar kendi amac etrafnda birletirecek ve sava zaferle sonulandracak bir ara olarak ele ald. 1920de Byk Millet Meclisinde yapt konumasnda, birliin Trk, erkez veya Krt olmakla salanamayacan ifade etti. Birlik, lkedeki tm etnik kkenleri iine almas iin slm araclyla salanmalyd (Yldz, 2001; Bozarslan, 2005).
51
Trk hkmetleri de tek partili sistem altnda milliyeti duygular sergilemeye baladlar. Zaman iinde baskc uygulamalar ve asimilasyon politikalar, eitimden kltre, hatta ekonomiye kadar hayatn her alannda bir Trkletirme politikasnn izlenmesine varan bir noktaya ulat (Aktar, 2000). Krte konumak yasakland ve yarg uygulamalarn izleyen askeri mdahaleler, 1925 ylndaki Krt isyanyla dorua trmand. Bu isyan, yeni Cumhuriyetin ilk Krt isyanyd ve Krtler artk var olmadklar iin, yeni rejime kar direnenler etno-politik bir ama gden Krtler olarak deil, modern devlet gcnn blgede yaylmasndan korkan airetler ve haydutlar olarak adlandrld. 1934 tarihli skn Kanunu, Trk milliyetiliinin 1930larda ortaya koyduu imtiyazl bir metin olup, bu anlamda bir rnek oluturmaktadr. 1925 ve 1930da gerekleen geni apl iki Krt isyannn ardndan, yeni rejim Krt sorununu kapsaml bir iskn kanunu araclyla zmeye giriti. Kanunun nihai amacnn Trk olmayanlar Trkletirmek (asimilasyon) olduu vurguland halde, bu kanun metni asimile edilecek olanlarn hibir etnik kimlii olmayan airet halklar olduu izlenimini yaratmaktadr (Yeen, 2007). Bylelikle Trk devleti, kendilerini Trk olarak tanmlamayanlara kar bir mcadele balatt. Bu uygulama, Krt kylerini boaltarak Trke konuan nfuslarla dolduracak, hatta kylerin Krte olan adlarn Trke adlarla deitirecek kadar ileri gitti (ztrk, 2008: 37). 1946da ok partili sisteme geilmesiyle, Krtler en sonunda kendi kimliklerini ifade etmenin siyasi bir yolunu buldular. Krtler, birtakm siyasi hareketler oluturmaya baladlar ve 1960lardan itibaren, byk kentlere doru gerekleen krsal gn de sayesinde, bir Krt entelektel eliti olumaya balad. Buna ramen, laik ve modern Cumhuriyete ynelik bir tehdit olarak alglanyorlard ve varlklar srekli olarak inkr ediliyordu. 1971, zellikle de 1980 askeri darbeleriyle birlikte, Krtler ve yeni ifade etmeye baladklar kimlik talepleri, askeri cunta tarafndan sert bir ekilde bastrld ve baz Krt militanlar Trkiyeden kamak zorunda kaldlar. Bu koullarda, Krtlerin kltrel ve dilsel talepleri, ayrlk, iddetli ve zerklik yanls eylemlere dnt. lkeden kaanlar, Avrupada tekilatlanarak yurtdnda kltrel bir bilin kazandlar ve kimlie ynelik daha gl taleplerini ifade etmeye baladlar. 1980lerin ortalarnda PKK Partiya Karkeren Kurdistan (Krdistan i Partisi) liderliinde silahl bir rgt kuruldu ve yirmi be yl boyunca varln koruyarak, yaklak krk bin lme sebep oldu. 1990larn ortalarnda, rgt militanlarnn says birka bini bulmutu. rgt yeleri en nihayetinde gerilla tarznda daha geleneksel bir iddet biimi benimsediler;
fakat terrizmin taktik kullanm da zaman iinde varln korudu (Reinares, 2005: 121). 1990larda, PKKnn silahl mcadelesi, Krt kitlelerinin srarl honutsuzluuyla birlikte ilerledi. Bu durum, Krtlerle devlet arasndaki yabanclamann 1990larda arttn gsteriyordu (Grbey, 1996: 7-37; Yeen, 2007: 136). Krt kimliini ak bir ekilde kabullenen tm siyasi partiler 1993-2005 yllar arasnda yasaklanarak kapatld. Bu partilerin liderleri ve yandalar mahkm edildi.15 Bugn, Krt sorununun zmne ynelik siyasi bir kmazn yan sra, Trkiyedeki Trkler ve Krtler arasnda gittike artan bir dmanlk sz konusudur. Krtler, 1980lerde ve 1990larda benimsedikleri ayrlk taleplerden vazgetiklerini ve aslnda kltr ve kimlik haklarn istediklerini beyan etseler de,16 ou Krtleri kendi lkeleri Krdistan kurmak iin Trkiyeyi blmeye alan blcler olarak gren Trkler, bu etnik gruba srt evirmeyi uzun zaman boyunca srdrdler. Kesin bir siyasi zm halen bulunamamtr; konuya getirilecek toplumsal zmse siyasi zmden daha acil grnmektedir. 2009 yaznda, Trk devleti Krt sorununa bar bir zm bulmak iin bir giriim balatt. Ancak bu halen belirsiz bir plan olmay srdrmektedir. Trk milliyetilii son yllarda ykselie getii, Trk ordusu da blgesel yetki dalm dahil olmak zere her trl siyasi zme kar olduu halde, hkmet Krt sorununun kitlesel asimilasyon veya zorunlu yerleim gibi gemie ait aralarla ele alnmasnn Avrupa Birliine girmek isteyen bir Trkiyede ok daha zor olacann farkna varmaktadr (Yeen, 2007: 141). Buna ramen, askerin birincil siyasi oyuncu olarak n plana kt bir sahnede, tm muhalefet partileri ve nfusun byk ksm, bar bir zm uygulanabilir grmemektedir. Bu kesim, Trkiyenin birok zerk blgeye ayrlacandan endie etmektedir; bu endie, yetki dalmnn Bask lkesinde de grdmz gibi, her zaman ayrlkl tevik etmemesi sebebiyle, mantki bir temele oturmayan bir korkudan ibarettir. Trk askeri, mzakereleri balatmak iin, PKKnn silahszlanmasna ynelik n koullar belirlemektedir; ancak PKK, aynsn Trk askerinin de yapmamas halinde bu koullar reddetmektedir. Trkiye Byk Millet Meclisindeki tek Krt partisi olan Demokratik Toplum Partisi (DTP), mzakere taraflarndan birinin 1999dan
15 Trk Parlamentosundaki tek Trk partisi olan DTPnin (Demokratik Toplum Partisi) kapatlmas istemiyle alan dava srmektedir. Ayrntl bilgi iin, bkz. Maya Arakon, DTP Kapatlamaz!, www.sansursuz.com Milliyet, Hasan Cemalin PKK lideri Murat Karaylanla yapt rportaj, 2-10 Mays 2009.
16
53
beri tutuklu bulunan, Trkiye ve AB tarafndan terrist olarak adlandrlan PKK kurucusu ve eski eleba Abdullah calan olmas gerektiini vurgulamaktadr. Ancak hkmet, tpk ngiliz hkmetinin koyduu ve Kuzey rlandadaki uzlamalar 40 yldan uzun bir sreyle, 1998e kadar kmaza sokan n koul gibi terristlerle asla uzlamayacan beyan etmitir. SONU Ayrlk bir milliyet sorununa bar bir yntem bulmak kolay deildir. Byle sorunlar, iki tarafn da konuyu zme kavuturmay gerekten istemesinin yan sra, uzun sreli bir anlama uygulamaya ynelik siyasi, ekonomik ve sosyal aralar gerektirir. Kuzey rlanda-IRA, Bask lkesi-ETA ve Gneydou Trkiye-PKK olmak zere, her durumda da bar mmkn klan veya kmaza sokan benzer noktalar vardr. ncelikle, devlet de lkeyi dalmaktan korumak iin, aznlk kimliini bastrma ve asimile etme yanlgsna dmlerdir. Ancak tarih, farkl etnik veya ulusal kltrleri ve kimlikleri asimile etmeye ya da bastrmaya ynelik tm abalarn, aksine bu ulusal ve blgesel kimlikleri glendirdiini ve ulus-devletin topraklar iinde kendi bana karar alma yetkisi, zerklik veya mutlak bamszlk isteyen milliyeti, hatta bazen ayrlk bir mcadeleye zemin hazrladn gstermitir. Ancak yetki dalm hibir zaman ayrlkl veya blcl kuvvetlendirmemitir. Aksine, ngilterenin Kuzey rlandayla, spanyannsa Bask lkesiyle yaad deneyimler, yetki dalmnn ayrlkl dindirmeye katkda bulunduunu gstermektedir. Yetki dalm, zerk karar alma taleplerini tam olarak karlamasa da, ulusal aznlklarn ciddi yetkilerden faydalanmalarn salayarak, bu talepleri zayflatabilir (Guibernau, 2004: 70). Gelgelelim, ulus-devletler siyasi, ekonomik ve blgesel egemenliklerinden vazgemekten yana deillerdir. Ayrca, yetki dalm srecinin ve ulusal atmalara ynelik bar bir anlamann salanmas her zaman ok zor olmutur. Bara ynelik nemli admlar atmaya tamamen kar olan muhalefet partileri veya toplumun muhafazakr kanad gibi oyuncular sz konusudur. Szgelimi, spanya sa kanadnda yer alan Halk Partisinin (PP) diskurunda, ulus, dier tm unsurlarn bal olduu, en yksek nemi tayan bir konuma ykseltilmitir. Devlet, ancak ulusun bozulmam olmas halinde gvenli ve salam olabilir (Maskaliunaite, 2007: 81). Bu tavr, ulusun her eyin zerinde olduu ve Trk devletinin Trk milliyetine dayand Trkiyede faaliyet gsteren Milliyeti Hareket Partisinin (MHP) ve Cumhuriyet Halk Partisinin (CHP) diskuruyla benzerlik gstermektedir. Dolaysy-
la, spanyada olduu gibi, ulusun korunmas iin anayasann bozulmadan tutulmas gerekli bir hal almaktadr. kinci olarak, ayrlk militanlarla mcadele etmek yerine, bar iin mcadele etmek sz konusu olduunda, tm devlet yetkilileri terristlerle masaya oturmayacaklarn belirtmektedirler. Bu durum, devlet yetkililerinin ETA veya PKK ile ya da bunlarn siyasi branlar olan Batasuna ve DTP ile grmeyi reddettii spanya ve Trkiyede halen byledir. Dolaysyla, aznlk kimliini tanmak, genellikle terristlere dn vermek olarak alglanmaktadr. Bu diskur, bu sorunu ulusal aznlk sorunu olarak grmeyi reddederek, terrizm kavram snrlar iinde tutmaya alan ar sa ve merkez sa iinde destek bulur. Bu kanatlar, ilk bata ortaya kan iddetin sebebinin, ulusal aznlklarn kimlik taleplerini ifade edebilecekleri hukuki mekanizmalarn bulunmay olduunu kabul etmeyi reddederler. Ayrca, merkez sa ve ar sa ayrca hkmetin gvenlik ve askeri politikalarnda arln hissettiren bir siyasi oyuncu olan Trk askeri bu iddeti ehitlerin yaratlmas ve ulusun yeniden dorulanmas iin kullanmaktadr.17 Bu sebeple, milliyetilere gre, ulus-devletle ulusal aznlklar arasnda otonomi yokluuna ve ulusal tannmaya bal bir atma olduundan, iddet de vardr. Ulus-devlete gre, sadece bir terrizm sorunu mevcuttur. Bu sorun, Tony Blairin benzersiz ve cesur giriiminin atmay zerek, bar srecini geree dntrmesiyle, sadece ngilterede baaryla zmlenmitir. spanya ve Trkiyede halen bar bir anlamaya varlamamtr. dn vermeye veya ilk adm atmaya kar direnenler, halen siyasi diskurlarnn bir blm olarak, iddete kar duygusal sava kullanmay srdrmektedirler. iddetli etnik atmalarn hemen hemen tmnde olduu gibi, iki lkede de her grubun kendi hassasln ve zayfln vurgulayarak, gcnn rakibini nasl tehdit ettiini grmezden geldii bir ift aznlk durumu sz konusudur (Ross, 2000: 42). Bu nedenle, ncelikle iki tarafn da hakikaten istedii bar bir siyasi zm bulunmal, ikinci ve belki daha da nemli olarak da, bir nesilden daha uzun srecek bir toplumsal uzlamaya varma iradesi salanmaldr.18 Trkiyenin Krt sorununda bar bir anlamaya varma giriiminde, Kuzey rlanda deneyiminden ve yaklak bir asr sren savan ardndan bar mmkn klan ngiliz siyasetilerin cesur tavrlarndan alnmas gereken birok ders vardr.
17 Vatan iin lme klt, ulus fikri ve duygusunun glendirilmesinde rol oynayan ok nemli bir unsurdur. Kurbanlar ulus iin, kt niyetli dmann ellerinde can verdike, lmleri ulus anlayna ahlki bir anlam katar (Maskaliunaite, 2007: 84). Ecole Des Hautes Etudes en Sciences Sociales (EHESS) Profesr Hamit Bozarslan ile rportaj, Paris, 9 Haziran 2009.
18
55
Kaynaka Kitaplar ve Makaleler Akgnl, Samim (2008), Les Kurdes forment-ils une minorit en Turquie?, Diplomatie, No: 30: 70-73. Aktar, Ayhan (2000), Varlk Vergisi ve Trkletirme Politikalar, stanbul: letiim. Anderson, Benedict (1983), Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of Nationalism, New York: Verso. Bloomfield, David (1997), Peacemaking Strategies in Northern Ireland: Building Complementarity in Conflict Management Theory, New York: St. Martins Press. Bozarslan, Hamit (2005), Trkiyede Krt Milliyetilii: Zmni Szlemeden Ayaklanmaya 1919-1925, E. J. Zrcher (der.), Trkiyede Etnik atma iinde, stanbul: letiim. Brown, E. Michael (1993), Causes and Implications of Ethnic Conflict, M. E. Brown (der.), Ethnic Conflict and International Security iinde, New Jersey: Princeton University Press. Clark, John (2008), Northern Ireland: A Balanced Approach to Amnesty, Reconciliation and Reintegration, Military Review, Ocak-ubat 2008: 37-49. Cragin, Kim ve Patrick Chalk (2003), Terrorism and Development: Using Social and Economic Development to Inhibit a Resurgence of Terrorism, Santa Monica, California: Rand. Fitzduff, Mari (2002), Beyond Violence: Conflict Resolution Process in Northern Ireland, New York: United Nations Press. Guibernau, Montserrat (2004), Catalan Nationalism: Francoism, Transition and Democracy, Londra: Routledge. (2005), Nations without States: Political Communities in a global Age, Cambridge: Polity Press. (2006), National Identity, Devolution and Secession in Canada, Britain and Spain, Nations and Nationalism, C. 12, No. 1: 51-76. Grbey, Glistan (1996), The Kurdish Nationalist Movement in Turkey since the 1980s, R. Olson (der.), The Kurdish Nationalist Movement in the 1990s iinde, Kentucky: The University Press of Kentucky. Izquierdo, Jean-Marie (2000), La Question Basque, Editions Complexe. Kupchan, A. Charles (1995), Nationalism Resurgent, C. A. Kupchan (der.), Nationalism and Nationalities in the New Europe iinde, Ithaca: Cornell University Press. Letamendia, Francisco (1977), Historia de Euskadi, Barcelone: Ruedo Ibrico. Maskaliunaite, Asta (2007), The Role of (ETA) Violence in the Construction of Nationalism in Spain and the Basque Country, Studies in Ethnicity and Nationalism, C. 7, No. 3: 78-93. Meadwell, Hudson (1993), The Politics of Nationalism in Quebec, World Politics, C. 45, No. 1: 203-41. Mitchell, J. George (1999), Making Peace, New York: Alfred A. Knopf. Newland, Kathleen (1993), Ethnic Conflict and Refugees, Global Politics and Strategy, C. 35, No. 1: 81-101. ztrk, Sayg (2008), smet Paann Krt Raporu, stanbul: Doan Kitap.
Recalde, Jos Ramn (1984), Interseccin de dos Procesos Nacionales (Estudio des Conflicto Espaol-Vasco), Estudios de Historia Social, No. 28-29. Reinares Fernando (2005), Nationalist Separatism and Terrorism in Comparative Perspective, T. Bjorgo (der.), Root Causes of Terrorism: Myths, Reality and Ways Forward iinde, New York: Routledge. Resina, Joan Ramon (2002), Post-national Spain? Post-Spanish Spain?, Nations and Nationalism, C. 8, No. 3: 376-96. Rooney, Nicola (2007), Violent Nationalism in Catholic Communities: The Provisional IRA and ETA, Studies in Ethnicity and Nationalism, C. 7, No. 3: 64-77. Ross, Marc Howard (2000), Good Enough isnt so Bad: Thinking about Success and Failure in Ethnic Conflict Management, Peace and Conflict: Journal of Peace Psychology, C. 6, No. 1: 27-47. Smith, Anthony (1993), The Ethnic Sources of Nationalism, M. E. Brown (der.), Ethnic Conflict and International Security iinde, New Jersey: Princeton University Press. Snyder, Jack (1993), Nationalism and the Crisis of the Post-Soviet State, M. E. Brown (der.), Ethnic Conflict and International Security iinde, New Jersey: Princeton University Press. ahin, Bahar (2005), Trkiyenin Avrupa Birlii Uyum Sreci Balamnda Krt Sorunu: Almlar ve Snrlar, A. Kaya ve T. Tarhanl (der.), Trkiyede ounluk ve Aznlk Politikalar: AB Srecinde Yurttalk Tartmalar iinde, stanbul: TESEV Yaynlar. Yeen, Mesut (2007), Turkish Nationalism and the Kurdish question, Ethnic and Racial Studies, C. 30, No. 1: 119-51. Yldz, Ahmet (2001), Ne Mutlu Trkm Diyebilene - Trk Ulusal Kimliinin Etno-Sekler Snrlar 1919-1938, stanbul: letiim. Gazeteler ve Elektronik Kaynaklar Milliyet www.bbc.co.uk http://europa.eu/scadplus/glossary/subsidiarity_en.htm www.nio.gov.uk/agreement.pdf/ www.qanda.encyclopedia.com www.sansursuz.com www.smithsonnian.com
4
Dayanma, Rekabet ve birlii: Nabucco Projesi ve Geni Avrasya Blgesinde Doal Gaz Enerji Gvenlii Politikalar
Cem Deniz Kut
GR nerji gvenlii, sadece ekonomik bir sorun deil, devletlerin vatandalarnn refahn ve iyiliini salamaktan sorumlu olmalar sebebiyle, ayn zamanda ve bazen arlkl olarak siyasi ve gvenlikle ilgili bir konudur. Bu sebeple, enerji gvenlii sorununa ilikin karar alma mekanizmalar, geni Avrasya blgesinin balca oyuncular iin birok katmandan oluur. Birinci sorun, sadece tedarikilere, transit lkelere veya alclara bal olmamak iin, hem tketiciler hem de tedarikiler asndan vazgeilmez olan eitliliktir. Ancak buradaki konu eitlilik deildir. bakmdan da ar bir bamllk sz konusudur. Bu sebeple, kaynak iin gerekli gvenlii salamak adna, bu zel bamllk doru bir ynetime, yatrma ve idareye ihtiya duymaktadr. Rusya ve Avrupa Birlii, biri en nemli alc, dieri de en nemli salayc olmalar sebebiyle, Avrasyadaki enerji gvenlii denkleminin en nemli iki deikenini oluturmaktadr. Her iki deiken de ar bamlln sorunlarn yaamaktadr ve byk bir eitlilik ihtiyac iindedir: AB, kaynaklarn eitlendirmek, Rusyaysa transit rotalarn eitlendirmek zorundadr. Trkiye de bu denkleme tam bu noktada dahil olur; nk Avrasya blgesinin tam ortasnda yer almaktadr ve rotalarn eitlendirilmesi bakmndan, her iki tarafn da gvenilir bir ortadr. ki taraf arasnda gl ve pozitif bir iliki vardr. Trkiye, zellikle retilen mallar ve inaat sektr asndan, Rus ekonomisinin en byk yatrmclarndan biridir. Trkiye ayrca
Rusyadan dorudan enerji satn almaktadr. Ancak jeopolitik bakmdan ve enerji gvenlii asndan, iki lkenin karlar bulumamaktadr. Hatta aksine, bir kar atmas sz konusudur. Birinci olarak, Trkiye Rusyann Orta Asya ve Hazar blgesindeki nfuzunu arttrmasn istememektedir. kinci olarak, Trkiye, bir enerji alcs sfatyla kaynaklarn eitlendirmek, dolaysyla olas alternatifleri desteklemek istemektedir. Rusya tarafndan bakldnda, AB ve Trk pazarlarna enerji ihracat zerindeki tekelci konumunu korumak isteyen bu lke, blgenin dier retici lkeleri zerindeki nfuzunu derinletirerek, alternatif boru hatt projelerini engellemek zorundadr. te yandan, Trkiyenin karlar Avrupa Birliinin karlaryla byk lde rtmektedir. Her ikisi de enerjiye bal alclardr ve Rus tekelinin tehdidi altndadrlar. Bu nedenle, eitlilik asndan baktmzda, biri iin iyi olan dieri iin de tercih sebebidir. Ayrca hem Trkiye hem de AB, her ilikiyi asimetrik bir hale getiren azametli Rusyadan bamsz olarak, bu blgede istikrar ve ekonomik entegrasyon salamay ummakta ve istemektedir. Rusyann blgedeki dier reticilerle ilikileri halen ok gldr ve Sovyet dneminden gelen tarihi balar, hem toplumsal hem de siyasi seviyelerde korunmaktadr. Ancak blgede yaanan Rus izgisinden sapma eilimi, gn getike artmaktadr. nce Trkmenistan, ardndan da Azerbaycan olmak zere, dier retici lkeler kendi kapasitelerinin sorumluluunu ele alp, yeni pazarlara alarak, ekonomilerini kuvvetlendirme frsatn deerlendirmeye balamlardr. Gelgelelim, bu olduka yava ve maliyetli bir sretir. u an iin yatrm ihtiyalar ve gelirler birbirlerini dengelememektedir. Bu lkeler, daha fazla satmak iin, daha fazla yatrma ihtiya duymaktadrlar. Gvenilirlik ve uygulanabilirlik sorunlar, kesin yatrmlarn gerekletirilmesini byk lde engellemitir. Ancak 2006 ve 2009 yllarnda Rusya ile Ukrayna arasnda yaanan son gaz krizleri (AB ve Trkiyeyi etkilemi ve tehdit etmitir) deerlendirme ve karar alma srecine hz kazandrmtr. Son krizlerin ilkinden hemen sonra (2006), AB enerji gvenlii sorununu, dolaysyla Nabucco Projesinin gndeminin en st srasna tamtr. Rusyayla Trkiye arasndaki ilikinin parametreleri de, bu balamda gelimektedir. Enerji gvenlii sorununda, olas bir kazan-kazan durumunun olduunu iddia etmek gtr. Doru bir ekilde ele alnmas halinde, blgedeki enerji politikas blgesel istikrar ve btnleme getirmeye ynelik ciddi bir potansiyel tamaktadr; nk bu sorun, reticilerin, transit lkelerin ve salayclarn hepsi iin bir varlk meselesidir. Trkiyeyi evreleyen blgenin dnyada yaanan at-
4. dayanma, rekabet ve ibirlii: nabucco projesi ve geni avrasya blgesinde doal gaz enerji gvenlii politikalar
59
malarn ouna sahne olmu olmas (ve bu niteliini halen korumas), enerji politikalarnn doru bir ekilde ynetilmesi gerekliliinin nemini arttrmaktadr. Bu makale, doal gaz ve enerji gvenlii politikalarnn blgedeki tm atmalara bir son vereceini ne srmemektedir. Ancak sorunlarn ok boyutlu ve halledilmesi zor olmasna ramen, enerji politikalarnn blgenin tm oyuncular iin atmalarn bir zme kavuturulmas amacna ynelik ortak bir payda ve nemli bir tevik oluturduunu ortaya koymaktadr. ENERJ GVENL VE DOAL GAZ Avrupa Birliinde enerji gvenlii konusu son zamanlarda, yani 2006 ylnda gndeme alnd. Avrupa Konseyi tarafndan hazrlanan Avrupada Enerji Politikas, Avrupa Birliinin soruna yakn bir ilgiyle odaklanmaya balamasyla birlikte, dneme damgasn vurdu. Ocak 2006da Ukraynada olanlar, Avrupa Birliinin Birlik iinde ortak bir enerji politikasna ynelik olarak harekete gemesine yetecek kadar byk bir nem arz ediyordu. Bugn, Avrupa Birlii ye devletlerinin ou, zellikle Rusyadan ithal edilen enerjiye bamldr. Avrupa Birlii ye lkelerinin enerji ihtiyacnn % 50si ithalat yoluyla salanmakta, % 25iyse Rusyadan alnmaktadr; stelik bu oran gn getike artmaktadr. Tahminlere gre, 2030 ylna gelindiinde, Avrupa Birlii yeleri gaz ihtiyalarnn % 40n Rusyadan ithal ederek salyor olacaktr (Gallis, 2007). Bu tarihe kadar, Rusyaya ynelik toplam d bamllk orannn % 80i bulmas beklenmektedir.1 AB ye devletleri iin, enerji gvenlii temelde nemli sonular douran ekonomik ve siyasi bir sorundur. Rusyann gazna gn getike daha fazla baml olmak, AB iin byk bir engeldir. Ayrca ye devletlerin Rusyayla yapt anlamalar (Fransa, Almanya, talya, Macaristan ve Bulgaristanda olduu gibi) Avrupa Birliinin siyasi ve ekonomik birliini ciddi biimde tehlikeye atarak, Birliin gelecekteki btnln riske sokmaktadr. Avrupa Birlii ye devletlerinin topraklarna/topraklarndan istikrarl ve makul fiyatl bir enerji ak salamakla ykml olduu iin, 30 Mays 2006da ABnin enerji konulu d ilikiler politikasna ynelik bir kitap yaynland. 2003 tarihli Avrupa Gvenlik Stratejisinin balca noktalarn da dikkate alan bu kitap, Avrupa Birliinin enerji politikasnn tutarl, stratejik, odaklanm ve atmalar nlemek ve zmek, silahszlanma ve insan haklarnn tevik edilmesi gibi ABnin d politika hedefleriyle uyumlu olmas (dolaysyla gvenlik
1 http://www.euractiv.com/en/energy/geopolitics-eu-energy-supply/article-142665
stratejisinin ana noktalaryla tamamen paralel olmas) gerektiini ileri srmektedir (Winrow, 2007). Ancak Rusyaya baktmzda, gaz satmak ve retime yatrm yapmak iin pazarlarn garanti altna alnmas arttr. Doal gaz tedarikisiyle tketicisi arasnda ortak bir bamlln doduu bu nokta, hayati nem tayan bir noktadr (Winrow, 2007). Ancak bu bamllk, simetrik bir bamllk deildir ve daha ok Hazar ve Orta Asyadan ucuz gaz satn alarak, Avrupal alclara ok daha yksek bir fiyattan satan Rusyaya fayda salamaktadr. Bu noktada, Bakan Putin Gazpromun dnyann geri kalan zerinde nfuz salayan gl bir siyasi ve ekonomik kaldra olduunu sylemekten hi ekinmemektedir (Gallis, 2007). Enerji gvenlii sorunu, genellikle uygun maliyetli kaynan gvenlii etrafna gelien, siyasi, ekonomik ve gvenlie ilikin bir sorundur. Bugn, doal gaz kaynann gvenlii bakmndan, ana alc taraf (AB) ve ana tedariki (Rusya Federasyonu) tarafnda ok katmanl tartmalar cereyan etmektedir. ABnin ileyii ve ye devletlerin bireysel seimlerinin etkisi, dolaysyla tek bir kaynaa baml olmaktansa, kayna eitlendirmek iin tutarl bir enerji politikasnn koordine edilmesi sorunu, AB iin en vahim sorunlardan biridir. Rusya tarafndan bakldnda, en nemli sorun alclarn bekledii zere Gazproma alternatif olarak doan kaynaklarn oluturduu riski gidermek ve u anda sahip olduu ekonomik ve siyasi avantajlarn kaybn nlemektir. Bir bakma, tm enerji gvenlii sorununun kaynak gvenlii ve oyuncular bakmndan balca ilkelerini kavramak, pek de karmak saylmaz. Bu ilkelerin her biri, kaynak ve talep arasndaki basit ilikiden domaktadr. Ekonomik adan bakldnda, hem gaz satn almann yani talebin hem de gaz retmenin ve nakletmenin, yani salamann birbirine bal balca deikenler olduu aktr. Ancak satn almak iin, retim ve sevkyatn olmas gerekmekte, retmek ve sevk etmek iinse yatrma ihtiya duyulmaktadr. Bu noktadan balayarak, her ey karmak bir hal alr. Bunun sebebi, fosil yaktlarn halen bir numaral enerji kaynaklar olmas ve tm ekonomiler ve devletler iin hayati nem tamalardr. Bu yaktlar, toplumlarn refah ve iyiliinin yan sra, devletlerin meruluu iin de son derece nemlidir. Ancak devletler bu konunun tek oyuncular deildir. Ulusal irketlerin yan sra uluslararas ve ulusal st kurulular da enerji gvenlii denkleminin kalbinde yer alrlar ve devletlerle birlikte ok katmanl ve ok boyutlu bir biimde ileyen bir oyuncular grubunu olutururlar. ok katmanl ve ok boyutlu ile anlatlmak istenen, farkl boyutlar etkileyen birok eylem zemininin ve sonularn
61
bulunduudur. Bu boyutlar, i politika boyutu, ekonomik boyut, jeopolitik boyut ve gvenlik politikas boyutu olarak kategorize edilebilir. Fosil yaktlarn karakteri ve ynetimi bakmndan, doal gaz enerji gvenlii farkl bir tablo oluturmaktadr. Petrol, dnyadaki balca enerji kaynayken ve tek bir tketiciye nemli lde arlk veren tek bir reticiyle snrl olmakszn global olarak ticareti yaplan bir malzemeyken, gaza dayal ilikiler sadece birka szleme tarafndan ibarettir (Goldthau, 2008: 686). Buna ek olarak, petrol, farkl kaynak ve taleplerle dnyada birok lkeden salanarak, global pazarlarda ok eitli ekillerde satlmaktayken, doal gaz ticareti, kaynaklarn az oluu sebebiyle arlkl olarak boru hatlaryla yaplmakta, dolaysyla ok daha snrl kalmaktadr. DOAL GAZ ENERJ POLTKALARI: RUSYA VE AVRASYADAK BALICA KAYNAK OYUNCULARI Sorun, dier reticilerin, transit lkelerin ve farkl pazarlarn denkleme dahil olmasyla daha karmak bir hal almaktadr. Denkleme katlan dier oyuncular unlardr: 1) Hazar ve Orta Asya reticileri: Azerbaycan, Trkmenistan, zbekistan, Kazakistan ve ran; 2) Transit lkeler: Ukrayna (+Belarus), Trkiye ve Grcistan; 3) Alternatif pazarlar, zellikle Asya pazar. Bugn, Rusya dnyann en byk doal gaz ihracatsyken, AB de en byk doal gaz ithalatsdr. kisi arasndaki denge ve ilikiler, tm tartmann temelini oluturmaktadr. Bir tarafta, ABnin doal gaz ithalatnda tekel olma konumunu koruyan Rusya vardr. ABnin gaz almlarnn yaklak % 40 Rusyadan yaplmaktadr.2 Ancak te yandan, AB Rusya iin en byk gaz pazarn oluturmaktadr ve Rusyann toplam doal gaz ihracatnn ok nemli bir miktar ABye yaplrken, bu miktarn % 80inden fazlas Ukraynadan gemektedir (Stern, 2006). Dolaysyla, pazar bamll asndan, iki oyuncu da srdrlebilirlik iin birbirlerine byk lde bamldrlar. Enerji ve kaynak gvenlii asndan hakim olan gr, daha nce de deindiimiz gibi, ABnin Rusyann gazna gittike artan bir ekilde ar bir bamllk duymasdr; bu durum, bu byk payn Rusyaya AB zerinde siyasi arlk salama imkn vermesinden duyulan korkudan tr byk bir sorun olarak grlmektedir. Bu korku, Rusyann Ukraynay ABden gelecek olas bir baskyla borlarn demek iin keye kstrmas yznden yaanan son krizle (2009) daha da derinleti. Rusya, Ukraynann deme sorunlarndan t2 Ayn kaynaktan alnmtr.
r, ABye giden enerji akn bozma tehdidi yaratm ve akta ayrl kabul edemeyecek olan AB lkelerinin, Ukraynay sorumlu tutarak, ye lkelerin topraklarna srekli bir doal gaz akn garanti etmek iin borlarn demek konusunda bask uygulayaca bir duruma sokacan umut ediyordu. Geni Avrasya, ayn zamanda uluslararas topluluun ve uluslararas arenann byk oyuncularnn ciddi bir istikrar bekledii, dnyann en istikrarsz blgelerinden bazlarn da iine almaktadr. Trkiye, yukarda da belirttiimiz gibi, komular Suriye, Irak, ran, Ermenistan, Grcistan, Rusya (Karadeniz araclyla) ve AB sebebiyle, bu tartmann tam merkezinde bulunmaktadr. RUSYA Rusyann doal gaz ihracat konusundaki tekel konumunu koruma abas, yukarda bahsedilen ekstra oyunculardan oluan grupla dorudan ilikilidir (1- Hazar ve Orta Asya blgesi reticileri, 2- Transit lkeler ve 3- Alternatif pazarlar); nk bunlarn her biri, ksa ve orta vadeli politikalarn ekillendirilmesinde gl bir dinamik oluturmaktadr. lk olarak, Rusya, i ve ihracat boluklarn karlamak iin yeterli gaz alabilmek zere, Hazar ve Orta Asya lkeleriyle daha ileri anlamalar yapmaldr. kincisi, AB pazarna giden transit rotalarn (Ukrayna) eitlendirmeli ve alc devletlerin Orta Asya ve Hazar blgesindeki daha ucuz reticilerle dorudan balant kurmalarn salayacak alternatif kaynak rotalarna ynelik giriimleriyle rekabet edecek dzeye gelmelidir. ncs, mevcut pazarlarn yan sra, alternatif bir pazarda, yani Asya pazarnda gelecee ynelik potansiyel anlamalar yaparak, AB pazarndan salanan gelire ar baml olmaktan kanmak iin yatrmlarn garantiye almaldr. Ancak Rusya, potansiyellerini yerine getirme ve enerji pazarndaki avantajl konumunu koruma konusunda baz ciddi engellerle kar karyadr. ncelikle, en byk alanlar dorua ulamtr ve toplam gaz retimi de gemitir. kincisi, Gazpromun Rusyadaki gaz retimi zerindeki tekeli, Rusyann yeni retim alanlar yaratarak retim dyle baa kmak iin ihtiya duyduu yabanc yatrmlar asndan uygun olmayan bir ortam oluturmaktadr. ncs, 30 yldan uzun sredir kullanlmakta olan boru hatlar, bu hatlarla sevk edilen gazn yaklak % 30un sznt sebebiyle kaybedilmesinden tr, eitli sorunlara yol amaktadr (Andrianopoulos, 2007). Drdncs, petrol alanlarnda gaz fazlasnn (birleik petrol gaz - APG) parlamas sorunu sz konusudur: Rusya, parlama bakmndan ak ara liderdir. lke, dnyada parlayan toplam APGnin % 30unu parlatarak, ylda 362 mil-
63
yar ruble deerinde kayba uramaktadr.3 Petrol reticileri, ileyip tekrar sisteme aktarmaktansa, gaz fazlasn yakmay daha kolay ve ucuz bulmaktadr. Beinci sorunsa, fiyatlandrmadr. Rusya, i ekonomiyi ve BDTyi (Bamsz Devletler Topluluu) desteklemek iin, gelirleri azaltan bir ift fiyatlandrma sistemi uygulamaktadr. Enerji verimlilii bu lkelerde AB lkelerine gre daha dk olduu iin, bu durum olduka nemli bir sorun oluturur. Bu nedenle, daha ucuz fiyatlarla daha fazla enerji kullanarak, Rusyann enerjisinin byk ksmn nispeten dk bir gelir salama karlnda vermesine sebep olur. Altnc olarak, bir bamllk sz konusudur. AB kaynak bakmndan Rusyaya ar baml olduu halde, Rusya da iki nemli adan bamllk sorununun tehdidi altndadr. Alc devletlere bamldr ve al srekliliini garantiye almak zorundadr; ayrca gazn AB pazarna sevk ederek satabilmek iin, transit lkelere, szgelimi Ukraynaya bamldr. Rusya, ana kaynak konumunu korumal ve transit seeneklerini eitlendirmelidir. Bu durum, Rusyann eitlilik arayan tek devlet olmadnn altn izen yedinci soruna dikkat eker. AB devletleri, pazarlarna ynelik kaynaklar eitlendirmek istemekte, bu istekleriyle de Rusyann enerji politikas bakmndan AB pazar karsnda sahip olduu tek gl konumu tehlikeye atmaktadrlar. ABnin Nabucco Projesi, bu gce kar ciddi bir tehdit oluturmaktadr ve dolaysyla Rusya, Kuzey Akm, Gney Akm ve Mavi Akm II adl alternatif fakat ok pahal zmler yaratmak zorunda kalmtr. Sekizinci sorunsa, Rus ekonomisinin neredeyse tamamen enerji gelirlerine bal olmas ve bu varln deerinde bir d yaanmas riskini alamayacadr. HAZAR, ORTA ASYA VE TRKYE Geni Avrasya, dnyadaki en sorunlu blgelerden bazlarn barndrmaktadr. Blgedeki farkl devletler arasndaki sorunlar, enerji politikalarn dorudan etkiler. Jeopolitika, gvenlik ve enerji gvenlii ekonomisi bakmndan, blgede farkl sorunlar seyretmektedir. En nemli sorunlar, transit boru hatlar, bamllk, jeopolitika ve gvenlik ve enerji ihracat hakk sorunlarndan olumaktadr. Transit boru hatt sorunu, Rusya, Ukrayna, Trkiye, Grcistan, Azerbaycan, Ermenistan, ran ve Trkmenistan ilgilendirmektedir. Bamllk sorunlarysa, Rusya, Ukrayna ve Trkiyeyi iine almaktadr. Jeopolitik gvenlik sorunlarnn balca oyuncular Rusya, Grcistan, Ermenistan,
3 http://www.oilandgaseurasia.com/articles/p/97/article/883
Azerbaycan, ran ve Trkiyedir. Enerji ihracatyla ilgili sorunlardaysa, Rusya, Kazakistan, Trkmenistan ve Azerbaycan ba rolleri paylamaktadr. Sraladmz lkeler, birok sorunlar dizisinin taraflardr ve btn bu sorun dizilerinin aa yukar hepsinin birbiriyle ilgili olduu gz nnde bulundurulduunda, sorunun karmakl daha iyi kavranabilir.
TABLO 4.1 Trkmenistan Azerbaycan
Ermenistan
Boru hatlar Bamllk hracat sorunlar Jeopolitik gvenlik
X X X X
X X X
X X
X X X
X X
X X X
Sovyetler Birliinin dalmasndan sonra, Rusya yeni bamsz devletler etrafnda doal bir nfuz alan yaratt. Rusya asndan bakldnda, zellikle de Putin dneminde, blgenin doal kaynaklarnn karlmas ve tanmas konusunda geleneksel rotalar izlenmeliydi ve bu kaynaklar Rus topraklarndan datlmalyd. Ancak Rusya beklentileri dorultusunda hakim bir konum elde etmeyi baaramad. Kaynaklarn ve potansiyellerin deeri anlaldnda, Hazar devletleri yeni belirledikleri karlar dorultusunda kendi politikalarn oluturma frsat buldular.4 Rusyada kaynak sorunlar yaand iin, Moskova bu duruma kar olduka hassast. Talebin ciddi anlamda ykselie getii gz nnde bulundurulduunda, AB ile yapt orta ve uzun vadeli anlamalarn tedarik kotalarn karlayamyordu. Bu nedenle, Rusyann blgedeki dier reticilerden alaca ekstra gaz, Rus karlar iin hayati bir nem arz etmektedir. Buna ramen, Rusya ve Hazar blgesiyle Orta Asyadaki reticiler arasndaki ilikiler, basit satc-alc ilikisinden teye gitmemektedir.5 Rusyann Hazar blgesindeki doal gaz kaynaklarn tekelletirerek kontrol etme arzusu herkese bilinmektedir. Moskova, nispeten ucuz fiyatlarla ald kaliteli gaz yksek bir krla satmasn salayan konumundan vazgemek istememektedir. Ancak, Orta Asya lkelerinden satn ald gazn fiyat srekli artt iin,
4 5 Ayn kaynaktan alnmtr. Ayn kaynaktan alnmtr.
Kazakistan
Grcistan
Ukrayna
Trkiye
Rusya
ran
65
kr marj gittike azalmaktadr. Bu durum, Moskova iin ok nemli saylmaz; nk bu rn, tm alternatiflerinden daha ucuz olmay srdrmektedir ve Rusya gelecekteki eriimini gvenceye almak ve Orta Asya lkelerinin Rusyaya bamlln arttrarak, dayanma yaratmak iin satn almaya devam etmektedir (Olcott, 2009: 28). Bu sebeple, Rusyann blgede ulamak istedii ama, (ihracat haklarn satn alarak) tm bugn var olan ve gelecekte var olacak tm gaz ihracat potansiyeline hakim olmaktr. Bunu baarmak iin, son derece kararl bir dorudan yatrm politikas izlemektedir. Moskova, bunun yan sra, genellikle gvenlik destei vaatleri bakmndan, enerji politikasn gvenlik alanndaki teslim edilebilir unsurlara balamaktadr. Rusya, Orta Asyal reticilerle kurduu enerji ilikilerinde, ihracat taahhtlerini karlayabilmek iin, geleneksel tavrna gre ok daha ibirliki bir ekilde davranmaktadr. Siyasi ve ekonomik hamlelerle (Hazar blgesindeki irketlerin varlklarn satn alarak), stratejik neme sahip yataklar zerinde ciddi bir kontrol salam, ancak gerekli kontrole yine de ulaamamtr (Olcott, 2009: 8). Buna ramen, Hazarl reticilere gre, ksa vadede en krl seim olsa da, Rus pazar dnyadaki tek pazar deildir. En byk iki alternatif, Avrupa ve in pazarlardr. in pazar, talep oranlar ve yatrm gc konusunda salad garantilerle, Rus pazarna karlk ciddi ve yakn bir alternatif oluturmaktadr. te yandan AB pazar da ok nemli, krl ve gvenilir olmakla birlikte, yatrm masraflar ve alclarn gerekli altyapy ina etme konusundaki isteksizlii, projelere ilikin beklentileri geciktirmektedir. Bu kategorideki en gncel sorun, Rusya ve Ukrayna arasnda yaanan son krizdir. Benzer bir olaydan sadece iki yl sonra, 2009 ylnda, Rusya Ukraynay borlarn deyememesi sebebiyle bir kez daha tehdit etmiti. 2006da yaanan bir nceki kriz, ABnin aznda ac bir tat brakm ve Rusyayla AB ilikileri ve ABnin enerji politikalar konusunda nemli tartmalar kkrtmt. 2006 krizindeki gibi, 2009da da Rusyann Ukraynaya, dolaysyla ABye gaz akn kesmeye ynelik tehditleri, Birlik iindeki eitlilik tartmalarn arttrd. Rusyann bekledii sonu, Ukraynaya bask uygulanmasyd. Rusyann beklentisi ksmen gereklese de, Rusyann gaz ihracat orann ve gelirini ciddi anlamda tehdit eden ve bu zamana kadar neredeyse donmu bir halde bekleyen Nabucco Projesi hz kazand. Krizlerin her ikisi de, eitliliin hem Rusya hem de AB iin bir zorunluluk olduunu gstermiti. ABnin Rusyaya olan ar bamlln krlmas gerektii bir kez daha ortaya kmt. Gelgelelim Rusya tarafnda, Moskova AB pazarna
ulamasn salayacak yollarn eitlenmesi gerektiini (veya Rusyay Karadenizin altndan dorudan ABye balayacak Gney Akm projesi gibi boru hatlaryla dier bir blgeden gei yapmas gerektiini) ve tek bir byk transit yoluna (Ukrayna zerinden) bal kalmann gvenli olmadn bir kez daha fark etmiti. Azerbaycan ile Trkmenistan arasndaki boru hatt giriimleri, yani Trans Hazar boru hatt projesiyse baka bir sorundur. Hazar Denizinin snrlar konusundaki anlamazla bal olarak, son derece uygulanabilir ve krl bir proje beklemeye alnmtr. Sovyet dneminde Rusya ve ran arasnda imzalanarak, Hazarn bir gl olduunu iddia eden anlama (alan UNCLOSa tabi tutmamak iin), Trkmenistan, Azerbaycan ve Kazakistan tarafndan tannmamas sebebiyle bir sorun oluturmaktadr (Shafiyev, 2001). Rusya ve ran, kendi karlar iin zmszlkten yana kalmaktadrlar. ran ve Rusya, Trkmenistann AB pazarna ulamaya almas halinde, boru hattnn kendi topraklarndan gemesini istememektedir. Hazarn snrlarnn belirlenememesi halinde, denize/gle ilikin tm projeler zorunlu bir ekilde beklemeye alnacaktr. Trkmenistan ve ran arasnda olup Trkiyeye kadar uzanan boru hatt, gereklilikten ve ift tarafl anlamalardan domu olup, AB pazarna alan mtevaz, fakat ilek alternatif rotalar olan Bak-Tiflis-Erzurum ile birlikte nemli bir hat oluturmaktadr. Ancak siyasi sorunlar ve u anda tanmakta olan miktarlar, hattn nemini snrlandrmaktadr. Buna ek olarak, Trkiyeye olan ran balants, yani Tebriz-Ankara boru hatt da bir o kadar nemli olmasna ramen, ayn sebeplerden tr kstl kalmtr. ran retim yapacak veya ibirliine msait olacak yatrm ve gvenilirlikten yoksundur; bu durum, rann retici olarak dnyann en byk ikinci doal gaz rezervlerine sahip olmasna karn, ran merkez veya transit lke olmak zere, bir ortak olarak iine alabilecek tm projelerin nnde engel tekil etmektedir. Trkiyeyle Rusya arasndaki Mavi Akm Boru Hattysa dier bir nemli projedir. Mavi Akm IInin gndeme alnmasyla birlikte, proje Trkiyenin enerji gvenlii iin hayati bir nem kazanmtr (Socor, 2009). Proje, Trkiyenin Ukraynayla yaanan 2006 ve 2008 krizleri gibi durumlarda ABnin yz yze kald sorunlardan nispeten bamsz olmasn salayacaktr. Gelgelelim, Trkiyedeki enerji ihtiyalarn karlamak iin yeterli deildir. Bu projenin sorunu da, baz alardan faydal olduu halde, fazla pahal olmas ve belirli durumlarda Nabucco gibi alternatif projelerle uyumlu olmamasdr.
67
BLGEDEK JEOPOLTKA VE GVENLE LKN SORUNLAR: HRACAT VE RUSYANIN ORTA ASYA DEVLETLERYLE LKLER Blgedeki jeopolitik gvenlik sorunlar, alc devletlerin enerji gvenliini dorudan etkilemektedir. En son sorun, 2008 ylnda Rusya ile Grcistan arasnda, Gney Ossetia Blgesi konusunda yaanmtr. Bu olay, blgedeki devletlerin Rus gcne kar olan hassasiyetini ortaya koymutu. Bunun karlnda, Grcistandan (BTE) geen kaynak rotasnn gvenliine ilikin gvensizlikler ve endieler domutu. Rusyaya politik olarak direnebilecek gl bir mttefikin nemi daha da artmt. Bu koullarda, blgedeki doal gaz akn eitlendirecek gelecek projelerine duyulan ihtiyacn artt Trkiyede, sadece Grcistana baml olmak olas bir sorun gibi grnmekteydi. Bu nedenle, rann denklemdeki yeri ve Ermenistanla Trkiye arasndaki iliki nem kazand. Azerbaycandan karak Ermenistan zerinden Trkiyeye ulaan olas bir boru hatt deerlendirmeye alnabilirdi. Bu olasln hayal edilebilmesi iin bile, blgedeki dier bir gvenlik sorunu olan Dalk Karaba anlamazlnn zlmesi gerekmektedir. Enerji politikas, Rus-Kazak ilikilerinin tam merkezinde yer alr. Sovyetler Birliinin dalmasndan sonra, iki lke yakn ilikilerini korudu. Bugn, Kazakistan siyasi manevralar iin bir para alana sahip olsa da (Torjesen, 2009), Avrupa pazarna ynelik projelerin gerekletirilmekten ok uzak olmas sebebiyle, enerji konularndaki karlar genellikle Rus hattyla ezamanl olarak ekillenmektedir. Yine de, Kazakistan Rusyaya ar baml olmamay amalamakta ve alternatif oyuncularla farkl projelerde yer almay ummaktadr. Bu sorun, zbekistandaki durumdan ok farkl deildir. Rusya, ayn zamanda zbek varlklarna sahip olmak konusunda da olduka isteklidir.6 Fakat burada sz edilmeye deer nokta, zbekistann genilii ve konumu bakmndan Rusya iin stratejik bir ortak olmasna ramen, doal gaz asndan tad nem olduka dolayldr. lkenin gaz retimi ynetimi ve yatrm eksiklii sorun yaratmaktadr; fakat Rusyann salam ve koruma altndaki mttefiklerinden biri olarak, zbekistann sahip olduu potansiyeller, Moskovann elinde Trkmenistana kar nemli bir arlk oluturmaktadr (Olcott, 2009: 21).
6 zbekistan: Takent Doal Gaz Sadece Rusya zerinden hra Etmeyi Vaat Ediyor, Eurasianet, http://www.eurasianet.org/departments/briefs/eav012309e.shtml
Azerbaycanla Rusya arasndaki ilikiler de iki katldr. Bu iki lke, birok alanda ibirlii yapan iyi dostlardr. Gelgelelim uzun sredir var olan Karaba sorunu ve Rusyann 2008de Ermenistana silah satmas (Olcott, 2009: 26), iki lkenin ilikilerinde bir de tatsz bir taraf olduunu gstermektedir. Trkiyenin Azerbaycanla ilikisiyse kolay yryen bir ilikidir. Trkiyenin Karaba sorununda tam destek vermesi, iki lke arasnda srekli tevik edilen kltrel balar ve Sovyetler Birliinin dalmasndan beri yaplan yatrmlar, BTC ve BTE adl iki nemli projeye zemin hazrlamalar sebebiyle yadsnmayacak bir nem tamaktadr. Azerbaycan, Rus hattndan blgedeki dier eski Sovyet cumhuriyetlerine gre daha fazla kmtr. Enerji politikalar konusunda, nc ahslarla bamsz ve operasyonel anlamalar yapmtr (BTC, BTE, olas bir Trans Hazar hatt ve Nabucco). Azerbaycan, kaynaklarn eitlendirilmesi iin gerekletirilen tek projeyi saladndan, Trkiye ve AB yeleri gibi lkeler iin byk nem tamaktadr. Ancak ihtiyac karlamak iin gereken kapasiteye sahip olup olmad kukuludur. Gelgelelim Trkmenistana baktmzda, lkenin Orta Asyadaki en byk doal gaz ihracats olmas sebebiyle, rezervler artk sorun oluturmamaktadr. lke, ylda 60 milyar metrekp retim yapmaktadr; bu, Nabucco Projesine ve daha fazlasna kaynak salayabilecek bir miktardr.7 Dolaysyla, Trkmenistann elinde ok gl bir koz bulunmaktadr. 1990larn sonlarndan beri, lke enerji ihracat iin kararl bir ekilde yeni projeler oluturmaktadr. Blgede Rusyadan geen ihracat boru hatlar ina eden ilk lkedir. ranla (Swap ile Trkiyeyle) ve Azerbaycanla (Trans Hazar gerekletirilmeyi beklemektedir) anlamalar vardr ve in pazarnda nemli bir yer edinmitir. AVRUPA BRL Bu balamda, Avrupa Birlii blgedeki en byk alc olmann haricinde, bir blgesel btnlk modeli ve uluslararas arenadaki deiikliklere ayak uydurmay baararak kendine global bir oyuncu sfatyla rol bien fonksiyoncu bir proje olarak zel bir ilgiyi hak etmektedir. AB, bizzat yaad deneyimler sayesinde, ekonomik dayanmann blgesel btnlk ve siyasi istikrarn temelinde yatan unsurlar olduunun farkndadr. ABnin birok karmak blgesel ve global soruna ynelik yaklam, geni Avrasya blgesinin gneydou blmnde daha iyi bir gelecek yaratmak iin hayati unsurlar olan insan hak7 http://in.reuters.com/article/asiaCompanyAndMarkets/idINL0716126720080207
69
larna saygnn, uluslararas hukukun, diyaloun ve ok katmanlln ve blgesel btnln nemini vurgular. Avrupa Birlii, dier oyuncularn birounun geleneksel bir tavr benimsedii uluslararas bir ortamda faaliyet gsterir. ye devletler iin, Brkselle temas korurken dier yandan da kendi ikili ilikilerini srdrmek bazen daha tercih edilebilen bir durumdur. Ancak eldeki sorunun ye devletlerin (dolaysyla Birliin) enerji gvenlii gibi belirli konulardaki hassasiyetini azaltmak iin tam ibirlii gerektirdii durumlarda, uluslararas erevenin nemli bir arlk kazanmas byk nem tamaktadr. Birok durumda, Avrupa Birlii ve ileyi erevesi, d politikann yeni gvenlik alannda verimsiz ve belirsiz ya da mulak olmakla sulanmaktadr. ye devletler ve Birliin brokratik ve diplomatik erevesi, zellikle de devletler aras yapnn halen tek ve liberal bir enerji piyasas nnde byk bir engel tekil ettii yeni (Souk Sava sonras) gvenlik anlay bakmndan, balca gler (yasama, yrtme ve yarg) arasndaki dengeye dayal hassas bir sistem sunmaktadr. Ancak baz koullarda, merkezi otorite yokluunun belirli bir esneklik, dolaysyla Rusya ve Trkiye gibi modern devletlerin daha kolay uyum salamasna ynelik bir potansiyel saladn grmek de ayrca nemlidir. Avrupa Birliinin enerji gvenlii politikalar bakmndan, Trans-Avrupa Alarn (TEN) zellikle vurgulamalyz. Trans-Avrupa Alar (TEN) fikri, 1980lerde Avrupa Topluluu ye lkeleri arasndaki daha kapsaml bir ibirlii ortamnda dodu. TEN, modern ve verimli bir tama altyaps gerektiren mallarn, kiilerin ve hizmetlerin hareket zgrl ihtiyacyla, geni bir Avrupa pazarnn oluturulmasnda temel bir noktay ve soru iaretini oluturmaktayd.8 1992de, Maastricht Antlamas, kurduu yeni ereve iinde, TransAvrupa Alar iin salam bir hukuki temel oluturdu. Maastricht Antlamasnn salad yeni perspektifle birlikte, Trans-Avrupa Alarnn oluturulmasn tevik etmek, Pazarn kurulmas ve Avrupa Birlii iinde Ekonomik ve Toplumsal Uyum glendirilmesi iin kilit bir unsur haline geldi.9 TEN projesi, nakliye, enerji ve telekomnikasyon sektrlerinden oluur. Trans-Avrupa Enerji Alar, Avrupa Birliinin genel enerji politikas hedefleri bakmndan kritik bir nem tamaktadr. TENin elektrik ve gaz pazarlarnda rekabet gcn arttrmak, kaynak gvenliini glendirmek ve evreyi korumak gibi amalar, Avrupa Birliinin enerji gvenlii perspektifinin ve
8 9 http://ec.europa.eu/ten/index_en.html Maastricht Antlamas Blm XV hkmleri uyarnca (Madde 154, 155 ve 156).
enerji stratejisinin merkezinde yer alan unsurlardr. TEN, ye devletlerin Avrupa Birlii seviyesinde tek bir enerji pazarna ynelik ortak bir bak as salamas iin bir temel oluturur. Ocak 2006da Ukrayna ile Rusya arasnda kan gaz anlamazlyla birlikte, Birliin da bamll iyiden iyiye ortaya karken, d enerji tedarikileriyle ayr anlamalar yaplm olmas da Avrupa Birlii iin bir sorun yaratt. AB gaz ve elektrik pazarlarnn liberallemesiyle birlikte, enerji gvenlii Birliin siyasi gndeminin nemli bir konusu haline geldi. Bunun sonucunda, 2006 tarihli nl Yeil Kitap (Green Paper) dodu.10 Bu strateji kitab, Avrupa Birlii iin srdrlebilir, rekabet gcne sahip ve gvenli enerji kaynaklar salamaya ynelik ortak bir d politika belirleme ihtiyacn yanstmaktayd. On ay sonra, 10 Ocak 2007de, Komisyon Birlik iin yeni enerji politikasn kabul etti ve bunu Avrupa Birliinin uluslararas enerji ilikilerini geniletme ve glendirme stratejilerini ieren iki yllk bir eylem plan izledi.11 Enerji ve enerji gvenlii sorunu, ABnin enerji politikas erevesinin ve her ye lkenin d politikasnn bunlardan dorudan etkilenmesi sebebiyle, Avrupa Birlii iin temel birer meseledir. AB seviyesinde, enerji politikalar genellikle ulusal egemenlik balnda ele alnan konular olarak algland iin, ye devletlerin dileri bakanlklar kendi politikalarn oluturmaktan sorumludurlar.12 Avrupa Birlii, enerji gvenlii konusunda birbiriyle ilikili ve nispeten bamsz sorunlarla karlamaktadr. Birincisi, ABnin i dengesinin her ye lkenin tek bir enerji piyasas kurmas iin gerekli ortama sahip olmamasdr. ye lkelerle Rusya arasnda yaplan uzun vadeli anlamalar, gelecekte yaplacak projeler iin Brkselin elini kolunu balamaktadr. kinci olarak, Rusyann gazna olan ar bamllk halihazrda bir sorundur ve gerekli nlemler alternatif projelerin politiklemesi veya ye lkelerle enerji stratejileri arasndaki dayanma eksiklii yznden engellenmektedir. nc olarak, ABnin bugne kadar faydaland ve Rusyaya ait olmayan gaz ve petrol rezervlerinin ou, oktan zirveye ulam, imdiyse byk lde de gemitir (Goldthau, 2008: 688). Bu durum, Rusyann gazna ksa ve orta vadeli bamll nemli lde arttrmaktadr. Drdncs, Rusyann yetersiz yatrm, dolaysyla yetersiz kaynak sorunu yaamas sebebiyle, ABnin en byk alc olarak bu durumun tehdidi altnda olmas10 11 12 http://ec.europa.eu/energy/green-paper-energy/index_en.htm Ayn kaynaktan alnmtr. www.euractiv.com/en/energy/geopolitics-eu-energy-supply/article-142665
71
dr. Beinci olarak da, Rusyann tm Orta Asya gaz aktarmna hakim olmaya almas, ABnin kaynaklar eitlendirme ve alternatif reticilere dorudan ulama giriimini baltalamaktadr. TRKYE VE DOAL GAZ ENERJ GVENL Jeopolitik konumu, Trkiyeye zel bir stratejik nem katmakta ve lkenin zerine blgedeki en byk g olma sorumluluunu yklemektedir. lkenin kendi ihtiyalarn, alglarnn ve hedeflerinin, blgesel sorumluluklar ve istekleriyle birleimi, bu almada nemli bir yer tutmaktadr. Bu birleimin Trkiyenin d politika seimlerinde, zellikle de enerji sorununda gzlemlenebilecek eitli alanlar vardr. ncelikle, enerji sorunu Trkiyeye bir enerji tedarikisi deil, alcs olmas sebebiyle duyduu ihtiyaca dokunmaktadr. Bu sebeple, Trkiye topraklarna gelecek srekli enerji akn garanti altna almaldr. kinci olarak, Trkiye Souk Sava sonras uluslararas yapda belirlenen yeni parametrelerle, dnya politikasnda artk nemli bir stratejik ortak olmama ihtimalinden tr, kendini youn bir tehdit altnda hissetmektedir. Tarihi ve potansiyel olarak tehditlerle, anlamazlklarla ve krizlerle dolu bir blgede tek bana braklma riski giderilmelidir. Bu ihtiyalara ve alglara bal olarak, Trkiyenin beklentileri blgedeki kilit stratejik roln salamlatrmak iin yeni yollar bulmaya dayanmaktadr. Enerji sorunu, Trkiyenin ihtiyalar ve istekleri iin ortak bir payda tekil etmektedir. Trkiye, bir enerji koridoru haline gelerek hem kendi enerji ihtiyalarn karlamay hem de Souk Sava boyunca sahip olduu konum gibi, tekrar Trans-Atlantik ilikilerinin vazgeilmez bir mttefiki olma hedefine yaklamay ummaktadr. Ayrca, Trkiyenin d politikasnda hakim olan bir konu, yani lkenin Avrupa Birliine tam ye olma arzusu, lkenin Souk Sava sonras enerji politikalaryla yakn bir balant iindedir. Trkiyenin AB iin ana enerji koridoru ve dier tm oyuncular iin blgedeki istikrarl ve gvenilir bir ortak/komu olmas sayesinde yaratabilecei toplu ynetim ve malzeme bamll, hem blgesel istikrara hem de lkenin entegrasyon hedefine hizmet etmelidir. Nabucco boru hatt (aada ayrntlaryla ele alnacaktr) Trkiyenin statsn yeniden kazanp korumas ve yukarda vurgulanan blgesel hedeflerine ulamas iin son derece nemli ve gelecek vaat eden bir projedir. Avrupa Birlii, muazzam fakat her zaman dost olmayan bir ortak olan Rusyaya duyduu doal gaz bamlln azaltmak iin, nl Nabucco Boru Hatt Projesini sunmutur. Bu proje, Trkiye, Bulgaristan, Romanya, Macaristan ve Avusturya zerinden geen bir hatla,
Azerbaycandan 31 bcm gaz tamak zere tasarlanmtr.13 Trkiyenin Rusya, Azerbaycan ve ranla ikili anlamalar bulunmaktadr. Ayn zamanda, bir enerji merkezi ve transit lke olma konumunu garantiye almak iin, Yunanistana kadar uzanan, gelecekte talyaya kadar geniletilecek bir boru hatt kurmutur. Azeri gazn Trkiyeye (Bak, Tiflis, Erzurum - BTE) tayan boru hatt, Hazar konusundaki anlamazlklarn ve Rusyann oluturduu engellerin almas halinde, Trans Hazar boru hatt araclyla Trkmenistan da iine alacaktr. ran zerindeki uluslararas bask azalr ve ran doal gaz retimi ve ticaretine daha fazla yatrm yaparsa, Tebriz-Ankara boru hatt ok nemli bir hat haline gelebilir. Trkiye, Msr ve Suriye arasndaki boru hattnn Trkiyeye uzatlmasyla ve Iraktaki karkln son bulmas halinde, Iraktan kendi topraklarna uzanan bir boru hatt kurarak, kaynaklarn eitlendirilmesi konusunda byk iler baarabilir. Ancak mevcut koullara baktmzda, bu potansiyel projelerin hibiri, ksa vadede olas grnmemektedir. Durum byle olsa bile, ciddi potansiyeller sz konusudur. Bu projelerin gerekletirilmesi, birok faktre baldr. Ancak sonuta doacak dayanma, blgede ekonomik ve siyasi istikrar tevik edebilir.14 Trkiyenin hayati bir arlk kazand nokta da ite bu noktadr. Trkmenistan, Azerbaycan, ran ve/veya Iraktan salanacak potansiyel ve kararl bir ak, Trkiye ve ABnin ihtiyalar ve politikalaryla tamamen ezamanl olarak gerekletirilebilir. Bu da Trkiyeyi blgenin en nemli oyuncusu haline getirmektedir. Ancak gnmz koullarnda, sadece Azerbaycan ve randan gelen gazn dk ikmal oranlaryla operasyonel olduu bir durumda, Nabucco ok da cazip bir yatrm gibi grnmemektedir. Ancak yukarda bahsettiimiz eklemelerin gereklemesi halinde, proje neredeyse blgedeki tm oyuncular iin kesin bir kazan-kazan durumu salayacaktr.15 Bu olaslk gerekleirse, ABnin arad kaynak eitlilii de gereklemi olacaktr. Trkiye, bu durumdan faydalanacak (nk karlar ABninkilerle yakndr) ve jeopolitik nemini de arttracaktr bu, Trkiyenin
13 14 Nabucco Boru Hatt Projesi ana sayfas, http://www.nabucco-pipeline.com/ Burada, Trkiyenin blgede zellikle Ermenistan ve Suriyeyle srdrd diplomatik faaliyetler dikkate deerdir. Komularla iyi ilikiler kurmak, ibirliine yatkn bir ortam yaratmann nemli bir prensibi ve ilk admdr. Geleneksel ve mevcut dzenine karlk uluslararas politika ve iktidar ilikileri gz nnde bulundurulduunda, Rusya hari. Ancak Rusyann maksimumcu bir tavr yerine (uzun vadede elde edecei avantajlar iin) optimumcu bir duru benimsemesi halinde (ki bu ksa vadede de kazan getirecektir), kazan-kazan durumu Rusyay da ierebilir (ibirlii ve btnleme yoluyla).
15
73
uluslararas ilikilerinde en ok vurgulad faktrdr. Bu kaynak eitlendirme projelerinden doacak dayanma, eninde sonunda younlaarak blgesel entegrasyonu tevik edebilir. Trkiye, Rusyada zellikle inaat ileri alannda yapt nemli yatrmlarla, Rusyann en itibarl ortaklarndan biri olarak kabul edilmektedir. ki tarafn enerji politikas konusundaki araylar ounlukla birbirine uymasa da (Trkiye AByle birlikte Rus gazna duyulan bamll ortadan kaldrmaya almaktadr) ve iki lkenin karlar birbiriyle ancak dk bir seviyede rtse de, iki lkenin AB ilikileri konusunda birbirini kullanma biimi, hem Trkiye hem de Rusyann ABye kar bir arlk kazanmaya ihtiya duyduklar her an kullandklar gri bir blgeye baldr. Bu sebeple, Trkiyede enerji politikas birok boyut arz eder. ncelikle, Nabucco boru hatt Trkiyenin ve ABnin enerji bamllnn her iki tarafn da jeopolitik olarak ve enerji bamll bakmndan arz ettikleri hassasiyeti azaltmak konusunda daha fazla ibirlii gerektirmesi sebebiyle, Trkiyenin ABye katlma arzusu iin byk bir frsat sunmaktadr. Ancak ABnin Trkiyenin yeliine ynelik bir taahhtte bulunmamas ve lkedeki enerji akn garantiye alma ihtiyacnn gitgide bymesi sebebiyle, Trkiye Rusya Federasyonuyla, Mavi Akm, Mavi Akm II ve yeni bir tasarma sahip potansiyel Gney Akm gibi projeler iin kendine ait anlamalar yapmtr.16 Buna bal olarak, Trkiye ve Avrupa Birliinin ibirlii kurma konusunda gsterdikleri karlkl baarszlk sebebiyle, Rus enerji kaynaklarna bamllk artmakta ve yaplan uzun sreli szlemelerle akut bir hal almaktadr. Trkiye ve AB arasnda Nabuccoya ilikin yaanan son gelimeler, iki tarafn da eitlendirme sorununun neminin ve acilliinin farknda olduunu gstermitir. Mays17 ve Temmuz18 2009da yeni anlamalarn imzalanmasyla, uzun zamandr beklenen, salam bir adm atlmtr. Ayrca Rusya ve Trkiyenin Austos19 2009da Gney Akm projesinin potansiyel tasarm konusunda anlamaya varmas sebebiyle, Trkiyenin neminin ve gerekliliinin hem AB hem de Rusya tarafndan onayland ne srlebilir.
16 Gney akm projesinin eski versiyonu, Trkiyeyi Rusyayla AB arasnda Karadenizde kurulacak enerji sevkyat denkleminden karmas sebebiyle, Trkiye tarafnda ar reaksiyonlar toplayaca iin, Mavi Akm II projesini tehdit etmekteydi. http://www.worldbulletin.net/news_detail.php?id=41460 http://www.euractiv.com/en/energy/eu-countries-sign-geopolitical-nabucco-agreement/article-184062 http://www.rferl.org/content/Putin_In_Turkey_Seeking_Approval_For_South_Stream_Route/1793851.html
17 18 19
NABUCCO VE GNEY AKIM PROJELER Bu iki proje, blgede bugne dek yaplan en byk iki boru hatt projesidir. ki proje de olduka iddialdr ve aslnda birbirlerini yenmek iin sert bir rekabet iine girmilerdir. Nabucco Projesi, Trkiye, Bulgaristan, Romanya, Macaristan ve Avusturya zerinden geen bir hatla, Azerbaycandan 31 bcm gaz tamak zere tasarlanmtr.20 Birok tedarikiyi barndran ok geni ve nemli bir blgeyi kaplamaktadr. Nabucco boru hattna ran, Azerbaycan, Kazakistan, Trkmenistan, Msr ve Suriyeden gaz salanabilmektedir. Bu projeye ortak olan firmalar, Romanyadan Transgaz, Bulgaristandan Bulgargaz, Avusturyadan OMV, Trkiyeden BOTA, Macaristandan MOL ve Alman firmas RWEdir. Proje, alc lkelerin Rus enerji kaynaklarnn olas bozulmasna kar bulunduklar hassas durumu gidermeye ynelik byk bir potansiyele sahiptir. Enerji gvenlii asndan bakldnda, Nabucco Projesinin eitli karakteri ve yksek tedariki says, Rus enerjisine ar baml olmamaya alan balca alc lkeler iin hayati bir nem tamaktadr (Winrow, 2005: 87). Ancak Rusya, Haziran 2007de kendi boru hatt projesi olan Gney Akm sunmutur. Gney Akm boru hatt, Karadenizin altndan Rusyadan Bulgaristana uzanarak, farkl ynlere giden kollara ayrlabilecektir. Anlama, talyadan Eni ve Rusyadan Gazprom arasnda Romada imzalanmtr ve anlamaya Nabucco Boru Hatt Projesinin de bir yesi olan Bulgar Bulgargaz firmas da katlmtr (Pop, 2008). Gney Akm boru hatt, Siberya gazn, Trkiye veya Ukraynay devreye sokmakszn, dorudan Gney Avrupaya tamay amalamaktadr. Hat Bulgaristanda kollara ayrlarak, gney koluyla Yunanistan ve Gney talyaya gaz salayacak, kuzey koluysa Romanya ve Srbistandan geerek Kuzey talyaya doru uzanacaktr. Nabuccodan en az iki kat fazla bir maliyet arz etmesi sebebiyle, Gney Akm projesinin gerekletirilebilir bir proje olup olmadna ynelik ciddi pheler bulunmaktadr. Rusya, [...] Rus ekonomisinin dk maliyetli Orta Asya enerjisinden faydalanmasyla, Transneft ve Gazpromun Rus ham petroln ve doal gazn krl Avrupa pazarna daha yksek bir fiyattan satmasn arzulad iin (Winrow, 2007: 219), Gney Akm projesinin baars, Trkiye ve ABnin gelecek planlar iin byk bir nem tamaktadr. Rusyann Gazpromu zel ihracat haklaryla glendirmeye ve irketi hibir orta ya da reticisi olmayan tek oyuncu haline ge20 Nabucco Boru Hatt Projesi ana sayfas, http://www.nabucco-pipeline.com/
75
tirmeye ynelik hamleleri, Trkiyenin blgedeki konumunu ve kabiliyetlerini tehlikeye atabilir. Bu durum, Rusyann enerji kaynaklarna duyulan bamll nemli lde arttrdndan, hem AB hem de Trkiye iin enerji gvenliini riske atmaktadr. Buna ramen, durum Rusya ve balca alc lkeler arasnda ak bir rekabet arz etse de, Rusya ve AB yeleri arasnda yaplan iki tarafl anlamalarn Nabucco Projesini tehlikeye sokmasyla daha da karmak bir hal almaktadr. Trkiye de bu ikili ilikilerin iindedir ve dolaysyla siyasi devinime ilikin net ve kesin bir tablo karlamamaktadr. Hem lkelerin hem de irketlerin nceden bildirilmeksizin deiiklie tabi olmalarysa, durumu daha dinamik bir hale getirmektedir. SONU AB ve Trkiyenin ihtiyalar ve istekleri gz nnde bulundurulduunda, ksa ve uzun vadeli karlarn rtmesine dayanan bir ibirlii modeli oluturma frsat domakta, bu frsatn blgesel btnleme ve enerji gvenliiyle jeopolitik istekler bakmndan ortak avantajlar salamas beklenmektedir. Entegrasyon srecinin ilerlemesini salayacak ana mekanizma, pozitif yaylmadr (Rosamond, 2000: 54-8). Pozitif yaylma, bir ekonomik sektrde devletler arasnda salanacak entegrasyonun, dier sektrlerde entegrasyon salamak iin gereken gl tevikleri hzla yaratacan ifade eder. Dolaysyla, asl sektrde entegrasyon salamann faydalarndan tam anlamyla yararlanabilmek iin Avrupa Birlii ve Trkiye arasnda kurulacak ibirlii, her iki tarafn da enerji gvenlii ve blgesel istikrar salama konusunda avantajlar elde etmesini mmkn klar. ABnin enerji gvenlii ve komu blgelerle olan ilikileri bakmndan, pozitif yaylma, gvenlik ve istikrar salamaya ynelik ibirlii modellerini aklamak ve yeni modeller gelitirmek iin en faydal anlaytr. Ancak Trkiye tam yelikten azna raz gelmezken, Avrupa Birliinin yakn gelecekte Trkiyenin tam yeliine evet diyemedii bu koullarda, blgesel entegrasyon iin hayati nem tayan byle bir ibirlii olduka krlgan grnmektedir. Yine de, bir yaylma etkisinin oluaca varsaymna dayanarak, bu almann ana hipotezi katmandan olumaktadr: lk olarak, Trkiye enerji alar iinde ne kadar merkezi bir yer edinirse, blgedeki konumunu o kadar glendirecektir. kinci olarak, Trkiye enerji tama ve lojistik asndan Rusya Federasyonuna alternatif olan istikrarl ve ibirlii yanls bir lke olma konumunu gvenceye aldka, ABye tam ye olma hedefine ulamaya biraz daha yaklaacaktr. Avrupa Birliinin Trkiyeyi bir ye olarak tutma-
maya almas, uzun vadede potansiyel kazan-kazan ortakl (tam yelik ve Nabucco araclyla eitlendirme) zerinde olumsuz bir etki yapmaktadr. Enerji gvenlii denkleminin birok deikeni vardr, bu denklemi zmek olduka zordur. Ancak tartmann oyuncular bu karmak karlar, bamllklar ve dayanmalar dizisi iinde var olmay, ibirlii kurmay ve rekabet etmeyi baarmaktadrlar. Soruna baktmzda, Rusya ve Trkiye (Brkselle birlikte), Rusyann sfr toplam ve/veya maksimumcu yaklam sebebiyle daha az ortak noktaya sahiptir. Rusya verimsizlik, bamllk ve ekonomik istikrarszlk gibi byk sorunlar yaad halde, kendini statkoyu korumak (ve/veya kendi statsn iyiletirmek) iin son raddeye kadar zorlamaktadr. te yandan, Trkiye statkoyu deitirme ihtiyac iindedir. Bunun iki nemli sebebi vardr. lk sebep, statkonun makul fiyatlar prensibine uygun, gvenli ve srekli enerji akn tehdit etmesidir. kincisiyse, Trkiyenin yeni gelitirilen alternatif projelerden faydalanmaya ynelik istekliliidir. Bu kar atmas, byk bir atma olduu halde, enerji ilikilerinde bir amaza girildii anlamna gelmez. Birok nc ahs ieren projeler bakmndan belirsizliklerin ve mulak durumlarn hakim olduu bu koullarda, iki lke siyasi manevralarn yapmak iin birbirlerini kullanmakta, ayn zamanda mevcut ortaklklarn koruyarak daha da gelitirmektedir. Birbirinin karlarna aykr olan ve daha geni bir kapsamda ileyen rakip potansiyel boru hatt projeleri konusundaki rekabet, iki lkenin Mavi Akm II gibi iki tarafl projelerde ibirlii yapmasn engellememektedir. Buna ramen, enerji gvenlii sorunu daha geni bir kapsam etkilemektedir ve kar atmalar halen mevcuttur. Geni bir lekte baktmzda, Rusyann tekeline bir son vermek, blgedeki tm devletler iin avantajl bir hamledir. Olas bir eitlendirme projesinin, dayanmay arttrarak blgesel entegrasyon ve istikrara ynelik olaslklar salayacak bir ekonomik ibirlii gerektirmesi sebebiyle, Rusya tekelinin son bulmas, Rusya dnda blgedeki tm lkeler iin bir kazan-kazan durumu yaratmaktadr. Ancak blgede zlmeyi bekleyen sorunlarn okluu, boyutu ve karmakl gz nnde bulundurulduunda, bu mutlak kazan-kazan durumunu gerekletirmek, yakn gelecekte riskli bir plan gibi grnmektedir.
77
Kaynaka Kitaplar, Makaleler ve Raporlar Andrianopoulos, Andreas (2007), Russia cannot meet its obligations, Interviewed by Ioannis Michaletos, European Energy Review, C. 1-1. Barysch, Katinka (der.) (2008), Pipelines Politics and Power, the Future of EU-Russia Energy Relations, Londra: Centre for European Reform. Barysch, Katinka (2007), Turkeys Role in European Energy Security, Centre for European Reform Essay, Londra: Centre for European Reform. Gallis, Paul (2007), NATO and Energy Security, CRS report for the Congress, accessible at http://www.fas.org/sgp/crs/row/RS22409.pdf Goldthau, Andreas (2008), Rhetoric versus reality: Russian threats to European Energy Supply, Energy Policy, C. 36. Olcott, Martha Brill (2009), Russia, Central Asia, and the Caspian: How Important is the Energy and Security Trade-off? Russia and the Caspian States in the Global Energy Balance iinde, James A. Baker III Institute for Public Policy Energy Forum, Rice University, Texas, USA. Pop, Valentina (2008), Energy security: South Stream vs. Nabucco Gas Pipelines, Southeast European Times in Bucharest iinde, accessible at http://www.setimes.com/cocoon/setimes/xhtml/en_GB/features/setimes/features/2008/02/14/feature-02 Rosamond, Ben (2000), Theories of European Integration, Hampshire: Palgrave Macmillan. Shafiyev, Rauf (2001), The Legal Regime of the Caspian Sea: Views of the Littoral States, Prism, C. 7, No. 6, accessible at http://www.jamestown.org/single/?no_ cache=1&tx_ttnews[tt_news]=28012&tx_ttnews[backPid]=223 Socor, Vladimir (2009), Gazprom, Turkey Revive and Reconfigure Blue Stream Two, Eurasia Daily Monitor, C.6, No. 154, accessible at http://www.jamestown.org/ single/?no_cache=1&tx_ttnews[tt_news]=35394&tx_ttnews[backPid]=7&cHash=da2 f573c7c Stern, Jonathan (2006), The Russian-Ukrainian Gas Crisis of January 2006, Oxford Institute for Energy Studies. Torjesen, Stina (2009), Russia and Kazakhstan: A Special Relationship, Russias Energy Relations With its Caspian Neighbors, Russian Analytical Digest iinde, No. 56. Winrow, Gareth (2005), Energy Security in the Black Sea-Caspian Region, Perceptions, C. 10: 85-98. Winrow, Gareth (2007), Geopolitics and Energy in the Wider Black Sea Region, Southeast European and Black Sea Studies, C. 7, No. 2: 217-35. Elektronik Kaynaklar http://ec.europa.eu/energy/green-paper-energy/index_en.htm http://ec.europa.eu/ten/index_en.html http://in.reuters.com/article/asiaCompanyAndMarkets/idINL0716126720080207 http://www.euractiv.com/en/energy/geopolitics-eu-energy-supply/article-142665 http://www.euractiv.com/en/energy/eu-countries-sign-geopolitical-nabucco-agreement/article-184062
http://www.eurasianet.org/departments/briefs/eav012309e.shtml http://www.nabucco-pipeline.com/ http://www.oilandgaseurasia.com/articles/p/97/article/883 http://www.worldbulletin.net/news_detail.php?id=41460 http://www.rferl.org/content/Putin_In_Turkey_Seeking_Approval_For_South_Stream_ Route/1793851.html
5
Rusya ve Avrupa Birlii Arasndaki Trkiye: Yeni Bir Blgesel Gcn Karsndaki D Politika Sorunlar
Laurent Vnater
GR nl ke yazarlarnn ve dnrlerin uluslararas ilikiler konusundaki yaygn ve prestijli analizlerine gre, dnya bir Souk Sava sonras dnemine girdi. Bu dnemin, ABDnin glerini ereveleyen snrlarla ve en byk blgesel, hatta global oyuncular olarak hareket eden in ve Rusyann gitgide artan nfuzuyla karakterize edildii ileri srlmektedir. inin Gneydou Asya ekonomilerinde gn getike kazand nem ve Rusyann 2008de Grcistana bulunduu mdahale, iki lkenin de, Gney Kafkasyadaki durumda olduu gibi askeri yollar da dahil olmak zere, kendi konumlarn tm yollar kullanarak salamlatrma arzusunu gsterdi. Bu yeni dnyada Trkiye nerede duruyor? Trkiye, 1990larn banda siyasi hayatn demokratikletirip, ekonomik temellerini istikrara kavuturarak, basit Souk Sava sonras yapsna tamamen ve baaryla entegre olmutu. Trkiye, Afganistandaki Uluslararas Gvenlik Destek Kuvveti (ISAF) liderliini stlenip, NATO yeliini glendirmek gibi eitli yollarla, Batllatn da kantlamt. Avrupa Birliiyle (AB) ilikilerdeyse, Trkiyenin iyice artan ABye katlma istei, katlm mzakerelerinin al tarihi olan 3 Ekim 2005te ksmen karland. Buna ramen, Ankarada Souk Sava sonras dnemi kavramnn douuna sebep olan yeni uluslararas gereklere uyum salama ihtiyac hzla gerekletirilmeye balad. Yakn gelecekte, AB-Trkiye ilikilerinde herhangi bir atlm beklenemeyecei iyice netleti. Acquisin birok blm, ya ciddi gayretler gerektir-
mektedir ya da benimsenmesinin ok zor olduu anlalmtr. Bunun yan sra, bu konunun balca iki karar alcs olan Almanya ve Fransa, grmeleri kolaylatrmaya hazr deillerdir. Almanya ve Fransann isteksizlii, katlm srecini pratik olarak bloke ederek, Trkiyenin yeliini ancak 2020 ylnda ngrlebilir bir duruma sokmutur. Ayrca Trkiyenin d politikasnn ABDninkinden ayrlma zamannn geldii de aka grlmektedir. 2003teki Irak Savanda yaananlarn ardndan,1 Trk yetkilileri, uluslararas konularda ABDden ayrlarak zgrlemeyi semilerdi. Bu durum, bu on yln sonunda halen deimemi gibi grnmektedir. Bu durum, Ahmed Davutolunun 2 Mays 2009da Dileri Bakan olarak atanmasnda da aka grlmektedir. Davutolu, proaktif ve ok boyutlu d politika olarak adlandrlan politikay oluturan perde arkas figrdr.2 Kendisi bugn, Trkiye politikasnn en n saflarnda yer alarak, fikirlerini ve gl ynelimlerini serbeste uygulamaktadr. Davutolunun iddiasna gre:
[Trkiye] btn bu blgelerde dzen kurucu lke grevini stlenmelidir. Trkiye artk sadece krizlere tepki veren bir lke deildir; krizleri kmadan nce grerek, etkili bir ekilde mdahale etmekte ve evre blgelerin dzenini ekillendirmektedir.3
Bu yeni dnemde, Trkiye blgesel olarak glenerek, daha derin bir siyasi ve ekonomik uzlama salamay arzulayan yeni Rusyay da gz nnde bulundurmak zorunda kald. Hem Bakan Medvedeve hem de Babakan Putine yakn ilikileriyle tannan Duma Bakan Yardmcs Serguei Markov, Rusyann bu beklentisini gizlemeyerek, unlar sylemiti:
Rusya ve Trkiye ticaret ve ekonomi alanlarnda ortakln birinci seviyesini kurmu durumdadr. Artk daha yksek bir ibirlii seviyesine ulap, stratejik bir siyasi ortaklk kurmalyz (Taraf, 5 Mays 2009).
Babakan Vladimir Putinin 6 Austos 2009 tarihinde yapt Ankara ziyareti ve ayn gn imzalanan enerji ve ticaret konulu 20den fazla anlama,
1 2 ABD saldrsndan bir ay nce, Trkiye ABD yer kuvvetlerinin kendi topraklarnda faaliyet gstermesine izin vermemiti. Stratejik Derinlik (2001) adl kitabyla tannmaktadr; bu kitabnda, Trkiyenin NATO ve elbette ABD iin ileri harekt st olma konumundan vazgeerek, nemli bir bamsz lke olmak zorunda olduunu ortaya koymaktadr. Taraf, 5 Mays 2009.
5. rusya ve avrupa birlii arasndaki trkiye: yeni bir blgesel gcn karsndaki d politika sorunlar
81
Rusyann Trkiyeye ynelik bu yeni ve proaktif yaklamn aka ortaya koymaktadr. Bu ortak projelerin en dikkat ekici boyutu, enerji ibirlii ve daha da nemlisi Trkiyenin Rusyann Gney Akm boru hattna destek vereceini ifade etmesidir. Kararlatrlan protokole gre, Rusya, Rusya ve Bulgaristan arasndaki deniz yatana Avrupaya uzanan Gney Akm boru hattn demek iin, Trkiyenin Karadenizdeki zel ekonomik blgesini (EEZ) kullanabilecektir. Rusya, Gney Akmnn su alt blmn, Ukrayna yerine Trkiyenin EEZsini kullanarak ina etmeyi ilk kez resmi ve ak bir ekilde nermi ve Ankarann imzal onayn almtr. Kasm 2009da, Trkiye Gazproma sismik ve aratrma almalarna Trk blgesinde devam etme yetkisi verecektir. Kasm 2010a gelindiinde, Trkiye talyan ENI ve Gazprom ile ortaklk kurarak, inaat almasnda yer alp almayacana karar verecektir (Karda, 2009). ran-Rusya, ran-AB ve Hazar blgesi-AB arasndaki kavakta jeopolitik bir konuma sahip olan Trkiye, eit dayanak ve dayanmay temel alan bir diyaloun kurulmasna ynelik eitli iki ve ok tarafl ilikiler kurmay baarmak zorundadr. Aksi halde, dier oyuncular arasndaki konumunun basit bir oyuncuya dnmesiyle, Trkiyenin nc bir oyuncu olarak kalmas zorlaacaktr. Szgelimi, Trkiyenin rana ynelik d stratejisini deitirmesinin, Rusyayla kurduu ortakln ve bu iki lkeye, iki ayr ve farkl sorun muamelesi yapmasnn sebebi de budur.4 Byle bir altyapda, Souk Sava sonras balamnda, Trkiye Karadeniz-Hazar Denizi blgesinde (yani Rusyaya ve belki Avrupa Birliine ek olarak) iki veya byk blgesel gten biri haline gelebilir. Trkiyenin karar alclar bu gln farkndadr. Ancak, Trkiyenin bu yeni blgesel durumu stlenerek karlama kabiliyetine ilikin baz kukular sz konusudur. Trkiyenin d politikas bir gei srecindedir ve kimi belirsiz glklerle karlamaktadr. Balca zorluklardan biri, Rusya konusudur. Rusyann stratejik bir ortak olarak gvenilirlii fazla bytlmemelidir. 6 Austosta iki nemli giriim balatld. Birincisi, Rusyann ham petroln Samsuna balayarak, tkal olan stanbul ve anakkale boazlarndan gemesi planlanan Samsun-Ceyhan Trk dahili boru hattn uygulanabilir klmay kabul etmesiydi. Ancak Babakan Putin, ham petroln Karadenizdeki Bulgar liman Burgastan geerek Ege kysndaki Yunan kenti Alexandroupolise ulatrlmasna ynelik alternatif seenee duyduu ilgiden hibir zaman vazgememiti. Hatta Putin,
4 Yazarn Mehmet Ali Tutan ile yapt rportaj, stanbul Bilgi niversitesi, stanbul, 27 Temmuz 2009.
bu iki boru hattnn birbirini tamamlayabileceini vurguluyordu. Ayrca Rus firmalar, Bulgar konsorsiyumunda halen en fazla hisseye sahipti. kincisi, Ankarann Rusya liderliindeki bir konsorsiyumun (Rus Inter RAO, Atomstroiexport ve Trk Park Teknik) Trkiyenin ilk nkleer elektrik santralini ina etme ihalesine olumlu yaklamaya eilim gstermesiyle, Trkiye ve Rusyann nkleer konulardaki ibirliklerini glendirmeleriydi. Gelgelelim birka hafta sonra, Rusyann Trkiye ebekesine elektrik salama fiyatlarna ilikin koullarn deimemesi ve kabul edilebilir gibi olmamas sebebiyle, Trkiye Enerji Bakan ihalenin nihai kararn vermeyi bir kez daha Kasm sonuna ertelemek zorunda kald. Genel olarak bakldnda, Trkiyenin kendisini nemli ve gl bir oyuncu olarak yaplandrmakta tereddt ettii grlmektedir. Son zamanlarda Ankarann kendi stratejik karlarn n plana kararak savunacan dnmemizi salayan, gelecek vaat eden baz kararlar alnd. Trkiyenin Nabucco Projesine katlm konusunda aylar sren sert mzakerelerin ardndan, Trkiyede 13 Temmuz 2009da Hkmetler Aras Anlamann (IGA) st dzey trenlerle imzalanmas, Trkiyenin deien uluslararas tutumuna dair ilk iareti vermektedir. Ermenistanla ubat 2009da balatlan normalleme sreci, bu adan dier bir rnek oluturur. Bu makale, ncelikle bir vaka almas olarak Rusyann Gney Akm boru hatt projesini ele alacak, ardndan Trkiyenin d politikasna ilikin nemli konularda baz sonulara varacak ve tavsiyelerde bulunacaktr. RUSYANIN ENERJ BLF: GNEY AKIMINA ODAKLANMA5 Kt zerinde, Rusyann enerji stratejisi daha iyi olamayacak bir durumdadr. Geni Rus gaz rezervlerini hem kuzeyden hem de gneyden dorudan Avrupa Birlii pazarlarna balamak, bir yandan da Ukrayna ve Baltk lkeleri gibi potansiyel olarak gvenilmez transit lkelerden geirmek, byk bir jeopolitik baar gibi grnmektedir. Bu durum, Avrupa Birlii ye devletlerinin Rus kaynaklarna bamlln glendirmekle kalmamakta, bunun yannda Rusyann en yakn komu uydular (Belarus ve Ukrayna) ve ortaklar (Trkiye) ile pazarlk arln nemli lde arttrrken, dier taraftan da l5 Gney Akm hakkndaki analiz, Thomas More Institute tarafndan daha nce yaynlanan bir makalenin gncellenmi versiyonudur. Laurent Vinatier, With or Without South Stream? Russias Energy Strategy between the European Union and Turkey, Note de lInstitut Thomas More, www.institut-thomas-more.org, 7 Temmuz 2009.
83
kenin Avrupal byk enerji firmalaryla stratejik ekonomik balar kurmasn salamaktadr. Fazlasyla Kusursuz Bir Tablo Halihazrda olduka gelitirilmi olan Kuzey Akm Projesi, Kuzey Rusya ile Almanya arasnda, Baltk Denizi boyunca 1220 kmye yaylmaktadr ve ylda 55 milyar metrekp (BCM) gaz salamas beklenmektedir. Bu hacmin yarsnn, 2011de Yamaldaki Bovanenkovskoyeye ulamas, dier yarsnnsa 2013te eklenmesi planlanmaktadr. Boru hattnn toplam maliyetinin 8 milyar Eurodan az olaca tahmin edilmektedir. Rusyann Birlik hisselerinin yzde 51ine sahip olan Gaz devi Gazpromun arln hissettirdii konsorsiyum, her biri yzde 20 paya sahip Alman E.ON Ruhrgas ve BASF/Wintershall ile yzde 9 paya sahip Hollandal Gasunie firmasn da iermektedir. Fransz irket GDFnin de Gazpromla hissedar olmak iin deil, uzun vadeli kaynak szlemelerini garantiye almak iin grmeleri srdrd sylenmektedir.
S AT
d gele Lan rth No
Europipe I
C nge AT led Sou S th
Europip
e II
tre am
Lo
No rd S
TP STA IPE
Norway
Sweden
Finland
Russia
Vyborg Balticconnector
d nle d) Ska celle n (ca
Estonia
SEA L Znepip e
Franpipe
Latvia
In Ba ter lti co c G nn as ec to r
Ba Pip ltic e
Lithuania
or
th
er
Li
gh
ts
e rpip No NOGAT
BBL
NEL
OPAL
Inter- tor connec
Gratisraid
Poland
Germany
Belarus
TE
Pr
og
re
ss
France
HARTA 5.1: Gney Akm hatt. Kaynak: North Stream AG. http://www.nord-stream.com/en/the-pipeline/pipeline-route.html
Haziran 2007de Gazprom ve talyan irket ENInin ortak giriimiyle balatlan Gney Akm Projesiyse, erken bir uygulama aamasndadr. Karadeniz yatanda yer alan boru hatt, Mavi Akmn yaknlarndan, yani Rusyadaki Krasnodar Kraidan balayarak, Bulgaristana ulaacaktr. Proje,
P N
MEG AL
Ukraine
buradan sonra iki yerst rotasna ayrlr: deniz yatann talyaya uzatlmas iin, yaklak 1.000 km uzunluunda Yunan Adriyatik kylarna uzanan bir hat ve Romanya, Kuzey talya ve/veya Slovenyada klar olmas planlanan, Srbistan, Macaristan ve Avusturyaya kadar ulaacak, toplamda 1.300 kmden uzun olan ikinci bir hat. lk bata ylda yaklak 30 BCM tamas nerilen hat iin, Gazprom yetkilileri yakn zamanda yllk rnn yaklak 47 BCM, 2015ten sonraysa hemen hemen 63 BCM olacan akladlar (Miller, 2009). Rusya bu durumda, yeniden ihra edecei Trkmenistan gazna gvenmekte, bylelikle Nabucco bata olmak zere, tm Avrupal rakip projeleri alt etmektedir. Aslnda, Orta Asya gazn, Hazar Denizinin altndan veya randaki Swaplar araclyla tamak yerine, Rusyadan geirmek daha mantkl olabilir. Projenin toplam maliyeti, 19-24 milyar Euro olup, olduka yksektir; ancak gaz fiyat gibi ok deiken bileenlerin dalgalanmasyla, fatura tutar azalabilir. Szgelimi, Gazprom, belirli bir esneklik sunan ll fiyatlara dayanarak, yatrm potansiyelini hesaplamtr (Khandokin, 2009). Tm proje, sadece Ruslarn ve talyanlarn ynetiminde yrtlmektedir. 18 Ocak 2008de, svirede, Gazprom ve Eninin pariteye dayal olarak sahip olduklar South Stream AG adl zel amal bir irketin sicil kayd yapld.
Germany Czech Republic Poland Belarus
Austria Slovenia Croatia

Bosnia and Herzegovina
Slovakia Hungary Ukraine

a ov o ld M
Romania Serbia
Russia Bulgaria
Italy
Montenegro
Alb an
ia
Macedonia
Georgia Greece Turkey
HARTA 5.2: Kuzey Akm hatt. Kaynak: South Stream AG. http://south-stream.info/index.php?id=3&L=1
85
Ancak Rusyann en sonunda on yl iinde gelecekteki Avrupa gaz tketiminin neredeyse yarsn garanti altna ald bu tabloda,6 baz hatal noktalar ortaya kmaktadr. Rusyann enerji stratejisi, grnd kadar net ve etkili bir ekilde oluturulmu bir strateji deildir. Zorluklar, tamamen son mali krize ve buna bal olarak petrol ve gaz fiyatlarnn daha normal seviyelere dmesinden kaynaklanmamaktadr. Birok analist, Gazpromun 2009a ait mali sonularnn daha ok 2007dekilere yakn olacan, 2008inse hem Rus devi hem de dier byk enerji irketleri iin zellikle baarl bir yl olduunun farkndadr. Bunun yannda, Gazprom yksek bir bor altnda olsa bile, Rusya btesinden veya yabanc bankalardan ek yatrm fonu salamak konusunda hibir glk ekmeyecektir.7 Gazpromun herhangi bir mali zorluk yaayacan dnmek bir hata olur. Gney Akmnda yaanan glkler, bu konularla deil, Rusyann uygulamalarnn iine ilemi baka srelerle ilgilidir. Gazpromun alma Prensibi CEO Alexey Miller, getiimiz Haziranda yaplan Yllk Genel Hissedarlar toplantsnda Gazpromun pazardan faaliyet gsterdiini vurgulad. Satlana kadar, gaz retimi yaplmamaktadr... Gazprom, satn alma szlemeleriyle desteklenmeyen talep tahminlerine gvenmektense, her zaman halihazrda imzalam olduu szlemeleri uygulamak iin gereken kesin miktarlarda retime ve gaz sevkyatna yatrm yapmay ngren dengeli bir yntem kullanyordu. Bunun bir sonucu olarak, irket her trl gaz fazlasn nleyen yeterli bir retim kapasitesi marj yakalamt.8 Btn bunlar, baz Balkan devletleri ve Avusturya, Slovakya, Macaristan veya talya gibi birok AB ye devletinin Gazpromla uzun vadeli kaynak szlemeleri imzalamamas halinde, Gney Akm boru hattnn ina edilmeyecei anlamna gelmektedir. Ancak Avrupadaki bu yksek ihtiyacn yakn gelecekte domas beklenmemektedir. Gazprom, yukarda szn ettiimiz prensibe dayanarak, Bovanenkovskoye alannn ilk balang kompleksinin faaliyete gemesini 2012ye kadar ertelemeye karar verdi.9 Ayrca, Alexey Miller ayn konumasnda, Stockman youma alanna ynelik yatrm kararnn 2010un sonundan nce devreye girmeyeceini de beyan etmiti. Gazpromun Avrupann ithal edi6 7 8 9 Uyumlu kaynaklara gre (Eurogas, Avrupa Komisyonu, Rus tahminleri), ABnin gaz tketimi 2020de 500 BCMye ulaacak, bu miktarn 250 BCMsi Rusya tarafndan salanacaktr. Yazarn Moskovada yapt rportaj: enerji uzman, Nisan 2009. Alexey Miller, a.g.y. Yazarn rportaj, Gazprom, Uluslararas Medyalar Blm, Mays 2009. Alexey Miller, a.g.y.
len gaz talebine ilikin ngrlerinin ve hesaplamalarnn fazla iddial ve iyimser olduu bylece ortaya kmt. te bu sebeple, Gney Akm projesiyle ilgili olan bu lkelerin gelecek yllarda Rusyayla uzun vadeli anlamalar yapmalar pek olas grnmemektedir. Kuzey Akm iin belirtilen ve Ukrayna zerinden gelen gazn hacmi, 2015e kadar yeterli olacaktr. Bu Avrupa lkeleri, ayn zamanda Nabucconun gerekleip gereklemeyeceini grmek iin biraz daha beklemeyi tercih edeceklerdir. talya ve birka Balkan lkesinin ataca imzalar, Gney Akm projesinin yksek maliyetini merulatrmaya yetmeyecektir. Trkmenistandan Gvenilir Kaynak Salanamaz Rusya ve Gazprom, 2015ten nce Avrupa gaz tketiminde beklenmeyen bir ykseli olmas ve Gney Akm projesini acil bir hale getirmesi durumunda, Rus gaznn yerine Trkmen kaynaklarn kullanacaklarna gvenmektedirler. Ancak bu seenek, gn getike daha az mmkn grnmektedir. 9 Nisanda, Trkmenistan Rusyaya balayan Orta Asya-Tsentr-4 boru hattnda bir patlama yaand. ki lke, patlamann suunu birbirine att. Trkmenistan, Gazpromun gaz tedarikinin % 90nn drlmesini emrederek, teknik bir soruna yol atn iddia ediyor, Rusyaysa Trkmen grevlilerin bu eski boru hatt sistemini daha iyi izlemeleri gerektiini syleyerek yant veriyordu. Aslnda Trkmenistanla Rusya arasndaki ilikiler, bu krizden nceki aylar boyunca ktleme srecine girmiti. ncelikle, Trkmen Bakan Berdymukhamedov Mart 2009da bir Dou-Bat trans-Trkmen boru hatt inaat anlamasna imza attn aklad. Yeni boru hattnn, Orta Asya gazn Kazakistan zerinden Rusyaya tayan ve Mays 2007de imzalanan hkmetler aras bir anlamaya gre tam yeniden yaplanma ve kapasite geniletme mdahalelerine tabi tutulmas gereken mevcut Hazar Kys boru hattna taklmas planlanyordu. kincisi, patlamann hemen ardndan Gazprom her BCM iin 340 dolar deyerek, ylda ekstra 50 BCM Trkmen gaz almaya ynelik anlamay iptal etti (bu anlama Mart 2009da yaplmt). Bu hamle, Trkmen yetkililerini fkelendirmiti. Ancak Rusyadaki birok kiinin memnuniyetini salamt; nk Orta Asya gaz iin Avrupa fiyat demeye ynelik anlama, Avrupadaki fiyatlarn de getii bir balamda, herkes tarafndan bir hata olarak grlyordu. Trkmenistan, her durumda gaznn bir blmn Rusyaya satma ihtiyac duyacaktr; ancak iki lke de ncelikle bata deien fiyat seviyeleri ve eski boru hatt sisteminin artan gaz hacimlerini tama kapasitesi olmak zere, baz stratejik konular gzden geirmek zorundadr.
87
Gney Akmnn Zayf Tevikleri Bir Gney Akm Topluluu yaratmas beklenen Gney Akm projesinin szlemeye dayal erevesi, bu iddial projenin olmak istedii kadar yaplandrlm olmaktan ok uzaktr. Gney Akm boru hatt, Rusya, Bulgaristan, Srbistan, Slovenya, talya, Macaristan, Avusturya ve Romanya hkmetlerinin yan sra, bu lkelerin baz byk enerji irketlerini iermektedir. Bugne dek, Rusya ve Gazprom, lider yneticiler sfatyla, sadece dier lider ortak olan talyan ENI (Haziran 2007de Mutabakat Anlamas, Ocak 2008de Gney Akm AG), Yunanistan (hkmetler aras szleme, Yunan enerji irketleriyle bir ortak giriim oluturmaya ynelik ayrntl bir belgeyle tamamlanmtr) ve Srbistan (hkmetler aras szleme, Srbijagas ile bir ortak giriim oluturmaya ynelik ayrntl bir belgeyle tamamlanmtr) ile balayc ve gelecee ynelik anlamalar yapt. Bunlara ek olarak, 15 Mays 2009da Sochide yaplan imza merasimleri srasnda, Gazprom ve ENI, Gazpromun ilk Rus-talyan irketi OOO SeverEnergia hisselerinin % 51ine sahip olmasn ngren bir uygulama anlamas imzalad. Bu yeni irket, Bat Sibiryada keif faaliyetleri yrtmek amacyla kurulmutu ve Gney Akm Projesiyle dorudan balantl deildi. Bata Bulgaristan, Macaristan ve Avusturya olmak zere, Gney Akm iin byk nem tayan dier lkelerle ise, szleme ereveleri sadece ksmen belirlenmiti. Avusturyada, Gazprom ile enerji irketi OMV arasndaki ilikiler yllardr kuvvetli bir ekilde srdrld halde, Avusturya hkmeti Rusyayla hkmetler aras bir szleme imzalamaya bile yanamamaktadr.10 Bulgaristana baktmzdaysa, bir hkmetler aras anlama (Ocak 2008) ve Bulgar Enerji Holdingi EAD ile imzalanan bir ibirlii anlamas bulunmaktadr; ancak bu ikinci belge, sadece fizibilite almasnn hazrlanmas iin, taraflar arasndaki etkileimle snrldr. Ayrca, Austos 2009da seilen yeni merkez sa hkmetin ald bir karar, Bulgaristann Rusya ve Gney Akm, Burgas-Alexandroupolis petrol boru hatt ve Belene nkleer elektrik santrali dahil olmak zere, Rusya liderliindeki ortaklarla kurduu Bulgar enerji ilikilerini askya alm ve bu anlamalarn koullarna ilikin ayrntl bir gzden geirme istemitir (Socor, 2009).11 Macaristanda, otoriteler projede yer almay kabul ettii halde (ubat 2008de imzalanan hkmetler aras anlama), Gazprom Gney Akmnn
10 11 Yazn sonuna kadar bir uzlama salama hazrl yapld sylenmektedir. Yeni Babakan Boyko Borisov ve hkmeti, bu projelerin Bulgaristan iin zahmetli ve uzun vadeli ykmllkleri, Rus tekeli iin Bulgaristann zararna olan tek tarafl avantajlar ve byk olaslkla bir kar atmas durumunu beraberinde getireceinden endie etmektedir.
yerel blmne ilikin tm aratrma ve almalar yrtmek iin, sadece Macaristan Kalknma Bankasyla ortaklk kurabilmitir (Mart 2009). Gazprom Slovenya ve Romanyayla grmelere balam, fakat henz bir sonuca ulaamamtr. Proje halen balang aamasnda olduu halde, Gazpromun Bulgaristan, Macaristan ve Avusturyada yaad skntlar, Rusyann potansiyel ortaklarn plannn gerekliine ve perspektiflerine inandrmakta baarsz olduunu gstermektedir. Hatta Rus yetkililerin bile bu projeye inanp inanmadn sorgulamak pek de abartl olmaz. Arka Plandaki Rus Gerekleri: Gazpromu Normal Bir Avrupa Ekonomik Oyuncusu Yapmak Avrupa pazarlarn Rus irketlere, zellikle de Gazproma amak, Rus yetkililerin bu on yln bandan beri hedefledii balca amalardan biriydi. Rusyann enerji konularndaki stn avantaj gz nnde bulundurulduunda, bu sektr Kremlinin d ekonomik stratejisinin n cephesini oluturuyordu. Bugn, uygulamaya konan Kuzey Akm Projesi sayesinde, Rusya Almanyayla kurduu balar nemli lde glendirmi bulunmaktadr. Ayrca, Gazprom Kuzey Avrupa pazarlarnda, en azndan tm kaynak boyutlar bakmndan (u an iin datm alannda faaliyet gstermeyi planlamamaktadr), bata E.ON Ruhrgas ve BASF/Wintershall olmak zere Kuzey Akm ortaklarna yakn, nemli bir enerji oyuncusu haline gelmeye kararldr. Gney Akm, Gneyde talyaya ynelik paralel bir stratejiye hizmet eder. Moskova, Romayla ve daha kk bir apta da olsa Atinayla olan ayrcalkl ortakln koruma ihtiyacndadr. Projeler seferber edilmedii halde, iki ortakla kurulan ilikiler de zlebilir. Gney Akm Projesiyle alan bu ibirlii perspektifleri, Ruslarn Gazpromun gney pazarlardaki konumunu ve karlarn arttran dier birok enerji konulu anlama iin mzakereye oturmasn salamaktadr. Bu durumda zellikle Balkan hedefi kmsenmemelidir. Rusya ve Gazprom, Srbistan bir Truva atna dntrmeyi planlamaktadr. Ayrca Balkanlar, Gney Akmnn gelecekteki pazarlar olarak planlara dahil edilmitir.12 Buradaki en nemli nokta, boru hattnn kendisi deil, beraberinde getirecei olanaklardr. Gney Akm boru hatt en nihayetinde ina edilirse, kazan daha da fazla olacaktr. ayet ina edilemezse, Rus irketi her durumda avantajlar toplayacak ve konumunu glendirecektir.
12
Yazarn gzlemi, Rusya ve Avrupa Sosyalist Partisi arasnda yaplan Duma Parlamento Toplants, Nisan 2009. Yazarn rportaj, Duma Bakan Yardmcs, Moskova, Nisan 2009.
89
TRKYENN BLGESEL LDERLE GDEN YOLU Enerji ve Gney Kafkaslarda yaanan gelimeler, Trkiyenin ABDnin etkisiyle kazand yeni konumunu kullanp, bu alanda gerek bir blgesel g haline gelerek, Karadenizden Hazara kadar olan konumunu nemli lde glendirmesini salayacak hayati nem tayan pazarlk aralar olabilir. En az drt ana alanda, yani enerji konularnda Rusya ve AB, Ermenistan, Grcistan ve ran hususunda yakalanacak nemli frsatlar ve atlmas gereken baz stratejik admlar sz konusudur. Trkiyenin Enerji Kart: Bir Merkeze Dnmek Bu ama, Trk otoriteleri iin yksek bir stratejik nem tamaktadr. Bir merkeze dnme hedefi, tm komularla srdrlen diplomatik temas iki katna karmak, hatta petrol ve gazn zel olarak Trkiye topraklarndan getii enerji kanallar kuracak kadar ileri gitmek anlamna gelir. Rusyayla Samsuna petrol salanmas konusunda imzalanan 6 Austos anlamas, hi phesiz bu balamda kazanlan bir baar olarak grlebilir. 13 Temmuzda AB destekli Nabucco boru hatt iin yaplan IGA treni, projenin gerekliini ciddi ekilde ortaya koyarak, gelecek yllarda projenin uygulanmas iin hem Avrupann siyasi iradesini sergilediini hem de tedarikilerin hazr bulunduunu gstermektedir. 2009un sonuna gelindiinde, Trkiye alt farkl kaynaktan gaz alyor olacaktr: Rusyadan Ukrayna zerinden bat blmne, Rusyadan Karadenizin altndan (Mavi Akm I), Azerbaycandan Grcistan zerinden dou blmne (Bak-Tiflis-Erzurum), randan (boru hattnn ilemesi halinde kk miktarlar olarak), Iraktan (sonlandrlmay beklemektedir), Msrdan Suriye zerinden (sonlandrlmay beklemektedir). Bunlara ek olarak, Recep Tayyip Erdoanla Vladimir Putin arasnda, Putinin Austos 2009da Trkiyeye yapt ksa ziyaret srasnda yeni, fakat dikkatli bir Gney Akm sz verilmitir. Petrol bakmndan, Trkiyenin drt potansiyel tedarikisi vardr: tankerlerle Suudi Arabistan, Bak-Tiflis-Ceyhan zerinden Azerbaycan, dou blmnden ran ve Rusyadan Samsuna. Ancak, baz anlamalar ihtilafl grnse bile, zellikle gazn Trkiye merkezine belirleyici bir katma deer salamak zorunda olduu grlmektedir. Getiimiz iki yl iinde, AB ve Rusya Gney Akm ve Nabucco kaynak rotalar, yani Rusyann seimine kar Avrupann enerji bamll konularnda kart konumlarda yer almtr. Gerekten de, aadaki revize edilmi Mahkm ikilemi modelinde de gsterildii gibi, her iki taraf da iki projenin yaplmas halinde ciddi kayplara urayacaktr. Gney Akm projesinin
ok maliyetli olmas, beklenen sonular asla vermemesi ve hatta hi uygulanmamas halinde, daha da fazla kayp yaanabilir.
Nabuccoya Kar Gney Akm13 Avrupa Birlii14 Rusya 10 Gney Akm -15 + 20 / 20 0 +20 0 20
Nabucco
Bu ift ezamanl seim ve mantk hipotezine gre, AB ve Rusyann dierinin seimi ne olursa olsun kendi boru hatt projelerini uygulamalar halinde daha krl kacaklar grlmektedir. Ancak tablo, ayn zamanda iki tarafn da tek tarafl hareket etmesi halinde en iyi sonuca ulaamayacan ortaya koymaktadr. Teorik olarak, AB ve Rusya hibir ey yapmamal... veya tek balarna, birbirlerine danmadan yeni bir giriimde bulunmamaldr. Bu adan, Trkiyenin nemli bir nc rol oynamas beklenmektedir. AB ve Rusya en yksek kazanc elde etmek iin ibirlii yapmal ve bu ibirlii Trkiyeden baka hibir devleti iermemelidir. Trk Babakan, SamsunCeyhana kar Burgas Alexandropoulis veya Nabuccoya kar Gney Akm gibi uzlamadan uzak planlar arasndaki ak rekabeti bizzat yumuatmaya almakta srarldr. Bu yzden bu rotalarn birbirini tamamlayabileceine duyduu inanc tekrarlamay srdrr. Ancak Gney Akmna baktmzda, Trkiyenin karlar o kadar net ve anlalr deildir. Trk kta sahanlna denecek bir boru hattndan elde edilecek kazan, Nabucco asndan tetikleyecei glkler asndan, olduka belirsiz grnmektedir. Trkiyenin bak asndan baktmzda, daha yksek mali ve jeopolitik avantajlar salamak iin, lkenin nc rolnn Nabucco ile Gney Akm arasnda deil,
13 lkeler iin ikier seenek bulunmaktadr: her lke ya kendi projesini yapacak, ya da hibir ey yapmayacaktr. Hibir ey yapmama veya ikinci sradaki kendi projesini yapma (dier lkenin projesi oktan faaliyete gemiken) seenekleri eit kabul edilmektedir. 2 lke, birbirinin kararn bilmeden mantkl bir karar vermek zorundadr. ekiller, istatistiki bir hesaplama arz etmemektedirler. Sadece kayp ve kazan aralklarn vermektedirler.
14
91
Nabucco ile ikinci bir Mavi Akm projesi arasnda younlatrlmas gerekmektedir. Gney Akm kart, Mavi Akm II boru hattn canlandrmay amalayan daha geni bir Rus-Trk mzakeresi iin atlan admlardan sadece biridir. Krasnodar Krai ile Samsun arasnda, Karadenizin altndan birleen Mavi Akm I, 2003te tamamlandktan sonra faaliyete girmitir ve ylda 10 ila 15 BCM gaz tamaktadr. Fiyatlara ve hacimlere ilikin tekrarlanan anlamazlklar, ek projelerin geliimini durdurmutur. Bir 16 BCM daha tamas planlanan ikinci bir kola ilikin grmeler yaplm, ancak bu konu raison dtresi (var olu amac) mmkn olduu kadar ok Avrupa d lkeden geerek, dorudan Gney Avrupaya ulamak olan Gney Akm projesi sebebiyle 2007de rafa kaldrld. Gney Akm konusunda yaanan glkler ve mantkl seim modelleri, Rusyann balca karnn kendi konumunu yeniden gzden geirerek, Mavi Akm IIyi yeniden gndeme getirmek olduunu ortaya koymaktadr. Gerekten de, Trkiyeye gidecek rota daha ucuz ve teknik adan daha kolay olmann yan sra, daha hzl bir uygulama salayacaktr. Rusya bu adan Avrupaya gre avantajl durumdadr. Mavi Akm II, ayn zamanda Rus gaznn srail, Lbnan, Suriye ve Kbrs pazarlarna ulamasn salayacak yolu amaktadr.15 Rusya gn getike Mavi Akm II seeneine geri dnmektedir. Gazprom zaten bu projeye olan ilgisini birok kez ifade etmitir.16 Mart 2009da, Alexey Miller Trk hkmet temsilcileriyle bir n anlama imzalad. Rus yksek siyasi yetkilileri, bu konuyu Trkiyedeki balantlaryla yeniden grmeye zaten balamt. Mays 2009da, Babakan Vladimir Putin yeni Trk Enerji Bakan Taner Yldza, bu konudaki olaslklar tekrar balatma sz verdi. Ayn ekilde, Austos aynda Ankaraya gelen Putin, Mavi Akm II projesini yeniden formle etme nerisini dorulad. Gaz sektrnde ibirlii konusunda imzalanacak bir protokolle, iki taraf bu projeyi Trkiyede, ENInin dahil edilmeyecei bir ortak giriim olarak yrtmeyi dneceklerdir. Rus Enerji Bakan Sergei Shmatkoya gre, Trkiyenin Gazprom iin sadece transit hizmet mi salayaca, yoksa ayn zamanda geen gaz hacminin bir blm iin yeniden ihracat haklarndan m faydalanaca sorusu verilecek kararla yantlanmay beklemektedir. kinci zmse, Trkiye iin daha tercih edilebilir olan zmdr ve Trkiyedeki baz gl siyasi, akademik ve ekonomik lobi gruplar, bu ynde bask yapmaya balamlardr (Pamir, 2009).
15 16 Interfax, 7 Austos 2009. Yazarn rportaj, Gazprom, Uluslararas Basn likileri Blm, Mays 2009.
Ancak halen masada olan Gney Akm Boru Hattnn Rusya tarafndan byk olaslkla bir pazarlk arac olarak kullanlaca unutulmamaldr. Rusyann Trkiyeden stratejik bir ncelik arz eden Gney Akmndan vazgemesi karlnda nemli dnler istemesi byk bir olaslktr. Deklarasyonlar ve giriimleri kt zerinde oaltarak, bunlardan ciddi siyasi faydalar iin vazgemek, Rusyann strateji mantklarndan biridir. Ermenistan Alm ve Douda Genileyen Mzakere Alanlar Trkiyeyle Ermenistan arasndaki ilikilerin uzun sredir beklenen ekilde normallemesi sreci artk balamtr. Cumhurbakan Gln bir futbol mana katlmak iin Erivana yapt ilk ziyaretten ve aylar sren mzakerelerden, blflerden ve aksiliklerden sonra, 1 Eyll 2009da Trkiye ve Ermenistan ilikilerini iyiletirmeye ynelik bir protokol taslanda anlamaya vard. Birok uzman, protokollerin makul bir zaman erevesinde parlamentolar tarafndan kabul edilmesinden sonra, cumhurbakanlarnn snrlar yeniden amaya ve iki lke arasndaki diplomatik balarn yeniden kurulmasna ynelik bir anlama imzalayabileceklerini ne sryordu.17 Protokoller en nihayetinde 10 Ekim 2009da svirede imzaland. lk bakta, Trkiye, ihtilafl Dalk Karaba blgesinin snrlarn belirleyen topraklarn Baknn kontrolne verilmemesi sebebiyle, uzun sredir Trkiyeyle Ermenistan arasndaki diplomatik balarn yeniden kurulmasna kar kan tarihi ve geleneksel mttefiki Azerbaycann grlerini amay semi gibi grnmektedir. Bu nedenle, Trkiyenin karlarnn eski d politika hesaplarna ar bast iddia edilebilir.18 Ancak Trkiye Babakan Erdoan bunun yan sra protokoln Dalk Karabada bir anlamaya varlana kadar Trk Parlamentosunda kabul edilmeyeceini de belirtmiti. Dolaysyla, normalleme sreci de halen engellere tabidir. Ekonomik ve maddi adan, Erivan bu uzlamadan Ankaraya oranla ok daha krl kacaktr. Erivan, ihracatlar asndan hemen hemen mutlak bir ambargo altnda yaamaktadr: 2 milyon ABD dolar deerinde Ermeni rn Trkiyeye ihra edilirken, Trkiyenin Ermenistana yapt ihracatn toplam 250 milyon ABD dolarna varmaktadr.19 Normalleme sreci, bu korkun ticaret dengesizliinin dzeltilmesine yardmc olacaktr. Uluslarara17 18 Eurasia Insight, 1 Eyll 2009. Ermenistan, genellikle Rusyann Gney Kafkaslardaki n cephesi olarak grlmektedir. Trkiyeyle snr amak, Rus-Ermeni balarn zayflatp, Trk-Ermeni ilikilerini glendirerek bu ittifakta bir deiiklik yaratabilir. IWPR Caucasus Reporting, n 512, 25 Eyll 2009.
19
93
s Para Fonu (IMF) grevlileri, ihracat hacminin artmas, yatrmlarn bymesiyle, ekonomide nemli bir byme kaydedilmesini beklemektedir. Szgelimi, normalleme srecine bal olarak beklemede olan projeler arasnda, Trk UNIT irketiyle Ermenistann Yksek Voltajl Elektrik Alar arasnda 1:5 milyar kilowatt/saat Ermeni elektriinin Trkiyeye satlmasna ynelik bir anlama bulunmaktadr. Szlemenin boyutu, ibirlii ve karlkl yarar potansiyelini aka gstermektedir.20 Ancak Trkiye tarafnda, blgesel sahnedeki siyasi baarlarla vcut kazanan daha sembolik ve soyut kazanlar sz konusudur. Bu sre sayesinde, Trkiye Gney Kafkaslardaki nfuzunu nemli lde arttrm, Azerbaycan ve Grcistandan gelen sert basklarn bir ksmn da dindirmitir. Bu durum, ok iyi oynanan bir d politika hamlesi olarak grlebilir. Protokole kar baz nemsiz eletirilere ramen, ana muhalefet lideri Deniz Baykal, Trk diplomasisinin bu baarsnn farkndadr.21 Azerbaycan asndan, Trkiyenin yapt hamle tam anlamyla bir baar niteliindedir. Trk-Ermeni uzlamasn duyuran ilk raporlar, Bak karar alclar arasnda iddetli bir fkeyi tetikledi. Bak yetkilileri, Ankarann Ermenistanla ilikilerini daha ileri gtrme niyetini deitirmek iin btn arlklarn koydular. Bir yandan, Trkiyenin kendi tketim ihtiyalar iin ABye gnderilen gaz hacminin % 15ini almasn ve ok daha dk bir bedel demesini salayan bu adaletsiz ayrcala odaklanmlard. te yandan, Bak Trk halkyla olan kltrel, dilsel ve etnik yaknl zerine oynayarak, Azerbaycanla dayanma iinde olunmasn istemi, liderlerin Ermenistan konusundaki seimlerine kar i eletirileri kkrtmaya balamt. Bu argmanlarn hibiri, yazn sonuna kadar srmedi. Ankara, bu % 15i Nabuccoya katlm iin bir nkoul olarak sunmamay kabul etti, ancak projeden vazgemeye yanamad. Mzakereler, 13 Temmuzda Trkiyeyle yaplan Hkmetler Aras Anlamann ardndan bile srd. Daha da nemlisi, Trkiyenin Dalk Karaba konusunda yeni garantiler vermesiyle, gitgide byyen i honutsuzluk da dindirildi. Grcistana bakldnda, atlmlar daha az belirgin ve daha semboliktir. Ankara, Tiflisi sadece uzun vadede Dou-Bat ticareti iin tek Bat eilimli transit lke olarak koruduu benzersiz konum sz konusu olduunda anmaktadr. Trkiyenin bak asna gre, Grcistann stratejik rol fazla bytlmemelidir.
20 21
IWPR, ... Ayn kaynaktan alnmtr. www.nethaber.com, 16 Eyll 2009.
NATO-Rusya-Grcistan Uzlamas: Trkiye zerine Bir Bahis Gney Kafkaslardaki statko, Trkiyenin karna gibi grnmemektedir. Rusyann Austos 2008de Grcistana at savatan ve Abhazya ve Gney Ossetiay tanmasndan sonra, Trk yetkilileri, Eyll 2008de bir Kafkasya stikrar ve birlii Platformu oluturulmas iin sunduklar teklifte, ak bir ekilde istikrardan yana olduklarn gstererek, bu ncle dayal baka bir deiiklikten maksimum ekilde kanmaya almlard. Tiflisle iyi ve dostane ilikilerini korumak isteyen Ankara, Abhazya ve temsilcileriyle hibir temasa girmemiti. Gelgelelim, son birka hafta iinde iler deiti. 18 Eyllde, kkeni erkezlere dayanan Trkiye Dileri Bakanl Siyasi lerden Sorumlu Genel Sekreter Yardmcs nal evikz, Sukhumiyi ziyaret ederek, Abhazya Dileri Bakan Sergei Shamba ile grt. Bu resmi ziyaret, aslnda Trk Dileri Bakan Ahmet Davutolunun [Abhazya] ile daha yakndan tanarak, bu lkenin Grcistanla olan ilikilerini dzenlemeye almak iin yapaca sonraki bir ziyaretin hazrl olarak grlebilir (Goble, 2009). evikz geri dndkten sonra, Davutolu Trkiyedeki Abhaz topluluu varlnn Ankaray Gney Kafkasyada istikrarn yeniden nasl salanacan dnmek zorunda braktn vurgulad. Ankara yetkilileri Abhazya sorununa eilmeye karar vermeleri halinde, en azndan blgesel liderlie doru ilerlemek iin ok cretkr, ancak avantajl bir diplomatik frsat yakalayacaklardr. Ne var ki, bu durum aamal bir senaryo gerektirmektedir. Siyasi bedeli fazla ar olmayan birinci adm, dorudan deniz ve hava yolcu hatlarnn Abhazyaya almasdr. Tanm itibariyle Bamsz Devletler Topluluu (BDT) tarafndan hukuken snrlanmayan Trkiye, Abhazyayla olan temaslarn bugne dek enerji kaynaklar, hammadde ve inaat malzemeleri ve zirai rnler ve gemicilik malzemeleri ile kstlamtr. Grcistan yasalarna gre Abhazyayla ticaret yapmak yasaddr; bu sebeple getiimiz on yl iinde 60tan fazla Trk konvoyu, ticaret amacyla Grcistan kara sularndan yasad bir ekilde gemekten tr tutuklanmtr. Yakn zamandaysa, biri Trk dier Azeri iki kaptan, bu sula Grcistan mahkemesi tarafndan 24 yl hapse mahkm edilmitir.22 Ancak zellikle 2008 savandan sonra, Grcistan Trkiyeye, Trkiyenin ona duyduundan daha fazla ihtiya duymaya balam gibi grnmektedir. kinci ve nc aamalar, her durumda nerilen senaryonun diplomatik apn tamamen deitirecektir. Trkiye, Rusyann karlarn gz
22 Sundays Zaman, 6 Eyll 2009.
95
nnde bulundurmak ve Moskovada Abhazyann hakiki bir bamszlk elde etmesine ynelik oluacak olas reaksiyonlar idare etmek zorundadr. Birbiriyle yakndan balantl olan ikinci ve nc aamalarda, Ankara, Grcistann NATOya katlmasna karlk, Trkiyenin Abhazyann bamszln belirli hkm ve koullara gre resmen tanyacan nerebilir. Abhazya, Grcistann tam bir NATO yesi olmas ve Abhazyann basn zgrln,23 serbest siyasi birleimleri ve adil seim konsltasyonlarn garanti ederek, demokratik bir yolda olduunu dorulamas artyla tannabilir. Aralk 2009daki bakanlk seimleri ilk test olacak, 2014teki seimlerse Abhazyann demokrasi ve liberalleme konusundaki ilerlemesini tahmin etmek iin daha iyi bir lt salayacaktr. Bu ema iinde, Trkiyenin Gney Ossetia, Dalk Karaba veya Transdniestriann deil, sadece Abhazyann egemenliini tanmas vazgeilmez bir hale gelmektedir. Bu durum, Trk yetkililere kendi topraklarndaki Krt ayrlk iddialarn reddetmek iin bir inandrclk verecektir. Bu 3 aamal hamleyle, Trkiye (ve buna bal olarak NATO), nemli bir siyasi prestij ve blgesel yetki kazanabilir. Birinci olarak, Trkiye kendini gerektiinde belirli atlmlar yapabilen, Gney Kafkasyadaki balca siyasi arac olarak kabul ettirebilir. Bundan sonra yaanacak zorluksa, TrkErmeni diyalounu takiben yeni gelimelere gebe olabilecek Dalk Karaba sorunudur. kinci olarak, Trkiyenin Abhazyaya ynelik duruu, Ruslara Trkiyenin ciddiye alnmas ve nemsiz bir mttefik gibi grlmemesi gerektiini kantlayacaktr. nc olarak, bu iliki Trkiyenin ABnin gzndeki cazipliini nemli lde arttracaktr. Brksel, bugne kadar Gney Kafkaslarda tutarl bir siyasi strateji uygulayamadn ortaya koymutur. Moskovay gcendirmekten korkan AB, blgedeki dk ekonomik profili korumutur. Bu sebeple Trkiye, blgedeki Rus nfuzundan ve sfra sfr oyun mantndan ok, ABnin karlarna uyan, gvenilir ve gvenli bir siyasi n saf nerecektir. Gl Fakat Blgesel Olmayan Bir Oyuncu Olarak ran Tarihi adan, ran Gney Kafkaslarda nfuzunu gsterme hakkn kendinde grmektedir. Buna ramen, rann Gney Kafkasya devletindeki nfuz aralar, gnmzde nemsiz bir arla sahiptir. Azerbaycandaki iilik, ye23 21 Eyllde Anton Krivenyuk adl bir gazetecinin Bakan Bagapshn demiryolu an Rus kontrolne brakmasn eletiren makalesi sebebiyle yl sreyle tecil edilmi cezaya arptrlmas zerine, bu konuda baz kukular olumutur. IWPR Caucasus Reporting, n 512, 25 Eyll 2009.
terli bir ran varl oluturmaktan ok uzaktr. Snnilikle yaanan farklar, gerekten de olduka byktr ve milliyeti duygular, din dahil olmak zere dier tm kimlik faktrnn stesinden gelme eilimindedir. ran, Ermenistandaki ekonomik varln glendirmektedir. Ancak rann menfaatleri, Grcistanda neredeyse sfrdr. Byle bir altyapda, ran herhangi bir gayri resmi veya resmi blgesel siyasi projeye dahil etmek yararsz, hatta retkenlie ket vuran bir hamle olacaktr. Byle bir hareket, sadece rann doal bir geiinin olmad bir blgede nfuzunu arttrmay umarak yerel bir g salamaya talip olma iddialarna katkda bulunacaktr. Trkiye, ilk bata sadece Trkiye, Rusya, Azerbaycan, Grcistan ve Ermenistan ieren stikrar ve birlii Platformu teklifini getirerek, bu gerein tamamen farknda olduunu ortaya koymutur. Ancak Rusya, ABD ve AB mdahale etmedike, Kafkaslara Trkiye ve ranla birlikte hakim olmaktan ikyeti grnmemektedir. Duma Bakan Yardmcs Serguei Markov, bu durumu aka vurgulamtr:
Kafkaslar iin birden fazla senaryo mevcuttur. Birincisi, lkenin her birinin bir dieri olmakszn veya bir dierine kar kendi menfaatleri dorultusunda hareket etmesiyle oluacak Balkanlamadr. kinci senaryo, lkenin her birinin byk glerin rekabeti arasnda bir menfaat haline gelmesiyle oluacak dier bir Byk Oyundur. ncsyse, Trkiye, ran ve Rusya arasnda kurularak, herhangi bir AB veya ABD varln ortadan kaldracak bir ittifak tarafndan ynetilen bir tr sper yapdr.24
Gelgelelim, Sergei Markov, ne lde bir Trk-ran-Rus ibirliinin blgede etkili olabileceini hesaba katmamtr. Moskovann perspektifinden bakldnda, sorun bu triumvirlii operasyonel klmakta deil, Trkiyenin blgeye ynelik olan ve Ermenistan almndan sonra zellikle glenen doal eilimini snrlamakta yatar. Trkiye, ran sorunlaryla Rus ortakl arasnda kesin bir ayrm yapma uygulamasndan amamaldr.25 Dier bir deyile, Ankaradaki karar alclarn ran blgesel bir oyuncu olarak deil, uluslararas bir sorun olarak ele almalar arttr. Trkiyenin ranla girebilecei tm olas temaslar, ilikileri ve mzakereleri uluslararas bir boyuta getirmek veya mmkn olduunca geniletmek gerekmektedir. Nkleer ran projesi veya Irak ve Lbnandaki radikal ii balantlar gibi baz sorunlar, zaten uluslararas bir
24 25 Yazarn Sergei Markovla rportaj, Foros Konferans, Abhazya, 22 Temmuz 2009. Yazarn Mehmet Ali Tutan ile rportaj, ... a.g.y.
97
boyuta ulamtr. ran gaznn Nabucco boru hattna verilmesi ihtimali veya rann yeni Abhazyann egemenliine ilikin menfaatleri26 gibi dier sorunlar iinse, belirli bir gayret sarf edilmelidir. Birinci soruna baktmzda, Trkiyenin ran ve Avrupa Birlii arasndaki arac roln stlenmesi gerektii grlmektedir. Bir gaz merkezi olmak, gerekten de Trkiyenin stratejik menfaatleri arasndadr. ran ve dier Ortadou (Msr, Irak) kaynaklar iin bir kabuk lke grevi gren Trkiye, basit bir blgesel rolden ok daha fazlasn srtlanacaktr: Trkiye, ran ve AB arasndaki enerji balantsn bnyesine alacaktr. Abhazya konusuna gelince, Trkiyenin rann dorudan balantlar gelitirmesine ynelik hibir kar yoktur elbette. Ancak rann Abhazlara ne yapaca veya ne nerecei sorusu halen yant beklemektedir. Bu konudaki inisiyatifi ele almak veya yeniden stlenmek, Trkiyeye kalmtr. SONULAR Bu baarl giriimlerin hepsinin baaryla yerine getirilmesi halinde, Trkiye nc ve jeostratejik bir konum stlenecei AB-Rusya-ran geninin arlk merkezine yerleecektir. Trkiye, Rusyann Karadenizden Kafkaslara kadar uzanan nfuzuyla eit lde rekabet edebilecei bir konum kazanabilir. Bat Avrasya alannda, iki lke birtakm oligopollk konumlar kazanarak, ran ve ABDnin yan sra, Avrupa Birlii gibi dier olas glerin tmn darda tutabilir. Szgelimi, Ermenistan ve Azerbaycan arasnda donup kalan atma ve Abhazya ile Gney Ossetiann gelecei konusunda karar alarak, bu sorunlar olumlu bir ekilde etkileyebilirler. Askeri iler gz nnde bulundurulduunda, Montr Antlamas statkosunun sorgulanmasna ilikin kk de olsa bir ans grnmektedir. kinci olarak, Trkiye ranla ikili diyalog gelitirme ve uzlama konumunu koruyarak, ran ile Bat arasnda bir arac rol oynamak zorundadr. Trkiye ran bu d oyuncularla balayarak, mevcut ran sorununun uluslararas boyutunu vurgulamaldr. Trkiye perspektifinden bakldnda, Rusya da dier oyunculardan sadece biridir. nc olarak, Trkiye, AB karsnda Gney Akm projesine dahil olmakla verilen Nabucco taahhtlerini dengelemesi iin oynanabilecek bir Rusyayla pazarlk kartna sahiptir. Ankara bu stratejiyi akll bir ekilde kullanmaktadr. Trkiye bu yolda ilerledii srece, AByle olan ilikilerinde paradoksal bir kmaza ulamaktadr. Blgesel lider haline gelen Trkiye iin, AB yelii cazipliini gn getike yitirebilir. Ancak Avrupa asndan bakldnda, bl26 11 Temmuz - 14 Temmuz 2009 arasnda bir ran delegasyonu Abhazyay ziyaret etti. Yazarn rportaj, Sukhum, Abhazya.
gesel ortamnda nfuz sahibi gl bir Trkiye, tam da Brkselin ihtiya duyduu bir profildir. AB, Avrupallarn misyon hislerini ve raison dtrelerini (var olu amalarn) kaybedeceklerini ne srerek, Trkiyeyi yakn bir gelecekte entegre etmeye hazr olmad takdirde, Trkiye AByi bekleyerek vakit kaybetmemelidir. Bunun yerine, blgesel stratejisini aktif bir ekilde ele alp, siyasi bir g olmay m yoksa gvenli ve rahat bir ortamda, hareketsizlikle balanan bir konumda kalmay m istediine karar verme sorumluluunu ABye brakmaldr.
Kaynaka Kitaplar, Makaleler ve Yorumlar Karda, aban (2009), Turkish-Russian Grand Bargain in Energy Cooperation, Jamestown Foundation, C. 6, No. 152. Khandokin, Vladimir (2009), Meeting Europes Growing Energy Demand: North Stream and South Stream, Blue Fuel Gazprom Export Global Newsletter, C. 2, No. 2. Pamir, Necdet (2009), Turkeys Energy Challenge, Blue Fuel Gazprom Export Global Newsletter, C. 2, No. 2. Vinatier, Laurent (2009), With or Without South Stream? Russias Energy Strategy between the European Union and Turkey, Commentary for the Thomas More Institute, accessible at www.institut-thomas-more.org. Vladimir, Socor (2009), Bulgarian Government Suspends Energy Negotiations with Russia Pending Review, Jamestown Foundation, C. 6, No. 151. Gazeteler, Bltenler ve Elektronik Kaynaklar Moscow Times Sundays Zaman Taraf Blue Fuel Gazprom Export Global Newsletter Eurasia Insight IWPR Caucasus Reporting http://south-stream.info/index.php?id=3&L=1 http://www.nord-stream.com/en/the-pipeline/pipeline-route.html http://www.nethaber.com
6
Trkiyenin Avrupa Birliine Tam yelik Sreci erevesinde Trk Elitlerinin ve Kamuoyunun Avrupa Birliine Ynelik Tavr
Ncolas Monceau
GR on yllarda, Trkiye-AB ilikilerini konu alan literatrn byk bir blm, iki ana yaklam gelitirdi: 1- 1963teki Katlm Anlamasnn imzalanmasndan 2005te Trkiyeyle ABye tam yelik mzakerelerinin balatlmasna kadar Trkiye-AB ilikilerinin kronolojisini karmaktan oluan tarihi yaklam; 2- Trkiyenin Avrupa entegrasyon srecindeki siyasi ve ekonomik dinamiklerine odaklanan kurumsal yaklam. Bu yaklamlar, genellikle Trkiyenin Avrupaya entegrasyon yolunda karlat zorluklar ve glkleri vurgular. Bir yandan, birbirini izleyen Avrupa Konseylerinde formle edilen AB beklentileri, Trkiyenin Kopenhag siyasi ve ekonomik kriterlerini (zellikle aznlk sorunlarn ieren insan haklar sorunu, Kbrs sorunu veya ekonomik istikrar sorunu) karlayan bir bavuru sahibi lke olarak kaydettii ilerlemeyi gz nnde bulundurarak vurgulanmaktadr. te yandan, Avrupaya entegrasyon srecinin Trk siyasi, ekonomik ve hukuki sistemi zerindeki etkileri, Trk yetkililer tarafndan uygulanan reformlar araclyla vurgulanmaktadr. Bu arada, ABnin Trkiyeye genilemesinin nemli boyutlar, yani Trkiyenin Avrupaya entegrasyonuna ynelik elit ve genel tavrlar zerine pek az aratrma yaplmtr. Avrupa tartmalarnda da genellikle gndeme getirildii gibi, kamuoyu faktr Trkiye-AB ilikilerinin gittike byyen bir sorunu haline gelmitir. Trkiyenin ABye katlm mzakerelerinin yaklak 10 veya 15 yl daha srmesi planlanrken, AB ye devletleri bu beklenti konusunda ketum davranan kendi vatandalarnn grlerinden haberdar
olamamakta, dolaysyla Avrupann demokratik eksikliini srekli olarak sulayanlar bir bakma hakl karmaktadr. Ancak Trk eliti ve kamuoyunun Avrupa entegrasyonuna ynelik tavrlarn lmek de, Trkiyede bugn gittike daha fazla gzlemlenen Avrupa kukuculuu sebebiyle, gelecek yllarda balca sorunlardan biri haline gelecektir. Bu nedenle, tavr ve gr eilimlerine dair daha iyi bir kavray, gncel AB genileme srecinin ve Trkiyenin entegrasyonunun vazgeilmez bir unsurunu temsil etmektedir. Trk vatandalarnn Avrupaya ynelik tavrlar, ulusal ve uluslararas kamuoyu anketleriyle dzenli olarak llmektedir (zellikle 2001den beri yaplan Eurobarometer aratrmalaryla). Ancak Trk elitinin Avrupa entegrasyonuna ynelik tavrlarn ele alan almalarn ou, bir siyasi diskur analizine dayaldr. Fakat biz, bu aratrmada Trk elitinin Trkiyenin ABye tam yelik bavurusu erevesinde Avrupa entegrasyonuna ilikin tavrn lmek iin, kantitatif bir yaklam kullanmay tercih ettik. Bu aratrmann saha almas, Grenoble Siyasi almalar Enstitsnde (Pierre Mendes Fransa niversitesi, Fransa) hazrlanan bir doktora tezi erevesinde, Trkiyede yaplan Trk eliti ve AB konulu ampirik bir incelemenin bulgularna dayanmaktadr.1 Bu makale, ncelikle aratrma metodolojisini sunmakta ve sivil toplum elitleri arasnda ileri gelen bir gruba odaklanarak, Trk elitlerinin sosyal ve siyasi altyaplarn ele almaktadr. Bu makale, ikinci olarak, Avrupa entegrasyonuna ynelik elit tavrlarna ilikin ana konuyu tartmaktadr: Trk sivil toplum elitleri Trkiyenin Avrupa entegrasyonunu ne lde destekliyor? Avrupa entegrasyonunun alglanan biimleri, Trk sivil toplum elitlerinin tavrlarn nasl etkiledi? Kimlik bilinci veya demokrasiye ynelik tavrlarla Avrupa entegrasyonuna ynelik tavrlar arasnda bir korelasyon var m? Dikkate deer varyasyon veya trendlerin gzlenebildii noktalarda, Eurobarometer anketleriyle karlatrma yaplacaktr. TRK ELTN ARATIRMAK Temel veriler, Trkiyede, Aralk 2004 ile ubat 2005 arasnda yaplan kantitatif bir aratrmayla toplanmtr. Trk elitini aratrmak iin, 80 sorudan
1 Trk eliti ve AB konulu aratrma, UMR 5194 PACTE (Sciences Po Recherche - CNRS Laboratuvar, Grenoble Siyasi almalar Enstits) tarafndan, Nicolas Monceaunun bilimsel denetiminde, Grenoble Siyasi almalar Enstits (Pierre Mendes Fransa niversitesi) ile Trk Tarih Vakf (stanbul) ve Fransz Anadolu Aratrmalar Enstits - Georges Dumzil (stanbul) arasnda yaplm bir anlama erevesinde, S.A.M. Aratrma ve Danmanlk A..nin (stanbul) teknik ibirliiyle yrtlmtr.
6. trkiyenin avrupa birliine tam yelik sreci erevesinde trk elitlerinin ve kamuoyunun avrupa birliine ynelik tavr
101
oluan bir anket hazrladk. Aratrma, Trk elitinin AB alglar, Trkiyedeki siyasi sistemin karakteri (zellikle demokrasi ve insan haklar sorunlar ve sivil ve askeri otoriteler arasndaki iliki), devletle toplum ilikisi veya elitlerin Avrupa entegrasyonu ve demokratikleme srelerinde alglanan rol gibi Avrupa entegrasyonuyla ilgili en nemli gncel konulara ynelik tavrn deerlendirmeyi amalyordu. rnek aratrma, ileri gelen bir Trk STKs olan Trk Tarih Vakfnn yeleri arasndan 1.250 katlmc iermekteydi. Aratrma anketi Trkeye tercme edildi ve btn isimsizlik ve gizlilik koullarna uyulmak suretiyle, posta yoluyla rnek yelere gnderildi. Yant oran yaklak % 28di. Aratrmann planlanmas ve tasarm srasnda, rnein temsil nitelii en nemli teorik ve metodolojik konular arasnda yer almaktayd. Trk ulusal balamnda, elit nasl tanmlanabilir? Elit rnekleminin temsil niteliini belirlemek iin, ne gibi nemli kriterler formle edilebilir? Bunlara bal olarak, iki ana zorlukla karlatk. Teorik seviyede, elitin sosyolojisi, bu terimin ok anlamlln ve siyasi, sosyal ve entelektel alanlardaki elitin eitliliini vurgulamaktadr (Scott, 2000; Coenen-Huther, 2004). Ampirik seviyede, Trkiyedeki saha almas hukuki ve lojistik kstlamalarla karakterize edilmekte, bu durum belirli siyasi ve sosyal ba oyuncu kategorileri ele alan kantitatif aratrmalarn yaplmasn zorlatrmaktayd. Bu aratrmann saha almas srasnda karlalan glkler, ana sebeple aklanabilir. lk olarak, Trkiyede kamuoyu aratrmalar pazarnn yeni olduu bilinmektedir. Bu pazar, son yirmi yl iinde, 1980 darbesi sonrasnda, bu alanda byyen bir zel sektrn kurulmasyla geliti. Buna bal olarak, zel pazarlama aratrmas irketlerinin says dzenli olarak artmaktadr. Dier bir deyile, kamuoyu kltr henz ok yaygn deildir. kincisi, eitli devlet memurlaryla kantitatif aratrmalar yapmak iin, yabanc kurulularn almas zor olan zel izinler gerekmesidir. Trk Parlamentosu yeleri zerine yaplan bir aratrmada byle bir sorunla karlalmtr. Son olarak, ok eitli ulusal kurulular iinde, farkl Trk eliti kategorilerinin karmak nitelii ve heterojenlii sebebiyle, rneklem aratrmasnn temsil niteliinin saptanmasnn gittike zorlamasdr. Ekonomik alanda, Trk eliti tzkleri ve ideolojik ynelimleri ok farkl olan birok kurulu tarafndan temsil edilmektedir bunlarn arasnda Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii (TOBB), Trkiye veren Sendikalar Konfederasyonu (TSK), Trk Sanayicileri ve Adamlar Dernei (TSAD), Mstakil Sanayici ve Adamlar Dernei (MSAD) veya Trkiye Gen
Adamlar Dernei (TGAD) saylabilir. Bu durumda, Trk ekonomik elitini aratrmak, bu ok eitli kurulular arasnda karlatrmal aratrmalar yapmak iin ciddi mali ve lojistik kaynaklar gerektirir. Bu teorik ve metodolojik glkleri zme kavuturmak iin, bu aratrma Trkiyedeki siyasi veya ekonomik eliti aratrmak yerine, sivil toplum alannda nfuz sahibi olan bir grup elite odaklanmaktadr. Trkiyede Modernleen Elite likin Bir Vaka almas Olarak Sivil Toplum Eliti Trk sivil toplum elitlerini aratrma sebepleri, ayn zamanda Trkiyede son yirmi yl iinde yaanan siyasi ve toplumsal deiikliklerle de ilgilidir. Trkiyedeki sivil toplum tartmas, 1980lerde eitli alanlarda kurulan Trk STKlarnn artan saysyla ba gsterdi. Bu kurulularn bir blm, Trk kamusal alannn yeni kiileri olduklarn iddia ederek, politikaya ilikin kararlar etkilemeye altlar. Hatta 1996da Birlemi Milletler tarafndan stanbulda dzenlenen Habitat Zirvesi, yeni bir kamusal diskur ortaya koyan birok sivil toplum kuruluunun katlmyla, ou yorumcu tarafndan bir dnm noktas olarak grlmektedir. Bat Anadoluda 1999 ylnda yaanan deprem, Trk devlet yetkililerinin yetersizliiyle karlaan alanlarda birok sivil kuruluun katlm sayesinde, sivil toplumun dinamizmini vurgulad. Bu sivil toplumun douunu, yeni sosyal hareketler erevesinde (Gle, 1994) veya laikleme konusuna bal olarak (Toprak, 1996) veya yeni bir siyasi g teknii olarak (Navaro-Yashin, 1998) aklamak iin, akademik alanda eitli aklamalar formle edildi. Dier almalar da Trk STKlarnn kamu yetkililerinden ve milliyeti ideolojik diskurdan bamszlna odaklanmt (Seufert ve ark., 2000). Ancak Trk sivil toplum eliti hakkndaki kantitatif aratrmalar, akademik alanda halen yaygn deildir. Trkiyede, bu tip almalar zellikle siyasi veya ekonomik elit konusunda yaplmaktadr ve Parlamento yelerine veya yeni Trk liberal burjuvazisine odaklanmaktadr (Frey, 1965; Turhan, 1991; Vorhoff, 2000). Dolaysyla, bu aratrmada kantitatif yntemlerin uygulanmas Trkiyedeki sivil toplum konusuna ilikin yeni analiz paradigmalar aramay deil, sivil toplum elitinin sosyal ve siyasi profillerini ve Avrupa entegrasyonuna ynelik tavrlarn deerlendirmektir. Trk sivil toplum elitinin Avrupa entegrasyonuna ynelik tavrn deerlendirmek iin, Trk Tarih Vakfn incelemeyi tercih ettik. 1991de stanbulda bir sivil toplum kuruluu olarak kurulan Trk Tarih Vakf (son-
103
radan Tarih Vakf adn almtr) eitli altyap ve meslek gruplarndan gelip, ou tarihi ve toplum bilimcisi olan bir grup kiinin ortak giriimine dayanmaktadr. Vakf, Trk kamuoyunu ve karar alma srecini, tarih konusunu sivil hareketin oluabilecei bir alan haline getirmek iin tarih bilincini arttrarak ve genileterek etkilemeye abalamaktadr. Tarih Vakf, sebeple nemli bir vaka almas olarak ortaya kar. Birinci sebep, iki farkl zellikle karakterize edilen faaliyetidir: modernletirme ynelimi ve toplumsal etki kapasitesi. Tarih Vakf, tarih retimini milliyeti diskura deil, Avrupa standartlarna uydurmak iin Trkiyenin ders kitab revizyonuyla ilgili gncel kamuoyu tartmasna yn vererek, 1991den beri nc bir rol oynamaktadr. 1998de, Tarih Vakf Trk siyasi yetkililerinden Trkiye Cumhuriyetinin 75. kurulu yldnm iin resmi kutlamalar dzenleme izni almaya ikna etmeyi de baarmtr. Trkiyede ilk kez bir STK, yani Tarih Vakf, Trkiye Cumhuriyeti tarihini alternatif bir vizyon ile ele almaya ve bunu Trk kamuoyu iinde tevik etmeye almtr (Monceau, 2000). kinci sebep, Tarih Vakfnn elitist yneliminin yelerinin sosyal bileimiyle glenmesidir. Tarih Vakf yelii, oybirliine dayanan ok seici bir kabul srecine dayanr. Seim kriterleri, ana faktr birletirecek ekilde oluturulmutu: 1- Yksek sosyal konumlar, st dzey grevler ve profesyonel yetkinlik ve beceriler; 2- Mali kaynaklar ve kiiler aras ve kurumsal alar yoluyla toplumsal nfuz; 3- Kamu genelinde geni bir tannmlk. Vakf bakan tarafndan belirlenen iletiim stratejisi, on yldr vakf yelerinin toplumsal prestijine dayanmaktadr. Tarih Vakfnn modernleen ve elitist eilimi, aratrmada katlmclarn statsn ve toplum iindeki toplumsal nfuzuna ilikin iki kendi kendini alglama gstergesiyle de dorulanmaktadr. Anketimizi yantlayanlarn % 82si, kendilerini aydn olarak tanmlamtr. Bu kadar yksek bir oran, Tarih Vakfnn belirttii resmi diskura gl bir ekilde bal olunduunu gsterir. Ayrca, % 72lik bir blm, aydnlarn ada Trkiyede fikir liderleri olarak ok veya olduka nemli bir rol oynadklar grndedir. Trk cumhuriyet tarihinde, misyonu kamuoyuna yol gstermek olan aydna yaplan bu referans, yukardan gelen modernletirme politikalarnn bir vektr olarak, modernleen bir elitin hareketleriyle aka ilikilidir. Hatta bu durum, cumhuriyeti aydnlarn kendilerini gl bir ekilde zdeletirdikleri Devlet ile uyandrlmas ve fikir liderleri tarafndan ynlendirilmesi gereken Halk arasnda bir arac rol stlenme arzusunu belli etmektedir.
Son sebepse, Tarih Vakfnn modernleme eiliminin, yelerinin STKya girme motivasyonunda da gzlemlenebilmesidir. Aratrmamzdaki bir soru, Tarih Vakfna giri sebeplerini renmek iin, katlmclarn on iki olas tevik arasndan seim yapmasn istemektedir. En ok seilen yant unlardr: Trkiyede sosyal bilimlerin yaylmasna katkda bulunmak (katlmclarn % 89u); Trkiyedeki sivil toplumu glendirmek (% 84); Trkiyede demokratikleme ve insan haklarna katkda bulunmak (% 77). Sonu olarak, rneklem aratrmasnn tanmlanmasna ynelik kriterler, grubun temsil niteliine deil, ulusal ve uluslararas kiileri (kamu yetkilileri, ulusal ve uluslararas sponsorlar, kamuoyu ve medya) etkilemeye ynelik hareketlerini ve kabiliyetini belirlemeye odaklanmaktadr. Dier bir deyile, bu rneklem aratrmasnn Trk sivil toplum eliti, Trkiye Cumhuriyetinin kurulduu 1923 ylndan, hatta 19. yzyl ortalarnda balayan Bat kkenli Tanzimat reformlarnn damgasn vurduu Osmanl dneminden beri modernletiren elit geleneini izleyerek yryen, zel ve nfuzlu bir referans grubunun yeleri olarak tanmlanabilir. Trkiyede Sivil Toplum Elitinin Profili Aratrmann bulgular, Tarih Vakf yeleri arasnda ciddi bir uyum ve birlik seviyesi salandn vurgulamaktadr. Anketi yantlayan sivil toplum elitleri, benzer toplumsal kkenlere, benzer eitim altyaplarna ve benzer mesleki kariyerlere sahip insanlardan olumaktadr. Ayrca, ortak bir siyasi ilgiyi de paylamaktadrlar. Balca zellikleri yle saylabilir: Ya ve Cinsiyet Tarih Vakf yeleri arasnda, ciddi bir erkek hakimiyeti sz konusudur. Erkekler, anketi yantlayanlarn % 74n temsil etmektedirler. Ya dalm, katlmclarn arlkl olarak orta yal olduunu, daha yal kiilerinse en byk ikinci grubu oluturduunu gstermektedir. Katlmclarn % 55i 40-59 ya grubunda, % 34yse en az altm yandadr. Eitim Dzeyleri, Eitim ve Okul Tipleri, Yabanc Dil Bilgisi Elit hakkndaki ou almaya gre, eitimin hem sresi hem de nitelii elitin devrinde nemli bir etki salamaktadr. Eitim tipi ve okul tipi de elitler arasna katlma srecini etkilemektedir. Aratrmann bulgular, anketi yantlayan Trk sivil toplum elitinin baarl bir eitim altyapsna sahip
105
olduunu gstermektedir. Tarih Vakf yelerinin % 63, Ankara niversitesi (SBF, Siyasal Bilimler Fakltesi), stanbul niversitesi, Orta Dou Teknik niversitesi (Ankara) veya Boazii niversitesi (stanbul) gibi prestijli niversitelerden mezun olmutur. % 34 lisans st renim (Ph.D.) grmtr. Katlmcnn eitim tipi de elit evrelerdeki gelecek kariyeri modellerini etkileyen nemli bir deikendir. Sosyal bilimlerin (ekonomik ve siyaset bilimi dahil) ve teknik bilimlerin, sivil toplum eliti arasnda lider alma alanlar olduu grlmektedir. Tarih Vakf yeleri, genellikle ekonomist (% 26), inaat mhendisi (% 16), avukat, devlet adam ve brokrat (% 14), tarihi (% 14) ve mimar ve teknik uzman (% 11) olarak eitim grmlerdir. Trkiyedeki elitlerin eitimine ilikin bir baka nemli nokta da, yabanc dil bilgisidir. Anketi yantlayan Tarih Vakf yelerinin nemli bir blm, yabanc dilde eitim veren okullarda, Batl bir eitim almtr. % 44, Robert Kolej, Galatasaray Lisesi gibi prestijli elit liselerde veya dier Bat ynelimli liselerde eitim grmtr. % 39u, Avrupa veya ABDde bulunan bir niversitede renimlerini srdrmlerdir. Aratrmann bulgularna gre, katlmclarn % 87si, ou Bat dilleri olmak zere, en az bir yabanc dil bilmektedir (arlkl olarak ngilizce, Franszca ve Almanca). Vakf yelerinin sahip olduu bu Bat kltr ve dillerine dayal geni kltrel kaynaklar, Tarih Vakfnn ok eitli eviri yaynlar tevik ederek, Trk akademik alanlarn uluslararas bilimsel almalara amas iin son derece nemli bir kaynak salamaktadr. Mesleki Altyaplar Tarih Vakf yelerinin mesleki altyaplar, elit kesimin yeleri olarak sosyoekonomik statlerine ilikin bir baka gsterge vermektedir. Anketi yantlayanlar arasnda, balca mesleki faaliyet tanmlanabilir: Sanayici ve i adamlarn, gazetecileri ve arlkl olarak giriimcileri ieren ekonomik grup; Mhendis, mimar, st dzey kamu grevlileri ve uzmanlardan oluan teknik grup; Akademisyenleri, gazetecileri, yaynclar, yazarlar ve sanatlar ieren, geni anlamda entelektel grup. Var olan drdnc bir grupsa, yelerinin aratrmaya katlmamas sebebiyle buraya dahil edilmemitir; bu grup, devlet adamlarn ve eski bakanlar ve parlamento yeleri gibi siyasi liderleri bir araya getiren siyasi gruptur.
Siyasi Altyaplar: 1960lardan tibaren Sol Kanat Kurulularndaki Siyasi Aktivizm Aratrma rneklem yeleri arasndaki uyum ve birlik, ortak bir siyasi altyapyla desteklenmektedir. Anketi yantlayan Tarih Vakf yeleri arasnda, ayrc zellik gzlenebilir: yksek bir politikleme seviyesi, siyasi parti ve kurululara nemli lde katlm ve ortak ideolojik deerlerin paylalmas. Anketi yantlayan Tarih Vakf yelerinin % 87si, siyasetle ilgilendiklerini vurgulamlardr (% 43 ok ilgili olduklarn belirtmitir). % 83 ve % 93, genliklerinde siyasi gazeteleri ve yaynlar takip ettiklerini veya siyasi konular tarttklarn belirtmitir. Byk bir ksm, bir parti (% 57; siyasi aktivist olan % 22lik blm dahil), bir sendika (% 20) veya bir genlik hareketi (% 45) gibi en az bir kurulu veya harekete yakn hissettiklerini (veya daha nce hissetmi olduklarn) kabul etmitir. Katlmclarn deindii kurulularn hemen hemen hepsi, Trkiye si Partisi (1961-1971 ve 19751980) (katlmclarn % 33), Cumhuriyet Halk Partisi (katlmclarn % 75i), birok retmen Dernei, Devrimci i Sendikalar Konfederasyonu (DSK) veya Fikir Kulpleri Federasyonu gibi, bata sosyalist, sosyal demokrat ve komnist hareketler olmak zere, sol kanada dahildi. Son olarak, veriler, katlmclarn kendilerini siyasi yelpazenin solunda grdklerini belirtmilerdir (% 77si, 1 ila 4 arasndaki konumlardadr); % 9u ar sol (konum 1) ve % 48i sol (konum 2 ve 3) eilimli olduklarn vurgulamtr. Aratrmann bulgular, ayrca askeri darbenin Tarih Vakf yelerinin siyasi yrngesi zerindeki etkilerini de vurgulamaktadr. En az 55 yanda olan katlmclarn byk blm, liberal hatta solcu bir hkmet darbesi olarak alglanan 1960 askeri mdahalesinden olduka olumlu bir ekilde etkilenmitir. te yandan,1971 ve 1980 darbeleri, solcu siyasi aktivistlerin youn bir ekilde bastrlmasna sebep olduu iin, genellikle gerici mdahaleler olarak grlmektedir. Bu makalenin ikinci blmnde, soruyu ele alacaz: Trk sivil toplum eliti, Avrupa entegrasyonuna ynelik zel tavrlar gelitiriyor mu? Dier bir deyile, Trk sivil toplum elitleri Trkiyenin Avrupa entegrasyonunu ne lde destekliyor? Avrupa entegrasyonunun alglanan biimleri, Trk sivil toplum elitlerinin tavrlarn nasl etkiledi? Kimlik bilinci veya demokrasiye ynelik tavrlarla Avrupa entegrasyonuna ynelik tavrlar arasnda bir korelasyon var m?
107
TRK ELT VE AB Avrupa Entegrasyonuna Gl Destek Avrupa entegrasyonuna verilen destein temel gstergeleri, anketi yantlayan Trk sivil toplum elitleri arasnda olduka olumlu AB grleri olduunu ortaya koymaktadr.2
TABLO 6.1 Avrupa Destekiliine likin Temel Gstergeler Evet Tam yelik: iyi bir ey Tam yelik: Trkiye iin avantaj ABnin pozitif imaj ABye gven % 87 % 91 % 69 % 66,8 Hayr %3 %6 %6 % 27 Tarafsz %8 / % 24 % 5,9
Kaynak: Nicolas Monceau tarafndan yaplan Trk eliti ve AB aratrmas (UMR 5194 PACTE ve Grenoble IEP-niversitesi Pierre Mendes Fransa). Saha almas: Trkiye, Aralk 2004 - ubat 2005.
Aratrmann sonularna gre, katlmclarn % 87si, ABye tam yeliin Trkiye iin iyi bir ey olduunu dnmektedir. Ayn ekilde, % 91lik bir blm Trkiyenin ABye katlmnn lkeye avantaj salayacan dnmektedir. % 69, ABnin pozitif bir imajna inanmaktadr. Son olarak, ABye byk bir gven duymaktadrlar. Gerekten de, Avrupa Birlii katlmclarn sivil toplum kurulular (% 73,7) ve niversitelerin (% 67,8) yan sra, en ok gvendii ilk ulusal ve uluslararas kurulu arasnda yer almaktadr (tm kurulularn listesi iin, bkz. ek blmndeki tablo). 2004 sonbaharnda yaplan Eurobarometer aratrmasnda, Avrupa Birlii Trk insannn gvendii kurulular arasnda, olumlu grlerin % 51ini toplayarak 8. srada kalmtr.3 rneklem aratrmamzn yelerinin Trkiyede itibar sahibi bir STKyla ilikili olmas, STKlarn en gvenilir kurulular arasndaki konumunu aklayabilir. Aratrma sonularnn dier bir nemli boyutu da, ABye duyulan gven seviyesinin, Trkiyede insanlarn genellikle en ok gvendii kurum olan orduya duyulan gvenden (% 60,9 gvenle listenin drdnc s2 Eurobarometer verileriyle karlatrma yapabilmek iin, aratrmada ayn soru kullanlmtr. lk soru: Genel olarak baktnzda, Trkiyenin Avrupa Birliine yeliinin nasl olacan dnyorsunuz? yi bir ey, kt bir ey, ne iyi ne kt. kinci soru: Tm unsurlar gz nnde bulundurduunuzda, sizce, Trkiye Avrupa Birlii yesi olmaktan yarar salayacak m, salamayacak m? nc soru: Genel olarak Avrupa Birlii sizde nasl bir arm uyandryor: ok pozitif mi, olduka pozitif mi, ntr m, olduka negatif mi, yoksa ok negatif bir imaj m? Son soru: Aadaki kurulularn her biri iin, ltfen gvenip gvenmediinizi belirtiniz. Bkz. Eurobarometer 62. Trkiye Ulusal Raporu, sonbahar 2004, s. 28.
rasndadr) daha yksek olmasdr (karlatrma iin; 2004 sonbaharnda Trk insanlarnn % 89u Trk ordusuna gvendiklerini sylemilerdir).4 Bunlara ek olarak, Trk kamuoyu eilimleriyle yaplan karlatrmalar, Avrupa entegrasyonuna Trk sivil toplum elitinin verdii destein Trk vatandalarn desteinden daha fazla olduunu gstermektedir. Aadaki ekilde de grld gibi, 2004 sonbaharnda, Trk nfusunun % 62si, ABye tam yeliin Trkiye iin iyi bir ey olacan dnmektedir. Elitin ve kamuoyunun Avrupa entegrasyonuna ynelik destei arasndaki bu farklar, Avrupada yaplan birok almada da vurgulanmtr. zellikle, toplumsal konum veya kltrel sermaye (zellikle eitim seviyesi) ve Avrupa entegrasyonuna destek gibi deikenler arasnda, nemli korelasyonlar gzlenmitir. Bu almalara gre, bilim adamlarnn Avrupas daha Avrupa yanls olarak ne kmaktadr (Percheron, 1991). Bu aratrma asndan baktmzda, rneklem grubu yelerinin yksek eitim altyaplar ve st dzey mesleki grevleri de ayn ekilde bilim adamlarnn Trkiyesinin ortalama Trk kamuoyundan daha fazla Avrupa taraftar olduunu ortaya koymaktadr.
EKL 6.1 Trk Kamuoyunun Avrupa Entegrasyonuna Ynelik Destei
yi bir ey
% 80 % 71 % 65 % 65 % 60 % 59 % 67 % 67 % 62 % 59
Kt bir ey
Ne iyi ne kt
% 70
% 71
% 50
% 40
% 30
% 20
% 19
% 18 % 14
% 17 % 13
% 18 % 13
% 14 % 11
% 18 % 10 % 13 %9
% 20
% 20 % 17
% 10 %7 %0 K 1999
% 12
Sonbahar 2001 lkbahar 2002 Sonbahar 2002 lkbahar 2003 Sonbahar 2003 lkbahar 2004 Sonbahar 2004 lkbahar 2005
Kaynak: Eurobarometers. Trkiye. Uluslar raporlar.
A.g.e.
109
Hem Trk elitinin hem de halkn Avrupaya ynelik tavrnn dier bir nemli zellii de, Avrupa entegrasyonuna ynelik youn bir destein paylalmasdr. Birok alma, 1990larn bana kadar Avrupa kitle halklar arasnda hogrl bir fikir birliinin var olduunu vurgulamaktadr; bu durum, genel bir kamuoyu desteine iaret eder. 1990larda, Avrupa kamuoyu iinde Avrupa kukuculuunun ykselii, elit irade felsefesi iinde Avrupa yaplanmasna ilikin gitgide byyen bir blnme oluturmaya balad (Brchon ve ark., 1995). Grne gre, bu blnme Trkiyedeki elitle kamuoyu arasnda henz gereklememitir. Trk eliti ve vatandalarnn gl bir ekilde Avrupa yanls tavr nasl yorumlanabilir? Avrupa entegrasyonuna ynelik yksek seviyeli destei anlamak iin, ada Trkiyede Avrupa entegrasyonu konusundaki resmi ideolojinin etkileri analiz edilmelidir. Bat medeniyeti seviyelerine ulamak, Kemalist ideoloji tarafndan Trkiye Cumhuriyetinin 1923 ylnda kurulmasndan beri en yce ama olarak grlmtr. Gerekten de, Avrupa entegrasyonu Trkiyedeki modernleme srecinin son adm olarak grlmektedir; bu durumda Kemalist ideoloji Trk kamuoyunda Avrupa konusunda bir fikir birliinin olumasnda nemli bir rol oynamtr. Ancak Avrupa lkeleriyle Trkiye arasnda, elitle kamuoyu arasndaki bu fikir birliine ilikin nemli bir boluk vardr. Birok Avrupa lkesinde, Avrupa entegrasyonunun elitle kamuoyu arasnda uzun sreli bir blnmeyi kkrtt gzlenebilir. Trkiyedeyse, aksine, Trkiyenin ABye katlm beklentisi, hem elitler hem de vatandalar tarafndan olumlu grlmektedir. Gncel siyasi ve ekonomik deikenlerin Trk kamuoyundaki eilimler zerindeki etkisini deerlendirmek gerekmektedir. Birok alma, AB ye devletlerinde Avrupa yanls tavrlardaki deiikliklerle ana makroekonomik gstergelerin geliimi (isizlik oran veya GSMH byme oran) arasndaki ilikiyi vurgulamaktadr (Brchon ve ark., 1995; Cautrs, 1998; Cautrs ve Denni, 2000). Ayn ekilde, Trkiyede de siyasi tartma ve ekonomik durumun, Avrupaya ynelik tavrlar zerindeki etkisi gzlenebilir. Bu sebeple, 1999 k ve 2001 sonbahar arasndaki dnem, Avrupaya ynelik destein % 71den % 59a gerilediini, Avrupa kart grlerinse % 7den % 14e ykseldiini gstermektedir. Trk kamuoyundaki bu Avrupa kukuculuu ykseliini aklamak iin iki yorum nerilebilir. Avrupaya ynelik gvenin AB kamuoyunca ifade edilen d, artan ekonomik durgunlukla yakndan balantl olduu iin, Trkiyede 2000 ve 2001 yllar boyunca yaanan derin ekonomik ve mali
krizin yaylm da Avrupa entegrasyon srecinin geici olarak reddedilmesine katkda bulunmu olabilir. Helsinki Avrupa Konseyini (1999) takip eden genel hayal krklna bal psikolojik ok etkisi de Avrupaya verilen destein azalmasnda rol oynam olabilir. Trkiye iin bir Avrupa ars yaplrken, Avrupa Konseyinin kararlar ABye giri mzakerelerinin balamasn ciddi anlamda geriletmitir. Trk Eliti ve Halknn Avrupa Algs: Demokrasi mi, Ekonomik Refah m? Trk elitinin Avrupa entegrasyonuna ynelik tavrlarnn ikinci nemli boyutuysa, AB alglarn ierir. Trkiyedeki elitler ve kamuoyu Avrupay nasl alglamaktadr? Avrupa entegrasyonunun hangi boyutlar en nemli boyutlar olarak grlmektedir? Avrupa entegrasyonu hakkndaki Trk siyasi diskuru, genellikle Trkiyenin ortak bir tarih ve ortak siyasi, kltrel ve sosyal deerlerin paylam asndan Avrupaya ait olduunu ileri srmektedir. Bu aratrmada, Avrupaya ilikin alglar gstergesini kullanarak, bu temel varsaymn sivil toplum elitleri tarafndan da paylalp paylalmadn deerlendirmeye altk. Eurobarometer aratrmalaryla karlatrma yapmak iin, bu aratrmada da ayn soru soruldu: AB sizin iin ne ifade ediyor? Grmeye katlan kiilere aralarnda seim yapabilecekleri on iki unsur verildi.
EKL 6.2 Trk Sivil Toplum Elitlerinin ve Halknn Avrupa Algs
Sivil Toplum Etkileri
Daha fazla su Sosyal koruma ABnin her yerinde seyahat etme, renim grme ve alma zgrl Bar Kltrel kimlii kaybetmek Demokrasi Kltrel eitlilik sizlik Dnyada daha ok sz hakk Ekonomik refah Euro Para israf D snrlarda yetersiz kontrol Brokrasi Dier %0 %8 %4 %6 %8 % 17 % 14 % 41 % 20 % 22 %7 % 17 % 24 % 48 %8 % 21 % 34 % 30 % 29 % 35
Kamuoyu
%0
% 33
% 73
% 48
%1 %4 %4 %2 %2
%0
% 10
% 20
% 30
% 40
% 50
% 60
% 70
% 80
Kaynaklar: Nicolas Monceau tarafndan yaplan Trk eliti ve AB aratrmas (UMR 5194 PACTE ve Grenoble IEP-Pierre Mendes Fransa niversitesi). Saha almas: Trkiye, Aralk 2004 - ubat 2005; Eurobarometer 63.4., sonbahar 2004.
111
Bu aratrmann bulgularyla Eurobarometerden elde edilen veriler arasnda yaplan karlatrma, iki temel farka dikkat ekmektedir. Birinci fark, Trkiyede sivil toplum elitlerinin ve kamuoyunun ABye ilikin ayn alglar paylamamasdr. Bu aratrmann sonularna gre, Avrupa entegrasyonunun siyasi ve kltrel boyutlar, ankete katlan Trk sivil toplum elitleri iin bir ncelik oluturmaktadr. Tarih Vakf yeleri iin Avrupann ifade ettii en nemli anlam, Demokrasi (% 73), Kltrel eitlilik (% 48) ve Ekonomik refahtr (% 41). Gelgelelim, Avrupa entegrasyonunun ekonomik ve sosyal boyutlar, Trk kamuoyu iin en nemli ncelikler olarak grlmektedir. Avrupa, ncelikle bir ekonomik kalknmaya ve toplumsal refaha ynelik garantiler veren bir kaynak olarak grlmektedir.5 2005 baharnda, Trk vatandalarnn AB ile ilikilendirdikleri en nemli anlam, Ekonomik refah (% 48), Sosyal korunma (% 34) ve ABnin her yerinde seyahat etme, eitim grme ve alma zgrlyd. Trk halknn ortaya koyduu Avrupa arzusu, lke iindeki demokrasinin gelimesi ve kltrel eitlilik beklentilerinden ok, daha iyi yaam standartlarna ynelik bir umut anlamna gelmektedir.6 Trkiye ile Orta ve Dou Avrupa arasnda Avrupa alglar bakmndan yaplan karlatrmalar, geni Avrupada Avrupa entegrasyonuna ynelik halk beklentileri konusunda ciddi bir fark ortaya koymaktadr. Bar, Mays 2004te ABye katlan CEEClerin yars iin Avrupa entegrasyonuyla ilikili en nemli nceliklerden biridir. Bu lkelerin Souk Sava srasnda SSCBnin eski uydular olarak sahip olduu siyasi ve corafi pozisyon, Avrupaya ilikin alglarndaki bu ncelikleri byk lde aklamaktadr. Trk kamuoyunun Avrupa entegrasyonunun ekonomik ve sosyal boyutlarndan yana olan alglarysa, Trkiyenin Avrupa entegrasyonunu ortak bir tarihi gemiten miras alnan kltrel, sosyal ve siyasi deerlerin paylamyla gerekelendiren Trk siyasi elitinin diskuruyla nemli bir fark arz etmektedir. kinci olarak, ABye ilikin farkl alglar, Avrupa entegrasyonunun kltrel boyutuna ilikin nemli bir blnmeye daha dikkat eker. Bu aratrmann sonular ve Eurobarometer verileri, bu boyutun hem Trk sivil toplum elitleri hem de kamuoyu tarafndan nemli grldn, ancak bu nemin zt bir biimde atfedildiini gstermektedir. Bu boyut, anketi yantlayan Tarih Vakf yelerinde olumlu bir arm uyandrrken, Trk vatandala5 6 Bu eilim, son be yln Eurobarometer aratrmalarnda llmektedir. Ayn eilim, Avrupa vatandalnn nemi gibi dier Eurobarometer gstergeleriyle de llmtr.
rnda olumsuz eyler artrmaktadr. Kltrel Avrupa algs, Trk sivil toplum elitleri iin Kltrel eitlilikle ilikilidir (katlmclarn % 48i). Aksine, Trk vatandalar iin Avrupa Kltrel kimliin kaybedilmesi gibi korkular uyandrmaktadr (katlmclarn % 17si). Bu blnme, Trkiyede de son zamanlarda llm olan Avrupa kukuculuunun ykseliine balanarak yorumlanabilir. Eurobarometer verilerine gre, kltrel boyut gerekten de Avrupa entegrasyonunun uyandrd, Dilin kaybedilmesi, Ulusal parann kaybedilmesi veya Ulusal kimlik ve kltrn kaybedilmesi gibi korkularn n planndadr. Trk elitiyle Trk vatandalar arasndaki sosyoekonomik durum fark, bu eitli Avrupa alglarn bir lde aklayabilir. Bu aratrmann, kltrel, sosyal ve ekonomik sermayenin en st seviyelerine ait olan rneklem grubu yelerinin Trkiyenin ABye tam yeliinden zel bir ekonomik veya toplumsal beklentisi yoktur. Ayn ekilde, Batl toplumlara ilikin bilgileri, niversite renimlerine veya profesyonel sebeplere bal olarak, temelde Avrupa lkeleri veya ABDyle dzenli ve uzun sreli ilikilerine dayanmaktadr. ou, uzun sre boyunca Avrupada seyahat etme ve alma zgrlnden faydalanmlardr. Avrupa Entegrasyonunun Kltrel Boyutu: Milliyetilik mi, Avrupallk m? Trkiyenin Avrupa entegrasyon sreci, Avrupada Avrupal kimliine ilikin youn bir tartmay alevlendirdi; bu tartma, zellikle kimliin kltrel ve dini boyutlarna odaklanmaktayd. Eurobarometers hari, Trkiyede yaplan kantitatif aratrmalarn hibiri, Trk halknn Avrupa kimlii bilincini deerlendirmeye almamtr. Trkler kendilerini Avrupal gibi gryorlar m? AB vatandalaryla ortak bir kimlii paylatklarn dnyorlar m? Bu almann sonular, Trk elitiyle kamuoyunun ulusal ve Avrupal kimlik bilinci konusunda nemli lde ayrldna dikkat ekmektedir. Avrupal kimlii duygular, Trk sivil toplum elitleri arasnda, dier Trk vatandalarna oranla ok daha yaygndr. Aadaki ekilde de grld gibi, Trk kamuoyunun ulusal kimlik bilinci aka ar basmaktadr. Trk vatandalarnn % 64, kendilerini Sadece Trk olarak, % 26s Avrupaldan ok Trk olarak, % 1iyse Sadece Avrupal olarak grmektedir. Ayn ekilde, Trk vatandalarnn ulusa ball (2005 baharnda % 96), tm dalgalanmalara ramen, Avrupaya balla (2005 baharnda % 30) nemli lde ar basmaktadr. Trk sivil
113
toplum elitinin Avrupa kimlii bilinciyse daha yksektir. Bu aratrmaya katlanlarn % 58,5i, kendilerini Hem Trk hem Avrupal gibi hissetmekte, yaklak % 10uysa Trkten ok Avrupal gibi grmektedir. Ayn ekilde, sadece % 5,2i kendini Sadece Trk olarak ve % 18,7iyse Avrupaldan ok Trk olarak tanmlamaktadr.
EKL 6.3 Trk Sivil Toplum Eliti ve Kamuoyunun Trk ve Avrupal Kimlii Bilinci
Trk sivil toplum eliti Trk kamuoyu AB25
% 70 % 60 % 50 % 26 % 40 % 30 % 20 % 18,7 % 10 % 5,2 %0 Sadece Trk % 64 % 48 % 26 % 58,5
%7
%4 %1 %1 % 0,8
%3 %6
AB25 Trk kamuoyu Trk sivil toplum eliti
% 9,7 Hem Trk hem Avrupal Trkten ok Avrupal
Avrupaldan ok Trk
Sadece Avrupal Ne Trk ne Avrupal
Kaynaklar: Nicolas Monceau tarafndan yaplan Trk eliti ve AB aratrmas (UMR 5194 PACTE ve Grenoble IEP-Pierre Mendes Fransa niversitesi). Saha almas: Trkiye, Aralk 2004 - ubat 2005; Eurobarometer 63.4., sonbahar 2004.
Trk sivil toplumunun nemli bir Avrupal kimlii bilinci tamas, iki ana faktrle aklanabilir: katlmclarn eitim altyaplar, zellikle yabanc dil konuulan elit lise ve niversitelerde aldklar Batl eitim ve daha genel olarak, Avrupa lkelerine ve ABDye eitim veya i sebebiyle uzun sreli seyahatler yapmalarna ve bu lkelerde yaamalarna bal olarak, Batl lkelere ilikin derin bir bilgi birikimine sahip olmalar. Katlmclarn ou, Batl bir yaam tarzna sahiptir ve kendilerini Avrupal veya Batl olarak tanmlamaktadrlar. Kltr ve kimlik gibi deikenler, Avrupa entegrasyonuna ynelik tavr zerinde bir etkiye sahip midir? Aratrmann sonular, katlmclarn Trk ve Avrupal kimlii bilinciyle Avrupa entegrasyonu arasnda gl bir korelasyon olduunu ortaya koymaktadr. Katlmclar kimliklerinde var olduunu dndkleri Avrupal unsurlarla (Sadece Trk ile Sadece Avrupal arasndaki btn yelpazeyi kapsayarak) orantl olarak, Trkiyenin AB
katlmn o kadar desteklemekte ve ABye de bununla orantl bir gven duymaktadrlar. Avrupa Entegrasyonu ve Demokrasiye Ynelik Tavrlar Trkiyeye bavuru lkesi statsn veren Helsinki Avrupa Konseyi kararnn (1999) ardndan, Trk hkmetleri Kopenhag siyasi ve ekonomik kriterlerini karlamak iin, uzun vadeli bir anayasa ve hukuk reformu program uyguladlar. 2001den beri, Trk Parlamentosu sekiz kapsaml demokratikleme paketini ve uyum yasasn yrrle soktu.7 Bu aratrma erevesinde, Trkiyedeki bu Helsinki sonras balamn, elitlerin demokrasi ve ABye ynelik tavrlar zerindeki etkisini deerlendirmeye altk. 2001de birbirini izleyerek yrrle giren reformlar, Trkiyede demokratik bir iklim oluturmaya katkda bulunuyor mu? Avrupa entegrasyonuna ynelik tavrlarla demokrasiye ynelik tavrlar arasnda bir korelasyon var m? Aratrmann bulgular, bu konularda ana sonuca dikkat ekmektedir. lk olarak, Helsinki sonras balamdan yksek seviyeli bir memnuniyet duyulduu grlmektedir. Katlmclarn % 70i, demokrasinin Trkiyede gelime biiminden ok veya olduka memnun olduunu belirtirken, % 31i zt bir gr ifade etmektedir. Ancak insan haklar konusu daha ihtilafldr. Katlmclarn yaklak % 46s, bugnlerde Trkiyede bireysel insan haklarna kar ok veya biraz saygl olunduunu dnmektedir.8 Bu oran dk grnse de, Trkiyede 2001den beri llen ortalama eilimden ok daha yksektir. kinci olarak, aratrmann bulgular Avrupa entegrasyonuyla demokratikleme sreci arasnda gl bir ba olduuna iaret etmektedir. Katlmclarn % 93, Trkiyenin AB yeliinin Trk demokrasisinin gelecekte daha da glenmesine katkda bulunaca kansndadr (% 63, bu fikre ok inanmaktadr) (Avrupa entegrasyonunun yerel alanlarda alglanan etkilerine ilikin sonular iin, ekte yer alan ekil 1e baknz). Son olarak, Avrupa entegrasyonunun yerel demokrasi zerindeki etki7 Balca demokratikleme reformlar arasnda unlar saylabilir: her koulda lm cezasnn kaldrlmas; Ulusal Gvenlik Konseyi reformu ve askeri yarg yetkisinin bastrlmasyla ordu zerindeki sivil kontroln glendirilmesi; cinsiyet eitliinin glendirilmesi; ifade, birleme ve basn zgrlnn gelitirilmesi; hukuki sistemin Avrupa standartlarna uydurulmas; uluslararas anlamalarn ulusal mevzuattaki temel zgrlkler alannda ncelik kazanmas; medeni kanun ve ceza kanununda reform; kltrel haklarn korunmas ve yaynclkta anadilin kullanlmasnn salanmas. Yerel demokrasi ve insan haklar hakkndaki bu iki soru, Dnya Deerleri Aratrmas anketinden esinlenilerek yneltilmitir.
115
lerine ilikin pozitif alglar, demokrasi ve AB hakkndaki alglara ynelik tavrlarla gl bir iliki iindedir. Demokrasiye ynelik tavrlar, aratrmada Dnya Deerleri Aratrmasndan alnan iki soruyla llmtr. Aratrmann sonular, anketimizi yantlayan Trk sivil toplum elitlerinin demokrasi yanls ok gl bir tavr benimsediini gstermektedir. Farkl siyasi sistem tiplerine ilikin sorularda, demokratik bir siyasi sisteme sahip olmak, katlmclarn % 97,6s tarafndan ok veya olduka iyi olarak deerlendirilmitir (ok iyi yant % 81,3 oranndadr). Benzer bir biimde; katlmclarn % 98si, demokrasinin sorunlar olmakla beraber, dier tm ynetim biimlerinden daha iyi olduunu dnmektedir. apraz tablolamalar, katlmclarn bir siyasi sistem olarak demokrasiye ne kadar ballarsa, Trkiyenin Avrupa entegrasyonunu o kadar desteklediklerini ve Avrupa entegrasyonunun demokrasinin glenmesi ve ekonominin gelimesi zerinde olumlu etkiler yapacana o kadar inandklarn ortaya koymaktadr. Percheron (1991), Avrupa ele alndnda, demokrasi yanls ve Avrupa yanls tavrlar arasnda ciddi bir iliki olduuna dikkat ekmitir. Trkiyedeki durum da, ayn ekilde, Trk demokratlarn Trkiyenin Avrupa entegrasyonunu daha fazla desteklediklerini gstermektedir. Ayrca, Avrupa entegrasyonunun yerel demokrasi ve Avrupa alglar zerindeki etkilerine ilikin alglar arasnda da gl bir iliki vardr. Avrupay zellikle demokrasiyle ilikilendiren katlmclar, Avrupa entegrasyonunun yerel demokrasi zerindeki etkisini olumlu bir ekilde deerlendirmek konusunda, Avrupay dier deikenlerle ilikilendiren katlmclara gre daha isteklidirler. SONU Trkiyenin Avrupa entegrasyonu srecinin Trkiyede alglan biimini deerlendirirken, ABye duyulan gvenin en nemli gstergelerden biri olduu grlmektedir. apraz tablolamalar, ABye duyulan gvenle, Trk demokrasisinin geliimi ve Avrupa entegrasyonunun yerel demokrasi ve ekonomi zerinde alglanan etkileri gibi dier eitli gstergeler arasnda gl bir iliki olduunu ortaya koymaktadr. ABye gven duyan katlmclar, demokrasinin Trkiyedeki geliiminden, ABye gvenmeyen katlmclara oranla daha fazla memnuniyet duymaktadrlar (bkz. ekteki Tablo 2). Ayn ekilde, ABye gven duyan katlmclar, Avrupa entegrasyonunun yerel demokrasi ve ekonomi zerindeki etkileri hakknda, ABye gvenmeyenlere gre daha olumlu grlere sahiptir (bkz. EKteki Tablo 3).
EK
TABLO 1 Ulusal ve Uluslararas Kurululara Duyulan Gven (yzde) Ulusal ve uluslararas kurulular Sivil Toplum Kurulular niversiteler Avrupa Birlii Ordu Birlemi Milletler Sosyal koruma sistemi Adalet / hukuk sistemi Ulusal parlamento Kamu sal sistemi NATO Byk irketler Sendikalar Kamu idareleri Siyasi partiler Basn Eitim sistemi Diyanet leri Bakanl Polis Gven seviyeleri (yzde) 73,7 67,8 66,8 60,9 50,9 38,1 37 33,6 30,8 28,4 27 22,1 20,1 15,6 15,2 14,5 12,1 10,4
Kaynak: Nicolas Monceau tarafndan yaplan Trk eliti ve AB aratrmas (UMR 5194 PACTE ve Grenoble IEP-Pierre Mendes Fransa niversitesi). Saha almas: Trkiye, Aralk 2004 - ubat 2005.
EKL 1 Avrupa Entegrasyonunun Trkiyenin Farkl Alanlar zerindeki Etkileri

Olumsuz etkiler Olumlu etkiler % 86 % 10 % 88 %9
Trkiyenin ekonomisi zerindeki etkiler
Trkiyenin blgesel rol zerindeki etkiler
Ulusal kltr ve kimlik zerindeki etkiler
% 31 % 72 % 22 % 43 % 53 % 93
Trkiyenin gvenlii zerindeki etkiler Ulusal egemenlik ve bamszlk zerindeki etkiler Trk demokrasi zerindeki etkiler %0 % 10 % 20
% 30
% 40
% 50
% 60
% 70
% 80
% 90
% 100
117
TABLO 2 Trkiyede Demokrasinin Gelime Biiminden Duyulan Memnuniyet ve ABye Duyulan Gven likisi Trkiyede demokrasinin gelime biiminden memnunum ABye gveniyorum ABye gvenmiyorum Alnan yant says % 75 % 53,2 185 Trkiyede demokrasinin gelime biiminden memnun deilim % 25 % 46,8 84
Alnan yant says 192 77 269
TABLO 3 Avrupa Entegrasyonunun Yerel Demokrasi ve Ekonomi zerinde Alglanan Etkileri ve ABye Duyulan Gven Seviyesi likisi Avrupa entegrasyonunun yerel demokrasi zerindeki olumlu etkileri ABye gveniyorum ABye gvenmiyorum Alnan yant says % 99 % 91 260 Avrupa entegrasyonunun yerel ekonomi zerindeki olumlu etkileri % 95 % 75 240
Alnan yant says 192 77 268
Kaynaka Brchon, Pierre ve Cautrs, Bruno (der.) (1998), Les Enqutes Eurobaromtres. Analyse Compare des Donnes Socio-Politiques. Paris: LHarmattan. Brchon, Pierre ve Cautrs, Bruno ve Denni, Bernard (1995), Lvolution des Attitudes lgard de lEurope, P. Perrineau ve C. Ysmal (der.), Le Vote des Douze. Les Elections Europennes de Juin 1994 iinde, Paris: Dpartement dtudes politiques du Figaro et Presses de Sciences Po. Cautrs, Bruno (1998), Les Attitudes vis--vis de lEurope, P. Brchon ve B. Cautrs (der.), Les Enqutes Eurobaromtres. Analyse Compare des Donnes Socio-Politiques iinde, Paris, LHarmattan. Cautrs, Bruno ve Denni, Bernard (2000), Les attitudes des Franais lgard de lUnion europenne: les logiques du refus, P. Brchon, P. Perrineau ve A. Laurent (der.), Les Cultures Politiques des Franais iinde, Paris: Presses de Sciences Po. Coenen-Huther, Jacques (2004), Sociologie des Elites, Paris: A. Colin. Frey, Frederick W. (1965), The Turkish Political Elite, Cambridge: M.I.T. Press.
Gle, Nilfer (1994), Towards an Autonomization of Politics and Civil Society in Turkey, M. Heper ve A. Evin (der.), Politics in the Third Turkish Republic iinde, San Francisco ve Oxford: Westview Press. Monceau, Nicolas (2006), Les Attitudes des Elites Turques legard de la Dmocratie dans la Perspective de ladhsion de la Turquie lUnion Europenne, G. Massardier ve D. Vardar (der.), Dmocratie, Dmocraties. Pour une Analyse Compare de la Varit des Parcours et Transformations Dmocratiques iinde, Paris: LHarmattan. Monceau, Nicolas (2005), Les Intellectuels Mobiliss: Le Cas de la Fondation dHistoire de Turquie, G. Dorronsoro (der.), La Turquie Conteste. Mobilisations Sociales et Rgime Scuritaire iinde, Paris: CNRS. Monceau, Nicolas (2003), Ladhsion de la Turquie lUnion Europenne et lopinion Publique Turque, Cahiers dtudes sur la Mditerrane Orientale et le Monde TurcoIranien, No. 36: 63-90. Monceau, Nicolas (2000), The 75th Anniversary of the Republic of Turkey and the 700th Anniversary of the Foundation of the Ottoman State: Celebrating Past and Present Modernity, S. Yerasimos, G. Seufert ve K. Vorhoff (der.), Civil Society in the Grip of Nationalism. Studies on Political Culture in Contemporary Turkey iinde, stanbul: Orient-Institut & Institut Franais dEtudes Anatoliennes. Navaro-Yashin, Yael (1998), Uses and Abuses of State and Civil Society in Contemporary Turkey, New Perspectives on Turkey, C. 18: 1-22. Percheron, Annick (1991), Les Franais et lEurope. Acquiescement de Faade ou Adhsion Vritable?, Revue Franaise de Science Politique, C. 41, No. 3: 395-404. Scott, John (der.) (1990), The Sociology of Elites, Aldershot: Edward Elgar Publishing. Seufert Gnter; Vorhoff, Karin; Yerasimos, Stefanos (der.) (2000), Civil Society in the Grip of Nationalism. Studies on Political Culture in Contemporary Turkey, stanbul: Orient-Institut - Institut Franais dtudes Anatoliennes. Toprak, Binnaz (1996), Civil society in Turkey, A. R. Norton (der.), Civil Society in the Middle East iinde, Leiden: Brill. Vorhoff, Karin (2000), Businessmen and their Organizations: Between Instrumental Solidarity, Cultural Diversity and the State, S. Yerasimos, G. Seufert ve K. Vorhoff (der.), Civil Society in the Grip of Nationalism. Studies on Political Culture in Contemporary Turkey iinde, stanbul: Orient-Institut & Institut Franais dEtudes Anatoliennes.

Fransa Ve Türkiye Arasında Sivil Toplum Diyaloğu

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Fransa Ve Türkiye Arasında Sivil Toplum Diyaloğu

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

FRANSA VE TRKYE ARASINDA SVL TOPLUM DYALOU nyarglar Amak

Senem Aydn Dzgit Ayhan Kaya

Yazarlar 1 GR - INTERACT: Trkiye ve Fransa Arasnda Sivil Toplum Diyalounu Glendirme

4 Kitabn Sunumu 6 Teekkrler

1 Toplum Diyalounun Harekete Geii:

Sivil Toplum Atlyesi Dizilerine Ynelik Bir nceleme

2 Dersimizi Aldk m? AB Koulluluu ve

Orta ve Dou Avrupa ile Trkiyede Kullanm

3 Trkiye ve Avrupa Birliinde Ulusal Kimlik ve

4 Dayanma, Rekabet ve birlii:

5 Rusya ve Avrupa Birlii Arasndaki Trkiye:

79 Giri 82 Rusyann Enerji Blf: Gney Akmna Odaklanma

89 Trkiyenin Blgesel Liderlie Giden Yolu

6 Trkiyenin Avrupa Birliine Tam yelik Sreci

99 Giri 100 Trk Elitini Aratrmak

107 Trk Eliti ve AB

115 Sonu 116 Ek

INTERACT: Trkiye ve Fransa Arasnda Sivil Toplum Diyalounu Glendirme

2 fransa ve trkiye arasnda sivil toplum diyalou: nyarglar amak

4 fransa ve trkiye arasnda sivil toplum diyalou: nyarglar amak

6 fransa ve trkiye arasnda sivil toplum diyalou: nyarglar amak

10 fransa ve trkiye arasnda sivil toplum diyalou: nyarglar amak

12 fransa ve trkiye arasnda sivil toplum diyalou: nyarglar amak

14 fransa ve trkiye arasnda sivil toplum diyalou: nyarglar amak

Kurulular hakknda ayrntl bilgi iin, bkz. http://civilsocietydialogue.blogspot.com/

16 fransa ve trkiye arasnda sivil toplum diyalou: nyarglar amak

18 fransa ve trkiye arasnda sivil toplum diyalou: nyarglar amak

2. dersimizi aldk m? ab koulluluu ve orta ve dou avrupa ile trkiyede kullanm

20 fransa ve trkiye arasnda sivil toplum diyalou: nyarglar amak

2. dersimizi aldk m? ab koulluluu ve orta ve dou avrupa ile trkiyede kullanm

22 fransa ve trkiye arasnda sivil toplum diyalou: nyarglar amak

2. dersimizi aldk m? ab koulluluu ve orta ve dou avrupa ile trkiyede kullanm

24 fransa ve trkiye arasnda sivil toplum diyalou: nyarglar amak

2. dersimizi aldk m? ab koulluluu ve orta ve dou avrupa ile trkiyede kullanm

26 fransa ve trkiye arasnda sivil toplum diyalou: nyarglar amak

2. dersimizi aldk m? ab koulluluu ve orta ve dou avrupa ile trkiyede kullanm

28 fransa ve trkiye arasnda sivil toplum diyalou: nyarglar amak

2. dersimizi aldk m? ab koulluluu ve orta ve dou avrupa ile trkiyede kullanm

Blgesel ibirlii rneklerden ders alma Reform konulu fikir birlii

30 fransa ve trkiye arasnda sivil toplum diyalou: nyarglar amak

2. dersimizi aldk m? ab koulluluu ve orta ve dou avrupa ile trkiyede kullanm

32 fransa ve trkiye arasnda sivil toplum diyalou: nyarglar amak

2. dersimizi aldk m? ab koulluluu ve orta ve dou avrupa ile trkiyede kullanm

34 fransa ve trkiye arasnda sivil toplum diyalou: nyarglar amak

36 fransa ve trkiye arasnda sivil toplum diyalou: nyarglar amak

3. trkiye ve avrupa birliinde ulusal kimlik ve aznlk sorunlar

38 fransa ve trkiye arasnda sivil toplum diyalou: nyarglar amak

3. trkiye ve avrupa birliinde ulusal kimlik ve aznlk sorunlar

40 fransa ve trkiye arasnda sivil toplum diyalou: nyarglar amak

3. trkiye ve avrupa birliinde ulusal kimlik ve aznlk sorunlar

42 fransa ve trkiye arasnda sivil toplum diyalou: nyarglar amak

3. trkiye ve avrupa birliinde ulusal kimlik ve aznlk sorunlar

44 fransa ve trkiye arasnda sivil toplum diyalou: nyarglar amak

3. trkiye ve avrupa birliinde ulusal kimlik ve aznlk sorunlar

46 fransa ve trkiye arasnda sivil toplum diyalou: nyarglar amak

3. trkiye ve avrupa birliinde ulusal kimlik ve aznlk sorunlar

48 fransa ve trkiye arasnda sivil toplum diyalou: nyarglar amak

3. trkiye ve avrupa birliinde ulusal kimlik ve aznlk sorunlar

50 fransa ve trkiye arasnda sivil toplum diyalou: nyarglar amak

3. trkiye ve avrupa birliinde ulusal kimlik ve aznlk sorunlar

52 fransa ve trkiye arasnda sivil toplum diyalou: nyarglar amak

3. trkiye ve avrupa birliinde ulusal kimlik ve aznlk sorunlar

54 fransa ve trkiye arasnda sivil toplum diyalou: nyarglar amak